Skip to main content

Full text of "Cymru'r plant"

See other formats 


Goügle 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  librarìes  to  digiti^e  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  tliis  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcYcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  lcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  indÌYÌduals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  Goog^s  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  thisprojcct  and  hclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrìcs.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

Äbout  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http://books.qooqle.com/| 


1 

^^^H         THE  LIBRARY         ^H 

^^^H      THE  UNIYERSITY      ^H 
^^^H      OF  CALIFORNIA       ^H 

^^^^^^B                             BEQU£ST                              ^^^H 
^^^^^^H                                     PRICE  JONES               ^^^^1 

1 

1 

^ET^fl 

1 

í 


CYMRU'R 


PLAHT. 


O'SryROIi        3CI"^. 


DAN    OLYGIAETH 


OWEN    M.    EDOOARDS,   MA, 

RHYDYCHEN, 


Y    GERDDORIAETH    DAN     OLYGIAETH 

L.    J.    ROBERTS,    M.A.,    RHYL. 


GWRECSAM: 

HUGHE8  A'l   FAB,   56,   HEOL  E8TYN. 
^^^     1905.  x>^ 


Ypé^ 


eiFF 


/V/)/A 


Y 


UAE  smbell  wlad  fel  Ilong  fo  wedl  coUi  d  lljw  a'i  hangor,  so  ni  *jt 
aéb  pa  mat  ftum  j  mM&  o'i:  golwg  711  hanes  j  brd.  Nl  edj  âdlm  o'l 
hol, — ju  wsn,  chwedl,  na  bendltb.  Daw  tonDau  angot  drosti,  ac  ni 
chofla'r  bji  ei  bod. 

Nid  dTna  dTHged  ein  gwlad  nl.  Moe  CTmm'n  dangos  swjdd  am  tjw,  ac 
jn  dangOB  egul  cenedl  iacb.  Oalw  am  i'r  doeth  a'i  ojwìr  Tmysg  el  phluit 
fod  ja  lljw  ac  ja  angor  iddl.  Dyhea  am  addjíg.  SU  hjagollon  jw  ei  ohlod, 
ac  ohúnjmt  hwj  j  mae'n  falch.  Y  mae  et  gwTneb  tna  dTíodol  íj'n  Uswn  t> 
waitli ;  bjdd  hi  yinjBg  J  cenhedloedd  da  a  íljddlawn. 

Amcau  j  gjlrol  hon  eto  jw  helpa'i  plentjn  ;n  et  flaen.  Y  mae  plant 
Cjmrn  i  ddod  jn  enwog  lawn.  Ejd  ;n  hjn,  7  mae  tlodi  a  diffjg  addjBg 
wedl  bod  fel  nmiian  dlobaith  o'a  blaenan.  Uae'r  mnrlau  hynnj'n  dechreo 
adfeÜio,  a  gwel  plant  OTmm  dioBtfnt,~gwelant  frojdd  newTdd  jn  jmagoT 
tt  flaen  ji  aohelgeÌBÌoI  a'r  diw^d.  Til  da  am  laíor  blwTddyn  fjddal  teimlo 
fod  nn  garreg  eto  wedl  el  tliTmui  o'r  mnr  ay'n  rbwjBtt  iddjnt,  a'l  goeod 


BtwTddjn  gynhjrfae  rjfedd  fa'r  flwjddjn  hon.  Ba  rhjfel,  j  fwjat 
gljwodd  j  bjd  am  dani  eto,  jn  dlfteiilifo  Corea  a  Manchuria.  BTrtìüodd 
BwBÌa  gawraldd  o  flaen  Japan  fechan,  f^  Ooliath  o  flaen  j  bagaü  Dafjdd. 
Beth,  tjbed,  fydd  hsueB  jnjüoedd  j  MSr  Heljn,  wedi  i  alln  newjdd,  treoh 
nag  arÜi  Ewiob,  jmddangoB  jnddof  A  djma  Rwsia,  wedi  deibjn  amodaa 
beddwcb,  mewn  anhiefn  flin, — oont  o  genhedloedd  goithrjmedlg,  miloedd  ar 
flloedd  o  wỳr  mewn  cjnl  a  dtaeÜilwed,  ju  hawlio  ea  ihjddld.      Yr  oedd  ein 

114 


^lod  ni  i  jmimo  â  Japan  ob  TmDuai  rhjrir .  wlad  uali  ä  Bwsia.     Bir  j 
paihao'l  ddwj  J^Íb, — Pijdun  a  Japan,— 1  gadw  heddwoh'ai  bob  mSi. 

Tra  mae  Bwela  711  llawn  cjiaiwit,  j  mae'r  Mmaen  a'i  lljgaid  6171  ar 
Tjw  fantaie.  Otnodd  Flntiiic  lod  ei  éhymjäogee  didiugBiadd  a'i  biyd  ar  ^ela 
ft  liî,  a  (^«Ttiodd  wrtli  Biydaiii.  Djwedodd  Frjdam  wrth  ji  Almaen,— 
djna'c  hanee,— os  Tmosodal  ai  FfrAiuc,  j  bfddai  boU  bUti  Pcjrdalii  gjda 
Ffrainc.  Beth  b;nnag  ddaw  i'r  golwg  eto,  mae'n  andwg  eln  bod  wadî  n^d 
tcwy  MHBeioedd  llawn  petygl. 

Moi  dda  fa  I>uw  with  dfmru  jm  mlwjddjn  ;i  ofnan,  j  dioddeí,  a'i 
iliyfeloedd.  Cofli  hl  íel  on  o  fljnTddoedd  debeulaw'i  Goruchaf.  Daeth  jBÌajA 
Diwjglad  droB  j  tíi,  lachaodd  Bwjrgjloh  Cjmia  drwjddi.  DwjBbigwjd  ei 
chjdwjbod,  BBnteìddlwjd  ei  gobaitii,  adnewjddwjd  ei  lijnni. 

Hae  llawer  eto  heb  weled  moi  gain  jw  ei  hiaitli,  oc  mor  boi  a  glän  ^w 
jalnjd  eln  cenedl,— oeB,  jsjwaeth,  o'I  plüaot  ei  boii.  Ond  with  gadw'n 
hlaith  yn  fjw,  âc  wrtli  gain'n  gwlad,  j  mae  nerthoedd  bjwjd  y  c^fod<d 
gyda  nl  Pethan  gwan  sjdd  yii  eln  haibjn.  Tr  jdjm  jn  teimlo  fod  eiu 
cenedl  eto'n  ienanc,  ei  bod  i  ennili  bjIw  ac  i  hawlio  parch.  Yr  ydym  jn  sior 
o  fod  jn  faddngoliaethuB. 

Tywynned  pob  gralenjn  el  tan,  ynte.  Pwy  *yr  faint  o'r  plant,  Bjdd 
heddjw  yn  ein  hyBgolion,  wnant  wihjdri  dtoi  ddjnol  rjw,— rhai  jn  y  cjm- 
oedd  ÌBel,  eiaül  ai  fannau  clod  j  bjd  ?  Boed  blyujddoedd  lawsi  o  ddẅonl 
ìddjnt,  a  bydded  pob  blwyddjn  uewjdd  jn  djnei  fel  mam  iddjnt. 

Aifl  CiMRu'a  Plant  i  jsgoUon,  Cymrn  with  ei  gannoadd,  jn  ol  y  dnll 
newjdd  o  ddjBga.  Gwneir  jmdrech  i'w  gjfaddaau  at  ei  waith,  fel  y  daw 
plact  t  gam  gwjbodaeth,  yn  ogjstal  a  gweled  ei  gwerth. 

OWEN    M.    EDWARDS. 


CYNHWYSIAD. 


PlìktCtxbü,— 


CBrldwon  Paây 


ÄddyB? „ „ 

AildyBg  Bir  086111  arfon 
UyioraeR  yn  yr  yígDllOD 
LlanUeciild 

LlanrwBt 

Tanyprialiia       


Ontau  A'i  BrwTD,— 

&nii  Orifflths      

Ben  Bowen 

Oastell  Aberystwytb...- 


OerriB^Drndlon        

IHwyglBdaä  Lliiüífeitho      !" 

PtalryM*!        

Q«rtht«iblo       

GlanyöorB       

dwertyl  Pyohnn         

IJsogower        

Iilyn  Oretoaai 

PanilcTudur 

Pifltyll  Penbryn  Carrog 

PlaayMwsinn  

WaenGynfl       ig;  ■ 

YOUltFBWT      ; 

CîlfEY   OdDICìBTBìW.— 

I.  RhsiCTinadrodd        

ii,  John  Vauff hsn  Ihaiamwrl 

Ui.  Hichard  RobBrt»  (dyleÌBlwr)    ... 

ÌT.  Ahreham  HeoB  [seiriadurwr)  ... 

V.  HuBhPriceHuBhesÍpreHethwrJ 

vL  UobertOwan  IdynBttrwr) 

_T/Í-  „''S™yadOTeratoue(aiiaimwr)   i 

yiü,  Wlüiam  NotC  (mUwr)       ■ 

iJt.  Henry  Morgan  (mar-leídr)       ...    ; 

I.  .ramefl  Hnwell  (llenor)     i 

Jd.  .íohn  Grifflth  íelenByíwr)         ...    1 

xli.  Edward  Llwyd  (hyuafiaathydd]    '■ 

HwiiJfOBMiDi  

Hwiangerdd  Olwen 


CnrHWTBIlD. 


Dadlbüoh  ao  Tmooiciau,- 

1.  Badl  y  MyRlys 

ii.  Ymgrom  am  y  Diwygiad 

iii.  Drama  Ddirwestol . . . 

iv.  Y  Diwygiad 

▼.  Y  bachgen  a'r  flrwd 


Oabtbef.— 

Cân  cartref 
Cartreí  yn  yBgol 
Duw  a  mam 
Hiraeth  a  gohaith 
Y  Fam      ... 

Btwtd  Plaht,— 


•  •• 

•  •• 


Achubíÿmam  ...       ... 

Bu  lesu'n  fachgen 

Ulod  y  dewr      

Cydymdeimlad 

C^ghorion  i  blentsm 

Dymuniad         

GrallunlenJ^ 

Gwedai'r  E^lwyswr  bach 

Owyneb  sinol 

Uun,  Wenllian 

Lladrata  afal     

Y  plant  a'r  lesu 
Yplantym  Medi 

Y  pren  prydferth 


•  •• 

•  •• 


••• 

•  •• 
••• 


•  •• 

•  •• 

•  •• 

•  •  • 


TTTDAL. 

•••  11 

..•  89 

...  68 

...  147 

...  Sll 


42 

181 
190 
244 
138 


...  848 

...  11 

...  896 
290,384 

...  164 

...  832 

...  8ífl 

•..  243 

...  146 

...  338 

•••  32 

...  274 

...  258 

...  902 


£b  Cof,— 

[  Ychydig  bigion  o  lawer  iawn  o  erthyglau 
dderbyniais.    Y  mae  amryw  i  ddod  eto.] 


D.  Powell,  G-lanaman 
Hughie  Owen,  Llanfairf  chan 
Jennie  Williams.  Beddgelert 

Jennie.  Tafam  Faig 

EJatie  £van8,  Nanmor 
Willie  Morris,  Glaudwr      ... 


DlÁBHBBION  TTWTDD  ▲   THIB,— 

(Ghin  H.  Brsrthon  Hughes). 

Damodi'r  misoedd 

(3^  werth  dar  oganau 

Diarhebion  gwenyn 
Tyfu  rh^  gynnar     


i. 
U. 
iU. 
iv. 

V. 


Taro  ati... 


27 
301 
265 
375 

66 
849 


61 

76 

179 

213 

266 


Owtbodau,— 

[Cyfres  äigma,  y  drydedd,  ar  betbau  o'n 
hamfrylch.  Darluniau,  gan  mwyaf,  gan  jrr 
awdwr.] 

i.    Seren  y  Gweithiwr 7 

ii.    Y  blaned  Mawrth 29 

iiL    l>iifyg  ar  y  Ueuad 67 

iv.    Serdwbl         89 

V.  YblanedswU           117 

VI.  Prydferthwch  Natur       160 

vU.    Dyf odiad  yr  haf      183 

viü.    Disgwyl  am  y  Uanw         199 

ix.    Y  dififygion     231 

X.    Lleuad  nawnos  oleu         267 

xi.    Y  SMÌth  seren 886 

xU.    Y  binned  lau 807 


TUDAIto- 


xiU. 
xiv. 


Ser  gwib        

Ehangder  anf  eidrol 

Codiad  JT  haul ... 

Gwres  (Gtolyddan) 


••• 
••• 


8fi9 

07 

8S0 


Pethau  o'n  Oicmpaê,— 

(H.  Brython  Haghes). 

i.    Cath  a  chyfaiU        

U.    Y  gath  a'r  drych     

iU.    Y  gath  a'r  parrot    

iv.    Cath  ystry  wgar      

V.    Ewiuedd  y  gath      

vi.    Llygaid  y  gath 


viil    Synwyr  y  gath 


•t' 


60 
88 
119 
143 
20.3 
286 
283 


Bdodau  ▲  Choed,— 


Blodyn  yr  haul 

Dailyrnydref 

Yreirlwys         

•  •• 

-    10» 

•  •• 

••    292 

...        3ö 

Adab,— 

Adar  Blaenau  Frestiniog 

..      47 

Adar  Criccieth 

.. 

88,124 

Csrfarch  y  Llinos 

Cymanfa*r  adar. 

(^las  y  dorlan     

•  •» 

...    205 

•  •  • 

...    166 

•  •  • 

...    241 

Ji-binc      

■  •• 

•••    321 

Nythod  ac  adar 

•  •  • 

..      270 

Rhai  0  adar  Cymru     ... 

•  •• 

263.  .S39 

RobinGoch       

•  •• 

106,  ."^5 

Bobin  GK>ch  a'r  Fwyalchen^^^ 

79 

Tynged  yr  adar. 

X  baroud  yng  Nghymru 

...  278 
166,188 

Ydrywbach     

...    217 

X   I^Oh            •••           •••           ••• 

Yr  aderyn  du    

Yr  ehedydd      

.-  149 
...      74 

...    224 

Clÿw,  O  Ddair  .. 


r«t  mgd  yr  ^nííSi.l,— 

1.  Bhagymadrodd 

il.  Pnm»  B't  raeill'fiieth 

iU.  Heddweh  (d  »  cluth 

ÌT.  Brwrdradu-mcbDpyn 

V.  O  flaen  r  trwrnÿoni 

Ti.  Brenln  7  Bordwig   ... 

vlL  F&acholiwisa 

TÜL  Ftrwjno  aDÌan 

OmDON  ClWrTDD  A  MoH,— 


OAimtON  äWLÁDOUOL,— 


Cwmnl'r  leaa 
Dewch.  blant  bi 

DiBgwyl  Hii ' 


___„ sEad  ". 

Dytouniadblwydiljn  i 
Ëinyn-weddl 
Uaf ael  yn  íy  llaw, 
OweddlBmgwmr.  _ 
aweddi  TuiAir  baoh  ... 
ETfr;dol  ddydd 
Uwyddlant  j  OwBTedi 

OtrlsBU 

Paidrhot  (yny 

PeidÌD  dweyd  dlm 


Coflo'rw 

CrlBtB  Chymni. 

Oymm  Fydd      

GwaUa      

Hen  Oymrn  tf  ngwlad 
Os  wji  tí'a  l^niio     ... 

Al>OOnOK  HSBTD,— 


K  bwthyn  yn  y  ooed  ... 

auraiJOX  IfATÜS,— 

Ar&ny  don       

OrwsBWu'r  itwanwyii 
Dyf odiad  Hehefln       ... 


TDw: 


CunuoH  BlCUlBD  AB    Bttt 

i.  HtLwdiUiiiarill.  AeBli 

<1.  Ci.n  m-fin  aAtjá     ... 

iil.  LlwTddlant  Cymm 

ÌT.  Carol  ftobalth 

V.  Cwmol  B  benlwen  ... 

vu!  Dnii  wenau  hBÌil      '.'.'. 

Tlil.  Oawnnimnu 


Dashau  i'w  Hasbodd.^ 
Betbgortia'iddlod    ... 

Tbywydlad       

Y  mellnydd       

BiWTD  r  Btd,— 

DucWelUngtou 
Idaho         

Rhai  o  Boil  V  Byi,— 
L  RhBgymBdrodd 
IL    Indlald  Amerip» 


Tl,    Ynysyria     ...  IT 

vU.    awerinwyr  BwBÌB H 

jronlaiíA  OapU»  C<nik,— 

(CyfieBlY.    ObuW.  jBmes.  Dioaa). 

l.    Ymwelladan  biodorion 1 

IL    Tanlo'r  gwellt          0 

111.    Pryder  am  Iwybr    ...       II 

ÌT.    O  berytrl  i  beirffl     ...  13 

T.  Ymlwybio  enbyd              ...        ...  16 

tL    Y  craÍHÌBn  owrel       18 

yil.    Tiriondab  a  Bolenni          îl 

TÌU.    Tbydnewydd        M 

ìx.    Çyloeth  ac  afleehyd          *I 

X.    ÌTiynyBolBl  ...       OT 

xL    Cyrraëdd  adi«        M 

xlL    Addowld         Sl 


vni. 


CYinrWTSIAD. 


TUDAL. 

Uahbbioh,— 

Dr.  Pierce  a'r  claf      126 

Dy^oh  f eichiau        111 

Etna'rarwr       109 

Oalwddoe'nol 115 

Wedi'r  ddamwain      ...  886 

WilyíTwas      •  ...        121 

Ybugaüa'idad  126 

Y  gyfnither  a'i  chefii.lc^r    169 

Yn  y  demtasiwn         887 

YTyiwythTeg...  348 

Yr  enetn  a*r  rhosynuu        820 

(Oan  H.  Byrthon  HugheêJ. 

Georgre  Nidiver 

Öweled  a  sylwi 

Rheolau  iawn  ymddygiad  ... 
Un  cyfrwys  yw'r  cadno 

F  Tair  On«tt«n,— 

(Gan  MÌBB  Fanny  Fdwards). 

1.  Tri  mewn  ystorm 

ii.  Dim  ond  tair  Cneuen 

iii.  Yragoriadgyntaf 

iv.  Yrailagoriad  

V.  Yplantcaeth 

vi.  Yr  agoriad  olaf        


DaiW  Otcas  Bach, — 

(Gan  S.  Perlrìns,  Penfro). 
Yn  y  bore 


1. 
ii. 
iii. 
iv. 


Cyrchii  Derby 
Mynd  adre  am  dro 
Gartref  am  dro 


333 
293 
287 
207 


3 

37 

69 

101 

133 

165 


175 
208 
269 
364 


Gicladys  »  Owilym,— 

(Gan  W.  J.  Williams,  Rhosgadfan). 

i.    I  ble'r  jiethai'r  mwyar     

ii.    Gyda'r  Tylwyth  Teg        

Thcmi  hach  bengoch,— 

(Gan  T.  H.  Thomas,  R.C.A.) 

i.    Boreyngngwladyglo     

Ìl.     oWU  ...  ...  ...  •'• 


1P7 
•2.9 


27'^ 
276 


TTTDAL. 

iii.    AiTwmioedd?       297 

iv.    Gwaedd  ddieithr     831 

V.    Angladd  Twmi        873 

DalaMem,— 

(Gkin  Miss  Fanny  Edwards.) 

i.    Ymadawiad  mam 269 

ii.    Plant  y  w^rrcws       313 

üi.    JimaDan       345 

iv.    Dychwelíad  tad      868 

TdNAU,— 

Anweledig,  rwy'n  dy  gam 802 

Gariad  lesu        136 

Garol  Nft'iolig 362 

Dorothy...          86 

Garddyrlesu 218 

Gweddiplentyn  186 

Gyda'rlesu       271 

I'rlan,  i'rlan     14 

Mae'r  gwanwyTi          114- 

NebondTi        834 

Pwy?         242 

Seren  jrr  Hafaidd  Hwyr        .         ...  6 

YBugailTyner 206 

Y  Seren  Unig 60 

Dyohmygion,— 

Dychmygion  Edejrm 216 

Uedd  y  Delyn       123, 130 


I'W  DDARLLEN  YN  DDIFYFYE,— 

10,  44,  74,  146,  166,  202 


306,  378 
120,  198,  840 


Llypeau  Newyddion   ... 

TlPYNAU  

At  y  Plant,— 
1, 33,  65,  97, 129, 161,  193,  226,267,  289, 821,  868 

Cystadleuaeth,— 

i.    Enwau  ndar 19 


ü.    YDdruigGoch 


32, 164,1204,  277 


?'A 


AT    Y    PLANT. 


IlWY'R  flwyddju  hou  ceìBiaf  jBgTÌfBu  sjml,  hawdd 
ea  dadleu  a  hawdd  eu  deaíl,  en  mwjn  7  plant 
lleiaf.  Y  mae  Arfon,— a  Mou  a  Úorgaunvg 
Itefyd,  yt  wjí  yii  deall, — yncyinerjdCiiiRD'B 
Plàmt  i'r  jigolioit  dyddiol.  Felly,  ihoddir 
ibywbeth  tu  y  rhifyunau  neeai  ai  gyfei  plant 
o  bob  oed.  Ond  coäal  bob  aiUMT  am  y 
daillennydd  sy'n  dingwyl  ambell  haneayn 
tarawiadol,  ambell  eBbonlad  ar  flodeuyn 
wrtb  ei  droed  neu  Beieu  uwch  ei  bea,  ombell 
gipoìwg  ai  bethau  thyfedd  y  byd  a'i  hanes. 

SERBN  dloB  ay'n  gwena  mor  hawddgar  yn  awyr 
allewin  ddechien'r  flwyddyn, — prun  jdjwf 
ilaned  Gwener.     "Saien  jgweithiwi"  yw  uu 
Lon  enwau.     Oélwir  hl  heíyd  jn  "  Bsren  y  bore," 
"  aeien  yr  hwyr."     Bydd  yn  ei  diagleirdeb  mwyal 
cyn  Iiir.    Cewch  ei  honeB  yn  gyflawn  yn  y  rhifyn  hwn. 
Sylwuh  ami,  ^wn  yi  hoffwch  y  geieu  dloB.    Eaboniodd 
Pftbagoiaa  ei   Bjmudiadau   dii   chan   mlyuedd    cjn 
CrÌBt.     Fellj  y  roae  plaut  llawei  oea  wedi  Bylla  atni, 
■c  wedi  oelslo  deoll  pam  y  mae  weîthiau'u  seron  hwyi  oc  welthfau'n  seien  foie. 


Os  nad  yw  Oimhu'b  Plaîit  yn  cjnuwyfl  dlgon  o  ddarlleu  i  bobl  ieuainc,  a  gaf 
fl  »lw  eu  sylw  at  y  Címbu  mawr  f  Bydd  tua  dau  ddwBÌn  o  ddarlunînu  prydteith 
a  newydd  jn  rbif  jn  lonawr,  ac  erthyglau  ai  defltynau  o  ddyddordeb  mawr  i  bawb 
sy'n  hoff  o  Gymiu  aeu'n  awyddus  am  wybodaeth,  ¥t  wyf  yn  credu  y  bjdd  JT 
eithyglau,  y  farddoulaeth,  yr  haneaion  a'i  rhamantBU  yn  ihifynuau'i  flwjddjn 
newydd  gyda'r  pathau  goreu  Bydd  wedi  jmddangos  jn  Uenyddiaeth  eiu  gwlaâ 
eto.  T  mae  yflgiifenwjt  goieu  j  wlad  hou  a'r  Ámerig  jn  cyfoethogi  ei 
dadalennau.  KI  tydd  jix  e^ar  gcúi  yr  uu  gẁr  ieuanc  gymeryd  Oniaa  jn  gyd- 
ymaith  Iddo.  Rhydd  ei  brÌB  ef  yng  ngbjnaedd  pob  gweitbiwr, — BwUt  am  y 
ihifyn  dwbl,  a  chwe  cheiuiog  am  y  ihifynuau  ereilL  Oeit  ef  o  Swyddîa  Oihett, 
OaeTnatfou. 

Y  3UB  cjfuewld  mawT  i  ddod  dioB  addyag  Ojmtu  jn  jstod  y  flwyddyn  bon. 
Oeíi  peth  o't  hauefl  yn  y  ihifyn  neBaf. 

T  MAB  amryw  lyfran  campas  i  blant  wedi  dod.  Bydd  adolyglad  amyut 
gydahjn. 

a  dychmyglon  wedi  en  gobiiia  dan  rifyn 

_  , ,       rtadlei 

B  jdd  hanea  ychwaneg  eto  cyn  hi 


(^YMRU'R    sPlANT. 


lONAWR.     190S.  Rhif  157. 


F      TAIR     CNEUEN. 

I,  TKI    UKWN   TSTOKK. 

ERS  blynyddau  lawer  yn  ol,  mewn  ^lad  beUenig^,  byddiü  plant 
bychain  tlawd  yn  cael  eu  ^adael  weìthiau  yn  amddtfaid  o  dad 
a  mam.  Os  na  byddai  perthynasau  i'w  cymeryd,  y  rheol  ydoedd, 
^an  nad  oedd  Üoty  yn  y  wlad,  fod  i'r  teuluoédd  cyfoethocaf  yn  y 
gymydo^aeth  y  byddent  yn  byw  ynddi,  edrych  eu  bod  i  rael  eu 
majfu,  ac  fod  y  plant  hynny,  pan  y  deuent  yn  ddig^n  hen,  í  dalu  yn 
ol  drwy  wasanaethu  y  teulu  fyddai  wedi  gofalu  am  danynt. 

Yn  gyflredin,  bywyd  caled  oedd  bywyd  y  piant  a  fegîd  felly. 
Byddai  eu  dwytaw  bychain  wedi  caledu  ft  ^fûth  cyn  bod  yn  y  byd 
ond  ychydig  o  flynyddau,  a  chilíai  gwedd  plentyndod  o'u  gwynelráu 
yn  gynamserol,  Tri  yn  cael  eu  magu  yn  ol  y  dull  hwn  oedd 
Gwernydd,  Dyddgu,  a  Mal.  Nld  o^d  perthynas  o  gwbl  rhyng- 
ddynt,  ond  cawsant  eu  dwyn  i  fyny  gyda'u  ({ilydd,  yn  nhŷ  gwraig 
gyfoetbog,  ond  hynod  am  ei  natur  galed  ac  angharedig.  Gwyddu 
y  tri,  er  nad  oeddynt  ond  ieuanc,  beth  oedd  cael  eu  curo,  codi  yn 
fore,  gweithio  yn  galed  hyd  yr  hwyr,  a  hynny  yn  aml  a  chwant 
bwyd  amynt  Gwnai  eu  meistres  bob  defnydd  allasû  ohonynt,  a 
lUwenychai  wrth  feddwl  y  gwasanaeth  a  gawsai  ganddynt  fel  y 


4  CYMRU'R    PLANT. 

deuent  yn  hŷn ;  ac  er  pan  oedd  ei  meibion  yn  gweithio  fìUdiroedd 
lawer  o'u  cartref,  arferai  anfon  y  tri  plentyn  gydabwyd  iddynt  ddwy 
waith  yn  yr  wythnos,  boed  yr  htn  beth  fyddái. 

Heblaw  meithder  y  daith,  yr  oedd  hefyd  yn  un  Uawn  o  beryglon, 
oblegid  yr  oedd  yn  rhaid  iddynt  fyned  drwy  goedwig  fawr,  Ue  yr 
oedd  anifeiliaid  gwyUtion  yn  byvf,  Ac  ymdrechent  bob  amser  am 
gael  myned  drwyddi  yn  ystod  y  dydd.  Cychwynent  gyda'r  wawr,  a 
chyrhaeddent  gartret,  wedi  cael  ond  ychydig  o  orffwysdra,  nos 
drannoeth. 

Un  diwrnod,  yr  oeddynt  yn  dychwelyd,  ac  wedi  gadael  y  goedwig 
ers  oddeutu  awr  o  amser,  pan  y  sylwent  fod  yr  awyr  yn  duo.  Ac  yn 
fuan  iawn  dechreuodd  wlawio  yn  drwm,  mor  drwm  nes  yr  oeddent, 
cyn  pen  ychydig  funudau,  yn  wlyb  at  eu  crwyn.  Gan  feddwl  mai 
cawod  ydoedd,  gadawsant  y  Uwybr,  ac  aethant  i  ymochel  dan 
goeden  fawr,  ac  yno  y  buont  yn  hir  yn  disgwyl  i'r  gwlaw  arafu. 
Ond  para  i  dywallt  yr  oedd,  a'r  awyr  yn  para  i  dduo.  Yn  fuan, 
aeth  mor  dywyU  arnynt  fel  mai  gydag  anhawsder  y  daethant  o  hyd 
i'r  Uwybr;  a  chan  afael  yn  dynn  yn  eu  gilydd,  rhedasant  goreu 
gaUent  ymlaen.  Cyn  hir,  cawsant  eu  hunain  i'w  hanner  bron  mewn 
dwfr.  DeaUasant  ar  unwaith  eu  bod  wedi  coUi  y  llwybr,  a  phen- 
derfynasant  fyned  yn  ol  i'w  lloches  dan  y  goeden.  Mae  yn  wir  na 
f uasent  wedi  symud  oddi  yno  o  gwbl  onibai  ofh  y  gosb  fyddai  bob 
amser  yn  disgyn  i'w  rhan  pan  yn  methu  cyrraedd  adref  erbyn  adeg 
neiUduoI.  Ond  nid^  oedd  dim  i'w  wneyd  yn  awr  ond  Uechu  nes  y 
byddai  i'r  dydd  wawrio.  Wrth  balfalu  yn  y  tywyllwch,  ymladd  yn 
erbyn  y  gwynt  a'r  gwlaw,  a  maglu  lawer  gwaith,  daethant  i'w  Uoches 
dan  y  brigau  deiliog,  ac  eisteddasant  i  lawr  yn  flin  a  newynog,  ac 
yn  fuan  syrthiasant  i  gysgu. 

Pan  ddefìfroisant,  yr  oedd  y 'gwlaw  a'r  cymylau  wedi  ciUo,  y  gwynt 
wedi  tawelu,  a'r  dydd  wedi  gwawrio.  Hefyd,  uwch  eu  pennau  yn  y 
canghennau,  yr  oedd  aderyn  yn  canu,  ac  O,  y  fath  fìwsig  a  ddeuai 
drwy'i  big,  miwsig  nes  peri  i'r  tri  bach  odditanodd  anghofìo  eu 
goréennol,  eu  presennol,  a'u  dyfodol,  anghofìo  popeth  ond  yr  aderyn 
uwchben.  Ond  och,  yng  nghanol  y  mwynhad,  dyna  lais  arall  o 
r^rwle  yn  gwneyd  rhyw  swn  ag  oedd  bopeth  ond  miwsig,  swn  mor 
anaearol  a  dieithr  nes  peri  iddynt  grynnu  o  ofh  a  dychryn  gymaint 
a'r  dail  uwch  eu  pennau  yn  yr  ystorm  y  noswaith  gynt.  Fel  yr 
oeddynt  yn  gwrando,  sylwent  fod  y  swn  yn  dyfod  yn  nes,  a  disgwyl- 
ient  weled  rhyw  aderyn  mawr  neu  fwystfìl  yn  dyfod  i'r  golwg  yn 
rh^rwle.  Ond  er  eu  syndod,  y  mae  hen  wraig  yn  dyfod  heibio  i  graig 
oedd  tu  ol  i'r  goeden,  ac  yn  sefyll  o'u  blaen.  Edrychai  arnynt  fel 
pe  yn  disgwyl  eu  gweled  yno. 


CYMRU'R    PLANT. 


HAWDDAMOR     ITI,     AJSAF     GWYN. 


HAWDDAMOR  iti,  Aeaf  gwjn, 
I  ddringo  i  dj  orsedd ; 
TeyTnasa  ar  7  ddôl  a'r  brjn, 

Nes  teimla'r  bjd  áj  fawredd ; 
Wrth  gann  ndgom  awel  lem, 
A  djchryn  derw'r  bryniau, 
0  cofia'r  adar  oer  eu  trem, 
Ghurdotant  wrth  ein  drysau. 


Hawddamor  iti,  Aeaf  g:wyn, 

I  chwiûo  baner  niwloedd ; 
Ymlonna,  tra  gwrandawn  yn  syn 

Ar  organ  gwlaw  a  gwyntoedd  t 
Wrth  ddangos  ini'th  rwysg  a'th  ddawn 

Tn  oratorio'r  stormydd, 
O  cofla  f od  yn  dyner  iawn 

Wrth  oenig  ar  y  mynjdd. 


J  BcOa. 


Hawddamor  iti,  Aeaf  gwyn, 

I  floeddio  ar  dy  yrfa  ; 
Oadwyna'th  rewynt  donnau'r  llyn, 

A  gfwisga'n  gwlad  âg  eira ; 
Wrth  roddi  tir  a  môr  yn  wawd 

I  fflangell  storm  a  chorwynt, 
O  cofia'r  morwr  dewr  a'r  tlawd 

Di-gartref  grwydra  amynt. 


BlCHAaD  AB  HUGH. 


■•»     m^ 


GÂFA^I,    TN   FF    I,ÍAW,      DAD. 

AchlyBurwyd  y  llinellau  canlynol  gan  y  frawddeg  uchod  o.enau  bachgen  bychan, 
tra'n  dringo  ar  lechwedd  llithrig  un  o  fryniau  Machno,  yn  yBtod  haf  olaf  y 
ganrif ,  1900. 


TYRD,— yn  dy  law  ymaflaf 
I*th  helpu  ar  dy  daith ; 
Mae  o  dy  flaen,  gobeithiaf , 

Lwyddiannus  einioes  f aith ; 
Cyn  teimlo  pwys  gofalon 

Y  byd,  Ue  Uithra'th  droed, 
Rhaid  ymladd  â  hélbulon 
Gyn  cyrraedd  pedair  oed. 

Doi  i  wybod  am  elynion, 

Sydd  beunydd  yn  ddi-hun, 
Rhai  nythant  yn  nirgelion 

CyfrÎDÌol  calon  dyn ; 
Faid  goUwng  ffrwyn  i  chwantau, 

A  nwydau  drwg,  O  paid,— 
Ceir  rhain  yn  mathru  perlau 

Drwy'r  oesau  yn  y  Uaid. 


Tra'n  dwyn  dy  faee  dan  driniaeth, 

Oei  lawer  ctued  f aen, 
Rho*th  law  ym  mraich  ystyriaeth, — 

Bydd  ddiwyd,— gweithia  'mlaen ; 
A  myn  orchfygu  rhwystrau 

A'th  gwrddant  ar  dy  daith, 
Gei  gyfoeth  o  bleserau, 

A  chlodydd  am  dy  waith. 

Yn  hud  balasau  mwyniant 

Geirdawniol,  swynol,  saiu, 
Gelynion  a'th  gymheUant 

I  hau  dy  faes  â  drain ; 
Gwareder  di  rhag  pleser 

Wna  ddeddfau  Duw  yn  sam,— 
Rhaid  ateb  cofiyfr  amser 

Yng  ngoleu  bore  bam. 


Os  maes  heb  stormydd  bUnion 

Fydd  dy  ddyfodol,  Glyw,— 
Paid  byth  a  bod  yn  estron 

I  orsedd  wen  dy  Dduw ; 
Rhydd  hi  i'th  fron  wrolder 

I  gwrdd  beth  bynnag  ddaw, — 
Oais  Nsfol  Dad  bob  ahsbb 

i  afael  yn  dy  law. 


Fenmachno, 


OwBN  T.  Datibs. 


CYMRU'R  PLANT. 


**8E1<EN  YR  HAFAiDD  HWYR. 


99 


**  Siar  of  ihe  aummer  we.^ 


DOH  AJî.  Mwyn  ganiadgar. 


H.  Brython  Huohes. 


d    :- 

|8, 

:8, 

1,    :1.    |8,   :— 

8i   : 

l.Ser    - 
2.Aw    - 

n    :— 

In, 

en 
el 

|d 

:ni 
yr 
yr 

:d 

f,    :fi    In,   : 

haf-aidd  hwyr, 
haf-aidd  hwyr, 

d     :d     |d    :- 

d,   :- 

Id. 

:d. 

f,    :f.    |d,   :- 

n 

8i 
Dil 

Sis 

d 


|d     :d 
II.    :1. 

yn  *rwyt 
ial   *rwyt 

|n     :n 


d    :-  II,    :1, 


f     :f     |n    :- 
d     :d     |d    :- 

eur-aidd  rawd 
86  -  ereta    nef, 

1     :1     |s    :- 
f,    :fi    Id    :- 


d    :—  |t,    :d 

8,   :—  |8,    :8, 

Hardd    wyt  uwch- 
Mwyn     yw    dy 

d    :—  |r     :n 
n,   :—  |r,    :d. 


r 
1,   :- 

Teym 
I'r 

f    :- 
f,   :- 


-  |li    :t. 


|li 
|li    :8, 

mawr  y 
gal  -  on 

|f     :f 
|ri    :8, 


r  :— 

t,  :- 

ben; 
gân; 

r   :— 

8,  :— 


d   :- 
8,  :— 

nen. 
lân. 

n    :— 

d.  :- 


3  Adar  yr  hafaidd  hwyr 

Dedwydd  eich  bron ; 
Adsain  mae'ch  diolch  pêr 
Gylch  daear  gron. 

4  Tyr*d  dithau,  f'enaid  mad, 

Canmol  dy  Dduw : 
Gan  dyner  gariad  nef , 
lach  wyt,  a  byw. 

5  Dewch  holl  dylwythau'r  byd, 

Dewch  deulu'r  nef , 
Rhowch,  ar  ry  w  euraidd  dant, 
Fawl  iddo  Ef . 


1  Star  of  the  summer  eve, 

SLnk,  sink  to  rest ; 
Sink  ere  the  silyer  light 
Fades  from  the  west. 

2  Wind  of  the  summer  eve, 

Waft,  waft  your  sighs, 
From  where  the  distant  hills 
Kiss  golden  skie3. 

3  Bird  of  the  summer  eve, 

Chant,  chant  your  song ; 
While  through  the  twilight  gleams 
Night's  starry  throng. 


H.  B.  H. 


Anon. 


CYMRU'R    FLANT. 


Yu  el  lÜB-gysjlltíad  jn  foin  a  chwmpaaog ;  yn  j  pedwMBWd  yn  htmneT  gron ; 
jii  ai  pbiif-gjiijUtltid  jn  groii,  ond  ouddìedig  jng  ngoleuni  7  golenad  mawr. 


AR  brydnawn  tyner  a  chlir  yn  nechreu  mis  lonawr,  trowch  eich 
gwynebau  tuag  awyr  y  gorllewin.  Ymhen  awr  wedi  machlud 
yr  baul,  pan  fo  ei  belydrau  amryliw  olaf  yn  cilio  draw,  yno  chwi 
gewdi  weled  "sereny  gweithìwr,"  neu  "seren  yr  hwyr,"  yn  dis- 
gleirio.  Y  blaned  Gwener  ( Ymus)  ydyw.  Hi  yw  seren  cariad,  y 
blaned  dlysaf  o  holl  blanedau  ein  cysawd  nt. 

Gelwir  y  ddwy  blaned  agosaf  i'r  haul,  sef  Mercher  i^Mercuty)  a 
Gwener,  yn  is-blanedau  {inferior  ỳlanels)  oblegid  eu  bod  ill  dwy  yn 
treiglo  mewn  chwylgylchau  tu  mewn  i  chwylgylch  y  ddaear.  Y  mae 
Gwener  yn  anweledig  yn  hwyr  y  nos,  am  nad  yw  un  amser  i'w 
gweled  yn  tà.  phellder  mwyaf  tros  47  gradd  oddiwrth  yr  haul ;  ac  o 
ganlyniád  nis  gall  godi  dros  daìr  awr  a  hanner  o  flaen  yr  haul,  na 
roachlud  ar  ei  ol  yn  y  man  pellaf  dros  dair  awr  a  faanner.  Trwy 
sylw  neu  arsytliad  ar  ysgogiadau  Gwener  dros  ychydig  droiau,  a 
sylwi  ar  el  sefyllfa  gyda  golwg  ar  y  ser  sefydlog,  nid  hir  y  byddwn 
beb  ganfod  e!  bod  yn  newid  ei  Ite  yn  gyflym.  Pan  fo  hi  yn  ^ 
pbellder  mwyaf,  sef  yn  eì  hymddangosiadol  bellder  mwyaf  oddlwrth 
yr  haul,  yn  y  prydnawn,  gwelir  ei  bod  y  pryd  hynny  yn  machlud  tua 


CYMRU'R    PLANT. 


oiTENBE.    Dsrlna  n. 
Gweuet  tu  yma  a  tha  diaw  i'i  haul. 

th^r  awr  a  banner  ar  ei  ol,  a  thrwy  sylwì  arni  dros  amryw  bryd- 
nawniau  yn  olynol,  canfyddìr  fod  y  cjrfnm^  sydd  rbyngddi  a'r  faaul 

£n  byrbau  yn  teunyddiol,  hyd  nes  yr  elo  o'r  diwedd  i  fachlud  gyda'r 
sul,  ac  felly  bydd  dros  rai  dyddiau  yn  anweledig.  Ond  ymben 
ycbydig,  gwelir  hi  yn  ymddangos  drachefn,  yn  codì  raî  dyddiau  o 
flaen  yr  haul,  fel  "  seren  fore ; "  a  tfarwy  sylwi  arnì  eto  yn  y  cyflead 
yma  dros  amryw  foreuau  yn  olynol,  gwelir  y  bydd  hi  yn  codi  ryw 
raddau  yn  foreuach  y  núll  fore  wedi'r  llall,  nes  cyrraedd  o  boni  i'w 
hymddangosiadol  bellder  mwyaf,  yr  hyn  yw  tua  47°,  fel  y  nodwyd 
eisioes,  a  phan  yn  y  pellder  yna,  bydd  yn  codi  dair  awr  a  hanner  cyn 
yr  haul  dros  rai  dyddìau.  Yna,  ceir  et  gweled  yn  codi  yn  ddiwedd- 
arach  bob  liore  jm  olynol,  hyd  nes  o'r  diwedd  y  daw  i  godí  gyd^ 
ef ;  y  pryd  bynny  coUir  golwg  ami  yn  faoUoI  ym  mynwes  y  goleuad 
mawr  eì  hun.  Ỳn  raddol  teìthia  drachefn  i'r  tu  dwyreiniol  iddo  hyd 
nes  y  daw  yn  seren  hwyrol,  megis  ei  gwellr  y  mis  hwn.  GweT  y 
craff  a'r  meddylgar  fod  Gwener  yn  seren  fore  pan  io  bi  yr  ochr 
orllewìnol  i'r  haul,  canys  yna  cyfyd  o'l  flaen ;  yn  seren  hwyrol  pan 
fo  hi  yr  ochr  ddwyreiniol  iddo,  canys  machluda  ar  ei  oL 

Pan  syllir  ar  Gwener  trwy  bellwydr  grymus,  ymddengys  o  ran 
Ilun  ei  gwahanol  wynebau  yn  debyg  ì'r  lleuad,  ac  am  yr  un  rheswm. 
Ar  fynediad  y  blaned  o'i  fais-gysylltiad  {inferior  conjumiion),  ym- 
ddengys,  megis  yn  y  darlun,  yn  fain  a  chwmpasog ;  ond  fel  y  nesao 
tuag  at  ei  phrif  gysylltìad  {superior  conjumíion)  bydd  ei  cbwmpas  yn 


CyHRU-R    PLANT.  9 

OWBNBE  TN   CBOESt   TB  HADt,,    UeHEFIH  5eD,    2012. 

Ptt  le  y  tjAá  plftnt  Cynjru  yr  ad^  honno  í 

cyfyngu  a'i  gfwyneb  yn  lledu,  ac  felly  yn  barhaus,  hyd  oni  chyrhaedda 
bi  ei  phrif-gysylltîad.  Y  pryd  hynny  ymguddia  yng  nghyniydog- 
aeth  yr  bauL  Bydd  hynny  yn  bollol  eglur  i  cbwi  os  daliwch  yr  m 
ddarlun  o'ch  blaen,  ac  os  i^d  i  cbwi  dybio  mai  eich  gwyneb  chwi 
yw  y  ddaear,  yna,  gwelir  y  sefyllfa  yn  yr  bwn  yr  ymddengys  y 
blaned  ar  wahanol  droion.  WeiÁiau  maet  fel  y  gwelwch,  yr  baul 
1u  yma  iddi  a  bithau  tudraw,  dro  arall  yr  haul  yn  y  canol  cyd- 
rhyngddi  a'r  ddaear.  Pan  fo  hi  hanner  ffordd  neu  gylâi  cydrhwng 
el  hÌs-gysyUtîad  a'ì  pbrif-gysylltìad,  bydd  y  pryd  bynny  yn  y 
pedwarawd  {guadralion),  fel  y  dywed  seryddwyr,  oherwydd  iddi 
deithio  chwarter  cylch  neu  90  gradd  o  fan  ei  his-gysylltiad.  Canys 
pob  cylch  a  gynhwysa  360  o  raddau,  boed  y  cylch  gymaint  a  chylch 
y  ddaear  neu  gymaint  a  dim^.  Dyna'r  prýd  yr  ymddengys  hì 
ddisgleiriaf,  yn  gymaint  felly  ag  i  berì  i  wrthrychau  daflu  cysgod 
gweledig.  GweDr  hi  ddydd  goleu  y  pryd  hynny  gan  y  craff  ei 
olwg. 

Nî  chaniata  gofod  i  mi  ymhelaethu  mwy  ar  ei  hanes,  Cyfrelyb 
yw  i'r  ddaear  o  ran  maint,  a  cban  ei  bod  yn  nes  i'r  baul  na  nt, 
medda  gryn  lawer  mwy  o'i  wres  a'i  oleuni,  yn  gymùnt  felly  nes  y 
Uosgai  popetb  daearoL  Ni  wyr  neb  a  oes  bodau  moesol  yn  tríg- 
iannn  ynddi.  Paham  nad  oes  ?  Níd  bodau  cyffelyb  i  ni,  feallaj. 
Nî  fiiasai  darUenwyr  CTHRir'it  Plant  yn  byw  yn  hir  yng  ngwaelod 
y  môr.  Ond  y  mae  y  wtad  dywell  bonno  yn  drìgfa  milìwnau  o 
greadurìaid  byw  heb  Iwaid.  Faham,  gan  bynnny,  nas  geill  fod 
trìgoUon  yn  Gwener,  addasedig  i  dderbyn  y  mwyniant  ag  y  mae  y 
U«wd  bonoo  wedi  eì  chymhwyso  i'w  gyfirannu  ì 

Gan  fod  chwylgylch  Gwener  bron  yn  wastad  ag  eiddo  y  ddaear, 
faì  ddaw  gan  hynny  cydrbwng  ein  byd  ni  a'r  baul,  ac  os  digwydd 
U  fod  y  pryd  bynny  ar  y  trawsglwm  (node)  teithia  dros  wyneb  yr 


10  CYMRU'R    PLANT. 

haul,  ar  lun  ysmotyn  gweledig  i'r  Uygad  noeth.  Anfynych  iawn  yn 
wir  y  gwelir  hi  yn  gwneyd  hyn.  Am  hynny  y  mae  yr  olygfa 
yn  hynod  a  bythgofíadwy. 

Clywed  son  beunydd  a  byth  am  ddiwygiad  1859  y  bydd  plant 
Cymru  heddyw.  Mae  rhyw  gymaint  o  obaith  am  weled  un  arall 
yn  y  man.  Ónd  ni  chant  weled  Gwener  yn  croesi  yr  haul.  Rhagfyr 
4ydd,  1639,  y  gwelwyd  hi  gyntaf  yn  croesi  yr  hauL  Pan  fo'r 
blodau  yn  perarogli  ar  y  pumed  o  Fehefìn,  2012,  y  gwna  hi  hynny 
eto.  Pa  le  y  bydd  plant  Cymru  yr  adeg  honno  ?  Bron  nad  wyf 
yn  dychmygu  eu  gweled  yn  sylwi  arni  yn  croesi  yr  haul  y  pryd 
hynny.  Troant  eu  gwynebau  drachefn  yr  ochr  draw  i'r  haul,  yn  y 
pellder  draw  acw,~dyna  blaned  dlos  yn  disgleirio'n  brydferth. 
A  !  dyna'r  ddaear,  y  blaned  fach  y  caìi^sant  hwy  yr  aruchel  fraint  o 
dreulio  peth  amser  arni.  Yr  ochor^draw,  yn  y  wlad  tuhwnt  i'r  lien, 
y  byddant  yr  adeg  honno. 

SlGMA 


rw   ddari,i:gn   yn   ddifyffr. 

YN  sir  Gaernarfon  ceir  llechi  i  gorddi  rhaid  troi  hefo  llaw  y 
daliodd  y  dyn  y  ceffyl  afreolus  oedd  y  fuwch  yn  y  fifair  yr  oedd 
Uawer  o  bobl  yn  cael  eu  gwerthu  y  mae  y  fiarm  a'r  stoc  yn  mynd 
oddicartref  y  mae  Wmffre  i'r  America  y  mae  llawer  yn  ymfudo  y 
blynyddoedd  yma  rhaid  wrth  wybodaeth  i  symud  cwch  rhaid  rhwyfo 
hefo'i  gyllell  y  mae  y  dyn  yn  naddu  haiarn  sydd  ddefnyddiol  i  wneyd 
padelli  pridd  rhaid  wrth  glai  i  nofìo  Uongau  y  mae  y  môr  y  Werydd 
sydd  fawr  anghyffredin  yw  gweled  bwystfìlod  gwylltion  yng 
Nghymru  gwelais  blent^^n  pedair  oed  yn  symud  cerbyd  pedair 
olwyn  yr  oedd  y  march  gwyn  yw  yr  eira  ar  ben  Pig  Teneriífe  tyf 
mwswgl  am  y  dderwen  y  mae  rhisg  yn  tyfu  yn  ddyddiol  y  mae  y 
glaswellt  ar  ben  Cader  Idris  yr  oedd  dafad  a  chyfoeth  y  prynnodd 
y  dyn  ei  ystad 

Ysguhor  Fawr^  Llanwnda,  J.  O.  Jones. 


BV   IBSU^N    FACHGMN   BACH. 

BU  lesu'n  fachgen  bacb,  Bu  ef  i*w  dad  a*i  fam 

Yn  Nazareth  yn  byw ;  Mor  ufudd  a*r  oen  bach 

A*i  ruddiau  tlysion  'iach  Sy*n  chwareu  yn  ddi-nam 

"în  hardd  i  ìygad  Duw ;  Ar  lethrau  bryniau  iach ; 

Cyflawni  gweithred  ddrwg  Am  fod  yn  blentyn  da, 

Ni  fynnai  Bf  pryd  hyn  ;  Fe*i  gwnawd  yn  Frenìn  Nef 

Ni  chafodd  cwmwl  gwg  ,  Uwchlaw  bob  poen  a  phla ; 

Ddod  dros  ei  feddwl  gwyn.  O  blant,  dilynwch  Ef . 

Merthyr  TydJiL  Pelidbos. 


CYMRU'R    PLANT.  ii 

DADÍ     F     MTOÍYS. 

DAFYDD.    Dydd  da  i  ti,  WilUam.    Y  mae  yn  dda  gennyf  dy 
gyfartod,  a  chael  ymgom  bach  gyda  thi  am  y  pethau  a  welais 
y  Nadoilg  yma. 

WiLLiAM  Beth  oedd  hynny,  Dafydd  ?  A  weliûst  ti  rywl>eth  allan 
o  le  ?  Pawb  a  weiais  i,  yr  oedd  golwg  lawen  a  boneddigaidd 
arnynty  ac  yn  dymuno  Nadolig  llawen  i  mi. 

D.    le,  yr  oedd  golwg  ddigon  llawen  ar  bawb  a  welais  innau  o 

'  ran  hynny,  ond  bod  llawer  o'r  llawenydd  hwnnw  wedi  troi  yn 

ynfÿdrwydd.    'R  wyf  wrth  fy  modd  yn  gweled  ieuénctid  yn  mwynhau 

eu  hunain,  ond  pan  y  mae  y  mwyniant  yn  troi  yn  arferion  isel  ac 

annynol,  nis  gallaf  ei  oddef.    Gwelats  bobl  ieuainc  yn  ysmocio. 

W.  Wel,  wel,  yr  oeddwn  yn  mcddwl  ar  dy  awgrym  ar  y  dechreu 
fod  gennyt  rywbeth  o  bwys  i'w  ddweyd  wrthyf.  Ond  gwelaf  yn  awr 
fod  peth  dibwys  iawn  yn  dy  ílino,  ie,  a  pheth  y  mae  pawb  yn  eî 
arter,  o'r  Ueiat  hyd  y  mwyaf.  Ac  ystyrir  y  rhai  sydd  yn  ysmocio  yn 
ddynion  yng  ngwir  ystyr  y  gair. 

D.  Dyna  ti  yn  awr  wedi  dyfod  at  y  prif  beth  yr  oeddwn  wedi 
meddwl  cael  dy  farn  amo.  Ystyriaf  íl  yr  arferiad  yn  ddarostyngiad, 
ac  yn  ddianrhydedd  o'r  mwyaf  ar  yr  hil  ddynol. 

W,  Yr  wyt  yn  rhyfeddu  dy  glymred  yn  condemnio  peth  mor 
ddiniwedy  a  pheth  ag  y  mae  dynion  mwyaf  cymdeithas  yn  ei  arfer 
ac  yn  ei  gymeradwyo.  Ac  os  yw  dynion  felly  yn  ei  arfer  ac  yn  ei 
gefnogi«  gwaith  gwael  ac  afreidiol  iawn  yw  i  rai  o'r  dosbarth  isaf  ei 
gondemnio.  Ac  o  ran  hynny,  beth  sydd  allan  o  le  ynddo  ?  Nid 
yw  ddim  i  neb  arall.  Mae  pob  un  yn  prynnu  yr  eiddo  ei  hun,  ac  os 
wyf  yn  ei  brynnu  a  thalu  am  dano,  beth  sydd  gan  neb  arall  i  ddweyd  ? 
Byddai  yn  burion  peth  i  bob  un  feindio  ei  tusnes  ei  hun,  ac  y  mae 
hyäny  yn  llawn  digon  oj'oò, 

D.  Yn  wir,  fy  nghyfaiily  y  mae  digon  i'w  ddweyd,  diolch  am 
hynny,  a  digon  o  dystion  o  ddosbarth  uchaf  cymdeithas  hefyd. 
Dywed  Dr.  Capland  ei  fod  yn  gwanhau  y  galluoedd  gîeuol,  ac  yn 
tueddu  at  stad  o  wendid  meddwl.  D^rwed  Dr.  Merody  fod  ysmocio 
yn  ddinistriol  i  nerth  a  bywiogrwydd  corfi  a  meddwl.  Tystia  llu 
mawr  ei  fod  yn  arferiad  niweidiol,  anaturíol,  hunanol,  a  gwastraíTus. 
Mae  y  rhai  sydd  yn  ymarfer  ag  ysmygu  mor  wan  eu  meddyliau  ac 
mor  ddiystyr  o  gysur  pobl  ereill,  fel  y  mynnant  eu  cysur  a'u 
mwyniant  eu  hunain  ar  draul  aflonyddu  ar  heddwch  rhai  ereiU»  a 
hynny  mewn  cerbydau  cauedig  a  diawyr. 

W.  Mae  yn  wir  fod  rhai  yn  ymddwyn  yn  anweddaidd  iawn 
weithiau,  ac  yn  myned  yn  hyf  ar  y  cwmni  y  byddant  gyda  hwy,  a 
h^mny  heb  ofyn  eu  caniatad  i  gymeryd  mygyn  bach  cysurus.  Ónd 
nid  yw  hynny  yn  ddìgon  o  brawf  i  gondemnio  yr  arferiad.    Yr 


12  CYMRU'R    PLANT. 

oeddyt  yn  son  am  ddynion  mawr  yn  dweyd  yn  erbyn  yr  arferiad. 
Gallaf  íìnnau  gyieirìo  at  ddynion  mawr  yn  ei  gymeradwyo,  a'i  arfer 
mewn  modd  anrhydeddus,  megis  aelodau  seneddol,  pregethwyr,^  a 
gweinidogion.  le,  clywais  rai  yn  dweyd  ei  fod  yn  help  at  fyfyrio, 
a'u  bod  yn  gaUu  gwneyd  mwy  o  waith  trwy  ymaifer  ftg  ef.  le,  fod 
duwinyddiaeth  mewn  mwg,  a  phynciau  dyru^  yn  hawddach  eu  dadrys. 

D.  Os  gwir  y  fiìloreg  yna,  paham  y  dy wedai  gweinidog  enwog 
unwaith, — ''Rhoddwn  gan  punt  yn  Uawen  am  allu  rhoddi  heibio 
ysmocio."  D^rwed  dysgedigion  fod  yr  arferiad  yn  niwed  dirfawr  i ' 
ddynion  ieuainc^  trwy  eu  dysgu  i  fod  yn  segur,  ac  yn  foddlawn  yn  y 
setyllfa  honno.  Mae  yn  niweidiol  i  organau'r  meddwl,  ac  yn 
amharu  cylchrediad  y  gwaed,  yn  atalfa  ar  gynnydd  meddyliol, 
yn  Ueidr  amser,  ac  yn  rhwystr  i  ddynion  ieuainc  wneyd  iawn 
ddefnydd  o'u  horiau  hamddenol,  ac  i  fÿw  bywyd  o  wasanaethgarwch 
i'r  Duw  Goruchaf. 

W.  Yn  wir,  yr  ydwyt  yn  hyawdl  iawn.  Ac  ofnaf  fod  Ilawer  o 
wirionedd  yn  yr  hyn  a  ddywedaist.  Dichon  y  gall  fod  yn  niweidiol 
ar  rai  ystyron,  ond  mae  y  rhai  sydd  yn  ei  arfer  yn  cael  llawer  o 
fwynhad  gydag  ef,  ac  y  mae  golwg  f oneddigaidd  a  hapus  amynt ; 
ac  os  bydd  dyn  yn  cael  cysur  a  hapusrwydd  oddiwrth  rywbeth,  ni 
ddylid  ei  atal  a'i  gondemnio,  ond  yn  hytrach  ei  ganmol  a'i 
gymeradwyo.  A  gwyddost  mai  chwilio  am  gysur  a  mwynhad  y  mae 
dyn  yn  barhaus. 

D.  Mae  cysur  a  mwynhad  yn  bethau  dymunol  a  chyhreitblawn, 
ie,  yn  bethau  ag  y  mae  y  Crewr  doeth  wedi  arfaethu  i  ddyn  ddyfod 
i  feddiant  ohonynt.  Ond  y  mae  ymgyrraedd  at  y  rhai  hyn,  a  niweidio 
gwahanol  gyneddfau  y  corff,  yn  bechod  yn  érbyn  ein  Crewr  bendig- 
aid.  Gelwir  y  wlad  hon  yn  wlad  Gristlonogol,  ond  er  cywilvdd 
inni,  mynych  y  gwelir  bechgyn  o  bedair  i  bump  oed  yn  ysmygu  eu 
cigarettes  afìach,  ie,  ar  drothwy  tŷ  Preswylfeydd  y  Goruchaf.  Ac 
oni  ddylem,  fel  profifeswyr  crefydd,  godi  fel  un  gŵr  yn  erbyn  yr 
arferiad,  a  symud  ymaith  bopeth  fyddo  yn  dianrhydeddu  cysegr 
Duw,  ac  yn  atalfa  ar  Iwyddiant  achos  y  Gwaredwr  ? 

W.  Rhaid  addef  fod  mwy  i'w  ddweyd  yn  erbyn  yr  arferìad  nag 
y  meddyliaìs,  a  gwelaf  nad  ydyw  mor  ganmoladwy  ag  y  tybiais. 
Ac  os  ydyw  yn  rhwystr  i  gynifer  o  bethau,  fel  y  dywedaist,  rhoddat 
yr  arferíad  heibio  ar  unwaith,  gan  obeithio  y  bydd  mantais  trwy 
hynny.  Ond  cyn  ei  rhoddi  i  fyny  yn  hoUol,  dymunaf  wybod  beth  a  gaf 
er  fy  nghysur  yn  y  dyfodol,  a'r  cysur  hwnnw  i  fod  er  lieshad  i  mi. 

D.  Diolch  yn  fawr  i  %  William  anwyl,  am  gymeryd  awgrym 
bach  er  daioni  i  ti.  Darllen  lawer  ar  air  Duw»  a  cnymer  yr  amser 
oeddyt  yn  ysmocio  i  ddarllen  llyfrau  da  a  chyfoethog.  Gofala  am 
crysur  ereiU  fel  yr  eiddot  dy  hun.    O  hyn  y  daw  daioni  i  ti»  a  Duw 

'^  gras  fyddo  gyda  thi. 

vlchgwyn,  W.  Roberts. 


CYMRU'R    PLANT. 


OTMRT     ODDICARTRBF. 

I.    RHAGTHADRODD. 

AWDD  yw  dweyd  hanes  y  Cytniy  sy'n 
tynnu  sylw  gwlad  ya  y  pulpud,  ar  y  Uwyfon, 
yngr  nghader  yr  athraw,  ac  yn  y  Senedd. 
Y  mae  plant  Cymru  yn  ^wybód  am  y  rbain 
i  gy^  y  maent  wedi  eu  gweled  a'u  clywed 
ond  odid;  ffordd  bynnag,  y  maent  wedí 
gijtreled  eu  darluniau  lawer  gwaith  drosodd 
yn  eln  cylchgronau.  Mae  hynn/n  dda, 
ac  yn  dda  ìawn.  Dylai  plant  edmygu 
arw^  eu  gwlad. 

Ond  y  mae  dosbarth  o  Gytnry  na  wyr  y 
werìn  tawr  am  danynt,  ac  eto  yr  oedd  y  rhfu 
hynny  yn  gymwynaswyr  i'w  gwlad  ac  i'r 
byd.  Y  mae  eu  gwaith  yn  aros;  ac  ym- 
falchîai  calon  Cymro,  wrth  fynd  trwy  lawer 
tret  yn  Lloegr  a'r  Amerîg,  pe  gwybuasai 
fod  cydwladwyr  ìddo  wedî  gwneyd  gwrhydri 
yn  V  dref  honno.  Ond  prin  y  gwyr  hyd  yn  oed  pobl  mewn  oed  am 
eu  henwau. 

Gadawsant  Gymru,  yr  oU  ofaonynt,  y  rhan  fwyaf  yn  bur  ieuanc. 
Nid  ei  gadael  o'u  bodd  a  wnaetbant,  ac  ni  pheídiasant  a  hiraethu 
am  dani.  Troisant  eu  cefn  ar  y  bryntau  er  mwyn  enniU  eu  bywiol- 
iaeth.  Daeth  rhai  obonynt  yn  enwog  feì  meistriaid  llafur  galluog, 
Uwyddìannus,  a  dyngarol;  daeth  ereill  yn  enwog  fel  gweîthwyr 
gonest,  darbodus,  a  doeth.  Daeth  rbai  yn  enwog  fel  darganfyddwyr, 
^ill  oherwydd  eu  gwasanaeth  t  gymdeithas.  Daeth  rhai  i  sylw  fel 
ceifwyr  pren,  ereill  fel  rhai  fedrent  wneyd  haiarn  yn  ddefnyddiol  ac 
yn  biýdferth  ar  yr  un  pryd.  Rhoddodd  rhai  rym  eu  meddwl  i 
wasanaeth  cyfalaf,  gwastraffodd  ereill  eu  bywyd  yn  hael  yn  eu  cariad 
at  feibion  llafur. 

Nid  oes  gennyf  ddarluniau  ond  o  ychydig  ohonynt,  ac  nis  gallaf 
addaw  rhoddi  y  rhai  hynny.  Ond  gwn  beth  o'u  hanes,  a  gwn  lle 
mae  eu  bedd.  V  mae'n  wetth  i'r  plant  wybod  eu  helynt  yn  eu 
gwahanol  alwedigaethau.  Mae  swyn  yn  hanes  ymdrechìon 
amyneddgar  y  darganfyddwr  yn  ei  fyfyrgell;  mae  mawredd  yn 
ymdrechion  y  dyngarwr  ymysg  y  torfeydd  i  godi  dynol  ryw.  Ac  y 
Diae  ymysg  meibion  Cymru  rai  teilwng  o'n  sylw.  Mae  rhu  wedi 
tynnu  sylw'r  byd  yn  barod,  ond  yn  anghot  yn  eu  gwlad  eu  bunaìn. 

Yr  wyf  yn  sicr  y  byddwch,  erbyn  diwedd  y  flwyddyn  newydd  hon, 
os  cawn  íyw,  yn  ddìolcbgar  imi  am  alw  eicb  sylw  atynt. 


«4 


CYMRU'R    PLANT. 


«I'R  LAN,  l'R  LAN." 


CymruW  Flant,  Tachwedd,  1904. 
DOH  G".   Tn  bendcrfynol. 

AhtHUB    WlLLIAMfi, 

Garth,  LlangoUen. 

:8i 

d    :-^Si|n    :-.r 

d.r:n.f|8    :-.f 

n    :r    |d 

:t,.d 

n    :—  |r     , 

:s, 

d    :-.s,|n    :-.r 

d.r:n.f|8    :-.t, 

d    :8,    Is, 

:s. 

d    :-  |t,    1 

irr 
:si 

Irtì,    i*r  lan,  awn 

d    :-.S||n    :-.r 

oll  ynghyd,    Gan 

d.r:n.f|s    :-.s 

ad  -  ael    y 

8    :f    |n 

gwas- 

:f  .n 

tad    -     edd,  ) 
8     :—  |8 

:si 

d    :-.s,|n    :-.r 

d.r:n.f|s    :-.8, 

1.   :t,   |d 

•l-Ì 

8,    :—   |8| 

1 

:li 

r    :-.li|f    :-.n 

r.n:f.8|l    :-.8 

f    :n    |r 

:d.n 

r    :-  |d 

:1. 

r    :-.l,|f    :-.n 

r.n:f.s|l    :-.de 

r    :1,    11, 

:8|.d 

t,   :-  Id 

I'r 

:1. 

lan,    i'r  lan,  gor- 

r    :-.l||f    :-.n 

uwch  y  byd,      Ei 

r.n:f*,s|l    :-.l 

dlod-i    a'i 

1    :8    |f 

hoU 

:s 

lygr  -  edd ; 

f    :-  |n 

:1. 

r    :-.l,|f    :-.n 

r.n:f.s|l    :-.!, 

r,    :n,    |f. 

:ni.d| 

s,   :—  |d 

:r 

r    :-.n|r    :d 

t,   :r    |f    :n 

n    :-.r  jd 

:r 

n    :fe   |s     \ 

:fei 

s,    :fei  |s,   :1, 

8,   :8,    |t,   :t. 

d    :t,    11, 

:Si 

8,   :d    |t,    1 

Mae 

:r 

blod-au  go-baith 

r    :d    |t,   :r 

ar    bob  gris,  I 

r    :r    |s    :se 

lon-Tii    bron  y 

1    :n    jn    :r 

teith  -  ydd;  / 

d    :-  |r     l 

:d 

t.   :li    Is,   :fe. 

8i   :t,    |r    :r 

d    :8e,  |li 

:t. 

d    :1,   |s,    ' 

:8 

s    :-.f|n    :n 

f    :s    |î    :1 

8    :f     |n 

:8 

r    :-  |d 

:t, 

d    :t,    |d    :d 

d    :tai  |1,   :d 

d    :d.r|d 

:d 

d    :t,    |d 

A 

:s 

Ba-bel  Byw-yd 

8    :8     Is    :8 

a      yn    is  Mewn 

f    :n    |f    :r 

ad  -  gof  am 

n    :â.8  |8 

y 
:8 

wawr-ddydd. 

f.n:f    |n 

:f 

n    :r    |d    :ia, 

li   :si   |f,   :fe. 

8,   :l,.t||d 

:n,.f, 

8.   :-  |d 

2  I'r  làn,  i'r  lan,  mae  gwynfa*r  sant 

Y*mröydd  yr  ucheledd, 
I*r  lan,  i'r  lan,  Ue  chwery  tant 

Hen  delyn  aur  gorf  oledd, 
Tu  hwnt  i  leuni  nos  y  Uawr 

Cyfeiria  rhodfa'r  engyl ; 
Lle  chwardda  bywyd  f el  y  wawr 

Wrth  dorri  drwy  y  cymyl. 

Lìetty,  Henfeddau,  Fen/ro, 


I'r  lan,  i'r  lan,  aeth  cewri'r  nef 

Oyn  derbyn  eu  coronau, 
I'r  lan,  i'r  lan,  aeth  gosgordd  gref 

'Eol  gadael  traed  y  bryniau  ; 
Cyd-yfwn  o'r  ffjnhonnau  byw, 

Anadlwn  yr  awelon, 
Yn  gwenu'n  glaer  mae  ser  ein  Duw 

Fel  byddm  o  gysuron. 

T.  R.  Dayibs. 


CYMRU'R    PLANT. 


FJf     JfFD      Ffi     ANIFAIÍ. 

I.    RHAGTMADRODD. 

REULIWN  eteni  ambel)  awr  1  syllu 
ar  fyd  yr  atiifall.  Gwibiwn,  ar  tyr 
rybudd,  o  un  rhan  o'r  byd  l'r  Uall,  Ì 
weled  yr  anifail,  —  weithlau  mewn 
perygl,  weithiau  yn  llonydd  g^artref, 
weithiau  mewn  rhyfelS/rnig.  Bydd 
hyn  yn  belp  i  gofìo  Ue  mae  prif 
anifeìliaid  y  byd  yn  byw. 

II.    Y    PVHA   A'i    TSaLTJAITH. 

Af  a  chwi  i  ddechreu  i'r  Andes. 
Gwyddoch  fod  Cymry  yn  byw  yno, 
Tynnant  i  fyny, — dyna  reddf  Cymro, 
— o  ddyfirynnoedd  a  pheithdir  Patagonia 
i'r  mynyddoedd  mawr,  lle  ceir  digon  o 
-  tTynhonnau.  Mac  yno  le  da  i  wartheg  a  defaid,  a 
ineHrir  gyrroedd  o'r  naill,  a  deadelloedd  o'r  lleill. 
Ond  y  mae  yno  fwystfìlod  gwylltion  hefyd.  Y 
peryclaf  yw'r  puma,  neu  "lew  PataifOnia"  fel  ei 
gelwir.  V  mae  gennyf  gratanc  puma  ieuanc^  a 
roddwyd  imí  gan  un  o'r  gwladfawyr,  yr  oedd 
wedi  lladd  ebol  bach  cyn  cael  ei  ladd  ei  hun. 
Y  mae'r  puma'n  Uat  na  Ilew;  er  hynny,  efe  yw  y 
creadur  pcryclaf  yn  yr  Amerig  ond  y  jaguar,  Nid  oes 
ganddo  fwng  ychwaith,  ac  ni  bydd  bytb  yn  rhuo, — 
creadur  distaw,  llechwraidd  yw.  Ymesyd  ar  wartheg,  ceìrw,  a 
cheS'ylau.  Ceídw  ei  ysglyfaeth  yn  hir  wedi  el  ladd,  gan  wylio  yn  eì 
ymyl  cyn  dechreu  gwledda  arno.  Gwria  hyn  i'r  condor  arogll  y 
gelain  o  belì,  a  gwelir  tyrfa  o  gondoriaid  yn  hedeg  o  bob  cyfeiriad 
at  y  fan  y  gorwedd  y  puma  ger  ei  ysglyfaeth.  Oddíwrth  hyn  y 
deallìr  lle  y  mae ;  ac  ar  unwaìth  cychwyn  mintai  o  wŷr  ceffylau  a 
chwn  ar  eî  ol.  Mae'n  gyfrwys  iawn  wrth  ddianc.  Rhed  ymhell 
0  flaen  y  cwn,  yna  dybla  hyd  ei  ben  Iwybr  am  bellder,  yna  rho  naid 
fawr  o'i  Iwybr  1  ryw  dwmpath.  Felly  cyll  y  cwn  grain  amo.  Ond 
yn  aml  gwellr  ef  drachefn,  a  daw  tí  dtUwedd  trwy  y  lasso,  neu  y 
gWD,  neu  frathîadau'r  cŵn. 

Y  mae'n  greadur  Ilwb-  a  distaw.  D^rwedìr  yn  aml  nad  ymesyd  ar 
ddynion.  Gwn,  ysywaeth,  yr  ymesyd  ar  blant.  Ymblith  plant 
bach  Mr.  Dalar  Evans  yr  oedd  bachgen  hofl  o'r  enw  Madryn,    Yr 


CYMRU'R     PLANT. 


Fuma  711  Uodd  gnanaco. 

wyf  yn  meddwl  fod  ei  wyneb  î'w  weled  ymysg  wynebau  plant  yr 
Aiides  yn  uo  o  rifynnau  Cthku'r  Punt,  a't  fod  ymysg  y  ctntorion 
bycbain  tu'n  foddion  gras  i  Eluned  Morg;an  wrüi  droed  y  mynydd 
mawr  hwnnw.  Wel,  y  newydd  olat  glywaìs  o'r  Wladfa  oedd  fod 
puma  wedi  lladd  Madryo  bach  ar  lethr  g^erllaw  tŷ  ei  dad. 

Y  g^uanaco  yw  hoff  ysg^lyfoeth  y  puma.     Rhyw  gebider  i'r  Uama 
yw  y  creadur  hîrben,  hirgoes  hwn,      Ceir  hwy  yn   ddiadelloedd 


CYMRU'R    PLANT.  17 

mawrion  ar  ocfarau'r  Andes,  ac  mor  bell  i'r  de  a  glan  cultor 
Magellan.  Y  mae'r  guanaco  yn  rhyw  dair  troedfedd  a  hanner  i'w 
ysgwyddau,  Mae  ei  wlan  yn  llwydwyn,  yn  fyr,  ac  yn  gryf  a  garw. 
Gwnedf!  yr  Indiaid  huganau  o  grwyn  guanacod,  a  gwniant  hwy  yn 
brydferth  ac  yn  gelfydd  dros  ben. 

Mae'r  guanaco  yn  wyllt  ac  yn  ofnus.  O  bell,  tybiant  mai  y  puma, 
eu  gelyn  creulawn,  yw  dyn, — a  diangant  yn  ebrwydd  o'r  golwg. 
Qnd  os  digwydd  i  ddyn  ddod  i'w  hymyl,  dywedir  yr  edrychant  amo 
yn  syn.  ;  Yna  ciliant  ŷn  ol,  gan  droi  eu  gwyneb  ato  bob  ychydig 
gamrauy  a  cfauro'r  Uawr  yn  fygythiol  â'u  traed. 

Gwyddir  lle  y  maent  yn  ainJ  oddiwrth  eu  cri,  yn  enwedig  pan  yn 
dweyd  wrth  eu  gilydd  fod  perygl  gerllaw,  Rhyw  hanner  bref, 
hanner  ysgrech,  yw  y  swn  a  wnant.  Y  maent  yn  hawdd  eu  dofí ;  a 
geUir,  yn  ddiamau,  gadw  diadeUoedd  ohonynt  fel  y  cedwir  defaid 
yn  awr. 


^m 


Y     DUC     O     WSIél^INGTON. 

(darn  bach  digri). 

YN  un  o'i  gad-gyrchoedd  yn  yr  Hispaen,  rhoddodd  WeUington 
orchymyn  nad  oedd  neb  i  ladrata  dim  oddiar  neb  o  bres- 
wylwyr  y  wlad ;  a  disgyblydd  manwl  a  Uym  neiUtuol  oedd  y  Duc 
bob  amser. 

Er  gweled  a  oedd  ei  orchymyn  yn  cael  ufudd-dod,  aeth  aUan 
gyda  gwyU  yr  hwyr  mewn  tywyU-wisg,  gan  rodio  trwy  y  gwersyll. 
Yn  y  man,  <^arfu  ft  milwr  o  Wyddel  gyda  chwch  gwenyn  ar  ei  ben, 
a  chyfarchodd  ef, — 

**  Ust  1  gyfaiU  bacb/'  ebai'r  Gwyddel,  "paîd  gwneyd  swn.  Beth  yw 
dy  numbar  ?  ac  mi  ddof  a  thipyn  o  fêl  iti  yn  y  bore." 

Rhoddodd  WelHngton  ei  numò^r  iádo,  gan  erchi  iddo  gofìo  dod  a'r 
mel.  Mawr  oedd  syndod  a  dychryn  Paddy  druan  yn  y  bore  o  gael 
ei  hun  ym  mhabell  a  gwyddfod  WeUington  ei  hun.  A  dyna  ddododd 
y  Duc  yn  gosp  arno, — ei  fod  i  gael  ei  osod  yn  y  ílaengad  yn  y  rhuthr 
nesaf  ar  gadamfa'r  gelyn.    Ac  felly  fu. 

Yn  yr  ymosodiad  nesaf,  chwythwyd  ymaith  ddwy  goes  y  Gwyddel 
druany  a  chymerwyd  yntau  i'r  hospiíaL  Un  o'r  dyddiau  nesaf,  dacw 
WeUington,  yn  ol  ei  arfer,  yn  dod  trwodd  i  edrych  am  y  clwyfedigion, 
ac  yn  dynesu  at  y  gwely  yr  oedd  Paddy  druan  yn  gorwedd  mor 
boenus  amo. 

"  Poor/ellowy  poorfellow  I "  ebai'r  Duc  wrtho. 

''Wel/'  ebai  Paddy,  «'wyt  ti'n  foddlon  'rwan,  'rhen  Drwyn 
Crwb?"  («  OläHooky  NoseJ'-)  h.  B«thok   Hughbs. 


i8  CYMRU'R    PLANT. 


CWM     CRAI. 


**  Un  o  ffjmoedd  haiddaí  natur, 
Aü  1  Eden,  tw  cwm  Oiai ; 
Noddfa  iechýd,  hedd,  a  chysur, 
lachuB  awyr  heb  ddim  trai." 

NID  Hawer  y  tu  allan  i  sir  Frycheiniog  sydd  yn  gi^bod  pa  le  y 
sait  cwm  prydferth  Crai^  a  lecha  rhwng  bryniau  tawel  a 
swynol  gwlad  Biychan.  Ystyr  y  gair  Crai  ydyw  croyw ;  a  gelwir 
yr  afon  yn  briodol  felly,  ar  gyfrit  fod  ei  dwtr  mor  bur.  Saif  y  cwm 
yn  ne-orllewin  y  sir,  bron  ar  derfyn  sir  Gaerfyrddin.  Cwm  bychan 
cul  ydywy  tua  chwe  milltir  o  hyd,  yn  ymledu  wrth  t^med  i  tyny. 
Ymegyr  i'r  Wysg  rh^rw  íìlltir  uwchlaw  pentref  Pont  Senni. 

Tardda  yr  aton  Crai  i  fyny  yn  y  mynydd,  rhwng  Ban  Giherych 
a'r  Cetn  Cul.  Amgylchynir  yr  afon  yn  y  fan  yma  gan  foelydd  a 
bryniau,  pora  miloedd  o  ddefaid  ar  ei  llethrau,  rheda  amryw  o 
nentydd  i  waered  o'r  bryniau,  megis  Cnewr,  Padest,  a'r  Rhyddnant 
Rhyw  dair  milltir  o  flaen  y  cwm,  yng  Nghwm  Tawe,  y  sait  Castell 
Craigy  Nos»  preswylfan  ''brenhines  y  gân.  Yn  y  gorllewin,  yng 
nghyfeiriad  sir  Gaerfyrddin,  canfyddir  y  llecyn  y  mae 

**  Llyn  y  Fann  yn  gwyllt  ymdonní 
Yn  ei  wely  'nghoi  y  graig." 

Pe  byddai  rhywun  yn  teimlo  awydd  ymweled  ft'r  Uyn  enwog  hwn, 
gallai  yn  rhwydd  fyned  ato  mewn  tair  awr  o  orsaf  Crai ;  yn  sicr,  ni 
fyddai  y  daith  yn  faich  iddo,  os  byddai  ganddo  Iygad  i  weled  anian» 

Nid  yw  dadwrdd  masnach  wedi  goresgyn  y  cwm  hyd  yn 
ddiweddar.  Gwir  fod  y  gerbydres  yn  chwyrnellu  drwyddo  ers 
blynyddoedd  bellach,  o  Aberhonddu  i  Abertawe;  hefyd,  y  mae 
Abertawe  wedi  cychwyn  gwaith  ym  mlaen  y  cwm,  ac  yn  awr  y 
mae  trwst  dynion  a  pheiriannau  yn  y  Ilecyn  tti  gynt  '<  i'r  defaid  yn 
noddfa»  i'r  stormydd  yn  Ueithig." 

Cymry  glân  gloyw,  fel  yr  aton  a  red  drwyddo,  sydd  yn  preswylio 
yn  y  cwm,  ac  eithrio  dau  foneddwr  a  ddaeth  yma  o'r  Alban.  Yr 
iaith  Gymraeg  yw  iaith  y  cwm,  hon  yw'r  iaith  a  siaredir  yn 
gyffredtnol,— Sul,  gwyl,  a  gwaith, — a  choleddir  hi  gennym  gydag 
anwyldeb.  Y  mae  yma  achos  crefyddol  blodeuog,  ac  y  mae  yma 
Ysgol  Sul  lewyrchus ;  mae  y  plant  a'r  dynion  ieuaínc  yn  sefyll  yr 
arholiadau  sirol  bob  blwyddyn,  yr  oll  yn  Gymraeg,  ar  lafar  ac 
ysgrifen. 

Feli'n  Grai,  Ll.  Jones. 


CYMRU'R    PLANT.  19 


CYSTÄDLSUÄJBTH    FE   SNWAU  ADAR. 

MAE'n  ddrwg  gennyf  íy  mod  wedi  cadw'r  plant  cyn  hired.    Tr  oeddwn  wedi 
anghofio'r  gjstadleuaeth.    T  Goijgjáa  fu  garedioed  a'i  galw  i'm  coí. 
Dìolch  iddo.* 

Tri  ar  hngain  o  TmgeÌBwyr.  Niíer  go  dda.  Mae  pob  rhan  o  Gymru  jn  cael 
eì  gTnrychioli  ganddynt,  a  Lerpwl  a  Ûanrwst.  Tr  wyí  jn  rhannu  y  cystadleu- 
wyr  i  bedwar  dosbarth,  ac  yn  rhoddi  nìfer  yr  adar  a  enwir  gan  bob  cystadleuydd 
mewn  cromfachau  ar  ol  yr  enw.  Cofier  mai  nid  am  y  nifer  lioaocaf  0  enwau  yn 
unig  7  rhoddir  gwobr. 

Dosbarth  Cyntaf .    Eleanor  (37) ;  May  Griifiths  (55) ;  Un  o  odre  Gader  IdriB 

(46) ;  Swithin  Bach  (S7). 

« 

Elsanor.  Bhestr  ra;?orol,  ysgrifen  dlos,  lân;  popeth  yn  ddetitlus  a  chryno. 
Desgrifladau  yn  dda.  Sillebiaeth  {spelling)  bron  yn  berffaith.  Dywed  fod 
**  Shani  Llwyd  "  {missel  thrush)  yr  un  liw  a'r  hedydd.  Ond  pa  liw  yw'r 
hedyddP  Tr  un  lliw  a  Shani  Llwyd  ?  Enwa'r  **Slim"  (ystlum).  Nidaderyn 
yw'r  ystlum.  Anifel  tethog  (mammal)  ydyw, — ^mae  yn  rhoi  sugn  i'w  rai 
bach. 

May  Gbipfiths.  Dyma'r  restr  hiraf  o'r  cwbL  Desgrifiadau  rhagorol,  ond 
llawer  o  wallau  esgeulus  wrth  siUebu,  megis  ''ar"  am  *'a'r";  *'cyffon" 
bob  tro  am  **gynfEon"  ;  **driw"  am  **dryw."  Mae  yn  y  rhestr  yma  lawer 
mwy  o  adar  nag  sydd  gan  Eleanor,  ond  nid  yw  cyn  ddesüused  o  gryn  dipyn. 
Esgeulusdra  yw  bai  mwyaf  May. 

ÜN  o  oD&B  Cadeb  Idbib.  Tr  ail  rhestr  mewn  rhif .  Bhestr  ragorol ;  destlus, 
cryno,  trefnus.  Desgrifiadau  hollol  i'r  pwynt.  Dyma'r  desgrifiwr  gore,  a'r 
geiilwr  tlysaf.  Esiampl,— **  talcen  a'r  en  yn  loywgoch."  Dyma fel  y  dywed 
Eleanor  am  yr  un  aderyn, — **talcen  a  gwddf  coch."  Pa  un  o'r  ddau 
ddesgrifiad  yw'r  dysaf  P 

SwiTHiN  Bach.  Ehestr  dda  iawn  eto,  destlus  a  threfnus.  Desgrifiadau  byrion, 
da.  Bethyw  **gialchen"P  Onid  yw  "mwyalchen"  yn  well?  Ond  mae'n 
debyg  mai  fel  yna  y  gelwir  yr  aderyn  yng  ngwlad  Swithin.  Aml  i  wall  mewn 
sillebu ;  "smudliw"  yn  lle  **symudliw  "  ;  **  pig  felan  "  yn  lle  *'  pig  felen." 
Pam  7  defnyddir  yr  an  hyll  yma  yn  lle  m  ar  ddiwedd  geiriau  P  Dyma  nhw 
eto, — **  Ehegan  yr  yd,"  **  sigla»  dandin." 

Yr  Ail  Ddosbarth.  leuan  o'r  Glog  (30) ;  Dayid  Eyans  (30) ;  IJn  heb  enw 
[Féêt  mark  Cwmyglo)  (31) ;  Jack  (16). 

Ieuan  o'b  Gloo.  Ehestr  lled  dda.  Tsgrifen  go  Bymol.  Desgrifiadau  yn  rhy 
fyrion,  dim  ond  rhyw  un  gair  fynychaf.  A  ydyw  **  gynffon  goch^^  a  **pig 
felyn  yn  iawn,  leuan  P    Ond  mae  wedi  casglu  rhestr  dda. 

Datid  Eyans.  Bhestr  heb  fod  yn  ddrwg.  Ambell  i  waU  mewn  sillebiaeth, — 
**sguthan"  yn  Ue  **ysguthan"  ;  **poen"  yn  lle  **paen"  neu  **paun"  ; 
**fronfraeth"  ynUe  ''fronfraith."  Desgrifiadau  yn  rhy  fyrion.  Tsgrifen 
dloB. 

ÜN  o  GwMYOLO  (gallwn  feddwl).  Pam  na  fuasai'r  bacbgen  yn  rhoi  ei  enwP 
Bhestr  go  dda,  a'i  bamu  oddlwrth  ei  hyd.    Tsgrifen  go  symol.    Llinéllau 


•  Cadwodd  y  Golygydd,  yntau,  yr  adroddiad  yn  hir.   Tmharous  y w  Gtolygydd  wrth 
natur  a  chrefl! 


20  CYMRU'R    PLANT. 

ceimion. 


Jack.  Bhestr  gryno  iawn  ond  un  fer.  Tsgrifen  gampiis.  Mae  popeth  o  gyìch 
j  rhestr  jma  yn  ddestlus  a  glân.  Piti  na  fuasai  Jack  wedi  gwneyd  rhestr 
hirach.    Buasai  ganddo  siawns  wedyn  i  fod  yn  un  o  fechgyn  7  First  Class, 

Trydydd  Dosbarth.  David  Jarret  Williams  (18) ;  WiUiam  Samuel  Jones  (27) ; 
WiUie  Roberts  (15) ;  Samuel  Pritchard  (20)!;  Doctor  Quack  (9). 

Datid  JAB.RET  WiLLiAMs.  Ehestr  go  dda,  ac  un  pur  ddestlus.  Desgrifìadau  yn 
dda.    Rhoddi  **  hyr  "  yn  lle  "  hir."    Ysgrifen  wastad. 

William'  Samuel  Jones.  Khestr  go  hir,  ond  ysgrifen  a  Uinellau,  a  phopeth,  am 
wn  i,  sal.  Gymerwch  fwy  o  drafferth,  William,  gyda'ch  gwaith,  onide 
ragorwch  chwi  ddim. 

Willie  Robebts.  Rhestr  fach  go  dda,  a  hithau  yn  dyfod  o  dref  (Lerpwl).  Aml 
i  wall,  megìs  **  ddrydwa»"  am  "ddrudwen,"  **piogan"  am  "piogen.**  Os 
rhaid  i  chwi  ddweyd  **  piogan,*'  ysgrifenwch  **  piogen." 

Saiìuel  PaiTCHARD.  Bhestr  go  hir,  ond  wedi  ei  hysgrifennu  ar  un  tudalen  o 
bapur  sal,  ymyl  y  ddalen  yn  rhiciog,  wedi  ei  rhwygo  o  copf/  book  rjrwfodd. 
Mae  Samuel  wedi  ysgrifennu  rhwng  y  llinellau.  Bhagor  o  bapur  y  tro 
nesaf , — mae  yn  ddigon  rhad.  Llinellau  a'u  hanner  yn  inc,  a'r  hanner  arall 
yn  black  lead,     **  Pig  íelan  "  eto,  a  **  spotia  cochion. 

DocTo»  QuACK.  Defnyddiwch  ffugenw  gwell  y  tro  nesaf ,  doctor, — anelwch  yn 
uwch  na  bod  yn  gwac.  Rhywbeth  yn  symol  yw  eich  rhestr,  fel  eich  ffug- 
enw.     **  Pen  fela»  "  eto  fyth. 

Pedwerydd  Dosbarth.  'Does  dim  ond  pedwar  o  enwau  gan  bob  un  o'r  ym- 
geiswyr  canlynol, — Gwilym  Thomas,  Deio  o'r  Marian,  William  John  Davies, 
Edwyn  Camarch,  Catherine  J.  Owens,  Anne  Hughes,  Samuel  Roberts, 
WiUiam  Danlel,  a  Brawd  o'r  Brin  (Bryn  mae'n  debyg).  *Rwy'n  siwr  fod 
llawer  mwy  na  phedwar  math  o  adar  yng  ughartreû  pob  un  o'r  plant  uchod. 
Chwiliwch  eto.  Diolch  i  chwi  am  gynnyg.  Dysgwch  sylwi, — rhydd 
fwynhad  mawr  i  chwi  mewn  amser. 

Yr  wyf  wedi  cael  boddlonrwydd  mawr  yn  y  gystadleuaeth  ar  y  cyfan.  Mae 
llawer  o'r  plant  wedi  ymdrechu'n  rhagorol,  ac  wedi  ysgrifennu  rhestri  campus. 
Parhewch  i  chwüio,  ac  i  gadw  eich  llygaid  a'ch  clustiau  a  phob  cynneddf  sydd 
gennych  yn  agored.    Excelsior  !  blant. 

'Rwyf  yn  rhannu  10/-  yn  gyfartal  rhwng  y  pedwar  ymgeisydd  sydd  yn  y 
Dosbarth  Oyntaf .    Wnewch  chwi  anfon  eich  henwau  a'ch  cyfeiriadau  i  mi.* 

RlCHARD    MORGAN, 
Hydref  "ìlain,  1904.  Llanarmon,  y  Wyddgrug. 

*Miss  EUen  Jane  Jones,  Cartrefle,  Ffordd  Glan  y  Pwll,  Blaenau  Ffestinioff,  yw 
"Eleanor";  Mìss  May  Griflaths,  Llys  Arfor,  Khodfa  Arfor,  Criecíeth,  yw  "May 
Grifliths " ;  Evan  Henry  WiUiams.  Glan'r  Afon,  Corris,  yw  "Uno  odre  Cader  Idris"; 
a  Thomas  I*arry,  5,  Pump  Street,  MiU  Bank,  Caergybi.  yw  "  Swithin  Bach."  Mae  un  o'r 
buddugwyr  o  sir  Gaemarfon,  felly ;  im  o  sir  Fon  ;a  dau  o  sir  Feirionnydd. 


CYMRU'R    PLANT.  21 

MORDAITH     CAPTBN    COOR. 

(t  bbdwahedd  gtfbbs.) 
I.   TMWSLIADAU    BRODORION. 

IFOR.  Y  ílwyddyn  ddiweddaf,  fÿ  nhad,  dywedech  fod  Capten 
Cook  yn  codi  hwyl  ac  )m  gadael  Endeavour  River,  )m  Awstralia. 
Tybiai  rhai  o'r  teithwyr  fod  dynion  yn  byw  yn  y  lle,  er  nas  gwelsant 
hwy. 

Tad.  Yn  bur  fuan  wedi  hynny,  daeth  pedwar  o'r  brodorìon 
mewn  cafntad  gerllaw  i'r  Uong,  a  thybiai  ein  morwyr  mai  pysgota 
yr  oeddynt.  Yr  oedd  rhai  o'r  cwmni  am  fyned  mewn  bad  atynt ; 
ond  gan  nad  oedd  y  Capten  wedi  llwyddo  o  gwbl  i  ífurfio  cyfeillach 
â  neb  o  drigolion  Awstralia  cyn  hynny,  gwnaeth  gynnyg  ar  gynllun 
newydd,  sef  ymddangos  nad  oeddynt  am  ymyrryd  mewn  un  modd  â 
hwy,  ond  gadael  llonydd  hollol  iddynt,  hyd  yn  oed  peidio  eu  gwneyd 
yn  wrthrychau  eu  sylw.  Mor  llwyddiannus  y  bu  y  cynllun,  fel,  wedi 
cael  rhyw  arwyddion  oddiwrth  y  brodorion  yn  gyntaf,  ac  iddynt 
ddeall  bod  boddlonrwydd  iddynt  i  ddyfod  at  y  llong,  daethant  yn 
hwylus  hyd  yn  agos  ati,  heb  ymddanghosiad  o  otn  na  diífyg 
ymddiried.  Gwahoddwyd  hwy  î  fyny  i'r  bwrdd,  a  dechreuwyd  cyd- 
ymddiddan  rhyngddynt,  drwy  arwyddion,  hyd  amser  ciniaw,  pan  y 
cawsant  eu  cymhell  gan  ein  boneddwyr  i  gydgyfranogi  â  hwynt  o'r 
gìniaw.  Ond  gwrthodasant  hynny,  ac  aethant  i  fíwrdd  yn  eu  bad. 
Yr  oedd  un  ohonynt  yn  ymddangos  fel  pe  uwchlaw  canol  oed,  a'r 
trí  ereiU  yn  ieuanc.  Yr  oeddent  o  faintioli  cyffredin ;  ond  yr  oedd 
eu  haelodau  yn  nodedig  o  fychain,  eu  lliw  yn  ddugoch  dwfh,  a'u 
gwallt  yn  ddu,  heb  fod  yn  wlanog.  Yr  oedd  ganddynt  wynebau 
prydferth,  dannedd  cyson  a  gwynion,  a  Uygaid  rhagorol,  yn  arwyddo 
talentau  uwchlaw  y  cyffredin.  Yr  oedd  eu  lleisiau  yn  dyner  a 
melodaìdd,  a  rhyw  ystwythder  yn  eu  parabliad  oedd  yn  achosi 
iddynt  ddweyd  yr  un  gaìr  ddwywaith  yn  olynol,  a  hynny  yn  fynych. 

Ifor.    A  ddaethant  wedyn  ? 

Tad.  Do.  Y  bore  canlynol;  cafodd  ein  morwyr  ymweliad  arall 
gan  bedwar  o'r  brodorion,  tri  o'r  ymwelwyr  blaenorol,  ac  un  dieithr, 
yr  hwn  a  alwai  ei  gyfeillion  yn  Yaparico. 

Ifor.    Ai  pennaeth  oedd  yr  un  hwnnw,  fy  nhad  ? 

Tad.  Nis  gallaf  ddweyd  beth  oedd,  er  fy  mod  yn  tybio  ei  fod  yn 
rhywun  yr  oedd  y  lleiU  yn  edrych  i  fyny  amo.  Beth  bynnag  am 
hynny,  bu  yn  wrthrych  sylw  a  syndod  yr  holl  gwmni,  oherwydd 
yr  addum  tr^n  a  wisgai,  sef  asgwrn  rhyw  aderyn,  yr  hwn  oedd 
chwe  modfedd  o  hyd,  ac  o  brafifder  bys  llaw,  wedi  ei  wthio  drwy  y 
madruddyn  sydd  yn  rhannu  y  ddwy  ffiroen.  Ymddengys  bod  hoíl 
anwariaid  )mysoedd  Mor  y  De  yn  darparu  tyllau  yn  eu  clustiau  a'u 
trwynau  ar  gyfer  gosod  addum  ynddynt  ar  ol  Uwyddo  i'w  bwrcasu. 


22  CYMRU'R    PLANT. 

Ifor.  Fy  nhad,  a  oedd  y  llwythau  crwydredig  a  noethion  y 
soniech  chwi  am  danynt  yn  rhoddi  eu  bryd  ar  addurniadau,  ac  yn 
hoUol  ddibris  am  wisgoedd  ?    Pa  gyfrit  a  ellwcli  ei  roddi  am  hynny  ? 

Tad.  Nid  oes  gennyf  atebiad  gwell  i  ti,  Ifor,  na  dweyd  mai 
anwariaid  oeddent,  a  chwilia  dithau  am  ystyr  y  gair.  Ar  y  deuddeg- 
ied  o'r  mis,  anturiodd  tri  o'r  anwariaid  i  babeU  Tupia.  Parodd  y 
derbyniad  croesawus  a  gawsant  iddynt  anton  un  yn  y  bad  i  gyrchu 
dau  ereill  o'u  cyteillion  na  welwyd  gan  ein  dynion  o'r  blaen.  Ar  ei 
ddychweliad,  cyílwynodd  hwn  y  ddau  ddieithr  i'n  boneddwyr  wrth 
eu  henwau.  Ar  ol  cydnabyddiaeth  Iwyrach  a'r  brodorion,  daeth  yn 
amlwg  nad  oedd  lliw  eu  crwyn  mor  dywyll  ag  y  tybiwyd  ar  eu  hym- 
weliad  cyntaf.  Yr  oedd  eu  haelodau  yn  ddianaf,  ac  anghyffredin  o 
ystwyth.  Yr  oedd  eu  hiaith  yn  ymddangos  yn  arwach  na  ieithoedd 
brodorion  ynysoedd  ereiU  Moroedd  y  De.  Ar  yr  ail  ddydd  ar 
foymtheg,  anfonodd  Capten  Cook  y  meistr  ac  un  arall  i  archwilio 
am  fynedta  ddiogel  i'r  cyfeiriad  gogleddol.  Aeth  yntau,  yng 
nghwmni  Mr.  Banks  a  Dr.  Solander,  i'r  goedwig  y  tu  arall  i'r  afon. 
Ar  y  daith  honno,  catodd  ein  boneddwyr  gyíleusdra  ychwanegol  i 
sicrhau  eu  cyfeiUgarwch  â'r  brodorion ;  ac  yn  raddol  daethant  mor 
gyteiUgar  nes  yr  oedd  ganddynt  berífaith  ymddiried  yn  ein  morwyr. 
Y  dydd  canlynol,  anturiodd  Uawer  ohonynt  i  fwrdd  y  Uong.  Yna 
gadawodd  y  Ujnwydd  hwynt  yn  mwynhau  eu  croesawiad  yn  fawr,  ac 
aeth  ef  a  Mr.  Banks  i  wneyd  arolygiad  ychwanegol  ar  y  wlad.  Ar 
y  daith  honno,  cawsant  olygteydd  mor  ardderchog  a  rhyfeddol  nes 
yr  oeddent  yn  dotio  amynt.  Ond  ni  welsant  ddim  a  fuasai  yn 
fanteisiol  i  fod  yn  anogaeth  i  boblogi  y  rhan  honno  o*r  wlad.  Wedi 
ìddynt  deithio  ar  hyd  y  glannau  rhyw  saith  neu  wyth  miUtir  i  gyfeir- 
iad  y  gogledd,  dringasant  i  ben  mynydd  uchel ;  ac  yr  oedd  agos  yr 
hoU  olygfa  a  gawsant  oddi  yno  yn  un  resynol  anghytiredin.  I  bob 
cyfeiriad  ni  chantyddent  ond  creigiau  noethion  a  bryniau  tywodlyd ; 
ac  nid  oedd  yr  un  fynedfa  ddiogel  i'r  môr  yn  y  parth  hwnnw.  Ar 
y  iÇ^ST»  ymwelodd  deg  o'r  brodorion  â'n  mordeithwyr ;  ac  yr  oedd 
saith  neu  wyth  ereiU  yn  y  golwg  heb  tod  ymheU,  a'r  oU  ohonynt, — 
yn  wŷr  a  gwragedd, — ^yn  noeth  hoUoL  Yr  adeg  honno  yr  oedd 
niter  o  grancod  y  mor  ar  twrdd  y  Uong ;  ac  yr  oedd  yr  Awstraliaid 
wedi  rhoi  eu  bryd  ar  gael  un  ohonynt,  rywfodd.  Ond  pan  nacawyd 
hynny  iddynt,  dangosasant  anfoddlonrwydd  a  dicter  mawr.  Yna, 
gwnaethant  amryw  gynhygion  i  gipio  rhyw  nifer  ohonynt ;  ond  trodd 
eu  hymgais  teiddgar  yn  tethiant.  Yna,  yn  sydyn,  neidiasant  i'w 
bad  mewn  tymhestl  o  gynddaredd,  gan  rwyto  tua'r  lan  gyda  brys 
neiUduoI.  MeddyUodd  Capten  Cook  y  gallasent  niweidio  y  niter  o 
ddwylaw  perthynol  i'r  Uong  oedd  wedi  eu  hanfon  i'r  man  Ue  y 
glaniodd  yr  anwariaid.  Ond  y  mae  wedi  pasio  y  naw,  Ifor»  aç  er 
mwyn  cadw  yn  agos  at  y  rheol,  rhaid  gorífen  am  y  tro  hwn. 

jDtnaSj  Rhondda.  William  Jamks. 


CYMRU'R     PLANT 


BUnOI,IAETH     F      WÍAD. 

OMELUS  i'm  calon  yw  thodfo'i  han  Iwybrau 
Oent  Imi  tnoi  auwyl  jt  ajneeT  a  fu, 
O  Bwrnol  i'm  11; gsid  jw  gweled  7  maDnau 
Wnaetli  mebyd  yn  îyth  gyBeRiedift  i  mi ; 
Mae'i  gornant  yn  cftnu  tn^'r  dolydd  miieindeg 

MorllBwen  a  aitiol  im  heddyw  a  ohynt, 
A  chanig  y  bugall  wrth  alw  ;  gwarth^ 
Yn  dod  moi  naturiol  a  pbêr  ar  y  gwynt, — 
"Trw-difacb!  Trw-dìíacli!   Trw-dil  Trw-dÜTrw-diíach!" 
Ä  hwythaö  yn  dyfod  wrth  gynffon.  eu  gilydd 
Wrth  alwed  gynefln  a  cblir  y  bngeilydd,— 
"Trw-dífach!   Trw-dl  íach  !  Trw-di:  Tiw-di!  Trw-difach! 
Pan  fyddo  fy  nghalon  gan  ofid  ar  docri 

Yng  nghanol  trallodion  yatormjdd  a  brad, 
Oelynion  yn  erlid,  oyfailiion  yn  Borri, 

0  mwyn  yw  Biiioldeb  serchiadol  y  wlad,  ~~ 
Tng  nghwmni  dyddanus  y  blodau  amryliw, 

A'r  adar  bach  cerddgar, — digymar  jn  wir, — 
ÄrllwyBant  gyteiUant  melodaidd  J"n  ddiluw 

1  unawd  y  torwyn  sj'n  galw  mor  gHr,— 

"  Shw-ti  bach  !  8hw-ti  bach !  8hw-ut  I  Shw-ut !  Shw-ti  hach !  " 
Â'r  moch,  bwythau'n  rbedeg  tan  rochian  jn  arw 
'Wrth  lalB  adnabyddns  y  torwyn  yn  galw, — 
"Shw-tíbach!  Shw-tibaeh!  Shw-nt!  Shw-ut!  Shw-tibach!" 
O  ^f ryd  jw  cUio  i  faDgre  lach  wledig 

Tmhell  bell  o  dwrw  a  berw  y  byd. 
blae  yno  orftwystra  i'r  galon  luddedig, 

  cbwmni  mwy  dyddan  i'w  banian  0  byd  ; 
Ceir  yno  gerddoriaeth  y  dwyfol  Bigíelen 

Tn  deŴo  y  dyffryn,— pob  deryn  ar  dân 
O  wlrfodd  jn  erfyn  y  dilian  o'i  delyn, 
A  bloeddiol  laia  Bleddyn  yn  fiymblith  a'r  gän, — 
"Trw-dlfaoh!  Trw-di  fach !  Trw-di !  Trw-di !  Trw-difach! 
A  natnr  fwyu  eto  yn  wylaidd  yn  eilio 
LlaÌB  Oweno  aydd  yno  yn  bloáddio  mor  blaen, — 
"  Shw-tí  bach  I  Shw-ti  bach !  Shw-nt !  Shw-ut !  8hw-ti  bach !  " 
Ccíniu>!/dd.  J.  O.  Lloíi 


CYMRU'R    PLANT.  25 

TSGOÍ     ÍLANRWST. 

DYMA  i  chwiy  yn  y  rbifyn  hwn»  ddarluniau  o  ysgolion  y  Cyngor, 
Llanrwst,  a  rhai  o  fechgyn  y  dref  honno.  GweUr  y  prif- 
athraw,  Mr.  D.  T.  Williams,  ar  y  dde,  a  Mr  J.  R.  Jones  yr  ochr 
aralL  Mr.  Jones  ydyw  arweinydd  Côr  Plant  Llanrwst,  sef  côr 
buddugol  Eisteddfod  Gadeiriol  Llanrwst  a  Dyífryn  Conwy,  Llun- 
gwyn,  1904.  Y  mae  Mr.  Williams  wedi  bod  yn  ysgolfeistr  ar  yr 
ysgol  hon  dros  ugain  mlynedd.  Y  mae  nifer  y  bechgyn  sydd  y  naill 
fliiTddyn  ar  ol  y  llall  yn  cipio  yr  ysgoloriaethau  gynhygir  gan 
Reolwyr  yr  Ysgol  Ganolraddol,  yn  dweyd  yn  uchel  am  ei  allu  a'i 
weithgarwch  gyda'r  bechgyn. 

Oddeutu  deng  mlynedd  yn  ol,  bu  raid  i  Fwrdd  Ysgol  Llanrwst 
gymeryd  i  ystyriaeth  beth  oedd  oreu  i'w  wneyd  o  dan  yr  amgylch- 
iadau  a  ganlyn.  Nid  oedd  yr  ysgol  fel  adeilad  yn  gyfaddas  i'r 
gwaith  oedd  yn  cael  ei  wneyd  ynddi.  Yr  oedd  ceisiadau  yn  dod  yn 
barhaus  oddiwrth  arolygwyr  yr  ysgolion  am  ychwanegiadau 
ac  adgyfìiewidiadau.  Yn  hytrach  na  gwario  swm  o  arian  ar  yr  hen 
ysgol  Frytanaidd,  penderfynodd  y  Bwrdd  adeiladu  ysgol  newydd. 

Mae  yma  dair  ysgol,— ysgol  i'r  bechgyn,  ysgol  i'r  genethod,  ac 
ysgol  i'r  babanod.  Prynnodd  y  Bwrdd  oddeutu  acer  o  dir,  a 
chafwyd  planiau  o'r  fath  oreu.  Costiodd  y  cwbl  dros  saith  mil  o 
bunnau,  a'r  canlyniad  ydyw,  fod  yr  adeiladau  ymysg  y  rhai  harddaf 
yn  yr  holl  wlad.  Mae  popeth  wedi  ei  wneyd  yn  y  ffordd  oreu  i 
sicrhau  iechyd  a  chysur  y  plant;  ac  mae  yr  oll  yn  dangos  nad  oes 
ar  bobl  Llanrwst  of n  gwarìo  swm  da  o  arian  er  sicrhau  ysgolion  da, 
cysurus,  a  chyfleus,  i'w  plant. 

S16MA. 

DYMUNIAD     BLWYDDYN     NEWYDD. 

FY  enaid  hiraethus  sy'n  chwilio  o  hyd 
Am  decach  hînsoddau,  am  burach  byd. 

Mae*r  tir  yn  sychedig,  'rwyf  maes  o  dref ; 
O  tyn  fi,  îy  Ngheidwad,  yn  nes  l'r  nef . 

0  tyn  fy  serchiadau,  tyn  fy  mryd, 
Ar  fyd.y  sylweddau,  tragwyddol  fyd. 

Yn  ffyddlon  i*m  Prynwr  gad  i  mi  fod, 
Gwneyd  ei  ewylly  s  a  byw  er  ei  glod. 

Gad  i  mi  gael  cysgod  Dy  aden  glyd, 
A  diogel  fyddaf  yn  stormydd  y  byd. 

Oured  y  dymhestl  erwin  bob  tu, 
Diogel  fy  enaid  tra'm  hangor  i  fry. 

A  phan  ddel  yr  alwad  i'r  daith  sydd  bell, 
O  am  feddiannu  y  bywyd  gwell. 
llmfrothm,  Meibionwen. 


26  CYMRU'R    PLANT. 


BUDBUGOÍIAMTH     F     GLOWR     BACH. 

[  Wele  ddalen  o  Gopiant  Bbn  Bowsn.  Y  mae  yn  un  o'r  Uyfrau  tlyaaf  a  mwyaf 
dyddorol  gyhoeddwyd  yng  Nghymm  erioed.  Ei  bris  yw  5/6;  ceir  ef 
oddiwrth  Myfyr  Hefin,  4,  Hermon  Street,  Treorci.  Cynhwyia  yn  agos  i  bum 
cant  o  dadalennau  Uawn  hanes  cyffroue  a  barddoniaeth  fyw.] 

^^N  adeg  y  paratoi  ar  ^yfer  y  gystadleuaeth  hon, — sef  y 
ml  bryddest  ar  y  «'Deffroad  Cenhedlaethol"  at  Eisteddfod 
J^  Aberdâr, — yr  oedd  Ben  yn  torri  g\o  gyda'i  h'awd,  Myfyr 
^  Hefín,  yng  nglofa  T/n  y  Bedw,  Cwm  Rhondda,  ac  yn  sicr 
y  mae  hanes  ei  chyfansoddi  yn  hawHo  Ue  yma. 

Gwelir  fod  y  testyn,  i  wneyd  chwareu  teg  âg  ef,  yn  gofÿn  gwybod- 
aeth  eang  yn  hanes  Cymru.  6an  ei  tod  ef  yn  ieuanc»  ac  yn  teimlo 
fod  ei  ddefnyddiau  yn  brin,  aeth  ati  o  ddifrif  i  ddarllen  cymaint  ag 
a  allai  o  hanes  a  Uenyddiaeth  ei  wlad.  Yr  oedd  gan  ei  frawd 
feddwl  uchel  o  Ben,  ac  yr  oedd  yn  barod  i  aberthu  popeth  i'w  les 
a'i  Iwydd.  6an  fod  y  ddau  yn  gorfod  bod  yn  y  gwaitti  y  dydd,  ac 
nad  oedd  gan  Ben  ond  ychydig  amser  yn  yr  hwyr  ar  gyfer  darllen 
a  chyfansoddiy  trefnodd  ei  frawd  nad  oedd  i  wneyd  dim  yn  yr  hwyr 
ond  darllen  pethau  ynglŷn  â'r  testyn,  ac  fod  y  barddoni  i'w  gario 
ymlaen  yn  y  gwaith.    Ac  felly  y  bu,  a  gwnawd  y  cyfan  yn  ol  trefn. 

Pan  oedd  ei  frawd  yn  torri  glo,  yr  oedd  Ben  yn  barddoni, 
weithiau  ar  bapur,  bryd  arall  ar  garreg  lefn  wedi  ei  darparu  i'r 
pwrpas;  ond  pan  ddeuai  eu  ''tro,"  gadawai  Ben  y  papur  neu  y 
garreg,  ac  ai  i  gynorthwyo  ei  frawd  i  lanw'r  tram ;  yna  ai  pob  un 
at  ei  waith  drachefn.  Er  dieithried  y  ífaith,  y  mae'n  wir, — rhwng 
y  *<troion,"  yng  nijfoleu  ei  lusern  bwl,  ar  waeled  glofa  T/n  y  Bedw, 
y  cyfansoddodd  Ben  ei  bryddest  fyw  ar  y  «'Defiroad  Cenhed- 
aethol." 

Yr  oedd  Ben  ei  hun  yn  yr  Eisteddfod,  yn  gwylio  beth  ddywedai'r 
beimiad  am  y  cyfansoddiad  oedd  yn  dwyn  y  ffugenw  "  Eco."  Pan 
ddaethpwyd  at  y  cadeirio,  ac  wedi  i'r  beirniad  dynnu  ei  linyn  mesur 
yn  fanwl  dros  y  deg  arall,  daeth  *'Eco"  dan  sylw.  A  dywedai  fod 
"Eco"  wedi  dangos  y  Deffroad  yn  wahanol  i'r  un  o'r  UeiU,  fod 
ganddo  gryfach  a  gweU  barddoniaeth,  ac  fod  yn  y  bryddest 
ffyddlonach  a  chywirach  darlun  o'r  Deffroad  Cymreig  na  dim  geid 
yn  y  gystadleuaeth. 

"  Yna  gwaeddwyd  am  '  Eco.'  A  saf odd  hogyn  pengoch»  gwyneb- 
Iwyd,  tawel  ei  olwg,  crotynaidd  ei  ymddanghosiad,  ar  ei  draed,  a 
chadeiriwyd  ef  gyda  chymeradwyaeth  fyddarol  y  dyrfa." 

Ben  oedd. 


CYMRU'R    PLANT. 


AT60F     A      CHAN. 

(  TGOF  a  chân  sydd  gennym  am  "  delyn 
dorrwyd  yn  gynBar," — OaYÌd  Powell, 
■nab  Gni^dd  ac  Ann  Powell,  Brunant 
Ddu,GlanBman,  Bachgrenieuancobryd 
goleu  ydoedd,  o  gerddedìad  hoew,  ac 
o  safiad  syüi ;  yn  anwyl  ar  yr  aelwyd, 
yn  ddoniol  mewn  cwmní,  yn  Uawen  yn 
y  gwaith,  ac  yn  ffyddlon  yn  y  demL 
Magwyd  ef  ar  lethr  mynydd  y  Betws, 
yng-  ngolwg  y  Mynydd  Du.  Gallai  ddweyd 
fel  Ceiriog  yn  hawdd, — "Mab  y  mynydd 
^j^^^^*-*  ydwyf  iìonau.''  Cafodd  ri  addysg  yn  ysgol 
•IL- j'î  Brynlloi  yn  yr  wythnos,  ac  yn  ysgol  Ty'n  y  Wern  ar  y 
^'^  Sul,  a  rhwng  y  ddwy  ysgol,  dringodd  yn  uchel  mewn 
gwybodaeth;  ond  pan  ddaeth  oedran  gweìthio,  aeth  fel  ei  frodyr 
i'r  lofa,  ac  yn  lowr  y  bu  hyd  o  tewn  wythnos  ei  farw.  Yr  oedd  yn 
weilhiwr  egniol  gyda'r  Ysgol  Sul,  y  gyhinfa  Rechabaidd,  a'r 
cyfarfod  llenyddol.  Ymhoffai  mewn  adrodd  a  siarad,  darllen 
a  dianu,  a  chyflyrddai  yn  dyner  ft  thannau  yr  awen  ambeli  waith. 
Enillodd  un  tro  ar  dri  pbenntll  i  "  Pen  Tyrcan,"  man  amlwg  ar 
fynydd  gerllaw.    Gaa  eu  bod  yn  gyfleus,  gosodwn  hwy  yma, — 

"Mor  brydftìrtli  yw  Pen  Tyrottn,  hon  gawr  j  Mjíiydd  Du, 
O'i  gomi  tarda&  aUan  y  Berach  lan  ei  lli ; 
'Does  fan  i'w  gael  mor  anwyl  ag  eistedd  yn  y  brwyn, 
A't  Tyrcan  yn  íj  ymyl,  mi  giaud  yn  ei  Bwyn. 

"  Tair  oain  o  gerrig  llwydíon  íbI  muriau  annedd  hên, 
Er  hyn  1  mi  yn  wyuion,  ac  ar  eu  hwyneb  wën  ; 
Mae'r  grug  o  hyd  yn  harddn  y  bryu  o  gylcb  y  fan, 
Pel  mor  o  swyn  yn  gwenn  ac  engyl  ai  ei  lau. 

"  TaÌT  cam  lel  arlan  bedau  pan.  fydd  yr  elra  gwyn, 
A'u  gwedd  dan  haul  a'i  wenan  fel  wyueb  gloew  lyn ; 
Hen  geidwaid  hedd  y  mynydd,  adfeilion  dyddlan  gynt, 
Tn  gadam  erya  beunydd  yr  adgof  am  eu  hynt." 

Nid  opdd  ond  deunaw  oed  pan  eu  canodd;  a  phroffwydwyd,  os 
cai  ei  awen  ei  harter,  y  deuai  yn  awenydd  gwych.  Ond  cyn  gweld 
ei  unfed  haf  ar  hugaio,  yr  oedd  telyn  Dafydd  ar  helyg  y  glyn. 
Wedi  bod  yn  y  gwaith  ddydd  Mawrth,  yr  wythfed  o  Fawrth 
diweddaf,  aeth  i'r  cyfarfod  gweddi  yn  yr  hwyr  i  ysgol  Ty'n  y  Wern. 
Ychydig  feddyliodd  mai  dyna'r  cyhrfod  gweddi  olaf  iddo  yma,  âc 
y  lr^f&  gyda'r  lesu  sy'n  bendithìo  pob  cwrdd  gweddi  cyn  nos 


28  CYMRU'R    PLANT. 

• 

Fawrth  arall.  Cafodd  ei  daro  y  noson  gan  yr  tnflammatẁn  a'r 
pleurisy,  Dioddefodd  gystudd  trwm  a  chaled ;  ond  er  pob  ymdrech 
a  gofal,  bu  farw  y  dydd  Mawrth  dilynol,  ac  efe  ond  ugain  oed. 

Y  dydd  Sadwrn  ar  ol  hynny,  daeth  tyrfa  fawr  ynghyd  i'w  gladdu 
ym  mynwent  Hen  Bethel,  wrm  odrau  y  Tyrcan  y  bu  ei  awen  ieuanc 
yn  canu  am  dano.  Gwasanaethwyd  yn  yr  angladd  )m  doddedig 
iawn  gan  ei  anwyl  weinidog,  y  Parch.  J.  Towyn  Jones,  a'r  Parch. 
E.  D.  Lewis,  Croes  y  Parc.  Tarawiadol  iawn  oedd  clywed  ei 
weinidog  yn  adrodd  ei  hófi  linellau  o  eiddo  Elfed, — 

"  Tn  gynnar,  íj  mrawd,  dy  delyn  a  donrwyd, 
Dan  lielyg  7  glyn  mae  ei  thannau  yn  lîaifh ; 
Y  drws  sy'  mor  ddistaw,  i  ti  a  agorwyd, 
Tra'r  dydd  yn  ei  ienctid  yn  galw  1  waith. 

"  Dy  delyn  a  dorrwyd ;  ond  gwlad  y  telynau 
Yn  ddisglaer  agorwyd  tu  arall  i'r  cürws  ; 
lachaodd  dy  ysbryd  yn  swn  yr  emynau 
Sy'n  cadw  pob  meddwl,  wrth  ganu,  yn  dlws. 

'^  Mor  gynnar,  fy  mrawd !  medd  llais  dy  anwylion, 
Bhy  gynnar,  i'n  gadael  ni  yma  mor  drist ; 
'Na,  nid  yn  rhy  gynnar,'  medd  Ueisiau  angylion, 
*  Ddaw  neb  yn  rhy  gynnar  i  fyd  lesu  Grist.'  " 

Ymhen  pythefnos  arall,  gorfu  i  deulu  y  Brunant  Ddu  gerdded 
drachefn  ílordd  y  fynwent  i  hebrwng  eu  cymydoges  agosat  i  huno 
hun  o  hedd,  un  oedd  yn  anwyl  gan  yr  ymadawedig,  ac  a  fu  yn 
cysuro  ei  rieni  yn  eu  trallod  dwfn.  Prydnawn  y  dydd  hwnnw  yr 
oedd  tri  yn  sefyll  uwch  bedd  newydd  David  Poweíl»— ei  dad  a'i 
ddau  frawd  hiraethus.  Ni  lefarwyd  nemawr  o  eiriau,  ond  gwelwyd 
dagrau  ar  ruddiau'r  tri.  Deigryn  yw  y  pregethwr  hyotlaf  yn  "  erw 
Duw."  Bydd  atgot  a  chân  am  David  Powell  yn  hir  yng  nghalonnau 
gwŷr  y  fro. 

**  Yn  Dy  waith  y  mae  fy  mywyd," 
Gyda  byw  weithio  llawen  ei  ysbryd 
Oedd  emyn  ei  foes  i'r  byd ; 
**  Yn  y  dyfroedd  mawr  a'r  tonnau  " 
Drylliwyd  y  delyn,  torrwyd  y  tannau, 
Önd  nid  aeth  y  gân  yn  fud. 
Coleg  Bala-Bangor,  M.  Llkwklyn. 


HWIAN     G^RDDI     CYMRJJ. 

Y  MAB  llyfr  cyntaf  hwian  gerddi  Cymru  wedi  ei  gyhoeddi.  Oeir  ef  am  swllt  a 
dwy  geiniog  oddiwrth  Mri.  R.  E.  Jones  a'i  frodyr,  argraffwyr,  Oonwy.  Dywed 
llawer  mai  hwn  yw  y  llyfr  tlysaf  argraffwyd  yng  Nghymru.  Mae  yn  un  o'r 
anrhegion  goreu  i  blant ;  mae'n  llawn  Uawenydd. 


CYURU'R    PLANT. 


M 


F     BI,AS:SD     MAWRTB. 
AE  Ì  bob  creadur  moesol  ryw  tatb  0  dduw,   ac  ewyllys   y 

.    creadur  ei  hun  sydd  i  ddewis  hwnnw.    Chwareu  pei  droed 

ydyw  dnw  ambell  un.  Mae  el  ysbryd  wedi  ei  lyncu  i  fyny  yn  y  duw 
tra  adnabyddus  hwnnw,  ac  fe  wasanaetha  ei  dduw  yn  Iled  f^dlawn 
trwy  gyírvmg  ei  draed  a'i  goesau.  Mae  ei  wylwdaeth  am  y  bü  o'r 
bron  yn  anffaeledig',  ac  mae  enwau  prif  chwareuwyr  y  wlad  ar 
flaenau  ei  fysedd.  Ós  bydd  ymdrecbfa  yn  Lerpwl  neu  Mattceinìon 
prydnawn  dydd  Sadwm,  bydd  ef  yn  gwybod  y  canlyniad  cyn  yr  aìtl 
i'w  wely  y  noson  honno  bid  siwr ;  ac  wedí  iddo  gf  rraedd  yno,  mae 
ei  ysbryd  trachwantus  yn  crwydro  i  wlad  y  breuddwydion,  ac  yn 
aros  yno  hyd  hanner  dydd  y  Sul,  Os  bydd  i  chwi  ofyn  iddo  ym 
mhwy  ran  o  Gymru  mae  Plinlimon,  fe  ddywed  mai  yn  sir  Fon  y 
mae.  Gwybodaeth  Iled  eiddìl  sydd  ganddo  yn  y  cyfeiriad  yna, 
y  bíl  yw  ^  dduw. 

Mae  un  arall  yn  ymhyfrydu  mewn  ysmygu,  sef  y  ddawn  anfoesol, 
aflan,  a  llygredig  o  amhuro  yr  awyrgylch  i  bobl  ereill.  Gobeitlûo 
nad  yw  darllenwyr  Cyuru'x  Plant  wedi  dechreu  gwasanaetbu  y 
dawiau  yna.  Y  modd  i  ymgadw  rhagddynt  ydyw  gofatu  dechreu 
gwasanaethu  ryw  dduw  gwell. 

Yr  ydych  yn  weddoi  hysbys  erbyn  hyn  fod  bydoedd  ereill  mwy  yn 
bod  f^  acw.  Yr  ydych  wedi  eu  canfod  S'ch  Ilygaid  eich  hunain, 
ac  yr  ydych  yn  dystion  byw  ohonynt.  Os  bydd  i  chwí  wneyd  un 
ymgûs  drachefn  y  mìs  newydd  hwn,  chwi  gewch  weled  un  arall  o 
fydoedd  ein  cyfundraeth,  sef  y  blaned  Mawrth  {Mars). 

Trowch  eich  gwyneìiau  i  awyr  y  dwyraîn,  ar  noswaith  dawel,  glir, 
tua  haoner  nos  ym  mis  lonawr,  a  chwi  gewch  ei  weled  yn  di^lârîo 
yno  ä  goleo  lUw  ccch. 


30  CYMRU'R    PLANT. 

Mae  gan  fydoedd  anîanyddol  dduwiau  hefyd.     Gelwîd  y  blaned 

Sn  einliynaiiaid  yn  dduw  rhyfel.  Y  mae  cryn  gTfFelybiaeth  cyd- 
wng  Mawrth  a'n  daear  ni ;  a  oiwy,  ar  ryw  olyg^iadau,  nag  sydd 
rhyngddo  a'r  un  arall  o  blanedau  y  gyfundre&i.  Yn  un  peth,  mae 
h^  ei  dd^rddiau  yn  debyg,  sef  24  awr  a  40  munud ;  ac  wrth  gydmaru 
hyd  blwyddyn  lau  aSadwrn,  nid  yw  blwyddyn  Mawrth  a  blwyddya 
y  ddaear  yn  gwahaniaethu  ond  ychydtg.  Cetr  cyfielybìaeth  Iled 
amlwg  cydrhwng  pegynau  y  ddaear  a  phegynau  Mawrlh.  Gwyddoch 
mai  rhew  ac  eira  tragwyddol  sydd  yn  teyrnasu  yng  nghyfÜRÌau 
pegynau  ein  daear  nî ;  feUy  gyda  Mawrth.    Edrychwdi  ar  y  darlua 


"  Mm  iaw7  o  dîr  luo  o  tdi  jno.    T  iluniiau  tywjüal  jw  7  m<xoedd." 

o  begynau  Mawrth  megis  eu  gwelir  trwy  t>ellwydr.  Gelwìr  hwynt 
yn  ysmotìau  eira  (snow  caps).  Os  bydd  i  chwi  sytlu  arnynt  trwy 
oellwydr  o  fìs  i  fìs,  y  maent  mewn  rhan  yn  toddî,  fel  ag  y  bydd  y 
pegynau  yn  cael  eu  troi  yn  olyno!  at  yr  haul,  Adlewyrchiad  oddi- 
wrth  y  rhew  a'r  elra  ar  eì  phegynau  yw  yr  ysmotiau  gwynioa 
gweledig  ar  y  rhannau  hynny. 

Y  mae  tymhorau  blwyddyn  Mawrth  yn  debyg  o  ran  eu  aatur  i'r 
tymhorau  ar  y  ddaear;  ond  yn  unlg  fod  pob  chwarter  blmrddyn 
ar  Mawrth  yn  dhwe  mìs,  pan  nad  ^ynt  ond  tri  misaryddaear 


CYMRU'R    PLANT.  31 

Syr  W.  Herschell,  ac  ereîll  ar  ei  ol,  gafodd  arwyddion  cadam 
fod  i  Mawrth  wyneb  ac  awyrgylch  tebyg  i  rid  y  ddaear.  Nid  }m 
unig  canfyddasant  yr  ysmotiau  gwynion  crybwyllediff,  ond  hefyd 
ysmotiau  tywyllion  ac  ansefydlog.  Ambell  dro  gweUr  hwynt  }m 
gwahanu  yn  raddol  o  ran  eu  lUw»  ac  o'r  diwedd  yn  diflannu  }m 
hoUol  fel  pe  byddent  gymylau  yn  awyr  y  blaned. 

Bydd  lUw  Mawrth  yn  wastad  yn  goch,  er  weithiau'n  oleuachy  dro 
arall  yn  dywyllach.  Mae  iddi  ddwy  leuad  fechan  chwim  iyfeddol, 
sef  Phoibos  a  Deimos  wrth  eu  henwau.  Troant  0  gylch  Mawrth 
mewn  Uai  o  amser  nac  a  gymer  y  blaned  ei  hun  i  gyflawni  un  tro  ar 
ei  hechel.  Felly,  y  mae  lleuad  newydd  }m  cyfnewid  i'r  llawn  Uoer 
mewn  un  noswaith  ym  myd  y  Mawrthiaid. 

Pan  yr  arsylUr  arno,  canfÿddir  hefyd  fod  ei  wyneb  yn  rhanedig  i 
ddwy  ran,  sef  y  moroedd  a'r  cyfandiroedd.  Mae  mwy  o  Í6r  nac  o 
dir  ar  ein  daear  ni,  ond  mwy  o  dir  nac  o  fôr  yno.  Edrychwch  ar 
y  darlun  arall.  Y  rhannau  tywyllaf  yw  y  moroedd.  Nid  planed 
eiriasboetb,  megis  lau  neu  Sadwrn,  yw  Mawrth,  nac  ^chwaith  byd 
rhewUyd,  marw,  megis  y  Ueuad ;  ond  byd  cyflèlyb  i'n  daear  fach 
niy  ac  y  mae  ef  o  ran  maint  yn  hanner  çymaint. 

Y  cwestiwn  yw, — A  oes  yno  fodau  moesol  yn  trigiannu  ?  Paham 
nad  oes  ?  A  ydyw  yn  rhesymol  tybio  nad  oes  ond  ein  pelen  fach 
ni,  sydd  yn  troi  ymhlith  ardderchog  lu  y  cysawd  heulog,  heb  son 
am  y  bydysawd  (unŵerse),  wedi  ei  phoblogi  ?  Os  oes  bodau  moesol 
yn  byw  ar  y  blaned  fach  acw,  sydd  yn  disgleirio  yn  y  dwyrain  draw, 
y  maent,  o  ran  maint  corflforol,  hanner  gymaint  a  chwi.  Ond  yr 
un  Duw  sydd  iddynt  hwy  draw  acw  ag  sydd  i  chwi  yr  ochr  yma. 
Yr  unig  wir  a'r  bywiol  Dduw  yr  wyf  yn  ei  olygu  yn  awr. 

''  How  wondrous  is  the  soene,  where  all  is  form'd 
Wifh  number,  weight,  and  measure,  all  designed 
For  8ome  great  end. 

Each  world,  each  crawling  insect  holdfi  a  rank 
Important  in  the  plan  of  him  who  framed 
This  scaJe  of  beings. 

SlGMA. 


BJSN     BOWJSN. 

Ben  Bowen  a  hunodd  yng  ngwanwyn  ei  ddjddiau, 
Ei  delyn  a  dorrwyd,  distawodd  ei  thannau ; 
Newidiodd  ei  breswyl,  ffarweliodd  jn  gynnar, 
Ben  Bowen  a  guddiwjd  jn  oerbridd  7  ddaear ; 
0*i  golli,  (iwyll  Walia  sydd  heddyw  mewn  hlraeth, 
Wylofain  a  dagrau  fynegant  ei  halaeth, 
Eî  enw  anwýlir  tra  môr  a  thra  Brython, 
Niwl  angof  ni  ohuddia  enwogrwydd  7  gwron. 
Llundain»  D.  L.  Dayibb  {^Rosaeronian). 


32 


CYMRU'R   PLANT. 


ÍÍADRATA     ABAI4. 


AETH  bachgen  bychan  turwaith, 
I  un  o  siopau'r  dre, 
A  nwyddau  lawer  welai 
O'i  amgylch  yn  y  lle ; 
'Eoedd  yno  bêr  afalau, 

Denìadol  iawn  eu  Uun, 
Ac  awydd  gododd  ynddo 
Am  gael  meddiannu  un, 

Ac  yn  y  man  dechreuodd 

Besymu'n  uniawn  iawn, — 
"  'Rwy'n  siwr  na  ŵyr  y  siopwr 

Eifedi  'rhain  yn  llawn, 
Am  hynny  un  gymeraf , 

Ob  caf  fy  ffordd  yn  glir." 
Pan  gafodd  y  cyflensdra 

Uadrata  wnaeth  yn  wir. 

Corrií. 


Dihangodd  yn  ddi-gerydd, 

Ddaäh  neb  i  wybod  hyn, 
Ond  pechod  yn  naturiol 

I  bechod  mwy  a  dynn  ; 
Dwyn  af al  f u  yn  foddion 

I'w  wneyd  yn  lleidr  hy, 
Ei  gloi  a  gîéuid  o'r  diwedd 

Hhwng  muriau'r  carchar  du. 

'Dall  neb  ymddiried  ynddo, 

Dyn  di-gymeriad  yw, 
Mae'n  awr  yn  foddlon  derbyn 

Rhyw  beth  i'w  çadw'n  íyw. 
Gymerwch  wers  oddiwrtho 

I  fod  yn  onest,  blant, 
Bhag  mynd  yn  debyg  iddo, 

Na  ufuddhewch  i'ch  chwant. 

Datid  Wtnne. 


CYSTADLSUABTH    BWYSIG. 

OWOBBWTON  ÜNDBB  T  DDRAIO  OOCH. 

YMAE  Undeb  y  Ddraig  Ooch  yn  awyddus  iawn  i  ddenu  ein  pobl  ienainc  i 
ddarllen  llyfrau  Gymraeg.    O^nhygient  wobrwyon  i  rai  rhwng  pymtheg  a 
phump  ar  hugain  oed  am  ddarilen  y  llyfrau  canlynol, — 

1.  Hanes  Gtmeu,  Rhan  11.  (0.  M.  Edwards).      [Cyhoeddir  gan  Gwmni'r 

Wasg  Cymreig,  Caei-naTfon,  1/6.]    Nâu  Y  Ctmrt  (Parch.  T.  Stephen), 
[R.  E.  Jones,  Conwy,  3/-.] 

2.  GoBONWT  OwEN,  Rhan  I.  [R.  E.  Jones,  Conwy,  neu  Ab  Owen,  Llan- 

uwchllyn,  1/6.] 

3.  Cartbbpi  Ctmbu.     [Hughes,  56,  Hope  Street,  Wrexham,  1/-.] 

4.  Mabinooion,  7  pedair  Cainc.     [Hughes,  Wrexham,  1/-.] 

5.  Lltthtrau  ac  Emtnnau  Ann  Grippiths,  Dolwar  Fach.     [G^ee,  Dinbych, 

2/-.] 

Rhoddir  cwestiynau  yn  rhifyn  Mai,  a  chynhygir  y  gwobrwyon  hyn  am  eu 
hateb, — 

£   B.     c.  £    8.  c. 

I'rCyntaf        ..100  I'r  Pedwerydd  . .    076 

I'r  AÎl    . .         . .    0  15    0  I'r  Pumed  ..050 

I'r  Trydydd     . .     0  10    0  I'r  Chweched    ..050 

Rhoddir  enwau  cyhoeddwyr  y  llyfrau,  a'r  pris,  mewn  cromfachau  uchod. 

'1..  .  —  — .' 

Ü^"  CTfeirlMÌ  7  goljrgydd  yw,— Owxv  M.  Sowabdb,  Llahuwohlltn,  y  Bala. 


ABOBAl'FWTD  A  ORTHOBDDWTD  OAN  HUCIU8  AND  BON,  66.  HOPB  BTMMT,  gWBWW A  Iff. 


AT    Y    PLANT. 


OPIEÜ  îf  ngbjaortbwjwji  cuedlg  fod  jn 
rhttld  paratoi  y  rhan  twját  o  bob  rbífTn  o 
lelaf  flB,  weithlan  ddan  fis,  cja  ìäáo  71U- 
ddsngoB.  Rbaid,  feUj,  wrth  lawei;  o 
amynedd.  Byddof  ja  cb«1  erthygl  jn 
ainl,  gydag  eTfyniad  ain  Iddl  jmdâ&ngoB 
"  jn  y  nesaf,"  a'r  "neeaf  "  hwnnw  wedi 
goiflen  el  argnSu. 

GwN  y  bydd  yn  dda  gan  j  plant  gae 
dBrlunJBu  o   blant    fel    hwytban,    yn 
rhi^n  hwa.     Mse  ilu  eto  i  ddod. 

BoB.  I.  Dywed  Darwin  baneH  orenlon- 
deran  y  Spaeood  st  Indiald  Petsgonia,  yn  ei  "  Yoyage  of  tbe  Beagle."  Dywed 
banes  oyf&ouB  am  an  hen  Indiad  yn  ciplo  el  f achgenbyohan,  rn  neldio  ar  gef  n  marcb 
gwyn,  ac  yn  mediTi  ei  gadw  eî  hun  a  i  blen^n  ar  otjir  y  cettyl  wrth  iddo  garlimu, 
wj  y  metbodd  y  milwTr  a'i  saatha.  3.  Bu  farw  Lewia  JoneB,  un  o  gyd-ietydlwyr 
j  'Wladfa  Gymreie,  ddiwedd  y  flwyddyn.  Q*r  hwdd  a  mwyn  oedd,  wedi 
swaBtraSu  ei  egui  i  roddi  bod  i  Wlaäía  Gymielg.  Cyrhaeddodd  ei  ferch,  Eluned 
Honan,  adie  o  OaeTdydd  cja  marw  el  thed.  3  V  mae  Cymry,  aydd  wedi 
cawln  cTfoeth  mewu  gwledydd  ereill,  yn  dechreu  helpu  Cymm.  Cynhygia  Mr. 
J.  .fítneB,  Pringles,  PatagoueB,  7  wobi  fwyat  roddir  sm  rvddiaith  yn  Eisteddfod 
Aberpenntir,  wf  £25  am  "Chwedlau  Pabyddol  peitbj^ol  Ibobgwlad,  sceBbonlad 
sr  en  dibenlon." 

O1.WEH.  T  oi  yitjrfr  Syddlonaf,  ond  y  moe  llswer  o  hane«ion  am  f^ddlondeb 
cath  hefyd.  Fon  oedd  larll  Bbbm  yn  si  gell  yn  ubeyrnasiad  y  frenhinea 
ElÌEsbeth,  wedi  ei  gondemnio  i  farw  sm  wtthrytels,  medrodd  ei  gath  fynd  ato 
i'w  gell.    Tybir  mai  trwy  slmnai  ei  gsrcliar  yr  aeth. 

Mus.    BoaBsl'n  taswdd  I  mi  roi  braalaiiiau  0   Gymry  sydd  mewn   awjddsn 


Ôymraeg.  Atebodd  gyds  gwên  na  wyddai  yr  uu  laith  Brall  sm  rai  bljnyddoedd. 
Dan  e!  reolaetb  ddoeth  a  dyn^rol  et  y  moe  cyflwryr  ludlaid  wedi  ei  wellhaa  yn 
tswi,  BC  o  ganlynlad,  y  moe  eanifar  yn  cynhyddu  ychydig." 

Atbuw.     1.  Nis  gwn  pam  uod  oei  byebyBeba  am  ethrawon  1 0  atliraweBaa  1 
..i__  _i.         1         1. _.-...  ,,         .    -r»  Hid  oes  odid  ysgol  yng  Nghymra 

iyfrannu  addysg  mewn  lluoedd  o 
„  .  .  .      .  -      "  8T"'  P*'°  7 ""« Ojngor  Addy»g 

_  r  Feirionnydd  yn  byBbyaebu  mewn  papnr  Saeaneg  yn  nníg,  tra  y  cyhoeddir  yng 
NghBemarton  bapar  wythnoaol, — y  Ŵ'iùh  Ltaáer,—ex  gyfer  yBgolíon  ac  athrswon 
jn  nnlg.  Trwy  hjn,  ui  ddeDgys  Meirion  ei  hun  yn  ddoethach  na  Chaeidjdd, 
Aiìoa,  Abeitswe,  a  Moigaunwg,  er  ei  bod  yn  dangos  ei  hun  yn  llù  gwladgarol. 


rJSLj^J^^Í^SMflÌ^B^B^^H 

. 

m 

?r  i  : 

1   i'«C 

ii-| 

íî 

o 


s  J 


YMRU'R    «PlANT. 


CHWEFROL,     1905. 


FSeOI,    CÁE    CBWABSl,    LÍANI,I.BCaiD. 

SAIF  yr  ysgol  hon  mewn  pentref  o'r  enw  Caellwyngrydd. 
Sefýdlwyd  hi,  Saboth,  Aw&t  22,  1897,  ^an  y  Parch.  J. 
Gerlan  Ẃilliams,  B.Sc,  ac  Hugh  R.  WiUîafns,  Caellwynfrrydd. 
Aethsnt  o  dy  i  dy,  a  chawsant  45  o  blant  i'r  Ysgol  y  Sul  cyntaf. 

Y  mae  y  Parch.  J,  G.  Williams.  B  Sc„  yn  genhadwr  yn  yr  India 
erys  chwe  blynedd;  ond  y  mae  Hugh  R.  Wiltiams  yn  parhau  i 
^d  î'r  ysgol  yn  gyson  bob  Saboth, — gwelwch  ef  ar  y  chwith  yti  y 
(^lun.  Y  mae  yn  cael  ei  gynorthwyo  gan  Robert  Parry,  Cae- 
llwyngrydd.  Mae  amryw  albrawon  ac  alhrawesau  wedi  bod  yn 
ffyddlawn  iawn  yn  cynorthwyo  gyda'r  gwaitb, — pedwar  o'r  rhai 
sydd  yn  y  darlun. 

Gallwn  ddweyd  m^  myned  ymlaen  mewn  rhif  a  llafur  mae  yr 
ysgol  faon  o  hyd,  a  gobeitlíio  mai  dyna  ^d  e)  harwydd-ur — 

"  lìhagoiE,  ülwyr  Icbu, 
AwD  i'r  gäd  jn  byf ; 
Owelwn  groea  eîn  Prj  nwr, 
Hon  yw'n  cjmbortli  crjt." 
LlanìUchiá,  Bangor.  E.  J,  Davixs. 


CYMRU'R    PLANT. 


GWBDDJ    TUDUR    BACH. 

IE18U  anwyl,  cjmer  fl 
Biiu  dy  aden  dfner  di ; 
Oad  im  r>î  holl  bwys  ty  mhen 
Heno  ar  dy  f/nwBB  wen. 
Trwj  íy  oes,  0  dysg  im  ^w 
I  glodforl'th  enw  gwiw. 

■Wrtb  Jm  bljgu  ger  Aj  íroa, 
Yn  f  j  ngweddl't  noBon  hon, 
Owrando  amaf,  lesD  cu, 
Am  dy  ofal  dnjsof  fl ; 
Oad  im  lechn  ar  hob  awr 
Yn  dj  gjegod,  lesu  mawr. 

Oa  cb(  fyw  drwj  oriau'i  noB, 
Cwjd  fl  gyda'r  wawcddydd  dloB ; 
Cadw  fl  rhag  drjgau'r  dydd, 
Haul  a  tharian  imi  bydd  ; 
A  phan  delo'm  hoes  i  ben, 
Atat  owjd  fi  i'r  nefoedd  wen. 
Llmtrtinl.  T.  HsafiGRT  UnoasB  (El  Dad). 


CAN     M^WS     ADPYD. 


MWTN  a  melns  ydyw  catol 
Robin  goch  o  flaen  ein  drwa ; 
IJiw  ei  waagtid,  gyfaill  swynol, 
Wrida'r  carped  eirB'n  dlws  ; 
Uae  el  gnrtre'n  wawd  i'r  stormydd, 

Cwpwrdd  tlawd  yw  cloddiau'r  wlad ; 
Dan  hel  cardod,  cana'n  ddedwydd, 
Am  el  fod  dan  Iygad  Tad. 


Tlwe  ao  «nwjl  ydjw  ewjnion 

Blodjn  eira,— aer  jr  ardd ; 
Bwed  am  hafddydd,  Ilonna'n  calon 

Gyda'i  wyrdd  a'i  wjn  mor  hardd  ; 
Mynn  y  barrug  friwio'l  mddlau, 

Drychin  gUTa'i  fantell  wen ; 
Tn  y  rnewynt  gloewa'i  wenau, 

Am  íod  nefoedd  nwch  ef  ben. 


O  mor  nefol  ydjw'r  alaw 

Odena'T  storm  jn  djwydd  braf ; 
Troi  wna'r  gwresog  wenau  distaw, 

Aeaf  poen  yn  h^ryd  hal ; 
Ar  ein  bymdálth,  pam  yr  otnwn 

Ddryghin  odfyd,  er  eí  brìd  F 
Ym  inhob  tjwydd  gwenwn,  canwn, 

Y  mae  gennym  ninnau  Dad. 


BlCHARD  ÁB   HuOH. 


CYMRU'R    PLANT.  37 

F     TAIR     CNISUISN. 

II.      DIM     OND     TAIR     CK£UEN.  ^ 

"  TTO>"    ebe  yr  hen  wraig  wrlh  y  trî  phlentyn   synedigf,   "ai 

JjL  dyma  lle'r  ydych  ?  Helpwch  fi  i  ddal  fy  aderyn,  a  helpat 
fìnnau  chwithau."  Er  ei  bod  yn  hagr  ei  gwedd»  a'i  gwisg  yn 
garpiogy  eto,  cynorthwyodd  y  plant  hi,  drwy  waeddi,  ysgv^  y 
brigau^  curo  eu  dwylaw,  popeth  er  denu  yr  aderyn  o'r  goeden  i 
gawell  bychan  oedd  gan  ei  berchennog. 

^'Dring  i  fyny,  fachgen/'  ebai,  ''nid  yw  yn  rhy  uchel  i  ti  allu  ei 
gyrraedd." 

Nid  oedd  eisîau  ail  orchymyn  i  Gwemydd,  yr  oedd  yn  fedrus  yn 
yn  y  gwaîth  o  ddringo,  ac  yn  fuan  yr  oedd  bron  o'r  golwg 
ymysg  y  brigau.  Ond  feì  yr  oedd  yn  estyn  ei  law  am  yr  aderyn. 
cododd  ei  adenydd,  ac  ehedodd  ymaith.  Rhedodd  yr  hen  wrai^ 
ar  ei  ol,  gan  wneyd  y  swn  ofnadwy  hwnnw»  a'r  plant  yn  ei  dilyn 
drwy  ddrain  a  thros  ffosydd  gyda  chyílymdra  fel  pe  buasai  rbyw 
allu  ynddi  i'w  tynnu  ymlaen.  Wedi  bod  tel  hyn  yn  rhedeg  am 
oriau,  y  mae  yr  aderyn  o'r  diwedd  yn  disgyn  i'r  cawell.  ac  wedi 
cau  amo  a'i  wneyd  yn  ddiogel,  y  mae  yr  hen  wraig  yn  dweyd, — 

'<Yr  ydych  wedi  gwneyd  gwaith  da  i  mi,  ac  yr  wyf  finnau 
am  dalu  yn  dda  i  chwithau.  Ewch  dros  y  bryn  sydd  ar  eich  çyfer, 
yna  yn  eich  blaen  nes  y  deuwch  at  dŷ  bychan.  Peidiwch  a  churo 
wrth  y  drws,  ewch  i  mewn.  Ar  y  bwrdd  bydd  bwyd  yn  eich  dis- 
gwyl,  ac  ar  silfi  yn  yr  ystafell  cewch  dâl  am  fy  helpu.  Ond  nld 
ydych  i  chwilio  am  dano  nes  y  byddwch  wedi  bwyta  yr  hyn  fydd  ar 
y  bwrdd." 

Yna  diílannodd  hi  a'i  chawell  i  ryv/le  o'r  tu  ol  i'r  graig,  ac  aeth  y 
plant  mor  gyfiym  ag  y  gallasent  dros  y  bryn  i  chwilio  am  y  ty 
bychan.    Wrth  fyned  siaradent  â'u  gilydd,  ac  ebai  Gwernydd, — 

"Gobeithio  y  gwneiíf  dalu  yn  dda  i  ni  fel  y  dywedodd,  achos 
wiw  i  ni  tynd  yn  ol  at  meistres  eto." 

"Na  wiw/'  ebai  Dyddgu,  ''ond  os  cawn  arian,  mi  awn  ni  i 
rywle  arall  i  fyw  nes  down  ni  yn  ddigon  hen  i  weithio,  a  chael 
cyfiog  am  wneyd." 

"Pan  ddof  fí  yn  fawr/'  ebai  Gwernydd,  "fydd  raid  i  chwi  a 
Mai  ddim  gweithio/' 

«Dacw  y  ty/'  ebai  Mai,  gan  gyfeirio  ft'i  bys  at  dŷ  bychan  ar 
ochr  craig. 

Edrychodd  y  trì  arno  am  ysbaid,  ac  yna  aethant  ymlaen,  ean 
feddwi  a  cheisio  dyfalu  bsth  allsd  y  tàl  fod.  Fel  yr  oedd  yr  hen 
wraig  wedi  gorchymyn,  aethant  i  mewn  heb  guro  y  drws,  a 
chawsant  ddigonedd  o  fwyd  blasus  ar  y  bwrdd,  ac  mor  newynog 


38  CYMRU'R    PLANT. 

oeddynt  fel  y  bwytasant  yr  oll  heb  adael  briwsionyn  ar  ol.  Nid 
oedd  y  ty  bychan  hwn  ond  un  ystafell,  ac  nid  oedd  yn  yr  ystafell 
pnd  bwrdd  ac  amryw  silíToedd.  Wedi  gorffen  bwyta  aethant  i'w 
chwilio,  ond  er  eu  braw,  yr  oedd  pob  silff  yn  wag. 

*'  Mae  yn  rhaid/'  ebai  Gwernydd,  "  mai  ar  y  silff  fechan  acw  yn 
y  top  y  mae." 

Ac  aeth  ar  ben  y  bwrdd  i  edrych.  Gwelodd  Dyddgu  a  Mai  ei 
wynepryd  yn  disgyn  pan  welodd  yr  hyn  oedd  yno,  ac  aethant  i  fyny 
ato ;  ac  er  braw  a  siomedigaeth  i'r  tri,  nid  oedd  ar  y  silíf  ond  tair 
cneuen  fach. 

Daeth  y  tri  i  lawr  o  ben  y  bwrdd»  ac  ebai  Gwemydd, — 

"  Dim  ond  tair  cneuen !  "  gan  edrych  arnynt  yn  syn  ar  gledr  ei 
law.  "Mi  wn  am  goeden  heb  fod  ymhell  o'r  tan  hyn,  Ue  caf  lond 
ly  mhocedau." 

'  le,  heb  chwysu  a  blino,"  ebai  Mai. 

Ac  meddai  Dyddgu, — 

^  Fu  rioed  yn  dda  gen  i  gnau." 
.  "  Wel/'  ebai  Gwemydd,  gan  roddì  y  gneuen  yn  ei  boced,  "  'rvfyf 
ü  am  gadw  fy  shiar." 

*'  'Rwyf  fínnau  hefyd/'  ebai  Mai,  "  mae  yn  debyg  y  bydd  i  mi  ei 
bwyta  cyn  hir.^ 

**Ni  tydd  i  mi  ei  bwyta/'  ebai  Dyddgu»  ''ond  cadwaf  hi  i  gofío 
am  yr  hen  wraig." 

Ar  hyn,  y  ipae  Gwernydd  yn  canfod  drws  yn  yr  ochr  arall  i'r 
ystafell,  ac  ebai, — 

"  Ni  ddarfum  sylwi  ar  y  drws  acw  o'r  blaen,  a  ddarfu  chwi  ? " 

"  Naddo/'  oedd  yr  ateb. 

Aeth  y  tri  ato»  a  cheisiasant  ei  agor,  ond  nis  gallent.  Nid  oedd 
na  dwrn  na  chliced  ar  y  drws,  ond  yn  unig  clo  bychan  ar  ei  ganol. 

**  Mae  yn  gloedig/'  ebai  Gwernydd,  **  ac  ni  welais  erioed  glo  mor 
íÿchan.    Buasai  yn  dda  gennyf  allu  ei  agor." 


YR     1^IRI,WYS. 

EIRLWYS  hofp,  ai  angel  tlws  Pam  mae'th  lygad  claer  mor  Uon 

Wyt,  8y*n  gwylio  wrth  îy  nrws,  Tra  mue'r  eira  ar  y  fron  P 

Ddygodd  iyw  gyf rinach  gudd  Pam  mae'th  fantell  werdd  mor  îr 

Leddfa  boen  fy  mynwes  briidd  ?  Tra  mae*r  gaeaf  yn  y  tír  ? 

DysgaÌB  dy  gyfrinach  'nawr, 

Gwn  pam  'rwyt  mor  wyn  dy  wawr, — 

AUwedd  aur  hapusrwydd  y w, 

*  *  Pur  o  galon  welant  Dduw.*' 

GWTNEDDAWG. 


CYMRU'R    PLANT.  39 

YMOOM   AM    F    DIWYGIAD. 

[Mr.  Jonea  yn  mynd  iV  oedfa  hwyrol,  ae  urth  ganfod  Mr,  Huyhea  y  "  Ŵar"  yn  wefyll 
yn  ydrwBj  cyfarehodd  ef] 

MR.  JoNEs.    Dydd  da,  Mr.  Hughes,  edrychwch  yn  segur.    Onid 
ydych  yn  brysur  ? 

Mr.  Hughes.    Nac  ydwyf,  Mr.  Jones»  braidd  yn  segur  ydwyt  y- 
dyddiau  cynhyrfus  hyn. 

;.  Mr.  J.    Mae  hyn  yn  groes  i'r  rheol  gyffredin,  onid  ydyw  ? 
'•  Mr.  H.    Ydyw  wir,  bu  pob  rhyw  gynhyrfìad  a  welais  i  o'r  blaen 
yn  ychwanegu  busnes.    Ond  mae  hwn  yn  ysgubo  fy  holl  gwsmeriaid 
i  ffwrdd,  ac  yn  fy  ngadael  yn  amddifad. 

H  Mr  J.    Ond  yn  sicr,  nid  ydyw'r  oU  o'ch  cwsmeriaid  wedi  eicb 
gadael,  Mr.  Hughes. 

Mr.  H.    Ydynt  i  gyd,  Mr.  Jones. 

Mr.  J.    Ond  gwelais  Gruffydd  Parry  yn  mynd  oddiyma  yn  awr. 

Mr  H.  Do,  fe  alwodd  i  geisio  fy  narbwyllo  i  tynd  i'r  oedfa 
gydag  ef. 

Mr  J.  Felly  wir,  Mr.  Hughes.  Ychydig  amser  yn  ol  buased) 
yn  fy  synnu  wrth  ddweyd  hyn,  ond  yn  awr  nid  ydyw  ond  peth 
cyffredin.  Clywais  fod  pump  o'ch  cwsmeriaid  yn  aros  yn  ffyddiawn 
i  chwi  o  hyd.     Onid  yw  hyn  yn  wir  ? 

Mr.  H.  Yr  ydoedd  yn  wir  ddydd  Sadwm.  Ond  yn  Ue  bod 
rhyw  ddau  gant  yma  yn  yfed,  ni  fu  ond  pump ;  arhosodd  y  rhai 
hynny  hyd  amser  cau. 

Mr.  J.    Wel,  pa  beth  ddaeth  ohonynt,  Mr.  Hughes  ? 

Mr.  H.  O,  penderfynasant  nos  Sadwrn  i  beidio  mynd  yn  agos 
i'r  cyfarfod  diwygiadoly  ond  aeth  y  tri  nos  Sul. 

Mr  J.    Torasant  eu  penderfyniad  ? 

Mr.  H.  Do,  Mr.  Jones.  Gwelais  hwynt  yn  torri  Uawer  pen^r- 
fyniad  o'r  blaen,  ond  ni  ddychmygais  y  buasent  yn  torri  hwn.  Tn 
gwael  ydoedd  hefyd. 

Mr.  J.     Sut  hynny  ? 

Mr.  H.  Er  ei  fod  yn  beth  difrifol  i  mi,  nis  gallaf  beidio 
chwerthin  wrth  feddwl  am  dano.  Aeth  pob  un  o'r  pump  yno  gan 
feddwl  dal  un  o'r  lleiU  yn  torri'r  penderfyniad,  a  Ilwyddodd  pob  un 
i  ddal  pedwar. 

Mr  J.  Da  iawn,  wir.  {Vn  chwerthin,^  A  gafodd  y  cyfarfod 
ryw  argraff  arnynt,  Mr.  Hughes  ? 

Mr.  H.  Do,  gallaswn  feddwl.  Bu  y  pump  yn  amlwg  iawn  hyd 
y  diwedd  yno.  Gofynnodd  y  pump  am  i'r  Arglwydd  achub  Mr. 
Hughes  y  ''  Star "  a'i  dylwyth.  A  hynny  yn  gyhoeddus,  cofìweh. 
Yr  ydwyf  wedi  myned  yn  hynod  anesmwyth. 


40 


CYMRU'R    PLANT. 


Mjl.  J.    A  welsoch  chwi  hwynt  wedyn,  Mr.  Hughes  ? 

Mr.  H.  Do>  yr  oeddent  i  gyfarfod  yma  bore  heddyw,  a  daeth  y 
pump. 

Mr.  J.    I  yfed  I 
'   Mr.  H.    le,  meddyliais,  yn  ol  y  cytundeb  nos  Sadwrn.    Darp^ais 
ddtod  iddynt,  ond  gwithododd  y  pump  yn  bendant  ag  yfed,  er  i  mi 
gynnyg  y  ddiod  am  ddim. 

Mr.  J.    Wel,  pa  beth  oedd  amynt  eisieu  yma  ynte,  Mr.  Hughes  P 

Mr  H.  Cwrdd  gweddi,  a  chlywais  i  y  fath  weddio  yn  fy  mywyd. 
Ÿr  wyf  bron  torri  fy  nghalon,  nis  gallaf  ddal  gweddiau  y  pump 
yná'n  hir. 

Mr.  J.    Yr  ydych  yn  fy  synna'n  awr. 

Mr.  H.  Yr  wyf  fìnnau  yn  byw  mewn  syndod,  nis  gwn  pa  beth  i 
ddisgwyl  nesaf. 

Mr.  J.    Yr  ydych  chwi  yn  credu  yn  y  Diwygiad,  Mr.  Hughes  ? 

Mr.  H.    Credu  I    Mae'n  rhaid  i  mi  gredu.    O  !  {yn  gynhyr/us) 
dymá  un  o'r  pump  yn  dyfod.    Pa  beth  a  wnaf,  dyweâwch  ? 
.  Mr.  J.    Myned  gydag  ef  i'r  cwrdd  fyddai'r  peth  goreu  i  chwi. 

Mr  H.  Os  nad  af,  mae'n  sicr  o  ddechreu  gweddio,  ac  y  mae 
tonny  yn  torri  fy  nghalon  yn  lân.  Dydd  da  ( ynfrysiog)  Mr.  Jones. 
lî^dd  da,  rhaid  i  mi  geisio  dianc  i  rywle  os  oes  modd  \yn  rhedeg  i 
nuum), 

Mr.  J.  Pwy  byth  fuasai'n  credu,  onibai  ei  fod  yn  Uygad  dyst  ( yn 
mynedymaith  gan  wenu) . 

E.  Eyans. 


HWIANG^RDD      OLWEN. 

AlAW, — "  Ar  HYD  Y  N08.** 


HARDD  yw  naid  y  wisgî  ewig, 
Tros  ddôl  a  rhos, 
Haidd  yw  môr  o  wyrdd  y  goedwig, 

Dan  y  wybr  dlos  ; 
Ifwyn  yw  Uwybrau  cafod  EbriU, — 
Swyn  mwyalchen  sy'n  ei  benniU, 
Ba  a  digon  yw  y  gweddill, 
Bob  dydd  a  nos. 

Gwyn,  a  gwyn  yw  berw'r  gornant, 

Bob  dydd  a  nos, 
Sipm  sidella  drwy  y  ceubant, 

Bob  dydd  a  nos ; 
Hárdded  y  w  ei  cherrig  llyf  nion, 
Ojrfliw  anr  mewn  dyfroedd  gloew^on, 
uiilliw  gwallt  fy  Olwen  dlrion, 

Fy  mabi  dlos. 

Méiintryddanj  Casieìl  Kedd, 


Casglaf  bws  o  flodau  gwylltion 

Ar  Iwyni  rhos, 
Yn  y  coed  ar  lan  yr  afon, 

Cjm  brig  y  nos ; 
Ac  o*m  pibell  mi  chwibanaf 
Alaw  bêr  ar  fedd  y  gaeaf, 
Ceinder  Olwen  fyth  a  folaf, 

Fy  mabi  dlos. 

Hardd  oedd  Olwen  y  mabinogion, 

A'i  grudd  fel  rhos  ; 
Mwyn  oedd  adar  Olyn  Hhiannon 

Bob  dydd  a  nos  ; 
Hardd  yn  wir  yw'm  Olwen  innau, 
ITnlliw  Rwynder  haul  belydrau, 
Mwyn  fel  gwanwyn,  min  ei  gwenau, 

Fy  Olwen  dlos. 

gwhoamt  moboannwo. 


CYMRU'R    PLANT. 


[Dnig  blentTH  Ur.  a  Ura.  E.  DarlM  BtTaa, 

Öairo.} 

aANWYD  Olwen  yn  nhref  Caer- 
narfon  oddeutu  wytb  mlynf^d 
yn  ol.  Yr  oedd  ei  thad  ar  y  pryd 
ífartrel  yn  Cfùro.  A  phan  ydoedil 
Olwen  ond  ychydig  fìsoedd  eed, 
anfonais  ato  fel  hyn, — 

"  At  nawugwaltb  teg  ym  Medl, 

Yn  yfed  nwel  iach, 
Âi  Un  el  mam  dau  wenau'r  haul, 

Mi  welais  Olwen  faoli  ; 
Edrjchajs  arm  drolon, 

A  dyma  mbrofiad  i, — 
Wel,  íion  fai'r  dlyBaf  yn  y  wlad, 

Pe  beb  ein  Mjû  ni. 
"  Wrth  ddal  i  sjUu  arni, 

Uelw  ei  tbad  a  gawn, — 
Uait  lygad  tywyll,  treiddgar, 

A  thaJcen  llydwi,  llawn  ;  í 

Ond  eraill  a  tynn  ateb 

Yn  groea  i'm  protlad  i, 
Glan  ddweyd  ei  mam  all  orar 

Yii  Biwr  yw'ch  Olwen  chwL 

"  Daw  dydd  i  cbwithau  fBCUU  ; 

Cyn  hir  daw  Olwen  fad  ' 

Yng  nghwmni'i  mam  i  dir  jr  Aifft 

I  lanw  mynwes  tad. 
Yr  Hwn  a  toes  y  trjsor 

Fo'n  gylch  i  Ólwen  fach, 
A'ch  dwjn  ya  ol  yn  drioedd  llon 

I  Gymru  eto'n  iaoh." 

Ac  felly  fu.  Aeth  Olwen  yno  yng  nghwmni  ei  mam  a'l  chyfnitherod 
bach,  y  rhai  oedd  ar  y  pryd  yng  Nghymru,  gyda'u  rhieni,  sef  Mr.  a 
Mrs.  J.  Davies  Bryan,  Alexandría,  yr  AiHt."  Byth  er  hynny  raae 
Olwen  wedi  croesi  drosodd  o'r  Aifft  i  Gymru  bob  dwy  flynçd'l 
gyda'i  rhieni ;  a  díau  mai  ychydig  o  blant  Cymru  sydd  wedí  teithij 
cymaìnt  a'r  eneth  fach  hon,  a  hi  eto  ond  naw  mlwydd  oed. 

Mae  plant  Caemarfon  yn  hofi  iawn  o  Olwen,  ac  yn  edrych  ymlaen 
fiyda  phleser  at  ei  dyfodiad  i  Gymru,  Mewn  tref  fawr  gymysg  íe) 
Cairo,  cl/wir  siarad  amryw  ieithoedd,  y  mae-  hìlhau.  o  ganlynlju], 


r  cyfle,  ceisiaf  auton  darlun  ohonynt  i  GYMK.i;'tt  Plant,  yughyda 


42 


CYMRU'R    PLANT. 


mewn  mantais  i  ymgynefíno  ft'r  rhai  bynny.  Heblaw  y  Gymraeg 
a'r  Saesneg,  gall  ddeall  a  siarad  yr  Arabaeg,  yr  Eidalaeg,  a  pheth 
Ffrancaeg.  Ond  y  Gymraeg  yw  iaith  yr  aelwyd  yn  Cairo.  Adrodda 
6i  phader  yn  yr  hen  iaith,  gan  ddiweddu  hefo  y  penniU  tlws,  a 
ganlyn,— 

**  0  lesu,  cymer  fi  i  gyd, 

Fel  mjunost  gad  i*m  fod ; 
Oud  i'm  gael  treulio  bob  yr  awr 
Yn  hollol  i  dy  glod." 

Eleni,  gadawyd  Olwen  fach  ar  ol  yng  Nghymru,  ac  nid  oesjond 
calon  rhiaint  all  ddesgrifìo  y  teimladau  oedd  yn  meddiannu  ei  thad 
a'i  mam  pan  yn  troi  cefn  ar  Gjrmru,  a'u  hunig  blentyn  am  y  tro 
cfntaf  ar  ol.  Dyma  y  gaeaf  cyntaf  i  Olwen  yn  ei  hoes  ydyw  eleni ; 
(»erwydd  nid  oes  na  rhew  nag  eira  yn  y  wlad  y  magwyd  hi  ynddi. 
Nid  yw  gaeaf  yno  ond  bron  fel  yr  haf  yn  ein  gwlad  ni.  Mae  hi  yn 
awr  yn  yfed  awelon  iachus  aur  fryniau  sir  Feirionnydd,  ac  yn 
derbyn  ei  haddysg  yn  nhref  Dolgellau,  ac  yn  gwneyd  camrau 
breision  ynddi.  Daw  i  Gaernarfon  y  gwyliau  at  ei  hewythr,  Mr. 
Robert  Br yan,  awdwr  '*  Odlau  Can  "  a  threfnydd  "  Alawon  y  Celt/' 
a'r  hwn  sydd  a'i  enw  erbyn  hyn  yn  dra  hysbys  fel  beirniad,  bardd, 
a  cherddor  o  fri.  Mae  ganddi  fodryb  hefyd  yn  byw  yn  ei  hymyly 
sydd  wedi  magu  llawer  arnì,  sef  Mrs.  WiUiam  Jones,  34.  Dinorwic 
Street»  chwaer  i'w  mam,  gŵr  yr  hon  sydd  yn  fìaenor  parchus  yn 
Engedi.  Felly,  cydrhwng  pawb,  ni  chaiíf  lawer  o  hiraeth  le  i  lediu 
yn  ei  mhynwes  f ach.  Gwened  rhagluniaeth  arni,  a  thaened  ei  aden 
amddîffynnol  trosti,  a  thros  ei  rhieni  yn  y  wlad  bell. 

Caer  Menai,  Caernar/on,  Henry  Williams. 


CARTRMB. 


*  "P  WY'N  caru  y  cartref  lle  magwyd  fì 
Xl)    gynt 

Az  ochr  Erjri  mewn  stormydd  o  wynt ; 
Ui;i  hen  oedd  y  bwthyu,  a  bregus  ei  do, 
Ond  cartref  yw  cartref  sut  bynuag  y  bo. 

Mae  caitref  yn  barod  i  dderbyn  y  gwau, 
Fe  gaiff  yr  afradlon  yn  helaeth  ei  ran ; 
Geir  yuo  galounau  yu  gyunes  a  gâu, 
A  Ue  ar  yr  aelwyd  wrth  danllwyth  o 
dâu. 

'Rwy'n  caiu  fy  ughartref ,  'rwy'n  gwy- 

bod  paham, 
Yno  yn  cnro  mae*r  galon  ddi-uam ; 
Ac  O,  'rwy'n  hiraethu  gael  uuwaith  roi 

cam  [mam. 

Dros  drothwy'r  heu  riuiog  i  fwthyn  f y 
Geêm'ea. 


"NLae  cartref  yu  noddfa,  a  chastell  a 

thŵr, 
Fe  geidw  serchìadau  y  wraig  at  ei  gŵr ; 
Fe  glyma  galonuau  y  teulu  mor  dynn 
Na  aU  ond  llaw  angaa  byth  ddatod 

rhaihyn. 

Mae'r  cartref  Ue'm  magwyd  i  mi  yn 

llawn  swyu, 
Oaf  yuo  le  tawel  i  adrodd  fy  ughwyn  ; 
Dymuuwn  ei  nodded  tra  byddaf  fi  byw, 
I  anf on  ocheuaid  at  orsedd  fy  Nuw. 

Mae  cartref  y  def ujm  yn  eig^on  y  môr, 
Ac  yno  dychwela  wrth  archiad  yr  lor ; 
Gwnawu    niuuau    'r   uu   defnydd   o 

ddeddf  au  eiu  Duw, 
Ac  yna  cawn  Nefoedd  yn  gartref  i  fyw. 

"W.    WlLLIAMS. 


CYMRU'R    PLANT.  43 

CTMRY     ODDICARTREI' 

II.    JOHN    YAUGHAN'. 
Rhagfyr  21,  1799— Medi  16,  18  5  . 

PE  crwydrai  Cymro  i  dref  fawr  a  chynhyddol  Middlesborough. 
ar  lannau'r  Tees,  a  phe  safai  yn  ei  chanol,  ger  y  Royaì 
£xchange,  tynnid  ei  sylw  gan  gerfddelw  bres.  Delw  o  ddyn 
corffol,  cadarn,  penderfynol  ydyw;  a'r  enw  sydd  tani  yw 
JoHN  Yaughan  Gŵr  o  ynnî  dihysbydd,  o  welediad  eryr,  o  galon 
dyner,  ond  o  ychydig  eiriau  oedd.  I  esbonio  ei  le  yn  hanes  haiam 
Gogledd  Lloegr,  dyma  ddau  beth  ddywedodd  ei  hun, — 

I.  **Deliais  atî.  Yr  wyf  yn  credu  y  gallaf,  yn  ddios,  ddweyd  malmyfiyw 
cychwynnydd  y  farchnad  haiarn,  nid  yn  unig  ym  Middlesborough,  ond 
yng  Ngogledd  Lloegr." 

II.  "  Nid  peth  hawdd  oedd  trin'cymaint  o  ddynion.  Ond  yr  wyf  yn  teimlo 
hyn, — trwy  hoU  gwrs  fymywyd,  nid  ymddygais  yn  galed  at  yr  \in 
gweithiwr  gymaint  ag  unwaith ;  ac  yr  wyf  yn  falchach  o  hynny  nag  c 
ddim  arall  yn  fy  hanes." 

•  

Mab  i  un  o  weithwyr  haiarn  Dowlais  oedd  John  Yaughar. 
Gyda'r  haiarn  y  treuliodd  ei  fywyd,  bron  o'i  gryd.  Dechreuodd . 
weîthio  gyda'i  dad  yn  Dowlais.  Yna,  daeth  yn  arolygydd  gweithÌB 
haiam  fechan  yn  Carlisle.  Dyddiau  y  pethau  bychainỳ — gweithfe- 
ydd  bychain,  dim  ffyrdd  haîarn  na  llongau  haiarn^ — oedd  y  dyddiau 
hynny.  O  Carlisle,  daeth  i  Wa!ker,  ger  Newcastle,  i  weìthfa  fwj; 
a  buan  y  gwnaeth  y  weithfa  yn  fwy  byth. 

Yn  Newcastle  daeth  Yaughan  i  adnabod  Almaenwr  cyfoethog 
o'r  enw  Bolckow.  Y  cyfuniad  ffodus  hwn,  athrylith  y  Cymro  ac 
arian  yr  Almaenwr,  ddaeth  a  llwyddiant  i  fasnach  haiarn  y  gogledd. 
Gadawodd  y  ddau  ŵr  ieuanc  lannau'r  Tyne,  a  throisant  eu 
hwynebau  i'r  'de,  nes  dod  at  enau'r  Tees.  Syrthiodd  eu  coelbren 
ar  dref  fechan  anenwog  Míddlesborough,  oherwydd  fod  haiarn  yn 
agos»  ac  oherwydd  íod  y  môr  yn  agos.  I  ddechreu,  prynnent 
haiarn,  a  gwnaent  ef  yn  offer  a  pheiriannau.  Dechreu  digo/i 
bychan  oedd,  ac  yr  oedd  llawer  o  anhawsterau  i'w  gwynebu.  On\ 
ni  safai  anhawster  o  ílaen  ynni  a  gallu  John  Yaughan.  Un  an- 
hawster  oedd  cael  dynion.  Daeth  a  hwynt  yn  lluoedd,  ei  dad  yiì 
eu  mysg,  o  Ddeheudir  Cymru  a  Staíìordshire.  Anhawster  arall 
oedd  cael  haiam.  Medrodd  ddefnyddio  carreg  haìárn  Cleveland ; 
a  dechreuodd  doddi  eî  haiarn  ei  hun,  yn  Ue  ei  brynnu  fel  o'r  blaen. 
Gwyddai  pob  gweithiwr  am  lygaid  eryraidd  John  Yaughan,  & 
chredai  nad  oedd  yr  un  anhawster  na  fedrai'r  Cymro  ei  orchfygu. 


44 


CYMRU'R    PLANT. 


Cynhyddodà  y  gwaith  yn  fawr.  Gwnai  120000  tunell  o  haiarn 
bob  biwyddyn,  a  llosgai  600,000  tunell  o  lo.  Cododd  poblogaeth 
Middlesborough  o  ryw  bedair  mil  I  dros  ddau  can  mìl.  Nid 
rhyfedd  fod  parch  dwfn  i  John  Yaughan  ymysg  pobl  Gogledd 
Lloegr ;  a  gail  Cymro  ymfalchio  yn  ei  genedl  wrth  gofio  am  dano. 

Yr  oedd  John  Yaughan  wedi  enniU  dros  fìliwn  o  bunnau.  Yn  ei 
hen  ddyddiau,  wedi  cael  pob  anrhydedd  allal  ei  gyd  drefwyr  roddl 
iddo,  prynnodd  gartref  o  swn  y  dref,  ac  aeth  iddo  i  fyw.  Ond  yn  y 
gwaith  yr  oedd  ei  galon  0  hyd.  Am  dano  ef  y  meddyliai  wrth 
gerdded  o  fewn  muriau  el  barc,  am  dano  ef  yr  holai  bob  ymwelydd. 
A  phan  ddeuai'r  nos,  edrychai'n  hiraethlawn  ar  y  tanau  mawr 
yn  y  dyflíryn  islaw,  a  meddyliai  am  y  llwyddiant  a'r  fasnach  fawr 
dyfodd  o'i  egni  a'i  fíydd  ef. 


rw     DDARhhMN     YN     DDIFYFFB. 

CYMRU  sydd  wlad  eang  iawn  yw  yr  ymherodraeth  Brydeinig 
yng  ngwlad  Canan  y  mae  yr  lorddonen  ar  ben  y  mynydd 
gwelais  fugail  yn  y  môr  y  mae  pysgod  yn  ysmocio  yr  oedd  y 
bechgyn  yn  yr  eglwys  y  mae  yr  oífeiriad  yn  gwasanaethu  moch 
sydd  anifeiliaid  o  Ogledd  Cymru  cawn  lechi  Caerdydd  sydd  dref 
ar  lan  afon  '\  afwys  y  saif  Llundain  yn  yr  awyr  gwelais  awyren  yn 
gwnio  yr  oedd  y  teiliwr  dydd  Sul  yw  y  cyntaf  o'r  wythnos  neithiwr 
bum  yn  y  capel  gwydr  sydd  ddefnyddiol  i  adgyweirio  esgidiau 
defoyddir  lledr  yn  yr  haf  cawn  fìodau  o'r  cymylau  y  daw  y  gwlaw 
coch  yw  Iliw  y  rhosyn  heddyw  y  mae  yr  htn  yn  oer  yn  y  Senedd  y 
mae  liawer  o  ddadleu  amGYMRu'R  Plant  disgwylir  yn  ddyfal  bob  mis. 
Uundain,  D.  L.  Dayiis  {Rosseroman). 


M^ 


AWN     YN     UNFRYDOl,. 

Alaw, — **  Rhyfeloyhch  Cadbbn  Mobgan." 


AWN  yn  unfrydol  gyda  Dirwest  wen, 
Ohwifiwn  ei  baner  uwch  ein  pen  ; 
Medd'dod  ío'n  crynu  with  ein  gweled 

^Uwn  yn  ddewr  i*w  wjneb  du  ; 
Hawlia  dyngarwch  inni  frwjdro  'nawr, 
lOiuthrwn  ar  ei  ben— tjnnwn  eí  i  lawr ; 
Brwydrwn   a  lladdwn    elyn    mwya'r 

oes, — 
Dawnsied  ar  ei  íedd  engyl  rhin  a  moes. 

Treherbert. 


Awn  yn  unírydol,  gwisgwn  arf au'r  nef , 
Llamwn  ymlaen  yn  fyddin  gref : 
Safwn  yn  ddewr  dros  lawer  teulu  mad, 
Glwyfwyd  gan  bicell  lem  sarhad  ; 
Chwifiwn  hen  gleddyf  sobrwydd  uwch 

eiben, 
Gyrrwn  fedd'dod  du  o  Gymru  wen, — 
Bloeddiwn  a  ohanwn  gydag  uchel  lef , — 
*'Plannwn  flodau'r  gwir,  ar  ei  feddrod 

ef." 

S.  D.  Lloyd. 


CYMRU'R    PLANT. 


»  L.  B.  Price.  C«At 

FJf    JffFD    FB    ANIFAII,. 

III.      HEDDWCH     KIIWNG     CI     A     CHATH. 

'^^  TRO  dîweddaf  rhodd^s  i  chwi  ddarlun  o'r  puma  yn  iladd 
kI     gfuanaco.    Gyrrodd  Ënid   Ty'n  y  Ffynnon  a  Morus  Blaen  y 

\f  Cwm  ataf  i  ddweyd  eu  bod  yn  methu  cysgu  y  noson  wedí  et 
^  weled.  Felly,  y  tra  hwn,  dyma  ddarlun  llawn  o  hedd,  Ond 
y  mis  nesaf,  y  mae  arnat  ofn,  bydd  raid  i  Enid  a  Morus  wylo. 

Pan  yn  wyllt,  y  mae'r  ci  yn  ddicbell^ar,  yn  fradwrus,  yn  ^reulawn, 
ac  yn  anodd  iawn  eî  ddal.  Nid  yw  yn  hawdd  g^ybod  pwy  yw  ei 
berthynasau  agfosat,  ond  y  mae  Uawer  wedi  meddwl  mai'r  blaidd, 
Wedi  ei  ddofi,  nid  oes  yr  un  creadur  mor  (Iyddlon  a'r  cî.  Efe  yw 
prif  gyfaill  dyn,  Ymladd  drosto  hyd  farw,  ceìdw  ei  dŷ  rhag 
lladron,  dílyn  ef  i  bob  man. 

Ferthyn  y  gath  i  deulu  ffyrnlg  a  Uo&uddiog,  sef  y  llew,  y  teigr,  y 
llewpard,  y  ji^uar,  y  puma,  yr  hy^ena,  y  lynx,  y  panther,  y  gatb 
wyllt.  Ond  wedi  ei  dofì,  nìd  oes  greadur  mor  hoS,  mor  dawel,  ac 
mor  addtwyn.  A  oes  gennych  chwi  gath  fach  ?  Os  oes,  rhowch 
hì  o  flaen  drydi,  ac  antonwcí]  yr  baoes  i  mi. 


46 


CYMRU'R    PLANT. 


ADAR     BZ,AnyAU     FPBSTimOG. 


Enw  Cymhaeö. 

Enw  Saesneg. 

Hyd. 

Lliwiau. 

Oreyr  glas 

Crane     . . 

dipyn  dros 

gwyrdd,  pîg  melyn,  pen 

lathen 

gwyn,  cefta  llwyd,  cyn- 
ffon  Iwyd-ddu 

Barcutau 

Kite 

25-27  modfedd 
adeuydd  5 
troedfedd 

Uwyd 

Dyllhu«\n 

Owl 

15-20  modfedd 

brech  neu  wyn 

Y  GÔg     . . 

Cuckoo  . . 

14  modfedd 

Uwydlas 

Y  Gidyll  Goch      . . 

Ke8trel,  hawk 

14  modfedd 

Uwydgoch,  pen  yn  Uwyd 

Bran 

Crow 

10-12  modfedd 

du 

Troellwi 

Windlasö 

12-13  modfedd 

Uwyd-ddu 

Fronf  raith 

■ 

Thrush  .. 

8-lOmodfedd 

cefn  Uwyd,  bron  Iwyd, 
gyda  spots  melyn 

Wenol  ddu 

Black  Swallow    . . 

8-9  modfedd 

ce£idu,  dan  yr  aden  yn 
wyn 

Hedydd  mawr 

Sky-lark 

8-9  modfedd 

dipyn  tywyllach  na'r 
fronfraith 

Asgell  y  coed, 

Wood-pecker 

8-9  modfedd 

gwddf  a  pen  coch,  cefn 

cnocell  y  coed 

Uwyd 

Colomen 

Dove 

8-9  modfedd 

symudliw,  gwyn 

Deryn  du  pigfelen 

Yellow  beak 

8-8i  modfedd 

corff  du,  pig  melyn 

Y  f  wyalchen 

Ousel 

8-9  modfedd 

deryn  du,  gyda  bron  wen 

Cigfran  . . 

Rayen 

12-14modfedd 

du 

Gwylanod  y  môr  . . 

Sea  guUs 

12-13modfedd 

gwyn,  dan  yr  adenydd 
ynddu 

Jac  y  do  . . 

Jack  Daw 

8-9  modfedd 

du,  pig  melyn 

Aderyn  y  Drudwy 

Starling.. 

7  8  modfedd 

Uwyd-ddu,  plu  gwynion 
yn  ymddangos  fel  ser 

Bili  bol  melyn 

Yellow    willow- 

6-7  modfedd 

Uwyd,  odditAuo  yn  f elyn 

Brith  y  fuchas 

wreu,    •  • 
Pied  Wagtail 

6-7  modfedd 

brith 

Ehedydd  bach 

Lark 

6-7  modfedd 

llwyd-ddu 

AsgeU  arian 

Silver  wing 

6-7  modfedd 

pen    hrown,    aden    ddu- 
goch,  gyda  spoU  fel  arian 

Coch  y  Berllan 

BuUfìuch 

6-7  ìTiodfedd, 

pen,   cynlSon,   rhan    o'r 

aden  3  mod- 

adenydd  yn    ddu,  cefn 

fHÌd,  cynffon 

Uwyd,  bron  gooh 

24  modfedd 

Nico,  Eurbînc, 

Goldfìnch 

5-6Ì  modfedd 

talcen  a  gwddf  coch,  plu 

Gwas  y  seiri,  Teil- 

ei  wegil  a  cef  n  ei  ben  yu 

iwr  Llundain 

ddu,  cefn  gwiueuddu, 
aden  aur  ag  arian 

Wennol  .. 

Swallow 

5-6J  modfedd 

Uwyd-ddu,  edn  gwyn  o 
danynt 

Sneipen  . . 

Snipe 

5-64  modfedd 

Uwyd 

CYMRU'R    PLANT, 


47 


Enw  Otm&aeo. 


Enw  Sabsneo. 


Hyd. 


Lliwiau. 


Kobin  goch 

Shaiii  Lwyd 
Asgell  yr  Eithìn   .. 

Llwyd  y  Berth, 

Llwyd  y  twmpatb 
Aderyn  tô 

Eug  a-rng 
Deryn  dŵ 

Dinas  pen-felen, 
LlinoB  felen, 
Ceiliog  eorben  . . 

Slim»      .. 

Titw  Tomas  Las  . . 


Robin  redbreaet  .. 

Mìsselthmsh 
Chaffinch  . . 

Wryneclc 

Sparrow 

Rattler . . 
King  flsher 

Scríbbling  lark    . . 


Bat  .  • 

Wren  . . 

Little  blue    Tom 
Tit 


5-6  modfedd 

4^-5  modfedd 
4JÍ-5  modfedd 

4^-5  modfedd 

4-4i  modfedd 

4-4|  modfedd 
4-5  modfedd 

4-5  modfedd 

3-4}  modfedd 

3-4  modfedd 
3-4  modfedd 


cefn  Uwydlas,  bron  goch, 

rhaiin>iu  isaf  jn  wyn 
yr  un  Uiw  a'r  hedydd 
pen  brown,  cluHtîaii  gwyn- 

ion,  corff  Uwyd-ddu 
bron   felyngoch,   corff 

Uwyd 
Uwydgoch,  talcen  a 

gwddf  du 
tebyg  i  dderyn  tô 
gwyn  odditano,  adenydd 

du  a  gwyn 
pen  melyn,  corff  Uwyd- 

las 

Llwyd-ddu,  yr  un  Ulw  a 

Uygoden 

Uwydgfoch 

Uwyd-las 


Elbanor. 

yMSON  UWCH   ADFEILION  CASTELL   ABMRYSTWYTH. 

OFALURIEDIW  ddamau, 
Croniclau  mud  yr  oesau, 
Cyf rinion  lu 
Sydd  yn  eich  meddiant,  pe  cawsech  iaith 
daUasech  adrodd  llawer  rhamant  faith 
Am  Gymm  fu. 


O  gasteU  hen,  dy  furìau 

Fu'n  Uoches  lawer  gwaith 
Tn  tadau,  pan  yn  ymladd  dros 

Eu  publ,  eu  gwlad  a*u  hiaith  ; 
A  rhyddid  Cymm*n  faban, 

A  hwythau'n  slglo'i  gryd, 
A*r  baban  hwnnw,  yn  ei  ing, 

Yn  wylo  lawer  pryd. 

Ynwylo  am  fod  Cymra 
Yn  gorwedd  yn  ei  gwaed, 

A'i  hawUüu  a'i  hiawnderau  gnn 
Y  gelyn  dan  èi  draed ; 


Ond  tyfodd  rhyddid  Cymru 

O  diin  eu  gofal  hwy, 
Elfennau  by wyd  ynddo  sydd 

A  ddal  i  dyfu  mwy. 

O  anwyl,  wladgar  dadau, 

GwToniaid  Cymru  gynt, 
Os  yw  eu  cyrff  yn  Uwch  y  bedd, 

Mae'u  hysbryd  yn  y  gwynt ; 
TJwch  adfail  hen  y  CasteU 

Maent  yma  uwch  f  y  mhen, 
A  sibrwd  wnant  y  geiriau  hyn 

Wrth  feibion  GwaUa  wen, — 


Bethaniaf  Certdigion. 


"  Gwnaethom  ni  ein  rhan 
Gwnewch  chwithau  eto*r  hyn  sy'n  ol 
I  godi  Cymru  yn  ei  hol." 


Cledanydd. 


*  Ystlum  íeadjUr.    ^'id  j-w  ystlum  yn  aderyu. 


UN    O    INDIAID    GOGLBDD    AMERICA. 


CYMRU'R    PLANT.  49 


EHAI     O     BOBI,     F     BYD. 

I.  RHA6TMADRODD. 

DOF  a  rhai  o  bobl  y  byd  i'ch  sylw  bob  mis.  Nid  ydynt  yn 
debyg  i  ni,  ac  nid  ydynt  yn  debyg  i'w  gilydd.  Mae  eu 
cartrefí  ymhell,— ar  beithdir  Amerig,  ar  wastad  dirpedd 
Rwsia,  yn  hen  wlad  yr  Aifft»  yn  aweíon  balmaidd  Ceylon, 
ar  lethrau  Mynyddoedd  y  Lleuad.  Önd  y  maent  oU  yn  debyg  i'w 
gilydd  mewn  llawer  peth,--maent  oll  yn  caru  eu  plant  ac  yn  barod 
i  aberthu  er  eu  mwyn,  maent  oU  yn  hynaws  at  y  rhai  wna  dda 
iddynt,  mae  hiraeth  mud  am  Dduw  yn  eu  calon. 

II.    INDIAID   CYFANDIR   AMERICA. 

Dyma  i  chwi,  i  ddechreu,  un  o  Indiaid  yr  Amerig.  Sylwch  amo. 
Saf  fel  arwr, — yn  dal,  yn  sytb»  yn  ddewr,  yn  anibynnol.  Bu  cyfandir 
y  byd  newydd  yn  eiddo  iddo.  Bu'n  heúwr  cadarn,  a  neb  i  wrthod 
çydnabod  ei  lîawl.  Pe  dirdynnid  ef,  pe  Ueddid  ef,  ni  waeddai  yn  ei 
ing  mwyaf ;  byddai  farw  fel  pe  na  ddioddefai  boen. 

Pan  ddaeth  Cólumbus  ad  éreìli  i'r  Amerig  gyntáf,  tybient  iddynt 
ddod  i'r  India  ar  hyd  ffordd  newydd.  Galv^  yr  Americaniaid  yn 
Indiaid,  ac  felly  y  gelwir  hwy  byth.  Yr  oedd  cenhedioedd  Uiosog 
ohonynty  a  rbaì  enwog  iawn.  Ýn  y  gogledd,  rhwng  y  St.  Laurenoe 
a'r  Ohio,  yr  oedd  y  Chwe  Cenedl  ryfelgar;  yn  nes  i'r  de  yr  oedd  y 
Shawnees  a'r  Creeks,  a  Ilawer  hen  genedi  hynod  arall.  Yng 
nghanol  a  de  America  yr  oedd  cenhedloedd  llai  rhyfelgar,  a  mwy 
gwaraidd ;  y  mae  oUon  eu  tai  a*u  temlau  yn  synnu  teithwyr  y  dyddiau 
hyn. 

Ond  y  maent  oll  yn  prysur  ddiíiannu.  Nid  oes  ond  aml)ell 
grwydryn  ohonynt  erbyn  hyn  ar  lannau  afonydd  a  Ilynnoedd  sydd 
eto  yn  siarad  eu  hiaith, — Niagara/  Huron,  Susquehannah,  Missouríy 
Mississippi,  Alabama.  Cyfyngodd  y  dyn  gwyn  amynt,  trwy  gau  eu 
heldir.  Lladdodd'y  ddiod  feddwol  hwy  wrth  y  miloedd.  Ni 
fynnant  newid  eu  dull  o  fyw,  ac  felly  y  maent  yn  marw  bob  yn 
genedl  o  flaen  y  dylif  o  bobl  wynion. 

Yn  neheudir  Ameríca  difodir  hwy  gan  y  Spaenod  creulawn. 
Ond  y  maent  wedi  bod  yn  gyfelUion  ffyddlon  i'r  Cymry^  oherwydd 
'r  Cymry  iod  yn  hÿnaws  tuag  átynt. 

Buont  hwythau'n  greulon  wrth  eu  gilydd,  ac  wrth  y  dyn  gwyn, 
mewn  rhyfel.  Ni  fynnent  eu  gorchfygu  na'u  caethiwo  fel  y  negro. 
Felly  ni  fynnent  ddysgu.  Tra  mae'r  negroaid  yn  cynhyddu,  y  mae'r 
Indiaid^ — hen  bobl  y  wlad, — wedi  Ueihau  bob  dydd. 


50 


CYMRU'R  PLANT. 


"Y   SEREN    UNIG." 


( 


R1CHA.RD  AP  HuoH,  7  Bala. 

Cymrú'r  Flant,  RhagÍTr,  1903. 

DOH  G.     Moderato. 

Etan  J.  Eowlands 
Abergynolwyn. 

•Si 

Si   jn    :r    .d 

1, 

.,ti  :d   .Si 

l„t,.d 

:ti    .,d 

r 

• 

■          • 

.ni 

n,   .8|   :f,   .n. 

f. 

:ni  .ni 

f,     .8, 

•  S|     .,8| 

S| 

•  _ 

•  • 

1.  0 

.d 

ser-en  fech-an, 

d    .d    :d    .d 

nef 

d 

-    ol,  Mor 

:d    .d 

slr  -  iol 

d    .d 

yd  -  wyt 

:f     .,n 

ti; 
ti 

■  _ 

.d, 

d,   «di   :d,   .d| 

f. 

:di  .di 

fj    .n, 

:ri    .,d, 

S| 

• 

.          • 

.S| 

8|   .n    :r    .t. 

d 

.,r  :n    .r 

n  ,fe.s 

:s    ie 

8 

• 

■          • 

.f. 

n,   .Si   :s,   .8, 

8, 

:si  .Si 

d    .d 

:d    .d 

ti 

•  _ 

•  • 

Mae 

.r 

cwmni*th  wên  gar- 

d    .d    :r    .f 

u 

n 

-     aidd  Yn 

.f  I     •  S      .B 

falmaidd  hedd  i 

8,fe.n   :1    .1 

ni; 
8 

•  _ 

•  • 

.t, 

d    .d    :ti   .8, 

d 

:d    .ti 

d    .d 

:li  .r 

S| 

•  _ 

•  • 

.n 

f    .1    :f    .r 

n 

.,f  :s    .d 

r    .n 

:f    .8 

1 

•  _ 
.          • 

.d 

d    .d    :t,   .r 

d 

:d    .S| 

S|  .d 

:d    .d 

d 

• 

Gor- 
.8 

eu-ro  mae'th  f  edd- 

f    .f    :r    .8 

8 

-     íau  Gyf- 

:s    .n 

rolau*r ' 
8     .8 

brydferth 

:f    .n 

nos  ; 
f 

•  _ 

•  • 

.d 

li   .ii   :s,   .t, 

ralì.     .     . 

d 

.,r  :n    .d 

^     ad  lib, 

ti  .ta. 

:l,í.d 

♦.8| 

íì 

•  _ 

.t 

d'  .n    :t    .1 

8    .f 

:n    .le 

n  .8   :— 

■ 

n      :r 

d 

• 

• 

s 

n    .n    :r    .r 

S|    .t| 

:d    .d 

d  .d  :- 

d     :ti 

d 

•  _ 
• 

Dwyu 
.8 

swTHion  pell  wnei'n 

8    .8    :f    .f 

ag    - 

n    .r 

08,      0 

:d    .fe 

ar-os, 

s   .n   :— 

ser  -  en 

d  .n:f 

dlos. 

n     :- 

.r 

d    .d    :r    .t. 

d 

.8, 

:li  .lai 

S| 

.8|  :— 

8i     : 

B| 

d 

•  _ 
• 

2  0  seren  ddisglaer,  unig, 

Mor  ddiddig  wyt  o  hyd  ; 
Ni  theimli  fflangell  stormydd 

Sydd  beimydd  yn  y  byd ; 
0  coda  ninnau'n  uchel, 

I  dawel  froydd  gwelí, 
0  gyrraedd  rhuad  tonnau 

Gofidiau,  seren  bell. 

3  O  seren,  ddwyfol  seren, 

Mor  llawen  y w  dy  wedd ; 
Dy  emau  adlewyrchant 
Ogoniant  gwlad  yr  hedd 


Ein  denu  mae  mawrhydi 

Y  tlysni  loewa*th  fron, 
I  wisgo  delw  swynol 

Y  nefol,  seren  lon. 

O  seren  anwyl,  aros, 

A  dangos  ini'r  nef ; 
A  glywi  di  *ng  Nghaersalem 

Yranthem**IddoEf  ?'» 
Dan  wenu  gwna  dy  neges, 

Angylet  lân,  uwchben ; 
Ac  arwain  ni'n  dyrfaoedd 

I'r  nefoedd,  seren  wen. 


CYMRU'R    PLANT.  51 

DIARHMBION     F     TYWYDD     A'R     TIR. 

I.    DARNODI  R    MISOEDD. 

1^1  D  oes  testyn  mwy  cyffredinol  i'n  cyfarch^  nac  i'n  mftn  ym- 
Ì3I  '  ddiddanion  beunyddiol,  nac  ansawdd  neu  ragolygon  y 
ty  wydd.  Y  mae'n  cyrflF  yn  agored  iawn  i  wres  ac  oerfel,  sychder  neu 
wlybder  y  tywydd ;  ac  os  es^euluswn  ofalu  yn  fanwl  am  ddiddosi'r 
corff  rhag  ymosodiadau  dibaid  ac  amryfal  y  tywydd,  cospir  ni  gan 
ryw  boen  na'i  gilydd  yn  fiian  iawn,— -ie,  dygir  oddìarnom  un  o  drys- 
orau  pennaf  a  gwerthfawrocaf  bywyd,— sef  yr  iechyd.  Ac  wedi  coUi 
iechyd,  nid  oes  fawr  o  íias  ar  ddim,  a  baich  yw  bywyd. 

Yn  ein  gwlad  ni  rhaid  cadw  llygad  ar  y  tywydd  o  hyd, — 
gwyliadwriaeth  eíTro,  ddibaid  a  deallus.  Swydd  bwysicaf  y  wisg 
yw  gwarchod  ac  amddiffyn  y  corflf  rhag  y  tywydd.  Ac  un  anhawdd 
iawn  gwarchod  rhagddo  yw  y  tywydd,  gan  ei  fod  mor  oriog,  mor 
gyfnewidiol ;  y  mae  mor  anwadal  a'r  ceiliog  gwynt  ar  big  y  clochdy. 
Nis  gellir  ymddiried  dim  ynddo,  yn  ei  wên  deg  na'i  guch  drwg. 
Y  mae  ei  dymer  wyllt,  ansafadwy,  a  bradwrus  wedi  myned  yn 
ddihareb  gwlad.  Bydd  yn  wén  i  gyd  pan  fyddoch  ar  y  trothwy, — 
yn  enwedig  os  gwel  chwi  rhwng  dau  feddwl  a  ewch  chwi  a'r 
wlawlen  gyida  chwi  a'i  peidio.  Bydd  yn  tywallt  melyn  a  chynnes 
belydron  ei  gariad  arnoch  ar  gychwyn  y  daith,  ond  cyn  ei  diwedd 
bydd  wedi  Uuchio  eich  het  i'r  llaid,  a  phoeri'n  gas  anfoesgar  i'ch 
gwyneb. 

Y  mae'r  hall  yn  llawn  celfì  dewiniaeth,  er  ceisio  cael  allan,  ryw- 
fodd,  pa  gynllwyn  a  brad  sydd  ganddo  ar  droed  heddyw  yn  ein 
herbyn.  Y  mae  "  Sion  a  Sian  "  yn  cymeryd  eu  tro  i'w  wylio,  ddydd 
a  nos ;  ni  chant  byth  ddiwrnod  0  hamdden  a  thawelwch  dìgymysg 
gyda'u  gilydd  ar  yr  aelwyd,  — rhaid  i  un  o'r  ddau  f od  ar  yr  hiniog 
i'w  wylio  bob  munud.  Yntau'r  hin-fynag  {òarome/er),  ni  ad  y  tywydd 
íunud  o  lonydd  iddo,  y  mae  i  fyny  ac  i  lawr,  i  lawr  ac  i  fyny  o  hyd ; 
ac  er  gwneyd  ei  oreu  glas  i  wylio'r  gelyn,  ni  cha  fawr  barch,  gan 
fel  y  mae  gwr  y  ty  yn  ei  brocio  a'i  gnocìo  er  mwyn  cael  ganddo 
ryw  hysbysrwydd  am  ystryw  a  dichell  y  gelyn, — gelyn  mwy  "  slím  " 
na  De  Wet  ei  hun. 

Y  mae'r  s/and  yna  yn  llawn  cad-ddarparîaeth,  a  chidwisgoedd, 
ar  sryfer  ei  wynebu  yn  y  maes  agored, — overcoa/s,  mackm/os/ies, 
mufflers,  menyg,  hggìngs,  goloshes,  &::. 

Mr.  Golygydd,  rhaid  imi  ymarbed  a  thewî,  neu  byddaf  mewn 
perygl  lihel  ac/ion  ganddo  I  Ond  gweled  y  llinellau  a  ganlyn*' 
wnaeth  imi  ymafael  yn  fy  ysgrifell, — 


*  Yn  yr  loh  MSS,    Diolch  calon  iti  eto,  yr  hen  lolo  graff  ymdreohgar. 


52 


CYMRU'R    PLANT. 


"  IoNAWK  a  dery  i  lawr, 
Chwsf&ol  Tspail  cawr, 
Mawbth  a  ladd, 
Ebbill  a  flìng, 
Mai  a  gwyn*  y  galon, 
Mehefin  llawen  gorBÌng,t 


GoBFPENNAP  Uawen  buarth, 
Aw8T  llawen  gẁr  y  ty, 
Mbdi  llawen  adar, 
Htdbbf  llon  cyfarwar,:|; 
Tacbwedd  dechreu*r  galar, 
Bhaoftb,  gocheler  ei  fâr." 


Byddai  ymgodymu  ftg  ystyron  y  geiriau  dieithr  ac  anarferedig 
sydd  yn  y  dernyn,  yn  ogystal  a  cheisio  dyfalu  ystyr  a  meddwl  y 
cyfeiriadau,  yn  ymarferiad  rhagorol  i'r  plant.  Trwy  ymdrechion 
felly  deuent  i  ddeall  a  meistroli  yr  hen  iaith  Gymraeg  odidog,  ac  i 
ganfod  ei  grym  a'i  gogoniant 


CYMRU     FYDD. 


FEL  seiniau  arian  gloch  o  draw 
Pan  fydd  y  dydd  yn  cüio, 
A'r  nodau  swynol  ar  bob  llaw 

Yw  "Cymru  Fydd"  i'r  Cymro  ; 
Gwresoga'i  waed,  dychlama^  froD, 

Tra'n  derbyn  ysbrydoliaeth, 
Ac  i*r  dyfodol  a  yn  llon 
Ar  edyn  proffwydoliaeth. 

Canfydda'i  frodyr  ar  bob  tu 

Yn  esgyn  i  anrhydedd, 
Y  rhai  tcui  wawd  fu  gynt  yn  llu 

Yn  uyffryn  tlawd  dinodedd ; 
Daw  adlaÌB  o'r  jrorffennol  pell 

A'i  dawel  gyirin  neges, 
Fod  **  CymruFydd"  a  dyddiau  gwell 

Yn  llechu  yn  ei  mynwes. 

Cefn  Coed, 


Baneri  dyeg  a  chelf  bob  dydd 

Sy'n  cyfarch  bechgyn  Gwalia, 
A  thân  gwladgarol  *'  Cymru  Sydd" 

Eu  llwybrau'n  glir  oleua ; 
Yn  agor  gwelir  drysau  cain 

Ysgolion  canolraddol ; 
Bhyw  arddangoefa  hardd  yw  rhaìn 

O  Gymru  y  dyf odol. 

Bydd  iaith  fy  ngwlad  yn  nodau  llon 

O  enau'r  plant  yn  esgyn, 
A  gwelir  parch  i  ddefion  hon 

A'i  thraddod:adau  diUyn ; 
Tra'r  môr  afLonydd  yn  ei  gryd 

A'r  awel  wan  yn  teitbio, 
Bydd  **  Cymru  Fydd  "  tra  oes  y  byd 

Yn  anwyl  i  bob  Cymro. 

J.  T.  Eyans  {Caêiüalìon). 


O      UN     I     UN. 


OUN  i  un  y  Byrth  y  dail 
I  lawr  oddiar  y  coed  ; 
Fan  gilia  hafaidd  wres  yr  haul, 
Hyn  yw  y  drefn  erioed. 

0  un  i  un  aberoedd  ddaw 
Yn  ol  gwir  diefn  yr  lôr ; 

Gan  ymdaith  'lawr  y  bryniau  draw 
Yn  gyflym  tua'r  môr. 
CoUff  St.  loarif  Tstradmeuriff. 


0  un  i  un  cyf eillion  gwiw 
Sy'n  mynd  i'r  ddaear  ddu ; 

Mae  rhai  yng  nghynnes  gôl:eu  Buìr, 
NÌB  gwn  pa  le  mae  llu, 

0  un  i  un  yr  awn  i  gyd 

I  lawr  i'r  ddaear  laith, 
Gan  adael  pethau  gwag  y  byd, 

A  holl  ofidiaa'r  daith. 


^Gwyd.    fDooT'-fiost.       imgomio  dan  do ! 


CYMRU'R    PLANT.  53 

MORDAITH     CAPTEN     COOK. 

(t  bedwabbdd  otpheb.) 
II.     TANIO'r     6W£LLT. 

TAD.    A  wyt  tì  wedi  dal  yr  hyn  a  fu  dan  sylw  ddiweddaf  y  nos 
o'r  blaen  ? 

Ifor.  Ydwyf,  fy  nhad.  Son  yr  oeddech  bod  Capten  Cook  yn 
ofni  y  buBsai  yr  anwariaid^yn  niweidio  ein  dynion  oeddent  yn 
cyflawni  rhyw  oruchwylion  gerllaw  y  man  y  glaniodd  yr  Awstraliaid. 

Tad.  O  ie,  ac  felly  y  darfu  iddynt  amcanu  gwneyd.  Cyn  i  Capten 
Cook  ac  ereiU  gyrraedd  i'r  fan  i  geisio  eu  rhwystro,  yr  oeddent  wedi 
cymeryd  arfau  ein  dynion,  y  rhai  oedd  wedi  eu  gosod  ar  ganghennau 
coeden  yn  ymyl  y  lle  yr  oeddent  yn  gweithio,  ac  wedi  rhoddi  tân  yn 
y  glaswellt,  gan  ffol  i  gyfeiriad  y  gorllewin  gyda'r  pethau  oeddent 
wedi  eu  cipio  o  eiddo  ein  morwyr.  Yr  oeddynt  yn  parhau  i  danio 
y  gwelit  wrth  ffoi  gyda  deheurwydd  a  chyflymdra  rhyfeddo?.  Yr 
oedd  y  fflamau  yn  codi  o'r  gwellt  sych  chwech  troedfedd  o  drwch, 
yn  gwneyd  yr  olygfa  yn  un  ofnadwy  i'n  gwŷr  oedd  mor  agos  atynt ; 
a  buasai  pabell  Mr.  Banks,  oedd  ar  y  llecyn,  wedi  ei  dinistrio,  oni 
buasai  bod  dwylaw  y  liong  yn  y  man  i'w  symud  i  le  diogel,  a  hynny 
gyda  brys  mawr,  oherwydd  yr  oedd  yr  elten  ddinistriol  yn  ymledu 
gyda  chyflymdra  anghyifredin.  Llosgwyd  pob  dam  o'r  forthwylfa 
perthynol  i'n  dynion,  ond  yr  hyn  nas  gallasai  y  tftn  ei  ddifa.  Ymhen 
diwrnod  neu  ddau,  canlynwyd  y  weithred  anwaraidd  honno  gan  un 
arall  o'r  un  natur,  mewn  man  arall  Ile  yr  oedd  nifer  o'n  dynion  )rn 
diwyd  gyflawni  rhyw  ddyledswydd  dros  y  Capten. 

Ifor.  Ai  yr  un  rhai,  fy  nhad,  oedd  a  Ilaw  yn  y  weithred  anfad 
yr  ail  waith  ? 

Tad.  le,  yr  un  rhai.  Eu  hamcan  y  tro  hwn  oedd  llosgi  y 
rhwydau  a'r  flieiniau  oedd  wedi  eu  taenu  i  sychu  gerllaw.  Ond  er 
gwaethaf  eu  Uid  barbaraidd,  cawsant  eu  siomi  y  tro  hwn ;  oblegid 
daeth  ein  dynion  i'r  penderfyniad  bod  yn  rhaid  rhoddi  atalfa  ar  eu 
gwaith  dinistriol.  Gorchymynodd  y  Capten  danio  ergyd  o  fân 
belenau  atynt,  a  chlwyfwyd  un  ohonynt,  er  ei  fod  yn  y  pellder  o  40 
Ilath  oddiwrtlí  y  dryll.  Yna^  ffoitant  oll  i  ganol  y  goedwig. 
Llwyddwyd  i  ddifioddi  y  tftn  cyn  iddo  wneyd  Ilawer  o  niwed.  Yr 
oedd  yr  anwariaid  o  hyd  yn  y  golwg.  I'r  diben  o'u  hargyhoeddi 
nad  oeddent  allan  o  berygl^  gorchymynodd  y  Capten  danio  pelen 
i'r  mangroves  oedd  yn  eu  hymyÇ  yr  hyn  wnaeth  iddynt  gyflymu  eu 
camrau,  ac  ymhen  ychydig  eiliadau  yr  oeddynt  o'r  golwg.  Dis- 
gwylid  na  buasent  yn  blino  ein  dynion  ar  ol  hynny ;  ond  ymhen  byrr 
amser,  dywyd  eu  Ileisiau  yn  y  goedwig,  a  thybiwyd  eu  bod  yn  dyfod 


54  CYMRU'R    PLANT. 

yn  agosach  at  eln  dynion.  Cychwynnodd  y  Capten  a  Mr.  Banks  a 
thri  neu  bedwar  ereill  i'w  cyfarfod;  ac  effaith  y  cyfarfyddiad, 
oherwydd  ymddygfiadau  boneddigaìdd  ein  boneddwyr,  fu  hollol 
gynaodiad  rhyngddynt.  Ond  yn  fuan  wedi  i'r  anwariaid  fyned 
ymaith,  canfyddodd  ein  gwyr  bod  y  gelUydd  ar  dân  tua  dwy  fìlltir 
oddiwrthynt.  Pe  digwyddasai  hynny  ychydig  amser  yn  gynt, 
gallasai  yr  effaìth  fod  yn  un  ofnadwy;  oblegìd  newydd  symud  y 
pylor  i'r  Uong  yr  oeddent,  ac  ychydîg  o  oriau  yn  flaenorol  i 
hynny  y  darfu  iddynt  symud  pabeli  yr  ystprfa  i  f an  diogel.  Oherwydd 
fFyrnlgrwydd  y  tftn  wedi  yr  ymafìa  yn  y  gwellt  sych,  yn  hinsawdd 
boeth  y  parth  hwn  o  Awstralia,  a'r  anhawsdra  i'w  ddiífoddi,  pender- 
fynodd  ein  gwyr  na  buasent  byth  ar  ol  hynny  yn  gosod  eu  hunain 
yn  agored  i'r  fath  berygion,  ond  y  buasent  yn  symud  popôth  parod 
i  dân  o'u  ffordd.  Ar  y  igeg,  pan  oedd  y  Uong  yn  barod  i  hwyliOy 
daeth  y  plymiwr  ar  y  bwrdd  gyda'r  adroddiad  anymunol  nad  oedd 
ffordd  i  fordwyo  ì  gyfeiriad  y  gogledd.  Y  bore  canlynol  aeth  y 
Capten  allan  ei  hun  i  chwilio  am  ffordd,  a  ilwyddodd  i  gael  llwybr 
i  groesi  i  ddarn  o'r  wlad  ag  oeddent  wedi  talu  ymweliad  ag  ef  yn 
fìaenorol,  ar  eu  taith  dros  y  tir.  Yr  adeg  yma  canfyddasant  bod  y 
bryniau  am  fílitiroedd  o  amgylch  ar  dân;  ac  yr  oedd  yr  olygfa 
amynt  yn  y  nos  yn  odidog  o  ardderchog.  Ar  y  23ain,  pan  oedd 
Mr.  Banks  ar  daith  yn  chwiiio  am  lysiau  yn  y  parth  hwnnw,  daeth 
ar  draws  agos  yr  oil  ddefnyddiau  gwisgoedd  a  gyflwynwyd  i'r 
brodorion,  ar  ymweiiad  blaenorol  ein  boneddwyr  â  hwynt,  wedi  eu 
gadael  yn  sypyn  ar  eu  gilydd.  Yr  oeddent  mor  ddi  werth  yn  eu  golwg 
a'r  teganau  a  ddibrisiwyd  mor  amlwg  ganddynt  ym  mhresenoldeb 
ein  dynion.  Ymddengys  nad  oeddent  yn  rhoddi  gwerth  ar  ddim  a 
feddai  ein  dynion ;  edrychent  ar  yr  oll  fel  dodrefn  diddefnydd,  ond 
y  turtle,  nwydd  nas  gallasai  ein  morwyr  ei  hebgor.  Oherwydd  fod 
y  gwynt  mor  gryf,  rhwystrwyd  y  Capten  ì  gario  ei  gynllun  allan  y 
pryd  hwn,  sef  hwylio  allan  i'r  môr.  Cymerodd  Mri.  Banks  a 
Solander  fantais  ar  yr  adeg  hon,  sef  y  24ain,  i  wneyd  cylchdaith 
ymchwilìadol  arall  am  Iysiau.  Treuliasant  y  rhan  fwyaf  o'r  dydd  i 
gerdded  drwy  goedwig  oedd  gerllaw,  heb  Iwyddo  i  gasglu  dim 
nad  oedd  ganddynt  yn  flaenorol;  ond  wrth  ddychwelyd  drwy  gwm 
dwfn,  canfyddasant  ar  y  llawr  amryw  o  gnau  nodedig.  Calonog- 
wyd  hwy  gan  y  gobaith  fod  y  pren  oedd  yn  eu  cynhyrchu  yn  eu 
hymyl,  yr  hwn  na  chanfu  yr  un  Ilysieuydd  Ëwropeaidd  mo  honno 
erioed ;  chwiliasant  am  dano  gyda  dyfalwch  a  Uafur  mawr,  ond  yn 
hollol  ofer.  Eto,  aeth  Mr.  Banks  allan  ar  y  26ain.  Y  tro  hwnnw, 
er  ei  fawr  foddhad,  daeth  o  hyd  i  greadur  bychan  a  rhyfeddoli  o 
rywogaeth  yr  opossum,  ynghyd  a  dau  o  rai  ieuanc. 

Dinas,  Rhondda,  William  James. 


1  VMRU'R     PLANT.  SS 


FY     SITB. 

yMAE  coHadwriaeth  y  ferch 
ìeuanc  ddiymboRgar  Katie 
Evaxis,  Brynffynnon,  Nanmor, 
^erllaw  Beddgelerl,  —  merch 
ieuenffi^  Mr.  Henry  Evans,  —  yn 
haeddii  ffwir  barch  a  sylw,  oherwydd 
eì  phiydferthwch  a'i  huniondeb.  '■■.-'■ 
Ar  ol  dioddef  dygn  waeledd,  fe'i 
cymerwyd,  fel  tywysen  lawn  ac  addfed, 
i  hafdlr  y  bywjnl,  ar  ddydd  Llun, 
Chwefrol  22aìn,  1904.  cyn  Ilawn 
gyrraedd  ei  hugeinfed  flwydd. 


"  Geuethìg  fel  ^enlthea 
GweiB  jw  hi  i'i  gyíi  aj'  hen." 


Yr  oedd  yn  ddis^ybl-athrawes  yn 
ysgol  ei  brodir,  hyd  nes  y  dechreuodd 
grym  ei  hiechyd  gilio;  ac  yr  oedd 
hefyd  yn  un  o  aelodau  ETyddlonaf  corau 
y  Gobeithlu  ac  eglwys  Peniel. 

Danghosodd  dueddiadau  eithriadol 
at  addysgu  er  yn  ieuanc  iawn,  a 
tbrwy  ddiwyllio  ei  meddwl  crafF  a'i  chof  bywiog;,  dysa[odd  rai  mil- 
oedd  o  adnodau,  emynnau,  canig^au  moesol,  àc,  y  rhai  a  baratodd 
at  alwadau  yr  Ýsgol  Sul,  a  gwahanol  gfyrddau  cystadleuol  bro'r 
Eryrì  Wen.  Cynysgaeddwyd  hi  ä'r  doniau  gfwerthfawr  a  phrin  i 
adrodd  damau  barddonot  o  naen  y  cyhoedd,  mewn  arddull  naturìol 
ac  effeithiol ;  ond  rhag^orai  wrth  adrodd  damau  Ileddf  a  dwys  dyner. 
Ni  chlywais,  nemawr  erioed,  bregeth  hwy  byw  a  thoddeidiol  ar 
"  Hiraeth  "  na'i  mynegiant  o  beniIUon  bendigaid  Tegidon, — ■'  Hen 
Feibl  mawr  fy  mam";  a  hynny  pan  ydoedd  yngr  n^ym  ei  dwfn 
tdaeth  am  ei  banwyl  fam  ei  hunan.  Datguddiai  1  bawb  g^frînachau 
en^diol  y  dernyn  hoffus,  tarawìadol.  Oherwydd  ei  medr  yn  y 
gangen  hon,  te  enillodd  lawer  llawryf,  heb  beri  achos  grwgnach  i 
neb. 

Meddai  ar  wybodaeth  Ysgrythyrol  helaeth,  a  chyda'i  hymgyfhred- 
lon  treiddgar,  gallú  ddeall  a  mwynhau  eu  cenadwri,  i  raddau 
perffeithiach  na  Uawer  o'i  hoedran.  Safaì  yn  uchel  yn  arholiadau 
d  henwad,  a  chatodd  ei  gwobrwyo  twy  nag  unwaith. 

Carai  swynion  cerdd  a  chln  yn  faafal  ì'r  un  brydydde^,  a  dysgodd 
luoedd  o  delynegion,  Cymreig  a  Seisnig,  y  beirdd  goreu.    Ar  ol  ei 


S6  CYMRU'R    PLANT. 

chollii  cafwyd  y  soned  fynegiadol  "Croesi'r  Bar"  (Tennyson),  wedi 
ei  ;hysgrifennu  ganddi  yn  llyfr  ''Gemau  ei  ffansi";  a  hynny  fel 
tystiolaeth  o'i  phrofiadau  cyn  rhoi  '*  ff arwel  glân  i'r  ddaear  hon." 

Byddai  gwefr-dan  gwladgarwch  yn  cynhesu  ei  mynwes  agored 
bob  amser,  a  bron  nad  allem  ddweyd  yn  ddi-feth,  y  darllensd 
gynhwysîad  yr  holl  gylchgronau  Cymreig  mwyaf  hysbys. 

Yr  oedd  ei  sylw  a'i  gofal  o  ritynnau  Ctmru'r  Plant  yn  ddiarhebol 
ar  hyd  y  blynyddoedd.  Hyhi  a  gasglai  enwau  ei  dderbynwyr,  hyd 
nes  yr  aeth  yn  rhy  egwan  i  ymlwybro  o'i  chartrefle.  Pryderai  yn 
ddibaid  ynghylch  tynged  rhai  y  mis  diweddaf  y  bu  fyw;  a  hynny  tra 
'roedd  ei  Ilais  yn  floesg,  a'i  hanadl  yn  fyrr.  Yn  wir,  yr  oedd  gweled 
y  fath  sel  wladgar,  hunan-abertholi  yn  gor-gyffiroi  fy  ysbryd  i  fod 
yn  fwy  o  Gymro  Uengar. 

Trwy  gyfryngdod  ei  dullwedd  syml,  a'i  hysbryd  Ilednais,  enillodd 
dyrfaoedd  o  gyfeiUion;  a  thra  y  gallodd,  gwnaeth  ei  rhan  ym  mhob 
cylch,  gan  roi  boddlonrwydd  teg  i  deimladau  pawb. 

Trwm  iawn,  mewn  gwedd  ddaearol,  oedd  colli  un  mor  ymrodd- 
gar  o'r  winllan  fawr,  a  hynny  mor  fore  ar  ei  gyrfa.  Ar  ol  rhoddi  ei 
gweddìUion  i  huno  yn  y  gwely  cul  ym  mhriddellau  "Maes 
Sf  achphelah  "  Beddgelert,  trydanai  hen  linellau  hiraethlawn  Dafydd 
Nanmor  trwy  fy  meddwl  pruddaîddy  cymysglyd,— 

*  *  Blin  yw  hyder  o  weryd,  Anap  oedd  rei  wyneb  hon ; 

Hudol  byrr  yw  boedl  y  byd ;  A  daearwyd  ei  dwyrudd, 

GaT  u  dyn  ifanc  hirwen,  Mae*n  llai'r  gwrìd  mwyn  a  lliw'r  grudd ; 

A  marw  wnaeth  morwyn  wen  ;  Och  im' !  pe  marw  y  chwe*  mwy, 

Dan  weryd  mae  dyn  wirion,  O  bydd  ei  bath  mewn  bedd  mwy/' 

Ond  er  mor  gywrain  yw  geiriau  cwynfanol  yr  hen  fardd  Pabyddol 
anianol,  cefais  gysur  mwy  yn  y  ddysgeidiaeth  efengylaidd  hon, — 

**  Canyd  ui  a  wyddom,  os  ein  daearol  dŷ  o'r  babell  hon  a  ddatodîr,  íod  i  ni  adeilad 
gan  Dduw,  sef  tŷ  nid  o  waith  Uaw,  tragwyddol  yn  y  nefoedd.** 

Ac  meddai  John  Jones,  Talysarn, — «'Newid  tŷ,  neu  newid  adeilad 


«M^    AUUl    ovaia^ai«|     An^^a      i»\«    cftVi^aa<»vijf%a\A    jr«     aaviA    j  w    a^i«tv«  &  a^«9vr^aa» 

gogoniant  yr  Arglwydd  yw  y  nefoedd,  a  phreswylfa  sefydlog  y 
saint."  Ar  sail  hyn,  a  sicrwydd  ífydd  fy  Nith  yng  Nghristy  fe 
gerfíwyd  yr  hysbjrsiad  a  ganlyn  ar  faen  ei  hir  orweddle, — 

*'  Er  gwendid  corff,  ei  meddwl  clir, 

Wnaeth  egDÌ  dwys  droB  lên  a  moes  ; 
A*i  hysbryd  ffodd  i  dreulio  oes 
0  wynfyd  yn  y  cartref  gwir." 

Carnsddog. 


CYMRU'R    PLANT. 


57 


DIFFFG     AR     F     UnUAD. 

7VM  saith  o'r  gloch  nos  Suì,  y  içeg  o'r 
mM  mis  hwn,  bydd  yr  haul,  y  Ueuad»  a'r 
J  I  ddaear  yn  teithio  am  ysbaid  o  amser 
yn  unionsyth,  y  naiU  tu  ol  i'r  Uall, — 
yr  haul  yn  un  pen,  y  lleuad  yn  y  pen  arall, 
a'r  ddaear,  ar  yr  hon  y  daeth  i'n  rhan  ni  i 
dreulio  byrr  amser,  yn  y  canoL  Pan  y 
meddyliaf  am  danoch  ar  hyd  misoedd  y 
gaeaf  yn  codi  eich  golygon  fry,  tybiat  ambell 
dro  eich  bod  yn  gyflfelyb  iawn  i'r  gwŷr 
hynny  y  sonnir  am  danynt  yn  yr  ysgry thyr ; 
y  g^r  o  Galilea  yn  sefyll  ac  yn  edrych  tua'r 
nef;  gyda'r  gwahaniaeth  eich  bod  chwi  yn 
ganlynwyr  i  Galileo,  ac  yn  syllu  ar  bethau 
anian. 

Y  mae,  o'r  bron,  ddwy  flynedd  wedi  treiglo 
ymaith  er  pan  fii  i  mi  roddi  ger  eich  bron 
eglurhad  ar  ddiíiyg  y  lleuad  nos  Sul  y  Pasc 
y  flwyddyn  honno,— y  noson  fythgofìadwy 
honno  pan  y  boddwyd  y  lloer  yng  nghysgod 
y  ddaear,  y  noson  yr  aeth  ei  gwyneb  euraidd 
yn  hollol  dywell,  oddigerth  demyn  Iled  ewin 
bys  o  ran  ffurf  o'r  tu  ucbaf  iddl 

Ni  raid  i  chwi  ond  syllu  yn  feddylgar  ar  y 
darlun,  a  bydd  achosion  y  dîfiÿgion  yn 
weddol  eglur.  Digwydda  difiÿg  ar  y  lleuad 
pan  y  byddo  y  ddaear  yn  myned  rhwng  yr 
haul  a'r  Ileuad ;  canys  teflir  çysgod  y  ddaear 
y  pryd  hynny  ar  y  Ueuad.  Fe  ymddengys 
i'r  craflf  a'r  meddylgar  nad  eill  hynny  fod  ond 
pan  fo  y  Uoer  yn  Ilawn,  neu  mewn  cyferbyn- 
iad  {pppo5iHon\  ac  jm  dyfod  o  fewn  cysgod  y 
ddaear.  Yn  ol  hynny  te  ddylai  fod  diflfyg  yn 
fisoL  Y  rheswm  nad  yw  felly  yw,-  nid  yw 
chwylgylch  (orhií)  y  Ileuad  yn  çytuno  â 
gwastad  chwylgylch  y  ddaear,  ond  dyrchefír 
un  hanner  ohoni  ynghylch  j  gradd  (5"*)  a 
thraian  uwchlaw  iddo,  ac  y  mae  yr  hanner 
arall  gymaint  a  hynny  islaw  iddo  wrth 
gwrsy  oddigerth  digwydd  o'r  Ilawn  Uoer  yn 


CYMRU'R    PLANT. 


neu  ger  un  o'r  trawsglymau  {«öẁj),  hynny  yw,  yn  neu  ger  un  o'r 
mannau  Ue  mae  y  ddau  chwylgylch  yn  croesì  eu  gilydd ;  hì  a  aiff 
uwchlaw  c/sgod  y  ddaear,  neu  islaw  iddo,  ac  ar  hynny  o  bryd  ni 
bydd  àilìyíí. 

Pe  gallasech  sefyll  cydrhwng  y  Ueuad  a'r  ddaear,  cawsech  weled 
cysgod  y  drtiear  ar  fTurf  crwn  megis  yn  y  darlun.  Crwn,  am  m^ 
crwn  y  corff  a'i  teifl.  Bydd  y  àìffyg  eleni  yn  rhannol,  oherwydd 
nad  aiff  holl  wyneb  y  lloer  tufewn  ì'r  cysgod.  Yn  y  darlun 
portreadir  hi  mewn  gwahanol  sefyltfaoedd,  yn  ol  fel  y  teîthia  hì 
trwy  y  cyagod  ac  yn  boddi  ynddo.  Nid  felly  yn  hollol  eleni.  Salt 
ychydig  uwch,  bydd  ei  hanner  ì  mewn,  a'r  gweddìU  tu  allan.  Ym- 
ddengys,  gan  hynny,  nos  Sul  yn  gyffelyb  eí  gwelir  yn  y  darlun. 
Dechreua  y  dif/;  am  5  o'r  gloch,  bydd  y  lloer  yn  y  canol  am  7,  a 
therfyna  an  S,  pan  yr  aifl  hi  allan  0  gysgod  y  blaned   hon.     Y 


CYMRU'R     PLANT. 


"  Y  trawBglwm  "  lle  cioeaa  oylth  j 
Ueuad  gylcb  7  ddaear  ja  K. 


y  ddaear  yn  fronfrals^  a  brtgfaìn, 
ac  yn  Hetach  na  thryfesur  y  lleuad. 
Pan  fo'r  lloer  yn  teithio  yn  y  pen- 
umbra  o  S  hyd  7,  ymddengys  oiegis 
o'r  blaen,   hyd  oni  chyrraedd  hi  y 
cysgod  dudew  {umbra)  am  7,   yna 
tywyllir  y  rhan  fo  Isaf  iddi  yn  y 
cysgod,  a    dyna  yr  adeg   i    cbm 
syllu  ami. 
Morddealladwy  ydyw  syutndiadau   ein   daear  fach  ni  a'i  chyd- 
ymaith  í  seryddwyr,  fel 
y  gallent  nodi  yr  awr 
a'r    funud    yr    aiíl    hi 
i    gysgod    y    ddaear, 
ar  ryw  noson  nodedig 
yn  y  ganrif  nesaf.     Y 
mae   yn   hysbys  gywir 
iddynt  hefyd   pa    sawl 
dlfffg  fu  ar  yr  haul  a'r 
Iteuad  er  yr  adeg    yr 
aeth  Noah  i'r  arch  hyd 
y    mis    hwn,     Er    mai 
nos  y  Saboth  fydd  y 
noson    eleni,     nid    yw 
hynny    ddim    gwahan- 
iaeth.    Y  mae  Duw  yn 
amlygu  ei  hun,  ac  mae 
eí  feddwl  yn  ddatgudd- 
Ìedig  yn  y  greadigaeth 
anianyddol  yn   ogystal 
ag  yn  ei  Air, 

SlŴlfA. 


F     PLANBDAU. 

Btdd  Gwener  jn  djígleirío  yn  dyner  ac  yn  loew  drwy'r  gWMiWTn.  Owelir  hi  th 
y  gorllewin  yn  uoion  wedi  machlud  haul.  Bydd  ar  el  disgleirlaf  Mawrth  Üiaiti. 
Yn  Ebrlll,  nr  y  a6ain,  a  rhwng  yr  haul  a'r  ddaepr,  ac  yna  bydd  yn  seren  fore,— 
ar  ei  dfsgteiriar  Mat  27aiu 

Bydd  Mercher  yn  sei  ea  hwyr  ddecbieu  F.brill,  dechreu  &.w8t,  a  dlwedd  Tacb- 
nedd.     Gwelir  hl  gyda'r  wawr  ddiwedd  lonawr,  ddiwedd  Mai.  a  cbanol  Medi. 

Bydd  Mawrth  jn  y  golwgbobnos  yny  gwauwyn.  Gwelir  lau  arnoBweithian.'r 
bjdreí  a'r  gaeaf.     Bydd  Sadwrn  jn  y  golwg  yn  jr  haf,  yn  enwedlg  jn  A.wBt. 


CYMRU'R    PLANT. 


PBTHAU     O'S     CWMPAS. 

1     CATH    TN   ADNABOD   CTFAILL. 

ICR  yw  tod  Uawer  oed  o  blant  yn 
darilen  Cthsu'r  Plant.  Yr  wyf 
innau  am  geísio  cofìo  y  rhai 
ieuengaf  ohonynt  y  flwyddyn  hon. 
Nld  son  am  bethau  mawr,  peU, 
wnawn  ni,  gan  hynny ;  ceisiwn  son 
am  bethau  cyffredin  &ydd  yn  eîn 
hymyl  bob  dydd,  bob  dydd  trwy'r 
flwyddyn.  Brfüdd  y  mae  dim  sydd 
yn  tynnu  sylw  plentyn  yn  fwy  na 
gwahanol  greaduriaid  byw,  megis 
y  gath,  y  cí,  y  ceffyí,  y  mul,  y 
mochyn,  y  llygoden,  yr  afr,  a'r 
adar  dof  a  gwyllt. 

Caìff  fy  stori  gyntaf  fod  am  gath; 
a  chofier  y  bydd  pob  stori  yn  wir. 
Pa  blentyn  sydd  nad  yw  yn 
adnabod  y  gath  ?  Y  mae  hi  gyda 
ni  ym  mhob  lŷ  braidd,  Tŷ  go  farw,  go  annifyr,  greda  i,  fyddal  tŷ 
heb  galh.  Onid  oes  rhywbeth  swynol,  hapus,  yn  yr  olwg  ar  y  gath 
yn  eistedd  gyda'r  nos  o  flaen  y  tSn  ?  Onid  oes  golwg  dedwydd, 
foddlon,  ami  ?  Ei  dau  lygad  yn  nghauad,  fel  pe'n  cysgu,  ac  yn 
dityr  freuddwydio  am  y  llygod  bach  oedd  hi  wedi  eu  dal  a'u  bwyta 
er  y  bore,  Ei  chynffon  hir,  flewog,  wedi  ei  phlethu  yn  ddel  a 
chynnes  am  el  deudroed  blaen ;  mor  ddedwy  td  yw  ei  byd,  fel  y  mae 
hi  a  Morgan  Ddu  yn  difyr  ganu  deuawd  yr  aelwyd  gyda'u  gilydd. 
Ac  a  fu  dwy  gÁn  erioed,  deudwch,  yn  dygymod  yn  well  a 
thawelwch  hedd^lawn  yr  aelwyd  län,  gynnes,  a  sirìol  ?  Y  mae 
"  growndi'r  "  gath  a  chrwth  Morgan  yn  toddi  i'w  gilydd  mor  felus 
naturiol  ag  yw  alaw  y  nant  redegog  ac  anthem  furmurol  y 
deílgoed  sy'n  dawnsio  uwch  ei  phen. 

Y  mae  rhyw  bleser  i'w  gael  wrth  edrych  ar  gath  glws,  cath  bacb 
dew,  cath  a'ì  blew  yn  län  fel  asgell  cotomen  ac  mor  esmwyth  a'r 
sidan.  Dyna  beth  aralL  fydd  yn  fy  swyno  î  mewn  cath,— y  dull 
distaw,  ysgafndroed,  bonŵJdigûdd,  y  mae  hi'n  cerdded  hyd  y  tŷ. 

Y  mae  hwnna  yn  un  peth  sydd  yn  nodweddu  plant  bach  moesgar 
bob  amser,  sef  symud  yn  oí  a  blaen  yn  y  lŷ  yn  ddistaw  a  didwrw. 

Y  mae  cerddediad  ambetl  i  enetb  fach  felly  mor  swyn-hudo)  i'r 
llj^ad,  ag  yw  alaw  esmwytb  oddlar  dannau'r  delyn  l'r  glust. 


CYMRU'R    PLANT.  6i 

Dywedir  fod  rhai  plant  drwg  i'w  cael  fydd  yn  caru  poeni'r  gath 
druan.  Drwg  mawr  yw  hynny ;  peth  drwg  iawn  yw  rhoi  poen  di- 
achos  i  ddim.  Beth  yw  eich  barn  chwi  am  yr  hen  hogyn  mawr  sydd 
bob  amser  yn  ceisio  tynnu  eich  gwallt  chwi,  neu  dynnu  eich  clust 
chwi,  neu'ch  pinsio  chwi  ?  Wel,  mae'r  gath,  hithau,  yn  teimlo  lawn 
cymaint  a  chwithau  os  bydd  rhywun  yn  tynnu  ei  chynffon,  neu  ei 
blew.  Oes,  y  mae  ganddi  hi  hawl  deg  i'ch  cripio  chwi,  os.gwnewch 
chwi  felly ;  ac  felly  y  gwneiíF  pob  cath  sy'n  parchu  ei  hun  hefyd. 

Dyma'r  stori.  Yr  oedd  gan  ryw  ddyn  dsdr  o  gathod  brithîon 
tlws  iawn,  o'r  rhai  yr  oedd  yn  hoíT  iawn,  a  gofalai  am  bob  chware 
teg  iddynt.  Galwyd  arno  i  fyned  i  ílwrdd  oddi  cartref  am  ddeufìsy 
a  gosododd  yntau  y  tŷ  i  ddau  ddyn  ieuanc.  Ond  rhai  cas  wrth 
gaäod  oedd  y  ddau  lanc  yma,  yn  gwne>d  popeth  i'w  poeni,  druain 
bach. 

Tan  yr  oedd  y  meistr  i  ffwrdd  felly,  catodd  un  o'r  cathod  dor- 
llwyth  o  gathod  bach.  Beth  wnaeth  yr  hen  fam  ofalus  ond  myned 
a'r  cathod  bach  a'u  cuddio  tu  ol  i  ryw  silffoedd  Ilyfrau,  ac  allan  o'r 
golwg,  yn  un  o'r  ystafelloedd  ereill.  Wel,  cyn  hir  dacw'r  meîstr 
yn  dod  yn  ol,  ac  yr  oedd  y  cathod  yn  falch  iawn  o'i  weled,  ac  yn 
dangos  eu  balchder  yn  ddigon  eglur.  Yntau  yn  tynnu  ei  law  yn 
dyner  ysgafn  hyd  eu  cefnau  esmwyth,  jm  dweyd  geiriau  mwyn 
wrthynt,  a  hwythau  yn  canu  eu  crwth  iddo  yntau. 

Bsdchaf  o'r  tair,  mi  gredaf,  oedd  y  fam ;  a  chan  y  gwyddai  hi  o'r 
goreu  y  cai  hi  a'i  heiddo  chware  teg  bellach,  dacw  hi  yn  myned  y 
tu  ol  i'r  Ilyfrau  i  nol  ei  theulu,  gan  eu  cario  fesur  un  ag  un  yn  ei 
chegy  a'u  dwyn  i'r  jrstafell  Ile  yr  oedd  ei  meistr.  Yntau,  wrth  weled 
hynny,  a  deall  fel  yr  oedd  hi  yn  credu  ynddo,  yn  myned  fwy  f  wy 
hoft  o  honi.    Ô  ydyw»  y  mae  hyd  yn  oed  anifail  yn  dod  i  adnabod 

^**"'  H.  Brtthon  Hughes. 


MMGAN. 

[Sef  geneth  fechan  Mr.  a  Mrs.    Jones,  ysgolfeìstr,    ac  wjres   i'r   cadeirfardd 
Twynog.] 

Yb  aelwjd  a  wneî  sirìoli, — Megan, 
Tmagor  wnaHh  dlysni ; 
Prydferthwch  dy  degwch  di, 
Wirionodd  dy  rieni. 

WjreB  Twynog,  a  gwres  atjmîad,— dy  daid 
Sy*n  dy  dôn  a'th  dremiad  ; 
Á.  sîwr,  pan  ddoi  i  sìarad, 
A  dawn  glîr  gwnei  danio  gwlad. 
Rhymni.  D.  W.  Daties. 


62  CYMRU'R    PLANT. 


DRAMA     DDIRWMSTOt. 

[GwladySy  gwraig  y  meddwgn,  yn  myned  yn  bruddei  gwedd,  a  gwael  ei  gwi^,  Vto  getsio 
adrefo'r  dafam.'] 

GwLADYS  [wrthi  ei  hun). 

"  f\  GREOH WEN  erch,  îj  nghlustiau  sy'n  merwino, 
\J    Wrth  nesu  at  y  f an  *rwy*n  cyrchu  iddo  ; 
Ond  dyma'r  fan  mae  John,  mi  wela'r  arwydd, 
Sef  llun  y  Ddraig,  yn  rhoddi  i  mi  sicrwydd. 
Ah !  ryfedd  nod,  '  Y  Ddraig  goch  a  ddyry  gychwyn,' — 
Mor  wir,  mor  berffaith  wir,  ond  caled  achwyn, 
Mai  yma  y  cychwynncdd  John,  fy  mhriod, — 
Mai  yma'r  aeth  yn  gaeth  i'r  ddamniol  ddiod 
Oddlyma  y  cychwynnodd  fy  helbulon, 
Fy  nhlodi  mawr,  fy  ngwarth,  a'm  hoU  draliodton. 
¥y  Nuw,  fy  lor,  pa  fodd  'r  anturiaf  fl 
At  y  fath  le  P    I  mi  yn  nerth  bydd  Di ; 
Rwy'n  awr  yn  crynnu  fel  y  ddeilen  grin 
Y'nghanol  rhuthrwynt  yr  ystorom  flin ; 
Mae  amaf  arswyd  nesu  at  y  ddôr 
I  geisio  John,  rho*th  nerth,  O  gadarn  lor, 
I  achub  John.    Oddiyma  rhaid  ei  gael, 
Fy  mhriod  yw,  os  yw  ei  ddrych  yn  wael.'* 

[^Gwladys  yn  curo  drws  y  gtüesty^  a  Mrs.  Morgan^  gwraig  y  dafarn,  yn  ateh  y  drw8.'\ 

Mrs.  Moroan, — 

**  Yn  enw  rheswm  anwyl,  Gwladys, 
Ai  chwi  sy'n  curo  mor  arswydus  I 
Sawl  canwaith  y  dy  wedais  wrthych     ^ 
Am  beidio  ymddwyn  yma  fel  yr  ydych  P  *' 


GWLADYS, — 


Mbs.  Moboan,- 


GWLADYS, — 


**Beth  sydd  yn  fy  ymddygiadau 

Yn  rhoi  briw  Ì'oh  teimlad  chwi  P 
A  y w'n  ormod  dyfod  yma 

I  n'ol  John  pan  ar  ei  spri  P 
Ouro  ar  eich  dôr  a  wnaethum 

Gyda  gwan  grynedig  law, 
Heb  y  meddwl  lleìaf,  coûwch, 

Beri  i  chwi  boen  na  braw." 


'*  Nol  John  yn  wir,  mi  wn  eich  amcan, 
Codi  cynnwrf  fel  ym  mhobman.'* 

*'  Wel,  gan  eich  bod  chwì,  Mrs.  Morgan, 
Mor  ddoeth  yn  gwybod  beth  yw'm  hamoan, 


CYMRU'R    PLANT.  63 

Anfonwch  chwi  íj  mhriod  ataf , 
Ac  yna'n  fnan  ymadawaf 
Oddiwrth  eich  tŷ,  çe'n  werth  yr  enw ; 
Forth  uffern  íyddai  ore'i  alw, 
Yn  wir  mae  nodan'r  fangre  honno 
Tn  eglor  iawn  i*w  gwelä  arno/' 

Mbs.  &íorgak, — 

**  Y  garpen  dlawd,  wyt  ti  yn  gwybod 
Ar  bwy  golljngi  'nawr  dy  dafod  P 
Porth  üffem  ?    Hym !    Y  glytiog  glebran, 
Beth  yw'r  bregus  gut  aniddan 
'Bwyt  ti  a*th  deulu  llwm  anghenus 
Yn  trigo  ynddo  mor  druenus  P 
A*th  gwpwrdd  gwag,— os  oes  dodrefnyn 
O'r  fath  yn  nghartre  Sion  y  meddwyn  P  " 

[John  yn  dod  ymlaen  wrth  glyìoed  y  ddwy  wraig  yn  ymdderu  a^u  gilydd]. 

JOHN,  — 

*  *  Gan  bwyll,  gan  bwyll  yrwan, 
Am  funud,  Mrs.  Morgan.'' 

GWLA.DY8, — 

*'  O  oes,  mae  acw  gwpwrdd, 
Ac  08  yw  heddyw*n  wag, 
Mae  wedi  ei  wagio,  nef  a  ŵyr, 
Gan  drwyth  y  ddiod  f rag ; 

'^  Tra  mae  yr  hyn  ddylasai 
Fod  ynddo  gennych  chwi, 
Yn  eich  cypywJdau  gwychion  drud, 
Ffrwyth  fy  ffolineb  i." 

"  Taw  a*th  faldordd  gwag, 
Y  Ueban  meddw ; 
DoB  aUan  o  fy  nhy 
I  godi'th  dwrw." 

"  A'i  dyna'r  diolch  roddwch 

Am  danynt  heddy w,  wys  ! 
Fy  erchi  állan  dros  eich  drws, 

A  hynny  gyda  brys, 
A'm  galw'n  lleban  meddw, — 

Ofer-ddyn  penna'r  wlad, 
A  rhoi  i'm  gwraig  â'ch  geirìau  cas 

Fath  ddirmyg  a  sarhad  ?  " 

Me8.  Moroan, — 

"  Ha.  Ha,  Ha  !    O'r  anwyl  inna,  clywch, 
Nis  gallaf  beidio  chwerthin, 
Ha,  Ha,  Ha !  mi  chwerthaf  eto*n  uwch  ; 
Pa  bryd,  y  meddw  liprin, 
Yr  oeddit  am  ei  lladd  ? 


JOHN, — 


Mh8.  Moroan, — 


JOHN, — 


64  CYMRU'R    PLANT. 

A  f  aint  oedd  siaiad  gwlad  a  thre 
Am  7  ddiangf  a  gadd, 
Pan  ddarfu  It  ei  choio 

Tr  adTn  creulon  gwael  ? 

Mae  ol  dj  droed  i'w  weld  jn  awr 
Tn  eglur  ar  ei  hael." 


J0HK, — 


tt 


GwTiADYS, — 


Dau  fls  i'r  tal  diweddaf, 

Ni  cheÌBÌaf  wadu'r  ffaith, 
Pan  ddois  i  drin  eich  gerddi  chwi, 

Ac  esgeuluso'm  gwalth ; 
Ond  pa  beth  jdoedd  hynny 

I  olwg  tafaru  wraig 
Sydd  a  chjdwybod  megis  dur 

A  chalon  fel  j  graig?  " 


"  Dowch  jmaith,  John,  awn  adre*  weithian, 
Cheir  bjth  ben  draw  ar  Mrs.  Morgan." 


[^Tädau  yn  mynedf  a  Gwlctdyê  yn  troi  ei  phen  yn  ol  %  ail-syllu  ar  arwydd  gwetty  **  T 
Ddraiff  Oooh,^^  gm  toneyd  y  sylwadau  eanlynol,  a  Mn»  Morgan  yngwrandaw  ami. 

"  Fath  awgrjmiadol  eiriau 

Sjdd  ar  jr  astell  draw, 
Oes  rhjwbeth  a*u  hesbonia  hwj 

Heblaw  j  d jdd  a  ddaw  P 
*  T  Ddraig  goch  a  ddjrj  gjchwjn,' 

I  bwj,  ac  i  ba  le  P 
Ai'r  mjrdd  sj'n  llanw  Üotai'r  wlad 

Ac  oer  garchardai'r  dre'  ? 
T  dioddef  erch  a'r  ojni 

A  welir  ar  bob  llaw, 
Tr  anamserol  feddau  oer 

Geir  jn  j  f  jnwent  draw, 
I  uffern  ddofn  ei  hunan 

Dan  lid  cjfiawnder  Duw, 
Lle  nad  jw'r  tfin  jn  diffodd  bjth 

Na*r  prjf  jn  peidio  bjw." 

[^Mrs,  Morgan  wrthi  &i  hunan  ar  ol  iddynt  ymadael,'] 

^*  Y  fath  ddrjch  ofnadwj  oedd  j  druanes  jna  jn  ddal  o  f j  mlaen.  Ni 
feddjliais  erioed  am  j  fath  bethau ;  ac  jn  wir,  mae  ei  geiriau  wedi  codi  ofn 
amaf .  Gwn  beth  a  wnaf ,  mi  'a  newldiaf  j  sign,  Ond  beth  j  ddjwedai  pobl  am 
hjnnj  P  Djma  oedd  jr  hen  arwjdd  ar  j  tj  ers  oesau  o'm  blaen.  Gallaf  wnejd 
hjn, — gallaf  werthu  j  tỳ  i  un  o*r  cwmniau  mawrion.  Ond  beth  a  wnaf  a'z 
arian  ?    Gwerth  gwaed  jdjnt.'' 

Rhostryfan,  H.  Bowland. 


Wf9*  OjîMêA  7  golygydd  yw,— Owui  M.  Sdwaadb,  3,  Clarsndon  Yillab,  Oxford. 

ABORAnrWTD  A  OSTaOlDDWTD  »AV  H UOHRB  AITD  lOlT,  66.  HOPS  BTRRRT,  «WBROBAM. 


AT    Y     PLANT. 


ndeiTii  OT-dd  jn  y  rhpetr  âdiweddaf  yn  d 
t;w  jm  MlaenaD  FfeBticl<v.  Nfd  yw'c  bMciid 
7110,  nao  Tiig  NfiliTÌcchtb,  nac  711  nuniBii 
jug  Nfrhjmru  7  gwn  1  ani  dHno  ond  YntTad 
Ffln.  Nld  jw'n  ricr  fod  7  rheetr,  na'r  rheatraa 
Bj'o  dlljn,  jn  hollol  gjwir  jchwaìth.  Qwaith 
plant  meddylgar  ac  jmohwilgBr  j^nt,  wedi 
a  holi  hjunj  fedreDt    cfu   gwuejd   en  rheett. 

uuaiit  711  aml  fel  7  Biaradant,   a  gadewir  iddTnt 

byiiay. 

ArHiiAw.  Nid  W7t  yn  derbTH  dim  badd  ariaDnoI  oddì- 
with  hj-sbysladan  CyMRr's  Pláht,  nac  oddiwrth  ddim 
nrnll  yuddo-  Ontde  bnaBwn.wedi  eicb  ateb  ya  gjfrinachol, 
af  ui(l  >ir  7  ddaien  hon.  Ob  ol/wcdd  7  paied  wrth  i  mi 
daro'r  poät,  goreu  oll. 

11.  I  ìethu  C^mru  y  codwyd  y  rhan  fwyaf  o'r  oBBtyll, 
Aü  yu  garCrefl  cedam  I  orthrwm.  Ond  gwnawd  i  rý 
ohoa^nt  w>iíanaethu  rhyddid  ít  droíon,  megia  pan  oedd 
Owen  OlrndŵT  yn  dal  ceatyll  Äberyetwyth  a  Harlecb.  Ni  fuagai  magnelau'r 
djddiau  h^n  f awr  0  dro  yn  gwneyd  y  castell  cadBm&f  jn  gamedd. 

AniB.  Oea,  7  mae  lliiwer  iawn  o  negroaid  yn  yr  Ilnol  Daliethau,  ac  y  maent 
Tu  cynhjddu  yn  gjflym  lawu,  mor  gTflym  fel  7  b^ddant  7  ptif  allu  yn  7  de  yn 
fuan.  Ond  nid  yr  Indiaid  jdjnt  hwy,  Hen  frodonou  y  wlad  jw'r  Indlatd, — y 
cioen  yn  goch  a'r  gwallt  yu  Bjth.  Ond  diagjnyddion  j  caethweiaion  rjddhawyd 
cyn  eioh  geni  chwi,  pan  oeddwn  i'n  blentyn,  yw  y  negroaid.    Mae  croen  y  negro 

^100^^^^,  a'i  wällt  jn  grjch.  O  Affrig  j  daetü  t  ddecbreu.  Daliwyd  ef  gan 
jon  dTnlon.  a  gwerthw^d  ef  i  blanlgfe^dd  ootwm  a  sîwgr  jr  Ämerica.  Dn 
o'r  pethau  mwjat  ofnadffj  jn  banea  djn  7W  haneB  7  negroaíd  tmaiu  hjn.  Hae'r 
nwrowd  oll  7n  GrÎBtÌonogíon,  ac  yn  dra  duwiolírydig;  cred  jr  Indiad  jn  jr 
"  Ŷthryd  Hawr,"  ac  mewn  Uawer  o  fftn  ddnwiau. 

R.  T.  1.  Pa  wlad  erloed  fu  ar  ei  cholled  oherwjdd  cr^fder  frwladgarwch  el 
melbionP     Oonhedloedd  goreu  y  byd  ay'n  wladgar.     2.  Mawrth  17eg  yw  Dygwyl 

J.    Yr  wyf  yn   ddlolohgai   lawn  i   chwi   am  eicb  awgrymiadau.      HoSwn 


I  rhifyn  y  gall  pob  plent^n  ei  ddeall,- 
Bou.    Nadroedd  eydd  yn  Uadd  mwyat  o  bobl  yn  yr  India.     Lleddii  Ilawer 


Uaoltwialdd,  nea  ger  ei  wel j  fealld,    Ciogi  ddylid  am  hynny,  onide  T 


CODIäD  häul. 


'"^*     (^MRU'R    sPlANT. 


Ctf.  XIV.  MAWRTH     1905.  Rhif  is9 


CODIAD     VR     BAUh, 


"W^^  MAE'r  baul  yn  codi  ar  Gymni.  Ar  ddydd  gwyl  Dewi 
^J  gadewch  i  nî  oll  ddadg^an  eîn  Rydd  yng  ngaliu  y  Cymro  i 
Jf     wneyd  daioni, 

^  Prìt  drysor  y  Cymro  yw  ei  iaith.      Bu    adey  pan  yr 

ystyrrid  hi  yn  ddíwerth,  ac  yn  waeth  na  diwerth ;  a  chafodd  anfri  a 
sarhad  a  dìystyrrwch.  Ond  heddyw  j^elir  el  (i^werth ;  ac  yn  íiiaii 
iawn  nì  bydd  ysg'oi  yng;  Nghymru  na  ddysgir  Cymraeg;  ynddi. 

Y  mae  ilwybrau  goiud,  clod,  gwasanaeth,  gweithgarwch, — yn 
agor  o  flaen  y  Cymro  yn  awr.  V  mae  ei  reddwi  chwim,  eî  ysbryd 
bywiOE'i  eì  ynni,  ei  fedr  natuHoI  eì  aliu  i  ymaberthu,  eì  uciíelgais 
pan  dyfdrwy  ei  swildod,— y  mae  y  pethau  hyn  oll  yn  sicrwydd  y 
llwydda.  Dl'-gybiaeth  ac  addysg  yn  unì^  syHd  yn  eislau.  Ond 
cael  y  rhai  hyn,  cymer  y  Cjrmro  ei  le  tely  cyflymaf  a'r  gailuocaE 
ymysg  Iiw>thau  Prydain. 


68 


CYMRU'R    PLANT. 


Ond  bu  ei  addysg  ar  ol,  ac  y  mae  ar  ol  eto.  Ceisiwyd  dad- 
blygu  ei  feddwl  drwy  iaith  estronol,  ac  alltudiwyd  ei  iaith  ei  hun  o'r 
ysgoL  Ac  etOy  yr  iaith  honno  yw  ei  brif  drysor, — yn  ei  geiriau  hi 
y  mae  meddwl  a  Uenyddiaeth  ei  h^rnafíaid.  Hi  hefyd  yw  yr  unig 
wir  foddion  diwylliant  i  blentyn  o  Gymro.  Erys  ei  feddwl  yn 
gysglyd  ac  yn  ddiog  ac  yn  swrth,  oni  ddeflfroir  ef  gan  lais  ei  iaith 
ei  hun.  Wrth  ei  llais  hi  daw  meddwl  yn  beth  hawdd,  daw  awydd 
angerddol  am  wybod.  Yna,  ni  bydd  dyddiau  ysgol  yn  golii  adeg 
dysgu,  fel  yn  awr;  ond  bydd  dyddiau  ysgol  yn  adeg  hau  a  medi, 
yn  wir  wanwyn  bywyd.  Ac  nid  byr  a  gwyw  fydd  y  tyfíanty  fel  yn 
awr,  ond  cynhaeaf  euraidd  i'r  genedl. 

Wedi  dysgu  ei  iaith  ei  hun,  a  Saesneg,  y  mae  lluoedd  o  Iwybrau 
î  l^i^ddiant  o  ílaen  plentyn  o  Gymro,  yn  ymherodraeth  fwyaf  y 
byd.  Y  mae  ei  ddiwyliiant  meddwl,  oherwydd  ei  wybodaeth  o 
ddwy  iaith,  yn  ei  godi  ar  unwaith  uwchlaw  y  bobl  uniaith.  Mae'n 
well  am  ddysgu  iaith  arall,  yn  well  am  ystyrìed,  yn  fwy  amryddawn, 
yn  gweld  ac  yn  gwneyd  yn  fwy  cyflym 

Y  mae  ei  allu  yn  drech  na'i  dlodi.  Ond  rhaid  iddo  gael  chware 
teg.  Rhaid  tynnu'r  UyíTetheiriau  oddiam  ei  draed,  a'r  gefynnau 
oddiar  ei  fireichiau,—  rhaid  i'w  fuander  a'i  nerth  gael  lle.  A  dyna 
wneir  gan  y  Cynghorau  Sir  wrth  newid  yr  hen  drefn  o  ddysgu  yn 
awr,  gan  ddechreu  o'r  newydd.  Ac  y  mae  y  dechreu  hwn  tel 
codiad  haul  y  gwanwyn  ar  y  genedl. 

Yn  y  rhifyn  nesaf  darlunnir  dull  sir  GaernarfoUy  yna  dull 
Morgannwg. 


I,I,WVDDIANT     CYMRU. 


HA  ha,  ha  ha,  fe  dorrodd  j  wawr 
Ar  ddefion  ac  ialth  C  jmru  dawel ; 
Olychau  ei  llwydd  a  glywir  jn  awr, 
A'u  melus  ding  dong  yn  jr  awel ; 
Dringwn  i*r  lan  jn  Uawen  ein  llef, 

Tn  ddynion,  yn  Grjmij  a  seintiau ; 
Lili  a  rhos  o  erddi  j  nef , 
Fo  moesau  ac  addjsg  ein  bryniau. 


Ha  ha,  ha  ha,  yn  fythwyrdd  bydd  bri 

Hen  ddefion  ac  iaith  anwyl  Cymru ; 
Tyfu  o  hyd  mae'i  breintiau'n  ddi-ri, 

Ac  engyl  ei  haf  sydd  yn  canu ; 
Oweithlwn  yn  ddewr,  nes  Ilif  a  i*w  rhan, 

Yn  f  wyniant  obeithion  ei  chalon  ; 
Bendith  y  nef  fo'n  llouni  pob  man, 

A  rhinwedd  f  o  perlau  ei  choron. 


YBala. 


Ha  ha,  ha  ha,  y  delvn  a  gân 

Am  ddeÛon  ac  iaith  Cymru  eto ; 
Deffro  mae'r  hwyl,  rhaid  chwythu  y  tân 

Gwladgarol  yn  fflam  ym  mbob  Cymro ; 
Gwisgwn  ein  gwlad  â  llawryf  tlws  clodi 

A  cherddwn  yn  ysbryd  ein  tadau ; 
Carìad  a  hedd  di-gwmwl  gaiff  fod 

Tn  heulwen  aelwydydd  ein  bryniau. 

RlCHARD  AB  HUOH. 


CYMRU'R    PLANT.  69 

F     TAIR     CNl^USN. 

III.   TR  A60RIAD  GYNTAF. 

DECHREUODD  Gwernydd  guro  o  gwmpas  y  clo  â'i  ddyrnau, 
a  phwyso  arno  â'i  benlin,  a'r  genethod  yn  ei  helpu.  Ond  yn 
ofer,  nid  oedd  y  drws  yn  syflyd. 

Yn  yr  ymdrech  i  agor  y  drws,  syrthiodd  cneuen  Mû  o'i  phoced, 
ac  wrth  ei  chodi  dywedodd, — 

"  Waeth  i  mi  fẁyta  hon  'rwan,  neu  byddaf  yn  siwr  o'i  cholli." 

Ac  heb  ymdroi,  rhoddodd  hi  dan  ei  dant.  Un  glec,  a  dyna 
blisgyn  y  gneuen  fach  yn  ddau  ddam.  Y  peth  nesaf  oedd  edrych 
pa  fath  gnewyllyn  oedd  ynddi.  Ac  er  dirfawr  syndod  iddi  hi  a'i 
chyfeillion,  nid  oedd  cnewyllyn  ynddi,  ond  yn  ei  le  agoriad  bychan. 
Gellid  dychmygu  pa  mor  fychan  oedd  yr  agori»!,  gan  fod  y 
gneuen  yn  ddigon  o  faint  i'w  gadw.  Pan  welodd  Gwernydd  a 
Dyddgu  h^mt  y  maent  hwythau  gyda  brys  yn  torri  eu  cnau,  ac  wele 
agoriaid  bychan  ym  mhob  un.  Yr  oedd  y  plant  yn  dotio  at  yr 
agoriadau,  nîd  oeddynt  erioed  wedi  gweled  rhai  gan  Ueied  ac  mor 
brydterth.    Ac  meddai  Gwemydd, — 

"  Feallsd  y  gwneiíf  agor  y  drws." 

A  cheisiodd  agor  y  clo  bychan  â'i  agoriad  ei  hunan.  Ond  nis 
gallai,  yr  oedd  y  clo  yn  rhy  fychan  i'r  agoriad.  Yna,  ceisiodd  ig 
un  Dyddgu,  ond  yr  oedd  hwn  yn  rhy  fach  i'r  clo.  Yna,  y  mae  yn 
trio  ag  agorìad  Mai,  ac  heb  ddim  traíferth  y  mae  y  drws  yn  agor. 
Ar  ol  myned  drwyddo,  cawsant  eu  hunain  mewn  cae  mawr,  yn  cael 
ei  amgylchu  i  chloddiau  uchel,  a  llwybr  yn  rhedeg  drwy  ei  ganol, 
ac  yn  terfynu  mewn  adwy  oedd  yn  y  pen  pellaf.  Cychwynnodd  y 
plant,  gan  ddilyn  y  llwybr  at  yr  adwy.  Ond  rhytedd  iawn,  er 
cerdded  a  cherdded,  nid  oeddynt,  iywfodd,  yn  gweled  eu  hunain 
yn  dyfod  yn  ddim  nes  ati.  Hefÿdy  sylwasant  nad  oedd  coed, 
blodau,  nac  adar  i'w  canfod  o  gwbl  yn  y  cae,  er  fod  yr  hin  yn  hyfryd. 

O'r  diwedd,  maent  yn  cyrraedd  yr  adwy,  ac  mor  flin  y  teimlenty 
fel  mai  gydag  anhawsder  yr  oeddynt  yn  gallu  rhoddi  eu  dau  droed 
heibio  eu  gilydd,  a  chyn  myned  gam  ymhellach,  eisteddodd  y  tri  i 
orffwyso  ar  y  glaswellt  esmwyth.  Sylwent,  wedi  dyfod  yn  ddigon 
agosy  fod  barrau  heiym  wedi  eu  gosod  ar  draws  yr  adwy,  ac  wedi 
cael  ychydig  o  orffwysdra,  y  mae  Gwemydd  yn  myned  i  fyny,  ac  yn 
edrych  rhwng  y  barrau,  ac  er  ei  syndod,  y  mae  yn  gweled  nas 
gallent  fyned  gam  ymheílach,  gan  fod  llyn  mawr  gymaint  a'r  cae  ar 
yr  ochr  arall  i'r  adwy.  Gwthiodd  Gwernydd  ei  hunan  drwy  y 
barrau  at  fin  y  llyn,  ac  mor  fuan  ag  y  cyrhaeddodd  yno,  y  mae  tri 
alarch  mawfy  gwyn,  yn  nofio  yn  gyflym  tuag  ato.    Ar  y  qrntaf,  yr 


70 


CYMRU'R     PLANT. 


oedd  ar  Gwernydd  braidd  eu  hofn,  ond  wrth  eu  gweled  mor  bryd- 
ferth,  mentrodd  roddi  ei  law  ar  ben  un  ohonynt,  ac  meddaì, — 

''O  aderyn  hardd,  mor  wyn  yw  dy  liw,  ac  mor  esmwyth  dy  blu/' 

Edrychai  yr  alarch  fel  pe  yn  mwynhau  hyn,  ac  wrth  weled  yr 
adar  mawr  mor  ddof,  daeth  Dyddgu  a  Mai  i  lawr,  gan  osod  eu 
dwylaw  bychaìn  ar  bennau  yr  elyrch  ereill.  Ond  aeth  y  mwynhad 
hwn  yn  fuan  drosodd,  a  gofynnodd  un  ohonynt  y  cwestiwn, — 

**  Pa  fodd  y  gwnawn  groeai  y  Uyn  ? " 

Oblegid  erbyn  hyn  teimlaì  y  tri  tod  yn  rhaid  myned  ymlaen,  er 
na  wyddent  i  ba  le.  Nid  oedd  wiw  dychwelyd  i'w  hen  gartref. 
Wrth  geisio  dytalu  pa  fodd  i  groesi,  daeth  i  feddwl  Gwernydd, — 
beth  pe'r  eisteddent  ar  gefn  yr  elyrch,  credai  eu  bod  yn  edrych  yn 
ddigon  cryf  i'w  cario  yn  ddiogel  i'r  ochr  arall.  Awgrymodd  hyn 
i'w  ddwy  gyfeilles,  ond  ni  wnai  yr  un  o'r  ddwy  fentro  y  fath  beth  ar 
un  cyfrif.  Nid  oeddynt  yn  credu  y  buasai  yr  elyrch  yn  toddlawn 
i'w  cariOy  ac  os  y  buasent,  feallai  mai  eu  glanio  ar  yr  un  ochr 
gawsent  yn  y  diwedd,  wedi  bod  hwyrach  ar  y  llyn  am  oriau. 
Mòdd  bynnag,  yr  oedd  Gwemydd  yn  benderfynol  o  fentro,  ac  yn 
hynod  ddidrafierth  y  mae  yn  gosod  ei  hunan  i  eistedd  yn  gyfforddus 
ar  gefn  yr  alarch,  a'i  fraich  am  ei  wddf.  A  dyna  yr  aderyn  ar  un- 
waith  yn  cychwyn,  gan  lithro  yn  ysgafn  ar  wyneb  y  dwír.  Cyn  pen 
ychydig  funudau,  yr  oedd  nifer  o  lathenni  rhyngddo  a'r  lan. 
M wynhaodd  Dyddgu  a  Mai  yr  olygfa  yn  fawr  ar  y  cyntat ;  ond  wrth 
ei  weied  yn  myned  bellach,  beilachy  maent  yn  teimlo  yn  unig  ac 
ofnus,  a  gwaeddasant, — 

"  Gwernydd,  Gwernydd,  dowch  yn  ol." 


CROESAW'R     GWANWYN. 


TYRED  wanwyn  mwyn  a  thyner 
A  cbynhesrwydd  yn  dy  gôl, 
Mae  rhyw  hiraeth  amaí  beunydd 

Am  dy  weled  eto'n  ol ; 
Oerllyd  iawn  y  bu  y  gaeaf 

Yn  teymasn  dros  y  wlad, — 
Gladdu'r  ddaear  dan  yr  eira, 
Cuddio  pob  blodeuyn  mad. 


Tyred  wanwyn  mwyn  a  th^mer, 

Tyrd  a'r  blodau  yn  dy  gôl, 
Tyrd  a'r  dail  i  wisgo'r  goedwig, 

Tyrd  a  hîo  i  ni  yn  ol ; 
Tyrd  a*r  adar  bach  i  ganu 

Eu  perorÌReth  yn  y  Uwyn, 
Fel  y  gallwyf  eto  wrandaw 

Ar  eu  cân,  a'u  peraidd  s«ryn. 


Font  Rhydy  Oroes. 


Tyred  wanwyn  mwyn  a  thyner, 

A  bywha  y  ddaear  laith, 
Gwisg  hi  eto  â'th  brydferthwch, 

Pan  yn  dyfod  ar  dy  daith  ; 
Tjrd  a'r  ŵyn  i  brancîo'n  Uawtn 

Ar  y  bryn  ac  ar  y  ddôl, 
Tyred,  wanwyn  mwyn  a  thyner, 

Tyred,  tyred,  eto'n  ol. 


Ap    BETnEL. 


CYMRU'R    PLANT.  7« 

CTMRT     ODDICARTRMP. 

III.    RICHARD    ROBERTS. 

Ebiül  22,  1789— Maifrth  16,  1864. 

AR  ddiwedd  y  flwyddyn  ddiweddaf  rhoddwyd  cerfddelw,  yn 
Llyfrgell  Colegf  Prî(ysgol  CymrUy  o  Richard  Roberts.  Ac 
ar  wyneb  pwy  y  dylaî  eírydwyr  ieuainc  syllu  mwy  nag  ar  wyneb  y 
"dyfeisiwr?" 

Ún  o  blant  Llanymynech.  Maldwyn,  yw  Richard  Roberts. 
Ganwyd  ef  bron  ar  Glawdd  Oíla ;  agorai  un  o  ddrysau  ei  gartref  i 
Gymru,  a*r  ilall  i  Loeg^r.  .  'ymru  oedd  gwlad  ei  rieni,  ei  febyd,  a'i 
fabisûth;  ond  arweiniodd  ei  ddefnyddioldeb  ef  i  Loegr,  yno  y 
gwelwyd  disgleirdeb  ei  athrylith,  ac  yno  y  tyfodd  ei  glod;  yno 
hefyd  y  cafodd  fedd,  sef  yn  Kensal  Green,  Manchestèr. 

Tr  chwarel  y  cafodd  Richard  hoberts  fynd,  nid  i'r  ysgol,  yn 
ieuanc  iawn.  Ond  hoffai  beiriant,  olwyn,  a  phob  dyfais ;  a  gwnaeth 
y  plentyn  lawer  tegan  cywrain. 

Tiodd  ei  law  at  lawer  o  bethau.  Crwydrodd  lawer  drwy  ganol- 
dir  Lloegr,  ac  yn  Llundain;  ond  ymsefydlodd  ym  Manchester, 
cartref  yr  olwynion  a'r  gweithiau,  tua  i8iô.  Ac  yno  y  dechreuodd 
ar  ei  waith. 

Gwaith  Kichard  Roberts  oedd  dyfeisio  peiriannau  i  arbed  llafur 
dyn.  Y  mae  dynion  am  ganrifoedd  wedi  gwneyd  gwaith  allesid  ei 
wneyd  gan  l)eiriant.  Dylid  dyfeisio  peiriant  i  wneyd  pob  caledwaith 
nad  yw  yn  gofyn  meddwl  i'w  wneyd  Trwy  wneyd  hynny  yr 
eniUodd  Richard  Roberts  glod  a  pharch 

Yn  1824,  bu  streic  fawr  ymysg  gweithwyr  cotwm  Lancashire; 
gwnaeth  Richard  Roberts  beiriant  allai  wneyd  eu  gwaith.  Yn  1848, 
bu  streic  ymysg  y  gweithwyr  wrth  godi  pont  Conwy;  gwnaeth 
Rich  ird  Roberts  beiriant  ufudd  a  dirwgnach  fedrai  dorri  tyllau  o'r 
maint  a  fÿnnid  mewn  platiau  haeam. 

Deffroid  ei  feddwl  gan  bopeth.  Pan  agorwyd  y  íTordd  haearn 
gyntaf  ym  Manchester,  dyfeisiodd  meddwl  b^rwiog  Richard  Roberts 
lu  o  weiliantau.  Yn  Arddanghosfa  1851  yr  oedd  cloc  o'ì  waith  yn 
tynnu  sylw  pawb.  Y  mae  ol  ei  feddwl  ef  ar  t>eiriannau  ein  g^eithfe- 
ydd,  ar  ein  Ifyrdd  haearn,  ar  ein  hagerlongau,  ar  ein  llwyddiant. 

Croesawid  ei  wasanaeth  ymhob  cartref  ilafur,  yn  y  wlad  hon,  ac 
hefÿd  ar  y  cyfandin  Gwahoddid  ef,  yn  aml,  i  drefnu  ac  i  ddyfeisio 
peirianwaîth. 

Yr  oedd  ei  beirîannau  bob  amser  yn  brydferth.  Yr  oedd  mater, 
wrth  ddod  i  wasanaethu  dyn,  yn  meddu  prydferthwch  bywyd.  Barn 
yr  hanesydd  am  Y  ichard  Roberts  yw, — <' Yr  oedd  yn  un  o  ddyfeis- 
wyr  mwyaf  y  ganrif." 


i 


CYMRU'R     PLANT. 


COSäC   0   LiNNAU'R  DON. 
"öyda'l  wyneb  deallgar,  ei  farf  hír,  eî  gap  blewog  Tichel,— y  mae'n 
ejlyrì  BTno,  ac  j  mae  iddo  banea  cjfirous  iawn." 


CYMRU'R    PLANT.  73 

ItaAl     O      BOBl.      F     BVD. 

III.     T   COSACIAID. 

\Wr  ^''^  '  '^*'^  ^osac  y  mis  hwn.  Qwo 
rich  bod  wedi  darllen  a  meddwl  llawer 
am  wlad  enfowr  Rwsla  yn  ystod  y 
misoedd  diweddaf  hya.  Llywsoch  am 
y  brwydro  yn  Asia,  lle  mae  bron  filîwn 
o  wyr, — yn  Japiaíd  a  Rwsiaìd,— dan 
artau.  Clywsoch  am  y  strelc  yn  St. 
Petersburg,  prií  ddlnas  Rwsia,  helyd ; 
ac  fel  y  trowd  ffroenau'r  magnelau  at  y 
tyrfaoedd  pobl,  ac  tel  y  carlamal'r 
meirchfilim'  creulon  drwy  ganol  y 
dorf,  gaa  fathni  g^agedd  a  phlsnt  dan 
draed.  Y  Cosac  yw'r  cyfiymat,  y 
dewraf,  a'r  goreu  yn  y  rhyfel.  Y  Cosac  yw'r  mwyaf  teymgarol,  a 
beiddgar,  a  chreulon  yn  heolydd  St,  Petersburg.    Pwy  yw'r  Cosac  ? 

Y  mae  deheudir  Rwsia,  rhwng  yr  aton  Dnieper  a'r  afon  Don,  yn 
un  gwastadedd  entawr.  Y  wlad  fawr  hon  yw  gwlad  y  Cosac. 
Afonydd  mawr,  meusydd  mawr, — nl  welodd  plentyn  y  Cosac  fryn 
na  mynydd  erìoed.  Drwy  hon  y  carlama,  ar  ei  ^ch  buan,  gan 
deimlo  ei  fod  yn  wr  rhydd.  Gyda'i  wyneb  deaUgar,  ei  farf  hir,  ei 
eap  blewog  uchel, — y  mae'n  wr  gwertb  sylwi  amo,  ac  y  mae  iddo 
hanes  t^flrous  iawn. 

Ymdrech  am  ryddîd  yw  ei  hanes  i  gyà ;  ni  hnn  blygu  ei  lin  i 
uwchafìaid,  na  Ilafiirio  i  neb.  Caneuon  rtiyddid  yw  ei  ganeuon ; 
ceidw  ei  feirdd  yspryd  rhyddld  yn  fyw, — canant  am  ei  arwyr,  sef 
Bogdan,  Razln,  a  Mazeppa. 

Yr  oedd  tiroedd  gwastad  y  Cosac  rhwng  y  Twrc  a'r  Crìstion ; 
a'r  Cosac  oedd  blaen  fìlwr  y  Crìstion  yn  erbyn  y  Twrc  Perthyn  i 
Eglwys  Roeg  y  mae  ef.  Am  ganrifoedd  bu'n  ymladd  dros  tA 
grefydd  yn  erbyn  y  Twrc,  a  thros  t  ryddid  yn  erbyn  pawb. 

Estynnodd  Poland  ei  tlieymwialen  dros  ei  wlad  unwaith.     Gwrth- 

?rfeIodd  y  Cosac.  Ond  nìs  gallai  reali  ei  wlad  ei  hun.  Galwodd 
zar  y  Rwsiaid  i'w  reoli.  Ceisiodd  wrthryfela  yn  erbyn  hwn,  a 
galw'r  Swediad  i  dorrì  nerth  Rwsia,—  ond  yr  oedd  braich  orthrymus 
Pedr  Fawr  yn  rhy  gref  iddo.  Gŵr  rhyfedd  oedd  Mazeppa. 
Cylymwyd  ef  ar  gefn  ceftyl  gwyllt  unwaith,  a  goUyngwyd  hwnnw 
a'i  ben  tua  gwast^edd  mawr  y  Dnieper.  Daeth  yn  rhydd  rywsut 
Daeth  t  ffafir  Pedr  Fawr,  ac  yna  gwrthryfelodd  yn  ei  ert^  ond  yn 
ofer. 

Y  mae  Rwsia  o'r  diwedd  wedi  meistroU'r  Cosac.     Y  mae  ei 


74  CYMRU'R    PLANT. 

grefydd  yn  gwneyd  y  Czar  bron  yn  wrthrych  addoliad  iddo,— helpa 
hynny  ef  i  ymfoddloni.  Nis  gall  reoli  ei  hun  ychwaitb,— mae'n 
eiddigeddus  o'i  gyd  Gosac.  Ac  yn  raddol  y  mae'n  dod  yn 
debycach  i  bobl  ereill, — ^yn  llafurio  y  ddaear,  yn  plygu  ei  warr  i 
wasanaeth  er  mwyn  ennill  ei  fara,  ac  yn  talu  ei  dretb. 

Ond  y  mae  eto  y  marchogwr  goreu  yn  y  byd.  Y  mae  ei  wlad  yn 
wlad  y  meirch.  Gall  sefyll  ar  ei  draed  ar  ei  farch,  a  hwnnw'n 
carlamu'n  orwyllt, — ac  edrych  yn  hamddenol  o'i  amgylch,  a  saethu 
dyn  neu  anifail,  a  disgyn  yn  gyfforddus  ar  ei  gyfrwy,  tra'r  march 
yn  carlamu  o  hyd. 
.  Heddyw  y  mae  ef,  hen  garwr  rhyddid,  yn  ofFeryn  goreu  yn  Uaw 
orthrymus  Uywodraeth  Hwsia.  Os  oes  eisieu  Uethu'r  Pwyliad  neu'r 
Ffìny  os  oes  eîsiau  ymladd  a'r  Jap,  os  oes  eisiau  goresgyn  India, 
os  oes  eisiau  sarnu  hawliau  gweithwyr  trefydd  Rwsia,  gelwir  ar  y 
Cosaciaid  o  wastadeddau'r  de,  a  deuant  yn  Uuoedd  mawr. 


.  FR    ad:^ryn    du. 

UN  bore  yn  y  gaeaf,  Mi  sefaís  innau  yno 
Pan  oedd  jt  eira  gwyn  I  wylio'r  derjn  llon 

Yn  cuddio  pob  blodeuyn  Yn  pigo  pob  briwsionjn 

Oedd  ar  bob  pant  a  bryn,  Yn  ysgafn  iawn  ei  fron  ; 

A^deryn  Du  ddisgynnodd  Ac  wedi  iddo  bigo 

Yn  Uawen  wrth  fy  nrws.  Yr  oll  heb  ofn  a  braw, 

A  dechreu  pigo'r  briwsion  Fe  gym'rodd  ei  hoff  aden 
Wnaeth  yr  aderyn  tlws.  I  frigyn  oedd  gerllaw. 

Ac  yn  y  fan  dechreuodd 

A  chanu'n  Uon  ac  ìach, 
Fel  pe*n  rhoi  diolchgarwch 

Am  bob  briwsionyn  bach  ; 
Wel,  croesaw  iti  eto 

Aderyn  bychan  tlws, 
I  ddyfod  yma  i  bigo 

A  chanu  with  fy  nrws. 
Font  Bhyd  y  Groes.  Ap  Bethbl. 

«^.-4» 

rW     DDARLIJSN     YN     DDIPYFYR. 

A£TH  Mary  i'r  ysgol  ar  olwyneg  gwelwyd  Dafydd  pan  yn 
chware  criced  y  collodd  John  oriawr  ffyrUng  gadd  Jane  ym 
mhig  brân  gwelwyd  pytaten  mor  fach  a  baban  oedd  Evan  Evans 
welodd  ddynion  wrth  ddysgu  a  h  eir  i'r  b  a  òc  la  wedyn  wna  Bala 
Jones  oedd  gyfreithiwr  yw  taid  brawd  i  mi  pan  yn  hedfan  gwelais 
frongoch  wrth  odro  buwch  cana  Ellen  yn  y  simneu  cied  nyth 
Uwynogod  a  ddaliwyd. 

Capel  Cynon^   Ceredigton.  David  Lloyd  Davies. 


CYMRU'R    PLANT. 


DIARHBBION     V     TYWVDD     A'R     TIR. 


AU  ddosbarüt,  yn  Deilltuol,  orfodlr  gan 
eu  dyledswyddau  dyddiol  i  fanwl  ac 
atnl  sylwi  ar  y  tywýdd,— sef  y  mor- 
wyr  a'r  amaethwyr. 

Y  mae  bywyd  y  blaenaF,  yn  fynych, 
yn  dìbynu  ar  ei  wybodaeth  ym- 
arierol  am  y  tywydd,  ond  diau  ei  bod 
hi  yn  llawer  mwy  felly  cyn  dytodiad 
yr  agerlong^au,  yn  nyddiau  y  llong; 
hwyliau.  Am  y  pysgotwyr  ar  hyd 
ein  glannau,  y  mae  hynny  yn  ffaith 
eto.  V  mae'r  Ilongwr  a  cbil  ei  ìygaA 
byth  a  hefyd  ar  bwynt  y  gwynt,  lliw 
yr  awyr,  ffurf  a  lliw  a  lleoliad  y 
cymylau,  tymheredd  yr  awyr,  ym- 
ddygiad  p/sg  ac  adar,  &:. 
Ac  os  nad  yw  bywyd  yr  olal, — sel 
yr  amaethwr,— yn  dibynnu  ar  y  tywydd,  y  mae  ei  fywoliaeth,  i  raddau 
helaeth  iawn,  yn  dibynnu  amo.  Naturiol  ìawn,  felly,  >od  yr 
amaethwr  yn  Uygadu  cryn  lawer  ar  arwyddion  y  tywydd.  l'awn 
fod  gan  y  dosbarth  pwysig  hwn  o'r  wladwriaeth  gyfoeth  mawr  o  lên 
tywydd,  wedi  disgyn  î  lawr  o  dad  i  fab,  ar  afon  lawr  lydan  profiad 
yr  oesoedd ;  ac  er  mwyn  ei  gynorthwyo  i'w  cofio  yn  well,  y  mae  efe, 
neu  ryw  fardd  oa'i  gilydd,  wedi  eì  doddi  i  Rurf  Ilinellau  barddonol. 
Yr  ydych  wedi  sylwi,  mae'n  ddiau,  gymaìnt  bawddach  yw  cofio 
tipyn  o  rigwm,  na'r  rhyddiiúth  fwyaf  caboledîg  a  chlasurol. 
Hhyfedd,  onide,  mor  gynnar  y  mae'r  plentyn  Ileiaf  yn  dechreu 
jrwancus  gnot  cil  ar  felus-esmwyth  Rigymau'r  Aelwyd, — y  Nursery 
Rhymts  clust-ogleisiol  yna.  Ran  hynny,  welsoch  chwi  'rìoed  y  fath 
hwyl  a  blas  y  mae'r  plant  mawr,  mawr  yna,  yn  ei  gael  wrth  rywlio 
ambell  i  ligwm  go  rywiog  oddiar  flaenau  tafodau.  Edrychwch  ar 
wedd  a  gwyneb  y  gŵr  sydd  yn  gosod  y  gyfraith  i  lawr  yng  nghraidd 
y  cwmni  acw, — edrychwch  gyda'r  fath  ddeheurwydd  meistrolgar  ac 
uwrthwynebol  y  mae'n  rhcddi  mawreâdog  glo  ar  ddrws  y  ddadl, 
a  bythol  gORCweroI  daw  ar  bob  gwrthwynebydd,  gyda,— 

"  A  wado  Äyn,  aed  a  hi, 
A  gwoded  l'r  haul  godi." 


76  CYMRU'R    PLANT. 

O  oes,  mae  grym  mewn  rhigwm, — "  A  wado  h ! "    Ond  at 

rigymau'r  amaethwyr. 

**  Gwanwyn  a  gwawo, 
Llogell  yn  llawn." 

Gwyddoch  beth  yw  gwawn, — ^yr  edafedd  sidan-fain  hwnnw  fydd 
yn  hofìan  yn  yr  awel  uwch  y  borfa  ar  ddiwrnod  hafaidd.  Cewch  eu 
gweled  yn  fil  myrdd  weithiau,  yn  gorwedd  yn  ysgafn  dros  holl 
arwyneb  y  ddôl,  yn  rhwydwaith  disglaer.  Tybed  nad  y  Tylwyth 
Teg  gyda'u  troell  bach  fu  yno  yn  ei  weu  ?  Nage,  ond  min  gopynod 
cochion  bach  fu  wrthi.  Ond  i  chwi  fyned  ar  eich  gliniau  i'r  borfa, 
gellwch  eu  gweled  yn  chwim-wisgi  redeg  ar  hyd  yr  edafedd. 
Gossamer  y  gelwir  y  math  yna  o  we  pryt  copyn  yn  Saesneg ;  a 
chyfeirir  ato  yn  aml  fel  arwyddlun  tarawiadol  o  unrhyw  beth  ysga/hy 
neu  egwan, 

Sut  y  mae'r  copynod  {spiders)  bach  yn  gwybod  fod  tywydd  teg  a 
thes,  gyda'u  heidiau  o  fân  wybed  yn  dyfod,  nis  gwn  i.  Yr  unig  beth 
allwn  ni  ddweyd  yw,  fod  rhyw  r^á\  {instincí)  o'u  mewn  yn  eu  cynhyrfu 
i  daro  ati  i  weithio  o  ddifrif,  ac  â'u  hoii  egni  glas,  y  diwrnod  hwnnw, 
os  am  gael  dalfa  dda  o  wybed  a  gwledd.  Gallwn  roddi  un  cam  yn 
ddyfnach  i  mewn  i'r  dirgelwch  hefyd,  trwy  ddweyd  mai  Duw  sydd  yn 
cynhyrfu  y  pethau  bach,  mewn  rhyw  dduli  a  modd  nas  gwyddom  ni. 

Ac  yn  y  dull  yna  y  maé  y  creaduriaid  '<  direswm/'  fel  y  byddwn 
ni  yn  eu  galw,  yn  cario  allan  fẁriadau  a  chynlluniau  Duw.  Duw 
sydd  yn  meddwl  ac  yn  ymresymu,  hwythau  yn  ufuddhau,  heb  ddeall 
dim,  na  gofyn  pam.  Duw  sydd  yn  cynllunio,  yn  torri  alian  y  gwaith 
sydd  raid  ei  wneyd  ar  y  cae  a'r  ddôl ;  nid  ydynt  hwy  ond  oíferynau 
mud  yn  ei  law  fawr  Ef.  Ydyw,  y  mae  copynod  bychain  y  dolydd 
yn  ei  law  ac  at  ei  alwad  Et,  mor  wir  ag  y  mae  liuoedd  atrifed  a 
Uengoedd  disglaerwyn  y  drydedd  nef  yn  ei  law  ac  at  ei  alwad. 

A  rhaid  inni  gredu  hefyd  fod  yna  rhyw  waith  neilltuol,  arbennig, 
i'r  miliynau  copynod  yna  i'w  wneuthur  ar  y  ddôl  a'r  meusydd ;  nid 
yw  Duw  yn  creu  neb  na  dim  i  segura,  ac  i  fyw  a  bod  yn  ddibwrpas 
yn  y  byd.  Hawdd  gennyf  fí  gredu  y  dyrysai  holl  gnydau'r  wlad 
heb  gydweithrediad  y  creaduríaid  bydiain  distadl  yna. 

Oes,  y  mae  i'r  copyn  bach  ei  le  a'i  waith  ar  y  ddôl,  cystal  a'r  ycb 
mawr  corniog.  Yr  Hwn  osododd  y  dyn  yn  Eden  i'w  chadw  ac  i'w 
llafurio,  osododd  y  copyn  i  weu  ei  wawn  ar  y  ddôl  hefyd.-  Y  mae 
gennyt  tithau,  blentyn  bach,  hawl  ddwyfol  i  fyw  ac  i  fod  yn  y  man 
a'r  Ue  yr  wyt, — ond  rhaid  itì  brofì  dy  hawl,  er  bychaned  a  gwanned 
wyt,  trwy  wneyd  rhywbeth,  pe  na  bai  yn  ddim  amgen  na  gweu 
ìhwydwaîth  sidanaidd  o  edafeddau  cariad  i  gylymu  calonnau  yr 
aelwyd  ynghyd,  yn  un  teulu  dedwydd  o  amgylch  dy  gryd. 


CYMRU'R    PLANT, 


Y     OTMRABO     VII    TR     rSGOtlON. 

T    PADER  AR  GAH, 

gMLAWE^HA  pob  gwir  wladgarwr  wrth 

ddeall  fod  tín  hanw;^  hen  ìaith,  o'r  diwedd, 

i  gael  y  lle  a  deilynga  yn^  nghyfundrefn 

addysg  ysgolton   dyddìol   gwahanol  sir- 

oedd  Cymru  o  hyn  allan.     Bu'r  ymdrech 

ì  gael  y  Gymraeg  i'r  ysgolion  yn  symud 

mor  arat  a  malwoden  drwy  gydol  yr  hir- 

faith  flynyddoedd  er  184S,  pan  gyhoedd- 

odd  y  dirprwywyr,  a  fu  drwy  rai  o'r  ysgolion 

gwaelaf  oedd  gennym  fel  gwlad  ar  y  pryd,  eu 

hadroddiadau    cymysgiyd,     anheg,     yn      gyfrol 

drwchus,— a  wawdiwyd  gan  oreugwyr  ein  cenedl 

fet  "  Brad  y  Llytrau  Gleisìon." 

Dioddetodd  plant  y  gwerìnwyr  fwy  o  gam  a  sen 
nas  gall  neb  draethu,  oherwydd  mympwyon, 
trahausder,  a  gormes  yr  awdurdodau, — o  bob 
plaid  wleidyddol,— yn  eu  gorlodi  i  ddysgu  iaith 
ddieithr,  sef  y  Saesneg,  tra'u  meddwl  heb  agor  i 
lawn  ddirnad  a  sylweddoli  dim  o'r  hyn  a  geisient  ei  feistroli. 

Ond  diolched  pawb, — yn  rhieni  a  phlant,— fe  wrandawyd  o'r 
diwedd  ar  famau  arholwyr  craff  a  gonest,  mai  trwy  gylrwog  "  iaìlh 
eu  mamau  "  y  gellir  dadblygu  meddwl  y  plant  ìeuengaf  i  dderbyn 
gwybodaeth  syml  ac  ymaiferol;  yna,  wedi  iddynt  gael  "eutraed 
danynt,"  bydd  y  dasg  o  ddeall  Saesneg  yn  beth  Ilawer  haws  ìddynt 
Ymysg  y  rbeolau  addysgol  newydd,  gotynnir  Ì'r  plant  ganu 
emynnau  Cymreig  yn  yr  ysgol  bob  yn  ail  a  rhaì  Seisnig.  Y  mae 
llawer  o  wahanol  farnau  a  yw  hyn  yn  briodol,  gan  fod  ein  Hysgotion 
Sul  yn  gwneyd  y  gwaitli  mor  drwyadl  eisoes.  Dylid  dysgu  mwy 
o'n  halawon  Cymreig  goreu  hefyd  yn  yr  ysgolion,  ie,  "  dylaî  pob 
plentyn  ledru  canu  'Ymduth  (iwyr  Hartech'  a  'Hen  Ẃlad  fy 
Nhadau,'  pan  yn  gadael  yr  ysgol,"—  meddai  un  o'r  arolygwyr  craffaf. 
Er  mwyn  dangos  y  gwerth  sydd  mewn  canu  emynnau  yn  yr 
ysgolion  dyddiol,  galtaf  fynegu  fod  lluoedd  o'r  hen  bobl  a  anfonodd 
benhillion  gwylltion  y  Dîwygiad  Ì  mi,  yn  tystîo  y  cawsant  eu  selio 
ar  eu  cof  yn  yr  amser  dedwydd  yr  oeddynt  yn  eu  treblu  mewn  hwyl 
ar  ddechreu  a  díwedd  yr  hen  ysgolion  ystalwm.  Nìs  gallodd 
Uanw  amser  eu  cario  oddiarnynt. 

Yr  oedd  adrodd  y  Pader  yn  gyhoeddus  yn  yr  ysgolion  mewn  brl 
mawr  gynt.    Yn  wir,  dyma'r  unig  ran  o'r  Ysgrythyr  LSn  a  fedrai 


78 


CYMRU'R    PLANT. 


llawer  plentyn  a  hen  Gymro,  cyn  toriad  y  Diwygiad  Methodistaidd 
cyntaf.  Arferent  adrodd  y  Pader  yn  y  Llannau  bob  Saboth  hefyd. 
Y  Riae  amryw  o*r  hen  feirdd  wedi  troi  Gweddì'r  Arglwydd  ar 
gkn,  a  rhai  ohonynt  mewn  duUwedd  hawdd  i'w  gofio.  Dyma 
ychydig  esiamplau,  er  mwyn  i'r  plant  eu  dysgu  a'u  canu  yn  yr 
ysgolion.  Gwell  yw  y  rhai  hyn  na'r  ffol  ganeuon  Seisnig  a  glywir. 
î  ddechreu,  dyma'r  ymgaîs  fwyaf  syml  a  chryno  i  droi'r  Pader  ar 
gân  o  íysg  ein  llenyddiaeth.  Gwaith  hen  foneddwr  gwladgarol 
ydyw,  o'r  enw  Rowland  Yaughan,  a  drigiannai  mewn  hen  blasdy 
o'r  enw  Caer  Gai,  Llanuwchllyn.  Ymddanghosodd  mewn  Uyfr  yn 
1630,  sef  "  Yr  ymarfer  o  dduwioldeb,"  set  cyfìeithiad  gan  H .  Yaughan 
o'r  "Practice  of  Piety,"  gwaith  Lewis  Baiíey,  Esgob  Bangor. 


**  £in  Tad  nefol  o*t  uchelder, 
D*enw  grasol  a  sancteiddier  ; 
Bjdded  d*wyllys  ar  ddaearen 
Fel  y  mae*n  j  nefoedd  lawen  j 
Dyro  heddy w,  wir  Jehofah, 
Innì  ein  beunyddiol  fara ; 
Dod  faddeuant  o'n  d/ledion, 


Fel  y  rho'wn  í'n  cyd-Grist'nogion ; 

I  demtasiwn  paid  a'n  twyso, 

Gwared  ni  rhag  drwg  i'n  hudo  ; 

Oanys  eiddot  yw  teymasu, 

Nerth,  gogoniant  oll,  a  gallu  ; 

Tn  oes  oesoedd  wrth  ystyrio, 

Yn  dragywydd  felly  y  byddo.  Amen." 


Y  mae  y  penhillion  hyn  i'w  cael  yn  y  liyír  emynnau  prin  a  di-sylw, — 
"Psalmau  yr  Ei^lwys  yn  yr  Anialwch,"  0  waith  lolo  Morgannwg. 
Y  maent  yn  bur  gelfydd  a  melodaidd,  ond  nid  ydynt  yn  ddigon 
syml  i  blant.     Ganwyd  lolo  Morgannwg  yn  1747 ;  bu  farw  yn  1826. 


**  Tad  wyt  ti  sy'n  byw'n  dragwyddol, 

Y  Duw  trugarog  sy'n  y  nef ; 
A'th  enw  yn  glodfawr.  yn  rhyfeddol, 

Sancteiddier  a  bendithier  Ef ; 
Môr  diderfyn  bywydoldeb 

Yw'th  gariad  sy'n  ein  cynnal  ni; 
Drwy  holl  drigfannau  anfeidroldeb 

Ymdaened  byth  dy  enw  Di. 

**Byth  bydded  oll  yn  ol  dy  ewyllys, 

Drwy  hoU  derfynau'r  ddaear  hon ; 
Fel  mae'n  y  nef,  popeth  yn  dlilys 

Yn  bur  ufudd-dod  ger  dy  fron ; 
Bydd  ym  mhob  rhaid,  y  Duw  goruchaf , 

Dydd  ar  ol  dydd  i'n  cynnal  uí, 
Doeth   yw  dy  drefnau,    doeth   hyd 
eithaf 

Gh>reuon  dy  drugaredd  dí. 


**  O  dod  faddeuaut  inni'n  haeddgar, 

Gan  ddal  yn  ol  dy  gyfiawn  ŵg, 
Yn  ol  a'n  gweli  ni'n  faddeugar 

I'n  holl  elynion  am  eu  drwg ; 
Lle  gweli'n  Uwybrau  profedigaeth 

Yn  rhwyd  bydoldeb  mawr  ei  frad, 
Dod  fodd  yn  nhrefnau  dy  ragluniaeth 

0*r  drwg  i'n  gwared,  nef ol  Dad. 

"  Ein  Tad,  ein  Duw,  lor  mawr  y  nefoedd, 
Mae'th  glod  soniarus  drwy'th  holl  waith; 
Mae'n  cerdded  hoU  fyrddiynau'r  byd- 
oedd, 
Mae'n  gân  yr  anfeidroldeb  maith ; 
Mae  pob  gogoniant  i  Ti'n  addas, 

Boed  fel  dy  gariad  yn  ddi-dawl ; 
Boed  yn  ddiderfyn  i  Ti'r  Deyrnas, 
Hyd  byth  dragwyddol  i  Ti'r  mawl. 

Amen." 


Penhililon  Pedr  Fardd  yw  y  rhai  mwyaf  swynol  ac  erfyniol  o'r  un 
ymgais  a  welais.    Cyhoeidodd  ei  ''Fêi  Awen"  yn  1823,  ynghyda 


CYMRU'R    PLANT.  79 

Ilyfr  emynnau  bychan  a  chatecism  at  wasanaeth  yr  Ysgolion  Sul 
wedyn.     Ganwyd  ef  yn  1775  ;  bu  farw  yn  184 s* 

*'  Ein  Tad  a'n  Dnw,  yr  Hwn  wyt  yn  y  nef, 
0*th  uchel  lys,  O  gwrandaw  Di  ein  Uef ; 
Sancteiddìer  jm  mhob  man  dy  enw  mawr, 
A  th  deyrnas  doed  i  lenwi  daear  lawr. 

**  Dy  ewyllys  ar  y  ddaear  hon,  O  Dduw, 
Á  wneler  gan  boU  raddan  dynol  ryw  ; 
Fel  yn  y  nef ,  gan  luoedd  teg  eu  gwawr, 
'R  un  modd  y  gwnelom  nimiau  ar  y  llawr. 

**  £in  bara  dod  in'  bedd^rw  fel  pob  pryd, 
A  maddeu  ein  dyledion  oll  i  gyd  ; 
Maddeuwn  ninnau'n  rhwjdd  bob  cam  a  chas 
I*n  holl  ddyledwyr  blin,  trwy  rin  dy  ras. 

**  Nac  arwain  ni  mo  honom  yn  dy  wg 
I'n  temtio  byth,— bud  gwared  ni  rhag  drwg ; 
Can's  eiddotTi  yw*r  Deyrnas,— lor,  ein  Pen, 
Y  gallu  a*r  gogoniant  byth,  Amen." 

Carneddoo. 


<«^ 


ROBIN     GOCH     A'R     FWYAI,CHSN. 

YR  oedd  Mwyalchen  wt thi  unwaith  yn  cynneu  tán,  a  Robin  Goch 
wrth  ei  hymyl  yn  edrych  arni  yn  ddifrifol.  Yr  oedd  y 
Fwyal  hen  yn  afler  ac  yn  ddigynllun,  a'r  priciau  yn  strim-stram- 
strellach  ganddi  am  bennau'u  gilydd.  <*  Twt,  twt,"  ebe  ^  obin,  "  dydi 
honna  (iordd  yn  y  byd  i  gynneu  tân.  'Rwan,  dyma'r  ífordd  y  bydda  i 
yn  cynneu  tân, — ^hel  wmbreth  o  briciau  bach,  bach,  bach,  mân  gynta', 
a'u  gosod  nhw'n  daclus,  ac  wedyn  mi  fydda  i'n  ceisio  clampiau 
mawr  o  goed  fel  fy  nghoesau  i,  i  roi  am  eu  pennau  nhw." 

[John  Williams,  Mynachlog  Edeym,  Medi,  1891.] 


«ta 


PSIDIO     DWBYD     DIM. 

OS  na  elli  ddweyd  y  <frt,  Os  na  elli  ddweyd  y  ŷwiry 
Paid  a  dweyd  diin  byd ;  Paid  a  dweyd  dim  byd  ; 

GW'^U  nag  adrodd  geirìau  drwg,  Ganmil  gwell  na  chelwydd  cas, 
Ydyw  bod  yn  fud.  Ydyw  bod  jn.  f  ad. 

Os  na  elli  ddweyd  ynfwyn, 

Paid  a  dweyd  dim  byd ; 
Gwe]l  na  geiriau  sarrug,  croes, 

Ydyw  bod  yn  íud. 

B.rlh  y  Gest.  W.  Ros3  IIuohbs. 


CYMRU'R    PLANT. 


DEOHREU'R   FRWTDR. 


CYMRU'R    PLANT.  8i 

VM    MTID    Ffi    ANIFAIL. 

BRWIDB     KHWMQ    ADAR    A     CHOPIH. 

AANNACH  I1&  gwawn,  —  dyna  hen  ẁ  i 

ddw*yd  fod  rhywbeth  yn  wan  lawn.    Gwel- 

soch  we  y  pryf  copyn, — prin  y  mae'n 

ddigon  cryf  i  ddaí  cacynen.    Gwelais 

~  .      gacynen  yn  mynd  yn  rhydd  o'r  we,  wedi 

^f     ymdrechu  tipyn;  ac  yn  eheder  ymaith 

yn  chwyrn,  a'r  edafedd  taln  yn  llinynnau 

hìiion  wrth  ei  thraed. 

Ond  y  mae  copynod  mwy  yn  y  byd,  a 
rhal  yn  medru  gweu  gwe  ddi^on  crel  1 
ddaladar  ynddi. 

Ceir  un  cryf,  a  hylt  iawn,  yn  y  rhannau 
poethat  o  Ddebeudìr  America.  Y  mae 
îlawer  iawn  o  gopynod  o  Iwb  math  Ue 
mae  llinell  y  (^hydedd  yn  croesi  De  Amerig,  o'r  Ue  llifa'r  Am3zan 
í'r  Werydd  i  Quito,  sy'n  edrych  oddiar  ei  mynydd  uchel  tuag 
eargderoedd  y  Mor  TaweL  Yn  nyffrynnoedd  yr  afonydd  sy'n  rhedeg 
l'r  Amazon  y  mae  coedwigoedd  tewion,  a  tbyfiant  goludog  o  bob 
math.     Ac  yno  y  mae  pob  math  o  bryf  copyn  wrth  eì  fodd. 

Y  mae  rhal'n  byw  dan  fondo  taì,  ac  yn  y  tai,  os  clnt  lonydd.  Y 
mae  rhai'n  byw  mewn  tyllau  yn  y  ddaear,  a  gwe  uwchben  y  tyllau 
i  dda)  gwybed, — y  pryf  copyn  yn  syllu  o  hyd  o'i  dwll  ar  linynnau  y 
we  sydd  rhyngddo  a'r  awyr.  Ceir  rhai  ereill  yn  byw  yn  y  coed. 
Chwitiant  am  agen  gyfleus  roewn  hen  goeden  fawr,  gwnant  gartref 
cysurus  iddynt  eu  hunain  yn  yr  agen,  a  gweant  we  Iwydwen  i  ddal 
pob  perchen  aden  digon  gwan  i  gael  ei  ddal.  Mae  rhai  ohonynt 
yn  cysgu'r  dydd, — a  dydd  poeth  tawn  yw  hi  yno, — ac  yn  effro  iawn 
y  nos.  Rhaid  í  bob  creadur  ysglyfaethus  fod  yn  efiro  pan  fydd  ei 
ysglyfaeth  yn  efîro. 

Ond  am  un  pryf  copyn  yr  oeddwn  yn  meddwl  dweyd.  Ei  enw 
giryddonol  yw  Mygale  Avicularía.  Nis  gwn  am  un  enw  arall  amo. 
Nid  yw  yn  un  hardd.  Y  mae'n  ddu  fel  huddygl  drosto,  ond  fod 
dedrau  cochion  i'w  draed.  Y  mae'n  fawr  hetyd,  o  chwech  i  swth 
modfedd  o  hyd.  Pe  buasai'r  copyn  ei  hun  ar  y  ddalen  hon,  yn  lle 
éi  lun,  prin  y  gallsû  gael  lle  1  sefyll,  a  buasai  ei  draed  drosodd  o 
boblu. 

Yn  y  wlad  honno  y  mae  adar  bychfün  iawn  hefyd, — rhai  tlysion, 
divrim,  llai  na'n  robìn  goch  ni,  a  llai  na'r  dryw.  Ac  weithíau  bydd 
y  pryt  copyn  du  a'r  traed  cocbion  yn  medru  dal  a  Uadd  rh^  o'r 
adar  bychain  hys. 


82 


CYMRU'R     PLANT 


Unwaith  bu  ymladdfa  íawr  yn  y  coed.  Yr  oedd  dau  aderyn 
bach  wedi  gwneyd  eu  nyüi  yn  uchel,  ar  gangen  coeden  fawr.  Yr 
oedd  ganddynt  dri  o  gywion  yn  y  nyth,  a  thybient  eu  bod  yn 
berüaith  ddiogel  ar  y  gangen  uchel  honno.  Aent  ymhell  i  chwilio 
am  twyd  iddynt,  a  chaent  y  cywion  yn  iach  ac  yn  disgwyl  eu  bwyd. 

Ond  un  diwrnod  yr  oedd  y  cywion  mewn  perygl  dirfawr,  er  na 
wyd  ent  hwy  hynny.  Yr  oedd  copyn  mawr  du  wedi  dod  i  wybod 
am  danynt,  ac  yr  oedd  yn  ymlwybro  yn  araf  hyd  y  boncyff  at  y 
gangen  lle'r  oedd  y  nyth. 

Daeth  y  fam  a'r  tad  yno  mewn  pryd.  A  dyna  lle  bu  brwydr  hir, 
ífyrnig,  a  chaled.  Yr  oedd  y  copyn  yn  fawr,  a'i  frathiad  yn  wenwyn ; 
yr  oedd  blew  geirwon  fel  gwrychau  ar  ei  goesau  hefyd,  a  gwnai  y 
rhai  hynny  archollion  poenus.  Ond  yr  oedd  y  ddau  aderyn  bach 
3^  ddewr,  ac  yr  oedd  eu  plu  yn  gystal  amddiíî/n  iddynt  bron  a  dur. 
Yr  oedd  y  copyn  wedi  medru  dod  yn  agos  iawn  i'r  nyth ;  ond  yr 
Oédd  yn  uchel,  ac  yr  oedd  yn  anodd  iddo  wrthsefyil  y  ddau 
ymosodwr,  a  dal  ei  afael  ar  y  goeden  hefyd.  Ond,  ar  ol  iV  frwydr 
fod  yn  y  fantol  yn  hir,  i  lawr  y  cafodd  y  gelyn  hagr  fynd.  Ac 
achùbwyd  y  rhai  bach. 

Cafodd  y  cywion  bach  fyw  i  ehedeg  dros  y  nyth.  Tybed,  wrth 
ehedeg  yn  llawen  o  Iwyn  i  Iwyn,  eu  bod  yn  cofìo  mor  galed  y  bu  eu 
rhienì  yn  ymladd  drostynt  gynt  ? 


F     SER. 


YSER  afrifed  welir  fry 
Sydd  aur  lusernau  Duw  mewn  du 
Dywyllwch  byd  helbulus ; 
Eu  gruddiau  sjdd  mewn  llonder  nef 
Pan  y  cyfoda  âg  uchel  lef 

Grochseiniau'r  nos  ystormus ; 
Hardd  gymanfa  mewn  llaweDydd 
Ydyw  ser  y  las  wybrenydd 
Yn  eu  gwenau  cu  hudolus. 

Y  ser  af rifed  welir  f ry 

Sydd  ddarlun  o*r  llawenydd  sy' 

Yng  Nghanan  Duw  anfeidrol ; 
Ei  luoedd  ef  sydd  fel  'rhai  hyn, 
Heb  ddiwedd  arnynt,  ar  y  bryn 

Gk)ruchel  a  sancteiddìol ; 
Byddin  lawen  gyda'u  gorchwyl 
Ydyw.  llu  y  ddinas  anwyl 

Yn  eu  gynau  glân  tragwyddol. 

Llety  Clydey, 


Y  ser  afrif ed  welir  fry 
A  draethant  am  y  neîol  lu 

Sy'n  fwy  nas  gellir  gyfrì ; 
Tu  fewn  i  furiau  Salem  Duw 
Ym  mhur  awelon  peraidd  Duw 

Ymlwybrant  drwy  ei  gerddi ; 
Uwch  un  gofld  a  pherygìon 
Mae  y  saint  a'r  holl  angylion 

Fel  y  ser  uwchlaw  ein  tlodi. 

Fel  disglaer  ser  y  nefoedd  fry 
1^11  uwch  fr  lan  cyfoda  ni 

£in  Duw,  o'th  fawr  drugaredd  ; 
I  wlad  nad  oes  gofidiau'n  bod 
I  seinio  anthem  f  awr  dy  glod 

Sy'n  Uawn  o  bur  orfoledd, 
Lle  cawu  foli  enw'r  lesu 
Gyda*r  teulu  sydd  yn  canu 

Aur  delynau  glân  di-ddiwedd. 

T.  R.  Daties. 


CYMRU'R    PLANT. 


83 


P^THAÜ     O'N     CWMPAS. 

II.    T   GATH   BACH   A*R   DRTCH. 

UT  y  byddwch  chwi'n  meddwl,  ac  yn 
cael  pethau,  mhlant  I  ?  Ml  fyddaf  fí  yn 
meddwl,  weithiau,  fod  popeth  sydd  yn  y 
byd  yma  yn  beth  rhyfedd;  bryd  arall, 
byddaf  yn  meddwl  mai  ambell  i  beth 
yn  unig  sydd  yn  rhyfedd;  bryd  arall, 
drachefn,  bydd  y  peth  mwyaf  cyífredin 
yn  mynd  yn  beth  rhytedd  yn  sydyn  dan 
iy  nwylaw.  Sut  y  byddwch  chwi'n 
meddwl,  ac  yn  cael  pethau,  mhlant  i  ? 

Dyna'r  drych  yna.  y  loohìng-glass,  yn  y 
parlwr,  beth  yw  eich  meddwi  chwi  am 
dano?  "O,  peth  cyífredin  iawn,  peth 
common  i'r  eithaf;  dim  byd  neiUduol 
ynddo»  ond  ei  fod  yn  beth  hwylus  iawn, 
hylaw  dros  ben,  i  gael  gweld  sut  y 
byddwn  ni'n  edrych  cyn  mynd  i'r  ysgol 
yn  y  bore,  i'r  pentref  am  neges,  neu  i'r  capel  bore  SuL"  le,  ie, 
mi  welaf ;  nid  ydych  yn  cyfrif  fod  y  glcLss  íawr  o  werth,  ei  brislo  yn 
lied  isel  yr  ydych,  rhoi  fawr  o  bwys  amo. 

O'r  gore.  Ond  tybiwn  eich  bod  yn  defiro  ryw  fore  a  phob 
drych  yn  y  iŷ  wedi  toddi  i  ffuvrdd  fel  tafell  o  rew,  wedi  diflannu  fel 
cwmwl  o'r  awyr  1  Sut  drefn  fuasai  ar  wallt  Elin,  ar  y  tie  newydd  yna 
sydd  ganTomoSy  a'r  Q  P  sydd  gan  William  ?  Ac  heblaw  hynny, 
faint  o  amser  fuasai  hì  yn  ei  gymeryd  i  chwi  anghofio  sut  rai  ydych 
chwi,— sut  wyneb,  a  thalcen,  a  thrwyn,  a  cheg,  a  llygaid  sydd 
gennych  ?  Meddyliwch  sut  fuasai  hi  yn  y  wlad  ymhen  bíwyddyn, — 
dim  un  bachgen  na  geneth  yn  yr  holl  wlad  yn  gwybod  sut  un  0€xld 
0,  neu  sut  un  oedd  hi ;  ond  pob  un»  wrth  gwrs,  yn  meddwl  y  gfore 
am  dano'i  hun ;  pob  hogyn  yn  meddwl  ei  fod  ef  yn  un  bychan  del, 
pob  lodes  yn  meddwl  ei  bod  hi  (beth  bynnag  am  Marged  tŷ  nesa) 
yn  un  tach  glws  iawn.  Ond  neb  yn  gwybod  yn  iawn.  A  dim  un 
loohng'glass  yn  nes  yma  na  New  Zealand  I 

Ddartu  i  chwi  erioed  feddwl  o'r  blaen  na  welsoch  chwi  erioed 
mo'ch  wyneb  eich  hun,— dim  ond  rhyw  eiliw  llwyd  o  flaen  eich 
trwyn,  weithiau,  wrth  wneyd  llygaid  croesion  I — na  welsoch  chwi 
erioed  mohono,  ond  a  welsoch  chwi  yn  y  glass  ?  Os  na  chawsoch 
chwi  gip  arno  weithìau  yn  Nrych  Eva.  (Böth  ydi  hwnnw,  dada  ?) 
Na  wir,  mi'ch  gwela  chwi  yn  dechreu  anfoddloni  i  golli'r  loohìng'glass. 


84  CYMRU'R    PLANT. 

am  y  byddai  hi  yn  ddigon  chwîthig  arnom  ni  hebddynt    Peth  go 
fuddiol,  go  werthfawr,  onide,  yw  y  drych  hefyd. 

Ac  erbyn  meddwl  tipyn,  peth  digon  rhyfedd  ydyw  hefyd,  rhyfedd 
iawn.  Dyma  fo,— gwydr,  a  ífram  o  goed  am  dano,  a  dwy  goes  i'w 
ddal  i  fyny,  neu  ddolen  fach  i'w  hongian  ar  y  mur.  Ond  gwydr 
sydd  yn  y  íìenestr  hefyd ;  gwydr  a  ífram  o  goed  am  ei  ochrau ;  eto, 
'does  fawr  o  weled  eich  llun  yn  hwnnw.  Ac  eto  y  mae  gwydr  try- 
loew  y  ffenestr  yn  wyrth  o  ryfeddod  i'r  aderyn  bach;  y  mae  yn 
ymguro  yn  ei  erbyn  yn  greulon,  yn  ymguro  nes  y  mae  ei  bt^  bach 
yn  waed  coch,  wrth  geisio  myned  trwyddo ;  methu  yn  deg  a  deall 
pam  nad  allai  fynd  trwy  beth  y  mae  yn  gallu  gweled  trwyddo. 
Wel  ie»  ac  i  minnau  hefyd,  yr  wyf  yn  rhwydd  gyfaddef,  un  o'r 
pethau  rhyfeddaf  yn  y  byd  yw  tafell  o  wydr  tryloew,~mor  galed 
a'r  haearn,  ac  mor  dryloew  ar  awel  wynt ;  tafell  o  /resh  air  wedi 
rhewi'n  garreg  I 

O  ydyw'n  wir,  mhlant  i,  mae'r  byd  yma'n  llawn  o  bethau  rhyfedd. 
I'r  anwariad  du,  hanner  noeth,  yn  Affrica  neu  New  Guinea,  nis 
gellwch  ddangos  dim  rhyfeddach  na  drych, — rhyw  ddam  o  loohing- 
glass,  yn  yr  hwn  y  gall  weled  ei  lun.  Pan  fydd  y  dyn  gwyn,  neu'r 
cenhadon,  yn  dal  y  drych  o'u  blaenau,  a  hwythau  yn  eu  gweled  eu 
hunain  ynddo,  byddant  bron  ynfydu  gan  fraw,  gan  syndod,  gan 
chwilfrydedd,  gan  amheuaeth,~ond  rhyw  ias  o  ofn,  rhyw  barlys 
mud  o  syndod  yw  y  teimladau  cryfaf  sydd  yn  eu  gwasgu.  Y  mae  y 
peth  yn  hollol  tuhwnt  i'w  dirnadaeth.  Rhaid  fod  y  dyn  gwyn  wedi 
eu  "  wîtsio."  Dynesant  ato  drachefn, — wedi  unwaith  neidio'n  ol, — 
yn  araf,  ofnus,  ar  flaenau  traed.  le'n  siwr,  y  nhw  sydd  yno  yn  y 
glass,  yn  fyw,  ddawnsiol,  lygadnoeth,  gegfawr,  ddaneddog,  grych- 
waiitog, — ie,  hwy  yn  ddihameuol  sydd  yna  gan  y  dyn  gwyn  yn  ei 
law.  Edrych  drachefn,  nes  cael  braw  arall,  braw  drwy'r  croen 
pygddu  yn  welw-las ;  ail  edrycb,  nes  rowlio'n  wallgo  chwerthingar 
ar  y  tywod  glân-felyn. 

Ónd  at  fy  stori, — gyda  gofyn  yn  gyntaf,—  Oni  f uoch  chwithau  yn 
debyg  i  hynyna  ry wdro  ?  "  Y  ni,  yn  wir  I "  Wel,  gofynnech  chwi 
i'ch  mam,  i  weled  beth  ddywed  Iii  ar  y  pwnc.  Do  siwr !  Ond  mai 
babis  go  fychain  oeddych  chwi  y  pryd  hwnnw.  Credwch  fì,  diwrnod 
mawr  oedd  hwnnw  yn  hanes  y  babi  pan  welodd  ei  hunan  gyntaf 
erioed  yn  y  glass  Rhy  ieuanc  i  gofìo,  ie  siwr.  Eto,  hynod  a  bywus 
oedd  y  ddyddordeb  deìmlech  yn  y  "  ba  bach  "  oedd  yn  y  glass,  O 
ie,  hawdd  iawn  iti  godi  dy  ben  ac  ymsythu,  yn  awr,  Bob ;  ond  yn  y 
dyddiau  pell  hynny,  wyddet  tithau  fawr  fwy  am  secrets  y  loohng' 
glass,  na'r  gath  bach  yna  I 

Wel,  dyma'r  hanes  ddywed  rhyw  foneddwr  am  ei  gath  bach  ef. 
Safaî  y  drych  ar  y  bwrdd  yn  y  llofft ;  a  rhyw  ddiwrnod  neidiodd  y 


CYMRU'R    PLANT.  85 

gath  bach  ar  y  bwrdd,  a  safodd  o  flaen  y  drych, — yntau  yn  ei  gwylîo 
o  draw.  Tybiai  el  bod  yn  gweled  cath  bach  arall  yno,  yn  syth  o'i 
blaen.  Llygadai  yn  syn  am  ennyd  weled  cath  ddieithr  yn  y  fan 
honno,  yn  eu  tŷ  hwy.  Llygadai  a  thremiai  y  gath  arall  yn  ol  arni 
hithauy  gydag  edrychiad  lawn  mor  haerllug.  Digicdd  pwsi  at 
antoes  digywilydd  y  gath  ddieithr,  teimlai  flys  rhoi  cosfa  iddi,  a 
gwnaeth  ruthr  am  ei  thrwyn.  Ond  druan  o  pwsi,  brifo  ei  thrwyn 
ei  hun  yn  arw  wnaeth  hi,  blaen  ei  thrwyn  a'i  phawenau  yn  erbyn 
wyneb  caled  y  glass  ! 

Wedi  rhwbio  tipyn  ar  y  trwyn  dolurus,  gwnaeth  ail-gynnyg  am 
grafìad  ar  yr  estrones ;  ond  brito  mwy  arni  hun  a'i  thrwyn  yn  yr  ail 
darawiad.  Methu'n  lân  a  chael  gafael  ar  y  Ilall,  a  metbu  deall 
triniaeth  chwerw  y  trwyn.  Ond  cyhyd  ag  y  safai  hi  yno  i  Iygad- 
rythu,  safai  y  Ilall  hefyd,  mor  dalog  a  hithau. 

Wedi  sefyll  i  geisio  sensio  pethau  am  tunud,  daeth  i'r  penderfyn- 
iad  mai  y  tu  ol  i  r  glass  yr  oedd  y  gath  arall.  Wedi  sylwi,  o  gil  ei 
Ilygad,  íod  y  Uall  yno  o  hyd,  dyna  hi  yn  taflu  cratangiad  sydyn  â'i 
phawenau  noethion  y  tu  ol  i'r  glass ;  ond,  tarawiad  gwag  gaíodd 
hi;  ac  erb}^  edrych,  'doedd  yno  arliw  o  gath.  Rhyfedd  iawn, 
'roedd  yno  gath,  a  'dpedd  yno  yr  un  gath  chwaith  I  Methai  yn  lân 
a  dirnad  y  peth.  'Rdedd  yna  ryw  dwyll  a  chast  yn  rhywle,-  oedd, 
a  thrwyn  tost  hefyd.  Trodd  i  ffẁrdd,  a'i  chynffon  yn  gwyllt  ym- 
nyddu  fel  slas  chwip;  na,  ni  fynnai  edrych  ar  y  gath  grwydrad 
mwy.    Druan  o  pwsi,  a'i  thrwyn  briw,  3^  Rhyfel  y  Drychiolaethau  I 

H.  Brython  Hughes 


H^N     G¥MRU     FY     NGWI^AD. 

HEN  wlad  y  mynjddoedd  Hen  wlad  yr  enwogion 
Yw  Cymru  £y  ngwlad,  Yw  Cymru  fwyn,  gu  ; 

Aíonydd  a  llynnoedd,  Gwlad  beìrdd  a  cherddorion 

Pyffrynnoedd  tra  mad ;  Anfarwol  eu  bri ; 

Ei  dolydd  sydd  ffrwythlawn,  Gwlad  dewr  amddifipynwyr, 

A*i  bryniau  sydd  heirdd,  Gwroniaid  tra  mad, 

A'i  nentydd  sydd  loewon, —  A  gwrol  ryfelwyr 
Paradwys  y  beirdd.  Yw  Cymru  fy  ngwlad. 

Hen  wlad  y  dewr  gewri 

Yw  Cymru  i  gyd  ; 
Esiampl  yw  Cymru 

I  wledydd  y  byd ; 
Paradwys  y  delyn 

Yw  Cymru  fwyn,  fad  ; 
Pa  le  y  ceir  llecyn 

Fel  Cymru  fy  ngwlad  ? 
Font  Rhyd  y  Oroes.  Isyloo. 


86 


CYMRU'R  PLANT. 


^ 


" DOPOTHY " 


Geiriau  o  '*  Grawnsypiau  Canaan  ** 
Parch.  EoBERT  Jones,  Rhoslan. 

DOH  E.     Ynfywiog. 


W.  M.  RoBEUTs,  Wrexham,  1905. 
Copyright. 


:si 

d 

:d      |n 

:n 

s      : 

-    1- 

:n 

f      :s      II 

:s 

:si 

d 

:d      |n 

:n 

s      : 

-    1- 

:d 

d      :d      jd 

:de 

l.Mae 

:s, 

ud- 

d 

■gom  Juw 

:d      |n 

-  bi  - 
:n 

li 

s      : 

-    1- 

Attì 

:s 

haeddiant  Cal  • 

I      :ta     II 

-  far 

:I 

:si 

d 

:d      |n 

:n 

s      : 

-    1- 

:d 

f      :n      |f 

:n 

B.t. 


s 

If 

:"1, 

S| 

:l,.t,  |d 

:r 

.n 

:n 

|n      :-  .r 

r 

• 

1- 

:*f> 

Si 

:f.      Is. 

:1, 

s. 

:s. 

If.      :f. 

• 

1 

• . 
• 

1- 

Yn 

:«d 

sein 

d 

-  io'n    Uon 

:d.r    d 

New  - 

:d 

ydd 
d 

-ion 

:d 

gor  -  e*  i 

|t,      :t, 

r 

• 

1- 

:"1, 

pi, 

:fi      ln, 

:f. 

s, 

:s, 

|s,      :s. 

d 

• 

1- 

f.E. 
:*s 

1 

:-  .s    1 

:s 

s 

:n 

|f      :n 

pi, 

• 

1- 

:'.d 

d 

:-  Á    d 

:d 

n 

:d 

jd      :d 

iii; 

d 

• 

1- 

Gwir 

:^.n 

la 
f 

w<?ii-ha, 

:-  .-1  |f 

:n 

en  ■ 

d' 

•  aid 

• 

•     • 

pradd,    E    - 

t  11      :1 

d. 

• 

1- 

• 
• 

:        1 

• 
• 

• 
• 

1    ('.):1. 

f 

:-  .n 

|f 

:8 

8 

:ri      |r 

:d 

n 

:r 

|f       :n 

d 

:-  .de  |r 

:d 

t. 

:!i      It, 

:d 

d 

:r 

|r      :d 

nUl 
1 

-   odd  le 

:-.l  11 

-      SU 

:s 

mawr  y      dydd, 

s      :s        s 

Daw 

:s 

car- 
S 

chai 

:1 

-  or  -   ion 

11      :s 

1 

:-  .8 

|f 

:n 

r 

:d      |f 

:n 

d 

:f 

|r      :s 

CYMRU'R     PLANT. 


87 


1 

:s 

t, 

:d 

aDgau, 

s      :s 

:pi 


I- 

I- 

I- 
I- 


m/ 

:8i 
:s; 

O'u 


d       :d  |n 

li      :si  ld 

rhwymau  oll 

:n  |s 

:n  |d 


:n 
:d 

:8 

:d 


s      :~     I- 
d ;-     It, 

rhydd 


0*u      rhwymau 


8      :8 

n      :n 

oll     yn 


mf 

:n 
:d 

O'u 


|8 

|8 

rhydd, 


r     :r     |f 
t,    :1,     |r 

rhwymau  oll 


:f 
:f 


II 
Ir 


:f 
:r 

yn 

:1 
:r 


1     :- 


r     :— 


I- 

|d 


ritard. 


rhydd, 

1     :1 
f     :f 


II 
II 


:1 
:t, 

O'u 

:f 


:r 


s     :n     jr 
d     :d     jd 

rhwymau  oU 

s     :s     js 
n     :d     js 


O'u  rhwymau    oll     yn  rhydd, 


2  Fe  dderfydd  dwyn  y  groes 
A  derfydd  pob  rhyw  loes 

Cawn  adael  byd, 
Ac  adfyd  fry  nid  oea  ; 
Bydd  Seion  wych  mewn  siriol  wawr, 
'Nol  codi  o'r  llwch  a  gadael  llawr, 
Ar  ddisglaer  wedd  ei  Phriod, 
Yn  moli'r  Duwdod  mawr. 


:r 
:t, 

yn 

:f 
:8, 


d    :-  I- 
d    :-  I- 

rhydd. 

n    :—  |  — 
d    ;-  I- 


1  rv  AW'R  garreg  oddi  draw, 
U    A  dorrwyd  nid  â  llaw, 

Lle  treigla  hon 
Bydd  lawer  bron  mewn  braw ; 
Cynhyddu  wna  fel  mynydd  mawr, 
Fe  gwymp  allorau  Baal  i*r  Uawr ; 
Y  nos  yn  mhell  a  redodd, 
Agorodd  dorrau'r  wawr. 

2  Teg  wawriodd  arnom  ddydd 
A  welwyd  gynt  trwy  tfydd, 

Gran  rai  sy'n  awr 

O'u  cystudd  mawr  yn  rhydd ; 

Ac  os  oedd  dyled  arnynt  hwy 

I  foli'r  Oen,  a'i  farwol  glwy', 

Mae'n  dyled  ni  genhedloedd, 

Fil  myrdd  i'w  foli'n  fwy. 


8S 


CYMRU'R     PLANT 


ABAR      CRICCIl^TH, 


Enw  Otmbaeŵ. 


Enw  Saesneg. 


Lliwiau. 


Screch  Coed 

Cnocell  y  coed 

Gôg 

lar  uos    . . 

Wennol  y  nos 
Wennol  .. 

Brych  y  f uches 

Ehedydd  fawr 

Ehedydd  bach 

Ehedydd  coed 

Pen  f  elan 

Bìnc 

Jac  nic    . . 

{Iw  barhau,) 


Jay 

Wood  pecker 

Cuckoo  .. 

Níght  Jâr 

Swift     .. 
Swallow 

Wagtail 

Lark 

Sky-lark 

Wood-lark 

Yellow  hammer 

Chaffînch 

Goldûnch 


8  modfedd    . . 


9  modfedd    . . 

10  modfedd  . . 

8  modf  edd    . . 

7  modfedd    . . 
6  modfedd    . . 


6  modfedd    . . 


7  modfedd    . . 


6  modf  edd    . . 


6  modfedd    . . 


6  modf  edd 


..6  modfedd    . . 


6  modfedd    . . 


pen  a'r  fron  yn  llwyd- 
goch,  esgyll  yn  las  a 
gwyn  a  du,  cynffon  yn 
ddu. 

pen  coch  a  gwyrdd,  corff 
gwyrdd  a  meiyn. 

llwyd,  a  spotiau  bychain 
duon. 

bi'own  a  llwyd,  a  spotiau 
duon. 

Uwyd-ddu. 

pen,  cefn,  esgyll,  a'r 
cynffun  yn  ddu,  bol  yn 
wyn. 

pen,  gwddf,  a'r  cefn  yn 
Uwyd  a  du,  bol  yn  wyn, 
cynffon  yn  ddu. 

pen  yn  frown,  cefn  yn 
Uwyd-frown  a  spotiau 
duon,  bol  yn  llwyd 
goleu. 

pen  yn  frown,  cefn  yn 
llwyd-frown  a  spotìiau 
duon,  bol  yn  Uwyd 
goleu. 

pen  yn  frown,  cefn  yn 
llwyd-frown  a  spotiau 
duon,  bol  yn  Uwyd 
goleu. 

pen  yn  felyn,  cefn,  esgyll 
a*r  cynffon  yn  Uwyd- 
frown,  bol  yn  felyn- 
Iwyd. 

pen  yn  llwyd  wyrdd.  corff 
yn  llwydgoch,  esgyll  yu 
las,  cynffon  yn  llwyd- 
ddu. 

pen  du,  a  chylchau  coch 
a  gwyn  arno,  cefn  yn 
llwyd  -  frown,  bol  yn 
Uwyd-wyn,  cynffon  a'r 
esgyll  yn  ddu  a  spotiuu 
gwyuion. 


LU/s  Arfor^  Criecteth. 


Mauy  Griffiths. 


CYMRU'R    PLANT. 


A'i  aeren  dwbl.    FoU  Stai-,  Seieu  j  Gogledd.   The  Oieat  Bear,  Ti  Ârth  Fawi. 

SSR  DWBÍ. 
pÌWYDDOCH  aiD  y  seren  ddisrlaer  Vega,  neu  fel  y  geilw 
\X  seryddwyr  hi,  Alpha  Lyrae.  Hi  ydyw  y  seren  ddisÿleîriaf  yn 
y  wybr  ogledd  L  Pan  to  haul  y  gwanwyn  wedi  suddo  dros  y 
gorwel  draw,  a  "seren  y  gweithiwr"  gydag  ef,  a  phan  fo  hi  yn 
ooson  dyner  a  thawel  a  chlir,  trowch  eich  golygon  i'r  dwyrain  draw, 
a  chwi  a'i  canfyddwch  yn  graddol  esg^n  yn  y  nef,  oddeutu  un  ar 
dde^  o'r  gloch. 

Pan  syllir  ar  aml>ell  seren  8  thremiadur  gweddol  fawr,  canfyddir 
tà  bod  yn  ddwy  seren,  y  rhai  a  ymddannosant  me^is  uh  seren  i'r 
l^ad  noeth.    Gelwir  hwynt  yn  ser  dwbl  {double  síars). 


90  CYMRU'R    PLANT. 

Y  modd  i  chwi  ganfod  y  seren  Vega,  neu  os  mynnwch,  y  cydser 
Lyra,  yn  yr  hon  y  sait  hi,  ydyw,  trwy  gychwyn  oddiwrth  yr  Arth 
Fawr.  Ai  tybed  fod  rhai  yn  eich  mysg  na  aanabyddant  yr  Arth 
Fawr?  Cynhwysa  y  cydser  hwn  saith  seren  ddisglaer,  o'r  ail 
faintioli.  Tybiodd  rhai  eu  bod  yn  arddangosiad  nid  anghywir  o 
aradr;  dywed  ereiU  ea  bod  yn  debycach  i  fen  a  cheflfylau,— y  pedair 
seren  yn  arddangos  cor ff  y  fen,  a'r  tair  arall  y  ceflfylau ;  ac  oddiwrth 
hyn  geilw  rhai  hwynt  yn  Aradr  neu  H  ieddel,  ac  ereiU  Men.  Llun  y 
Llong,  y  Llong  Foel.  ac  weithiau  Arch  Noah,  sydd  enwau  ereiíl 
roddir  iddynt  mewn  rhai  parthau  o  Gymru. 

Dyma  i  chwi  ddarlun  ohonynt.  i^an  ganfyddir  yr  Arth  Fawr, 
cymharer  y  darlun  gyda'r  ser  yn  y  wybr.  Ös  gwelir  yr  Arth  a'i 
phen  i  lawr,*^  dalier  y  darlun  felly  heíyd;  yna,  ond  i  chwi  redeg 
eich  golygon  gyda'r  llinelldu  dychm/gol,  gwelir  y  seren  ddisglaer 
Vega  ar  godi  dios  y  gorwel,  ac  Arcturus  fry  yn  disgleirio  yn  ei 
ogoniant. 

Gwyddoch  y  sonnir  am  Arcturus  ynghyd  ag  Orion  a'r  Pleiades 
yn  y  BeibL  Mae  y  seren  arddnrchog  hon,  y  dis<leiriaf  o'r  hoU  ser  yn 
wybr  y  gogledd,  oddigerth  Vega,  wedi  bod  yn  adnabyddus  wrth 
yr  enw  trwy  yr  hoU  oesoedd  er  ys  tros  4  000  o  flynyddoed  I  Gwir 
y  myn  rhai  duwinyddion  dysgedig  ac  enwog  nad  yw  y  gair  Arctùrus 
yn  liyfr  Job  yn  cyfeirio  at  na  seren  na  dim  arall  seryddol,  gan 
ddywedyd  fod  y  gair  neu'r  enw  Arctarus  yn  yr  Hebraeg  yn  arwyddo 
gwytyn,  pryfyn,  awel  ddifaol,  neu  rywbeth  arall. 

Syller  ar  yr  aii  seren  yng  nghynffon  yr  Arth  pan  fo'r  wybr  yn 
glir.  Tr  craíl.  ymddengys  fod  seren  fach  heb  fod  yn  bell  oddiwrthi. 
Dyna  y  seren  fach  Alcor ;  a'r  ail  seren  yn  yr  Arth  yw  Mizar  wrth 
ei  henw.  Pan  sylHr  ar  Mizar  â  thremiadur  lled  rymus  dosrennir 
hi  yn  ddwy  seren  brydferth.  Gwelir  y  seren  fach  Alcor  ymheU 
oddiwrth  Miz  ir  y  pryd  hynny,  cymaint  a  thrwch  ymddanghosol  yr 
haul  neu'r  Uoer. 

Geill  seren  ymddangos  yn  ddwbl  trwy'r  pellwydr  am  ddau  reswm. 
Geiil  y  naili  fod  ymheil  tudraw  i'r  ilali,  ond  vn  ymd<1angos  yn 
gyfochrog  am  eu  bod  yn  yr  un  ìììneìì  golwiir  (^Hne  0/  si'ghí).  Neu 
geiii  y  naiU  fod  mewn  cy  iberthynas  anianyddol  ( physical  relaWon), 
a'r  ddwy  yn  yr  un  pelider  oddi^^rthym  ni.  Canfyddir  fod  y  ser 
dwbl  cysylitiedig  yn  cylchdroi  y  naill  o  gylch  y  Uali ;  a  chymer  i  rai 
o'r  heuliau  pell  hyn  dros  fìl  o  flynyddoedd  i  gyflawni  un  tro.     Pan 


*  Newidia  y  cydser  yn  y  fforfafen  yn  ol  yr  amser.  Tua  un  ar  ddeg  7  mis 
hwn  gwelir  yr  Arth  Fawr  a'i  phen  i  lawr.  neu  bron  yn  gyfFelyb  i*r  hyn  yr 
ymddengys  hi  yn  y  datlun,  ond  i  chwi  ei  osod  fel  bo*r  pen  isaf  yn  uchaf . 


CYMRU'R    PLANT. 


91 


ganfu  Syr  W.  Herschell  y  ser  dwbl  gyntaf,  yr  oedd  y  darganfydd- 
iad  y  mwyaf  godidog  yn  hanes  gwyddoniaeth.  Onid  Newton 
ddarganfu  brif  ddeddí  anianyddol  y  greadigaeth  ?  Yr  oedd  dar- 
ganfyddiad  o  weithrediad  y  ddeddf  tawr  honno  ym  mhellafon  ein 
cysawd  bach  ni  yn  cadw  y  blaned  bellaf  yn  ei  chylch,  yn  wir  odidog. 
Ond  pa  faint  mwy  gyda'r  ser  dwbl  ?  Yma  gwelir  y  ddeddf  yn  cadw 
beuliau  pell  yn  eu  cylch,  heuliau  miiiwnau  o  weithiau'n  ymhellach 
na'r  blaned  bellaf  yn  ein  cysawd  ni.  Y  mae  deddf  Newton  yn 
treiddio  trwy'r  greadigaeth  oU ;  yn  symudiadau  y  ser  dwbl  y  gwel- 
wyd  hynny  gyntaf 

Os  ydych  yn  graff  eich  golygon»  ond  i  chviri  fanwl  syllu  yn  agos  i 
Vega,  chvki  ganfyddwch  ddwy  seren  fach  Dyna  seren  ddwbl  Ued 
brydferth.  Os  oes  tremiadur  bychan  gerllaw  {opera  glass)^  goreu 
olL  Dalier  ef  ar  y  ddwy  seren  fach,  a  gwelir  fod  y  naiU  a'r  llall  yn 
ddwy  ynddynt  eu  hunain  mewn  gwirionedd.  Dyna  i  chwì  y  seren  a 
adnabyddir  wrth  yr  enw  dwbl-dwbl  yn  Lyra.  Pan  syllir  ar  y  ser 
dwbl  a  thremiadur,  gìi^'elir  eu  bod  yn  mawr  amrywio  yn  eu  lliwiau. 
Hynny  yw,  y  mae  y  ddwy  seren  sydd  yn  cyfansoddi  y  cwpl  yn 
gwahaniaethu  yn  eu  lliw.  Anghyson  iawn  gweled  y  ddwy  o'r  un 
Uiw,— un  tro  haul  coch  a  haul  glas  yn  gymar  iddo;  dro  arall,  haul 
melyn.  Os  oes  planedau  iddynt,  a  bodau  moesol  yn  trigiannu 
arnynt,  hapus  ddydd  sydd  iddynt  hwy  draw  yna.  Un  diwrnod,  haul 
coch  a  haul  glas  yn  cyd-dywynnu,  dro  arall,  y  naiU  yn  machlud,  tra 
y  gwelir  y  llall  yn  esgyn  dros  y  gorwel 

Seren  fach  yw  ein  haul  ni,  ar  ei  daith  yn  cyflym  ddianc,  llawer 
cyflymach  nag  y  chwyrnellir  yr  un  fwled.  Tua'r  cydser  Hercules, 
ar  gyffìniau  Lyra,  yr  aif!,  efe  a'i  blanedau,  a'n  daear  fach  ni  yn  y 
canol»  bid  siwr.  Cyrhaedda  yno  ymhen  wyth  miHwn  o  ílynyddoedd, 
tuar'r  flwyddyn  8.001  905.  Byddwch  chwi  wedi  cyrraedd  y  wlad 
tudraw  i'r  ser  ymheli  cyn  y  diwrnod  hwnnw. 

SlGMA. 


OOFIO'R     CBRDDI. 


PA.N  oedd  tTmestl  gref  yn  rhuo 
Tpos  j  cribog  frynian  hen, 
Pan  oedd  popeth  ond  7  ceDllysg 
Gwynfon  wyllt  yn  pallu  gwên  ; 
Dyna'r  pryd  y  carwn  lechu, 

Yn  fy  mwthyn  bychan  clyd ; 
Dyna'r  pryd  y  canwn  gerddi 
Hoff  fy  ng^lad,  0  gwyn  fy  myd  ! 

Blaenau  Ffeêiiniog, 


Wedyn  gweld  yr  haul  yn  chwilîo 

Am  yr  adar  ym  mhob  llwyn, 
Cly wed  defaid  rhwng  y  marion 

Mawr  yn  brefn  am  yr  ŵyn ; 
Gweled  hen  gymylau  duon 

Wedi  mynd  í  dresi  hud ; 
O,  nis  gallwn  beidio  canu, 

Doed  a  ddelo,  gwjm  fy  myd ! 

D.    R.   JONES. 


92  CYMRU'R    PLANT. 


GARTHB^IBIO. 

ER  fod  Garthbeibio  o  ran  ei  faintioli  a'i  sefyllfa  yn  Ued  ddinod, 
eto  y  mae  yn  perthyn  iddo  hanesion  dyddoroL  Yn  sir 
Drefaldwyn  y  mae. 

Yr  oedd  tair  o  garneddau  beddrodawl  i'w  canfod  yma  unwaith. 
Yr  oedd  dwy  o'r  carneddau  hyn  yng  ngodreu  y  plwyf,  gerllaw 
pentref  y  Foel.  Yr  oedd  y  bennaf  o'r  ddwy  yng  nghongl  Cae'r 
Dentyr,  ar  fìn  y  flíordd  tawr,  ond  chwalwyd  hi  tua'r  flwyddyn  1790  i 
adeiladu  Pont  y  Foel  y  tro  cyntat.  Yr  oedd  cist-faen  ynddi  pan 
chwalwyd  hi  yr  adeg  honno.  Twmpath  pridd  yw  y  llaU,  a  saif  hyd 
heddyw,  ychydig  ^m  nes  i'r  aton  Banwy  na'r  hon  a  chwalwyd.  Saif 
y  Uall  ar  ben  Bwlch  y  Fedwen.  Chwalwyd  hon  yn  1883  i  wneyd 
clawdd  terfyn  rhwng  tyddynod  Dol  y  Maen  a  Chae'r  Lloi,  ond  ni 
chafwyd  dim  o'i  mewn. 

Pan  yn  blant,  clywem  lawer  o  son  am  wrhydri  hen  gewri.  Yr 
oedd  carreg  entawr  yn  aros  ar  gae  perthynol  i  Faes  Garthbeibio, 
a  elwir  hyd  heddyw  yn  Erw  y  Maen  Llwyd.  Y  traddodiad  yw, 
ddarfod  taflu  y  garreg  honno  gan  gawr  o  ben  yr  Esgair  at  gawr 
arall  gelynol  iddo  oedd  ar  ben  Gogerddan.  Mae  y  garreg  y 
dywedir  ei  thaflu  gan  gawr  y  Gogerddan  i'w  gweled  yn  awr  ar  Ddôl 
y  Garreg,  gerllaw  tyddyn  y  Maes.  Ymaflodd  cawr  yr  Esgair 
mor  ffyrnig  yn  y  garreg,  fel,  meddent  hwy,  fod  olion  ei  bedwar  bys 
a'i  fawd  i'w  gweled  arni  byth.  Ond  nis  gwyddom  pa  un  ai  ffiirf 
naturiol  y  garreg  yw  y  pantiau  hyn,  a'i  gwaith  cynion  rhywrai 
direidus,  ai  ynte  ol  bysedd  anferth  o  gnawd  ac  esgyrn.  Mae  traddod- 
iad  hetyd  am  nerth  cawres  ar  ben  Bwlch  y  Fedwen,  set  ei  bod  yn 
myned  rywdro  ag  arfiedogaid  o  gerrig  i'w  lluchio  at  elyn,  ond  dartod 
i  Unyn  ei  harfledog  dorri  ar  dalcen  Bwlch  y  Fedwen,  nes  i'r  cerrig 
Uthro  i  lawr,  ac  mai  dyma  y  modd  i'r  Garneddwen  tod  yn  y  fan 
honno. 

Yn  awr,  yr  ydym  yn  cynnyg  yr  esboniad  canlynol  ar  y  gweddiUion 
hynafíaethol.  Gan  y  dywedir  fod  dau  gawr  wedi  bod  yn  Uuchio  at 
eu  gilydd  o  ben  Gogerddan  i  ben  yr  Esgair,  ymddengys  fod  brwydr 
wedi  bod  rywbryd  ar  y  gwastad  rhwng  y  ddau  le  o'r  Foel  i 
Lymystyn,  ac  mai  beddrodau  rhai  o'r  arweinwyr  ydoedd  y  carneddau 
a  chwalwyd,  a'r  un  sydd  yn  aros.  Ac  am  y  gawres,  yr  ydym  yn 
credu  mai  ymosodiad  ar  gretyddwyr  y  gymydogaeth  ydoedd  hi,  a 
naturiol  yw  tybio  fod  un  o'r  mynachod,  neu  un  o'r  penaethiaid  a'i 
cefnogent,  wedi  syrthio  ar  y  tan  honno,  ac  i'w  gyfeiÌUon  crefyddol 
godi  y  garnedd  ar  ei  teddrod  er  cof  am  dano. 

Adeiladwyd  eglwys  Garthbeibio  gan  Tydecho,  ei  nawddsant,  a'i 


CYMRU'R    PLANT.  93 

diwaer  Tegtedd,  yn  y  chweched  ganrif.  Plant  i  Amwn  Ddu 
oeddynt,  brenin  Graweg.  Adeiladasant  hefyd  eglwysi  Llanymaw- 
ddwy»  Mallwyd,  a  Chemaes,  ym  Mhowys,  a  chapel  Tydedio  yn 
Llandegtan,  Mon.  Yr  oeddynt  yn  gefnder  a  chyfnither  i  Cadfan,  yr 
hwn  a  adeiladodd  eglwysi  Llangadfan  a  Thowyn,  Meirionnydd. 
Ymddengys  mai  yn  Llanymawddwy  yr  ymsefydlodd  Tydecho  a 
Tegfedd.  Y  mae  amryw  leoedd  yn  dwyn  eu  henw  hyd  yn  bresennol. 
Trwy  fod  chwaer  Tydecho,  fel  yr  arwydda  ei  henw,  yn  un  deg  ei 
gfwedd,  chwenychwyd  hi  gan  bendefìg  o'r  enw  Cynon,  a  dygwyd 
hi  ymaith  ganddo  trwy  drais ;  ond,  yn  ol  y  chwedlau  sydd  gennym 
am  dano,  medrai  Tydecho  wneyd  gwyrthiau,  a  tbrwy  ddylanwad 
dawn  wyrtbiol  y  sant,  bu  dda  gan  y  pendefíg  anheilwng  ddwyn 
Tegfedd  yn  ol  yn  lled  fuan,  a  gwneyd  iawn  am  y  sarhad  trwy  roddi 
tir  Garthbeibio  at  gynnal  crefydd  i  Tydecho.  Adeiladodd  yntau 
grefydd-dy  yn  y  llannerch.  Nid  yr  adeilad  presennol,  na'r  un  o*i 
flaen,  oedd  hwnnw.  Mae'n  debyg  mai  adeilad  coed  a  gwiail  wedi 
eu  pletha,  ac  yna  eu  dwbio  ft  chlai  oedd  hwnnw,  fel  llawer  o 
adeiladau  yr  adeg  honno. 

Bwlch  y  Fedwen  sydd  ucheldir  tlawd  a  noethlwm.  Ar  ben  y 
Bwlch  hwn  mae  bedd  o  hynodrwydd  traddodiadol,— Bedd  y  Cariwr, 
lle  y  claddwyd  un  o  gludwyr  yr  hen  amser.  Tra  yn  dilyn  ei  geífylau 
pynorog  dros  y  Bwlch^  cyfarfyddwyd  ef  gan  yspeilwyr,  lladdwyd  ef» 
a  gwnaed  ei  fedd  yn  y  lle  y  trengodd. 

Ffynnon  Tydecho  a  dardda  yn  agos  i  eglwys  y  plwyf.  Y  mae 
rhinweddau  meddygol  at  anhwylderau  gorwythig  {rheumatic)  yn  ei 
dyfroedd.  Hysbysir  gan  y  c/mydogion  am  amryw  welUantau 
rhyfeddol  a  gaed  trwyddi.  Byddai  bob  un  a  ymolchai  ynddi  yn  yr 
hen  amser  yn  gollwng  pin  iddi  yn  oífrwm  diolch,  a  chysegr-yspeiliad 
ystyrrid  i  neb  fyned  ag  un  ohonynt  ymaith.  Fel  hyn  y  canodd 
J.  Davjes,  Lluast,  iddi, — 

"  Un  o  brif  rinweddau'n  bro, — ^holî  inni 
Yw  ffynnon  Tydecbo ; 
Pob  trallod  neu  falldod  7  fo, 
NÌ8  methodd  ei  esmwytho." 

Ffynnon  Rigos  sydd  gerllaw  iddi,  lle  yr  ymgynuUai  y  cymydogion, 
yn  yr  hen  amser,  1  yfed  dwfr  a  sìwgwr  ar  Sul  y  Drindod.  Nis 
gwyddis  beth  oedd  dechreu  yr  arferiad. 

Y  Pit  Ceiliogod  sydd  le  o  hynodrwydd  am  y  fiolineb  a'r  barbar- 
eidd-dra  o^d  yngtŷn  ftg  ef  yn  yr  hen  amser.  Saif  adfeilion  Pit  y 
firo  hon  ychydig  oddiar  fynwent  y  plwyf,  Ue  yr  arferid  ymladd 
ceiliogod  ar  ddydd  Llun  y  Pasg,  dydd  mawr  y  mabol-gampau. 


94 


CYMRU'R    PLANT. 


Yn  mhen  Cwm  Twrch  y  mae  tair  camedd  fawr  ò  gerrig  a  elwir 
Cameddau'r  Gwragedd.  Y  traddodiad  ynglŷo  ft  hwynt  yw  hyn. 
Pan  yr  oedd  plwyf  Garthbeibio  yn  rhan  o  Lanymawddwy,  aeth  tair 
o  wragedd  unwaith  ar  y  Sul  i  Lanymawddwy  i  eglwysa.  Pan  wedi 
mynd  i'r  mynydd,  cauwyd  arnynt  gan  ystorm  o  eira,  ac  erbyn 
ymoíyn  am  danynt,  cafwyd  hyd  iddynt  ill  tafr  wedi  marw  yn  yr 
oerfel.  Pentyrrwyd  y  caraeddau  hyn  ar  y  mannau  gorweddai  eu 
cyrfT.  Yr  amgylchiad  galanis  hwn  a  achosodd  i  Garthbeibio  gael 
breintiau  plwyf  ar  ei  ben  ei  hun. 

Pant  Glas,  Garthheihio,  J.  Heath. 


<•• 


GYDA'R     HWYR     A     CHYDA'R     WAWR. 


CANFTDDAIS  long  heb  aDgor 
Gyda*r  hwyr, 
Yn  suddo  yn  y  cefníor 

Gyda'r  hwyr ; 
Erch  wyntoedd  yn  ei  dryllîo, 
GwyUt  ddyfroedd  iddi'n  ffrydio, 

Y  dwylo*n  anobeithio, 
Tra*r  Uonp^  yn  prysor  snddo 

Gyda'r  hwyr. 

Yr  heulwen  yn  tywyllu 

Gyda'r  hwyr, 
A'r  nef  uwchben  yn  gwgu 

Gyda'r  hwyr ; 
Taranau  erch  yn  rhuo, 

Y  gwibiol  fellt  yn  ffldchio, 

Y  cymyl  yn  ymrolio, 

A'r  dyfroedd  yn  ymchwyddo 
Gyda'r  hwyr. 


Y  cadben  ar  ei  liniau 

Gyda'r  hwyr, 
Weddiai  eiriol  eiriau 

Gyda'r  hwyr, — 
**  O  Arglwydd  gwel  galedi 
Yn  marchog  tonnau'r  weilfçì, 
O  gwrando  ar  eln  gweddi, 
Ac  estyn  gymorth  inni 

Gyda'r  hwyr." 

Ond  gwawriodd  gobaith  nefol 

Gyda'r  wawr. 
A  chaed  achubiaeth  wyrthiol 

Gyda'r  wawr ; 
Gwrandawodd  Duw  y  weddi, 

Y  dyfroedd  wnaeth  daweln, 
Glaniasant  oU  dan  ganu 
Ar  lannau  eurog  Gymru 

Gyda'r  wawr. 

ISYLOO. 


^» 


Y     BYWYDFAD. 

PAN  y  byddo'r  mellt  yn  gwibio,  a  phan  rua'r  daran  gref, 
Pan  y  byddo'r  mor  cynhyrfus  yn  ymgodi  hyd  y  nef ; 
Parod  ydwyt  ti,  *r  bywydfad,  i  wynebu'r  tonnau  cryf, 
A  thrwy  ganol  y  rhyferthwy  yr  ymwthi  di  yn  hyf . 

Pan  y  byddo'r  morwr,  druan,  bron  a  suddo  yn  y  11«, 
Llama'i  galon  mewn  llawenydd,  pan  y  gwelo  ef  dydi  ; 
Yr  wyt  ti,  fywydfad  tiiion,  megis  angei  glân  a  gwiw, 
Gyda  neges  yn  dy  fynwee  i  rai  sydd  a'u  bron  yn  friw. 

Caru  gweini  ar  blant  dynîon  yr  wyt  tî,  fywydfad  cu ; 
Gwneyd  negesau  o  drugaredd  yw'th  uchelgais  bennaf  di ; 
Y  mae  hyn  ŷn  gwneyd  dy  enw  yn  or-anwyl  trwy  bob  gwiad, 
Ac  fe  genir  fyth  dy  glodydd  gan  ddynolryw  mewn  mwynhad . 
Llanfairfeehan,  E.  Jones. 


CYMRU'R.  PLANT.  9S 

MORDAITH     CAPTBN     COOR. 

(Y  uuD\VAU£iii>  oyyubb.) 
111.      PAYDER    AM     LWYBR. 

TAD.  Yn  fore  ar  y  pedwerydd  o  Awst,  hwyliodd  yr  Endeavour 
i'r  môr  gyda'r  pinnace  oi  blaen  yn  plymìo'r  dwfr.  Ychydig 
cyn  canol  dydd,  angorodd  y  Capter,  oherwydd  bod  beisleoedd 
peryglus  gerllaw.  /Nrhosodd  i  gael  llawn  olwg  arnynt  o  ben  yr 
hwylbren  uchaf  ar  dreiad  y  llanw,  fel  y  gallai  wybod  pa  gyfeiriad  i 
gy meryd.  Cawsant  lawer  o  anhawsderau  wtth  fordwyo  o'r 
Ëndeavour  River.  Ar  y  pumed  o  Awst,  nis  gallodd  y  Capten 
hwylio  ymlaen,  oheiwydd  y  beisleoedd  lliosog  oedd  ym  mhob 
cyfeiriad  o'i  ílaen;  yr  hyn  a'i  gorfododd,  oherwydd  agosrwydd  y 
nos,  i  fwrw  angor  yn  ddioedi.  Ar  fore  y  chweched  o  Awst,  yr  oedd 
yr  awel  mor  gref,  fel  y  rhwystrwyd  y  morwyr  i  godi  angor.  Pan 
oedd  y  dwfr  yn  isel,  ymgymerodd  y  Capten,  gydag  amry w  o  swydd- 
ogion,  a  syllu  yn  fanwl  am  fynedfa  rhwng  y  beisieoedd ;  ond  nid 
oedd  dim  yn  y  golwg  ond  beisdonnau  yn  cyrraedd  o  gyfeiriad  y  de 
hyd  gyfeiriad  y  dwyrain,  ac  allan  i'r  môr  y  tuhwnt  i  oiwg  y  bonedd- 
wyr.  Yr  oeddent  yn  cael  eu  hachosi  gan  liaws  o  greigiau  oeddynt 
yn  agos  i'r  wyneb.  Yr  oedd  y  môr,  ar  y  fan  beilaf  i'r  goriiewin 
ohonynt,  yn  torri,  ac  yn  ymdaflu  i  uchder  mawr.  Parodd  hynny  i'r 
Capten  dybio  bod  y  creigiau  yn  y  fan  honno  yn  darfod.  Daethant 
i'r  penderfyniad  mai  gwell  oedd  hwylio  yn  ol  ar  hyd  y  ilwybr 
y  daethent  yno.  Ar  fore  y  degfed,  wedi  i'r  hin  leddíu  ychydig, 
gorchymynodd  y  Capten  godi  angor,  a  chyfeirio  tua'r  lan. 

Ifor.  A  oedd  efe  wedi  rhoddi  i  fyny  chwilio  am  fifordd  i  bwynt 
y  gogledd,  yn  ol  ei  fwriad  cyntefíg  ? 

Tad.  Nac  oedd.  Ei  gynliun  yn  awr  oedd  morio  gyda'r  lan,  gan 
feddwl  y  gallai  iwyddo  i  gael  gwell  llwybr  drwy  y  cynilun  hwnnw, 
er  çyrraedd  ei  amcan.  Heb  oedi,  cychwynnodd  y  llong  ymlaen,  yn 
ol  y  drefn  newydd;  ac  wedi  teithio  ugain  milltir  i  gyfeiriad  y 
gogledd,  yr  oeddent  rhwng  penrhyn  y  tir  a  thair  o  ynysoedd  oedd 
yn  gorwedd  tua  deg  milltir  i'r  gogledd  o'r  pentir.  Tybiodd  y 
morwyr  y  pryd  hwnnw  eu  bod  yn  canfod  agoriau  rhydd  o'u  blaen, 
a  dechreuasant  obeithio  unwaith  eto  eu  bob  allan  o  berygl.  Yn 
íuan  ymddifadwyd  hwynt  o'r  gobaith  hwnnw.  Ar  gytrif  hynny, 
galwodd  y  Capten  y  pentir  yn  Cape  Flattery.  Wedi  iddo  hwylio 
am  beth  amser  gyda'r  traeth  tuag  at  yr  agoriad  tybiedig,  gwaedd- 
odd  y  swyddog  oedd  ar  ben  yr  hwylbren  ei  fod  yn  gweled  tir  o'u 
blaen  yn  y  pellder,  yr  hwn  oedd  yn  ymestyn  hyd  at  yr  ynysoedd 


96  CYMRU'R    PLANT. 

crybwylledig ;  a  bod  rhwng  y  Uong  a'r  tir  hwnnw  graig  beryglus. 
Ar  hynny,  esgynnodd  y  Uywydd  i  fyny,  a  gwelodd  yntau  y  fan  yn 
eglur ;  ond  am  y  tir  y  tybiodd  y  swyddog  mai  rhan  o'r  cyfandir  oedd, 
barnai  y  Uywydd  mai  twrr  o  fftn  ynysoedd  oeddent.  Wedi  hynny, 
aeth  y  meistr  a  dau  neu  dri  ereiU  i  fÿny ;  a  barnent  hwy  o  blaid  y 
swyddog  cyntaf,  taw  rhan  o'r  prif  dir  a  welid  ganddynt ;  ac  hefyd 
y  gwelent  feisdonnau  ym  mhob  cyfeiri&d.  Yn  y  Fath  sefyllfa 
amheusy  barnodd  y  Capten  mai  priodol  fuasai  angori,  ac  esgyn  i 
fan  uchel  gerUaw,  fel  y  gaUai  gael  golwg  fanylach  ar  y  wlad  a'r 
môr  yn  y  parth  hwnnw,  yr  hwn  a  enwodd  yn  Point  Look-out. 
Oddiyno  gwelwyd  mai  y  Capten  oedd  yn  iawn,— esiampl  arall  o'i 
graffder  morwrol.  Yr  oedd  yn  awr  yn  awyddus  am  wybod  yn  fwy 
manwl  am  sefyllfa  y  beisleoedd,  a'r  rhychoedd  rhyngddynt;  a  phen- 
derfynodd  wneyd  ymdrech  i  wybod  hynny  drwy  dalu  ymweUad  a'r 
bellaf  i'r  gogledd  o'r  ynysoedd  a  welent  yn  y  cyfeiríad  hwnnw»  yr 
hon  oedd  yn  gorwedd  ddeng  milltir  oddiwrthynt.  Aeth  ef  a  Mr. 
Banks  yn  y  pinnace  ar  fore  yr  unfed  ar  ddeg. 

Ifor.    Aeth  Mr.  Banks  hefyd  ? 

Tad.  Do.  Ar  y  daith  honno,  pan  oedd  Capten  Cook  yn  diwyd 
arolyi(u,  yr  oedd  Mr.  Banks  gyda'i  hoí!  waith  o  gasglu  defnyddiau 
er  cyfoethogi  hanesiaeth  naturiol;  a  chasglodd  rai  planhigion  na 
chyfarfu  â'u  bath  o'r  blaen.  Ni  chanfyddodd  ond  un  math  o  anifail 
ar  yr  ynys,  sef  y  fudr-chwilen.  Oherwydd  hynny,  galwodd  y 
boneddwyr  yr  ynys  yn  Lîzard  Island.  Ar  eu  dychweliad  yn  ol» 
glaniasant  mewn  ynys  dywodlyd,  isel,  ar  yr  hon  yr  oedd  Uawer  o 
goed,  ac  arnynt  gyílawnder  aneirif  o  wahanol  rywogaethau  o  adar» 
yn  bennaf  adar  môr.  Gwelsant  yno  nyth  eryr,  a  nyth  aderyn  arall 
nas  gwyddent  o  ba  rywogaeth  oedd;  casglent,  wrth  faint  y  nyth,  ei 
fod  yn  un  o'r  adar  mwyaf  yn  yr  holl  fyd.  Yr  oedd  y  nyth  wedi 
ei  adeiladu  o  ganghennau  coed  ar  y  Ilawr;  yr  oedd  yn  chwech 
troedfedd  ar  hugain  o  amgylchedd,  a  dwy  droedfedd  a  chwech 
modfedd  o  uchder.  Yr  enw  a  roddasant  ar  y  Ue  oedd  Eagle 
Island.  Wedi  i  Capten  Cook  ddychwelyd  i  fwrdd  y  llong,  yr  o^d 
yn  teimlo  yn  bryderus  mewn  perthynas  i'r  Ilwybr  i  ^rfeiriad  y 
gogledd.    Ond  caf  ddweyd  ei  helbul  i  ti  eto. 

Dìnas  Rhondda.  William  James. 


GTÍeirÌJMl  y  golygydd  yw, — Owsn  M.  Sdwaadb,  8,  Clarehdon  Yillab,  Oxfobd. 


▲BOBAITWTD  ▲  OHTHOSDDWTD  GAir  ■UOHBS  ÀjrD  BOV|  56.  ROPX  BntXKT,  OWMOBAM. 


AT    Y    PLANT. 


Jî'ANNI  BLODAU'R  FFAIB.  Pan  fyddwch  711  son  am  blaned, 
dywedwch  "7  blaned  hon;"  pan  yn  son  am  Mawrtb,  Mercher, 
laa,  nen  Sadwrn  wrth  eu  henwau.  djwedwch  "ef.*'  Pan  yn  son 
am  Gwener,  neu'r  Ddaear,  neu'r  Lleaad,  d^wedwch  "  hi." 

Ambtw.      Anfoner  pob  ton  i  L.  J.  Robert»,  Yaw.,  Tegfan, 
RuBsell  Road,  RhyL    Ob  anfonir  hwy  i  uuUe  aralí,  ant  ar  goU. 

R.  Y  mae  amryw  fywgraffiadau  mewn  llaw,  a  rhai  darluniau  ^sgolion,  ac 
ychydig  hanes  ardaloedd.  Y  mae  haneB  ardaloedd  jn  dderbyniol  iawn.  Daw 
liuniau  amrjw  ysgolion  a  phlant  jn  fuan. 

M.  B.  Y  mae  llawer  jn  meddwl  fod  7  CTmro  7n  hoffach  o  gaws  nag  jw 
cenhedloedd  ereilL  Oelwir  dem^n  o  gaws  twym  yn  "  Welah  rabbit."  **  Cheese, 
which  I  loTe  not  so  well  as  the  Welshmen  doe,"  ebe  Thomas  Cor^at  ^n  1611. 

S.  A  J.  Yr  w^f  7n  credu  fod  gwell  beirdd  ^ug  Ngh^mru  nag  ^n  Lloegr  ^n 
awr,  a  da  iawn  7W  f od  ^n  bosibl  cjhoeddi  eu  gweithiau  mewn  llTirau  bychain 
rhad.  Yn  ^r  hen  amser  b^ddai  raid  crefu  am  fentb^g  llawyspfrif :  ond  ^n  awr 
oewch  l^fr  tlws.  am  chwecheiuiog  neu  swllt,  ^n  eiddo  i  chwi  eich  hun.  Y  mae 
gennjf  gasgliad  helaeth  o'r  cjfrolau  hjn,  a  llawer  awr  o  orffw^s  melus  gaf  wrth 
droi  at^nt.  Y  gjfrol  ddiweddaf  gefais  oedd  "  Wrth  Borth  ^r  Awen,**  caniadau 
gan  W^n  Williams,  o  swyddfa'r  Ólorianj  BlaeDau  Ffestlniog.  Y  mae'r  caneuon 
mor  dderb^niol  a*r  briallu,  ac  nid  7W  pris  7  gyírol  ond  chwecheiniog. 

Ab  Siob.  Y  mae  dw7  neu  dair  o  G^frolau  Cÿfres  7  Fil  7n  7  wasg,  rhai  ^n 
rh^ddiaith.  Yn  eu  m^sg  7  mae  hunangofiant  un  o  weinidogion  enwocaf  CFmru, 
gwaith  Glan  7  Gors,  ac  emynau'r  hen  ddiw^giadau  (rhai  nsá  jájnt  jn  7  ll^frau 
h^mnau).  Eu  pris  i  danjsgrifw^r  7W  1/lÿ  yr  un;  1/6  i  ereiIL  Rhaid  codi  pris. 
rhai  o*r  cjfrolau  sydd  wedl  eu  cyhoeddi  (D.  ab  Gwil^m,  Owen  Gruff^dd,  Huw 
Morus,  Edward  Morus,  Beiidd  7  Berwyn,  IsIwtu,  a  R.  Owen)  i  2/6  yn  fuan  iawn. 
Y  mae  gwaith  Goronw^  Owen  (dw^  gyfrol),  }r  unig  argraffîad  c^flawn  o  waith 
barddonol  Goronw^  s^dd  wedi  ei  gyhoeddi  h^d  7n  h^n.  Anfoner  enwau 
tan^sgrifw^r  i  Owen  Edwards,  Lincoln  CoUege,  Oxford. 

Ym  Pbyd.  D^chm^^  ei  weledigaetbau  rh^fedd  wnaeth  Eh's  W^n,  awdwr 
'' Gweledigaethau  Bardd  Cwsg.'*  Awgrymwyd  hw7  iddo  gan  weledigaethau 
Yspaenwr  o'r  enw  Queyedo. 

GwBN.  Cewch  eiriadur  i  esbonio  geiriau  anodd  7  beirdd  CTmreig  am  ddeunaw 
ceüiiog,  oddiwrth  Mri.  R.  E.  Jones  a*i  Frod^r,  Conw^. 

Y  MAE  llTfr  b^chau  rhad  a  d^ddorol  o  hanes  7  Diwygiad  ^n  7  De,  a  hanes  Mr. 
Evan  Roberts  ^n  enwedig,  wedi  ei  ^sgrifennu  gan  IdriswTU.  Cyhoeddir  ef  am 
dair  ceiniog  gan  7  Mri.  Eyans  a  Williams,  Frederick  Street,  Caerdydd. 

CoriwcH  am  7  gwobrau  s^lweddol  gyhoeddw^d  ^n  rhifyn  Rhagfyr.  Bydd  7 
cwestÌTnau  ^n  7  rhif^n  nesaf . 


■■■'^      Ìt       li 

**> 

*f> 

J 

f-  - 

•^  4 

^. 

äM- 

à 

YMRU'R     ^PlANT. 


EBRILL,     1905. 


ADDYSO      SIR      GA^RNARFOlí. 

"^^  MAE  Cyngor  Sir  Gaernarfon  wedi  rhoi  cynllun  addysg  i 
«1  atbrawon  y  air,  ac  nis  gfall  neb  sy'n  credu  mewa  addysg^  lai 
Jr  na'i  ganmol.  Cofir,  am  y  tro  cyntaf,  mal  Cymry  yw  plant 
^  Arfon,  Eifionnydd,  a  Lleyn.  Trwy  iaith  eu  hynBfìud, — 
iùth  Llywelyn  Fawr,  iaith  Dewì  Wyn,  a  ialtti  John  Jones  Talysam, 
— y  deifroir  meddwl  y  plentyn.  Nid  yw  i  ddysgfu  dim  nes  yn  gyntaf 
ddysgu  darllen  ei  iaith  ei  hun  a  dechreu  meddwl. 

Ni  ddysgir  ond  Cymraeg  yn  y  safonau  isaf.  Trwy'r  Gymraefr, 
liefÿd,  yr  esbonnir  yn  y  satonau  uchaf,  fel  ag  i  gyrraedd  meddwl  y 
[dentyn.  Disgfwylir  y  dengys  ychydig  amser  gymaint  mwy  efféìtbiol 
yw'r  dull  hwn  na'r  hen  dduÌL  Yn  ol  yr  hen  ddull, — y  diwmod 
cyntaf  yr  a  plentyn  i'r  ysgol,  rhoddir  et  i  ddarllen  iaitb  ddieithr  iddo. 
Rhoddir  et  i  ddarllen  geiriau  nas  gaW  roi  meddwl  iddynt,  a  chedwir 
oddîwrtbo  eiriau  iaith  sy'n  Uawn  meddwl  iddo.  A  phan  ddaw'o 
diwech  nen  saitb  oed,  nid  yw  ei  Iyfr  yn  cyfleu  un  meddwl  iddo ;  nis 
gall  ddeall  yr  laith  fedr  ddarllen,  ac  nis  gall  ddarllen  yr  iaith  fedr 
ddeaü.  Rnoddir  terfyn  yn  sir  Gaemarton  ar  yr  hen  dduU 
gwastraibs,  Ilafarus,  a  diffrwyth  hwn. 


lOO 


CYMRU'R    PLANT. 


Dysgir  y  Gymraeg  hefyd  er  ei  mwyn  ei  hun.  Dysgir  ei  darllen 
a'i  hysgrifennu ;  dysgir  y  Beibl  ynddi,  ac  adroddiadau,  a  chanu.  A 
gwneir  hyn  ym  mhob  safon. 

Dyma  rai  rhesymau  rydd  Pwyllgor  Caemarfon  dros  symud  o'r 
hen  Iwybr  diffaeth  i'r  llwybr  iawn,— 

I.  Ni  raid  defnyddio  dwy  iaith  wrth  ddysgu  un. 
^  2.  Ni  raid  dysgu  dwy  alphabet  ar  unwaith,  a  dau  ddull  o  sillebu ; 
ni  ddysgir  ond  un,  a  hwnnw'n  syml  a  hawdd. 

3.  Oherwydd  symledd  y  Gymraeg,  dysg  y  plentyn  hi'n  rhwydd. 

4.  Dealla  yr  hyii  a  ddarllen ;  mae  ei  lyf r  yn  ddifyr  iddo ;  daw  i 
ddeall  i  beth  mae  darllen  da. 

5.  Wedi  dysgu  deall  fel  hyn,  y  mae'n  hawdd  iddo  ddysgu 
Saesneg.  Gwyr  sut  i  ddarüen,  dysg  yr  iaith  newydd  yn  naturiol  a 
hawdd. 

Apelia  y  rhesymau  hyn  yn  rymus  at  bob  un  fu'n  ceisio  dysgu 
plant.  Mae'r  Llywodraeth  a'i  hàrolygwyr  wedi  bod  yn  gwasgu 
arnom  droi  i'r  iawn  Iwybr;  a  dyma  sir  Gaernarfon  yn  ufuddhau. 
Rhoir  pob  rhyddid  posìbl  i'r  athrawon  gyfaddasu  yr  addysg  at 
angen  y  gwahanol  ardaloedd;  ond  disgwylir  iddynt  droi  i'r  Uwybr 
newydd  mor  fuan  ag  y  bo  modd. 

Tybia  rhai  mai  dysgu  Cymraeg, — ^iaith  gyfoethog  a  melodaidd, 
iaith  Uenyddiaeth  ardderchog, — yw  unig  waith  yr  ysgolion.  Tybia 
ereiU  mai  dysgu  Saesneg, — iaith  masnach  ac  ymherodraeth,— yw'r 
unig  waith.  Yn  ol  yr  hen  dreìn,  ni  ddysgid  yr  un  o'r  ddwy.  Yn  ol 
y  drefn  newydd,  dysgir  y  ddwy.  Nid  dau  amcan  gelynol  yw  dysgu'r 
ddwy  iaith,  ac  ni  bydd  y  ddwy  iaith  ar  ffordd  eu  gilydd  mewn  un 
modd.  Onid  yw'n  rhyfedd  ì  ni  fod  mor  hir  yn  deaU  ac  yn  sylweddoli 
hyn  ? 


••^ 


<•* 


CAROI,     GOBAITH. 


ODLYSED  yw  gwisgoedd  y  Gwan- 
wyngwyrdd 
S7*n  gwlawio  mwynder  ar  ein  ffyrdd ; 
Wrth  wrando'i  addewid  am  walr  ac  ŷd, 
Mae  clychau  llawenydd  mewn  hwyl  i 

gyd. 

Pam  wyla  ein  hiraeth  am  Eden  bell  P 
Mae  gobaith  yn  canu  am  Wynfa  well. 

0  fwyned  yw  emyn  y  gwcw  lon, 
Sy*n  galw'r  hafddydd  dros  y  don ; 
Mae  Uawer  hen  gyfaill  yn  dod  yn  ol, 

1  nythu  rhwng  blodau  ar  f  ryn  a  dôl. 
Pam  wyla  ein  hiraeth  am  Eden  bell  P 
Mae  gobaith  yn  canu  an  Wynfa  well. 

T  Bala. 


O  laned  y w  llygad  y  wylaidd  wawr, 
Mae'i  gwenau'n  llifo'n  ddydd  i  lawr ; 
Wrth  rodio*n  frenhinol  ar  ben  y  bryn, 
Mae*n  deffro   edmygedd  a    mawl  y 
glyn. 
Pam  wyla  ein  hiraeth  am  Edeu  bell  P 
Mae  gobaith  yn  canu  am  Wynf a  well. 

0  wynned  yw  lifrai  yr  angel  tlws, 
Ddaw  heibio*r  bydoedd  at  ein  drws ; 

1  ddangos  mai  darlun  i  ddwyn  eín 

bryd 
I*r  nefoedd  yw  tlysni  a  chân  y  byd. 
Pam  wyla  ein  hiraeth  am  Èden  béll  P 
Mae  gobaith  yn  canu  am  Wynfa  well. 

BlCRAHD  AB    HUOH. 


CYMRU'R    PLANT.  loi 

F     TAIR     CNMUJSN. 

IV.      TR     AIL     AGORIAD. 

SAPpDD  yr  alarch  pan  glywodd  eu  llaiSy  a  throdd  Gwemydd  ei 
ben  tuag  atynt,  ac  yn  fuan  yr  oeddynt  gyda  y  genethod  ar  y 
lan.  Wrth  weled  Gwemydd  yn  gallu  rheoli  yr  alarch  mor  dda,  a'i 
glywed  yn  canmol  ei  anturiaeth,  mentrodd  Dyddgu  a  Mai  ddilyn 
ei  esiampl.  Yr  oedd  y  ddau  alardi  fel  pe  yn  disgwyl  am  danynt 
wrth  y  \an,  ac  mor  fuan  ag  yr  eisteddasant  arnynt,  maent  yn  riofìo 
ymaith.  Yr  oeddynt  ymhell  ar  y  Ilyn  ymhen  ychydig  tunudau,  ac 
yn  teimlo  mor  ddiogel  a'r  elyrch  eu  hunain.  Mor  fawr  oedd  eu 
mwynhady  fel  y  teimlent  yn  siomedig,  er  bod  ar  y  dwfr  am  amser 
maith,  pan  y  glaniasant  ar  yr  ochr  bellaf. 

Y  peth  oedd  yn  peri  mwyat  o  syndod  i'r  plant  wrth  fyned  fel  hyn 
o'r  naill  fan  i'r  llall,  yn  y  wlad  ddieithr  yma, — oblegid  erbyn  hyn  yr 
oeddynt  yn  sicr  eu  bod  mewn  gwlad  ddieithr,— ydoedd  absenoldeb 
tai  a  phobl.  Nid  oeddynt  wedi  cyfarfod  neb  allai  roddi  cyforw^rddyd 
iddynty  ac  nid  oedd  dŷ  yn  unman  yn  y  golwg,  y  gallasent  gyfeirio 
eu  camrau  tuag  ato  i  oíyn  tamaid  a  llety  Hefyd,  yr  oedd  yn 
dechreu  nosi  erbyn  iddynt  groesi  y  Uyn,  ac  nid  hawdd  oedd  pen- 
derfynu  pa  gyfeiriad  i  gymeryd.  Ond  cytunasant  i  ddilyn  y  Ilwybr 
oedd  yn  rheaeg  yn  union  o'u  blaen,  ac  i  beidio  troi  ar  dde  nac 
aswy,  gan  obeithio  ÿ  byddai  i'r  llwybr  eu  harwain  at  bentref  neu 
dref,  a  hynny  yn  fùan,  oblegid  yr  oedd  y  nos  yn  neshau,  a  dim 
golwg  am  gysgod  o  fath  yn  y  byd  yn  unman.  Brysiasant  ymlaen, 
ac  wedi  cerdded  oddeutu  dwy  fílltir,  daethant  at  afon  fechan,  a 
phont  wedi  ei  gwneuthur  o  bren  yn  ei  chroesi,  a  chan  nad  oedd 
gwell  lie,  y  maent  yn  gorwedd  i  lawr,  ac  yn  cysgu  ar  ganol  y  bont. 

Drannoeth,  yr  oedd  yr  haul  wedi  codi  ers  meityn  o'u  blaen,  ac  yr 
oedd  yn  rhaid  i'r  tri  rwbio  cryn  lawer  ar  eu  llygáid  cyn  y  gallent 
sylweddoli  pa  le  yr  oeddynt.  Wedi  déífro,  yn  naturiol,  teimlent  yn 
newynog,  ac  aeth  Gwernydd  o  gwmpas  i  chwilio  am  rywbeth  y 
gallent  ei  fwyta,  ac  yn  ffortunus,  daeth  ar  draws  coeden  afalau. 
Casglodd  nifer  dda,  dygodd  hwynt  at  y  genethod,  a  gwnaeth  y  tri 
frecwast  iachus  ohonynt. 

Yna,  y  maent  yn  aìl  gychwyn  ar  eu  taith,  ac  yn  penderfynu  dilyn 
yr  afon,  y  rhan  honno  o  honi  ag  oedd  yn  rhedeg  yr  ochr  dde  i'r 
bont  Wedi  cerdded  am  oddeutu  awr  neu  ragor,  daethant  at 
adeilad  mawr,  ac  un  ochr  iddo  yn  Ilawn  o  ffenestri,  a  dau  neu  dri  o 
blant  bychain  yn  eistedd  bron  ym  mhob  ífenestr.  Wrth  ddyfod  yn 
nes  atynt,  sylwent  mor  brudd  yr  oeddynt  oll  yn  edrych.  Nid  oedd 
yr  un  gwyneb  Ilon  yn  eu  mysg ;  ac  yn  bur  wahanol  i'r  tri  plentyn 


I02 


CYMRU'R    PLANT. 


oddiallan,  nid  oeddynt  yn  dangos  dim  syndod  wrth  weled  plant 
dieithr.    Ar  ol  crafifu  arnynt  am  ysbaid,  dywedodd  Gwemydd, — 

"  Gadewch  i  ni  íyned  at  ddrws  y  tŷ  mawr  yma  i  ofyn  am  rywbeth 
i'w  fẁyta." 

Ac  felly  yr  aethant.  Ond  cawsant  gryn  drafferth  cyn  dod»  o  hyd 
i'r  ddrwSy  gan  ei  íod  mewn  congl  rhwng  dwy  wal  uchel,  a  bu  raid 
iddjBHt  guro  yn  hir  iawn  cyn  i  neb  ddyfod  atynt.  O'r  diwedd,  y 
mae  rhyw  un  o'r  tu  mewn  yn  gofyn, — 

'^  Ai  chwi  fu  yn  sefyll  o  flaen  y  ffenestr  ? " 

"  le." 

"  Pa  beth  sydd  arnoch  eisieu  ? " 

"Tamaid  o  fwyd,  os  byddwch  mor  garedig." 

''  Wyddoch  chwi  i  bwy  y  mae  y  tŷ  yma  yn  perthyn  ?  " 

*•  Na  wyddom." 

"Dyma  dŷ  y  ddewines.  Yr  ydym  ni  i  gyd  wedi  ein  Uadrata«  ac 
wedi  ein  cloi  yn  y  tŷ  yma.  Nis  gaUwn  ddyfod  aUan,  ac  nis  gall  neb 
agoryd  y  clo  ond  y  ddewines  ei  hunan.  Gwell  i  chwi  fyned  ymaith 
ar  unwaith.  Y  mae  hi  oddicartref  er  neithiwr,  ond  gall  ddytòd  yn 
ol  unrhyw  funud." 


F      GOMDWIG. 


YMAE  breichiau'r  goedwig  allan 
Yn  croesawu^r  deryn  du 
I  roi  pwjs  ei  délyn  arian 

Ar  ei  chaînc,  a  gwnejd  ei  dŷ ; 
El  holl  nerthoedd  rydd  o'i  amgjlch, 

Treth  ni  chyfyd  amo  fe, 
Oaiff  y  goedwig  bêr  alawon 
Yn  adaliad  am  y  lle. 

Maça'n  dyner  y  rhai  bychain, 

Siglo  wna  eu  gwyrdd-las  gryd, 
Byth  ni  chlywir  hwy  yn  ochaüi, 

Nac  yn  wylo  ar  un  pryd ; 
Cwyd  y  rhain  o'u  tai  îel  engyl, 

Gwnant  y  goedwig  f awr  yn  fyw, 
Mae  pob  cang^  trwyddi'n  delyn, 

O  dyw,  fyd,  delynau  Duw. 

Y  marsiandwr  uchelfrydig 

Ddaw  i  guro  wrth  ei  dôr, 
Am  ei  long  i'r  byd  pellenig 

Sydd  yn  gorweddhwnt  i*r  môr ; 
Bhydd  y  gc^wig  iddo'i  derwen, 

Oyda  hon  gordifyga'r  lli, 
Hwn  a  rwyma  gyf andiroedd 

Wrth  eu  gilydd  gyda  hi. 

Mhostryfan. 


Dacw'r  crefftwr  eto'n  rhedeg 

I  gardota  at  ei  drws, 
Hi  a  ranna  iddo'r  onnen 

I  wneyd  ooes  i'w  erfÿn  tlws  ; 
Yr  amaethwr  sy'n  cyhoeddi 

'*  Hhaid  er  mael  i'm  gael  ei  gwên," 
Daw  ei  wraig  tan  uchel  waeddi 

Ar  ei  ol  am  stôl  a  stên. 

Dacw'r  wraig  a'r  f  orwyn  eto, 

At  y  goedŵig  yn  rhoi  taith, 
Am  ei  changau  maent  yn  cwyno 

I  godi'r  glo  i  wneyd  ei  waith ; 
Yntau'r  saer,  o  ddrws  anghenion, 

Tremia'n  union  ati  hi, 
Egyr  ef  ei  llawii  ystafell 

Gyda'i  fwydl  lem  a'i  li. 

Mae  teymgadair  werdd  i'r  goedwig, 

Ymherawdwr  ynddi  sydd, 
Y  mae'r  llew  yn  llond  ei  gadair, 

Oyfraith  hwn  yw  hunan-f  udd ; 
Pan  y  rhua  ei  anerchiad 

Oryndod  cras  trwy'r  deyniaB  fydd, 
Duwies  nos  a  diy  i'w  borthi, 

Gwely  gaiff  gan  deym  y  dydd. 

Rhibiabt  Gocu  0  Wtmbdd. 


CYMRU'R   PLANT.  103 


CYMRT     ODDICARTRBF. 

IY.     ABRAHAM   RSES. 

N  niwedd  y  ddeunawfed  sranrif,  ac  ar  ddechreu  y  bedwaredd 


YN 
ar  bymtheg, — adeg  cyfnewidiadau  mawrion  'Prydain,— un 
o'r  gwŷr  mwyaf  dylanwadol  ac  urddasol  yn  Llundain  oedd 
Abraham  Rees.  Yr  oedd  yn  un  o  brif  bregethwyr  y  dydd,— ei 
wedd  yn  arwrol,  fflach  ei  lygad  treiddgar  fel  y  teUten,  ei  lais  yn 
fwyn  a  soniarus.  Ymysg  yr  YmneUlduwyr,  yn  enwedig»  ystyrríd  ef 
yn  dywysog.  Bu  ei  ddylanwad  ar  addysg  yn  eang.  Bu  ei  Çyclo' 
pcedia  yn  Ilyfrgell  i  genhedlaethau  yn  yr  adegau  pwysig  hynny. 

Ganwyd  Abraham  Rees  yn  Llanbrynmair,  sir  Drefaldwyn,  yn 
1743.  Y  mae  i'w  dad,  Lewis  Rees,  le  anwyl  iawn  fel  diwygiwr,  ac 
fel  cyfaiU  Howel  HarriSy  yng  nghalon  cenedl  y  Cymry.  Yr  oedd 
ei  fam,  Esther  Penry,  yn  un  o  deulu'r  merthyr  John  Penry. 

Anfonwyd  y  bachgen  i'r  ysgol  i  Lundain  yn  1759.  Erbyn  1762 
yr  oedd  yn  athraw  Rfiif  a  Mesur  yn  ei  hen  ysgol  yn  Hoxton« 
EniUodd  enwogrwydd  trwy  ail  olygu  ÇyclopcBdía  Ephraim  Chambers, 
yn  1778;  cyn  hynny  yr  oedd  Prifysgol  Edinburgh  wedi  ei  raddio  yn 
D.D.  Yn  1786  y  mae'n  athraw  Hebraeg  yng  Ngholeg  Hackney« 
O  1802  hyd  1820  bu  wrthi  yn  ddygn  yn  cyhoeddi  gwaith  mawr  ei 
fywydy  sef  y  New  Cyclopadia.  Y  mae  hwn  yn  ddeugain  namyn  un  o 
gyfrolau  mawrion;  gyda  chwech  ereill  o  ddarlùniáu  a  mapiau. 
Cafodd  help  llawer  o  wŷr  enwocaf  y  dydd,— megis  Bonnycastle 
mewn  Algebra,  Syr  Humphrey  Davy  mewn  Fferylliaeth,  Abernethy 
mewn  Meddygaeth,  Landseer  ac  Opie  mewn  Darluniaeth,  Sharon 
Tumer  ac  Owen  Pughe  mewn  Hanes,  FIaxman  mewn  Cerfluniaeth, 
Wilberforce  a  Clarkson  yn  hanes  hawliau  dyn.  Ond  ar  ysgwyddau'r 
golygydd  y  disgynnodd  trymder  y  gwaith.  "Aeth  ugain  mlynedd 
o'm  bywyd/'  meddai,  ''nid  damau  o  ddyddiau,  ond  dyddiau  o 
ddeuddeng  awr  i  bedair  awr  ar  ddeg  o  hyd."  Y  mae'r  gwaith 
aruthrol  yn  dyst  o  ynni  rhyfeddol  ac  o  wybodaeth  eang  y  Cymro. 

Trwy  y  blynyddoedd  o  waith  caled,  pregethai  yr  efengyl  yn 
hyawdl  a  chymeradwy.  Yr  oedd  ei  eofndra  a'i  gydymdeimlad,  ei 
irì  a'i  barodrwydd  i  wasanaethu  rhyddld,  ei  gredo  efengylsûdd,  a'i 
ysbryd  goddefot  yn  rhoi  Ile  amlwg  iddo  ymysg  ei  gyd-ddynion,  ac 
yn  gwneyd  ei  ddylanwad  amynt  yn  fawr. 

Er  cefou  ar  Gymru  yn  fore,  nid  anghofiodd  wlad  ei  enedigaeth. 
Rhoddodd  le  teilwng  i  Gymru  yn  ei  Cyclopcedia,  ac  nid  oedd  dim  yn 
ormod  ganddo  wneyd  dros  ei  Iles,  yn  enwedig  dros  ei  chrefydd. 

Bu  farw  Mehefín  9,  1825 ;  a  chladdwyd  ef  ym  mynwent  BunhiU 
Fields  yn  Llundain.  Gweithiodd  yn  galed ;  ac  yn  hanes  cynnydd 
gwybodaeth  ym  Mhrydain,  nid  a  ei  enw  ar  golL 


CYMRU'R   PLANT. 


TA,    GWAS    TN    JAPAIT. 


IjnjAdoëáá.    Mae  Ìddi  borthlstuloedcl  dn.    Tjf  gwentth,  reiE,  te,  a  thybaco 
Tnddi.    Mae'n  enwog  Bm  dlfstri  ei  blodau. 


CYMRU'R    PLANT. 


BHAI     O      BOBL      F     BVn. 

IV.    T    JAPANIAID. 

t  ROWCH  i'r  ddalen  ^yferbyn,  a  dyma 

1  chwi  un  o  bobl  gySrâìin  Japan. 

Y    mae'n    bur   anhebyjr    i'r    Cosac 

welsoch  y  mis  o'r  blaen,  onld  ydyw  î 

Mae'n  fwy  eiddîl,  yn  twy  tyner,  yh 

fwy  hynaws.     Y   mae  ei    ynysoedd 

hefyd  yn  anhebyg  iawn  i  Rwsia  oer 

a  ^erwin ;  s^wlad  y  lili  a'r  adar  tlysion 

a  r  pysg  IlTw  a'r  Ilafrwyn  tal  yw  ei 

wlad  heulog  ef.    Pwy  leddyliai  tod 

digon  o  ynni  ac  o  fedr  yn  y  gẃr 

mwyn  a  sfwan   i  wrthsefyll    Rwsia 

gawraidd  í      Ond    dyna    y    mae'n 

wneỳd     Er  mai  papyr  yw  muriau  ei  àf 

gartref  y  mae'n  well  milwr  na'r  Rwsiad 

cryt  a  garw,— mor  ddewr,  ac  yn  Ilawer 

medrus      Y  mae  byddin  o  tua   450,000  o 

Japamaid  yn  rhew  ac  eìra  Manchuria  y  dyddiau 

hyn   a  hwy  sy  n  ennill. 

Gwlad  y  tlysri  a'r  tynerwch  yw  Japan.    Ynys- 
oedd  fel  Prydam  ydyw;  ac  y   mae   bron   ar  ein 
cyfer    jr  ochr  arall  i'r    ddaear.     Hyd    o    fewn 
hydig  yn  0I    prtn  y  credai  neb  y  deuaì  Japan  techan 
b>tü  yn  un  o  ji, enhedloedd  pwysicaf  y  byd.    Ond,  trwy 
wladgarwch  ei  phobl,  a'u  hawydd  am  addysg,  a'u  medr, 
a'u  penderfynìwl,  dyma  hi  heddyw  yn  un   o  wlec^dd   penoaf  y 
ddaear.     "  Prydûn  y  Dwyrain  "  y  gelwir  hi. 

O  ran  eu  crefydd,  dywed  y  Japaniaid  mai  y  grefydd  oreu  yw  y 
grefydd  a  wna'r  dynion  goreu.  Y  maent  hwy  eu  hunain  yn  bobl 
garedig,  ddiddig,  foesgar,  holüis,  a  glân.  Tybed  fod  dilynwyr 
Crist  cy&tal  ?  Mae  rhyddid  bam  yn  Japan,  a  drws  agored  i  Grìst. 
Ond  y  maç  creulondeb  byddinoedd  Ewrob, — y  rhai  welodd  y 
Japaniaìd  yn  China,— a  balchder  trahaus  Rwsia,  yn  el  wneyd  yo 
beth  anodd  l'r  genedl  ieuanc  a  dyddorol  hon  weled  yr  lesu  fel  y 
mae. 

Am  enwau  rhyfelwyr  Japan  yn  unig  y  gwyr  plant  Cymru  hyd  yn 
hyn,— Oyama,  Kuroki,  Oku,  Nodzu,  Togo,  ac  ereilL  Ond,  wedi 
iddi  gael  heddwch  ar  ol  y  rhyfel  otnadwy  y  mae  ynddo'n  awr,  y  mae 
Japan  jm  stcr  o  ddod  yn  eawog  ar  Iwybrau  hedd  a  masnach  he^. 


io6  CYMRU'R    PLANT. 


ROBIN     OOCH. 


NID  oes  aderyn  ym  Mhrydain  mor  adnabyddus  i  bawb  a  Robin 
Goch.    Gelwir  ef  hefyd  yn  Frongoch  a  Bronrhuddyn. 

O'r  hoU  deulu  asgellog  cerddgar,  Ueiaf  eu  maintioli,  y  mae 
Robin  yn  un  o'r  rhai  tlysaf,  a  mwyaf  amryliw.  Y  mae  eí  gefn  yn 
wineu  lled  ddisglaer ;  ei  fron,  com  ei  wddf,  ei  dalcen,  ac  o  gylch  ei 
lygaid  yn  goch  tanlli,  ynghyda  Ilinell  Iwydlas  o  amgylch  y  cochni. 
Y  mae  rhannau  isaf  y  fron  yn  wyn,  tra'i  big  a'i  lygaid  yn  ddu. 
Nid  yw  Uiwîau  y  fenyw  mor  gryf  a  thanbaid,  ac  y  mae'n  Uai  o 
ychydig  hefyd. 

Hyd  arferol  y  Robin  yw  pum  modfedd  a  thri  chwarter,  ond  ceir 
rhai  cryfíon  weithiau  yn  chwe  modfedd.  Ni  phwysant^  yn  gyffredin, 
ond  tua  hanner  owns. 

Ymddengys  Robin  fel  rhyw  wr  bonheddig  o  radd  uchel,  o  ran  ei 
ddìwyg  a'i  ymddangosiad,  ac  y  mae  hynny  yn  Ilawer  yn  ei  ffafr,  i 
feithrin  y  fath  gariad  ym  mynwes  dynolryw,  o  bob  cenedl,  tuag  ato. 
Ond  nid  wrth  yr  olwg  y  mae  barnu  Robin,  mwy  na  ninnau. 

Y  mae'n  frodor  o'n  gwlad,  ac  y  mae  yn  un  o'r  rhai  cyntaf  i  rag- 
fynegu  oerni  y  gaeaf.  GeUwch  sicrhau,  pan  y  gwelwch  fìnteioedd  o 
robinod  yn  nesu  at  eich  tai,  fod  y  gaeaf  a'i  ystormydd  bUn  yn  agos. 
le,  onid  dyma  un  o'r  hen  rigymau  syml  a  ddysgasom  gyntaf  pan  yn 
blant  ? 

**  Robiu  Goch  ar  ben  7  rhiniog, 
A*i  ddwy  aden  yn  anwjdog, 
Yn  dywedyd  yn  ysmala  — 
Y  mae  hi'n  oer,  mae'n  siwr  o  eira." 

Anfynych  y  gwelir  ef,  pan  fydd  y  tywydd  yn  galed,  ac  yntau  yn 
newynog,  yn  neidio  hyd  frigau  y  berthen,  ond  ymguddia  mewn  rhyw 
dyllau  mewn  cloddiau  a  hen  adeiladau. 

Y  mae  ynddo  gyfuniad  o  wyleidd-dra  a  hyfdra,  ond  par  angen 
bwyd  iddo  ddod  yn  agosach  i'n  tai,  yn  anad  yr  un  aderyn  bach  araU, 
ac  eithrio  efaUai  yr  aderyn  to.  Ysboncia  hyd  gerrig  y  drws,  a 
neidia  ar  astell  y  ffenestr,  yn  rhyw  hanner  gwyllt  a  hanner  dof; 
ondy  os  caiff  le,  sef  y  gronyn  Ileiaf  o  garedigrwydd,  trwy  luchio 
ychydig  friwsion  allan  iddo,  daw  Robin  yn  fùan  ''yn  Ilanc"  ym- 
Iyngar  i'w  ryfeddu  wrth  yr  un  Ile.  Yn  wir,  daw  wedyn  mor  ddof 
nes  y  bwyty  wrth  eich  traed ;  ac  yn  y  diwedd,  daw  mor  wâr  nes  y 
neidia  ar  eich  Ilaw  i  bigo  ei  saig. 

Y  mae  Iluoedd  o'r  beirdd  wedi  darlunio  helyntton  Robin  yn  ystod 
adegau  y  rhew  a'r  eira.    Dyma  ddywed  Grlan  Alun, — 


CYMRU'R    PLANT.  107 

**  Bydd  Bobin  yn  hopian  at  ddrws  7 tŷ,  ^*  Mae'r  Bobin  Gkx$h  a'r  Fwyalch  dloB, 

Tan  rynnn  ar  7  rhiniog ;  Yn  aroB  7ma*n  ddiddig 

TBbia  ì  mewn  7n  bert  a  ûy,  Trw^'r  gaeaf  oer,  er  íod  7  ddau 

'B  un  íath  a  hen  g^m^dog.  A'u  tel^nau  ar  7r  hél^g." 

Y  mae  y  werínos,  bron  yn  gyíFredinol,  yn  credu  yn  bendant,  íel 
Glan  Alun,  fod  Robin  yn  aros  *'trw/r  gaeaf  oer/'  o  amgylch  ein 
bwthynod  mynyddig.  Nid  yw  hyn  yn  hollol  wir  bob  amser. 
Mewn  ysgríf  afluog  a  dyddorol  yn  y  Daíly  News  yn  dcUweddar, 
traetha  adarwr  enwog  ffeithiau  hynod  am  bob  math  o  adar  ar 
amseroedd  caled  yn  nhrymder  y  gaeaf.  Dywed  nad  oes  gan  adar 
y  tir,  mawr  a  mftn,  unrh^rw  wlad  Gosen  neilltuol  I  ymfudo  iddi ;  ond 
ar  adegau  eiraog,  rhewUyd,  a  gwir  lym-fìniog,  diangant  dros  y  môr, 
fel  y  cynydda  graddfa  yr  oerni.  Aifi  hyd  yn  oed  y  Robin  Goch, 
y  Deryn  Du,  yr  Ehedydd,  Siani  Lwyd,  <fe:.,  weithiau,  mor  bell  ag 
Affrig  i  chwilio  am  fwyd.  Nid  oes  bron  yr  un  aderyn  na  eheda 
tua'r  de,  yn  wahanol  heidiau,  yn  ol  fel  y  bo  ansawdd  y  tywydd. 
Gwyddant,  trwy  r^rw  reddf  gyfriniol,  pa  bryd  y  tegeiddia  yr  hin  tua 
hen  wlad  eu  genedigaeth ;  yna,  yn  ol  a  hwy  yn  Uawen  eu  bron ;  ac 
wedyn,  wedi  cyrraedd  adref,  y  bydd  canu  anthemau  diolch,  a 
dawnsio  hyd  frigau  y  Uwyn,  a  phen  y  cloddiau. 

Y  mae  dylanwadau  y  tymhorau  yn  amlwg  iawn  ar  droion  bywyd 
Robin.  Yn  nyddiau  duon  Hydref  bydd  ei  nodau  yn  brudd  a 
wyloAis,  ac  yn  fwy-fwy  felly,  nes  bron  distewi;  ond  yn  y  gaeaf 
cly^r  ei  lais  ef,  a  Uais  y  Binc  a  Thitw  Domos  Las,  yn  amlaf  o'r 
mftn  adar  brodorol.  Bydd  caredigrwydd  yn  oodi  ei  galon.  le, 
chwedl  Abon, — 

"Eobin    Qoch,    arbennig    7W,  —  ^n  "  Oardota'r    gaea'    oer,    gw^n,  —  er 
g^sgo  anw^d, 

Mewn  gwasgod  ddig^fr^w ;  Wna  ar  riníog  bwth^n : 

Un  gwâr  o'r  adar  ^d^w,  A  sw^nol,  am  friwBÌon^n, 

Ym  mon  7  berth  7  mae  ^n  b^w.  Fe  eiiia  fawl  ddel  i  dd^n." 

Dyma  fel  y  cftn  lolo  Mon, — 

**  Oann'i  grwth  wrth  £7  mwth^n  *  *  Ac  oeraidd  d^mor  eira 

Heb  un  o'i  fath,  Bobin  ÍTnn ;  Nid  cw^no'n  oer,  ond  cann  wna ; 

Dig^mar  ei  deg  em^n,  Wrth  ganu'n  rhw^dd  drw^'r  flw^dd- 

0*i  I7B  dail, — ^mae'n  goglais  d^n.  7n, 

Fe  rỳdd  wers  werthfawr  i  dd^n.'* 

Dyma  fel  y  canodd  Berw,  wrth  weld  Robin  Goch  yn  seinio  ei  gân 
yn  Uon,  ar  ymyl  hen  drol  ym  Meddgelert,  yng  nghanol  yr  eira,  ym 
mis  lonawr,  1904, — 


io8 


CYMRU'R    PLANT. 


"  Rhoi  mawl  cân  ar  ymyl  cert,— os  yw'n  oer, 
Wna'r  soniaros  Bobert ; 
O'i  egwan  bìg,  a'i  gân  bert, 
Boddia  galon  Beddgelert.'' 

Wedi  i'r  Gwanwyn  hyfrydol  wawrio,  bydd  Robin  wrth  ei  fodd,  a 
bydd  yn  fywiog,  a'i  aceniad  yn  Uawn  o  wefr  cerddorol  yr  urdd. 
Ebe  Ta\yvraenyáá,  o'r  Atnerig, — 


**  Ar  íynd  i  flwrdd  mae'r  gaeaf  du, 
Ar  ddod  mae'r  Gwanwyn  iach, 
A  rhwng  j  ddaa,  mae  Robìn  fel 
Un  o*r  proff  wydi  bach ; 


Ac  ym  nxhwysigrwydd  mawr  ei  swydd 
Ar  flens  yn  canu'i  gloch, — 

Yn  galw'r  gwanwyn  at  ei  waith 
Y  gwelaf  Robin  Goch." 


Dyma  fel  y  dywed  I  J.  ab  Dafydd,  Llynlleifìad,  ei  hanes, — 


"  Pan  oedd  y  gwynt  yn  oer  a  blin, 

A'r  awyr  yn  èiraog, 
Daeth  Robìn  Goch  dan  bwys  yr  hin, 

A  saf  ai  ar  f  y  rhiniog  ; 
Y  gwirion  bach  agorai  'i  big, — 

Ei  gynnü  bill  f e  ganodd, 
Ac  yno'n  rhwydd,  o  fewn  tj  nhrig, 

Croesaẁiad  cu  a  gafodd. 


**  Pan  wenodd  hin  y  Gwanwyn  mwyn, 

Ehedodd  Robin  ymaith, 
I  gwmni  hoff  gwir  gôr  y  llwyn,  - 

Y  Fwyalch  bêr  a'r  Fronfraith ; 
Mae'n  awr  yn  llon,  a'i  fron  yn  iach, 

Yn  seinio  oân  o'r  fwynaf, — 
Anghofio  wnaeth  y  bwthyn  bach, 

Lle  cafodd  groeso'r  gaeaf." 


Gelwir  Robin  yn  gyfaiU  dyn,  ac  y  mae  yn  un  o  ffîryndiau  gardd- 
wyr  ac  amaethwyr,  yn  enwedig  yn  nhymor  y  Gwanwyn.  Fe'i 
gwylia  yn  palu'r  ardd,  neu  yn  trin  y  pytatws,  gyda  gwedd  lawen 
a  diolchgar,  gan  neidio  at  y  mân  bryfetach  a  godant  o'r  pridd. 
A  mor  hyf  nes  sefyll  ar  raw  y  garddwr.  Felly  gyda'r  frermwr, 
fe'i  canlyna  drwy'r  dydd  pan  yn  aredig  gyda'i  wedd  ar  y  maes ;  ac 
weithiau,  pan  wedi  ei  ddigoni  a  phryfaid,  fe  ddawnsia  mewn  bodd- 
had  ar  gorn  yr  aradr. 

Nid  oes  gan  yr  un  aderyn,  hwyrach,  wisg  a  duUwedd  mwy 
deniadol,  er  cael  tamaid.  Yn  wir,  mae'n  anhawdd  i  gybydd  beidio 
a  thaílu  crystyn  i  Robin  Goch,  gael  iddo  weled  y  òow  urddasol  a 
gaiflf  efe'n  dâl  ganddo.  Carneddog. 


F      WMNTNJSN     FFOI,. 


Ml  welaÌB  wenynen  ar  f ore  o  haf , 
Yn  chware  gylch  bonet  fy  mam, 
Gan  dybied  f od  mel  yn  ei  blodau  yn  stor, 
A'r  blodau  yn  ddîm  byd  ond  iham. 


Disgynnodd  ar  flodyu  gan  f  wmian  ei 
Fel  sìomwyd  er  cryf ed  ei  sel ;  [chân, 

Ac  ymaith  hi  fry siodd,  ehedodd  yn  syth 
I'r  meusydd  i  chwìlio  am  fêl. 


Borth  y  Oest. 


Ceir  bechgyn  a  merched  yn  chwilio  am  fêl, 

Ar  flodau  pleserau  y  byd ; 
A  phrofodd  myrddiynau,  er  siomiant  a  loes, 

Mai  thatn  yw  y  blodau  i  gyd. 

W.   EOBS   HUOHES. 


CYMRU'R    PLANT.  109 

BIODTN     Ffi     BAUt. 

ELSOCH  cbwì  flodyn  yr  haul  ì  Mae'n 
flodya  mawr  yn  yr  Ánieris  y  byddai 
yn  wertb  î  blant  o  Gyinru  groesi  y 
Werydd  í'w  weled,  NÍs  gwddom  ai 
llyffad  y  dydd  Cymru  yw,  iradi  ymfudo 
ryw  amser  yn  y  gorfleRnol  pell,  ac  wedi 
cynhyddu  yn  arutbrol  byd  at  ddyfod  yn 
fìliwnydd  ym  mysgr  y  blodau  u  peidio.  Fodd 
bynnag,  y  mae  yn  flodyn  aruthrol,  yn  tyfu  ar 
wrys^yn,  weithiau  yn  is  troedfedd  o  uchder.  Mae 
eî  wyneb  yn  g^maint  a  ffwyneb  cloc  neu  glawr 
bospan.  Mewn  rbyw  Áfordd,  y  mae  y  olodyn  yn  debyg  i  wyneb 
haul  o  bell,  ac  y  raae  o  liw  melyn  lawn.  Mae  tua  50  o  fatbau 
ohonynt,  yn  amrywìo  mewn  uchder  o  ddwy  i  fyny  byd  15  troedfedd. 
Brodor  o'r  Amerig  yw ;  y  mae  rbai  mathau  ohonynt  yn  dymhorol, 
neu  yn  tyfu  a  byw  dros  yr  haf,  ac  yna  yn  sTwywo  i'w  gwraidd;  ac 
ereill  yn  dryflynyddol,  neu  yn  parbau  ar  byd  y  flwyddyn.  Gellir  eu 
gweled  yn  gyfiredìn  yn  y  gerddi  yn  y  wlad.  Mae  eu  bonau  yn  dda 
fel  cynnud ;  a  chodìr  yr  badau  lluosog  ì'w  defnyddio  a'u  gwertfau, 
oblegid  y  maent  yn  dda  fel  ymbortb  i  ednod  a  gwartlieg,  a  gwneir 
math  o  olew  gwerthfawr  ohonynt  Gan  fod  y  blodau  mor  ffrost- 
fawr  a  gorwych  yr  olwg  amynt,  raedrant  addumo  darn  o  dir  yn 
eSeithiol  iawn ;  a  dywedir  eu  bod  yn  y  gorllewin  a'r  de  yn  boblog- 
aidd  ar  gyfrif  eu  bymddango^ad  godídog  o  belL 

Ond  eìn  hamcan  yw  aâ-odd  cSiwedl  fach  i  arddangoi  tfyáá  yn 
Nuw,  a  drwg  hunanymddiriedaetfa ;  a  gobeithiwn,  cyn  myned 
ymbellacb,  fod  y  plant  yn  deall  ystyr  gair  mor  hir  a'r  olaf  yna. 
Nid  y  geirìau  bwyaf  yw  y  rhai  goreu,  ond  y  mae  yn  rbaid  wrth 
ambell  un  obonynt  yn  awr  ac  eto.  Golyga  ffydd,  orffwys  ar  Dduw ; 
a  hunanymddinedaíeth,  orflwys  aroom  ein  bunaio.  Mae  Petr  yn 
engrfûfft  o  ddyn  yn  pwyso  ar  Dduw,  a  Judas  o  un  yn  pwyso  amo 
eì  bun.  Llyfr  Duw  yw  Natur,  a  phan  oedd  ein  Harglwydd  ar  y 
ddaear,  gallai  efe  ddarllen  Natur  fel  darllena  plant  yr  Ýsgol  Sul 
"Rhodd  Mam."  Gwelai  deymas  nefoedd  a'i  begwyddorion 
litírdd  ar  hyd  y  ddaear.  Yr  ydym  ni  yn  coUi  y  ddawn  o  ddarllen 
Natur  yn  iawn.  Dyna  yw  hanes  popeth  yn  natur,  sef  banes  daearol 
gydag  ystyr  nefot.  Argraft  daearol  yw  llyfr  natur  o'r  Uyfr  bardd 
ysbrydol;  a  pbe  caem  ni  awen  ddigon  ysbrydol-loyw,  darllenem 
bethau  rhyfeddol  allan  o  lyfr  natur  agored  o'n  hamgylch.  A  phe 
bae  gennym  glust  fwy  ysbiydol,  clywem  y  coed  a'r  blodau  yn 
ymgomioi,  a  chaem  iawer  o  wybodaeâi  fuddìol  a  difyr. 
Pan  yn  byw  yn   nhalaeth  Pensylvanla,  ychydig  o  fìlltiroedd  o 


iio  CYMRU'R    PLANT. 

Pittsburgy  Ue  mae  yr  Allegheny  a'r  Fonong^ela  yn  troi  yn  un  afon 
fawr,  ac  yn  cael  enw  newydd,  sef  Ohio,  fel  y  cafodd  Saul  enw 
newydd  wedi  cyfarfod  a'i  Arglwydd  yn  agos  i  Damascus,  yr  oedd 
gennym  gnwd  o  flodau  yr  haul  y  tu  cefn  i'n  tŷ,  yn  y  man  y  deuai  yn 
gynnes  o  ganol  Mehefìn  ymlaen  hyd  ddiwedd  Awst.  Byddent  yno 
yn  rhesi  o  fílwyr  tal  a  golygus,  a'u  gwynebau  yn  fwy  amlwg  na  dim 
arall  ynglŷn  â  hvi^.  Go  feinion  oeddynt  o  gyrS,  a  phrìnion  iawn  o 
ymenydd.  Gyferbyn  ft  hwy,  ar  dalcen  y  tŷ,  yr  oedd  hopyswydden 
dyfai  erbyn  Awst  i  fyny  dros  y  ífenestri,  dros  y  cyntedd  i  fyny  hyd  y 
bargodydd  a'r  simneiau,  ac  i  fyny  yn  uwch  na  hynny,  pe  bae  yno 
r^rwbeth  safadwy  iddynt  ymafael  ynddo.  Yn  iynych  y  sylwn  ar  un 
o  gangau  tyner  y  wydden  yn  estynedig  megis  braich  a  llaw  allan  o 
ochr  y  simneu,  fel  pe  yn  chwilio  am  rywbeth  i  ymafael  ftg  ef,  ac 
yna  yn  troi  yn  ol  i  gydio  yn  y  peth  gai. 

Cof  gennym  un  noson,  yn  niwedd  Awst,  ein  bod  yn  eistedd  yn  y 
cyntedd,  a  goleu  y  lloer  mor  glaer  fel  y  gallech  weled  yr  ochr  arall 
i'r  dyffryn,  a  gwelem  y  gatrawd  o  íiodau  yr  haul  yn  gwylio  murìau 
yr  ardd  fel  pe  baent  gaerau ;  ond  ymlaen  tua  hanner  awr  wedi  deg, 
dechreuodd  godi  yn  wynt  mawr,  gan  gyffroi  y  Uwch,  a  lluchio  y 
dail  a'r  brigau  o  amgylch.  Pan  y  mae  yn  chwythu  yn  Amerìg,  y 
mae  yn  chwythu  I  Aethom  i'r  tŷ,  ond  distawodd  cyn  y  bore 
rywbryd,  tel  yr  oedd  yn  fẁyn  a  braf  fel  arfer,  pan  godasom.  Wedî 
myned  aílan,  o'r  braidd  y  coeUem  ein  Uygaid,  yr  oedd  y  gatrawd 
ílodau  golygus  yn  gydwastad  a'r  Uawr,  a'u  gwynebau  yn  y  glasweUt 
gwlyb.  Daeth  i'n  meddwl  yr  ymadrodd  Ysgrythyrol, — "  Balchder 
sydd  yn  myned  o  flaen  dinistr,  ac  uchder  ysbryd  o  flaen  cwymp. 
Gwell  yw  bod  ^m  ostyngedig  gyda'r  gostyngedig,  na  rhannu  yr 
ysbail  gyda'r  beilchion."  Sicr  gennym  fod  y  fìntai  flodau  rhwysg- 
fawr  yr  hwyr  cynt  yn  Uawn  hunanymddiriedaeth  yn  eu  rhwysg  a'u 
balchder;  ond  yn  y  man  y  daeth  profedigaeth,  syrthiasant  yn  Uu. 
Gwelwn  nad  oedd  gwreiddiau  iddynt  gwerth  dim.  Yr  oedd 
ganddynt  ormod  o  wyneb  a  rhy  fach  o  ymenydd  a  sylfaen.  Yr 
oeddynt  yn  wych  yn  y  golwg,  ond  yn  wan  iawn  yn  y  dirgel. 

Wedi  troi  golwg  at  yr  hopyswydden  o  amgylch  y  tŷ,  gwelwn  ei 
bod  wedi  gorchfygu  y  gwynt  enbydus  ofnadwy,  a'r  rheswm  am 
hynny  oedd  fod  ganddi  afael  am  y  tŷ,  a'i  myrdd  breichiau  a 
dwylaw  gaíaelgar  am  y  ffenestrí,  am  y  cyntedd,  am  y  bargodydd, 
am  y  simneiau,  ac  am  bopeth  gafaeladwy.  Yr  oedd  hi  yn  ddiogel, 
oddigerth  i'r  tŷ  symud  ymaith,  ac  nid  oedd  llawer  o  berygl  i 
hynny.  Y  fath  ddarluniad  o  ílyddl  Daeth  yr  ymadrodd  arali 
i  fy  meddwl,  sef,— "  Y  neb  a  ymddiriedo  yn  yr  Arglwydd,  gwyn  ei 
fyd  hwnnw."  Onid  yw  natur  o'n  hamt^fylch  yn  Uyfr  agored  Duw, 
ac  yn  llawn  datguddiadau  o'r  ysbrydol  ? 

Uiíca,  N,Y,  Indkx. 


CYMRU'R    PLANT. 


III 


DFOWCH    FSICHIAU    JBICH     GIírDD. 

ARFERAI  un  o  bregethwyr  mawr  Efrog  Newydd  adrodd 
hanesyn  am  ei  dald,  yr  hwn  oedd  felinydd.  Ryw  ddiwrnod, 
elai  y  melinydd  a  sachaid  o  flawd  i  brynnwr,  oedd  yn  byw  yr  ochr 
arall  i  fynj^d  yn  yr  Alban.  Ar  y  ffordd  wrth  fyned,  syrthiodd  y 
sacfa  oddiar  gefn  yr  anitaiL  Ac  er  ymdrechu  fẁy  na  mwy,  methai 
y  melinydd  yn  deg  a  chodi  y  sach  i'w  Ue  drachebi.  Bu  yno  mewn 
pryder,  yn  yr  unigrwydd,  yn  hir,  yn  disgwyl  y  bydd^  i  rywun 
ddyfod  heibio  a  rhoddi  help  llaw  iddo.  O'r  diwedd,  er  ei  lawenydd, 
gwelai  ddyn  yn  dod  yn  nhroad  y  fiordd  yn  y  pellder.  Pan  ddaeth 
jrn  nesy  adnabu  y  melinydd  ef,  fel  ar^Iwydd  y  fro, — M^  laírd  ofthe 
Clan,  Ac  nis  gallai  feddwl  am  feiddio  gofyn  i'r  uchelwr  am 
gymorth. 

Ond  gwelodd  y  boneddwr  yr  anhawsder  ar  unwaith;  ac  heb 
ddweyd  gair,  ymaflodd  yn  un  pen  i'r  sach,  ac  ymaflodd  y  melinydd 
yn  y  Ilall,  a  buan  iawn  y  rhoddwyd  y  sach  jm  ei  lle. 

Diolchai  y  melinydd  yn  ddibrin  iawn  am  y  caredigrwydd.  "Y 
üordd  oreu  o  ddiolch  i  mi/'  meddai  y  boneddwr,  "  ydyw  i  tithau, 
pa  bryd  byniiag  y  gweli  ryw  gyfaill  mewn  cyfyngder  tebyg,  estyn 
help  Ilaw  iddo." 

Y  mae  yr  uchod  yn  cyfeirio  at  un  o  brif  egwyddorion  yr  efengyl. 

^*  Y  baich  oedd  anioâdefol 
I'r  cryfa*  o  ddjnol  ryw, 
Orweddodd  yn  ofnadwy 
Ar  ysgwydd  gref  fy  Nuw." 

A'r  diolch  goreu  ydyw  rhoddi  cymorth  Ilaw  ac  ysgwydd  i  ambell 
druan,  sydd  mewn  unigrwydd,  jrn  wylo  ac  yn  methu  codi  ei  faich. 
«  Dygwdi  feichiau  eich  gilydd,  ac  felly  çyflawnwch  gyfraith  Crist." 

Llithfaen,  £.  Sidnst  Morris. 


«^ 


MMYN  -  WMDDI. 

(CTPLWTNEDIO    I    BLAKT    Y    DIWTOIAD.) 


OIESU,  gwyn,  dihalog, 
aad  imi'th  weld  trwy  ffydd,— 
HoU  ragoriaethau  Dyndod, 

A  Duwdod  ynnot  sydd ; 
Rwy'n  cam'r  son  am  danat 

Yn  nheml  efengyl  hedd, — 
0  lesu  bendigedifir, 
Gad  imi  weld  dy  wedd. 

Llwynhudol. 


Trwy'th  Ysbryd  Santaîdd,  lesu, 

Trig  yn  íj  nghalon  i ; 
Cans  er  fy  mwyn  ddioddefaist 

Ar  groesbren  Calfari ; 
Wrth  goûo  am  dy  gariad, 

Wrth  weled  gwaith  dy  ras, 
Mi  orf oleddaf  ynnot 

Pan  losgo'r  ddaear  las. 

H,  TuDWAL  Datibs. 


CYMRU'R    PLANT.  113 

YM   MYD    ¥R    ANIFAH. 

V        0    FLAKN    T    TRWTN60RN. 

MAE  pum  math  o  drwyngorn  (rhtnoceros).  Cartref  tri  o'r  rhai 
hyn  yw  corsydd  poethion  India,  Java,  a  Sumatra.  Aíonydd 
a  gwastadeddau  heulog  AiErig  yw  cartref  dau  arall,  set  y  trwyn- 
gorn  gwyn  aV  trwyngom  du. 

Y  trwyngorn  yw'r  anifail  tir  mwyaf  ond  yr  eliffant.  Y  mae  rhwng 
chwech  a  saith  troedfedd  o  uchder,  ac  y  mae  golwg  erchyll  ar  ei 
gorff  enfawr  a'i  gyrn  rhyfedd.  Er  hynny,  os  caiff  lonydd,  anifail 
swrth  a  digyffro  ydyw,  ac  nid  yw  yn  hofi  o  ymosod  ar  neb.  Ar 
laswellt  a  mangoed  y  mae'n  byw,  ac  felly  nid  oes  yr  un  creadur 
arall  yn  mynd  yn  ysglyfaeth  iddo.  Pan  yn  gwneyd  Sordd  haiam 
Uganda,  daeth  y  gweithwyr  i  goedwig  enfawr  oedd  megis  yn 
gartref  i'r  trwỳngorn,  ond  ni  wnaeth  yr  anghenfílod  bodlon  ddim 
niwed  iddynt.  Yn  yr  un  goedwig  clywid  rhu  y  Uew  yn  aml,  ac  yr 
oedd  ef  yn  berygl  iawn.  Ni  faidd  hyd  yn  oed  y  Ilew  ymosod  ar  y 
trwyngorn,  y  mae  ei  groen  llederog  yn  rhy  galed,  a'i  ddannedd  yn 
rhy  berygl.  Anaml,  meddir,  y  defnyddia  y  trwyngora  ei  gorn  tel 
art,  à'i  ddannedd  yr  ymesyd. 

Gelyn  pennaf  y  trwyngorn  yw  dyn, — y  dyn  hwnnw  sydd  a'i  fryd 
ar  berygl  a  hela.  Yn  fiian  iawn  bydd  trwyngorn  Affrig, — ÿ  gwyn 
cawraidd  a'r  du  llai, — wedi  diflannu.  Ond  erys  yn  hir  yn  fforestydd 
corslyd,  tewion,  ac  afíach  Java. 

Try  y  trwyngom  weithiau  yn  erbyn  yr  héliwr.  Tri  sydd  yn  y 
teulu  fel  rheol.  Rhed  y  bychan  i  ddechreu,  a'i  tam  ar  ei  ol.  Sait 
y  trwyngorn  i  wynebu'r  gelyn.  A  phan  ddeffry  ei  lid,  rhuthra  i'w 
gyfarfod. 

Aeth  heliwr  unwaith  ar  farch  gwyn  i  chwilio  am  drwyngorn  i 
gyrrau  coedwig  yn  Zululand.  Gydag  et  yr  oedd  Zulu  ar  tarch,  a 
thri  ar  draed,  pob  un  a'i  wn.  Gwelsant  deulu  hapus,  tri  tel  arter, 
o'r  creaduriaid  mawr.  Gwnaeth  y  trwyngorn  swn  brochus,  ac 
ymaith  a'r  tri.  Pan  ar  gwrr  y  goedwig,  trodd  y  trwyngorn  yn  ol, 
a'i  lygad  yn  melltennu  Ilid  at  y  ceffyl  gwyn.  Rhedodd  heibio'r 
^uluaidy  ac  ar  ol  y  ceftyl.  Yr  oedd  y  cefiyl  dychrynedig  yn  llawer 
buanach  na'r  anghenfil  afrosgo,  a  diangodd  et  a'i  tarchog  yn 
ddianaf.  Wrth  i'r  trwyngora  Iluddedig  ddod  yn  ol,  yr  oedd  y 
Zuluaid  wedi  ymguddio.  Anfonodd  un  fwled  trwy  ei  galon,  ac 
un  arall  fwled  drwy  ei  ysgyiaint.  Syrthiodd  y  trwyngorn  ar  ei 
liniau,  fel  pe'n  gorffwys ;  rhoddodd  wich  ddolefiiSy  ac  yna  ymoUyng- 
odd  i  lawr  yn  farw.  Ni  fùasai  bwlet  yn  angeuol  iddo  yn  unlle 
aralL  Pe  tarawsai  ei  ben,  aethai'r  fwlet  yn  fflat  fel  botwm»  ac  ni 
wnaethai  fawr  mwy  o  niwed  i  blygion  tewion  croen  ei  ochrau. 

Bwyteir  cig  y  trwyngorn ;  a  dywed  ambell  heliwr  newynog  fod 
blas  da  arao. 


114 


CYMRU'R  PLANT. 


MAE*R  6WANWYN   WEDI   DYFOD. 


Y  geirìan  gan  D.  O.  Jonbs,  Abergynolwyn, 
0  Drysorfa  y  Plant. 

DOH  At^.     Tsffafn  a  bywioff. 
:8| 

:n, 

Mae'r 

:d 
:d, 

:8, 
:fi 

Ac 

:t, 
:8i 

ẅ.t. 
:'.d 

Mae 

:*,n 
••d 

f.At?. 

:*s, 
:*%fi 

Ac 

:  «r 

:  "t. 


Eyan  J.  RowLANDSy  Abergynolwyu. 


8,  :d  :r  |n  :f  :n 

r  :-  :n.r|d  :-  :8( 

I,  :ti:d  |ti :-  :d 

A      •      •      1      • 

ni  :8i  :8,  |8, :-  :8( 

8, :-  :f,  |n, :-  :n. 

f, :-  :8,  |8i :-  :8i 

0,  •    •    1    • 

gn'^anwyn  wed  -  i 

d  :-  :ti  |d  :r  :d 

dy      -      f od         A 

t, :-  :-   |d  :-  :d 

by w  -  yd  yn        ei 

d  :-  :d  ff  :-  :n.d 

gôl, 

t,  :-:-|-: 

di  :n,  :8i  |d  :ti  :d 

8i :-  :-   |d| :-  :d, 

f, :-  :n,  |r, :-  :d| 

8,  :-:-|-: 

8,  :d  :r  |n  :f  :n 
n,  :8i  :8(  18, :-  :8( 

fel        pe  ar         ei 

d  :-  :ti  |d  :r  :d 

r  :-  :n^r|d  :-  :1, 

8,  :d  :t,  |n  :-  :r 
n,  :-  :8|  |8, :-  :f, 

gwifig-obryn        a 

d  :-  :r  |d  :-  :t, 

d  :-:-!-: 

8, :-  :f,  In, :-  :f, 

n, :-:-{-: 

or       -       eu       Yn 

t, :-  :-   |d  :-  :d 

dôl; 

a  •— •— 1— • 

di  :ni  :8i  |d  :ti  :d 

8,:-  :-  11,:-  :f. 

8|  :-  :8i  |8, :-  :8, 

di  :-:-|-: 

8  :1  :8  |8  :1  :t 

d' :-  :-  |t  :-  :1 

8  :f  :n  |r  :de :r 

re  :-:-|n: 

n  :f  :n  |r  :-  :r 

d  :-  :n  |r  :-  :t, 

d  :ti  :d  |t,  :lei:t, 

il    •_•_!_•. 

u    •    •    1     • 

an  -  ian  wed  -  i 

8    •       «8    |8    •       »8 

d  :-  :d  |ti  :1|  :8i 

deff     -     0         0»i 

S    •—    •—    |8    •      •S 

n  :-  :d  Is  :-  :f 

chwsg  breaddwydiol 

8  :-  :8  |8  :-  :8 

n  :r  :d  18, :-  :8i 

maith, 

fe  :-:-|8:- 

d  :-:-!-:- 

^         ralL  ad.  lih. 

8,  :d  :r  |n  :f    :8 

8  :-  :-  |f  :-  :re 

n  :r  :d  |n  :-  :r 

d  :-:-|-:- 

n,  :8,  :8(|8(  :l,  :tfti 

1, :-  :-  11,:-  :1, 

8|  :f,  :n,  js, :-  :f. 

n, :-:-!-:- 

fel     pe'n  rhwbio  'i 

d  :n  :r  |d  :-   :d 

llyg    -    aid       Cyn 

d  :-  :-  |d  :-  :d 

dech  -  ren  ar         ei 

d  :t,  :d  |d  :-  :ti 

gwaith. 

d  :-:-!-:- 

d  :-  :t,|<a.:l,{;*' 

f, :-  :-  |f, :-  :fe, 

8, :-  :1|  |8, :-  :8, 

d,  :-:-i-:- 

2  Mae  adar  mân  y  boreu 

Yn  canu  croesaw  *r  haul, 
A  natur  hyd  y  Uethrau 

Yn  gwisgo  *r  coed  â  dail ; 
Daw  'r  dirìf  geindlws  flodau 

I  harddu  'r  gwyrddlas  Iwyn, 
A'r  gwcw  fechan  f wynlais 

I  ganu  ar  y  twyn. 

3  Mae  'r  oenig  fach  yn  chwareu 

Ar  fron  y  werdd-ddol  hardd, 
A*r  firain  fronfraith  swynol 
Sy*n  nythu  yn  yr  ardd ; 


Mae  brìgau  'r  gwylltion  elltydd 
Yn  gerddi  byw  di-ail, 

A  chôr  y  wîg  mewn  ysgafn  sang* 
Yn  dawnsio  rhwng  y  dail. 

4  Mae  'r  awel  fwyn  yn  chwythu 

Mor  ysgafn  y  pryd  hyn, 
Fel  pe  yn  ofni  deffro 

Y  saint  sydd  yn  y  glyn ; 
Ond  er  mor  hardd  y  gwanwyn 

Yn  ebrwydd  daw  i  ben ; 
0  am  gael  bythol  wanwyn 

O  fewn  y  Wynfa  wen ! 


CYMRU'R    PLANT.  nj 


GAI4W     DDOJ^     TN     OL. 

l^nD  pawb  all  wneyd  hyn;  ond  gwelais  wr  diddan  wnaeth,  ac 
J3I     mae  llu  o  bobl  y  Betws  yn  dyst  byw  o'r  peth  hyd  y  dydd  hwn. 

Cyd-drafaeliai  amryw  yn  yr  un  cerbyd  ft  mi, — Saeson  gan  mwyaf, 
a  barnu  oddiwrth  yr  iaith  sìaradent.  Ond  yn  Abergele  daeth  gŵr 
amdew,  byr  ei  goes,  i  fewn ;  ac  eisteddodd  rhwng  dau  Sais  helyg- 
aiád.  Wedi  tynnu  ei  law  drwy  ei  wallt, — ^'doedd  ond  y  bargod  o 
hono'n  aros  erbyn  hyn,— rhoddodd  ei  het  yn  groes-gornel  ar  ei 
ben,  pen  hirgul  fel  einion  gôf,  a  chodai  angar  fel  o  fwdwl  gwair 
newydd  ei  gario  o'i  deutu.  Yr  oedd  wedi  rhedeg  at  y  trén,  yr  oedd 
yn  amlwg.  Yna,  rhoddodd  ei  ddwy  law  ar  ben  el  ffon  rhwng  ei 
ddeulin,  gan  edrych  ym  myw  Uygad  pob  un,  yn  ei  dro,  o'i  gyd- 
deithwyr;  fel  pe'n  ceisio  tynnu  eu  sylw,  neu  ennyn  eu  cydymdeimlad. 
Chwareuai  gwén  ar  ei  wyneb, — gwyneb  ddaliodd  oerni  trigain 
gaeaf,  o  bosibl.  Tybiwn,  weithiau,  mai  eisiau  mygu  oedd  arno, — 
er  fod  ganddo  beth  o'r  chwyn  afìach  yn  ei  gnoi,— a'i  fod  ar  íin 
gofyn  caniatad  i  danio. 

'*  Cymro  ydych  chwi  ?  '*  ebe  fe  wrthyf,  toc.  ''  Yr  oeddwn  yn  tybio 
oddiwith  eich  gwedd  a'ch  gwisg.  Saeson  fyth  a  hefyd  sydd  yma. 
Gwell  gennyf  fì  fiû  lladd  gwair  heb  ddim  mia  yng  nghanol  gwybed 
bach  newynog, — os  gwelsoch  chwi  rai  heb  fod, — na  bod  yn  eu 
mysg." 

"Yr  oeddwn  yn  meddwl,"  ebe  fìnnau,  "wrth  eich  gweld  yn 
gwenu,  eich  bod  yn  mwynhau  eu  cwmni." 

''  Eu  mwynhau  ?  Mae  eu  dwndwr  i  mi  fel  perlais  parchell  wedi 
mynd  yn  sownd  dan  y  lUdiart.  Dydw  i  fawr  o  Sais, — mae  gennyf 
ryw  grap  ar  rai  o'r  geiriau  mwyaf  pwysig,  wyddoch,  digon  i 
werthu  buwch  neu  fochyn  yn  weddol  ddestlus.  Na,  nid  chwerthin 
ar  y  Saeson  wnawn,  ond  chwerthin, — allwn  i  ddim  peidio,  pe  dasech 
chwi  yn  fy  Iladd,— chwerthìn  am  ben  beth  ddigwyddodd  yn  ffair  y 
Betws,  pan  elwais  i  ddoe  yn  ol." 

"  Galw  ddoe'n  ol  1 "  ebe  fi'n  syn. 

"  le,  wr  da,"  ebe  yntau,  "a  dywedaf  i  chwi  sut  y  fu.  Mi  gychwyn- 
odd  y  peth  yn  bur  ddilol  i  chi.  Yr  oeddwn  yn  gwerthu  haidd  i 
William  Huws  y  Gro,  ac  ebe  fi, — '  Fe  dyf,  Huws,  mor  sicr  ac  y 
gallaf  sdw  ddoe  yn  ol.'  '  Ydych  chwi  yn  meddwl  maì  ynfyd  wyf, 
John  Jones/  ebe  fo  i  chi.  '  Peidiwch  a  rhyfygu,  ddyn, — fe  wywa 
eich  haidd,  fe  wywa  eich  Uaw,  cyn  byth  y  gelwch  ddoe  yn  ol.  Beth 
yw  eich  meddwl  ? '  Welais  i  erioed  ddyn  yn  edrych  yn  fwy  difrifol 
ta  WilUam  Huws  pan  yn  siarad,— dase  hi'n  ddiwrnod  cyn  dewis 
blaenoriaid  yng  nghapel  y  Gro,  fase  dim  modd  iddo  fod  yn  fwy 


ii6  CYMRU'R    PLANT. 

felly.  Yr  oedd  wedi  cynhyrfu  yn  arw,  a  daeth  yr  hoU  ffair  yno  bron 
i  chi  wrth  ei  glywed  yn  siarad.  Lol  oedd  y  peth  gennyí  fi  yn  y 
cychwyny  ond  wrth  weld  Huws,  i  chi,  mor  haerilug,  ebe  fì  wrtho,— 
*  Wely  WiUiam  Huws,  mi  allaf  wneyd  a  ddywedais,  a  rhoddaf  ugain 
hobaid  o  haidd  i  chwi,  yn  rhodd,  os  methaf/ 

" '  O'r  gore,  John  Jones,  mi  gaf  fy  hadyd  yn  rhad  eleni,  a  rhoddaf 
i  tithau  ugain  sached  o'r  gwenith  gore  os  llwyddi.' 

'< '  lawn/  ebe  finnau, '  witnes  o  honoch  chwi,  bobol/  ac  mae  arnaf 
ddolur  o  fy  Uaw  yn  awr  wedi  i  Huws  daro'r  íargen  mor  arw. 
Wyddoch  chwi  am  y  Betws  ?  O  ie,  dyn  dieithr  ydych.  Wel  i 
chwi,  mi  aeth  Huws  a  minnau  i  ochr  y  Foel,  yn  cael  ein  dilyn  gan 
^ŷr»  gwragedd,  a  phlant.  Yr  oeddynt  oll  yn  gwybod  pwnc  y  ddadl 
erbyn  hyn,  ac  edrychid  arnaf  ganddynt  fel  cynjar,  neu  un  yn  gallu 
witsiOy  neu  godi  cythreuliaid.  Teulu  Thomas,  yr  angrhedadyn, 
oeddynt  oU, — a  ddaw  ddoe  yn  ol,  ebynt,  na  ddaw  byth  I  '  Ond  os 
daw/  ebe  Sian  Tan  y  Goeden,  *  caf  sychu  dillad  y  person  eto,  a'u 
hanfon  iddo  mewn  pryd.'  *  Os  caf  ddiwrnod  fel  hyn  yn  fendin/  ebe 
Sion  y  saer, '  gallaf  orffen  trol  y  Llwyn  fel  yr  addewais.'  Yr  oedd 
Ifan,  mab  Beti  Tan  y  Grisiau,  wedi  coUi'r  tren  olaf  i  Lunden  y 
noson  o'r  blaen,  a  thrwy  hynny  goUi  ei  le.  'Ond  os  Uwydda'r 
cynjar  yma  i  ddod  a  ddoe  yn  ol  fel  y  dywed,  caf  dren  cyfleus  eto/ 
Ond  y  mwyaf  awyddus  o  bawb  i  mi  Iwyddo  oedd  Parri'r  Porthmon 
i  chi.  Yr  oedd  wedi  anghofio  edrych  yn  almanac  Caergybi  pryd  yr 
oedd  fFair  Gaerwys,  a  honno  wedi  pasio'r  diwrnod  cynt,  er  nad  oedd 
ef  yno.  Ni  fynnai  er  dim  ei  choUi,  a  dymunai,  yn  enw'r  holl  fodau, 
y  byddwn  yn  foddion  i  gael  diwrnod  ffair  Gaerwys  yn  ol. 

**  Wedi  cyrraedd  y  Foel,  safai'r  dyrfa  gan  edrych  tua'r  dwyrain. 
Disgwylient  weld  Uenni'r  gorwel  yn  dechreu  codi, — heddyw  yn  llamu 
oddiarnynt  yn  ol,  a  ddoe  yn  dychwelyd  eiiwaith  i'w  ail  fyw ;  iddynt 
gael  cyflawni  eu  dyledswyddau  anghof  ynddo.  Sylwais  tod  Uygaid 
Huws  yn  goch  fel  y  syllai,  a  thybiai  fod  y  cymylau'n  mynd  yn 
gyflymach  rywfodd  tua  gwlad  machlud  hauL  Yr  oeddwn  bron  a 
methu  dal  heb  chwerthin  dros  y  fro.  Yr  oedd  y  ci  gyda  mi,  ac 
anfonais  ef  i  fyny  dipyn  i  ochr  y  Foel,  a  gelwais  arno'n  ol  wrth  el 
enw, — 

«  Ddoe  I  ddoe  I  tyrd  yma  nghi  bach  i.    Ddoe,  ddoe  1 " 

"  Change  for  Llandudno"  ebe  porter,  a  Uamais  allan  o'r  tren,  gan 
adael  John  Jones, — o  Sir  Fon,  yr  wyf  yn  meddwl, — ^yn  ei  ddau 
ddwbl  gan  chwerthin. 

J.  M.  E. 


CYMRU'R    PLANT. 


Tiirf  diemiadnr.    Tn  ei  chwartei,  ac  yn  íaìu  a  chwmpBBOg. 

r     BtANED      TSWIJ^ 

PAN  fo  pelydrau  amryliw  y  goleuad  mawr  ar  suddo  dros  y 
terfyngylch  draw,  odid  na  wel  y  craff  ei  olwg  y  blaned  yswil 
wedi  bcxlai  yn  y  pelydrau,  ac  ar  suddo  gyú»  bwy.  Y  búned 
Mercber  (Mercury)  ydyw.     Os  llwyddiant  ddilyna  yr  arsylliad,  yna 

êellwch  longyfarcb  eich  hun  am  í  chwi  ganfod  y  blaned  ag^osat  i'r 
aul,  y  blaned  nad  oes  ond  ychydig  mewn  nifer  trwy  Gymru  wedi 
ei  chanfod  eríoed,  Y  liiesyinau  am  hynny  ydyw  byn.  Mercher  yw 
yr  agosaf  i'r  baul ;  o  ganlyniad  y  mae  beunydd  a  byth  yn  ei  gwmni. 
Y  mae  ei  rod  o  fewn  i  rod  y  ddaear  a  Gwener,  a  hyn  sydd  yn  peri 
ei  fod  yn  anweledìg  i'r  llygad  noetb,  ond  yn  unig  tuag  awr  a  banner 
o  flaen  codiad  yr  haul  y  bore,  a  rbywbeth  tebyg  i  bynny  ar  ol 
machludiad  haul  y  prydnawn.  Ac  anfynych  y  gwelir  ef  felly, 
oherwydd  nid  yw  ei  bellafnod  oddiwrth  yr  haul  ond  ycbydig  gyda 
28  gradd;  gan  hynny,  nid  yw  y  blaned  yn  codi  o  flaen  nacyn 
machlud  ar  ol  yr  haul  ymbellach  o  ran  amser  nag  awr  a  40  muoud. 
O  ganlyniad,  os  na  cbeir  golwg  ar  Mercber  cyn  codìad  haul,  neu 
ychydig  ar  ol  ei  fachludiad,  yr  ydym  yn  ei  golli  y  dydd  ym 
mhelydrau  yr  ttaul,  ac  yn  ei  goUi  y  nos  am  yr  un  rbeswm  ag  yr 


ydym  yn  coÜi  y  goleuni  mawr  ei  hun. 

Ëto,  pan  fo  Mawrth  mewn  cyflead  tlatrìol,  níd  yw  yn  aros  yn 
cyllead  hwnnw  ond  ydiy<Ug  ddyddiau,    Os  na  tantelsir  amynt,  r 


ii8  CYMRU'R    PLANT. 

os  digwydd  y  bydd  yn  gymylog,  dyna'r  cyfldusdra  heibio  am 
dymor.  Yr  wythnos  gyniú  o'r  mis  hyfryd  hwn,  chwi  a'i  gwelwch 
yn  y  gorllewin  pell,  ychydig  i'r  gogledd,  yn  disgleirio  megis  seren 
dlos.  Gadewch  i'ch  golygon  chwareu  am  ennyd  ar  y  terfyngylch, 
hyd  nes  yr  aríerant  a'r  pelydrau  disglaer  sydd  yno.  Yna,  os  yw 
tích  golygon  yn  graff,  chwi  ganfyddwch  yr  ysmotyn  euraidd  yng 
nghanol  y  pelydrau.  Dyna'r  blaned.  Syllwch  arnì  yn  ddi-symud, 
bydd  wedi  suddo  gyda  hynny.  Os  dyna'r  ffaitb,  nodwch  yr  ar- 
sylliad  ar  glawr  Ctmru'r  Plant,  ynghyd  â'r  amser  a'r  pwynt  o'r 
teríyngylch  y  gwelwyd  hi,  rhag  na  welwch  chwi  hi  byth  mwy. 
Gwelais  hi  gyntaí  am  saith  o'r  gloch  nawn  dydd  Gwener  y 
Groglith,  yn  Ebrill,  1898;  ac  nid  wedi  hynny,  er  edrych  yn  fanwL 

Yr  oedd  yr  hen  seryddwyr,  gannoedd  o  flynyddoedd  cyn  Crist> 
wedi  gweled  Mercher.  Edrychent  hwy  lawer  mwy  ar  y  net  uwch- 
ben  nag  a  wnawn  ni ;  edrych  gormod  i  lawr  ar  ein  byd  bach  yw  | 

ein  hanes  ni.  Ar  ei  wely  angeu,  dyna  oedd  gofìd  Copemicus,  ni 
welodd  y  blaned  dlos,  yr  oedd  niwl  a  tharth  y  pentref  y  trigai  ef  I 

ynddo  yn  cuddio  gwedd  y  byd  bach  chwim.  Ar  bennau  mynydd- 
oedd  uchel  Cymru,  Ue  mae'r  terfyngylch  yn  ymestyn  yn  y  pellder  | 

odditanOy  dyna'r  man  i'w  gweled.  Yn  ei  gyfnewidiadau,  y  mae 
Mercher  yn  gyfielyb  i  Gwener,  y  blaned  dlos  y  syllasoch  arni  er  1 

dechreu'r  flwyddyn  ^  Bydd  wedi  ein  gadael  gyda  hyn,  i  ymddangos 
gyda'r  wawr.  Nid  oes  cymaint  ag  un  cyfnewidiad  i'w  ganfod  ar 
Mercher  gyda'r  llygad  noeth,  nag  ychwaith  ag  offerynau  cyffredin ; 
eithr  â'r  tremiadur  cryfaf  a  ch^nyiraf,  a'u  defnyddio  hefyd  gan 
seryddwyr  ymarterol.  Oherwydd,  gan  nad  yw  y  blaned  yn  weledig 
mewn  un  modd  ond  am  oddeutu  awr  a  hanner  fore  a  hwyr,  a 
hynny'n  anfynych,  a  than  anfanteision  lawer  mewn  gwlad  o  ledred 
mor  ogleddol  a'n  gwlad  ni,  y  mae  yn  gofyn  cel^ddgarwch  i'r 
graddau  uchaf  mewn  offerynau,  ac  mewn  dynion  i'w  trìn,  cyn  y 
gellir  cael  gwahanol  olygfeydd  ar  y  blaned  Merchen 

SlGMA. 

NOS. 

Ob  dua'r  nos,  daw  o'r  nen— oleu  clau,  Gwiw,  fwjnwen  loer  gaeafnos, 

Wele,  clir  y w'r  wybren ;         [wir,  Drych  heul-wrid  i  newid  nos ;  ! 

Fal  gem  ter  yw  pob  seren,— wen  yn  A  gwên  siriol  aml  gain  aeren,  i 

A'r  Uoer  oer  weÜuf  lliw'r  wawr  oleu-  Eur-lwys  lu*r  nos  ar  las-lawr  nen.  ì 

wen.  j 

Nantlle,  ö.  W.  Pbancis.  i 

*  Dengys  Mercher  wynebau  {phaies)  cyifelyb  i*r  Ueuad  a  Gwener,  y  blaned 
agosaf  iddo,  ag  am  yr  un  rhesynìau.  Ÿn  ei  symudiadau,  dynwareda  Gwener ; 
daw  yn  seren  hwyr  a  bore  yn  ol  ei  berthynas  a'r  haul,  eto  gan  mwyc^  yn  ei 
bely&au  y  cudd  ef  ei  hun. 


CYMRU'R    PLANT.  119 

PSTHAU    O'N    0WMPA3. 

III.    T   6ATH   a'R   PARROT. 

YFEILLION, — ^y  mae  gan  bob  bachgen  da, 
pob  bachgen  y  mae  rhyw  werth  ynddo,  y 
mae  gan  un  felly  gyfeillion.  Y  mae  yna  ryw 
ddiSyg  ar  yr  eneth  fach  honno  nad  oes  ganddi 
yr  un  cytaill  ymhlith  holl  blant  yr  ysgol,  un 
nad  oes  neb  o  blant  y  pentre  a'r  gymydog- 
aeth  yn  cara  cyd-chware  ft  hi.  Os  ydych  am 
fod  yn  ddedwyddy  gwnewch  eich  gore  i  ennill 
çyfeillion,— ioy  i'w  hennill  meddaf. 

*<Enniä  cyflog/'  meddwn;  ie,  ac  ''enniU  cyfatll"  hefyd,  meddaf 
finnau.  Cyííog  neu  wobr, — ^rhaid  ennill  y  nailí  fel  y  Uall  cyn  y  ceir 
hwy,  gwneyd  rhywbeth  i'w  teilyngu.  *'  Dim  am  ddim/'  gly wir  ar 
bob  llaw;  a  pheth  hollol  deg  yw  hynny.  Plentyn  digon  anhoffus, 
ie,  a  dyn  hefyd,  o  ran  hynny,  yw  yr  un  sydd  yn  disgwyl  cael  rhyw- 
beth  gennych  chwi  ac  arall  am  ddim,  o  hyd  o  hyd.  Cardotyn  diflas, 
ar  bra  y  Uwybr  i  fyned  yn  dlawd,  os  nsid  yn  lleidr  a  thwyllwr,  yw. 
Magwch  ddigon  o  honour  i  ddysgu  peidio  begio.  Yr  ydych  yn  eich 
darostwfig  eich  hun,  yn  eich  diraddio  eich  hun,  wrth  fynd  ar  ofyn 
hwn  a'r  liall  yn  ddibaid  am  rywbeth  na'i  gilydd,  rhyw  gymwynas 
ddibaid. 

O'r  tu  arall,  nid  oes  fawr  ddim  sydd  yn  gwneyd  bywyd  yn  fwy 
dedwydd  na  theimlo  fod  gennych  gyfaill  neu  ddau,— neu  ddwsin 
ran  hynny, — y  gellwch  fynd  atynt  pryd  y  mynnoch  i  ofyn  cymwynas. 
0  ŵ  anwyl,  melus, — <<  cymwynas."  le,  ond  rhaid  i'r  "  mwyn  "-der 
fod  o'r  ddwy  ochr ;  rhûd  i'r  cariad,  yr  ewyllys  da,  y  parodrwydd 
calon,  y  blas,  fod  o'r  ddau  du.  Mae'n  bosibl  sugno  cyfeiUgarwch, 
fel  yr  orange,  nes  y  bo'n  sych.  Rhoi  a  chymervd  yw  rheol  euraidd 
pob  cymdetthas  iachus ;  a  rhwng  y  rhoddi  a  r  derbyn  y  mae  yna 
fantol  deg,  hyfryd,  dawedog,  i  gael  ei  tharo  yn  felodaidd  feunyddiol 
yn  rhywle.  Son  am  Iwybrau  cyftredin  bywyd  yr  wyf  yn  hyn.  Oes, 
y  mae  yna  froydd  uwch,  Uwybrau  paradwysaidd  hunan-aberth,  yn 
awyrgylch  nefolaidd  yr  <<ymwaghad."  Eto,  ar  hyd  y  liwybrau 
uchod  yn  unig,  mi  gredaf,  y  cyrhaeddir  y  goruchelion  hyn. 

Ond  dyma  ddymunwn  i  ddweyd  wrth  y  plant,—  meithrinwch 
ysbryd  caredig,  cymwynasgar,  at  eich  gilydd.  Byddwch  barod  bob 
amser  i  wneyd  cymwynas  ì'ch  giiydd,  i  helpu'ch  gilydd;  ac  fe 
synnwch  gymaint  mwy  dedwydd  fydd  eich  byd,  gymaint  brasach 
fydd  eîch  henaid. 

Ofnt  yr  wyf  fod  yr  oes  hon  j^n  talu  gormod  pris  am  ei  golud  a'i 
chyfoethy — pethau  sydd  yn  ychwanegu  at  gysuron  a  mwynianau  y 


120  CYMRÜ'R    PLANT. 

corff  yn  tyfu  ac  yn  croni  o'n  hamgfylch;  ond  y  pethau  hynny,  y 
grasusau  hynny  sydd  yn  ychwanegu  at  urddas,  diwylliant,  a  dyrchat- 
iad  y  meddwl  a'r  rhan  anfarwol  ó  honom,  yn  prinhau,  yn  crino,  ac 
yn  prudd  fiarwelio  ft  ni,  ac  a'n  gwlad.  Gwlad  ar  fìn  y  dibyn  yw 
gwlad  felly.  Druan  o'r  dyn  y  mae  ei  goríF  yn  ymflonhegu'n  gestog, 
a'i  enaid  anfarwol  yn  ymgorachu  o'i  fewn. 

Ond  rhaid  mynd  at  y  storl,  gael  gweld  mai  gwneyd  sy'n  coroni 
cyfeiUgarwch. 

Mewn  rhyw  dy  yr  oedd  cath  a  pharrot  yn  cael  eu  cadw.  Yr  oedd 
y  ddau  yn  gryn  gyfeiHion,  ac  yn  cyd-fyw  yn  y  gegin  gyda'r  goges. 
Ar  droion,  byddai'r  parrot  yn  cael  ei  ollwng  o*r  cawell  (cage)  i 
sponcio  a  chrwydro'n  rhydd  o  gwmpas,  hyd  lawr,  ac  ar  gefnau'r 
cadeiriau ;  ond  ni  byddai'r  gath  byth  yn  osio  cyffwrdd  ftg  ef,  gan 
gymaint  oedd  eu  cyfeiUgarwch. 

Ryw  ddiwrnod  yr  oedd  y  goges  yn  mynd  i  wneyd  bara,  neu 
deisenau.  Felly,  dyna  hi  yn  cymysgu'r  toes,  ac  yn  ei  roi  wrth  y 
tftn  i  godiy  ac  yna  yn  mynd  i  fyny  i'r  lloíft  i  rywbeth,  a  neb  yn  y 
gegin  ond  Pwsi  a  Poli.  Ond  yn  fuan  i  chwi,  dacw'r  gath  i  fyn/r 
grisiau  ar  ei  hol  yn  ffwdan  gwyllt,  gan  droi  a  throsi  o'i  hamgylch,  a 
mewian  ei  gore,  i  geisio  dangos  iddi  fod  rh^rwbeth  o'i  le;  ond 
'doedd  y  goges  yn  cymeryd  fawr  sylw  o  honi. 

Yna,  dacw  pwsi  yn  neidio  i  fyny,  a  chymeryd  gafael  yn  ei  ífedog 
a'i  dannedd,  a  cheisio  ei  llusgo  i  ddod  i  lawr  y  grisiau.  Deallodd  y 
wraig  fod  yno  rywbeth  yn  galw  am  dani,  ac  i  lawr  a  hi.  Pan 
gyrhaeddodd  y  gegin,  dyna  welodd,— Poli,  druan,  at  hanner  ei 
choesau  yn  y  twb  toes,  ac  yn  methu'n  lân,  er  curo  esgyll  a  phob 
gwyilt  ymdrech,  a  dod  yn  rhydd.  Er  tynnu  ei  goreu,  a  rhoi  Ilawer 
ysgrech  ddig  aflafar,  glynu'n  dynn,  fel  cŵyr  crydd,  wnaû'r  toes. 

Wedi  munud  o  chwerthin  calonnog  at  yr  olygfa  ysmala,  dyna'r 
goges  yn  rhoddi  gollyngdod  i  Poli  o'r  gefynnau,  ac  yn  sychu  y  toes 
oddiar  ei  thraed.    Go  lew  yr  hen  gath,  onide  ? 

H.  Brython  Hughes. 


CARTRMB     CYFOJSTH     PRFDAIN. 

Yng  nghelloedd  y  Bank  of  England,  cedwir,  fel  rheol,  ddigon  o  aur 
(yn  y  ffurf  o  fariau,  i6  pwys  yr  un)  i  wneyd  20,000  000  sofren.  Saif 
yr  Ariandy  enfawr  mewn  rhan  o  dri  phlwyf,  gan  orchuddio  tair  acer 
o  dir ;  ac  yn  ol  y  pris  a  delir  am  dir  yn  y  fan^re  honno,  y  mae  y  tair 
erw  yma  yn  werth  £3,000  000.  Y  mae  y  rateable  value  yn  £1,000  yr 
wythnos.  Y  mae  yno  tua  mil  o  swyddogion  o  bob  gradd,  i'r  rhai 
y  telir  £250,000  y  flwyddyn  mewn  cyflogau,  a  £35,000  mewn 
pensions,  Y  mae  ganddo  werth  £25  000,000  o  hanh-notes  mewn 
cyichrediad. 


CYMRU'R    PLANT.  lai 


WIL     F     QWAS. 


MEWN  pentref  yn  y  wlad,  fe  drigai  amaethwr,  a  chanddo  was 
o'r  enw  Wil.  Nid  oedd  cryfach  na  gwdl  gwas  yn  yr  holl 
sir  na  Wil ;  ac  yr  oedd  ei  feistr  yn  ralch  iawn  o  hono. 

Un  diwmod,  daeth  i  glustiau  Wil  fod  dwy  o  ferched  Cwm 
Rhondda  yn  dyfod  ar  eu  tro  i'r  ardal  i  bregethu  yr  Efengyl.  Ac 
ebai  Wil  wrtho'i  hun, — *'A  glybuwyd  am  beth  mwy  gmthun, — 
merched  yn  pregethu'r  Efengyl  ?  Mae  Uawer  ffitiach  i  nhw  aros 
gartref  i  grasu  bara  a  chwiro  cUIlad,  na  dyfod  i  aflonyddu'r  pentref 
yma.  Mi  wn  beth  a  wnaf.  Mi  lanwaf  fÿ  mhocedau  ft  cherrig,  a 
gyrraf  hwynt  adre  gan  gywilydd,  y  ddwy  feiden." 

Y  diwrnod  a  ddaeth,  ac  aeth  Wil  i'r  capel,  ac  dsteddodd  yn  ffrynt 
y  gallety,  a  llond  pocedau  o  gerrig  yn  barod  i'w  lludiio  adref  yn 
ddigamsyniol. 

Esgynnodd  y  ddwy  foneddiges  i'r  pulpud,  ac  ymgrymasant  ar  eu 
gliniau  mewn  gweddi  ddistaw  a  dirgeledig.  Codasant  drachefh,  a 
rhoddasant  bennill  cyfarwydd  i  ganu.  Parhaodd  Wil  i  eistedd,  yn 
barod  at  ei  waith  pan  gaiFai  gyfle  i  wneyd  hynny  yn  effeithioL 
Ymaflodd  un  ohonynt  yn  y  Beibl,  gan  ddarUen  cyfran  o  hono  yn 
dra  eíleithiol.  Methodd  WU  a  dodi  ei  law  yn  ei  boced,  a  phlethodd 
ei  freichiau  ar  ffrynt  y  gallery,  gan  synnu,  a  syllu  o  gywreinrwydd 
ami.    Cododd  y  Ilall  i  fyny,  a  dechreuodd  ganu, — 

"  'Roedd  cant  namyn  un  o'r  praidd  mewn  hedd, 

Dan  ofal  y  bngail  o  hyd, 
Ond  aeth  un  ar  goll,  gan  grwydro'n  mhe]l, 

GtBjy.  adael  y  gorlan  gljd  ; 
Draw,  draw  i'r  mTnjddoedd  a*r  anial  maitb, 
Heb  fagail,  heb  gjsgod  na  phoría  ehwaith." 

Gwelwyd  erbyn  hyn  ddau  ddeigryn  gloew  yn  treiglo  dros 
ruddiau  Wil.  Rhoddodd  ei  ddwylo  yn  ddirgel  yn  ei  bocedau,  a 
goUyngodd  hwy  yn  ddistaw  i  lawr  ochrau  y  sedd.  Aeth  y 
foned(Uges  ymlaen  a'i  chftn, — 

**  0  Arglwjdd,  mae  gennyt  dy  gant  namyn  un, 

Ai  nid  digon  hyn  i  ti ; 
Na,  na,  medd  j  bugail,  fy  nafad  hon  aeth 

I  grwydro  oddiwrthyf  û  ; 
£r  mor  arw  jw^r  ffordd,  i*r  anial  jr  af, 
A  cheÌBÌo  fj  nafad  jno  o  wnaf.'' 

Aeth  Wil  drachefn  i'w  boced,  a  gollyngodd  ddwy  garreg  i 
waelod  y  sedd.    Drachefn  fe  ganwyd  y  trydydd  penniU,  a  Wil  a'i 


122 


CYMRU'R    PLANT. 


ddagrau  yn  Uifo  dros  ei  ruddiau, — goUyngodd  ddw/  garreg  eto  i'r 
un  Ite.    Ý  pedwerydd  pennill  a  ddaeth, — 

"  Trwy*r  eang  tynjááo&áá  a'r  anial  maifh, 

Daw  jr  acUam  f el  taraii  gief , 
'  Llawenhewch,  mi  gefais  fy  nafad  hoB, 

Llawenhewch  holl  denla'r  nef/ 
Mae'r  bogail  yn  llawen  n'ol  colli  ei  waed, 
Ttwft  nef  mae  gorfoledd,  j  ddafad  a  gaed." 

'Roedd  pocedau  Wil  bron  yn  wag.  Yng  nghanol  dagrau 
drachefhf  goUyngodd  ddwy  garreg  i'r  un  lle  eto.  Ynay  gweddiodd 
un  ohonynt,  a  thraddododd  y  llall  bregeth  neu  anerchiad  gyda 
thynerwch  ac  effeithiolrwydd,  nes  toddi  calon  Wil  yn  llwyr.  Erbyn 
diwedd  yr  oedfa,  'roedd  pob  deigryn  goUodd  wedi  gwaghau  ei 
logellau  i  gyd.  Y  ddwy  noson  ganlynol,  cynhaliodd  y  ddwy 
efengyles  wasanaeth  yn  y  capelau  cylchynol,  ac  ni  fyddai  neb  yno 
yn  f^  astud  a  meddylgar  na  Wil,  gyda'r  eithriad  fod  ei  logeUau 
yn  wag  o  gerrig,  a  dim  bwriad  i  wneyd  niwed  i  ''  un  o'r  rhai 
bychain  hyn."  Y  pedwerydd  dydd,  am  un  ar  ddeg  o'r  gloch, 
aethant  i'r  dref  i  gynnal  cyfarfod.  Aeth  Wil  at  ei  waith  fel  arfer,  i 
doi  tas  ei  feistr, — ond  methodd  a  gwneyd  dim  gan  aflonyddwch 
meddwl. 

Ar  hyn,  daeth  ei  feistr  am  dro  i  edrych  ei  helynt,  a  chanfÿddodd 
fod  rhywbeth  allan  o  le  ar  Wil,  a  gofynnodd  iddo, — <'  Be  sy'n 
mater,  Wil,  oes  dim  toi  wedi  bod  y  bore  hwn  fel  arfer." 

''  Begian  eich  pardwn,  mishtir,  rwy'n  rhwym  o  fynd  ar  ol  y 
merched  yna  i'r  dref,  'rwy'n  ífaelu'n  lan  a  gweithio." 

^'  Paid  bod  yn  fiol/'  ebai'r  meistr,  <<  mae  taith  o  un  milltir  ar  ddeg 
yn  ormod  i  ti." 

"  Os  dim  gwahaniaeth,"  ebai  Wil,  '*  rw/n  rhwym  o  fynd." 

^'Tacla'r  trap  2lx  pony,  mi  awn  ein  dau,"  ebai'r  meistr.  Ac  felly 
y  bu. 

Cyrhaeddasant  yno  mewn  pryd.  Wedi  cael  oedfa  rymus, 
rhoddwyd  cyfleustra  i  bawb  i  Ustio  o  dan  faner  Crist.  Arhosodd  17 
o'r  newydd,  a'r  cyntat  aeth  ymlaen  oedd  Wil  y  gwas.  Aeth  y  ddau 
adref  yn  Ilawen,  ac  nid  oedd  neb  yn'fwy  balch  o'r  cyfnewidiad  ym 
mywyd  Wil  na'i  feistr.  Gall  yn  ddiau  erbyn  hyn  ganu  gyda'r 
bardd  o  Bant  y  Celyn. — 


**  Anweledig,  rw/n  dy  garu, 
Rhyfedd  ydjw  neith  dy  ras, 
T/nnu*m  henaid  i  mor  hyfiyd 
0*r  pleserau  penna'i  maes ; 


Ti  wnest  f  wy  mewn  un  munudyn 
Nag  a  wnaethai'r  byd  o*r  bron, 

Ennill  it  eisteddfa  dawel, 
Yn  7  galon  garreg  hon.'* 

S.  Rees 


CYMRU'R    PLANT. 


[Seí  Miaa  S.  A.  Wiatet,  êawjl  ao  aiiig 
blent;n  Mn.  Wintei,  a'r  diweddu  ÌSi. 
ËdwardWInteT,Pentra0eÌ7n,  RhathTU.] 


0° 


\  GALON  rwy'a  djmuao 
J    I  ti,  íy  Dgeaeth  twja, 
Plynyddau  maith  i  f  jw'n  j  byd, 
Ac  oes  ya  llawn  o  Bwyn. 

Mae'th  tywyd  heddyw'u  addo 
Dyfodol  gwych  i'th  lan ; 

I  wirio'i  brol^rydoUMth  hon 
OwnB'th  OMD  ym  mhob  man. 

Doa  ihftgot,  eaeth  hawddgar, 
I  ddjBgu  geirlaa  Duw ; 

IWioia  eto  ya  dy  gôf 
Ýr  hen  emyanau  gwiw. 

Mie  Renayt  dalent  ddlgon 

I  adrodd  gyda  grym ; 
t)y  ddawn  a  fo  yu  art  o  Ityd 

Tn  erbyn  pechod  Llym. 

Tra  cel  di  lodìa'r  anial. 


Bi  pob  temtúiwii  aa. 


URDD     P     DBZ,rN. 

1S31— lesit. 

Cabtrbt  Bonthiwtdii, 

C^iallÁaroN, 

21/2/1 90S. 
Arwtl  Sik, 

T  mae  amom  awydd  bod  yn  aelodan  o  üidd  y  Deljn.  Yr  ydym  yn  derbyn 
OnmD'B.  Plant,  ao  ya  hoS  o'i  ddarllen.  Mae  "  Teoln  y  Cartref  "  yn  cynnwye 
tair  Bt  ddeg  o  ferched,  a'r  un  alfer  o  techgyti,  bota  nn  yn  Ojmrj  BẂog,  eu;  yn 
peoderfynu  bod  am  eiahoea,  Tr  ydymyn  ho(t  o  adroddy  dam  "CodiCTmru" 
D  lyf  t  Ceridwen  Feris,  ao  hefyd  cann  ÌLawet  o  alttwon  Cymreig.  Bydd  yn  bleser 
geuaym  eich  gweled  yn  dod  ai  ymweliad  a'n  "  Caitiéf,"  Ue  y  cewch  gioesaw 
calon  gon  j  rhai  caalyool, — 

Katie  Hn^s,  SalUe  Hoghea,  Saiah  WiUÌams,  Saiah  E.  Eughea,  Jane  Joaea, 
Maiy  J.  Hnghee,  Maggie  WUUams,  Catheiine  J.  Willlams,  Ethel  Foalkee, 
Katle  MoiTÌe,  Jennet  WiUiamB,  Hoey  Lewia,  Mary  M.  DaTÌea,  WiUiam 
G.   ThomaB,  ETon  HugheB,  Johnuy  WiUIsmB,  John  0.   WiUiama,   Idris 


i,  Daniel  Jonea,  Owen  L.  Oweu, 


124 


CYMRU'R    PLANT 


ADAR      CPICCIETH. 


Enw  Gtm&aeo. 

Enw  Saesneg. 

Hyd. 

Llfwiau. 

Buffin 

nuUfihch 

7  modfedd    . . 

pen  jn  ddu,  cefn  a'r  corff 
yn  Uwyd,  esgyll  a'r 
gjnffonyn  ddu,  fron  a 
bol  yn  goch. 

Aderju  to 

Sparrow 

6  modfedd    . . 

corff  broumf  yn  oleuach  ar 
y  fron  a'r  bol,  marciau 
tywyllach  ar  y  cefn  a*r 
esgyll,  pen  yn  ddu,  a 
chylch  du  am  y  gwddt 

Llinos  Werd'i 

Oreeufìnch 

6  modf edd    . , 

pen,  corff,  esgyll,  a'r 
gynff on  yn  wyrdd ; 
melyn  odditAUo. 

Lliuos  Lwjd 

Brown  Linnet     . . 

6  modfedd    . . 

pen,  corff,  a'r  esgyll 
yn  Uwyd-frown,  gyda 
marciau  bychain  tywyll, 
llwyd  goleaaoh  oddi- 
tano. 

Driw  bach 

Wren     . . 

H  modfedd  . . 

pen,  corff,  a'r  eegyll 
yn  llwyd-frown,  gyda 
marciau  bychain  tywyll, 
llwyd  goleuach  oddi- 
tano. 

Eobin  Goch 

Robin  Redbreast 

5  i  6  modfedd 

cefn  yn  llwydlas,  bron  yn 
goch,  rhannau  isaf  yn 
wyn. 

Shani  Lwyd 

Uedge  Sparrow  . . 

5  modfedd    . . 

llwyd-frown,  gyda  marc- 
iau  bychain  tywyll  ar  y 
pen,  corff,  a'r  esgyll; 
llwyd  goleuach  oddi- 
tano. 

Gaseg  Eira 

Missel  Thrush     . . 

9  modfedd    . . 

pen,  cefn,  esgyll  a'r 
gynffon  yn  Uwyd,  fron 
yn  felyn  -  wyn,  gyda 
spotiau  bychain  ami. 

FronfrAÌth 

Thrush  . . 

8  modf  edd    . . 

pen,  cefn,  esgyll  a'r 
gynffon  yn  Uwyd,  fron 
yn  felyn  -  wyn,  gyda 
spotiau  bychaìn  arni. 

Fwyalchen 

Blackbird 

8  modfedd    . . 

du,  a  pigfelen. 

Drudws  . . 

iStarlÌng 

7  modfedd    . . 

du,  a  shine  biws  amo,  a 
spotiau  bycbain  melyn. 

Brân        • .             . . 

Rook 

15  modfedd  . . 

du,  a  shine  biws. 

Cigfrun  .. 

RtiV<.u    .. 

17  modfedd  . . 

du,  a  phine  biws. 

{l'w  barhau.) 

X/y«  Ár/orf  Criecteih. 


Maiiy  Griffitu<*. 


CYMRU'R    PLANT.  125 


F     BUGAII,     BACH    A'I     DAD. 

O'R  holl  alwedigaethau  7  mae  dynion  yn  eu  dilyn,  nid  oes  un  a 
mwy  o  swyn  ynddi  na  gwaith  y  bugail.  Yn  y  dyddiau  a  fu, 
byddd  mynyddoedd  Cymru  yn  dryfrith  o  fythynod  bychain  gwyn  a 
gíân,  yn  y  rhai  y  preswyüai  y  bugeiliaid  dedwydd  hyn. 

Yn  un  o'r  bythynod  henafol  hyn,  ar  ''fryniau  hael  Arfon," 
flynyddau  lawer  yn  ol,  preswyliai  teulu  bychan  o  dad  a  mam  ac  un 
bachgen  bychan  hoff  a  phrydferth.  Bob  dydd,  ar  doriad  cynta'r 
wawr,  byddai  ei  dad  yn  cychwyn  dros  lethrau'r  mynydd  mawr  i 
wylio  y  detûd  a'r  ẃyn  bach.  Pan  fyddai  yn  ddiwrnod  hyfryd  o 
wanwyn,  cymerai  y  tad  y  bachgen  i'w  ganlyn ;  ac  o'r  holl  bethau 
dymunol  ellid  rhoddi  i'r  bychan,  dyma  fyddai  fwyaf  derbyniol 
ganddo.  Dringai  ochrau  y  llechwedd  serth  yn  ddifyr  gyda'i  dad. 
Aeth  pethau  ymlaen  fel  hyn  am  flynyddau,  ac  erbyn  hyn  yr  oedd  y 
bachgen  yn  dechreu  dysgu  gwaith  bugail. 

Ar  ddiwrnod  ystormllyd  ym  mis  Mawrth,  yn  sydyn,  tarawyd  y  tad 
i  lawr  gan  afiechyd.  Yr  oedd  yr  eira  yn  disgyn  yn  drwm,  a'r 
gwynt  yn  rhuo  dros  y  mynydd  mawr,  chwythid  yr  eira  jm  lluwch- 
feydd  trwchus  i'r  pantiau  ac  ochrau  y  cloddiau.  Yr  oedd  y  tad  yn 
ei  wely,  a  theimlai  yn  hynod  bryderus  am  ei  ddeadell  fach.  O'r 
diwedd,  torrai  y  geiriau  canlynol  dros  ei  wefus, — 

ii  Yr  wyf  weidi  fy  nal  gan  gystudd  ar  y  diwrnod  mwyaf  angen- 
rheidiol  i  mi  fod  ynghylch  fy  nyíedswydd.  Ond  rhaid  ymostwng  i 
ragluniaeth.  Ond  mae  y  syniad  fod  rhai  o'r  defaid  yn  trengu  o  dan 
y  lluwchfeydd  yn  peri  poen  mawr  i  mî." 

Gwrandawai  y  tam  a'r  bachgen  yn  astud  arno,  a  gellid  gweled 
pryder  yn  Uygaid  y  bachgen  bach.  Ar  ol  munud  o  ddistawrwydd, 
dywedai  y  bachgen, — 

"  Yr  wyf  yn  awr  yn  ddeuddeg  oed,  fy  nhad,  ac  wedi  cerdded 
llawer  ar  yr  hen  fynydd.  Y  mae  yn  bryd  i  mi  ddechreu  helpu  tipyn 
amochy  ac  yr  wyf  am  fyned  i'r  Uechwedd  i  edrych  sut  y  mae  pethau." 

Erbyn  hyn,  yr  oedd  y  gwynt  wedi  gostegu,  a  chychwynnodd  y 
bugail  bach  i  fyny  y  bryn  gyda'i  gi  ffyddlawn,  o  dan  wenau  hauí. 
Cyrhaeddodd  ben  y  mynydd,  a  bu  yn  llwyddiannus  i  waredu  llawer 
o'r  defaid  o'u  carc^ar  oer. 

Erbyìn  hyn,  dechreuai  cysgodau  yr  hwyr  ymestyn  dros  y  nentydd, 
a  chychwynnai  yntau  yn  Uawen  ei  fryd, — yr  oedd  wedi  Uwyddo  i 
wneyd  gwaith  ei  dad.  Yr  oedd  yr  ymdeimlad  hapus  hwnnw  yn 
gwneyd  ei  gam  yn  ysgafn  a'i  fron  yn  llawen. 

DisgwyUai  y  tad  a'r  fam  yn  bryderus  am  ddychweUad  eu  bugail. 


126  CYMRU'R    PLANT. 

Ymhen  ennyd,  clywent  gyfarthiad  wrth  y  drws,  a  rhedd  y  fam  yn 
sirìol  i  roddi  croesaw  i'w  mab  adref.  Ond  nid  oedd  yno  ond  Spot 
y  ci«  yn  wlyb  dyterol,  a  go\v/g  flinedig  arno.  Ysgjfdwsu  ei  gynffon 
yn  ol  a  blaen,  ac  edrychai  yn  anesmwyth. 

Pan  welwyd  nad  oedd  y  bachgen  yn  ei  ganlyn,  codwyd  crí  yn  y 
cwm,  ac  wele  gwmni  o  bump  yn  cychwyn  dan  fantell  nos  trwy  y 
niwl  a'r  eira  i  fyny  y  mynydd.  Yn  y  cwmni  yr  oedd  y  tad  daf  a'r 
fam  dorcalonnus.  Ar  y  blaen  yr  oedd  Spot  y  ci  yn  myned  yn  union 
i  gyfeiriad  y  graig  tawfy  a  dilynai  y  cwmni  ef  yn  bryderus,  nes  y 
daethant  i'w  sawdl. 

Yno  safodd  Spot,  a  dechreuodd  ysgwyd  ei  gynffon  drachefai.  O 
dan  y  dogwyn  ysgythrog  yr  oedd  corff  y  bugail  bach  yn  gorwedd 
yn  welw  ac  oer,  a'i  ysbryd  dewr  wedi  hedeg  ymaith. 

Wrth  frysio  adref  yn  ol,  aeth  yn  rhy  agos  i  ymyl  y  graig,  heb 
gofìo  am  yr  eira»  llithrodd  hwnnw  o  dan  ei  draed,  a  chwympodd 
yntau  dros  y  graig  i'r  dibyn  mawr  islaw. 

Diwmod  prudd  oedd  hwnnw  yn  y  cwm  mynyddig.  Claddwyd  y 
bachgen  gwrol  aberthodd  ei  fywyd  er  arbed  ei  dad  claf  yng  nghanol 
pardi  a  galar  y  cymydogion  gwledig.  Ymhen  y  trìdiau  yr  oedd  y 
dyrfa  brudd  yn  cerdded  y  Uwybr  mynyddig  o'r  ty  i'r  fyhwent 
drachefn,  gan  gludo  corff  ei  dad. 

Penrhyn  Deudraeth,  G.  P.  Williams. 


1>Ä.     J5FAN     PISRCS    A'R     CIAP. 

COF  gennyf  glywed  yr  hyglod  Ddoctor  Pierce  o  Ddinbych  yn 
adrodd  yr  hanesyn  canlynol  pan  oeddwn  yn  lled  îeuanc. 
Cafodd  ei  sdw  at  ddyn  claf,  bellder  mawr  o  Ddinbych.  Yr  oedd  y 
gŵr  yma  yn  bur  ddrw^,  ond  gwyddai  y  Doctor  y  buasai  yn  gwella 
ymhen  ychydig  ddyddiau.  Daeth  gair  iddo  fynd  yno  drachefn,  yr 
hyn  a  barodd  gryn  syndod  iddo.  Wedi  mynd  i'r  ystafell  lle  yr 
oedd  y  clat,  deallodd  yn  union  maì  bwyta  rhywbeth  oedd  wedi 
achosi  y  cwbi,  a  gofynnodd  i'r  wraig  beth  ydoedd  wedi  roddi  iddo 
i'w  twyta.  Dywedodd  hithau  nad  oedd  ẁedi  rhoddi  dim  ond  yr 
hyn  oedd  ef  yn  ei  orchymyn.  "  O  na»"  ebai  y  Doctor, ''  yr  ydych 
wedi  rhoddi  rhywbeth  arall,  —  mae  arwyddion  amlwg."  Ond 
gwadai  y  wraig  yn  bendant  Ond  synnwyd  ef  trwy  i  fachgen 
bychan  pedair  oed  ddweyd, — **  Do,  syr,  y  mae  wedi  bwyta  crempog, 
a  rhoi  dim  i  mi."  ''  Gan  y  gwirìon  y  ceir  y  gwir/'  ebai  y  Doctor, 
gyda  gwéa  ar  ei  wyneb. 

Llanelidan  L.  E.  Pricb. 


CYMRU'R    PLANT.  127 

MOEDAJTH     OAPTSN    OOOR. 

(T  BBDWÁ&BDD  OTFBB8.) 
IV   O  BBRTGL  I  BSRTGL. 

IFOR.  A  oedd  Capten  Cook  yn  rhwym  o  fyned  i'r  pwynt 
hwnnw,  fy  nhad  ? 
Tad.  Oedd.  Wedi  i'r  Capten  wneyd  penderfyniad  i  gyflawni 
gor^wyl  prìodol»  nid  oedd  dim  a'i  hataliai  i  gyrraead  ei  amcan  ond 
rhwystr  anorchfyffoL  Wedi  i'r  Capten  ystyried  yr  hyn  a  welodd  ef 
ei  hun,  a  gwrandaw  ar  y  meistr,  bamai,  os  hwylio  ymlaen  gyda 
y  prifdir  wnelent,  y  byddai  yn  t^eryglus  iddynt  gael  eu  cau  i  mewn 
rhwng  y  creigiau  coral,  a'u  gorfodi  i  droi  yn  ol  yn  siomedig  i  chwilio 
am  Iwybr  arall.  Yr  oedd  yn  ofni  yn  fawr  y  buasai  yn  cwrdd  â 
rhwystrau  a'i  hataliai  i  wneyd  ymchwiliadau  yn  y  parth  hwnnw  o'r 
bydy  a  chael  amser  i  gyrraead  yr  India  Ddwyreiniol  mewn  pryd^  i 
gael  i  mewn  gyflenwiä  o  anghenrheidiau  cynhaliaeth;  oblegidnid 
oedd  ganddynt  y  pryd  hwnnw  ond  darparìaeth  ar  gyfer  tri  mis,  a 
hynny  drwy  arfer  cynildeb  llwyr.  Wedi  ystyriaeth  fanwl,  barnodd 
y  Capten  mai  y  peth  gore  oedd  iddynt  ymadael  a'r  arfordir  yn 
holloî,  a  hwylio  ymlaen  hyd  nes  dyfod  i  gyffyrddiad  âg  et  mewn 
Rian  llai  peryglus.  WecU  amlygu  ei  gynílun,  cydunodd  yr  holl 
gwmni  i  weld  mai  hynny  oedd  ddoethaf  o  dan  yr  amgylchiadau. 
Yn  gynnar  ar  fore  y  i^eg,  yr  oedd  yr  Endeavour  yn  hwylio  yn 
llwyddiannus  ar  y  cyfìnfor  rhwng  y  creigiau  a  ganni  y  lljrwydd 
oddiar  y  lan.  Wedi  i'r  llong  gyrraedd  y  tu  allan  i'r  t>eisdonnau, 
yr  oedd  y  dyfhder  yn  y  man  hwnnw  yn  gan  gwrhyd  a  hanner ;  ac  yr 
oedd  y  môr  mawr  yn  ymrolio  o  gyfeiriad  y  de-ddwyrain,  yr  hyn 
oedd  yn  arwydd  sicr  nad  oedd  na  thir  na  tieisleoedd  yn  agos  iddynt 
yn  y  çyfeiriu  hwnnw.  Teimlodd  pob  mynwes  ar  y  bvmld  y  fath 
gyfiiewidiad  yn  un  tra  dymunol;  oblegid  buont  yn  agos  i  dri  mis  yn 
barhaus  mewn  dychryn  ac  ofnau,  ddydd  a  nos.  Yn  fynych  treulient 
eu  nosweithiau  wrth  angor,  a  hwythau  yn  clywed  trwst  dychrynllyd 
y  tonnau  yn  torrì  ar  draws  y  creigiau;  ac  yn  gwybod  pe  buasai 
digwydd  i'r  angorau  ollwng  eu  gafaely— oherwydd  yr  oedd  y  tonnau 
n^thol  yn  ymosod  yn  barhaus  ar  y  llestr, — y  buasai  hynnv  ar  un- 
waith  yn  achosi  ei  drylliad  anocheladwy,  ac  y  collid  yr  holl  q^ydau 
oedd  ami.  Ar  y  daith  honno,  hwyliasant  1,080  o  fílltiroedd. 
Mwynhaodd  y  morwyr  yr  adeg  yma,  hapusrwydd  ag  oedd  jm  llawn 
cyfartal  i'w  hofoau,  ar  y  fordaith  beryglus  y  crybwyllwyd  am  dani. 
Er  hynny,  yr  oedd  yr  un  tonnau  chwyddedig  ag  oedd  yn  ptofì  i'r 
morwyr  nad  oedd  creigiau  peryglus  gerllaw  i'w  dychrynu,  yn  peri 


128  CYMRU'R    PLANT. 

iddynt  dybio  nad  oedd  yr  Endeavour,  oherwydd  y  niweidiau  a 
dderbyniodd  yn  y  Ueoedd  geirwon  y  bu  ynddynt,  ond  prin  digon 
nerthol  i  ddal  curiadau  trymion  y  tonnau  oedd  yn  ymosod  arni  yn  y 
lle  bwn.  Yr  oedd  yr  Endeavour,  oherwydd  y  dwn-  hoUtau  a  wnawd 
ynddi  yn  y  rhannau  enbyd  y  bu  ynddynt  yn  ddiweddar,  yn  awr  yn 
goUwng  cymsdnt  o  ddwfìr  i  mewn  ag  oedd  yn  gwneyd  naw  modfedd 
yr  awr. 

Ifor.  Fy  nhad,  ni  ddartu  i  chwi  ddweyd  enwau  yr  ynysoedd 
uchod  y  daeth  ein  morwyr  heibio  iddynt,  cyn  dyfod  i'r  môr'mawr 
agored  crybwylledig. 

Tad.  Da  iawn  Ifor,  oblegid  y  mae  o  bwys  neiliduol  i'r  morwr 
a'r  daearyddwr  i  wybod  a  chofío  enwau  Ueoedd.  Oddiar  yr  uchaf 
o'r  ynysoedd,  ceir  golwg  gUr  i  bob  cyfeiriad,  ar  dir  a  môr,  am 
fiiUtiroedd  lawer,  ohennTdd  hynny  enwyd  y  twr  yn  Island  of 
Direction.  Awn  yn  ol  yn  awr  at  yr  hyn  oedd  o  dan  sylw  gynneu. 
Pe  buasai  y  cwmni  heb  fod  yn  y  perygl  oedd  yn  Uawer  mwy 
bygythiol  na'r  hwn  oeddynt  ynddo  yn  awr,  yr  hyn  a  barodd  iddynt 
y  pryd  hwnnw  i  osod  y  sugnedyddion  mewn  diwyg  rhagoroli  buasai 
morio  hyd  yn  oed  yn  y  Ue  oedd  mor  ddiogel  a'r  darn  oeddent  arna 
yr  adeg  yma,  yn  gwneyd  morio  yn  waith  difrifol. 

Di'nas,  Rhondda.  William  James. 


FJS     T8GOL     SABOTHOL. 

TÔN,— '*  Hen  wlad  ty  nhadau." 

MAE'r  Yefgol  Sabothol  fel  heulwen  i'n  gwlsíâ, 
Cawn  ynddi  nef olaidd  drysorau  yn  rbad ; 
'Mhlith  gwledydd  j  ddaear,  uchelach  o*i  phen 
Hi  godoad  ein  Gwalia  fach  wen. 

Cydoan.— Llwydd,  Uwydd,  llwydd  i'r  yagol  Sul, 
Tra  haul  y  nen  uwch  Gwalia  Wen, 
O  parchwn  ein  hoff  Ysgol  Sul. 

Mae'n  nerthu  yr  egwan,  yn  codi  y  gwael, 
Ac  ynddi  mae  bywyd  i'r  meirw  i'w  gael ; 
Yn  cerdded  i'r  nefoedd  mae'r  cloff  heb  ei  ffon, 
Ar  ol  bod  yn  sugno  ei  bron. 

Fel  ser  yn  disgleirlo  mae'i  deüiaid  drwy'r  byd, 
Mwy  enwog  ac  anwjrl  mae*n  myned  o  hyd  -, 
Hofl  Ysgol  Sabothoi,  cyn  gwelir  dy  fran, 
Hhaid  llosgi  pulpudau  ein  gwlad. 

Mountain  A»h.  Dbwi  Budocb. 


B9**  Oyf eirühd  y  golygydd  jw, — Owsn  M.  Edwards,  Llanuwchllyn,  y  Bala. 

AJtOBArrWTD  A  OVTHOSDDWTD  OAV  BUOHBS  AND  80N,  66.  HOPB  BTBBBT,  OWBB08AM. 


AT    Y    PLANT. 


YMBAES.  Bengys  7  oyfieithiad  lawer  o  alla.  Ond  gwéll  gennyf 
waith  gwreiddiol  na  chyfleithiad.  Ac  heblaw  hynnj,  7  mae  hawl- 
fraint  ar  7  deniYn,  ao  nis  gellir  oyhoeddi  CTfleithiad  ohono  heb 
ganiatad  yr  awdwr  a*r  cyhoeddwr.  "  Boneddigaidd "  Tw'r  gair 
Oymraeg  goreu  am  eourtéout, 

Pbrtheos.  Tr  oedd  rhifyn  Ebrill  wedi  ei  gyeodi  cyn  i*r  llinéll 
"Briall  mwyn  Ebrill  a  Mai"  îy  nghyrraedd.  Er  mai  y  pymthegfed  yw'r 
dyddiad  sydd  ar  rifynnau  Gymru,  ceisir  eu  cyhoeddi  erbyn  y  cyntaf  o  bob  mis,  a 
byddant  wedi  eu  cysodi  ymbell  cyn  hynny.  Diolch.  Mae  nodiadau  ar  fywyd 
adar  yn  ddyddorol  ao  yn  aderbyniol  iawn. 

BoY.  Nìd  oes  yr  un  cylchgrawn  a  hawl  i  alw  ei  hun  yn  ''unig  gylchgrawn 
cenhedlaethol  Oymru."  Dywed  y  Cambrian  Amerìcanaidd  mai  Oyhru  yw  ein 
hunig  gylchgrawn  hollol  anenwadol.  Grwelaf  mai  Oymru  a  Oymru'r  Pla^t  yw 
yr  nnig  gylehgronau  yr  anoga  Pwyllgor  Addysg  Morgannwg  yr  athrawon  a'r 
plant  i'w  darllen. 

Ap  Asafh.  Watcyn  Wyn  yw  awdwr  bron  yr  oll  o'r  penhillion  telyn  newyddion 
genir  yn  yr  Eisteddfodau.  Y  maent  yn  ymddangos,  yn  gasgliad  cyflawn,  yn 
rhifynnau  Oymru  o  fls  i  fle  y  flwyddyn  hon. 

J.  Yr  wyf  wedi  methu  cael  Ue  i  luaws  o  ganeuon  tlysion  i'r  gwanwyn  a'i 
adar  a'i  flodau.    Cedwir  hwy  yn  oíalus  at  y  gwanwyn  nesaf . 

B.  o'r  Bachglas.  Yn  1812  y  rhowd  yr  agerlong  gyntaf  i  fynd  ym  Mhrydain, 
ar  y  Olyde ;  yn  1819  y  croesodd  agerlong  y  Werydd  gyntaf ,  mewn  26  diwmod ; 
yn  1829  y  dyfeisiodd  y  Stephensons  yr  agerbeíriant  b^rmudol ;  yn  1830  y  daeth  y 
peiriant  dyrnu  cyntaí.  Yn  1830  helÿd  y  daeth  y  Itteifer  matches  i  gymeryd  lle  y 
garreg  dân. 

Derbyniais  ddau  lyfr  i  alw  sylw  atynt  o  Lyfrfa  y  Methodistiaid ;  sef  ''  Gwers- 
lytr  ar  Efengyl  Luc,  xli. — xxly./'  gan  y  Parch.  J.  Jones,  Hebron  (2c.) ;  a 
lîawlyfr  manylach  gan  y  Parch.  Llewelyn  Edwards,  M.A.  (1/6),  ar  yr  un  maes 
llafur.  Y  mae'r  ddau  lyfr  yn  deìlwng  iawn  o'r  gyfres  o  esboniadau  buddiol, 
cynhwysfawr,  ac  awgrymiadol  hyn.    . 

W.  J.  1.  Anaml  iawn  y  byddaf  yn  rhoddi  lle  i  ryddiaith  cyfleithedig  o'r 
Saesneg.  Gwell  gennyf  ystoriau  am  hen  seiadau  a  phregethwyr  Cymru  na  rhai 
o  gyfnodolion  Lloegr.  2.  Y  mae  ambell  ystori  bron  ag  awgrymu  ei  fod  yn 
anrhydedd  i  Grewr  y  bydoedd  os  ymoRtwng  rhyw  f renin  bach,  neu  dduc  druan,  ì 
gydnabod  ei  fod;  a'i  fod  yn  anrhydedd  i'r  Beibl  os  dywed  rhyw  uchelwr 
oiwybod  ei  fod  yn  wir.  Byddaf  yn  ymgroesi  rhag  rhoddi  hanesion  felly  o  flaen 
yplant.  3.  Y  mae  hynny  o  le  fedraf  roddi  i  haneslon  crefyddol  yn  cael  ei 
roddi  i'r  Diwjrgiad.  Oyhoeddir  **  Gwreichion  y  Diwygiadau,"  sef  yr  emynnau, 
yn  swyddfa  Qymru. 


YMRU'R    J>LANT. 


ADDY30      SIR      F0RGA191ÌWG. 

ER  nnol  mìs  Tachwedd,  y  mae  ryng^or  Addysg  Morganawgf 
wedì  cym^d  dull  newydd  yn  ei  ysrolion.  Nid  yw'r  cjmllun 
mor  berflaith.  ac  edrych  arno  o  safle  addysgwr,  &g  un  sir  Gaer- 
narfon.  Ond  y  mae'n  g^am  pell  ymlaen  i'r  iawn  gyfeiriad.  Rhoddir 
pwys  mawr  ynddo  ar  ysprydiaeth  Gymreig.  Ceisir  cryfhau  y 
cysylltiad  rhwng  addysg  plant  í  hanes  a  tlenyddiaeth  eu  tadau. 
DeÚr  gwaith  a  meddwl  gwŷr  mawr  eu  gwlad  o  flaen  v  plant. 
Rboddir  arwydd-eìriau  Cymreig,  a  baner  (.  ymru,  a  darfuniau  o 
Gymry  enwog,  ar  furîau'r  ysgolion.  Gofynnir  i'r  athrawon  slw 
sylw'r  plant  at  hanes  eu  hardal  eu  faunain,  ac  adrodd  ìddynt  ystoriau 
0  hanes  Cymru,     Amcan  hyn  oll  yw  magu  hunao  barch. 

Yn  Ysgolion  y  Babanod  dylld  rhoi  gwers  t>ob  dydd  yn  Gymraeg, 
0  chwsrter  awr  i  ugain  munud.  Ymgomir  i'r  plant  yn  Gytaraẅg 
am  ddarluniau  a  phethau  ^dd  o'u  blaen.  Dysgir  iddynt  adrodd  a 
dianu  darnau  yo  Gymraeg  hefyd. 

Ymhob  safon  yn  ysgolion  y  bechgyn  a'r  genethod,  rhoddir  gwers 
am  hanner  awr  bob  dydd  yn  Gymraeg,  a  dysglr  í'r  plant  adrodd  a 
chanu  darnau  Cymraeg  cyfaddas  i'r  oed.  Wedi  dysgu  siarad 
Cymraeg  yn  y  ddau  safon  isaf,  dechreuir  darllen  ac  ysgrifennu 
Cymraeg  hawdd  yn  y  trydydd  a'r  pedwerydd  safon,  a  flurfio 
brawddegau.    Yd  y  safonau  uchaf, — y  pumed  a'r  chweched, — dysgír 


132 


CYMRU'R    PLANT. 


yss^fenou  traethodau  a  Uythyrau  Cymraeg.    Heiydy  oeir  darllen 
llertyddiaeth  Gymreig  ac  astudio  elfennau  gratnadeg. 

Gadewir  Ue  i  athrawon  gyfnewid  y  dull  i  raddau  helaeth ;  ond 
rhydd  y  Cyngor  ar  dde^U  yn  eglur  nad  yw  yr  un  athraw  i  osgoi 
dysgu  Cymraeg.  Deallir,  oddiwrth  arbrawfion  a  wnawd  yn  rhai  o 
ysgolion  Morgannwg  yn  barod,  y  dys^r  Saesneg  hefyd  yn  well  ac 
yn  gyflymach  dan  y  drefn  newydd.  Mewn  ardaloedd  Seisnigi  ni' 
ddylid  dechreu  dysgu  Cymraeg  nes  y  bo'r  plant  wedi  mynd  dros 
brit  anhawsderau  dysgu  Saesneg.  GelUr  defnyddio'r  Gymraeg  i 
esbonio  Rhif  a  Mesur,  a  geUir  defnyddio  Uyfìrau  ysgrífennu  dwy- 
ieithog. 

Y  mae  gan  Gyngor  Morgannwg  ddau  amcan  yn  y  drefn  newydd 
hon.  Un  yw  dysgu'r  plant  s/n  siarad  Cymraeg  yn  yr  unig  dduU 
effeithiol.  A'r  aii  yw  dysgu  '  ymraeg  i  blant  Seisnig,  er  mwyn 
gwneyd  eu  meddwl  yn-gyflymach  ac  yn  barotach. 


CWMWL    A    HSUÍWMN. 


HAWDD  yw  wylo  pan  f o  owmwl 
Du  gondiau  yn  ein  nef ; 
Plyga  derw  cryfa'r  meddwl 

I  ryferthwy'r  storom  gref ; 
Blodau  gwinllan  gobaith  dorrir, 
€kin  gawodydd  cenllysg  siom ; 
Adlais  dryghin  blinder  glywir 
Tog  ngalamad  calon  drom. 


Y  mae  bawddfyd  gyda'i  heulwen 

Tn  tyneru  gwyntoedd  poen ; 
Miwsig  telyn  calon  lawen 

Tw  ysprydiaeth  hwyl  a  hoen ; 
Heda  ambell  awr  dan  wenu 

I'n  cyfarfod  yn  ddi  lid ; 
Ganu  ynddi  wnawn  dan  garu 

Aur-belydrau  tlws  ei  gwrid. 


TBala. 


Haul  a  chwmwl  a  adduma 

Etn  ffurf afen  yn  y  byd ; 
(}wên  a  deigi^  drawsgyweiria 

Ein  hymdeithgan  ar  ä.  hyd ; 
Bhoddi  benthyg  hafaidd  oriau 

Ein  bjwydau  y  mae'r  nef ; 
Oeifliwn  ninnauy  dan  eu  gwenau, 

Droi'n  baradwys  wlad  a  thref . 

BlCUA&D  AB  HUGH. 


^»     mm 


F     OWANWYN. 


CROESAW  iti»  wanwyn  tirion, 
Ti  sy'n  llonni  dôl  a  bryn, 
Hardd  wyt  ti  yn  magu'r  blodau 

Ar  ol  trwch  o  eira  gwyn ; 
Yn  j  gwanwyn  daw  y  fronfraith, 

Eto  i  ganu  yn  ei  phryd, 
Pan  fydd  gwawr  y  bore'n  torri, 
Swyna  hon  ein  gwlad  i  gyd. 

llaîPr  y  Glyn. 


Tn  y  gwanwyn  daw  y  wennol 

Dros  y  môr  o'r  gwledydd  peU, 
Hoff  gau  hon  yw  dod  i  Gymru 

Ac  1  ddweyd  newyddion  gwell ; 
A  daw'r  gog  ar  frig  y  ffoeden 

I  adseinio  cymau'r  gijn, 
C^na  hen  alawon  melus, 

Fel  gwnaeth  lawer  gwaith  oyn  hyn. 

T.  MoBGAira. 


CYMRU'R    PLANT.  133 

F     TAIR     CNSUJSN. 

V.    TR  AIL   A60RIAD. 

DYCHRYNNODD  y  plant  yn  fawr  wrtb  glywed  hyn,  ond  nid 
oeddent  am  redeg  ymaith  heb  wneyd  ymdrech  i  ollwng  y 
troeiniaid  bach  oedd  tu  fewn  yn  rhydd,  ac  medaai  Gwemydd, — 

**  Ceisiaf  ei  ddadgloi  i  chwi/' 

Ond  er  ei  fìraw,  gwrthodai  ei  agoriad  bach  droi  o  gwbl  yn  y  do. 

"  Gadewch  i  mi  drio,"  ebai  Dyddgu,  a  rhoddodd  ei  hagoriad  ei 
hunan  i  mewn,  ac  â'r  tro  cyntaf  y  mae  y  ddor  tawr  yn  agor.  Mae 
yn  rhaid  fod  y  plant  oedd  o'r  tu  fewn  wedi  casglu  o  gwmpas  y  drwsi 
oblegid  mor  fuan  ag  y  mae  yn  agor»  maent  yn  rhuthro  allan  ar 
draws  eu  gilydd»  ac  yn  rhedeg  ymaith  fel  pe  am  eu  liywyd.  Nid 
oedd  gan  Gwemydd  a'i  ddwy  gyfeilles  ddim  i  wneyd  yn  awr  ond 
rhedeg  ar  eu  hoíau. 

A  rhedeg  y  buont  am  hir  amser  nes  d^rfod  at  dref  fechan,  ac  mor 
fîian  ag  y  daethant  i  mewn»  y  mae  y  plant  oedd  yn  nhy  y  ddewines 
yn  ymwahanu,  rhai  fiordd  hyn  a  rhai  fiordd  arall,  gan  adael 
Gwernydd,  Dyddgu,  a  Mai  ar  yr  heoL  Yr  oedd  y  tri  fel  eu  gilydd 
yn  teimlo  yn  bur  newynog,  ac  yn  ceisio  cydsynio  a'u  gilydd  beth  i 
wneyd.  Ond  cyn  iddynt  gael  amser  i  benderfynu,  y  mae  lliaws  o 
bobl  a  phlant  yn  rhedeg  atynt  o  bob  cyfeiríad,  rhai  yn  wylo  a  rliai 
yn  chwerthin,  a'r  cwbl  yn  siarad  ar  draws  eu  gilydd.  Mor 
gynhyrfus  yr  edrychent  oll»  nes  peri  nid  ychydig  o  ofn  a  syndod  i'r 
tri  plentyn  dieithr.  Modd  bynnag»  cyn  hir  y  maent  yn  tawelu  ac  y 
mae  un  ohonynt  yn  gofyn« — 

**  Ai  chwi  ddarfu  agor  drws  tŷ  y  ddewines  ? " 

**  le/'  ebai  Gwemydd  yn  ofhus,  yn  dechreu  ameu  erbyn  hyn  pa  un 
ai  fel  trosedd  ai  çymwynas  yr  edrychent  ar  hynny.  Sylwodd  y  gŵr 
oedd  yn  siarad  ag  ef  ei  fod  mewn  penbleth,  ac  ebai, — 

'<Mae  yn  amlwg  mai  dieithríaid  ydych  yn  y  wlad  yma,  ond  yr 
ydych  wedi  cyílawni  gweithred  ag  y  mae  pob  un  ohonom  ni  wedi 
methu  ei  chyílawni  er  pob  ymdrech  a  dyfals.  Ers  llawer  o  íìynyddau 
y  mae  dewines  wedi  dyfod  i  fyw  i'n  cymydogaeth,  a  byth  er  hynny 
y  mae  yn  ymosod  araom  mewn  rhyw  fodd  neu  gilydd  yn  barhaus. 
Yr  ydym  wedi  ceislo  dyfpd  i  delerau  cyfelUgar  â  hi,  ond  yn  ofer ;  ac 
nid  oes  modd  ei  chosbi  am  jrr  hyn  a  wna.  Buom  yn  ei  herlid 
am  ddyddiau  lawer  gwaith,  ond  trwy  ryw  ffordd  neu  gilydd  byddai 
yn  cyrraedd  ei  Uoches  er  ein  gwaethaf,  ac  unwaith  yr  âi  i  mewn  nid 
oedd  neb  allasai  ei  dilyn.  Anfonodd  atom  un  tro  i  ddweyd  mai  yr 
unig  ffordd  i  roddi  terfyn  ar  eî  gallu,  oedd  dod  o  hyd  i  agoriad 
fuasai  yn  dadgloi  drws  ei  thy.  Er  chwilip  o'r  dydd  hwnnw  hyd 
heddywi  yr  ydym  wedi  methu  a'i  gael.  Yn  ddiweddar,  ymosododd 
araom  yn  y  modd  niwyaf  creulawn,  drwy  ladrata  ein  plant,  ac  yr 


134 


CYMRU'R    PLANT. 


oeddym  wedi  rhoddi  pob  gobaith  i  fyny  am  eu  cael  yn  ol.  Felly; 
hawdd  i  chwi  ddychmygu  ein  llawenydd,  a'n  diolchgarwch  i 
chwithàu,  am  eu  gollwng  yn  rhydd.  A  bydd  yn  dda  gennym  os 
gwnewch  ddewis  eich  cartret  a  byw  gyda  ni." 

Yr  oedd  y  ffaith  eu  bod  i  gael  cartref  yn  newydd  mor  dda  i'r 
plant,  fel  msd  prin  yr  oeddynt  yn  galiu  ei  amgyffred,  ac  heb  oedi,  y 
maent  yn  deMâs  cartrefu  gyda  nyddwr  medrus  a  charedig. 

Aeth  blynyddau  lawer  heibio,  a  daeth  y  tri  i  allu  nyddu  yn 
gampus.  Mor  gywrain  a  phrydferth  y  nyddent,  fel  yr  aeth  y  son 
am  danynt  drwy  y  wlad,  ac  yr  oeddynt  yn  cael  digonedd  o  waith. 
Er  syndod  iddynt  hwy  a'u  cymydogion  yn  gyffredinol,  maent  yn 
derbyn  gorchymyn  oddiwrth  y  brenin  i  nyddu  gwisg  briodas  i'w 
ferch.  Hefyd,  yr  oedd  y  nyddwyr  eu  hunain  i  ddwyn  y  defnydd  i'r 
plas  brenhinol.  Rhyw  ddiwrnod,  y  mae  y  defnydd  wedi  ei  orffèn» 
ac  y  mae  y  pump, — y  nyddwr  a'i  wraig,  Gwemydd,  Dyddgu,  a  Mai, 
— yn  cychwyn  yn  llawen  ar  eu  taith  i'r  brif  ddinas.  Wedi  dyddiau 
o  deithio,  y  maent  yn  cyrraedd  pen  eu  siwrne,  ac  yn  cyflwyno  y 
defnydd  i'r  dywysoges  ieuanc.  Er  mawr  foddhad  iddynt,  nid  oedd 
diwedd  ár  ei  ganmol. 

Ymhen  ychydig  ddyddiau  yr  oedd  y  briodás  i  gymeryd  lle,  a 
phenderfynasant  aros  i  gael  gweled  y  rhialtwch,  ac  yn  neilltuol  y 
brenin.  Cawsant  eu  dymuniad,  gwelsant  y  brenin,  ond  siomwyd 
hwy  yn  fáwr  yn  yr  olwg  arno.  Disgwylient  ei  weled  yn  edrych  yn 
Uon  a  hapus  fel  y  gweddill.  Yn  lle  hynny,  edrychai  ddeng  mlynedd 
yn  hŷn  nag  ydoedd.  Yr  oedd  ei  wyneb  yn  welw  a  tiiristy  ei  wallt 
yn  wyn  ac  yn  llaes,  ac  nid  oedd  yr  hyn  a  welai  nac  a  glywid  yn 
newid  ei  wedd  o  gwbl. 


CROSSAWU'R     GOG. 


TWYM  groesaw  iti,  gwcw, 
I  groesi'T  tonnog  11, 
I  byocio  áy  ddennodau  mwTn 

A  llawn  o  Bwrn  1  ni ; 
Dy  gynna&leddfol  ganig 
A  ddyry  falm  i*r  fron, 
Ebagori  ar  bêr  gorau'r  wig, 
Wna'tb  fìwsîg,  gwcw  lon. 


Ymbrancia'r  wyn  yn  nwyfus 

Ar  ysgwydd  hardd  y  úryn, 
A  chrwydra'r  awel  íalmaidd  rydd 

Drwy  flodau  blydd  y  glyn ; 
"  Cw-cw  "  ym  mreichiau*r  awel 

Adseinia*n  awr  drwy'r  wlad ; 
Y  gôg  a'i  thelyn  yn  y  drain 

Delora'i  deufiain  mod. 


Oân,  cân,  hofiFusaf  gwcw, 

Céi  sedd  ar  fryniau  dôd, 
A  chroesaw  gan  galonnau  lu 

Tra  Cymru  gu  yn  bod ; 
Dy  fiwsig  ar  glyd  feusydd 

Rydd  galon  bardd  ar  dân ; 
O  cân,  O  cân,  aderyn  cu, 

Bhydd  Cymru  glust  i'r  gân. 


ISTLOO. 


CYMRU'R   PLANT. 


135 


"CARIAD   lESU." 


Geiiiaa  gan  Bhioosfkyn,  Abercynon. 
DOH  Et^.     Gÿda  thâimlad, 
mp 


:n  .,T 

f 

:n 

:d  .,d 

d 

:d 

Car-iad 
:b  .,f 

le 
1 

-     8U 

:s 

:d  .,d 

d 

:d 

/  :n 

.,r 

:d 

•,ti 

Pel 

mae 

:s 

mS 

:d 

^r 

f  :n 

r  :d 

haul  7 

86  :1 

ti  :d 


f.EÌt  eres 

t  :*»,f  .,n 
:"i  t,.,d 

Hae'i  ddy 
'^  8.,S 


':».r.,< 

i.Ek. 
^'Mit 
:^r  -  »r 

0!  am 

:'«U  .8 
:*fr.f 


r       :1 
ti      :r 

-lan  -  wad 

S       :t 

s      :f 


d' 
d 

ras 
8 

n 


:s 

:d 

1 
:s 

:n 


:s  .«f 
:d  .,d 

syddyn 

:n  ,r 


1 
t. 


:8 
:d 


:1 
:d 


•,86 

.,r 


nen  yn 
:1   nt 

:f  .,f 


gwen-u, 

8       :s 

f       :n 


t      :1 
n      :n 

den  -  u 
86      :1 

n  .,r  :d 


:8  .,f 

n 

:8 

:8|  .,ti 

d 

:n 

rncyn- 

hes 

-  u» 

:d*  .,s 

s 

:8 

:n  .,r 

d 

:d 

:1  .,ta 
:n  .,n 

garu'r 

:d'  .,d' 
:d  «r  <n 


n 


:1 
:f 


D.  T.  Thbophilüs, 
7,  Argyle  Street,  Abercynon. 


:f  .,n 
:ti  .,d 

Car-iad 

•  B     .^B 

:r  .,d 

Blî.t. 

:»d  .,r 
:"li  .,li 

Gwenau'r 

:"li  .,t, 
:^f...f. 

Afe.t. 

:*»f  .,n 
:"t,.,d 

Ac  yn 
:*'  S  .,8 

:"  S|.,8| 


:-  .n  :fet8  «1 
:d       :r  -  td 


d' 
d 

plant  sy'n    gwenu*n 

1       :1       :lt8tfe 
li      :1|       :rrir 


n       :-  .li  :8e^(li<ti 
li      :li      :ni,-4n, 

blod  -  au        ar       y 

d       :n       :r  t-»r 

ni      :di      :ni  -  a 


1 

rs 

d 

:t, 

ol, 

fe 

:8 

r       :1 

ti      :ti 

Uon  -  ni'r 

s       :s 

:f 


Si  j 


rit. 


:s  .,d 
:s  .,n 


le   -    8u   Felmae'r 

d'      :d'      :d'.,s 
s       :f       :n  .,d 


r' 

r 


:1 
:r 


le  -  su'n 

1       :1 
f       :fe 


Si     :— 


t,     :1, 

ni     :— 

ddoi ; 

r xá 

1,     :- 


:s  ..f 

:d  .,t, 

Ueddfol 

•  B     .,B 

:n  .,r 


n      î 
d 

dant, 
S 

d      : 


:  V       m%X 

d' 

:r  ^n  S 

n 

caru*i 

blant 

•  8    .,B 

S 

•  B     .,B 

d      ; 

mp    Cariad  lesu  yn  ein  calon 

Wna  felysu'r  daith  i  gyd, 
Awn  dan  ganu  drwy  dreialon 
Mynych  iawn  yr  anial  fyd  ; 
eres   Yn  y  nef  cawn  ganu  wedi 

Croesi'n  ddiogel  hwnt  i'r  glyn, 
/    Gyda*r  dyrfa  ddirifedi 

Olchwyd  yn  Ei  waed  yn  wyn. 


0    EtTBTHOD    BOEHÂHA. 


CYMRU'R    PLANT.  I37 

RBAI    O    BOBI4    F     BYD. 

^%  V.    CRWTDRWT&  TURKBSTAM. 

^L/^  MAE'n  dèbyg  mai  yng  nghaool  Âsia  y  mae  y  gwledÿdd  y 
\  gwyddom  ni  leiaf  am  danynt  o  unlle  yn  y  byd.  Ac  eto, 
hwy  yw  gwledydd  mwyatdyddorol  y  ddaear,  Yma  yt  oedd 
cryd  yr  hil  ddynol.  Dyma,  yn  oí  traddodiad,  hen  le  Garda  Eden, 
a  dengys  y  trigolion  y  fan  y  bu  Adda'n  Uaturio  wedi  ei  droi  o 
Baradwys.  Gwlad  ystom^d  o  eira  ac  o  dywod,  gwlad  y  gorthrwm 
a'r  dioddei;  gwlad  y  gân  a  rhyfel, — prin  y  ceir  Ue  mor  ddyddorol  a'r 
ucheldiroedd  rhjrtedd  hyn. 

Rhennir  bro  anferth  Turkestan  yn  ddwy  ran.  Y  mae  un  ar 
derfyn  gogleddol  yr  India  a  Thibet,  gwlad  wastad  mewn  cylch  o 
fynyddoedd  eiraog.  Dan  deymwialen  China  y  mae  hon  mewn  enw, 
ond  y  mae  ei  thywysogion  yn  anibynnol  mewn  gwirionedd. 

Y  mae  y  rhan  arall  ar  ogledd  Cashmlr,  Aífganistan,  a  Pher^ia ; 
ac  y  mae  ei  llwythau  crwydrol,  amrywiol»  erbyn  hyn  dan  deyrn- 
wialen  haiam  Rwsia.  Bokhara  a  Khiva  yw  y  prif  drefydd,  siüf  y 
ddwy  yn  nyffiyn  yt  Oxus.  Yn  y  gwanwjm»  gellid  meddwl  fod  tlysni 
a  pherarogledd  Eden  eto'n  aros  yn  y  broydd  hyn.  Ond  y  mae'r 
gaeaf  a'r  haf  yn  déifio  popeth,  ac  yn  gwneyd  y  wlad  yn  ddiíTaethwch 
trist  o  dywod  coch.  Yn  y  gaeaf  daw  gwyntoedd  oeríon,  wedi 
crwydro  dros  fíloedd  ar  filoedd  o  fiUtiroedd  hjfd  rew  ac  eira  Siberiay 
a  fferrír  dynion  cryfion  i  farwolaeth  gan  fín  y  gwynt.  Nid  rhyfedd 
fod  y  trigolipn  yn  dweyd  fod  eu  gwlad  hwy  ar  do'r  byd.  Yn  yr  haf, 
drachefn,  daw  gwyntoedd  poethion  o'r  de,  i  fyny  o  For  Arabia  a 
dyffryn  Euphrates  ar  draws  Persia,  a  gwywir  pob  tyfiant  gan  anadl 
yr  aweli  fel  gan  anadl  ffwrn. 

Y  mae  llawer  o  dylwythau'n  byw  hyd  y  gWastadeddau  mawr  o 
amgyldh  Khiva  a  Bokhara,  ac  y  maent  yn  ysglyfaeth  i'w  gilydd  ers 
canrifoedd.  Y  ddau  bwysicat  yw'r  Osbegiaid  a'r  Tyrcomaniaid. 
Hil  hen  goncwerwyr  chwarter  y  byd  yw'r  Osbegiaid.  Ond,  erbyn 
hyn,  y  maent  wedi  gadael  eu  bywyd  crwydrol,  ac  wedi  troi'n 
amaethwyr.  Trwy  hynny,  collasant  eu  hen  ynni  a'u  hen  gariad  at 
ryddid.  Yn  y  darlun,  gwelwch  un  o'u  merched,  maent  yn  harddach 
pobl  na  neb  o'u  hamgylch.  Y  mae'r  merched  yn  hynod  am  eu 
talcennau  gwynion  a'u  tsiochau  cochion. 

Y  mae'r  Tyrcomanisûd  eto'n  grwydrol  ac  yn  wyllt.  Caiff  Rwsia 
draflerth  i  dorri  eu  grym  miieinig  hwy.  Lladron  ac  yspeilwyr 
ydynt  wrth  eu  greddÇ  ac  y  maent  yn  greulon  ac  anrhugarog  y  tu 
hwnt  i  fesur.  Crwydrant  hyd  yr  anialdir,  a  gwae  i'r  masnachydd 
heddychlon  a  syrth  i  w  dwylaw.  Ysbeilir  ef  o'i  hoU  dda,  a  chludir 
ef  i'w  werthu'n  gaethwas  ym  marchnadoedd  Khiva  neu  Bokhara. 


138 


CYMRU'R    PLANT. 


Os  dig^dd  fod  o'r  un  grefydd  a  tiwyi  sef  yn  Fahometaniad, 
arteithir  ef  byd  nes  y  dywed  mai  Crìstion  yw ;  oherwydd  y  mae  eu 
crefydd  yn  gwahardd  iddynt  werthu  cyd-grefyddwyr.  Y  mae  eu 
pebyli  o  wneuthuriad  cywrain  iawn;  ac  y  maent  yn  gartref  cftn  a 
llawenydd  ar  nosweithiau  hyfryd  y  gwanwyn.  Nid  ydynt  mor 
harddy  a'u  crwyn  melynion  a'u  llygajd  fflachiog  gwibdog,  a'r 
Osbegiaid. 

Y  mae  llaw  Rwsia  o'r  gogledd  a  llaw  Prydain  o'r  de  yn  dechreu 
gwasgu  ar  y  cenhedioedd  crwydrol  hyn.  Y  maent  rhwng  yr  arth 
aV  llew.  Ond  rhaid  cyfaddef  nad  oes  trugaredd  i'r  gwan  yng 
nghanol  Asia,  na  rhyddid  i'r  masnachydd  gludo  ei  nwyddau  tra 
bo'r  ffrewyll  yn  llaw  y  tylwythau  crwydrol  hyn. 


ADGOFION   MMBYD. 


CBOESAW,  ho£e  adgofion  mebjd, 
Nwyíus  dymor  byr,  digur; 
Llifai  drw7  ei  feusydd  hyfryd 
Loewon  ffrydiau  pleser  pur ; 
Dyry  jmdaith  i'r  gorffeimol, 
Yn  llaw  adgof  y  ail  f wynhad 
O'r  gyfeillach  lawen,  siriol, 
Ge's  ar  aelwjd  mam  a  nhad. 

Lle  bu  brodTT  a  chwioiydd 

Gjnt  yn  gwmni  mwyn,  dinam, 
Gyda'u  chwedlau  difyr  beunjdd, 

O  dan  of al  tyner  f am ; 
Egwyddorion  pur  a  bauwyd 

Ar  yr  aelwyd  fach,  ddiloes, 
A  chynghorion  gwerthfawr  gaf wyd 

A  oleuant  wybren  oes. 

Bhodio  llwybrau'r  gwyrddion  lethr- 

Oasglu  blodau  bryn  a  phant,  [au,  — 
Sugno  mêi  o  gwch  pleserau 

Y  chwareuon  pan  yn  blant ; 
Fortreadu  digymylau 

A  llwyddiannus  ddedwydd  oes — 
Ond  llawer  un  o'r  heirdd  gynlluniau 

Ohwalwyd  gan  gorwyntoedd  croes. 

Fenmaclmo. 


Wrth  i'm  eyllu  ar  y  bwthyn 

Drwy  adgofìon  mebyd  cu, 
Hiraetìi  e.  ymrutha'n  sydyn, — 

Edrydd  teimlad  beth  a  fu,— 
Ciaddwyd  liu  o'm  hoff  gyíoedion, 

Chwaìwyd  ereÜl  i  bob  gwynt, — 
Heddyw,  yr  wyf  fl  yn  estron 

Yn  y  lle  chwareuwn  gynt. 

Anwyl  iawn  fydd  hoffuB  gartre' 

Mebyd,  tra  bo  ynwyf  diwyth, — 
Lle  fu'n  baradwysaidd  fangre, 

Cyn  i  amser  cnwalu'r  nyth ; 
Nis  gall  bywyd  a'i  helbulon 

Ddileu  gwersi'i  aelwyd  lân, — 
Safant  pan  fo'x  byd  yn  yfäon, 

A'i  drysorau  aur  yn  dân. 

Rhaid  ffarwelio  âg  adgofion 

Melus  dyddiau  mebyd  gynt, 
Y  mae  amser,  megis  af on 

Fawr,  yn  cludo  pawb  i*w  hynt ; 
Pan  yn  gadael  y  daearfyd, 

Fy  nymuniad  olaf  fydd 
Cael  mwynhau  haf  ddyddiau  mebyd 

Fry  yng  ngwanwyn  bythol  ddydd. 

OwBN  T.  Davib8  [Owain  Machno), 


■    mmw    • 


Y    BAM. 

Athuawes  ddoeth  'roes  i  ddyn — ^yn  fore 
Gyf eiriad  i  gychwyn ; 
Ni  wêl  neb  fel  ei  mebyn, 
Hyd  angeu'n  glau  ynddo  glŷn. 


Dayid  Wynnb, 


CYMRU'R    PLANT.  139 


CFMJRF     ODDICARTRBI^. 

y.    HUGH    FRICS    HUGHES. 

ODDIAR  fìloedd  o  Iwyfannau  yn  Lloegr,  cyhoeddodd  Hugh 
Price  Hugbes  ei  f od  yn  Gymro  ac  yn  Fethodist,~^neu  yn 
Wesleyad,  yn  ol  ystyr  yr  enw  yn  Lloe^. 

Hawdd  iawn  oedd  deal!  eì  fod  yn  Gymro.  Yr  oedd  ei  gyflymder, 
ei  dreiddgarwch,  ei  hyawdledd,  ei  deimlad,  yn  dangos  hynny.  Yr 
oedd  wedi  ei  eni  yn  hen  dref  Myrddin,  y  dref  bwysicaf  yn  hen  hanes 
y  Deheubarth,  yn  1847.  Yr  oedd,  ebai  ei  dad  gwladgarol,  yn 
disgyn  o  linach  Llyw  Olaf  Cymru.  Ac  os  rhoddodd  y  wythien  o 
waed  Iddewig  rywbeth  iddo,  deffro  holl  adnoddau  ei  yspryd 
Cymreig  oedd  hynny. 

Nid  mor  hawdd  oedd  deall  ei  fod  yn  Fethodist.  Yr  oedd 
Wesleyaeth  Seisnig  yn  dra  cheidwadol  mewn  ysbryd,  yn  greíyddol 
ac  yn  wleidyddol,  er  Chwyldroad  Ffrainc.  Ond  yr  oedd  Hugh 
Price  Hughes  a'i  enaid  yn  llawn  o  anibyniaeth ;  ac  yr  oedd  o  flaen 
Sfwŷr  mawr  Wesleyaeth  yn  Lloegr,  fel  Roger  Edwards  o  flaen  John 
Elìas  yng  Nghymru.  Un  peth  i  ddangos  ei  fawredd  oedd  hyn, — 
er  ìddo  roddi  bywyd  newydd  yn  ei  enwad,  trwy  ymosod  yn  ddiarbed 
ar  ei  hen  ddulliau  a'i  hen  draddodiadau,  eto,  rhoddwyd  ef  i  eistedd 
yng  nghadair  John  Wesley  ^m  1898  fel  Llywydd  y  Gymanfa. 

Tra'n  blentyn  yn  Nghaerfyrddin,  derbyniodd  ''oleuni  a  Ilawen- 
ydd"  Cri&t,  a  rboddodd  ei  hun  iddo.  O'r  ysgol  3^  Abertawe 
anfonodd  at  ei  dad  ei  fod  wedi  penderfynu  bod  yn  bregethwr 
Wesley,  ac  anfonodd  y  disgynnydd  o  frenhinoedd  Cymru  ei  fod  3^ 
falchach  o  hynny  na  phe  deuai  ei  fab  yn  Arglwydd  Ganghellydd 
Lloegr. 

O  Goleg  Richmond  aeth  i  Dover  i'w  gylchdaith  gyntaf,  yn  ddwy 
ar  hugain  oed.  Teimlodd  Wesleyaid  Dover,  wedi  cyfnod  hir  o 
farweidd-dra,  fod  grym  newydd  wedi  dod  gyda'r  gweinidog 
newydd.  Yr  oedd  yn  byw  ymysg  y  tlodion.  Efe  oedd  y  cyntaf  i 
ardystio  dirwest  Daeth  Llywydd  y  Gymdeithas  Ryddfrydig  ato 
i  ddweyd  y  dinistriai'r  blaid  os  dygai  ddirwest  i'w  credo.  "  Waeth 
gen  i  am  eich  plaid  chwi,"  oedd  yr  ateb  tanllyd,  **  A  dirwest  ac 
achos  Duw  y  mae  a  wnelwyf  fí."  Yr  adeg  honno  yr  oedd  y  berw 
gwleidyddol  uchai  Swynid  y  gweinidog  ieuanc  gan  wladlywiaeth 
dramor  ddisglaer  Disraeli,  ao  ni  choUodd  ei  gydymdeimlad  â  hi. 
Ond  apeliai  cariad  Gladstone  at  y  dosbarth  gweithiol  yn  gryfach 
fyth  ato.  "  Cydraddoldeb  "  a'r  '*  lesu  "  fu  gair  mawr  ei  fywyd  wedi 
hyn. 

O  Dover  daeth  i  Rydychen  yn  1 88 1 .    Lle  mar w  oedd  i  ysbryd 


140 


CYMRU'R    PLANT. 


mor  danbaid.  Teyrnasai  Jowett  fel  ysbryd  synwyr  cyfFredin, 
Ruskin  fel  apostol  y  celfau  cain,  a  T.  H.  Green  fel  esboniwr 
athroniaeth  y  dywedai  ei  hawdwr  nad  oedd  neb  yn  ei  deall. 
f<  Tybid/'  ebe  merch  Hugh  Price  Hughes,  yn  ei  cbofiant  dyddorol 
am  ei  thad,  *'y  byddai  mor  hawdd  i'r  marw  godi  o'r  bedd  ag  I 
Wesleyaeth  godi  yn  Rhydychen."  Ond  pe  deuech  i  Rydychen  yn 
awr,  ac  yn  enwedig  i'r  pentrefydd  o'i  hamgylch,  teimlech  fod  y 
bywyd  wedi  dod,  ac  fod  enw  Hugh  Price  Hughes  yn  anwyl  mewn 
miloedd  o  galonnau. 

Yn  [884,  aeth  i  Lundain,  a  lledodd  ei  ddylanwad  drosy  byd, 
trwy  ei  bregethau  didor  a'r  Methodist  Times.  Teimlodd  y  byd  mai 
nid  hen  losgfynydd  wedi  oeri  oedd  Wesleyaeth,  ond  gallu  ymosodoL 
Gwnaeth  y  Cymro  hyawdl  achos  dyngarwch  ac  achos  crefydd  yn  un. 

Yn  1887,  ymsefydlodd  yng  nghanol  West  End,  Llundain. 
Meiddiodd  gredu  y  gallai  Crist  enniil,  nid  y  tlawd  a'r  an^rsgedig 
yn  unig,  ond  y  cyfoethog  a'r  dysgedig  hefyd.  Llais  oedd,  yn 
anialwch  mawr  Llundain,  yn  gwaed(H, — *'  Edifarhewch." 

O  hynny  allan,  nis  gellir  ysgrifennu  ei  hanes  heb  ysgrifennu 
hanes  ei  wlad.  Prin  y  medrodd  neb  o'r  pulpud  ddyianwádu 
cymaint  ar  l>ob  cylch  o  fywyd.  Gwerinwr,  yn  cydymdeimlo  âg 
ymherodraeth ;  Cymro  i  wraidd  ei  enaid,  ond  yn  edmygu  gwydnwch 
y  Sais;  Ymneillduwr  a  thafod  ''y  gydwybod  Ymneiilduol/'  eto'n 
dyheu  am  un  Eglwys  y  ddynoliaetti,— apeUai  at  r)rwl>eth  ym  meddwl 
pawb.  Ond  ei  gredo  oedd  ei  nerth, — ^fod  yr  lesu  yn  ddigon  iddo 
ef,  ac  yn  ddigon  i  bawb.  Pan  fu  farw  ^m  ddisymwth  yn  1902,  prin 
y  medrai  gwlad  sylweddoli  fod  y  bywyd  prysur  ac  ymroddgar  a 
thanllyd  wedi  dod  i  ben. 


FF     MAJf. 

(efelychiad.) 


PAN  oeddwn  f  aban  gwael  fy  mryd, 
Pwy  fu  yn  g[wylio  uwch  f y  nghryd, 
Gan  roi  ei  llaeth  i  mi  o  hyd  P 

Fy  mam. 

Pan  fyddai  cwsg  yn  cilio  draw, 
A  minnau'n  wylo  yn  ddidaw, 
Pwy  fyddai'n  gwylio'n  llon  gerllaw  P 

Fy  mam. 

Pan  fyddai  poenau'r  ddaear  hon, 
A  thrifitwch  du  yn  llethu'm  bron, 
Pwy  a'm  diddanai  i  yn  UonP 

Py  mam. 


Pwy'm  dysgodd  i  i  garu  Duw, 

A  pharchu'i  eiriau  sanctaidd  gwiw, 

T  rhai  a'm  dysg  pa  f odd  i  fyw  P 

Fy  mam. 

Wrth  un  mor  hynaẁs  ac  mor  gu, 
Aì  tybed  fyth  y  gaUaf  fi 
Fod  yn  anufudd  iddi  hi, 

Fy  mam  ? 

0  na !    Tra  byddo  ynwyf  chwyth, 
£i  pharchu  wnaf,  a  hynny  byth ; 
Pwy  ddylwn  garu  yn  ddilyth^ 

Fymaái. 

E.   J0NZ8. 


CYMRU'R    PLANT.  141 

YMWnilAB     A     I4J4YN     CEAPNANT. 

LLTTHTR   AT  6TFAILL. 

FEL  yr  addewais,  dyma  fi  yn  anfon  hanes  ein  hymweliad  ein  dau, 
sef  Gwladys  a  minnau,  a  Chrafnant  i  chwi.  Cawsom  ddiwmod 
hyfiryd, — mor  wresog  fel  ag  yr  oedd  y  chwys  yn  rhedeg  o  honom 
pan  ar  y  fiordd  o'r  dre  i  Drefriw;  ond  yr  oedd  cysgod  y  coed  a'r 
creigiau  yn  peri  ei  bod  3^  llawer  mwy  dymun  l  oddiyno  i  fyny. 

Wrth  Gelli  Lydan,  gwelsom  lof  o  hwyaid  gwynion  tlws,  a 
meddyliasom  am  geisio  gwneyd  bargen  am  danynt.  Daeth  bachgen 
bach  saith  neu  chwech  oed  i'n  cyfarfod,  ac  amlwg  ydoedd  ei  fod 
yn  teimlo  cym&int  o  ddyddordeb  a  ninnau  yn  yr  hwyaid.  Gofynasom 
iddo, — "  Pwy  bia'r  chwiaid  yma  ? "  '•  Y  fi  "  "  Bachgen  pwy  wyt 
tì  ? "  "  Bachgen  y  mam."  '*  Wel,  oes  ar  dy  fam  eisiau  eu  gwerthu, 
ynte  ? "  "  Nid  mam  pia  nhw."  "  Wel,  pwy  ynte  ? "  "  Ond  y  fi." 
''  A  wnei  di  mo'u  gwerthu  nhw  ? "  "  Na  wnaf  fí,  achos  y  mae  fí  ac 
Annie  bach  yn  mynd  i'w  cadw  nhw  am  byth."  Ac  fel  yna  y  daeth 
ein  marsiandiaeth  i  ben  gyda'r  òoy  bach  yna. 

Aettiom  yn  eîn  blaenau  wedyn  nes  cyrraedd  y  coed,  beb  gwrdd  a 
neb.  Eisteddasom  ar  y  fainc  hir-ddisgwyledig,  yno  i  sychu  y 
chwys,  a  gorflwys  típyn.  Mawr  edmygem  yr  olygfa  ar  y  dyfiryn 
odditanodd,  ac  hefyd  yr  ochr  ysgythrog  gyferbyn  a  ni,  sydd  yn 
Uawn  coed  prydferth.  Ond  ar  hyn,  dyma  dyrfa  yn  dod  i  fyny,  ac 
yn  eu  plith  amryw  adwaenem.  Felly,  ail  gychwynasom,  a  dan 
sgwrsiOy  cyrhaeddasom  i  olwg  y  llyn ;  ond  yn  ein  plith  nid  oedd 
undyn  nad  oedd  wedi  bod  yno  o'r  blaen.  Felly,  yr  oedd  peth  o 
newydd-deb  yr  olygfa  wedi  ei  wisgo  ymaith.  Ond  yr  oeddym  yn 
dweyd  yn  unfryd,  na  welsom  ef  erioed  mor  lawn  a'r  tro  yma.  Yr 
oedd  y  gwlawogydd  trymion  diweddar  wedi  ei  lenwi  hyd  yr  ymylon 
â  dwfr  gloew  clir.  Éisteddasom  oll,  ac  wrth  edrych  ar  y  llyn, 
gwelem  fod  cysgod  y  creigiau,  y  cerrig,  a'r  coed  yr  ochr  draw  i'w 
l^rweled  yn  y  Uyn;  a  pharodd  hyn  i  un  o'r  cwmni  adrodd  englyn 
Trebor  Mai,— 

'^  Y  lloer  ddel,  ar  hwyr  brìg-felyii, — jn  nwfa 
Oaer-hat-Bant  Bj'n  ddillTn ; 
Yn  oer  ei  lle  yn  nwfr  y  llTn, 
Saf  hon  fel  pwys  o  fenyn." 

Yr  oedd  yr  holl  gwmni,  oddieithr  Gwladys  a  fínnau,  a'u  bryd  ar 
fynd  am  awr  neu  ddwy  ar  y  liyn.  A  fy  rheswm  i  dros  beidio  mynd 
òedd  hyn  (ond  gan  fod  digon,  a  gormod  o  ran  hynny,  i  lenwi  y 
cychod,  ni  fu  raid  i  mi  ei  adrodd).  Rhyw  bymtheng  mlynedd  yn 
ol,  ar  rew  caled  yn  y  gaeaf,  ceisiodd  bachgen  ieuanc  groesi  y  Uyn 
ar  y  rhew,  am  fod  hynny  yn  byrhau  ei  ffordd  i'w  w«th.    Ond  druan 


142  CYMRU'R    PLANT. 

o  hono.  Aeth  ar  draws  ffynnon  oer,  a  thorrodd  y  pUsgyn  rew  oedd 
ar  ei  gwyneb,  a  boddodd.  Ar  oi  hyn,  yr  wyt  yn  oofío  clywed 
Mrs.  Davies,  Blaen  Nant,  yn  dweyd  wrth  ty  mam  na  chymerai  arían 
am  adael  i'r  un  o'i  phlant  tynd  ar  y  Uyn,  gaeaf  na  häf,  er  eu  bod 
wedi  eu  magu  ar  y  lan. 

Wrth  siarad  am  yr  holl  gyrchu  sydd  yn  awri  Grafnant,  rhyfeddem 
na  buasai  rhywun  wedi  dechreu  cadw  siop  yno,  i  werthu  rhyw 
bethau  bach  i  gofío  am  y  lle,  fel  y  gwneir  ym  mron  bob  Ue  yn  awr. 
A  phenderfynasom  y  gwnawn  ni  ein  dau  agor  un  yno  pan  gawn 
ddigon  o  arian.  Nis  gwn  a  fydd  y  syniad  yn  dŵr  dymchweledig 
p'n  dychmygol  gastell  ai  peidio;  ond  pe  clywsid  nì  yn  planio, 
gallesid  tybio  y  buasai  y  maen  yn  y  wal  rhag  blaen.  Amser  a 
ddengys  pa  sut  y  try  allan. 

Yn  wir,  y  mae  ymweliad  a  lle  f el  hyn  yn  sicr  o  fod  yn  iechyd  i 
goríf  a  meddwl  dyn.  Mewn  Ue  fel  hyn,  y  mae  yn  anhawdd  peidio 
cofío  geiriau  Ben  Davîes, — 

"  Mor  wyrdd  yw  y  tir, 

A'r  awyr  mor  glir, 
A'r  haul  ar  j  dail  yn  disgleirio ; 

Swn  masnach  ar  hynt, 

Nid  yw  yn  y  gwynt, 
Ond  cân  natnr  lân  yn  mynd  heibio." 

Gan  ein  bod  wedi  bwriadu  dychwelyd  adref  trwy  Lanrhochwyn, 
heibio  Llyn  Geirionydd,  yr  oedd  erbyn  hyn  yn  hwyr  i  ni  hwylio  yn 
ol,  gan  benderfynu  yr  awn  at  Lyn  Crafnant  eto  cyn  gynted  ag  y 
cawn  gyfleusdra.  Dringasom  ínclt'ne  chwarel  i'logwyn  y  Fuwch, 
ac  aethom  i  mewn  i'r  hofelydd.  Ond  pur  ychydig  fwy  gwybodus 
oeddym  wedi  bod,  am  fod  chwarelyddiaeth  yn  ddieithr  iawn  i  ni. 
Ond,  pa  fodd  bynnag,  deallasom  mai  defaid  a  gwningod  yw  y 
coniractors  a'r  cwbl  yno  yn  awr.  Yr  oedd  golwg  prydferth  iawn  ar 
dref  Llanrwst  a'r  cwmpasoedd  o  ben  y  clogwyn  hwn  yr  hwyr-ddydd 
melyn  yma.  Cyrhaeddasom  Lyn  Geirionydd  o  dipyn  i  beth,  ac 
wedi  archwilio  cof-golofn  Taliesin,  aethom  i  Fryn  y  Caniâdau  i 
eistedd.  Ac  erbyn  deall,  yr  oedd  Côr  y  Wig  yn  cadw  arwest  yno. 
Gallesid  meddwl  mai  Robin  Goch,  Ysw ,  oedd  y  Uywydd,  oherwydd 
fe  ddaeth  i  ben  carreg  i'n  hymyl,  a  rboddodd  (fel  pob  Uywydd  call), 
araeth  fer  o  ryw  "Twi,  twi"  neu  ddau.  Yna  canodd  y  Fronfraiüi 
a'r  Fwyalchen  bob  yn  ail,  un  yn  dechreu  gyda  bod  y  Ilall  yn  gorffen. 
Ac  yna  cyd-ganai  yr  holl  adar  yn  un  oôr  ysblennydd.  Ond  ni 
chawsom  ni  aros  y  diwedd,  am  fod  llenni  yr  hwyr  yn  crynhoi  o 
amgylch.  Dychwelasom  gartref  heibio'r  Llety,  ac  at  Gwydyr,  ar  ol 
treulio  prydnawn  pleserus  gwerth  coíìo  am  dano. 

Brysiwch  ddod  yma,  er  mwyn  i  chwi  gael  ei  weled,  ac  i  minnau 
yn  eich  cysgod  gael  dod  yno  gyda  chwi.  D,  p^ 


CYMRU'R    PLANT.  143 

PBTHÁU    O'N    CWMPA3. 

I 

0  IV.    CATH   YSTRTW6AR. 

^/r  oeddyna  globen  o  gath  ddu  braf  mewn  rbyw  deulu ;  ac  yr 

Y      oedd  hi  yn  un  gyfrwys,  yn  un  ddeheuig  am  ei  thamaid;  a 
llawer  i  aderyn  y  to  fyddai  hi'n  ei  dda!  i'w  chinio  yn  y  gaeaf 

Byddai  y  morwynion  yn  arfer  taflu  y  briwsion  allan  i'r  ardd  ar  ol 
y  prydiau  bwyd.  Yn  y  gaeaf  byddai  y  briwsion  hyn  yn  cael  eu 
claddu  yn  aml  gan  gawod  o  eira.  Yr  oedd  y  gath,  gysta!  a'r  adar, 
yn  gwybod  am  hyn.  Oddiar  frigau'r  coed,  rwyliai'r  adar  bach  am 
ddyfodiad  y  briwsion ;  hithau'r  gath,  o'i  lledìfa  a'u  gwyliai  hefyd,  a 
phan  ddisgynnai'r  adar,  gwnai  hithau  ruthr  amynt. 

Rhyw  noson,  ar  ol  ysgwyd  llieiniau  swper,  syrthiodd  cnwd  o  eira, 
gan  guddio'r  briwsion.  Beth  feddyliech  chwi  wnaeth  yr  hen  gath 
ddu  ?  Dyma  wnaeth.  Aeth  i'r  fan  lle  gwyddai  fod  y  briwsion  yn 
ni^ladd,  a  dechreuodd  a  chrafu'r  eira  i  ffwrdd  oddir  y  briwsion. 
Yna,  ymguddiodd  o'r  golwg,  i  wylio  dyfodiad  yr  adar ;  ac  nid  hir  y 
bu  cyn  rhoddi  sponc,  a  dal  un  o'r  pethau  bach  i'w  brecwest.  Dyna 
i  chwi  ystryw  a  dichell,  onide?  Ydych  chwi  yn  teimlo  yn  ddig 
wrthi  ?  Fuasech  chwi  yn  caru  gosod  y  wialen  fedw  ar  ei  chwman  ? 
Arafwch  dìpyn,  ystyriwch  y  peth.     Meddyliwch  am  funud. 

Sylwch  ar  y  darlun  eto.  Twm,  Ty  Pella,  dacw  fo  I  Gwelwch  o'n 
mynd  a  llond  ei  freichiau  o  frics,  neu  lechi,  i  Gae  Cefn  Ty,  ac  yn 
dechreu  gwneyd  trap  i  dda!  adar.  Mae'r  cae,  a'r  wlad  i  gyd 
amgylch  ogylch,  yn  wyn  dan  gnwd  tew  o  tíra ;  yr  adar  bach  bron 
trengu  eisiau  bwyd,  bron  rhewi  yn  yr  oerfel.  Dacw  Twm  wedi 
gorffen  y  trap,  y  briwsion  yn  Uond  ei  waelod,  a  thipyn  wedi  eu 
gwasgar  vn  ystrywgar  o'i  gwmpas,  y  priciau  s/n  dal  y  caead  wedi 
eu  cywram  osod,  Twm  a'r  llinyn  yn  y  cwt  mochyn  yn  gwylio  dyfod- 
lad  yr  aderyn  cyntaf  i'r  trap. 

Clec  I  Dacw'r  caead  i  iawr,  a  Thwm  glocsiog  ^rn  ei  brasgamu 
am  y  trap.  Druan  ohonot,  Robin  Goch,  yn  llaw  greulon  Twm  ddi- 
deimlad.  Y  mae  yn  boen  gennyf  geisio  meddwl  beth  fydd  dy 
ddiwedd  yn  llaw  Twm ;  yr  oedd  hi  yn  ddigon  caled  arnat  ti  o'r 
blaen  yn  yr  eira  a'r  rhew-wynt ;  ond  buasai  yn  well  ganwaith  iti  gael 
marw  yn  dawel  o  newyn  a  rhyndod  dan  gysgod  y  Uwyn  eithin,  nac 
ÿng  nghrafangau  y— bu  agos  imi  ddweyd  "y  Gath  Ddu," — ^yng 
ng^afangau  Twm  Ty  Pella. 

Arfer  fendigedig  yw  honno  yn  Sweden  a  Norway  draw,  o  fyned 
i'r  ysgubor  ddydd  NadoUg  i  nol  ysgub  dda  o  yd,  a'i  rhwymo  ar 
gorn  y  tŷ,  yn  fwyd  i'r  adar.  Nid  oes  ar  wynion  risiau  gorsedd  nef 
ei  hun  yr  un  angel  na  seraff  dlysed  a  Thrugaredd. 

H.  Brtthon  Hughes. 


CYMRU'R    PLANT. 


TM  MTD    FB    AWIFAII,. 


BRININ   T  OOBDWIG. 

WYR  pob  plentyn  mai  y 
llew  yw  brenln  y  goedwig. 
ac  nu  gall  hyd  yn  oed 
brenio  fyw  beb  fẃyd. 
Gwyddoch  ain  y  gath, — 
am  d  daRoedd,  am  tà 
phawen,  am  ei  cberdded- 
iad  diitaw;  a  gwyddocb  jr 
bydd  yn  dal  llygod,  ac  yn 
eu  bwyta.  Perthynas  i'r 
gath  yẃr'r  llew,  ac  y  mae 
yn  deb^  iawn  iddi,  ond  ei 
fod  ef  yn  fowr  iawn, — 
yr  un  dannedd,  yr  un  e\rin- 
't  edd,  yr  un  Ilygaid  tanllyd. 
Ond  y  mae'r  gath  yn  wan, 
a'r  llew'n  gryi.  Gallwch 
chwi  godi  üth  yn  hawdd ; 
ond  ^l  llew  ladd  tarw  àg 
un  ergyd  a  i  bawen  nerthol. 
Nid  yw'r  llew  yn  etyn  i  ddyn  os  ca  lonydd,  ac  os  na  fÿdd  yn 
newynog  ìawn.  Ẃedi  nos  yr  hofla  efe  hela,  ac  ar  geirw  yr  ymeayd 
fel  Theol.  Yr  unig  un  perygl  i  ddyn,  ac  yn  enwedig  i  blant,  yw  yr 
hen  lew.  Gwyddoch  nad  yw  dyn  yn  gryf  fei  yr  ych,  nac  yn  fiian 
fel  hydd ;  yn  ei  fedr  y  mae  ei  nerth  ef.  Felly,  pan  eifl  llew  yn  rhy 
wan  gan  henŵnt  i  ladd  ych.  neu'n  rhy  gloff  i  ddal  carw,  ymesyd  ar 
ddyn.  Y  mae  dyn  yn  llai,  a  llaì  o  hwyd  arno;  ond  y  mae'nwan  os 
bydd  beb  ei  wn,  ac  nìs  gall  hen  lew  ddewis  y  bwyd  a  fynna 

Ond,  os  na  bydd  anlfeiliaid  gwylltion,  daw'r  tlew  Ì'r  buarth  ac  i'r 
beudai.  Ciywîäs  am  lewes  wedl  lladd  cant  o  foch  mewn  un  noson. 
Ymwthiodd  i  mewn  i'r  cut,  bwytaodd  ddau  borchell,  ac  nts  medrai 
fynd  allan.  Collodd  ei  tliymer,  a  lladdodd  y  moch  ereíll  i  gyd, 
trwy  trathu  ei  dannedd  drwy  eu  gwarrau.  Os  na  cheiff  rywbeth 
araUi  <^ia  Uew  newynog  mewn  dyn  fo'n  cysgu  dan  y  fen,  ac  a  ag 
ef  i'r  goedwig  i'w  fwýta. 

Y  mae  hela'n  reddf  mewn  rhai  dynion.  Ant  i  bellderoedd  byd  1 
chwilio  am  helwriaeth,  ac  yn  enwedlg  am  "  big  game."  A  weiwch 
chwi'r  heliwr  acw  yn  Affrig  ì   Dacw  funudau  hapusaf  ei  tywyd, — y 


146 


CYMRU'R    PLANT. 


mae'n  saethu  brenin  y  g.oedwig.  Pe  methai  a  Uadd,  rhuthrai'r 
bwystfil  clwyfedig  ato,  ac  ni  ddeuai  yn  fyw  o'i  grafangau;  a 
chloddid  bedd  iddo  yn  Aífrig  belL  Os  Uwydda,  daw  a  chroen  y 
Uew  adre,  a  áywed  wrth  ei  blant  a'i  wyrion  am  yr  ysgarmes  fu 
rhyngddo  a  brenin  y  goedwig. 

Ceir  y  llew  eto'n  aros  yn  Persia,  yn  y  wlad  Ile  yr  helisû  Nimrod  a 
brenhinoedd  Assyria  ef.  Ceir  ef  hefyd  yn  India,  ond  y  mae 
gynnau'r  helwyr  yn  gwneyd  nifer  y  llewod  yn  ì\aì  yn  barhaus  yno* 
Ond  yn  Affrig,  o  Algeria  i'r  Transvaal,  y  mae'r  Uewod  luosocaf. 
Gelwir  Somaliland  yn  ''wlad  y  Uew."  Pan  oeddynt  yn  gwneyâ 
ffordd  haearn  Uganda,  deuai  Ilewod  yn  y  nos,  ac  aent  a  nawtes  i 
fiwrdd  yn  eu  safnau.  Bwytaodd  dau  lew  yn  unig  wyth  ar  hugain 
o  ddynion,  heblaw  pobl  dduoiî  y  wlad.  Ambell  dro  gadewir  gwlad 
yn  ddi-bobl,  oherwydd  ofn  y  liewod. 

Ond»  hyd  yn  oed  yn  Aífrig,  y  mae'r  Ilew  yn  prysur  gilio.  Ddau 
can  mlynedd  yn  ol  clywai  dineswyr  Cape  Town  fyddin  o  lewod  yn 
rhuo  o  gwmpas  y  dref  drwy  gydol  y  nos,  ond  nid  oes  blentyn  yn 
Cape  Town  heddyw  a  welodd  lew  ond  mewn  menagerte. 


rW     DDAELl,MN     YN     DDIFYFYR. 

DDOE  gwelais  geífyl  yn  siarad  'roedd  Dafydd  Thomas  sydd 
fugail  ar  jnr  heol  mae  cerbyd  o  glai  gwneir  prìddfeini  gwelais 
ddyn  tair  modfedd  o  hyd  yw  y  nodv^d  swynol  jrw  cân  yr  asyn 
sydd  yn  rhedeg  ar  heol  mae  cerrig  malwod  sydd  greadurìaid  mawr 
yw  yr  elephant  bach  yw  y  gwybedyn  coch  yw  tân  glo  sydd  i'w  gael 
yn  y  ddaear  poeth  yw  yr  haul  yn  Aífrica  mae  ryfel  rhwng  Pen  y 
Graìg  a'r  Porth  mae'r  Dinas  Cymru'r  Plant  sydd  gyhoeddiad 
Daniel  Owen  oedd  y  nofelwr  galiuog  yw  Edward  William  sydd 
saer  maen  yw  yr  adeilad  gwag  yw  y  liestr  o  goed  gwneir  cadeiriau 
melus  yw  hun  y  gweithiwr  sydd  ddiwyd. 

10,  Penparìas,  Dinas.  Thomas  Thomas. 


GWYNBB     SIRIOL. 


GWYNEB  sîriol, — o  mor  werthf  awr  ! 
Try  y  galon  drom  yn  llon ; 
Pan  f ydd  deigryn  yn  y  Uygad, 

Rhydd  gerddoriaeth  yn  y  fron  ; 
Gwyneb  llawen,— dyma  rywbeth 
Foddia'r  ieuanc,  foddia'r  hen ; 
Mae  rhyw  allu  anorchfygol 
Yn  cyd-fynd  a'l  siriol  wên. 


Gwyneb  siriol,-— dyma  allwedd 

Egyr  galon  galed  gâs ; 
Mae  yn  foddion  i  dyneru 

Ysbrjd  creulawn  a  di-ras ; 
Dyma  falm  i  enaid  clwyfue, 

Leddfa'i  boen  ynghyda'i  gur, 
Mae  yn  eglur  ei  dystiolaeth, 

Detgudd  ysbryd  glân  a  phur. 

R,  Gr,  NicHOLfioir. 


CYMRU'R    PLANT.  147 


F     DIWYGIAD. 

YMGOM     RHWNG    TAIR     0    SNSTHOD. 

DILYS.    Dyma  Morfudd  yn  dod  i'n  cyfarfod;  well  i  ni  dreio  ei 
cliael  çcydBL  ni  i'r  capel  ? 

NssTA.    Wel»  ie'n  wir;  nid  yw  byth  yn  dod  i'r  cyfarfodydd  'rwan. 

NroRFUDD.  jDear  me !  I  ba  le  yr  ewch  chwi  eich  dwy  efo'ch 
llyfrau  ? 

D.    I'r  capel,  Morfudd,  a  ddowch  chwi  gyda  nî  ? 

M.  Ydych  chwithau  am  dreio  s^wneyd  eich  hunain  yn  bobl  fawr 
trwy  ddweyd  eich  bod  wedi  cael  Dlwyg^iad  ? 

N.  O  Morhidd  bach,  peidiwch  a  siarad  mewn  yspryd  fel  yna  am 
y  Diwygiad.     Peth  mor  fendigedig,  ynte  Dilys? 

D.    le'n  wir,  Nesta;  ac  ond  i  chwithau  ddod  gyda  ni  i'r  cyfarfod- 
gweddi  sydd  gennym  ni  fel  plant  heno^  mi  fyddwch  ch^thau  yn 
teimlo  yr  un  fath  a  ni. 

M.  Cyfarfod  gweddi  i'r  plant  ddywedsoch  chwi  ?  Beth  ydych 
yn  wneyd  yno,  tybed  ? 

N.    Canu  a  gweddio,  wrth  gwrs. 

M.  0  bobol,  wyddwn  ni  ddim  fod  eisiau  i  blant  weddio.  Amser 
chwareu  yw  hi  arnom  ni.  Gadewch  i  bobl  hen  weddio ;  a  mi  wnawn 
ninnau  hynny  ar  ol  mynd  yn  fawr. 

D.  Morfudd  anwyl,  peidiwch  a  rhyfygu.  Does  neb  yn  rhy 
ieuainc  i  weddio. 

N.  O  nag  oes,  a  'does  yr  un  o  honom  ai  fèl  plant  nad  ydym  yn 
pechu.    Fe  ddylem  ofyn  i  Dduw  faddeu  i  ni. 

M.    Nid  ydyw  plant  yn  pechu  cymaint  a  rhai  hen. 

D.  O  ydym.  Mae  rhai  o  honom  yn  dweyd  anwiredd,  ereill  3^ 
tyngu  a  rhegi,  ereill  yn  anufuddhau  i'w  rhf^ì,  ac  yn  gas  i'w  gilydd ; 
ac  y  mae  pob  pechu  sydd  yn  digio  Duw  yr  un  mor  fawr  a'u  gilydd. 

N.  Mae  mynd  i  chwareu  yn  lle  dod  i'r  capel  hefyd  yn  bechod. 
Dowch  efo  ni,  Morfudd. 

M.  O'r  goreu,  mi  ddof  yno.  Ond  deudwch  i  mi,  Nesta,  l>eth 
jfdi  Diwygiaîd  ? 

N.  Pan  y  mae  Dtwygiad  Crefyddol  wedi  torri  allan  fel  sydd 
yrwan,  y  meddwl  )rw  fod  Duw  yn  ymweled  A'i  bobl  mewn  modd 
arbennig. 

M.    Sut  y  mae  yn  gwneyd  hynny  ? 

N.  Trwy  achub  pobl  anuwiol ;  a  gwneyd  i'r  rhai  oedd  ^m  y  seiat 
geisio  byw  yn  well. 

M.  Mi  fum  i  wrth  y  drws  nos  Lun,  a  mi  'roedd  yno  bawb  yn 
siarad  trwy  èu  gilydd. 


148  CYMRU'R    PLANT. 

D.  Dyna  i  chwi  un  o  arwyddion  y  Diwygiad.  Wyddocb  chwi 
beth  oedd  y  mater  ar  y  bobl  hynny  ? 

M.    Na  wn  i. 

D.  Wel,  yr  Yspryd  Glân  oedd  wedi  llanw  eu  calonnau.  Yr 
oedd  yno  rai  yn  llefain  am  faddeuant,  a'r  UeiU  yn  gorfoleddu,  ac  yn 
canmol  lesu  Gríst. 

M.    Fyddwch  chwi  y  plant  yn  teimlo  rhywbeth  ? 

N.  O  byddwn  wir.  Mi  wyddoch  y  byddwn  i  jnri  un  arw  iawn 
am  siarad  yn  y  seiat  a'r  cytarfod  gweddi,  ond  fedrai  i  ddim  meddwl 
am  wneyd  hynny  rwan.  Mae  pobl  yn  siarad  cymaint  Ag  lesu  Grist, 
nes  y  bydda  i  yn  meddwl  ei  fod  yn  fy  ymyl  rywsut. 

D.  Mi  tydda  innau  hefyd,  Nesta.  A  fedra  i  ddim  peidio  cofio 
a  meddwl  am  dano  ym  mhob  man  rwan. 

M.    Ni  feddyliais  fod  a  wnelo  y  Diwygiad  ddim  a  ni  fel  plant. 

N.  O  oes,  fedrwn  ni  byth  ddiolch  digon  am  gael  gweld  peth 
fel  hyn.    Hwyrach  na  welwn  byth  beth  tebyg  eto. 

D.  Mi  ddylem  wneyd  y  goreu  o  hono.  Yr  oedd  ein  hathrawes 
yn  dweyd  y  gàUwn  ni  y  plant  gael  ein  hachub  jm  y  Diwygiad  yma, 
ond  i  ni  ofyn  i'r  Argl>vydd. 

N.    Gallwn,  mae'n  sicr,  ac  O,  mor  hyfryd  fydd  cael 

"  Cysegru  blaenffrwyth  djddiau'n  hoes, 
I'r  Hwn  fu  farw  ar  j  groes." 

Mi  fydd  pobl  yn  ein  galw  ninnau  yn  blant  Diwygiad  1905,  tẅ  y 
maent  yn  galw  rhai  yn  blant  Diwygiad  '59. 

M.     Sut  y  cychwynnodd  o  ? 

D.  Trwy  fachgen  ieuanc,  o'r  enw  Evan  Roberts,  y  dechreuodd 
yr  Yspryd  Glftn  weithio  yn  y  Deheudir. 

M.    Pa  fodd  y  daeth  yma  ?    Ni  bu  Evan  Roberts  yma. 

N.  O  naddo;  ond  fe  fu  clywed  am  dano  ef  yn  foddion  i  ennyn 
mwy  o  yspryd  gweddi  ynnom  ni.  Fe  ddechreuwyd  gweddyio  yn  daer 
am  yr  Yspryd  Glftn,  ac  fe  ddaeth. 

D.  Doy  a  diolch  am  hynny.  Ac  y  mae  Uawer  o  honom  ni  y  plant 
wedi  cael  bendithion  mawr  trwy  y  Diwygiad.  Y  mae  tadau  a 
mamaii  rhai  wedi  eu  hachub,  a  orodyr  i'r  Ueill;  ac  y  mae  pawb  yn 
fwy  tyner  a  charedig. 

M.  A  ydych  yn  meddwl  y  gwnaiff  barhau  fel  hyn  ?  Mae  rhai 
yn  deyd  na  wnant  ddal  yn  hir. 

N.  Dal,  y  maent  yn  sicr  o  ddal.  Os  ydynt  wedi  rhoi  eu  hunain  i 
lesu  Grísti  'does  dim  perygl  iddo  ef  oUwng  ei  afael  o  honynt. 

D.  Nac  oes  byth.  Y  niae  lesu  Grist  yn  nerthu  ei  blant,  ^c  yn 
eu  cynorthwyo  i  fÿw  yn  well.  Ond  pwy  sydd  wedi  bod  yn  siarad 
mor  ysgafn  o'r  Diwygiad  wrthych,  Morfudd  ? 


CYMRU'R    PLANT. 


149 


M.    Magfgie'r  Crown  oedd  yn  deyd  fod  ei  thad  a'i  mam  yn  deyd. 

D.  Beth  arall  fiiasech  yn  ddisgwyl  oddiwrth  bobl  y  Crown? 
Mae  llawer  llai  o  arian  yn  eu  pocedau  hwy  ar  ol  i'r  Diwygiad 
ddechreu. 

M.  Yr  oedd  Maggie  yn  deyd  nad  oedd  yno  ddim  ond  rhyw 
un  neu  ddau  yno  bob  nos  'rwan. 

N.  "Gsn  y  gwirion  y  ceir  y  gwir."  Mae  y  fasnach  feddwot 
wedi  cael  lle  go  dda  ers  blynyddoedd,  ond  y  mae  pethau  wedi 
newid  erbyn  hyn. 

D.  Ydynty  yn  fawr  iawn.  Fe  allwn  nì,  plant  y  Band  of  Hope» 
fentro  canu  bellach,  fod  y  gelyn  wedi  ei  orchfygu. 

M.  Ddarfu  mi  ddim  meddwl  fod  y  Diwygiad  yn  gwneyd 
cymsûnt  o  ddaioni. 

N.  Mae  yn  ddigon  o  destyn  diolch  am  dragwyddoldeb,  pe  buasai 
yn  gwneyd  dim  ond  sobri  meddwyn,  ac  argyhoeddi  aelodau 
eglwysig  i  beidio  yfed  yr  un  dyferyn  o'r  ddiod  feddwoL 

D.  O  ie,  diolch  am  rywbeth  i  sobri  y  wlad.  Dowch  gyda  ni, 
Morfiidd,  mae  yn  amser  mynd. 

M.    Ond  nis  gallaf  weddio ;  nis  gwn  beth  i'w  ddweyd. 

D.  Raìd  i  chi  ddim  ond  gofyn ;  mi  wnaifi  yr  Yspryd  Glftn  eich 
helpu. 

N.    Ond  i  chwi  ddim  ond  dweyd  wrth  lesu  Grist, — 

*'  Addfwyn  lesu,  gwel  yn  awr, 
Blentyn  wrth  áj  draed  i  lawr, 
Er  mor  íychan  jáwyt  fi, 
Gad  i'm  ddyfod  atat  ti ; 
Gad  i'm  lechu  wrth  áj  draed,  ' 

Golch  fi,  leso,  jn  áj  waed; 
Rho  i  blentyn  bjchan  le, 
Gyda  thi  jn  nheTmas  ne," 

mi  fydd  lesu  Grist  yn  gwenu  wrth  eich  dywed.    Y  mae  yn  hoífì 
gweled  plant  f el  ni  yn  troi  ato. 

Petmachno.  LizziE  Katb  Eyans. 


F     GOG. 


TI  ddaethost  eto,  gwcw  íwyn, 
I  ddweyd  f od  hieif  yn  dyfod ; 
Awgryma'th  enw  llawn  o  swyn 

Fod  gaeaf  wedi  darf  od ; 
Hae  son  am  dy  ddyfodiad  di 
Tn  llonnfr  prudd  o  galon, 
Ond  pan  y  dyw  dy  ddeunod  glán, 
Gofidlau  d^'n  gysuron. 

Cwrii. 


Gobeithia'r  anobeithiol  bron 

Pan  glyw  dy  nodau  tyner, 
Y  maent  mor  ysgafn  ac  mor  llon 

Heb  unrhyw  arwydd  pryder ; 
Ni  ddaeth  gofidiau,  gwcw  lon, 

Erioed  i  leddfu'th  ganig, 
Am  hynny  mae  ysbrydiaeth  iach 

Tw  gael  wrth  wrando'th  fiwsig. 

Dayid  Wtnne. 


CYMRU'R    PLANT. 


PRFDFMRTHWCH     NATUR. 


i,) 


AMLYGA  Duw  ei  hun  mewn  dwy  ffordd,  mewnystyranianyddol 
ac  tnewn  ystyr  ysprydol.  Amlygir  ef  mewn  ystyr  ysprydol 
yng  ngwaith  ei  ras,  yn  y  Diwygiad  ac  mewn  ifyrdd  ereill ;  amlygîr 
ef  mewn  ystyr  anîanyddol  yn  y  creigiau  a'r  dogwyni  o'n  cwmpas, 
yn  yr  atonydd,  y  llynnoedd  a'r  moroedd,  yn  y  gwynt  a'r  gwlaw,  yn 
y  blodau  tyner,  ac  mewn  amliell  i  blaned  dlos  awcbben.  Er  hynny, 
ni  w£l  rbai  Dduw  yn  y  pethau  hyn  oll.  Ant  trwy  y  byd  a'u  llyg^d 
ynghau.  Am  yr  un  na  chymerodd  y  drafFerth  i  ddod  o  hyd 
i'r  prydfeithwch  datguddiedig  mewn  anian,  dywed  y  bardd 
Wordsworth, — 

"  A  primrOBB  by  t3i8  riyer'a  briin, 
A  yellow  prímioee  wbb  to  him, — 
Andìtwaa  nothing  more." 

Ateba  y  greadigaeth  brydferlh  i  brydferthwch  banfodol  Duw 
ei  hun.  Mae'r  Cread  yn  brydferth,  am  fod  ei  wneuthurwr  yn 
brydferth,  ac  oiae  etengyl  prydferthwch  yn  efengyl  am  Dduw. 


CYMRU'R    PLANT. 


Edrycfaer  ar  dyner  lesni'r  nefoedd,  ar  y  dyfhynnoedd,  &c  ar  y 
Onnoedd  rbamantus,  y  mynyddoedd  uchel,  a'r  m6r  ntawr  llydan,  a 
(Áwy  na  chân  gyda  Mrs.  Barrett  Brownlng, — 


Un  ddameg^  fawr  ydyw  y  Cread,  ac  mae  enw  Duw  yn  ysgriFen- 
edi^  mewn  Ujrthrennau  breision  ym  mhob  man,  a  da  y  canodd 
Islwyn, — 

"  Mae'r  b»d. 
I  gji  jn  gjaegteàig,  b  pnob  bBn 
Tn  áŵjìi  el  getab  a'i  dngw^ddol  gainc." 

Canfyddodd  Slulcespeare  brydferthwch  mewn  Natur,  canys 
dywed, — 

"  Tbifl  001  ItTe,  eiempt  from  pnblic  hannt, 
Finda  toDgoea  iu  treee.  books  iu  ruunÌDg  broofcs, 
Sermoiu  in  Btones,  and  good  in  eYerytbing." 

Ni  raid  dyfynnu  o  weittaiau  y  beirdd  Saesnìg  ychwaitb,  er  cantod 
Duw  yny  8;readí£;aeth.  Gwrandewch  ar  swynol  gftn  Ceiriog  am  y 
Cread,— 


IS2 


CYMRU'R    PLANT. 


"  Ar  7  dolydd  eang, 

Ar  7  creigiau  oérthy 
Ar  7sgw7ddau'r  1x17117^^, 

A'r  llechweddau  serth, 
Gwelir  enw'r  Arglw^dd, 

Mewn  ll^thrennau  b^w. 
Beth  7w'r  greadigaeth, 

Ond  Beibl  araU  Duw  P  " 


**  Nant  7  M^n^dd,  groew  loew, 
Tn  7mdroelli  tua'r  pant ; 
Bhwng  7  brwTn  yn  sisial  gÍBmu, 
O  na  bawn  i  fel  7  nant. 

**  Adar  mân  7  m^n^dd  uchel, 
Godant  ^n  ^r  awel  iach ; 
O'r  naiU  druan  i'r  llall  ^n  hedeg,— 
0  na  bawn  fel  der^n  bach. 


**  Grug  7  m^n^dd  7n  eu  blodau, 
Edr^ch  am^nt  hiraeth  ddug 
Am  gael  aroâ  ar  7  br^niau 
Yn  7r  awel  efo'r  grug. 

*  *  Mab  7  M^n^dd  ^dw^f  innau, 
Oddiccûrtref  ^n  gwne^d  cân ; 
Ond  mae'm  calon  ar  7  myn^dd 
Efo'r  grug  a'r  adar  mân."  * 


Dyma  uchelgais  Cymru  heddyw,— dysgu  ei  hiaith  i'w  phlant,  a'u 
harwain  i'r  meusydd  a'r  mynyddoedd,  at  lannau  yr  afonydd  a'r 
Uynnoeddy  i  ddysgu  sylwi  ar  y  pethau  o'n  cwmpas. 

S16MA. 


PI,ANT     TRMFRIW. 

WYNEB-DDARLUN  y  mi$  bwn  yw  aelodau  Urdd  y  Delyn, 
capel  Peniel,  Trefriw.  Y  mae  wedi  ei  dynnu,  fel  y  gwelir,  yn 
y  lawnt  o  flaen  yr  hen  gapel,  yr  hwn  yn  fuan  sydd  i  gael  ei  werthu.  ac 
adeilad  newydd  gwych  i  gymeryd  ei  le  ar  safle  mwy  manteistol  a 
clianolig  yn  y  pentref.  B^^d  y  capel  newydd  o  fewn  ergyd  carreg 
i  feddrod  yr  anfarwol  emynydd,  leuan  Glan  Geiripnydd,  un  o  blant 
y  capel  uchod. 

Y  prìtathraw  ydyw  yr  un  sydd  ar  y  dde  yn  y  darlun,  sef  Mr.  E. 
H.  Edwards,  y  Wigfa,  yr  hwn  sydd  gerddor  gwych  ac  yn  meddu 
dawn  neillduol  i  addysgu  plant  Y  nesa!  ato  yd)rw  ^r.  Evan  Jones, 
Bryn  Castell,  un  o  athrawon  mwyaf  llahirus  a  llwyddiannus  o  fewn  y 
wlad ;  nid  oes  dim  yn  ormod  o  aberth  ganddo  wneyd  er  dyrchafa  y 
genedl  ieuanc  er  ei  ddyfodiad  yma.  Yr  un  oedd  ei  hanes  yn 
Ffestiniog  a  Lerpwl  cyn  hyn. 

Ar  y  chwith,  mewn  un  i'r  pen,  mae  Mrs.  Jane  Grifiìths»  Llys 
Derwen,  gehedigol  o'r  Ue,  ac  wedi  bod  ar  hyd  y  blynyddoedd  yn 
ddiflin  gyda'r  gwaith  o  addysgu  y  plant.  Llawer  o  Iwyddiant 
iddynt  i  ddyrchafu  y  genedl  ieuanc  mewn  gwybodaeth,  rhin,  a  moes, 
ac  i  gadw  yr  hen  iaith  anwyl  yn  fyw. 

Bryn  Conwy,  R.  H.  Williams. 


« << 


Ceîriog,"  Ab  Oweu,  Llanuwchllyn,  1/6. 


CYHRU'R    PLANT. 


GWSS  JOSBS    MBWN  GWJSS    GYMRBIG.' 


DTIiA  fai '.    A  phw7  mor  bairâdgar 
Yn  «i  gmÌBg  a;mnìg  i  OweuF 
Udi  hen  SBBÌwn  sc  mor  ddeogu 

T«  TT  het  aydd  ar  ei  phsn ! 
SfUircÌk  sr  eí  ItTgaid  dHol, 
A'i  deallae  WTneb  hordd  ,■ 
Uu  ei  gwÌBg  s'i  gwedd  mor  awjnol 
Nw  ihd  hwyl  1  awen  budd. 


Wlr,  mae  Owen  'run  íath  711  unioa 

Ag  oedd  Nain  jng  NghTmrn  fu! 
Er  yn  bjw  yng-  ngwlad  y  Saeeon, 

GwBlia  bú'l  chaloa  gu ; 
ílae  yn  caru  gwisg  a  banee 

Swjnol  wlad  ei  nain  a'i  tbaid, 
Ac  am  donynt,  hoU'n  synneB 

Mae  ei  gwetus  yn  ddi-baid. 


IS4 


CYMRU'R    PLANT. 


O  anwylyd  fach !  hir-felyn 
Fel  áj  wallt  f o  haf  áj  oes ; 

A  nodweddion  ürdd  7  Delyn 
Fo'n  blodeuo  yn  dy  foes ; 

Disglaer  fel  gobeìthion  Oymra 
Sÿddo'th  fywyd  ym  mhob  man, 


Oadw'i  henw  da  i  fyny, 
Ac  i'w  chodi  g^a  dy  ran ; 

Fel  dy  wisg,  bo«d  bryd  dy  galon 
Yn  Gymreig  a  di-ystaen ; 

Ac  wrth  fyw  yng  nghanol  Saeson 
Helpa'th  genedl  yn  ei  blaen. 

O.    OAIiBWrN  ROBERTS. 


UNDSB    F    DDRAIG    OOCH. 

CYNHYGIR  chwe  gwobr  (£1 ;  15/-;  10/-;  10/-;  5/-;  5/-)  i»r  rhai  atebo  oreu 
gwestiynau  ar  y  Uyfrau  hyn,— 1.  Hanbs  Cymbu,  Oyf.  II.  (1/6  Swyddfa 
Oymbu,  Oaernarfon;  neu  Y  Oymby  (Parch.  T.  Stephen).  2.  Groronwy  Ówen, 
Rhan  I.  (1/6,  R.  E.  Jones  a'i  Frodyr,  Conwy).  3.  Cabtbbfi  Cymbu  (1/-,  Hughee, 
56.  Hope  St.,  Wrexham).  4.  Y  Mabinogìon  (1/-,  Hughes).  5.  Llythybau  ac 
Emtnnau  Ann  Gbiffiths  (1/-,  Gee,  Dinbych).    Daiier  sylw  ar  y  telerau, — 

1.  Rhaìd  i'r  atebion  i'r  cwestìynau  isod  gyrraedd  O.  M.  Edwards,  Lincoln 
Oollege,  Oxford,  cyn  neu  ar  Mehefin  1,  1905. 

2.  Ni  raid  ateb  yr  oU  o'r  cwestiynau;  ac  nid  oes  neb  i  gynnyg  ateb  mwy  na 
deg.    Gwell  ychydíg  wedi  eu  hateb  yn  dda  na  llawer  wedi  eu  hateb  yn  wael. 

3.  Nid  yw'n  ofynnol  ysgrifennu  Uawer.  Mae  atebion  cywir  a  chryno  a 
tharawiadol, — rhai  y  cymerwyd  trafferth  gyda  hwy, — yn  wèll  nag  amlhau  geiriau 
heb  synwyr. 

4.  Hysbysir  dyíamiad  y  gwobrau  yn  rhif yn  Gorffennaf ;  a  bydd  y  dyf amiad 
yn  derfynol. 


Y  OWESTIYNAU. 

1.  Pwy  yw'r  Oymry,  ac  o  ba  le  y  daethant  P 

2.  Pwy  yw'r  Oymro  enwocaf  mewn  hanes  cyn  1066  P 

3.  Pwy  oedd  prif  amddiffynwyr  Oymru  yn  erbyn  y  Normaniaid  ? 

4.  Pryd,  ac  i  ba  ddiben,  yr  adeiladwyd  cestyll  OymruP 

5.  Pa  gyfeiriadau  sydd  yn  y  Mabinogion  at  fywyd  Oymru  cyn  i'r  bobl  droi'n 
Griätionogion  P 

6.  Pa  hen  ddefodau  priodasol  y  cyfeirir  atynt  yn  y  Mabinogion? 

7.  Ysgrifenwch  ddesgrìfiad  o'r  Gerddi  Bluog  neu  Gefn  Brith  P 

8.  Prun  ai  Tlodi  ai  Oyfoeth  yw'r  famaeth  oreu  i  athrylith  P 

9.  Prun  yw'r  engraifft  oreu,  yn  ol  dch  meddwl  chwi,  (a)  o'r  digrif,  {ò)  o*r 
dwys  yng  ngwaith  Goronwy  Owen  P 

10.  Beth  yw  prif  nodweddion  arddull  rhyddiaith  Goronwy  Owen  P 

11.  Pa  bethau,  hyd  y  gelUr  casglu  oddiwrth  ei  llythyrau,  oedd  yn  llenwi  mwyaf 
ar  feddwl  Ann  Griffiths  P 

12.  Wrth  ba  nodau  yr  adwaenwch  emyn  o  waith  Ann  Griffiths  P 


CYMRU'R    PLANT.  iSS 


F     BARCUD     YNG     Í^GHFMRU. 

YR  oedd  yn  dda  gennyf  weled  enw  y  barcud  yn  rhestr  adar  un  o 
blant  Blaenau  Ffestiniog,  fel  un  o  hen  adar  trigiannol  bro 
Meirionnydd.  Yn  y  rhifjrn  wedyn,  gwelat  fod  Wil  Nant  y  Barcud 
3m  cwyno  nad  yw  yn  wlr  fod  yr  aderyn  uchod  yn  byw  ym  Mlaenau 
Ffestiniog,  ac  roeddai,— ^'  Nid  yw  y  barcud  yno»  nac  yng  Nghrideth, 
nac  yn  unman  yng  Nghymni  y  gwn  i  am  dano  ond  Ystrad  Ffín/' 
Ym  mha  Nant  mae  Wil  yn  byw  tybed  ? 

Byddaf  yn  gweled  yr  adar  hyn  bob  blwyddyn,  weithiau  ym 
Mlaenau  Ffestiniog.  Magwyd  nythaid  o  farcutod  bychain  yno  y 
flwyddyn  ddiweddat  mewn  craig  ysgythrog,  ger  Shatt  No.  2,  ger 
Bwlch  Gorddinin,  a  gwelais  hwy  yn  ny thu  yn  yr  un  smotyn  flynyddau 
yn  ol.  Byddaf  yn  eu  gweled  bron  bob  mis  yng  nghreigiau 
Penamnen,  Dolwyddelen.  Bryd  arall,  nythant  mewn  craig  ym  Moel 
Sialx>d,  neu  yng  Nghraig  yr  Hylldrem.  Bydd  nyth  barcud  yn  sicr 
o  fod  yn  un  o'r  peídwar  uchod  bob  blwyddyn,  ac  adeiladant  bob 
amser  ar  weddiliion  yr  hen  nyth ;  ond  ni  wnant  eu  nyth  yn  yr  un 
graig  y  ddwy  flynedd  agosat  i'w  gilydd. 

Pe  buaswn  i  yn  myned  i  adolygu  rhestr  y  plant,  buasai  yn  rhaid  i 
mi  ddweyd,  yn  hoUol  groes  i  Wil,  fod  barcud  yn  by w  ym  Mhenamnen, 
ym  Moel  Siabod,  yn  y  Wyddfa,  yn  Ystrad  Ffín,  ac  hyd  y  gwn  i 
ymhob  cwm  yng  Nghymru,  gan  mor  gyftredin  y  gwelir  hwy  ym 
mynyddoedd  Dolwyddelen. 

Yn  y  mynyddoedd  a'r  creigiau  y  mae'n  fraint  gweled  y  barcud  a'r 
hebog^  yn  nofío  yng  ngwynt  y  nefoedd,  mewn  unigedd  tawel,  ac 
nid  mewn  trefydd  a  dinasoedd. 

Bugeiliaid  ac  amaethwyr  mynyddoedd  Cymru  sydd  yn  gwybod  am 
acyn  gweled  ednogiaid  mawrion  a  phrinion,  ac  nid  llenorion,  clercod, 
athrawon,  a  golygwyr  newyddiaduron,  wrth  eu  desgiau  mewn 
dwndwr  dinasoL 

Y  mae  pedwar  math  o'r  teulu  hwn,  sef, — Barcud  Cyífredin,  Mêl- 
farcud  (ceir  io/«  yr  un  am  wyau  hwn  yn  y  tarchnad  heddyw),  Barcud 
y  Mynydd,  a  Barcud  Coes-flewog.  Buasai  yn  werth  i  chwi  weled 
un  o'r  rhai  hyn  yn  ciniawa  ar  ddau  neu  dri  o  lyôantod,  neu  gwpl  o 
adar  duon.  Pan  a  yn  galed  arnynt  am  ymborth  yn  y  mynydd, 
gwelais  hwy  yn  dod  bron  at  dŷ  annedd,  er  mwyn  cael  ysglytaeth. 
Daethum  ar  ei  warthat  unwaith  y  Uynedd  pan  oedd  yn  yr  ací  o 


♦Gwelais  Hebog  (Falcon),  Medi  23,  1900,  ar  ÍTnydd-dir  tyddyn  Bertheos, 
Polwjddélen.  Gelwir  un  mynydd  ym  Meddgelert  yn  Moel  Hebog.  Mae  y 
rhain  yn  brinion  yng  Nghymru. 


IS6  CYMRU'R    PLANT. 

ysglyfìo  aderyn  du ;  ond  nis  gadawodd  ei  ar  ei  oL  Cymerodd  y 
gweddiU  o'i  gorpwys  yn  ei  grafangau,  ac  ymaith  ag  ef  i  gymydog- 
aeth  y  cymylau.  Mae  digon  o  nerth  yn  ei  gylfín  a'i  grafangau  i 
ddadgysylltu  pob  creadur  a  ddelir  ganddo  at  ei  fwyta. 

Ymddengys  i  ni  fod  Wil  yn  rhy  ieuanc  i  feirniadu  cywirdeb 
rhestrau  adar  y  plant,  neu  yn  anghyfarwydd  a  theulu'r  hebogiaid 
ym  mynyddoedd  Arfon  a  Meirionnydd :  ac  os  y  daw  yma  ry  w  dro, 
oydd  yn  bleser  gennym  eì  arwain  i  g>ffiniau  gwlad  y  barcud,  omd 
oes  rhywun  wedi  eu  dinistrio  yn  ddiweddar 

Lladdwyd  un  yng  Ngwm  Penanmen  eleni  gan  un  o'r  amaethwyr, 
rhag  iddo  fwyta  ŵyn  bychain  gweiniaid  EbriU  a  Mai. 

Mawrth  i8,  1905.  Elus  Williams. 

F      GWAÌSIWYÌS. 

HENFFYCH  iti,  Wanwyn  tirion,  yn  dy  eitraidd  wisg  ysblennydd, 
Hongi  fanteU.  o  brydferthwch  dros  ysgwyddau'r  gwyrddlas  feusydd, 

Y  mae  natur  oU  yn  gwenu  yn  y  blodau  dyfant  allan 

Er  mwya  harddu  llwyd-wisg  gaeaf, — fel  botymau  aur  ac  arian  ; 

Y  mae*r  nos  yn  tywaílt  perlau  ar  aur  bennau  y  briallu, — 
Grwlithos  tyner  yn  disgleirio  uwch  ben  cyfareddol  dlysni ; 

Y  mae  gwisgoedtl  pert  y  drysni  yn  wyn-loew  gan  ogoniant, 
A  phob  lili  a  briallu  yn  eu  hiaith  i  Dduw'n  rhoi  moBant. 

Wanwyn  siriol,  adgyfodiad  gerdda  dros  fynwentydd  daear, 
O  dan  fywiol  ddylanwadau  haul  y  dydd  a'i  oleu  Uachar, 
Anadl  bywyd  yw  awelon  sy'n  chwibanu  rhwng  y  Uwyni, 
Cyffyrdiliadau  rhain  yn  wastad  sydd  yn  Uonni  natur  drwyddi ; 
Plantos  ieuainc  diniweidrwydd,  ar  y  bryniau  yr  ymbranciant, 
Yn  y  safle  hapus  yma  treulÌAnt  fywyd  megis  rhamaut ; 
Yr  amáethwr  ar  ei  diroedd  sy'n  gwaghau  ei  gaweU  hadau, 
Gyda  gobaith  yn  ei  galon  am  weld  dydd  i  fedi'r  ffrwythau. 

Wanwyn  swynol,  swn  cerddoriaeth  sydd  yn  Uanw'th  ddeüiog  demlau, 
Mae  cymanf a  ar  bob  coeden  gyda  thoriad  gwawr  y  borau ; 
Pen  cerddorion  côr  y  goedwig  sydd  yn  canu'r  salmau  moliant, 
A'r  dail  ieuainc, — byaedd  natur, — yn  cyd-chwareu  eu  cyfeiUant ; 
Gwena  gobaith  drwy  bob  blodyn  am  yr  haf  mewn  diUad  newydd, 

Y  mae'r  haf  a'r  tyner  wanwyn  fel  yn  dod  yog  ngôl  eu  güydd ; 
Mae'r  olygfa  ogoneddus  weU  drwy  ororau  anian 

Yn  ein  ll^w  â  Uawenydd, — gweldUaw  Duw  tu  ol  i'r  cyfan. 

B%rchgrove^  Llansamlet,  W.  J.  Jones. 

CYMANFA'R     ADAR. 

CoRAWDAu'r  corau  adar,  — a'u  mêl  Uais  Pig  felyn  aderyn  du, — ^yn  unfeyd 

M  "  Kydd  i'm  wledd  ddigymar ;  A'r  fronfraith  sy'n  canu ; 

A  miwsig  gwyd  o'u  mysg  gâr  Coch  robjrn,  Uwydyn,  yn  Uu 

Cain  dduwies  cân  y  ddaear.  Ymunant  mewn  emynu. 

Caerdydd,  T.  Loyell. 


CYMRU'R    PLANT.  157 

MORDAITH     OAPTMN    OOOJR. 

(t  bsdwakbdd  otpbbs.) 

y.        YMLWTBRO     SNBTD. 

IFOR.  Fy  nhad,  yr  wyf  yn  sychedig  am  eich  gfwratido  heno  eto ; 
ac  wedi  gwneyd  brys  i  orifen  fy  ngwers  i'r  diben  hwnnw. 
Tad.  Da  iawn,  Itor.  Am  bedwar  o'r  gloch  yr  i6eg,  clywodd  y 
morwyr  yn  eglur  ruad  y  tonnau ;  ac  ar  doriad  y  dydd,  gwelsant 
hwy  tua  miUtir  oddiwrthynt,  yn  ymdaflu  i  fyny  i  uchder  aruthrol,  ac 
yn  ewynnu  nes  oeddynt  fel  eira.  Wrth  ymrolio  i  mewn  at  y  graig, 
dudai  y  tonnau  y  ílong  yn  gyflym  gyda  hwynt,  ac  ni  fedrai  ein 
morwyr  gael  gwaelod  i  angori,  oblegid  ei  fod  yn  rhy  ddwfn;  ac 
nid  o^d  awel  o  wynt  er  mantais  i  newid  cyfeiríad  y  llestr ;  ac  nid 
oedd  gobaith  iddynt  rhag  dinistr,  os  na  ellid  cael  hynny  drwy 
gymorth  y  badau.  Yr  o&iá  y  gorau  o'r  rhai  hynny  yn  cael  ei 
adgyweirio  ar  y  pryá ;  ond  llwyddwyd,  drwy  gymorth  dau  ereill,  i 
droi  y  llong  i  gyfeirîad  y  gogledd.  Felly  achubwyd  hi,  nid  yn  unig 
rhag  coUi  Uawer  o  amser,  ond  rhag  myned  yn  ddrylUau  yn  erbyn  y 
graig.  Erbyn  chwech  y  prydnawn,  hwyUai  rhagblaen;  ond  nid 
heb  gymorth  y  badau  yn  barhaus;  oblegid  nid  oedd  y  morwyr  y 
pryd  hwn  ond  prin  cant  o  lathenni  oddiwrth  y  graig.  Yr  oeddent 
yn  morio  yn  awr  uwchben  cwm  cul,  a'i  ddyfnder  yn  anfesuradwy; 
creigiau  bygythipl  o  bob  tu,  ac  nid  oedd  ein  morwyr  dewraf  yn 
hoUol  rydd  pddiwi'th  ddychryn.  Erbyn  hyn  yr  oedd  y  pinnace  wedi 
ei  osod  i  gynortlfwyo  y  badau  ereiU  i  gadw  y  Uong  rhag  gwyro  at  y 
crdgiauy  yr  hyn  oeda  yn  dra  pheryglus ;  oblegid  yr  oedd  yn  cael 
ei  chario  ymlaen  gan  y  lUf,  gyda  chyflymdra  anghyifredin ;  a  buasai 
pob  ymdrech  wedi  troi  yn  fethianti  oni  buasai  i  awel  o  wynt  godi  o 
gyfeiriad  flafriolt  pan  nad  oedd  gan  ein  dynion  ond  rhyw  bum 
munud  rhyngddynt  a  dinistr.  Ni  wnaethai  awel  gref  ond  cyflymu 
drylUad  y  Uong ;  ond  gwnaeth  yr  angyles  dyner  droi  y  glorian, 
megis^â  blaen  ei  haden,  ac  mewn  undeb  a'r  badau  cadwyd  y  Uong 
rhia^  gwyro  i'r  dde  na'r  aswy  at  y  creigiau  ysgythrog,  yr  hyn  a 
barodd  adfywiad  i.obaith  y  morw^rr.  Ond  ymhen  Uai  na  deg 
munudy  daeth  gwynt  ystormus,  a  gyrrodd  y  llong  yn  gyflym  tua 
chyfeiriad  y  graig  eto,  nes  oeddent  o  fewn  dau  gant  o  lathenni  i'r 
bds-donnau.  Ond  cyn  iddynt  goUi  yr  oU  o'r  tir  oeddent  newydd 
ei  ennill,  talodd  yr  un  awel  fwyn  ymweUad  â  hwynt  eilwaith,  a 
gwasanaethodd  amynt  er  eu  diogelwch  am  ddeg  munud.  Yn 
ystod  yr  adeg  ferr  honno,  daeth  agoriad  bychan  i'r  golwg  yn  y 
graig  o'u  blaeh.    Yn  union  anfonodd  y  Capten  un  p'i  swyddogion 


iS8  CYMRU'R    PLANT. 

i  arolygu  y  Ue  a'i  amgylchoedd ;  yr  hwo,  ar  ei  ddychweliady  a 
hysbysodd  nad  oedd  Ued  yr  agoriad  ond  tua  hyd  y  llong;  ond  er  d 
fod  yn  guì,  y  gellid  gyda  gofal  ei  fordwyo,  a  bod  y  dwfr  y  tudraw 
yn  dawel  a  liyfn.  Gwelodd  Capten  Cook,  yn  ol  yr  adroddiad, 
debygolrwydd  y  gallai  Iwyddo  i  fyned  allan  o'r  môr  garw,  rhwystr- 
edig,  a  pheryglusy  yr  oeddvnt  ynddo  ^m  awr. 

Ifor.  Fy  nhady  a  fuasai  yn  dda  gan  y  Capten  pe  na  buasai  wedi 
myned  y  ffordd  arw  honno  o  gwbl  ? 

Tad.  Na  fuasai.  Oblegid  un  o  brif  amcanion  ei  fordaith  oedd 
casglu  gwybodaeth  fanwl  am  diroedd  a  moroedd,  lleoedd  penrglus  a 
diberygl;  a  hynny  er  cyfarwyddyd  i  fordeithwyr  yn  y  dyfodol.  Yn 
union,  gorchymynodd  osod  popeth  yn  barod  i  wynebu  mordwyo  y 
çulfor.  Maent  yn  cychwyn;  ond  trodd  yn  fethiant  arnynt  cyn 
cyrraedd  at  yr  agoriad,  oblegid  cododd  y  Uanw,  a  bu  cymaint  o 
lanw  a  thrai  y  naill  ar  ol  y  llal],  am  lawer  o  oríau,  y  rhai  oedd  yn 
pen  i'r  llong  grwydro  fel  meddwyn;  weithiau  yn  ennill  tir,  bryd 
arall  yn  ei  goUi.  Yng  nghanol  y  fath  ddyrus  ymdroi,  canfyddasant 
agoriad  arall,  tua  milltîr  i'r  gorllewin,  ac  ar  unwaith  anfonwyd 
Mr.  Hicks  i'w  arolygu.  Tra  yr  oedd  yr  Endeavour  yn  parhau  i 
jfrwydro  yn  galed  á'r  llifeiriant,  cvílawnodd  pob  morwr  ei  ddyled- 
swvdd  yn  ystod  yr  ymdrech  galed  non  gyda  deheurwydd  ac  hunan- 
feddiant,  fel  pe  na  buasent  mewn  perygl  o  gwbl.  Dychwelodd 
Mr.  Hicks,  gan  hysbysu  bod  y  fynedfa  yn  gul ;  er  h^mny  ei  bod  yn 
fordwyol ;  ac  eto,  bod  myned  rhwng  ÿ  creigiau  oedd  ar  bob  tu  yn 
golygu  anturiaeth  bwysig.  Yr  oedd  y  dywediad  ei  bod  yn  fordwyol 
yn  ddigon  o  anogaeth  i'r  Uywydd  dewr  a'i  wroniaid  Prydeinig 
wynebu  y  gorchwyl  yn  galonnog.  Yn  ol  eu  tystiolaeth,  yr  oedd 
perygl  yr  anturiaeth  yn  llai  o  bwys  yn  eu  golwg  na'r  ymdroi 
traáerthus  oeddent  ynddo  ar  y  pryd.  Yn  ffortunus,  cododd  awel  o 
wynt  ysgafey  yr  honi  ynghyd  a  chymorth  y  badaUy  a  Uifeiriant 
naturiol  y  Uanw,  a'u  galluogodd  i  hwylio  i  mewn  i'r  culfor,  drwy  yr 
hwn  y  gyrwyd  y  Uong  gyda  chyflymdra  anarferol,  nes  cyrraedd  y 
tudraw  i  r  creigiau,  i  ddyf roedd  tawel,  ac  yno  angorasant.  A  bu 
Uawenydd  anghyflfredin  yn  eu  plith;  oblegid  yr  oeddent  yn  awr 
wedi  adenniU  y  sefyllfa  hapus  ag  oeddent  wedi  ei  gadael  ychydig 
amser  yn  ol,  gyda  llawenydd  mawr.  Yr  oedd  gorfFwys  i  gorff  a 
meddwl,  cysgu  ac  ymborthi  ^m  briodol,  yn  gysuron  ag  oeddent 
wedi  bod  yn  dra  phrin  ohonynt  am  ddyddiau  bellach. 

Ifor.  Diolch  i  chwi  fy  nhad.  Erbyn  nos  yfory,  cyn  i  chwi 
ddweyd  i  ba  le  yr  aeth  Capten  Cook  a'i  forwyr  nesaf,  mi  chwiliaf 
fap  Deheudir  Cymru  Newydd,  i  mi  fedru  eich  dilyn. 

JDi'nas,  Rhondda.  William  Jamss. 


CYMRU'R    PLANT,  159 


NID  y  mynydd  tanllyd  sydd  gennym  mewn  golwg,  ond  arwr 
dìstadl.  Ganwyd  ef  mewn  sir  sydd  enwog  am  godi  pregeth- 
wyr  ac  offeiríaid.  Catodd  addysg  dda  ar  aelwyd  grefyddol,  a 
phrentisiwyd  et  i  fod  yn  ddilledydd,  a  bu  yn  ddiwyd  ac  ymrcddgar 
i  ddysgu'r  gelfyddyd.  Yn  gynnar  ar  ol  gorffen,  symudodd  i  dref 
oedd  mor  enwog  ag  Athen  gynt  am  ei  beirdd  a'i  llenoríoni  ac 
agorodd  faelfa  diUedydd  ar  ei  gyfrifoldeb  ei  hun.  Llwyddodd  yn 
raddol  i  ddyfod  yn  fasnachwr  poblogaidd.  Yr  oedd  yn  hoff  o 
farddoniy  a  mynych  yr  ymddangosodd  aml  i  ddernyn  syml  a  phert 
o'i  eiddo  yn  y  cylchgronau,  ar  y  mesurau  rhydd  a  chaeth,  yn  ystod 
ei  oes  gymharol  ferr.  Meddai  hefyd  ar  galon  dyner  ac  ysbryd 
hynaws;  credai  fod  pawb  yn  ddiniwed  ac  egwyddorol  fel  ete  ei 
faunan.  Os  byddai  angen  ar  gyfaill,  'doedd  dìm  ond  troi  at  Etna, — 
parod  ydoedd  ar  amrantiad  i  helpu  mewn  taro. 

Galwodd  cyfaiU  gydag  ef  unwaith  i  ofyn  am  fenthyg  swm  mawr 
o  arían  i  ymfudo  i  wlad  y  gorllewin.  Cyflwynodd  yntau  yr  arian 
anghenrheidiol  ar  urwaith,  a  ffwrdd  yr  aeth  y  cyfailí  yn  ddewr,  a 
llwyddodd  i  ddod  yn  ddyn  cyfoethog,  ac  adeiladodd  blasdy 
gorwych  mewn  coedwig  tu  allan  i'r  ddinas.  Aeth  blynyddau  heibio 
ar  ol  hyn^  ac  ni  chlywodd  ein  harwr  ond  y  peth  nesaf  i  ddim  am  y 
cytaill,  ond  ei  íod  wedi  ymgytoethogi  a  dyfod  yn  berchen  trigfan 
ysblennydd. 

Adeg  sefyll  allan  y  glowyr  a  ddaeth.  Haelionus  iawn  fu  Etna 
tuag  at  y  dioddefwyr.  Nis  gallasai  edrych  ar  ei  gydfforddolion  yn 
hanner  newynu,  ac  yntau  uwchben  ei  ddigon ;  nis  gallasai  ddisgwyl 
iddynt  dalu  am  y  nwyddau  o'i  faelta.  Edrychai  ymlaen  am  amser 
gwell  i  ddyfod,  a  therfyn  ar  y  sefyll  allan.  Ond  yn  sydyn,  ymosod- 
odd  ei  achwynwyr  arno,  a  gorfu  iddo  enciHo  o'r  wlad  neu  fynd  i'r 
carchar.  Aeth  i  Lerpwl,  a  chymerodd  y  llong  gyntaf  allai,  a  hwyl- 
iodd  am  fyd  y  gorllewin  ei  hunan  yn  awr.  Pan  ar  y  fordaitti, 
meddyliai  lawer  am  ei  gartref,  ond  meddyliai  twy  am  gyfarfod  a'i 
gyfaiU  fenthyciodd  ei  arián,  a'r  çroesaw  a  gafai  pan  gyfarfyddent 
drachefiii.  Glaniodd  yn  iach  a  chysurus  yn  y  dref,  a  gofynnodd  helynt 
ei  gyfaiU.  Cafodd  ar  ddeall  ei  tod  yn  byw  fìUtiroedd  allan  yn  y 
wlsä  mewn  coedwigoedd  unigoL  Tramwyodd  yno,  a  chyrhaedd- 
odd  y  plasdy  ym  mrig  yr  hwyr.  Wedi  curo  wrth  y  drws,  daeth 
y  forwyn  i'w  ateb.  Rhoddodd  ei  enw  iddi,  a  gotynnodd  am  lety 
dros  y  nos.  Aeth  hithau  i  fewn,  a  dychwelodd  a'r  newydd  nad  oedd 
el  meistr  gartref,  a  chauodd  y  drws  arno.  Dychwelodd  yntau  yn 
wyneb-drist,  a  phan  oedd  ar  y  rhoifay  diffoddwyd  y  goleuni  yn  y  tŷ. 


i6o 


CYMRU'R    PLANT. 


a  gorfod  iddo  ymlwybro  yn  y  tywyllwch  i  ganol  y  brif  heoL  Bu  y 
siom  yn  ormod  iddo  i' w  ddal ;  syiihiodd  ar  y  glaswellt,  ac  ni  welsä 
ddim  ond  peCriad  y  ser,  a  Uoerganaid  y  lleuad  uwch  ei  ben  yn  yr 
entrych,  Meddyliodd  am  ennyd  am  ryw  rymus  ŵr  yno,  ac  ymsyn- 
iodd  fel  hyn,— 


*'  Bhodio  *Twjí  M  lan  yr  afon, 
Mewn  unigedd,  lesu  mawr, 

Mae  cjfeillìon  goien'r  ddaear 
Arnai  'n  oefnu  i  gjd  yn  awr ; 

Chl7wa*i  ddim  ond  Bwn  y  tonnau, 
Wela'i  ddim  ond  llwjbrau'r  bedd, 


Saií  pechodan  dnon  bTWjd 

BhTngwyf  fi  a  gweld  dj  wedd ; 
O  dTwyÜwch  eitha  erioed, 
P'le  câí  yma  roi  fy,  nhroed  f  " 


Cafodd  nerth  eilwaith  i  godi,  a  hwyliodd  yn  ol  am  y  ddinas.  Lwe 
dda  iddo  oedd  nad  oedd  ei  logell  yn  hollol  wag.  Cyrhaeddodd 
yno,  a  chatodd  lety  dros  y  nos  gan  ryw  Samaritan  trugaroffi  a 
Uw^fddodd  yn  fuan  i  gael  galwedigaeth  fel  trataelwr  gan  gwmní  yn 
y  ddinas.  Bu  fyw  am  amser  ar  ol  hyn,  ond  danghosai  ei  wedd  fod 
ei  adeilad  yn  dechreu  ymddatod.  Bu  farw  o'r  dartodedigaeth 
ymhell  o  dir  ei  wlad  yn  y  gorllewin  pell.  Ychwanegodd  y  ddau 
benniU  canlynol  at  yr  uoiod  cyn  ei  ymadawiad, — 


''  Bhodio'r  wyí  ar  lan  yr  afon 

Mewn  pryderon,  lesu  mawr, 
Gweled  holl  fwynderau  daear 

Megys  niwl  yn  cilio'n  awr ; 
Gteidwad  anwyl,  jn  fy  ofnau, 

Ownaf ,  mi  alwaf  amat  ti ; 
Wnei  di  wraudo  Uef  pechadur  P 

Wnei  di  aros  gyda  mi  P 
Öyrr,  pe  ond  pelydryn  gẁan, 
Digon  i  oleuo'r  lan. 


*^  Bhodio'r  wyf  ar  lan  yr  afon, 

lesu  mawr,  dan  lawer  loes, 
Pan  y'm  Uethid  gan  amheuon, 

Oodais  olwg  ar  y  groes ; 
Clywaf  eto  lais  trugaredd, 

Teimlaf  dyner  help  dy  law, 
Mae  f '  amheuon  yn  diflannu 

Ac  'rwy'n  gweld  y  glannau  draw ; 
Fwyn  Waredwr,  gad  i  mi 
Gtaeì  dy  gwmni'n  groes  i*r  lli'." 


AR     HYD     Py     OSS; 

FR07IAD     T7N     WEDI     DIHOENI'N     HIB. 


OMOB.  felus  ydyw  teithio, 
Ar  hyd  fy  oes ; 
Ar  hyd  ffordd  y  groes  heb  flino, 

Ar  hyd  f y  oes ; 
Yn  swn  hyâ^d  nef  awelon, 
Bhof  fy  mywyd  iddo'n  âyddlon, 
Gorfoleddaf  mewn  helbulon, 
Ar  hyd  fy  oes. 

ìTeiD  Briçhton, 


0  mor  felus  ydyw  cann, 

Ar  hyd  ty  oes ; 
Pan  fo'r  lesu  ama'i'n  gwenu, 

Ar  hyd  fy  oes ; 
Canaf  am  ei  addewidion, 
Sydd  i  mi  yn  troi'n  gysuron, 
Canaf  am  ei  holl  f  endUthion, 

Ar  hyd  fy  oes. 

B.  Bmith. 


Cyfeiriftd  y  golygydd  yw,— Ow»r  M.  Bdwabi>b,  Lincoln  Golleok,  Oifoììd. 


▲BORAJTWTD  ▲  OHTHOEDDWTD  eAir  HUeHES  AirD  BOir,  66.  HOPE  ■TKEST,  GWBEOWáM. 


AT     Y     PLANT. 


OM.  Nid  w^  yn  1(0;  7  gaH  aUrch 
Mrio  plentTn.  O'i  li;i)  llelaf,  ni 
hoffwn  i  chwi  dnio  neB  bod  jti  hIot. 
Pe  ti«l«ch,  7  iDM'a  ddlamhen  maì 
boddi  »  wnaech.  Oiid  jng  ngwlad 
liud  71  oedd  7  plaat  711  ^stori  7  talr 
cneaBH.  Nid  yw  petbau  yr  un  fath  yn 
7  wl«d  iTfedú  honao  ag  ^dyiLt  yn  ein 
gwlad  ni ;  ond  7  mae'r  ou  gweisi  jn 
jt  hanes  a  pbe  boi'n  haaea  tri  o'ch 
SijiLdlBn  ctiwi. 

Cthobddib,  am  ddw7  geiniog,  gan 
Gwmni  7  OrhoeddwTr  CTmreig,  Oaer- 
naifon,  gTtLeithiad  o  Ijlt  Mr.  W.  T. 
8teíid,— '^TDiwygiadTn^GorUewin." 
Tnddo  dywed  71  awúwi  bethaa 
d^ddmol  am  dano  el  hnn,  am  7 
Diw7giad,  ac  mu  Mr.  Etui  Boberta. 

CcHOHDDATwolSÌTOaenuirfongylchgrawnywol;  y  maejiailii^aihngain 

o'mblaon.    Tnddo  oeli  haiiee  Dr.  Prfeetley  »n  dárga-'-' '- 

otOiygL  jn  gynllDii  o'r  pethAH  dd^lid  ysgmennn  mewn  cylchgiawi 
DTJloThoi nỳw  am giriiioneddDl o flaen 7  plant  weithìau,  yn lle  go^  idc^t 


doygen 
1  cylchgi 


addoli  neb  ond  oftpten  7  diware  pel  dioed. 

BoB.    T  mae  Uaweroedd  o  IwTnogod  yng  NghTmm.    Oweleia  raf  ar  yi  Aian 

' -^raiäi.     Tn  7  gaeaf  dlweddaf,  pan  oeadDr.  Hngb  Jonea,  Dolgdlan,  yn 

'-'   -  flaen  Owni  Cowaioh,  rhwng  nn  a  dau  o'r  gioch  7  boie,  ar  noeon 
1,  gwelodd  Iwynog  llwyd  mawi  7n  cioeel  ffoidd  y  cerbyd. 

Haih.    Eithaf  gwir.    Pan  ayrth  riLywun  l'r  ageoan  jnj  ihew  oeeol  ex  fynydd- 
—■ 'i  yr  Alpau,  7  mae'n  amhodbl  oael  «a  cyöf,      Oní  Tmhen  blynyddoedd 

Bt.  daw'r  oóiíf  l'r  sdIwif  d  diin  odreii  7  ibew  y '      '-' —  ' — ^' 


lawer,  daw'r  oorit  l'i  g<dwg  o  dan  odren  7 


T  yn  y  dyfli^n  ielaw. 


o  lethian'r  Alpau  ddeogain  mlTnedd  yn  ol,  Br'n  diagi^î  i'i  ibew  roddl  corB  ei 
biawd  1  frn^  j  flwydd^n  hon.  Mae  7  ibal  Bjrn  gwybod  hanee  y  ibeir  yn  dda  yn 
gwybod,  bion  1*1  flwyddyn,  piyd  7  rnydd  71  eira  a'r  rhew  en  h^eglyfaeth  i  fyny. 

OuniB.    Daw'r  gog  a'r  legen  iych  i'i  wlad  hon  teon  yi  nn  adeg. 

r  pwll  yn  todi.    Owalth  ey'a  glanhsu,  diogi  ^y'n 


(3'MRU'R    (PlANT. 


Ctf.  XIV.  MEHEFIN,     1905.  Rair  163. 


•  PI^AIÌT      ABSRASGELI.. 

^/n  wyneb-ddarlun  y  mis  hwn,  wele  ddartun  o  blant  Aberangell, 

jT  sir  Drefaldwyn.  Gwîrfoddolwyr  ydynt,  fu  yn  casglu  at  eu 
capel  newydd.  Níd  oeddynt  yn  toddlawn  ì'r  bobl  fawr 
gael  codi  capel,  heb  iddynt  hwy  fj;ael  rhan  yn  y  gwaith.  Felly, 
aelhant  allan  i  gasglu  gyda  chardiau  bychain,  a  buont  wrthi  yn 
ddyfal  a  didrwst  nes  cael  ohonynt  y  swm  0  £21  ys.  6c.,  digon  i 
gael  àeg  o  lampau  hardd  i  oleuo  y  capel. 

Gwelwdi  hwynt  yn  awr  yn  sefyll  neu  yn  eìstedd  yn  fFrynt  y  capel) 
a  golwgr  toddhaus  arnynt. 

Prudd  meddwl  fod  yr  ieuengaf  ohonynt.  ond  y  mwyaf  diwyd,  wedi 
ei  alw  partret  cyn  gorflen  y  gwaîtb, — Sidney  Jones, — wedi  casglu  y 
swm  o  £7  6s.  2c. 

Dewis  goleuo  y  capel  a  wnaeth  y  plant.  a  dyna  arwyddair  eu 
l^wyd  bellach, — "Dìsgleirio  megis  ^o/íuai/au  yn  y  byd." 

Yr  ydym  yn  ysgritennu  hyn  ynghanol  swn  Diwygìad.  Y  mae 
le&u  ẃist  yn  marchog  gyda  rhwysg  trwy  DdyfTryn  Dyfî  yr  wythnosau 
hyn,  a  phawb  wedi  codi  atlan  i  waeddì  "Hosanna  i  Fab  Dafydd." 


164 


CYMRU'R    PLANT. 


Ond  n!d  yw  y  plant  yn  ol  i  neb ;  y  mae  eu  *'  Hosanna  "  yn  perseinio 
trwy  y  gymydogfaeth,  ac  y  mae  ganddynt  hwythau  eu  cyfarfod 
gweddi  rheolaidd ;  a  chymsünt  o  deimlad  ac  ysbryd  ynddo  ag  odid  i 
un  c]rfartod.  Ni  gredwn  mai  iaith  calon,  yn  gystal  a  thafod,  pob 
un  ydyw, — 

*  *  Ârglwydd  dyma  fl, 

Ar  áj  alwad  di ; 
Canna'm  henaid  yn  7  gwaed 

A  gaed  ar  Galfari." 

R.W.J. 


AR      F     DAI 


MAE  'r   froníraith,  7  fw^alch,  a'r 
hed7dd, 
Wrth  ganu  ^n  Uonni  pob  man ; 
A'r  b^doedd  g^dgordiant  â'u  gil^dd, 

Tn  gefníor  o  f oliant  heb  lan ; 
C^dunwn  i  chw^ddo'r  berorìaeth 

Felusa  ein  h^mdaith  drw^'r  b^d ; 
£in  carìo  wna  llanw  cerddorìaeth 
Yn  ddedw^dd  drw^'r  storm^dd  i  g^d. 


Daw'r  briall,  7  lill,  a'r  rhosTn, 

Bob  Gwanw^n  i  harddu  ein  gwlad ; 
A  gwasgar  mae  gwisgoedd  Haf  mel^n, 

Berarogl  eu  sw^nion  ^n  rhad ; 
Mewn  rhinwedd  a  phurdeb  blodeuwn, 

Tn   brydferth   a   gw^laidd  drw^'n 
hoes; 
H^d  Iw^brau  ein  b^w^d  gwasgarwn 

Berarogl  ein  caiiad  a*n  moes. 


YBaìa. 


Mae'r  cwmwl,  ^r  heulwen,  a'r  awel 

Yn  cludo  mw^nderau  i'n  cwrdd ; 
A  gwenu'n  ein  gw^neb  mae  angel 

Trugaredd  87'n  hulio  ein  bwìrald ; 
Ond  cilia  7  palas  daearol, 

A'i  del^n,  a'i  fw^nder,  a'i  fri ; 
Mae'n  hjmdaith  i'r  cartref  tragw^ddol, 

S^dd  gan  ^r  Anfeidrol  i  ni. 

BlCHARD  AB  HUOH. 


CVNGHORION    I     BI,SNT¥N     mUANC. 


CADW  draw  oddiwrth  ddr^gioni, 
Penderf^na  wne^d  daioni, 
D^na  dd7wed  Ll^fr  7  Ll^frau, 
Fell7  h^nn^  sjdd  ^n  orau. 

Anrhjdedda  d^  rieni, 
Ac  fe  roir  hir  ddjddiau  îti, 
Cofla  barchu  d^  athrawon, 
Byáá  wrth  bawb  yn  dyner  galon. 

Cofìa  ddwed^d  7  gwirionedd, 
Pechod  mawr  7W  dwe^d  anwlredd, 
Gw^lia  rhag  Uadrata'n  g^nnar, 
Neu  d7  ddiwedd  f^dd  7  carchar. 

Oorrit, 


Gw^lia  ar  d^  eirìau'n  wastad, 
C^mer  oial  o'th  g^meriad ; 
Y  mae  Duw'n  dy  weld  bob  munud, 
Ac  7n  gwrando  d'  eirìau  hef^d. 

Penderf^na  f^nnu  dianc 
Rhag  dr^gioni  pan  ^n  ieuanc, 
Mae  pob  un  s^'n  caru'r  lesu 
Yn  7mdrechu  peidio  pechu. 

Gw^lia  rhag  7  cwpan  meddwol, 
Mae  i  f^w^d  ^n  daifaol ; 
Os  gwnei  ddeehreu  caru'r  gel^n 
Cei  d7  gladdu  'n  medd  7  meddw^m. 

DayID   WlNNB. 


CYMRU'R    PLANT.  i6s 

F     TAIR     CNBUSN. 

^  VI.    TR  A60RIAD,  OLAF. 

^/r  oedd  gallu  y  brenin  i  lawtnhau  fel  pe  wedi  ei  gymeryd 

If  oddiamo.  Wrth  holi  beth  allasai  tod  y  rheswm  am  hyn, 
hysbyswyd  y  nyddwr  a'i  deulu  nad  oedd  y  brenin  byth  wedi 
gwenu  er  pan  ladrata^i^  ei  unig  fab.  Yr  oedd  hyn  wedi  digwydd 
ers  pan  oedd  y  tywysog  ieuanc  ond  blwydÿ  ped ;  ac  er  fod  ugain 
mlynedd  wedi  myned  heibio  er  hynny,  nid  oeda  neb  wedi  cael  gtiir 
o'i  hanes,  ond  yn  unig  un  waith,  a  hynny  ymhen  ychydig  físoedd 
wedi  iddo  gael  ei  ladrata,  pryd  y  gadawyd  yn  ystafell  y  brenin  gan 
ryw  un  na  wyddai  neb  pwy,  gist  fechan,  ac  wedi  ysgrifennu  ami, — 

"Pan  agoriry  gùt  hon,  deuir  o  hyd  i*r  iywysog.** 

Os  nad  oedd  cannoedd  o  t>ell  ac  agos  wedi  ceisio  ei  hagor»  nid 
oedd  un.  Ond  nid  oedd  neb  wedi  llwyddo.  Yn  wir,  yr  oedd  y 
brenin  ymhell  cyn  hyn  wedi  rhoddi  pob  gobaith  i  fyny  yr  agoríd:  hi 
byth. 

Pan  glywodd  Gwernydd  am  hyn,  perswadiodd  Dyddgu  a  Mai  i 
fyned  gydag  et  i'r  plas,  a  cheisío  agor  y  gist  ft'r  agorîadau  bychain 
oeâd  yn  eu  meddiant  hwy.  Ac  telly  yr  a^ethant,  a  chawsant 
ganiatad  yn  rhwydd,  oblegid  nid  oedd  neb  wedi  ceisio  ei  hagor  ers 
misoedd,  er  gofid  i  was  pennaf  y  brenin,  yr  hwn  oedd  yn  sicrhau  ei 
feistr  yn  barhaus  yr  agorid  y  gist  fach.  Yr  oedd  nifer  fawr  o  íìlwyr 
yn  yr  ystafell  pan  gyrhaeddodd  Gwernydd  a'i  gyfeiliion,  ac  arwein- 
iodd  rhyw  un  ef  at  fwrdd.  Ar  y  bwrdd  hwn  yr  oedd  y  gist  yn 
gorwedd.  Yr  oedd  pawb  oedd  yn  bresennol  yn  edrych  amo,  ond 
nid  oedd  yr  un  ohonynt  yn  credu  y  buasai  yn  liwyddiannus.  Modd 
bynnagy  cyn  gynted  ag  yr  aeth  agoriad  Gwemydd  i  mewn  i'r  clo» 
dacw  y  caued  yn  agor,  a  dyna  un  floedd  fawr  o  gymeradwyaeth, 
nes  yr  oedd  yn  diaspedain  drwy  y  plas.  W«  th  glywed  y  swn, 
rhedodd  y  brenin  a'i  deulu  ar  frys  i  ystafell  y  gist,  a  phan  welsant 
hi  wedi  ei  hagor,  tarawyd  hwy  yn  fud  gan  syndod.  Ar  ol  ysbaid  o 
ddistawrwyddy  gofynnodd  y  brenin, — 

"  Beth  sydd  ynddi  ? " 

EJryénodd  ei  terch,  a  chafodd  ynddi  ddalen  o  bapur  wedi  ei 
llanw  ddau  du  ftg  ysgrìfen  tftn.  Cynnwys  yr  ysgrifen  ydoedd,  tod 
y  tywysog  yn  fyw  ac  yn  iach,  ond  yn  garcharor  mewn  ynys. 
Rhoddid  hefyd  gyfarwyddiadau  pa  fodd  i  gymeryd  yr  ynys,  faint  o 
tilwyr  oedd  yn  angenrheidiol,  ac  o  ba  borthladd  i  gydiwyn.  Cyn 
bore  drannoeth,  yr  oedd  y  milwyr  a'r  Uongau  yn  barod,  ac  yn  gynt 
nag  oedd  neb  wedi  meddwi,  y  mae  y  tywysog  yn  cyrraedd  ei 
gartret.  Yn  naturiol,  ar  ei  ddychweliad,  bu  llawenhau  am  ddyddiau 
lawer  yn  y  ddinas. 


i66 


CYMRU'R    PLANT. 


Oná,  ynghanol  y  cyfany  nid  anghofíodd  y  brenin  Gwernyddy 
Dyddgu,  a  Mai;  ac  fel  cydnabyddiaeth  am  eu  gwasanaeth  iddo, 
gwnaeth  Gwemydd  yn  swyddog  uchel  yn  ei  deymas,  y  tri  o  hynny 
allan  i  gartrefu  yn  y  brif  ddinas.  Wrth  iongyfarch  eu  gilydd  ar  eu 
llwyddiant,  sylwodd  Mai  gymaint  p  hapusrwydd  ddaeth  i'w  rhan 
drwy  y  tair  cneuen. 

Penrhyndeudraeth.  Fanny  Edwards 


VW     DDARI,I,]^N     TN     DDIPYFYR. 

PARHAU  i  ledu  y  mae  yr  Adfywiad  crefyddoi  ^mg  Nghymru 
saìf  sir  Aberteifí  ar  lan  y  môr  gwelais  long  ft  cherrìg 
Uabyddiwyd  Stephan  yn  ein  gwiad  y  mae  y  ddiod  feddwol  wedi 
dinistrio  llawer  teulu  hardd  yw  y  ddaear  yn  y  Gwanwyn  mae  y  dyn 
yn  aredig  ar  y  bryn  gwelais  oen  yn  brefu  'roedd  y  ddafad  wedi 
torri  ei  choes  mae  yr  iar  yn  ehedeg  gwelais  aderyn  yn  canu  bas 
mae  John  yn  y  cae  acw  tyf  briallu  yn  yr  ardd  mae  blodau  pryd- 
terth  yn  y  ddaear  mae  glo  ar  y  tftn  mae  y  ffwrn  yn  berwi  mae  y 
tatws  ar  y  ffordd  cefais  geiniog  wedi  ei  thorri  yn  ddwy  'roedd  y 
gneuen  ar  y  goeden  safai  bran  yn  bwyta  ei  ysglyfaeth  mae  y  ci  yn 
dilyn  y  plant  'roedd  y  gath  yn  çhwareu  mae  y  plentyn  wrth  y  tftn 
mae  y  ci  yn  gorwedd  'roedd  y  fuwch  yn  cicio  pel  John  a  dorrwyd  yn 
ei  hanner  torrwyd  yr  afal  i  weithio  rhaid  caei  nerth  cyn  dringo  i 
enwogrwydd  rhaid  ymroi. 

Llanrhystyd.  T.  Williams. 

F     GANAN     GU. 


MAE  'r  daith  i*r  Ganan  gu 
Tn  oleu  o  bob  tu, 
Fan  fyddo  lesu  cu 

Yn  arwaìn  teulu  Duw ; 
Os  bydd  j  Btorm  yn  gref 
O  dau  ei  aden  Ef , 
Gawn  fynd  i  fewn  i*r  nef, 
Mae*r  lesu  wrth  y  Uyw. 

0  dwg  ni,  gaiam  lor, 
Trwy  erwin  donnau'r  môr, 

1  blith  y  nefol  gôr 
Sydd  yn  dy  foli  di ; 

O  am  feddiannu'r  wlad 
A  brynwyd  trwy  ei  waed, 
Ac  etifeddu'r  stad 
Sydd  yn  ein  disgwyl  ni. 


Os  ydyw'r  daith  yn  hîr, 
0  am  gael  golwg  glir 
Ar  daith  7  Ganan  dir 

Sy'n  mynd  i  dỳ  fy  Nhad ; 
Oawn  rodio  gydag  Ëf 
Heolydd  aur  y  nef , 
Heb  neb  yn  drist  ei  lef , 

O  nefol  hyfryd  wlad. 

0  arwain  ni  o  hyd 
Trwy  demtasiynau'r  byd, 
Gawn  fod  yn  hardd  ryw  bryd, 
Yng  nghwmni  côr  y  nef ; 

0  arwain  ni'n  ddigryn 
Nes  dod  trwy  niwl  y  glyn, 

1  ganu  ar  Seion  f  ryn 

Yr  anthem  «aDDO  Ep." 

Barlwydok. 


CYMRU'R    PLANT.  167 


I,I,ANGOWSR. 

SAIF  Llangower  ar  ochr  dde-ddwyrain  Llyn  Tegid.  Serth  iawri 
ydywy  ond  ychydig  o  wastadedd  ar  fin  y  Uyn.  Amaethwyr 
ydyw  y  trìgolîon,  oddigerth  y  person,  ac  ychydig  o  bentrefwyr. 

Ceir  yn  Llangower  ryteddodau,  megis  olion  dwfr  ac  ystormydd ; 
codir  ugeiniau  o  Iwythi  mawn  i  fyny  yn  y  mynyddoedd  hefyd.  Y 
mae  egiwys  yma,  ac  unwaith  hongiai  rhaff  o'r  gloch  y  tu  allan  i'r  mur, 
ond  o'r  tu  fewn  y  mae  yn  awr.  Yr  oedd  elor  feirch  yn  caei  ei  chadw 
dan  yr  ywen  hyd  yn  ddiweddar.  Nid  oes  yma  iythyrdy,  ond  òox 
post  yn  y  mur ;  y  mae  siop  fechan  hefyd  bron  ar  fín  yr  afon.  Nid 
oes  tafam  yn  Llangower,  ond  fe  fu  yno  un  yn  yr  hen  amser. 

Os  dowch  i  fyny  o'r  pentref,  dowch  yn  fuan  uwchben  ceunant, 
gelwir  hwn  y  Ceunant  Du ;  ac  mae'r  olwg  arno  yn  cyfateb  yn  iawn 
i'w  enw.  Nid  da  mentro  gormod  Ue  byddo  perygl.  Awn  ymlaen 
at  Gapel  y  Glyn,  saif  hwn  mewn  Ue  tlws  iawn,  ac  o'i  flaen  ymuna 
dwy  afon.  Y  mae  yng  Nghapel  Glyngower  athrawon  medrus  iawn 
yn  yr  Ysgol  Sul ;  ac  mae  y  plant  a'r  bobl  ieuanc  yno  yn  gyson  îawn. 

Ond  i  chwi  droi  ar  y  llaw  dde,  fe  fyddwch  yn  fuan  yn  Llawr  y 
Cwm.  Vno  cewch  olwg  ar  yr  afon,  a'r  mynyddoedd ;  ac  mae  effaith 
y  rhew,  dwfr,  a  gwres  i'w  weled  yri  églur  ar  y  creigiau.  Y  mae  y 
naill  garreg  ar  ol  y  ilall  yn  graddol  fyriéd  yn  is'  bob  blwyddyn  o 
hyd.  Y  mae  danghosiad  fod  yr  afon  wedi  newid  ei  chwrs ;  ac  fe 
godwyd  ilwythi  o  ro  lathenni  o'r  fan  y  rhed  yr  afon  yn  awr. 

Beilach,  trown  yn  ein  holau  heibio  flermd/r  Glyn,  a  throsodd  i 
Gefenddwygraig.  O  ben  y  mynyddoedd  yma  ceîr  gweled  yr  Aran 
a'r  Arennig,  ac  amryw  fynyddoedd  ereill.  Islaw  y  mynyddoedd 
cewch  wel^  Llyn  Ttsgid,  a  thref  y  Bala.  Mae  capel  Cefenddwy- 
graig  wedi  ei  adeiladu  mewn  Ue  amiwg  iawn  i'r  tywydd ;  adeiladwyd 
ef  yn  y  fiwỳcldyn  1830,  a  chapel  y  Glyn  yn  y  flwyddyn  181 3. 
Oddiwrth  gapel  Cefenddwygraig,  arweinia  llwybr  i  lawr  i'r  Bala. 

Rhed  y  cerbyd  tân  yn  gyson  trwy  Langower ;  ac  mae  rhai  o'r 
plwyfolion  wedi  ei  weled  yn  rhedeg  trwyddo  am  y  tro  cyntaf  erioed. 
Ond  pan  ddaw  yr  haf  a'r  awelon  hyfryd,  chwymella  cerbyd  modur 
yr  ugeinfed  ganrif  trwy  y  pentref.  Ond  pryd  tybed  y  gwel  y 
darUenwyr  sydd  yn  Llangower  y  peiriant  ehedeg  yn  gwibio  uwch 
eu  pennau;  mae'n  siwr  y  daw  hwnnw  cyn  hir.  ^ 

Ar  y  ffordd  o  Langower  i  Lanuwchllyn  y  mae  ffynnon  a  elwid 
yn  Ffynnon  Gower,  a  bu  llawer  o  deithwyr  yn  peniinip  o'i  blaen. 

Y  mae  aml  i  wr  enwog  wedi  codi  yn  Llangpwer,  hyd  yn  oed 
pregethwyr  a  beirdd.  Ac  wrth  weled  yr  enwau  canlynol,  feallai  y 
byddant  yn  symbyliad  i  ry wrai  gyf odi  eto  i  fod  yn  ^'  fardd  enwòg, 


CYHRU'R     PLANT. 


-^: 


W^ 


?-*^ 


neu  nofelydd,  cyfreÌtMwr,  pregetbwr,  meddyg,  neu  farsiandwr  o 
frî."  Yma  y  cytododd  y  Parchn.  Thomas  Jones  y  Cenhadwr,  Evan 
Jones,  Adwy'r  Clawdd;  £van  Peters;  a'r  brcdyr  Robert  a  Daniel 
Evans;  John  Roberts,  Abergynoiwyn,  ddaeth  yn  brejj^ethwr 
Uafurus  a  chymeradwy. 

Mae'r  bobl  s/n  byw  yn  Llangfower  yn  rhai  cymwynas^r  a 
haelionus,  ac  yn  barod  i  rodd)  rhodd  at  unrhyw  achos  da. 

Llangower.  IvoH  TlGU)  Jokxs. 


CYMRU'R    PL/VNT.  169 


F     GYFmTHJSR     FACH    A'I     CH^FNDBR. 

MI  fiim  fwy  nac  unwaith  yn  son  wrth  y  plant  am  yr  hanedon 
prydferth  a  dyddorol  adroddir  mor  fyw  mewn  hen  lyfr  sydd 
yn  y  tŷ  yma,  na  -^yr  neb  yn  iawn  pa  faint  yw  ei  oed,  yn  enwedig 
rhai  rhannau  o  hono.  Ymhlith  eraiUy  y  mae  cyfnither  fach  a'i 
chetnder  yn  cael  lle  pwysig  ac  anrhydeddus  iawn  ynddo.  Y  mae 
yr  hanes,  yr  hwn  sydd  wir  bob  gair,  yn  darllen  fel  rhamant ;  ond  yn 
rhyfeddach  ná'r  un  stori  ddyfeisiwyd  erioed  gan  athrylith  ddynoL 
Mor  naturiol  hefyd  y  w  y  cwbl»  mor  "  true  to  nature,"  fel  y  buasai 
yn  pasio  yn  gampus  gan  Wiíl  Bryan.  Felly  y  mae  y  gwir  bob 
amser,  o  ran  hynny.  Ond  mor  amrywioli  rhyfedd,  a  chySirous  yw  y 
cwbL  Y  mae  y  symudiadau  djrrus  mor  gyflymi  nes  y  maent  bron 
a  sathru  traed  eu  gilydd  yn  eu  hymdaith.  Y  mae  '*  olwyn  ynghanol 
olwyn/'  eto,  y  maent  oU,  fel  y  dywed  Eben  Fardd  am  olwynion 
cerbyd  nefol  Elias  wrth  ei  chwyrn-dynnu  gan  y  meirch  tin, — "  yn 
troi'n  Uyfn  mal  swyn." 

Yr  oedd  y  ddau, — y  gyfnither  a'i  chefnder,— yn  byw  mewn  gwlad 
lled  debyg  mewn  un  ystyr  i  Brydain  Fawr.  Ymherodraeth  eang 
gyfoethog  oedd,  yn  cael  ei  gwneyd  o  Uaws  o  fân  wledydd  neu 
dalaethau,  ac  o  ynysoedd  y  môr ;  a  Uiaws  o  wahanol  ieithoedd  yn 
cael  eu  siarad  gan  y  deiliaid.  Yn  y  wlad  honno  y  ganwyd  y  ddau, 
ond  nid  hohno  oedd  gwlad  eu  tadau.  Yr  oedd  eu  teulu  hwy  yn 
perthyn  i  genedl  fach»  hynafol  a  chrefyddol,  oedd  yn  byw  ymheU. 
Mewn  amser  pell  yn  ol,  fe  ddaeth  brenin  yr  ymherodraeth  fawr  a'i 
luoedd  i  ymosod  ar  y  wlad  fechan ;  ac  er  eu  bod  yn  wŷr  dewr, 
gorchfygwyd  hwy,  a  chaethgludwyd  eu  brenin  a'u  holl  wŷr  nerthol 
yn  yspail  iliytel  i'r  wlad  belL  Yr  oedd  gwlad  eu  tadau  yn  debyg 
iawn  i  Gymni, — gwlad  fechan  fynyddig,  a'i  phreswylwyr  yn  ei  charu 
yn  angerddoL 

Cyfnewidiad  a  darostyngiad  adfydus  oedd  hwn  i  genedl  fechan 
anlbynnol  a  balch  ei  hysbryd.  Wele  hwy, — trigolion  y  wlad 
brydferth  fynyddig,  amrywiol  ei  golygfeydd  a  hyfryd  ei  hinsawdd, 
wedi  eu  haUtudiOy  ac  yn  gaeth,  yn  y  wlad  fawr  wastad  unffurfìoL 
fwU  ei  hinsawdd,  a  Uawn  gwybed  a  ílwch.  Gwladgarwjrr  brwd  eu 
hysbryd  oeddynt,  wedi  gorfod  gadael  eu  hen  wlad,  a  byw  a  marw 
mewn  estron  dir.  Addolwyr  **  yr  unig  wir  a  bywiol  Dduw  "  oedd- 
ynt,  yn  gorfod  talu  g^arogaeth  a  gwasanaeth  i  ddynion  yr  oedd  eu 
heilunod  mftn  a  marw  mor  aml  bron  a'r  coed  a'r  meini.  Gwŷr 
oeddynt  hwy,  fel  yr  hen  Gymry  gynt,  hof!  o  delyn  a  chftn ;  ond  yr 
oedd  y  tannau  mwyn  yn  fud,  a'r  gftn  wedi  tewi.    Clywsai  eu 


170  CYMRU'R    PLANT. 

gorchfygwyr  lawer  o  son  am  eu  galluoedd  cerddorol,  ac  aw]rddent 
am  eu  clywed ;  ond  ofer  gofyn  iddynt  heddyw  am  wladgarol  gkn, 
heb  son  am  ün  ô  gerddi  Seiön.  Adróddir  áih  y  lìntai  brudd 
honno,  y  byddent,  ar.  bob  egwyl,  yn  cydgyfarfod  ar  lan  rhyw  afon 
fawr,  o  dan  gysgod  y  coed  helyg,  i  son  am  wlad  hoff  eu  tadau,  y 
wlad  na  chaent  hwy,  druain/  byth  ei  gweled  mwy.  Yn  lle  eu  suo  i 
gysgUy  yr  oedd  eu  hiraeth  ar  pl  pob  hun-gan  leddf  o'r  fáth  yn 
deŴro'n  fwy*  Diwedd  pob  cyfarfod  fyddai  wylo,  nes  bron  torri  eu 
calon  gan  saethau  yr  adgof  hiraethlawn. 

Fel  yr  oedd  y  blynyddoedd  yn  cerdded,  yr  oeddynt*hwy  yn  marw 
o  un  i  un,  gan  adael  eu  plant  yn  nhir  y  caethiwed.  Un  o  fendithion 
pennaf  Duw  i'w  blant  mewn  adfyd  y w,  fod  hir  gynefíndra  â  sefylifa 
fellyyn  pylu  min  y  gofìd.  ''Nid  mewn  bod  yn  dlawd  y  mae  y 
trueni,"  ebai  Humphreys  y  Dyffryn,  **  ond  mewn  mynd  yn  dlawd." 
Cyn  hir»  fe  ddechreuodd  y  plant  ddygymod  yn  fwy  â'r  amgylchiadau, 
a  gwneyd  y  goreu  o'r  gwaethaf,  ac  nid  ymroi  i  farw  o  hiraeth. 

Yng  ngwlad  yr  estron,  ac  yn  nhir  y  caethiwed,  y  ganwyd  ac  y 
cafodd  y  Gyfnither  Fach  ei  hun  gyntaf.  Fe  ddywed  y  bardd  fod 
gofìdiau'n  dod,  nid  yn  ysbiwyr  unigol,  ond  yn  fyddinoedd.  Felly  y 
bu  yn  ei  hanes  hithau.  Bu  ei  thad  a'i  mam  farw  pan  nad  oedd  ond 
plentyni  gan  ei  gadael  yn  amddifad  a  diamddiffyn.  Tad  yr 
amd  ifad  yw  Duw,  ac  felly  yr  oedd  y  pryd  hwnnw.  Ni  fydd  ef  byth 
chwaith  yn  gofalu  am  danynt  â'i  law  haelionus  ei  hun ;  ond  y  ffordd 
y  bydd  yn  gwneyd  fydd,  trwy  gyffwrdd  rhyw  galon  dyner,  a  rhoddi 
defnyn  ynddi  o'r  cariad  sydd  fei  y  moroedd  yn  ei  fynwes  ef  ei  hun. 
Felly  yma.  Yr  oedd  ganddi  gefnder  hŷn  na  hi,— mab  i  frawd  ei 
thad.  Gwr  ieuanc  serchog  a  rhagorol  oedd.  Cymerodd  yr  un  fach 
atOy  a  majgodd  hi  mor  anwyl  a  gofalus  a  phe  buasai  yn  ferch  iddo. 
O  ran  hynny,  nid  gorchwyl  anhawdd  oedd  ei  hoífì  ar  ol  unwaith  ei 
gweled  hi.  Yr  oedd  ei  hwyneb  bach  mor  lân  a  serchog,  felyr, 
oedd  yn  swyno  pawb  i'w  charu  yn  y  fan.  Wedi  iddi  dyfu  i  fyny  yn 
ferçh  ieuancy  yr  oedd  yr  un  hawddgarwch  yn  dal  yn  ei  gwedd. 
Mwy  na  hynny,  yr  oedd  Iluneidd-dra  córfìf,  gweddeidd-dra  ym- 
ddygiad,  yn  gystal  a  chymeriad  moesol  a  çlirefyddol»  mewn  cyd- 
gordiad  a  chynghanedd  hyfryd  yn  ei  holl  hanes  hi.  Yr  oedd  yn 
nodedig  hoíF  o'i  chefnder,  ac  yn  gwneyd  pob  dim  yn  ol  ei 
gyfarwyddyd  doeth  ef,  wedi  iddi  dyfu  i  fyny  yn  ferch  ieuanc  gyfrifol» 
megis  yr  oedd  pan  yn  un  fechan  wan  chwareus  wrth  ei  draed. 

Oherwydd  ei  ymddygiad  uniawn,  a'i  gymeriad  rhagorol,  yr  oedd 
ef,  er  yn  un  o  deulu'r  gaethglud,  wedi  dringo  i  swydd  gyfrifol  ym 
mhrif  ddinas  bwysig  y  wlad  fawr.  Mor  ryfedd  a  dieithriol  yw 
troion  rhagluniaethy  ac  yn  enwedig  felly  yn  ei  hanes  hi.    Heb  yn 


CYMRU'R    PLANT,  171 

wybod  bron  iddi,  ac  heb  ddod  erioed  i'w  meddwl»  fe  gafodd  y 
gyfnither  ei  hun,  nid  yn  y  brífddinas  yn  unig,  ond  yn  wrthrych  sylw 
ac  edmygedd  pawb  yn  y  plas  gwych  ymherodrol.  Galwodd  un  o 
bríf  ddynion  y  llys  sylw  y  brenin  ati»  a  chafodd  wahoddiad  i  ddod  i 
bresenoldeb  y  brenin  ei  hun.  Er  mor  wylaidd  oedd,  yr  oedd  fel  pe 
buasai  rhyw  gyfaredd  yn  ei  pherson,  oedd  yn  eífeithio  ar  bawb.  Yr 
oedd  ei  hawddgarwch .  wedi  gorchfygu  hwimw'n  láTi.  Yr  hanes 
nesaf  a  gawn  am  dani  ydyw,  fod  y  dyn  dyrchafedig  hwnnw  â'i  law 
ei  hun  yn  gosod  y  dejrrn-goron  ar  ei  phen  prydíerth,  ac  yn  ei 
chyhoeddi  yn  firenhines  yr  ymherodraeth  fawr.  Gwnaeth  wledd,  m 
anfonodd  anrhegion  drudfawr  i'w  gyfeilUon  ar  yr  achlysur  dyddorol. 
y  cwbl  yn  deilwng  o'i  gyfoeth  a'i  urddas  brenhmol.  A  gwell  fy th,  i 
anrhydeddu  yr  amgylchiad,  estynnodd  liaws  o  freintiau  gwladol  i'w 
ddeiliaid  yn  y  talaethau  pell,  oeddynt  hyd  y  pryd  hwnnw  heb 
fẁynhau  y  cyfryw  ryddid.  Sefyllfa  bryderus  a  pheryglus  yw  un  y 
teyrn  mewn  ilawer  gwlad  heddyw.    Felly  yr  oedd  gynt. 


<i 


AnesmwytlL  gorwedd  7  ooronawg  ben." 


Brad-gynlluniodd  dau  o'r  swyddogion,  a  chytunasant  i  ladd  y 
brenin.  Cafodd  y  cefnder  wybod  am  y  brad,  a  hysbysodd  y 
frenhines  ar  frys.  Chwiliwyd  y  peth,  a  chafwyd  ei  fod  yn  íFaith. 
Crogwyd  y  ddau  lofrudd.  I  ddangos  ei  barch  a'i  ddiolchgarwch 
iddo  am  fod  yn  foddion  i  achub  ei  fywyd,  trefnodd  y  brenin 
ddiwrnod  i'w  anrhydeddu  yn  gyhoeddus.  Gwisgodd  ef  yn  un  o'i 
wisgoedd  teg,  llawn  gemau  dìsglaer,  a  gwnaeth  iddo  farchogaeth 
ar  ei  farch  ef.  Rhoddwyd  y  goron  frenhinol  ar  ei  ben,  ac 
arweiniwyd  ef  felly  trwy  brif  heoiydd  y  ddinas,  yn  cael  ei  ganlyn 
gan  osgordd  wych  urddasoi  o  wyr  y  llys,  yn  cyhoeddi  ei  glod  yn 
enw  y  brenin.  Nid  dau  yn  unig  o  wŷr  Uofruddiog  oedd  yn  y  Uys 
brenhinol  hwnnw  ar  y  pryd.  Yr  oedd  prifweinidog  y  wlad,  gẅr 
creulon  a  balch  iawn,  wedi  cymeryd  yn  erbyn  rhai  o  deulu'r 
gaethglud,  am  nad  oeddynt, — gaethion  tlodion  gorchfygedig, — yn 
ymostwng  digon  iddo  ef.  Yr  oedd  eu  hen  ysbryd  anibynnoi  a 
chryn  dipyn  o'u  bonedd  cynhennid  yn  aros  ynddynt  hwy  eto,  a  rhaid 
oedd  ceisio  ei  lethu.  Llwyddodd  trwy  dwyil  a  chelwydd  i  godi 
rhagfarn  yn  y  wlad  yn  eu  herbyn,  a  chafodd  ryddid  gan  y  breninÿ 
trwy  gamdystiolaeth,  i  ddial  arnynt. 

Yr  oedd  y  gelynion,  yn  cael  eu  harwain  a'u  symbylu  ganddo  ef, 
ar  wneyd  rhuthr  gwaedlyd  arnynt  i'w  llwyr  ddinistrio.  Ond  weie  y 
frenhines  yn  neidio  i'r  adwy,  ac  yn  atal  y  Uifeiriant  otnadwy  yn  y 
fan.    Y  siars  ddiweddaf  iddi  gan  ei  chefnder  pan  yn  yi]aadael,  beb 


172  CYMRU'R    PLANT. 

wybod  beth  oedd  yn  ei  haros,  i'r  plas  brenhinol,  oedd,  am  iddi 
beidio  yngan  jrr  un  gair  wrth  neb  mai  un  o  terched  y  gaethglud 
oedd,  rhag  i  hynny  fod  yn  un  rhwystr  ar  fiordd  ei  dyrchafiad. 

Fel  y  dywed  yr  hen  air»  "  ffals  yw  y  gwaed."  Aeth  at  y  brenin 
ar  unwaith  pan  y  clywodd  am  y  bwriad  a'r  cynllun  ofaiadwy»  ac 
hysbysodd  y  brenin  am  y  tro  cyntaf  mad  perthyn  i'r  genedl  techan 
h^nafol  ond  gorthrymedig  honno  yr  oedd  hi.  Mawr  oedd  cyffro  a 
digofaint  y  brenin  pan  ddeallodd  fod  y  bobl  hynny  jm  hollol 
h^dychlon  a  theymgarol  iddo  ef  ac  i'w  orsedd,  ac  yn  enwedig  mai 
un  ohonynt  hwy  oedd  y  frenhines  addtwyn  a  hofF.  Daliwyd  y  prif- 
weinidog,  yr  hwn,  er  cymdnt  gwr  yr  ystyriai  ei  hun,  oedd  erbyn 
hyn  yn  crynnu  fel  deilen  wan.  Codwyd  crogbren  uwch  nag  arfer  y 
tro  hwnnw,  a  dlenyddiwyd  ef  ar  unwaith.  Lladdwyd  y  gelynion 
ereill  oedd  yn  gytrannog  o'r  twyll  a'r  brad. 

Yr  oedd  y  brenin  eisoes  wedi  dangos  y  parch  mwyaf  i  gefnder  y 
frenhines  am  fod  yn  foddion  i  achub  ei  fywyd.  Yn  awr,  danghos- 
odd  ymhellach  ei  ymddiried  ynddo  trwy  ei  osod  yn  y  swydd  bwy^g 
o  brif  gynghorydd  y  brenîn,  yn  agosat  ato  mewn  gaîlu  ac  awdurdod 
yn  Ilywodraethiad  yr  ymherodraeth  fawr.  Gwisgwyd  et  yn  niUad 
sidan  a  phorfior  y  swydd,— y  gwr  oedd  ychydlg  amser  yn  ol  yn 
ymprydio  ac  yn  gwisgo  sachlian  am  dano  mewn  galar  a  thristwch 
yn  herwydd  dinistr  agos  ei  gydgenedl  ac  yntau.  Rhoddwyd  coron 
tawr  o  aur  pur  ar  ei  ben, — y  pen  hwnnw  wrthodai  blygu  i'r  gwr 
balch  grogwydy  am  ei  fod  yn  ei  ystyríed  yn  un  anheilwng  o  unrhyw 
barch  o'r  fath. 

Bu  yn  y  swydd  hyd  ei  fedd,  ac  yr  oedd  yn  ei  gweinyddu  yn 
gyfìawn  ac  yn  ddiwyrni,  á  chlod  ei  degwch  a'i  ddoethineb,  yn  gystal 
a'i  garedigrwyddy  yn  cyrraedd  cyrrau  mwyaf  pellenig  y  deymas 
eang, 

Er  ei  bod  yn  eistedd  ar  un  o  orseddfeinciau  mwyaf  pwysig  a 
dyrchafedig  y  byd  y  pryd  hwnnw,  ni  anghofìwyd  ei  chenedl  hoff 
gan  y  fren&nes.  Yr  oedd  ei  gwladgarwch  a'i  chred  ddiysgog  yn 
Arglwydd  Dduw  ei  thadau  yn  aros  fyth  jrr  un. 

Dyma  ychydig  o  hanes  rhamantus  y  Gyfnither  Fach  a'i  Chefnder. 
Ni  raid  dweyd  y  bu  eu  dyrchafiad  rhyteddol  hwy  yn  freinlen 
rhyddhad  eu  cydwladwyr  anfiodus  a  goithrymedig.  Pa  ryfedd 
iddynt  drefnu,  a  chadw  am  ganrífoedd  lawer,  ddau  ddiwrnod  o  wyl 
bob  blwyddyn  o  barch  i  ddau  yr  o^dynt  yn  teimlo  mor  rhwymedig 
iddynt  am  fywyd  eu  cenedl,  gan  iddynt  tod  yn  toddion  i'w  hachub  o 
safn  dinistr  Ilwyr. 

Minffordd,  G.  Williams. 


CYMRU'R    PLANT.  173 

IDAHO. 

XI   MTNTDDOEDDy   XI    HANIFEILIAID»   a'i   THTMHORAU. 

SAIF  Idaho  yng  ngogledd  orllewin  yr  Unol  Dalaethau.  Nid 
oes  ond  un  dalaeth  rhyngddi  a'r  Môr  Tawel.  Mesura  84,800 
milltir  ysgwar ;  ac  yr  oedd  ei  phoblogaeth  yn  161,772  yn  y  flwyddyn 
içoo.  Nid  yw  Cymru  yn  mesur  ond  7,470  milltir  ysgwar,  eto,  yn 
meddu  poblogaeth  o  1,501,034.  Felly,  gwelwn  fod  pobl  Idaho  yn 
cael  llawer  mwy  o  le  na  phobl  Cymru. 

Y  mae  Idaho  yn  meddu  ar  un  hynodrüii^dd  y  mae  Cymru  yn  ei 
feddu,  sef  golygfeydd  rhamantus  ei  mynycídoedd,  y  rhai  sycíd  yn 
llawn  o  drysorau.  Gelwir  Idaho  yn  ''Gem  of  the  Mountains." 
Aethum  i  fyny  o  ddyflfryn  Boise  i'r  ffogledd  am  tua  180  milltir,  a 
chefsds  y  golygfeydd  yn  aruthrol  ac  ardderchog.  Mae  mynyddoedd 
Idaho  yn  gwäianiaethu  oddiwrth  fynyddoedd  Cymru,  am  eu  bod 
yn  llawer  uwch,  a  choed  byth-wyrddion  yn  tyfu  i'w  copa.  Cwyd  y 
mynyddoedd  hyn  eu  pennau,  y  naill  yn  uwch  na'r  llall,  nes  yw  yr 
uchaf  tua  8,000  o  droedfieddi  o  uchder.  Yn  y  mynyddoedd  hyn 
ceir  yr  arth  a'r  ewig,  llew  mynydd,  a'r  detaid  gwylltion.  Mae  y 
defaid  hyn  yn  anhawdd  iawn  cael  hyd  iddynt,  gan  eu  bod  yn 
ochelgar  a  gwyllt  iawn.  Mae  Uew  y  mynydd  yn  greadur  hir  ei 
gorfF,  a  phen  tebyg  i  gath,  ac  yn  gyfrwys  îawn  a  pheryglus.  Ei  dduU 
cyífredin  o  ddal  ei  ysglyfaeth  yw  ymestyn  ar  gangen  coeden;  a 
phan  y  bydd  yr  ewig  ddiniwed  yn  pori  odditano,  neidio  ar  ei  chefn, 
gan  frathu  ei  ddannedd  hirion  yn  ei  chnawd.  Ni  ymosoda  ar  ddyn 
os  caìft  lor^rdd. 

Mae  y  mynyddoedd  hyn  yn  Uawn  ceunentydd,  y  rhai  sydd  yn 
llawn  o  bysgod.  Yma  y  cefais  yr  hwyl  oreu  a  ges  erioed  wrth 
bysgota.  Bob  tro  y  taflwn  fy  Uinyn  i'r  dwfr,  byddai  y  brithylliaid 
bychain  yn  neidio  am  y  cyntaf.  A'r  hwyl  oedd  eu  codi  i  fyny,  a'u 
rhoi  yn  y  f asged. 

Mae  yn  Idaho  lawer  o  wartheg  a  defiûd.  Mae  y  stockmm  yn  rhoi 
bwyd  i'r  da  yn  y  gaeaf  i  lawr  yn  y  dyffryn ;  ac  yn  gynnar  yn  y 
gwanwyn,  pan  y  bydd  yr  eira  yn  toddi,  byddant  yn  eu  danfon  i'r 
borfa,  tua  phedwar  i  bum  cant  hefo'u  gilydd,  a  dyn  neu  ddau  i 
edrydi  ar  eu  holau,  y  rhai  a  elwir  cow  hoys  neu  cow-punchers, 

Mae  y  bugail  yn  cadw  tua  dwy  i  dair  mil  o  ddefaid  gyda'u 
gilydd,  yr  hyn  a  alwant  ''Band  of  Sheep."  A  bydd  y  dyn  sydd 
yn  gofalu  am  danynt  yn  cael  ei  alw  yn  sheep-herder.  Pobî  ryfedd  yw 
y  rhai  hyn.  Trwy  eu  bod  eu  hunain  trwy  yr  haf  allan  hefo'r 
defaid  yn  y  mynyddoedd  anghysbell,  dywedir  eu  bod  yn  mynd  yn 
wallgof  os  bydd  iddynt  aros  i  herdio  am  rai  blynyddau,  a  gelwir 


174 


CYMRU'R    PLANT. 


hwy  gan  bobl  Idaho  yma  yn  *'crazy  sheep  herders."  Maent  yn 
gyrru  y  ddeadell  am  tua  200  milUir  o'r  dyífryn,  ac  yn  byw  mewn 
pabelli  yn  cysgu  yn  yr  awyr  agored  yn  yr  haf,  lle  y  gorwedda  y 
defaid. 

Bum  allan  am  ddau  fís  mewn  sheep-camp  yn  y  gwanwyo,  wrth 
droed  y  mynyddoedd,  lle  y  byddant  yn  aros  yn  amser  ŵyn  Ebrill. 
Mae  eu  dull  yn  hoUol  wahanol  i  chwi  yng  Nghymru.  Byddant  yn 
gadael  y  defaid  a'r  ŵyn  yn  ddeadelloedd  yma  a  thraw,  er  mwyn 
iddyrt  gael  bwyd  a  llonydd  tra  bydd  yr  ŵyn  yn  ieuanc.  Ar  ol  tuag 
wythnos,  a'r  oen  wedi  cryfhau,  byddant  yn  rhoi  y  ddeadelloedd 
bychain  hefo'u  gilydd,  rhai  cannoedd.  Mae  yn  Ued  gostus  i'r 
perchenogion  pan  yn  magu  ŵyn.  Bydd  eisio  gofal  mawr,  a  Uawer 
rhagor  o  ddynion.  Bydd  dyn  yn  eu  gwylio  yn  y  nos,  yn  cadw  tin 
lle  mae  y  deadelloedd  bychain  hyn ;  ac  yn  saethu,  er  cadw  y  blaidd 
o'r  praidd.  Mae  y  blaidd  bychan  hwn  yn  boenus  iawn  amser  magu 
ŵyn,  ac  yn  peri  colled  íawr  i'r  perchennog.  Gelwir  ef  y  ''  coyote/' 
y  mwyaf  llwfr  o'r  hoU  íleiddiaid.  Mae  mwyafrif  y  defaid  ym 
Merinos  a  Lincolns. 

Mae  Idaho  yn  meddu  Uawer  o  weithydd  aur,  a  mwngloddiau 
eraiil.  Mae  yn  cynhyrchu  gwair,  fTrwythau,  yd»  coed,  gwlan,  cig, 
aur,  a  haearn. 

Mae  yma  lawer  o*r  Indiaid  cochion,  hen  frodorion  y  wlad.  Mae 
yma  Chineaid  hefyd,  a  llawer  o  Japiaid  o  Japan. 

Talaeth  ieuanc  ydyw  Idaho,  ac  yn  meddu  llawer  o  ragoríaethau. 

Nanipa,  Idaho.  O.  J.  Daviks. 


FFBRMDAI     PANDV      TUDUR. 


LLANNERCH  FeluB,  Llwyndu  Isaf , 
Singrig,    Nanerth,    Ty    Nant 
uchaf, 
Pant  7  Manus  a  Llwjn  Llydan, 
A  Fron  Deg  a  Haf  od  Fychan : 
Plas  yn  Blaenau  a  Bryn  Aber, 
Cefn  y  Ffynnon  a  Phen  Amser ; 
Tu  ucha'r  Ffordd  a  Bryniau  Peiria, 
Pen  y  Waen  a  Thŷ  Nant  Isa. 


Pen  y  Ffrith,  Tỳ  Gwyn,  Nanwrach, 
Ty'n  y  Pant,  y  Foel  a  Bodrach  ; 
Lljgad  fawr,  y  Sẁch,  a*r  Wenlli, 
Pen  yr  lardor,  Tyddyn  Heili ; 
Llwynda  uchaf ,  Bryn  yr  Orsedd, 
A  Thŷ  Ddôl  gerllaw  y  Oarnedd ; 
Cefn  y  Castell  a  Bryn  Briwslon, 
A  DÔl  Hyfryd,  Ty*n  y  Ffynnon. 


Tan  y  Castell,  a  Thŷ  Celyn, 

A  Ffarm  Yard,  hen  gartre'r  delyn ; 

Tan  Lan.  Pen  Banc,  Tŷ  Isaf  hefyd ; 

A  Hhos  Lan,  lle  unig  enbyd  ; 

Yr  Hendref ,  Tan  y  Waen  a*r  Efail, 

A  Tỳ  Coch  sydd  heddyw'n  adfail ; 

Dyna*r  ffermydd,  unig  hifur, 

Cynnyrch  bywyd  Pandy  Tudur. 

Datid  Thomas  {Dewi  Tudur), 


CYMRU'R    PLAMT.  175 


DAI'R     GWAS     BACH. 

I.    YN   Y   BORS. 

TUA  dau  er^ryd  carreg  o  lan  y  Cleddau,  saif  amaethdy  henafol 
sydd  wedi  goddef  i  lawer  corwynt  gauafol  guro  arno.  Ar  ei 
aelwyd  ceir  teulu  lliosog, — tad,  mam,  tri  o  blant,  dau  was,  morwyn, 
a  Dai  'r  gwas  bach.  Wrth  yr  enw  Dai  yr  adwaenir  yr  oíaf  hwn  yn 
y  gymydogaeth,  a  phe  digwyddai  i  ti,  ddarllennydd,  waeddi  '<D^vid  " 
arno,  ni  fyddai  yno  na  llef  na  neb  yn  ateb.  • 

Yr  oedd  gwasanaeth  Dai  mor  hanfodol  i  Iwyddiant  y  fferm  a 
goleu  dydd.  Er  nad  oedd  Dai  wedi  ymrwymo  i  ofalu  am  ddim 
neilltuol,  tio,  'roedd  popeth  yn  wrthrychau  ei  ofa).  Rhoddai  ei 
ieistr  air  da  iddo,  fel  llanc  gofalu^,  -geirwir,  ac  ufudd,  er  ei  fod  yn 
Ued  ddireidus  ar  brydiau. 

Cysgai  Dai  ar  dowlad  uwchben  y  gwartheg,  ac  yn  y  gaeaf  suai 
mynych  gynnwrf  y  gwartheg  ef  i  gysgu,  a  dihunai  wrth  floedd  y 
forwyn  ddisgwyliai  am  ei  wasanaeth  i  odro.  Tipyn  yn  s/i^  oedd 
amrantau  Dai  yn  y  bore.  Yr  oedd  yn  well  ganddo  am  yr  tiaf  nac 
am  y  gaeaf.    Blinai  ar  y  carthu  a'r  tendio  beunydd  ar  y  creaduriaid. 

Er  cael  cipolwg  ar  Dai,  rhaid  ei  wylio  ar  fore  o  haf.  Gradawa'r 
gist  ar  oi  hir  duchan.  Cadwai'r  gist  yr  us  oedd  yiií  wely  i  Dai. 
Lle  cysurus  oedd  y  gist  yn  y  bore.  Ond  dyma  Dai  allan  heb 
gymeryd  òa/à  na  dim  aratt-  Chwibana  ar  Carlo'r  ci|  yr  hwn  ddaw 
dan  siglo  ei  gynffon.  Gorchymyn  iddo  gy rchu'r  gwârtheg»  tra 
bydd  ef  yn  agor  y  glwyd.  Yn  ufudd  i'w  air,  rhed  y  ci ;  ac  yn  ufudd 
i'r  ci  daw  y  gwartheg.  Yna,  dychwel  Dai  a'r  gwartheg  i  r  buarth 
dan  chwibanu. 

Wedi  boreufwyd,  gwelwn  Dai  yn  cyfeirio  ei  gamrau  ar  ol  y 
defûd  a'r  ŵ/n.  Digwyddodd  iddo  godi  éi  òlwg  i  fyny,  a  gweled 
defaid  diarth  y  fan  draw,  ac  aeth  i'w  danfon  allan.  'Roedd  chwarel 
yng  ngwaelod  y  cae,  ac  yr  oedd  y  defaid  bach  ysgafndroed  hyn  yn 
gynhefìn  a  cherdded  y  graig  ysgythrog.  '*  Hess,  Carlo/'  meddai 
Dai,  a  dacw'r  ci  ar  eu  holau.  Cyfeiriant  yn  union  at  y  chwarel ; 
maent  ar  y  dibyn»  dyna  nhw  i  lawr,—  tra  Dai  yn  edrych  oddeutu  yn 
frawychus,  ac  yn  gwaeddi  «'Carlo"  â'i  holl  egni.  Safodd  y  ci. 
Aeth  Dai  ato,  gan  ddisgwyl  gweld  cyrff  maluriedig  yn  y  gwaelod. 
Ond  er  ei  syndod,  'roedd  y  ddwy  ddafad  a'r  ddau  oen  yn  sefyll  yn 
daclus  ar  glogwyn  y  graig  islaw  yn  eithaf  diogel.  Tawelodd 
meddwl  Dai,  ac  aeth  adre  i  ddweyd  yr  helynt  yn  llawen. 

Llwynyr  Hwrddy  Llanfymach,  S.  Perkins. 


t;6 


CYMRU'R     PLANT 


"  Y  mu'i  mnohed  711  gvtthod  newid  jr  h«n  llaslini." 
SHAI     O     BOBJ,     r     BVD. 

VI.   AÜAITHWYR   YNTS    IX   lA 

TRI  ffwaith  pwyslg  pobl  Ynys  yr  la  yw  hel  ^ẁ,  bel  def^d,  a 
physgota.  O'r  tri  bjm,  y  cynhaeal  gwair  yw'r  pwyslcafi 
oherwydd  rhaid  cynhaeafa  pob  blewyn  fedrir  gael ;  rhiUd  porthi'r 
gwartheg  ant  wyth  mis,  a'r  merìynod  a'r  defaid  am  dri  mis  neu 
bedwar. 

Ynys  tawr  yng  ngogledd  M6r  y  Werydd  yw  Ynys  yr  la.  O'i 
chymharu  fl'n  hynys  ni,  y  mae  iddi  ddau  hynodrwydd,  — nid  oes 
ynddî  ddim  coed;  ac  y  mae  ynddi  firydiau  poethion,  sef  dwr  yn 


CYMRU'R     PLANT. 


ffrydio  drwy'r  eira  a'r  la  o  sanol  poeth  y  ddaear.    Mae'r  ynys  yn 

lua  40000  miUtir  ysg^ar,  ac  felly'n  fwy  na'r  Iwerddon.  Y  mae  y 
bobl  tiia  80  000,  sef  tua'r  un  faìnl  a  pbobl  sir  Benfro ;  ac  y  mae  gan- 
ddynt  tiia  27  000  o  waitheg,  45  000  o  geffylau,  a  joo  000  0  ddefaid, 
Pobl  adawodd  Norway,  i  ctiwilìo  am  ryddid,  oedd  pobì  Ynys  yr 
la,  ac  y  maent  yn  hofìí  lawn  o  ryddid  hyd  y  dydd  tîwn.  Ond  yn 
1264,  daeth  eu  gwerin-lywodraeta  ì  ben,  a  daethant  dan  deym- 
wiaien  Norway  drachefn ;  ac  yna,  g^da  Norway,  dan  deyrnwialen 
Denmark.  Pan  wahanwyd  Norway  oddiwrth  Denmarlc  yn  1815, 
arhosodd  Ynys  yr  la  dan  yr  olaf,  ac  felly  y  mae  eto.  Ond,  er  1874, 
y  mae  ganàdì  Al-thíng,  neu  Senedd,  o'i  heíddo  el  bun.    Üetbyn- 


178 


CYMRU'R    PLANT. 


iodd  yr  yiiys  y  Diwygiad  Protestanaidd  yn  1551)  ac  y  mae  y  bobl 
oll  yn  Lutheriaid  selog  hyd  heddyw. 

Awn  at  ffermdy  yn  Ynys  yr  la.  Ty  hir,  hir,  o  gerrig  a  thyweirch 
ydyw,  a  drws  yn  y  talcen.  Awn  at  y  ffenestr;  nid  yw'n  arfer 
cnocto'r  drws.  ''Boed  Duw  gyda  chwi/'  ebe  ni.  ''Duw  a'ch 
bendithio/'  ebe  rhywun  o'r  tu  mewn.  Agorir  y  drws,  hoUr  ein 
hanes  yn  awchus,  a  rhoddir  i  ni'r  croesaw  y  mae'r  ynys  yn  ddiarebol 
am  dano.  Wedi  agor  y  drws,  gwelwn  o'n  blaenau  fynedfa  hir. 
Ar  y  naill  law  y  mae'r  gegin,  ar  y  llalí  y  llaethdy.  fîwahoddir  ni 
ymlaen  i'r  ''badstofa/'  ystafell  i  eistedd  ac  i  gysgu.  Mae'r 
gwelyau'n  gylch  o  amgylch  yr  ystafell, — yn  feinciau  i  eistedd  arnynt 
y  dydd,  ac  yn  welyau  i  gysgu  arnynt  y  nos.  Y  ma^'r  awyr  yn  glos, 
oherwydd  nid  oes  lie  tân,  ac  y  mae'r  gwynt  yn  oer;  ond  y  mae 
popeth  yn  lân  iawn.  O'r  de  y  mae  pob  bwyd  wedi  dod,  ond  y 
Ìlaeth  a'r  cig  a'r  pysgod.  Y  mae  y  siwgr  a'r  reis  roddir  ger  eich 
bron  wedi  dod  fìloedd  lawer  o  fíiltiroedd  o'r  de.  Gyda'r  nos  daw 
pawb  adre  o'r  meusydd  neu'r  mynyddoedd,— o  hel  gwair  neu  noddi'r 
defaid.  Ni  fugeilir  y  defaid  wedi  eu  troi  i'r  mynydd,  mae  pawb  yn 
rhy  brysur  gyda'r  gwair  neu'r  pysgod,  a  phawb  yn  rhy  onest  i 
ddrwgdybio  eu  gilydd. 

Y  mae  i'r  ynyswyr  lenyddiaeth  hen.  ac  y  maent  yn  falch  ohoni. 
Medr  pawb  ddarllen  ac  ysgrifennu.  Ychydig  donau  o'u  heiddynt 
eu  hunain  sydd  ganddynt.  Y  mae  seremoniau  lawer  gyda'u  priodi 
a'u  claddu.  Y  mae'r  merched, — peth  rhyfedd  iawn, — yn  gwrthod 
newid  yr  hen  fiasiwn,  sef  cap  gwyn,  band  aur,  a  gorchudd  gwyn  yn 
syrthio  dros  yr  ysgwyddau ;  cap  du  pan  yn  y  tŷ ;  gwregys  arian ; 
gwisg  ddu  neu  las,  a  gwniadwaith  celfydd  hyd  y  godrau. 

Re)kiav!k  yw'r  prif  dref.  Nid  oes  ynddi  ond  pum  mil  o  bobl. 
Cyhoeddir  mwy  o  bapurau  newyddion  a  Ilyfrau  ynddi  nag  mewn  un 
dref  o'i  maint  yn  y  byd. 


DFFOJDIAD     Mnmj^FIN. 


DA.ETH  Mehefìn,  teyrn  y  flwyddjm, 
Anian  sydd  dan  goron  ; 
0  !  mor  ddiUyn  yw'r  blodeuyn, 
Mae  fel  plentyn  Duw  yn  eetyu 
Gwên  i'r  ysig  galon. 

Pwy  all  gelu  ysbryd  canu 

Tra  mae'r  byd  fel  Eden  ? 
Oynganeddu  awdlau  mwyngu, 
Wna  ednoglu'r  wig  o'n  deutu, 

A  pherorlais  llawen. 

Lletty,  Henfeddau, 


Ar  ein  llwybrau  tyf  rhosynau 

0  wynfydedd  by  wyd ; 
Aisur  olau  di-gymylau, 
Grea  salmaü  ynfir  nghalonnau 
Etif eddion  adfyd. 

Engyl  swynion  yn  osgorddion 

A  ledaena'u  hedyn ; 
Dywed  chwaon  maws  yr  hìnon» 
Fod  cenhadon  natur  weitbion 
Ini'n  ymson,  y  mae'r  eorlon 

Haf  yng  ngwên  Mehefin. 

T.  R.  Davie8. 


CYMRU'R    PLANT.  179 

ft 

BIARHJBBION    F     TYWTDD     A'R     TIR. 

III. 

YMA.E  efrydu  Natur^  yn  ei  gwahanol  agfweddion  a'i  gweithred- 
iadau,  wedi  rhyw  ymddeffro  yn  rhyfeddol  yn  y  dyddiau  hyn,  a 
hynny  er  llawenydd  calon  i  bawb  sy'n  caru  Duw»  fel  y  mae'n 
datguddio  ei  hun  inni  bob  dydd  ac  awr  oV  ílwyddyn  yn  y  meusydd 
o'n  deutu. 

Yr  oedd  y  dyn  Crist  lesu  wedi  ei  drwytho  gan  gariad  at  Natur, 
yn  y  deng  mlynedd  ar  hugain  hynny  yr  oedd  wedi  ymgydnabyddu 
yn  ddwfn  â'i  chyfrinion,  ar  y  dolydd  blodeuog  a'r  Ilechweddau 
heulog  amgylch  ogylch  Nazareth  daweli  dlos.  Y  mae  ei  ymadrodd- 
ion  grasusol  ar  ddamhegion  dihafal  yn  profi  hyn  yn  eglur. 

Yr  oedd  ein  hen  dadau  ninnau  yng  Nghymru,  hefyd,  wedi  hir 
syllu  yn  graflí  a  deallus  ar  wahanol  agweddau  natur,  ac  yn  enwedig 
felly  oddiar  safle  yr  amaethwr.  Yn  y  bon,  ar  y  plwy  y  mae  pawb, 
o'r  brenin  yn  ei  blas,  hyd  at  y  tlotaf  yn  y  wlad,  yn  byw ;  o'r  pridd  y 
daw  tamaid  pawb;  ie,  "o  bridd  y  ddaear/'  mewn  ystyr  gwir 
lythrennol,  y  mae  Duw  yn  creu  dyn  hyd  heddyw,— o  ran  ei 
gorff.  Ac  felly,  doethineb  yw  ynnom  astudio  y  dull,  y  ffordd,  y  mae 
anian  yn  cynhyrchu  pethau  o'r  pridd ;  a  thrwy  ddeallus  gyd-weithio 
â  hi  y  daw  hithau  i  estyn  ei  goreuon  bethau  i  ninnau. 

Gadewch  inni  ddethol  ychydig  o'r  pethau  yr  oedd  hir  brofìad  yr 
oesoedd  wedi  eu  dyss^u  i'n  hen  dadau  amaethyddol  yng  Nghymru, — 
pethau  y  mae  crefft  gywrein-dlos  y  bardd  wedi  eu  harddunol 
arwisgo  at  ein  gwasanaeth, — 

*^  Haid  wenjnj  os  ym  Mai  eu  cair, 
A  dalant  Iwyth  wyth  ych  o  wair ; 
Da  haid  Mrhepin,  os  da  'u  hoen, 
Am  haid  Gorfpennap  ni  rown  ffloen." 

Ystyr  "  ífìoen  "  yw  y  tameidyn  Ileiaf  o  beth,  a  mite,  Sylwch,  yr 
oedd  i'r  gwenyn  le  mawr  ymhlith  ein  cyn-dadau ;  coUed  fawr  i'r  oes 
hon  ei  bod  yn  anwybyddu'r  gweithwyr  bychain  diwyd  hyn.  Bwyd 
iach,  maethlawn,  a  danteithiol  yw'r  mêí  Nid  oes  ond  ychydig 
flynyddoedd  er  pan  ddaeth  siwgr  i'n  gwlad  gyntaf  o  dros  y  môr. 
Sut,  meddwchy  yr  oeddynt,  ynte,  yn  melysu  eu  bwydydd  cyn  hynny  ? 
Wel,  â'r  mêl ;  a  gweiwch^  erbyn  ystyried,  mai  o'r  gair  <'mel/'  y  mae 
y  gair  mel-us  yn  tarddu. 

Tybiaf  mai  oddiwrth  y  mêl  y  cawn  y  gair  melyn  hefyd,  gan  mai 
dyna  liw  y  mêl.    **  Mel-foch  "  oedd  un  o'r  hen  enwau  Cymreig  am 


i8o 


CYMRU'R    PLANT. 


elrth  {bears) ;  a  gwyddoch  mor  hoí!  y w  yr  arth  o  f él  Byddai  yr  hen 
Grytnry  yn  talu  rhyw  gyfran  o'u  hardreth,  neu  o'u  teymged  {reni, 
trihute)  gynt,  ac  mewn  rhai  parthau,  mewn  mêl;  a  gelwid  hwnnw 
"melged."  Dywedir  i  Melita, — ^yr  ynys  a  enwir  ynglŷn  â  llong- 
ddrylliad  Paul,  ond  sydd  heddyw  yn  eiddo  Prydain  dan  jrr  enw 
Maltai — ^gaelyrenwam  ei  bod  yn  enwog  am  ei  mél.  ''Melog/' 
hefyd»  s^d  enw  arall  ar  y  gwyddfìd;  a  buoch  yn  sugno  mélo 
fysedd  hwnnw  ganwaith,  mi'ch  gwranta ;  dyna  hefyd  y  geilw  y  Saîs 
ef,  sef  honey-suckle, 

Gwelwch  hetyd  mai  am  *'lwyth  ych"  y  sonial  yr  hen  bobl  gynt 
{oX'load).  Ychen  oedd  ganddynt  i  drìn  y  tlr,  i  aredig,  ac  i  dynnu'r 
drol,  a'r  bedrolfen  (wagon),  Y  mae  rhai  o'r  hen  bobl  sydd  heddyw 
yn  fyw  yn  cofìo  hynny  o'r  goreu, — holwch  eich  taid  a'ch  nain  am 
hynny,  ac  am  y  pethau  rhyfedd  oedd  yn  eu  hamser  hwy.  Yn  wir, 
dylal  pob  bachgen  bach  call,  pob  lodes  fach  ddeallus,  ei  wneyd 
yn  amcan  neilltuol  dynnu'r  hen  daid  a'r  hen  naln  i  adrodd  iddynt 
hanes  y  dyddiau  gynt.  Gall  yr  hen  bobl  ddweyd  pethau  rhyfedd 
wrthych, — llawer  mwy  pwysig  a  dyddorol  i  chwi,  blant  bach  Cymru, 
na'r  pethau  geir  yn  y  novels  yna. 

'Rwyf  am  i  blant  bach  Cymru  fod  yn  rhal  call  hefyd,— rhai  yn 
penderfynu  "gwneyd  y  goreu  o'r  ddau  fyd."  Wel,  dyma  1  chwi 
gyngor  gwerth  ei  gael, — cedwch  wenyn,— <iri  neu  bedwar  cychaid, 
os  oes  gennych  gyfleustra  i  hynny.  Nld  oes  eisiau  ífarm  at  hynny, 
— dim  ond  gardd.  AifF  y  gwen^m  i  lofia  mél  dros  y  wlad  i  gyd, — 
ont  i  ddôl  y  plas,  ac  1  ardd  y  Castell,  heb  droseddu  ac  heb  ofni 
carchar  na  dirwy  gan  neb.  Oes,  y  mae  llawer  bythynwr  tlawd  yng 
Nghymru  wedi  casglu  digon  o  íêl  i  dalu  y  rhent    Darllenais  yn 

ddiweddar  am  un  felly  yn  nhref  hynafol  Ù st,  wedi  gwneyd 

£35  oddiwrth  ei  gychod  gwenyn. 

Dychwelwn  at  y  "  diarhebion  "  hyn  eto. 


PAID      RHOI     FYNY. 


YPETHAU  sy'n  werth  i'w  hennül, 
Caledwaith  yn  unig  a'u  ca  ; 
Dymuniad  eíddil  ni  fedrodd  erioed 

Feddiannu  ucheldir  y  da ; 
Hwynt-hwy  sydd  yn  ddoeth  a  lafuria, 

Àr  waethaf  gelynion  a  gwawd ; 
Âm  hynny,  paid  byth  digalonni, 
Ond  dechreu  eto,  fy  mrawd. 


Beth  ydyw  cwymp  neu  fethiant, 

Ond  cyfle  i  nabod  y  byd  P 
Os  aur-gyfleu8terau  aeth  heibio, 

Mae  eraill  yn  ymyl  o  hyd  ; 
Am  hynny,  bydd  wrol,  a  gweithia, 

Yn  ffyddlawn  hyd  ddiwedd  dy  rawd ; 
Gloewaf  y  goron,  po  drymaf  y  groes, 

Deohreua  eto,  fy  mrawd. 

M.  Fasninoham  {lled  gyf,  D.  K.  J.) 


CYMRU'R    PLANT.  i8i 


Y^  CARTRJSF^ 

SGOL  ddìbaEal  yw'r  aelwyd.  Ond  braidd  nad  oes  perygl  i 
ryw  bethau  amharu  peth  arni.  Colled  fawr  i  aeìwyd  yw 
bywyd  rhy  brysur  i  dynnu  cyfeillion  a  dieithriaid.  Os 
cyfyngir  yr  aelwyd  i'r  teulu  a  chylch  bycban  o  gydnabod, 
aiff  y  rhai  a  dŷf  yno'n  grebachlyd  eu  meddwl  ac  yn  ddiystyr  o 
ymweliad  ambell  i  angel  ar  ei  hynt.  Tarawodd  lan  Maclaren  yr 
hoelen  ar  ei  phen  pan  ddywedodd  /bd  llawer  yn  harod  i  groesawu 
lesu  Grist  ei  hun  Vuo  tai ;  ond  ddaw  o  ddim  heh  ei  ddisgyhlion,  Y 
mae'n  hymddygiad  ni'n  aml  yn  ol  ein  breuddwydion.  Ac  os  oes 
ynnom  ddyhead  byw  am  feddu  golwg  gyílawn  ar  fywyd,  gwnawn 
lawer  er  mwyn  eangu'n  meddwl.  Ac  un  ffordd  rwydd  yw  troi 
ymhlith  pob  math  o  bobl,— hynny  yw,  plant  a  phobl  amrywiol  eu 
chwaeth.  Deuir  i  weld  mai  nid  gwarchod  ihag  gelynion  oddi  allan 
yn  unig  ddylid  wneyd,  ond  difa  elfennau  sy'n  debyg  o  dyfu'n 
beryglon  oddi  mewn.  A  'does  yr  un  gelyn  yn  gwneyd  mwy  o 
niwed  na  chulni  meddwl  a  diffyg  ymgeledd  wrth  dyf u. 

Gwn  mai  gorchwyl  pur  galed  yw  ceisio  gwneyd  tegwch  a  thyfìant 
meddyliau  ieuainc,  pan  na  fo  toraeth  o  ddarpariaeth  gogyfer  a 
hynny.  Eto,  nid  oes  dim  byd  prydferthach  nag  ymdrech  deg  i 
feithrin  lledneisrwydd  wrth  dyfu  yng  nghanol  amgylchiadau  tynn 
a  dylanwadau  gwrthnaws  o  amgylch.  Un  o'r  pethau  mwyaf  hapus 
yw  '' gweledigaeth  eglur"  yn  troi  yn  sylwedd  byw  dan  ddwylo 
rhieni.  Nis  gwn  am  ddim  yn  fwy  o  dâi  i  deuiu  na  chodi  plant 
llednais  yn  y  tìr.  Ond  ddaw  ceinder  buchedd  ddim  heb  beth  ym- 
estyn  o  du'r  rhieni,  ac  hefyd  heb  blannu'r  un  duedd  yn  y  plant. 
Rhaid  gofalu  am  soil  ac  ymgeledd  ar  yr  un  ergyd.  Pe  geliid  cofìo'n 
amlach  fod  pobl  yn  y  byd  heblaw  ni^  doi  gwahanol  ddosbarthiadau 
i  gyfarfod  eu  gilydd  yn  ddiddicach.  Gwelid  hefyd  mai  nid  taro  yn 
erl^  y  naill  a'r  llall  yw  diben  ein  bod,  ond  cyflawni  diffygion  ein 
gilydd.    Ac  feliyy  doem  i  gydfyw  heb  golli  dim  egni  ond  fo  raid. 

Un  ffordd  hwylus  i  ddwyn  hyn  oddi  amgylch  ydyw»  cadw  chwaeth 
uchel  ar  yr  aelwyd ;  ac  ar  yr  un  pryd  dynnu  i  mewn,  fel  y  bo  galw, 
ddefoydd  syniadau  newydd,  Ac  nid  newydd  ychwaith,  ond  deali 
pethau  yn  Uwjrrach.  A  pho  llwyraf  y  deallir  dynion  ac  amgylch- 
iadau,  perffeithiaf  yn  y  byd  fydd  ein  hundeb  â  hwy. 

Y  mae  amom  angen  cyfeiUion  mynwesol,  ac  y  mae  lle  i  ymwel- 
wyr  sy'n  debyg  o  drethu  amynedd  a  natur  dda.  Nid  diwylliant  a 
pherfteithiad  eu  hunain  ddyiai  fod  unig  nod  aeiodau  cymdeithas, 
ond  gweini  ar  ereill  yn  ogystal  a  sugno  budd  a  bywyd  o'n  cyfathrach 
â  hwy.    Nid  chwiUo  t>eunydd  a  byth  am  gyfeilUon  pur  a  ddylem, 


l82 


CYMRÜ'R    PLANT. 


eîthr  yn  hytrach  cyfaddasu'n  hunain  i  fod  yn  hollol  i  erdll  yr  hyn  y 
disgwylîwn  ni  iddynt  hwy  fòd  i  ni. 

Arwyddair  gwych  i  blant  oes  yr  ysgolion  a'r  cartrefì  gwell  fyddai 
"penderfynu  manteisio  ar  bawb  a  phopeth  o'n  cwmpas  i  dyfú'n 
hydrin,  gostyngedig,  ac  ewyllysgar."  Pan  welir  y  nwydau  yn  gwbl 
dan  lŷwodraeth,  a'r  ynni  yn  mynd  i  feithrin  tŵf  yn  y  dyn  oddi  mëwn^ 
yna  daw  rhinweddau  mwyn  i  brydferthu'n  bywyd  cyhoedd.  Gwneir 
hyn  ond  pwysleisio  mai  yn  nwylo  pob  plentyn  ei  hun  y.mae  fìrwyn' 
ei  fywyd  yn  y  pen  draw ;  ac  mai  ei  orchwyl  ef  yw  dysgu  trin  yr 
ynni  sydd  dan  ei  ofal  er  mwyn  cymeryd  ei  le  yn  rhengoedd 
cymdeithas.  Angen  mawr  pob  gwlad  heddyw  yw  dynion  parod  i 
gymeryd  eu  disgyblu,  ac  i  ragori  yn  yr  ystyr  uchaf, — pobl  nid  yn 
unig  wna'r  hyn  geisir,  ond  fedr  dretfiu  eu  hadnoddau,  a  bod  o  fwy 
o  ddefnydd  i'w  gwlad  nag  a  ddychmygodd  neb.  Gobeithio  y  daw'r 
adeg  y  bydd  dyheu  am  lonyddwch  a  heddwch  i  dyfu,  nes  bydd 
cymeriad  yn  gorchfygu  yn  fwy  na'r  cledd  a'r  fagnel. 

Trefeca,  Edward  Evans. 


niSN     BDIWYGIADAU     I,I,ANGBITRO. 


ONÁ.  ddeuafr  hen  aweloa 
Fel  yn  njddiau  Eowland  gjnt, 
0  na  ddeuai'r  diwygiadau 
Eto*n  f uan  ar  eu  hynt ; 
Mawr  j  traethu  f u*r  pryd  hynny 

Am  efengyl  gras  ein  Duw, 
A*r  f  dth  f  oliant  wrth  esbonio 
Ffordd  i  becbaduriaid  f  jw. 

Melus  ydy w  clywed  adrodd 

Am  y  diwygiadau  hyn 
Ond  melusach  fyddai  profi 

Awel  o  Oalfaria  fryn ; 
Nid  rhyw  grefydd  sych  ífasiynol 

Oedd  pryd  hynny  fel  sydd  'nawr, 
Ond  pob  enaid  bron  yn  tauio 

Wrth  addoli*r  Orewr  mawr. 

0*r  fath  luoedd  a  ymdyrrai 

I  Langeitho  y  pryd  hyn, 
Gydag  awydd  mawr  i  gly  wed 

Am  y  marw  ar  y  bryn  ; 
Fe  wnaent  wylo  ac  ocbueidio 

Nes  gwefreiddio'r  nefoedd  faith, 
Oawod  orlawn  o  fendithion 

A  ddaeth  amynt  lawer  gwaith. 

Llangeitho. 


Tanllyd  iawn  fu  Bowland  wrthi 

Yn  desgrifio'r  Farn  a  ddaw, 
A  danghosai  wir  ddrwg  pechod 

Nes  creu  amynt  ofn  a  braw ; 
Ond  *run  pryd  fe  a  gymhwysai 

Falm  o  Gilead  at  eu  clwy, 
A  gwnai  ddangos  nerthoedd  rhinwedd 

Yn  y  "  marw"  drostynt  hwy. 

'Boedd  Diwygiad  Dafydd  Morgan 

Yn  f  wy  taubaid  braidd  na  hwn, 
Uwch  taranau  oedd  i'w  clywed 

Gan  bob  un  oedd  dan  ei  bwn ; 
Mab  y  daran  ydoedd  Morgau, 

Defnydd  mellt  oedd  ynddo  ef , 
Peiríant  Duw  i  achub  dynion 

Tdoedd  gyda'l  uchel  lef . 

le,  grymus  iawn  a  nerthol 

Fu  y  Di wygiadau  hyn, 
A  rhai  niiloedd  a  enillwyd 

I  garu'r  Hwn  fu  ar  y  biyn ; 
0  na  allwn  unwaith  eto 

Weld  eu  tebyg  yn  ein  gwlád, 
A  phob  dyn  yn  gorfoleddu 

Yn  yr  iachawdwrìaeth  rad. 

Aeronwt. 


CYMRU'R    PLANT. 


lniuuia'i  aíonjdd  bjhjä.." 


DVFODIAD      VR      UAF. 

PA.N  y  byddwch  chwi  yn  tawel  orfTwys  yng  ngwlad  cwsg  un  bore 
byfryd  o'r  mîs  hwn,  cyrhaedda  yr  haul  e)  uwchafbwynt 
uwchlaw  y  cyhydedd  {eguator) ;  ac  ymhen  eiliad  wedì  hynny  bydd 
yr  hat  wedi  disgyn  ar  y  rhanbarth  o'r  ddaear  lle'r  ydych  cbwi'n 
^rw.  Am  dri  o'r  gloch  bore  ddydd  lau,  yr  22aìn,  y  bfdd  hynny, 
Os  perthynwch  !'r  dosbarth  gweitbiol,  yr  ydych  yn  arfer  codi'n  fore ; 
ac  ond  I  chwi  wneyd  un  ymgais  i  guro  yr  haul  un  bore,  a  chodí  ddwy 
aŵr  neu  lai  o'i  flaen,  odîd  na  welwch  un  seren  dlos  yn  tanbaid 
ddisfflelrìo  yn  y  dwyrain  draw.  Pan  ei  gwelwcb,  byddwch  yn  sicr 
o  ddywedyd,— "  Mi  a  adwaenwn  y  seren  dljs.  Seren  y  bore 
bataîdd  y<fyw,  a  sereo  y  gweithiwr,  bid  siwr."    Dyna'r  blaned  dtos 


CYHRU'R    PLANT. 


"Get  j  matuiati  Ue  •}  telfl  y  môr  ei  doonaa  tert^sglTd." 

a  fii'a  dìsgleirìo  yn  y  grorllewin  draw,  o  nos  1  nos,  trwy  y  gaeaf 
tywyll,  ac  yn  eich  sirìoli  ä'i  plielydrau  croesawgar.  Hi  a  deithiodd 
yr  ochr  draw  i'r  haul  er  y  pryd  hynny;  a  gan  hynny  hi  gfyfyd  o'Ì 
flaen  yn  awr  yn  y  dwyrain  teg,  g^er  y  man  lle  y  cyf^d  pennau 
pelydrau  cyntaf  haul  Mehefìn. 

Ymddibyna  amrywîaeth  y  tymhorau  ar  hyd  y  dydd  a'r  nos ;  ac 
hefyd  ar  gyflead  y  ddaear  gyda  golwg  ar  yr  haul.  Ond  os  yw  y 
ddaear  yn  troi  ar  ei  hechel  bob  24  awr,  oni  ddylai  eí  dydd  a'i  oos 
fod  o  gyfîelyb  hyd  drwy  gydol  y  flwyddyn  P  Dyna  tel  y  byddal  pe 
bai  echel  y  ddaear  yn  unionsyth  i  linell  a  dynnir  trwy  ganolbwynt 
yr  haul  a'r  ddaear,  canys,  gan  fod  yr  haul  bob  amser  yn  goleuo  un 
hanner  o'r  ddaear  á'i  belydr,  a  chan  ei  bod  yn  ddydd  mewn  unrhyw 
le  ar  wyneb  y  ddaear,  cyhyd  ag  y  parhao  y  Ile  hwnnw  yn  yr  hanner- 


CYMRU'R    PLANT. 


i8S 


gylch  Ilewyrchedi{f,  rbaid  fyddai  i  bob  parth,  oddieithr  y  pegynau 
ea  hanain,  tra  yr  ysgogai  ar  ei  hechet  fod  hanner  ei  amser  yn  y 
goleuniy  a'r  hanner  arall  yn  y  tywyllwch.  Neu,  mewn  dull  aral^ 
byddai  dydd  a  nos  yn  gyfartal  i  holl  drigolion  daear,  oddigerth  y 
sawl  a  drigent*  pe  trigent  hefyd,  wrth  y  pegynau.  Pe  unionsyth 
fyddai  echel  y  ddaear,  yna,  deuai  pel^rdrau  yr  haul  yn  unionsyth  ar 
y  çyhydedd,  a  chrasboethid  y  rhannau  hynny  gan  y  gwres,  tra  y 
byddai  y  rhannau  o  honi  sydd  tu  hwnt  i  40  neu  50  gradd  0  bob  tu 
iddo,  yn  rhewi  gan  aeaf  tragwyddoL  Ónd  gogwydda  echel  y 
ddaear  ynghylch  23^  o  raddau  allan  o'r  Ilinell  union,  megis  y 
darlunnir  gan  y  bardd  Milton,— 


tt 


Dyweda  rhai  i  engjl  Ferai  droi 
A'r  ẁyr  gol  daear  dan  ddeng  gradd  a  mwj 
O  echel  haol," — 


ac  yn  yr  amgylchiad  yna,  mae  y  çylchau  cyfredol  a'r  çyhydedd  yn 
cael  eu  rhannu  yn  ddwy  ran  anghyfartal,  ag  iddynt  ran  fwy  neu  lai 
o'u  hamgantau  yn  yr  arddrych  oleu  nag  yn  yr  un  dywell,  yn  ol 
sefyllfaoeidd  y  pegwn  gogleddol  a'r  un  deheuol  o  barthed  i'r  hauL 

Gryda'r  mis  hyfryd  hwn»  b^rdd  eich  meddyliau  yn  gadael  gwlad  y 
ser,  ac  yn  gogwyddo  i  gymdelthasu  ft  phrydferthwch  Natur,  mi 
dybiaf.  Chwi  eisteddwch  ar  lannau'r  afonydd  hyfiryd,  neu  ger  y 
mannau  Ile  y  teifl  y  môr  ei  donnau  terfysglyd.  Tra  y  byddwch 
chwi  felly,  gadewch  i'r  greadigaeth  faterol  hon,— yr  afonydd  a'r 
Ujfnnoeddy  y  creigiau  a'r  bryniau, — ddwyn  i'ch  cof  feddyliau  am  y 
nefoedd,  y  wlad  tudraw  i'r  ser. 


Daw  meddyliau  am  7  neíoedd 

I  ynysig  leia'r  aig, 
Lle  mae'r  don  yn  goBod  coron 

Gwrel  wen  ar  ben  7  graig ; 


Trw7  holl  gTfandiroedd  daear, 
Gl^nnoedd  dwín  a  br^nian  ban, 

Por  íedd^liau  am  7  nefoedd 
Ddont  en  hunain  i  bob  man. 

S16MA. 


DMWCH     BI,ANT     BTCHAIN. 


DEWCH  bhwt  b^chahi  a'ch  oaniad- 
Mawl  i*r  gwr  fu  ar  Galfari,    [au 
Ni  b^dd  sain  7  ganiad  new^dd, 
G^flawn  heb  eich  Ueisiau  chwi ; 

Per  Hosanna 
Hhowch  i  enw'r  lesu  glân. 

Bryndu, 


lesu,  testTn  holl  ganiadau 
Gorau  mawrion  nef  7  nef , 

Ac  mae  em^n  f  echan  plentTn 
'Run  mor  anw^l  iddo  ef ; 

Per  Hosanna 
Bhowch  i  enw'r  lesu  glân. 

T.  JONES. 


i86 


CYMRU'R  PLANT. 


"GWEDDI    PLENTYN." 


Y  Geiriau  gan 
W.  WiLLiAMs  JoNES,  Bl.  Ffestiniog. 

DOH  Eft.  Araf  a  thynei'. 

n    .,n  :n  .n   :n  .n 

l.Cadw'm  jsbryd,  lesu 

d    .,â  :d  .d   :d  .d 

S      .fS  •  S     .S     •  1     •! 

2.Cadw'm  ysbryd,  lesu 

d    .4  :d  .d   :1|  .1, 


Y  Gerddoriaetli  gan 
ToM  PowELL,  Rhosllanerchrugog. 


^awddgar, 

d      :d      :- 

1       :1       :- 

gwerthfawr, 

f.      :f,      :- 


n    .jn  :n  •n   :n  .n 

Na  f  oed  bjdol  wag  bles 

d    .,d  :r  .r   :d  .d 


s 


•f       .— 


B      .,  S  .  86  .86    •  M.     •liSl 

Na  foed  i-mi  drwy  fy 

ci    .,(1 :  ti  .ti  :  1|  .Sf 

Bl7.t.  tempo.  cree. 

'  S|  •,1|  :S|  .Si    :ci    .,ti 

Na  f oddlon  -  a       i      mi 

Sni  .,fi  :ni  .ni   :si  .,S| 
•d  .,d   :d    .d    :d    .,d 

Tra  mae  pechod  heddyw'n 

"idi  .,d|  :d    .d    :ni  .,ni 


-er  -  au, 

d      :d      :- 
1       :1       :- 


myw-yd. 


•f        • 

•ii       • 


grwydr - o 
Si  :fi 

d         :d 

'sgub  -  o 

f.         :f. 


n    .,r  :d  •r   :n    •^r 

Fyth  yn  agos   at  -  at 

d    .,ti:l|  .ti  :d    .,d 
s    .,f  :n  .s   :s    .,fe 

Fyth  yn  gywir  it*  Dy 

S|  •,Sì:1i  .Si  :ci    .^r 

ralL 

n    •^r  :d  •f   :r    .,n 

'N  cuddio'th  wyneb  hawddgar 

d    •,ti:li  .d   :ti  .,ti 
s    .,f  :n  .1    :f    .,f 

Droi  i  Ti'n  anffyddlon 

S|  .,861 :1|  .ii  :S|  .,^1 


Ti, 
t, 

S 

hun, 
S, 


Di 

d 

n 

un 

d 


) 


li '.,r   :r    •t,   :d  ,ti  •d  ,r 

Odd-i-wrth  dy   yst  -  lys 

li   •,1,  :S|  •ff    :ivf|.ni4, 
d    .,d   :ti  .r    :djr  .d,!, 

Cannoedd  lawer  gyd-a'r 

I6|  •,i6|  :S|  .861  :  1|,86|*1|,Ì| 


n 


861 

• 

:1. 

t, 

• 
• 

:d 

lli, 

n, 

• 

:1. 

f.Eb.  m/ 

^d'  .,d':d'  .t 

Heddyw  ac    i 


:t       .,1 
dragwydd 

^n    .,f  :n    .s    :s    .f,na 
*s    .,s  :s    •d'   :d'     .,d' 

Boed  i'th  Ysbryd  santaidd 

'id    .,r  :n    .n    :f     .,f6 


1 


:s 


-ol 

r 
d' 


:t 


:f 

deb, 

:r 

:t 


ddis 
S 


rall.  > 

n     .,n   :s .f_ 

Gad  im'  ar 

d     .,d   :d 

lä      .^CSl    •  1      »s8i     •  S 

A    sant  -  eidd  -  io'm 

d     .^d   :f,         :si  •la. 


s 

Si 


6. 

í; 


Thi. 

d 

n 
I. 


CYMRUR    PLANT.  187 


WA^N     GTNFI     VN     YR     H^N     AMSBS. 

SA.IF  Waen  Gynfí  oddeutu  dwy  fílltir  a  hanner  o  odreu'r  Wyddfa' 
yng  ngodreu'r  mynyddoedd  enwog  Elidir  aV  Fronllwyd,  ac  y 
mae  lliaws  o  fynyddoedd  llai  yn  ei  chylchynu,  oddigerth  un  bwlch  i'r 
gorllewin.  Maent  fel  pe  buasent  yn  cilio  draw  yn  y  cyfeiriad  yma, 
er  mwyn  i'r  trigolion  gael  gweled  y  golygfeydd  ardderchog  ar  hen 
dref  enwog  Caer  yn  Arfon,  gyda'i  chastell  cadarn,  a  Mon  m^m 
Cymru,  a'r  Fenai  yn  ymddolennu  trwy  y  meusydd  gwyrddion.  Mae 
popeth  ar  eu  goreu,  fel  pe  buasent  yn  gwneyd  yr  olygfa  yma  yn 
gyílawn  i'r  edrychydd. 

Yn  yr  hen  amser,  pan  oedd  tir  Waen  Gynfí  yn  wyllt,  grug  a 
brwyn  drosti  i  gyd,  heb  gael  ei  thrín  fel  y  mae  yn  awr,  prif 
gynnyrch  yr  ardal  oedd  meirch,  defaid,  mawn,  a  brwyn.  Mae 
enwau  yr  anedd-dai  yn  profí  hyn  yn  eglur, — Tan  y  Marchlyn, 
Tonnen  y  Cesyg,  Gorlan,  Gorlán  y  Bont,  Ty'n  y  Fawnog,  Corlannau 
g^ŷr  Mawn,  a  lliaws  ereiU.  Blinid  yr  hen  bobl  yn  erwin  gan  y 
llwynogod  oedd  yn  tarfu  y  praidd;  a  Uawer  ymdrech  deg  fu 
ganddynt  i'w  dal.  Hefyd,  yr  oedd  hanner  coron  i'w  gael  yn  eglwys 
y  plwyif  am  gynífon  y  cadno,  yr  hyn  oedd  yn  dyblu  eu  diwydrwydd 
i'w  dal,  gan  fod  hanner  coron  yn  swm  mawr  iawn  y  pryd  hynny. 
Un  o'r  moddion  mwyaf  effeithiol  i'w  dal  oedd  hen  gorlan  oedd  i 
fyny  yn  Foty  Alis,  a'i  muriau  yn  taflu  « dros  blwm/'  neu  « dros 
droed/'  fel  y  dywedir,  fel  mai  gorchwyl  anhawdd  oedd  i'r  llwynog 
neidio  0  honi  os  unwaith  yr  ai  i  mewn  A'r  ffordd  oédd  ganddynt 
i'w  hudo  oedd,  casglu  ysgerbydau  defaid,  a'u  taflu  i  waelod  y  gorlan. 
Yna,  doi  y  cadno  yno  yn  ol  synwyr  ei  ffroen,  ac  er  mor  gyfrwys  yw, 
wrth  edrych  o  ben  y  wal  ar  y  wledd,  a'i  chydmaru  a'i  ystumog  wag, 
mynych  y  deuai  i'r  penderfyniad  y  doi  oddiyno  yn  ddianaf.  Ac 
mor  sicr  ag  y  byddai  wedi  myned  yno,  ni  ddoi  oddiyno  drachefn, 
ond  yn  gorff  marw.  Ond  mae  gennym  hanes  am  un  a  ddaeth 
oddiyno  yn  ddianaf,  a  dyma  hi. 

Un  bore,  aeth  hen  fugail  o'r  enw  Gruffydd  Owen  EUis  i  fyny  at  y 
gorlan.  Nid  oedd  ganddo  ddryll  gydag  ef  y  tro  hwn,  dim  ond  rhyw 
raw  bal  fechan ;  ac  erbyn  cyrraedd  yno,  yr  oedd  y  madyn  i  mewn 
yn  daclus. 

Edrychodd  y  ddau  ar  eu  gilydd,  y  naill  a'r  Uall  yn  cynllunio  pa 
fodd  i  welthredu.  O'r  diwedd,  rhoes  yr  hen  frawd  ei  gynllun  mewn 
gweitbrediad.  Tarawodd  ei  iaw  ar  ben  y  wal,  a  neidiodd  i  mewn. 
A  thrwy  fod  yno  gryn  ddyfnder,  yr  oedd  yn  gorfod  plygu  ar  ei 
ddisgyniad;  a  thra  yr  oedd  yn  y  ffurff  yma,  y  cadno,  yntau,  a 
ddanghosodd  i  ba  dylwyth  yr  oedd  yn  perthyn,  a  rhoddodd  lam  ar 


i88  CYMRU'R    PLANT. 

ysgwydd  GruRydd  Owen  Ellis»  ac  oddiyno  i  ben  y  wal,  ac  ymaith 
ag  ef  yn  ddianaf  i  fyny  i  Garnedd  y  Filiast.  Ffromodd  yr  hen  wr 
yn  arw,  a  daeth  yno  drachef!!  ymhen  deuddydd,  a  dryll  gydag  ef, 
yn  Uawn  ysbryd  dial.  Aeth  at  y  gorlan,  ac  er  ei  Ìawenydd,  yr  oedd 
yno  Iwynog  ieuanc,  heb  fod  wedi  cyrraedd  Uawn  synwyr  fel  y  llall. 
Anelodd  y  dryll  at  ei  benglog,  a  dywedodd, — "  Hwda,  dyma  i  ti  hon 
er  mwyn  dy  dad  y  dydd  o'r  blaen."  Aeth  i  lawr  ato,  a  thaflodd  ef 
dros  y  wal  a  thorrodd  ei  gynífon,  ac  aeth  a  hi  i  hen  Eglwys  Llan- 
deiniolen,  Ue  y  cafodd  hanner  coron  am  ei  drafferth. 

Rhod/aW  Faenol,  Waen  Gynfi,  W.  Williams, 


•»     <» 


F     BARCVD     TNG     hGHYMBU. 

DYWED  Mr.  Ellis  WilUams  ei  fod  yn  gweled  y  Barcud  bob 
blwyddyn  tua  Blaenau  Ffestiniog,  a'i  fod  yn  nythu  yn  yr 
ardaloedd  cylchynol.  Mor  falch  y  byddai  pob  naturiaethwr  drwy 
Brydain  Fawr  a'r  Iwerddon,  pe  gallai  gredu  yng  ngwirionedd  y 
weledigaeth  I  Yr  wyf  yn  edmygu  ysbryd  Mr.  EUis  WiIUams ;  ond, 
yn  ddiddadl,  gan  Wil  Nant  y  Barcud  y  mae  y  gwirionedd.  Rhyw 
dri  chan  mlynedd  yn  ol  yr  oedd  y  cudyll  ardderchog  hwn  yn  gyffredin 
yn  ein  gwlad ;  ond  erbyn  heddyw  nid  oes  prin  ddwsin  yn  drigiannol 

Ín  yr  hoU  deyrnas,  ac  y  mae  y  rhai  hynny  i'w  cael  yn  ardaloedd 
iannau  Brycheiniog. 

Nid  ydyw  y  Barcutan  byth  yn  nythu  mewn  craig.  Dewisa»  fel 
rheol»  goeden  uchel.  Gellir  bob  amser  ei  adnabod  wrth  ei  gynffon 
fforchog.  Y  Boda  yn  ddiamheu  ydjrw  yr  aderyn  sydd  yn  meddwl 
Mr.  EUis  WiIUams.  Mae  hwn  yn  dal  ei  dir  ychydig  yn  well  na'r 
Barcud,  am  ei  fod  yn  nythu  mewn  creigiau  anghysbell, — ^glan  y 
môr  a'r  canoldir, — ac  am  ei  fod  yn  Uai  dinistriol  i  helwriaeth  a  geir 
y  buarth.  Ceir  dau  fath  yn  y  wlad  hon,  sef  y  Boda  Cyffredin  (Buteo 
Yjlgaris)  a'r  Boda  Bacsiog  (A.rchibuteo  lagopus).  Mae  y  cyntaf 
yn  drigiannol,  a'r  olaf  yn  ymwelydd  anghyson  y  gaeaf  Nid  ydyw 
y  cudyll  a  elwir  yn  Fod  y  Mêl  (^ernis  apivorus)  yn  wir  Foda. 
Enw  Seisnig  y  Barcud  ydyw  The  KUe;  y  Boda,  The  Buzzard;  y  Boda 
Bacsiog,  The  Rough-legged  Buzzard, 

Yr  wyf  yn  credu  y  bydd  llawer  o  ddarllenwyr  Ctmru'r  Plant  yn 
falch  o  gíywed  fod  Ilyfr  Cymraeg  ar  adar  yn  cael  ei  baratoi,  ac  y 
bydd  yn  barod  yn  fuan.  Ceir  ynddo  enw  Cymraeg  ar,  a  darluniad 
o  bob  aderyn  sydd  i'w  weled  yng  Nghymni. 

J.A. 


CYMRU'R    PLANT.  189 

MOMUDAITH     OAPTSN     OOOSU 

(t  BBDWABBDD  OTPBB8.) 
VI.      Y     CREI6IAU      CWREL. 

IFOR.  Fy  nhad,  a  ydyw  y  math  creigiau  y  buoch  yn  son  cymaint 
am  danynt  i'w  cael  ym  moroedd  y  gogledd  ? 

Tao.  Nac  ydynt,  íy  machgen  i ;  oherwydd  nis  gall  adeiladwyr  y 
creigiau  coral  Fyw  mewn  hinsoddau  oerion.  Cais  alw  i  gof»  vr  wyf 
yn  credu  yn  sicr  fy  mod  wedi  bod  yn  ceisio  desgriíio  y  creaduríaid 
bychain  a  elwir  coral  i  ti.  Mae  cynnyrch  eu  gwaitti  yn  sefyll  yn 
uchel  yn  rhes  rhyfeddodau  pennaf  yr  holl  fyd.  Maent  wedi  adeiladu 
miloedd  lawer  o  greigiau,  o  ddyfhderoedd  yr  eigion  i  uchder 
aruthrol  uwchlaw  arwynebedd  y  môr.  Y  mae  lliaws  o  honynt 
erbyn  hyn,  drwy  ddoethineb  ein  Crewr  anfeidrol  ddoeth  a  da,  yr 
Hwn  sydd  wedi  peri  i  wahanol  elfennau  natur  i  gydweithio  Ei 
gynllun  allan,  yn  gymhwys  i  ddyn  i'w  cyfaneddu. 

Ifor.    A  ydynt  oll  i  fod  felly,  fy  nhad  ? 

Tad.  Na,  nid  yw  hynny  yn  debyg,  Uor,  oblegid  gwyddom  bod 
iddynt  wasanaeth  arall  anhebgorol,  sef  bod  yn  gysgodfeydd  Ilongau ; 
yr  hyn  sydd  o  fudd  amhrisîadwy  i  drigolion  y  byd  yn  gyffredinol. 
Ac  y  mae  iddynt  yn  ddiau  ddybenion  ereiU,  oblegid  ni  chreodd  eu 
Grwneuthurwr  yr  un  temig  yn  ofer.  Gan  bod  ein  morwyr  y  pryd  hwn 
y  tu  alian  i'r  lleoedd  geirwon,  penderfynodd  y  Capten  y  buasai  o 
hyn  allan  yn  hwylio  mor  agos  ag  oedd  yn  ddichonadwy  i  gyfandir 
New  Holland»  ar  el  daith  hir  fwriadedig  tua'r  gogledd,  beth  bynnag 
fuasai'r  canlyniadau.  Ei  reswm  dros  ei  benderfyniad  oedd, — pe 
buasai  iddo  eto  fyned  i'r  setyllfa  oedd  newydd  ddyfod  o  honi,  y 
gallai  y  Ilong  gael  ei  chludo  mor  bell  oddiwrth  y  prif  dir,  fel  na 
buasai  yn  ddichonadwy  iddo  gyrraedd  un  o'r  amcanion  mwyaf 
arbennig  yn  ei  gynllun  presennol ;  sef  gwybod  a  oedd,  neu  nad  oedd, 
New  HoIIand  a  New  Guinea  yn  un  a'u  gilydd.  Cafodd,  cyn  symud 
ymhellach,  fod  y  Ilong  ar  fôr  ag  oedd  yn  rhannu  y  ddwy  wlad 
grybwylledig  oddiwrth  eu  gilydd.  O  barch  addoliadol  i'r 
Goruchaf,  enwodd  Capten  Cook  y  culfor  yr  oedd  yr  Endeavour 
newydd  ddod  drwyddo,  yn  Sianel  Rhagluniaeth.  Ar  fore  y  I7eg, 
anfonwyd  y  badau  allan  i  chwilio  am  luniaeth  adfywiol.  Dychwel- 
asant  yn  y  prydnawn,  a  chanddynt  ddau  gant  a  phedwar  deg  o  bwysi 
o  gregin  bysg.  Yr  oedd  rhai  o'r  cregyn  cocos  yn  gymednt  o  faint, 
fel  yr  oedd  yn  rhaid  wrth  ddau  ddyn  i  symud  un  ohonynt.  Cynhwysai 
un  ohonynt  ugain  pwys  o  gig  rhagoroL  Yn  fiian  wedi  hynnyi 
dychwelodd  Mr.  Banks  a  Dr.  Solander  gydag  amrywiaeth  o  gregyn 


190 


CYMRU'R    PLANT. 


rhyfeddol  o  g^rain,  ac  hefyd  wahanol  íathau  o'r  coral.  Ar  y  i^eg', 
cafodd  ein  morwyr  eu  hunain  wedi  eu  hamsfylchynu  gan  g;reigiau  a 
beisdonnau.  Ond  oherwydd  iddynt  yn  ddiweddar  fod  yn  agored  i 
gymaint  o  rwystrau  a  pheryglon,  yr  oeddynt  erbyn  hyn  yn  eu  cyfrif 
yn  bethau  gweddol  ddibwys.  Ar  yr  ^iain,  yr  oeddent  wedi  dyfod  i 
fan  lle'r  oâd  y  môr  o'u  blaen  heb  na  chraig  nac  ynys,  nac  unrhyw 
rwystr  arall  yn  ganfyddadwy  iddynt.  Parodd  hynny  iddynt 
obeithio'n  gryf  eu  bod  bellach  wedi  cael  mynedfa  rydd  i  Fôr  yr 
India.  Er  cael  mwy  o  sicrwydd,  aeth  y  Capten,  Mr.  Banks,  Dr. 
Solander,  a  nifer  o'r  dwylaw,  alian  yn  y  badau,  a  glanio  ar  ynys 
oedd  yn  gorwedd  ar  y  de-ddwyrain  i'r  fynedfa.  Pan  yn  glanio, 
amlygodd  rhai  o'r  brodorion  arŵyddion  o'u  hanfoddlonrwydd 
iddynt  ianio.  Ond  yn  fiian,  aethant  i'w  flíordd  yn  hamddenol.  Yna 
esgynnodd  y  boneddwyr  y  bryn  uchaf  ar  yr  ynys,  ac  oddiyno  nid 
oedd  tir  yn  ganfyddadwy  i'r  craífaf  ei  lygad  ohonynt»  yn  y  cyfeiriad 
neilituol  yr  oeddent  yn  gobeithio  ei  fod  yn  ddirwystr  i'w  fordwyp. 
Felly,  Did  oedd  yr  amheuaeth  lleiaf  ym  meddwl  Capten  Cook,  nad 
oedd  wedi  cael  mor-fynedfa  ragorol  i  New  Guinea.  Yr  oedd  yn 
awr  ar  adael  gororau  New  Holland,  yr  hwn  oedd  wedi  ei  archwilio 
yn  fanwl  o  ddeheu  i  ogledd,  sef  y  tu  dwyreiniol  i'r  wlad  a  elwir 
yn  awr  yn  Ddeheudir  Cymru  newydd,  gwlad  eang,  gyfoethog,  tua 
dwy  fìl  o  fìiltiroedd  ar  linell  union. 


Dinas  Rhondda, 


WlLLIAM  JaMSS. 


••►• 


BTJW     A     MAM. 


BETH  oedd  711  gwneyd  j  bwthyn 
gwyn 
Ar  ael  j  bryn  mor  serchog  ? 
Ai'r  baf  fel  rhyw  frenhines  wen 

Oedd  uwch  eì  ben  yn  marchog  ? 
Aî  am  fod  blodau'n  garped  trwm 

Ar  lawr  y  cwm  o  dano  ? 
Na,  adgof  garia*r  gwir  baham, — 
Mai  Duw  a  Mam  oedd  yno. 

Pa  fodd  y  megai'r  bwthyn  bach 

,  Ei  blant  yn  iâch  a  heini  ? 
Ai  am  fod  tân  y  mawn  a'i  wres 

Yn  gynnes  i'w  hndlonni  ? 
Aî  am  fod  yno  bistyll  cain 

A*i  ddifyr  sain  i'w  swyno 
Yn  rhedeg  gyda'r  llwybr  oam  P 

Na,  Duw  a  Mam  oedd  yno. 

PwllhelL 


Beth  wnai'r  ddyledswydd  fore  a  hwyr 

Yn  arf  i'n  Uwyr  addysgu, 
A'n  gwneyd  yn  blant  o  fyddin  Duw, 

A'n  dwyn  yn  fyw  i*w  garu  ? 
I  orffwys  rhoem  ein  pennau  i  lawr, 

Tra'r  nos  fel  cawr  yn  crwydro. 
Pwy  oedd  eln  gwylwyr  nos  rhag  cam  ? 

0  !  Duw  a  Mam  oedd  yno. 

Beth  sydd  yn  gwneyd  y  nefoedd  wen 

Yn  hawdd  i'n  denu  iddi? 
Ai  rhy w  angylion  rif  y  gwlith 

Sy'n  dryfrlth  wneyd  eu  swyddi  ? 
Ai  rhyw  oleuni  fyth-barhad 

Sydd  yn  y  wlad  ddi-wylo  ? 
Na,  daw*r  atebiad  megis  fElam, — 

Ond  Duw  a'n  Mam  sydd  yno. 

ToM  Llotd. 


CYMRU'R    PLANT.  191 

CFMRY     ODDICARTRBF. 

YK    ROBBRT    OWKN. 

I^AU  anhawster  roawr  mewn  bywyd  yw  t!odi  ac  afìechyd. 
^  Ymdrech  arwrol  yw  ymdrech  athryhth  a  phenderfyniad  yn 
erbyn  tlodi  ac  afíechyd.  Ceir  yr  ymdrech  hon  ym  mywyd  llawer 
Cymro.  Ceir  hi  ym  mywyd  Robert  Owen,~"  Apostol  Llafur" 
Prydain  Fawr. 

Ganwyd  Robert  Owen  yn  y  Dref  Newydd,  yn  nyffryn  yr  Hafren, 
yn  sir  Drefaldwyn,  Mai  i^eg,  1771.  Yr  oedd  yn  ieuengat  ond  un 
o  deulu  tlawd  o  saith  o  blant.  Yr  oedd  yn  eiddil  o  gorff,  ac  yn  dra 
afìach.  Bu  yn  yr  ysgol  yn  y  Dref  Newydd  tan  oedd  yn  ddeg  oed. 
Nis  gwn  a  oedd  yn  hapus  yn  yr  ysgol.  Cafai  fìas  neiUtuol  ar 
ddarllen;  darllenai  "Goll  Gwynfa"  Milton  a  "Nos  Feddyliau" 
Young  pan  yn  hogyn  ysgol.  Bachgen  rhyfedd  oedd,  ac  ni  fu  ei 
gyd-chwareuwyr  yn  garedig  wrtho.'  Meddyliodd  am  fynd  yn 
bregethwr,  ac  ysgrifennodd  bregethau;  daeth  hyn  i  glustiau  rhai 
o'i  gyd-ysgolheigion,  a  gwawdient  ef,  gan  ei  alw  yn  "berson  bach." 

Os  oes  rhyw  facligen  yn  yr  ysgol  yn  dioddef  gwawd  a  sen  gan 
fechgyn  ereill,  na  ddigalonned;  y  mae  rhai  o'r  dynion  goreu  wedi 
cael  eu  herlid,  a'u  gwawdio,  a'u  curo  pan  yn  yr  ysgol.  Os  oes 
bechgyn  anystyriol,  cryfìon,  a  bloeddgar,  mewn  rhyw  ysgol,  yn 
poeni  rhyw  fachgen  teneu,  eiddil,  afìach,  a  thlawd,  cofìent,  hwyrach, 
y  daw  amser  y  bydd  yn  dda  ganddynt  gael  rhoi  eu  bys  ar  eu  cap 
i'r  bachgen  hwnnw.  Nid  oes  dìm  wna  fwy  o  ddaioni  na  gair 
caredig  yn  yr  ysgol,  ac  nid  oes  dim  a  dál  yn  well.  Ni  weiais 
ddaioni  erioed  yn  dod  o  blant  creulon  yn  yr  ysgol ;  y  rhai  addfwyn 
s/n  etifeddu'r  ddaear.  Os  medd  plentyn  garedigrwydd  yn  ei 
galon,  y  mae  ganddo  beth  mwy  gwerthfawr  nag  aur  ac  arian.  Y 
creulon  sy'n  dlawd. 

Robert  Owen  oedd  i  fod  yn  apostol  llafur.  Efe  oedd  i  wneyd 
mwyaf  o  néb,  yn  y  ganrif  ddiweddaf,  i  enniil  cyfìawnder  i'r 
gweithiwr,  ac  i  wneyd  ei  fywyd  yn  well  a'i  fyd  yn  fwy  hapus.  Ond 
pan  oedd  ef  yn  fachgen  tlawd  ac  afìach  yn  yr  ysgol,  bu  liawer  o 
fechgyn  yn  gas  ac  yn  greulon  wrtho. 

Pan  yn  ddeg  oed,  gadawodd  Robert  Owen  ei  gartref  yn  y  Dref 
Newydd.  Bu  i  ffwrdd, — yn  Lloegr,  yn  yr  Alban,  ac  yn  yr  America, 
—  am  bedwar  ugain  mlynedd.  Pan  ddaeth  yn  ol  i'w  gartref  yn 
nyffryn  yr  Hafren,  yr  oedd  yn  hen  wr  yn  dod  adre  i  chwilio 
am  fedd.  Ac  ym  mynwent  y  Dref  Newydd,  ger  mur  yr  eglwys,  y 
claddwyd  ef. 


192  CYMRU'R    PLANT. 

Hanes  Llaftir  yw  hanes  y  pedwar  ugain  mlynedd  hynny.  Mae 
Cymry  yn  anrhydeddus  neu'n  hynod  yn  hanes  Prydain  mewn  Uawer 
cyfeiriadf  fel  milwyr,  pregethwyr,  arlunwyr,  mor-ladron,  bamwyr, 
qrfreithwyr,  eniUwyr  cyfoeüi ;  ond  ein  prif  fsdchder  yw  mû  Cymro 
sydd  ar  ben  rhestr  anrhydeddus  y  rhai  fu'n  ymdrechu  dros  feibion 
Uafîir.  Mewn  egni,  hunan-aberth,  a  chariad,  nid  oes  yn  hanes  y 
byd  ymdret^  mwy  arwrol  nag  ymdrech  Robert  Owen  i  nodi  eu  Ue 
eu  hunain  i  feibion  Uafur  ym  mywyd  masnach. 

Nis  srallaf  roddi  ei  hanes,— yn  Llundain,  yn  Stamfod,  yn  Glasgow, 
a  Ueoedd  ereilL    Ond  hoffwn  grybwyll  dwy  o  wersi  mawr  éi  fywyd. 

l.  Credodd  yn  ieuanc  fod  yn  rhaid  i  Iwyddiant  fod  ar  sail 
gonestrwydd  unplyg.  Ni  raid  i  chwi  ond  setyll  am  awr  mewn  siop 
i  ddeall  fod  digon  o  falchder  ac  ynfydrwydd  mewn  cwsmeriaid, 
lawer  ohonynt,  fel  y  medrai  cnaf  o  siopwr  eu  twyUo  dan  ^anu. 
Pan  yn  siopwr,  nis  gallai  Robert  Owen  ddweyd  ond  y  gwir,  na 
gwneyd  ond  yr  hyn  oedd  onest 

IL  Credodd  mai  trwy  apelio  at  ddeall  a  rheswm  ei  weithwyr  y 
gwnaent  fwyaf.  Rhoddai  resymau  dros  yr  hyn  orchmynnai.  Daeth 
gwaith  dano  yn  addysg  i'w  weithwyr;  gwelwyd  yn  ei  wasanaeth 
lafiirwyr  newydd,— dynion  sobr,  ymroddgar,  çyfiawn.  Gwelwyd 
mai  gweithwyr  goleuedig  a  moesol,  nid  caethion  meddw,  rydd 
gyfoeth  i  wlad. 

Nis  gall  pob  prentis  siopwr,  a  phob  meistr  llafur,  ddod  yn  fÿd- 
enwog  fel  Robert  Owen,  ond  medrant  feddu  yr  egwyddorion  fu'n 
sail  i'w  waith  mawr  ef,— gwaith  yr  edmygir  ef  fwy-fwy  bob  dydd. 


CÍYW,     O     DDUW,     FF     USFAIN. 

RHO  i  mi,  Arglwydd,  cyn  Í7  medd,  Tofltaria  wrtb  bechadur  ffwaely 
A  thi  gael  hedd  a  chymod ;  A  haeddaì  gaél  ei  goUT; 

Boed  i  ti  wrthyf  drugarhau,  Ac  o*th  gyflawnder  gras,  ty  Nuw, 
A  maddeu'm  bai  a^  pechod.  Gwrando  a  ohlyw  íj  ngweddi. 

Ystyr,  0  Arglwydd,  wrth  ty  nghri, 

Clyw  fi,  j  Tad  goruchaí ; 
Ac  er  mwjn  lesu,  dyro  im 

Bob  dim  Bjáá  eiBÌau  amaf . 

Llan/air/eehan.  E.  Jonbs. 

■i^'  GyfeÌrUd  7  golygydd  jw,— Owsv  H.  BDWAjtDB,  Lincolh  Collsos,  Oxvojìd. 

ABOBAVFWTD  ▲  OFTWOBDDWTD  BAX  ■V«BS8  AITD  80V,  60.  HOPS  BTMR,  «WBTCÌAJI. 


AT    Y     PLANT. 


Beti*r  Brtn. 
sngna  hwy. 


LWEN.  1 .  Nid  068  dau  aderjn  yr  un  íath  ju  hollol ; 
gallant  ymddangos  i  chwi  yn  union  yr  un  fath  a'u 
gilydd,  ond  caech  fod  gwahaniacth  rhyugddjnt  pe 
daliech  hwy  a  manylu.  2.  Gwna  glas  j  dorlan  ei  njth 
yn  nhorlennydd  afonydd.  3.  Mae*n  eithaf  gwir  mai  yn 
nythod  adar  ereill  j  dodwa'r  gog  ei  bwyau.  Mae 
wyau*r  gog  o  wahanol  fathau;  mae  un  math  yn  las 
purlas.  4.  Aderjn  dychymjg  yr  Arabiaid  yw^r  roc, 
ond  bu  adfiur  anferthol  yn  y  byd ;  y  mae  wyau  yn  yr 
Amgueddfa  Brydeinig  yn  mesur  tair  modfedd  ar  ddeg  o 
hyd  wrth  naw  a  hanner  o  led.  Tm  Madagaegar  y 
darganfyddwyd  yr  wyau  mawr  hyn,  ond  y  niae*r  adar 
a*u  dodwai  wedi  Uwyr  ddiflannu  o'r  byd. 

Dywedir  fod  pen  dwy  fatsen  yn  ddigon  i  ladd  plent>n  08 


Vv  o*B  BoBTH.  Dyma  i  chwi  stori  arall  am  y  Uwynog  yn  y  rhifyn  hwn,  wedi 
eí  hyegrifennu  gan  H.  Brython  Hugbes.  Gwelwch  mai*r  cadno  sy'n  ennill  y 
trohwn. 

Amryw.  Y  mae  deg  o  fywgraffladau  plant  mewn  Uaw,  ond  y  mae  y  darluniau 
heb  orffen  eu  cerflo.  Ni  wiw  anfon  bywfrraffladau  pobl  mewn  oed,  os  nad 
oeddynt  yn  athrawon  plant,  neu*n  ymroddedig  i  wasanaeth  plant. 

BoB.  Pe  medrid  cael  llong  danforawl,  llong  yn  teithio  yn  nes  i  waelod  y  môr 
nag  i*w  wjnéb,  ni  fuasai  saldra'r  môr  ar  neb  ynddì.  Ond  buasai  raid  iddi  symud 
trwy  dywyllwch  dudew,  ac  y  mae  bryniau  a  mynyddoedd  creigiog  yn  codi  o 
waelod  y  môr.  Gwneir  arbrawfiadau  gan  y  Llynges  o  hyd,  i  geisio  cael  cychod 
tanforawl ;  suddant  weìthiau,  a  metbant  godi  i*r  wyneb  yn  ol. 

B.S.  Nid  yw'r  Brahminiaid  yn  bwyta  dìm  ond  bwyd  llysieuol.  Mae  pob 
bywyd  anifail  yn  gysegredig  ganddynt  hwy. 

Ann  Wsn.  T  mae  rhywbeth  yn  ddìgon  barbaraidd  mewn  cynuUeidfa  o 
Saeson.  Syrthiodd  cerddwr  rhaffau  oddiar  raff  uchel  yn  Ha.ìtìngs  yn  ystod 
gwyliau'r  Llungwyn  éleni,  a  gwelodd  y  gjnulleidía  ef  yn  disgyn  i'w  farwolaeth 
erchyll.  Cyn  pen  yr  hanner  awr,  yr  oeddynt  yn  edrych  ar  gampau  ereill,  a'r 
rhaff  yn  dal  i  symud  yn  araf  uwch  eu  pennau. 

MoNTANus  Lapis.  Nid  peth  anhawdd  fyddai  cael  darlun  o  brií  fynydd  pob 
gwlad.  Telir  sylw  addolgar  mewn  llawer  gwlad  i*w  prìf  fynydd.  Yn  wir,  pe 
buaswn  bagan,  peth  hawddach  i  mi  f uasai  addoli  mynydd  mawr  na  llawer  peth. 
Ar  y  ddalen  neeaf  cewch  ddarlun  o  fynydd  sanctaidd  Japan,  y  wlad  y  mae 
cymaìnt  o  son  am  dani  hi  a'i  phobl  yn  y  dyddiau  hyn.  Yr  oedd  i*r  Iddewon, 
cenedl  etholedig  yr  Arglwydd,  eu  mynydd  sanctaidd  hefyd,  onìd  oedd?  Yr 
oedd  ì'r  Groegiaid  eu  mynydd  sanctaidd  hefyd  A  bu  Gader  Idris  yn  fynydd 
addolid,  dywedir  eto  fod  yr  Awen  yn  eistedd  yno ;  os  cwsg  neb  noson  ar  ben 
Cader  Idris,  ebe  traddodiad,  bydd  naill  a'i  'n  fardd  neu'n  wallgof  ueu'n  f arw  erbyn 
y  bore. 


(S'MRU'R    ^PlANT, 


Ctf.  XIV.  GORFFENNAF,     1905.  Rbif  163. 


ANN     GRIFPITBS. 

CEWCH  ddarlunîadau  yn  y  rbifyn  hwn,  g'an  rai  0  teirdd  goreu 
Cymru,  o  gän  adar.  Y  cnae  cän  aderyn  yn  swynol  iawn.  Pwy 
fllna  ar  gln  yr  eos  neu'r  fronfraìth,  ar  drydar  y  tlinos  neu'r  dryw  ? 

Ond  beth  yw  cän  aderyn  wrth  gln  enaid  ?  Beth  pe  caech  enaid 
anfarwol  wedi  eî  lenwi  fl  chariad,  ac  yn  canu  ä'r  un  ynni  ag  y  cân 
aderyn  ar  fore  yng  Ngorffennaf  ?     Oni  wrandawai  gwla'1  i 

Enaid  felty  oedd  enaid  Ann  Griílìths  Berr  fu  ei  hymdaîth  ymysg 
bryniau  sir  Drefaldwyn ;  bu  farw'n  wratg  ieuanc.  Prin  y  mae  neb 
yn  enwog  yng  Nghymru,  ac  wedi  marw  mor  ieuanc  Ganwyd  hi 
yn  1776,  bu  íarw  yn  1805.  Erys  yn  fam  ieuanc  hawddgar  ym 
meddwl  Cymru  eto,  er  ei  bod  wedi  ei  rhoddì  i  huno  ym  mynwent 
Llanfihanget  yng  Ngwynfa  ers  can  mlynedd  ì'r  deuddegfed  o 
Awst  nesaf. 

Yr  oedd  diwygiadau  Ftraìnc  yn  debyg  iawn  i  ddìwygiadaa 
Cymru.  Yn  y  naill  fel  y  llall,  merch  ieuanc  ganodd  oreu  am  gariad 
y  Gwaredwr.  Ond  yr  oedd  gwahaniaeth  mawr  rhyngddynt  Yn 
llys  y  brenin,  yn  berl  y  perlau,  yr  oedd  Margaret  yn  Flrainc,  hi 
oedd  addurn  pennaf  Ìlys  gorwych  eì  brawd  balch.  Merch  amaethwr 
mewn  ardal  ddinod  yn  sir  Drefaldwyn  oedd  Ann  Grifíìths. 
Ymbriododd  Margaret  1  brenin,  daeth  ei  hunig  f  erch  yn  fam  brenin ; 


196 


CYMRU'R     PLANT. 


priododd  Ann  Griffiths  fTermwr,  bu  ei  hunig  ferch  farw'n  bythefnos 
oed.  Y  mae  rhwysg  llys  yn  hanes  un,  a  thawelwch  prudd  dinodedd 
yn  hanes  y  llali. 

Ac  eto,  mor  debyg  ydynt  yn  eu  hemynnau,— yr  un  teimlad  dwys 
a  mwyn,  yr  un  hiraeth  iieddf  a  dedwydd,  yr  un  cariad  angerddol  at 
y  Gwaredwr. 

Mae  Cymru'n  paratoi  at  ddathlu  cof  Ann  Griffiths,  gan  mlynedd 
i  ddydd  ei  marw.     A  gaf  fì  ofyn  i'r  plant  gofìo  am  dani  ? 

**  Pa  fodd  y  cofìwn  ni  am  dani  ? " 

Trwy  ddysgu  ei  hemynnau.  Dysgwch  un  ohonynt  bob  wythnos, 
a  dysgwch  eu  canu.  Cofíwch  mai  Ann  Griffi:hs  a'u  canodd  gyntaf, 
ac  mai  am  yr  lesu  y  mae'r  gân.  Toc  bydd  y  medelwyr  yn  y  maes 
ar  ddolydd  sir  Dretaldwyn,  fel  yr  oeddynt  gan  mlynedd  yn  ol. 
Mae  rhai  ohonom  yn  cofìo  am  wres  a  lludded  y  dydd,  a  chofìwn 
hefyd  am  leisiau'n  canu  emyn  Ann  Griffiths,  — 

**  Oofia  ddilyn  y  medelwyr, 

Tmhlìth  ysgubau  treulia  d'oes  ; 
Pan  fo'r  gwres  yn  fwyaf  tanbaid, 

Gwlych  dy  damaid  wrth  y  Groes  ; 
Llofifa  ym  maes  yr  YsgrTthyrau, 

Cais  dwysennau  addfed,  llawn,— 
Hael  fendithion  y  cyfamod 

Sydd  yn  dyfod  trwy  yr  lawn.'* 


DAN     WBNAU     HAUI4. 


DAWNSIA.  grisial  donnau'r  afon, 
Dan  belydrau*r  haul  yn  hardd  ; 
Dlysed  y  w  mäyn-goch  goron 

Pren  afalau  yn  yr  ardd, — 
Ghwerthin  mae  y  ddôl  feillionog 
Ar  y  gwenith  gwyn  yn  braf,— 
Cana'r  ddaear  yn  galonnog 
O  dan  lawen  hemwen  Haf . 


Gwenau  haul  oreura'r  mwynder 

Wisga'r  mynydd  ar  ei  fron  ; 
Awel  fwyn  a  heulwen  dyner, 

Ydy w  nefoedd  hedydd  Uon  ; 
Cana'r  adar  mewn  brwdfrydedd, 

Am  yr  heulwen  swynol  salm  ; 
Llifa'n  felus  o'u  clodforedd, 

Fyw  felodedd  inui  'n  falm. 


Ambell  dro  daw  heulwen  hawddfyd 

I  dywynnu  yn  eiu  nen  ; 
Cana  a  blodeua  bywyd 

O  dan  awyr  las,  ddi-len  ; 
Heulwen  G-obaith  rhwng  tymhestloedd 

Poen  sydd  yn  sirioli'r  byd ; 
Gwynna  lili  hedd  ardaloedd 

Braf  a  heulog  nef  o  hyd. 


r  Bala, 


RlCHAaU  AB-  HuoH. 


CYMRU'R    PLANT.  197 

GWI4ABYS     A     GWII4YM. 

Y%  I.    I  ble'r  asthai  r  mwyar. 

R  oedd  yn  fore  hafaidd.    Ymg^odai  vr  haul  yn  araf  a  mawr- 
eddog,  gan  luchio  ei  belydrau  euraídd  ar  fanwlith  y  bore» 
nes  gwneyd  iddynt  ymddangos  fel  nifer  o  berlau  disglaer 
yn  addurno  y  ddaear.      Edrychai  popeth  yn   brydferth  a  siriol. 
Telorai  yr  adar,  y  naill  fel  pe  yn  ateb  y  Uall. 

Ond  yr  olygfa  brydferthaf  ond  odid  ohonynt  i  gyd  ydoedd  gweled 
dau  blent^rn  bychan  yn  rhedeg  i  lawr  o  fwthyn  bychan  ar  lethrau  un 
o  fryniau  Cymru  Yr  oeddynt  mor  Ilawen  a'r  gtg^  a  delw  iechyd 
ar  eu  gruddiau.  Yr  oedd  ganddynt  biseri  bychain  yn  eu  dwylaw, 
gan  eu  bod  yn  myned  i  hel  mwyar  i'r  goedwig  islaw.  Siaradent 
ft'u  gilydd  wrth  fyned,  gan  adrodd  fel  y  byddent  wedi  hel  Uond .  eu 
pîseri  cyn  i'r  un  o'r  cymydogion  ddechreu.  Cyrhaeddasant  y 
goedwig,  a  buont  wrthi  ytí  ddyfal  yn  hel  mwyar,  gan  edrych  yn  aml 
i'r  piser  i  weled  a  oedd  yn  llenwi. 

Llanwodd  Gwilym  ei  biser,  tra  nad  oedd  Gwladys  ond  wedi  cael 
hanner  ei  lond.  Yr  oedd  Gwilym  yn  hŷn  na  hi  o  flwyddyn  a 
hanner ;  a  chyda  chariad  brawd,  cynorthwyodd  Gwilym  ei  chwaer 
fechan.  Wedi  Ilenwi  y  ddau  biser,  dodasant  hwy  i  lawr  o'r  tu  ol  i 
goeden  oedd  gerllaw,  ac  yr  oedd  yn  anhawdd  iawn  ganddynt 
gychwyn  adref,  gan  ei  bod  yn  fore  mor  hyfryd,  a'r  adar  yn  canu 
uwch  eu  pennau.  Felly,  aethant  i  gasglu  blodau  gwylltion,  ac  i 
wrando  ar  furmur  yr  afon  a  lifai  trwy'r  dyllr^m.  Ymhen  amser, 
paratoisant  i  fyned  gartref,  ac  aethant  i  chwilio  am  eu  piseri.  Ond 
och,  y  fath  ddychryn,  nid  oeddynt  yno. 

Ni  wyddent  pa  beth  i'w  wneyd  yn  awr.  Dechreuodd  Gwladys 
fach  wylo,  ond  synfyfyriai  Gwilym,  a'i  wyneb  tua'r  llawr,  gan 
feddwl  am  ei  fam,  a'r  fath  golled  oedd  iddi  golli  y  mwyar. 
Cofíai  fod  ei  fam  am  eu  cyfnewid  am  fara  yn  y  farchnad  y  bore 
dilynol;  a  mwy  na  hynny,  yr  oedd  y  piseri  wedi  myned  hefyd. 
Gwyddai  o'r  gore  fod  eì  fam  yn  dlawd,  a  phenderfynodd  nad  ai 
adref  heb  y  piseri.  Ceisiodd  gysuro  tipyn  ar  Gwladys  gan  ddweyd 
y  buasent  yn  eu  cael  yn  y  man.  Aethant  i  chwilio  am  danynt,  a 
buont  wrthi  am  oriau  meithion.    Ond  i  ddim  pwrpas. 

Daeth  yn  nos.  Dechreuodd  y  Ueuad  dywynnu  arnyiit  rhwng 
brígau  y  coed.  Gwelent  y  ser  yn  disgleirio  yn  y  wybren  fel  pe  yn 
cydymdeimlo  â  hwy.  Nid  oedd  Gwiiym  yn  foddlawn  i  tyned  gartref 
o  gwbl  heb  gael  y  piseriy  a  dywedodd  wrth  Gwladys  am  fyned 
gartref,  y  buasai  ef  yn  chwilio  am  y  piseri.  Ond  nid  oedd  Gwladys 
yn  foddlawn  i  fyned  gartref  ei  hunan,  achos  yr  oedd  wedi  cly wed  ei 
nhain  yn  son  am  y  Tylwyth  Teg. 


igS 


CYMRU'R    PLANT. 


Wedi  ystyried  ychydig,  aeth  Gwilym  i'w  hanfon  hyd  o  fewn 
ychydig'  i'r  tŷ,  a  gwelai  y  ganwyll  yn  y  ffenestr  oedd  ei  fam  wedi  ei 
gosod  yno.  Aeth  Gwladys  i'r  tŷ,  a  dywedodd  y  cwbl  wrth  ei  mam, 
yr  hon  a  brjrsurodd  i'r  drws  i  alw  ar  Gwilym,  rhag  iddo  fyned  i'r 
goedwig  drachefn.  Ond  yr  oedd  Gwiiym  wedi  cyrraedd  y  goedwig 
erbyn  hyn ;  a  llawer  gwaith  bu  ei  fam  yn  y  drws  yn  gwaeddi  arno  y 
noswaith  honnoi  ond  i  ddim  pwrpas. 

Bu  Gwilym  yn  chwilio  yn  ddyfal  am  y  piseri,  nes  o'r  diwedd 
tei|nlai  ei  hun  yn  ílinedig  ac  yn  newynog,  ac  eisteddodd  i  lawr  wrth 
dwmpath  yn  y  goedwig,  a  bu  agos  iddo  a  chysgu.  Ond  yn  sydyn, 
gwelai  oleuni  bychan  ymheliach  ymlaen  i'r  goedwig.  Cyfododd,  a 
dynesodd  tuag  ato.  Clywai  ocheneidio,  a  gwelai  ddyn  bychan  yn 
treio  symud  rhywbeth.    Ac  er  ei  syndod,  gwelai  ei  biser  mwyar  ef. 


TR     ARDD. 


OLAJCíNEROH  lawn  o  dlysnî, 
Maé  harddwch  ar  áy  fron, 
A'th  Iwybrau  oU  oddeatu 

Yn  gwneyd  y  prudd  yn  llon ; 
Daw'r  awel  dros  dy  flodau 

Yn  awel  dyner,  iach, 
Gan  gario  peraroglau 
O  bob  blodeuyn  bach. 

Pan  wedi  blino,  weithiau, 

Gan  lafur  trwm  y  dydd, 
Mae  tro  i  blith  y  blodau 

Yn  llawenychu'n  grudd ; 
Ceir  llonydd  a  thawelwch 

YmjBg  y  blodau  hardd, 
Heb  gysgod  un  anialwch 

I*r  teimlad  yn  yr  ardd. 

Coleff  Prifysgol  Deheudir  Cymru. 


Kwy*n  cofio  am  ein  hadfjd 

Ẃrth  edrych  arnat  ti ; 
A  chofío  pren  y  bywyd 

Wrth  weld  áy  wyneb  cu ; 
Try*r  fynwes  oU  yn  alaeth 

Wrth  gofio  Eden  hardd 
Lle  gwelwyd  haul  djnoliaeth 

Yn  machlud  yn  yr  ardd. 

Ond  henffych  fod  lle  eto, 

£r  coUi  Eden  wen, 
Yr  ardd  barha  heb  wywo, — 

Yr  ardd  tu  draw  i'r  llen  ; 
Ni  ddaw  Awelon  daear 

I  wywo*r  blodau  mad ; 
Lle  heb  anialwch  galar 

Yn  unman  yn  y  wlad. 

To&IBL  WlLLIAMS. 


GAIR     MWYS. 

Yn  163 1,  yn  Salisbury,  yr  oedd  Syr  Thomas  Richardson,  Chief 
Justice  of  the  Common  Pleas,  newydd  gyhoeddi  dedfryd  ar  ddyn. 
Tynnodd  y  dyn  briddfaen  o'i  boced,  a  hyrddiodd  hi  at  ben  y 
barnwr.  Plygodd  hwnnw  ei  ben,  ac  aeth  y  priddfaen  heibio  iddo, 
gan  daraw  yn  erbyn  y  mur.  *'  Pe  buaswn  farnwr  uniawn/'  ebe'r 
barnwr  yn  dawel,  "  buaswn  wedi  fy  lladd." 


CYMRU'R    PLANT. 


DISGWrX,     AM     r     tLASW. 

PAN  feddylìaf  am  danoch  y  mis  hyfryd  hwn,  tybJaf  eîch  bod  )ni 
treulio  ysbaid  o  amser  yn  eîstedd  ar  y  traeth  i  wrando  ar  lais 
y  tonnau,  ac  i  dclisgwyl  dyfodìad  y  Uanw,  neu  i  syllu  arno'n  cilio. 
Byddwch  chwithau  yn  synfyfyrio  wrth  syllu  arno'n  graddol  esgyn 
mîn  y  traeth.  Bu  yr  hynafiaid  lawer  oes  o'ch  blaen  yn  eistedd  yna, 
yn  gwrando  ar  swynol  laîs  y  dyfroedd,  ond  ofer  y  ceisiasant  eu 
deaU  Gwyddent  hwy,  bìd  siwr,  am  y  cysylltîadau  a  Hynnaî 
cydrhwng  y  Ilanw  a  symudiadau  y  lloer,  ond  yr  oedd  eisiau  Isaac 
Newton  i  egluro  y  broblem.  Gwyddoch  am  dano,  pa  sut  y 
meddjrfiai  ef,  a  da  y  canodd  y  bardd  am  dano, — 

"  Anian  a  âeddíaa  anlan  oent 
Qaa  leunl'r  dos  daa  gndâ ; 
'  Boed  Newtou  '  ebe  Daw,  a  daeth 
Yr  oll  yn  olen  ddjdd." 

D^rwedant  i  mí  mai  yn  ei  ardd  y  meddyliodd  gyntaf  am  ddeddf 


200  CYMRU'R    PLANT. 

fawr  atyniad,  neu  ddeddf  rymus  dysgyrchiad,  fel  ei  gelwir.  Rhaid 
yr  eisteddai  yntau  gynt  ar  y  traeth  megis  chwithau,  i  syllu  ar  y 
Uanw  yn  cyrchu  tua'r  lan,  ond  Uanwyd  ei  feddwl  a  myfyrdod  dwfn. 

Y  mae  y  rhan  amlat  o  fadwyr,  mae'n  debyg,  mor  anwybodus  a 
neb  o  wir  achos  llif  ac  adlif  y  dyfroedd;  ond  drwy  brofíad,  gwyddant 
fod  amser  pen  llanw  yn  amrywio  bob  dydd  oddeutu  tri  chw&rter 
awr,  neu  ychydig  mwy  neu  lai ;  ac  felly,  os  bydd  hi  yn  ben  llanw 
heddyw  am  chwech  o'r  gloch,  dywedant  ar  amcan  wrthych  na  fydd 
y  Uanw  i  fyny  yfory  hyd  o  fewn  ychydig  funudau  cyn  ssüth.  Oitá  yr 
wyf  am  i  chwi  ddeall  cyfrinion  y  llanw. 

Dichon  y  bydd  Darlun  I.  o  gynorthwy  i  chwi.    Yn 

awr  rhaid  i  chwi,  ynte,  gadw  mewn  coi  yr  achlysurir 

y  morlifau  gan  atyniad  yr  haul  a'r  Uoer  ar  ddyfroedd 

y    ddaear.    Dynoded  y  darlun  y  ddaear,   a  chyn- 

rychioled  y  cylch  du  main  o'i  hamgylch  y  dytroedd 

sydd  ar  ei  hẃyneb.    Dyna'r  modd  y  safai  pe  na  bai 

DABLUN  I.        haul  a  Uoer. 

Y  ddaear  a*i        ^^^  gwyddoch  yr  atynnir  pob  gronyn  o  fater  gan  ryw 

dyfroedd,  pe     ronyn  arall  sydd  gerllaw,  a  chan  fod  grym  disgyrch- 

^toi  uanw  a     j^^  „g„  atyniad  vn  Heihau  vn  ol  fel  y  byddo  ysgwarau 

{sçuare  of  their  distances)  y  pellder  yn  cynyddu, 
atynir  y  dyfroedd  ar  yr  ochr  y  bo'r  haul  neu'r  Ueuad  yn  rymusach 
na'r  rhannau  o'r  ddaear  sydd  ar  yr  un  ochr,  oherwydd  fody  dyfroedd 
yn  nes  na  gwyneb  y  ddaear ;  ond  eto  atynir  y  parthau  canolig  o'r 
ddaear  yn  fwy  na'r  dyfroedd  a  safant  yr  ochr  draw  i'r  ddaear,  am 
fod  y  ddaear  yn  awr  yn  nes  i'r  gwrthrych  atyniadol  nag  yw  y 
dyfroedd.  Y  canlyniad  yw,  cilia  y  dyfroedd  fo  agosaf  i'r  haul  neu'r 
Heuad  oddiwrth  y  ddaear,  a  chiliant  yn  gyffelyb  yr  ocbr  draw  (neu 
yn  hytrach  ciHa  y  ddaear  oddiwrth  y  dy&oedd)  am  y  tynnir  y  ddaear 
oddiwrthynt  tua'r  haul  neu'r  lleuad  yn  fẁy  nag  y  tynnir  y  dyfroedd 
eu  hunain.  Golygu  yr  ydym  y  cyfyd  y  dyfroedd  yr  ochor  agosat  i'r 
gwrthrych  atyniadol,  a  chodant  o'r  herwydd  drwy  ymgilio  o'r 
canolbarth,  gan  eu  gadael  yn  fwy  dyrchafedig  yno.  Amlwg  yw,  er 
hynny,  nas  geill  ymgodl  gymeryd  lle  heb  gael  o'r  dyfroâd  yn  y 
parthau  a  safant  chwarter  cylch  oddiwrthynt  ar  yr  un  pryd  eu  hiselu. 
Yna  chwi  ganfyddwch  oddiwrth  Darlun  II.  fod  y  dytroedd  megis 
yn  cymeryd  arnynt  ffurf  ledgron,  neu  debyg  i  wy.  Pe  bai  y  ddaear 
a'r  lleuad  heb  un  ysgogiad,  a'r  ddaear  yn  orchuddiedig  oll  drosti 
gan  ddwfr,  codai  atyniad  y  lleuad  y  dyfroedd  i  fyny  yn  bentwr  yn  y 
parth  hwnnw  o'r  môr  y  byddai  y  lleuad  yn  union  uwch  ei  ben,  ac 
yno  yr  arhosent  yn  wastadol ;  ond  gan  y  try  y  ddaear  ar  ei  hechel, 
daw  pob  rhan  o'r  wyneb  dyfrol  (uwchben  yr  hwn  y  mae  y  lleuad) 


CYMRU'R    PLANT. 


20 1 


l«v  tié» 


Sii 


L**  tidi 


DA&LUN  II. 


**  Gelwir  y  morlif  a  achosir  gan  srr  haul  a'r 
lloer  pan  yn  yr  un  oyswUt,  yD  orlanw  (spring 
tide)" 


dan  weithrediad  ac  eifaith  y  lleuad,  a  hynny  ddwywalth  bob  dydd, 
fel  y  mae  dau  lanw  a  dau  drai  yn  cael  eu  hachosi.  Yng  nghyflead 
y  ddaear  a'r  Ueuad,  megis  y  mae  yn  ein  darlun,  codir  y  dytroedd 
gan  atyniad  y  Ueuad,  ac  achosir  morlif  mewn  canlyniad ;  ond  pan, 
gan  gylchdroad  y  ddaear,  y  daw  yr  ochr  draw  i'r  ddaear,  1 2  awr 
wedyn,  i'r  ochr  yma,  achosir  morlif  arall,  gan  endliad  y  dytroedd 
yno  oddiwrth  y  canolbarth.  Pe  sefydlog  fyddai  y  lleuad,  byddai 
dau  forlif  bob  24  awr ;  ond  yn  gymaint  a  bod  y  lloer  yn  teithio 
ymlaen  bob  dydd  ynghylch  13   gradd   o'r  gorllewin  i'r  dwyrain 

yn  ei  chylchlwybr,  rhaid 
i'r  ddaear  roddi  mwy  nag 
un  tro  ar  ei  hechel,  cyn  y 
gallo  yr  unrhyw  nawn-gylch 
fod  yng  nghyswUt  a'r  Ueuad, 
a  chan  hynny  cymer  dau 
forlif  le  mewn  24  awr  a  so 
munud.  Sylwch  y  bydd  y 
morlif  yn  uwch  pan  fo  y 
lleuad  yn  llawn  neu  yn 
newid,  am  (yn  y  naiU  gyswllt)  bydd  yr  haul  a'r  lloer  yn  atynnu  o 
bob  tu,  ac  yn  y  llali  atynnant  yn  gytun ;  tra  pan  fo  y  lloer  yn  ei 
phedranau,  neu  ar  adfan  cynnydd  neu  adfan  cll  {firsi  and  last 
guarier),  bi  a  atynna  mewn  croes  gyfeiriad  yn  y  naill  bedwaran  a'r 
Ually  yna  ni  bydd  y  morlif  cymaint.  Hyn  sydd  eglur  oddiwrth  y 
darlun.  Gelwir  y  morlif  a  achosir  gan  yr  haul  a'r  lloer,  a  hynny 
pan  fo'nt  yn  yr  un  cyswllt,  yn  orlanw,  gorlif,  neu  uchelfôr  {spn'ng 
iide)',  a  phan  yn  sTwahaniaethu  yn  eu  hatyniadau,  yn  etrai,  treiiif, 
neu  iselfôr  {neap  tides), 

Gwyddoch  pan  réd  y  tren  i'r  orsat,  arafir  ef  drwy  gyfrwng  y 
brake  ar  yr  olwynion.  Try  y  ddaear  ar  ei  hechel  fìi  waith 
cyflymach  nag  y  try  olwyn 
yr  un  tren,  ac  fe  arefìr  ei  thro 
bithau  gan  y  brake,  a'r 
llanw  yw  hwnnw.  Ond  tro 
y  ddaear  ar  ei  hechel  ydyw 
dydd  a  nos  i  ni,  ac  os 
arefìr  ei  thro,  rbaid  yr 
estynnir  hyd  y  dydd  a'r 
nos.  Miliwnau  o  oesoedd 
yn  ol,  pan  nad  oedd  y 
ddaear  ond  clap  o  fater 
eîriasboeth,  troai  ar  eì 
hechel    mewn    pum    awr, 


Hirhtltfs 


Hirh  tld« 

Mooii     IR 
OiadratlM 


DARLUN   III. 


**  Pan  fo  y  Ueuad  yn  ei  phedi'anau,  neu  ar  adfan 
cynnydd  neu  adf an  cil,  ni  bydd  y  morlif  cymaint 
{neap  tides)." 


202  CYMRU'R    PLANT. 

ond  erbyn  heddyw  cymer  24  awr  i  wneyd  un  tra  Fe  fu  y  lleuad 
yn  troi  ar  ei  hechel  mewn  ychydig  oriau,  'roedd  hynny  pan  ydoedd 
ei  gwyneb  yn  orchuddedig  gan  ddyffroedd,  ond  arafwyd  ei  thro 
gan  y  llanw  gynyrchid  ar  ei  dy&oedd  gan  y  ddaear,  ac  erbyn  heddyw 
ni  thry  ond  unwaith  mewn  un  mis ;  ac  mae  lianw  a  thrai  wedi  cilio 
o'r  byd  oer  a  marw  yna.  Fe  gyfnewidir  ein  dydd  ninnau  i  ddau  fìs 
draw  yn  y  dyfodol  pell,  tua'r  flwyddyn  56,001,905  y  bydd  hynny. 
Pa  le  y  bydd  plant  Cymru  yr  adeg  honno  ? 

SlGMA. 


l'W     DDARI^I^MN     YN    DDIPYFYR. 

TEILWNG  yw'r  Oen  sydd  ran  o  adnod  a  phennill  Williams 
Pant  y  Celyn  oedd  fardd  enwog  oedd  John  Elias  oedd 
broííwyd  o  Hafod  y  cwm  y  daeth  y  dyn  i  lan  y  môr  y  cyrcha  llawer 
yn  yr  haf  mewn  bocs  yr  oedd  y  tatws  drwg  oedd  y  bachgen  yn  yr 
ysgoi  Mostyn  sydd  le  yn  sir  Ddinbych  y  mae  gwallgofdy  mawr  oedd 
y  cawr  Goliath  a  laddwyd  gan  Dafydd  EHis  sydd  enw  gwerthfawr 
yw  aur  o'r  môr  y  ceir  pysgod  cochion  yw  trwynau  y  meddwon  ar  ol 
bod  yn  y  gwaith  trwy'r  dydd  gorífwysodd  y  dyn  mewn  lloflít  y  mae 
gwair  yn  y  cae  yr  oedd  y  fuwch  yn  pori  mewn  casgen  y  mae  dwfr 
oer  yw  y  gaeaf  Llyn  Tegid  sydd  enw  yn  sir  Fflint  y  mae  glo  a 
phlwm  tew  aeth  y  mochyn  wrth  fẁyta  Ctmru'r  Plant  sydd  fìsolyn 
enwog. 

Fen  Rhewly  Mosíyn,  Thomas  Edwards. 


F     PRSN     PRFDFSRTH. 

(Ojfarchiad  pen  blwydd  i  Masfer  Hughie  Gljnne,  Penjbont,  Maentwrog). 
A,  gwelais  bren  dìail  Gwjch  oedd  ei  djfiant,  roes 


H 


Un  bore  gynt  mewn  llwyn,  Lawenydd  yn  fy  mron  ; 

GorfEwysai  ar  ei  ddail  Yng  nf^aeaf  blinder  croes 

Helaethrwjdd  bendith  swyn ;  Nid  llai  ei  degwch  llon ; 

I  ddwejd  ei  hanes  hwnt  i*r  llen  Na,  na,  yn  dystion  dros  7  pren 

Ehedai  chwim  golomen  wen.  Ehedai  wyth  golomen  wen. 

Pa  sawl  colomen  wen 

Eheda  ar  ei  hjnt  ? 
Nis  gwn ;  ond  mae  7  pren 

Yn  brydferth  megis  eynt, 
Bu  un  yn  bwrw  tail 

O'i  amgylch  hyd  yn  awr, 
Ni  chrina  un  o*i  ddail 
Tan  law*r  Gwinllanydd  Mawr. 

Maentwrog,  Ibsttn» 


CYMRU'R     PLANT.  203 

PSTHAU     O'N     CWMPAS. 

y.     SWINSDD    T   GATH. 

IBETH,  meddwch  chwi,  y  mae'r  gath  yn  dda  ?  G^ddoch  fod 
pob  creadur  wnaeth  Duw  yn  dda  i  rywbeth.  Wedi  cael  rhyw 
funud  i  feddwl  pethau,  eich  ateb  fydd,  mi  gredaf, — '<  I  ddal  Wygoá." 
Ac  y  mae  eisiau  daí  a  lladd  y  gweilch  hynny,  onid  oes  ?  Lle 
dîfrifol  iawn  fyddai  yn  y  ty,  a'r  l^udy,  a'r  ystabli  pe  yn  heigio  o 
lygod. 

Ond  gadewch  inni  ystyried  ychydig  beth  sydd  yn  gwneyd  pwsi  yn 
llygotreg  mor  ragorol. 

I.  £i  gwinedd  Y  mae  gennym  ninnau  ewinedd;  ond  mor 
wahanol  ydynt  i  rai  y  gath  I  I  beth,  tybed  ?  Wel,  y  prif  amcan,  yn 
ddiauy  yw  i  nerthu  blaenau  ein  bysedd, — eu  gwneyd  yn  gryfach  i 
weithio,  ac  i  afael  mewn  pethau.  Prif  erfyn  gwaith  dyn  yw  ei 
ddwylaw;  ac  ni  fedd  yr  un  creadur  ar  wyneb  daear  erfyn  mor 
gywrain,  mor  gelfydd,  mor  berffaith,  at  bob  math  o  walth,  a  llaw 
dyn.  Bys  meddal,  llipa,  diafael,  wedî  colli  llawer  o'i  nerth,  yw  bys 
heb  ewin.  Ar  flaen  y  bys  y  mae'r  pwysau  a'r  gofyn  mwyaf,  gan 
amlaf.  Y  mae'r  ewin  yn  caledu,  yn  grymuso,  yn  stiffio  blaen  y  bys, 
fel  y  bydd  siarch  yn  stiíüd'r  goler;  neu,  dywedwn  fod  yr  ewin  yn 
gwneyd  yr  un  peth  i'r  bys  ag  y  mae  y  dur  yn  ei  wneyd  i  ílaen  y 
rhaw,  neu  fìn  y  fwyell. 

Ondy— gadewch  inni  sisial  hwn  yn  ddistaw  yn  y  glust, — ^y  mae  yna 
ryw  bethau  na  ddylai  plant  da  fyth  eu  gwneyd  ft'r  ewinedd.  Enwaf 
dri, — peidio  cripio  eu  gilydd,  peidio  cosi  pen,  peidio  crafu  trwyn  ! 
Hefyd,  y  mae'r  ewinedd  fyddo  yn  cael  eu  cadw  yn  lân  a  del,  yn 
addurn  i'r  llaw.  Y  mae'r  plant  bach  boneddìgaidd  yn  gofalu  na 
bydd  rhesen  ddu  o  faw  danynt,  na  byddant  yn  cael  tyfu  yn  rhy  hir, 
ac  na  byddo'r  croen  yn  tyfu  i  guddio'r  bwa  gwyn  sydd  wrth  eu 
bon.  Son  am  bethau  tlws, — wn  i  am  ddim  fawr  tlysach  mewn  na 
daear,  dwr,  nac  awyr,  na  llaw  plentyn  bach. 

Ond  son  am  ewìnedd  y  gath  yr  oeddym,  onide  ?  Offeryn  mfniog, 
creulon,  ac  arswydus ;  ac  eto,  offeryn  cywrain,  hylaw,  ac  effeithiol 
dros  ben  at  ei  waith.  Crwn,  o  ran  ffurf,  fel  cryman,  ac  mor 
berffaith  yw  llinellau  ei  dro, — praff  el  fon,  a  meinllym  ei  fiaen. 
Bum  yn  dotio  ganwaith  at  gywreinrwydd  crefft  fy  nghyllell  logell, 
fel  y  mae  ochr  fìniog  y  llatn  yn  cael  ei  blygu  a'i  gadw  yn  ofalus  yn 
ei  loches  yn  ystlys  y  carn.  Eto,  nid  yw  hwn  ond  bwnglerwaith  o'i 
gydmaru  a'r  dull  tra  chywrain  sydd  gan  pwsi  i  gadw,— i  gau  ac 
agor, — ei  chyliell,  ei  dagr  íiniog  hi. 

Codwch  pwsi  ar  eich  glin, — yn  araf  a  gwyliadwrus,  rhag  cael 
crafiad, — a  sylwch  yn  fanwl  ar  yr  ewin  a*i  wain.    Yna,  codwch 


204  CYMRU'R     PLANT 

bawen  Pero  ar  eich  glin,  a  sylwch  ar  y  gwahaniaeth.  Wrth  g^adw 
ei  gwinedd  yn  y  wain,  y  mae'r  gath  yn  eu  cadw'n  fìniog ;  wrth  eu 
bod  allan,  yn  cnocio'r  llawr,  y  mae  gwinedd  y  ci  yn  gwisgo,  ac  yn 
myned  yn  bwl,  heb  ddim  min ;  eto,  gwnant  y  tro  yn  eithaf  i  grafu'r 
pridd  at  dwll  y  wningen. 

Ëdrychwch  eto  ar  y  gof  yn  codi  ewin  y  ceffyl  ar  ei  iin.  "  Ewin 
y  ceíîyll"  meddai  rhai  o  honoch,  gan  chwerthin  am  fý  mhen. 
Adnod,  ynte,  i  dorri'r  ddadl.  Trowch  i  hanes  plant  Israel  yn 
myned  i'r  AifTt,  a  chwi  a  gewch  trawddeg  debyg  i  hyn,— <<Acni 
adewir  nvin  ar  ol," — <'not  a  hoof"  yn  y  Saesneg.  Ac  yn  wir  i 
chwi,  erbyn  inni  feddwl  tipyn,  ewin  y  ceffyl  yw  ei  garn.  Oni 
welsoch  chwi  geffyl  neu  ebol  erioed  wedi  colli  ei  garn?  Os 
gwelsoch,  canfyddwch  yn  union  mai  ewin  ei  droed  yw.  Felly,  anifail 
yn  cerdded  ar  flaen  ei  droed,  ie,  ar  ílaen  un  bys  o  bob  troed,  yw  y 
ceffyl.  Ar  flaen  deu-fys  y  mae'r  fuwch  yn  cerdded,  a'r  ddafad. 
Ar  flaenau  eu  bysedd  y  mae  y  rhan  f wyaf  o  anifeiliaid  yn  cerdded ; 
ond  y  mae'r  arth  yn  cerdded  ar  ei  gwadnau,  fel  ninnau.  Yr  oedd 
ceffyl  y  cyn-oesoedd,  medd  dysgeidiaeth  daeareg,  yn  cerdded  ar 
flaenau  tri  bys,  ac  telly  a  deuddeg  o  gamau. 

Fuoch  chwi  erioed  yn  ceisio  meddwl,  mhlant  i,  am  y  nifer 
aruthrol  o  wahanol  fathau  o  draed  sydd  gan  afrifed  greaduriaid  y 
byd  ?  Wel,  y  mae  yn  astudiaeth  ryfedd  a  dyddorol  dros  ben ;  pob 
troed  wedi  ei  gyfaddasu  gyda  chywreinrwydd  a  chrefftrwydd 
dwyfol  at  wahanol  anghenion  y  gwahanol  greaduriaid.  Fuoch 
chwi  erioed  yn  ceisio  meddwl  beth  yw  y  rheswm,  er  esiampl,  pam 
y  mae  carn  y  ceffyl  yn  un  darn,  ac  eiddo'r  fuwch  yn  fforchog  ? 
Os  naddo,  treiwch  1 

H.  Brython  Hugues. 


M^ 


UNDMB      Y     DDRAIG     GOCH. 

Atebiok  I  GwRSTiYNAU  Y  Flwyddyn  1905. 
DTma  fel  y  dTÍemir  j  gwobrwyon, — 
Gwobr  I.     £1.     Rhianoü  Wyn. 
öwobr  II.     15/-     R.  Roberts. 

Gwobr  III.    Hanesydd    o'r    Mynydd    a    Chwarelwr.      Rhennir   y   wobr 

rhyngddynt ;  5/-  yr  un. 

Gwobr  IV.     Dewi  Dulas  a  Gerald  Gymro.    Rhennir  hon  eto  ;  5/-  yr  un. 

Gwobr  V.    John  Hughes,  5/- 

Gwobr  VI.     G.  Hopkin  a  T.  Parry.     Rhennir  y  wobr,  2/6  yr  un. 

Anfoned  pob  un  o*r  ymgeiswyr  hyn  ei  enw  a*i  gyíeirìad,  oe  nad  yw  wedi  ei 
anfon  yn  barod,  i  O.  M.  Edwards,  Lincoln  College,  Osford.  Ceir  mauyìion  Uawn, 
a  nodiadau  ar  bob  ateb,  yn  rhifyn  Cymru  am  y  mis  hwn. 


CYMRU'R    PLANT. 


206 


CYMRU'R   PLANT 


Y    BUGAIL    TYNER. 


DOH  Ei?..     M.  84.     Andante. 


Edward  W.  Evan8,  Acrefair. 


n  :re  :n  |1  :-  :n 

8  :-  :-  |f  :- 

•_ 
■ 

r  :de  :r  |s  :-  :f 

n  :-  :-  |-  :-:- 

d  :-  :d  |1| :-  :de 

n  :-  :-  |r  :- 

• 

• 

ti  :lei:ti  ti  :d  :r 

d  :-  :-  |-  :-  :- 

le  -  su  Grist  yw'n 

s  :fe  :s  |n  :-  :1 

Bu    -    gail 

1  :-:-îl  :- 

•_ 

Yn       yr  an  -  ial 

8    .       .8  |8    •      «0 

fyd. 

a      •_•_!_•_   •_ 
o     ■       •       1       •       • 

d  :-  :d  |de :-  ;1| 

r  :-  :-  |r  :- 

•_ 
• 

8| ;-  :8|  1  S| : li ;ti 

d  :-:- 1-:-:- 

s  :fe:8  |d' :-  :8 

t  :-:-|l  :- 

BlZ.t.                         f.EÌÍ. 

:-  *  n  :r  :d  |ti:d  :r  *  s  ;-  :-  |- :- :- 

n  :re  :n  |n  :-  :d 

d  :-:-|d  :- 

._ 

'  S| :-  :si|fi:-  :f| 

n.f.»_  •_  l_  •_  •  — 

Perífaith  ddiog  -  el 

B     •X     •&      o     •— «0 

yd     -    ym, 

f  :-  :s  1  :- 

:8 

Yn        ei  fyn  -wes 

'n,  :f  :n  |r  :d  :t, 

glyd: 

^s  :-  :-|-:-:- 

d  :-  :d  |d  :-  :n 

f  :-:-|f  :- 

:n 

'  8| :-  :s,|s,:-  ^s. 

d,s,:-:-|-:-:- 

s  :-  :n  |s  :1  :s 
n  :-  :d  |tai:-  :tai 

Ond     i    ni        ei 

•  •     1      •     • 

•  •     1      •     ■ 

•  •     1      •     ■ 

8  :-:-  |f  :- 

li  ;t,;de|r  :- 

ddi    -    lyn, 

•  .     1      . 

•  .     1 

.  _ 
. 

•_ 
. 

• 
• 

• 

1  :-:f  11  ;t  :1 
f  :-:r  |f  :r  :f 

Dwg  ni  yn        ei 

•  •     1      .     • 
.    •     1      •      ■ 

•  •     1      •      • 

1  :-  :-  |8  :-  :- 

d  :r  :re|n:- :- 

ras, 

•  •     1     •     • 

•  •     1     ■     • 

■     •     1     •    ■ 

•     .     1      ■     ■           ■     •     1      • 

• 

•    •     1      •     •           ■    ■     1     ■    • 
Tall 

s  :1  :t  |d' :-  :s 

n  :f  :s  |1  :- 

• 

• 

s  :-  :f  |n  :-  :r 

d  :-:- 1-:-:- 

ti  :d  :r  |d  :f  :n 

d  :-:-|d  :- 

._ 
• 

d  :-:d  |t,  :1,  :t, 

d  :-  :-  |-:-  :- 

At         y  dyf  roedd 

s  :-  :s  |s  :-  :d' 

ta      -     wel, 

s  :f  :n  |na:- 

.  _ 

At       y  bor    -    fa 

n  :t  :1  |s  :fe:f 

fras. 

n  :-  :-  |-  :-  :- 

f  :-  :f  |n  :r  :d 

tai:li:si|fei:- 

•_ 

Si :-  :s,|s, :-  :s. 

d  :-  :-  I-  :-  :- 

lesu  Grist  yw*n  Bugail— 

Iesu*r  Bugail  mwyn, 
Melus  yw  ei  eiriau 

Gan  ei  anwyl  wyn. 
Pan  mae  yn  ceryddu 

O  !  mor  dyner  y w ; 
lesu  byth  ddilynwn, 

Iddo  byddwn  byw. 


lesu  Grist  yw'n  Bugail — 

A*i  ddeheulaw  gref 
Geidw  draw'r  hoU  fleiddiaid,- 

Ff  oant  rhagddo  Ef : 
Ni  raid  ofni  angeu, 

Goleu  ydyw'r  glyn, 
Yn  nysgleirdeb  dwyfol 

Concwest  peu  y  bryn. 


CYMRU'R    PLANT.  207 


UN     CFFRWFS     VW'R     CADNO. 

UN  call  yw'r  ci,  ac  un  doe//i  yw  dyn.  Tybed  fod  hynyna  yn  wir 
am  bob  llwynogf.  ci,  a  dyn  ?  Credaf  fod  pawb  yn  unfryd 
unfam  parthed  gwirionedd  y  gosodiad  cyntaf,  mai  un  cyp-wys  yw'r 
cadno.  Credaf  y  caffai  y  plant  mwyaf  gryn  fudd  a  phleser  wrth 
^eisio  gwneyd  allan  y  gwahaniaeth  sydvi  yn  ystyron  y  geiriau, 
cyfrwysdtr,  callinehy  SL  dccthincb,     Ond  at  fy  storî. 

Un  dìwrnod  oer  oV  gaeaf,  yr  oedd  boneddwr  allan  gyda'i  wn  yn 
hela,  pan  ddaeth  at  lan  afon  fawr.  Yr  oedd  yr  afon  wedi  rhewi 
drosti,  oddigerth  un  twll  agored  yn  y  canol ;  a  thrwy  hwn  gellid 
gweled  y  dwfr  j^n  ysgubo  ymlaen.  Yn  y  man,  gwelai'r  gŵr  Iwynog 
yn  dod  ar  lawn  tith  tua'r  afon,  ac  yn  myned  yn  syth  yn  ei  fiaen  dros 
y  rhew  a'r  gaenen  deneu  o  eira  a'i  gorchuddiaii  tua'r  twU  oedd 
draw  ar  ganol  yr  afon.  Wedi  cyrraedd  min  y  twll,  safodd  y  cadno, 
trodd  yn  ei  ol,  gan  gerdded  ar  hyd  yr  un  llwybr  ac  y  daethai,  nes 
ail-gyrraedd  y  lan.  Wedi  cyrraedd  yno,  trodd  yn  sydyn  i'r  dde, 
gan  ddilyn  glan  yr  afon,  ac  wedi  rhedeg  i  lawr  rhyw  ganllath  felly, 
eisteddodd  i  lawr  yn  dawel  ar  ei  gogwrn  ar  y  dorlan. 

Yn  union  wedi  hynny,  dyna  glamp  o  fytheuad  (hound)  yn  rhuthro 
allan  o'r  coed  a'r  dry wyr  (scent)  y  liwynog ;  a  phan  fo  cwn  fel  yma 
ar  drywyr  unrhyw  anifaii  o'r  fath,  ymddiriedant  braidd  yn  hollol  i'w 
firoenau.  Felly  ffwrdd  ag  ef  wysg  ei  drwyn  draws  y  rhew  a  thua'r 
twU ;  a  cban  fod  ei  ruthr  y  fath,  a'r  rhew  yn  llithrig,  ar  ei  ben  ag  ef 
i'r  twU,  ac  ni  welwyd  mohono  byth  mwy. 

Wedi  gweled  y  bytheuad  yn  soddi  felly  i'r  twU,  cododd  madyn 
oddiar  ei  golyn,  ac  aeth  ymaith  yn  dawei  i'w  daith,  ac  at  ŵjoh  nesaf. 


DISGWFL     AM     lACHAD. 

**  Wrthyt  tî  y  disgwyliaf  ar  hyd  y  dydd.**— Psalm  xxv.  5. 

M.  8  3.3.6. 

ATAT  Ti  bob  awr  edrychaf ,  Gwaed  yr  Oen  yw  sail  fy  ngobaith, 
Arglwydd  da,  Y  caf  fyw, 

Yn  fy  mhla,  0  fy  Nuw, 

Nes  yn  iach  y  deuaf .  Ger  dy  fron  yn  berffaith. 

Mynych  deimlaf  ddirfawr  awydd, 

Ddyfod  fry, 

At  y  llu, 
ŵanant  fyth  Dy  glodydd. 

Abthub  BowtiANDS  {Ab  JJthr), 


208  CYMRU'R    PLANT. 

DAI'R     GWAS     BACH. 

II.    CTRCHU    DEEBT. 

ADRODDAI  Dai  hanes  y  ci  a'r  defaid  gyda'r  difrifoldeb  mwyaf» 
ar  ganol  llawr  y  gegin.  'Doedd  neb  yn  amheu  gwîrionedd 
y  stori,  ond  Mary  'r  forwyn,  yr  hon  nad  oedd  ganddi  lawer  o  barch 
i  eirwiredd. 

Yr  olwg  nesaf  gawn  ar  Dai  yw  yn  cychwyn  i  gyrchu  Derby  o'r 
cae.  Derby  oedd  enw  yr  hen  gaseg ;  ac  yr  oedd  hi  yn  pori  mewn 
ymneiUduaeth  oddeutu  milltir  o'r  tŷ 

Dacw  Dai  yn  brasgamu,  gan  dynnu  sycamwren  ei  glocs  mor 
rhwydd  a  phe  byddai  wedi  ei  impio  arnynt.  Edrychwch  arno,  mae 
ei  got  gymaint  yn  rhy  hir  ag  yw  ei  lodrau  yn  rhy  fyrr.  Ond  nid 
Dai  yw  y  rhai  hynny. 

Mae  fíurfafen  las  uwch  ei  ben,  calon  ysgafn  yn  ei  fron,  a  charped 
gwyrddlas  dan  ei  draed. 

Ar  ei  daith  i'r  cae,  y  mae  yn  cyfarfod  ft  rhai  o'i  gyfeilHon. 
Llithra  amser  heibio  yn  gyílym  iawn  yng  nghwmni  y  rhai  hyn. 
Wedi  ymgomio  ac  ergydio  a  bargeinio,  cychwynnant  gyda'u  gilydd 
i  gyrchu  Derby. 

Wedi  cyrraedd  y  cae,  mae  Dai  yn  rhoddi  word  of  command\x  hoys 
i  sefyll  'nol  tra  bydd  ef  yn  dala  Derby.  Mae'r  hen  gaseg  wedi 
clywed  y  stwr,  ac  yn  cerdded  o  un  gongl  i'r  llall,  fel  cwmwl  o 
henaint,  a  Dai  yn  ei  dilyn.  Metha  ei  dat,  a  dyma  fe  yn  gwaeddi 
am  help  ei  gyfeillion,  y  rhai  sydd  yn  barod  iawn  at  yjoh.  Rhedant 
am  y  cyntaf.  Dacw  nhw  yn  gwarchae  am  yr  hen  Dderby ;  hîthau, 
yn  ymwybodol  o'r  perygl,  a  arafa,  nes  o'r  diwedd  cafodd  Dai  afaei 
yn  ei  mwng. 

''Gawn  ni  ride?''  yw'r  frawddeg  nesaf  dyrr  ar  glustiau  Dai. 
Yntau,  gan  dynnu  Derby  i  ffos  y  clawdd,  ddechreua  gynllunio,  er 
rhoddi  i'r  cwmni  Uon  eu  dymuniad. 

Heb  fanylu,  dacw'r  pedwar  ar  gefn  Derby,  yn  myned  vn  daclus  i 
gyteiriad  y  glwyd  agored.  Ond  er  fod  y  glwyd  wedi  ei  hagor,  nid 
oedd  y  pren,  groesai  uwchlaw  iddl,  wedi  ei  dynnu  ffwrdd. 

Safwn  wrth  y  glwyd.  Dyma  nhw  yn  dod  Mae  Dai  yn  gweld  y 
perygl  Gwaedda  **  Woô."  Ond  rhag  ei  blaen  yr  êl  Derby,  am 
fod  yno  gymaint  o  sodlau  yn  curo  ei  hochr. 

Dacw  hi  yn  plygu  ei  phen.  Mae'n  myned  dan  y  pren.  O  olygfa  I 
Mae'r  hoys  yn  disgyn  un  ar  ol  y  liaü  ar  y  ddaear  las  tu  ol  iddi,  a  Dai 
yn  eu  plith  yn  achwyn  ar  y  codwm. 

Llivynyr  Hwrdd,  S.  Pkrkins. 


CYMRU'R     PLANT. 


KSA1     O      BOBI,      F     BTD. 

Yf  Tll.    GWERINWYR   RWSIA. 

MaE  llawer  yn  meddwl  yn  y   dyddiau   h;n   am  werinwyr 
Rwsia,  y  rhai  anfonir,  bodd  neu  antodd,  i  ymladd  ä  phobl 
nad  oes  ganddyi  t  un  cweryl  9  hwy,  yn  unig  i  foddio  balchder 
eu  huchelwyr  a'u  Ilywodraethwyr.     Daw  hanes  am  fìlwyr  yn  cael  eu 
daddu'n  fyw  ar  faes  y  gwaed,  oherwydd  y  tybiai'r  meddyg  fod  eu 
dwylau  yn  anfeddyginiaethoì,  a  daw  hanes  am   torwyr  clwyfedig^ 


210 


CYMRU'R    PLANT. 


yn  cael  eu  taflu  wrth  yr  ugeiniau  dros  fẁrdd  yr  Orel,  oherwydd  fod 
eu  dolefain  yn  dychrynnu'r  lleill,  oedd  eto'n  ceisio  wynebu  tân 
oinadwy  llongau  Japan.  Ond  dioddefa  y  gwerinwr  Rwsiaidd  y 
cwbl  yn  addfwyni  ac  ymostwng  i  ewyllys  ei  uchafiaid. 

Nid  yw  hynny'n  rhyfedd,  oherwydd  nid  oes  ond  ychydig 
flynyddoedd  er  pan  oedd  yn  gaethwas.  Dioddef  tawel,  amynedd- 
gar  y  w  nodwedd  ei  fywyd. 

Ar  lannau'r  Yolga,  yr  afon  fawr  fordwyol  sy'n  rhedeg  drwy 
wastadeddau  eang  y  wlad,  gwna'r  gwerinwr  ei  dŷ  o  goed.  Gweíl 
ganddo  goed  na  cherrig  neu  briddfeini,  oherwydd  fod  y  coed  yn 
sychach  ac  yn  gynhesach.  Yn  aml  adduma  wyneb  ei  dŷ  trwy  gerfìo 
y  coed  yn  eithaf  cywrain.  Ychydig  o  ddodrefn  sydd  ganddo  y  tu 
mewn.  Y  prif  beth  yn  y  tŷ  yw  yr  ystof.  Cedwir  tftn  ynddi  heb 
ddiffodd  trwy'r  gaeaf.  Y  mae  gymaint  a  charreg  y  bibell  mewn 
odyn,  ac  weithiau  gali  yr  holl  deulu  g]fsgu'n  ddedwydd  ac  yn  gynnes 
arni  yn  y  gaeaf  oer.  Ychydig  o  geifì  sydd  yn  y  tŷ  hefyd, — llestri 
pren  y  rhan  amlaf.  Croga'r  dillad  a'r  bwyd  ar  hoelion  dan 
drawstiau  y  tŷ. 

O  fìaen  y  tŷ  rhoir  polion  uchel,  ac  ar  y  rheiny  gafn  i  ddal  ceirch 
i  adar  y  to.  Mae'r  Rwsiaid  yn  hoff  iawn  o  adar.  Ni  tynnent  er 
dim  wneyd  niwed  i  golomen,  oherwydd  mai  ar  ei  íiurf  hi  y  disgyn- 
nodd  yr  Ysbryd  Glân  gynt 

Y  mae'r  Rwsiaid  yn  aelodau  o  Eglwys  Groeg,  ac  yn  dra  ofer- 
goelus.  Talant  lawer  o  sylw  i  ddelwau  seintiau,  ac  ofnant  y  liygad 
drwg.  Pwy  wyr  pa  ddeífroad  ddaw  iddynt  o'r  rhyfel  ofoadwy  y 
mae  eu  huchelwyr  wedi  tynnu  eu  hunain  i'w  alanastra  a'i  drybîni  ? 


OS     WYT     TI'N     GYMRO     GWI^ADOAR. 


08  wyt  ti'n  öymro  gwladgar, 
Cymraeg  a  fydd  dy  iaith, 
Ei  chanmawl  wnei  yn  aiddgar, 

A  cheni  lawer  gwaith, — 
'*  laith  GwalÌA  elo  i  fyny 

Mewn  clcdydd  hyd  y  nen, 
Pob  Cymro  fyddo'n  glynu 
Wrth  lAiTB  Hen  Walia  Wen.'» 

Os  wyt  ti'n  Gymro  gwladgar, 

Ac  yn  dy  enaid  dân, 
Lle  bynnag  'rwyt  o'r  ddaear, 

Hon  fydd  dy  hoffns  gân,— 
"  Hen  Walia  ào  i  fyny 

Mewn  clodydd  hyd  y  nen, 
Dymuned  pawb  i  Oymm 

Mewn  Addtsg  fod  yn  ben." 

FronalUf  Betheida, 


Os  wyt  ti'n  ŵymro  gwladgar, 

A  phurdeb  dan  dy  fron, 
Os  hoffet  fod  yn  hawddgar, 

Ti  geni'r  ganig  hon, — 
"Hen  WalÌA  elo  i  fyny 

Mewn  clodydd  hyd  y  nen, 
Dymuned  pawb  i  G-ymru 

Mewn  Rhinwbdd  fod  yn  ben." 

Os  wyt  tî'n  Gymro  gwladgar, 

A  chennyt  barch  i  Dduw, 
Dymuni  iddo'r  ddaear, 

Hon  fydd  dy  weddi  wiw, — 
"  Hen  Walia  elo  i  fyny 

Mewn  clodydd  hyd  y  nen, 
Gweddiwn  am  i  Gymru 

Mewn  CasFTDD  fod  yn  ben." 

lONAWSTN  WlLLIAMS. 


CYMRU'R    PLANT.  211 


F     BACHGSN     A'R    FFRWD. 

BACHGEN.  Dywed  i  mi,  Ffarwd,  pa  beth  ydyw  y  trydar  sydd 
gennyt  yn  ddl-dorr  derfyn  ? 

Ffrwd.  Siarad  yr  oeddwn  am  y  g^aith  wyf  wedi  el  wneyd 
heddyw,  a'r  hyn  sydd  gennyf  i'w  wneyd  eto  cyn  cillo  o'r  haul  dros 
y  gorwel. 

Bachgen  Gwneyd !  Nid  wyt  yn  gwneyd  dim  ond  rhedeg  a 
chware, — difyrru  dy  hun. 

Ffrwd.  Nid  oes  gennyf  amser  i  siarad.  Mae  y  melinydd  yn 
disgwyl  am  danaf  1  lawr  acw.  Tjnred  i'm  c^rfarfod  ychydig  yn  Is  i 
lawr  na'r  felm ;  nid  wyf  mewn  cymaint  brys  tan  honno,  caf  egwyl  i 
siarad  â  thi. 

\^V  ddauyn  symud  i  le  aralL'] 

Bachgsn.    Wel|  dyma  fi.    Yn  awr  dywed  dy  stori. 

Ffrwd  Yr  wyf  yn  rhyfeddu  na  baet  yn  gwelèd  fy  mod  yn 
gwneyd  llawn  cymaint  o  waith  a'r  un  dyn  o  fewn  y  pentref.  Ond 
nì  fynn  pobl  ddiofal  gydnabod  diwydrwydd  mewn  ereill. 

Bachgen.  Yr  wyt  yn  troi  y  felin,  'rwyf  yn  gwybod.  Ond  mae 
liynny  yn  fwy  o  ddifyrrwch  na  dim  arall.  Beth  yn  ychwaneg  wyt 
yn  wneyd  nis  gwn. 

Ffrwd  'Rwyt  eisoes  wedi  rhedeg  salth  milltlr.  Dyna  pam 
'rwyf  mor  loew  a  glân.  Cychwynnais  o  gesail  y  mynydd  mawr  well 
di  draw.  Mae  llu  o  adar  ac  anifeiliaid  wedi  bod  yn  yfed  o  honof 
heddyw,  rhai  fuasai'n  trengu  hebof  fì.  Weli  dl  y  coed  tal,  brlgog 
acw  sydd  ar  fý  llwybr  ?  Maent  I  gyd  yn  gwthio  eu  gwreiddiau  ataf 
íì  am  eu  roaeth ;  ac  jrr  wyf  wedi  gofalu  am  danynt  er  pan  oeddynt 
yn  ddim  mwy  na  choed  flía.    Y  mae  er  hynny,  1  ti,  gan  mlynedd. 

Bachgbn.    Can  mlynedd  P    Wyt  ti  can  hyned  a  hynny  ? 

Ffrwd.  Ydwyfi  a  dwbl  hynny.  Ond  nis  gwn  pa  faint  yn  rhagor. 
Yr  wyf  yn  cofìo  dy  daid,  a  thad  dy  daid.  Myfí  sydd  wedi  goichi 
gwynebau  dy  deulu  ers  cenedlaethau,  ac  y  mae  pob  pentref  ar  fy 
Uwybr  mewn  dyled  i  mi  am  eu  glendid  a'u  cysur. 

Bachgen.    'Rwytyn  fy  synnu  braidd. 

Ffrwd.  Paid  a'm  hatal  mor  aml  Bydd  raid  1  mi  dy  adael 
mewn  munud  neu  ddau.  Myfì,  fy  nghyfalll,  sydd  yn  cadw  y  waen 
a'r  ddôl  yn  wyrdd  eu  gwisgoedd,  ac  yn  hullo  dy  fwrdd  di  ac  ereill  ft 
brithylliaid  blasus.  Ar  hyd  fy  nhorlennydd  mae  myrdd  a  mwy  o 
flodau  amryliw,  1  gyd  yn  dlbynnu  arnaf  fí.  Pe  peidiwn  a  rhedeg 
am  ychydig  amser,  diflannent  bob  un. 

Bachgen.    Gwrando  air. 


212  CYMRU'R    PLANT. 

Ffrwd.  Os  wyt  am  wybod  fy  stori,  rhaîd  i  ti  fod  yn  ddistaw. 
Hebof  û,  'does  wybod  beth  ddeuai  o'r  ffermydd  weli  di  'mhell  ac  yn 
agos.  Daw  gwartheg  atat  ddwy  waith,  o  leiaf,  bob  dydd  i  dorrí  eu 
syched.  Golchaf  y  defaid  a'r  ŵyn  unwaith  yn  y  flwyddyn.  Rhaid  i 
mi  ddiodi  Uu  o  deithwyr,  a  chynifer  a  hynny  o  geffylau,  bob  awr  o'r 
dydd  a'r  nosy— yr  un  yw  nos  a  dydd  i  mi. 

Bachgsn.  Dos  ymlaen,  loew  ffrwd,  'rwyf  wrth  ty  modd  yn 
gwrando  amat. 

Ffewd.  'Rwyf  wedi  troi  yr  hen  felin  yma  ers  can  mlynedd,  a 
charaf  ei  hen  furíau  Uwydion.  Porthais  dair  cenhedlaeth  o  ddynion 
a  merched,  ac  nid  wyf  wedi  blino  ar  y  gwaith.  Wedi  i  mi  adael  y 
pentref  yma,  mae  gennyf  ychydig  amser  i  ddifyrru  fy  hun,  ac  i 
ymuno  a'r  plant  yn  eu  chwareuon.  Golchaf  eu  traed  wrth  fy 
mhleser.  Amser  braf  gant  ar  fy  nglannau.  Ond  mynych  y  coUaf 
wynebau  rhai  ohonynt.  Mae  popeth  yn  newid,  yn  heneiddio,  ac 
yn  marw. 

Bachgen.    Wyt  ti  ddim  yn  mynd  yn  hen  ?    Ai  ni  fÿddi  di  farw  ? 

Ffrwd.  Mae'm  ffynhonnell  yn  y  mynydd  pell.  Mae  honno'n 
fiynnon  fyw,  yn  cael  ei  diwallu  gan  Dduw  byw.  Ewyllys  Hwn  ydyw 
fy  mywyd  i.  Ond  yr  wyf  wedi  aros  yn  rhy  hir.  Mae  y  llanw'n 
(Usgwyl  am  danaf. 

Bachgen.  Arosy  aros,  mae  gennyf  gant  a  mwy  o  gwestiynau  i'w 
gofyn  i  ti. 

Ffrwd.  Na,  'rwyf  mewn  brys  i  gyfarfod  miloedd  lawer  o'm 
chwiorydd  sydd,  fel  fìnnau»  ar  eu  taith  i'r  môr  mawr.  Ond  coíìa,  ty 
firynd,  yr  wyt  ti  ar  dy  daith  i  íôr  anfeidrol  fwy. 

Bachgen.  Ah !  Gwelaf  at  beth  yr  wyt  yn  cyfeirío  fy  sylw, — 
tragwyddoldeb.  O  am  fod  mor  barod  a  chymwys  i  fynd  iddo  ag 
wyt  ti  i  fynd  i  Fôr  y  Werydd.  Bydd  dy  wersi  caredig,  ond  pwysig, 
yn  gymorth  i  mi  ar  fy  nhaith  tuag  yno.  Diolch  i  ti  am  danynt, 
dirion  Ffrwd. 

Ffrwd.    Croesaw,  croesaw.    Ffarwel,  fy  ffrynd,  ffarwel. 

[^Fn  myned ymat'ih.'] 
Bachgen  {yn  canu), — 

Tragwyddoldeb  mawr  yw  d'enw, 

Ti,  mae*n  ddiau,  yw  fy  lle ; 
Huriwr  un  diwmod  jáwjt, 

Fry  mae*m  cartref  yn  y  ne*  ; 
Mae'm  diwrnod  bron  a  gorffen, 

Mae  fy  haul  bron  mynd  i  lawr, 
Mae  pob  awel  yn  fy  chwytbu 

Tua'r  tragwyddoldeb  mawr. 

Tre/eiNi)  Blaenau  Ffestìniog.  EjeL  Ben  Jonss. 


CYMRU'R     PLANT. 


DIARHEBION     Y     TyWŸDU     A'R     TIR. 


WELE  nì  yn  dychwel- 
yd  at  ddoeth  eiriau 
profìad  yr  hen  oe&au  gynt. 

"Ob  jm  mla  Chwefroi  y  tjí  y 

Trwy'r    fiwyddyn    «edyn    nl 
thyí  ef  fawr," 

Mae'n  debyg  mai  y 
syniad  yna  ydyw,  os 
dechreua'r  borfa  dyfu  yn 
rhy  g^nharol,  a  chyn  i 
rew  deifìol  y  gaeat  gilìo, 
na  bydd  fawr  o  grytder  yn 
y  g^elUyn  wedyn ;  oblegid 
braidd  yn  sicr  daw  rhew- 
oedd  caled  wedyn  yra 
Mawrth,  ac  feallai  yn  ddi- 
weddarach  na  hynny,  ac  a 
ladd  y  borla  ieuanc,  fel  na 
bydd  ynddi  fawr  o  ynnì 
a  nerth  í  dyfu  dracheln. 
"  Popeth  yn  ei  amser  pia 
hi,"  meddai  hen  air  aralì. 

Ac  onid  yw  hyn  yn  wir- 
ionedd  am  y  mwyafrit  mawr 
o  blant,  hefyd,  fo'n  ymagor 
yn  rby  gyaaar,—  y  plant  precocious  yn  ol  lerm  y  Sai&  ?  Credaf  ei 
fod.  Eithriad  yw  y  genius,  ac  eithríadot  yw  ei  ddadblygÌBd  cynar- 
dwl.  Vn  ol  fy  syniad  i,  cam  dybryd  â'r  plentyn  yw  ei  symbylu  i 
ymddadblygu  yn  rhy  ieuanc,— hyd  yn  oed  trwy  eiriau  teg,  a  chanmol, 
a  gwobrwyo,  a  gwneyd  math  o  srddanglio&iad  o  hono,  gyda'r 
amcan  o  gael  ereill  i'w  ganmol  a'i  edmygu ;  creulonder  anfaddeuol 
yw  i  neb  ei  yrru,  ei  ddirgyraell,  ei  orfodj,  i  ymddadblygu  yn  tore  yn 
H  flwyddì  tyner. 

Cof  rennyf  am  blant  ddygwyd  i  fyoy  yn  yr  un  eglwys  a  mi,  fyddtí 
yn  gyrru  y  sociíiy  i  syndod  gan  rif  yr  adnodau,  penodau,  a  salmau 
cytlawn,  a  draddodent  i'w  cof.     Byddwn  i,  fel  pob  plentyn  arall. 


{OtmM.) 


214 


CYMRU'R    PLANT 


SLg  eithrio  y  cewri  cofíadurol  hyn,  yn  foddlon  ar  ddysgu  ac  adrodd 
//;/  adnod  yn  dda.  Ynghyd  a'm  tasgau  ereiU,  teimlem  fod  hyn  yn 
liawn  ddigon  inniy/<?/  r/ieoL  Gyda  dtogelwch  gellir  cymeli  a  denu 
plant  mawr,  a'r  giasianciau,  i  drysori  penodau  a  Salmau  cyflawn  yn 
eu  cof.  Ond  yn  bendifaddeu,  nid  doeth  yw  ''fforsio"  a  beichio  cof 
y  pientyn  byclian  yn  y  duli  yna. 

A  gawn  ni  tod  yn  ilai  doeth,  yn  f  \vy  creuiawn,  at  y  pientyn,  nag 
at  yr  eboi  ieuanc  meddai  ac  eiddii  ?  Os  am  farcií  cryf  cydnerth  o'r 
el>oiy  byddwn  yn  aros  biynyddoedd  er  mwyn  i'w  esgyrn  gaei  amser 
i  galedu,  a'i  ewynau  i  wydnu.  Yr  un  fath  yn  union  gyda'r  pientyn, 
—rhoddwn  amser  a  hamdden  i'w  ymenydd  ymaeddfedu,  ac  i'w 
goríf  meddai  ac  eiddii  ym^ryfhau.  le,  dyma  firwyth  fy  syiwadaeth 
parthed  y  piant  hengaii  hirgof  hynnyy—ni  weiais  yr  un  ohonynt 
wedi  tyfu  i  fyny  yn  wŷr  ac  yn  wragedd  eithriadoi  o  gofus,  nac  o 
rinweddoi;  ond  yn  hytrach  y  fiordd  araii,  goiwg  henaidd,  ddi- 
hysbyddoiy  oedd  iddynt,  fei  rhai  wedi  treulio  eu  nerth  yn  rhy  gynnar. 
Yn  ddiauy  "  Soft  and  fair  goes  far,"  ie,  andfarthest, 

Dywedodd  y  gwr  mawr,  y  ^wr  cadarn  odidog  hwnnw,  John 
Bright,  air  bach  byrr,  ond  cyflawn  o  ddoethineb, — ''  Force  is  no 
remedyy  Nid  eii  gorfodaeth ;  ni  weiiheir  ciwy  â  dyrnod ;  ni  orfodir 
o  anfodd ;  gyda  dyn  rhaid  enniii  yr  ewyliys.  '<  Wrth  fy  modd,  wrth 
fy  modd,"  dyna  i  chwi  iineU  sydd  mor  beraidd-gadarn  a  dafn  o  win 
o  phioiau  aur  y  nef,— y  mae  yn  hud-ddenu  dyn  i  wynfyd  y  gwir 
fywyd,  a  hynny  heb  sarnu  ar  ei  ddynoiiaeth.  Y  gwinfaeth  gore  i 
bientyn  yw  esiampl  dda. 

Na,  ni  ddaw  fawr  dda  o  ''  fforsio "  na'r  borfa  na'r  biodyn,  yn 
Chwefroi,  gan  fod  "  yn  y  drefn  "  fis  Medi  melyn,  a  Hydref  cnydfawr, 
i  bob  un  a  aned  o  wraig,  naiU  ai  Yma,  neu  ynte  Acw. 


CWMNI'R     ISSU. 


AF  jug  nghwmni  anwjl  lesu 
I  ty  hunell  dros  y  nos, 
Fel  caf  weld  y  nef  yn  gwenu 

Pan  y  tyrr  y  wawrddydd  dlos ; 
Os  daw  awel  pryder  heibio, 

Gan  ddod  at  f  y  ngwely  cu ; 
Ni  bydd  eisiau  ofni  honno 
Os  bydd  lesu  gyda  mi. 

Oydoan.— Af  yng  nghwmni'r  lesu, 

Éhodicä  Iwybrau'r  gwir, 
Lle  mae   blodau   Duw   yn 
gwenu 
Hyd  y  piydferth  dir. 


Af  dan  ganu  gyda*r  lesu, 

Dringaf  ar  byd  lethrau'r  Bryu, 
Mi  gaf  yuo  ddechreu  dysgu 

Oerddi'r  nef,  cyn  croesi'r  Glyn  ; 
Dyro,  lesu,  nerth  i  lynu 

Wrth  y  Groes  ar  Galfari, 
Lle  mae'r  cymyl  dua'n  chwaln 

Yn  ngoleuni  'th  wyneb  Di. 

Oydoan. — Af  yng  nghwmni'r  lesu, 

Êhodiaf  Iwybrau'r  gwir, 
Lle  mae   blodau    Duw    yn 
gwenn 
Hyd  y  prydferth  dir. 

S.  D.  Llotd. 


CYMRU'R    PLANT.  215 


DYCHMYOION     JËDSYRN. 

[Cefais  a  ganlyn  o  enau  y  diweddar  Richard  Morris  Boberts,  Meiinydd  Edeym.  prydydd 
parotaf  ar  a  welais  erioed,  chwedleuwr  digymar,  a  physffotwr  na  wel  Cymru,  frwlad 
y  genweirwyr,  mo'i  hafal  y  rhawg.  Heblaw'r  campau  da  sydd  yn  gweddu  i'r 
Cymry,  yt  oedd  yn  saer  tra  chelfydd,  yn  beiriannydd  athnrlithgar,  ac  yn  chwim  a 
pnob  I>yfais.    Daw  dogn  o'i  hanes  eto  rywbryd.— J.  (ílyn  Dayieb.] 

I. 

TINO,  tinc  yn  y  coed, 
Pedwar  llygad  ac  wyth  troed. 

Oabbo  a  Chyw. 

Ty  bach  haiarn,  a  drws  ar  eì  dalcen ; 
A  dau  ddyn  poeth  yno  ío*n  byw. 

Haiarn  Smwddio. 

'R  own  i  ddoe  yn  pasìo'r  Fedrog, 
Gwelwn  un  o'r  saith  rhyfeddod ; 
Wyth  pen  a  saith  tafod, 
A  byw  yn  y  marw  yn  gwaeddi  am  ddiod. 

Wyth  adsryn  mewn  fsnoloo. 

T  bol  o  faen,  y  troed  o  bren, 
A  chap  du  bychan  ar  ei  ben. 

£lRXN   MOCH. 

Beth  sydd  wedi  ei  ladd  ac  wedi  ei  flingo, 
A  chaiio  corff  ac  enaid  eto  P 

ESOIDIAU. 

Tra  'r  oeddwn  i*n  pasio  gwinllan  o  goed, 
Gwelwn  ryfeddod  fwya*  fu  'rioed  ; 
Gweld  plant  bach  yn  marw  o  henaint, 
A'u  tad  a'u  mam  yn  ddigon  ifane. 

DaIL    Y   COED   YN   6YRTHIO. 

Beth  eiff  drwy'r  clawdd,  a  gadael  ei  chynffon  ar  ei  hol  P    Nodwydd  ddur. 

Beth  eiff  yn  hwy  wrth  doni  ei  phen  ?    Ffos. 

Beth  mae  brawd  ynghyfraith  i  frawd  fy  mam  yn  berthyn  i  mi  ?    Tad. 

Y  byw  yn  y  blaen, 

Y  marw  yn  y  canol, 
A'r  corff  a'r  enaid  ar  ol. 

Dyn  yn  aredig. 

Ledi  wen  lan  yn  eistedd  wrth  tân, 

Heb  figwm  nac  asgwm  na  thropyn  o  waed. 

ToRTH  Gbirch. 

Beth  eiff  i  fyny  yn  felyn  ac  i  lawr  yn  wyn  P    Yd  yn  y  feliv. 


2i6  CYMRU'R     PLANT, 

Beth  sydd  yn  wyn  wyn  fel  7  gwlan, 
Tn  ddn  ddu  íel  y  frân, 
Tn  uwch  na  march, 
Ac  yn  Uai  na  lljrgoden  ? 

EmiNBN. 

Beth  eiff  am  dro  ar  y  llawr,  a  myned  i'r  gongl  i  orffwys  ?    Tsoub. 

Beth  sydd  yn  yr  afon  ar  le  sych  ?    (Ar  les  ých).    Dwb. 

Mewn  dau  gorfE  un  enaid  fu 
Mewn  mudan  yn  llefaru. 

JONA. 

Milgi  bolwyn  brych, 

Llydan  ei  gefn,  a  mawr  ei  wrych 

Ac  wrthych  chwi  rwy'n  dweyd  fy  nghyfEes, 

Ac  enw*r  ci,  mi  henwais  deirgwaith. 

Ac. 

Dyn  yn  hau,  ac  yn  siarad  ag  ef  ei  hun, — 

*'  Os  na  ddôn  nhw,  mi  ddôn,  ac  os  dôn  nhw,  ni  ddôn  nhw  ddim." 

Bbain  ac  yd 

Dau  ddyn  yn  cyfarfod  ar  y  Ifordd,  ac  wyau  ganddynt.  Ebe  un  wrth  7 
Uall,—**  Dyio  imi  wy,  fel  bydd  gen  i  yr  un  faint  a  thydi."  "  Na,"  ebe'r  llall, 
**  dyro  di  un  i  mi,  imi  gael  mwy  o'r  hanner  na  thydi.'^    Faint  oedd  gan  bob  un  P 

Saith  a  phump. 

ii.    dychtmyo  oan  richahd  mobris  b0bbbt8. 

Oddiwith  pwy  ciliodd  Tspryd  yr  Arglwydd  am  iddo  ddweyd  y  gwir  t 

Sambon. 

RHIGWM    WRTH    CHWARE    MIÖ. 

Uygoden  bach  Iwyd, 
Lle  bynnag  yr  wyt, 
Tmguddia'n  ffast,  fEast, 
Rhag  ofn  'ti  gael  cast. 


F      GI,OYN     BYW. 

Gwiw  gennad,  yn  dwyn  gogonedd, — yr  Haf , 
I'w  rwysg  a'i  anrhydedd, 
Tw*r  Oloyn  bychan  glanwedd 
Wêl  ei  lun  ar  ddail  ei  wledd. 

Ffaíri  Bryncir,  W.  Owbn. 


CYHRU'R    PLANT. 


2l8 


CYMRU'R    PLANT. 


OARDD    YR    lESU. 


DOH  E|^.     Oweddol  gfi/lym. 


H.  Brtthon  Huohes. 


:d 

n     :n 

|n    :r 

n    :8    |— 

:n 

8     :n    |8    :n 

r   :—  1 

:8, 

l.Yng 
2.Yr 

:n 

d     :d 

ngardd  < 
les  -  u'i 

8     :8 

|d    :t, 

ìin  hanwyl 
hun  yw'r 

|s    :s 

d    :d    1- 

Arglwydd, 
Garddwr, 

8     :8    I  — 

:d 

Dro8 

A'u 

:8 

r     :d    |d    :d 

wyn-eb  dae  -  ar 
gwylia   hwy  bob 

8     :8    |8    :s 

t,  :-  1 

gron, 
awr; 

s   :—  1 

:d 

d     :d 

|d    :s, 

d    :n    1- 

t 

:d 

ti    :d    |n    :d 

Si  :     1 

:8 

1     :f 

Id'    :1 

1    :s    1- 

:n 

r     :f    |ti   :r 

d   :- 1 

:d 

\fae 
Mae'n 

:8 

d     :d 

blodau 
car-u'r 

f     :1 

|d    :d 

fyrdd  yn 
li   -   li 

|s    :f 

d    :d    1- 

ty-fu, 
fechan, 

f    :n    1- 

:d 

Gan 
Fel 

:s 

li    :li   l8i   :si 

wenu'n  deg  a 
y     gedrwydd-en 

f     :r    jr    :f 

s,  :~  1 

llon. 
fawr. 

n   :—  1 

:n 

f     :f 

In    :f 

d    :d    1- 

:d 

fi    :fi   |8,   :8, 

d   :-  1 

3  Plant  bach  y  byd  yw'r  blodau, 

A  gerir  ganddo  Ef — 
Plant  bach  pob  oes,  pob  teymas — 
Plant  bach  y  wlad  a'r  dref. 

4  Mae'n  caru'r  coch  a'r  melyn, 

Plant  duon  gwledydd  pell ; 
Mae'i  gariad  fel  yr  heulwen, 
Yn  gwneyd  pob  peth  yn  well, 

5  'Does  'run  rhy  fach,  nac  eiddü, 

I  dynnu  'i  sylw  Ef ; 
Na  'run  rhy  wael  a  Uwydaidd, 
Na  wrendy  ar  eu  Uef . 

6  Mae'r  plant  yn  anwyl  ganddo, 

Ehai  bychaiii  f el  nyni ; 
Daeth  er  eu  mwyn  i  Fethl'em, 
A  dringodd  Galfari. 

7  'Eoedd  rhaid  eu  cael  i'w  freichiau, 

Pan  yma  ar  y  Uawr : 
Nid  nef  f'ai'r  nefoedd  Iddo 
Heb  blant,  ryw  dyrfa  fawr. 

8  Os  yw  yn  caru'r  blodau, 

Nid  yw  yn  caru'r  chwỳn  : 
0  !  gwna  ni'n  blant  bach  duwiol, 
A  golch  ni'n  hyfryd  wyn. 


EfeU  H.  B.  HroHES. 


CYMRU'R    PLANT.  219 

MORDAITH     OAPTBN    OOOR. 

(t  bsdwabbdd  otf&bs.) 

VII.      TIRIONDBB   A   60LBUNI. 

TAD.    Pa  le  y  i^adawsom  ein   archwilwyr   Prydeinig   y   tro 
diweddaf,  Ifor  ? 

Ifor.  Ar  draethell  New  Guinea,  fy  nhad,  yn  gobeithio  na  buasai 
yn  rhaid  iddynt  wrthsefyll  yr  ynyswyr.  A  gymerodd  hynny  le,  fy 
nhad? 

Tad.  Do.  Ond  y  mae  yn  dda  gennyf  allu  dy  hysbysu,  er  i'n 
dynion  orfod  eu  dydirynnu,  nes  peri  iddynt  ffoi  fel  am  eu  bywyd, 
ni  bu  dim  mwy  na  hynny.  Dechreuad  y  ffrwgwd  oedd,  i  dri  o'r 
anwariaid  ruthro  allan  o'r  goedwig  tuag  at  ein  dynion,  gydag 
ysgrechfeydd  anaearol.  Ac  wrth  redeg,  taflodd  y  blaenaf  rywbeth 
tanllyd  o'i  law  at  ein  boneddwyr,  yr  hwn  oedd  yn  tanio  fel  pylor, 
ond  heb  wneyd  y  trwst  Ueiaf.  Goliyngodd  y  ddau  arall  eu  saethau 
yn  dra  deheuig  at  ein  morwyr.  Yna,  taniodd  ein  trinwyr  arfau 
cyfarwydd  atynt  hwythau,  ergyd  o  fin  belenau ;  ond  ni  bu  hynny  yn 
ddlgon  o  rybudd  iddynt  i  gadw  draw ;  felly,  darfu  i'n  dynion  wneyd 
prawf  beth  allai  un  belen,  oedd  gymaint  o  fsûnt  a  chawod  o'r  rhai 
mân,  wneyd.  Ac  ar  waith  y  Capten  Cook  yn  gorffen  y  sill 
ddiweddaf  o'i  orchymyn  i  danio,  gollyngwyd  y  belen,  ac  wrth  ei 
chlywed  yn  chwibanu  heibio  iddynt,  ac  yn  chwilfriwio  y  llawr  yn  eu 
hymyl,  argyhoeddwyd  hwynt  mai  gwell  na'u  tân  a'u  saethau  fuasaì 
iddynt  ymddiried  i'w  gwadnau.  Ac  yr  oedd  eu  henciliad  yn  un 
cyflym  a  thra  dyddorol  i  edrych  arno.  Am  nad  oedd  gan  Capten 
Cook  yr  un  amcan  i'w  ddirgymeil  i  oresgyn  y  wlad,  na  dim  mwy  na 
boddhau  ei  gywreinrwydd  ef  a'i  gwmni,  ac  hefyd  gan  ei  fod  yn 
argyhoeddedig  nas  gellid  ennill  cyfeiiigarwch  y  brodorion  yn  y 
panh  hwnnw  o  New  Guinea.  nid  oedd  ganddo  ddim  gweli  mewn 
golwg  na  dychwelyd  at  y  bad  gyda  brys.  Wedi  cyrraedd  y  bad, 
rhwyfasant  ymlaen,  ochr  yn  ochr  a'r  brodorion  oedd  wedi  dyfod  i 
lan  y  môr  i  gynorthwyo  eu  cydwladwyr.  Tybid  eu  bod  yn  agos 
I  gant  mewn  nifer.  Yr  oeddent,  o  ran  eu  hymddangosiad,  yn  debyg 
i'r  New  Hollanders  0  ran  taldra,  a'u  gwallt  wedi  ei  docio  yn  fyrr. 
O  ran  lliw  eu  crwyn»  nid  oeddynt  mor  ddu ;  y  rheswm  am  hynny, 
dìgon  tebyg,  oedd  eu  bod  yn  talu  mwy  o  sylw  i  lanweithdra  na'u 
çymydogion  y  tu  arall  i'r  dwfr ;  ac  hefyd  yr  oedd  y  trueiniaid  yn 
hollol  noethion.  Pan  oedd  ein  boneddwyr  yn  bwrw  golwg  amynt 
oddiar  y  bâd,  parodd  hynny  iddynt  grochwaeddi  yn  arswydus  o 
fÿgythiol,  a  thaflu  y  ffaglau  tân  crybwyliedig  fel  cawodau  yn  dyfod 


220  CYMRU'R    PLANT. 

o  ddrylliau.  Yr  oedd  y  tir  a  welid  ym  mhob  man  ar  y  glannau  wedi 
ei  orchuddio  â  choed  íFrwythlawn  o  bob  math  a  berthyna  i  ynysoedd 
mwyaf  ífrwythlawn  Môr  y  De.  Yn  fuan  wedi  iddynt  ddychwelyd  iV 
Uong,  hwyliasant  i  gyfeiriad  y  gorllewin.  Yr  oedd  y  Capten  yn  awr 
yn  benderfynol  na  threuliai  ychwaneg  o  amser  yn  y  parthau  yma 
o'r  byd. 

Ifor.    Beth  oedd  ar  y  coed,  fy  nhad  ? 

Tad.  Yr  oedd  rhai  o'r  swyddogion,  yn  arbennig,  yn  daer  am 
anfon  nifer  o'r  dynion  i  dorri  i  iawr  gymaint  a  allent  o'r  coed 
ífrwythau  oedd  yn  eu  golwg  ar  y  lan,  er  mwyn  cael  y  gwahanol 
(frwythau  oedd  amynt  Ond  nacaodd  y  Llywydd  hynny  iddynt 
gyda'i  bendertyniad  arferol ;  ac  nid  yn  unig  gwrthododd  eu  cais,  ond 
rhoddodd  gerydd  llym  iddynt  yn  ei  ddull  boneddigaidd  arferol. 

Ifor.  Pam  fy  nhad  ?  Oni  fuasai'n  ddymunol  iawn  cael  y  ffrwythau ? 
Buasai'r  boneddwyr  yn  medru  dweyd  beth  oedd  eu  natur  a'u  blas. 

Tad  Dangosodd  iddynt  bod  y  weithred  a  geisient,  os  caffent, 
yn  un  anghyflawn.  Drwy  yr  hoU  daith,  ni  ddefnyddiodd  fesurau 
gorfodol  at  neb ;  ond  ymddygodd  at  bawb  yn  deg  a  thirion.  Ond 
buasai  caniatau  eu  cais  iV  swyddogion,  yr  adeg  yma,  yn  groes  i'w 
egwyddorion  mwyaf  cysegredig;  a  hynriy  i  ddim,  ond  er  mwyn 
meddiannu  ychydig  gannoedd  o  gnau  cocoa.  Hefyd,  tra  thebyg  y 
buasai  y  fath  ymddygiad  yn  arwaln  I  gyflafan  waedlyd  mewn  man 
arall  ar  yr  un  arfordir,  pan  fuasai  y  cwmni  wedi  gorfod  glanio, 
feallai,  i  chwilio  am  ddwfr,  neu  i  adgyweirio  y  llong,  neu  i  ryw 
achos  arall  gwir  angenrheidiol.  Rhoddodd  y  Llywydd  iddynt 
amryw  o  resymau  ereill  yn  erbyn  eu  hamcan  anheg  a  pheryglus. 

Ifor.     A  aethant  i  dir  yno  wedyn  ? 

Tad  NaddOy  gadawsant  New  Guinea,  a  buont  yn  morio  ymysg 
y  miloedd  o  ynysoedd,  mawr  a  bach,  sydd  yn  y  môr  hwnnw,  yn 
enwedig  Batavia,  Sumatra,  a  Java. 

Ifor.    Beth  oedd  y  peth  rhyfeddaf  welsant  yno  ? 

Tad  Pan  oeddynt  ar  dueddau  Java,  tua  deg  o'r  gloch  y  nos, 
sylwasant  ar  oleuni  rhyfeddol  yn  y  (Turfafen,  tebyg  i'r  goleuni 
gogleddol  {Aurora  Boiealis),  ond  yr  oedd  ar  brydiau,  oherwydd  ei 
eangder,  yn  gwahaniaethu'n  fawr.  Trwy  a  thu  allan  i'r  llen  goleuni. 
ymsaethat  pelydrau  o  oleuni  disgleîriach,  gan  fyned  a  dychwelyd, 
fel  y  gwna  yr  un  gogleddol,  ond  yn  hollol  heb  yr  ymgryniad  a 
nodwedda  y  goleuni  ysblennydd  hwnnw.  Yr  oedd  coríf  y  goleuni 
dieithr  hwn  i  gyfeiriad  y  deddwyraln  i'r  llong.  Parhaodd  heb 
arwydd  o  leihad  hyd  ddeuddeg  o'r  gloch.  Pa  gyhyd  wedi  hynny 
nis  gwyddai  y  morwyr,  oblegid  yr  oeddynt  wedi  myned  i  gysgu. 

Ifor.     Hhaid  i  ninnau  fynd  i  gysgu.    Nos  da,  fy  nhad. 

Dinas  Morgannwg.  William  James. 


CYMRlíR      PLANT, 


y    MsitiyyDD. 


LLBNNI'r  coed  a'r  eiddew. 


Yn  dìddoa  lecliu  sy dd ; 
Fel  pentwT  o  wjTddleBni, 

O  bell,  jmddeng^B  boD, 
A'i  dSr,  iel  genHii  ogof. 

Yng  ngbanol  deiliog  ftOD. 

Os  gof jn  wnel  l'v  pbercheii, 

Betb  aUsti  fod  ef  hoed, 
A'l  f  jB  fe  ddeDRf  B  iti 

Ei  boedran  sr  j  coed  ; 

"  Mae'n  heii,  mae'n  hen  iawn,"  meddai, 

A  pharch  jn  nodi  ei  wedd, 
*'  Uae  wjrion  ei  hadeiljdd 

Er«  pumoes  jn  y  bedd." 

Yne  ngbaDol  gleanl'r  elddew 

Y  nytba'r  derjn  to, 
A  thjbia  nad  oea  fwthjn 

Diâdosach  jn  j  fro  i 
Mae'n  diolch  am  gael  njtbu 

Metrn  deildj  ajdd  mor  dlws, 
Ao  am  fod  jmbortb  blasuB 

Mor  agoB  at  ei  ddrwB. 


Mae'r  olwjn  fawr  a'r  melni 

Yn  rhuo  jn  ddi-daw, 
Fel  adsain  mân  daraoau 

Pan  ío  jstorm  gertlaw  ; 
Ond  er  j  awu  a't  dwndwc, 

Mae'r  oll  jn  gwnejd  en  rhan, 
0  snwd  j  maee  ceir  jmborth 

Benditbiol  jn  j  man. 

Ni  welsocb  j  melin  jdd  P 

Ni  wyddoch  fnth  un  yw, 
Na  beth  aydd  yn  ei  flino, 

Nft'r  fCordd  jr  hoEta  íyw ; 
Mae'n  farfog  a  thnwedog, 

Anaml  y  bydd  jn  llon, 
Ond  calon  rydd,  garedÌR 

Sj'n  gjtru  gwaed  ei  íron. 

Ni  wjr  am  Bwjulon  prlod, 
Na  rbwjmau  modrwj  'chwaith, 

Waith  teithiodd  banner  einloeB 
Yn  seugl  ar  ei  datth  ; 


Bu  ft.exiAào  gatiad  nnwaitb, 
A'l  galon  wrthi  'ngljn, 

A  deil  jn  ddi^el  eto 
I  Ijnu  wrtb  y  ínn. 

T  plant,  I  weld  y  m'linydd, 

Bob  djdd  yu  gyson  ant, 
A  fíwjddant  wrtb  ei  wyneb 

Pa  gToeeo  ganddo  gant ; 
Bu'r  becbgyu  wrth  byBgota 

Vn  rhwjBtro  dwr  ei  lyn, 
A  gwelant  jn  ei  olwg 

Ei  fod  jn  cofio  hju. 

Ond  croeao  ga'r  genetbod 

I  groesi  droB  y  ffln, 
Deil  yntftu  nn  er  engno 

Y  mâi  oddiar  ei  miu  ; 
A  gwjT  pawb  pam  yr  bo9a 

Uaël  boDUO  yu  el  gSI,— 
Mae'n  uìth  i  rywun  arall 

A  garat  flwyddi'n  ol. 


222 


CYMRU'R     PLANT. 


Pan  ddelo  adeg  silio, 

Fe  geisia  pawb  o*r  plant 
Gymodi  a'r  melinydd, 

A'i  barchu  megis  sant ; 
Nid  gwell  y  gŵyr  y  gwcw 

Ei  phryd  i  groesi'r  môr, 
Nag  'gẃyr  y  plant  yr  adeg 

Gant  silied  wrth  y  ddôr. 


Hwy  wyddant  am  y  m'linydd, 

Fod  ganddo  galon  hael, 
Ac  nad  yw  dlg  ei  fynwes 

Mor  f awr  a  gwg  ei  ael ; 
Mae  yntau  o*u  direidi 

Tn  sugno  cudd  fwynhad, 
Sydd,  megis  balm,  yn  rhoddi 

I*w  galon  esmwythad. 

G. 


PISTYI4I     PSN    BRYJS      CÄRROO. 

A  saif  ar  ochr  y  brif-ffordd  sy*n  arwain  drwy  Gwm  Penmachno  i  Ffestiniog. 


HOFF  Bistyll  Pen  Bryn  Carrog, 
Teilyngi  bwt  o  gân, 
Adfywio  y  búnderog 

Wna'th  beraidd  ddyfroedd  glân ; 
Pa  sawl  pererin  egwan 

Erioed  fu'n  plygu  glin 
I  roi  i'th  wefus  gusan 
Tra*n  drachtio'th  loew  wîn  P 

O  darddle'r  Gonwy  enwog, 

Ar  warr  y  Greiglwyd  f awr, 
T  treig]a*th  ddwr  grisialog 

Drwy  fron  y  graig  i  lawr ; 
A'th  dafod  arian  draetba 

Tn  gyson  wersi  drud, 
Er  pan  y  cerddaist  gynta 

Ar  archiad  Crewr  byd. 

Wyt  gymwynasydd  ffyddlon 

Pob  oes,  heb  un  nacad, 
Caiff  gwreng  a  bonedd  ddigon 

O'th  winoedd  di  yn  rhad ; 
O'r  miloedd  wasanaethaist, 

Oes  un  all  gyfri*th  oed  P 
O'r  lluoedd  ddisychedaist, 

Ni  lygraist  neb  erioed. 

Fenmaehno, 


Pan  dry  yr  ieuanc  hoenus 

I*th  lon  gusanu  di, 
Dy  wefus  bur  wna'n  hysbys 

Heirdd  Iwybrau  parch  a  bri ; 
Tng  nghlust  yr  hwn  sy'n  diogi 

Sibryda'th  fywiog  ffrwd, — 
*  *  Segurdod  sydd  yn  peri 

I'th  arfau  wisgo  rhwd." 

Ar  delyn  meibion  Uaf  ur, 

Chwareuir  cân  o  glod 
I  ti  am  weini  cysur 

I'r  rhai'n,  wrth  fynd  a  dod ; 
Tm  mhoethion  frwydrau  bywyd^ 

Pereiddi  wermod  siom ; 
A'th  win,  dan  fatch  o  adfyd, 

Sy'n  faím  i  galon  drom. 

Drych  wyt  o'r  pur  o  galon, 

Ar  d'ymdaith  drwy  y  byd, 
Er  pob  ymwneyd  â  dynion, 

Tmburi  di  o  hyd ; 
Cyflenwir  di  o  drysor 

Darpariaeth  lor  di-ffael 
I  ddyu,  sydd  yn  anhebgor, 

Drwy  law  Rbagluniaeth  hael. 

OwAiN  T.  Daties  {Owain  Maehno.) 


Penmaehno. 


YR     SH^DYDD. 

Peraidd  gantor  dôr  y  dydd, — a'i  swynol 
Hosanna  yw'r  Hedydd ; 
Uwch  llwybrau'r  bannau,  beunydd, 
0  oriel  aur  ei  alaw  rydd. 

O.  T.  Dayies  {Owain  Machno.) 


CYMRU'R    PLANT. 


OTMRr     ODDICARTR^F. 


'Y'  GYMRU  y  mae  Prydain  yn  ddyledus 
am  ddau  wr  enwocat  cyfalaf  a  llafur. 
Os  rfaoddodd  Cymru  eî  hapostol 
Uafur  i  Brydain,  rhoddodd  Iddi 
hetyd  brìi  wasanaethwr  Cyfalaf. 

Ganwyd  Samuel  Jones  Loyd, 
Medì  25.  1796  Ete  oedd  untg; 
fab  ei  fam  a'i  dad.  Gweinido^ 
Ymndllduol,  o  sir  Gaerfyrddin,  os 
nad  wyf  yn  camgymeiyd,  oedd 
y  tad  Lewis  Loyd.  Daeth  i 
Fandiester,  ac  yno  prîododd  Sarah 
Jones,  merch  bancer  cyfoethog. 
Wedi  priodi,  ymdaflodd  Lewls 
Loyd  i  fusnes  y  banc;  daeth  yn 
bartner  yn  Jones'  Manchester 
Bank,  a  sefÿdlodd  yn  Llundain 
g^angen  o  Fanc  Jones,  Loyd,  a'u 
Cwmnì.  Htvn  a  ddaeth  wedi  hynny  yn  Fanc  Llundatn  a  Ẃest- 
minster, — un  o  fanciau  goreu  a  chryfaf  y  dyddíau  hyn. 

Anfonwyd  Samuet  Jones  Loyd  i  ysgol  Eton,  ac  oddîyno  i  Goleg 
y  Drindod,  Caergrawnt 

Vn  1844,  cymerodd  le  eì  dad  yn  y  Banc.  Bu'n  hynod  Iwyddìannus 
yn  ri  fusnes,  oherwydd  ei  uniondeb  a'i  grafider.  Bu  farw  yn  un 
o'r  gwŷr  cyfoethocaf  ym  Mhrydain,  yr  oedd  ei  eiddo  personol  dros 
ddwy  fíliwn  0  bunnau. 

Ond  nid  iddo  ei  hun  yn  unig  y  llafurìodd.  Bu  yny  Seneddo  1S19 
hyd  1828,  yn  aelod  dros  Hyde.  Yn  1832  methodd  ennill  sedd  ym 
Manchester.  Rhyddfrydwr  oedd  o  gred,  ac  yr  oedd  yn  daradwr 
dymunol  a  hyawdl, 

Ar  fanciau  yr  oedd  ei  air  yn  awdurdod,  Yr  adeg  honno,  tin  o 
brif  amcanion  gwladweinwyr  oedd  cael  rbyw  fodd  i  rwystro  î 
fandau  dorrí.  Pan  dorrai  banc,  ai  cythrwfl  drwy'r  deyrnas,  a 
UyRetheirid  masnach  gan  ofn  a  drwgdybiaeth  am  flynyddoédd.  At 
Samuel  Loyd  Jones  y  troaî  gwŷr  enwocaf  y  dydd  am  gyfarwyddyd. 
Yr  oedd  b»-n  y  bancer  yn  bendant.  Credü  fod  y  banciau  yn 
dehiyddio  gormod  o  arîan  papur,  ac  heb  gadw  aur  yn  eu  coffrau  i 
gyfarfod  a'r  galw  os  byddai  pobl  yn  colli  eu  ffydd  yn  y  papur  ac  yn 


224 


CYMRU'R     PLANT. 


galw  am  eu  haur.  Credaî  y  gallai  y  diífyg  ffydd  gael  ei  achosi  yn 
sydyn,  ac  na  chai'r  banciau  amser  i  alw  eu  dyledion  hwy  i  mewn 
i  fedru  talu  pan  ddeuai'r  galw.  Felly  dol  drwgdybiaeth  ac 
anesmwythyd  i  barlysu  masnach. 

Cynhygiodd  fod  i'r  Llywodraeth  bennu  faint  o  bapur  {bank  notes) 
fedrai  banciau  gynnyg  i'r  cyhoedd,  a  gorfodi'r  banciau  i  gadw  aur 
yn  eu  coflrau  ar  gyfer  pob  papur  antonent  allan.  Am  flynyddoedd 
Ìawer  bu  yn  dadleu  mai  hyn  ddylid  wneyd. 

O'r  diwedd,  ymaílodd  Syr  Robert  Peel  yn  y  dasg,  ac  yn  ol 
dysgeidiaeth  Arglwydd  Overstone  y  gweithredodd.  Yn  Bank 
Charter  Act  1844  y  gwnawd  hyn.  Yn  ol  y  gyfraith  hon,  nid  oes 
ond  Ariandy  Lloegr,  a'r  banciau  oedd  mewn  bod  cyn  1844,  i  gael 
defnyddio  arian  papur.  Ac  ni  chaiíf  Ariandy  Lloegr  ddetnyddio 
papur  pumpunt  heb  gadw  pum  sofren  ar  ei  gyfer,  rhag  y  bydd  eu 
heisiau. 

Y  mae  mwy  nag  un  farn  am  y  Ddeddf  1844,  ^^^  rhaid  i  bawb 
gyfaddef  ei  bod  wedi  gwneyd  Uawer  i  esmwythau  otnau  rhai  sydd 
ag  arian  yn  y  banc ;  rhydd  sicrwydd  i'r  cyhoedd  fod  arian  yn  y 
banciau  ar  gyfer  y  papurau  pumpunt  sydd  yn  hyrwyddo  masnach. 

Yr  oedd  lîawer  o'r  dyngarwr  yn  Arglwydd  Overstooe.  Bu  o 
wasanaeth  mawr  i'r  Orìel  Genedlaethol  {National  Gallery),  ac 
yn  enwedig  i  Arddanghosfa  Fawr  1852. 

Felly,  mewn  masnach  hetyd,  wele  engraiflft  o  Gymro  wedi  codi 
i  gyfoeth  dirfawr  ac  i  ddoethineb  graí!  a'i  gwna'n  enwog  yn  hanes 
Cyfalaf. 


AR     FIN     Y     DON. 


BRYDFERTH  ieuanc,  ydwyt,  donn, 
Fel  genethig  f  wyn  ei  bron  ; 
Dawneio'n  ysgafn  ar  y  graig 
Wnei  di  beunydd,  awynol  aig  ; 
Llifo,  llifo,  wnei  mewn  hedd 
Heb  ol  goád  ar  dy  wedd. 


Chwery*r  awel  â  dy  fin, 

Ai  am  hynny  *rwyt  ti'n  flin  ? 

Aros  weithian,  bydded  ust, 

Dwed  dy  hanes  yn  fy  nghlust, — 

Na !  paid  aros  ar  dy  hynt, 

Dos  ymlaen  ym  mraich  y  gwynt. 


Trefeeea, 


Hoffaf  wrando  swn  dy  gân, 
Hoft'af  wylio'th  donnau  mân, 
Fel  y  torrant  ar  y  traeth, 
Gwynnach  ynt  na  lliw  y  llaeth  ; 
Hoffwn  aros  yma*n  hir, 
Ar  y  lan  yng  nghwmni'r  pur. 


HuoH  Edwards. 


Gyfeirlad  y  golygydd  yw,— Owin  M.  Edwa.bd8,  Lincoln  Colleoe,  OrFOüD. 


ABOBAyFWTD  A  OVTHOKDDWTD  OAH  HUOHSB  AKD  80K,  66.  HOPI  8TBHXT,  OWBBOBAM . 


AT    V     PLANT. 


AE  cyfrol  btydferth  o  emTnnan  yr  hen 
ddiwr^adaa  wedi  ai  otyhoeddf.  Galllr  ei 
cIiKel  mewn  Bmleu  am  awHt,  neu  mewn 
Ulsii  (yn  unffarf  a  ChjîiOi  j  Fil)  am 
ddennaw  celnios,  Mae  uniTw  ddarloti- 
lan  jnddi  o  tien  oiegethwyTahenâdiwjg- 
wyrOjmru.  "Gwrelchiony  DiwyglBdiiu" 
yw  el  henw,  nid  oes  dim  o'r  emynn&n  jn 
j  llTÍran  bymnati.  Ceir  hi  o  awyddfa 
Ctmbd,  CBernarfon. 

AIaib.  Yc  «yf  wedi  meddwl  droion  am  roddi 
hanea  bwthynod  dinod  Cymm.  Bydd  darlun  a 
hHues  bwthyn  Plas  y  Mwswm,  yn  «ir  Benlra,  yn 
y  rhityn  neaaf. 

L.  S.    Of  mai  arfer  oaddorion  yw  yBffrÌfennn  "  chware'r 

delyn,"  jn  lle  "  canu'r  delyn,"  y  maent  yn  jBgTffennn.  yn 

angliywÌT.      Y  mae'r  ymadiódd   "  chware'i  delyn  "  mor 

hwnre  com."      "Canncom,"   "canu'r  delyn," 

"  tyddgywir. 

pethbychan"  , 

oedd  j  peth  bach  tly»af  wbIbìb  i.  Dywedaf  withych  betb  oedd  y  pèth  bach  tlwa 
welals  ddiweddaf .  Yr  oeddwn  jn  dringo  üechwedd  j  Lledwjn  Mawi  ym  mia 
Gorffennaf  dìweddaf.  Fan  oeddwn  ar  jatlje  glaBwelltog  j  mjnjdd,  sjlwn  fod 
"t  ^TT  yn  bob  lllw  ohetwydd  y  aychdei,  a  sTnnwn  at  amrjwiaeth  mawr  y 
rn  gjdjn,  djna  iar  fjaydd  yn  codi,  ac  yn  cymeryd  ami  fod  yn  gloff 

Janc  ymaith.     Gwyddwn  fod  ganddi  rywbeth  i'w  guddio ;  a  thra  ji  oedd 

M  jn  celaio  fy  cenn  i'w  ailjn,  edrychais  yn  fanwl  ai  yr  ysmotyn  y  codaeaì  o 
hoao.  Toc,  gwelwn  giw  iar  fynydd  yn  Befyll  yn  beiffaitÛ  lonydd  ju  j  hyrwellt. 
Tr  oedd  ei  hwian  tljsion  ji  nn  fath  yn  onion  s  lUwiau  j  gwellt  o'i  amgylch, — 
s  thyhiwn  na  welaís  beth  bacb  iJjsach  erloed.  Ni  aihoBalB  with  ei  beu  jn  hli, 
yi  oédd  mam  brjderuB  geillaw.  Ònd  teìmlwn  fod  UìwIbu  y  bjchan  yn  el  guddio 
rhaf;  trem  hebog  o'r  Aian  oedd  jn  jr  awyr  fiy. 

H.  E.  1.  Fel  y  mae'n  digwydd,  nid  oes  eisian  dyblu  yr  un  Uythjien  yn  yi  un 
o'r  tali  oan  2.  "YBgiifennu"  ddjwed  Gogleddwr;  "jBgrifBnu"  ddywed 
DehenwT.  3.  Dylai  pawb  gael  aUIebu  fel  y  roynn ;  nld  oes  elalau  unffurflaetb 
■iUeba  mwy  nag  iinffnrflBeUi  aidduU.  Mewu  rhai  o  yagoUon  goieu  Lloegr,  nl 
loddir  pnya  o  gwbl  ar  siUeba  nnSurf . 

Ab  Cyma».  Yr  ydjeb  jn  Blcr  o  íod  jn  fwj  dedwydd  os  sylwch  ai  hethau  o'ch 
cwmps«.  Yr  wjf  jn  gwneyd  fy  ngoreu  i  gael  jBgnfenwyr  medrua,  a  meddwl  a 
ialth  glii  ganddynt,  ì  eBbonio  pethau  i  chwi,— megis  ser,  blodan,  ac  Bdai.  Os 
bydd  jr  ertbyglaa  yn  anodd  eu  deaU,  gwnewch  jmdiech ;  daw  pethau  yn 
olenach  I  chwi  o  byd. 


ffif'í 


(^MRU'R    íPlANT. 


Ctí.  XIV.  AWST,     1905. 


MERCH     UCBBZiWR     A     MERCH     GWLADWR. 

AR  yr  unfed  dydd  ar  ddeg  o'r  mis  hwn,  byddis  yn  dsthlu  can- 
mlwyddìant  Ann  GrifHths  yn  LUnfyllin.  Bydd  pob  enwad  a 
phob  plaid  yn  anton  cenhadon  yno.  a  bydd  Cymru  í  gyd  yn  meddwl 
am  y  dyrfa  yn  Llanfyllin  y  diwrnod  hwnnw. 

Pam  y  daw  rbai  o  bob  rhan  o  Gymru  at  eu  gilydd  i  gofìo  am 
ferch  amaethwr  yo  sir  Drefaldwyn,  gan  mlynedd  wedi  ei  marw  ? 
Canodd  emynnau,  ac  y  mae  yr  emynnau  hynny  wedi  mynd  yn  rhan 
o  addysg  pob  Cymro,  ac  yn  faeth  hytryd  i'w  enaid.  Nid  oes  dim 
ya  ein  hiaith  ni  yn  dangos  cariad  yr  lesu  fel  y  gwnaemynnau 
Ann  Griflìths. 

Nid  yn  nhre  Llanfyllin  y  ganwyd  nac  y  claddwyd  Ann  Gf illìths. 
Y  mae  ei  bedd  yn  Llantìhangel  yng  Ngwynfa,  tua  phum  militir  i'r 
wlad;  ac  y  mae  ei  chartref,  Dolwar  FẂh,  yn  bellach  na  hynny. 
Ond  yn  Llanfyllin  y  cafodd  greiydd.     Daeth  yno  ar  ddydd  heulog 

Si  yr  haf  i  chwilìo  am  bleser.  Cyfarfyddodd  ar  yr  heol  â  hen 
rwyn  i'w  thad,  ac  aeth  honno  a  hl  i  glywed  pregeth  gan  wr 
dieitbr.  Benjimin  Jones,  Pwllheli,  oedd  yn  pre^ethu;  ac  wrtb 
wrando  ar  y  laregeth,  newidiodd  bywyd  Ann  Gritfìths. 


228 


CYMRU'R    PLANT. 


Yn  y  fynwent,  ar  ben  y  bryn,  y  gorliwys.  Yn  yr  un  fynwent  a  hi 
hun  prydyddes  Gymreig  arall,  sef  Gwerfyl  Fychan.  Llais  Adtywiad 
Dysfif  oedd  Gwerlyl  Fychan;  llais  Diwygiad  Crefydd  oedd  Ann 
Griífìths.  Peth  rhyfedd  eu  bod  yn  digwydd  huno  yn  yr  un  fynwent 
wledig  belL 

Canodd  Gwerfyl  Fychan  yn  odidog  i  Dduw  a'r  lesu,  ond  tlysni  y 
byd  hwn  weiodd  hi  yn  bennaf.  Swynwyd  Ann  Griffitlis  gan  gariad 
ei  Gwaredwr,  ac  y  mae  rhyw  lawenydd  sancteiddiol  yn  ei  hemynnau 
nas  gwn  i  am  ddim  tebyg  Iddo  yn  ilenyddiaeth  y  byd. 

Yr  oedd  y  ddwy  yn  llawn  athrylith.  Yr  oedd  Gwerfÿl  yn  ferch 
uchelwr,  ac  yn  un  o  deulu  o  feirda  enwog.  Yr  oedd  Ann  yn  ferch 
gwladwr,  a'i  chartref  heb  fod  yn  anhebyg  i  filoedd  cartrefí  gwledig 
Cymru.  Ond,  megis  mewn  hanes,  felly  mewn  Uen^rddiaeth,  y  mae 
cariad  yr  lesu  yn  codi'r  gwan,  yn  rhoddi  iddo  gân  un  yn  arglwydd 
ar  fyd  a  bedd  a  thragwyddoldeb, — 

^*  Byw  heb  wres  na  haul  yn  taro, 

B jw  heb  ofni  marw  mwy, 
Pob  rhyw  alar  wedi  daríod, 

Dím  ond  canu  am  f arwol  glwj  ; 
Noflo  yn  afon  bur  y  bywyd, 

Bythol  heddwch  sanctaidd  Dri, 
Tan  dTWjniadan  digymylau, 

Gwerthfawr  angau  Galfari." 


m^ 


GAWN     NI     GANU? 


OMOE  felus  yw  clodforedd 
Adar  am  yr  Haf  a'i  swyn ; 
DroB  y  bryniau  hed  melodedd 

Telyn  yr  awelon  mwyn ; 
Llawn  yw*r  cread  o  gerddoriaeth, 

Tonni  mae  ei  anthem  gref ; 

Daw  ar  fynwes  tonn  peroriaeth, 

Hiraeth  am  ganîadau'r  nef. 


Cân  a  moliant  sy'n  melysu 

Bywyd  yr  angylion  glân ; 
Hedd  a'i  ddwsmel  sy'n  cysegru 

Calon  dyn  yn  neuadd  cân  ; 
Ar  ol  gwledda  ar  eosaidd 

LeÌBÌau  mêl  y  wlad  a'r  dref ; 
Gkiwn  ni  deimlo  swyn  angylaidd, 

Mwynder  mawl  emynnau'r  nef  ? 


Tyrd,  fwyn  fiwsig  nef-anedig, 

Puro'r  byd  yw'th  nefol  nôd ; 
Môr  o  ganu  bendigedíg, 

Ddylai  llais  ein  diolch  f od ; 
Oàn  a  gobaith  fo'n  tryloewi 

Bywyd  heb  anghydsain  lef ; 
Nes  daw'r  bore  cawn  glodfori 

lesu  ar  delynau'r  nef . 


T  BoOa. 


BlCHA&D  AB   HUOH. 


CYMRU'R    PLANT.  229 

GWIADYS     A     OWII,YM. 

^  II.    gtda'r  tylwyth  tbg. 

%/r  oedd  wedi  dychryn  fcymBÌnt,  tel  na  w/dda!  yn  iawn  pa  beth 
f[  i'w  wneuthur.  Meddyliodd  unwdth  am  redeg  gartref,  ond 
ymwrolodd,  ac  aeth  at  y  dyn  bychan  rhyfedd,  a  gotynnodd 
am  ei  biser.  A  gofynnodd  hefyd  ym  mha  le  yr  oedd  y  llall 
Dywedodd  yntau  wrtho  ei  fod  wedi  myned  a  hwnnw  i  fewn  trwy  y 
fynedfa  gul  oedd  Grwilym  yn  ei  gweled  o'i  ílaen.  A.rchodd  yr  hen 
ddyn  bach  i  Gwilym  ei  ddilyn  ef,  a  gwnaeth  yntau»  a  bu  yn  cerdded 
am  hir  trwy  y  fynedfa.  Ond  o'r  diwedd,  arhosodd  yr  hen  ddyn  bach, 
a  gwelai  Gwilym  ef  yn  curo  ar  y  graig  ft'i  flon  wen  fechan  oedd 
ganddo  yn  ei  law,  a  symudodd  darn  o'r  graig,  gan  eu  goUwng  i 
neuadd  eang,  yr  hon  oedd  yn  rhy  ddisglaer  i  Gwilym  allu  edrych 
ami. 

Dododd  ei  ddwylaw  ar  ei  wyneb.  Ond  cyffyrddodd  yr  hen  ddyn 
bach  et  ft'i  ffon,  a  gallodd  edrych  ar  yr  hoU  ysplander  wedyn. 
Gwelai  o'i  flaen  eu  brenin  wedî  ei  wisgo  ft  manteli  las,  yr  hon  oedd 
wedi  ei  haddurno  ag  aur,  a  choron  o  berlau  ar  ei  ben,  yn  eistedd 
ar  orsedd  wedi  ei  gwisgo  ag  äur  pur.  Yr  oedd  yr  olwg  bron  a 
dallu  neb  a  edrychai  amynt  heb  gael  eu  cyffwrdd  ft'r  ffon  wen.  Yr 
oedd  popeth  yno  wedi  ei  wisgo  ag  aur,  a'r  bodau  bychain  yn 
dawnsio  o'i  amgylch,  ac  yn  edrych  mewn  cywreinrwydd  arno. 

Gofynnodd  Gwilym  i'r  brenin  yn  wylaidd  am  ei  fwyar.  Ond 
atebodd  y  brenin  eu  bod  wedi  myned  i  wneyd  teisen  ar  gyfer  y 
wledd  oedd  i  gael  ei  chynnal  yno  y  noson  honno,  a  dywedodd 
ymhellach  y  talai  ef  am  danynt,  ac  y  cai  Gwilym  fyned  at  ei  fam  y 
bore  dilynol. 

Yno  y  bu  am  beth  amser  yn  dawnsio  ac  yn  canu,  ac  hefyd  yn 
bwyta  o'i  fẁyar  et  ei  hun,  gyda'r  rhai  y  bu  yn  cael  cymaint  o  helynt. 
Yn  swn  y  canu  a'r  dawnsio,  syrthiodd  Gwilym  i  drwmgwsg. 

Deffrodd  yn  y  bore,  a  gwelai  ei  hun  ar  y  twmpath  y  bu  bron  iddo 
a  chysgu  wrtho  y  noswaith  gynt.  Ai  wedi  breuddwydio  yr  oedd  ? 
Ni  wyddai  yn  iawn.  Teimlai  ei  bocedi  i  edrych  a  oedd  ynddynt 
ddim  arian  am  y  mwyar.  Na,  nid  oedd  yno  ddim.  Rhaid  oedd 
troi  gartrefy  ac  adref  yr  aeth  gyda  chalon  drom,  heb  fwyar  nac  arian. 

Curodd  y  drws,  a  daeth  ei  fam  i'w  agor.  O,  yr  oedd  yn  dda 
ganddi  ei  weled  wedi  dyfod  adref  yn  ddianaf,  a  gofynnodd  ym  mha 
le  y  bu,  a  Uawer  o  gwestiynau  ereiU,  a  dywedodd  yntau  mai  chwilio 
am  y  mwyar,  ac  nad  oedd  wedi  eu  cael.  Ond  yr  oedd  yn  rhy 
flinedig  i  ateb  llawer. 

Hwyrach  y  bydd  rhywun  yn  gofyn  paham  na  fuasai  yn  gwneyd 
bwyd  iddo.     Buasai  hynny  yn  naturiol  iawn,  ond  yr  oedd  y  tamaid 


230 


CYMRU'R    PLANT- 


diweddaf  wedi  mynd,  ac  nid  oedd  ganddi  ddim  arian  i  brynnu 
ymborth.  Ond  y  mae  Uawer  o  wirionedd  yn  yr  hen  ddihareb 
Grymreig» — "  Yr  awr  dywyllaf  yw  yr  awr  agosat  i  ddydd/'  Felly  yr 
oedd  y  tro  hwn. 

Daeth  Gwladys  i'r  Uawr.  Nid  oedd  wedi  cysgu  dim,  gan  bryder 
am  ei  brawd.  Yr  oedd  erbyn  hyn  yn  dechreu  goleuo.  Edrychodd 
Gwladys  ar  Gwilym,  a  gofynnodd  ym  mha  le  yr  oedd  wedi  cael  y 
blodau  hynny  oedd  ar  ei  ben.  Dododd  Gwilym  ei  law  yno,  a 
theimlai  rywbeth  oer.  Yr  oedd  yn  methu  gwybod  am  ba  ílodau 
yr  oedd  Gwladys  yn  son  wrtho.  Tynnodd  hwy  i  lawr.  le,  blodau 
oeddynt  Ond  yr  oeddynt  yn  drwm  iawn.  Gwelodd  Gwilym  mewn 
munud  mai  y  blodau  oedd  ar  ei  ben  pan  yn  dawnsio  yn  y  neuadd 
danddaearol  oeddynt. 

Aeth  ei  fam  a  hwynt  i'r  gemydd,  a  chafodd  ddigon  o  aur  yn  eu 
lle  i  tyw  yn  gysurus  ar  hyd  eu  hoes,  gan  gyfrannu  i'r  tlawd,  gan 
gofìo  fel  yr  oeddynt  wedi  bod  yn  dlawd  eu  hunain. 

Yr  oedd  y  cymydogion  yn  chwilio  am  y  fynedta  i'r  neuadd  dan- 
ddaearol  yn  barhaus,  ond  ni  welodd  neb  hi. 

Rhosgad/an,  William  J.  Williahs. 


CVDVMDJSIMI,AD. 


PAN  oedd  y  flwyddyn  newydd, 
Tn  dechreu  gyrfa  dlos, 
Gwnaeth  ymadawiad  Evan  bach 
Eich  aelwyd  fel  y  nos. 

Daeth  angel  prysur  heibio, — 

Un  cyflym  ar  ei  droed, 
Ac  aeth  a'ch  bachgen  gydag  ef 

I  ffwrdd  yn  ddeuddeg  oed. 

Bydd  swnio'i  enw  anwyl 
Yn  cynneu  yn  eich  bron, 

Ryw  hiraeth  am  y  broydd  teg, 
Uwch  poenau'r  ddaear  hon. 

Tn  Bwn  afonydd  daear, 
Dan  bwys  y  ddrycin  gief, 

Tn  amlach  a  melusach  daw 
Meddyliau  am  y  Nef . 

Meddyliau  am  yr  afon 
Sydd  ger  gorseddfainc  Duw, 

Tn  loew,  bur,— ar  lan  yr  hon 
Mae'ch  Eyan  bach  yn  byw. 


Mor  nwyfuB  canai  yma, 

'D  allesid  cael  ei  well ; 
Ond  heddyw  ei  eân  sy'n  dlysach  ar 

T  bryniau  hataidd  pell. 

Mwyneiddiach  yw  ei  ganiad, 

Pereiddiach  yw  ei  lef ; 
Mae  cwmni'r  plant  yn  ninas  Duw 

Wrth  fodd  ei  galon  ef . 

Caiff  drigo  gyda'r  lesu, 

A  byw  o  dan  Ei  wên ; 
A  bod  yn  ieuanc  fel  y  wawr, 

Heb  gysgod  mynd  yn  hen. 

Os  trymllyd  oedd  y  cwmwl 

Fu'n  duo  ael  y  nen, 
Fel  pe  yn  ymgais  cuddio  gwên 

T  Brenin  Mawr  uwchben, 

Tu  ol  i'r  amgylchiadau, 

Mae  gloew  lif  yn  dod, 
Mewn  addewidion  tua'r  glyn, 

I  ddweyd  fod  Nef  yn  bod. 

T.  Ll.  Jonbs. 


CYMRU'R    PLANT. 


P     niFFYGlO^. 

GWYDDOCH  os  bydd  yr  haul,  y  lloer,  a'r  ddaear  mewn  lllne)! 
unionsylh,  ac  os  digwydd  i'r  lloer  fod  yn  ei  chyferbyniad 
{ofposi/ton).  hl  a  symud  drwy  ^ysgod  y  ddaear;  ond,  os  yn  ei 
cbyswllt  {conjuncíẁn)  y  bo'r  lloer,  yna  teflir  ei  chysgod  hi  ar  lun  c6n 
main  yn  cyrraedd  t  wyneb  y  ddaear. 

Felly,  rîs  gall  y  lloer  daflu  ei  chysgod  sr  wyneb  y  ddaear,  oni 
fyddo  hi  yn  unionsytb  cydrfawng;  yr  haul  a'r  ddaear,  neu  pan  fo  y 
lloer  yn  newydd ;  a  dyna'r  pryd 
y  cuddir  wyneb  yr  haul  guì 
gorft  tywyll  y  lloer,  ac  yna 
bydd  dìfíyg  ar  yr  haul.  Cymer 
hyn  le  ar  y  ^oiin  o'r  mis  hwn. 

Dibynna  difTyg  cyRawn  yr 
haul  ar  y  ffaith  seml  fod  gwyneb 
y  lloer  yn  cymwys  guddio 
gwyneb  yr  haul.  Yn  awr, 
gwyddocb  tod  gnrynéb  y  llawn 
lloer  a  gwyneb  yr  liaul  o'r  un 
maìntioli,  hynny  ydyw,  y  maent 
yn  ymddanghosol  felÌy;  ond 
gfwyddoch  fod  yr  haul  oddeutu 
wyth  can  mil  o  filltiroedd  ar  ei  draws,  ac  nad  yw  y  Itoer  ond  dwy 
fíl.     Paham,  gan  hynny,  y  maent  yn  ymddangos  o'r  un  malatioli ' 


{Parüal.) 


CYHRU'R     PLANT. 


"Yi  htral  a'i  goraiu." 

Gwyddoch  hjm,— pellach  y  bo  g^rthrych,  Utíaf  oll  yw.  Gan  fod  yr 
baul  a'r  lloer  o'r  un  maint  (yn  ymddang«sol)  i'r  Hygad  noeth,  dyíai 
y  Uoer  fod  yn  unionsyth  ar  wyneb  yr  baul  cyn  y  cudd  hi  ei  wyneb 
dis^laer.  Os  na  fydd  felly,  ymddeng^  rhyw  gy&ran  o  wyneb 
tanbaid  yr  haul  heibio  iddi.  Pe  byddai  i  chwt  g^ddio  dimai  í  dimai 
araU,  rhaid  iddynt  orwedd  yn  gymwys  gywir,  neu  bydd  Ued  ewin 
o'r  ddimai  isaf  yn  y  golw^.  Yn  awr,  cyn  dìg'wydd  o  hyn  gyda'r 
ddaear  a'r  haul  a'r  Itoer,  rhûd  eu  bod  yn  unionsyth,  hynny  yw, 
riiaid  bod  y  lloer  yn  yr  un  Uìnell  union  a'r  haul  pan  yn  eì  chyswllt; 
a  chyn  y  gall  fod  felly,  rhaid,  o  angearheidrwydd,  iddi  sefyll  yn.  neu 
yn  a^s  i  un  o'i  thrawsglymau.  Mae  iddi  ddau  drawsglwm,  sef 
dau  bwynt  Ue  y  croesa  el  chyldi  hi  gylch  y  ddaear,  neu'r  heul- 
rawd  {eclipiic). 
Pe  bai  ei  chylch  yn  wastidgylch,  neu  yn  gf/fredol  ag  addo  y 


CYMRU'R     PLANT. 


"  Codttut  i  enti^oh  haul  60,000  o  fiUttoMdd." 

ddaear,  eglur  yw  nî  lyddai  trawsglwtn,  ac  ni  fyddat  un  riieswm 
paham  na  chajd  àìSyg  bob  treiglad  o'r  lloer  yn  fìsol ;  ond  nid  lelly 
y  mae,  eithr  mae  rhod  y  Iloer  yn  croesi  yr  heulrawd  yn  y  ddau 
bwynt  B  elwir  y  clymau,  ac  yn  gwneyd  a'u  gilydd  ongl  5^  o  raddau 
{S^°)-  Gan  hynny,  rhaíd  ì  un  ihan  o  rod  y  lloer  ogwyddo  j^  sradd 
Ì'r  defaau,  a'r  hanner  arall  gymaint  i'r  gogledd,  wrth  gwrs.  Felly, 
mae  y  lloer  yn  gogwyddo  un  aí'n  rhy  uchel,  neu  yn  rhy  isel  i  berì 
cysg:od  ar  y  ddaear  yn  amser  ei  chysylltiad,  hynny  yw,  ni  bydd 
diffygf  cyflawn  ar  yr  haul. 

Mae'n  eglur  oddiwrlh  Darlun  I.,  pan  y  byddo  y  lloer  o  fewn  16 
gradd  i  gwlwm  y  diffyg;  jn  amser  ei  chysylltiad,  bydd  y  pryd  hynny 
ya  y  faib  gyflead  fel  y  byddo  ei  hymyl  mewn  llinell  union  a'r  haul  a 
tbyw  ran  o'r  ddaear,  ac  telly  yn  rhwystro  pelydrau  yr  haul  ddisg^n 


234  CYMRU'R    PLANT. 

ar  y  rhan  honno,  gan  daflu  cysgod  o'i  hol ;  a  bydd  y ^trigotion  a 
fyddant  yn  y  cyfryw  gysgod  yn  gweled  difiyg  rhannol  ar  yr  haul,  a 
pho  nesaf  fyddo  y  Uoer  i'r  cwlwm,  mwyaf  oll  ei  chysgod  hithau  fydd 
yn  disgyn  ar  y  ddaear,  a  pho  f wyaf  fyddo  yn  y  cysgod,  mwyaf  oll  y 
diffyg  ar  yr  haul.  Gwel  y  trigoHon  fo  yng  nghanol  y  c^^god, 
ddiffyg  c}flawn;  ac  ychydig  oddiwrth  ganolbwynt  y  cysgod,  gwetir 
diífyg  rhannol  yno 

Os  digwydd  fod  y  lloer  yn  ei  daear  beUafìant,— hynny  yw»  pan  y 
saif  hi  beUaf  oddiwrthym,— a  hynny  ai  adeg  y  diffyg,  dififyg 
modrwyol  (annular)  weUr;  ac  achosir  ef  trwy  fod  copa,  neu  flaen 
c6n  cysgod  y  Uoer,  yn  anaíluog  i  gyrraedd  wyneb  y  ddaear ;  canys, 
amlwg  pan  fo  hi  bellaf,  Ueiaf  trwdi  ei  hwyneb,  ac  nis  geiU  hi  guddio 
hoU  wyneb  yr  haul,  ond  gadewir  ef  yn  amgylchynedig  ft  chylch  main 
o  oleuniy  tebyg  fel  pe  dodech  chwi  swUt  ar  ddimai,  ni  chwbl 
guddiech  hi. 

Diflyg  rhannol  welir  eleni,  ond  bydd  o*r  dyddordeb  mwyaf. 
Cuddir  y  bumed  ran  o  chwech  o  wyneb  yr  haul  gan  wyneb  dudew 
y  lloer.  Cymer  hyn  le  cydrhwng  hanner  dydd  a  hanner  awr  wedi 
dau. 

Detiwch  wydr  duedig  gan  fwg  neu  barddu  cydrhyngoch  a'r  haul, 
ac  yna  bydd  ymyl  fain  o'r  haul  i'w  weled,  a  chorfi  tywyll  y  Uoer  yn 
graddol  deithio  dros  y  gweddiU.  Ni  welwyd  dififyg  o'i  gyffelyb  er 
Uawer  o  flynyddoedd,  ac  ni  weUr  diflyg  cyflawn  yn  yr  ynysoedd  hyn 
hyd  1927.  Anfynych  iawn  y  gwelir  y  diflygion  yn  yr  un  parth  o'r 
ddaear;  er  digwydd  ohonynt  yn  flynyddol,  teithia  cysgod  main  y 
Uoer  weithiau  ar  draws  moroedd,  dro  aralí  ar  draws  cyfandiroedd, 
ymhell  o  olwg  trigoUon  Prydain. 

Felly  eleni,  os  oes  ar  rai  o  ddarUenwyr  Ctmru*r  Plant  awydd 
gweled  y  diffyg  yn  gyflawn  ac  yn  ei  ogoniant,  rhaid  iddynt 
deithio  i  Fau  Hudson,  yr  Ysbaen,  neu'r  Aiflt ;  canys  dros  y  mannau 
pellenig  hyn  y  tramwya  cysgod  y  Uoer,  o'r  naiU  ben  i'r  ddaear  i'r 
llaU.  Byddwn  ni  y  tu  allan  i'r  cysgod ;  ond  gwelwn  y  Uoer  bron 
yn  cttddio  gwyneb  yr  haul. 

Rhydd  y  darluniau  ryw  amgyffrediad  i  chwi  o'r  hyn  yr  ymddengys 
diffyg  cyflawn.  Y  prif  wrthrychau  welir  yw  y  corona  a'r  íllamau 
bargodlyg  {promtnences).  Yn  ol  y  darganfyddiadau  diweddaraf^ 
credir  mai  nwyau  taniiyd  yn  ymgodi  i  entrych  corff  eiríasboeth  yr 
haul  ydynt,  ac  yn  gynwysedig  o'r  elfennau  hydrogen,  calcium, 
heUum,  a  radium,  yn  ddiameu.  Ni  welir  y  gwrthrychau  hyn  ond 
pan  fo'r  haul  yn  ddiffygiol»  ohenn^d  tanbeidrwydd  ei  belydrau 
dihafal ;  felly,  teithia  ser^dwyr  i  rannau  pellenig  y  ddaear  i  wneyd 
arsyUiadau  arnynt,  er  na  pharha  yr  un  diftyg  ond  pedwar  munud  ar 
yr  hwyaf.    Y  mae'r  olygfa  ar  ddiffyg  cyflawn  yn  dra  hynod,  ac 


CYMRU'R     PLANT. 


»35 


anghyffredin  iawn.  Ymgfaua  y  blodau,  peidia  yr  adar  a  chanu,  daw 
llwynogod  o'u  (Tauau,  a  dychwel  y  gwenyn  i'r  cychod.  Ystyriwyd  y 
diítygion  yn  rhag-argoelion  o  ryw  ddrychineb  erchyil  gan  ein 
hynafíaid,  ac  edrychid  arnynt  gydag  arswyd  gan  drigoUon  byd; 
ond  nid  ydynt  i  bobl  oleuedig  a  Christionogol  yr  oes  hon,  ond  gallu 
a  mawredd  y  Creawdwr  yn  ddatguddiedig  yn  neddfau  Natur. 

SlGMA. 

I.  Os  hoffech  wybod  mwy  am  y  dif^gion  rhjríedd  hyn,  a'u  deall  yn  well,  y 
mae  erthygl  hw/  a  manylach,  a  darluniau  llawnach  a  mwj  lliosog,  yn  Cticbu  y 
mìfl  hwn. 

n.  Bjdd  diffyg  rhannol  ar  y  Uoer  bore  y  15fed,  am  oddeutu  dau  o'r  gloch 
7  bore,  ond  byddwch  chwi  jn  rhyw  wlad  arall  y  pryd  hynny ;  ac  os  am  ei  weled, 
rhaid  curo  yr  haul  am  dro.  Cewch  ei  hanes  yn  gyflawn  yn  rhifyn  Chwefroí 
diweddaf ;  ndl  ddarllenner  ef . 


CARAF     WI4AD     FY     NGJSNSDIGABTH. 


CABAF  wlad  fy  ngenediffaeth, 
Gwlad  Ue  tyfodd  coed  fy  nghryd, 
Lle  ces  dyner  law  fy  mam 
Mor  ddi-liino  a  di-nam, 
I  f  y  siglo 
A  fy  ngwylio 
Ar  yr  aelwyd  glyd ; 
Nid  a'r  wlad  anwvla'n  angof 
Tra  bo  tant  ar  delyn  Adgof . 

Caraf  wlad  fy  ngenedigaeth, 
Cartref  tlws  fy  mebyd  gwyn ; 
Lle  y  cenais  felus  gân 
Ddi-ofldiau,  calon  lân ; 
A'r  twmpathau 
Bum  yn  chwareu 
Lawer  awr  cyn  hyn ; 
Gwlad  yr  Ysool  Sul  a'r  canu, — 
ÜRDD  T  Deltn  a'r  Gobbithlu. 

Caraf  wlad  fy  ngenedigaeth, 
Crewyd  fi  yn  Gymro  bach, 
Bhaid,  er  mwyn  ei  charu'n  bur, 
Gam  Duw  a  dyn,  yn  wir  ; 
Hi  glodforaf , 
A  gweddiaf 
Drosti'n  glaf  neu'n  iach ; 
Myn  fy  awen  wyl  farddoni 
Telynegion  gwladgar  iddi. 


Caraf  wlad  fy  ngenedigaeth,— 
Caraf  iaith  fy  mam  a  nhad, 
laith  y  gerdd  a'r  emyn  mwyn, 
A'r  comentydd  rhwDg  y  brwyr : 
laith  meddyliau 
Eogyl-nodau 
Telyn  aur  mwynhad ; 
Boed  i  iaith  fy  ngwlad  flodeuo 
Tra  deil  calon  Cymro  i  guro. 

Caraf  wlad  fy  ngenedi^eth, 
Sydd  yn  disgwyl  tonad  gwawr ; 
Ysbryd  dyheuadau  brwd 
Sydd  yn  effro  yn  y  ffrwd 
O  f eddyliau 
Y  pregethau 
Ddena'r  gwlith  i  lawr ; 
Swyn  Efengyl  gwlad  fy  nhadau 
Sydd  yn  ysbrydoli  *i  themlau. 

Oaraf  wlad  fy  ngenedigaeth,— 
Gwlad  y  fynwent,~mangre  hedd ; 
Mae  ei  phlant  yn  llon  a  lleddf , — 
Cân  ac  wylo  yw  eu  greddf  ; 
Yn  ei  daear 
Gu,  ddi-gymar, 
Hoffwn  gael  f y  medd ; 
Angel  gobaith  adgyf  odiad 
Wylia  feddau'r  wìad  anwylfad. 

S.  D.  Llotd. 


236  CYMRU'R    PLANT. 


PSTHAU     O'N     CWMPAS. 

VI       LLTGAID   T   GATH. 

yPETH  nesat  sydd  yn  gwneyd  y  gath  yn  Uyg'otreg  dda  yw, 
(2)  £i  Llygaid,  Un  peth  sydd  yn  gwneyd  gwahaniaeth 
rhwng  llygad  y  gath  a'ch  Uygad  chwi  yw,  y  gall  y  gath 
weled  yn  Ued  dda  yn  y  nos.  Sut  y  mae  gan  ei  Uygaid 
y  gallu  hwnnwy  meddwch  chwi.  Gadewch  inni  edrych  i  mewn  i'r 
peth  ychydig. 

Gwelwch  tod  i'r  Uygad  dair  rhan, — (a)  Pel  y  Uygad,  yr  hon  sydd 
wyn;  {b)  Modrwy  y  Uygad  (/m),  yr  hon  sydd  o  wahanol  Uwiau, 
mewn  gwahanol  bersonau,  megis  Uygad  glas,  Uygad  du,  <&?. ; 
{c)  CanwyU  y  Uygad  ^pupil\  yr  ysmotyn  bach  crwn  du  yna  sydd  yn 
y  canol.  Wel,  hefo'r  twU  bach,  du,  tryloew  yna,  yr  ydym  yn 
gweled  pethau.  Yn  y  ddau  beth  diweddaf  yna,  y  mae  ein  Uygad 
ni  yn  wahanol  i  eiddo*r  gath. 

Y  mae  canwyU  Uygad  pawb  yn  meddu  y  gaUu  i  agor  ac  ymledu, 
ac  i  gau  a  chulhau.  GaUu  bychan  yn  y  cyfeiriad  yna  sydd  gan 
lygad  dyn ;  a  phan  yn  mwyhau  neu'n  Ueihau,  y  mae  yn  dal  i  gadw 
y  ífurf  crwn  o  hyd.  Ond  y  mae  gan  lygad  y  gath  aUu  mawr  i  agor 
neu  i  gau  y  ganwyU.  Pan  fo'r  goleuni  yn  gryf,  megis  ganol  dydd 
ac  yn  yr  haul,  bydd  y  ganwyll  yn  myned  yn  fychan  iawn,  yn  cau 
braidd  yn  hollol,  yn  troi  yn  rhyw  agen  neu  resen  gul»  fain ;  ond  yn 
y  nos  a'r  tywyUwch  y  mae  yn  ymagor  a  myned  yn  fawr,  ac  yn  grwn, 
gan  gymeryd  i  fewn  braidd  hoU  wyneb  y  Uygad.  Y  mae  rhywbeth 
arswydlawn  i  ni  yn  yr  olwg  gawn  ar  lygaid  y  gath  felly  yn  y 
tywyllwch, — goleuant  a  íHachiant  fel  dwy  lusern  ! 

Gwyddoch  y  gall  mwy  o  ddwr  fyned  trwy  bibeU  ^pipe)  chwe 
modfedd,  na  thrwy  un  dwy  fodfedd.  Felly  gyda'r  gath ;  y  mae  hi 
yn  gallu  casglu  mwy  o  oleuni  i  mewn  trwy  dwU  mawr,  mwyedig, 
canwyU  ei  Uygad,  na  ni,  gyda  thwU  y  ganwyll  yn  tychan. 

Ac  felly  gyda  phob  creadur  y  mae  ei  reddf  yn  ei  yrru  aUan  i 
chwiUo  am  ei  fwyd  yn  y  nos,  neu  yng  ngwyll  dechreunos,  megis  y 
Uew,  y  Uwynog,  y  ddallhuan,  yr  ystlum.  y  nyddwr  neu'r  troeUwr 
{nighi-jar  or  goaisucher)^  &c.  Gwyddoch  hefyd  ei  bod  yn  hen 
ddywediad  y  gall  ceffyi  weled  yn  well  na  dyn  yn  y  nos,  ac  felly  y 
mae.    Edrychwch  mor  fawr  ydyw  canwyU  ei  lygaid  ef. 

Mantais  tawr,  telly,  i  pwsi,  yw  gaUu  gweled  yn  y  nos ;  oblegid  yr 
amser  honno,  wedi  i  bethau  ddistewi,  a  phawb  fyned  i'w  gwlftu,  y 
mae'r  llygod  otnog  yn  mentro  aUan  o'u  tyllau  a'u  Uochesydd. 
Wrth  gwrsy  gŵyr  titw  hynny  o'r  gore. 


CYMRU'R    PLANT.  237 

Peth  arall  (3)  sydd  fanteisiol  iawn  iddi  i  hela  llygod  y w  y  ffaith 
ei  bod  yn  cerdded  mor  ddistaw, — nid  yn  ei  sltppers,  nac  yn  nhraed 
ei  sanau,  ond  yn  droednoeth  I  Codwch  ei  throed  eto,  a  chewch 
weled  pam  y  mae  yn  cerdded  mor  ddistaw ;  y  mae  ganddi  dan  ei 
gwadnau  glustogau  mor  esmwyth  a'r  melted,  ac  mor  feddal  a'r 
indìa  ruhher,  Rhaid  iddi  gerdded  mor  ddisŵn  ag  awel  Mai  ar  lyn  y 
ddôl ;  oblegid  clust  glyw  y  gwair  yn  tyfu  yw  clust  y  llygoden  I 

Enwn,  yn  fyrr,  ychydig  bethau  eto  sydd  o  fantais  i'r  gath  i  ennill 
ei  thamaid.  (4)  Ei  chlust  deneu.  Hen  air  am  glyw  da  yw,— "  Y 
mae'n  clywed  fel  cathl"  (5)  Ei  '^mwstas:'  Mae'n  debyg  mai 
prif  ddefnydd  y  trawswch  hir-ílewogy  milwraidd,  yw  rhoddi  iddi  y 
gallu  i  deimlo  ei  ffordd  trwy  Iwybrau  culion  yn  y  tywyllwch.  (6)  Y 
mae  ganddi  amynedd  diddiwedd  a  diílino ;  gall  eistedd  yn  dawel 
ddigyftro  am  oriau  ar  ei  chogwrn  i  wylio  twll  llygoden  neu  rawd 
cwningen.  ''  Time  is  no  ohject"  chwedl  yr  hysbysiadau  newydd- 
iadurol  ynal  (7)  A'r  peth  olaf  wnawn  enwi  yw, — y  mae  yn 
neidiwr  ardderchog ;  ac  wrth  gwrs,  y  mae  pwsi  yn  y  majority  ym 
mhob  brwydr,  ac  telly  byth  yn  colli'r  dydd. 

Y  mae  yna  un  peth  arall,  hefyd,  y  carwn  i  alw  eich  sylw  ato  cyn 
diweddu.  Pwnc  yw  hwn  i'r  plant  hynat,  y  bechgyn  mawr  yna  sydd 
yn  dechreu  ymgodymu  ag  AÌgebra,  ac  Euclid,  a  Groeg»  a  phethau 
uchel  felly.  Gallaswn  fod  wedi  fìfurfío  y  cwestiwn  a'r  ateb  yn 
nechreu  y  bennod  o'r  blaen  fel  hyn, — ''  I  ba  beth  y  creodd  Duw  y 
gath?  I  ladd  llygod."  I  ^Madd/'  ai  e?  Duw  yn  Uunio  creadur 
o  bwrpas  i  ladd  creadur  arall,  telly  ?  Y  mae  pwnc  y  ^'  Uadd  "  yma 
wedi  mynnu  y  sylw  mwyaf  difrifol  yn  ein  gwlad  y  blynyddoedd 
diweddaf  hyn ;  cydwybod  y  genedl  wedi  alaru,  wedi  clafychu,  ar  y 
Uadd  mawr  ac  erchyll  sydd  wedi  bod  ar  ddynion  yn  y  Transvaal,  a 
thua  Port  Arthur  a  Mukden. 

Rhyfeloedd,  a  thywallt  gwaed,  cigyddio,  a  Uarpio,  a  rhwygo, — 
dyna  hanes  dyn  ar  y  ddaear  er  bore'r  byd.  Dyna  hanes  y  gath 
hefyd,— dant  a  gwefi,  ewin  a  phalf,  yn  waed  dyferol  o'r  dechreuad 
hyd  heddyw.  Oni  fydd  rhyw  ias  o  fraw  ac  arswyd  yn  rhedeg  fel 
brath  cleddjrf  dur  trw/ch  calon  wrth  weled  y  ífyrnigrwydd  diefíig 
yna  yn  fflamio  yn  Ilygad  y  gath,  y  creulonder  uffernol  yna  yn  rhuad 
ei  chwmad,  yng  nghodiad  ei  gw^rchyn,  ac  yn  chwyfíad  mileinig  ei 
chynffon,  pan  fydd  y  Uygoden  fach  yn  gwingo'n  Uesmeiriol  yn  ei 
safa  ?  Pryd  hwnnw  byddaf  yn  edrych  arni  fel  rhyw  egwan  ym- 
gnawdoliad  o  Deym  y  FaU. 

Ac  onid  yw  yr  edau  goch  yna  yn  rhedeg  trwy  hanes  hoU  Iysiau'r 
maeSy  a  hoU  greaduriaid  y  byd  ?  Y  naiU  yn  gwthio  ac  yn  sathru  ar 
y  Uali,  y  naill  greadur  yn  byw  ar  y  Ilall ;  braidd  y  gellir  dweyd  fod 


238 


CYMRU'R     PLANT, 


yr  un  creadur  hyyr  nad  oes  iddo  ei  elyn  marwol»  na  raid  iddo  gadw 
gwyliadwriaeth  fanwl,  fythol  efiro,  ar  ei  fywyd. 

Y  cwestiwn  yw  hwn,  ynte,— gan  mai  **  Ouw,  cariad  y w/'  sut  y  mae 
cymaint  o  'Madd"  yng  nghyfundrefn  y  byd  grewyd  ganddo  ?  Sut 
y  mae  yma  gath,  a  llew,  a  blaiddj  a  llwynog,  a  neidr,  barcut  ac 
eryr,  morgi  a  chledd-bysgodyn,  daeargryn  a  llosgfynydd, — sut  y 
mae  i'r  rhai'n  eu  lle  yma  o  gwbl  ?  Onid  gwell  fuasai  fod  pob 
anifail  o  gyffelyb  anian  a'r  fuwch  a'r  ddafad,  a'r  oen  bach  ? 

Yn  y  cysyütiad  yma,—  rhaid  imi  gael  ei  ddweyd,  mor  tendigedig 
o  telus  a  balmaidd  yw  swn  yr  adnod  honno, — ''A  gorchymyn 
newydd  yr  wyf  yn  ei  roddi  i  chwi,  ar  garu  o  honoch  eich  gilydd." 

H.  Brtthon  Hughss. 


TYNGJSD 

FE  íagwyd  pump  o  adar  bach 
Mewn  nyth  ar  frigau'r  coed ; 
Ond  gadael  wnaethant  íam  a  thad 
Ar  derfyn  nn  mis  oed. 

Fin  noB  disgjnnodd  un  i  ardd 

O  flodau  lawer  math  ; 
Rhoes  ofer  gri,  gwnaeth  ymdrech  ferr, 

Cyn  trengu  'mhalfau'r  gath. 

Tn  niwedd  haf ,  un  arall  gadd 
£i  draed  mewn  glud  yn  dynn, 

A  chylch  ei  fyd  fu  cawell  bach 
Dan  nen  y  ty,  'rol  hyn. 


YR     ADAR. 

Y  lleill  ffeisiasant  wledydd  pell 
Dros  aonnau'r  eigion  glas ; 

Cyrhaeddodd  dan,  ond  lluddiwyd  un 
Gan  wanc  hen  hebog  cas. 

Daeth  un  yn  ol  i  wneyd  ei  nyth 
Dan  newydd  ddail  y  coed ; 

Pan  aeth  ei  nyth  yn  ysbail  plant, 
Bu  farw  yn  ddioed. 

Fe  hoffodd  un  yr  ardal  bell, 
Ac  yno  gwnaeth  ei  nyth  ; 

Ac  ni  chadd  awydd  dod  yn  ol 
I'w  hen  gynefin  bytb. 


G. 


«►^»^ 


HA^     CSIST     YN     CARU     CFMRU. 


MAE  Orist  yn  caru  Cymru, 
Hoff  gartref  mawl  a  chân, 
Y  wlad  y  rhoddwyd  iddi 

Yr  enw  Cymru  Lân  : 
Ei  pheraidd  fawl  a'i  gweddi 

Adseinia  drwy  y  nen, 
Nes  denu'r  nef  i  garu 
Ein  hanwyl  Walia  wen. 


Mae  Críst  yn  gofyn  Cymru, 

£fe  a'i  pia  hi, 
Ei  fy wyd  rodd  am  dani 

Ar  fynydd  Calfari ; 
Os  na  cha*r  lesu  galon 

Hen  Gymru,  gwlad  y  gân, 
Yn  eisiau  yn  ei-  goron 

Bydd  un  o'i  gemâu  glân. 


Aherpennar, 


Mae'n  rhaid  i  Grist  wrth  Gymru, 

Mae'n  dotio  ar  ei  dawn, 
I'r  lesu  heb  ei  chwmni 

Ni  fyddai'r  nef  yn  Uawn ; 
Pa  wlad  ddaw  i  Galfaria 

A  mwy  o'r  nefol  dân, — 
Neu  i  sèÌDÌo  Haleluwia 

Mor  bêr  a  Chymru  lânP 


Dbwi   Dudoch. 


CYMRUR    PLANT  239 


OYMRY     OBDICARTRSF. 

Y^  YIII.    T    CADFRID06   NOTT. 

MAE  Cymry  wedi  enwogi  eu  hunain  ar  faes  y  frwydr  ac  ar 
donnau'r  môr,  yn  ^stal  ag  yn  y  Uys  a'r  areithfa. 
Ganwyd  WiHiam  Nott  yn  Castellnedd,  lonawr  20,  1782. 
Cafodd  ei  addysg  yn  ysgol  y  Bont  Faen.  Aeth  i  wasanaeth 
Cwmni'r  India  Ddwyreiniol  yn  1800,  a  buan  iawn  y  daeth  ei  egni 
a'i  ddoethineb  i  sylw.  Tra  yr  oedd  yng  ngwasanaeth  y  cwmni  yn 
Calcutta,  daeth  galw  am  wirfoddolwyr  i  ymladd  ft  môr-ladron 
beiddgar, — ^yr  oedd  nyth  o  honynt  gerllaw.  Ymysg  y  dewraf  a'r 
galluocaf  ^ymerodd  ran  yn  yr  ymgyrch  hon  yr  oedd  William  Nott. 
Erbyn  1826,  yr  oedd  wedi  gwneyd  ei  ffortun.  Daeth  adref  i  Gymru, 
a  phrynnodd  ystad  i  tod  yn  gartreí  iddo  ei  hun  ger  Caerfyrddin. 

Ond  nid  oedd  i  gael  aros.  Torrodd  banc  yn  Calcutta,  a  chollodd 
Nott  ei  arian.  Trodd  ei  wyneb  i'r  Dwyrain  drachetn.  Yn  1837  y' 
oedd  yn  brif  swyddog  Catrawd  38,  a  gwnaeth  hi  yn  un  o  gatrodau 
brodorol  goreu'r  India.  Yn  1838  ete  oedd  llywydd  ail  fyddin  yr 
Indus,  a  thynnodd  sylw'r  byd  trwy  y  duU  medrus  a  chyflym  yr 
arweiniodd  ei  fyddin  ar  daith  o  fuvy  na  mil  o  fíUtiroedd. 

Yr  adeg  honno  yr  oedd  Llywodraeth  India  wyneb  yn  wyneb  â 
chwestiwn  dyrus  iawn.  Yr  oedd  byddinoedd  Rwsìa  yn  dod  yn  nes 
nes  at  derfynau  India,  ac  ofnid  y  meddiannai'r  Czär  fynyddoedd 
mawr  a  glynnoedd  cuUon  Afifghanistan ;  yna  byddai'r  India  at  ei 
drugaredd.  Yn  1839  rhoddwyd  y  fyddin  ar  ymylon  Affghanistan, 
tan  lywyddiaeth  Nott,  i'w  harwain  i  Affghanistan. 

Feallai  tod  gwladlywiaeth  y  Llywodraeth  yn  un  ddaU.  Ond  ni 
fu  paU  ar  welediad  clir  Nott ;  trwy  anhawsterau  fíloedd  ymladdodd 
ar  hyd  llwybr  buddugoUaeth,  a  rhoddodd  ei  ysbryd  di-droi-yn-ol 
i'w  fyddin.  Cymerodd  amddiflfynfa  gadarn  Khelat.  Erbyn  lonawr, 
1841,  cyrhaeddodd  Candahar,  a  bu  yno  yn  rheoU  am  flwyddyn. 
Cauodd  byddinoedd  yr  AflFgtianiaid  gwyllt  a  dewr  am  dano,  ond 
eniUodd  trwydr  ar  ol  brwydr.  Mynnai  Llywodraethwr  Gyífredinol 
yr  ladia  iddo  giUo'n  ol.  Yn  Ue  hynny,  aeth  ef  a'i  fyddin  fechan  i 
wyneb  y  tân.  Gyda  deuddeg  cant  o  fílwyr,  aeth  i  wyneb  deng  mil. 
Wedi  cytres  o  fuddugoUaethau  cymerodd  Ghuzaee,  eniUodd  trwydr 
ceunant  Medan,  a  gweithiodd  ei  ífordd  i  ddinas  Cabul. 

Daeth  yn  ol  i  Gaerfyrddin.  Yr  oedd  erbyn  hyn  wedi  prynnu  ei 
gartref  yn  ol.  Ond  ni  chatodd  fyw  ond  pedwar  mis  yn  ei  gartret 
newydd.  Bu  farw  lonawr  i,  1846.  Ac  yr  oedd  ete  yn  un  o'r  gwŷr 
mwyaf  glew  a  medrus  fu'n  ymladd  dros  ei  wlad  erioed. 


CYHRU'R    PLANT. 


GLAS    Y    DOltLÄN. 
(Kingösber,  Alcedo  ispída.) 


CYMRU'R    PLANT.  241 

YM     MVD      VR     ANIFAII,. 

YII.    rr LACH    0    LIWIAU    TANBAID. 

FFLACH  o  liwiau  tanbaid,  yn  chware  yn  yr  awyr, — beth  oedd  ? 
Ai  comed  fechan  ?  Na,  glas  y  dorlan  ar  un  o'i  wib-hediadau 
sydyn,  chwim.  Mae'r  adeiyn  prydterth  hwn  yn  debycach  i  drigol- 
ion  gwledydd  heulog  y  daaear ;  mae  ei  liwiau  yn  ei  wneyd  megis 
estron  yn  ein  hinsawdd  oer  ni.  Ac  eto  y  mae  yn  un  o  drigolion  y 
wlad  hon. 

Sait  ar  gangen  uwchben  afon  neu  lyn,  oherwydd  pysgotwr  yw. 
Erys  yno  yn  amyneddgar  am  oriau,  Pan  wel  b/sgodyn  wrth  ei 
fodd  yn  y  dyfroedd  clir  odditano,  ymsaetha  i'r  dwfr  gyda  chyflymder 
mellten.  Daw  a'i  ysglytaeth  i  fyny  yn  ei  big  hir  a  chref.  Cydia 
yn  y  pysgodyn  gerfydd  ei  gyníFon,  a  thery  ei  ben  yn  erbyn  y  gangen 
neu  yn  erbyn  carreg,  gan  ei  ladd  ar  unwaith.  Neu  hwyrach  mai 
gelod  neu  rai  o  bryted  y  dŵr  gymer  yn  giniaw.  Beth  bynnag  yr 
hedy  ato,  y  mae  bron  yn  sicr  o'i  ddal. 

Lliwiau  glas  y  dorlan  yw  ei  brit  hynodrwydd.  Mae'n  amhosibl 
peidio  ei  adnabod.  Mae  rhan  uchaf  y  coríF  yn  las,  gyda  gwawr 
felen;  y  rhan  isaf  yn  llwyd  felyn.  Mae'r  llygad  yn  llwydgoch,  y 
big  yn  oleugoch,  a'r  traed  yn  gochion. 

Mae  pen  glas  y  dorlan  yn  fawr,  ond  nid  yw  can  galled  a  llawer 
aderyn.    Mae  ei  edyn  yn  fÿrion,  ond  yn  gryfìon  iawn. 

Ar  lan  afon  y  gwelir  ef,  ac  aderyn  unig  iawn  yw.  Nid  oes 
ganddo  gân  ond  pan  yn  magu  ei  gywion, — ^rhyw  gri  sydyn  ydyw, 
melodaidd  iawn  i'r  rhai  bach  mae'n  sicr,  oherwydd  dywed  fod  eu 
dnio'n  dod. 

Cymer  ei  nyth  ar  wyneb  torlan  afon.  Nîd  yw  ond  pant  bychan 
ar  lethr.  Bj^d  pum  wy  neu  chwech  ynddo,  o  liw  gwyngoch 
prydferth.  Y  mae'n  hoff  iawn  o'i  gywion ;  a  chlywch  hwy  weithiau 
yn  trydar  ft'u  holl  nerth  o'r  dorlan,  yn  ei  ddisgwyl  ft  physgod 
iddynt. 

Rhyw  chwe  modfedd  a  hanner  yw  hyd  glas  y  dorlan.  Deuddeg 
pluen  yw  ei  gynfifon»  modtedd  a  hanner  o  hyd.  Disgleiría  ei  getn 
fel  arian,  mae  ei  fron  yn  esmwyth  fel  sidan.  Gall  blymio  i'r  aton, 
a  dod  allan,  heb  wlychu  ei  blu. 

Erys  glas  y  dorlan  yn  y  wlad  hon  drwy'r  ílwyddyn.  Yn  yr  hat, 
ceir  ef  yn  pysgota  yn  nentydd  y  mynydd  a'r  ddôl.  At  y  gaeat  hed 
yn  is  i  lawr,  a'i  hoff  fan  i  twnj/r  gaeaf  yw  rhyw  aber  ger  y  môr. 

Ceir  ef  bron  ym  mhob  rhan  o  Ewrop,  oddigerth  ymhell  i'r 
gogledd ;  ceir  ef  hefyd  mewn  llaweroedd  o  wl^ydd  yn  Asia  ac 
Aífrig.  Aderyn  yswil  iawn  yw,  ond  yr  wyt  yn  gobeithio  y  cewch 
oU  gyfie  i'w  weled  ryw  dro. 


242 

Cyflwynedigr  i 
Blant  y  Diwyfflad. 


CYMRU'R    PLANT. 
PWY? 


X 

DOH  F.   Moderato, 

("RHODD  MAM,'»  Pen.  V.)                Gutyn  Arfon. 

M    .,v\   iv\     .r 

|d    .r     :n     .,n 

F    .n     :r     .d     |d          :t. 

D     .4   :d    .t, 

|1,    .ti    :d     .,d 

D    .d     :t,    •d,l,|8i         :8, 

l.Pwy  an-fon-odd  Duw  i*r    byd      I 

S     .,8    :8     .f     |n    .8     :8     .,8 

ach-ub    pech-ad  -  ur    -    iaid  ? 

F    .8     :8     .8,f|n          :r 

D    .,d   :d    .8, 

|1,    «8,    :d     .jta. 

L,  .8,    :f,    .n^f^ls,         :8, 

c.t. 

•D'  ..d'  :d'    .t 

f.P. 
11     .t     :«'8    .,8 

L     .,1    :s     .d     jr          :n 

*,M  ..n   :n     .r 

|f    .f     :"t,"  *.,t. 

D    .,d   :d    .1,    |1,         :t, 

Pwy  ad-aw  -  ai'r 
>^S    .,8     :8      .8 

Nefoedd  glyd 

|s     .8     :^r    .,r 

Am   grwydredig    ddef    -    aid? 

R    .,f   :n     .n     jl          :8e 

•,D  .,d   :n,f.s 

|8       .8       :^8,     .,8, 

F,    .,f,  :8,    .1,    jf,         :n, 

mf 

:M  .n 

n          : 

-        |d          :8 

r 

.8 

5  -  8U 

•f 

D.C./^ 

8         :-        1-        :- 

Ghist. 

n          :n    .r,d|ti         :— 

Ie  -  8U 

:D    .d 

Grist, 

d          : 

li 
|8,         :pi 

• 
• 

• 
• 

8    .8    |n          : 

:8    .f,n|r          :f 

• 
• 

Ie  -  8u  Grist, 

:d    .d    |d 

Ie  -  8U   Gai8T, 

:8|  «8,    1  s,         : 

i 

Y  pennill  olaf.     i 

d    :-  |r    :- 

mll.  e  dim.         ^^ 

n     :—  |—  :— 

d    :1, 

Ie      - 

n    : 
1.   :- 

It,    :- 

8U 

|8    :- 
|8,   : 

d     :-  1-  :- 

Grist. 

8     :      1      : 

iV-^--- 

4 

Pwy  fu'n  gorwedd  yn  y  bedd 
Er  mai'r  Bywtd  ydoedd  ? 

Pwy  esgynodd  fry  mewn  hedd 
I  eiriol  yn  y  nef  oedd  ? 
Ie8u  Grist,  &c. 

Pwy  8y*n  Dduw  a  djTi,  yn  Frawd, 

Ac  yn  Gyfaill  goreu  ? 
Pwy*n  y  preseb — faban  tlawd — 

Ddodwyd  mewn  cadachau  ? 
Iesü  Grist,  &c. 

Pwy  fu'n  dioddef  loes  a  chur — 

Dirmyg  a  threialon  ? 
Coron  d(&ain  a  hoelion  dur — 

TywalU  gwaed  Ei  galon  ì 
Ie8U  Grist,  &c. 


5  Enw  pwy  sy'n  ddigon  mawr — 

Digon  mawr  ei  haeddiant 
I  dylodion  daear  lawr 
Dderbyn  rhad  f addeuant  ? 
Iesu  Grist,  &c. 

6  Rhown  ein  hunain  iddo  Ef — 

Rhoddwn  flodau'n  dyddiau ; 
Boed  i  aur  delynau'r  Nef 
Fythol  chwyddo*r  seinîau, — 

Iddo  Ef,  Iddo  Ef, — ^Iesu  Grist. 


Copyriffht,  1905. 


CYMRU'R     PLANT.  243 

BJBCHGYN     DJSWR. 

Y^  l.     ACHUB    FT    MAM. 

N  ymyl  y  Ue  y  cychwynnodd  y  Diwygiad  presennol,  cafẁyd 
golygfa  dra  dyddorol  yr  wythnosau  cyntat.     Ynghanol 
y  gwres  dwyfol,  gwelwyd  crwt  naw    mlwydd    oed    yn 
gwthio  drwyV  dorf  i  gymeryd  rhan  yn  y  gwaith.    Ymaflodd 
yn  y  Beibl,  a  darllennodd  gyfran  o  hono,  gan  bwysleisio  y  geirìau 
fel  gwr  profedig.     Rhoddodd  bennill  i'w  ganu,  ac  aeth  ar  ei  liniau 
bach.  a  gweddiodd  weddi'r  Arglwydd,  gan  ychwanegu, — 
"  Arglwydd;  achub  fy  mam." 

Y  noson  ganlynol  gwelwyd  y  fam  yno,  ac  aeth  ymlaen,  a  darllen- 
nodd  ran  o'r  Ysgrythyr,  yna  aeth  y  crwt  i  weddt,  a  dywedodd, — 
"Diolch  i  ti,  Arglwydd,  am  achub  ty  mam, — achub  fy  nhad  eto, 
os  gweli  fod  yn  dda." 

Y  drydedd  noson,  fe  ddaeth  y  tad  a'r  tam  i'r  cwrdd,  a  darllennodd 
y  tad  ran  o'r  Ysgrythyr,  ac  aeth  y  fam  i  weddi.  Yna,  aeth  y  crwt 
ar  ei  liniau,  a  gweddiodd, — "  Diolch  i  ti,  Arglwydd,  am  wrando  fy 
ngweddi  Dyma  fy  nhad  a  mam  wedi  eu  hachub.  Achub  finnau  yn 
awr,  Arglwydd  " 

Codwyd  gwres  y  cytartodydd  i  uchder  anarferol.  a  chanwyd 
tonau'r  Diwygiad  gyda  grymusder.  Mae  ugeinìau  o  blant  y  Ue 
wedi  ei  efelychu  erbyn  hyn.  Hir  oes  iddo  i  tod  yn  ddefnyddiol  yng 
ngwinllan  ei  Arglwydd. 


II       6W£0DI'r   SGLWySWR   BACH 


Nid  un  o  blant  y  Diwygiad  oedd  Harri  bach.  Cafodd  ef  ei  eni 
yn  Lloegr,  ac  Eglwyswr  bach  selog  ydoedd;  oblegid  gwelid  ef 
bob  Saboth  yn  myned  i'r  Uan  yn  llaw  ei  fam  nes  cyrraedd  ei  dair 
ar  ddeg  ped.  Yna,  dechreuodd  ar  frwydr  bywyd  i  ennill  ei  fywol- 
iaeth.  Cyflogwyd  et  gan  amaethwr  parchus  ymhell  o'i  gartref  i 
tugeîlio  gwartheg  ac  anifeiliaid  ereill,  am  gyflog  isel  i  ddechreu. 
'Roedd  yn  bur  hapus  yn  ei  swydd  ar  h/d  yr  wythnos;  ond  pan 
ddelai  y  Sul,  teimlai  yn  dra  chwithig  pan  glywai  gnul  y  gloch  yn 
gwahodd  i'r  eglwys,  aç  yntau  yn  gorfod  bugeilio  ar  y  Saboth. 
Hefyd,  enynnai  chwithdoid  yn  fwy  pan  welai  ei  feistr  a'i  deulu  yn 
myned  yno,  ac  yntau  yn  gorfod  aros  ar  y  caeau. 

"  Mi  wn  beth  a  wnaf/'  ebai  wrtho'i  hun,  *<  mi  at  i'r  coed  acw,  ac 
mi  gynhaliaf  gwrdd  fy  hunan."  I  fFwrdd  ag  ef,  a  gadael  i'r 
anifeiliaid  ofä4u  am  danynt  eu  hunain  am  ennyd.  Aeth  i  tewn  i 
ogpf  fechan  o  goed  blodeuog  a  gwyrdd-ddeiliog,  ac  aeth  ar  ei 


244 


CYMRU'R    PLANT. 


liniau,  a  dywedodd  yr  A  B  C  yn  Saesneg  i'r  diwedd,  gydag  Amen 
bwysleisioL  Yna  cododd,  ac  aeth  ^n  ol  i  fugeilio,  a  theimlai 
esmwythad  yn  ei  fynwes  ei  íod  wedi  gwasanaethu  Duw.  Felly  y 
parhaodd  bob  Saboth  heb  neb  yn  aflonyddu  arno. 

O'r  diwedd,  tynwyd  sylw  rhai  o'r  llandau  direidus  ato»  a  methent 
a  deall  beth  oedd  yn  wneyd  yn  y  coed  bob  Saboth,  rhagor  na 
rhyw  ddiwrnodiau  ereill.  Aethant  i  wylio,  ac  ymguddîasant  tu  ol 
i'r  llwyni.  Daeth  Harri  bach  fel  arfer  y  tro  hwn  eto»  ac  ymgrym- 
odd  ar  ei  liniau.  ac  aìl  adroddodd  yr  A  B  C  i'r  diwedd.  Yna^ 
rhuthrodd  y  llanciau,  gan  ofyn,— "  Beth  wyt  tl'n  neyd,  Harri  ? " 
"  Gweddîo/'  ebai  ef.  ''  Qweddio  yn  wir/'  ebai  un  ohonynt,  "  ond 
dweyd  yr  A  B  C  wnest."  "  Ond  mi  gwedes  hwynt  yn  iawn  ond  do  ? " 
"  Do/'  oedd  yr  ateb.  "  Wel/'  ebai  Harri,  "  dyna  fi  wedi  gweyd 
bob  ílythyren  yn  yr  iaith  wrth  fy  Nhad  netol.  Mae  ef  yn  gwybod 
ifordd  i'w  taclu  gyda'u  gilydd  yn  well  na  íì.  Mae  wedi  dweyd, 
'  Treigla  dy  ffordd  ar  yr  Arglwydd,  ac  efe  a'i  dwg  i  ben.' " 

S.  Rbes. 


HIRAMTH     A     GOBAITH. 


YNG  nehanol  dwndwr  gofal  bjd, 
Â.'i  heljnt  blin  ar  dro, 
Uwchlaw  ei  niwl  ehed  ein  bryd 
I  gliriach,  gloewach  bro. 

Llyfr  adgof  egyr  f  ebyd  oes, — 

Oes  y  teganau  íu, 
Pan  rodiem  gyda  bron  ddiloes, — 

0  ddedwydd  gyfnod  cu. 

Wrth  ddál  i  syllu  fel  mewn  drych, 

Ar  adgof  dyddiaa  gynt, 
Siom  ddaw  a4  ddeifìol  wyntoedd  sych 

1  chwytìiu  ar  ein  hynt. 

Haws  gennym  edrych  ar  y  prudd 

Tn  hanes  dyddiau  draw, 
A  llawer  awr  o  boen  fu'n  gudd, 

Ymrithiant  law  yn  llaw. 

T  cestyll  godwyd  ar  ein  taith 

Mewn  distaw  fyfyr  cain, 
Maent  heddyw'n  garaedd  sieryd  iaith, 

Dwys  hiraeth  yw  ei  sain. 

Hiraethwn  am  yr  adeg  fu, 
Tr  hafddydd  gwyn  ei  wedd, 

Fan  oedd  awelon  gobaith  cu 
A'u  su  yn  Uawn  o  hedd. 

Mhastriiifan, 


Hiraethwn  am  wynebau  Uon 

Gollasom  ennyd  awr ; 
Ni  rodiant  mwy  y  frodir  hon, 

Bÿw  maent  mewn  nefol  wawr. 

Paham  y  wylwn  ddagrau'n  lli  f 

Paham  y  byddwn  drist  ? 
Fe'u  codwyd  fry  o  ing  a'i  gri, 

Fry,  fry,  at  lesu  Grist. 

Gan  hynny,  syllwn  fry  i'r  ne£, 

Eu  dedwydd  gartref  mwy, 
Lle  maent  yn  chwyddo'r  anthem  gref^ 

Heb  arnynt  glais  na  chiwy. 

Maent  heddyw'n  iach  a  hardd  eu  gwedd 

Mewn  hyfryd  nefol  wlad, 
Heb  f riw  na  phoen, — ^tu  hwnt  i'r  bedd,. 

Tu  draw  1  dwyll  a  brad. 

Aelodau  ynt  o'r  nefol  gôr, 
Mewn  hwyl  yn  moli'r  Oen ; . 

Eu  mawl  ymdonna  fel  y  môr, 
Âx  delyn  hedd  mewn  hoen.  ( 

Mae  gobaith  eto  cawn  cyn  hir 

Eu  owmni  yn  y  nef , 
I  uno  yn  yr  anthem  bur 

0  foíiant  •*  Iddo  Bf." 

HX7W  J.  HuwB. 


CYMRU'R    PLANT.  245 

MORDAITH     OAPTJBN    OOOR^ 

(t  BBDWA&BDD  OTFBB8.) 
VIII.       Y     BYD     NEWYDD. 

TAD.  A  wyt  ti  yn  coíìo,  Ifor,  beth  oedd  dan  sylw  ddiweddaf 
gennym  ? 

Ifor.    Son  yr  oeddech,  fy  nhad,  am  faint  New  HoUand. 

Tâd.  le,  gwlad  anferthol  o  tawr  yw  honno  hefyd,  na  welodd 
llygad  yr  un  Europead  hi  yn  ílaenorol  i  Capten  Cook  a'i  gwmni. 
Ar  y  fordaith  honno,  yr  oedd  y  Capten  wedi  cymeryd  amryw  o 
leoedd  arbennig ;  ac  wedi  codi  baner  Prydain  ar  bob  un  ohonynt ; 
a'r  adeg  yma  cymerodd  íeddiant  o'r  oll,  o  gwrr  i  gwrr,  yn  enw  ei 
fawrhydi  y  Brenin  Sior  y  Trydydd,  ac  enwodd  y  darn  eang  a 
chyfoethog  yn  Ddeheudir  Cymru  Newydd.  Wedi  myned  drwy  y 
ddefody  taniasant  dair  ergyd  o'r  drylliau ;  ac  atebwyd  hwy  â*r  un 
niter  o'r  Uong.  Yna,  wedi  cyílawni  yr  un  ddefod  ar  yr  ynys  a 
enwyd  ganddynt  yn  Possession  Island,  rhwyfasant  yn  y  baîd  tua'r 
Uong,  a  digwyddodd  hynny  pan  oedd  adlif  y  Uanw  yn  eu  herbyn ; 
yr  hyn  a  barodd  anhawsdra  caled  a  blin  iddynt  ar  eu  ffordd  at  y 
Uong.  Ar  yr  ^^ain,  yr  oedd  amryw  o  arwyddion,  ag  oedd  i  un 
cyfarwydd  fel  Capten  Cook,  yn  cadarnhau  ei  dyb;  sef  eu  bod  ar 
gulfor  oedd  yn  agorfa  ddirwystr  i  New  Guinea,  yr  hon  oedd  yn  cael 
ei  ôurfìo  ar  y  naiU  ochr  gan  gyfandir  Deheudir  Cymru  Newydd,  a'r 
tu  arall  gan  dwrr  o  ynysoedd  a  enwodd  y  Capten  yn  Prince  of 
Waies'  Islands;  y  rhai  y  tybid  eu  bod  yn  cyrraedd  hyd  New 
Guinea.  Yr  oeddynt  yn  gwahaniaethu  yn  fawr,  o  ran  maint,  ffurfíau, 
ac  ansawdd  eu  harwynebedd.  Yr  oedd  Uawer  ohonynt  wedi  eu 
gorchuddio  â  llysiau  a  choedwigoedd ;  ac  nid  oedd  un  amheuaeth 
ym  mam  ein  dynion  nad  oeddent  wedi  eu  poblogi.  Yr  oedd  y 
Capten  yn  bamu  fod  mynedfeydd  rhagorol  rhwng  Uawer  o'r 
ynysoedd,  çystal  a'r  un  yr  oedd  yr  Endeavour  arni  ar  y  pryd,  a'r 
^orchwyl  o  hwyfio  i  mewn  iddynt  yn  Uai  peryglus  oa'r  rhan 
luosocat  o'r  hoU  forgilfachau  y  buont  yn  morio  arnynt  yn  flaenorol. 
Oherwydd  cjílwr  Srywiedig  y  Uong,  gorfu  i'r  Capten  adael  y 
Ueo^d  dyddorol  hynny  heb  eu  harchwiUo  yn  ol  ei  fanylrwydd 
arferol.  Enwodd  y  culfor  rhwng  Deheudîr  Cymru  Newydd  a  New 
Guinea  yn  Endeavour  Straits. 

Ifor.  A  ydyw  New  Guinea  yn  fwy  na  Deheudir  Cymru  Newydd, 
fy  nhad? 

Tad.    Nac  ydyw.    Yr  wyf  am  i  ti  ddeall,  Ifor,  maî  dam  helaeth 


a..^ 


246  CYMRU'R     PLANT. 

o  wlad  anferthol  o  fawr,  a  elwir  Awstraliay  yw  Deheudir  Cymru 
Newydd,  yr  hon  hefyd  sydd  fwy  na  bod  yn  gyfartal  i  holl  Ewrob. 
Hon  yw  y  wlad  eangaf  yn  yr  hoU  íyd,  nad  yw'n  cael  ei  chyfrif  yn 
gyfandir.  Y  mae  yn  fwy  na  New  Guinea  tua  saith  o  weithiau. 
Yn  ol  amcan  gyfrif  ein  boneddwyr,  nid  oedd  nifer  ei  brodorion  yn 
gyfatebol  o  lawer  i  faint  y  wlad.  Ni  chanfu  ein  morwyr  gymaint  a 
deg  ar  hugain  ohonynt  ynghyd,  ond  un  waith ;  sef  yn  Botany  Bay, 
pan  oeddent  wedi  ymgynnull  gyda'r  amcan  o  wrthsefyll  ein  morwyr; 
ac  nid  oedd  ond  hanner  eu  nifer  y  pryd  hwnnw  yn  rhyfelwyr ;  ac  yr 
oedd  yn  amlwg  nad  oedd  rhif  y  bwthynod  a  welwyd  yn  dyrrau 
gyda'u  gilydd,  ar  hyd  y  glannau  yn  ddigon  i  gynnwys  ond  niter 
bychan  ohonynt.  Yn  ol  pob  tebygolrwydd,  nid  oedd  ond  ychydig 
o  lannau  yr  ynys  wedi  eu  poblogi,  a  hynny  yn  deneu  iawn ;  a  bod  yr 
eangdir  anferthol  o  fawr,  o'r  glannau  dwyreiniol  i'r  gororau 
gorllewinoly  yn  anchwiliedig,  os  nad  yn  anghyfannedd  hollol.  Nid 
oedd  y  brodorion  a  welwyd  gan  ein  boneddwyr  yn  meddu  dim 
tebyg  i  fasnach  yn  eu  duíl  o  fyw;  ac  nis  galiodd  ein  mordeithwyr 
gyflwyno  iddynt  y  drychfeddwl  am  drafnidîaeth  o  gwbl.  Cafwyd 
gan  y  brodorion  yn  y  parthau  yma  i  dderbyn  yr  amrywiol  bethau 
oedd  gan  ein  dynion  tel  nwyddau  masnachol;  ond  heb  ddeall 
arwyddion  y  Saeson  eu  bod  yn  disgwyl  nwyddau  yn  gyfnewid 
oddiwrthynt  hwythau. 

Ifor     \  oedd  gan  y  brodorion  fedr  at  rywbeth  ? 

Tad.  O  oedd.  Yn  y  parth  yma  o'r  byd,  medrent  gynyrchu  tftn 
at  eu  gwasanaeth  gyda  rhwyddineb  rhyfeddol  A  dau  bren,  drwy 
ddal  un  ohonynt  yn  gadarn  yn  un  llaw,  a'i  rwbio  ft'r  darn  oedd  yn 
y  Uaw  arall,  cyflawnent  y  gorchwyl  yn  llwyddiannus,  mewn  llai  na 
dau  funud. 

Ifor.    A  oedd  ein  morwyr  yn  deall  eu  hiaith  ? 

Tad.  Dyna  oedd  yr  anhawsder.  Methodd  y  morwyr,  er  pob 
ymdrech,  a  dysgu  nemawr  o'u  hiaith.  Ac  eto,  er  ei  tod  yn  orchwyl 
cywrain  ac  anhawdd  ei  gyíliwni,  hyd  yn  oed  i'r  mwyaf  dysgedig, 
deallent  fod  tebygolrwydd  cryt  rhwng  y  gwahanol  ielthoedd 
glywent.  Trwy  gymorth  Tupia,  cymharasant  wahanol  dafod- 
ieithoedd  brodorion  ynysoedd  Mor  y  De,  a  thrwy  hynny,  deallasant 
mai  pobl  o'r  un  cyff  wedi  ymwasgaru  oeddent ;  a  bod  yn  ddichon- 
adwy  cyrraedd  gwybodaeth  hefyd  am  darddiad  brodorion  Deheudir 
Cymru  Newydd  drwy  yr  un  cynllun ;  a  gwnaeth  ein  boneddwyr 
ymdrech  ganmoladwy  tuagat  hynny.  Ond  nid  yw  yr  hanes  yn 
dweyd  iddynt  Iwyddo. 

Dinas  Morganmug.  William  Jamrs. 


CVMRU'R  PLANT 


//V\ 


HANSS    RHAI    PLANT. 

MERCH  i  Mr.  J.  G.  Thomas,  athraw  ysfol  Cwm  y  Glo,  yw 
Katie  E  Thomas.  Daethum  i  wyb<^  am  yr  eneth  tach 
selog  a  flyddlon  hon  adeg  casglu  at  gofgolofh  Thomas  Ellis. 
Medrodd  hì  gasglu  sofren  gyfan ;  ac  aeth  i'w  chadw-mi-gei  î  dalu 
chidiad  y  sofren,  rhag  torri  honno.  Yr  wyf  yn  dymuno  iddi  hir  oes, 
ac  yn  rboddi  ei  darlun  yn  eneth  fach  brydferth  yma  i  gofìo  iddi  hì, 
ac  i  gofìo  i  ereill,  ei  sfwaith  da  dros  el  ^wlad  pan  yn  blentyn. 

Y  mae  Ceridwen  Parry  yn  byw  yn  South  Poultney,  yn  nhalaeth  y 
Bryn  Gwyrdd  (Vermont),  yn  yr  Amerig;  ac  nid  oes  blentyn  yn  yr 
Ameríg  yn  medru  siarad  Cymraeg  gwell  na  hi.  Y  mae  hanes 
rhyfedd  iddi.  Ni  ẃyr  neb  pwy  yw  ei  thad,  na'i  mam,  na'i  chenedl. 
Ryw  Nadolig,  bump  o'r  gloch  y  bore,  clywû  boneddwr  swn  cerbyd 


CY^RU'R  PLANT. 


yn  dod  at  e!  dŷ,  yr  hwn  a  safodd  am  ychydig  Tunudau  wrtb  y  drws. 
Clywaì  gnro  wrth  y  drws.  Cododd  yn  elrwydd,  ac  aeth  i  lawr. 
Pan  agorodd  y  drws,  gwelaî  y  cerbyd  yn  g^yrru  ymaith.  Wedi 
edrych  o'î  ddeutu  canfyddaí  gist  fechan,  acynddi  yr  oedd  baban. 
Geneth  fach  oedd,  mewn  gwìsg  g^ynnes,  a  chyda  photel  sugfno  o 
laeth  wrth  ei  hochr.  V  diwedd  oedd  iddi  gael  ei  mabwysiadu  gan 
Gymry  calongynnes,  gŵr  a  gwraìg.  Gobeithio  y  caiR  flynyddoedd 
lawer  i  dalu  i'w  noddwyr  carediif. 

Mab  hynaf  Mr.  a  Mrs  D.  R.  Morris,  Glandwr,  Dyfed,  oedd 
Willie  Grifíìth  Morrts.  Hunodd  yn  dawel  yn  yr  lesu,  dydd  lau,  y 
nawted  o  Fehefín,  1904,  ar  ol  c>studd  bltn  a  chaled,  ac  yntau  ond 
dwy  ar  bymtheg  oecL    Dioddefai   yr   oll  yn   dawd,   ac  yr  oedd 


CYMRU'R  PLANT. 


yn  nodedig:  mewn  amynedd,  ac  mewn  Rÿdd  yn  lesu  Grist.  Djrwed^ 
r^  dydcUau  cyn  iddo  farw, — "  Fel  y  mynnot,  lesu  anwyl.  ac  nid  fèl 
y  mynwyf  fi."  Yr  oedd  yn  teimlo  yn  anwyl  at  ei  Waredwr.  Bodd- 
íon  yda«dd  g^da'r  lesu  ym  mhob  man;  a  chyda'r  lesu  y  inae 
beddyw.  Bachgen  ieuanc  addfwyn,  tyner,  a  charuẁdd  ydoedd. 
Nis  gellid  ei  adnat>cid  heb  eì  garu  hefyd.  Yr  oedd  yn  aelod  o 
Urdd  y  Delyn  er  y  cychwyn.  HofF  iawn  ydoedd  o  ganu,  ac  un  o'i 
hoff  emynnau  yn  ei  gystudd  oedd, — "Mae'r  lesu'n  derbyn  plant," 
ac  aml,  aml  y  byddai  yn  eì  sisial-ganu. 

Derbynlwyd  ef  yn  aeiod  crefyddol  gan  «  weinido|r>  y  Parcb. 
O.  R.  Owen,  cyfaill  calon  i  blant,  a  bu'n  ffyddlon  a  selog^  weddiil 
tí  oes  fer. 

Wtllte  bawddMT,  gwj^  vw'th  tjwyd,  Oana  wneat  i'r  addfw;ii  leau, 

Tu  7  aefoedd  Úd  awGhben,  A.i'a  fwy  aawyl  it  iẅb  dydd, 

Ar  ol  profl  oar  ac  adCyd,  Heddyw'r  ydwjt  yn  ei  gwmDt, 

'Nawr  tl  gei  y  goron  wen ;  Heb  un  deigryn  ar  dy  rudd." 


250  CYMRU'R     PLANT. 

GWRJSS. 

[LlythTT  7Bgrìfennwjd  gan  Golyddan  at  ei  ddwy  chwaer.  T  tad  j  cyfeirìr  ato 
jw  Gweirjdd  ap  Rhys.  I  Mr.  Eyan  Eliis,  Bethesda,  yr  ydym  yn  ddyledus 
am  j  Uythyr.] 

Rhos  t  Gakr,  Holthead, 

Chwefrol  8/ed,  1858. 
Fy  anwyl  Gatrin  a  Grace, 

Yr  ydych  yn  gwybod  yn  awr,  os  nad  oeddych  yn 
gwybod  cynt,  beth  ydyw'r  achos  fod  y  mwg  >n  myned  i  fyny  ac  oV 
golwg.  Yr  ydych  yn  gwybod  rhywbeth  am  gas  neu  nwy,  ac  y  gellir 
gwneyd  popeth  yn  nwy,  o'r  dwfr  hyd  yr  adamant  a'r  aur,  gyda  thftn. 
Beth  ydyw  tân,  a  pha  fodd  y  mae  yn  gwneyd  popeth  yn  nwy  fel  yna  P 
Neu,  yn  hytrach,  beth  ydyw  yr  elfen,  sef  gwres  ?  Canys  nid  ydyw 
tân  ond  effaith  gwres  ar  rywbeth,  fel  glo  neu  ganwyll ;  a'r  achos  ein 
bod  ni  yn  gweled  glo  yn  goch  pan  y  mae  yn  boeth,  ac  yn  wyn  pan  y 
mae  yn  boethach  byth,  ydyw  am  fod  pob  sylwedd  pan  y  mae  yn 
ddigon  poeth  yn  rhoi  ailan  beth  arall  hollol  wahanol,  sef  goleuni. 

A  welaist  ti  wres  erioed,  Catrin  ?  A  fiiost  tí  erioed  yn  gafael 
ynddo,  fel  gafael  mewn  marblen,  ac  yn  ei  droì  yn  ol  ac  yrolaen  i 
edrych  o'i  gwmpas,  Grace?  Naddo  erioed;  ac  eto  yr  ydych  yn 
sicr  íod  y  fath  beth,  a'i  fod  yn  chwareu  yn  eich  dwylaw  a'ch  traed, 
ac  yn  dyfod  allan  gyda'ch  anadl,  ac  yn  eich  gwneyd  yn  ddifyr  o 
amgylch.  Os  daliwch  eich  llaw  o  ílaen  y  tân,  yr  ydych  yn  gwybod 
fod  yna  rywbeth  yn  dyfod  i'ch  llaw,  ac  eto  ni  fedrwch  ei  weled,  ni 
fedrwch  deimlo  ei  ronynnau;  ac  os  ceisiwch  gael  allan  ei  natur, 
mae'n  debyg  iawn  mai  ceisio  ofer  fydd, — ni  wyddoch  ddim  am  dano 
ond  oddiwrth  ei  eíFeithiau,  ac  ni  fedrwch  wneyd  dim  ond  rhoi  enw 
iddo,  a'r  enw  hwnnw  yn  Gymraeg  ydyw  "  gwres." 

Wel,  pa  beth  ydyw  gwres?  Ni  ^fr  neb  ddim  yn  sicr;  ond  y 
farn  gyffredinol  yw  mai  rhyw  hylif  teneu,  teneu,  teneu,  ydyw,  sydd 
yn  trìgo  ym  mhob  peth,  fedr  redeg  trwy'r  pethau  caletaf  cyn 
rhwyddedy  neu  rwyddach,  na  thrwy'r  pethau  meddala^  fedr  symud 
o'r  naill  fan  i'r  llall  gyda  chyíl/mdra  goleuni,  ac  sydd  yn  gwneyd 
rhyw  gyfnewidiad  ym  mhob  peth  yn  ol  fel  y  bydd  ychydig  neu  lawer 
o  hono  yn  bresennol  yn  y  peth  hwnnw.  Nid  ydyw  oerni  yn  ddim 
byd  ond  absenoldeb  gwres,  ac  ni  ellir  tynnu  yr  hoU  wres  o  ddim 
byd  sydd  ar  y  ddaear  trwy  unrhyw  foddion.  Y  mae  mor  ysgafn  fel 
nad  effeithia  ddim  ar  y  cloriannau  mwyaf  cywir ;  ac  mor  deneu  fel, 
pe  medrid  ei  gasglu  mewn  crochan  o  aur,  fti  alian  o'i  garchar  drwy 
ronynnau  yr  aur,  ac  ehedai  at  y  pethau  nesaf  ato  nes  gwneyd  pob 
man  o'i  gwmpas  yr  un  faint  yn  union  o  boethder.  Ond  er  ei  fod 
mor  deneu  ac  ysgafn,  mae'n  debyg  ei  f od  yn  myned  â  rhywf aint  0  le. 


CYMRU'R    PLANT.  251 

Pan  y  mae  gwres  yn  myned  i  unrhyw  beth,  y  mae'r  peth  hwnnw 
3m  dechreu  chwyddo.  Ond,  er  teallat  fod  yn  rhaid  l'r  gwres  gael 
rhywfalnt  o  le,  mae'n  debyg  mai  nid  swm  y  gwres  yn  unig  sydd  yn 
gwneyd  i  rjnwbeth  chwyddo,  ond  fod  y  gwres  yn  rhoddi  tuedd  yn  y 
gronynnau  i  fyned  oddiwrth  eu  gilydd.  Mae  hyn  yn  cael  el  gymeryd 
yn  ganiatâoly  ond  nid  wyf  í!  yn  gwybod  am  reswm  dros  wneyd  hynny. 

Wel,  yn  awr,  edrychwch  pa  fodd  y  mae  gwres  yn  gweithio.  Y 
mae  yn  gwthio  ei  hun  i  rew,  er  esiampT,  ac  yn  cymeryd  ei  le 
rhwng  gronynnau  mân  y  rhew,  nes  y  mae  pob  gronyn  fel  yn  rhydd 
oddiwrth  y  llall,  nes  y  gellir  ysgwyd  mân  ronynnau  y  peth  oedd 
gynneu  yn  rew  yn  ol  ac  ymlaen,  heibio'u  gilydd  groes  yng  ngroes ; 
ac  telly  y  mae  y  rhew,  chwi  welwch,  wedi  troi  yn  ddwfr.  Yn  awr, 
rhoddwch  ychwaneg  o  wres  yn  y  dwír,  a  y  gronynnau  ymhellach 
oddiwrth  eu  gilydd  byth,  chwydda  y  dwfr  dipyn  bach  i  ddechreu,  ac 
yna  a  ei  ronynnau  mor  bell  oddiwrth  eu  gilydd,  ac  mor  ysgafn  o 
achos  hynny,  nes  codi  i  fyny  yn  yr  awyr  ar  ddull  agerdd. 

Dywedais  wrthych  fod  gwres  ym  mhob  peth.  Er  esiampl,  pe 
cymerech  haiarn  cyn  oered  a  rhew,  a  phe  curech  ef  â  morthwyl  cyn 
oered  a  rhew  am  hir  amser,  ai  y  ddau  mor  boeth  fel  nas  galiech 
gyffwrdd  ft  hwy.  Yr  ydych  drwy  hyn  yn  gwasgu  y  gwres  allan  o 
honynty  drwy  yrru  gronynnau  yr  haiam  yn  nes  at  eu  gilydd.  Ond 
pe  curech  yr  haiam  yn  araf  dég,  cnoc  heddyw  a  chnoc  arall  yfory, 
nid  ai  yn  ddim  poethach  er  eich  bod  yn  gwthio  y  gwres  allan  o 
hono.  Erbyn  y  gnoc  yfory  bydd  y  gwres  ydych  yn  wthio  o'r  haiarn 
heddyw  wedi  ffoi  i  wneyd  popeth  o'i  amgylch  yr  un  faint  o  boeth 
a'u  gilydd.  Felly  rhaid  i  chwi  yrru  cryn  gwrs  o'r  gwres  allan,  a 
hynny  yn  sydyn,  cyn  y  teimlwch  yr  haearn  yn  ddim  poethach. 

Gellwch  dynnu  tftn  o  rew  trwy  ei  daro  yn  sydyn  â  dur.  Trwy 
hynny  byddwch  yn  gwasgu  darn  o  rew  yn  sydyn  iawn,  a  thrwy 
hynny  yn  gwthio  y  gwres  allan. 

Yr  un  fath  y  mae  carreg  dân  yn  gweithio.  Yr  ydych  yn  gwthio 
y  gwres  allan  yn  sydyn  trwy  daro'r  garreg,  a  gwthio  ei  gronynnau 
yn  nes  at  eu  giíydd. 

Yr  un  fath  y  mae'r  Indiaid  yn  cael  tftn  trwy  rwbio  dau  bren 
ynghyd.  Dywed  rhai  fod  gwres  yn  cael  ei  atdynnu  at  ddau  wyneb 
fyddo'n  rhwbio  yn  eu  gilydd.  Ond  y  gwir  ydyw,  yn  cael  ei  gnocio 
allan  o'r  pren  y  bydd  y  gwres.  Ped  edrychech  gyda  microscope  ar 
wyneb  llyfnaf  prennau  felly,  gwelech  lympiau  mawr  fel  mynyddoedd 
arao.  Y  mae  rhai'n  yn  anweledig  bron  i'r  Uy^ad  noeth ;  ond  eto, 
y  gwir  3rw,  y  mae  gwyneb  llyfnaf  y  pren  yn  frith  o  bonciau  a 
phantiau,  a  phan  rwb'er  y  ddau  bren  yn  brysur  yn  eu  gilydd,  y 
mae'r  ponciau  yn  curo  eu  gìlydd  yn  sydyn  a  phrysur  iawn,  a  thrwy 
hynny  yn  gwasgu  y  gwres  allan. 


252 


CYMRU'R    PLANT. 


Wel,  dyna  i  chwi  ddigon  am  y  gwres  y  tro  yina.  Y  mae  gennyí 
lawer  iawn  i'w  ddweyd  am  dano  eto,  ond  mi  af  at  bethau  ereill  yn 
gyntat.  Feallai,  os  darllennodd  nhad  y  llythyr  hwn  a'r  llythyr  o'r 
blaen,  y  dywed  na  fydd  merched  yn  y  byd  yn  dysgu  llawer  ar  b^au 
fel  hyn.  Wel,  nid  ydyw  hynny  ddim  byd.  Y  mae  arnaf  fí  eisieu  i 
chwi  wybod  rhywbeth  am  y  pethau  sydd  o'ch  cwmpas.  Ni  fedraf 
fì  ddysgu  French,  a  thynnu  lluniau,  a  chanu  i  chwi,  ac  yr  ydwyf  yn 
disgwyl  eich  l>od  wedi  dysgu  y  pethau  ereill  y  bydd  merched  jm 
gyffredin  yn  eu  dysgu ;  ond  pa  amhriodoldeb  sydd  i  ferched  gael 
gwybod  beth  yw  yr  achos  fod  pwys  o  blwm  yn  llai  swm  na  phwys 
o  wlan,  a  pheth  ^rw  yr  achos  fod  yr  un  o  honynt  yn  pwyso  at  i  lawr 
mwy  nag  at  i  fyny,  a  pheth  3nv  yr  achos  o'r  gwynt,  a'r  gwlaw,  a'r 
taranau,  a'r  mellt,  a  mil  a  myrdd  o  bethau  nas  gallant  beidio  eu 
gweled  os  byddant  byw  hanner  blwyddyn  ? 

Ydwyt 

Eich  anwyl 

lOAN. 


BWTHYm     BACH     FY      MAM. 


DA  rwy'n  coflo,  bore  mebjd, 
Lle  chwareawn  gynt  yn  Ìlon, 
Tng  nghjmydogaeth  fach  Llanddewi 

Heb  un  gofìd  dan  ty  mron ; 

Mynd  yn  ddyddiol  taa*r  jsgol, 

G«n  hydera  na  chawn  gam, 

Fe  wnawn  frys  i  fyned  a^ef 

I  hen  fwthyn  bach  fy  mam. 

Ar  yr  aelwyd  hon  y  cly  wais 

Son  am  farw  Oalfari, 
A  bod  gobaith  i  blant  bychain 

Gael  meddiannn'r  wlad  sydd  fry  ; 
Olywed  hanes  Abram  dduwiol 

Yn  aberthu  'i  fab  di-nam, 
O  mi  goflaf  hyd  fy  meddrod 

Am  hen  fwthyn  bach  fy  mam. 

Ond  daeth  adeg  gadaw'r  bwthyn, 

Byth  mi  goûaf  am  y  tro, 
Fan  yn  cychwyn  i  Gwm  Rhondda, 

Y  waith  gyntaf  i'r  pwll  glo  ; 
O  mor  anhawdd  oedd  ymadael, 

Gorfod  ce&iu  gam  'r  ol  cam, 
0  f e  hoff wn  dreâio  mywyd 

Tn  hen  fwthyn  bach  fy  mam. 

Cîomamany  Aberdar. 


Ooflo  mam  y  bore  hwnnw 

Tn  ymaflyd  yn  f y  llaw, 
Gweld  y  dagrau  gwlyb  yn  dìsgyn 

Dros  ei  gmddiau  megis  gwLäw, 
Ooflo  am  ei  chyngor  olaf, — 

"  Faid  a  dìlyn  Úwybrau  cam," — 
'Hoedd  fy  nghalon  bron  a  thorri 

Pan  yn  gàdael  bwth  fy  mam. 

Mi  ddychweles  'nol  i'r  bwthyn 

I  roi  tro  mewn  blwyddi  rai, 
Ond  yr  oedd  fy  hen  gyfeillion 

Wedi  mynd  yn  llawer  llai ; 
Fle  mae'r  ienctyd  teg  a  hawddgar  P 

Wedi  gwasgar  draw.     Paham  P 
0,  y  cyfnewidiad  weles 

Yn  hen  ardal  bwth  fy  mam. 

Troes  yn  araf  fy  ngherddedìad, 

I  henafol  gladdfa'r  plwy, 
Lle  y  gorwedd  hen  gyf eillion 

Na  chaf  weld  eu  gwyneb  mwy  ; 
Ond  trwy  ffydd,  iyii  welaf  fore, 

Fryd  y  codir,  heb  un  nam, 
Rai  fu'n  cychwyn  gyrfa  bywyd 

Gerllaw  bwthyn  bach  fy  mam. 

Watkik  Llotd. 


CYMRU'R    PLANT.  253 

EHAI     O     ADAR     CYMRU. 

I.  YR   ADAR  TN   TR   HAF. 

DAETH  yr  Haf,  sry<lA'î  arddangosfa  a'i  gantorìon  swynol.  Mor 
hardd  yr  ediych  y  dyfiryn  yn  llawn  o  geinion  amrywiol,  y 
dolydd  yn  eu  gwisgoedd  goreu,  a'r  meusydd  dan  gnwd  toreithiog 
o  wair  ac  yd,->cynhaliaeth  dyn  ac  anifail.  Y  mae'r  gwrychoedd  yn 
eu  lih-ai,  a'r  grug  porflíoraidd  yn  ymylon  Vr  corsydd  brwynoe. 
Mor  gywrain  y  gweîir  ol  bysedd  natur  ar  waith  y  greadigaeth,  o  r 
blodeuyn  bychan  a'r  planhigyn  eiddil,  i  fyny  i'r  dderwen  gref 
ganghennog ;  ni  ílina  y  llygaid  wrth  syllu  ar  dlysni  anian,  y  mae 
gan  hyd  yn  oed  y  blodeuyn  bychan  ei  neges  i'w  thraethu  wrthym. 
Mor  dlws  yw  blodau'r  hat.  Maent  megis  botymau  aur  ac  arían  yn 
addumo*r  dolydd  a'r  meusydd. 

Er  mor  swynol  a  hardd  yw  y  rhai  hyn,  ni  fyddai  eu  prydferthwch 
mor  sw^mol  pe  unwaith  y  diílannai  y  cantoríon  dengar  o'r  llwyni  a'r 
meusydd.  Nid  yn  unig  eu  miwsig  melodaidd  yn  Uanw'r  awyr,  sydd 
yn  gwneyd  i  ni  eu  hoffi  gymaint ;  ond  hefyd  y  mae  eu  symudiadau 
buan  o'r  naill  frigyn  i'r  Uall  yn  creu  bywiogrwydd  yn  y  fangre 
fwyaf  unig,  ac  anhawdd  fyddai  desgrìíìo  eu  habsenoldeb. 

II.  ADAR   AR    DDIFLANNU. 

Y  mae  Uawer  o  adar  prydferth  Cymru  wedi  diflannu  yn  llwyr 
erbyn  hyn,  y  mwyaírìf  ohonynt  yn  adar  rhaib ;  a  hynny  fealiai  am 
fod  ceidwaid  helwriaeth  yn  hoff  o'u  saethu  o  achos  y  (Ufrod  wnant 
ar  y  petris  a'r  ieir  mynydd.  Bu  rhai  ohonynt  mor  niferus,  fel  y 
cylchwerthid  hwy.  Y  mas  yn  drueni  gweled  yr  adar  hyn  yn  cael 
eu  llwyr  ddinistrío,  rhai  oeddynt  addurniadau  hen  ddyfTrynnoedd  a 
chreigiau  rhamantus  Cymru.  Fe  erys  ychydig  ohonynt  eto,  ond 
mae'r  ychydig  hynny  bron  a  diflannu, — sef  y  Barcud  (Kùe)y  Cudyll 
Coch  {Sparrow  Hawk)j  Crynfarch  {Hobby),  Hebog  {Restrel^  Falcon\ 
a'r  Ddalihuan  ( Owl), 

Aderyn  o  ymdddngosiad  hardd  a  mawreddog  yw'r  Barcud,  gyda 
chynffon  hir-fiorchog.  Ymbortha  ar  nadroedd,  Uyffeint,  adar,  ŵyn 
bychain,  a  dywedir  ei  fod  yn  hoff  o  mushrooms,  a  dyna  paham  y 
gelwir  mushrooms  yn  Gymraeg  yn  "fwyd  y  barcud."  Daw 
barcutanod  hefyd  at  dai,  ac  ymosodant  ar  y  da  pluog ;  fe  ddywedir 
fod  ganddynt  y  fath  nerth  yn  eu  cylfìn  a'u  traed,  fel  y  dadgymalant 
g'readur  mewn  ychydig  funudau.  Buont  yn  niferus  iawn  yng 
Nghymru  ílynyddau  yn  ol,  ond  ychydig  iawn  yw  eu  nifer  heddyw. 
Dywedir  eu  bod  yn  adar  hawdd  eu  dofì»  ac  fe  fyddai  gan  amryw, 
flynyddau  yn  ol,  farcut  yn  pet,  ond  addefír  mai  un  pur  ffymig  fyddai. 


2S4 


CYMRU'R    PLANT. 


Y  mae  y  Cudyll  Coch  yn  dal  ei  dir  yn  weddol  dda  yng  Nghymru; 
feallai  mae  bychandra  ei  gorfl  sydd  yn  amddiffynfa  iddo.  Adeilada 
ei  nyth  yn  aml  tu  fewn  i  hen  un  perthynol  i'r  frân,  a  dywedir  fod  y 
rhai  bychain  beunydd  yn  ganibaliaid  dydirynllyd ;  ymosodant  ar, 
a  bwytant  eu  brodyr  bydiair,  a  gwae  i'r  cyfryw  tra  parhaont  yn  y 
nyth  gyda'u  chwiorydd.  Y  mae  y  fenyw  yn  liawer  mwy  na'r  gwryw, 
ac  yn  debygol  o  tod  yn  gryfach  aderyn. 

Ý  mae  y  Crynfarch  yn  debyg  o  ran  ei  gorf!  iV  Hebog,  ac  yn 
aderyn  mudoL  Dychwel  atom  r^rwbryd  yn  yr  hat,  ac  ymbortha  ar 
adar  bychain,  ac  ymddengys  fod  yn  rhagorach  ganddo  yr  hedydd- 
ion  na  dim. 

Un  o  adar  rhaib  mwyaí  cyffredin  Cymru  yw  yr  Hebog,  ond 
anaml  iawn  y  gwelir  yr  aderyn  hwn  yn  awr ;  yn  niwedd  yr  haf  y 
byddai'r  Hebogiaid  i'w  canfod  yn  fwyat  lliosog,  ar  ol  i'r  yd  gael  ei 
gario  i'r  ydlan,  a'r  maes-lygod  wedi  gwneyd  eu  hunain  i  fyny  yn 
gysurus  dros  dymor  y  gaeaf  yng  ngodreu'r  teisi.  Fe  wna  yr 
hebogiaid  lawer  o  ddaioni  i'r  amaethwyr  drwy  gadw  y  Uygod  i 
lawr,  ac  yn  y  ^orchwyl  hwn  fe'u  cynorthwyir  gan  Ddallhuan  yr 
Ysgubor  {Bam  Owl), 

Llanystumdwy,  Maggie  Griffiths. 


JSNNIIS     ANWYÍ. 

Jennie  Williams,  Plas  Colwyn,  Beddgelert ;  yr  hon  a  hunodd  yn  yr  leeu,  Medi 
19eg,  1902,  yn  9  mlwydd  oed.  Yr  oedd  yn  llawn  sel  am  gael  adrodd  ei 
hadSiodau  a'i  hemTnnau  yn  yr  Tsgol  Sol.  Yr  oedd  yn  aelod  o  Deml  Ddirwestol 
j  plant.  Yr  oedd  yn  hoff  iawn  o  gasglu  blodau  y  meusydd.  Tlws  ydyw 
edrych  ar  blant  bach  yn  hoffi  blodau.  Clywodd  Jennie  swn  canu  angylion, 
ac  aeth  adre,  ac  erbyn  hyn  y  mae  ei  theulu  wedi  ei  eangu  hyd  y  nefoedd. — 
Ap  Gelert. 


JENNIE  anwyl !    Mae  fy  mynwes 
Heddyw'n  gartref  cur  i  gyd, 
Adar  ing  a  hiraeth  heda 

Dan  fy  mondo  i  glwydo  o  hyd  ; 
Mwy*n  Mhlas  Colwyn  nid  oes  i  mi 

Un  boddhad,  enethig  dlos» 
Ti  fu*r  haul  a  wynnai  *i  aelwyd, — 
Ti  fu'r  seren  lonnai  'i  nos. 

Yn  swn  hen  emynnau  Cymru, 

Bendith  oreu  mam  a  thad, 
Cynnar  ymagorodd  d'enaid 

Ar  wyn  Iwybrau'r  nefol  wlad ; 
A  phwy  wyr  na  bu  rhyw  adnod 

Neu  ryw  bennill  ddysgaist  ti, 
Yn  dy  ddenu'n  eneth  nawmlwydd, 

Droion  i  weld  Cálfari. 

Garn,  Dolbíntnaen. 


Glân  a  siriol  oedd  dy  fywyd 

Fel  yr  eira  ieuanc,  gwyn, 
Glanach  na  phob  un  o'r  blodau 

Gesglaist  oddiar  ddôl  a  bryn, 
O  mor  ddistaw  oedd  dy  natur 

Llyfn  fel  gwawrddydd  ar  y  ddôl^ 
Gwn  nad  yw  y  nef  yn  synnu, 

Wrth  weld  galar  ar  dy  ol. 

Ffarwel  bellach  !    Jennie  anwyl, 

Croesaw  i  dy  haf  o  hedd, 
Blodion  parch  a  brieill  cofion, 

G«idw*n  wyrdd  dy  dawel  fedd ; 
Ar  draethellau  Tragwyddoldeb 

Derfydd  amser, — trenga  cur ; 
Dros  fynyddau*r  nef  mae'n  llifo 

Hinion  anfarwoldeb  pur. 

H.  Ertri  Jonbs. 


CYMRU'R    PLANT. 


DIAEHSBIOS     ¥     TFWFDD     A'R     TIB. 


FEL  hyn  y  rhed  Ilinell- 
aa    nesaf    yr    ben 
ganiad, — 

"  Ob  ym  MiWETH  f  tjf  j  ä.AS[, 
Girellr  llâwndid  h  el  ol ; 
ŴW711    ẁi    byd   oe   Ebbill 

anryn 
A  wl^  y  llawT,  B  gwTjBg  y 

UW711; 
M*i  gwlybyrog,  gantho  oaÌT 
Llwyth  ar  dir  o  ya  a  gwair ; 
UlB  Ubhbtih,  Bvych  ob  daw 
Peth  yn  ayclt  b   pheth    yn 

Owanwyn  blin  i'r  march  a'r 

Mls  OoRi'i'BtiHi^  na  fo  sych ; 
AwBT,  oB  ceit  yn  anian  Bych, 
A  wna  i  Gjniro  gaun'n  wych ; 
Hanner  Mani  'n  syoh  a  wua 
Sjngell"  lawn  o  gwrw  da." 

Y  peth  sydd  yn  taro  y 

I    dyn  cyffredin,  y  gŵr  nad 

1^1    yw    yn    amaethwr,    wtth 

'  {    ddarllen    y    llìnelUu  yna. 

-     ydyw, — rhyfedd  peth  mor 

g^mWeth  yw  t/wydd,  dyma 

(Cwmwl  Blew  Gaiír.)  ffainc  0  w  ybodaoth  na  ŵyr 

y  MeUorologùi  dysgedicat 

fawr  am  dani ;  nid  syndod  fod  pob  dyn  wedi  gwneyd  mwy  o  gynnydd 

yn  ei  grefft  na  Phroffwyd  y  Tywydd,  druan  hach  o  hono. 

üwìr  a  ddywed  y  Pregethwr,  — "  Y  neb  a  ddaiio  ar  y  gwynt,  oi 
haua;  a'r  neb  a  edrycho  ar  y  cymylau,  ni  feda."  Gan  hynny.  gan 
fod  pwnc  y  tywydd  yn  beth  mor  ddyrus,  ac  awchlaw  deall,  gan 
bynny,  "  Y  bore  haua  dy  had,  a  phrydnawn  nac  alal  dy  law,  canys 
nl  wyddost  pa  un  a  ffynna,  ai  hyn  yma,  ai  hyn  acw,  ai  ynte  da  a 
tyddant  iii  dau  yr  un  ffunud." 

le,  yn  ddiau,  dyna'r  ddoethlneb  uchat  i'r  amaethwr,  -  ac  o  ran 
hynny,  i  bob  dyn  byw,— yw  taro  ati,  a  dal  ati,  i  weìthio,  boed  y 


2S6  CYMRU'R    PLANT. 

ty wydd  y  peth  y  bo ;  gwened  neu  gwged  yr  awyr,  canlyn  ymlaen 
gyda'r  gwaith  yw'r  peth  callaf  i  ni.  Y  mae  yna  ryw  gymaint  o  le, 
er  mai  cyfyng  yw,  i  ddyn  arfer  ei  synwyr,  ei  reswm,  i  gerdded  ac 
ymddwyn  yn  ol  addysg  ei  broíìad,  hyd  yn  oed  parthed  peth  mor 
anseíydlog  a  chyfrin  a'r  tywydd. 

Wrth  eárych  ar  y  ílwyddyn  ar  ei  hyd,  yn  ddios,  y  mae  yna  ryw 
rawd  rheolaiddy  setydlog,  dianwadal,  a  dealledig  i'r  tywydd.  O 
oerfel  ílerrol  a  marwol  y  Gaeat,  y  mae'r  ddaear  yn  graddol  ddad- 
mer  ac  ymddeffro  dan  dyner  a  chryfhaol  heulwres  y  Gwanwyn.  Y 
mae  Uanw  hyvryd  yn  dyfnhau,  yn  ymledu,  ac  yn  ymddyrchafu  dan 
euraidd  dreiddiol  rym  pelydron  haul  Haf,  yn  hardd-rywiog  ym- 
addfedu  dan  raslawn  des  Hydref  fẃyn  gyfoethog,  ac  yna  yn 
esmwyth  luddedig  syrthio  i  lesmair  y  Gaeaf,  i  fagu  gwaed  newydd 
ar  gyfer  tymor  arall  o  waith. 

Fel  y  Pendragon  Mawr,  Duw  sydd  yn  gosod  i  lawr  brif  linellau  y 
cadgyrchiad,  ond  y  mae'n  ymddiried  gweithiad  allan  yr  is-linellau 
i'r  is-swyddogion  a'r  milwyr  cyfiredin;  tra  mai  ei  ysprydiaeth  Ef 
sydd  yn  cyniwair  trwy  hoU  rengoedd  y  fyddin,  y  mae  yn  gadael 
atrifed  fan  bethau  i  ddoethineb  ac  initiatẁe  pob  milwr,  l>oed  fawr 
neu  fach,  o'i  mhewn. 

Tybier  am  foment  mai  fel  arall  y  mae  pethau,— fod  pob  amaethwr 
yn  meddu  Uawn  awdurdod  i  reoli  y  tywydd  ar  ei  dir,  ei  ffarm  ei 
hun;  y  fath  '*lopscows"  o  dywydd  fyddai  hi  yn  y  plwyf  yma. 
Gwarchod  ni  I  byddai  pawb  o  honom  ym  Medlam  cyn  diwedd  y 
ílwyddyn.  O  na,  nid  yw  ein  Duw  ni  yn  myned  i  ymddiried  awenau 
cerbyd  yr  haul  i  law  neb  dyn,— fel  ApoUo  i  Phaethon  gynt  yn  y 
ddameg  Roegaidd. 

Ac  mor  wir  yw  hyn  hefyd  mewn  perthynas  i  ílwydd-dymor  dyn 
ar  y  ddaear.  Nis  gwyddom  ni  yn  y  byd  sut  dywydd  fydd  hi  arnom 
ni  yfory,  na'r  wythnos  nesat,  na'r  ílwyddyn  nesaf.  Sicr  ydym,  y 
daw  inni  ddyddiau  duon,  geirwon,  a  thymhestlog-ddyddiau  i  brofí 
ein  fiydd,  i  ddadblygu  ein  hymddiried,  i  ddwyseiddio  ein  cariad,  i 
blygu  ein  balchder,  i  ysgubo  ymaith  y  pethau  dianghenraid,  i 
dyneru  ein  calon,  i  rymuso,  dyrchatu»  gloewi  a  nefoleiddio  ein  holl 
ddyndod.  O  dawl  fe  ddaw  yn  ddiamheuol,  ddyddiau  o  hinon 
hataidd  <<hirtelyn  tesog";  daw  tywelon  yr  awelon  balmaldd  i 
sychu'r  deigryn,  cftn  yr  adar  i  lonni'r  galon  triw  ac  ysig,  sawr  a 
gwén  myrdd  o  ílodau  i  baradwyso  daear  goíìd,  a  threm  o  draw  ar 
Groes  Calfaria  wna  i'r  wyneb  ymleueru  fel  gwyneb  Moses  gynt. 

B^"  OTfeirUd  7  folygydd  7W,— Owur  M.  Bdwa&db,  Lulnuwchlltn,  t  Bala.. 

AROBÁFrWTD  ▲  OSTHOIDDWTD  GAH  ■UaHM  AITD  BOH*  66.  HOPH  BTUST,  «WKWXA]f. 


AT    Y    PLANT. 


MIaoMI.    Ob  bfdd  toìmlsd,  b7W7d,  a  hrawdledd  711  r 
I    (lurlDniad,    f   ■"Be   ojrmalnt   o    groeuw    i  hanes 
bwtbyn  CymNÌg,  tlodaldd,  ag  Bjdd  1  bTraimdlaa 
^^^  __  .    b\  d-enwog  ji  Ailtt.     T  nuM  «wTn  ibTfádd  mewu 

^^^^^H|H^^Sk.  I    tiinbell  ddarlonjad  CTwlr  a  goneat  o  fjWTd  tenln 

^^^^^^^^^^^ë^k  '    nii'wn  bwtbjn.    Gwellgeniolrhalnlianeibwtbjn- 

^^■^^HnâMKj^;m     wyr   Cymru,    na   darllen    bane«   bi^nbi&oedd   j 
■^^^^^^^B|^M|I    dd')<-ar. 

jdHBB^^^^^^^^^j  Glv:.ÂDiB.    1.  Yr  an  TW  jstri  Owen  a  Blancbe. 

|B!^B^^&'.  ~  ^4^       I  "  ATglwjddeB. "  uen  "  an  ja  rheoli  ewlad  "  yw 

I^BS^^— ^'■|'Vi3lR-^^  vHtyr  7  gair  OwladjB.     T  mae  jr  enw  äws  bwn  711 

BBH^HL^^^^yl^— I  íwy  oyBrídin,  f«l  7  mae'r    gwaetbeJ,    ja   Lloegr 

^BBA^a^^BBj^^  iiiig  7T)g  Ngh^mm.    3.  T  mae   £n!d  7U   enw 

Sa^^l^BM^^^^  iySredin  iawn  yu  Lloegr  hetyd,  ao  mae'n  anodd 

^^y^^^^^fc™^ I  cin'l  ei  bolfach. 

Oj.owk  o's  Bhohdda.     Pwy  fedr  eih^Bbysn  lle  cyhoeddlr  gwatth  loan  HaetblaF 


Llaib  Lliwbiobdo.  Bjddaf,  fel  chwitbBn.  jn  ho&  coflannan  plant  bycbstn. 
Ond  rbaid  ooBo  mai  oyhoeddii^  1  blant  yw  hwn  :  a  chilia  pbint  yn  reddtol  o 
gyBgodion  ji  yw.  Y  mae'r  cyhoeddlad  yu  mynd,  wrtb  ei  üloedd,  I  yBgolioa  7 
wlad.;  a  Tbaii  chwilio  am  7  pethR,a  mwrof  cytaddaa  1  belpii  atbrawon  ddettro 
meddwl  pUnt.  Y  mae  pob  athiaw  gyfarfyddaÌB  ^n  condemnio'r  coflannau  plaut 
iryf  mor  faoff  o  Toddi.  Er  ^71107,  nld  wyf  am  eu  gwrtbod  yn  llwyr.  Ond  rhaid 
iddynt  tod  yn  fyTÌan  ac  yn  daiawiadol.  Cefais  nftelniau  0  yagrifaa,  a  dim 
yndâyut  ond  y  ddwy  ffaitb  ]Tna,— íod  7  bachgen  yn  ddawlol  »c  jn  daiìleu 
Ciiuin'B  Plant.    Pa  beth  eaìlíir  wrth  gyhoeddi  fim  ond  hynny  ? 


Y  lUB  dwy  yBtorÌ  yn  dechiaa  yn  y  ihlfyn  hwu.  Bum  yu  hji  yu  metbn 
pendertynn  a  rown  yaton  "^Twmi  Bach  Bengoch"  i'r  plaat,  oberwydd el  bod 
mor  gTflrons  «0  eTch^Il.  Ond  y  mae  mor  wir  ac  mor  daraẅtadol,  tel  y  pender- 
frnBla  ei  ihoddl,  wedl  I  mi  ddarUen  hanea  y  daiicbwa  alaetbua  ddlweddat  yu  ; 
Bhondda.     Mae'n  iawu  i'i  plant  wybod  am  berygloa  melblou  llafui. 

Thtbo  yigritan  Oyhru  nesaf ,  7  m 
welìr  oddlat  Fynjdd  Selon ; 
Hydref  Tug  Ngbjmru. 

Stlwch  ar  7  Pleiadea,  "j  BAÌth  Bereu,"  7  mìe  hwn.  Ni  welwcb  ond  chwech 
ohon^nt  ì'rll^gad  noetb.  Úoent  íel  Bwp  o  ddetald  yu  bel  at  en  gUydd  pau  to 
ẅona  yn  onro  amynt.  Pw7  faidd  Cymraig  gauodd  am  y  aftith  aeren  I  IJe  moe 
Mm  am  danynt  yn  j  Beibl  î 


^..•»;v?' v\»  f 


YMRU'R     JPlANT. 


Ctf.  XIV. 


MEDI,     1905. 


Rhif  165. 


BAJ,     A     MBM. 


I.    TMADAWIAD    MAH. 


oedd  y  gloch  chwech  wedi  gorffen 
canu,  a'r  gweithiwr  olaf  wedi  gadael  y 
gwaith,  tra  y  safai  dau  o  blant  bychain 
ar  gamfa  yng  ngwaelod  cae,  yn  edrych  yn 
ddyfal  i  gyfeiríad  trofa.  Heibio  i  hon  disgwyl- 
ient  weled  eu  tad  yn  troi  tuag  adref.  Nid 
dyma  y  noswaith  gyntaf  iddynt  fod  yn  disgwyl 
fel  hyn.  Na,  yr  oeddynt  yn  bur  gynefín  ft'r 
gwaith.  Ac  er  nad  oedd  y  bachgen  ond  pump 
oed,  a'r  eneth  ddwyflwydd  yn  ieuengach,  eto, 
yr  oedd  y  siomedigaeth  a'r  prudd-der  oedd 
wedi  eu  stampio  ar  eu  hwynebau,  megis,  yn 
ddigon  ar  unwaith  i  brofí  nad  oeddynt  wedi  eu  geni  i  gysur  a 
digon.  Wedi  blino  yn  craffu,  ac  wedi  i'r  eneth  fach  lawer  gwaith 
g'amgymeryd  a  dweyd, — "  Dacw  fo  tada,"  gataelodd  y  bachgen  yn 
ei  llaw  a  dywedodd, — 

''T/d  adra,  Mem,  ddaw  o  ddìm  heno  eto." 
Ac  felly  cychwynasant  yn  araf  tua'r  bwthyn  bychan  gwyn,  a  alwent 
yn  gartref,  oedd  ychydig  bellder  o'r  gamfa.    Wedi  cyrraedd  drws 
y  ^ŷ'  agorodd  y  bachgen  y  glicied  isel  yn  ddistaw,  ac  aeth  i  mewn 


a6o  CYMRU'R    PLANT. 

i'r  gegin  ar  flaenau  ei  draed,  a'i  chwaer  fach  yn  ei  ddilyn.  Mor 
fíian  ag  y  daethant  i  mewn,  y  mae  drws  y  siambar  yn  agor  yr  un 
mor  ddistaw,  a  merch  ieuanc  landeg  yn  dyfod  allan  atynt,  ac  yn 
gofyn  mewn  sibrwd  i'r  bachgen, — 

«'Welaisttídydad,  Dal?" 

<'  Na,  ddim  golwg  arno  fo,"  oedd  yr  ateb. 

Dyfnhaodd  yr  olwg  boenus  oedd  ar  wyneb  y  ferch  ieuanc  wrth 
glywed  hyn,  ac  ocheneidiodd.  Yna  eisteddodd,  a  chymeródd  Mem 
ar  ei  glin,  a  cheisiodd  dwymno  ei  dwylaw  bychain  ft'i  dwylaw  cynnes 
ei  hunan.  Yr  oedd  yn  dywyll  yn  y  gegin  erbyn  hyn,  ac  er  cael 
ychydig  o  oleuni,  rhoddodd  Dal  goîed  ar  y  tân,  a  goftynnodd, — 

"Oes  gin  mam  dân,  Sis  P" 

*'  Oes,"  ebai  hithau. 

"  Lwc  i  mi  gael  y  glo  yna  ar  lawr,  ynte  ?  'Rydw  i  am  wylio  y 
drol  bob  nos/'  meddai  Dal. 

*<Ie/'  ebai  Sis,  <'ond  cofía  oiyn  i'r  dyn  gei  di  y  glo  fydd  yn 
disgyn." 

**Mì  ddaru  mi,"  ebai  Dal,  "a  mi  ddeudodd  y  cawn  i  bob  dap 
wneith  syrthio  o'r  drol." 

Ar  hyn,  y  mae  llsûs  gwannaidd  o'r  siambar  yn  galw  **  Sis/'  ac 
ymaith  a'r  tri  at  y  sawl  oedd  yn  galw  yn  yr  ystafell  honno. 

Yno,  ar  wely  tlawd  ond  glftn,  gorweddai  dynes  ieuanc  gyda 
gwedd  gystuddiol  ar  ei  gwyneb  prydferth  ac  addfwyn.  Pan  welodd 
y  plant,  gofynnodd, — 

*'  Dal,  ple  buost  ti  a  Mem  bach  mor  hir  ? " 

'*  Mae  nhw  yn  y  tŷ  ers  meityn,  ond  doeddwn  i  ddim  yn  leicio  dy 
ddeffro,"  ebai  ei  chwaer. 

<'Yn  gyíwr  tada  buo  Dal  a  fí,  mami,"  ebai  Mem^  <'ond  doth  o 
ddim.  Mae  tada  Bessie  yn  dwad  bob  nos,  a  mae  o  wedi  prynnu 
doli  fawr,  iawr,  yn  medru  canu  iddi  hi.    Pryd  daw  tada  fí  ? " 

Nid  oedd  Mem  bach  druan  yn  gwybod  fod  pob  gair  a  ddywedai 
yn  myned  fel  cyllell  i  galon  dyner  ei  mam.  Nid  oedd  chwaith  yn 
sylwi  ar  y  dagrau  lanwai  ei  llygsûd.  Ond  gwelodd  Dal  hwy,  a 
gwelodd  Sis  hwy  hefyd,  ac  meddai, — 

"  Dowch  i'r  gegin  rwan  i  ymolchi,  mae  yn  amser  gwely." 

Fel  y  bydd  plant  yn  gyfírediny  nid  oedd  y  ddau  fadi  yn  foddlon 
myned  i'r  gwely,  ac  ebai  Dal, — 

''O,  gawn  ni  aros  dipyn  bach,  Sis  ?" 

'le,  gad  iddyn'  nhw  aros  típyn  eto,"  ebai  eu  mam,  "a  t/d  a'r 
dẃr  ymolchi  i  mewn  yma,  Sis." 

**  Wyt  tí  yn  siwr,"  gofynnai  hithau, «' wneiff  y  twrw  mo  dy  flino  di  ? " 

"O  na  wnaiff,"  oedd  yr  ateb,  <<'rydw  i  yn  teimlo  dipyn  gwell  heno." 

Felly,  cafodd  Dal  a  Mem  dreulio  rhyw  chwarter  awr  melus  yng 


CYMRU'R    PLANT.  a6i 

nghwmiii  éu  mam,  yr  hon  oedd  en  dyddiau  bron  yn  rhy  wan  i  agor 
ei  llygaid;  ac  wedi  eu  cusanu  drosodd  a  throsodd^  gwnaeth  idd^t 
benliniOy  fel  y  byddent  arfer  a  gwneyd  cyn  iddi  fyned  i  orwedd,  ac 
adrodd  Gweddi  yr  Arglwydd  gjrda'u  gilydd,  ac  ar  ei  hol  gweddi 
fach  arali  oedd  hi  wedi  ei  dysgu  iddynt» — **  O  Arglwydd,  gwel  yn 
dda  gofío  tada,  a'i  ẁneyd  yn  ddyn  da,  er  mwyn  lesu  Grist.   Amen." 

Yna,  cariodd  Sis  hwy  bob  yn  un  ar  ei  chefn  i'w  gwely  yn  yr 
ystafell  gefn.  Bob  tro  y  cawsai  gyfle,  byddai  Sis  yn  arfer  gwneyd 
hyn  er  pan  oedd  Dal  yn  ddigon  hen  i  roddi  ei  ddwylaw  bychain  am 
ei  gwddfy  ac  yr  oedd  yr  arferiad  yma,  ynghyda  liawer  o  arferion 
caredig  ereill,  yn  ei  gwneyd  yng  ngolwg  y  plant  yr  oreu,  ac  eithrio 
eu  mam,  ar  wyneb  y  ddaear.  Credai  eu  niam  yr  un  modd  hefyd  am 
dani,  ac  nid  heb  achos,  oblegid  nid  unwaith  na  dwywaith  yr  oedd 
Sis  wedi  aberthu  llawer  o  bleserau,  ac  yn  wir  o  angenrheidiau,  er 
mwyn  gallu  cynorthwyo  ei  chwaer,  druan^  oedd  mewn  rhyw  drwbl 
neu  gilydd  yn  barfaaus.  Yn  anSortunus»  yr  oedd  mam  Dal  a  Mem 
wedi  gwneyd  y  camgymeriad  mawr  o  briodi  yfwr  cymedrol  o'r  ddiod 
feddwol,  ac  wedi  cymeryd  ei  pherswadio  ganddo  y  byddai  iddo  droi 
yn  llwyr  ymwrthodwr  ar  ol  priodi.  Ond,  fel  llawer  o'i  flaen  ac  ar 
ei  ol,  wedi  iddynt  briodi,  aeth  yr  addewid  yn  hollol  ddirym  yn  ei 
olwg.  Yn  wir,  o  ddydd  ei  phriodas  hyd  yr  amser  y  torrodd  ei 
hiediyd  i  lawr»  nid  oedd  yn  gwybod  beth  oedd  treulio  un  diwrnod 
hollol  ddibryder,  ond  gwyddai  yn  dda  beth  oedd  llawer  o  dd^rddiau 
blin  a  nosweìthiau  digwsg..  Gyriedydd  mewn  gwaith  yn  ymyl  ei 
chartref  oedd  ei  phrìod ;  ond  yn  fiian  wedi  iddynt  briodi,  oherwTdd 
meddwdod,  collodd  ei  le.  Mewn  canlyniad  i  hyn,  treuíiodd  lawer 
o'i  amser  yn  crwydro  o  fan  i  fan,  ac  aeth  unwaith  mor  bell  a'r 
Deheudir,  a  bu  yno  am  dymor  yn  gweithio ;  ac  yn  hytrach  nag  anfon 
d  enillion  i  gynnal  ei  deulu  bychao  yn  y  gogledd,  yn  eu  gwario  ar 
ofereddy  a  thrwy  hynny  yn  suddo  yn  is  i  lygredigaeth.  Nid  oedd  hi 
wedi  gadael  ei  hardal  enedigol  o  gwbl,  oblegid  gwyddai  yn  rhy 
dda  beth  oedd  dibynnu  ar  un  mor  anwadal,  a  phan  y  dechreuodd 
d  hiechyd  dorri  i  lawr,  dychwelodd  yntau  i'w  gartref,  a  chafodd  le 
er  ei  mwyn  hi  i  wneyd  rhyw  fftn  swyddi  yn  y  gwaith  yr  oedd  gynt 
wedi  bod  yn  dal  swydd  gyfrifol  ynddo.  Nid  rhyfedd  fod  y  cyngor 
hwn  o  eiddo  ei  fam  wedi  ei  swnio  yng  nghlust  Dal  drosodd  a 
throsoddy — "  Godiel  y  glasiad  cyntaf." 

Wedi  dychwelyd,  parhau  i  lynu  wrth  ei  hen  arferion  yr  oedd,  a 
myned  dynnadi  i'w  gafaeL  Nid  oedd  cystudd  ei  wraig  na  thlodi 
ei  deulu  yn  cael  un  effaith  amo,  os  nad  ei  galedu.  Yr  oedd  wedi 
mviied  mor  bell  i  afael  ei  chwant,  fel  y  byddai  mor  aml  yn  cysgu 
oddicartref  ag  y  byddai  yno. 

Ar  y  çynta^  byddai  Dal  lK>b  nos,  gwlaw  neu  hindda,  yn  myned 


262  CYMRU'R    PLANT. 

i'w  gyfarfod  o'r  gwaith,  ac  yn  ceisio  ei  ddenu  gartret  heb  droi  i'r 
King's  Head.  Ond  erbyn  hyn,  ni  feiddiai  fyned  ymhellach  na'r 
gamfa  yng  ngwaelod  y  cae.  Oblegid  tra  yi  oedd  yn  ddyn  eithaf 
caredig  pan  yn  sobr,  fel  llawer  ereill,  unwaith  yr  elai  y  ddiod 
felldigedig  dros  ei  enau,  byddai  ei  natur  fel  pe  yn  myned  drwy 
gyfnewìdiad.  Elai  yn  groes,  yn  greulon,  ac  yn  hoUol  ddi*reswm ; 
yn  gymaint  felly,  fel  y  bu  Sis  lawer  gwaith  yn  talu  am  lety  iddo,  yn 
hytrach  nag  iddo  ddyfod  i  gyffroi  ei  chwaer  yn  ei  ch^rstudd. 

Wedi  i'r  plant  fyned  i  orffwys,  gwnaeth  Sis  damaid  o  fwyd 
blasus  a  maethlon  i'w  chwaer,  ac  meddai, — 

<«  Ty'd.  Nel  bach,  profa  hwn ;  mi  wneiff  les  i  ti." 

"  Beth  sydd  gen  ti»  Sis  ? " 

"  Tamad  o'r  bwyd  yrrodd  meistres  yma,"  ebai  hithau. 

^' Wneiff"  o  les  i  mi,  wyt  ti  yn  meddwl  ? " 

*'0  gwndfl^"  ebai  Sis,  "mae  o  yn  un  o'r  pethau  gore  at  gryfhau." 

Er  mwyn  plesio  Sis,  gwnaeth  ymdrech  i'w  brofí ;  ac  yna  rhodd- 
odd  ei  phen  ar  y  gobennydd,  gan  addaw  cymeryd  rhagor  yn  y  bore. 
Wedi  hyn,  syrthiodd  i  gysgu,  a  phan  ddeffròdd,  gofynnodd  yn 
sydyn  am  ei  phriod. 

«'YdiIfanwedidwad?" 

«<  Naddo  eto/'  ebai  Sis. 

"  Wel  dos  i'w  nol/'  meddai, ''  mae  ama  i  isio  i  weld  o." 

Ceisiodd  ei  chwaer  ei  pherswadio  i  aros  tan  y  bore,  gan  nad  oedd 
yn  hoffì  ei  gadael  ei  hunan.  Ond  nid  oedd  perswadio  ami,  yr  oedd 
yn  rhaid  iddi  fyned  i  chwilio  am  dano.  Tarodd  hithau  shawl  am 
ei  phen,  a  rhedodd  am  oddeutu  chwarter  milltir  o  ffordd  i'r  tŷ  y 
byddai  Ifan  yn  arfer  aros ;  ond  er  ei  gofíd,  erbyn  cyrraedd  yno,  nid 
oedd  gwraig  y  tŷ  wedi  ei  weled  ers  dau  ddlwrnod ;  ac  o  dosturí  at 
Sis,  gwisgodd  am  dani,  ac  aeth  yn  ol  gyda  hi.  Pan  ddaethant  i'r 
iŷ,  cawsant  y  wraig  druan  yn  cysgu,  ac  yno  y  buont  nes  y  torrodd 
y  wawr,  yn  eistedd  mewn  distawrwydd  trwm  a  phrudd. 

Pan  agorodd  Dal  a  Mem  eu  Uygaid  yn  y  bore,  yr  oeddynt  yn  eu 
hagor  ar  fyd  Uwm  a  gwag.  Nid  oedd  byd  llwm  yn  beth  dieithr 
iddynt,  mae  yn  wir,  ond  hyd  yn  hyui  yr  oedd  caríad  mam  rhyngddynt 
a'r  gwaethaf  bob  amser;  ond  yn  awr,  wele  y  cysgod  wedi  ei 
gymeryd  ymaith,  a'r  ddau  fach»  i  olwg  y  byd,  ond  nid  i  olwg  y 
nefoedd,  wedi  eu  gadael  fel  dau  blanhigyn  eiddil  at  drugaredd  pob 
awel.  Yr  oedd  y  ddau  yn  rhy  ieuanc  i  amgyffred  y  goUed  yr  oedd- 
ynt  wedi  gael,  na  maint  ei  chariad  tuag  atynt.  Pa  fodd  y  gwyddent 
hwy  am  y  dagrau  oedd  wedi  eu  colli  o'u  hachos,  yr  eisieu  bii^  a'r 
eisieu  cynhesrwydd  ddioddefodd  er  eu  mwyn  ì  Yr  oedd  pob 
diUedyn  oedd  ganddi,  ond  yr  ychydig  garpiau  oedd  am  dani,  wedi 
eu  torri  i  wneyd  diUad  iddynt  hwy;  ac  wrth  wisgo  rhyw  bethau 


CYMRU'R    PLANT.  263 

teneuon  am  ei  thraed,  er  mwyn  i  Dal  gael  trwsio  ei  esgidiau,  yr  oedd 
wedi  cael  yr  anwyd  ddechreuodd  ei  hafìechyd  poenus.  Druan 
o  honi,  nld  oedd  ei  bywyd  ond  un  yn  rhagor  at  y  miloedd  sydd  fel 
colofnau  yn  dyrchafu  eu  pennau  yn  uchel,  ac  arnynt  yn  argraff- 
edig, — "  Gochelwch  y  ddiod  feddwol." 

Diwmod  o  ílaen  cynhebrwng  eu  mam,  daeth  dyn  dieithr  i  gartref 
Dal  a  Mem.  Yr  oedd  y  ddau  yn  chwareu  o  flaen  y  drws  pan 
ddaeth,  ac  wrth  ei  weled  yn  aros  yn  hir  yn  siarad  &  Sis,  aeth  Dal  i 
mewn,  a  safodd  wrth  y  palis  oedd  yn  ymyl  y  drws  i  wrando  arno. 
Er  gwrando,  nid  oedd  ond  prin  ddeall  yr  hyn  a  ddywedai  y  dyn 
dieithr,  ond  wrth  glywed  y  gair  "wyrcws/'  aeth  rhyw  deimlad 
rhyfedd  dros  Dal,  a  meddyliodd,  am  y  tro  cyntaf  erioed, — beth  os 
oedd  yn  rhaid  i  Mem  ac  yntau  fyned  i'r  wyrcws  ì  Mor  fuan  ag  yr 
aeth  y  dyn  dieithr  allan,  aeth  at  Sis,  a  gofynnodd, — 

"  Ydi  y  dyn  'na  am  fynd  a  Mem  a  fí  i'r  wyrcws  ? " 

Nid  oedd  Sis  wedi  ei  weled  yn  gwrando,  a  chyffròdd  wrth  eì 
gwestiwn.  Yr  oedd  ers  dyddiau  yn  ceisio  dyfalu  pa  fodd  i  barotoi 
y  ddau  fach  ar  gyfer  hyn ;  ond  gan  fod  Dal  wedi  dechreu,  teimlai  yn 
haws  i  fyned  ymlaen,  ac  meddai, — 

"  Fasat  ti  yn  leicio  mynd,  Dal  ? " 

'*0  na  faswn,"  ebai  yn  ddibetrus,  <*byth,  byth." 

'*  Mae  yno  le  glân,  dîgon  o  fwyd,  a  phobol  ffeind  i  edrach  ar  ol 
plant  badi/'  ebai  Sis. 

**  Does  'na  le  glân  yn  tŷ  ni  hefyd,  a  well  gin  i  Sis/'  ebai  Dal. 

"Ond,"  ebai  Sis,  ''rhaid  i  mi  fynd  yn  ol.  Mae  ar  meistres  fy 
isio  fí,  rhaid  i  mi  fynd  i  gael  bwyd  ac  arian  i  brynnu  diUad,  ac  i 
brynnu  presant  i  Mem  a  chditha." 

"  Bâ  brynnwch  chi  ?  '  ebai  Dal,  am  y  foment  yn  anghofío  popeth 
arall. 

"  Be  leici  di  gael  ? "  gofynnodd  Sis.    Wedi  meddwl  am  funud, 

"  Cefîyl,"  meddai. 

''  0*r  gore/'  ebai  hithau,  "  mi  fydda  i  yn  siwr  o  brynnu  un  i  ti  pen 
tymor  nesa'.    Ei  dithe  i'r  wyrcws  yn  hogyn  da." 
.  Ymlidiodd  y  gair  "  wyrcws  "  y  Uawenydd  diniwed  oedd  yn  Uygaid 
Dal  wrth  feddwl  am  y  ceffyl,  ac  meddai, — 

<' Well  gin  i'r  tŷ  yma,  mi  na  i  a  Mem  yn  iawn,  a  chithe  ddwad 
yma  i  edrach  am  danon  ni." 

"Ond  fedrwch  chi  ddim  byw  heb  fwyd/'  ebai  Sis,  ''rhaid  i  ti 
gofío,  Dal,  na  tydi  mami  ddim  yma  rwan  i  olchi,  a  dyna  tada  wedi 
mynd  nad  ŵyr  neb  i  ble,  a  fasat  ti  ddim  yn  íeicio  byw  hefo  fo 
dwi'n  siwr." 

"  Na  faswn  wir,"  ebai  Dal,  "  wedi  iddo  feddwi  beth  bynnag ;  mi 
fydda  isio  nghuro  i  o  hyd|  ond  fel  bydda  mami  yn  i  rwystro  fo." 


264  CYMRU'R    PLANT, 

**  Wel,  chdth  neb  dy  guro  di  yn  y  wyrcws,  ei  di  yno  i  mhlesio  i, 
Dal  ì " 

Wedi  ychydig  o  ddistawrwydd,  atebodd  Dal, — 

''  Mi  a  i  i'ch  plesio  chi,  Sis." 

"  Dyna  hogyn  da,"  ebai  hithau,  *'  mi  gei  di  geffyl  mawr  gin  i  pen 
tymor,  a  Mem  ddoli  neis/ 


f» 


Yr  oedd  yn  dda  iawn  gan  Sis  weled  Dal  yn  syrthio  i  mewn  a'r 
cynllun.  Nid  oedd  dim  arall  i'w  wneyd  a'r  plant,  a  gwell  oedd  eu 
gweled  yn  myned  o'u  bodd  nag  yn  erbyn  eu  hewyllys.  Wedi  cael 
Dal  i  gydsynio,  galwodd  Sîs  ar  Mem,  a  cheisiodd  egluro  iddi 
hithau  fel  yr  oedd  pethau  yn  sefyll.  Yn  ei  diniweidrwydd  a'i 
hawydd  i  tyned  gyda  Dal  i  ba  le  bynnag  yr  elai,  boddlonodd  Mem 
ar  unwaith»  a  gofynnodd, — 

"Prydyrawn  nî?" 

'*  Diwrnod  ar  ol  fory,  mae  yn  debyg,"  oedd  yr  ateb. 

Ar  hyn,  daeth  cymydoges  i  mewn  a  phapur  newydd  yn  ei  Ilaw, 
ac  meddai  wrth  Sis, — 

**  Dyma'r  papur  i  chi  weld  hanes  y  meeting,  Fel  hyn  mae  ò  yn 
deud."  A  darllenodd  yn  uchel, — "Pasiwyd  i  gymeryd  David  a 
Mary  Jones,  plant  Evan  Jones,  Tyddyn  Du,  i  mewn  i'r  tŷ." 

Edrychai  Dal  ar  y  wraig  tra  y  darllenai,  a  gẅrandawai  yn  astud 
arni.  Ond  nis  gallai  ddeall  yr  hyn  a  ddarllenid.  Yr  oedd  yn 
gwybod  mai  Evan  Jones  oedd  enw  ei  dad,  ac  mai  Tyddyn  Du  oedd 
enw  ei  gartref ;  ond  pwy  oedd  David  a  Mary  Jones  ?  Nis  gwyddai 
y  bychan  mai  dyna  enwau  priodol  ei  chwaer  ac  yntau,  am  y  rheswm 
da  nad  oedd  erioed  wedi  eu  clywed  o'r  blaen. 

Drannoeth  ddaeth,  a  chladdwyd  eu  mam.  Y  diwmod  canljmol, 
aeth  Sis  a  hwythau  ill  dau  i'r  tloty.  Wedi  cyrraedd  yno,  cymerodd 
un  o  ferched  y  lle  Mem  ar  ei  glin,  a  cheisiodd  dynnu  sylw  yr  eneth 
fach  drwy  ganmol  ei  gwallt  modrwyog  a'i  gwyneb  prydferth.  Ond 
safai  Dal  a'i  law  yn  dyn  yn  Uaw  Sis,  a'i  ddau  lygad  mawr  yn 
perlio  arni,  a'i  wefusau  bychain  fel  pe  yn  gloedig.  Yr  oedd  rhyw- 
beth  yn  ei  lygaid  yn  myned  trwy  galon  Sis,  a  thybiodd  mai  y  ífordd 
ddoethat  iddi  oedd  brysio  ymaith  cyn  torri  i  lawr  yn  eu  gwydd. 
Rhyddhaodd  ei  llaw  yn  araf  o  law  Dal,  a  chusanodd  ef  a'i  chwaer 
fach. 

"  Ta,  ta,"  ebai,  ''cofíwch  fod  yn  blant  da,"  ac  ymaith  a  hì. 

Wrth  weled  y  drws  yn  cau  ami  yn  y  pellder,  torrodd  Dal  i  wylo, 
a  wylodd  Mem.    Ond  yr  oedd  Sis  yn  rhy  bell  i'w  clywed. 


CYHRU'R     PLANT. 


>6S 


^p. 

^ 

■PBl^iB!^'-^' T 

1 

Eî'  1 

l^^^^^^^^^^^^'                      >.í..j><mI 

1 

PJC.AS      F      AfffSWif. 

ÜN  o  fythynod  Cymru,  a  adeiladwyd  ers  can  mlynedd  ]m  ol  ar 
dìr  y  Glog,  yw  Plas  y  Mwswm.  Saif  yro  mhlwyf  Clydai,  yn 
sir  Benfro, — plv^  ag  eglwys  hyntfol,  a  llawer  o  enwogrwydd 
yn  perthyn  iddi. 

Gwn  y  bydd  yn  dda  gan  blant  Cymru  gfael  darlun  o  hen  fwthyn 
Cymrei^,  a  breswylid  gan  dylodlon  Cymru  ers  trigain  mlynedd  yn 
ol.  Nid  oes  un  enwogrwydd  yn  perthyn  i'r  hen  fwthyn,  na  dim  yn 
dra  hynod  yn  y  teulu  a  godwyd  ynddo ;  ond  eu  bod  yn  deulu  digon 
gonest,  dedwydd,  a  bucheddol.  John  Evan5  oedd  enw  y  tad,  ac 
Ann  oedd  enw  y  fam.  Yr  oedd  John  yn  meddu  ar  alluoedd  cryfíon, 
yn  gofiadur  da,  yn  meddu  ar  reswm  parod.  Un  o  symudiadau 
cyflym,  o  ran  meddwl  a  chorfí,  oedd  Ann.  Bu  iddynt  ddeuddeg  o 
blant.  Bu  diwedi  ohonynt  feirw  yn  eu  babandod,  a  dwy  fercb 
tua'r  ugain  oed.  Tyfodd  pedwar  o  r  bechgyn  i  oedran  gwŷr ;  ond 
y  mae  dau  ohonyot  wedi  meirw  erbyn  hyn.  Dafydd  oedd  un,  a  hi 
larw  o  gwmpas  y  trigain  oed,  yn  meddu  ar  elfennau  ei  dad  a'i  fam. 


266  CYMRU'R    PLANT. 

yn  meddu  ar  alluoedd  cryf  a  chyflym,  ac  yn  gymeriad  gonest.  Y 
llall  oedd  Arthur,  a  fu  yn  weinidog  yn  Gosen,  H  hymni.  Pe  daliasai 
i  redeg  yn  deg,  diameu  y  buasai  yn  addurn  i'w  genedl  heddyw; 
ond  y  ddiod  fu  iddo  yn  fagl.  Syrthiodd  yn  anamserol  i  fedd  y 
meddwyn.  Pe  yr  ysgritennid  ei  hanes,  buasai  fel  ífug-chwedL 
Am  hynny,  gwell  gennym  dynnu  y  llen  dros  ei  hanes.  Mae  dau  eto 
yn  aros  hyd  yn  hyn,  sef  William  Evans,  Treorci,  a  minnau.  Yr 
ydym  ni  ein  dau  wedi  magu  tyaid  o  blant,  ac  y  mae  un  o  blant 
William  yn  chware  rhan  bwysig  yng  Ngaliffornia 

Danfonwyd  i  mi  ddarlun  o'r  hen  fwthyn  y'm  magwyd  drwy'r  post 
gan  gyfaill.  Adnabyddids  ef.  Daeth  miloedd  o  adgofíon  maboed 
gartref  i  mi  pan  agorais  yr  amlen.  Mae'r  bwthyn  wedi  ei  dynnu 
yn  hollol  fel  yr  oedd. 

Wrth  y  talcen  uchaf  gwelir  tomen  rwbel,  /tps  chwarel  lechi  y  Glôg. 
Mae  yr  hen  fiordd  yn  pasio  ei  dalcen  uchat  wedi  ei  chuddio  gan  y 
domen  rwbel.  Yr  oedd  hon  yn  hen  flíordd  Rufeinig,  o  gyfeiriad 
mynyddoedd  Presseli.  Yr  oedd  yr  hen  bobl  yn  ei  galw  yn  "  Ffordd 
y  Lladron."  Ei  chyfeiriad  oedd  i  Gaerfyrddin»  drwy  Gwm  Llwyd, 
heibio  i  hen  waìth  mwn  Rhufeinig  Llantyrnach. 

Mae  adgofìon  lawer  am  yr  hen  fwthyn,  a'r  flrydlif  a  welwch  yn 
rhedeg  o'i  flaen.  Yn  y  bwthyn  hwn  y  bu  fy  nhad  farw,  a'm  chwaer 
Rachel;  ynddo  y  mae  gennyfy  cof  cyntaf.  Rhyw  ddeg  llath  y  tu 
arall  i'r  flrwd  a  welwch  o'i  flaen  y  cefais  fy  ngeni,  yn  Cwm  Gigfran, 
yn  y  flwyddyn  1844.  Ond  y  mae  yr  hen  dŷ  yn  adfeilion  erbyn  hyn. 
Wrth  ei  dalcen  uchaf  yr  oedd  tŷ  Sarah  Waters,  yr  hon  a  gawsai  y 
gaîr  ei  bod  yn  medru  rheibio.  Cyflwynaf  ddarlun  o'r  hen  dŷ,  Plaîs 
y  Mwswm,  i  blant  hof!  Cymru ;  a  chredaf  tod  ganddynt  oll  well  tai 
i  fyw  ynddynt  nag  oedd  gan  blant  Cymru  drigain  mlynedd  yn  oL 

Häos  Inn,  Clynderwen,  Thomas  Evans. 


<•> 


I^LWYDDIANT     Y     GWAR^DWR. 

"O  lafar  ei  enaid  y  gwei,  ac  7  diwellir." — Esaiah  liiì.  11. 

M.  15.  (8.8.8.) 

OLAFÜIt  dwjB  ei  enaîd  pur,  Boddlonir  lesu  yn  ei  saint, 

Drcs  euog  rai,  O  ddirfawr  gur,  O   ddedwydd    hâd  !      Pwy    ^jr    eu 

Yr  lesu  wel  ryfeddol  ffrwyth ;  braint  P 

Bhyw  luoedd  maith  o'u    rhwymau'n  Gan's  tebyg  fyddant  ìddo  ef ; 

rbydd,  Estynnir  dyddiau'i  ras  yn  hir, 

Yn  rhodio'n  deg  wrth  oleu  dydd, —  I'w  dwyn  i  gyd  o'r  aniid  dir, — 

Drwy'r  byd  s?i  bobl  o  bob  Uwyth.  I  ddinae  Duw,  yn  n^  y  nef . 

Abthuk  Eowlands  {Ab  Ulhr.) 


CYMRU*R    PLANT.  267 

II^SUAD     NAWmS     OI,VU. 

GWYDDOCH  chwl,  yn  anad  neb»  am  leuad  nawnos  oleu. 
Buoch  yn  s^^thio  yttg  nffoleu  hon  cyn  hyn. 

Wrth  ymdrin  ft  llanw  a  thrai,  d^rwedals  fod  y  Ueuad  yn  codi  yn 
agos  i  dri  chwarter  awr  yn  hwyrach  bob  dydd  yn  olynoL  Digwydda 
hynny  oherwydd  fod  y  Ueuad  yn  myned  rhagddi  bob  dydd  yn  ei 
chwyltrylchy  ac  o  achos  paham  rhidd  i  unrhyw  linell  canolddydd 
(mendtan)  ar  y  ddaear  wneuthur  mwy  nag  un  tro  c>f1iwn  cyn  y  delo 
hi  drachefn  i*r  un  sefyllfa  o  ran  y  lleuad  af^  yr  oedd  hl  ynddi'n 
ílaenorol.  Gwna  hyn  wahaniaeth  yn  ei  chodiad  o  50  munud  bob 
dydd. 

Tebyg  yw  hyn  i  deithiau  bysedd  awrlais.  Pan  ar  hanner  dydd, 
saif  un  bys  uwch  y  llall ;  cyn  bod  ohonynt  felly  drachefn,  rhaid  i'r 
bys  munudau  wrth  dro  cyílawn  a  rhaifor. 

Mewn  lleoedd  o  gryn  ledred  {latitudé)  gogleddol  neu  ddeheuol, 
y  mae  cryn  wahaniaeth  yn  bod  yn  amser  codiad  y  lleuad.  Yr 
amserau  y  mae  mwyaf  o  wahaniaeth  gyda  ni  yng  Nt^hymru,  a 
mannau  ereiU  o'r  un  lledred»  yw  y  misoedd  Awst  a  Medi,  pan  fo  y 
lloer  yn  llawn  yn  arwyddion  y  Pysg  a'r  Hwrdd.  Pan  yn  yr  arwydd- 
ion  hyn,  nid  yw  y  gwahaniaeth  yn  amser  ei  chodiad  ddim  dros 
^ugain  munud  hwyrach  ar  y  naill  ddydd  na'r  Uall  dros  amryw 
ddyddiau  neu  nosweithiau  yn  olynol;  ac  felly  mae  yn  caniatau 
yspaid  hwy  o  oleuni  ym  mis  Medi  nag  un  mis  arall  yn  y  ílivyddyn ; 
er  y  mae'n  wir  fod  y  Ueuad  yn  myned  trwy'r  arwyddion  yma  bob 
mis,  ond  nid  yw  yn  digwydd  bod  mor  llawn  yn  myned  drwyddynt 
un  amser  ag  yn  y  rhan  olaf  o  Awst  a'r  rhan  ílaenaf  o  Fedi. 

Trwy  ganlyn  yr  haul  yn  y  modd  hwn  cyn  darfod  y  cyflychwyr,  mae 
y  lleuad  yn  hwyhau  y  goleuni,  er  Ues  y  rhai  ar  y  pryd  a  fyddant  yn 
<:asglu  ynghyd  íirwythau  y  ddaear.  Am  hynny,  gelwir  y  llawn  Uoer 
agosaf  i  Medi  2iain  yn  Ueuad  Fedl,  Ueuad  gynhaeat,  neu  yn  lleuad 
fiawnos  oleu. 

Yn  awr,  y  prif  achos  fod  cyn  lleied  o  wahaniaeth  rhwng  amser 
•codiad  y  lleuad  dros  amryw  nosweithiau  yn  olynol  yw,  fod  rhôd 
{prhit)  y  lleuad  ar  y  prydiau  hyn  agos  yn  gyfochrog  a'r  terfynlìn 
{horizon).  Pan  aifi  y  lleuad  trwy  arwyddion  y  Pysg  a'r  Hwrdd,  nid 
yw  ei  rliôd  yn  ogwyddol  i'r  terfynlin,  eithr  y  mae'n  agos  gyfochrog 
neu'n  gyfredol  a'r  terfynlin,  yr  hyn  sy'n  peri  fod  cymaint  o  rôd  y 
lleuad  yn  codi  mewn  dwy  awr  i  olwg  ein  gwlad  ag  a  deithia  y  lloer 
«newn  chwe  awr.  Gan  hynny,  tra  byddo  y  Uoer  yn  myned  trwy 
arwyddion  y  Pysg  a'r  Hwrdd,  nid  vw  y  gwahaniaeth  yn  amser  ei 
chodiad  am  nosweithiau'n  olynol  ddim  dros  ddwy  awr  mewn  chwe 
Aos,  sef  ugain  munud  bob  noS|  yn  lle  45  munud. 


2»6S 


CYMRU'R    PLANT. 


Ni  fẁynheir  y  Ueuad  Fedi  gan  drìgolion  y  çyhydedd  {eguaior) 
ac  nid  yw  h^mny  ýn  rheidiol  chwaith,  canys  yno  gorwedd  pegwn  y 
gogledd  a  phegwn  y  de  ar  y  çyhydlin,  gan  hynny  gwna  rhôd  y  lloer 
yr  un  ongl  (angle)  a'r  terfynlin,  pan  y  cyfyd  yr  Hwrdd»  ag  a'wnaiff 
hi  tua'r  gogledd  pan  gyfyd  y  Fantol;  a  éaBn  yt  ymddibyna  y  lleuad 
Fedi  ar  yr  onglau  gwahanol  yn  y  sawl  y  cyfyd  gwahanol  rannau 
o'r  heulrawd,  amlwg  yw  nas  geiU  fod  dim  Ueuad  nawnos  oleu 
yno.  Yn  y  pardiau  hynny,  nid  yw  y  tymhorau  na'r  tywydd  yn 
amrywio  ond  ychydig ;  nid  buddiol  iddynt  hwy  gan  hynny,  oleu  Uoer 
i  gynnuU  íTrwyth  y  ddaear. 

Y  mae  dynion  a  drinlant  oruchwyUon  amaethyddol  na  sylwant  ar 
y  Ueuad  gynhaeaf,  ac  na  ystyrient  hi  yn  arwydd  o  ddaioni  y  Duwdod. 
Ond  nid  yw  plant  Cymru  yn  ameu  nad  trefniad  a  bwriad  doeth  y 
Crewr,  er  eu  lles  a'u  gwasanaeth  hwy,  yw  y  Ueuad  naw  nos  oleu. 

SlGMA. 

Gewch  weled  7  lleuad  gynhaeaí,  ond  i  chwi  Bylla  tiia*r  dwyrain  wythnos  7 
llawn  lloer ;  cjtjá  7  naîll  iioswaith  wedi'r  Uall  am  oddeutu  w^thnos  c^n  hanner 
nos,  h^d  onid  tìStjn  hanner  llawn.  Tna  tr^  ei  ch^m  tua'r  gorllewin  h^d  onid 
aiff  7n  new^dd,  7na  b^dd  ei  chTm  tua'r  dw^rain.    Páham  7  mae  fell^  ? 


«^-< 


O      ARWAIN     FI. 


OARWAIN  fi,  Greawdwr  doeth, 
I  deimlo'th  f  awredd  yn  d^  waith ; 
Mae  tl^sni  b^w  d^  ddelw'n  noeth, 

Ar  fron  7  greadigaeth  faith  ; 
Blodeua'r  byd,  serena'r  nos 

I  wne^d  Ú^thrennau  d'enw  Di ; 
I  weled  d7  ddarlunf  a  dlos, 
Tn  nhe^mas  Anian,  arwain  fi. 


0  arwain  fi,  G^nhaliwr  mawr, 

I  ganmol  seigiau  pêr  d^  fwrdd ; 
Mae'r  pryíjn  bach  s^'n  llw^bro'r  llawr» 

A  Ghibriel,  wrtho  ^n  c^d  gwrdd ; 
Felused  7W  d^  wleddoedd  hael, 

I'r  adar  ganant  glod  i  Ti ; 

1  chw^ddo'th  fawl  ar  del^n  wael 
Vy  niolchgarwch,  arwain  fi. 


F  Bala. 


0  arwain  fi,  Waredwr  mw^n, 

H^d  Iw^brau  b^w^d,  gam  'rol  cam ; 
Bho  imi  help  d7  law  i'm  dw^n 

0  g^rraedd  drain  pob  drwg  a  nam  ; 
T7neru  gw^nt  hélbulon  b^d, 

Mae  gwenau  haul  d^  gariad  Di ; 

1  f7th"«^rrdd  héf  d^  gartref  d^d, 
f'th  foli'n  felus,  arwain  fi. 

BlOHABU  AB  HUGH. 


GWAÍIA. 

OwLAD  gw^dd  a  doljrdd  deiliog, — gwlad  enwog, 
0170.,  anw^l,  odidog ; 
Gwlad  7  gân,  ie,  gwlad  7  gòg, 
Ydj-w  Gwalia  deg  heulog. 

ISTLOO. 


CYMRU'R  PLANT. 


DAI'R     GWAS     BACB. 

III.    HTMD   ADU   AM   DRO. 

„  -í  i^^ä  R  o^àA  i  gwymp  Dai  el  oUon,  fel 

'^n%ü^^  'L  r  ^Ib      "'^'^  cwymp  araU.    Pan  gylododd, 

^        'f^nLc  I     -ilr     cafodd  fod  llaid  ar  ttì  wisg,  a  gwaed 

ar  ei  ddwylaw.     Edrychodd  oddeutu 

am  Derby.      Ond  yr  oedd   honoo 

wedi  dianc  tua  thre.     Parodd  hyony 

aflonyddwch     mawr    i'w     feddwl. 

Cysurù    ei  ■  gyteillion    ieu^nc    ef    trwy 

ddweyd  y  byddai'n  sicr  o  aros  I  bori 

glaswellt  ffos  y  clawdd.     Ond  er  y  cyfan, 

golwg  trist  oräld  ar  Dai. 

"Beth    ddywedaf    wrth    fy     meistr," 
meddai  yn  sydyn,   "bydd  yn  sicr  o  ofyn 
lieth  ddigwyddodd." 
"Dywed  wrüio,"  meddiù'r  hc^yn  hynaf,  "fod  'rhen  Dderby  wedì 
dy  daflu  i  lawr,  ac  fod  pren  sennyt  yn  barod  î'w  churo." 

"Ns,"  meddal  Dai,  "byddal  bynoy  yn  anwiredd.  Dywedodd 
mam  wrthyf  am  ddweyd  y  gwir,  pa  beth  bynnag  ddîgwyddù.  Nîd 
ar  Derby  yr  oedd  y  bai,  ond  amom  ni." 

Ffwrdd  yr  aeth  Dai  tua  tbre,  a  phryderon  lu  yn  Ilenwi  ei  galon 
ieuanc.  Dycfamygai  weìthiau  weled  Derby  yn  y  golwg  draw,  ond 
trodd  yn  domiant  bob  tro. 

Dacw  Dai  ar  y  buarth,  yn  cael  ei  hoii  gan  ei  feistr,  yr  hwn  oedd 
ddyn  caredig  ac  addfẁyn.    Catodd  Dai  neith  i  ddweyd  y  gwir. 

Mor  hapus  y  teimla  Dai  yn  awr.  Nìd  yw  yn  hidìo  am  y  Uald 
sydd  ar  ei  wisg,  na'r  gwaed  sydd  ar  et  ddwylaw.  Mae  éi  gydwybod 
yn  dawel,  a'i  galon  mor  ysgafned  ag  erioed. 

Yn  hwyr  y  dydd,  cafodd  Dai  ganiatad  gan  el  feistr  i  dalu  ymwel- 
iad  i'r  tẃthyn  bychan  oedd  yr  ochr  arall  i'r  brya,  ar  aelwyd  yr  hwn 
y  magwyd  tíí.  'Roedd  meddwl  am  y  diüth  honno  yn  gwneyd  ì  D^ 
brancio  tel  yr  oenig  ar  y  ddöl  feillionog. 

Cydiwynna  yn  hapus,  yng  ngwmni  ei  Garlo.  Dringa  lecbwedd 
y  hrya  yn  rhwýdd,  am  fod  gwén  ei  fam  yn  ei  dynnu.  Dacw  Dai  ar 
ben  y  bryn,  yng  ngolwg  y  bwthyn.  Érys  yno  mewn  myfyrdod, 
Gwel  y  mŵg  yn  arafesgyn  o'r  sìmne.  Clyw  swn  y  plant  yn  chwareu. 
Mae'r  lleddf  a'r  Ilon  yn  terfysgu  eì  fÿnwes  ieuanc.  Tafîa'r  faaul  d 
belydrau  olaf  amo,  ac  fe  gana'r  adar  eu  hwyrol  gerddi  ìddo  pan  yn 
nesu  at  y  bwlhyn  bacb  Ue  y  magwyd  et. 
lÀwynyr  Swrdd.  S.  Psbkihs. 


CYMRU'R     PLANT. 
NVTHOD      AC      ADAR. 


HWHG  y  glsBweUt  jn  y  pant 
Owelalií  ti;th  at  Gn  7  nant, 
Cododd  HBDiDD  rAcu  o'i  lle 
A  dlhldlodd  giu  o'r  ue. 

Droíon  FefalB  uwch  el  phen 
Tra'í  abedydd  yn  y  nen, — 
Hollaia  wylìo  cartFef  pni: 
Yi  ebedydd  lacb  yn  hii. 

Ond  ryw  nawnddydd  ee  yn  biodd, 
Treìglodd  dtigiyn  dros  ij  Dgindd,— 
Twll  jn  nnig  wélwn  1 
Lle  btt'r  njtti  a'r  wyan  cu. 


Gwelnis  yn  ;  goedlan 
Falaa  awen,  bedd,  a  cheidd, 
Nyth  drwBÌÂdaa  gwlan  a  pbln, 
Caitieí  teg  y  binc  mor  gn. 


PbU  o  Bwn  y  byd  moi  fawr, 
Cefata  nyth  ai  hapuB  awr, — 
Kyth  ehedydd  ienanc,  Uon, 
Heb  'run  tttstwch  tan  y  íton. 

Gwlycha'r  edjn  yn  j  gwUth 
Wn^'i  ehedydd  ger  y  nyth  ; 
MawT  oedd  braint  'i  adeiyn  ibydd, 
Tno'n  dawel  diwy  7  dydd. 
Trilitrbtrt. 


Fu'n  lladiata 


í  y°Id6Î, 


Dan  y  cUwdd  yn  dwt  nn  nawu 
Njtíi  y  dr^w  a  ges  yn  Usim 
0  lai  lenainc,  mín,  di-nom, 
Owir  anwyliaid  tad  a  mam. 

Pfwrdd  a'i  fam  1  fôn  y  berth  ! 
GwjUtiodd,  hedodd  yn  A  nerth ; 
Dyna  beit  yw  adai  bäch, 
Bywyd  hii  i'i  tenlu  iach  ! 


Eeddjw  'n  dynei  odai  mftn 
Bjdd  yn  Uanw't  cwm  ä'a  cän, 
Telynoilon  tlyeion  sydd 
Yn  datganu  yn  y  gwjdd. 


Uewn  nnigiwydd  dwye  yn  bjw, 
Oan  glodfóii  enw  Unw,— 
Oanu,  moU  wrtho'ì  hua 
Heb  flinderaa  bywyd  djn. 

Wiih  deloii'i  gKn  moifwya 
Deuai'i  aeinlau  'n  Uawn  o  awja,— 
Esgyn,  dÌBgjn,  wnal  o  hjd, 
Hwnt  i  ddwndwi  ben  y  bjd. 

HuoB  Edwabm. 


CYMRU'R    PLANT. 


271 


•'GYDA'R    lESU." 


BicHABD  AB  HuoH,  Y  Bala. 

O  GymruW  Pìant,  Mawrth  1904. 

DOH  AtZ. 


Arthuh  Williams,  Garth, 
Llangollen. 


8|   :-.li|8i    :d 

d    :-  |t, 

l — 

r    :-.n  |r     :8, 

n    :-  1-  : 

l.ühodio  gyd-a'r 

pii   :-.f||ni.fi:8,.li 

le     -      su, 
8,    :        |8, 

•— ^ 

Yw     y  ff ordd  i 

8,   :-.8,|8,    :8, 

fyw; 

8.  :—  1—  : 

d    :-.d  |d.ti:d.f 

n    :—  |r 

t,   :-.d|t,.d:r 

d    :-  1-  : 

2.öweithio  gyda'r 

le      -      su, 

Yw  einbrainta'n 

cân, — 

d,   :-.d||d,j:,:n,.fi 

8,    :        |8, 

8,   :— .8, 1 8i.i,:t, 

d    :-  1-  : 

d    :-.r  |d     :li 

r    :n    |f 

:r 

n    :—  |fe    :— 

8    :—  |—  : 

Treul-io  oes    i'w 

1.   :-.l.ll.    :1. 

gar-u,—  0 

1.   :-.8,|fi 

mor 

:8, 

an    -     wyl 

8i   :—  |d     :— 

yw; 

t.   :-  1-  : 

d    :-.f  |n     :-.d6 

r    :dB   |r 

:t, 

d    :—  |r     :— 

r    :—  |—  : 

Pur-o'rbyd,   a'i 

fyn-nu    yn 

bar  - 

ad      -     wys 

lân, 

1,   :-.li|l,    :s,     f,   :n,    |r. 

:8, 

d    :-  11,    :- 

8.  :      1      : 

n    :-.r  |d     :t. 

t,  :-  11, 

f    :-.n  |r     :d 

t.  :-  1-  : 

Tlys-ni  yw     F.i 

d    :-.t,|l|    :8e. 

wisg  -  oedd, 

se,  :—  |li   :— 

Swyn  enein  -  ia'i 

1.   :-.li|l.    :1. 

wedd, 

8,   :      1      : 

8    :-.f  |n     :r 

r    :-  |d 

. 

r    :-.8  |f     :n 

r    :—  I—  : 

Tynnu'r  drain  sy'n 

d    :-.8,|li    :n. 

at      -      al 

f.  :-  If. 

• 

Tilwydd  Ei  deymas 

r,   :-.n,If,    :fe, 

Ef,- 

8,   :      1      : 

8    :-.f  |n     :r 

d    :i<i    11 

:s 

f    :-  |r     :- 

d    :-  1-  : 

Or  -  iau  Uon   y 

d    :-.d|d     :t, 

nef oedd  Gawu  yu 

d    :ta,  11,   :1, 

haf         Ei 

1.   :-  It,    :- 

hedd. 

d    :-  1-  : 

8    :-.l  |8     :f 

n    :d    |d 

:de 

r    :-  |f     :- 

n    :—  |—  : 

Plan-nu  yn     yr 

n,   :-.f,|8i    :8ei 

an-ial,   Rob 

1,   :d    |f. 

a 

:1. 

Lü    -     i'r 

r,   :—  |8,    :— 

nef. 

d,   :-  1-  : 

3    Gwledda  gyda'r . 

Gtawn  (fîwy'i  a 
Arlwy  f awr  Ei  d< 

Yw  grawnsypìi 
Bywyd  sydd  yn  - 

V^n  Ei  groesaw 
Cariad  pur  sy*n  ^ 

Gwin  cwpanan 

lesu 

ngeu  loes ; 
íulu 

Eiu'r  groes ; 
heulo 
Ef : 
fwrido 
L'r  nef. 

4    Canu  gyda'r  le 

Wna  bob  sto 
Huna  poen  wrt 

Tant  Ei  ange 
Llithred  tywod 

011  0  dan  ein 
Tonni  byth  wn 

Mawl  telynai 

su 

rm  yn  f  ud  ; 
h  ganu 
íu  drud ; 

amser 

traed, 
a  mwynder 
a*r  gwaed. 

TE    HEBOGYDD. 


CYMRU'R    PLANT.  273 

FJf     JfFD      VR     ANIPAII,. 

Ym  YII.    FFRWTNO   ANIAN    RHAIB. 

MAE  dyn  wedi  dofí  llawer  o  adar  rhaib  ac  aniteiliaid 
ysglyfaethus,  gan  wneyd  iddynt  hela  ìddo  ef.    Mae  wedi 
dysgu'r  d  ddal  yr  vsgyfarnog  iddo,  mae  wedi  dysgu'r 
cheeiah  buan-droed  i  ddal  yr  iwrch.    Y  mae  hefyd,  ers 
canrifoedd,  wedi  dysgu'r  hebog  ddal  adar  yr  awyr. 

Y  mae  heboga  yn  hen  chware.  Yr  oedd  yn  hoíT  chware  hen 
dywysogion  Cymru.  Y  mae  yr  hebogydd  yn  un  o'r  gwyr  llys  yng 
nghytraith  Hywel  Dda.  Yr  oedd  i  ddilyn  y  brenin,  a'i  hebogau 
S^dag  ef.  Ac  os  daliai  ei  hebog  un  ò'r  tri  aderyn  enwog» — 
chwibanogl  fynydd  neu  grychydd  neu  y  bwn,— anrhegai  y  brenhin  ef 
â'i  law  ei  hun.  Yr  oedd  yr  hebogydd  i  fod  yn  ofalus  iawn ;  nid  oedd 
1  yfed  medd,  rhag  iddo  fynd  yn  ddiofal  o'r  adar ;  yr  oedd  i  aros  yn 
yr  ysgubor,  nid  yn  y  neuadd,  rhag  i'r  mŵg  ddal  ar  lyg&id  yr  adar. 
Yr  oedd  yn  bwysig  iawn  fod  trem  yr  adar  yn  glir,  er  mwyn  medru 
gpweled  eu  hysglyfaeth  yn  yr  awyr  fry,  Nid  oedd  dim,  hyd  yn  oed 
y  march,  y  cymerid  cymaint  o  ofal  o  líono,  yn  amser  y  tywysogion, 
a'r  hebog. 

Dywed  Gerald  Gymro  lawer  am  yr  hebog.  Cwyd  yr  hebog,  ar 
ei  adenydd  cryfíon,  i  fyny,  i  fyny  i'r  awyr,  hyd  nes  y  bydd  uwch  ben 
yr  aderyn  geisia  ddal.  Yna  try  mewn  cylchoedd  eang  yn  yr  awyr, 
uwch  ben  ei  ysglyfaeth.  Toc  ymsaetha  i  lawr,  tery  ei  ysglyfaeth 
druan  ft'i  fron  nerttiol,  a  rhwyga  ef  wrth  ddisgyn  â'i  ewinedd  cryfìon. 
Weithiau  ceisia'r  ysglyfaeth  ddianc.  Ehed  yma,  acw,  i'r  ochr  hon, 
i'r  ochr  arall,  a'r  hebog  cyflym  a  didrugaredd  yn  dilyn  pob  tro  iddo. 
Odditanodd  byddai'r  bobl  yn  gwylio'r  helfa,  ac  yn  bloeddio  eu 
liawenydd  wrth  weled  cyfíymder  y  naill  aderyn  wrth  geisio  dianc,  a 
chyfíymder  ofnadwy  yr  hebog  wrth  gejsio  ei  ddal. 

Mae'r  hebog  yn  hollol  ufudd  i'r  hebogydd.  Os  dengys  ,iddo 
aderyn  yn  uchder  yr  awyr,  ymsaetha  yr  hebog  ato  ar  unwaith.  Os 
geilw  ef  yn  ol,  daw  yn  ufudd  i  sefyll  ar  ei  ddwm. 

Y  mae  deheudir  Penfro  yn  hynod  heddyw  am  ei  fíloedd  adar. 
Yn  y  canol  oesoedd,  yr  oedd  yn  hynod  am  ei  hebogau.  Yr  oedd 
Harri'r  Ail  ar  ei  ffordd  drwy  Ddeheudir  Cymru  i'r  Iwerddon 
unwaith ;  ac,  yn  ol  ei  arfer.  yr  oedd  ganddo  aml  hebog  a  chudyll 
gydag  ef.  Tra'n  aros  ym  Mhenfro,  ac  yh  cymeryd  ei  bleser  wrth 
heboga,  gwelai  hebog  gwyllt  ardderchog  yn  sefyll  ar  graigyn  ei 
olwg.  Aeth  ar  gylch  y  tu  ol  i'r  graig,  a'i  gudyll  Norwegaidd  ar  ei 
arddwm  aswy.  Pan  ddaeth  i  olwg  yr  hebog  drachefn,  gollyngodd 
ei  gudyll  ato.  •  A  bu  brwydr  ardderchog  yn  yr  awyr.    Ceisiai  pob 


274 


CYMRU'R    PLANT. 


ttn  o'r  ddatt  aderyn  godi  ttwchlaw  y  llall,  er  mwyn  medru  taro  ei 
elyn.  Wedi  cylchdro  ar  ol  cylchdro,  yr  oedd  yr  hebog  yn  uchaf. 
Ymsaethodd  at  gudyll  y  brenin,  tarawodd  ef  ft'i  ewinedd,  a  g^l- 
odd  y  brenin  ei  luleryn  yn  syrthio  yn  farw  wrth  ei  draed.  O  hynny 
allan,  mynnai  Harri'r  Ail  gael  ei  hebogau  i  gyd  o  greigiau  ^lan 
môr  Dyfed,  gan  eu  bod  yn  well  ymladdwyr  na  dim  hebogau  ereiU. 

Bu  rhyfel  unwaith  rhwng  y  brenin  John,  mab  Harri'r  Ail,  a 
Llywelyn  Fawr.  Daliodd  John  esgob  Bangor,  a  gorfod  i  Lywelyn 
dalu  dau  can  hebog  am  gael  ei  esgob  yn  rhydd. 

HofF  waith  preswylwyr  y  cestyll  oedd  dod  allan  i  heboga.  Ac  yn 
aml  iawn  byddai  ymryson  rhwng  arglwydd  ac  arglwyddes,  pob  un 
a'i  hofF  hebog. 

Ychydig  o  amser  at  bethau  felly  oedd  gan  y  bobl  gyffredin. 
Treth  arnynt  hwy  oedd  yr  heboga.  Gelwid  arnynt  i  wneyd  pont- 
ydd  beunydd,  fel  y  mednü'r  uchelwyr  ddilyn  eu  hebogau  heb 
wlychu  eu  traed.  Dyna  pam  y  dywed  un  o  adnodau  Magna  Charta 
nad  yw'r  brenin  i  orfodi'r  bobî  godi  pontydd  ond  yn  ol  yr  hen  arfer. 


<•> 


F     PI^ANT     SY'N     CARU     ISSU. 


MAE*r  plant  sy'n  caru  leBU 
Yn  llawen  árwy  y  dydd ; 
'Dy w'r  nefoedd  byth  yn  gwgu 

Ar  neb  o  deulnfr  ffydd ; 
Ac  yn  y  teulu  dedwydd 

Mae  plant  o  G-ymru  lân, 
Yn  uno  mewn  llawenydd, 
I  Beinio'r  nefol  gân. 

Mae'r  plant  sy'n  caru  lesu 

Yn  ufudd  iawn  a  da, 
Yn  uf ndd  i'w  rhieni, 

Byth  ni  ddywedant  "  Na ; " 
Ond  parod  ydynt  beunydd 

I  wneyd  pob  dim  sydd  iawn, 
A  gwnant  yr  byn  orchmynnir, 

Gan  roi  ufudd-dod  Uawn. 

Mae'r  plant  ey'n  caru  lesu 

Yn  siarad  iaith  y  nef , 
Gof  alant  am  eu  geiriau 

Rhag  brìwio'i  galon  Ef  ; 
Os  daw  rhyw  air  anheilwng 

I'w  mheddwl  ambell  waith, — 
^*  O,  lesu  anwyl,  maddeu 

Ty  mhechod,"  yw  eu  hiaith. 


Mae'r  plant  sy'n  caru  lesu 

Yn  hofP  o'i  eirfau  drud, 
A  dysgant  fyw  eu  hystyr 

Yn  hyf  ger  bron  y  byd ; 
A  thra  bydd  plant  bach  duwìol 

Fel  hyn  yng  Nghymm  fad, 
Ni  chollir  geirìau'r  Bywyd, 

Na'r  son  am  Feddyg  rhad. 

Mae'r  plant  sy'n  caru  lesu 

Yn  brysur  nos  a  dydd. 
Yn  ceisio  dwyn  rhai  ereill 

I  garu  Gwrthrych  ffydd ; 
Ac  O,  mor  Uawen  ydynt 

Wrth  ddwyn  y  perlau  by w 
I'w  rhoi  yng  nghoron  lesu, 

Sdf  Brenin  Nefoedd  Duw. 

Mae'r  plant  sy'n  caru  lesu 

Yn  dyfod  cyn  bo  hir 
Yn  debyg  iawn  i'w  Harglwyddy. 

I  garu'r  da  a'r  gwir ; 
Gweddiwn,  blant,  l'r  Athraw 

Ein  gwneyd  bob  un  yn  Sant» 
Os  byddwn  blant  yr  lesn 

Bydd  lesu'n  lesu'r  plant. 

B.  G.  NioHOLaoN 


CYMRU'R    PLANT.  275 

TWMI    BACH    BSNGOOH. 

Gan  T.  H.  Thoica0,  b.ca.  {ArUmydd  Pênygam,) 

^  I.   BORS   TN6   NGWLAD   T   GLO. 

^/R  oedd  bore  dydd  lau,  Mai  2,  tua  3-30  o'r  glocfa,  yn  oer  a 
g  llaith.  Yr  oedd  wedi  gwlawio  trw/r  nos;  ac  yr  oedd 
cymylau  wedi  eu  pentymi  yn  yr  awyr  ond  yn  y  dwyrain,  lle 
y  gwahenid  yr  awyr  Iwyd  oddiwrth  y  bryniau  tywyU  gan  agoriad  o 
oleu  melyn.  Yr  oedd  eto'n  dywylL  Gwelid  goleuadau'n  íHadiio 
yn  ífenestri  bychain  bwthynod  Bryn  y  Frftn ;  a  chlywid  swn  marwaidd 
symudiadau, — y  gwragedd  yn  galw  ar  rai  godi,  atebion  cryglyd  gan 
y  gwŷr»  llais  plant  yn  chwerthin  neu'n  wylo» — ond  y  cwbl  yn  aneglur» 
ac  fel  pe'n  dod  o  bell.  Yr  oedd  yr  awel  yn  y  fiordd  elai  trwy'r 
pentret  yn  llem,  ac  arogl  gymysg  o  fwg  a  thail  y  gerddi  yn  yr 
awyr.  Yn  fiian  daeth  y  swn  yn  gliriach,  yr  oedd  y  gweithwyr  wedi 
dod  i  lawr  y  grisiau,  ac  yn  bwyta  eu  brecwest;  clywid  y  drysau'n 
rhugno  ar  y  oerrig  wrth  agor  a  chau,  y  mae  merched  yn  mynd  yn 
ol  a  blaen  yn  awr  ac  eilwaith.  Toc,  wele'r  dynion  a'r  bechgyn  yn 
dechreu  ymddangos,  oll  yn  lowyr,  yn  eu  dillad  gwaithi  pob  un  a'i  gan 
bwyd  a'i  botel  de  dros  ei  ysgwydd,  a  phawb  yn  tanio  ei  getyn,  os 
nad  oedd  wedi  gwneyd  yn  gynt  Ysgrechiai'r  merched  gyTarwydd- 
iadau  neu  ysmaldod  ar  y  gwŷr,  y  rhan  fwyaf  ohonynt  yn  setyll  ar 
risiau'r  drws,  gan  blygu  eu  pennau  a'u  ysgwyddau  ymlaen  allan. 
Yr  oedd  llawer  o  chware  digon  garw  ymysg  y  gwŷr  ieuainc  a'r 
bechgyn,  a  rhyngddynt  a'r  merched  ieuainc  a'r  genethod.  Yr  oedd 
llawer  o'r  hen  ddynion  yn  pesychu'n  ddolefus,  ac  yn  poeri,  ac  yn 
sugno  eu  catiau,  wrth  gymeryd  y  ífordd  i  gyfeiríad  Pwll  LÌeidiog, 
yr  hwn  oedd  bedair  milltir  yn  nes  i  lawr,  ond  a  guddid  o'r  golwg 
gan  haen  dew  o  darth  a  lenwiü*r  dyffryn. 

Ymysg  y  bechgyn  yn  y  ilordd  yr  oedd  Twmi  Bengochi  Uanc  cryf 
a  gwyneb  coch.  Y  prif  beth  yn  ei  wyneb  oedd  ceg  eang,  a'r 
gwefùsau  mawrion  yn  symud  yn  barhaus;  yr  oedd  y  Uygaid  a'r 
trwyn  yn  anamlwg,  ond  coronid  y  cwbl  gan  dyfìant  o  waült  ífl  amgoch. 
Gallwn  feddwl  ei  fod  oddeutu  pedair  ar  ddeg  oed. 

Tra  yr  elû  heibio  wyneb  un  o'r  bwthynod,  safal  geneth  tua'r  un 
oed  yng  nghanol  gardd  fechan  newydd  ei  phalu.  Ym  mron  ei  ífrog 
garpiog  yr  oedd  ganddi  rosyn  gwyn,  un  o'r  rhai  hynny  dyf  ar 
fryniau  Cymni,  ac  a  ilodeua  cyn  ei  amser  yn  aml.  Wrth  i  Dwmi 
basiOy  dechreuodd  ryw  hanner  ddawnsio,  a  hanner  ganu'n  uchel, — 
"Twmiy  Twmi  Bengoch,  Twmi  Bengocfa."  Gwenodd  Twmi  wên 
fewr,  chwarddodd,  neidiodd  dros  y  mur,  a  rhedodd  i  fyny'r  ardd; 


276  CYMRU'R    PLANT. 

tarawodd  hi  yn  ei  chanol  ft'i  ben,  dpiodd  y  rhosyn  o'i  fiirog  wrth 
iddi  syrthio,  a  rhoddodd  et  yn  ei  gap ;  rhedodd  yn  ol  i'r  fforddy  a 

gidawodd  hi  ar  ei  heistedd  yn  dal  i  ganu, — "Twmi»  Twmi 
en^och."  •     - 

"  Be  'roeddet  ti'n  rhoi  cnoc  mor  arw  i'r  eneth,  y  cenaw  ? "  ebai 
James  Evans,  yr  hwn  oedd  wedi  gweld  y  cwbl.  Unig  ateb  Twmi 
oedd,  ''O'r  hen  ddiacon/'  a  hynny  mewn  tôn  heb  fod  yn  rhy 
barchus. 

Cerddodd  y  ddau  gyda'u  gilydd  yn  gyfeillgar  am  tua  miUtir,  a 
gwelent  gaseg  gloff  yn  pori  yn  ochr  y  ffordd.  Gryda  blpedd, 
taflodd  Twmi  ei  hun  ar  gefn  y  gaseg,  ac  aeth  felly  tua'r  pwll  glo» 
fel  y  desgrifíai  ei  hun,  '*  fel  y  Prins  of  Wels." 

Eir  i'r  pwU  hyd  «'slip,"  nid  trwy  siaffit;  hynny  yw,  ar  hyd 
goriwared  serth,  disgyniad  o  tua  thri  chwarter  miUtir,  nes  cyrraedd 
pwynt  yn  y  ddaear  tua  phedwar  ugain  llath  is  wyneb  y  ddaear. 
O'r  pwynt  hwn,  ymwahana  ffyrdd  y  lofa.  Rhed  tramiau,  a  elwir  yn 
**  siwrneuon/'  i  fyny  ac  i  lawr  ar  hyd  y  llethr  yn  is,  gan  gludo  dynion 
i  lawr,  a  dod  a  glo  i  fyny. 

O  gwmpas  t/r  lampau  a  cheg  y  Slip,  saif  tyrfa  o  ddynion  distaw, 
didaro,  yn  siarad  ambell  air  ft'u  gil)fdd.  Arhosodd  Twmi  nes  y 
daeth  ei  gyfaiU  y  diacon  Aethant  i  gyrchu  eu  lampau  gyda'u 
gilydd,  a  rhoddodd  y  dyn  lampau  ungoes  eu  rhif  i  lawr,  sef  141  a 
142.  Yna  aethant  i  lawr  y  '<siwmei"  rh-rh-rh  a  whîzz-z,  a  thyna 
hwy  i  lawr  fìUtir  a  hanner  olaf  eu  siwme  at  eu  gwaith. 

II.    SWN. 

Am  1-18,  dywodd  pawb  o  fewn  tair  milltir  i  BwU  Lleidiog  swn 
dieithr  prudd.  Nid  oedd  yn  uchel,  ond  ni  fedrai  neb  beidio  ei 
glywed.  Deffrôdd  bobl  oedd  wedi  ymgolU  mewn  myfyrdod; 
coidodd  pob  glowr  oedd  yn  cysgu  yn  ei  weiy  wedi  gweithio  trwy*r 
nos,  ar  ei  eistedd,  yn  berffaitii  effro.  Clywai  pobl  oedd  yn  ffraeo 
ef,  uwchlaw  eu  Ueisiau  dig,  ac  eto  yr  oedd  yn  swn  mor  fychan  fel  y 
ceisiau  pobl  gredu  nad  oedd  ond  swn  ysten  yn  syrthio  yn  y  bwthjpn 
nesafy  neu  rywbeth  feUy.  Ond  gydag  ef  yr  oedd  ycfaydig  gryndod 
yn  y  ddaear  a'r  awyr;  fel  y  swn,  nid  oedd  ond  ysgafe  a  gwan,  ac 
eto  ni  fedrai  neb  beidio  meddwl  am  dano. 

Ar  eiUad,  yr  oedd  pawb^  ond  y  rhai  oedd  yn  wael  neu  yn  eu 
gwelyau,  yn  eu  drws  yn  gofyn  i  bawb  oedd  yn  mynd  heibio, — 

"  Lle  mae  o  ? "  <<  O  ba  gyfeiriad  y  daeth  ?  "  A  thra'n  gofyn  y 
cwestiwn,  trosd  gwŷr  a  gwragedd  eu  cyfeiriad  tua  PhwU  Lleidiog. 

Yno  yr  oedd  y  swn  fel  swn  tanio  gwn  mawr  tan  y  ddaear,  yr 
oedd  y  cryndod  yn  fwy;  ac  wedi  eiUad,  daeth  pwff  tew  o  fwg  o 


CYMRU'R    PLANT. 


277 


dynel  y  Slip,  ac  o  hwnnw  daeth  cawod  o  fân  bethau,  g^an  chwalu  fel 
bwledau  yn  erbyn  y  peiríandy;  ymg^ordeddai  gwifrau'r  tramiau  yn 
ddi-ddefnydd,  wedi  eu  torri  yn  rhywle  yn  is  i  lawr;  a  syrthiodd 
trawstiau  a  pharwydydd  gyda  swn  mawr.  Yr  oedd  y  peiriannydd 
yrrai'r  peiriant  oedd  yn  tynnu'r  tramiau  i  fyny  yn  ddu  gan  y  mẃg» 
ond  meddiannodd  ei  hun  fel  ag  i  fedru  dal  gafael  ar  ei  beiriant 

(1  hcurhau.) 


UNDSB      F     DDRAIG      GOCH. 

Enwau  yr  TMOEiewTB  Llwyddianmus,  1905, 

Gwelír  manylion  7  gjstadleuaeth  yn  Ctmsu  Gorffennaí. 

Owobr  Gyntaí,  £1,  Miss  L1zzie  Kate  Eyans,  Bradíord  HoiiBe,  Penmachno. 

Ail  Wobr,  15/-, — Bobert  Roberts,  Shop,  T^dweiliog,  Lleyn. 

Trydedd  Wobr,  5/-, — Morris  W.  Hamphreys,  Hafod  y  Groeswen,  Dolgellau. 
5/-, — Meirìon  Lloyd,  LlTÍrgell,  Blaenau  Ffestinìog. 

Pedwaredd  Wobr,— 5/-,— Johnie  Heath,  Yoel  Shop,  Garthbeibio,   T  Trallwm» 
(WelBhpooí.) 
5/-,— D.  J.  WilliamB,  Tj'r  Capel,  Corris. 

Fumed  Wobr,  5/-,— John  Hughee,  Public  Hal],  Treboeth,  Abertawe  (SwanBea.) 

Ohweched  Wobr,  2/6,--Griffith  Hopkin,  Ynystredeg,  Upper  Cwmtwrch,  Swaneea 
Yallej. 
2/6,— Tom  Parrj,  5,  Pump  Street,  Mill  Bank,  Caergybi  (Holyhead,) 


YMLABJN. 


YMLAEN  gorymdeithiwn  yn  hyf , 
Er  gwaethaí  y  gelyn  a*i  wg, 
£in  rhengau  sy'n  unol  a  chryf 
I  ymlid  byddiuoedd  y  drwg ; 
Ni  blannwn  ar  gopa  pob  bryn 

Lawryfon  yn  gof  am  y  Groes, 
Oyf odwn  o  waelod  y  glyn 
t«Htì  brodyr  i  rinwedd  a  moes. 


Ymlaen  heibio  Uygredd  y  byd, 

Ein  Uwybiau  gan  flodau  f o*n  wyn» 
Fel  cluda'r  awelon  i  gyd 

Eu  sawyr  ar  wasgar  'rcl  hyn  ; 
Mae  gobaith  yn  gwenu  o  draw, 

Yn  emcBt  o'r  goncwest  a  fydd, 
Nid  ofnwn  y  pethau  a  ddaw, 

Trwy  gadw  yn  gadam  ein  fifydd. 


Lletÿf  Henfeddau, 


Ymlaen  gyda  lluoedd  y  nef , 

Ymladdwn  yn  enw  yr  Oen, 
Yn  llawen  dyrchafwn  ein  Uef 

Dros  donnau  gofidiau  a  phoen ; 
Pelydrau  y  wawrddydd'a  gawn, 

Tywyllwch  y  nos  sydd  yn  ffoi, 
Mae  Duw  o*i  addewid  yn  llawn, 

Tra'i  engyl  o'n  cylch  sy'n  crynhoi. 


T.  R.  Davib8. 


»78 


CYMRU'R    PLANT. 


UAGOIS      MAUD     JABSBTT. 

Blaea  j  Cinii,  Cwm  Prfsor,  TrawafTHjdd. 

~1  ORAU  ddTHMUiiad  tj  nghalon,  Boed  ^enaa  ;  natoedd  jn  twunn 

T    I  Maggie  Manâ  anw/l  bob  dydd,  YuddÌBglaer  at  gamniD  ti  hoes, 

Yw  graa  «an  jt  lor  ta  ei  clif  onat  Yr  lesu  jn  wrthtTäi  et  chulBd, 

ArlWfbrauhBiddcrefyddyiithjdd  ;  A'i  hyinffroBtfo  cietjdd  7  gioes. 

CnBBWTwnr. 


G" 


F      GtOG     PAWR. 


b  glwya  ddeiliog  d 
Ar  ei  beu,  i'r  awenjdd, 
Hedd  s  gwfn.  adlonaidd  ejdd. 


CYMRU'R    PLANT.  279 

MORDAITH     OAPTSN    OOOE. 

(r     BBDWASBDD     OTFBB8.) 
IX.     CYFOETH     AC     AFISCHTD. 

TAD.  Ym  mha  barth  o'r  byd  yr  oeddem  y  tro  dtweddaf,  Ifor. 
Nid  wyF  fi  yn  sicr  ty  nghot  y  tro  hwn. 

Ifor  Yr  oeddem,  o  ran  ein  meddwl,  gyda  Capten  Cook^  yn 
morío  rhwng  New  Guinea  a  Java. 

Tad.  Da  iawn,  Ifor.  Wedi  myned  heibio  i  Timor,  gwelsant 
ynys  yng  nghyfeiriad  y  de  orllewin.  Ar  y  cyntaf,  tybiodd  Cook  eu 
bod  wedi  gwneyd  darganfyddiad ;  ond  wedi  dyíod  yn  agos  at  y 
parth  gogleddol  iddi,  cawsant  ardrem  ar  dai  prydferth  a  sylweddol, 
a  chyflawnder  o'r  coed  cocoa;  ac  er  eu  syndod  a'u  boddhad, 
amryw  o  ddeadelloedd  o  ddefaid.  Ar  yr  adeg  honno,  yr  oedd 
nifer  mawr  o'r  morwyr  yn  wael  eu  hiechyd,  ac  amryw  ohonynt  yn 
antoddlawn  na  buasai  y  Capten  yn  glanio  yn  Timor.  Ond 
manteisiodd  ar  y  c>fleustra  hwn,  a  glaniodd,  oblegid  y  rheswm 
digonol  bod  yno  gyflawnder  o  nwyddau  yr  oedd  y  morwyr  yn  sefyll 
mewn  gwir  angen  am  danynt.  Enw  y  lle  yw  Savu,  lle  yr  oedd  yr 
Isellmyn  wedi  sefydlu  gwladychfa  iddynt  eu  hunain.  Prif  amcan  y 
Capten  wrth  dirio  yno  oedd  pwrcasu  yr  angenrheidiau  gofynnol. 
Wedi  ychydig  o  anhawsder,  sef  drwgdybiaeth  mewn  perthynas  i'w 
neges  wrth  lanio  ar  yr  ynys,  llw)rddodd,  drwy  ddylanwad  Mr.  Lange> 
Üywydd  y  wladychfa,  i  gael  cyflawnder  o  bopeth  a  geisiai,  set  naw 
o  ychen,  chwech  o  ddefaid,  tri  o  foch,  360  o  wyau,  nifer  o  gnau 
cocoa,  a  rhai  cannoedd  o  alwyni  o  palm  syruf,  ac  amryw  o  bethau 
ereill.  Wrth  bwrcasu  y  nwyddau  am  brísiau  rhesymoi,  catodd  ein 
dynion  gymorth  neillduol  o  garedig  gan  ynyswr  oedrannus,  yr  hwn 
y  tybid  ei  tod  yn  wr  o  awdurdod  o  dan  frenin  y  wlad.  Cafodd  y 
Capten  a'i  gyfeillion  wahoddiad  i  wledd  i  blas  y  brenin,  a  chawsant 
yno  roesaw  lletygar  anghyíTredin.  O  ran  ei  golygfeydd, — yn 
goedwigoedd,  dyfFrynnoedd,  mynyddoedd,  Uynnoedd,  blodau, 
poríeydd  brefsion,  aniteiliaid,  hinsawdd,  tai  a  thrígolion, — ni  welodd 
ein  boneddwyr,  ar  eu  cylchdaith  eang,  yr  un  wlad  yn  agos  a  bod 
yn  gytartal  iddi  fel  trígfan  ddymunol  i  ddyn.  Yr  oedd  y  Capten  jm 
synnu  yn  fawr  na  buasai  wedi  gweled  darlunlen  jm  dangos  y  fan  y 
mae  yr  ynys  ardderchog  hon  yn  gorwedd.  Dywedodd  am  dani  fod 
ei  hardderchogrwydd  uwchlaw  yr  hyn  a  ellir  ei  ddesgrifío  mewn 
hanes.  Adroddodd  Mr.  Lange  am  foesoldeb  ymddygiadau  y 
trigolion  at  eu  gilydd,  eu  diwydrwydd,  eu  glanwdthdra,  a'u  teym- 
garwch  i'w  brenin;  a  dywedai  eu  bod,  gyda  rhyw  ychydig  o 


28o  CYMRU'R    PLANT. 

^thriadau,  a'u  dwylaw'n  lân  oddiwrth  agos  yr  hoU  droseddau  sydd 
yn  pardduo  yn  drwm  wledydd  ereill  y  byd.  Pan  godai  ang^hydfod 
o  bwys  rhwngf  rhù  o'r  deiliaìd  a'u  gilydd,  cytunent  i'r  achos  gael 
ei  benderfynu  gan  y  brenin;  rhag  iddynt  hwy,  wrth  ymdrìn  ft'r 
mater,  demtio  eu  gilydd  i  dymer  ddrwg,  ac  achosi  ymrafaelion 
cJbwerw  a  niweidiol. 

Ifor.  A  oedd  ar  y  morwyr  hiraeth  am  gartref  mewn  ynys  mor 
-ddymunol  ? 

Tad  Oedd.  Nid  oeddynt  wedi  dywed  oddicartref  ers  tair 
blynedd.  Yr  oedd  y  llong  wedi  mynd  yn  fregus  hefyd,  a  phender- 
lÿnodd  y  Capten  aros  ym  mhorthladd  Batavìa.  Aeth  Mr.  Banks 
i'r  ian,  a  gwnaeth  gytundeb  am  dŷ  bychan  iddo  ef  a'i  gwmni ;  ac 
wedi  ymsefydiu  yn  eu  hannedd  newydd,  anfonodd  am  Tupía,  yr 
hwn  oedd  yn  parhau  yn  wael  ar  y  bwrdd.  Wedi  gadael  y  Uong  a 
myned  i'r  bad,  ymddanghosai  yn  hynod  ddi-fywyd  a  digalon.  Ond 
wedi  glanio,  ymddanghosai  fei  wedi  cael  bywyd  newydd.  Yr  oedd 
y  goiygfeydd  mor  new)rdd  ac  anghyffredin  o  ryfedd  iddo  ef  nes  ei 
orlenwi  â  syndod,  — y  tai,  y  cerbydau,  pobl  o  wahanol  genedloedd, 
a  Uiaws  o  wrthrychau  na  welodd  efe  o'r  blaen,  megìs  yn  rhuthro 
amo  ar  unwaith,  nes  cynyrchu  arno  ryw  efiaith  cyffelyb  i  swyn- 
gyfaredd.  Yr  oedd  y  llanc  Tayeto  hefyd,  yn  arddangos  ei  syndod 
a'i  edmygedd  gyda  fiurf  mwy  perlewygol  na'i  dad ;  dawnsiai  rhag 
ei  íiaen  wrth  fyned  drwy'r  ystrydoedd  mewn  math  o  lesmair  llon» 
gan  archwilio  yn  fanwl  bopeth  a  welai  gydag  awydd  a  chywrein- 
rwydd  pleserus.  Tynnwyd  sylw  Tupia  yn  fawr  at  yr  amrywiaeth 
gwisgoedd  a  welai  gan  y  Uiaws  oedd  yn  myned  heidio.  Wedi  cael 
ar  ddeall  fod  pawb  yn  Batavia  yn  gwisgo  yn  ol  dull  y  gwledydd 
oeddent  yn  perthyn  iddynt,  mynnodd  yntau  ymddangos  yng  ngwisg 
Otaheite. 

Ifor.    A  oedd  Batavia  yn  lle  dymunol  i  fyw  ? 

Tad.  O  nag  oedd.  Pan  oedd  ein  morwyr  wedi  bod  ond  tua  naw 
-diwrnod  yno,  dechreuasant  deimlo  efieithiau  marwol  yr  hlnsawdd. 
Ar  ol  Uawenydd  cynhyrfus  Tupia,  dechreuodd  yntau  suddo  i  fwy  o 
^endid,  gan  fyned  yn  is  is  bob  dydd.  Ymosodwyd  ar  Tayeto  gan 
«nyniad  yr  ysgyfaint.  A  chafodd  Mr.  Banks  a  Dr.  Solander  ryw 
fath  o  dwymyn,  cryd  poeth  a  blinderus. 

Ifor.     Beth  a  wnaethant,  fy  nhad  ? 

Tad  Gadawsant  borthladd  Batavja,  yn  ynys  fawr  Ja^a,  a  hwyl- 
iasant  i'r  gorllewin.  Yna  troisant  i'r  de,  trwy  Gulfor  Sunda,  rhwngf 
Java  a  Sumatra,  ynys  fwy  fyth.  Daethant  at  ynys  fechan,  ar  lun 
hanner  lleuad,  a  chawsant  wahoddiad  i  blas  y  brenin. 

DtnaSy  Rhondda.  William  Jamks. 


CYMRU'R     PLANT.  28t 

CTMST     ODDICASTSSF. 

IX     STB    HBNBV   UOBOAM. 

,  the  Dne  fiffure  of  heroio  pcoportionB.  in 
«.  —W.  Lltwblíií  Wiuuhb. 

M  ddau  can  nilynedd  bu  Spaes 
ya  ffrewyll  i'r  byd.  Hì  oedd 
meistres  Ewrob,  hi  oedd  fllan^ll 
brodorìon  y  byd  newydd  yr  ocbr 
arall  i'r  Werydd.  Yr  oedd 
creulondeb  ei  mjlwyr  ym  Mex1co 
a  Peru,  a  chreulondeb  ofleiriaid 
ei  (  hwìlys  yn  Ewrob,  yn  ennyn 
ca&ineb  ati  ym  mhob  man.  Yr 
oedd  rhyddid  a  chretydd  dwy 
wlad,  yn  neillduol,  mewn  perygl 
oddiwrth  ei  rhaib  a'i  pbenbôethni, 
Y  ddwy  wlad  hynny  oedd  Prydtüo 
a  Holluid.  Wrth  ymladd  yn 
erbyn  y  gorthrymydd  y  daeth  y 
ddwy  wlad  yn  gartrefi  Thyddid. 
Yn  yr  ymìaàá  hwnnw  hefyd  y  daeth  eii  nerth  yn  amlwg,  sef  eu 
nertta  ar  y  môr.  Ar  y  môr  yn  unig  y  gallent  ymosod  ar  eu  gelyn 
creulawn, — ar  ei  llongau,  ar  ei  thrysor  longau,  ac  ar  rì  dinasoedd 
cytoethog  ar  draethau'r  Amerìg.  A  ^aeth  cenedl  o  bysgotwyr  yn 
genedl  o  forfìlwyr  a  morladron;  a  gwibiai  lierwlongau  Prydeinig 
ar  ol  y  Spaenwr  cyfoethog  i  bób  morgilfach  yn  y  byd.  Ac  o'r 
herwyr  hynny  y  daeth  y  gallu  milwrol  cryfaf  yn  y  dyddiau  hynny, 
y  peth  a  elwir  yn  "  allu'r  môr"  {seapaioer). 

Ymysg  yr  herwyr  hyn  yr  oedd  Cymro  o'r  enw  Henry  Morgan, 
Anwylid  enw  y  môr-leidr  beiddgar  a  dewr  ym  Mbrydain  oherwydd 
ei  fod  yn  fSangell  yr  Yspaenwyr ;  casheid  ef  yn  Spaen  fel  dinistrydd 
trefydd  goludog  canol  America. 

Ganwyd  Henry  Morgan  yn  1635,  yng  Ngwent.  Y  mae  bron  yn 
aicr  ei  fod  yn  un  o  Forganiaid  Tredegar.  Pan  oedd  y  wlad  dan 
de^ymasiad  Cromwell,  a  morwyr  Prydain  yn  dod  yo  enwog  trwy'r 
byd,  trodd  Henry  Morgan  ei  lygaid  tua'r  môr.  Daeth  i  borthladd 
Ue  yr  oedd  aroryw  longau  yn  angori,  ar  hwylio  i  ynys  Barbadoes,  yn 
yr  Indla  Orllewinol.  Yr  oedd  Cromwell,  erbyn  hyn,  wedi  rhoddi 
cychwyn  i'r  pelh  elwir  heddyw  yn  "  Ymehangìad  yr  ymherodraeth 
Brydeamg; "  a  denid  yr  ieuanc  udielgeisiol  gan  ynysoedd  prydFerth 


282 


CYMRU'R    PLANT. 


yr  India  Orllewinol,— gan  eu  cyfoeth,  gan  eu  dieithrwch,  gan  y 
cyileustra  roddid  i  ymladd  yn  enw  crefydd  a  rhyddid  ac  elw. 

Bu  Henry  Morgan  yn  Barbadoes  am  saith  ml)medd.  Yr  oedd 
yn  fôMeidr  wrth  natur, — yn  ddewr,  yn  fentrus,  yn  llawn  o  deimlad 
çynhyrfus,  wedi  ei  eni  i  arwain.  Yr  oedd  Jamaica  wedi  dod  yn 
gartref  ymosodiadau  ar  Spaen,  ac  yno  trodd  Henry  Morgan  ei 
wyneb.  Daeth  yn  fôr-leidr  medrus  ac  enwog  ar  ychydig  o  dro. 
Buan  y  medrodd  gael  gwiblong  ei  hun,  a  chasglodd  griw  o  ladron 
nad  ofnent  ystorm  na  llid  y  Spaenwr.  Ystyrrid  ef  y  blaenaf  a'r 
enwocaf  o  fôr-ladron  CuUor  Mexìco. 

Y  mae  hanes  Henry  Morgan, — ei  frwydrau.  ei  deithiau,  ei 
beryglon, — ^ym  mysg  pethau  mwyat  cyffrous  hanes  eìn  gwlad. 
Llosgi  dinasoedd,  cludo  aur  ac  arian  yr  Ysbaeniaid  i  Jamaica, 
ymlid  llongau,  -yr  oedd  llawer  o  greulondeb  a  chamwri  yn  ei  yrfa ; 
ond  amser  rhyfel  oedd,  ac  ni  ddioddefodd  y  Spaenwr  y  ddegfed 
ran  o'r  dioddefaint  roddodd  ef  mor  hael  yng  nghwpan  brodor 
Peru  a  Mexico.  Ei  ymgyrch  enwocaf,  hwyrach,  oedd  yr  ymgyrch 
yn  erbyn  Panama,  y  dref  oludog  y  dylifai  aur  Peru  ac  arian  Potosi 
iddi.  Nid  oes  dim  yn  nofelau  Mayne  Reed  a  Michael  Scott  sydd 
yn  fwy  rhamantus  na  hanes  gwirioneddol  Henry  Morgan. 

Prif  anhawsder  Henry  Morgan  oedd  hwn, — yr  oedd  heddwch 
rhwng  Prydain  a  Spaen  yn  dod  yn  agosach  bob  dydd,  a  hen 
gasineb  cenhedlaethau'n  darfod.  Galwyd  ef  adref  i  Brydain 
unwaith,  am  na  pheidiai  ymosod  ar  y  Spaenod ;  ond  cafodd  groesaw 
yn  llys  Siarl  yr  Ail,  ac  anfonwyd  ef  yn  ol  gyda  mwy  o  awdurdod 
nag  erioed.  Er  hynny,  nid  oedd  mor  llwyddiannus  mewn  hedd  ag 
mewn  ystorm.  Yr  oedd  ymladd  yn  ei  anian,  ac  fel  môr-leidr 
beiddgar  y  cofìr  ef  gan  genhedlaethau  o  fechgyn  tra  pery  cariad  at 
berygl  a  beiddgarwch. 

Bu  farw  yn  Awst,  1688,  a  chladdwyd  et  yn  Jamaica.  O'r  Cymry 
adawodd  gymaint  o  enwau  sir  Forgannwg  a  sir  Gaerfyrddin  jm 
Jamaica,  Syr  Henry  Morgan  yw'r  enwocaf. 


«•»    ^^ 


O     FF     IJ^SU. 


OFY  leBU,  paid  a'm  gadael, 
Djro  olwg  bach  i  mi 
Ar  dy  gariad  a'th  dosturi, 

T711  fi'n  agos  atat  ti ; 
Maddeu  mai,  a  chhria  mhecbod, 
Mae'nt  hwj'n  aml  ac  yn  ddu, 
Ond  mae  digon  eto  o  rínwedd 
Yn  7  gwaed  a  gollaist  ti. 

Llanruff. 


O  tj  lesu,  paid  a'm  gadaèl, 

Djro  olwg  bach  i  mi, 
Ar  y  clwyfau  ddioddefaist 

Pan  yn  marw  droso'  fi, — 
Yn  dy  ddwylaw  61  yr  hoelion, 

Ar  dy  ben  y  goron  ddrain, 
Ar  dy  gefn  y  cwjrsaU  trymion, 

Yn  dy  ystlys  bicell  fain. 

G.  E.  J0NB8. 


CYMRU'R    PLANT. 


383 


PJSTHAU     O'N     CWMPAS. 

Tll.   STNWTB  I  OATB. 

ON  am  synwyr  cyiTredin,  medd  y 
g&Üi  grya  lawer  o  hono,  a  ^ailu  i 
ymresyinu  a  dealt  pethau.  Dar- 
llenais  am  gath  yn  gallu  agor  y 
drws,  trwy  godi  y  gliced ;  un  araii 
yn  canu  y  gloch  ganol  nos,  am  tod 
arni  eisìau  myned  allan ;  cath  arall 
yn  curo  cnoce)!  y  drws  i  ofyn  am 
gael  myned  í  mewn  i'r  \f.  Yr 
oedd  gan  y  gath  oIa(  hon  gyfaill  o 
gì ;  ac  er  i'r  ci  weld  y  gatb  ýn  curo 
y  drws  lawer  gwaith,  ni  ddysgodd 
wneyd  hynny  ei  hunan  o  gwbL 
Pan  fyddai  ar  y  ci  eisiau  cael  agor 
y  drws  i  ^ed  i  mewn,  ai  i  chwilio 
am  pwsi;  a  gwnai  hithau  hynny 
i'w  loddio  I  Sìcrheir  gwiredd  yr 
hanesyn  olaf  yna  gan  Dr.  W.  H. 
K.esteven,  yn  y  papur  Saesneg,  Nature. 

Dyma  un  eto  allan  o  Naíure,  dan  law  Mr.  W.  Brown,  Greenock, 
Ryw  ddîwmod  yr  oedd  gwraig  y  ty  yn  llenwi'r  llusern  ag  olew,  a 
syrthiodd  peth  ar  gefo  y  gath.  Aeth  y  gath  at  y  tän,  a  syrthiodd 
marworyn  ami,  nes  yr  aeth  ar  dln.  Beth  teddyliech  chwi  wnaetb 
pwst  7  Rhedodd  allan  o'r  tŷ,  ac  i'r  heol,  ac  ni  safodd  nes  dod 
at  gafn  dwr  mawr ;  ac  ynddo  yr  oedd  wyth  neu  naw  modfedd  o 
ddwr ;  ac  er  cased  gan  y  gath  wlychu,  neîdiodd  yn  ddioed  i'w  ganol, 
nes  diffodd  y  tän. 

Beth  ddylai  plentyn  wneyd,  tybed,  pe  cydiai  y  tín  yn  ei  ddillad  P 
Gwylltto,  8  choUi  arnynt  eu  hunaìn  y  bydd  plant  yn  y  cyfTredîn,  a 
rhedeg  allan  i'r  gwynt.  Byddai  yn  amhosibl  i  chwi  wneyd  dim 
mwy  ynfyd  a  pheryglus  na  hynny ;  gwna  rhedeg  trwy'r  gwynt 
achosi  i'r  tän  losgi  a  chynneu  yn  waeth  o  lawer. 

Dymaddylid  wneyd,~taflu  shawl,  mantell  neu  gôt,  yr  hearthrug, 
neu  ryw  d'lilledyn,  am  y  ptertyn,  a'i  lapio  yn  dynn  ynddo;  diffydd 
hynny  y  fHamau  ar  unwaitb.  Ond  os  na  fydd  neb  yn  ymyl  ar  y 
pryd,  tafled  y  plentyn  ei  hun  ar  lawr,  gan  ymdreiglo  hyd  y  llawr. 
Cofìed  y  plant  hyn,  oblegid  clywir  llawer  am  blant  bacb  yn  llosgi  y 
dyddiau  byn,  yn  enwedig  plant  yn  gwisgo  fianneleites. 

Feallai  fod  rhai  ohonoch  wedi  clywed  am  Syr  Isaac  Newton,  un 


284 


CYMRU'R  PLANT. 


o'r  seryddwyr  enwocaf  welodd  dn  gwlad  erioed.  Wel,  yr  oedd 
gan  Syr  Isaac  gath ;  ac  yr  oedd  yn  hoS  iawn  o  honi,  a  hithau  o 
hono  yntau ;  o  ganlyniad  cai  ddod  ato  i'w  ehrydfa  {study),  Rywdro 
digwyddai  fod  gan  pwsi  gath  fach,  a  byddai  ami  eisiau  cael  myned 
yn  ol  a  blaen  i'r  ystafell  ato  yn  lled  aml,  i  mewn  ac  allan  o  hyd, — 
mewian  yr  odbr  yma,  a  cArafu  yr  ochr  arall  yn  ddidor,  ac  aílonyddu 
yr  athronydd  yn  ei  astudiaeth,  eisiau  codi  i  agor  y  drws  i  Mrs.  a 
Miss  Pwsi  o  hyd. 

O'r  diwedd,  tarawodd  ar  gynllun  i  gael  tipyn  o  lonydd  a  heddwch; 
a  beth  feddyliedi  chwi  oedd  cynllun  y  gŵr  mawr  a  dysgedig  hwn, 
gŵr  oedd  yn  gallu  mesur  y  pelider  i'r  planedau,  a  phwyso  jrr  haul 
a'r  lleuad  yn  ei  fi^loriannau  ?  Welý  dyna  oedd, — torri  dau  dwll  yn  y 
drwsy  un  mawr  vt  gath  fawr,  ac  un  bacfa  i'r  gath  fach  1  A  ásweáir 
na  welodd  yjoke,  nes  gweled  a'i  lygaid  ei  hun  mai  trwy'r  twll  mawr 
y  mynnai  y  gath  fach  ddod  i  mewn  bob  tro  wrth  gwt  ei  mhami. 

H.  Brtthon  Hughss. 


F    BWTHYN    YNO     NGODBJRU     F     COMB. 


PèlS  oeddwn  yn  blentyn  bach  nwyíos 
At  aelwyd  fj  mam  a  íy  nhad, 
A*m  bywjd  yn  Uon  a  chjsaras, 

Heb  iddo  ei  ail  yn  7  wlad, 
Mor  ddedwydd  7  b^ddwn  ^n  chwareu, 
Gan  redeg  ^n  ^sgafn  ij  nhroed, — 
Ni  welaifi  ystorm^dd 
Yn  7mlid  llawen^dd 
0*r  bwth^n  ^ng  ngodreu  7  coed. 

Arferai  Í7  nhad  a  bugeilio 

Yn  ddif^r  h^d  lethrau  7  Cefn, 
Tra  mam  oedd  mor  ddiw^d  ^n  gweithio 

Er  cadw'r  hen  fwth^n  mewn  trefn ; 
Ni  threuliaÌB  fl^n^ddau  dif^rrach 
Ar  w^neb  7  ddaear  erioed, 
Na'r  amser  a  dreuliw^d 
Dan  f  endith  hen  aelw^d 
Y  bwth^n  7ng  ngodreu  7  coed. 

Trw7*r  meus^dd  ^n  heini  mi  rodiwn, 

Nes  Uanw  f7  mron  â  mw^nhad, 
Dan  suon  ^r  awel  mi  ganwn 
Felusaf  alawon  f^  ngwlad  ; 
Y  meillion  ^n  sirìol  ^mgodent 
Ble  b^nnag  c^feiri^m  f^  nhroed, — 
Ymdorrai  tj  nghalon, 
Pe  coUwn  d^  sw^nion, 
Hen  fwth^n  ^ng  ngodreu  7  coed. 
Tanygrisiau. 


Yn  gadam  ^mgodai  7  ooed^dd 
O  amg^lch  7  bwthTn  di-nam, 
Ghin  selÿll  i  herio'r  ^storm^dd 

Rhag  derb^n  0  hono  un  cam ; 
Pob  'der^n  adwaenai  7  brig^n, 
Lle  carai  gael  cann  erioed 
Ei  Bw^nol  alawon, 
Er  llonni  pob  calon, 
O'r  bwth^n  ^ng  ngodreu  7  coed. 

Er  gweled  7  plasau  gorw^chion 

kt  lethrau  m^n^ddau  f^  ngwlad, 
Pr^dferthach  oedd  muriau  bach  g^^n- 
Hen  f wth^n tj mam a f 7  nhad ;    \xotl 
¥j  serch  fel  ^r  eiddew  87*n  d^mu 
Am  dano  mor  d^nn  ag  erioed, — 
Er  oolli  anw^lion, 
Oedd  im  f  el  ang^lion, 
O'r  bwth^n  ^ng  ngodreu  7  coed. 

Na  holwch  7  dagrau  87' n  treìglo, — 

Fe  ddywed  adgofion  paham 
Mae  gwen  ar  tj  nghrudd  pan  7n  wylo, 

Yng  ngolwg  7  bwth^n  di-nam  ; 
Dan  g78^od  gweddiau  f^  rhiaint, 
Yn  umon  c^feiriaf  f^  nhroed, — 
Nes  c^rraedd  at  lesu, 
I  gwmni  hen  deulu 
Y  bwth^n  7ng  nghodieu  7  ooed.. 

JOHN  W.   JOITBB. 


CYMRU'R    PLANT.  285 


F      SAITB     SSRSN. 

WEDI  madilud  haul,  ar  Doswaith  dyner  dawel  ym  mls  Medi, 
ewch  allan  i'r  meusydd,  oddeutu  deg  o'r  glodi,  a  syllwch 
tua'r  dwyrain  draw,  a  chewch  weled  y  seren  g^ochllw  ddisgflaer, 
Aldebaran,  yn  codi.  Enw  Arabaeg  ar  sereo  o'r  mEÜntloli  mwyaf 
ydyw ;  gelwìr  hi  gaa  yr  Arabiaid  wrth  yr  enw  Ain  al  Thaur,  hynny 
yw,  llygad  y  Tarw.  SíUr  yn  mhen  arwydd  y  Tarw,  swp  o  saith 
seren,  yr  hwn  a  elwìr  yr  Hyades ;  a'r  seren  Aldebaran  yw  y  loewaf 
obonynt,  ac  am  hynny,  selwír  hi  gan  seryddwyr  Arabudd  yn 
"  Llygad  y  Tarw." 

Yn  nepell  oddiwrthi  ^elwch  y  Pleiades,  y  swp  ser  fel  eu  gelwir, 
Gwyddoch  am  danynt,  bid  siwr.  Dywed  rhai  mai  ystyr  y  gair  yw 
hwylio,  neu  ynte  liiaws.  Gelwir  y  swp  gan  rai  yn  saith  seren. 
Myn  rhai  a  olrheinìant  yr  enw,  i'r  ser  hyn  gael  yr  enw  am  fod  eu 
bymddanghosiad  yn  y  gwledydd  dwyrùnîol  yn  nodì  yr  adeg  pan 
fyddù  ystormydd  y  gaeaf  wedi  myned  heìbìo.  Dywed  ereiU  i'r  ser 
gael  yr  enw  am  eu  bod  yn  ymddangos  yn  swp  gyda'u  gilydd." 

Gwyddoch  y  sonnìr  am  eu  hymddanghosìad  yn  Llytr  Job.  Pan 
godent  yn  y  dwjrrain,  gwyddai  yr  hen  dadau  fod  dyddiau  medi 
gerllaw,  a  phan  ddisgynnent  dros  orwel  y  gorllewin,  oddeutu  deg, 
l^daì  y  regan  rych  a'r  gôgwedi  cyrraedd  o  wlad  y  de. 

'Dyiredli  betfd  am  y  Pleiadea,  mai  Baítli  merch  Atlaa  a  Pleioue  ydynt, 
wedi  ea  iiaralln  jn  ser,  ac  mai  eu  benwau  yw  Ast«rope,  Caloeno,  Electra, 
3IaÌB,  UeTúpe,  Haldone,  a  Taygete.  Uelwlr  mi  y  PleîadeB  wrtli  jr  enwan 
bya  gan  atirjádwjt  ityd  IieddTw. 


286  GYMRU'R    PLANT. 

Yn  ymyl  Pleiades  ac  Aldebaran,  dacw  seren  ddisglaer  I  Bron 
nad  yw  ddisfj^leiríed  a  seren  yr  hafiüdd  hwyr,  Pnin  ydyw  ?  Dyna'r 
blaned  lau  (Jupiter)»  cawr  ein  cysawd.  Dywedais  am  dano  mis 
Medi  diweddat.  Sigma 

■>     — 

BJSTH     GOSTIA'R     DDIOD. 

(dabn  i'w  adrodd.) 


'D 


Wr  geiniog  y  glasiad !  *'    Oee  rhywun  yn  tybio 
Mae  dyna  yn  unig  mae'r  ddiod  yn  gostio  ? 


''  Dwy  geiniog  y  glasfad !  "    Feallai  medd  rhywun, 

"  'Dyw  hynny  dcUm  llawer  i'w  roi  am  ddyferyn." 

Wel,  na,  ni  ddy  wedwn  fod  hynny*n  werth  sylw, 

Ac  eto,  mae'n  ormod  iV  wario  am  gwrw. 

Ni  íuasem  yn  grwgnach  rhyw  lawer,  'rwy'n  credu, 

Pe  buasai  y  ddiod  yn  costio  ond  hynny. 

Ond  beth  gostia'r  ddiod  P    Ceir  ateb  yn  ddiau 

I'r  cwestiwn,  yng  nghelloedd  dihedd  ein  carcharau. 

Anrhydedd,  gwirionedd,  a  phurdeb  cymeriad, 

Gk>ne8trwydd,  a  rhinwedd,  tynerwch  a  chariad, 

Gtoirwitedd,  diweirdeb,  gobeithion  ieuenctyd, 

A'r  awydd  i  geisio  rhagori  mewn  bywyd, — 

Ah !  dyma'r  trysorau  aberthir  yn  gyson 

Ar  allor  y  ddiod,  gan  lu  o'n  cyd-ddynion. 

"  Dwy  geiniog  y  glasiad !  "    Yn  wir  y  mae  Satan 
Tn  chwerthin  wrtji  weled  ieuenctyd  yn  sipian 

Y  ddiod  ofnadwy ;  oblegid  mae'n  gwybod 
Na  dda^r  dim  daioni  wrth  yfed  y  ddiod. 

Os  hoffech  chwi  wybod  y  pris  mae  rhai  dynion 
Yn  dalu  am  borthi  eu  nwydau  afradlon, 
Ymwelwch  â  cbartref  truenus  y  meddwyn, 
A  syllwch  yn  fanwl  ar  dlodi  y  bwthyn. 
Golygfa  ddifrifol  yn  wir  a  getr  yno, 
Heb  wely  i  orwedd  na  thâu  i  ymdwymno  ; 
Ffeuestri  rhidyllog,  a  moel  yw  y  muriau, 
Heb  gadair  i  eistedd,  a  gwag  yw'r  cypjrrddau  ; 

Y  wraig  sy'n  ddiysbryd,  a'i  gwisg  sydd  yn  garpiog, 
A'r  plant  bach  diniwaid  sy'n  noeth  a  newynog.      « 
Ow  !  resyn,  fod  dyníou  trwy'u  gwanc  am  y  ddiod, 
Yn  tynnu  eu  hunaiu  a'u  teulu  i  drallod. 

"  Dwy  geiniog  y  glasiad  !  "     Pe  hynny  f'ai'r  cyfan, 

Ni  fuasai  yr  aberth  yn  ddiau  ond  bychan ; 

Nis  gellir  cymbaru  yr  arian  a  werir, 

I'r  cyni,  y  gofid,  a'r  poenau  ddioddefir. 

Rbyw  drlstwch  ddilyna'r  gwirodydd  bob  amser, — 

Ah !  gymaint  mae'r  ddiod  yn  gostio  i  lawer. 

**  Dwy  geiniog  y  glasiad !  "    Oes  rhywun  yn  tybio 
Mai  dyna  yn  unig  mae'r  ddiod  yn  gostio  P 
Llanfairfechan,  £.   Joneb. 


CYMRU'R  PLANT.  287 


BHSOI,AV     lAWN     YMBDFGIAD. 

yMA.E  Ue  i  ofni  fod  ymddygiad  moesgar  a  boneddigaidd  yn 
cael  llawer  iawn  rhy  ychydig  o  sylw  yn  y  blynyddoedd 
hyn.  Yn  y  rhsd  mewn  oed  y  mae'r  yspryd  Uednais,  sydd  yn 
beth  mor  swynol  mewn  dyn  neu  ddynes,  wedi  ei  lindagu  a'i 
ladd  yn  y  cydymgais  ffyrnig  am  gyfoeth  a  safle  íydoL  Os  bydd 
gan  ddyn  arian,  agorir  iddo  bob  drws  mewn  byd  ac  eglwys.  0 1  fel 
y  mae  dyn  yn  dirywio,  yn  suddo,  pan  yn  mabwysiadu  ideals  isel  ac 
anheilwng  o  urddas  ei  ddyndod. 

Clywir  yn  gwyn  gyfiredin  tod  plant  yr  oes  hon  yn  Iwy  anfoesgar 
na  phlant  yr  oes  o'r  blaen,  fod  yspryd  parch  wedi  ei  Iwyr  golli  o'n 
plith,  eu  bod  yn  haerllug  ac  anufudd  tuag  at  rai  mewn  oed,  yn 
ddiystyr  o  bopeth,  ond  eu  cysur  a'u  mwyniant  eu  hunain,  <fec.  Ond» 
''  fel  y  ddafad,  felly'r  oen."  Beth  yw  y  bachgen  ond  drych  o'i  dad, 
a'r  lodes  ond  eilun  o'i  mham  ? 

Nid  oes  dim  cryfach  yn  natur  plentyn,  na'r  duedd  a'r  gallu  i 
efelychu  erelU ;  y  mae  efelychù  mor  naturiol  iddo  ag  anadlu,  braidd 
y  gall  ymatal  pe  celsiai ;  dyna  sy'n  rhoddi  cyfríf  fod  y  bychan  yn 
ddysgwr  mor  gyilym.  Os  felly,  mor  dra  gofalus  ddylai  rhieni  fod  yn 
eu  hoU  weithredoedd.  '<  Felly  y  byddai  nhad  yn  gwneyd,"  meddai'r 
bachgen.  '<  Felly  y  byddai  mam  yn  dweyd,"  meddai'r  ferch.  Ac  y 
mae'r  <<feUy"  jrna,  fel  angel  gwyn  neu  fel  ellyll  du,  yn  eu  canlyn 
hyd  derfyn  oes.  Pan  ddaw  cariad  at  y  da  a'r  rhinweddoli  a  chas 
at  y  drwg  a'r  aflan,  i  flodeuo  mewn  moesgarwch  a  boneddig- 
eiddrwydd  yn  y  rhai  mewn  ôed,  tyf  y  plant  bach  i  fyny  yn  gysur  i'r 
cartref,  ac  yn  addurn  i'r  wlad  unwaith  eto. 

Y  gallu  uchaf  a  chryfaf  o  lawer  yw  gallu  esiampl, — ^y  bywyd 
beunyddiol,  y  fuchedd  arweddir  o  ddydd  i  ddydd.  Ond  gan  fod  yr 
esiampl,  yn  hyn  o  beth,  fel  y  dywedwyd,  wedi  myned  yn  beth  lled 
brín,  da  meddwl  fod  yna  un  gallu  arall  all  fod  o  gryn  leshad. — 
gallu  cyngor.  Ac  felly,  dyma  i*r  plant  restr  o  ryw  ugain  o  gynghor- 
ion  gwir  dda,  gafwyd  mewn  darllenlyfr  Seisneg. 

1.  Bydd  foesgar  yndy  ymddiddan.  Er  esiampl,  pan  yn  gofyn 
am  unrhyw  beth,  dywed,  "  Os  gwelwch  yn  dda." 

2.  Bydd  foesgar  pan  ar  y  flordd.  Os  cwrddi  a'th  athraw  neu'r 
gfweinidog,  dy  feistr  neu'th  feistres,  moesgyfarch  hwy'n  barchus, 
trwy  jrmgrymu,  neu  mewn  rhyw  dduU  arferol  arall. 

3.  Bydd  foesgar  ar  heol  y  dref,—  cadw  ar  y  dde,  ciUa  ychydig 
pan  yn  cwrdd  ft  dinesydd,  paid  se^Uian  ar  ganol  y  dramwyfa,  ciUa 
a  rho  fiordd  i  rai  hŷn  na  thi. 


(^MRU'R     JÎLANT. 


Ctf.  XIV.  HYDREF,     1905. 


TSGOL     TAN     F     ORISIAU. 

RHAN  o  Flaenau  Frestintog  yw  Tan  y  Grisiau.  Ardal  y  llechi 
yw  Ffestíniog,  ac  y  mae  erbyn  hyn  yn  twy  ei  phobiogaeth 
aig  un  ardal  yng  Ngogledd  Cymru,  oddigerth  Gwrecsam. 

Plant  chwarelwyr  yw'r  plant  sydd  yn  y  darlun,  a  gwelir  fod 
ganddynt  wynebau  deallus  iawn.  Sicrha'r  athraw  fì  fod  llawer 
ohonynt  yn  blant  0  allu  anghyffredln. 

Ar  y  chwith  yn  y  darlun,  gwelir  y  prifalhraw,  Mr.  R.  WilUams. 
Ar  y  dde  y  mae  ei  tab  hynaf,  Mr.  Edward  Morgan  Williams,  B.A., 
ŵyr  i  Edward  Morgan  y  Dyffryn. 

Y  mae  i  Mr.  Williaois  le  anrhydeddus  yn  hanes  sir  Feirionnydd. 
Y  mae'n  dysgu  ei  phíant  ers  un  mlynedd  ar  bymthe^  ar  hugain; 
ac  y  mae  Ilawer  o'i  ddisgyblion, — oU  yn  ddiolchgar  iddo  am  eì 
ymroddiad  a'i  irydymdeimlad, — mewn  satleoedd  pwysig  heddyw. 

Ddiwedd  1869  y  daeth  Mr.  Williams  o  Goleg  Normal^dd 
Bangor,  acyn  nechreu  1870  agorodd  Ysgol  Frytanaidd  gyntaf  yr 
Abermaw.  Plant  direol  a  gwyllt  oedd  plant  yr  Abermaw  yr  adeg 
bonno,  wedî  eu  hesgeuluso  yn  hollol  dan  yr  hen  dreẅ.'  Ond,  o 
dipyn  i  beth,  cawd  trefn  weli  arnynt.  Disgybl-athraw  cyntaf  Mr. 
ẀUiams  oedd  Robert  Owen,  y  barad  ieuanc  gobeithiol  fu  farw'n 
aoamserol.  Ymysg  yr  ysgolheigion  yr  oedd  geneth  ieuanc  bryd- 
weddol,  o'r  pymtheg  i'r  deunaw  oed,  ac  y  mae  caneuon  Robert 
Owen  i  honno  ymysg  ceinìon  yr  iaîth  Gymraeg.    Gwelais  lythyrau 


292 


CYMRU'R    PLANT. 


Robert  Owen  at  ei  hen  athraw,  ac  y  maent  yn  taflu  goleuni 
prydferth  ar  gymeriad  y  naiU  a'r  llall. 

O'r  Abermaw  aeth  Mr.  Wiiliams  i'r  Dyífryn,  lle'r  oedd  y  Parch. 
Evan  Jones  (Caemarfon  yn  awr)  yn  ilywydd  y  Bwrdd  Ysgol.  Bu 
yno  o  1873  hyd  1877.  Yn  1877  symudodd  i'w  ysgol  ym  Mlaenau 
Ffestiniog,  ac  yno  y  mae  yn  awr. 

Y  mae  Ffestiniog  wedi  bod  yn  gartref  da  i  wladgarwch  a  llen- 
yddiaeth  Cymru.  Mae  ysbryd  Cymru  yn  byw'n  hawdd  yn  awel 
iach  y  mynydd  yno.  Mwyn  tyddo  Cymraeg,  ac  iraidd  fo  ysbryd  y 
to  s/n  codì,  fel  y  byddont  ddiiynwyr  teiiwng  i  bobl  ddeallus  ac 
eangfrydig'  chwarelau  Meirion. 


«» 


F     RHOSYN     QWYN. 


OROSYN  tlws,  mae*n  daear  ni 
Tn  dljsach  gjda'th  gwmni  di ; 
Dywed  dj  dljsni  wrth  ein  drws, 
Dljsed  yw'r  nef ,  mae  Duw  yn  dlws ; 
Os  impir  fì  ym  marwol  glwyf 
Tr  lesu,  er  afianed  wyf , 
'Rwj'n  disgwyl  cjrraedd  nefol  wlad, 
Tn  rhosTn  Üws  yn  llaw  fj  Nhad. 


0  Rosyn  pêr,  anadla'n  f wyn, 
Dj  berarogledd  gyda  swyn ; 
Offrwm  dj  foliant  pêr  yn  Uawn, 
Peraidd  yw  mawl  holl  flodau'r  lawn; 
A  welir  fi,  'r  ol  dyrus  daith, 
A  llygredd  yr  anialwch  maith, 
Tn  offrwm  diolch  am  lanhad, 
Tn  rhosyn  pêr  yng  ngardd  ty  Nhad  ? 


YB<üa, 


0  Rosyn  ffwyn,  mae'th  wyneb  glân, 
Tn  wawrddydd  gobaith  i  fy  nghân ; 
Wynned  y  cedwi'th  wisg  wrth  fyw, 
Gwynnu  mae'r  sant  dan  wynder  Duw ; 
A  welir  fi,  bechadur  du, 
A  gurwyd  gan  dymhestloedd  lu, 
Tn  gwenu'n  fythol  ar  ol  hyn, 
Ar  fynwes  Duw  yn  rhosyn  gwyn  P 

RlCHÂRD    AB   HüOH. 


«» 


«»- 


DAII,      YR     HYDRBP. 


YN  chwithig  y  mae'n  chwythu 
Tn  hanes  byd  y  dail ; 
Tn  raddol  oll  cyrhaeddant 
I'r  ddaear  bob  yn  ail. 

£u  safle  oll  a  syflir 

Gan  bwysau  grymus  wynt, 
Fe'u  hyrddir  oll  i  feddrod 

Wrtn  droed  lle  tyfent  gynt. 

Rhyw  ddeiliach  ydym  ninnau 
Tn  gwywo  bob  yr  awr, 

Am  dymor  ar  y  ddaear 
Oyn  tragwyddoldeb  mawr. 

Waân/awr. 


Tr  hen  wr  weithiau'n  aros, 
Tra'r  ieuanc  blyga'i  ben, — 

Esboniad  ar  yr  yda 
A  gawn  tu  draw  i'r  llen. 

I'r  beddrod  syrth  dynoliaeth 
Fel  dail  yr  Hydref  gwyw ; 

Pridd  i'r  pridd  yn  dychwel 
Tw  hanes  dynol  ryw. 

0  boed  ein  cymeriadau 

Mewn  crefydd,  rhin,  a  moes, 
Tn  weision  ffyddlon  cywir 

I'r  Gwr  fu  ar  y  groes. 

0.  J.  {Olffnh^n). 


CYMRU'R    PLANT.  293 

GWSLJSD     A     8YLWI. 

ONID  yw  y  llaw  yn  offeryn  ardderchog  at  waith  ?  Ac  onid  oes 
llaw  dday  g^wrain  ei  ffwneuthuriadt  g^  bob  un  ohonom  ? 
Ac  etOy  y  fath  wahaniaeth,  antesurol  braidd,  sydd  rhwnr  y  defnydd 
tedr  un  wneyd  o  honi,  chwaithach  y  Uall.  Edrychwdi  ar  iaw  y 
plentyn  bach  yn  ceisìo  ysgrifennu  am  y  waith  gyntaf,  mor  afarosgfo, 
musgrelly  a  (Ëamcan  y  mae'n  ymsymud;  ac  yna«  edrycher  ar  y 
bwjfntel  yn  liaw  yr  ariunydd  enwog. 

Edrychwch  ar  y  bachgen  bach  yn  oeisio  meistroli  ei  wers  gyntaf 
ar  y  berdoneg;  a  sylwch  wedyn  ar  wib  a  dawns  ryfeddoi  bysedd 
memion  gwisgi  y  proffeswr  meistrolgar.  Feliy  hefyd  am  allu 
clywedol  y  glust,  am  allu  caniadol  y  iiais,  <fec.  Feiiy  hefyd  am 
wahanol  gynheddfau'r  meddwl;  galluoedd  ydynt  sydd  wedi  eu 
hymddiri^  i  ni  i  weied  l>eth  a  wnawn  ft  hwy. 

Ryw  fore,  dacw  fachgen  ìeuanc  o  efrydydd  yn  myned  i  mewn  i 
weithfa  pioffeswr  Americanaidd  enwog,  gan  ddweyd  ei  fod  wedi 
dod  yno  i  ddechreu  astudio  gwyddoniaeth  naturioi.  Cwestiynodd 
y  proffeswr  ef  parthed  beth  yn  neiiituoi  oedd  amo  eisiau  ei  ddysgu ; 
a  chan  ei  fod  wedi  ei  foddhau  gan  yr  atebion,  dacw  fe  yn  tynnu  ì 
lawr  globen  o  gostrel  wydr  oddiar  yr  astell,  yn  çynnwys  engreifftiau 
o  wahanol  greaduriaid  wedi  eu  dodi  i  gadw  mewn  gwirod. 

'^Cymer  y  pysgodyn  hwn/'  meddai,  "ac  edrych  amo;  ymhen 
tipyn  deuaf  atat  i  ofyn  l>eth  welaist."  Yna,  rhoddodd  iddo  ryw  fân 
gytarwyddiadau  sut  i  gadw  spedmens,  gan  syiwi, ''  nad  oedd  neb  yn 
gymwys  i  fod  yn  naturiaethwr  os  nad  oedd  yn  gwybod  sut  i  gadw 
a  gofalu  am  engreifftiau/' — ac  ymsùth  ag  ef. 

wedi  ei  adael  wrtho'í  hun  feliy  gyda'r  pysgodyn,  yr  hwn  yr  oedd 
i'w  eneìnio  yn  rheolaidd  gyda'r  gwirod  drygsawr  hwnnw,  dechreu- 
odd  y  llanc  a'i  astudio.  Ymhen  rhyw  ddeng  munud,  gan  y  teimlai 
yn  berffaith  sicr  ei  fod  wedi  gwel^  popeth  oedd  i'w  weied  arno, 
ffwrdd  ag  ef  i  chwiiio  am  y  profieswry  ond  cafodd  fod  hwnnw  wedi 
myned  aUan. 

Dychwelodd  at  y  pysgodyn,  a  dechreuodd  eilwaith  ag  edrych 
arno.  Daliodd  i  syilu  amo  am  oriau  bwy  giiydd,  gan  ei  droi  o 
gwmpasy  ac  edrych  amo  o'r  tu  ol  ac  o'r  tu  blaen,  odditanodd  ac 
oddiaraodd,  nes  yr  oedd  wedì  dechreu  alaru  yn  deg  ar  yr  olwg  amo. 

Gan  deimlo  ei  bod  hi  yn  Uawn  bryd  iddo  gael  tipyn  o  orffwys  a 
thamaid  o  ginio,  aii-ddododd  y  pysgodyn  yn  ofalus  yn  ei  ol  yn  y 
gostrel,  ac  aeth  allan  am  awr.  Pan  ddaeth  yn  ei  oC  cafodd  fod 
y  Proffeswr  wedi  bod  ì  mewn  pan  oedd  efe  alian,  ac  na  ddeuai  yn 
oi  am  oriau. 

Unwaith  yn  rhagor  tynnodd  yr  efrydydd  ieuanc  yr  hen  bysgodyn 
atgas  o'r  gostrel,  a  dechreuodd  lygadu  arno  drachefn  g/da  dwfn 


294  CYMRU'R    PLANT 

ddiflasdod  a  mwrn  enaid.  Nì  chaniateid  iddo  ddefoyddio  unrhyw 
oSeryn  i  na  mesur  nac  archwilio,  a  theimlai  ei  fod  eisoes  wedi 
ffwneyd  gymaint  fÿth  ag  a  fedrai,  Ond  yn  sydyn,  tarawodd  i*w 
fôddwl  y  çallai  dynnu  ei  lun ;  ac  felly  fu,  a  chanfu  lawer  o  bethau  yr 
oedd  wedi  methu  eu  canfod  o*r  blaen, 

A  dyna'r  ProíFeswr  yn  dod  i  mewn.  ''Da  iawn/'  meddai,  **y 
mae'r  Dwyntel  yn  un  o'r  llygadau  goreu."  Yna,  gwrandawodd  tra 
yr  oedd  yr  efrydydd  yn  adrodd  y  gwahanol  l>ethau  yr  oedd  wedi  eu 
dysgu  wrth  sylwi  ar  y  pysgodyn. 

Modd  bynnag,  nid  oedd  y  Profleswr  wedi  ei  Iwyr  foddioni,  ac 
meddaiy  mewn  tôn  o  siomedigaeth, — "Nid  ydych  wedi  edrychyn 
ofalus.  Yr  ydych  wedi  methu  canfod  un  o  nodweddion  pwysicaf  y 
pysgodyn,  peth  sydd  yn  eglur  ddigon  o  flaen  eidi  liygaid. 
Edrychwcíi  eto." 

Er  wedi  llwyr  ddifiasu  ar  y  gwaith,  dechreuodd  y  gwr  ieuanc 
wneyd  felly  unwaith  yn  rhagor,  a  chanfyddodd  amryw  bethau 
newyddion,  y  náill  ar  ol  y  llall.  Llithrodd  y  prydnawn  heibio  yn 
gyflym,  a  phan  o'r  diwedd  y  gofynwyd  iddo  gan  y  Proffeswr, — 
'^Gawsoch  chwi  hyd  iddo  bellach?"  rhaid  oedd  cydnabod  na 
chawsai.  Ond  dymunai  gydnabod  ar  yr  un  pryd  ei  fod  wedi  cael 
allan  mor  ychydig  a  wyddai  o'r  blaen. 

Yr  oedd  y  Proffeswr  wedi  ei  fawr  foddhau  wrth  glywed  hynny»  a 
pharodd  iddo  roddi'r  pysgodyn  o'r  neilldu  a  myned  adref,  gan  sylwi 
y  byddai  iddo  ei  holi  ymhellach  yn  y  bore.  Ac  felly,  trwy  gydol 
oriau'r  nos,  yr  oedd  yn  moedro'i  ben  gyda'r  hen  bysgodyn,  gan 
geisio  dod  o  hyd  i'r  peth  oedd  wedi  dianc  ei  sylw  yn  y  prydnawn. 

Bore  drannoeth,  dyna'r  Proffeswr  yn  ail-ddechreu  ei  arhoHad  amo, 
a  chadd  allan,  er  ei  ddirfawr  lawenydd,  fod  y  Uanc  wedi  darganfod 
o'r  diwedd  y  peth  yr  oedd  wedì  bod  yn  cyfeirio  ato  y  dydd  o'r  blaen. 
Ond  pan  ofynodd  y  gwr  ieuanc  iddo  beth  oedd  i'w  wneyd  nesaf,— 
"  O/'  meddai  yntau,  **  dal  at  dy  bysgodyn." 

Ac  felly,  am  dri  diwrnod  hirfaith  yn  ychwaneg,  bu  raid  ail-ymaflyd 
yn  yr  archwiliad  Uygadoi  o*r  hen  bysgodyn  drewilyd ;  ond  tri-nydd 
cyfoethog  fîi  y  rhai  hynny,  gan  ei  fod  yn  parhau  i  ddarganfod  rhyw 
newydd-beth  yn  barhaus  ddidor. 

Do,  dysgodd  y  Proffeswr  wers  iddo  nad  aeth  yn  anghof  byth. 
Faint  o  honom,  v/ys,  sydd  yn  gweled  i  bwrpas  ?  Sawl  mil  sydd 
yn  beunyddiol  deithio  trwy  ganoi  amgueddfa  ryfeddol  Natur,  fei 
hanner  deillion,  yn  gweled,  ond  heb  ganfod  ? — heb  ganfod,  am  eu 
bod  heb  ddysgu  sylwi. 

Na,  ni  chaiff  y  liygad  ddigon  o  weled,  os  bydd  enaid  iach» 
tyfiannol,  y  tu  ol  iddo. 

H.  Brython  Hügms. 


CYMRU'R     PLANT. 


CLOD     F     DBWS. 

LAWER  meddwl,  nid  oes  neb  yn  ddewr 
ond  mltwr;  nìd  oes  lle  i  ogonîant  a 
dilod  ord  maes  y  grwaed.  Nid  telly  y 
mae.  Nid  oes  eisiau  pluen  cliwifiol 
a  dwyfronne^  loew  ì  ddangos  arwr ; 
gall  ptentyn  yn  eí  garpiau  tod  yn 
^malnt  arwr  a  milwr  ar  ei  wychaf. 

Y  mae  tlawer  plentyn  wedi    achub 

bywyd  un  arall,  er  mentro  ei  fywyd  ẅ 

buD.    Dẃr,  tän,  a'r  BKicr  ear  yw  prif 

beryrlon  ptant  yn  ein  dyddiau  ni.    Yn 

ystod  wythnosau  poethion  yr  haf  a^h 

heíbio,  bu  llawer  o  blant  mawn  perygl 

mawr    wrth    ymdrocfai.     Mentro'n   rhy 

ttell  oedd  y  drwg,  a  mynd  o'u  dyhidt^. 

Ond,  yn  aml  íawn,  achutiwyd  hwy  trwy 

wrhydrì  rhyw  gydymaith. 

Daeth  brawd  a  chwaer,  Hywel  ac  Énid,  o  un  o  drefydd  Lloegr  i 

aros  mewn  ardal  wtedig  yng  Ng^ymru.     Dau  amcan  eu  tad  a'u 

mam  wrth  eu  hanfon  oedd, — tddynt  gael  awyr  iach  y  mynyddoedd, 

ac  iddynt  rael  cyfle  i  siarad  hen  iaith  eu  tadau.     Yr  oedd  y  plant 

wrth  eu  twdd  yn  y  wlad.    Cysgent  yn  drwm  t>oh  nos,  chwareuent 

ar  hyd  y  dydd,  a  daeth  gwrîd  iechyd  i'w  gruddiau,     Yr  oeddynt  yn 

faoS  iawn  o'u  gitydd,  ac  yr  oedd  Hywet  yo  ofalus  iawn  am  ei  cbwaer. 

Ond,  rhyw  ddiwmod,  daeth  rhyw  m-ae  rhyngddynt.     Digiodd 

Enid.   Ac  yn  Ue  mynd  gyda'i  brawd  i  chware,  aeth  ei  hun  i'r  caeau. 

Dedireuodd  Hywel  chware  ei  faun  o  gwmpas  y  tŷ.    Ond,  ymhen 

hir  a  fawyr,  btînodd  ar  cfaware  ei  hun,  a  meddyllodd  mor  ddedwydd 

fiiasw  pe  doi  Enid  i  chware  fet  c^t.    Daeth  rhyw  ofn  drosto  liefyd, 

rhuf  fod  d  chwaer  wedl  myned  i  ryw  lierygt. 

XI  oedd  pont  ar  eu  tlwyfor  i'r  pentreí,  ac  yr  oedd  y  ddau  blentyn 
wedi  sefyU  tlawer  ar  y  bont  i  weled  y  dẁr  tlonydd,  a'r  brithytliiud 
yn  cfaware  mor  hoew  ynddo.  Yr  oeâd  wedi  gwtawio'n  drwm  y 
noson  o'r  blaen,  ac  yr  oedd  dwfr  yr  aber  yn  rhedeg  yn  gryt  a 
chwym, — dyna  ddywedtü  Bob  y  gwas.  Ac  aedi  Enid  i  wetd  y  dẃr. 
Aeth  Hywel  hyd  y  UwylM-  ar  d  hoL  Toc,  daeth  i  olwg  y  bont,  a 
gwd^  Emd  yn  sefylt  a'í  chetn  ar  un  o'r  cantlawíau  pren.  "  Pùd 
a  phwyso  ar  y  ganttaw,  Enid,"  gwaeddû,  "mae'r  pren  wetU  pydni, 
ac  y  mae'a  wa»."  Ond  ni  cbtywodd  Enid  ef,  gan  swn  y  dŵr,  Oyá^ 
fod  Hywet  wedi  çyrraedd  pen  y  bont,  torrodd  y  ganUaw,  ac  wele 
Enid  yn  cydío  yn  y  dam  pren  am  ei  bywyd,  ac  yn  syrthio  i'r  dŵr. 


CYHRU'R    PLANT. 


Cafòdd  Hywel  afael  ynddi  pan  oedd  y  dŵr  ar  ei  chipio  ymaith  i'r 
ìbm  islaw.  Yr  oedd  y  ddau  yn  y  dwfr;  ond,  yn  ffodus,  medrai 
Hywel  gy&o  yn  un  o  byst  y  Iwnt  Daliodd  ei  oreu,  a  gwaéddai  am 
hdp'  Cyn  i'w  freichiau  blinedl^  ollwng,  teimlai  freichiau  cryfion 
Bob  y  gwas  yn  cydío  ynddo  ef  ac  Enid  oddiar  y  bont,  ac  yn  eu 
tynmi'i  fyny  1  adiogelwch. 


ÇYMRU'R    PLANT.  297 

TWm    BACH    BSNOOCH. 

Gait  T.  H.  Thomab,  b.c.a.  {Arìmydd  Pênyŷom,) 

III.   AI  TWMI   OSDD  ? 

AETHUM  ar  fy  nhraed  ar  hyd  y  tynel  ddisffynnai  at  enau  PwU 
Lleidiogy  gyda  glowr  esgymog.  Toc^  dechreuodd  y  rhaffau 
weithio,  a  dyma  siwme'n  dod  i  fyny.  Codasom  ein  lampau  i  weld 
yr  orymdaitb  brudd  yn  myned  heibio  i  oleu  dydd.  Ar  bob  tram  yr 
oedd  bag  tarpaulìn  du  hir,  wedi  ei  gylymu  yn  y  ddau  ben.  Ymhob 
un  ohonynt  yr  oedd  gweddillion  maluri€»dig  glowr. 

Pan  oiedd  y  tram  olaf  yn  myned  heibio,  acShom  i  mewn.  Giowyr 
byW|  a'u  Uygaid  yn  ffljchio  trwyr  tywyllwdi  yng  ngoieu  gwan  y 
lampau,  oedd  yno.  Nid  oedd  yn  y  tram  hwn  ond  un  bag  tarpauUn, 
ac  yr  oedd  hwnnw  yn  un  bychan  iawn. 

''  Wely  Ifans,"  oedd  cyfarchiad  fy  nghydymaith  i  un  o'r  giowyr. 

<<  Wel,  Wiliiams,"  oedd  yr  ateb  galarus  a  liesg. 

''  Mynd  i  fyny,  Ifans  ?  " 

'<  le,  wir.    'Rw/n  sal,  ac  wedi  bUna" 

^'  Pwy  yw'r  rhai  s/n  y  siwme  hon  ? " 

Dywedodd  Ifans  enwau  rhai  o'r  meirw,  ac  ychwanegoddi — 
<<  Wyddon  ni  ddim  pwy  yw'r  UeiU." 

<<  P'un  yw  hwn  ? "  gan  gyfeirio  at  y  bag  bychan. 

^'  Twmi  bach  Bengoch,"  ebe  Ifans. 

''  Dywst  I "  atebai  WilUams. 

"  Nage'n  wir/'  ebe  un  o'r  glowyr  y  tu  oL 

''Rnyn  dweyd  mae  ie,"  ebai  Ifans.  <<Mi  welas  i  wallt  e'n 
disgleirio  fel  weir  bres  wrth  i  ni  godi'r  cyríF." 

<<  Nage/'  ebe'r  Ilall,"  yr  oedd  bechgyn  codiion  ereill  yn  y  pwU. 
Ac  yr  j^ych  chwi'n  dweyd  nad  ei  lamp  ef  oedd  yn  ei  ymyL" 

'<  Mae'n  ediych  yn  fach  iawn/'  ebe  WilUams. 

"Ydyw,"  ebe  Ifans  mewn  Uais  bloesg,  "mae  wedi  ei  falu'n 
ddamau." 

Erbyn  hjm,  yr  oedd  y  tram  wedi  ein  hysgytio  i  fyny  i  oleu  dydd. 
Yr  oedd  y  gwlaw  yn  tywaUt,  ond  yr  oedd  torf  brudd  yno,— yn 
disgwyl  eu  meirw  i  fyny. 

Wedi  Uawer  golygfa  dorcalonnus,  agorwyd  gorchudd  Twmi  bach 
Bengoch.  Yr  TOdd  dadl  boeth  rhwng  Ifans  a'r  d^n  arall  oedd  yn  y 
tram,  pa  un  ai  gweddiUion  Twmi  oeddynt  ai  peidio.  Yr  oedd  Ifans 
yn  sicr  mai  ychydig  weddiIUon  Twmi,  dman,  oeddynt ;  daUai  y  Ilall 
i  ameuy  gan  ddal  y  lamp  i  fyny  (rhif  51,  nid  142),  ac  ail  ddweyd  fod 
bechgyn  cochion  ereill  yn  y  pwil.  '' A  ydych  am  anfon  i'w  fam," 
gofynnai,  '^  weddiUion  rhyw  blentyn  ond  ei  phlentyn  ei  hun  ? " 


298 


CYMRU'R    PLANT. 


"  Pwy  oedd  yn  'nabod  Twmi'n  well  na  mi  ? "  gofynnai  Ifans.  Yn 
sydyn,  plygodd  a  diododd  rywl>eth  o'r  pentwr  erchyll,  ac  aeth  allan. 
Wäi  iddo  fyned,  dywedodd  ei  gydymaith  am  danòy — <<Dyh  da 
iawn,  ond  ystyfnig." 

Ar  y  gair,  dyma  Ifans  yn  0I,  yn  wylo,  ond  a  rhyw  fath  o 
fiiddugoliaeth  ar  ei  wyneb, — 

**  Gwelwch  chwi/'  ebai^  gan  ddal  ar  ei  law  bieth  o  rywbeth  yn 
disgleirio  fel  wihr  bres,  '*  o^d  gan  rywun  ond  Twmi  wallt  fei  hyn  ? 
A  gwelwch  eto/'— gan  agor  y  ilaw  arali,  a  dangos  dalennau 
gwynion  rhosyn  oedd  newydd  olchi, — mi  welas  Twmi'n  cymeryd 
hwn  oddiar  ferch  y  go  y  bore/' 

Estynnodd  pob  un  o'r  glowyr  ei  fys  du  i  gyffwrdd  ftV  dalennau, 
gan  ddweyd,  ''Duw/'  ''Crist/'  neu  ''Jowl/'  yn  ol  y  duwoeddyn 
addoli. 

Cytunwyd  mai  hwnnw  oedd  Twmi  bach  Bei^di.  Rhoddwvd  y 
gweddillion  gyda'u  gilydd.  Dewiswyd  arch  bychan,  a  rhoddwyd 
hwy  ynddo. 

''Mae  ei  fam  wedi  bod  i  lawr  ddwywailh/'  ebe  rhywun,  ''ond 
gwnaeth  y  merched  iddi  fynd  yn  oL" 

"  Awn  ni  ag  ef  adre/'  ebe  amryw,  a  cbodasant  yr  arch  ar  eu 
hysgwyddau.  Yna,  yn  unfryd,  rhoddasant  yr  acch  i  lawr»  gan 
ddweyd, — 

*'  Wneiíl  hyn  mo'r  tro,  mae  mor  ysgafn  a  phlüón.'- 

Agorwyd  yr  arch.  Rhoddwyd  ^urnau  o  haiam  ynddo,  nes  oedd 
y  pwysau  fel  v  dylai  fod.  GoIIyngodd  y  diacon  Itans  y  tusw  o  wallt 
melyngoch,  a  r  dalennau  rhosyn  gwyn,  i'r  arch. 

Yna,  ail  gydiwynnodd  yr  orymdaith  faoh  brudd  i.  gyfeiriad 
Bryn  y  Frân. 


MAM     DUW     YN     BOD. 


DWED  cân  y  deryn  mwjn, 
A  ddaw  i'r  gluBt  o*r  Uwyn,— 
**  Mae  Duw  yn  bod ;  *' 
A'r  finiog  loew  nant, 
With  lifô  átwy  y  pant, 
A  ddywed  wrth  y  plant, — 
*'  Mae  Duw  yn  bod." 


Fe  ddwed  pob  blodyn  hardd 
Sy'n  gwenu  yn  yr  ardd,— 

**  Mae  Duw  yn  bod ; " 
Wrth  syllu'r  noB  uwch  ben, 
Fe  ddwed  pòb  seren  wen, 
Sy'n  pefru  uwch.fy  mhen,— 

"  Mae  Duw  yn  bod."- 


Mountain  Ash. 


Cydẁybod  ynnwyf  &ydd 
Yn  BÌBÌal  noe  a  dýdd,— 

"  Mae  Duw  yn  bod ;  *' 
O  Âri;lwjdd,  dena  *mryd, 
Fel  gailo  pawbvdrwy*r  byd- 
Adnabod  with  tv  ngwiid, 

Fod  Duw  yn  bob.. 


DeWI  DüDOCfi.     ' 


CYMRU'R    PLANT.  299 

MORDAITH     CAPTSN    OOOR. 

(t     BBDWAREDD     0TFBB8.) 
Xi    TR   TNTS    OLAF. 

IFOR.  Yr  oeddych  yn  son  am  Capten  Cook,  a  rhai  o'r  Ueill, 
Iwedi  myned  i  dalu  ymweiiad  a  brenin  rhyw  ynys. 

Tao.  O  ie.  Arweiniwyd  y  Capten,  Dr.  Solander,  a  Mr.  Banks, 
at  l)ennaeth  Prinoe's  Island.  Cymerodd  hynny  le  lonawr  5,  1771. 
Eu  prif  amcan  wrtb  lanio  ar  yr  ynys  oedd  cael  cyflawnder  o  ddwfr 
a  choed,  ac  i  bwrcasu  adtywioi  luniaeth  i'r  cleifíon,  llawer  o'r  rhai 
oedd  wedi  gwaethygu  ar  ol  gadael  Batavia.  Wedi  cyfaiewid  y 
moesgytarchiadau  arferol  gyda'i  fawrhydi,  dyma'r  morwyr  yn  ceisio 
cychwyn  masnach  ft'r  brenin.  Ond  methasant  a  chytuno  am  bris 
/ur/le.  Buont  yn  liwyddiannus  i  gael  digonedd  o  ddwfr.  Ar  eu 
gwaith  yn  myned  ymaith,  cvnhygiodd  y  brodorion  werthu  iddynt 
dri  fufile,  ar  yr  amod  na  tyddai  i'r  brenin  gael  gwybod  am  y 
drafodaeth.  Ar  y  diwrnod  canlynol,  agomt^  masnach  gyda'r 
ynyswyr,  ar  delerau  y  Saeson ;  felly,  erbyn  y  nos,  yr  oedd  ganddynt 
gyflawnder  o'r  /ur/les.  Cyn  cael  y  tri  y  diwmod  blaenorol,  yr 
oeddent  wedi  bod  yn  agos  i  bedwar  mis  heb  gael  y  cyfiryw  luniaeth 
anhebgorol.  Ar  brydnawn  y  28,  talodd  Mr.  Banks  ymweliad  â'r 
brenin  yn  ei  blas,  yr  hwn  oedd  yn  sefyll  yng  nghanol  cae  o  reis. 
Ar  y  pryd  yr  oedd  ei  fawrhydi  wrthi  yn  diwyd  ddarparu  swper  iddo 
ei  hun ;  ond  ni  rwystrodd  hynny  ef  i  roddi  derbyniad  boneddigaidd 
a  pharchus  i'r  boneddwr  Prydeinig.  Drwy  y  dyddiau  canlynol,  yr 
oedd  y  fasnach  rhwng  y  brodorion  a'r  morwyr  yn  dra  bywiog  ac 
amrywiol  ei  nvryááau,^/ur/les,  dofednod,  pysg,  epaod,  ewigod,  a 
Ilysiau. 

IroR     Yr  oedd  popeth  yn  ddymunol  ar  yr  ^mys  hon  felly. 

Tad  Oedd,  ond  ar  un  achlysur.  Pan  aeth  y  Capten  i  dir  ar  yr 
II  o  Chwefrol,  i  edrych  pa  fodd  yr  oedd  y  rhai  a  anfonwyd  i 
gasglu  ynghyd  y  pethau  angenrheidiol  ar  gyfer  y  fordidth  nesaf  yn 
Uwyddo,  hysbyswyd  ef  fod  bwyall  berthynol  i'r  Uong  wedi  ei  Iladrata 
gan  un  o'r  brodorion.  Er  mwyn  rholddi  gwers  iddynt  ar  y  fath 
arferíad  drwg»  oedd  mor  gyífredîn  yn  yr  ynys,  anfonodd  at  y  brenìn 
i  gelsio  iawn  am  y  fwyall.  Ac  wédi  ilangos  ychydig  o'i  anfoddlon- 
rwydd  i  gais  y  Capten,  antonodd  y  brenin  yn  ol  i'w  sicrhau  y 
buasaì'r  offeryn  yn  cael  el  ddychwelyd  drannoeth,  a  hynny  a  fu. 

IroR.    Gwyddai'r  brenin  hwn  pa  fodd  i  ymddwyn. 

Tad.  Gwyddai.  Cyn  yr  adeg  y  bu  ein  morwyr  ar  yr  ynys,  bu 
Uongau  gwahanol  genedloedd  yn  talu  ymweliadau  mynych  a  hi,  a 
rhai.LIo^^.  hefyd  yn  cyrchu  yno  mor  aml  ag  unrhyw  longau,  neu 


300  CYMRU'R    PLANT. 

yn  amlach  fealbd.  Ond  gadawyd  morío  i'w  phorthladd  agos  yn 
Uwyr. 

Ifor.  Beth  oedd  yn  peri  ymweliadau  mynydi  gwahanol  forwyr 
â'r  ynysy  fy  nhad  ?  A  phaham  y  gadawyd  yr  ymweliadau  ft'r  porth- 
ladd  mor  llwyr  ? 

Tad.  Cynhyrchion  rhagorol  y  wlad  oedd  yn  denu  y  morwyr  i'w 
phorthiadd  mor  ami.  Amhurdeb  ei  dwfr  á  yr  achos  i'r  morwyr 
adaei  troi  i'r  ynys.  Ond  am  Capten  Cook,  nid  peth  hawdd  ganddo 
oedd  troi  ei  gefai  ar  unrhyw  rwystr,  heb  wneyd  ei  oreu  i  gyrraedd 
y  pleser  o'i  orchfygu.  Wedi  caeí  sicrwydd  fod  y  dwtr  yn  hoiiol 
anôhur  yn  y  man  yr  arferent  ei  godi,  diwiUodd  natur  y  ffrwd  yn  nes 
i'w  tharddiad,  a  phrofodd  hynny  fod  y  dwfr  yn  hoiíol  bur.  Wedi 
deaU  hynny,  bament  mai  Prince's  Island  oedd  yr  oraf  o'r  hoU  ynys- 
oedd  cýmydogaethol  i  longau  i  droi  i  mewn  am  angenrheidiau 
mordeithio. 

Ifor.  Wrth  eich  diiyn  ar  y  map,  gwelaf  fod  y  Uong  yn  gadael 
yr  ynysoedd  yn  awr,  ac  yn  gwynebu  i  For  yr  India.  Nid  oes  ond 
mor  mawr^  mawr  o'i  biaen. 

1  Ao.  Paratoi  ar  gyfer  y  fordaith  honno  yr  oeddynt.  Wedi  caei 
popeth  yn  barod,  cychwynnodd  y  Uong  i'w  mordaith  tua  Phenrhyn 
Gobsûth  Da.  Er  fod  y  morwyr  yn  gwynebu  tua'u  cartref,  yr  oedd 
tristwch  yn  lianw  eu  calonnau,  oblegid  yr  oedd  hadau  y  clefyd 
marwoi  a  gafwyd  yn  Batavia  yn  amlwg  yn  ei  effeithiau  ar  lawer,  ac 
yn  cyflym  ddarostwng  amryw  ohonynt  i  gyflwr  o  wendid.  Nid  oedd 
y  ilong  ar  y  pryd  yn  ddim  gweii  nac  ysbyty,  yn  yr  hon  yr  oedd  rhai 
yn  cerdded  o  amgyich  ar  y  bwrdd,  yn  analluog  i  weini  ar  y  rhai 
oedd  yn  gorwedd  yn  glaf.  Rhag  om  fod  y  dwfr  a  gymerwyd  i'r 
Uong  yn  rrínce's  Isiand  a  rhan  yn  yr  anhwyldeb  bUn,  gorchymynodd 
y  Capten  iddo  gaei  ei  buro  â  chalâi ;  ac  hefyd,  er  godbelyd  yr  hsJnt 
gafaelgar,  gorchymynwyd  golchi  pob  man  rhwng  y  byrddau  ft 
gwinegr.  Yr  ocdd  y  ciefyd  wedi  gwreiddio  mor  ddwm  nes  perí  ei 
rod  yn  anhawdd  ei  ddiwreiddio.  Bu  Mr.  Banks  mor  waei  yn  y 
clefyd  nes  y  tybid  am  ysbaid  nad  oedd  gobsdth  am  ei  welihad; 
ac  mor  farwol  y  bu  y  defyd  i  ereili  am  ddyddiau  yn  olynol,  tel  yr 
oedd  ciaddedigaeth  rhywun  yn  cymeryd  lie  bob  nos,  am  yn  agos  i 
wythnos.  Bu  farw,  mewn  ystod  chwedi  wythnos,  dri  ar  hugain, 
heblaw  y  saith  fuont  farw  yn  Batavia.  Sicr  y  darfu  i'r  adfyd  hwnnw 
efteithio  yn  drwm  ar  feddwl  a  dialon  gwr  o  dynerwch  Capten  Cook. 
Bemir  i'r  heiynt  bUn  hwnnw  ddeffroi  ei  feddwl  i  tyfyrío  deddfau 
iechydy  ac  i  wneyd  popeth  a  fedrai  i'w  ddiogelu.  A'r  canlyniad  o 
hynny  fu  ilwyddiant,  agos  perffaith,  ar  y  mordeithiau  canlynol,  mor 
beU  ag  yr  oedd  iechyd  yn  y  cwestiwn. 

DinaSy  Rhondda^  William  Jambs 


CYMRU'R  PLANT. 


M&b  WfllÌAm  sc  EUen  Oven,  EmiTB  ViUa,  UantBlrfechan.    Bn  fBnr'HydTef  li, 
1S04,  jn  4  mlwTdd  a  4  mÌH  oed. 

ÓAtliU     PÍSNTFN. 

'ETH  yw'r  byd  g^wacach  o  goÌU  plentyn  bach  P    Ysgrifenna  gẃr 


B' 


0  duedd  athronyddol,  ac  o  fywyd  cystuddiol,  atáf  i  ddweyd 

fod  plentrn  pedair  oed  yn  gwmni  ac  yn  gysur  iddo. 

Y  niae  pleotyn  badi  da,  ùrìol,  caredig,  yn  berl.  Lle  bynnag  y  bo, 
yn  y  byd  neu  yn  y  nefoedd,  y  mae'n  berl  prydferth. 

Y  mae  riiywun  yn  g^elthio  i  enniU  díllad  a  bwyd  ac  ysgol  î'r 
bydian,  ac  1  gadw  cartref  cysunis  iddo,  y  mae  rhywun  yn  gotalu  am 
dano  mewn  sercdi  o  byd.  Y  mae  yntau  yn  talu  trwy  garu  y  rhai  sydd 
o'i  gwmpas,  ac  y  mae  carìad  plentyn  yn  ua  o  bethau  melusaf  y  byd, 

Aeth  Hughie  Owen  o  ^wes  ei  dad  î'r  nefoedd.  Felìy  yr  a  plant 
da,  ya  hwyr  nen'n  hwyrach,  oddiwrth  rai  yn  eu  caru  at  rai  s/n  eu 
caru'n  Iwy.    Sddo  y  rbal  byn  yw  teymas  nefoedd. 


302 


CŸMRU'R    PLANt. 


''Anweledig!  'rwy'n  Dy  garu. 


>> 


n 


WiLLiAMs,  Pantycelyn. 

DOH  F.     Moderato. 
mf 

s. ;  |n       :f 

l  l.An  -  wel   - 

s.    |d       :r 

I  2.'Chlywodcl 

c.    |d       :8| 


W.  Lloyd  Thomas,  Glanrhyd. 


ed    -    ig ! 

d  .,ti  :d 

clust,    ni 

8i       :li 


|r        ;d  ,ti 

'rwy*n     Dy 
|t,         :8, 

wel    -    odd 
|8|  .,fi  :"!  .fi 


gar 
8i 

iiyg 
n, 


:d 

ad, 

:ni 


II 

Rhyf 
Id 

Ac 
|f. 


:8 

edd 

:d 

ni 

:ni 


8_Mf  :n_£  |n      :r 

yd  -  yw     nerth    Dy 

d  .,r  :d  .t,  jd      :d 

ddaeth  i        ga  -  ion 

ni.,fi:8,      |fe,     :fe, 


ras, 
t, 

dyn, 
8, 


|n       :1 
'Dyn  -  nu 

jdjb,  :d 

I      ddych- 

|s,      :f. 


ym  -  yg, 

W|.»fi!Bi 


if 

1 

it, 

nac 
|8, 


:n  .r 

mor 

:d 


1 

:1 


n      :n 

Ir 

:pi 

hyf-ryd 

d      :d 

O'i 
It, 

bles 

:d 

dde  -  all, 

Nat 

-  ur 

8,       :8| 

|8, 

:Bi 

f  .,n  :r      |n  .,r  :d  .t. 


i>i 


er   -   au  pen  -  na'i 

r^.4  :t,  |d      :s, 

D'hänfod  Di        Dy 

8,      :  8,  I  S|      :s,  .11 


d      :- 

maes ; 

«I     :— 

Hun ; 

"i      :— 


Ir 

Ti 
It. 

Et 

Is, 


-  .r 

wne'st 
-.ti 


o'r 


-  .8, 


r       :r       jr 

fwy  meẃn  un 

li      :d      |t, 

yd  -  wyf      yn 

fe,     :fei     Is, 


18 

ínun 

:t, 
:8i 


8  .,f  :n 

ud  -  yii 
d  .,r  :â 


! 


ar  •  u 


1 


:s 


Is 


wuaethai'r  byd 

d  .t>  :d      |d 

dim  s^'dd      is 
fi       :ni       |li 


:fe 

o'r 

:r 

y 
:d 


s 

bron- 

r 

rhod, 
ti 


In 

£n 

|d 

A 

|d 


-  .f 

niU 

-  .d 

thu 
-.1. 


:d 


8 

it' 
d 

hwnt   i 

n,      :li 


eis 

:d 


|r  .,n  :f 

tedd  -  f  a 

|t^^:r 

ddim    a 
|S|       :8|  .1] 


f      :rt 

daw  -  el 

r  .,tf:d 

glyw-ais,    I^reu 
8,       :s,       |S| 


nd  ìibé 

|f      :n 

Yn 

Id 


:^d 

a 

:8, 


CYMRU'R    PLANT. 


yss 


Refrain.    Coii  moto. 


n  .,r  :d 

|r  .,d  :t, 

d      :- 

8       :-  .f 

f       :n      |n 

:-  .r 

ga  -  lon 

d  .,ti:d 

gar  -  reg 

|t,.,8,:8i 

hou. 

8i     :-- 

Ti    wne'st 

n      :-  .r 

fwy  mewu  uu 

r       :d.ti|d 

iiiun' 

:-  .t, 

wel  -  ai8 

Si      :li 

et    -     0 

|8i.,ni:f, 

'rioed. 

n,     :— 

Et     -     o'r 

d      :-  .8, 

yd  -  wyf    vn 
8,       :8,      |8, 

Dy 

:-  .8, 

r       :d      \n 

ud  -  uu      Nag 

t,      :d      |d  .ti 

gar  -  u  'N  fwy 
8,        :1|       |1|  .86, 


creê 

-  .n 

a 

-  .t, 

ua 

-  .86, 


:n 


II 


wuaethai*r  byd 

d      :d_T  |n 

dim    sydd    is 

li      :l..t,  |d 


:8e 

1       : 

o'r 

brou— 

:n 

n      :- 

y 

:n  .r 

rhod, 

d      :- 

tnf 


Ì8 

Eu 

In 

A 

Id 


-  .8 
nill 

-  .n 

thu 

-.d 


s_.^  :n       |f       :n 

it'      eis  -  tedd  -  fa 

n^^  :d  .t,  |d      :d 

hwnt  ì        ddim    a 

d      :8,      |1,      :8| 


r_.A  :r 

daw  -  el 
t,  .fli^t, 

glyw-ais, 

8,      :8, 


|r 

Yn 
|t, 

Neu 
|8, 


:n 

y 
:d 

a 

:8, 


rÜ. 
f^^n  :r       |d  .,ti:d  .r 

ga  -  lou      gar  -  reg 

r_.4  :ti.8,  |8|      :1,  .ti 

wel  -  ais      et    -  I  o 

8,      :8,  .f,  In,  .,8,: 8, 


n        :— 

hou, 

d        :- 

*rioed, 

8f  .d   :tai 


^^^  slower, 

|d  •d    :d  .d 

Yu   y    ga-lou 

jd  .d^i:l|  •d 

Neu  a    welais 
|l|.ni    :fi  .li 


n 

gar 
d 

et 
S, 


Ir 

reg 
|t, 


o 
|S, 


Si 


h 


d 

hon. 
8, 

*rioed. 

*i 

n,  _s_ 


3.  Uchder  uefoedd  yw  Dy  drigfau,' 

Llawer  uwch  na  meddwl  dyu, 
Miunau  mewn  iselder  ^aear, 

Bechadurus,  waeiaf  un  ; 
Eto,  agosach  wyt  ^'nj.  henaid, 

A*th  gyfeillach  bur  sydd  fwy, 
A  chau'  gwell,  pau  fyddost  bellaf , 

Na'u  cyfeiUach  bennaf  hwy. 


CYMRU'R    PLANT. 


COBFRA.IN     lJatkdíiioê.) 


CYMRU'R    PLANT.  305 

FJf     JfFD     VR     ANIBAII4. 

^  IX     GALLU    I   DDTNWARSD 

^LA  MAE,  ym  myd  yr  anifail,  lawer  tylwyth  íedr  ddynwared 

W      Uais  dyn.    Ymysg  teulu  deallus  a  siaradus  y  brainy  y 

JL      gorfran  yw'r  rayaf   dymunoL     Ei    henw    Saesneg   yw 

jackdaw  ;  a  geilw  Uawer  Cymro  hi  yn  <<  jac  y  do."    Ar  y  to 

y  saif  yn  ami,  yno  y  nytha,  ac  yno  y  clywir  hi'n  clegar  trwy  gydol  y 

dydd.    Penfeddwi  y  buasech  chwi,  onite,  pe  ceisiech  chware  ar  y 

'pigynnau  uchel  acw. 

Aderyn  bychan,  y  lleiaf  o'r  brain,  yw'r  gorfran.  R  hy w  ddeuddeng 
modfedd  yw  ei  h^fd ;  wyth  modfedd  a  hanner  yw  hyd  ei  haden»  a 
phum  modfedd  yw  hyd  ei  chynffon.  Mae  ei  phig  yn  gref  a  berr, 
a'i  Uygad  vn  graff  i  ganfod  ei  bwyd.  Pryfed  a  malwod  yw  ei  phrif 
fwyd ;  medr  fwyta  Uyeod  hefyd,  ac  adar  Uai,  a  wyau ;  mae'n  hoff 
hefyd  o  wreiddiau  a  dail ;  piga  ffrwyth  o'r  gerddi  weithiau,  rhaid 
cyfaddei 

Penddu  iawn  yw'r  gorfran,  a  gwarr  Iwyd-ddu,  a  chorS  glas-ddu. 
Mae'n  duo  wrth  fynd  yn  hen. 

Ceir  y  corfrain  bron  ymhob  man  yn  Ewrob,  ac  mewn  rhannau  o 
Asia.  Ymadawant  o'n  gwlad  ni  yn  niwedd  yr  Hydref,  ac  ant  i 
wledydd  çynhesach ;  ac  ni  ddeuant  yn  ol  tan  f o  ymheU  vn  y  gwan- 
wyn.  Wáli  dod  yn  ol,  dechreuant  nythu,— mewn  clochdai,  ar 
bennau  tai^  mewn  hen  gestyil,  ar  bennau  creigiau,  neu  ar  bennau 
coed.  Nytti  digon  di-lun  ydyw,  y  tu  aUan  yn  briciau  neu  weUt,.y  tu 
mewn  yn  wair  neu  blu.  Dodwant  bump  neu  chwedi  o  wyauy-^rhsû 
Uai,  gwynnadi,  a  llai  spotìog  na  wyau  brain. 

A  dyna  Ue  bvdd  siarad  wrth  wneyd  y  nyth,  a  firaeo,  a  Uadrata 
oddiar  eu  giiydd.  Mae'r  trydar  yn  ddiddiwedd,  a  gaUech  feddwl 
nad  yw'r  adar  yn  blino  byth.  Ond  nid  crawc  aflafar  yw  eu  swn, 
mae  eu  Ueisiau'n  esmwyth  ì'r  glust,  ac  nid  yw'n  undonog. 

Gofalant  yn  dyner  am  eu  rhai  bach«  ChwiUant  am  bryfed  Uyfn- 
dew  iddynt.  Amddifiynnant  hwy  rhag  pob  cam.  Beth  pe  bai 
dyUhuan  yn  dod  at  y  nyth  ?  Gwarchod  ni  I  Doi  hoU  gorfìrain  y 
gymydogaeth  yno.  Amgyldiynent  y  ddyUhuan,  codai  eu  plu  a'u 
£adenydd  mewn  çynddar^d,  a  hyawdl  fyddai'r  blagardio.  Dilyn- 
ent  hì  am  bellder,  gan  adrodd  ei  hanes  iddi. 

Prif  elynion  y  gorfran  yw'r  gath,  y  carlwm,  a'r  hebog.  Hyd  yn 
oed  ar  eu  taith  hirfaìth  dros  y  môr,  srmosodìr  amynt  weithiau  gan 
adar  rhaib.    GelUr  eu  dofí,  ac  y  maent  yn  gymdeithion  difyr  iawn. 

Gwyr  y  corfrain  am  ddireidi  plant  drwg.  Dyna  pam  y  gwnant 
eu  nythod  mor  uchel.  Dodwant  weithiau  ar  feini  uchel  Stonâenge, 
yr  hen  deml  baganaidd  enwog  honno. 


3o5  CYMRU'R  PLANT. 


ÍIYPRAU     NSWYDDION. 

GWREIGHION  T  DiwTOiADAu.*    Gasgliad  o  3S0  o  emynnau  Diwygiad  '59 
lediwjd  gan  jr  hen  bregethwTi,  yw  hon.    Garneddog  gasglodd  y  gyfrol* 
T  mae  ynddi  ddarluniau  o  lawer  o'r  hen  bregethwyr.    Dy  wed  Mr.  £yan  Boberts 
iddo  gael  gwledd  ragorol  wrth  ei  daTllen ;  djwed  íod  j  gyírol  yn  cyf eirio  j  bobl 
i'r  deyrnas,  a*i  bod  wedi  tyíu  o  dan  wlith  j  nef. 

FLAm  Bbabbrb  of  y^JOjsB.  HiSTOHT.t  Hanes  Gymru,  o  460  i  1485,  o  amfler 
Gnnedda  hyd  goroniad  Harri'r  Seithfed,  wedi  brwydr  BoBworth,  ydyw  hon. 
Owen  Ehosoomyl,  milwr  a  hanesjdd,  yw  ei  hawdwr.  7  mae'n  llawn  bywjd  a 
thân,  ac  7  mae'n  sicr  o  fagu  gwladgarwch  iach  ym  mynwesau  plant  ein  hysgol- 
ion,— ar  eu  cyfer  hwy,  yn  bennaf,  yr  ysgrifennwyd  hi.  Mae  ynddi  ddarlunian 
lUwiedig  prydferth. 

GwAiTH  Olan  t  Gors.}  Gasgliad  o  grarddi  Glan  y  Gors,  fa  mor  boblogaidd 
nnwaithyjpw  y  gyfrol  fechan  dlos  hon.  Gameddog  a'u  casglodd;  ei  waith  ét, 
hefyd,  frw'r  nodüidau  a'r  bywgraffiad. 

Oabìdiff  Beoobdb.  Gyf  Y.  Y  gyfrol  olaif  o  bum  cyfrol  ardderchog,  yn 
cynnwys  defnyddiau  hanes  Gaerdydd,  yw'r  gyfrol  fawr  hon.  T  mae'n  glod  i 
Mr.  J.  H.  Matthews,  ei  golygydd,  ac  I  Gorfforaeth  Gaerdydd  am  ei  gwladgarwch 
goleuedig. 

Mobladron  Mbihion,  neu  Gymru  cyn  y  Diwygiad.§  Ghwedl  fuddngol 
Eisteddfod  Lerpwl  yw  hon,  o  waith  Mr.  Eyan  R.  Evans.  Rhydd  drem  ar  lannau 
moroedd  ìfeirion  pan  oedd  Uongddrylliadau'n  aml,  a  smyglo'n  beth  cyfEredÌD,  a 
son  am  Howel  Harris  a  John  Wesley  yn  dechreu  cyrraedd  y  Gogledd. 

'0  GoRLAMNAU  T  Dbfaio.?  Nofel  yw  hon,  o  waith  Gwyneth  Yaughjem,  jji 
desgrifto  ardal  yng  Nghymru  yn  amser  Diwygiad  1859.  Y  mae  dycmymyg  a 
gwirionedd,  y  ddau'n  darawiadol,  yn  y  rhamant.  Mae'r  cymeriadau'n  tyw, 
adwaenîr  lliaws  ohonynt.  Y  mae  gair  o  glod  yn  ddyledus  i'r  argraffydd  am  á 
waith  tlws  a  gUn. 

Gtmraeg  i'a  Safonau.II  Llyfr  I.  Dyma  lyfr  ar  gyfer  yr  ysgolion  eifennol, 
i  helpu'r  athraw  ddysgu  Oymraeg  fr  plant.  Y  mae'r  cynllun  yn  gampus,  dyagir 
y  plant  i  siarad  ao  ysgrifennu'r  iaith  fel  iaith  fyw.  Bydd  cynnydd  eu  gwybod- 
aeth  yn  gyflym  ac  eglur  gyda  llyfrau  fel  hyn. 

EiN  FOBL  iBUAiNc.**  Llyfryu  bychan  o  bedair  pennod  yw  hwn,  ar  gymeriad 
pobl  ieuainc,  a'u  lle  mewn  cymdeithas.  o  waith  y  Parch.  0.  Gaianydd  WiUíams. 
Y  mae'n  Uyfr  bach  meddylgar,  cyfoethog.  Y  mae  ei  ardduU  yn  gain  a  syml,  a 
gwna  gydymaith  dyrcbafol  a  phur. 

HosANNAR  Mtntdd  SBioN.ff  Un  o  blaut  y  Diwygiad  newydd  ywhwn;  sef 
casgUad  o  emynnau  newýddion,  o  waith  Beren,  ynllawn  hwyl.a  gorfoledd. 
Adlais  ydynt  o  weddiau  y  Diwygiad,  ac  y  mae  ysbryd  yr  hen  emynnau  ynddynt. 

»    > ^_^_ __^ »4 

■;  ■■■!  ■■  1.      .1  .  ■■■■I .^ii;iij,|^i 

*  Gellir  ei  gaéí  o  Bwyddfa*  GTMBtT,  Caeraarfon.     Ei  bris  yw  swUt  mewn  amläi, 
deunawinewu flian fel rhwymiad  Cyfres  y  Fil. 

tTlie   Welsh  Educational  Pabllshing  Company,   Merthyr  Tydfll,  5/-;  argraffiad 
^ysgol.  1/6.  ^ 

t  R.  E.  Jones  a'i  Frodyr,  Conwy ,  neu  Ab  Owen,  Llanuwchliyn,  1/6. 

§0.  Littler,  Baniÿor.    Amlen,  132  t.d.,  6ch. 

1j  W.  SpurreU.  CaeríyEddin,    Llian,  268  t.d. .  i/6. 

il  J.  E.  Bouthall,  Dock  Street,  Casnewydd.    Amlen,  36  t.d.,  4c. 

mB.'E.  Jonesa'iFrodyr,  Oonwy.    Amlen,S2t.d.,8c.  ....,• 

tt  Beren,  öallt  y  BereD,  Pwllheli.    Amlen,  28  t.d.,  3ic. 


CYMRU'R    PLANT. 


F      BX,ANBD     lAU. 

OS  syllwch  tna'r  dwyrftin,  oddeutu  deg  o'r  gloch  y  tnis  bwo, 
canfyddwch  seren  ddisgflaer,  dlos,  yn  graddol  esgyti  y  nel 
serenawl. 

Pa  un  ydyw,  tybed  í    Nîd  seren  yr  hataidd  bwyr,  ai  e  ? 

Gwyddoch  yn  dda  am  dani.  Y  blaned  lau  yw, — cawr  y  (^awd 
beulog  bach  yr  /»  ni  yn  trigiannu  o'i  fewn.  Dywedais  am  lau 
flwyddyn  yn  ol,  am  ei  wregysau  {M/s),  ac  am  y  lleuadau  bychain 
sydd  o'i  gylcb.  Os  syllwch  ar  y  Ueuadau  prydferth  byn  trwy 
dremiadur  bychan,  cewch  weled  rhai  o'r  àìRygìoa  arnynt,  hynny  yw, 
cuddir  bwynt  yng  nghysgod  yr  lau  mawr  ei  bun,  a  tbró  ar^  ant  ar 
draws  wyneb  y  blaned,  a  thanant  eu  cysgod  ar  lun  ysmotyn  du  ar  ei 
wyneb  disglaer. 

Mae  y  golygfeydd  yma  i'w  gweled  drwy  dremiadur  grymusyn  eu 
hoU  amrywiaetbau  a'u  mawredd;  ond  beb  offeryn  o'r  latl^  nis 
canfyddìr  ond  y  blaned  ei  hun.  Heblaw  fod  y  difiÿgion  ar  leuadau 
lau  yn  rhoddi  dyddordeb  mawr  i'r  arsyllydd,  y  maent  hefÿd  o 
ddefnydd  neiUtuol  ì'r  seryddwr,  fel  prawf  o  gyflymder  symudìad 
goleuni;  ac  i'r  daear-lenyddiwr   i  bendertynu  hydred   (longitudé) 

Cyn  dargan^iUad  Ileuadau  lau,  ac  wedi  bynny  flynyddau  smryw, 
lüd  oedd  gan  wyddonwyr  un  math  o  brawf  o  symudiad  goleutü;  ni 
wyddent  a  ellid  desgriiìo  symudiad  goleuni  yn  nbermau  amser  o 
gwbi,  Ì>ìsgyn  yr  anrhydedd  o  ddarganfod  y  dirgelwch  yma  yn 
deiiwng  i'r  enwog  seryddwr  Roemer,  yr  hwn,  yn  1675,  a  ganfii  maì 
yr.achos  fod  diifygìon  lleuadau  lau  yn  cymeryd  lle  tua  16  munud  yn 


3o8 


CYMRU'R    PLANT. 


gynt  yn  ol  cyMíìad  {calculatiom)  pan  y  byddai  y  ddaear  a  lau  mewn 
cysylltìad  a'u  gilydd  {conjunctton),  na  phan  mewn  cyferbyniad 
{opposítion)  i'w  ^lyddy  oedd,  fod  goleuni  vn  cymeryd  cymaint  a 
hynny  o  amser  i  deitfaío  tryfesur  rhod  y  ddaear.  Gwelai  Roemer 
fod  íleuadau  lau  yn  hwy  o  i6  munud  yn  eu  hymddangosiad  pan  y 
byddai  y  ddaear  a  lau  yn  wrthgyferbyniol,  na  phan  y  byddent  mewn 
cysylltìad;  hvnny  yw,  mae  ein  daear  ni  yn  nes  i  lau  o  hanner 
tryfesur  ei  oìwylgyldi  pan  fo  hi  rhwng  yt  hanl  ag  lau,  na  phan  y 
bo'r  haul  yn  y  canol,  a'r  blaned  yn  un  pen,  a'n  daear  ni  yn  y  pen 
arall.  Naturiol  iddo  gredu,  gan  hynny,  mai  achos  y  gwahaniaeth 
crybwylledig  yn  amser  y  difiygion  oedd,  gwahaniaetìi  pellder  lau 
a'r  ddaear  (Hldiwrth  eu  gilydd  A  gwiriwyd  hyn,  o'r  pryd  hwnnw 
hyd  heddyw,  trwy  aneirif  brofion  o'r  un  natur. 

Yn  awr,  yst)rrrir  y  darganfyddiad  hwn  o  eiddo  Roemer  yn  ddar- 
ganfyddiad  o  un  o  ddeddtau  anian,  sef  fod  goleuni  yn  teithio 
gyda'r  çyflymder  aruthrol  o  186000  o  fíUtiroedd  bob  eiliaid,  a  chyn 
i  chwi  sibrwd  y  gair  Ctmru'r  Plant,  te  aiíT  pelydr  o  hono  o  gylch  y 
ddaear  saith  gwaith. 

Os  yw'r  haul  93,000,000  o  filltiroedd  oddiwrthym,  pa  ysbaid  o 
amser  gymer  ei  belydrau  i  gyrraedd  y  ddaear  bore  fory  ? 

SlOMA. 


CAnRSAI^nM,     F     PORTHIADD     CI,YD. 


CAWN  lanio  yn  y  porthladd, 
O  íewn  Y  neí  cawn  gwidd ; 
Os  cief  7w'r  '^storm,  nao  ofnwn, 

Mae'r  Oadben  ar  j  bwrdd ; 
Mae  stormydd  jt  anialwch 

Yn  caro  ar  bob  tu, 
O  am  gael  diogelwch 
Tn  llaw  ein  Oeidwad  cn. 

Otdoan,— Cawn  weld  gogoniant  Seion, 
Cawn  glTwed  iaith  7  nef , 
A  gwrando  melns  s^imiion 
0  fewn  Caersalem  dref. 

Mae'r  awel  jn  ein  chwythn 

I  fewn  i'r  porthladd  clyd ; 
Cawn  yno  bjth  gçrtrefu 

UwchhiW  gofidian*r  byd ; 
Ni  raid  dim  ofni  yno, 

Demtasiwn,  poen,  na  chlwy, 
Ond  cann  heb  ddiff  ýgio 

Bjth  am  ei  farwol  glwy. 


Mae'r  'storm  yn  gref, — ond  ymladd 

Bechadnr,  ynddo  cred, 
Mae'r  leeu  yn  y  porthhidd, 

A'i  ddwylaw  pnr  ar  led ; 
Cawn  rodìo  pyrth  Paradwys 

Tng  nghwmni  engyl  nef, 
A  chyda'r  lesu  orffwys 

Byth  ar  ei  ddélw  Ef . 

Mae  myrdd  o  blant  yn  moli 

O  f ewn  y  nef  yn  awr, 
Fu'n  canu  am  yr  lesu 

Yng  ngwlad  y  cystudd  mawr ;    . 
Maent  heddyw'n  mhlith  angylion 

Yn  chwyado*r  anthem  gref ; 
Ond  nodau'r  gwaredigion 

Sydd  uwch  ar  dannau'r  nef . 

Ctdoan,— Oawn  weld  gogoniant  Seion, 
Cawn  gly  wed  iaith  y  nef » 
A  gwrando  mduB  swynion 
O  f ewn  Oaersalem  dref • 

Baillwtdoh. 


CYMRU*R    PLANT.  309 


BNW      WABN     0¥NFI. 

DYWED  rhai  fod  y  gair  Cynfì  yn  tarddu  oV  gair  çyni  neu 
cwynfan.  A'r  rheswm  am  y  cyni  neu'r  cwynfan  hwn,  medd  y 
traddodiad,  oedd  canlyniad  y  frwydr  waedlyd  gymerodd  le  rhwng 
y  Cymry,  dan  arweiniad'  Caswallon  Law  Hir  aV  Grwyddelod,  dan 
arweiniad  Serigi,  oddeutu'r  fan  saif  y  wal  derfyn  rhwng  Mawnog 

£gOf  a  Mawnog  Llandeafai.  Brwydr  galed  a  gwaedlyd  iawn  oedd 
on,  ond  y  Cymry  a  eniuodd  y  dydd ;  ond  profodd  yn  ddrud  iddynt, 
oherwydd  oollasant  lawer  o  fywydau.  Dechreuodd  y  Gwyddelod 
Û0Ì9  pan  orfii  y  Cymry,  i'r  fan  a  elwid  heddyw  yn  Fryniau'r 
Gwyddelod.  Ond  yr  oedd  yn  rhaid  i'r  Cymry  gael  eu  herlid  oV 
wlad  yn  gyfangwbl,  a  pharhiusant  i'w  herlid  dros  afon  Menai  i  Fon, 
hyd  y  fÌBUi  a  elwir  hyd  y  dydd  hwn  yn  Grerrig  y  Grwyddel,  gerllaw 
Caergybi ;  ac  yn  y  fan  hon  y  Cymry  a  gafodd  Iwyr  oruchafiaeth 
amynt  Lladdwyd  Serigi,  eu  cadlywydd,  a  diangodd  yr  ychydig 
weddill  drosodd  i'r  Iwerddon.  Mae  Ue  arall  yn  myned  dan  yr  enw 
Pen  y  Biyn  Grwyn,  heb  fod  ymhell  o  Fawnog  y  Gof  a  Mawnog 
Llandegai ;  ond  yn  ol  traddodiad,  Pen  y  Bryn  Cŵyn  yw  yr  enw 
príodol,  oblegid  dywedid  fod  y  gwragedd  a'u  plant  yn  edrych  o'r 
fán  hon  ar  eu  hanwyliiûd  yn  syrthio  yn  yr  ysgarmes.  Ac  os  gwir 
hyn,  príodol  iaẁn  y  canodd  rhyw  hen  fardd, — 

"  Oljwyd  cant  o  wiagedd  a  phlant 
Tn  cwTníaii  yng  Ngwaen  GjnÂ.** 

Y  traddodiad  arall  yw,  fod  y  gair  Cynfi  yn  tarddu  o'r  geiríau 
Cefo  Hir ;  ac  yn  wir,  felly  mae  y  Waen  o  ran  el  ffurf  ddaearyddoL 
Dywed  ereill  mdi  Uygríad  o'r  gair  Cynfil  ydyw ;  ond  nid  yw  hyn  ond 
symud  o  un  tywyliy^  i  un  llawn  mor  gaddugol.  Dywed  liawer, 
wedyn,  ei  fod  yn  tarddu  o'r  gair  cneifio,  ar  y  sail  mai  yn  y  Waen  yr 
oeddent  yn  cneifio  y  defaid. 

Yn  oìaf,  cawn  y  gair  Cynfai  yn  cynnyg  ei  hun  i'n  sylw,  Byddaû 
ein  henafiiûd  yn  gyrru  y  defEÛd  (y  mamogiaid),  i  lawr  o'r  Waen 
Gynfi  i'r  Waen-ẃyna;  ac  yma  megid  yr  ẃyn  ar  y  cyntaf ;  byddent 
yn  gofolu  am  wn^d  hyn  ym  mis  Mawrth,  ac  yn  nodedig  o  fanwl 
am  yrru  y  gwartheg  i  fynny  i'r  Waen  Gynfi  cyn  i  fís  Mai  ddod. 

Nis  gwn  faint  o  gywirdeb  nag  anghywirdeb  sydd  yn  y  traddod- 
iadau  uchod;  bamed  y  darllenydd  drosto  ei  hun.  Gresyn  fody 
gwiríonedd  mor  anhawdd  ei  ddewis  o  draddodiadau  o'r  fath ;  ac  eto» 
nid  yw  hyn  heb  ei  fantais,  oblegid  y  mae  yn  symbylu  y  cywrain  i 
edrych  a  chwilio  i  mewn  i  hanesiaeth  a  hynafiaeth  ei  wlad. 

Rhodfdr  Faenol,  Waen  Gynfi.  W.  Williams. 


CYMRU'R    PLANT. 


(O'r  Hjtr  newydd,— "  Gwaith  Glan  y  Gorp.") 


Gi^AJV     F     GO£S. 

GWYR  pawb  pwy  yw.  Dic  Sion  Dafydd, — y  g;wr  dirm^rus 
hwnnw  sy'n  gwadu  ei  fod  yn  Gymro,  neu  yo  gwadu  eì  lod  yn 
medru  siarad  Cymraeg.  P^ry  ond  bawddyn  fuasù'n  teîmlo  fod 
iaith  ei  fam  yn  ddianrhydedd  iddo  t    Ebe  Syr  Walter  Scott,— 

"  Breatbee  tbere  a  man,  with  soul  »o  d^aâ, 
Who  neyer  to  himHBlf  hath  Bnid, — 
'  Thifl  ia  my  own,  mj  natÌYe  land  '  f  " 

Ac  ebe'r  ddiareb  Gymraeg', — "  Cas  gẃr  na  cbaro'r  wlad  a'i  maro." 
Yr  oedd,  ysjrwaeth,  gan  mlynedd  yn  o),  Gymry  yn  mynd  i  drefydd 
mawríon  Lloegr,  yn  codl  yn  y  byd,  ac  yn  gwadu  eu  gwlad  a'u 
hi^th.  Nîd  felly  y  mae'n  awr.  Pan  a  Cymro  yn  enwog  neu'n 
gyfoethog,  ymfalchia  yn  hen  wlad  y  mynyddoedd,  a  dengys  ymbob 
man  y  medr  síarad  eì  hiaith. 

Gwawd  gŵr  ieuanc  o  Gerrig  y  Dnidion  wnaeth  lawer  i  gocU 
cywìlydd  ar  rai  oedd  yn  gwadu  eu  gwlad.  Gwnaeth  hyn  ärwy 
ddesgrifio  creadur  ynfyd  o'r  enw  Dic  Sion  Dafydd.  Mab  Hafoty'r 
Mynydd  Mawr  oedd  Dic,  heb  ddysgu  dim  ond  gwau  a  chárdîo  a 


CYMRU'R    PLANT.  311 

cbodi  mawn.    Medrai  swagro  mewn  ffair  hefyd,  a  bygwth  p^iffio 
Gadawodd  ei  gfartref,  ac  aeth  i  yrru  gwartheg  i  LundaÌD, — 

"  A'i  drwjn  lewn  Uathen  at  gjnfCon  Uo." 

Wedi  cyrraedd  ^o,  cafodd  le  i  gario  rhyw  geriach  i'w  gwerthu  hyd 
y  strydf — **  careiau  neu  ryw  binnau  bach/'  O  dìpyn  i  l>eth,  medrodd 
gael  siop  ei  huo,  ac  ai  Dic  yn  grandiach,  grandlach, — 


n 


Er  7  gwyddai'r  cryddion  a'r  teüwriaid 
Mai  mewn  djled  'r  oedd  7  dyn." 


Ryw  dro,  yn  Uawn  brol  a  ffrost,  aeth  i  weled  ei  hen  fam  yng 
Nghymru.  Teithiai  mewn  cader,  yn  ol  duü  y  mawrion  yr  adeg^ 
honno. 

*'  Âc  wedi  gwneyd  ei  hun  i  tjnj,  **  A  Lowrí  a  ddanfonai'n  union, 

I  wlad  G^mru  aeth  bob  cam,  Am  j  person  megis  Pab, 

Tn  ei  gadair  yn  ergjdio,  A  íedrai  grap  ar  iaith  j  SaesoD, 

Tn  gwaeddi '  Holo'  wrth  Foty  ei  fam.  I  siarad  rhwDg  7  fam  a'r  mab. 

"  A  Lowri  Dafydd  ddwedai  ar  fyrderj  *'  Yna*r  persoD,  'nol  ymbleidio, 

'  Ai  machgen  anwjl  i  wjt  ti  ?  '  A*i  tarawodd  gyda  ffon, 

'  Bachgen !  tim  Cymraeg !  hold  your  Nee  oedd  Dic  yn  dechrea  bloeddio, 

bother,  *  O !  iaith  íj  mam,  mi  fedraf  hon.'  *^ 
Mother,  yon  can't  8peak'with  me.' 

John  Jones,  Glan  y  Gors,  oedd  y  bardd  ieuanc  wnaeth  Dic  Sion 
Dafydd  yn  destyn  chwerthin  canrit  gyfan.  Sẃì  amaethdy  Glan  y 
Gors  ar  ochr  y  fibrdd  fawr,  o  Lundain  i  Gaergybi,  yn  ymyl  Cerrig  y 
Drudion.  Yno,  yn  y  flwyddyn  1 767,  y  ganwyd  John  Jones.  Yr  oedd 
yn  enwog  fel  líardd'pan  yn  ieuanc  gaftref.  -Ond  wedi  symud  i 
Ii^ndain  y  canodd  eî  ganeuon  mwyaf  poblogaidd.  Cadw  gwesty  y r 
oedd  yn  Lluodain^  dan  gysgod  St.  Paul's ;  a  bu'n  gymwynasgar  iawn 
i  Gymry  ieuainc  ddeuai  i  Lundain  yn  y  dyddiau  hynny. 

Nid  canwr  cerddi  digrif  yn  unig  ocídd  John  Jones.  Yr  oedd  yn 
ilawn  awydd  i  wasanaethu  ei  wlad.  Yr  oedd  yn  wladgarwr,  ac  yn 
ddyngarwr.  Yn  y  dyddiau  hynhy,  y  mawrion  oèdd  yn  rheoli. 
Mynnent  hwy  ryfel,  a  threth  ar  yd;  ond  yr  oedd  y  bobi  yn  dlodion 
iawn.  Cododd  john  Jones  ei  iais  dros  y  tlawd,  mewn  llyfr  o'r  enw 
"  Seren  tan  Gwmwl.  Gorfod  iddo  ffoi  o  Lundain  i  ymguddio. 
Dywed  rhai  mai  yn  y  mynyddoedd  unig/  rhwng  y  Baia  a  Cherrig  y 
Drudion,  y  bü'n  liechu:  *  Dỳwed  ereill  iddo  gaei  Uoches  yn  y 
Graienyn,  är  y  Uetbr  uwch  Llyn  Tegid/ gyda'r  hen  fardd  Rowland 
Huw.  Mentrodd  yn  ol,  ac  wedi  hynny  ysgrifennodd  lyfr  arail  dros 
ryddid,  o'r^enw  ^^Toriad  y  Dydd.",       ^  .  , 

Jua.çhao  mlyfiedd  yn^pl,  yr  oedd-Çyfriry  .pybyr  yri  amddîffýn  eu 


CYMRU'R  PLANT. 


/OddlisrM  ddarluu  gan  FriOi.  £lìtate./ 
Ba  OLm  f  Oora  tyw  rhEm  fw^af  ei  oea  dan  ei  chjagod. 

faiaith  a'u  gnnrlad,  ar  adeg  y  dirmygid  gwlad  ac  ifûth  Cymiu.  Yn 
eu  mysg  yr  oedd  Dr.  Owen  Puw,  lolo  Moreannwg,  Owen  Myfyr, 
Twtn  o'r  Nant,  a  Glan  y  Gors.  Pob  parch  iddynt  an  eu  caiìad  a'u 
llafiir  yn  codi  ^n  gwlad  a'n  cenedl  ni.    Glan  y  ûors  wnaetb  y  gftn 

a  ganent  yn  eu  cytarfodydd, — 

"  Bjddira  jn  imtijd,  pob  gwjaîjä.  a  gawn, 
I  sddDmo  Bg  addfBg  (heb  dwíjeg)  bob  dawn  ; 
Eln  meddwl  jw  cjnnal  ax  ein  dadl  bob  djBS, 
Hebddynion  aflonjdd,  ^aa  ea  'menydd,  rD.m7sg; 
Pob  dyn  a  fo  doetb,  a  gai  yn  iawn  y  gwir  yn  noeth, 
Uae'n  harddocb  na'r  celwydd  mewn  gwieg  o  anr  coetb. 
Btbdwn, — A  dwcdwn  1  gyd,  hardd  Irodji  au  fijd, 

Eiu  iaith  B  baihao,  a  Ilwyddiant  a'i  cadwo, 
Heb  losa,  trwy  bob  oea,  tta  bo  byd.'' 

Bu  Glan  y  Gors  forw  yn  iSsi,  a  diladdwyd  èf  yn  un  o  eglwysi 
Lliindain.    Gwelodd,  cya  ei  iárw,  ddechr«i  toriad  dydd  ar  Gymni. 


CYMRU'R    PLANT. 


313 


DAI,     A     MKM. 


« 


II.    PLANT   T   WYRCWS. 

ORE  drannoeth,  aeth  Dal  i'r  ysgoL 
Yr  oedd  wedi  bod  yno  rai  troion  o'r 
blaen,  ac  adwaenai  rhai  o'r  plant  ef, 
a  bu  ambell  un  ohonynt  yn  ddigon 
angharedig  i  ediiw  y  iloty  iddo,  ac  i  waeddi  ar 
ei  oi  "Dal  wyrcws."  Gwyddai  Dal  mai  y 
íiordd  oreu  gydá  bechgyn  a'r  Eath  oedd  peidio 
cymeryd  sylw  ohonynt,  a  chyn  hir,  peidiasant 
a'i  flino,  a  chafodd  lonydd  fel  plant  ereill. 
Wedi  Vt  tyw^rdd  gynhesu,  cafodd  Mem  y 
pleser  o'i  ganiyn  ì'r  ysgol,  a  mawr  oedd  gofad 
ei  brawd  biaich  am  dani.  Fel  hyn  aeth  amser 
heibio  heb  i  ddim  anghyffredin  ddigwydd  yn  eu  hanes.  Un  waith 
bob  wythnos  deuai  Sis  i  edrych  am  danynt,  a  phan  ddaeth  pen 
tymor,  dygodd  yr  anrhëgion  addawedig  iddynt.  Grwyr  pawb  y 
pleser  rydd  tegan  newydd  i  bleatyn,  yn  enwedig  pan  y  mae  wedi 
bob  yn  hir  ddisgwyl  am  dano,  ac  hefyd  pan  y  mae  tegan  yn  brin. 
Os  nad  oedd  Dal  wedi  breuddwjfdío  ddegau  orweithiau  gyda  y 
ceffyl,  nid  oedd  wedi  breuddwydio  yr  un  waith ;  a  Mem  yr  un  modd 
gyda'r  ddoL  A  phaii  ddaethant  i'w  meddiant,  nid  oedd  ball  ar  eu 
hedmygedd  ohonynt 

Yn  fuan  wedi  ẃ/^  aeth  meistres  Sis  i  fyw  i  Loegr,  a  phersWad- 
lodd  yr  eneth,  oedd  yn  ei  gwasanaeth  ers  amser»  i  íyned  gyda  UL 
Nid  oedd  yn  hoffi  myned  ar  y  cyntaf,  ond  gan  ei  bod  yn  ddigartre^ 
a'r  un  lle  arall  i'w  gael  ar  y  pryd,  nid  oedd  dim  arall  iddi  wneyd  ond 
myned  gyda'i  meistres  Un  o  ddyddiau  tywyli  Dal  a  Mem  oedd  y 
dydd  yr  aeth  Sis  i  ffwrdd ;  ac  ar  aml  i  dd^d  Mercher  wedi  hyn,  bu 
y  ddau  fach  a'n  gwynebau  rhẁng  y  railtngs  oedd  rhyngddynt  a'r 
ffordd  fawr,  yn  edrych  yn  hiraethus  i'r  cytdriad  o'r  hwn  y  byddai 
Sis  yn  arfer  dyfod. 

Hwyaf  yn  y  byd  oedd  Dal  yn  aros  yn  y  tloty,  mwyaf  oedd  yr 
awydd  ynddo  am  gael  myned  oddi  yno  i  ryw  le  arall  i  fyw. 
Feallal  ei  fod  yn  gweled  plant  ereill  yn  cael  mwy  o  ryddid,  a  phwy 
nad  oes  yn  hiraethu  am  hynny  ?  Beth  bynnag  am  hynny,  hiraethai 
Dal  am  gael  myned  o'r  tŷ;  a  phob  cyfle  gawsai»  codai  yr  un  aw^rdd 
yn  Mem.  Dyfnbawyd  yr  awydd  yma  pan  aeth  un  o'r  bechgyn 
mwyaf  i  weini  át  amaethwr,  ac  y  daeth  yn  ol  ymhen  rhai  misoedd 
ytí  edrych  yn  dda  ac  yn  hapus.  Wrth  fiarwelio  â  Dát  meddai^^ 
*'  Brysia  brifio,  Dal,  i  ti  gael  dwad  i  weini  flarmwrs." 


3t4  CYMRU'R    PLANT. 

Ond  ni  fu  raid  i  Dal  aros  nes  bod  yn  ddigon  hen  i  weini  ffarmwrs. 
Pasiodd  y  gwarcheidwaîd  tí  fod  ef  a'i  chwaer  i  gael  eu  rhoddi  i  hen 
wraig  yn  byw  yn  y  pentref,  o'r  enw  Alsi  Jones,  i  orífen  eu  magu; 
ac  er  syndod  i'r  ddau,  dyna  y  newydd  a  gawsant  un  prydnawn,  fod 
yr  hen  wraig  yn  dyfod  i'w  nhol  bore  drannoeth.  Fel  y  bydd  plant 
yn  colli  golwg  ar  bopeth  arall  wrth  gael  rhyw  un  dymuniad,  felly  yr 
oedd  Dad  a  Mem.  Nid  oedd  ystyriaethau  ereill  yn  cael  Ue  o  gwbl 
ganddynt,  megis, — pa  ie  yr  oeddynt  yn  myned,  at  tiwy,  a  fyddent 
yn  hapus  yno,  a'r  cySelyb;  nid  oeddynt  oll  ond  pethau  dibwys  yng 
ngolwg  yr  un  ffaith  fawr  eu  bod  yn  cael  gadael  y  tloty. 

Bore  arannoetb,  daeth  Alsi  Jones  i'w  c^rrchu  i'w  cartref  newydd. 
Cyn  iddvnt  gychwyn,  rhoddodd  y  feistres  y  ddol  a'r  ceffyl  iddi  mewn 
papur  ifwyd,  a  tharodd  hithau  hwy  o  dan  ei  mantell  mewn  modd 
barodd  i  Dal  ofei  fod  ei  geffyl  yn  cael  cam.  Trigai  ychydig  bellder 
o'r  pentret,  mewn  bwthyn  oedd  yn  bopeth  ond  glân,  tu  fewn  ac 
alian.  Safoi  ar  lecyn  Uwm,  gyda  chraig  fawr  o'r  tu  o!  iddo :  ac  yr 
oedd  wedi  ei  amgylchu,  nes  ei  guddio  bron,  a  gwrychoedd  trwchus. 
Yr  oedd  rhyw  ddam  byohan  o  dir  glas,  oedd  yn  y  ffrynt»  wedi  ei 
adael  at  wasanaeth  yr  ieir.  Adn&b^did  hi  yn  y  pentref  fel  *^  Aki 
Jones  yr  olchrag."  Ni  wyddai  Dal  a  Mem  ddim  am  dani,  ond 
amheuodd  Dal  nad  ydoedd  yn  ddynes  garedig  iawn,  wrth  yr  olwg 
oedd  ar  ei  gwyneb,  ac  hefyd^  am  nad  oedd  yn  siarad  )rr  un  gair  â 
hwy  wrth  geräded  o'r  tloty  i'w  chartref.  Wedi  cyrraedd  y  fan 
honno,  ac  wedi  iddi  dynnu  ei  bonet  a'i  ^hawl^  estynnodd  biser,  ac 
meddai  wrth  Dal,— 

^''HMrday  gna  dy  hun  o  ryw  iws  ì  mi,  dos  i'r  ffynnon  tu  'nol  i'r  tŷ  i 
nol  dwr."  Ac  ebai  wrth  Mem, — ''Dos  ditha  i  diwUio  am  brida  yn 
y  fosged  yna." 

MeddyUodd  Dal  y  buasiû  yn  helpu  Mem  i  gasglu  y  pridau,  a 
çhychwynodd  i  ^meyá  hynny  wedi  dychwelyd  gyda'r  (rfseriad  dwfr ; 
ond  galwodd  Alsi  Jones  ar  ei  olt  ac  meddai, — 

'' Aros,  mae  isio  i  tî  lenwi  y  badell  yna." 

Ac  felly  cadwyd  y  ddau  fach  yn  brysur  hyd  o  fewn  ychydig  i  ddau 
o'r  gloch,  pryd  y  cawsant  damaid  o  f  ara  llaeth  a  thrlagl  yaddo.  Y 
noswaith  honno,  anfonwyd  Dal  ar  neges  ddieithr  iawn  iddo,  sef  i 
nol  chwart  o  gwrw  i'r  Kìng's  Head.  Yr  oedd  dan  ei  rybudd  nad 
oedd  i  ddweyd  ei  neges  wrth  neb  ar-  y  ffordd,  ac  i  lechu  yn  ymyl 
coeden  wrth  ddrws  cehi  y  dafieurn,  tra  byddai  y  forwyn  yn  estyn  ei 
neges  iddo.  Nid  oedd  Dal  wedi  anghofìo  fel  y  byddai  yn  myned 
i'r  fan  honno  i  chwiUo  am  ei  dad»  ac  yr  oedd  atswyd  ac  ofn  y  Ue  yn 
glynu  wrtho  byth  er  hynny.  Ònd  k>eth  a  wnai?.  Rbaid  oedd 
ufuddliau  i  Alsi  Jones,  a  gobeithiai  yn  fawr  na  iyddai  raid.iddo  byth 
fyned  ar  y  neges  yma  wcäl  y  noswaitti  honno..    Ond  drùan  o  hono. 


CYMRU'R    PLANT.  3«S 

daeth  i  wybod  cyn  pen  ychydig^  fod  chwart  o  gwrw  bob  nos,  a  dau 
chwart  bob  nos  Sadwm,  mor  angenrheidiol  yng  ngolwg  Alsi  Jones 
a  dwhr  i  bysgodyn.  Bore  Sul,  cysgodd  yn  hir  iawo,  a  phan  gododd^ . 
yr  oedd  ei  swper  y  noswaith  cynt  wedi  ei  wneuthur  yn  groesach 
nac  ydoedd  cyn  myned  i'w  gwely.  Gwnaeth  gwpanaid  o  dé  ac  wy 
iddi  ei  hunan,  a  Uond  dwy  fowfen  o  fara  a  dwfr  i'r  ddau  blentyn. 
Yna,  anfonodd  hwy  i  gasglu  brigau,  ac  aeth  i'r  drws  i'w  cyfarwyddo 
hyd  Iwybr»  fel  na  byddai  i  neb  eu  cyf arf  d.  Yn  y  prydnawn,  gwisg- 
odd  am  danynt  i  fyned  i'r  Ysgol  Sul,  ac  yno  rhoddwyd  bwy  mewn 
dosbarth  gydag  aẃrawes  garedig.  Llwyddodd  i  wneyd  i'r  ddau 
fach  swil  deimlo  yn  gartrefol  ymysg  y  plant,  ac  yn  hoS  o'r 
Ysgol  SuL  Wrth  eu  hoU,  cafodd  wybod  eu  henwau,  a  pha  le  yr 
oeddynt  yn  aros,  a  gofynnodd  i  Dal  a  ddeuai  ef  a'i  chwaer  fach  i'r 
Band  of  Hope.  Nid  oedd  Dal.yn  gwybod  beth  oedd  Band  of  Hope; 
ond,  gan  dybio  ei  fod  yn  lle  braf,  addawodd  fyned  iddo.  Soniai  yr 
athrawes  am  gadwraeth  y  Saboth,  a  dysgai  y  plant  beth  oeddynt  i 
wneyd»  a  bedi  oeddynt  i  beidio  wneyd,  ar  y  dydd  sanctaidd  hwnnw. 
A  gofynnodd  un  eneth  fach, — 

"  Oes  drwg  hel  blodau  ar  ddydd  Sul  ? " 

"Oes/'ebai  hithau. 

Synnodd  Dal  wrth  glywed  hyn^  a  gofj^nodd, — 

''  Oes  drwg  hel  prida  ? " 

"Oes,"  oedüyr  ateb. 

Edrychodd  Dal  ar  Mem  fel  pe  buasai  yn  dweyd, — <'Wyt  ti'n 
clywed  ? "  Amheuodd  yr  athrawes  fod  rhy wbeth  yn  bod,  a  gofyn- 
nodd, — 

"  Pam  'r  ydach  chî  yn  gofyn  ? " 

"  Mi  fîio  fi  yn  hel  rhai  bora/'  ebai  yntau. 

"Diar  mi/'  ebai  hithau,  "peidiwch  a  mynd  eto.  Ddaru  Alsi 
Jones  y'ch  gweld  chi  ? " 

"  Do,"  ebai  Dal,  "  hi  gyrrodd  fi." 

Ni  chymerodd  yr  athrawes  sylw  o  hyn,  ond  dywedodd, — '<Mi 
ddof  i  edrach  am  danoch  yfory." 

Pan  aeth  y  plant  adref,  dywedodd  Dal  .wrth  Alsi  Jones, — 

"Mae  y  ddÿnas  oedd  yn  dysgu  ni  yn  deyd  daw  hi  yma  yfory  i 
edrach  am  danon  ni." 

u  pygfy  y^  honno,  sgwn  i  ? "  ebai  hithau. 

"  Dwn  i  ddim.    Miss  EUis  oedd  plant  yn  galw  hi,"  ebai  Dal. 

*'  O9"  meddai  Alsi,  ac  ychwanegodd  fel  pe  wrthi  ei  hunanyr— ''  ro'n 
i  yn  meddwi  basẃn  i  yn  plesio  wrth  i  gyrru  nhw  i'r  Ysgol  Sul." 
Drannoeth,  aeth  y  plant  i'r  ysgol  y  bore  a'r  prydnawn,  am  y  rheswm 
da  fod  yr  hen  wraig  wedi  ei  dyfarnu  i'w  hanton  yn  gysoq,  Ac 
ymhen  ychydfg  ar  ol  tè.  daeth  Miss  EUis  yno,  ac  am  y  tro  cyntaf 


Ji6  CYMRU'R  PLANT. 

gwelodd  y  plant  rhywbeth  tebyg  i  wén  ar  wyneb  Alsi  Jones.  Wedi 
siarad  ycnydig  am  amgylchiadau  yr  hen  wraig,  gofynnodd  Miss 
EUis  beth  oedd  oed  Dal  a  Mem,  ac  ychwanegodd, — 

''  Rydw  i  wedi  dwad  yma  yn  bennaf  heddyw  i  ofyn  newch  chi 
adael  iddyn  nhw  ddwad  i'r  Band  of  Hope  bob  nos  Fawrth.  Rydan 
ni  yn  dechra  am  chwech,  a  mi  of alwn  ni  gymi  nhw  adra  mewn  pryd 
i  chi." 

*'  Diolch  yn  fawr  i  dbì,"  ebai  Alsi,  *^  mi  fydd  yn  dda  iawn  gin  i  os 
ca  nhw  ddwad  atoch  cbf,  i  chi  rhoi  nhw  ar  ben  y  ífordd,  'n  enwedig 
yr  hogyn  'ma.  Rhyw  bíant  fel  hyn,  wyddoch  chi,  wedi  i  Uuchio  a'u 
tafluy  a  bod  yn  y  wyrcws  hefyd,  a  mae  yr  hogyn  yma  yn  un  penstiff 
na  weisoch  chi  'rioedsiwn  beth.  Mae  arna  i  ofn  y  ca  i  fyd  heto  nhw, 
a  wir,  fasa  dim  ond  y  nhlodi  i  yn  peri  i  mi  cymyd  nhw."  Ysgydwai 
Alsi  ei  phen  yn  arw  wrth  ddweyd  hyn,  fel  pe  i  roddi  mwy  o  rym  yn 
ei  geiriau.  Gwrandawai  Dal  a  Mem  arni  gyda  gwynebau  difrifol 
iawn,  ac  nis  gallai  Dal  yn  ei  fy w  ddeali  y  gair  *'  penstiff,"  ond  yr 
oedd  ganddo  ryw  syniad  bychan  mai  nid  gair  i'w  ganmol  ydoedd. 

Y  Saboth  dilynol,  dywedodd  Aisi  Jones  wrthynt  am  fyned  i 
gasglu  brigau,  fel  y  Saboth  cynt,  ond  nid  oedd  Da!  yn  foddlon  i 
fyned  wedi  cfywed  yn  yr  Ysgol  Sul  fod  y  plant  oedd  yn  gwneyd 
pethau  cyífelyb  yn  digio  lesu  Grist.  Wrth  ei  weled  yn  oedi 
cychwyn,  meddai  yr  hen  wraig,- 

*'  Wyt  ti  yn  mynd,  i  wneyd  rhywbeth  am  dy  damad  ? " 

"Mae  Miss  Ellis  wedi  dweyd  Su!  dweutha,"  ebai  Dal,  <<mai 
plant  drwg  sy'n  hel  prida  ar  ddydd  Sul." 

Gwylltiodd  Alsi  pan  glywodd  hyn,  ac  meddai,  gan  ysgwyd  Dal  â 
holl  nerth  ei  braich  esgymog, — 

"  Ddaru  ti  ddeyd  wrthi  hi  mod  i  wedi  dy  yrru  i  hel  prida  ar  y  Sul, 
y  gelach  cegog.    Dwad  rwbath  o'r  tŷ  yma  eto  ydi  y  gora  i  ti." 

Yna  rhoddodd  hergwd  iddo  nes  y  tarawodd  ei  daicen  ym  mhost  y 
grisiau.  Er  fod  Dal  yn  fachgen  bach  gwrol,  ac  anfynych  iawn  jm 
ymroddi  i  grio,  parodd  y  loes  a'r  dychryn  iddo  lefain  dros  y  tŷ,  ac 
yn  naturiol  iawn,  Uefodd  Mem  hetyd.  Ond  ni  chymerodd  yr  hen 
wraig  sylw  ohonynt  o  gwbl.  Ychydig  wedi  un  o'r  gloch,  gwnaeth 
uwd  iddynt,  a  pharotodd  hwy  i  gychwyn  i'r  ysgol.  Wrth  oTchi  Dal, 
gwelodd  fod  cnwc  mawr  ar  ei  dalcen,  ac  meddai, — 

**  Os  gofynith  rhywun  i  ti  be  ydi  hwn,  dwad  mai  syrthio  ddaru  ti." 

Wedi  iddynt  gyrraedd  yr  Ysgol  Sul,  y  peth  cyntaf  ofynodd  Miss 
Ellis  i  Dal  oedd,— 

'*  Beth  ydi  hwn  sydd  ar  eich  talcen,  machgen  i  ? " 

<<Lwmp,"ebai  Dal 

''  le,"  ebai  hithau,  '<  ond  sut  y  daeth  yna  ? " 

Nid  oedd  Dal  am  ddweyd  ma!  wedi  syrthio  ^rr  oedd,  am  y  gwyddai 


CYMRU'R    PLANT.  317 

y  buásai  felly  yn  dweyd  anwiredd,  ac  nid  oedd  am  ach¥fyn  ar  Alsi 
Jonesy  rhag  ofh  y  buasai  yn  dyfod  i  wybod  ei  fod  wedi  gwneyd. 
Felly,  er  i'r  athrawes  drio  pob  ffordd,  ni  diafodd  wybod  yr  achos  o 
hono.  Wrth  eu  gollwng  alian  ar  ddiwedd  y  prydnawn,  dywedodd, — 
''Còfiwch  am  y  Band  of  Hope  chwech  o'r  gloch  nos  Fawrth." 

Nis  gwyddai  Dal  a  Mem  pa  fath  le  oedd  yn  y  Band  of  Hope,  ond 
credent  fod  yno  le  difyr  iawn,  wrth  fel  y  soniai  plant  ereill  am  dano. 
Ac  beblaw  hynny,  byddent  yn  arfer  caei  té  parti  ddydd  Nadolig,  a 
chyfarfod  agored  ar  ei  ol.  Ac  yr  oedd  y  ddau  fach  yn  cofìo  mai  y 
diwmod  hapusaf  gawsant  yn  y  tloty  oedd  dydd  Nadolig,— diwrnod 
y  tê  parti  a'r  Christmas  tree,  Fei  pan  ddaeth  nos  Fawrth,  nid 
rhyfedd  oedd  eu  gweied  yn  sefyll  o  flaen  drws  ysgoldy  y  capel 
ymheli  cyn  chwech  o'r  glocb.  Yn  ystod  y  cyfarfod,  siaradodd  un  o'r 
dynion  oedd  yn  cymeryd  gctfal  y  Band  of  Hope,  ar  y  pwysigrwydd 
fod  plant  y  Band  of  Hope  yn  peidio  smocio,  rhegi,  dweyd  anwiredd, 
nac  yfed  y  diodydd  meddwol,  nac  ychwaith  fynd  i'r  tafarnau  i  nol  y 
ddiod  i  neb  arall.  ( Yr  oedd  hyn  cyn  i'r  ddeddf  dda  honno  sydd  yn 
gwahardd  gwerthu  diod  i  blant  dan  un  ar  bymtheg  oed  gaei  ei 
phasio).  C  yn  ei  fod  wedi  bron  gorffen  dweyd  hyn,  mae  un  o'r 
bechgyn  oedd  yn  y  cyfarfod  yn  codi  ar  ei  draed,  ac  yn  dweyd, — 

<'  Mi  fydd  Dal,  sy'n  byw  hefo  Alsi  Jones,  Tandderwen,  yn  mynd 
i'r  King's  Head  bob  nos  i  nol  cwrw." 

Ar  hyn,  dyma  bob  llygad  oedd  yn  y  lle  ar  Dal  druan,  ac  yntau 
a'i  wyneb  yn  liawn  dagrau.  Ac  ebai  y  gwr  oedd  yn  annerch  y 
cyfarfod  yn  llawn  tosturi  at  y  bachgen  bach, — 

«  Os  bydd  un  o  honoch  chwi  a  rhywbeth  i  achwyn  ar  eich  gilydd 
fel  hyn,  peidiwch  a  gwneyd  fel  y  gwnaeth  Bobby  heno,  ond  dowch 
aton  ni  sydd  yn  gofalu  am  danodi  chi,  i  ddeyd  cyn  y  cyfarfod  neu 
aroL" 

Yna  aeth  y  cyfarfod  ymlaen,  ac  ar  y  diwedd  galwodd  Miss  Ellis 
ar  Dal  a  Mem  i  aros  am  ychydig  ar  oi,  a  gofynodd  iddynt, — 

«  Fyddwdi  dii  yn  mynd  i'r  King's  Head  i  nol  cwrw  i  Alsi  Jones  ? " 

''  Bydda,"  ebai  Dal,  yn  grynedig,  ond  eto  gan  edrych  yn  myw  ei 
Uygaid. 

"  Bob  nos  ? " 

« le." 

"Wel,"  ebai  Miss  Ellis,  ''mae  yn  rhaid  i  mi  ddwad  acw  i  siarad 
hefo  Alsi  Jones."  Ac  wedi  ystyried  am  foment,  ychwanegodd, — 
**  Dowdiy  mi  ddo  i  hefo  chi  hena" 

Synodd  Alsi  yn  fawr  pan  welodd  Miss  Ellis  yn  dyfod  at  y  tŷ  gyda'r 
plant  ac  medd^  wrthi  ei  hunan, — 

"  Wedi  cambyhafìo  mae  nhw  mi  wn,  mae  hi  yn  dwad  yma  i  ddeyd 
¥nrtha  i  am  i  cadw  nhw  adra*,  dedn  i " 


3i8 


CYMRU'R    PLANT, 


Pan  ddaeth  y  ferch  ieuanc  at  y  drws,  aeth  i'w  chyfarfod,  ac 
meddai, — 

"  Ydyn  nhw  wedi  bod  yn  blant  drwg,  Miss  Ellis  ? " 

"  Nac  ydynt,  Alsi  Jones/'  ebai  hithau,  "  ond  dwad  yma  i  ofyn  i 
chi  ddaru  mi  heno,  l>eidio  gyrru  Dal  yn  rhagor  i  nol  cwrw.  Mae-a 
wedi  dwad  i  berthyn  i'r  Band  of  Hope  rwan,  a  does  yr  un  o  blant  y^ 
Band  of  Hope  i  yfed  y  ddiod  feddwol  nac  i'w  chario  i  neb  arall. 
Peidiwch  a  meddwl  mai  Dal  ddeudodd  y  bydda  fo  yn  arfer  mynd^ 
ond  un  o'r  bechgyn  ddeudodd  ar  goedd  y  cyfarfod  heno.  A  'rwan^ 
Aisi  Jones,  wnewch  chi  addo  na  wnewch  chi  byth  yrru  y  plentyn  ar 
y  neges  yna  eto  ? " 

Newidiai  gwyneb  Alsi  ei  liw  lawer  gwalth  tra  bu  Miss  Eliis  yn- 
siarad;  a  pne  buasai  rywun  arall,  buasai  wedi  dweyd  wrthi  ers 
meityn  am  fynd  ynghylch  ei  busnes ;  ond  yr  oedd  yn  rhy  gyfrwys  i 
hyn,  buasai  ei  digio  yn  peri  coUed  i  Alsi  mewn  mwy  nag  un  ffordd* 
A  chan  guddio  ei  gwyneb  yn  ei  ffedog,  dechreuodd  wylo,  yr  hyn^ 
allai  wneyd  pan  y  mynnai,  ac  meddai, — 

"Na  i  ddim  yn  wir,  m'am,  am  bod  chi  yn  gof^." 

*'  O'r  gore,"  ebai  Miss  Elíis,  '<  nos  dawch/'  ac  ymaith  a  hi. 

Ond  mor  fuan.ag  yr  aeth  o  olwg  y  tŷ,  rhoddodd  y  ffedog  i  lawr, 
a  dechreuodd  ei  galw  wrth  yr  enwau  gwaethaf  allai  feddwl  am» 
danynt,  acanfonodd  Dal  a  Mem  i'w  gwely  heb  damaid  o  swper. 
Er  hynny,  ar  ol  hyn,  ni  bu  raid  iddÿnt  gasglu  rhagor  o  frigau  ar  y 
Saboth,  na  myned  yn  rhagor  iV  King's  Head. 


F     I,l,WyBR     TÜWŸ     Y     COJ^D. 


MOR  áàifyi  yájw  rhodio 
Y  llwybr  trwy  y  coed, 
Tra'r  glaswellt  mân  a*r  mwsog 
Tn  orchudd  tan  fy  nhroed  ; 
Cael  syllu  'n  llygaid  blodau, 

A  sugoo'u  sawyr  mwyn ; 
Á.  gwylio'r  dlos  wenhyneu 
Yn  chwilio  gylch  pob  deilen, 
Am  gyfoeth  mêl  y  liwyn. 


Mynd  heibìo'r  dderwen  freiniol,. 

Heb  wybod  faint  ei  hoed, 
Deyrnasodd  genedlaethau 

Yng  nghjnulleidfa'r  coed ; 
O  dan  el  ilydain  gangau 

Oeir  lloches  heb  ei  hail, 
Tra  natur,  trwy'i  cherddorion». 
Yn  tywallt  cynghaneddion 

Oddiar  ei  liwyfan  daìl. 


Pen  y  Oroes, 


Wrth  syllu  oddiamgylch 

Trps  gyrrau'r  goälan  fer^h, 
Geir  gweld  portread  cjflawn 

O  fywyd  yn  ei  werth  ; 
Boed  Uwybr  fy  mywyd  innau 

Yn  lân  o  dan  fy  nhroed, 
Yn  dirwyn  ei  droiadau 
Ithwng  cân  a  mêloiosynau, 

Fel  llwybr  trwy  y  coed. 


Dbrwyn- 


CYMRU'R     PLANT.  319 

OTMRY     ODDICARTRBF. 

X.    JAMSS    HOWSLL. 

DYWEDIR  mai  James  Howell  oedd  y  cyntaf  ym  Mhrydain  i 
enniU  ei  fywoUaeth  trwy  ysgrifennu  Hyfrau.  Yn  ystod  yr  ail 
tanrif  ar  bymtheg,  ceid  Cymry  bron  ymhob  man, — yn  ymladd  âV 
paenod  ac  a'u  gilydd,  yn  tarnwyr  ac  yn  for-ladron,  yn  gyfreithwyr 
ac  yn  llenorion. 

Ganwyd  James  Howell  yng  Ngheín  Bryn,  yn  Llangamarch,  sir 
Fiycheiniogy  yn  1591;  ond  treuliodd  ei  febyd  yn  Abemant  a 
Chynwil  Caio,  yn  sir  Gaerfyrddin.  Aeth  i'r  ysgol  i  Heníiordd, 
ac  oddiyno»  yn  1610,  i  Goleg  yr  lesu»  Rhydychen.  Yr  oedd  yn 
efrydydd  dded,  a  da^  yn  un  o'r  gwŷr  mwyaf  gwybodus  yn  y  wlad. 

Yn  i6ig,  dechreuodd  deitbio,  a  bu  yn  Holland,  Fflanders,  Ffrainc, 
Spaen,  a'r  Eidal.  Wedi  dod  adre,  ysgritennodd  lyfr  o  sylwadau  ar 
y  gwledydd  hyn ;  ac  y  mae  ei  ddarluniadau  o  ddulliau  gwahanol 
genbedloedd  yn  hs^ìàs  dros  l>en.  Ysgrifennodd  hanes  Fenis  hefyd, 
y  ddinas  ryfedd  oedd  yn  brwydro  â'r  Twrc.  Hi  oedd  «'priod  y 
môr/'  a  hi  yh  bennaf  oedd  neii^d  enniU  brwydr  fawr  Lepanto,  lle 
Uethwyd  galiu'r  Twrc  ar  y  môr. 

Yn  1623,  anfonwyd  ef  i  Spaen,  i  geisio  gan  frenin  y  wlad  hohno 
ryddhau  llong  a  ddaliesid  gan  raglaw  Sardinia.  Yr  oedd  ym 
Madrid  pân  ddaeth  Siar],T— wedi  hynny  y  Siari  Frenin  a  ddienydd- 
iwyd  gan  ei  Senedd, — ^yno  ar  ymdaith  ynfyd  i  chwiUo  am  wraig 
iddo  d  hun. 

Gwnawd  ef  yn  fifynurawd  o  Goleg  yr  lesu  yn  1623«  ac  yn  Aelod 
Seneddol  yn  1626.  Yn  1630,  cawn  ef  gyda  larU  Leicester  yn 
Copenhagen,  prìfddinas  Dettmark,  yn  areitUo  yn  Lladin  o  flaen  y 
4>renin,  ac  yn  dandwyro'r  Uywodraeth  i  wrando  ar  gwynion 
masnachwyr  Pryddnig. 

Wedi'r  trataeUo  a'r  gwibio,  yr  hoU  a'r  gweled,  cafodd  y  Cymro 
bychan»  bywiog,  ei  hun  yn  gorfod  cyme^^l  gorSwys.  Trwy  ryw 
anffawdy  aeth  i  ddyied.  Tynged  y  dyledwr  yn  yr  oes  honno  oedd 
aros  yn  y  carchar  nes  talai.  Ac  yn  y  carchar  y  bu  James  Howell» 
tel  aderyn  yn  ei  gaweU,  tra  bo  tymestl  y  Rhytel  Mawr  yn  codi  ac  yn 
iorri  o'i  gwmpas.  Yny  carohar,  ac  wedyn,  eniUodd  ei  fywoliaeth 
trwy  ysgrifennu  Uyfrau;  cyhoeddodd  ohonynt  rhwng  hanner  cant  a 
thrigain.  O'r  rbai  hp  i  gyd,  ei  lythyrau, — *<  Epistolau  Hy wel," — 
yw'r  mwyaf  diddan  a  r  mwyaf  enwog.  Y  maent  yn  Uawn  o  ysmaldod 
^yr,  o  sylwadau  tarawiadol,  ac  o  wybodaeth  ddvddorol.  Nid 
gormod  yw  dweyd  y  byddant  yn  rhan  arhosol  o  lenyddiaeth  Lloegr 
ymhoboes. 


320  CYMRU'R    PLANT. 

Yn  1660,  gwnawd  James  Howell  yn  hanesydd  i'r  brenin  Siarl  yr 
Ail,  oedd  newydd  ddringo  gorsedd  ei  dad  weidi  marw  Cromwell  a 
chwymp  y  Weriniaeth.  Arhosodd  yn  y  swydd  honno  liyd  ei  farw 
yn  1666.    Claddwyd  ef  yn  y  Temple  yn  Llundain. 

Y  mae  araliedd,  chwilfrydedd,  ac  athiylith  y  Cymro  enwog  hwn 
yn  gwneyd  ei  lyfrau  yn  ddarllenadwy  iawn.  Rhydd  aml  ddarlun 
tarawiadoly  ac  aml  drem  werthfawr,  ar  hanes  rhyfedd  y  dyddiau 
ystormus  hynny. 


YR    BNSTH    A'R    RHOSYNAU. 

un  o  lyfrau  awdures  Seisnig  bobiogaidd, 
cawtt  hanesyn  bychan  tarawiadol  iawn, 
neu  yn  hytrach  draddodiad.  Dychymyg 
yw,  vn  ddiameu;  ond  y  mae,  er  hynny,  yn 
ddychymyg  a  gwirionedd  tlws  yn  gorwedd  dano. 
Yng  ngwiad  yr  Eidal,  trigai  geneth  ieuanc  bur 
a  rhinweddol  ei  chymeriad.  Yr  oedd  yn  amddiEad 
o  dad  a  mam.  Fe'i  gadawyd  yn  unig  yn  y  byd, 
heb  berthynasau  na  chyfeiilion ;  ond,  yng  nghanol 
ei  huhigrwydd,  yr  oedd  ganddi  un  peth  a  garai 
yn  fawr,  set  pren  rhosynau.  Ei  hunig  gysur  oedd  gofalu  am  y  pren ; 
ac  un  diwrnody  fe  ganfyddodd  flodeuyn  jrn  ymafifor  o'i  fynwes.  Er 
çymaint  oedd  ei  hawydd  am  gadw  y  blodeuyn  iddi  ei  hun,  yr  oedd 
ei  chariad  at  lesu  Grist  yn  fwy;  ac  fe  roddodd  y  blodeuyn  ar 
ddarlun  o  hono  Ef  oedd  ganddi,  fel  arwydd  él  bod  yn  ei  gyflwyno 
iddo.    Ac  fe  wnaeth  yn  gyíTelyb  gyda  phob  blodeuyn  a  gafodd. 

Ond  un  diwmod,  bu  yr  enetti  farw.  Wedi  ei  mynediad  i'r 
nefoedd»  fe  ddychnlygir  ei  bod  yng  lighanol  )rr  angylion,  wedi  oolU 
ei  flordd.  Ond  yn  fuan,  fe  ganfyddodd  o'i  blaen  Iwybr  yn  cael  el 
amgylchu  gan  flodau.  Daeitti  angel  atì,  a  dywedodd,--'' Dyma  y 
blodau  a  rc^daist  i'r  lesu  ar  y  ddaear,  ac  y  mae  wedi  eu  gwneyd 
yn  llwybr  i'th  arwain  at  y  rhai  a  geri."  Yna  fe  ganlynodd  yr  eneth 
y  llwybr,  ac  fe  gyrhaeddodd  yn  ddiogel  at  ei  hanwyliaid. 

Beth  pe  byddai  i  bob  un  ohonom  ddilyn  yr  esiampl  roddodd  yr 
Eidales  fach  i  ni,  a  chyflwyno  i'r  Arglwydd  lesu  flodau  prydfertb 
rhin  a  moes.  Os  y  gwnawn,  fe  fÿddant  wedi  eu  pabnantu  yn 
]lwvbrau  disglaer,  i'n  harwaln  yn  ddiogel  ato. 

Petmachno,  LizziK  K    Evans. 

» » 

B^*  OTfeiriad  7  golygydd  tw,— Owsn  M.  lDirAia>8,  8,  Clarsndon  Yilulb,  OrroBD. 


ABOaÂWWTD  ▲  OSTBOBDDWTD  CI4R  ■UGHM  AND  80N,  66.  HOPN  BTBNBT.  dWBBOMM. 


AT    Y     PLANT. 


«  Hr.  Rlcbord  Uorea 
llyh:  l  bUnt  ycíror  i 
j  plant  jn  darllen  , 
llyfr  liwnnw  ;n  ji  jBgolÌon,  a  deuaDt  1 
adnabod  pob  adcijn  jn  dda.  Feuuad  o'r 
Ujfr  newjdd  jw  htuteB  j  ji'blno  jn  jr 
TÌàtjnhwa. 

E.  J.    Tmae  cylch  mwj  o  waBan&eth  yn  igor 

(,  Baen  jí  Yegol  Sol.     Yn  j  djddlau  tn,  yr  oedd 

yn  fbaid  iddi  ddjsgu  plant  1  ddarllen  Cymneff, 

^au  fod  yr  juolion  d  jddiol  yn  eBfteuIaso  j  gwaiui 

tmii  yn  boÛol,  er  oywiljdd  iddjnt.     Ond  yn  kwt 

djBgir  í'r  plant  lidallíen  Cjnuaeg  yn  yr  ysgi  lion  dyddìol ;  a  gitU 

yr  Ysgol  Siil  g!i''l  ei  hoU  amBer  at  egwyddoii  plant  mewn  moeB  a 

lÀinljdd,  a  thrw  jtbo  powb  jn  jsb^  y  Beibl. 

J.  B.  FiBCATOB.  Bhald  t'r  ertbjel  tod  yn  ddyddorol,  jn 
ogyetal  ag  jn  nddlúl.  Y  mae  jHcilfenna  eitbjBl  i  blant  yn  UaweT  mwy 
übawdd  uag  yBgiifennn  ertbygl  ì  bobl  mewn  oêa.  T  mae'n  gofjn  cymaint  o 
fedr  a  medi  j  pjegotwr  witb  ddetrÌB  a  tbiefna  ei  bto. 

Ap  Li.sk.  T  nae  lalth  j  traefbawd  yn  ihy  cbwyddedig.  Gall  ejlwedd  j 
deoddeg  tndalen  fjnd  i  nn  jn  bawdd.  Cefriwcb  eì  y^rri'ennu  oll  mewn  geiiian 
nuBiU  ueu  ddenBÌU.  Peidiwcb  oful  bod  yn  rby  glii.  Öocbelwcb  oimod  defnjdd 
0*1  geiilau  "cael"  ao  "allan." 

Gwn..  Fellj  flnnan,  buasal'n  dda  geunyf  weled  pob  tiwydded  1  weitha  diod- 
jdd  meddwol  jn  cael  ei  galw'n  ol  yíoiy ;  na,  heddyw,  Ond  j  mae  nn  petb  jn 
pBit  llawenydd  imi.  Y  mae'r  tafatnau  jn  llawer  gwell  nag  y  bjddent,  yn 
«nwedig  takman  jmjlon  y  ifoidd.  Eu  prif  gwBmeriaid  jw  teithwyi.  ir  gel^l 
haìarn  nea  geibjd  baiam.  Äm  twjd  maetblou  y  galwant  hwy,  nid  amddiod 
aflach.  Mae  ugeiniau  o  dafamau  yu  troi'n  ddlrwestai,  ac  md  jw  eu  trwjdded 
ond  colled  iddjnt.    Tn  j  trefjdd  jr  erje  j  diotal. 

AiHnAw.     " Ä ddjUd  djBgu cietrdd  yn  ji  jBgol  ddyddtoIF"     Oweetlwu  rhy 
■■--"-  '  — '  îj^°  ynddo'u  awr.     Ond  yr  wjf  jn  gofán  iboddl  jmhob  rhifyû 
f  gallwcb  eu  darllen  i'i  plaat  yn  yr  ysgol. 

Ap  Maidwth.  Nid  jdyw  BmjnnBu  Änn  GilfBtbfl  wedî  en  cjhooddi  fel  ji 
jBgrifennodd  hi  hwy.  Gwnawdllawer  o  gyfnewidiadau  gan  oljgwjT;  j  mae'i 
emjnuaa  fel  yi  jBgiifeunodd  hl  bwy  jn  Uawer  tlysHch  a  mwy  tarawìadol. 
OjaoeddÌT  bwy  fel  ji  yagiifenwyd  hwy  yn  un  o  gjlrolau  nBsaí  CyfreB  y  FU.  Yu 
yr  un  ^FÍioì  Djdd  gwaiüi  cjfoedlon  Anu  GriíBthH,  ibai  oedd  yn  pertìmi  i'i  un 
•eÌBt  B  hi.  Yn  en  mjBg  j  mae  Jobn  DaTÌes,  y  cenbadwr  enwog  aeth  S  r  eteugyl 
i  Tẃîti ;  B  John  Hngbes,  Pont  Hobeit,  nn  o  djwjsogion  pulpud  Ojmru . 


,i  gjdii 


<*^^V..ví 


TE    ASGBLIi    FRÄITH. 


(^MRU'R     J>LANT. 


TACHWEDD,     1905.  Rh»  167. 


DYMA.  ni  ya  y  wlg,  Ue  mae  coed  masarn,  ac  ynn,  a  chyll,  a 
drain   gwynion,  a  drain  duon,  ac  aml  i  Iwyn  arall  yn  tyfu. 
Mae  adeiyn  bychan,  brith  ei  liw,  yn  hedeg  yn  syth  heibjo  i  ni,  ac 

Sdisgyn  ar  Iwyn  o'n  blaen  gan  waeddi,  "  Pinc-pinc,  pinc-pinc." 
ae  yn  bedeg  i  Iwyn  arall  ac  yn  gwaeddi  yno  yr  un  fath,  "  Pinc- 
pinc,  pinc-pinc."  Ydych  chwi'n  adnabod  yr  aderyn  ?  WeÌ,  dyna'r 
ji-binc.  Enw  bach  digri,  onide  ?  Dyna  fel  y  galwem  nì  ef  pan  yn 
blant  ^artref  yn  Nhal  y  Bont,  Enw  plant  Llanarmon  arno  ydyw 
"  spinc."  Cafòdd  yr  enwau  yma  am  ei  fod  yn  gwaeddi  "  pinc-pinc," 
neu  "  spinc-spinc,"  o  hyd  pan  wedi  cael  ofn,  neu  wedi  ei  gyffroi. 
Ei  ofn-gri  roddodd  iddo  yr  enwau.  Mae  enwau  Cymraeg  ereill 
amo.  Dywedaf  wrthych  beth  ydynt  yn  nes  ymlaen.  Eí  enw  Saes- 
neg  cyftredin  ydyw  chaffinch, — Mr.  Chaf  Finch ;  ond  y  mae  arno 
enwau  lleol,  megís  "spink."  "spinx,""twincV'"charbob,"  "tinli," 
a  "  pinl(-pink." 


324  CYMRU'R    PLANT. 

Gadewch  i  ni  'rwan  edrych  ar  ei  liwiau,  tra  y  mae  yn  ein  hymyl. 
Mae  ganddo  yntau  wasgod  goch, — gwasgod  goch  o  liw'r  gwin,  nid 
o  liw'r  orangâ  fel  un  robin.  Pa  un  o'r  ddwy  yw'r  ddelaf,  dywedwch  ? 
iyfae  ysmotyn  du  rhwng  bôn  ei  big  a  chopa  ei  ben.  Llwyd-las  yw 
ei  ben  a'i  warr ;  lliw  cnau  ceífylau  sy  ar  ei  gefai,  a  gwyrdd  yw  ei 
fontin.  Du  yw  ei  gynffon;  a  duon  yw  ei  edyn,  gyda  dau  ribyn 
gwyn  fel  arian  ar  draws  pob  un.  Dyna  i  chwi  siaced  dlos  firaith 
roddodd  Duw  i'r  aderyn  1 

Am  fod  ei  edyn  yn  /rü/i  o  ddu,  a  gwyn,  a  melyn,  gelwir  yr  aderyn 
mewn  Uawer  o  fannau  yn  '*  asgell  firaith/'— enw  digon  tlws.  Am 
fod  dau  ribin  gwyn  mor  loyw  a'r  arian  ar  bob  un  o'r  edyn  gelwir 
ef  weithiau  yn  ''asgell  arian," — dyna'r  enw  tlysaf.  "Ji-binc"yw 
fy  hoíf  enw  i  arno,  am  mai  dan  yr  enw  hwnnw  yr  wyf  yn  cofío'r 
aderyn  gyntaf. 

Edrychwch.  Mae'r  aderyn  yn  hedeg  o'r  Uwyn  i  frígyn  uchaf 
onnen  sy  gerllaw,  ac  yn  dechreu  canu  ei  gftn  serch  dros  yr  hoU  le. 
Gwneir  ei  gftn  i  fyny  o  ryw  hanner  dwsin  o  nodau  byríon.  Mae  y 
nodau  cyntaf  yn  union  yr  un  fath,  a'r  un  hyd.  Ar  y  nodyn  olaf  ond 
un  mae  yn  codi  ei  lais  fel  pe  buasai  mewn  hwyl  fawr.  Ar  y  nodyn 
olaf  mae  yn  gostwng  ei  lais  yn  raddol,  fel  mai  prin  y  clywch 
ddiwedd  y  gftn, — mae  yn  ymdoddi  yn  naturiol  i'r  awyr.  Cana'r 
nodau  ar  draws  eu  gilydd,  yn  gyflym  gyflym  fel  y  gwynt.  Mae  yn 
eu  "rattlo"  aUan  ar  un  anadl.  Yna  mae  yn  cymeryd  ei  wynt  am 
eiliad  neu  ddwy,  ac  yn  mynd  dros  yr  un  gftn  drachefn,  dro  ar  ol 
tro,  heb  symud  o'r  fan.  0*r  diwedd  dacw  fe  yn  cymeryd  ei  aden 
ac  yn  hedeg  ymaith  chwap  o'n  golwg.  Yr  ydym  yn  bloeddio  ar  ei 
ol,— '*  Diolch  i  ti,  ji-binc,  am  dy  gftn.    Dyro  i  ni  dinc  eto  toc." 

Nid  yw  cftn  y  ji-binc  mor  dyner  a  chftn  robin.  Cftn  fyw,  iach, 
hoew  ydyw,  fel  ding-dong,  ding-dong  cloch  priodas.  Mae  cjm 
sionced  a'r  ji-binc  ei  hunan.    Ar  ol  ei  chlywed  unwaith  cofír  hi'n 

Íir.  Nid  yw'r  ji-binc  yn  canu  yn  y  gaeaf,  ond  os  gwelwch  yr 
deryn  y  tymor  hwnnw  daw  ei  gftn  yn  fyw  i'ch  meddwl,  a  byddwch 
yn  barod  i  waeddi, — <<Dyro  i  ni  gftn  'rwan,  ji-binc."  Ond  wnaifl  e' 
ddim.  Mae  ei  deiyn  aUan  o  diwn  y  pryd  hwnnw.  Ni  fedr  ji-binc 
ganu  ond  pan  yn  caru. 

Aderyn  bychan  sionc  yw'r  ji-binc.  Mae  wrthi  o  hyd  ac  o  hyd. 
Nid  yw  byth  yn  segur.  Mae  yn  hedeg  ac  yn  picîo  yma  ac  acw 
beunydd  a  byth.  Nid  yw  yn  gwybod  beth  yw  dìogi.  Yn  y  gaeaf 
daw  at  ein  tai  fel  robin  i  ymofyn  am  damed.  Ond  cyn  pigo  dim 
mae  yn  edrych  i  bob  cyfeiríadi  ac  yn  gwyUo  a  gwrando  a  oes 
perygl.  Os  clyw  ddim  ond  cnoc  isel  yr  awel  ar  y  ífenestr,  neu 
rugi  y  ddalen  leiaf  draw,  mae  ar  ei  aden  mewn  eiUad,  a'i  galon  yn 
ei  wddw.    Os  daw  at  eich  tŷ  i  fegian  teflwch  damed  iddo  yntau. 


CYMRU'R    PLANT.  325 

'Rwyf  yn  gwybod  atn  nyth  ji-binc  dipyn  yn  uwch  i  fyny,  mewn 
draenen  wen.  Awn  yno  i'w  gweled, — mae  yn  werth  edrych  ami. 
Dyma'r  llwyn.  Mae'r  deryn  wedi  cuddio'r  nyth  mor  gyfrwys, 
rhwng  y  cangau  a'r  dail,  fel  nas  medrwn  ei  gweled  heb  fyned 
i'w  hymyl  yn  glos.  Awa  yn  nes.  Gyda  ein  bod  yn  cyffwrdd  y 
Uwyn,  ac  yn  cael  cip  ar  y  nyth,  mae'r  aderyn,— yr  iar. — ^yn  picio 
o  honi  yn  wyllt,  ac  yn  gwaeddi»  <'Pinc-pinc,  pînc-pinc."  Gyda 
pinc-pinc  cyntaf  yr  iar,  wele'r  ceiliog  yn  rhuthro  i'r  lle  o  rywle, 
yntau  yn  gwaeddi,  '*  Pinc-pinc,  pinc-pinc,"  fel  pe  y  gotynnai, — ''  Be' 
s/n  bod,  gariad  ?  Be'  s/n  bod  ?  A  oes  yna  elynion  ? "  "  Pinc- 
pinc,  pioc-pincl"  ebe  hithau,  fel  pe  yr  atebai, — '*Oes,  oes;  dacw 
nhw ;  cadw  draw,  da  thi  I "  Mae'r  ddau  dderyn  wedi  gwylltio  yn 
deg.  Hedant  o  Iwyn  i  Iwyn,  ac  o  gangen  i  gangen.  Maent 
weithiau  yma,  maent  weithiau  acw,  ac  yn  gwaeddi  "  pinc-pinc "  yn 
fyddaroL  Daw  adar  ereill  i'r  lle  i  edrych  beth  yw'r  mater,  ac  unant 
hwythau  bob  un  yn  yr  wbwb.  Wel,  dyma  fíril  ''Tewch,  adar 
bychain/'  meddwn,  **  wnawn  ni  ddim  byd  i'ch  nyth.  Nid  oes  eisie 
arnom  ond  jus^  edrych  arni,  -  mae  son  am  dani, — ^i  weled  eich 
gwaith.  Awn  ymaith  yn  union  wed'yn."  Ond  waeth  beth  a 
dd)nvedwn,  pinc-pincio  wna'r  adar  ofnus  o  hyd.  Felly  wnawn  ni 
ddim  aros  gyda'r  nyth  ond  cyn  fyrred  ag  y  medrwn.  Waeth  i  ni 
heb  boeni  yr  adar,  druain,  yn  rhy  hir. 

Dodwyd  y  nyth,  fel  y  gwelwch,  ar  florch  uchel  yn  y  llwyn.  Mae 
cangau  cas,  pîgog  o'i  hamgylch.  Gwnawd  hi  o  fwswgl,  a 
gwreiddiau  mftn,  a  glaswellt  sych.  Mae  wedi  ei  leinio  ft  gwlan,  a 
rhawn  ceífylau,  a  phlu ;  a'i  thu  allan  wedi  ei  frychu  ft  chen  arian  y 
coed.  Mae'r  ji-binc,  chwi  welwch,  yn  grefftwr  dan  gamp, — un  o'r 
crefftwyr  gore  ym  myd  yr  adar.  A  welwyd  erioed  nyth  harddach 
na  hon  ?  Edrycha  fel  pe  buasai  wedi  ei  moldio  gan  mor  fedrus  y 
mae  y  mwswgl,  a'r  gwreiddiau,  a'r  gwellt  wedi  eu  gweithio  i'w 
gilydd.  Mor  grwn  a  llyfn  yw  ei  hystafell  a  chwpan;  ac  mor 
esmwyth  a  glwth.  BuV  adar  bythehios  gron  yn  ei  gwneyd,  y 
ceiliog  yn  cario'r  defìnyddiau,  a'r  iar  yn  eu  gosod  wrth  eu  gilydd. 
Oni  fuasai  yn  dro  gwael  ei  thorri  ar  ol  trafierth  fawr  yr  adar  yn  ei 
Uunio  ?  Wrth  godi  ar  ílaenau  ein  traed,  ac  edrych  iddi,  gwelwn 
fod  ynddi  bump  o  wyau.  Rhyw  Ifts  llwydaidd  yw  eu  lliw,  ac  wedi 
eu  ysmotio  ft  llwyd  dwfn,  a  choch  i  liw'r  gwin. 

Cyn  myned  oddi  yma  edrychwch  unwaith  eto  ar  y  nyth.  Onid 
yw  yn  dwt  ?  Onid  yw  yn  dlos  rhwng  y  dail  ?  Onid  yw  yn  rhyfedd 
fod  aderyn  bychan  wedi  medru  gwneyd  gwaith  mor  gampus,  heb 
erfyn  ond  ei  big,  ac  heb  gwmpas  ond  ei  fron  ?  Nis  medrai  dyn,  pe 
buasai  wrthi  drwy  ei  oes,  wneyd  nyth  aderyn.  Ac  onid  yw  yn 
rhyfedd  fod  cywion  blwydd  yn  medru  gwneyd  nyth  y  tro  cyntaf 


326  CYMRU'R    PLANT. 

mor  berffaith  a  chryno  a  hen  adar  sy'  wedi  bod  wrth  y  gwaith  am 
flynyddoedd  ?    Pwy  sy'  yn  eu  dysgu  ? 

Pw7  ddysgodd  yr  edn  i  wneyd  ei  nyth 

0  fwswgl,  a  gwlan,  a  chenn  P 
Pwy  a'i  dysgodd  i'w  hulio  â  phluf  a  rhawn, 

A'i  ohuddio  rhwng  cangau  j  pren  P 

Onid  Duw  a  greodd  7  deryn  hardd  P 

Onid  Ef  wnaeth  ei  edyn  brith  P 
Wel,  yr  Hwn  roddodd  iddo  wiag  mor  ddel, 

A'i  dysgodd  i  Innio  ei  njth. 

Y  Duw  roddodd  liw  7  wawr  ar  ei  fron, 

Ac  a  diwniodd  ei  delyn  fw^n, 
A'i  d^sgodd  i  osod  cr^d  ei  rai  bach 

Tn  ddirgel  dan  ir-glog  7  llw^n. 

R.  MORGAN. 


AWMJ4OI9     HIRAETH. 

"  'T)^^^  m^nd,  'rw7'n  m^nd,"  medd  ^r  heulwen  dlos, 
Xl;    Dan  wrido'r  gorwel  ar  fln  nos ; 
M^n  gludo  Uawen^dd  i'r  m^rdd  87'  mhell, 
Ond  dTwed  wrth  f  achlud  am  dd^dd  s^dd  well ; 
0w7d  7nnom  awelon  o  hiraeth  b7w, 
Am  hafdd^dd  tragw^ddol  Paradw^s  Duw. 


<( 


t< 


• 

'Rw7'n  m^nd,  'rwy'n  m^nd,"  medd  ^r  hafdd^dd  llon, 

A  delw'r  nefoedd  ar  ei  fron  ; 

Mae'i  del^n  a'i  flodau  ^n  m^nd  i  ffwrdd, 

Ond  gwenau  ei  fendith  7W  gwledd  efn  bwrdd ; 
Ow^d  7nnom  awelon  o  hiraeth  b^w, 
Am  hafdd^dd  tragw^ddol  Paradw^s  Duw. 

'Rw7'n  m^nd,  'rw^'n  m^nd,"  medd  7  wennol  fw^n, 

A  goleu  dw^fol  greddf 'n  ei  dw^n ; 

Birn  Uonni  ein  calon  o  flaen  ein  dôr, 

Ond  chwilia  am  nefoedd  haf  dros  7  môr; 
Gw^d  7nnom  awelon  o  hiraeth  b^w, 
Am  hiädd^dd  tragw^ddol  Paradw^s  Duw. 

"  'Rw7'n  m^nd,  'rw^'n  m^nd,'*  medd  pererin  blin, 

A  "  Phen  Oalfaria  '*  ar  ei  fln ; 

Mae'n  canu'n  ei  garpiau,— ''  Dal  fl  i'r  lan," 

Ond  gwisgoedd  gogoniant  gaiff  ^n  7  man ; 
Gw7d  7nnom  awelon  o  hiraeth  b^w, 
Am  hiädd^dd  tragw^ddol  Paradw^s  Duw. 

T  Baia.  Bicha&d  ab  Huoh. 


CYMRU'R    PLANT.  3^7 

OTMRT     ODDIOARTRBF. 

XI     JOHN   6RIFFITH. 

'^  Gwyn  eu  bjd  y  rhai  addfwyii,  canjs  hwy  a  etiíeddant  7  ddaear." 

YMIS  diweddaf  adroddais  hanes  un  o  lenorìon  enwocaf  Prydain, 
a'r  mis  cynt  hanes  un  o  forladron  mwyaf  beiddgar  y  moroedd, 
y  mis  hwn  dywedaf  hanes  un  nas  gŵyr  y  byd  odid  ddim  am  dano. 
Mae  ei  enw  bron  a  llithro  o  gof,  ond  y  mae  yn  un  o'r  gweithwyr 
dyfal  a  gostyngedig  hynny  s/n  wir  halen  y  ddaear. 

Ganwyd  John  Grìffith,  Mai  21,  1713,  yn  sir  Faesyfed.  Yr  oedd 
ei  rìeni  yn  bobl  dduwiol  iawn,  ac  yn  Grynwyr.  O'r  seithfed  flwydd 
ymlaen,  yng  nghwmni  ei  rìeni,  teimlodd  y  bachgen  John  Grìffith 
garìad  Duw.  Pan  oedd  yn  dair  ar  ddeg  oed,  daeth  cyfaill  i'w 
gartref  oedd  wedi  byw  yn  Pennsylyania,  a  chododd  awydd  mawr 
ynddo  am  ymfudo,  er  fod  ei  dad  hofF  yn  erbyn  iddo  adael  ei  gartref. 
Yn  1726  cymerodd  long  yn  Aberdaugleddyf,  a  bu  wyth  wythnos  ar 
y  môr.  Daeth  ewythr  iddo  o'r  enw  John  Morgan,  oedd  yn  byw  ger 
rhiladelphia,  i'w  gyfarfod;  ac  ymgartrefodd  gyda  modryb  iddo, 
gan  ddilyn  ei  grefi  fel  gwehydd. 

Aeth  yn  ddifater  am  ennyd  am  grefydd  ei  dad  a'i  tam.  Ond,  pan 
yn  bedair  ar  bymtheg  oed,  dwyshawyd  ei  feddwl ;  teimlodd  yn  ei 
enaid  y  gallu  s/n  abl  i  newid  dyn.  Wedi  Uawer  o  ing  meddwl  am 
ei  gyflwr,  daeth  i'r  goleuni,  ac  ynddo  y  rhodiodd  mwy.  Teimlodd 
awydd  i  gasglu  defaid  i  Fugail  Israel»  ac  aeth  i'r  byd  a'i  enaid  yn 
llawn  o  hedd  yr  Ysbryd  Glân. 

Cafodd  lawer  traUod,  curodd  ystormydd  enbyd  amo,  ond  yr  oedd 
y  goleuni  hwnnw  yn  goreuro  pob  cwmwl  ac  yn  rhoddi  ystyr  newydd 
i  ^b  peth.  Teithiodd  ymysg  ei  gydgrefyddwyr,  ac  ymysg  Pres- 
byterìaid  bucheddol  Lloegr  Newydd,  a  erlidiasent  ei  frodyr  gynt. 
Weithiau  yr  oedd  ganddo  genadwrì  anorchfygol,  dro  arall  byddai'n 
hoUol  ddistaw  yng  nghanol  y  cannoedd  ddaethent  i'w  wrando. 

Yn  nechreu  Hydref.  1747,  hwyUodd  yn  ol  i  Brydain.  Yr  oedd 
yn  rhyfel  rhwng  Prydain  a  Ffrainc,  a  gwelent  long  rhyfel  Ffrengig 
yn  eu  hymUd.  Oherwydd  difrawder  eu  capten,  daUwyd  hwy,  a 
chymerwyd  hwy  i  Bayonne.  Gwrthododd  y  Crynwr  dynnu  ei  het  i 
neb,  gwrthododd  fynd  i'w  <<temlau  eilunod,"  dadleuodd  yn  selo;^  yn 
erbyn  eu  hoffeirìaidi  ond  catodd  gyrraedd  Lloegr  erbyn  dydd 
cyntaf  1748. 

Aeth  adref  i  sir  Faesyfed,  wedi  pedair  blynedd  ar  hu^ain  o 
absenoldeb.    Yr  oedd  ei  anwyl  dad  wedi  marw  ers  tair  blynedd, 


328 


CYMRU'R     PLANT. 


ond  yr  oedd  y  cyfarfyddiad  rhyngddo  a'i  fam  fel  cyfartyddiad  Joseph 
a  Jacob.  Yr  oedd  ei  fam  yn  orfoleddus  falch  o'i  weled,  yn  enwedig 
gan  ei  fod  yn  dod  adre  i  bregethu'r  efengyl. 

Ymdaílodd  i'r  gwaith  o  adfywio  cynulleidfaoedd  gwyw  y  Crynwyr 
drwy'r  ynysoedd  hyn.  Gwaith  caled  oedd  eu  galw  oddiwrth  y 
bydolrwydd  a'r  esm^iTthyd  oedd  wedi  llithro  drostynt,  a  chodi  eu 
Uais  yn  ddewr  yn  erbyn  y  rhyfela,  a'r  cyfreithio,  a'r  rhagrithio  oedd 
mor  boblogaidd  yn  y  blynyddoedd  hynny.  Weithiau  dirdynnid  ei 
enaid,  ac  ni  fedrai  ddweyd  gair ;  eisteddai'n  fud  a  thruan  ynghanol 
cannoedd  ddaethai  i'w  wrando.  Dro  arall  byddai'n  orfoledd  mawr 
amo.  Weithiau  cyhuddai  gynulleidfa  o  fydolrwydd  a  chaledwch; 
dro  arall  condemniai  ddyn  wrth  ei  enw.  Unwaith  daeth  dros  y 
mynydd  o  Faesyfed  i  Geredigion,  a  chondemniodd  grefyddwr  uchel 
ei  brofTes,  er  na  welsai  ef  erioed  o'r  blaen.  Danghosodd  amser  ei 
fod  yn  iawn. 

Teithiodd  ar  hyd  ei  fywyd,  nid  oedd  taith  o  fìl  o  filltiroedd  yn 
ddim  iddo.  Yn  ystormydd  Cymru  a  Gogledd  Lloegr,  yng  ngwlaw 
yr  Iwerddon  ac  yn  nhymhestloedd  y  Werydd,  cawn  ef  yn  myned, 
weithiau  i  draethu  ei  genadwri,  weithiau  i  <<roddi  esiampl  o 
ddistawrwydd." 

Pan  yn  drigain  oed,  yr  oedd  yn  rhy  fethedig  i  deithio  ychwaneg. 
Eisteddodd  i  lawr  i  adrodd  helyntion  ei  yrfa,  mor  arw  y  bu  arno,  ac 
mor  dda  y  bu  Duw  wrth  ei  enaid.  Yna,  yn  ebrwydd,  hunodd, 
Mehefín  iy,  1776;  a  chladdwyd  ef  ym  mynwent  y  Crynwyr  yn 
Chelmsford. 

Mae  enwau  milwyr  yr  oes  greulon  a  rhyfelgar  honno  ar  gael  yn 
y  Ilyfrau  ysgol  ddarllennir  gan  ein  plant.  Nid  yw  mynwentydd  y 
Crynwyr  ond  Ilanerchau  gwyrddion  anghofíedig.  Ond  eiddo  eu 
pregethwyr  diflin,  egwyddorol,  ac  addfwyn  hwy  fydd  y  ddaear, 
mor  sicr  a  fod  y  da  yn  graddol  orchfygu'r  drwg. 


JSMYJN. 


IESÜ  croeshoelìedig, 
Mae  áj  gariad  &\iá 
Wedi  rboi'n  garedig 
Fywyd  i'r  hoU  îyá, 

Ti  all  ennyn  jnnom, 
Awydd  caru  'nol ; 

Gwrando'n  dyner  amom, 
Oymer  ni  rth  gôl. 


Gwna'n  calonnau'n  gynnes 

Atat,  er  pob  loes, — 
Ar  dy  dawel  fynwes, 

Dysgwn  iaith  y  Groes. 

Gwna'n  calonnau  euog 

Fel  dy  galon  di ; 
Hyn  yw'n  gweddi  ffyddiog,— 

Gwrando  ar  ein  cri. 

B.  G.  NicHOLSOif. 


CVMRU'R  PLANT. 


SBB     6WIB. 

BUOCH  aml  dro,  ar  noswaìth  dyner,  dawel,  rewllyd,  a  chlir,  yn 
syllu  o'r  tywyllwch  dudew  ar  afrífed  ser  uwchben,  a  neb  ond 
y  chm  a'r  dylluanod  pell  yn  torri'r  distawrwydd.  Ond  O,  dacw 
seren  dlos  yn  syrthio  o  g^anol  yr  awyr,  neu'n  g^ibio  tua'r  gorwel 
draw,  a  chynfFon  ddisE;laer  o'í  hol  Beth  yw,  tybed }  Seren  wib 
sydd  hof!  enw  ami.  Ond  i  chwi  ddyfal  syllu  aro  ysbaid  o  atnser, 
cewch  weled  llawer  o  honynt  yn  saethu,  un  yma  ac  un  acw,  o 
wahanol  bwyntiau  ya  y  nef  serenawl.  Pe  gwelech  y  darn  bychan 
o  fater  o'r  hwn  y  mae'r  seren  wîb  yn  gyfansoddedig,  synnech  at  ei 
fychander.  Nìd  yw  fwy  na  dwrn  feallai;  ac  yn  aml  y  maent  o 
faînt  {rronynau  gwenith  neu  dywod  glan  y  môr,  ac  y  maent  mor  amled 
a'r  tywod  o  ran  hynny. 

Dywed  seryddwyr  wrthym  mai  damau  o  fater  neu  gymys^edd  o 
fetaloedd  ydynt,  cyffelyb  i  fetaloedd  ein  daear  n),  sef  h^am,  nickel. 


330  CYMRU'R    PLANT. 

cobalt,  a  llawer  ereiU.  Nid  oes  un  gronyn  o  fater  yn  y  gwagle 
diderfyn  yn  sefydlog;  pe  felly  y  bae,  byddent  yn  hoUol  groes  i 
ddeddftau  anianyddoL  Symud  ar  ei  daith,  o'r  naiU  gwr  i'r  UàSì, 
wna  pob  demyn,  mewn  ufudd-dod  i  ddeddf  Newton,  boed  y 
demyn  mater  gymaint  a'r  haul  ei  hun,  neu  ond  brycheuyn  anweledig. 
Llenwir  y  gwagle  anherfynol  ft'r  darnau  mftn  hyn,  gwibiant  yma  ac 
acw,  o'r  naiU  fan  i'r  Uall,  ft  chyflymder  mellt.  Ambell  dro  daw 
rhai  o  honynt  i  gymdogaeth  ein  daear  ni,  a  deUr  hwynt  gan  y 
ddaear  ei  hun,  hynny  yw,  mae  atdyniad  y  ddaear  yn  drech  na  hwynt, 
a  ther^ant  eu  hoes  ar  noson  dawel  Pan  gantyddwch  chwi  y 
seren  dlos,  dyna'r  pryd  y  c^rrhaeddant  y  ddaear,  rhuthrant  drw/r 
awyrgylch  ft  chyflymder  bwleden  o  gyflegr,  arafír  eu  cyflymder  gan 
awyrgylch  y  ddaear,  hyd  oni  chyrhaeddant  hanner  íFordd  drw<Kld, 
troir  hwynt  yn  ronynau  llwch. 

Pan  weUr  seren  wib  gyntaf  gan  drigoUon  y  ddaear,  dechreua  ei 
thaith  yn  uchelderau  yr  aw^nrgylch,  yna  teithia  drwodd  yn  belen  o 
dftn  disglaer,  a  gweUr  y  Uwch  yn  y  gynflon  wedi  diflannu  o'r  seren 
yn  Uwyr  Nid  pelen  o  dftn  yw  yn  y  gwagle,  twymnir  a  thennir  y 
mater  yn  ei  daith  drw/r  awyrgylch,  oherwydd  fod  á  ysgogiad 
chwym  yn  gwneyd  iddo  rwbio  yn  erbyn  yr  awyr. 

Mae  cymaint  o  ser  gwib  yn  y  gwagle  ag  sydd  o  benweig  yn  y 
môr ;  rhuthrant  yma  ac  acw  ft  chyflymder  oTnadwy,  hyd  oni  rwydir 
rhai  ò  honynt  gan  awyr  deneu  ein  daear  ni.  Disgrifir  eu  gwibiadau 
yn  brydferth  gan  y  baîrdd  Emrys, — 

'*  Dirif  gomedau  ar  hynt, 
Heibio'r  ser  a  brjBiirant ; 
GenhadoD  gloewon  drwy  neiüog  leoedd, 
A'r  wibiadau'n  ymweled  â'r  bydoedd ; 
Gan  gTfarch  ser  fil  miloedd— ymwibiant, 
Teithiant,  a  chwalant  drwy'r  holl  ucheloedd." 

Os  bydd  y  mater  metalaidd  o  faint  anferth  cyn  cyfiwrdd  ftg  awyr 
y  ddaear,  geiU  derayn  o  hono  gyrhaeddyd  y  ddaear  cyn  dadfdlio 
o  hono'n  llwyr.  Cafwyd  nifer  luosog  wedi  taro  y  ddaear,  er  mai 
ychydig  vw  nifer  y  rhsû  ganfyddwyd  yn  disgyn.  Gwlawir  hwynt 
wrth  y  miUynau  ar  y  ddaear  yn  ddyddiol,  yn  Uwch  ar  dir  a  môr. 

Ar  adegau  o'r  flwyddyn  aiff  y  ddaear  drwy  filiwnau  o'r  mftn 
gerrig  hyn,  y  rhai  a  deithiant  yn  eu  cylch  rheolaidd  o  gwmpas  yr 
hauL  Aiff  heibio  Uu  a  elwir  y  Leonidiaid  y  mis  hwn,  delir  hwynt 
yn  awyr  y  ddaear  cydrhwng  y  i2fed  a'r  ijfed;  ac  ond  i  chwi  s]^lu 
tua  chydser  y  Llew  yn  y  dwyrain  oddeutu  dau  y  bore,  ond  odid  na 
welwdi  nifer  o'r  gwib  ser  prydferth  hyn  yn  gwibio  yma  a  thraw. 

SlGMA. 


CYMRU'R    PLANT.  331 

TWMI     BACH     BBNGOOH. 

Gaw  T.  H.  Thomas,  b.c.a.  {Arhmydd  Pmygofm») 
iy.     6WAEDD    DDISITHR. 

AETHUM  innau  gyda'r  orymdaith.  Cerddai  y  dynion  yn 
Sfyflym.  Nid  oedd  Twmi,  druan»  a'r  damau  haiarn,  ond 
baich  bychan  iddynt  hwy.  Wrth  basio  pob  bwthyn  ar  ochr  y  ffordd, 
deuai'r  un  cwestiwn  ac  ateb, — 

"  Pwy  yw  e  ?  ' 

"  Twmi  bach  Bengoch." 

"  Dyn  anwyl  I " 

Yn  fuan  yr  oeddym  yn  agoshau  at  gartref  Twmi,  bwthyn  gwyn- 
galchog  to  gwellt,  a  golwg  hynafol  arno,  a  gardd  o'i  fl^en,  lawn  o 
flodau  hen  ffasiwn.  Yr  oedd  cenhadon  wedi  mynd  o'n  blaenau  i 
ddweyd  wrth  fam  Twmi  ei  fod  yn  dod.  Gydag  ychydig  ymdrech» 
a  thipyn  o  ddilynwch,  daeth  y  dynion  â'u  baich  i'r  ty,  a  gosodasant 
ef  ar  hen  fwrdd  ddarparesid  iddo,  fel  pe  buasai'n  taich  trwm. 

Eisteddai'r  fam  yn  syth  yn  ei  chadair  gegin,  ac  edrychai  ar  y 
cwbl  heb  ddeigryn.  Dynes  fechan  deneu  oedd;  ac  yr  oedd  ei 
gwallt  eto'n  ddu,  er  mai  plentyn  ei  chanol  oed  oedd  Twmi.  Yr 
oedd  ei  gwyneb  yn  felyn  a  chreithiog,  a  llygaid  duon  ymhell  yn  ei 
phen ;  yr  oedd  ei  dwylaw  bychain,  a  gwythiennau  mawr  yn  croesi 
eu  gilydd  ynddynt,  ar  ei  gŵn  du,  oedd  wedi  wisgo  ar  ol  ei  hym- 
weliad  cyntaf  âV  pwU.  Er  ei  bod  ar  y  pryd  wedi  ei  pharlysu  gan 
ofíd  am  ei  hunig  blentyn,  a'i  hunig  berthynas  (canys  nid  un  o'r  ardal 
hon  oedd),  yr  oedd  yn  amlwg  ei  bod  yn  wraig  o  ynni.  O'i  chwm- 
pas  gwibiai  geneth  ieuanc,  a  gwallt  du  garw,  a  Uygaid  cochion 
iawn,  yn  ceisio  gwneyd  cymwynasau  mewn  duU  anwybodus  a  dilun ; 
y  hi  cíedd  Mary  Edwards  y  go,  a'i  rhòsyn  gwyn  hi  oedd  Ifans  y 
diacon  wedi  roi  yn  arch  Twmi. 

Eisteddodd  mam  Twmi  yn  ei  chader,  gan  bensynnu,  nes  daeth 
Ifans  i  me  vn.  Dechreuodd  sîarad  âg  ef  mewn  Uais  isel  iawn,  gan 
ofyn  iddo,  fel  y  dywedodd  wrthyf  wedyn,  adrodd  iddi  yr  hoU  hanes 
am  fel  y  cawd  Twmi.  Gofynnodd  iddo  yn  enwedìg  a  oedd  wedi 
brifo  yn  arw,  ac  a  oeddynt  wedi  ei  adnabod  ar  unwaith.  Teimlai 
Ifaas  fod  yn  iawn  iddo  roddì  tipyn  o  ddychymyg  yn  yr  hanes ;  ac 
erfynîodd  arni  beidio  meddwl  am  weled  ei  mab.  Dywedodd  mai 
peth  ofer  oedd  hynny,  a  dolurus  iawn  i  deimlad. 

**  Yr  ydych  wedi  helpu  Twmi  a  minne  bob  amser/'  meddai,  ^'  a 
rhaid  i  mi  wneyd  fel  yr  ydych  yn  dweyd,  a  pheidio  ei  weled." 

Yna,  am  eiüad,  wylodd  yn  chwerw,  gan  siglo  ei  hun  yn  ol  ac 


332 


CYMRU'R  PLANT. 


ymlaen  ar  y  gader.  Yna,  gyda'r  un  sydynrwydd,  peidiodd  a  wylo, 
sychodd  ei  dagrau  ft'i  harfledog,  ac  ertyniodd  ar  bawb  eistedd  i 
lawr  a  chymeryd  bwyd.  Gwrthododd  pawb, — ^yr  oedd  rhywbeth 
yn  ddìeithr  yn  y  wraig  unig  fedrai  feddiannu  ei  hun  mor  dda, — ac 
aethant  allan  bob  yn  un,  heb  ddweyd  dim,  ond  gan  edrych  yn  drist. 

Arhosodd  Ifans  a'i  wraig, — yr  hon  oedd  wedi  dod  i  mewn,  gyda 
hi ;  a  gwnaeth  Mary  Edwards  ei  goreu  i  wneyd  te,  gan  adael  i 
bethau  syrthio,  ac  ysgaldio  ei  dwylaw  ft'r  dwfr  poetb,  a  wylo  o  hyd, 
hyd  nes  y  gyrrodd  Mrs.  Ifans  hi  adre'. 

Daeth  y  nos.  Gwrthododd  y  wraig  fach  felen  gynnyg  Mrs.  Ifans 
i  aros  gyda  hi,  er  taered  oedd.  Gwrthododd  hefyd,  yn  groes  i  bob 
arfer,  gynnyg  ei  chymdogion  i  wylio'r  coríf.  Ac  o'r  diwedd  cauodd 
y  drws  ar  yr  olat  o'i  chyfeillion,  ac  eisteddodd  i  lawr  i  deimlo 
chwerwder  unig  ei  chalon  ei  hun. 

Yr  oedd  y  pentre'n  llawn  o  alarwyr.  Mewn  llaw^r  bwthyn 
gorweddai'r  enillwr  bara'n  farw.  Mewn  rhai  ereiU  eisteddai 
gweddwon,  yn  disgwyl  swn  y  Uuaws  traed  yn  dwyn  newyddion 
drwg  neu  ddarnau  maluriedig  eu  gwyr.  Yr  oedd  goleuni  yn 
ffenestr  pob  bwthyn,  a  galaru.  Na,  ni  welid  goleuni  yng  nghartref 
Twmi  bach  Bengoch. 

Tua  thoriad  y  bore,  daeth  un  ysgrech  galonrwygol  ar  hyd  yr 
heol.  Nid  yw  gwaedd  sydyn  gwraig  yn  beth  anariferol  ar  adegau 
fel  hyn;  ond  gwnaeth  y  waedd  ingol  hon  i  lawer  godi,  a  mynd 
allan  o'u  tai. 

Meddyliai  rhsd  i'r  waedd  ddod  o'r  bwthyn  tywyll,  a  churasant  y 
drws ;  ond  ni  chawsant  ond  ateb  fod  popeth  yn  iawn  yno.  Ac  ebe 
hen  wr, — "  Y  cyhiraeth  oedd  e'." 


DYMUNIAD. 

CyflwTnedìg  i  Miss  Lizzie  Williams,  Ty'm    7   FÍTnnon,    Nant   Peris,    ar   ei 
hTmadawiad  i  Lnndain,  Tachwedd  15, 1904. 


LIZZIE  fâd,  a'i  Uygaid  Uon, 
Hoff  eneth  o  Tj'n  y  Ffynnon ; 
Hael  ei  gwên,  un  anwyl  gu, 
Wech  wyryf  hawdd  ei  chani ; 
Nid  un  o  ffyrdd  hoeden  ffol, 
Ond  menyw  dra  dymunol. 


Hon  yn  wir  siriolai'n  Nant, 
Wyl  eneth,  o'í  hadloniant ; 
Ehyw  le  dwl.  er  haul  y  dydd, 
Heb  honna,  f^dd  i*n  beunydd ; 
0  dy  goUí,  Lizzie  lon, 
Goelia,  bydd  hiraeth  oalon. 


Boed  i  ti,  fy  Lizzie  lon, 

Oes  euraidd,  lawn  cysuron ; 

Mwyniant  i  ti  ddymunaf, 

A  hir  oes  o  dyner  haf ; 

Rhodded  lon  o  hinon  haf,— ar  dy  ben, 

'N  fywyd  Uawen  heb  y  gofíd  Ucoaf . 

0.  H.  J0NE8. 


CYMRU'R    PLANT.  333 

Y^  GJBORGM      NIDiyJSR. 

MAE  myrdd  o  bethau  gwych  yn  digwydd  yn  rhyw  gilfach 
dawel,   rhyw  lannerch   anghysbell,   nad  yw  Uygad  daear 
fawr  byth  yn  eu  gweled.    Nofiant  foment,    fel   y  cwmwl 
gwyn,   ar  lasfaes   amser,  ac  yna,  sydyn  ddiflannant  i'r  difancoU, 
heb  adael  y  cysgod  Ueiaf  o'u  hol,  oddigerth  yng  nghalon  a  bywyd 
rhywun. 

Draw,  draw,  yn  eithafoedd  yr  Amerig,  yng  nghanol  gwyUt-leoedd 
mynyddig  CaUflornia,  yr  oedd  gẃr  o'r  enw  George  Nidiver  yn  hela. 
HeUwr  ydoedd  wrth  ei  alwedigaetb.  Yn  ei  ddilyn  yr  oedd  bachgen 
bach  o  Indiad  digartref,  yr  oedd  ef  wedi  dod  ar  ei  draws  yn  rhywle, 
yn  rhai  o'i  grwychriadau  di-ddiwedd ;  ac  yr  oedd  calon  Niaiver  wedi 
cynhesu  at  y  croengoch  bychan  amddifad ;  oblegid  crwydryn  unig 
digon  digartref  j^yw  yr  heUwr  ei  hunan,  yn  y  mynyddoedd 
ysgythrog  ac  anghysbeU  hynny. 

Yn  sydyn  rhyw  ddiwmod,  pan  oedd  y  ddau  yn  mynd  i  fyny  trwy 
ryvf  fwích  cyfyng,  a'r  creigiau  serth  yn  ymgodi  fel  muriau  casteU  o'r 
ddau  tu,  dyna  ddwy  arth  anferth, — ^y  grtzzly  beary—y  ffyrnicaf  a'r 
creulonaf  o'i  thylwyth,  yn  dod  ar  ruthr  i'w  cyfartod  yn  y  ceunant  cul. 
A  chwimder  iwrch»  ac  ft  bloedd  o  ddychryn,  dyna'r  bachgen  yn  troi 
yn  ol  ac  i  lawr  y  cwm  am  ei  ^wyd,  a'r  blaenaf  o'r  ddwy  arth  ar  ei  ol. 
Ond  yr  oedd  gaUu  dianc  oddiar  y  grtzzly  yn  beth  Uwyr  amhosibl, 
oblegid  teithiant  fel  y  march  buanaf,  a  dringant  fel  cath. 

Gan  Nidiver,  druan,  nid  oedd  ond  un  ergyd, — ^yr  un  oedd  yn  y 
gwn.  Heb  betruso  moment,  trodd,  a  chydag  aneUad  cyflym, 
marwol,  goUyngodd  y  fwled  ar  ol  erlynydd  mileinig  y  bachgen. 
Yna,  trodd  i  wynebu  yr  ail,  oedd  yn  dod  yn  safnrwth  am  dano 
yntau, — a  dim  ond  y  gwn  gwag  yn  ei  law.  Dim  ond  y  dryll  gwag, 
a'r  dwylaw  moelion.  Do,  trodd,  a  satodd  yn  ddigryn  i  wynebu  y 
grizzly  felly;  safodd,  gan  edrych  ym  myw  ei  Uygaid.  Arafodd  yr 
arthy  gan  syUu'n  syn  ar  un  feiddiai  ei  gwynebu  hi ;  ac  wrth  weled  ei 
osgedd  ddiysgog  a  thawel,  safodd  hithau.  Daliai  Nidiver  i  syllu'n 
ddewrfodd  yng  ngwynn  ei  Ilygad  Uidiog,  er  fod  ei  galon  yn  curo  fel 
tabwrdd.  AiI-g(^odd  yr  art^  ac  sül-ddynesodd,  fel  un  rhwng  dau 
feddwl,  ac  yn  methu  dirnad  pa  her-feiddiol  elyn  oedd  y  gwr  tawel 
hwn.  Ond  ni  symudai  Nidiver  fodfedd ;  ac  felly  y  bu  yn  syU-dremu 
ennyd,  ond  Uygad  y  gwron  a'i  gyrrodd  ar  ffo, — do,  trodd  yn  arat  yn 
ei  holy  ran  gynymu  i  fyn/r  cwm.  Ac  onid  oedd  George  Nidiver 
yn  haeddu  byw  ?  Onid  oedd  ei  ddewisiad  yn  un  arwrol,— yr  unig 
twled  i  achub  y  bychan,  doed  a  ddelo. 

Llanwch  eich  calon,  a'ch  cof,  mhlant  i,  a  darluniau  fel  hwn  yna, 
ac  ni  fydd  fyth  amgen  amoch  fyned  i'r  National  Gallery  i  Lundain 
i  weled  gweU.  H.  Brython  Hughes. 


334 


CYMRU'R     PLANT. 


"NEB  OND  Tl." 


Y  Geirìaa  gan 
J.  Lloyd,  TrefÇrnnon. 

DOH  Atl.     Arafa  thyner. 


S. 
S. 
A. 


n 

Neb 
Si 

Neb 
d, 


-  :r 

ond 

-  :f. 

ond 

-  :d. 


Ti, 
1. 


Ti, 

d. 


:n 

War 

.ti  :d 


War  - 

—     :Si 


Y  Gerddoriaeth  gan 
R.  W1LLIAM8,  Portdinorwic. 


n 

:r 

ed 

. 

1. 

;  — 

ed 

. 

s, 

:f. 

8      :— 

:f  .n 

s      : 

Dyg     - 

n      :— 

aist 

:r  .d 

Ti 

n     : 

Dyg-aist 

d,     :d 

Ti 

d     : 

n 

Pwy 

d 

Pwy 
81 


sydd 

:d 

sydd 

:f. 


ren 


gen 
1. 


—  ;f  .n 

—  ;r  .d 

—  :d 


—  :n 

nyf 

-  .ti  :d 

nyf 
—      :8, 


:n 


Uwyr 

ti     :d 

Uwyr 
Si     :— 


n 

:r 

1. 

j — 

yn 
8i 

:f. 

:f 

:r 

fj 
:si 


y 
:li 

7 
:f. 


n      :— 

mryd; 

d      :— 


d  .di  :n,  .8, 

yn  llwyr  f y  mryd ; 


d 

nef 
8i 


nef 
"1 


-     :t. 


oedd, 

-•fe,  :8i 


oedd, 

-  .re,  :r, 


s 

Pwy 

n 

Pwy 
d, 


8i 
Ti, 


—  ;f  .n 

a'm 

—  :r  .de 

a'm 

~  .S| :  li  .tfti 

pwy,  pwy  a'm 


8 

har 

de 

har 
li 


r 

Neb" 

f. 

Neb 


rit, 

xî_A 

wain 

:r^  J, 

wain 

:li.fe. 


-  .1.  :t, 


ond 


-     :fi 


d 

Ti, 


cres. 


ni      :8,  .8, 


8i 


ond       Ti, 


Neb  ond  Ti, 


PP 


S,  .8, 

Neb  ond 


CYMRU'R    PLANT. 


335 


f     :-     :f 
r      :—     :r 

f 

r 

:n 
:d 

Neb            ond 

ti     :-  .1,  :ti 

Ti, 

d 

• 

•                 • 

• 

Pî 


d      •—      •— 


/ 

8      :— 

:1 

Dyn 

n      :— 

er 

:ie 

Neb  ond  Ti, 


tempo. 


r    .d    :f,  .1, 


Sf 

Neb 


ni  .f|  :ni 


ond    Ti. 


Neb  ond  Ti !  ni  fynnaf  araU— 
'Rwyt  yn  fwy  na'r  oll  i  mi : 

Bywyd,  iechyd,  neu  gyBuron, — 
Bhoddaf  bopeth  i'th  gael  Di. 
Neb  ond  Ti,  &c. 


Neb  ond  Ti !  yr  Hwn  a*m  gwelodd, 
Ceisio'th  weled  yr  wyf  fl ; 

Tra  estyna  ffydd  i  fyny 
Fyth  i  fyny  atat  Ti. 
Neb  ond  Ti,  &c. 


GWSDDI    AM     OWMJSrR     IMSV. 


OAM  Rwmni'r  addfwyn  lesn, 
Ar  ìj  nhaith  trwy'r  aoial  fyd, 
Am  ei  Yabryd  i'm  goleao 

Trwy  fy  mywyd  ar  ei  hyd ; 
Credu  ynddo,  gorff^rys  amo, 

Bhoi  fy  hnnan  iddo'n  Uw^rr, 

Byw  yn  hollol  i'w  waa'naetha, 

0  f oreaddydd  hyd  yr  hwyr. 

Gẅaied  fl,  0  Arglwydd  graaol, 

Bhag  i'm  wyro  yma  a  thraw ; 
Gwna  fl'n  gryf  yng  ngwyneb  pechod, 

0,  yma£i  yn  fy  llaw ; 
DyBg  fl  greda'th  addewidion, 

Bob  yr  an,  heb  amea  dim, 
Pwyso  amynt  yn  f eanyddiol, 

Hyn  a  rydd  adedwyddwoh  im. 

(kfn  Coéd, 


Dyro  imi  ffydd  ddiysgog, 

Ffydd  a'm  deil  mewn  stormydd  cry, 
Dysg  fl  'mostwng  i'th  ewyllys, 

Byw  i'th  ogonedda  Di ; 
Dros  brydnawn  y  bydd  wylofain, 

'Ghydig  iawn  fydd  ei  barhad, 
Fw  gymara  â'r  gorfoledd, 

Ghawn  fwynhau  yn  nhy  ein  Tad. 

'Bwy'n  hiraethu  ar  adegau 

Oael  mynd  yno  í  blith  y  llu, 
011  mewn  gwisgoedd  gwynion,  disglaer, 

'N  molrr  Oen  fu  ar  Galfari ; 
Maent  tu  draw  i  farw  yno, 

üwchlaw  cwyno, — neb  yn  brudd, 
O  mi  fydd  yn  ogoneddus ; 

Gwawria,  gwawria,  hyfryd  ddydd. 

M.  Daties. 


ii6 


CYMRU'R     PLANT. 


CYMRU'R     PLANT.  337 

YN     F     DSMTASIWN. 

^  "  Yn  Dy  law  j  gallaf  Befyll." 

^/r  oedd  bachgen  ieuanc  wedi  ei  tagu  ar  aelwyd  grefyddol. 

jK  Yr  oedd  y  cynghorìon  a'r  addysg  dda,  oedd  wedi  gael  ar  yr 
aelwyd,  yn  tarddu  yn  rhosynau  prydferth  yn  ei  fywyd 
Meddai  deimladau  tyner  ac  yspryd  Uednais  a  gostyngedig.  Ym- 
agorai  ei  fywyd  moesol  hardd  yn  addawoL  Tynnai  gynlluniau 
teilwng  i  lK>b  dyn  ieuanc  eu  hefelychu,  a  ffurfìai  benderfyniadau 
teilwng  o  bob  crefyddwr.  Yr  oedd  wedi  penderfynu  na  chai  yr  un 
dydd  basio  heb  iddo  ef  neiUduo  rhyw  gymaint  o  hono  i  gymdeithasu 
â  Duw  mewn  gweddi;  ac  yr  oedd  ganddo  le  neilldueidig  i  fyned 
iddo  ar  awr  neUlduol  bob  dydd. 

Ymhen  yspaìd  o  amser,  y  mae  y  gwr  ieuanc  yn  cefhu  ar  ei  hen 
gartref  am  y  waith  gyntif  erioed,  i  ymdrechu  ennill  ychydig  gyflog 
er  ceisio  cynorthwyo  ychydig  ar  ei  rieni,  oedd  yn  yr  ymdrech  yn 
magu  tyaid  o  blant,  dan  amgylchiadau  digon  cyfyng.  Mae  wedi 
coUi  gofal  tad  a  mam,  ac  wedi  coUi  y  ddyledswydd  deuluaidd  hwyr 
a  bore,  ac  y  mae  hefyd  allan  o  gylch  yr  egwyddorì  yn  hanesion  y 
Beibl. 

Gwas  oedd  mewn  tŷ  tafam  yn  y  wlad,  lle,  a  dweyd  y  gore  am 
dano,  pur  anfanteisiol  i  ddyn  ieuanc  ddatblygu  mewn  bywyd  moesol 
a  rhinweddol.  Nid  oedd  dim  i'w  weled  yno  ond  cyfeddach  a 
meddwdod,  ac  ni  chlywid  yno  ond  Uwon  a  rhegfeydd.  Ond  dyma 
Ue  y  mae,  fel  Joseph  yn  yr  Aifft,  a'r  llanciau  yn  Bâbilon,  wedi  dod  i 
deimlo  oddiwrth  nerth  Uygredigaeth.  ac  yr  oedd  yr  ymdre'^h  yn 
myned  boethach,  boethach,  y  naiU  wythnos  ar  ol  y  UalL 

Yng  ngesail  y  bryn  y  tu  ol  i'r  tafarndy,  yr  oedd  pistyU  o  ddwfr 
rhedegog  yn  tarddu  o'r  ddaear.  Byddai  y  llanc  yn  awr  ac  eilwaìth 
yn  myned  at  y  pistyU  i  ymofyn  piseraid  o  ddwfr  at  wasanaeth  y  tŷ. 
Ar  un  ochr  i'r  pistyll  yr  oedd  agen  mewn  craig,  Ue  yr  arferai  y 
Uanc,  tra  fyddai  y  piser  yn  cael  ei  lenwi,  fyned  a  syrthio  ar  ei  liniau 
yn  yr  unigedd,  ac  agor  ei  fynwes  gerbron  ei  Dad  oedd  yn  y  nefoedd 
mewn  gweddi.  Arferai  wneyd  hyn  bob  dydd  am  ysbaid  o  amser 
Ued  faith.  Mewn  canlyniad  i  hyn,  mae  yn  cadw  ei  gymeriad  yn  lân, 
ac  yn  teimlo  ei  fod  yn  cael  nerth  i  fyw  yn  grefyddol  o  dan  y  fath 
anfanteision,  heb  gydymflurfìo  ft'r  arferion  isel  a  Uygredig  yr  oedd 
yn  byw  yn  eu  canol. 

Ond,  ryw  ddiwrnod,  y  mae  yr  ystafell  fechan  yn  y  graig  yn  cael 
ei  hesgeuluso.  Drannoeth,  mae  gormod  o  euogrwydd  yn  ei  fynwes 
i  droi  iddi,  am  yr  esgeulusdra  y  dydd  blaenorol.  Erbyn  y  trydydd 
dydd,  nid  oedd  yr  arferion  isel  a  llygredig  ddim  yn  ymddangos  mor 


338 


CYMRU'R    PLANT. 


ddrwg  ag  y  meddyliodd  ar  y  cyntaf  eu  bod.  Mae  yn  raddol  yn  dod 
i  allu  cellwair  gyda  themtasiynau  cymdeithas  y  dafarn,  a  bob  yn 
dipyn,  cymerai  ran  yn  yr  arferion  oedd  ychydig  yn  ol  yn  gashau. 
O'r  diwedd,  mae  yn  anghofío  yr  ystafell  weddi  ddirgel  yn  y  graig, 
ac  yn  cael  pleser  mewn  canu  caneuon  masweddol,  er  boddi  swn  ei 
gydwybod  oedd  yn  ceisio  tynnu  ei  sylw  i'r  ochr  arall  i'r  pistyll. 

Ymhen  amser,  cawn  ef  yn  dod  i  dŷ  ei  dad,  ar  noson  y  gyfeiUach 
greiyddoly  yn  feddw.  Y  gofìd  i'w  rìeni  ac  i'w  geraint  oedd  gweled 
y  bachgen  ieuanc  addawol  wedi  myned  i  rodio  ífordd  galed  trosedd- 
wyr,~  ni  fedr  neb  ei  theimlo  ond  a  ŵyr.  Ond  nid  o^d  yr  addysg 
grefyddol  a  dderbyniodd  wedi  colli  ei  gafael  a'i  dylanwad  yn  hollol 
arno,  a  daeth  çyn  hir  i  fod  yn  wr  ieuanc  defnyddiol  a  chrefyddol 
drachefn. 

Mor  ddifrifol  y  mae  y  Beibl  yn  rhybuddio  crefyddwyr  ieuanc,  i 
ochelyd  canlyniadau  ofeadwy  meddwdod,  a  pheidio  cellwair  a 
themtasiynauy  a  chadw  yn  glir  â'r  dechreuad  cyntaf.  "  Na  ddos 
i  Iwybr  yr  anuwiolion,  ac  na  rodia  ar  hyd  ffordd  y  drygionus; 
gochel  hi,  na  ddos  ar  hyd-ddi ;  cilia  oddiwrthi  hi,  a  dos  heibio." 
Mor  chwym  a  thanbaid  ydyw  y  rhybudd  hwn.  Y  mae  fel  cennad  yn 
dyfod  i  mewn,  ac,  heb  roddi  i  ni  amser  i  ateb,  yn  gafael  ynnom  a'n 
tynnu  o  gyrraedd  y  perygl. 

Blaenau  F/estiniog,  Owbn  T.  Jonss. 


«» 


4»- 


ÄU^,      WBNI^I^IAN. 


HUN,  Wenllian,  hûn,  un  anwyl, 
Hûn,  mae  mami  yma'n  ymyl ; 
Mae  jr  adar  mân  yn  cysgu 
Er  78  oriau  heb  un  Iwli, 
Namyn  Iwli  Iwl  awelon 
Ail  i  osle  bêr  ysbrydion, 
Hwythau'r  ŵynnos,  hunant  weithian, 
Wedi  chware'u  hunain  allan, 
Huna  Doli  wedi  blino, 
Huna'r  byd  ond  babi  heno; 
0,  'r  un  oreu,  hûn  yrwan, 
Hûn,  un  anwyl,— hûn  Wenllian. 

Hûn,  Wenllian,  breuddwyd  gwynnaf 
Sy'n  dy  lyfraìd  duon,  dyfnaf, 
Flannodd  Ebrill  ddwy  fríallen 
Ar  dy  raenus  ruddiau,  dloflen, 
Ac  O,  miwsìg  mwynaf  imi 
Yw  y  mwmian, — **  Mami,  mamí," 
Delw  dadi  wyd,  y  dirion, 
le,  a  nelw  innau'n  union. 


Nid  oes  geneth  fach  yng  Nghymra 
Ail  i  Wini  lon,  lygad-dau  ; 
üwch  dy  gi^d  f e  hoffa  engyl 
leuainc  wylio*n  anwyl,  anwyl ; 
Hûn,  O,  hûn,  a  dyro  gusan 
Owsg  i  mami,— hun,  Wenllian. 

Hûn,  Wenllian,  hûn,  un  anwyl, 
Yn  dy  feddrod  bach,  yn  ymyl 
Mae  dy  fam  yn  torri  '1  chalon 
Am  yr  oreu  o'r  goreuon  ; 
Dyry'r  adar  mân  eu  dyri, 
Ond  ni  eüw  Wini,  "  Mami ;  " 
Hûn,  Wenllian,  dan  y  blodau, 
Blodyn  cariad  mam  wyt  tithau  ; 
Hun,  a*th  ddwylaw  wedi'u  croesi 
Ar  y  fonwes  wen  sy'n  oeri, 
Mae  dy  ddillad  bach  yn  segur, — 
O,  fy  Nuw,  dilea  'nolur  ! 
Hûn,  O  hûn,  ond  nid  oes  cusan 
Owsg  i'm  heno,— hûn,  Wenllian. 

Af  Osrbdioion. 


CYMRU'R    PLANT.  339 

EHAI     O     ADAR     CYMRU. 

Ym  III.     ADAR     CRWYDR. 

MAE  Uawer  o  adar  yn  aros  gyda  ni  trwy'r  flwyddyn,  tra  y 
mae  ereiU  yn  ein  gadael  am  wlad  tiy  heulog  i  fwrw'r 
gaeaf. 
Y  mae  gennym  ddau  fath  yn  perthyn  i'r  dosbarth  crwydr. 
Un  math  yw  y  rhai  a  ymwelant  a  ni  yn  y  gwanwyn,  gan  ẁì  i^adael 
ar  ddiwedd  yr  haf  am  hinsawdd  dyner  y  gwledydd  peU.  Y  math 
arall  yw  y  rhiù  a  ymwelant  ft  ni  ddiwedd  y  cynhaeaf,  gan  aros  dros 
dymor  y  gaeaf,  a'n  gadael  drachefn  ddechreu  y  gwanwyn. 

Y  mae'n  debyg  mai'r  achos  fod  cynifer  o  adar  yn  ein  gadael 
ddiwedd  yr  haf  yw,  am  fod  arnynt  ofn  oemi  y  gaeaf,  tra  y  mae  y 
rhai  hynny  sydd  yn  cymeryd  eu  lie  trwy  ymweled  a  ni  ddechreu  y 
gaeaf  yn  dyfod  o  hinsawdd  oerach,  o  gwrr  eithaf  y  gogledd. 

Er  crwydro  dros  foroedd,  trwy  ryw  reddf  ryfedd  fe  ddaw  pob  un 
ohonynt  yn  ol  i'w  hen  gartref  i  nythu,  ar  ol  i'r  hin  degeiddio. 

Nid  un  dosbarth  o  adar  yn  unig  sydd  yn  ymfudo,  ond  ymfuda 
adar  ereiU  hefyd  ar  rai  adegau,  pan  ddigwydda  i'r  gaeaf  fod  yn 
erwinol;  ar  dymor  felly  fe  aiíf  Robin  Goch,  y  mwyaf  cartrefol,  mor 
bell  ag  Aflrig  i  chwiiio  am  ei  damaid. 

Ymysg  y  rhai  sy'n  mudo  dros  y  gaeat  y  mae'r  Goor  neu'r  Cethl^dd 
(CucÂoo),  V  Wennol  {Swallow)  Telor  yr  Hel/g  {Wülow  Waròler), 
yr  Eos  {Ntgh/tngale)  yr  Enedydd  {Zark),  ynghyda  iiiaws  ereiti.  Ÿ 
Gog  a'r  Wennol  gaiíf  fwyaf  o'n  syiw  o'r  hoU  adar  crwydr. 
Gwyddom  i'r  dim  adeg  dytodiad  ac  ymadawiad  y  rhai  hyn. 

Dychwel  y  Gog  i  Gymru  tua  chanoi  Ebrill,  ac  ymadawa  yn  fiian 
ar  ol  i'r  cynhaeaf  gwair  ddechreu ;  y  mae  yn  ddringwr  da  fel  y 
GnoceU,  ac  ni  aiíf  i  draíferth  i  adeiladu  ei  nhyth,  ond  gadawa  ei 
hwyau  yn  nythod  yr  hedyddion  bach,  a  chant  hwythau  y  drafferth 
o'u  deori  a'u  magu.  Y  mae  y  gog  fechan  yn  un  pur  ymladdgar,  ac 
o  duedd  hunanol,  a  thrwy  hynny,  ceisia  feddiannu  yr  oU  o'r  nyth 
oddiar  ei  maeth  chwiorydd  a  brodyr  bychain,  yr  hedyddion. 

Aderyn  pur  fychan  yw'r  Wennol,  ei  chefn  yn  ddu,  ac  odditani  yn 
wyn,  mae  ei  chynffon  yn  florchog,  a'i  hadenydd  yn  bur  hirion.  Mae 
ei  thraed  a'i  choesau  yn  hynod  fychain  ac  eiddil,  a  thrwy  hynny  ni 
ali  gerdded  ond  ychydig  Ond  gall  aros  ar  ei  haden  rai  oriau  bob 
dydd.  Dychwel  i  Gymru  ddechreu  Mai,  ac  ymadawa  ddiwedd 
Medi.     Ei  hoff  fan  i  nythu  yw  hen  feudy  neu  ysgubor. 

Aderyn  bychan,  Uai  na'r  cyífaredin,  yw  Telor  yr  Heiyg.  Dychwel 
i  Gymru  ddechreu  EbriU,  ac  ymadawa  tua  diwedd  Medi.  Y 
mae  yn  aderyn  bychan  hynod  o  nwyfus  a  sionc,  o  liw  Uwyd-wyrdd, 
gydag  ychydig  felyn  o  amgylch  y  Uygaid. 


340  CYMRU'R  PLANT. 

Aderyn  o  liw  Uwyd  tywyll  yw'r  Eos,  gyda  bron  wen,  ac  yspotiau 
arniy  a  chanddi  gorí!  pur  hir.  Y  mae  yn  aderyn  hynod  brydferth, 
ond  yn  aderyn  pur  yswil ;  felly,  antynych  iawn  y  gwelir  hi  yn  ystod 
y  dydd.  Y  mae  yn  gantores  ardderchog,  heb  ei  chyffelyb,  y  mae'n 
ddiameu.  Fe  ddywedir  am  un  yn  canu'n  dda  ei  tod  yn  "canu  fel  yr 
Eos."  Tâl  ymweliad  ft  Chymru  ddechreu  Ebrill,  ond  nid  wyf  yn  sicr 
a  yw  yn  talu  ymweliad  a  rhyw  ranbarth  o  honi  erbyn  hyn. 

Dywedir  fod  Uiaws  mawr  o  wahanol  fathau  o  hedyddion,  ond  y 
mwyaf  hysbys  i  ni  yw  yr  "Ehedydd  Bach/'— canwr  ardderchog. 
Erys  ar  ei  aden  rai  oriau,  ac  ymgoda  i  fyny  i'r  awyr  ymhell  o  olwg 
llygaid  dyn,  gan  byncio  ei  nodau  melus  a  melodaidd.  Ymfuda 
lliaws  ohonynt,  ond  erys  y  mwyafrif  gyda  ni  trwy'r  gaeaf. 

Y  mae  yn  ddrwg  gennyf  nad  oes  gennyf  enwau  Cymreig  i'w 
rhoddi  ar  yr  adar  neiUduol  a  phrinion  a  eilw  y  Saeson  yn  Ruf!  a 
Reeve.  Yr  aderyn  gwrryw  a  elwir  yn  Ruff,  o  achos  fod  ganddo 
dorch  o  blu  hynod  hardd  o  amgylch  ei  wddf,  a'r  rhai  hynny  wedi 
eu  chwyddo  allan  nes  edrychant  yn  debyg  i  bluf  gwddf  ceiUog  pan 
yn  ymladd.  Parha  gwddf-dorch  y  Ruf!  yn  ei  harddwch  dr  i  m\s,  o 
ddechreu  Ebrill  hyd  Gorffennaf,  sef  yr  adeg  y  byddant  yn  cymharu ; 
yna  cyll  y  pluf  addurniadol  hyn  yn  Uwyr.  Y  mae  y  Ruff  yn  un 
hynod  gwerylgar,  ac  ymladd  yw  ei  hoff  bleser.  Cyrchant  at  eu 
gilydd  ar  y  morfa,  ac  ymladdant  mewn  cylchdro,  nes  y  byddo^  y 
ddaear  wedi  ei  Uyfnhau  gan  ol  eu  traed.  Y  mae  y  fenyw  (Reeve) 
yn  edrych  yn  fwy  digyffro  na'r  gwrryw,  ac  nid  oes  ganddì  addurn- 
iadau  o  gwmpas  ei  gwddf.  Y  mae  yr  adar  hyn  yn  amrywio  yn  eu 
Uiwiau,  gymaint  felly,  fel  na  cheir  dau  ohonynt  yn  hoUol  yr  un  fath. 

Buont  unwaith  yn  niferus  iawn  yng  Nghymru,  fel  y  gwerthid  hwy 
yn  y  marchnadoedd ;  ond  heddyw  fe'u  rhestrir  yn  y  dosbarth 
prinnaf.  Dywed  Uawer  mai'r  adar  hyn  yw  cornchwigl  y  Beibl,  ac 
nid  yr  aderyn  a  elwir  gennym  ni  yn  gornchwiglen. 

Yn  perthyn  ì'r  dosbarth  crwydr  dros  yr  haf  enwaf  ddau  yn  unig, 
sef  y  Soscan  {Fieldfare,  Aderyn  Eira),  a'r  Dreiniog  {Stsktn), 
Dychwel  y  Soscan  i'r  wlad  hon  tua  chanol  Hydref,  a'r  Dreiniog 
ddechreu  Tachwedd.  Er  mai  ymwelydd  gaeafol  yw  y  Dreiniog,  fe 
ddigwydd  i  aml  un  ohonynt  aros  dros  gydol  y  flwyddyn. 

Ti'r  Bach^  Llanystumdwy,  M.  Richards. 


F     BARRUG. 

Abaul  glôg,  berlog,  biirlaji, — yn  wen  Oer  yw  arwr  y  weiros, — i  lysiau 

0  wnìadwaitli  anian  ;                [od,  Mae  loesion  o'i  aclios  ; 

Piydf erthír  7  doldir  dẃ  Tebygol  rannol  ronos 

Wasgariad  j  wisg  eiiian.  I  fanna  nef  yn  7  nos. 

TmWàlU.  GWBLLTYN. 


CYMRU*R    PLANT.  34i 

MORDAITH     OFNTAF    OAPTBN    OOOR. 

(t     BBDWABBDD     OTP&B8.) 
XI.    CTRRASDD    ADRB. 

IFOR.    Hanes  y  llong  yn  gwynebu  ar  ei  mordaith  hir  ar  draws 
Môr  yr  India  oedd  gennych,  fy  nhad. 
Tad.    le.    Ar  ddydd  Gwener,  y  ijeg  o  Mawrth,  cyrhaeddodd  yr 
Endeoüour  ar  gyfer  Penrhyn  Gobaith  Da;  ac  wedi  angorì,  anfonodd 
Capten  Cook  at  y  llywodraethwr  i  hysbysu  diben  ei  ymweliad  a'r 
Penrhyn.    Wedi  cyfarfod  â'u  gilydd,  a  chael  tipyn  o    ymgom, 
sicrhaodd  y  Uywodraethwr  y  Capten  y  cawsai  bopeth  angenrheidiol 
at  ei  wasanaeth  ag  oedd  yn  y  wlad.    Cais  cyntaf  y  Capten  oedd  am 
le  addas  i  osod  y  cleifìon  ynddo,  y  rhai  erbyn  hynny  oeddent  yn 
IHosog.    Ymgymerodd  y  Uywodraethwr  ag  edrydi  fod  hynny  yn 
cael  ei  ddwyn  oddiamgylch,  gyda'r  gofal  a'r  brys  mwyaf ;  a  Uwydd- 
odd  i  gael  noddfa  ragorol  i'r  trueiniaid,  am  y  pris  rhesymol  o  ddau 
swUt  y  dydd  yr  un.    Ar  y  daith  o  Java  i'r  Penrhyn,  ni  ddarganfydd- 
odd  Capten  Cook  ond  ychydig  o  bethau  gwerth  eu  cofhodi  o  fantsds 
i  fordeithwyr  a  haneswyr  y  dyfodol.    Arhosodd  ein  morwyr  ar  y 
Penrhyn  hyd  y  i^eg  o  EbriU ;  erbyn  hynny,  yr  oedd  y  Uong  wedi  ei 
hadgyweirio,  ac  yn  cynnwys  pob  angenrheidiau  gofynnol  i'r  daith, 
a'r  cleifìon  wedi  gweílau,  a'r  hoU  gwmni  dan  fesur  o  lawenydd,  wrth 
deimlo  yr  hen  long  yn  dechreu  ymysgwyd  i'w  dwyn  yn  ei  mynwes 
gartref.    Ar  y  ^gain,  croesodd  y  Uinelî  a  groesasai  ar  y  cychwyn  i 
gyfeiriad    y   gorUewin,— w€KÌi   cylchdeithio  y  byd  o  ddwyrain  i 
orllewin,  gan  dalu  ymweUadau  a  hoU  ynysoedd  Môr  y  Deheu, 
a  Uiaws  ereiU  ar  eu  dychweUad  yn  oL    Tra  thebyg  nad  oedd  y 
fordsûth  yn  llai  na  phedwar  ugain  mil  o  fìUtiroedd.    Ar  y  cyntaf  o 
Fai,  cyraeddasant  St  Helena»  ac  arosasant  yno  hyd  y  4ydd,  er  cael 
rhyw  bethau  angenrheidìol  i  orífen  y  dsdth.    Yn  y  cyfamser,  aeth 
Mr.  Banks  o  amgylch  yr  ynys,  gan  archwiUo  pob  man  a  phopeth 
gwerth  sylw.    Ar  y  4ydd»  ymadawodd  y  Capten  o  St.  Helena,  yng 
nghwmni  y  Portland,  ac  amryw  longau  rhyfel  erelU.    Gyda'r  Uynges 
honnOy  hwyUodd  yr  Endeavour  hyd  y  lofed  o   Fai.      Gwelodd  y 
Capten  nas  gallai  ei  long  ef,  oherwydd  ei  chyflwr  dirywiedig,  gyd- 
deithio  gyda'r  llynges  herfeiddgar,  a  gwnaeth  arwydd  i'r  rhai  oedd 
ar  fwrdd  y  Poriland  ei  f od  am  siarad  â'r  Capten.    Yna  daeth  Capten 
HalUott  i'r  bwrdd,  ac   ar   ol  ychydig  ymddiddan,  cyflwynodd  y 
Capten  iddo  lyfr  Uong,  a  dydd-lyfrau  rhai  o'r  swyddogìon.    Dilyn- 
odd  yn  araf  ar  ol  y  llynges,  hyd  nes  yr  aeth  o'r  golwg  ar  y  23ain. 
Yr  oedd  yr  Endeavour  ar  y  pryd  hwnnw  mewn  cyflwr  mor  wael,  nes 
yr  oedd  rhyw  ddarnau  o  honi  yn  ymoUwng  yn  feunyddiol.    Er  eu 
bod  yn  tynnu  yn  agos  i'w  cartref,  yr  oedd  popeth  dichonadwy  yn 


342  CYMRU'R       PLANT. 

cad  eì  arter  ganddynt  er  g^woeyd  y  Uon^  yn  ddlogel.  Ar  y  lo'ed 
o  Mebefìn,  darganfyddw^  y  Lrz%rd  Point,  ar  ororau  Cemyw,  gan 
Nicholas  Young,  y  bachgennyn  a  ddarganfyddodd  New  Zea]and 
gyntaf.  Yna,  hwyliodd  y  -  apten  ì  fyny  ar  byd  y  Slanel,  ac  erbyn 
chwech  o'r  gloch  y  bore  canlynof,  yr  oedd  wedì  myned  heîbìo 
Beachy  Head;  ac  ar  brydnawn  yr  un  dydd,  angorasant  yn  y  Downs, 
a  thiriasant  yn  Deal.  Felly  y  gorflenwyd  mordalth  gyntafyr  enwog 
Capten  Cook  o  amgylch  y  byd ;  drwy  yr  hon  y  cafodd  yr  anrhydedd 
a'r  pleser  o  archwìlío  nifer  lìosog  o  wledydd  y  blaned  ddaearol; 
ond  nid  heb  ymfrwydro  &  channoedd  o  beryglon  dychrynltyd,  a'u 
gorchfygu  oll,  yr  hyn  sydd  wedi  profí  yn  ddiamheuol  ei  gymhwysder 
godldog  fel  mordeiiMwr. 

XII     ADDEWID. 

Ifor.  Deallaf  fod  yr  ystorí  ar  ben.  A  oes  un  araU  gyfTelyb 
gennycb,  fÿ  nhad  ? 

Tad.  O  oes.  Bu  Capten  Cook  ar  ail  daith  o  amgylch  y  byd,  a 
daeth  yn  ei  ol,  a  chyflawnodd  hanner  trydydd  daìth;  ond  y  tro 
hwnnw  collodd  ei  tywyd  drwy  ddwylaw  gwaedlyd  barbariaid  y 
Sandwich  Islands. 

Ifok.  Fy  nhad,  gan  y  byddaf  yn  myned  o  gartref  i'r  ysgol, 
byddaf  yn  colli  y  dyddordeb  o  wrandaw  yr  hyn  oeddwn  yn  hoS 
îawn  o  bono. 

Tad.  Os  boddloni  i  mi  anton  ychydig  o'r  hanes  i  tí,  yn  awr  ac  yn 
y  man,  gwnaf  hynny.  Ond  cofìa  mai  ycbydig  linellau  a  fyddant, 
rhag  i  mi  dy  rwystro  gyda  gwalth  yr  ysgol. 

líOR.  Os  gwnewch  hynny,  ty  nhad,  byddaf  yn  dra  diolchgar  i 
diwi 

Dinas,  Rhondda.  Williah  Jajiss 


CYHRU'R    PLANT. 


F     TVLWVTH     TBO. 

iJYLWYTH  Teg,  yr  ydym  I  gyd  erbyn  hyo 
yn  gyfarwydd  iawn  a  hanesion  y  bodau 
bychain  hyn,  ac  wedi  darllen  llawer 
ystorì  ddìfyr  am  danynt. 

Yr  oeddynt  yn  hoff  iawn  o  bres- 
wylio  yn  ardal  Tregaron.  Meddylia 
rhai  y  gellir  ffweled  eu  cylchau  h^  y 
dydd  hwn  ar  nyd  meusydd  y  gymdog- 
aeth.  Yn  ol  em  hen  deîdiau,  rallesid 
gweled  Uawer  o  dadau  yn  dwyn  eu 
plant  ya  y  bore  i  weled  lle  yr  oedd  y 
Tylwyth  T^  yn  byw,  a  byddent  bob  amser 
yn  rhoddi  gorchymyn  i'w  plant  ofalu  cadw  yn 
ddigon  peu  oddiwrth  y  cytchau,  neu  buasent 
yn  sicr  o  gael  eu  cario  gan  y  bodau  bycbain 
I  w  gwlad  dan-ddaearol,  sef  Gwlad  Hud. 
Er  mor  boff  o'r  rhan  hon  o'r  wlad  oeddynt, 
nid  oes  gennym  fawr  o  banesion  am  danynt  Ni  ddarfu  i  mi  eríoed 
glywed  ond  yr  un  a  ganlyn. 

Un  noson  dywell,  ers  oddeutu  60  i  70  mlynedd  yn  ol,  pan  oedd 
gwas  flerm  gerlisw  y  dref  yn  myned  adref  oddeulu  deg  o'r  gloch 
o'r  dref,  clywaì  swn  canu  períùdd  mewn  cae  yn  ymyl  y  ffordd,  yn  yr 
hwn  yr  arteraì  bechgyn  y  dref  cbwareu  pel  droed.  Ẃrth  glywed  y 
canu,  aeth  i  mewn  dros  y  clawdd  i'r  cae,  gan  feddwl  mai  y  bechgyn 
oedd  yno'n  chware.  Aeth  yn  ei  fiaen  at  ganol  y  cae.  Ond,  er  ei 
íam  syndod,  dì  fedrai  weled  neb ;  ac  eto  nid  oedd  yn  foddlon  rhoddi 
i  fyny  nes  gweled  pwy  oedd  yno.  O'r  diwedd,  er  ei  hoU  ymdrech  i 
ddytäiwelyd,  nis  medrai;  oherwrdd  yr  oedd  y  canu  yn  ei  dynnu  ato 
fel  maen  ^n  yn  tyimu  darn  o  ddur.  Wedi  myned  ymlaen  am 
ychydig  ymhellach,  cafodd  eì  hun  yng  nghanol  y  bodau  bychain  yn 
dawnsio  a  chanu,  a  buont  yno  am  gryn  amser. 

Yn  ddisymwth,  fitirfìasant  yn  orymdaith,  a  flwrdd  a  hwynt  dros 
gloddiau  a  pherthi,  gan  ei  garìo  eí  ganddynt.  Wedi  myned  gryn 
Dellder,  tarawodd  ef  yn  erbyn  rhjrwbeth,  a  safòdd.  Dihunodd,  a 
cbafodd  ei  hun  yn  gaíaelyd  am  goeden  oddeutu  hanner  milltir  ì 
gyfeiriad  arall  o'r  Ile  yr  aeth  i  mewn  i'r  cae.  Aetfa  y  rhai  bychain 
yn  eu  blaen  yn  eu  holl  nerth.  Pan  aeth  efe  adref,  yr  oedd  rywbryd 
ar  y  bore,  er  nad  oedd  eî  gartref  ond  ychydig  o  fTordd  o'r  dref.  Y 
cwbl  ddywwdai  am  danynt  oedd  eu  bod  yn  rbai  bach  pert,  a  bod  eu 
dillad  o  liw  cocb  fel  dillad  ndlwyr. 


Tregaron. 


J,  IsLWTN  Etans. 


CYMRU'R    PLANT. 


CTDyMDBIMI^AD. 

YMAE  tad  Gwen  a  Bob,  plant  amddifad,  yn  mynd  o'r  golwg  yn  y 
llong  sydd  yn  y  pellder  draw.  Y  mae'r  ddau  fach  yn  cysuro  eu 
gilydd.  Y  maent  yn  hoff  iawn  o'u  tad.  Daw  eto'n  ol,  wedi  enniU 
arian  i  gael  bwyd  iddynt  o  ganol  tonnau'r  môr. 


CYMRÜ'R     PLANT. 


345 


DAL     A     MBM. 

III.    JIM    Á   DAN. 

\N  ddaeth  yr  haf  ac  adeg  y  cynhaeaf, 
byddai  Alsi  yn  eu  gadael  o  fore  hyd 
nos  bron  bob  dydd,  er  mwyn  myned  i 
weithio  i'r  gwair.  A  phan  ddaeth 
gwyliau'r  haf  yn  yr  ysgol,  byddent  hwythau  yn 
myned  gyda  hi;  ac  am  y  mis  hwnnw,  beth 
bynnag,  yn  cael  digon  o  fwyd.  Methodd  Sis 
a  dyfod  i  edrych  am  danynt  yr  hat  hwnnw  fel 
yr  addawsai;  ond  byddai  yn  gofalu  anfon 
U>thyrau  yn  aml  atynt,  ac  ychj^ig  o  siamps 
ym  mhob  un.  Ond  byddai  rheiny,  yn  ddl- 
eìthriad,  yn  fieindio  eu  ffbrdd  i  boced  Alsi. 
Ar  ol  y  cynhaeaf  bob  amser  tybiai  yr  hen  wraig  ei  bod  wedi 
gweithio  yn  ddigon  caled  i  gael  rhyw  drêt,  a  dyna  fyddai  hwnnw, — 
cael  mwy  nag  arfer  o'r  King's  Head.  Nid  oedd  Dal  a  Mem,  wrth 
gwrs,  yn  gwybod  am  yr  arferiad  yma ;  ond  yr  oeddynt  yn  sylwi  fod 
Alsi  Jones  yn  groesadi  nag  arfer  ers  dyddiau. 

Un  diwrnod  yr  oeddynt  yn  dytod  i'r  ty  o'r  ysgol  i  chwilio  am  dê, 
a  chawsant  hi  yn  cysgu  yn  drwm  ar  y  gadair,  a  mwg  a  glas  gwâg 
yn  ei  hymyl  ar  y  bwrdd.  Nid  oedd  yr  un  pentewyn  o  dân  yn  y 
graty  ond  yr  oeddynt  yn  reit  gynhefìn  â  hyn.  Mor  wahanol  i  gartrefí 
plant  bach  ereiU  oedd  yn  rh^eg  o'r  ysgol  ar  ddiwedd  y  prynhawn. 
Nid  oedd  wiw  ei  deffro,  ac  felly  aethant  aUan.  Yn  ffortunus  anfon- 
odd  rhyw  wraig  hwy  ar  neges»  a  chawsant  frechdan  bob  un  am 
fyned.  Ym  mhen  ychydig  ar  oí  hyn,  wrth  ddychwelyd  o'r  Band  o/ 
Hopt.  cawsant  lii  yr  un  fath  yn  cysgu,  a'r  mwg  a'r  glas  gwag  yn  ei 
hymyl ;  ond  yn  ydiwanegol  at  hyn,  y  noswaith  honno  yr  oedd  arogl 
ysmodo  yn  Uenwì  y  ty.  MeddyUodd  y  plant  ar  y  cyntaf  fod  rhywun 
wedi  bod  yn  galw  gyda  hi,  ond  er  eu  syndod,  wedi  dyfod  at  ei 
hymyl,  gwelsant  hen  getyn  du  ar  ei  gUn,  a  phwrs  yn  Uawn  o 
dybáco.  Ni  anghofìodd  y  ddau  byth  yr  olwg  gawsant  arni.  Yr 
oedd  ei  gwaUt  gwyn,  byrr»  yn  disgyn  ar  ei  hysgwyddau,  ei  gwyneb 
hagr  heb  ei  olchi  ers  dyddiau,  a'i  genau  yn  agored  yn  ddigon 
Uydan  nes  yr  oedd  ei  thri  dant  mawr  i'w  gweled  yn  amlwg ;  hen 
ffedog  frasy  fudr,  o'i  blaen ;  a'r  clocsiau  oedd  am  ei  thraed  heb  eu 
cau.  Gan  ei  bod  yn  dywyU»  nis  gaUasent  fyned  i'r.drws  i  chwareu, 
feUy  aeth  Dal  yn  ddistaw  i'r  cwpwrdd  a  thynnodd  aUan  ei  geffyl  a 
doU  Mem,  a  dyna  Ue  buont  am  amser  yn  chwareu  yn  ddifyr  ft'u  dau 
degan.    Ond  yn  anffortunus  coUodd  Dal  reolaeth  ar  ei  geffyl,  aeth 


346  CYMRU'R    PLANT. 

yr  anifail  yn  erbyn  y  gadair,  a'r  gadair  yn  erbyn  y  g^siau,  ac  yn  y 
twrw  deffrodd  Alsi  Jones.  Nid  ydyw  dweyd  ei  bod  mewn  tymer 
ddrwg  ond  ffordd  eiddil  iawn  o'i  disgrifio.  Nid  rhyfedd  fod  Dal  a 
Mem  yn  crynu  o'i  hofn  pan  welsant  hi  yn  agor  ei  llygaid.  Mae 
Uawer  un  hŷn  na  hwy  wedi  cael  achos  i  grynu  ac  arswydo  wrth 
weled  dyn  neu  ddynes  yn  deífro  o  gwsg  y  ddiod  feddwol.  Wedi 
agor  ei  Uygaid,  edrychodd  arnynt  am  ydiydig  yn  hurt  a  swrth,  a'r 
plant  erbyn  hyn  yn  sefyU  wrth  y  grisiau  ac  yn  ^afael  yn  dynn  yn  eu 
gilydd.  O  dipyn  i  beth  daeth  yn  ddigon  eSro  i  sylwi  ar  y  ceffyl  a'r 
ddol,  ac  meddai,  gan  regi  ac  ysgwyd  ei  dwm  yn  fygythiol» — 

'<Pwy  rodd  gennad  i  chi  dynu  y  rhar'n  o'r  cwpwrdd,  tybad? 
Ydw  i  adim  yn  gweithio'n  ddigon  csdad  i  gael  tipyn  o  seibiant  pan 
Ucia  i  ?  Ydw,  mi  rydw  i ;  a  fynna  i  mo  fy  neflro  gyn  bethe  fel  hyn." 
A  rhuthrodd  at  y  ceffyl  a'r  ddol,  a  rhoddodd  hwy  yn  y  grât,  yna 
tywalltodd  paraffìn  arnynt,  a  Uuchiodd  fatchen  wedi  ei  goleu  i'w 
canol. 

Rhoddodd  y  plant  ysgrech  pan  welsant  eu  teganau,  eu  hunig 
deganau,  yn  y  fflamau, — y  ceffyl  aUasai  wneyd  popeth  fiiasai  yn 
cael  ei  gynnyg  gan  ddychymyg  Dal,  a'r  ddol  fel  canwyU  Uygad 
Mem.  Ond  nid  oedd  eu  dagrau  heilltion  yn  cael  yr  un  effaith  ar 
galon  galed,  feddw,  Alsi,  yn  hytrach  rhoddodd  hwth  iddynt  i'r 
siamber  Ue  yr  oedd  eu  gwely,  a  chlodd  arnynt.  FéUy  nid  oedd 
dim  iddynt  wneyd  ond  tynnu  am  danynt  goreu  gallent,  a  mynd  i'w 
gwely.  Llawer  diwmod  wedi  hyn  bu  hiraeth  dwfn  ar  Dal  a  Mem 
am  y  ddol  a'r  cefltyl,  ond  nid  oedd  modd  cael  rhsA  yn  eu  Ue,  a  bu 
raid  i  hen  ffon  wneyd  y  tro  yn  gefiyl  i  Dal,  a  charreg  las  wedi  ei 
golchi  lawer  gwaith  drosodd,  a'i  chuddio  â  chlytiau,  yn  ddol  i  Mem. 

Yn  ffortunus  iddynt  hwy,  darfyddodd  eniUion  Alsi  yn  y  gwair,  a 
bu  raid  iddi  foddlonl  ar  y  chwart  bob  nos  fel  arfer.  Ond  pe  buasai 
^n  gwneyd  chwareu  teg  â  bwyd  y  plant,  ni  buasai  ganddl  geiniog 
1  warìo  amo  o  gwbL  Breuddwydiodd  y  ddau  fach  lawer  am  yr  hen 
deganau  anwyl ;  ond,  druain,  mewn  breuddwyd  yn  unig  y  byddent 
yn  eu  meddiant  Mor  fiian  ag  y  byddent  yn  deffro,  byddid  y  cof 
am  danynt  yn  y  íflamau  yn  chwerwi  eu  hoU  freuddwydion  melus. 

Ychydig  cyn  calan  gaeaf  symudwyd  hwy  i  gysgu  o'r  siambar 
firynt  i'r  siambar  gefn.  Nis  gwyddent  paham ;  nl  b^dai  Alsi  Jones 
byth  yn  siarad  â  hwy  ond  i'w  tafodi  neu  eu  gorchymyn.  Yr  amser 
hynny  soniai  y  plant  yn  yr  ysgol  lawer  am  "ddiwmod  ffair  Clan 
Gaea'/'  y  diwmod  dedwydd  hwnnw  y  byddent  yn  cael  gwario 
ceiniog  wrth  y  ''stondin  india  roc."  Yr  oedd  gwarìo  dimiù  neu 
gelniog  ar  felusion  yn  beth  mor  ddieithr  i  Dal  a  Mem,  fel  y  synwyd 
Dal  yn  fawr  pan  y  gofynnodd  bachgen  bach  yn  yr  ysgol  iddo 
ddiwmod  cyn  y  ffair, — 


CYMRU'R    PLANT  347 

*"  Gei  di  geìnìog  i  warìo  fory,  Dal  ? " 

**  Na  cha  i/  ebai  DaL 

''Geididdima'U?" 

**  Na  cha  i  ddim  dima  chwaith." 

'' Well  i  ti  ofyn  i  Alsi  Jones,"  meddai  y  bychan,  **  mi  fydd  pawb 
fory  yn  sipian,  ac  yn  codi  blys  arnat  ti." 

'Roedd  clywed  peth  fel  hyn  yn  gwneyd  Dal  yn  reit  ddigalon,  a 
theimlai  y  buasai  yn  dda  iawn  ganddo  weled  drannoeth  drosodd. 
Ond  daeth  yn  well  ar  Dal  nag  oedd  yn  meddwl. 

Y  noswaith  honno,  pan  yr  oedd  Mem  ac  yntau  yn  parotoi  i  fyned 
i'w  gwely,  sylwent  fod  Alsi  Jones  wedi  golchi  ei  gwyneb»  a  rhoddi 
ffedog  lân  o'i  blaen,  yr  hyn  oedd  yn  beth  pur  anghyliredin  yn  ei 
hanes,  ac  yn  myned  i'r  drws  yn  aml,  tel  pe  buasai  yn  disgwyl  rhyw 
un.  Yr  oedd  ganddi  dftn  mwy  nag  arfer  hefÿd  yn  y  grftt,  a'r  tecell 
yn  berwi  wrth  ei  ochr,  a  llian  gwyn  ar  y  ford.  Toc  dywent  hi  yn 
dweyd, — 

"Ddoist  ti,  Jim.  machgan  i  ? " 

''  Sut  wyt  ti,  nain  ? "  gofynnai  liais  dieithr. 

A  dyna  Alsi  Jones  i  mewn,  yn  cael  ei  dilyn  gan  fachgen  ieuanc 
oddeutu  dwy  ar  bymtheg  oed,  a  pharsel  dan  ei  gesail.  Crafiodd 
ar  y  plant  oedd  yn  eistedd  ar  yr  aelwyd  yn  ceisio  datod  eu  hesgidiau, 
a  gofýnnodd, — 

"  Pwy  ydi  rhai'n  ?  " 

**  Of"  eÌMÂ  hithau,  *'rhyw  ddau  blentyn  gymes  i  o'r  wyrcws." 

"  Fel  y  cymast  ti  finna/'  ebe  y  llanc ;  ac  ychwanegodd,  **  Wyt  ti 
yn  o  ffeind  wrthyn  nhw  ? " 

**  Ffeind/'  ebai  hithau,  *'  ydw  i,  ydw  decin  i  wir,  fel  ro'n  i  wrthat 
tìtha" 

**  Paid  deyd  celwydd,  mi  fyddat  yn  nghuro  i  yn  gynddeiriog,  ond 
waeth  heb  godi  hen  glowsia  'rwan." 

Synnai  Dal  a  Mem  yn  fawr  fod  y  bachgen  dieithr  yn  siarad  fel 
hyn  ftg  Alsi  Jones. 

*'  Tyd  yma,  boy  bach/'  ebai  wrth  DaL    Aeth  Dal  ato. 

**  Tyd  ditha,  hogan  bach/'  ebai  wrth  Mem. 

Ond  nid  ai  Mem.  Yr  oedd  yn  fwy  ofnus  ac  yn  fwy  swil  na'i 
brawd. 

*'  Dos  i  nôl  hi/'  ebai  wrth  DaL 

Aeth  Dal  ft  hi  yn  ei  law  at  y  bachgen  dieithr.  Cymerodd  yntau 
hi  ar  ei  ììn,  ac  meddai, — 

'*D/ma  y  plant  bach  clysa'  ddoth  o'r  wyrcws  'rioed,  nain." 

Ond  nid  oedd  ei  nain,  fel  y  galwai  hi,  er  nad  oedd  yn  berthynas 
iddo  o  gwbl,  yn  gwrando  arno.  Yr  oedd  wrthi  yn  datod  ei  barsel, 
ac  yn  edmygu  y  wianen  gartref  ddygodd  yn  anrheg  ìddi. 


348  CYMRU'R    PLANT, 

''Beth  ydi'ch  enwau  chi?"  gofÿnnai  i'r  plant.  Wedi  cael 
gwybod, — 

<*  Dau  enw  digri/'  meddai.    '*  Beth  ydi'ch  enwau  yn  iawn  ? " 

Tra  yr  oedd  Dai  yn  ceisio  dweyd,  agorodd  Mem  ei  cheg  fel  pe 
eisieu  cysgu  neu  eisieu  bwyd,  a  thynnodd  ei  ilaw  fach  deneu  drwy 
wallt  crych  Jim.  Aeth  hyn  drwy  galon  dyner  y  bachgen,  a  gwnaeth 
yr  eneth  fach  yn  anwyl  iawn  yn  ei  olwg,  ac  meddai, — 

"  Wyt  ti  ddim  am  neyd  swpar,  nain  ?  Mae'r  hogan  bach  yma 
jest  a  Uwgu,  a  mae  arna  inna  hefÿd  isio  bwyd.  Oes  gin  ti  rwbath 
yn  tŷ,  ne  dyma  i  ti  arian  i  fynd  i  brynnu  rhyw  scram,  ond  paid  ti  a 
phrynnu  cwrw."    A  rhoddodd  drì  neu  bedwar  swllt  yn  ei  ílaw. 

**  'Rydw  i  yn  mynd  'rwan/'  ebai  hithau.  "  Ond  gad  i*r  plant  yna 
fynd  i'w  gwely." 

"Na,  mae'r  plant  i  gael  swpar  hefo  ni,  mae  tamad  blasus  yn 
ddigon  'mheuthyn  iddyn'  nhw,  mi  wn,  fel  bydda  fo  i  minna/'  ebai 
Jim. 

Aeth  Alsi  Jones  allan  heb  ddweyd  dim  yn  erbyn  hyn.  Gwyddai 
fod  ganddo  arian,  ac  telly  nid  oedd  mewn  brys  i'w  groesi.  Wedi 
iddi  fyned  allan,  holodd  y  ddau  blentyn  yn  fanwl  am  eu  rhieni  a'u 
hen  gartref,  ond  ychydig  oeddynt  yn  gofìo,  ac  am  hynny  ychydig 
oedd  ganddynt  i'w  ddweyd.  Pan  ddaeth  yr  hen  wraig  yn  ol  yr 
oedd  y  plant  ac  yntau  yn  gyfeiUion  mawr,  a  chawsant  y  swper  goreu 
gawsant  erioed ;  ac  wrth  iddynt  fyned  i'w  gwely,  addawodd  Jim 
gymeryd  eu  gofal  yn  y  ffair  drannoeth.  Nid  oeddynt  wedi  teimlo 
mor  hapus  o  gwbi  yn  nhŷ  Alsi  Jones  a'r  noswaith  honno,  a  chodasant 
yn  fore  drannoeth,  gan  fawr  obeithio  y  cawsent  dreuUo  y  prynhawn 
yng  nghwmni  Jim.  A  phan  ollyngwyd  plant  yr  ysgol  ailan  yn 
gynnar  bore  drannoeth,  ac  yr  hysbyswyd  hwynt  nad  oeddynt  ì 
ddyfod  yn  ol  hyd  y  bore  diiynol,  nid  oedd  neb  yn  fwy  llawen  na 
Dal  a  Mem.  Yr  oedd  yn  hawdd  gwybod,  pan  oeddynt  yn  cychwyn 
gyda  Jim,  nad  oedd  Alsi  Jones  yn  foddlon  iddynt  gael  y  trêt  yma, 
a  phan  oeddynt  yn  myned  un  bob  Uaw  iddo  drwy  y  gât,  galwodd 
arno,  ac  meddai, — 

''  Paid  a  gwarìo  dy  bres  ar  'nialwch  i'r  plant  yna;  'does  'na  ddim 
Ue  iddyn'  nhw  tod  yn  sal  yn  fan  hyn." 

*'  Paid  a  poeni,  nain/'  ebai  yntau,  *'  mi  ofala  i  deith  y  plant  bach 
ddim  yn  sal." 

Fu  erioed  y  fath  ddiwmod  i  Dal  a  Mem.  Aeth  Jim  a  hwy  at  bob 
stondin,  a  phrynnodd  rywbeth  bach  iddynt  oddiar  bob  un.  Gan  fod 
Jim  yn  fachgen  tal  a  chryf,  yr  oedd  yn  gallu  ymwthio  ymlaen  drwy 
y  dyrfa  tyddai  o'u  cwmpas ;  ac  wrth  fod  Dal  yn  gafael  yn  dyn  yn  ei 
got:  yr  oedd  yn  gallu  cael  golwg  iawn  ar  bob  un.  Cariai  yntau 
Mem  ar  ei  fraich,  gan  ei  bod  mor  wan  ac  eiddil.    Yr  oedd  Uawer 


GYMRU'R    PLANT.  349 

o  gyfdlllon  Jim  yn  y  ffàìr,  ac  wrth  weled  Mem  ar  ei  traich,  parai 
lawer  o  ddityrrwdi  iddynt,  a  gwneld  aml  i  gellwair  arno,  fel, — 

'*  Wyt  tl  wedi  cyflogi  yn  nurse,  Jira  ? " 

Ond  nid  oedd  yn  malio  dim  ynddynt.  Yr  oedd  gweled  gwyneb 
siriol  Dal  a  Mem  yn  fwy  na'r  cwbl,  ac  yn  ddig^on  o  dftl  ganddo  am 
ei  garedigrwydd.  Pan  ddaethant  at  yr  «Mndia  roc/'  gadawodd  1 
Dal  dreio  y  *'puU  away"  ei  hunan,  ac  yn  rhyfedd  iawn,  er  mawr 
ddifyrrwch  a  syndod  i'r  rhai  oedd  yn  sefyll  o  gwmpas,  daeth  yr 
'*  india  roc "  mwyaf  i  ran  D&l.  Pan  ar  ddiwedd  y  prynhawn  yr 
oeddynt  yn  troi  tuag  adref,  yr  oeddynt  yn  llwythog  o  felusion  a 
theganau,  megls  melin  wynt,  cap  ffwl,  òalloons,  ac  yn  well  na'r 
cwbl,  ceffyl  a  dol.  Nid  oeddynt  gymaint  a'r  lleill  oedd  Alsl  wedi 
ddinistrio,  ond  yr  oeddynt  yn  llawer  gwell  na'r  hen  ífon  a'r  garreg 
las.  Nid  Jim  oedd  wedi  prynu  y  cyfan ;  yr  oedd  el  gyfeillion,  er 
gwneyd  hwyl  o  hono,  wedi  cyfrannu  at  ddifyrru  ei  gyfeilHon  ieuainc. 
Yr  oedd  Jim  wedi  cuddio  y  melusion  cyn  cyrraâd  y  ty,  ac  wedi 
rhybuddio  Dal  a'i  chwaer  nad  oeddynt  i  son  am  danynt  ẅrth  Alsi 
Jones.  Pan  welodd  hithau  yr  hoU  bethau  ganddynt  o'r  ffair,  cododd 
ei  dwylaw,  ac  meddai, — 

**  W>t  ti  wedi  gwario  y  cwbl  beUach  ? 

*'  Na,  mae  gen  i  geiniog^  a  dima  eto,  'dw  i  yn  meddwl/'  ebai  Jim ; 
ac  ychwanegodd,—**  Ydi'r  tê  yn  barod  ? " 

**  Ydi,"  oedd  yr  ateb,  "  ac  mae  bara  Uaeth  y  plant  yna  yn  barod 
hefyd." 

''Dim  bara  Uaeth  i'r  plant  tra  bydda  i  yma,"  ebai  Jim;  ''at  y 
ford,  blant  bach." 

Ar  ol  té  aeth  Alsi  i'r  ífsdr,  ac  wedi  iddi  fyned  yn  ddigon  peU, 
tynnodd  Jim  yr  holl  felusion  o'i  bocedau  ar  y  bwrdd,  ac  aeth  i 
diwilio  am  botel  a  morthwyl.  Yna  malodd  yr  india  roc  mawr,  un 
darn  o  hono  yn  ddarnau  mân,  gymaint  a  siwgr  Iwmp,  a  rhoddodd 
hwy  yn  y  boteL   Cadwodd  y  darn  arall  iddo  ei  hunan,  ac  meddai, — 

**  'Rydw  i  am  fynd  â  hwn  hefo  fì  i'm  Ue,  er  mwyn  i  Wil,  y  gwas 
arall,  a  fìnna,  gael  amball  i  joi  wrth  fynd  i'n  gwely."  Yna  rhoddodd 
y  gweddìU  o'r  melusion  yn  y  botel,  ac  meddai, — "'Rwan,  boy  bach, 
paid  ti  a  byta  rhai'n  i  fynd  yn  sal.  'Rydw  i  am  i  cuddio  nhw,  mewn 
Ìle  na  ddaw  nain  byth  o  hyd  iddyn'  nhw,  a  mae  ama  i  isio  titha 
addo  peidio  byta  nhw  hefo'u  gilydd,  ond  cymyd  un  bob  un,  chdi  a 
Mem,  bob  dydd." 

Addawsant  hwythau  y  buasent  yn  cymeryd  un  bob  un,  a  dim 
rhagor,  ac  aethant  allan  gyda  Jim  i'w  weled  yn  eu  cuddio.  Cudd- 
iwyd  hwy  mewn  twU  yn  y  wal  yn  ymyl  cwrt  yr  ieir  mewn  Ue  reit 
hawdd  i  Dal  allu  estyn  atynt 

Ym  mhen  ychydlg  ddyddiau  ar  ol  hyn  aeth  Jim  i'w  le,  a  wylodd 


f» 


3SO  CYMRU'R    PLANT. 

y  plant  wrth  ei  weled  yn  cychwyn.  Nid  oedd  ei  lygaid  ynta« 
chwaith  yn  sych,  ac  meddai,  wrth  ífarwelio  â^  Alsi, — 

"  Cofía  fod  yn  fieind  wrth  y  plant  bach,  nain." 

Ond  wedi  i  Jim  fÿned  yr  un  oedd  Alsi  yo  union. 

Y  peth  nesaf  i  edrych  ymlaen  ato  oedd  dydd  Nadolig,  a  thê  partí 
y  Band  of  Hope.  Yr  oeddynt  yn  dechreu  dysgu  carolau  yn  barod» 
ac  yr  oedd  un  o'r  athrawon  wedi  addaw  y  cawsai  Dal  ganu  carol  eí 
hunan  yn  y  cyíarfod  nos  Nadolig,  wrth  fod  ganddo  lais  mor  swynoL 
Rhedodd  Dal  o'r  cyfarfod  y  clywodd  hyn  i  ddweyd  wrth  Aisl  Jones 
a  Mem.     Yr  oedd  Mem  yn  falch  iawn,  ond  meddsd  yr  hen  wraie, — 

'*  Canu  ar  ben  dy  hun  I  Gei  di  nybath  am  neyd,  tybad  ?  Tasa 
nhw  yn  rhoi  amball  ddilledyn  i  ti.  O  ble  mae  nhw  yn  meddwl  ca 
i  ddillad  i'ch  gyrru  chi  i'r  bando-ho  a'r  Ysgol  Sul  ?  Mi  fydd  rhai 
'na  sy  gynnoch  chi  yn  gria  cyn  hynny;  mae  nhw  yn  ddigon  carpiog 


rwan." 


Ac  felly,  yn  wir,  yr  oeddynt,  heblaw  tod  dillad  Dal  yn  edrych  yn 
llawer  rhy  tychan  iddo.  Nid  oedd  Dal  wedi  meddwl  am  hyn,  er 
fod  plant  angharedig  yn  yr  Ysgol  Sul  ers  amser  bellach  yn  gwneyd 
gwawd  o  hono  am  ei  fod  yn  ei  "ddillad  gwisgo."  Felly,  pan 
glywodd  hyn,  taflodd  ddwfr  oer  ar  el  holl  lawenydd.  Dywedodd 
wrth  Mem  ei  helynt,  ac  meddai  hithau,  gan  teddwl  el  gysuro  mae 
yn  debyg,— 

<<Mae  yna  ddiUad  neis  yn  si  p  gornel;  ty'd  i  gweld  nhw." 

Aethant,  a  dyna  lle  buont  am  amser  o  flaen  siop  dilledydd  yn 
syllu  ar  ac  yn  edmygu  deiw  o  fachgen  bach  o'r  un  daldra  a  Dal» 
mewn  siwt  o  felfet  du,  colar  wen,  /ü  prj  dferth,  a  cap  scoách.  Pan 
yn  y  fan  honno,  a'u  trwynau  yn  fflat  ar  y  gwydr,  mae  bachgen 
ychydig  yn  hŷn  na  Dal,  ond  yn  llawer  mwy,  yn  dyfod  heibìo  dan 
chwibianu.    Pan  welodd  hwy,  gofynnodd, — 

<*  Be'  wyt  ti  yn  neyd  tan  hyn,  Dal  ? " 

**  Spio  ar  hwn/'  ebai  Dal,  gan  gyfeirio  â'i  fys  at  y  bachgen  yn  y 
ffenestr. 

**  Wyt  ti  ddim  yn  weld  o  yn  debyg  i  Sami,  Cae  Isa,  pan  tydd  o  yn 
mynd  yn  Uaw  ei  fam  ddydd  SuL  fel  tasa  fo  wedi'i  starchio  i  gyd^  a 
ddim  yn  spio  ar  neb?"  Cyn  i  Dal  gael  amser  i  ateb,  ydhwanegodd, — 
''Ddoi  di  hefo  fì  i'r  Bryn  i  negas  i  John  Evans,  bwtshar,  a  mi  gei 
hanner  o  beth  bynnag  ga  i." 

FeUy  aeth  Mem  adref,  ac  aeth  Dal  i  ganlyn  y  bachgen.  Dan 
oedd  enw  y  bachgen  hwn.  Yr  oedd  yn  fwy  amddifad  na  Dal,  nid 
oedd  ganddo  dad  na  mam.  Ond  yr  oedd  yn  (ael  ei  faj^u  gyda 
d>nes  hollol  wahauoi  i  Alsi  Jones,— rdynes  dlawd,  ond  d>nes  lân  a 
hynod  o  garedig,  ac  yr  oedd  Dan  fel  canwyll  ei  líygad.  Nid  oedd 
bUntyn  ^nyrardal  nad  oedd  yn  adnabod  Dan;  yn  wir,  edrychid 


CYMRU'R    PLANT.  35» 

arno  fel  arwr  ym  mysg  y  plant  Ond  credai  rhai  rhieni  mai  bachgen 
drwg  oedd  Dan,  a  rhybuddient  eu  bechgyn  i  gadw  draw  oddi  wrtho. 
Ond  po  fwyaf  y  gwaharddai  y  rhieni,  mwyaf  yn  y  byd  oedd  yr  awydd 
yn  y  plant  am  gael  myned  ato  i  chware,  oblegid  yr  oedd  mwy  o  fynd 
ym  mhob  chware  pan  y  byddai  Dan  yn  un  o'r  parti  Nid  wyf  yn 
gw}''bod  pa  íodd  y  daethant  i'r  casgliad  ei  fod  yn  fachgen  drwg,  os  nad 
oeddynt  yn  ei  famu  yn  ol  ei  aoigylchiadau.  Ond  yr  oedd  Dal  yn  hoíf 
iawn  o  hono,  oblegid  yr  oedd  wedi  ei  arbed  lawer  gwaith  rhag  cael  ei 
guro  gan  blant  y  rhieni  gofalus,  a  phob  amser  yn  barod  i'w  adael  i  uno 
yn  y  chware  pan  y  byddai  ambell  i  blentyn  arall  yn  edrych  arno  braidd 
yn  ddiystyrllyd.  Peth  arall,  ni  byddai  Dan  byth  yn  tynnu  nythod,  byth 
yn  rhegi,  na  dweyd  anwiredd  Yr  oedd  yn  onest  fel  y  dur,  ac  nid 
oedd  erioed  wedi  curo  neb  Uai  nag  ef  ei  hunan,  ond  byddai  bob  amser 
yn  barod  i  amddiffyn  bechgyn  bach  fyddai  yn  cael  cam.  Wrth  ddyfod 
yn  ol  o'r  Bryn,  dechreuodd  Dan  son  am  y  Band  of  Hope,  ac  meddai, — 

**  Wyt  ti  yn  cael  canu  ar  ben  dy  hun,  Dal,  nos  Nadolig?" 

**  Na,"  meddai  Dal,  "  mae  Alsi  J  ones  yn  deyd  bydd  y  diUad  yma 
yn  rhy  rags." 

Safodd  Dan,  a  gafaelodd  yn  ysgwydd  ei  gydymaith,  ac  wedi  edrych 
yn  graff  o'i  goryn  i'w  sawdl,  ebai, — 

"  Ydyn,  mae  nhw  yn  o  fler  hefyd      Oes  gen  ti  yr  un  arall?  '* 

**  Nac  oes,"  ebai  Dal 

"Weli  di  rhai'n,"  ebai  yntau,  gan  ddatod  ei  gol  a'i  wasgod,  "  dyma  i 
ti  siwt  iawn,  a  mae  gin  i  lawer  o  rai  tebyg  yn  ty.  Gin  Mrs.  Davies, 
Adwy  Wen,  bydda  i  yn  cael  rhan  fwya,  a  merchad  sy'n  byw  yn  y 
Terrace." 

Yr  oedd  ganddo  siwt  dda  am  dano,  ond  ei  bod  yn  Uawer  rhy  fawr 
iddo ;  yr  oedd  y  trowsus  yn  cyrraedd  yn  bell  dros  ei  liniau,  ac  yn 
ddigon  uchel  nes  gwneyd  i  ffwrdd  â*r  angenrheidrwydd  am  y  wasgod 
ddwbl  breast  oedd  ganddo,  a  buasai  y  got  oedd  am  dano  yn  ffìtio 
bachgen  llawer  hŷn.  Ni  welodd  neb  Dan  mewn  diUad  rhy  fach,  ond 
bob  amser  mewn  dillad  rhy  fawr.  Pan  glywodd  Dal  fod  ganddo  siwt 
allasai  spario  yr  oedd  yn  falch  iawn,  ac  meddai,   - 

"  Wyt  ti  yn  siwr  chei  di  ddim  drwg  am  roi  siwt  i  mi  ?  " 

"Dim  peryg,"  oedd  yr  ateb,  "mi  gei  un  a  chroeso,  os  doi  di  i 
nhol  hi " 

Addawodd  Dal  fyned  yn  sicr,  ac  aeth  gartref  y  noswaith  honno,  gan 
deimlo  yn  fwy  hapus  nag  oedd  wedi  wneyd  ers  dyddiau,  a  rhoddodd 
y  geiniog  a  dimai  gawsai  gan  Dan  ana  fyned  i'r  Bryn  i  Alsi  Jones. 

Ddeuddydd  cyn  y  Nadolig  aeth  i  chwilio  am  ei  gyfaill,  ac  wedi 
chwibanu  o  flaen  y  ty  yr  oedd  yn  byw  ynddo  am  amser,  daeth  Dan 
allan,  ac  meddai, — 

"Chdi  sydd  yma,  Dal?    Tyd  i  mewn,  'does  'ma  neb  'ma  ond  fi. 


352  CYMRU'R    PLANT. 

Mae  modryb  wedi  mynd  allan ;  'rwan  ydw  i  yn  cael  te,  wedi  bod  yn 
negas  i  Mrs  Jos,  Terrace.     Gymi  di  frechdan  ? 

Yr  oedd  brechdan  menyn  yn  beth  ddigon  amheuthyn  i  Dal,  felly 
cymerodd  hi  yn  ddiolchgar,  ac  meddai, — 

'*  Oes  gen  ti  hen  ddiUad,  Dan  ?  " 

"  Oes,"  ebai  yntau,  "  tyd  i'r  Uofft  i  ti  gael  gweld  nhw." 

A  chychwynnodd  i  fyny  y  grisiau,  ac  aeth  Dal  ar  ei  ol.  O  hen 
gwpwrdd  yn  y  fan  honno  tynnodd  nifer  fawr  o  hen  ddillad  allan,  a 
dyna  Ue  buont  am  hir  amser  yn  ceisio  dod  hyd  i  rywbeth  fuasai  yn 
gwneyd  y  tro  i  Dal.  Ond,  yn  anffortunus,  yr  oeddynt  yn  rhy  fawr,  ac 
yn  rhy  fawr  o  lawer. 

"  Wel,"  ebai  Dan,  "'does  dim  i  ti  wneyd  ond  cymyd  yr  un  leia,  a 
throi  y  trowsus  i  mewn,  a  blaena  llewys  y  got.     Dyna  fydda  i  yn  neyd," 

*'  Nei  di  i  mi?  "  gofynnai  Dal. 

"Gna  i."  ebai  yntau,  a  dechreuodd  ar  y  trowsus  mewn  dull  dyn 
hoUol  gyfarwydd  â'i  waith,  ac  ychwanegodd, — 

"  Well  i  ti  roi  y  got  am  danat,  mae  y  wasgod  yn  siwr  o  ffitio," 

Rhoddodd  Dal  y  got. 

"  'Rwan,"  ebai  Dan,  "  Ue  mae  dy  law  di,"  gan  edrych  arno  yn  graff, 
a'i  ben  ar  un  ochr. 

"  Dyma  hi,"  ebai  Dal,  gan  ddangos  â'i  fys,  yr  hwn  gyrhaeddai  y 
man  y  byddai  penelin  ei  pherchennog  cyntaf  yn  arfer  bòd.  Crafodd 
Dan  ei  ben  fel  pe  mewn  dyryswch,  ac  meddai, — 

"  Mae  hi  yn  rhy  fawr  i  droi  mewn,  rhaid  torri  tipyn  arni  hi."  A 
rhedodd  i  lawr  i'r  gegin  i  nol  siswrn.  Wedi  dyfod  yn  ol  torrodd 
ddarn  helaeth  o*r  llewys,  a  fu  ond  y  dim  iddo  dorri  gormod,  er  ei 
waethaf  áeth  un  llawes  rywsut  yn  Uai  na'r  llall. 

"  Na  feindia,"  ebai  wrth  Daí.  "  Neith  neb  sylwi  ond  i  ti  roi  un  llaw 
yn  dy  bocad  o  hyd,  neu  roid  y  ddwy  os  lici  di." 

Ond  yr  oedd  Dal  yn  rhy  falch  o  honynt  i  dalu  sylw  i  hynny  bach ; 
ac  wedi  eu  gwneyd  yn  barsel  rhedodd  â  hwy  gartref.  Pan  aeth  i  mewn 
i'r  ty  cafodd  fod  AÍsi  Jones  wedi  myned  allan,  a  Mem  yn  cysgu  wrth 
y  tân      Deffrodd  hi,  a  dechreuodd  ddatod  y  parsel,  ac  meddai, — 

"  Dyma  nhw  y  dillad  ges  i  gin  Dan,  Mem." 

"  Wela  i  monyn  nhw,  mae'n  dywyll,"  ebai  Mem,  gan  rwbio  ei  llygaid. 


OTfeirUd  y  golygydd  tw,— Owsn  M.  Bd-w-ards,  8,  Olabsndon  Yillas,  Oxford. 


AHaRAn'WTD  ▲  OHTHOIDDWTD  OAH  HUOHSg  AITD  SOHt  66.  HOPS  8TKaiT,  «WBaOBAM. 


Y    PLANT. 


MoRPUDD  JoNES.  Bjdcl  robin  yn  dod  f  ediych  am  danaí  finnau  weithiau. 
Cerddodd  un  i  mewn  trwy'r  ffenestr  agored  ddoe,  fel  pe  buasai  bia  efe  j  Ue.  Cafodd 
friwedonyn  groesaw.  Toc,  ceisiodd iTnd i yBtaiell  arall  trwj  ddrych  oedd  ar  j 
mur.  Wedi  hir  guro  yn  erbyn  j  gwjái,  daeth  a  saf odd  ar  gomel  17  mwrdd  gan 
édijch  arnaf  yn  geryddol  ddimrol,  feí  pe'n  dweyd, — **  Does  dim  posìb  i'r  un 
deryn  call  ddeidl  eich  tỳ  chwì.'*  Toc,  safodd  ar  tj  mhensü,  trodd  honno  dano^ 
fflapiodd  ei  edyn  yn  wyllt,  ac  edrychodd  fel  pe'n  dweyd, — *'  Bobol  anwyl,  dyma'r 
lle  sobraf  y  bum  i  ynddo  erioed." 

Blaen  y  Owm.  1.  Tr  oedd  y  cacwn  llesg  a  welsoch  oU  yn  aros  angeu,  lleddir ' 
hwy  gan  Iwydrew  Hydref .  2.  Gofynnaf  i  rywun  cyferwydd  â  chacwn  ysgrifenna 
eu  *  *  hanes  a'u  gwersi ' '  i  chwi.  IJnwaith  gwelais  gacynen  wedi  suddo  1  ddysglaid 
ojam.  Oodaishi  oddiyno,  a  rhoddaÍB  hi  ar  y  gUswellt.  Tr  oedd  ei  phen,  ei 
hadenydd,  a'i  thraed  wedi  eu  llenwi  â  siwgr  gwlyb.  Ni  f edrai  symud  na  lluBgó  ei 
hun ;  ac  y  mae  amaf  ofn  iddi  gael  ei  Uadd  gan  ei  gormod  g^lud.  Gwn  am  lawer 
0  ddynion  y  mae  hynny  wedi  digwydd  iddynt. 

B.OFF  o  Ddablun.  GaUaf,  gaUaf  ddweyd  pa  ddau  ddarlun  oedd  y  rhai 
pruddaf  welais  erioed.  T  cyntaf  oedd  darlun  o  ddafad  yn  sefyU  ger  ei  hoen 
marw  yn  yr  eìra,  a  chylch  o  frain  o'i  chwmpas.  (Rhaid  i  chwi  goûo  mai  hen 
fugail  wyf).  Tr  aU  oedd  darlun  o  fachgen  afradlon  yn  sefyU  a'i  bwys  ar  goeden 
yn  yr  eira  o  flaen  tŷ  anghyf annedd ;  yr  oedd  wedi  dychwelyd  adref  ynrhy 
ddiweddar,  y  drws  ynghlo/  a'r  ffenestri'n  dywyU. 

•  GwsN  T  Gabth.  T  mae  gweled  colomen  yn  dod  adre  yn  un  o'r  pethau  . 
piydferthaf .  Nid  oes  lawenydd  mwy  na  Uawenydd  colomen  wrth  gyrraedd  ei 
hen  gartref .  Gwelais  golomen  lân  yn  cyrraedd  ei  chartref  mewn  hepl  f  udr  yn  i 
Birmingham  unwaith ;  ac  yr  oedd  rhyw  fflach  ddisglaer  o  lawenydd  fèl  pe'n  dod  \ 
gyda  hi  pan  ddisgynnodd.  i 


T  Plant  Fptddlon.  T  mae  Uawer  o'm  darUenwyr,  erbyn  hyn,  yn  tyf u  jp 
ddynion  cryûon  ac  yn  wragedd  golygus.  Mae  rhai  yn  y  gwaith  a  rhai  yn  y  l^p,- 
rhai  yn  y  maes  a  rhai  ar  y  môr,  rhai  ar  y  mynydd  gyda'r  defaid,  a  rhai  ar^y 
gwastadedd  gyda'r  aradr,  rhai  yn  y  pulpud  a  rhai  yn  yr  ysgol.  A  wnant  hwy 
ddal  i  gofio  am  danaf  P  Bydd  y  gyfrol  nesaf  yn  weU  ac  yn  fwy  dyddorol  na'r  un 
aeth  o'i  blaen.  Oeir  ynddi  erthyglau  ar  hanes  y  ddaear,  wna  i'r  plant  ddeaU  y 
creigiau ;  ac  ar  adar,  a  wna  iddynt  adnabod  aderyn  a'i  gân ;  ac  ar  y  ser,  sy'n 
gwenu  mor  fwyn  amom  yn  y  nos.  Bydd  ynddi  hanesion  lawer  hefyd,  wedi  eu 
casglu  o  bob  gwlad,  a  hanesion  ein  tadau  ni.  Bydd  hanes  Oymry  ynddi,  nid  rhai 
enwog  hwyrach,  ond  rhai  wnaeth  ddaioni  a  gwrhydri  yn  eu  dydd. 

Oyfarwtddwtb  TsGOLioN.  T  mae  Oyngor  Addysg  sir  Gaemarfon,  y  mwyaf 
egniol  ac  effro  yng  Nghymra,  yn  cymeryd  Otmrtj'r  Plant  wrth  y  cannoedd  i 
ysgoUon  y  sir.  A  gaf  fl  ofyn  1  gyfarwyddwyr  ysgoUöii  y  slroedd  ereiU  wneyd  yr 
un  peth  P  Gwneir  ymdrech  i  wneyd  rhifynnau'r  flwyddyn  ne^af  yn  wir  foddion 
âddysg.  .-.;       '-^  > 

Nadolig  Dedwydd,    Blwtddyn  Newtdd  Dda. 


(I^MRU'R     JPlANT. 


Cw.  XIV.  RHAGFYR,     1905. 


ROBIS     OOCB. 


M 


'AE  pob  un  o  honodi,  'rwy'n  sicr,  yn  adnabod  RoUn,  ac  jn 

Sfÿnd  iddo.    Cdt  Iwyd  sy  am  ed  geín ;  ond  y  mae  ganddo 

wasgod  ffoch,  dlos,  o  lìw'r  auraral  (oratigt).  Mae  Rotnn  yn  Falch 
t/ì  wa^;od  B^odi,  ddeL  Mae  y  cocfa  gloew  yma  sy  ar  ei  frón  wedi 
rini  enw  (^mra^  arall  amo,  sef  "brongodi."  Enw  plant  y 
Saeson  amo  yw  "Robiii  red-breast"  Gahnrant  ef  wdthlau  yá 
"  Bob,"  a  "  BobroUn." 

Welsoch  chwi  nytb  RoUn  erioed  ì  Mae  yn  d  gosod  mewn 
lleoedd  od  wdtfaiau.  Wa^  ganddo  yn  y  t^  p'le,  os  ca  dwU 
qragwlol  i'w  rfaoi.  Gwd^s  un  Itynedd  \ẃdi  tà  gosod  mewn  hen 
tîotel;  gwel^s  tun  un  wedi  ei  gwneyd  inewn  hen  esgid;  ac  un 
aratl  mewn  faen  ffocs  triscets ;  ac  un  arall  mewn  pot  bltäau.  Ond 
mewn  twll  yn  y  dawdd,  neu  mewn  ceulan,  y  cewcb  nyth  Rotdn 
amlaf.  Sut  y  mae  yn  tà  gwneyd  ì  Mae  yn  rhoi  ychymg  o  ddail 
crin  ar  geg  y  twll,  ac  ydiycOg  ar  tí  waelod ;  yna,  pletba  y  nyth  yn 
dwt  dan  do  y  twtl,  o  wellt  sydi,  a  mwswgl.    Hulia  ìû  o'r  tu  mewn 


356  CYMRU'R    PLANT. 

ft  gwlan,  blew,  a  rhawn,  i'w  gwneyd  yn  esmwyth  i'r  cywion.  Wedi 
ei  gosod  mewn  twU  fel  hyn,  mae  yn  anodd  i  wlaw  íynd  i  mewn 
iddi.  Syrthia'r  gwlaw  dros  fondo'r  twU  fel  dros  fargod  tŷ.  Onid 
yw'r  deryn  yn  ffel  yn  gwneyd  nyth  mor  ddel  mewn  Ue  mor  ddiddos  ? 
Pe  buaswn  i  yn  gyw  aderyn,  mewn  nyth  feUy  yr  hofiwn  lechu  yn 
glyd  a  chynnes  dan  aden  fy  mam, — mwswgl  hardd  o'm  hamgylch,  a 
blodau  ac  ir-ddail  o'm  blaen. 

Mae  Mrs.  Robin  Goch  yn  dodwy  pedwar  neu  bump,  neu  weithiau 
chwech,  o  wyau.  Gwyn  gwridog  yw  eu  lUw,  ac  wedi  eu  brychu  ftg 
ysmotiau  cochion.  Edrydiant  fel  perlau  ar  waelod  y  nyth.  GaUw(£ 
edrych  arnynt;  a  thynnu  un  aUan  yn  ofalus, — ddig^a  Robin  ddim, 
ond  •'  oddwd^  ef  yn  ol.  Peidiwch  byth  a  thorri  nyth,  peidiwch  byth  a 
chymeryd  cywion  ymaith.  Sut  y  buasedi  chwi'n  teimlo  pe  buasai 
rhyvìm  yn  eich  cipio  chwi  o'ch  tŷ  pan  fiiasai  eich  rhieni  oddicartref  ? 
Oni  fiiasai  eich  càlon  yn  curo  ?  Oni  fiiasech  yn  Uefain  ?  Âc  oni 
fuasai  eidi  tad  a'ch  mam  yn  wylo  gan  hiraeth  mawr  ar  eich  hol  ? 
Mae'r  adar  bach,  cofiwch,  yn  teimlo  yn  unlon  yr  un  fath.  Mae 
arnynt  hw^au  ofid  a  hiraeth  wedi  colU  eu  gîlydd. 

Hen  dro  sal,  hen  dro  creulon,  yw  dwyn  adar  bach  o'r  nyth. 
Dyma  i  chwi  hanesjm  ddarUennais  ddoe.  'Roedd  brongoch  yn  dod 
yn  ol  a  thamaid  yn  ei  phig  i'w  chyẁion.  Pan  gyrhaeddodd  ei 
chartref,  cafodd  ei  nyth  yn  wag.  'Roedd  rhyw  blant  drwg  newydd 
gymeryd  y  rhai  bach  ymaith.  Beth  pe  gwelech  ei  gofid  pan  welodd 
eu  coUi  ?  Beth  pe  cly wech  hi'n  cwyno  ac  yn  cwynfan  ?  Dechreuodd 
chiHâUo  am  danynt  yn  y  Uwyni  gerUaw.  Galwai  arnynt  yn  ddolefus. 
Cadwai  y  bwyd  yn  ei  chylfin  o  hyd ;  ond  pan  welodd  nad  oeddynt 
yn  ateb,  agorodd  ei  phig,  a  gadawodd  i'r  tamed  syrthio  i'r  Uawr,  a 
hedodd  ymaith  o'r  Ue,  a'i  chalon  yn  drom.  Ychydig  cyn  hynny,  ^ 
Ue  hwnnw  oédd  y  Ue  mwyaf  hoflus  ganddi  ar  y  ddaear;  ond  we(U 
colU  ei  rhai  badh,  y  Ue  gore  oedd  y  Ue  pellaf  oddiyno. 

Mae  Robin  yn  ganwr  swynol  dros  ben, — un  o'r  canwyr  gore. 
'Does  ryfedd,  canys  y  mae  yn  perthyn  yn  agos  i'r  eos,  y  gerddores 
ore  yng  nghor  y  wig.  Cana  Robin  yn  y  gaeaf,  pan  mae'r  adar 
ereill,  bron  i  gyd,  yn  ddistaw  fel  y  bedd.  Mae  ei  delyn  bob  amser 
mewn  tìwn,  pan  mae'r  adar  ereiU  wedi  rhoi  eu  telynau  i  gadw. 
Cana  pan  mae'r  barrug  Uwyd  ar  y  Uawr;  cana  pan  mae'r  eira'n 
drwch  ar  y  ddaear ;  a  chana  pan  mae'r  gloew-ddwr  wedi  ei  gloi  gan 
rew.  Be  waeth  gan  Robin  am  oerfel,  os  ca  ddigon  o  fwyd  ?  Onid 
yw  ei  g)og  Iwyd,  glyd,  a'i  wasgod  goch  o  Uw'r  tân,  yn  cadw'r  oerni 
draw  ?  Ac  onid  y w  ei  goesau  mor  feinion,  fel  nas  gall  na  rhew  nag 
eira  fennu  arnynt  ? 

Glywsoch  chwi  Robin  erioed  yn  canu?  Naddo?  Wel,  ewch 
allan  i  wrando  arno  y  cyfle  cyntaf  gewch.    Mae'n  hofi  o  ganu  gyda'r 


CYMRU'R    PLANT.  357 

Uwydnos.  Pan  fyddwch  ar  y  ffordd,  disgyn,  feallai,  yn  sydyn,  ar 
Iwyn  yn  y  gwrych  yn  eich  ymyl,  a  chana  nos  dawch  i  chwi  pan 
fyddwch  yn  ei  basio.  Cwyd  ei  ben  i'r  nefoedd,  agora  ei  big,  a  ílifa 
allan  o  honi  ffrwd  o  fiwsig  melús  fel  mél.  Bryd  arall,  chwydda  allan 
dros  yr  ymyl  fel  bwrlwm  ffynnon.  Wedi  iddo  fynd  dros  ei  dôn, 
byddwch  yn  barod  i  waeddi,— ''  Wâll  done,  Robin  1  Cerdd  drostì 
eto.     Encore  /  "     Ac  efe  a  ä. 

**  Cerdd  drosti  eto,  dderyn  mwyn, 
Mor  f awr  yw  awyn  dy  delyn ; 
Bho  eto  donc,  aderyn  sionc, 
Eneore  !    Wel,  campus  Bobin  !  " 

Cymerwch  ddwy  garreg  fechan  o  faînt  cneuen  goUen ;  cnociwch 
hwy  yn  eu  gilydd  cyn  ffested  ag  y  gallwch,  a  chewch  swn, — "  lit-it- 
it-it," — tebyg  iawn  i'r  swn  wna  Robin  pan  y  ca  fraw.  Dyna  ei  ofn- 
gri  {alarm'Cty),-^^'  iit-ît-ît-it,"  cyflym  a  distaw. 

Ar  dywydd  caled,  pan  fo'r  rhew  wedi  cloi  ei  gwpwrdd,  ac  eira 
wedi  ei  guddio,  daw  Robiu  at  ein  tai  i  chwilio  am  damed.  Peidiwch 
bob  yn  gas  wrtho  y  pryd  hynny.  Teflwch  iddo  ychydig  friwsion,  a 
chrystiau  wedi  eu  mannu  yn  fftn.  Bydd  yn  ddiolchgar  am  bob 
tamed  a  ga,  beth  bynnag  a  fo ;  a  byddwch  chwìthau  yn  teimlo'n 
hapus  o  wneyd  tro  caredig  ft'r  deryn. 

Ni  welwch  ddau  Robin  byth  gyda'u  gilydd  yn  y  gaeaf.  Drwy 
gydol  y  tjrmor  hwnnw,  mae  pob  Robin,  iar  neu  geiUog,  yn  byw 
bywyd  unig,  ar  ei  diriogaeth  ei  hun.  Efe  yw  pen  Robin  y  lle 
hwnnw,  ac  ni  feiddia  un  Robin  arall  ddangos  ei  big  ynddo,  heb  iddi 
fynd  yn  helynt  a  tharo.  Os  digwydd  i  ddau  gwrdd  a'u  gilydd  rywle 
ar  ffìn  eu  cartrefi,  neidiant  i  yddfau  eu  gilydd  yn  union,  ac  ymladd- 
ant  hyd  farw,  oni  wel  un  mai'r  peth  gore  yw  cilio.  Gyda  dechreu'r 
gwanwyn, — tymor  serch  yr  adar,—  gwelir  tri  neu  bedwar,  weithiau, 
yn  canlyn  eu  gilydd, — dau  neu  dri  o  geiliogod  yn  dilyn  yr  un  iar,  ac 
yn  ymryson  am  dani.  Dipyn  ymhellach  ymlaen,  ni  welir  ond  dau 
efo'u  gilyddy—  ceiliog  ac  iar,  wedi  ymbriodi  dros  dymor  byrr. 

Mae  Robin  a'i  wraig,  ar  ol  dysgu  eu  cywion  i  hel  eu  bwyd,  a'u 
magu  vn  adar  digon  cryfíon  i  ymladd  eu  flordd,  yn  eu  gyrru  o'r  hen 
gartref9~-yn  eu  troi  dros  y  drws,  megis, — i  chwilio  am  gaitrefí  iddynt 
eu  hunain,  ymhel!  o'r  hen.  Fel  pe  y  dywedent, — *'  Dyna  ni  wedi 
gwneyd  cymaint  ag  a  fedrwn  i  chwi.  'Rwan  mae'n  hen  bryd  i  chwi 
fynd  i  fyw  ar  eich  footing  eich  hunain.  Welwch  chwi'r  drws  acw  ? 
Ffwrdd  a  chwi  drwyddo,  a  pheidiwch  byth  a  dangos  eich  gwynebau 
yma  mwy.  Os  gwnewch,  bychan  fydd  eich  croeso.  Cerddwch  I " 
Heb  fod  yn  hir  wedyn,  ymadawant  hwythau  â'u  gilydd,  i  fyw  fel  y 


3S8 


CYMRU'R  PLANT. 


gwnaent  cyn  cyplu»  yn  weddwon,  pob  un  yn  ei  gartref  d  hun,  heb 
gftr  na  pherthynas  ar  y  cyf^L  Yr  adeg  honnOy  ni  feiddia  hyd  yn 
oed  un  o'r  plant,  pe  byddai  hwnnw  y  ^cyw  noelyn  ola,"  fynd yn agos 
i  gartref  y  naill  na'r  llall  ohonynt  Pan  yn  weddwon  fel  hp,  syr 
bach  taiog  yw  Robin,  a  ladi  fach  daiog  ydyw  hithau.  Ond  nid  oes 
gandd^t  mor  help. 

Ond  dyma  i  chwi  ystori  fach  dlos  iawn  am  Robin»  ystori  a  wna  i 
chwi  anghofío  ei  hou  ffaeleddau.  Dyma  hi.  Pan  oedd  lesu  Grist 
ar  ei  ffordd  i'r  groes,  ac  wedi  ei  wisgo  ft  choron  o  ddrain,  disgyn- 
nodd  aderyn  hycban  ar  ei  ben,  ac  ft'i  big,  tynnodd  allan  un  oV  pigau 
hirion  oedd  wedi  myned  i  mewn  i'w  dalcen.  Tasgodd  y  gwaed  o'r 
briw»  gan  gochi  bron  yr  aderyn.  Robin  oedd  yr  aderyn  bychan 
hwnnw,  medde'r  stori,  a  thyna  pam  mae  ei  fron  o  hyd  ac  o  hyd  yn 
goch.    Dysgwch  y  pennill  tlws  yma  o  eiddo  Elfed, — 


**  A'i  waed  sjdd  o  hyd  ar  áy  íron, — 
T  gwaed  oedd  ddrutach  na'r  bjd ! 
Wrth  goflo'r  traddodiad,  daw  tonn 
O  w^radwydd  dros  í'enaid  i  gyd." 


R.    MORGAN. 


CANU     YN     Y     STORM. 


08  oollwyd  melodedd  j  garol 
Ghwibanai  y  fronnaith  Tn  llon, 
Os  denwYd  y  gwcw  a'r  wennol, 

I  chwuio  am  hâf  dros  y  donn ; 
Mor  swynol  yw  miwsig  tymhestloedd 

A  lanwant  ein  CTmoeda  â'u  llef ; 
O  fwYned  yw  moliant  corwyntoedd 
Sy'n  canu  yn  orièl  y  nef . 


Os  ciliodd  yr  hir-ddydd  a'i  wenau 

A  mwynder  awelon  hin  braf ; 
Er  colli'r  gwyrddlesni  a'r  blodau, — 

Coronau  aradumol  yr  Haf ; 
Mor  nefol  yw'n  hanwyl  tynyddoedd^ 

Dan  f antell  o  eira  tu  a wr ; 
O  dlysed  yw'r  goedwig  a'r  gwryòhoedd, 

Mewn  gemwaith  o  farrug  i'r  llawr. 


TSala. 


Oeir  wdthiau  rosynau  Üws  hawddfyd, 

Tn  wylo'n  storm  adfyd  a  phoen ; 
A  dianc  o  rewynt  oer  drygfyd, 

Mae  adar  haf  bywyd  a  hoen ; 
Mor  ddwyfol  yw'r  purdeb  sy'n  tyfu 

Tn  dlysach  drwy'r  stormydd  i  gyd ; 
O  lonned,  felused  yw  canu 

T  nefoedd  yng  ngaeaf  y  byd. 

BlCHABD   AB  HüOH» 


F     GA^AF. 

Anián  a'i  8wyn  sy'n  huno, — a'r  gaeaf 
Oer  gwywol  yn  gwiago 
T  wlad  Tn  wyn,— bryn  a  bro 
Mewn  alaeth  trwm  yn  wylo. 


Ibtloo. 


CYMRU'R  PLANT. 


ANPSJDXOÍ      KHASODSIt. 

CLYWSOCH  am  y  Cymro  atfarylith^,  a'r  seiyddwr  byd-enwog, 
Dr.  Isaac  Robeits.  Mae  dynion  tel  efè,  a  Uawer  ereill  ym 
nieu^rdd  ffwyddonlaetb,  y  lii^  sydd  a'u  bryd  a'u  serch  ar  ẃangu 
<^ch  gwntodaeth,  yn  fwy  o  riod  i'w  gwlad  na'r  dydon  y  mae 
âtíẅaa  onommt  i'w  cael  ar  hyd  a  Ued  y  wlad, — na  wnaethant  ond 
Hadd  «1  cyd-àá<púon  ar  faes  y  frwydr.  Y  mae  rwiûtfa  y  diweddar 
Isaac  Robérts  yn  ddihafal  ym  myd  seryddiaetÌL  tìì  chyfaoedfUr  un 
üyfr  seryddol  o  fiawr  bwys  heddyw  nad  oes  cyftíriad  anrhydeddus 
yn  cael  ei  woeyd  ynddo  at  lafur  tín  cydwladwr. 
Sdf  Isaac  Roberts  yn  y  rfaeng  naenaf  o'r  seryddwyr  gwawl- 


mdol  {thetographie) /  ac  yn  y  rheng  honno  y  mae  dynion  megis 
Syr  W.  Huffgins  a  Dr.  Common  o  Loegr,  y  ProfT.  W.  H.  Pickei1ng, 
yn  yr  Ameiig,  a  Syr  Dav!d  GÌU  ym  Mfaenrhyo  Gobùth  Da. 

Dyma  i  chwi  ragraiflt  o  w^th  ŵa  cydwiaidwr,  sef  gwawl-lun  o'r 
cwmwl  ser  anfértfa  yn  Andromeda.    Can^dir  rfayw  wawr  wan  o 


360 


CYMRU'R    P1J\NT. 


hono  â'r  Uygad  noeth,  ac  y  mae  darluniau  lawer  wedi  eu  tynnu  o 
hono  mewn  Uyfrau  seryddol ;  ond  gwahanîaethant  ryw  gymaint  yn 
ol  maint  y  pellwydr  ddefnyddir  i  edrych  arno.  Bu  y  cymylau  ser 
yn  wrthrychau  dyrus  i  seryddwyr  bob  amser;  ac  er  maint  y 
péUwydrau  a  droid  amynt,  a'r  dyfalu  meddylgar  fii  amynt,  dieithr 
ydynt  eto.-»^DaUai  Laplace,  yn  17961  mai  o'r  defnyddiau  hyn  y 
ffurfìwyd  ÿr  haul  a'r  planedau ;  ac  y  mae  gwawl-elfeniad  {spectrum 
analysis)  yn  profi  eu  bod  jm  gyfansoddedig  o  nwyau  poethion 
gẃynias,  neu  ddamau  o  fater  sylweddol,  megis  yr  honna  Lockyer, 
a'r  damau  yn  taro  yn  erbyn  eu  gilydd  yn  yr  eangder,  gyda'r  fath 
rym,  fel  ag  i'w  gwneyd  yn  chwilfariw  mân,  a'u  troi  yn  nwyau 
disglaér  tanUyd. 

Ond  i  chwi  syllu  ar  y  darlun,  dengys  i  chwi  pa  fodd  y  mae 
cyfundrefnau  heulawg  yn  cael  eu  ffurfìo.  Yn  awr,  gwyddom  nad 
yw  ein  haul  mawr  ni  ond  seren  fach ;  gwyddom  y  try  bydoedd 
anferth  mewn  peUterau,  am  y  rhsû  nad  yw  ein  hamgyffa'ed  ond 
bychan.  Pan  gofiwn  fod  pob  ysmotyn  bach  yn  y  darlun  yn  seren 
ynddo  ei  hun,  ac  yn  ol  pob  tebyg  yn  goleuo  i  fydoedd  cyfaneddol 
sydd  yn  troi  o'u  cwmpas;  pan  gofiwn  y  geiU  fod  pob  seren  cyn 
belled  oddiwrth  eu  gilydd  ag  yr  ydym  ni  oddiwrth  y  seren  agosaf 
atom ;  a  phan  gofiwn  f od  y  cymylau  ser  jm  troi  yn  yr  eangderau 
gyda  chyflymder  anirnadwy,— tarewir  ni,  fel  y  Salmydd,  ft  syndod, 
Tod  Duw  3m  sylwi  ar  greadur  o  ddyn  yn  ei  fychander,  yr  hwn  a 
drigianna  ar  y  <'  mymryn  Uwch  a  elwir  y  Ddaear." 

SlGMA. 


HYFRYDOl,     DDYDD. 


HYFRYDOL  ddydd  bendigaid 
Yw  dydd  Nadolig  gwiw, 
Dydd  clywodd  7  bugeiliaid 
Am  Gîeidwad  dynol  ryw ; 
Yng  ngbanol  dwys  unigrwydd 

Ar  f eusydd  Betblem  dref , 
Fe  dorrwyd  eu  distawrwydd 
Gkin  angel  gwyn  o'r  nef . 

A  dyna  oedd  ei  gennad, — 

'  *  Nac  ofnwcb,"  meddai  ef, 
''Gan's  ganwyd  i  cbwi  Geidwad, 

Gydgenwcb  mewn  un  Uef ; 
A  bwytbau  mewn  gorfoledd 

A  aetbant  oU  yngbyd, 
I  weld  y  Oeidwad  rbyfedd 

Oedd  yn  ei  isel  gryd. 

Cwmamm. 


j» 


Dydd  torrodd  gwawr-dçLydd  gobaith 

I  blaut  daearol  rawd/ 
Dydd  cafwyd  gwaredigaetb 

Drwy'r  lesu  yn  y  cnawd  ; 
Ei  orsedd  wen  gadawodd 

Am  dlodi  daear  lawr ; 
Ef e  a  ymddatododd 

O'i  boU  ogoniant  mawr. 

Dydd  clywed  y  gerddorf a 

Felusaf  yn  y  nef , 
Dydd  daetìi  boU  ei^l  Gwynfá 

Iganu^'IddoEf;"    \ 
Cyd-foled  plant  dynoliáetb 

Y  Ceidẁad  mawr  a  gaed, 
Am  rasol  iacbawdwriaetb 

A  gafwyd  trwy  ei  waed. 

Datid  Daties  [Derwydd), 


CYMRU'R    PLANT. 


B 


rS      YSOUB      NADOtlO, 

YDD  plant  bach  caiedig  DeiiiDaik  yn  cadw  ysgub  yd  twyat  a 
goreu  y  flwyddyn  yn  ofalus.  Ni  chaiR  y  dyrnwr  na'r  craswr 
na'r  melinydd  mohoni.  Ònd,  fore  Nadolig,  dygir  hi  i'r  golwg. 
Chwtlir  am  ysrol  hir.  Wele  Hans  wedi  cyrraedd  pen  y  tỳ,  ac  wedi 
tí  gosod  yn  odìogel  yno,  a'r  tywysennau  aeddfed,  llawn,  fel  coron 
aur  ar  ei  phen.  A'r  bachgen  î  lawr  toc ;  a  daw  ugeiniau  o  adar 
bach  hapus  i  wledda  ar  yr  ysgub  Nadolig.  Prun  hapusa, — y  plant 
ai  yr  adâr  î 


363 


CYMRU'R    PLANT. 


©apol    JSTadolig 

(Bhìf  14.) 

"  0  Grist,  ai  er  fy  mwya  !  ?  " 


JoHN  M.  HowELL,  Aber  Aeron. 
DOH  El^. 

:8|  n  :-  :n  |r  :n  :f 

:8i  d  :-  :d  |ti  :d  :r 

:8  8  :-  :8  |8  :8  :8 

:8,  d  :-  :d  |d  :d  :d 

O    Grist,   ai    erfymwyni 
W.t. 

-  :r  |r  :r  :r 

-  :1.|1.:1.:1. 

-  :f  |f  :f  :f 

-  :r,  |r,  :r,  :r, 

Droslwy  -  br  Tin-ig    a    blin, 


L.  J.  BoBRRTS,  T  Rhjl. 


8  :-! 

1-1-! 

î-:n 

n  :-! 

!-|-! 

î-:d 

d':-! 

!-|-! 

!-:$ 

d  :-! 

!-|-! 

!-:d 

d  :d  :d  |r  :d  :r 

d  :d  :d  |t,  :1,  :t, 

n  :n  :n  |8  :-  :8 
8,  :8,  :8,  |8i :-  :8, 

T  daethost  o    dỳ 


n  :-: 

:-|-: 

d  :-! 

î-h: 

s  :-! 

î-h: 

d  :-: 

;-|-: 

dj  Dad, 
i.W. 


:n 

»r  : 

:d 

"1.: 

:8 

«f  : 

:d 

'ir,: 

d  :-! 

ì-  11,: 

:-:l. 
:-:n, 
:-:d 
:-:!. 

1.:-! 
n  :-! 

!-|-! 

:-|d! 

1.:-! 

:-|-! 

le,  :1,  :t,  |1, 

:-  :ie, 

i,n  :-:- 1-: 

n,  :n,  :n,  |n, 

:-  :n, 

«,t, :-:-!-: 

t,  :d  :r  |d 

:-  :t. 

^8  :-:-!-: 

n,  :n,  :n,  |n. 

:-  :n. 

i,n  :-:- 1-: 

Tn  faban,    í     es    -  tron  wlad? 


:n 
:n 
:n 
:n 


n  :- 
n  :- 
n  :- 
n  :- 


Daethllu 


:njn  |n 
:li.t,|d 
:n.8e|l 
:d.t,|l, 

oangyl 


:-  :n 

n  :-: 

:-  :d 

t, :- : 

:-  :1 

«e:-; 

:-  :d 

n  :-: 

I- :-  :n 
|- :-  :n 
|-:-:n 
|-:-:n 


8  :- 

8  : 

8  :- 

8  :- 


:8.8  |8 
:d.r  |n 
:8.t  |d* 
:nj:  |d 


:-  :8 

8  :-î 

t-l-: 

:-  :n 

r  :-; 

:-|-: 

:-  :d' 

t  :-i 

:-|-: 

:-  :n 

8  :-: 

;-|f: 

-   ionglân, 


I'th  heb-rwng  hyd  at 


y    cryd- 


:8 

:t,j 

:8 

:f 


d' :-  :d'  |d»  :d'  :t 

d  :-  :d  |r  :r  :r 

8  :-  :8  Ise  :8e  :8e 

n  :-  :n  |n  :n  :n 


1 


d 
1 
f 


- :-  |r :-  :n 


- :-  I- :-  :d 

-:-|-:-:l 

—  *—  I—  *—  *iii 
•    I    •   •« 


f  :-.8:f  |n  :n  :r 

d  :-  :d  |d  :d  :t, 

1  :-  :1  |8  :8  :8 

r  :-  :r  |8  :8  :f 


8  :-: 
d  :-! 

!-|-: 
:-|f: 

8  :-! 

:-|t: 

n  :-: 

:-|r: 

Ond  nid    oedd  croesaw  na  chân. 


:8 

:f 
:t 
:r 


d' :-  :d'  Id'  :d'  :t 

1  : 

!- :-  |r :-  ;n 

n  :-  :n  |r  :r  :r 
d'  :8  :8  |«e  :ie  :ie 

d  :-  :d  |n  :n  :n 

d  : 

1  ! 

f  ! 

!- :-  1- ;-  :d 
:-:-|-:-:8 
:- :-  |- :-  :n 

Ond  nìd  oedd  Groesaw  na  chân, 


Na  lle     mewn  llety  drwy'r  byd, 

f  :8  :f  |n  :n  :r 

d  :-  :d  |d  :d  :t, 

1  :-  :1  |8  :8  :f 

r  :-  :r  \b  :b  :8, 

Na  lle     mewn  Uety  ârwy'r  byd. 


d:-:-|-! 

:- 

d  :- ;-  1-  : 

;— 

n  :-:-!-: 

•- 

d  :-:-!-: 

•~ 

CYMRU'R    PLANT. 


363 


Otdoan.    Tn  fwy  urdäoêol  ac  yn  fwy  araf. 


d» :-  :d'  |d«  :t  :1 

n  :-  :n  |f  :f  :f 

ÿ  :-  :8  11  :t  :d* 

d  :-  :d  |d  :d  :d 


:8 
:8 
:8 
:8 

O    Geid-w«d  diolch    i     Ti, 


s  :-! 

î-l-î 

:-  :n 

n  :-! 

1-1-! 

!-  :d 

d':-! 

:-|-  ! 

;-  :n 

d  :-! 

!-|-  : 

!-  :d 

\ 


:r 
:t, 
:8 

A 


r  :-! 

!-|-: 

t,:-! 

!-|-: 

8  :-! 

!-|-: 

81 :- ! 

!-|-: 

r  :n  :f  jn  :f  :8 

ti  :d  :d  |d  :-  :d 

8  :8  :1  |ta:l  :ta 

f  :n  :r  |8  :f  :n    

diolelL  o  hyd      a    wnaf, 


1:-! 

n\ 
!-  Id' ! 

!-:U 

:-:» 
:-  :U' 
;-:fè 

d:-! 

:-|r  i 

1:-! 

f :-! 

!-|-: 
:-|íéi 

1  :1  :1  |8  :f  :n 

d  :d  :d  |r  :-  :d 

n  :n  :n  |r  ;8  :8 

li  :1|  :li  |ti :-  :d 

Am  ddyfod  mor  beU,  morbell; 
ara/. 

8  :d'  :f  |n  :- 
n  :d  :d  |d  :~ 
d'  :8  :1  |8  :- 
8  :n  :f  |8  :- 

Tn  awr,  ac  mewn  gwlad  sydd  well. 


:r 

d  :-; 

!-!-! 

[— 

:t, 

d  :-! 

!-|-! 

\  — 

:f 

n  :-i 

:-|-i 

;— 

:8, 

d  :-! 

:-|-! 

j— 

1  f\  GRIST,  ai  er  f y  mwyn  i 
\J    Y  daethost  o  dỳ  Dy  Dad, 
Dros  Iwrbr  unig  a  blin, 

Tn  faban,  i  estron  wlad  P 
Daeth  llu  o  angylion  glân 

I'th  hebrwng  hyd  at  y  cryd — 
Ond  nid  oedd  croesaw  na  chân, 

Na  lle  mewn  llety  drwy'r  byd. 

Cydgan — 

O  Geidwad,  diolch  i  Ti, 
Am  ddyfod  mor  bell,  mor  bell; 

A  diolch  o  hyd  a  wnaf , 
Yn  awr,  ac  mewn  gwlad  sydd  well. 

2  Ni  wyddai  neb  ond  Dy  Dad 

A  thithau,  mor  bell  y  daith, 
Ac  wedi  cyrraedd  ein  bro, 

Mor  galed,  mor  ddwys  y  gwaith ; 
£r  hynny,  deuaìst  Dy  Hun, 

I  Fethl'em  a  Chalfari— 
Ni  feddaf  fi  fawr— ond  hyn— 

Mi  roddaf  fy  hun  i  TL 

3  O  lesu,  diolch  i  Ti, 

Am  ddyfod  mor  bell  o  dref ; 
I'n  gwa'dd  drwy  gariad  mor  fawr, 

I*th  gartref  Di  yn  y  nef , — 
Rho'th  gwmni,  Fendigaid  IJn, 

Rho  fynych  weled  Dy  wedd — 
Yr  ydym  yn  dyf od  i  gyd, 

Drwy'r  preseb,  a*r  groes,  a'r  bedd. 


eaner— 

i  :n 
<1U 


n  :- 

:n 

hjii  - 

ny 

d'  îd' 

:d' 

In  :n  :n  In  :- 
denaist  D7  Hnn, 

Id'  :-  :t  II  :- 


:-  r 


feddaf  fl  fawr—  ond  hyn, 

f  :-j:f  In  :-  :r   Is  :- 
roddaf  f 7  hnn        i     Ti. 


:-l 


caìur — 


{:„ 


:§    i  *i  :i 


Rho  fyn  -  ych  wel-ed  D7  wedd, 
:ì  Id'  :d'  :d'  Id'  :d'  :t  |1  :-  :- Ir 


Tr   yd^m  yn  dTfod    i     g^d, 


{:„J; 


:n  If  :-j:f  In  :-  :r  li  :-  :- 
Drwy'lr  pTeseb,a'r  groes,  a'r  bedd. 


364  CYMRU'R    PLANT. 

DAl'R     GWA&     BACH. 

IV.      GARTRIF  AM    DRO. 

CAWN  Dai  ar  aelwyd  ei  rieni,  aV  plant  o'i  gylch  fel  gwenyn  o 
gylch  rhosyn  haf.    Danghosant  iddo'r  teganau  a'r  campau 
diweddara  i  gyd.    Mawr  yw'r  dyddordeb  gymer  Dai  ynddynt. 

(^yn  hir,  daeth  y  fam  i  mewn,  a  thra  yn  syllu  ar  ei  bachgen  Uon, 
treiglai  dagrau  o  lawenydd  dros  ei  gruddiau  mwyn.  Wedi  peth 
ymddiddan,  gofynnodd  y  fam,— ''Welaist  ti  dy  dad,  Dafì?" 
«  Naddo/'  meddai  Dai,  <<  ble  mae  wedi  mynd  ? "  "  O,  aeth  i'r  siop 
yn  fy  lle,  gobeithio  daw  adre  cyn  hir,  mae  yn  edrych  yn  debyg  iawn 
i  daranau."  Gyda'r  gair,  dyna  swn  ei  draed  yn  dynesu  at  y  drws,  a 
dacw'r  plant  yn  cyd-redeg  i'w  gyfarfod,  a  Dai  yn  eu  plith.  Gloeẁai 
Uygaid  siriol  Dai  wrth  edrych  ym  my  w  Uygaid  ei  dad.  A  gweUd  ei 
aeUau  mawrion  yntau  yn  pruddhau  wrth  roddi  ei  law  ar  ben  çyrUog 
ei  blentyn  anwyl. 

Gyda  bod  y  tad  wedi  cymeryd  ei  eisteddle  ar  yr  aelwjrd,  dyna 
fflachiad  meUten,  a  swn  brochus  y  daran  yn  ei  ddilyn,  nes  credai'r 
plant  fod  y  bwthyn  bach  yn  cael  ei  ddryUio'n  ddamau  mân  ar 
unwaith.  "  'Rwyt  wedi  bod  yn  anlwcus  wrth  ddewis  noson  i  ddod  i 
edrych  am  danom.  Oes  rhaid  i  ti  fyned  yn  ol  heno,  Dafi?" 
gofynnai'r  fam,  mewn  Uais  tyner.  <'Dwn  i  ddim/'  meddai  Dai,  <'os 
byddaf  'nol  erbyn  cyrchu'r  gwartheg  bore  fory,  tebyg  y  bydd  popeth 
yn  dda"  ''Wel  ynte,  rho  dy  feddwl  yn  dawel.  Cei  ddringo'r 
bryn  gyda  hedydd  cynta'r  bore,  os  cawn  ein  diogelu  gan  y  Nef  i 
weld  y  wawr  yn  torri." 

Cyn  myned  i  orífwys,  daeth  y  fam  a'r  Beibl  mawr  i'r  bwrdd, — hen 
Feìbl  a  thân  yr  aUor  deuluaidd  wedi  Uosgi  ymylon  ei  ddail.  Agor- 
odd  y  tad  eí,  a  darUennodd  y  drydedd  Salm  ar  hugain  yn  bwyUog. 
Wedi  adrodd  adnodau,  aethant  ar  eu  gliniau  i  gyd.  Ol  olygfa 
fendigedig.  Dychmygaf  weled  angylion  gwynfa  yn  syUu  ami  yng 
ngoleuni'r  mellt,  ac  yn  gwenu  mewn  boddhad.  Wedi'r  weddi, 
dyma'r  fam  yn  taro  un  o  donau'r  diwygiad,  sef  **  Diadem/'  gan  ofyn 
i'r  nefol  gôr  i  gytuno  i  ganu  mai  "  Cariad  ydyw  Duw."  0 1  ganu 
soniarusl  'Roedd  ganddynt  gyfeilydd  nefol,  eisteddai  ar  firon  y 
cwmwl  du,  tynnai  ei  fysedd  gwynion  dros  y  tannau  duon.  Dyna 
slun'o  wedyn.  A  theby^v  n  fod  Gabriel  yn  canu  ei  delyn  jm  uwch 
i'r  lan,  gan  fod  ambell  î  fflach  o  ddisgleirdeb  yn  dod  i'r  aelwyd» 
Disgleiràeb  y  delyn  oeda  fflachiad  y  feUten  i'r  teulu  bach  y  noson 
honno  yng  nghwmni  cariad  Duw. 

Mae  cyfrifoldeb  Daî  ýn  fawr,  wedi  eî  fagu  ar  aelwyd  grefyddol. 

Llwyn yr  Hwrddy  Penfro,  S.  Pkrkins. 


CYMRU'R    PLANT.  373 

TWMI    BÁCH    BMNGOOm 

Gan  T.  H.  TaoMA«,  B.c.Á,  (ArUmydd  Pinygam,) 
IV.   claddu'r  MSIRW. 

AR  y  Sul  y  daddwyd  meirwon  PwU  Lleidiog.  Gwelid  tyrfaoedd 
yn  cyrchu  i'r  mynwentydd  Ue  y  bu  y  torwyr  beddi  mor  brysur. 
Yr  oedd  çyfarfod  gweddi  trw/r  nos  yn  rhai  o'r  capelau,  yn  enwedig 
yng  Nghapel  Bedyddwyr  Rhyd  y  Meirch. 

Meddyliais  y  mynnwn  weld  claddu  Twmi,  druan.  Yr  oedd  amryw 
yn  y  bwttiyn  pan  eis  yno,  yn  barod  i  gludo  Twmi  i'w  fedd.  Yr  oedd 
ei  fam  wedi  ymwisgo  mewn  du;  ac  edrychai'n  llai  ac  yn  felynach 
nag  erioed.  Siaradodd  wrthyf  am  Twmi, — "  Y  bachgen  goreu  a 
ffeindia  fii  erioedy"— ac  yr  oedd  rhyw  flinder  yn  ei  Uygaid,  a  rhyw 
anesmwythyd  yn  ei  dwyfaw  o  hyd.  Clywais  lais  yn  dweyd  o'r 
siambar  Ue'r  oedd  Twmi,— 

''  Ben,  'diw^r  hoéUon  yma  ddim  wedi  eu  sgriwio'n  iawn." 

'' Nag  ynt,'  oedd  yr  ateb,"  ond  ti  gofi  y  ffwdan  yr  oeddym  ynddo 
wrth  hen  y  pwU." 

Daeth  y  fam  i'r  çynhebrwng,  a  Mary  Edwards  y  go, — ^yn  wylo  o 
hyd.  Ar  y  diwmod  heulog  hyfryd,  clywid  sain  pruddglwyfus  yr 
emynnau,  a  genid  o  gÿlch  y  beddau  yma  ac  acw. 

Daeth  Edwards,  y  diacon  o  gapel  Rhyd  y  Meirch,  i  gyfarfod  Twmì. 
G^eddiodd  yn  ddwys,  a  siaradodd  yn  hyawdl  wrth  y  bedd.  Yr 
oedd  ei  brofìad, — dianc  o'r  danchwa,  yn  arwain  y  gwaredwyr  yn  ol 
i'r  pwU,  ei  ymdírech  i  wared  y  byw  a  darganfod  cyrff  y  meirw, — ^yn 
rhoddi  rhyw  awdurdod  rhyfedd  ì'w  eiriau.  Yr  oedd  yr  oU  wedi  ei 
rag-ordeinîo.  ebai  ef ;  yr  oedd  Yspr^d  Duw  ym  mhob  cornel  dywell 
yng  nglofa  PwU  Lleidiog,  nid  oes  dim  nas  gwyr  Et  am  dano,  fod 
popeth  yn  cael  ei  wneyd  yn  ol  cynllun, — gwyr  Ef  pryd  y  genir  ni,  a 
phryd  y  byddwn  farw,  ac  ym  mha  fodd,  a  chyfrif  Ef  bob  deigryn 
syrth  i'n  bedd. 

Yna»  wedi  blino'n  cerdded  o  Fryn  y  Frftn,  wedi  mynd  trwy  gymaint 
o  drallod,  cododd  y  fam,  druan  ohoni,  ei  Uais, — ^yr  un  waedd  hir 
ddolefus  oedd  wedi  dychrynnu'r  pentref  yn  y  nos.  Syrthiodd  ar  ei 
gwyneb,  ac  oni  buasai  am  ddwylaw  estynedig  ei  chymdogion, 
syrthiasai  i'r  bedd.  Cariwyd  hi  i  d/r  capel;  nid  Uewyg  yn  unig 
gafodd,  yr  oedd  fel  pe  mewn  ymdrech  rhwng  by wyd  a  marwolaeth. 
Pan  ddaeth  y  meddyg  yno,  agorodd  ei  diUad  i  ryddhau  ei  gwddf 
a'i  mynwes  téneuon ;  ac  wrth  wneyd  hynny,  torrodd  linyn  oedd  am 
ei  gwddf,  a  thaflodd  i'r  naîU  ochr  fag  sidüo  bychan  brau,  fel  a  wisgir 
gan  faban.  Rhwygodd  ef  wrth  wneyd  hynny,  a  sytthiodd  o  hono 
dusw  o  wallt  melyngoch  fei  gwifrau  pres,  ac  ychydig  ddaU  rhos, — 
tebyg  i  ddail  rhosyn  gwyn  wedi  gwywo. 


374  CYMRU'R    PLANT. 


OVMRV     ODDICAMTMBF. 

XII.   SDWARD   LLWTD 

NID  wyf  yn  sicr  ai  un  o  blant  Bro  Morgannwg,  ynte  un  o  blant 
Cerecugiony .  oedd  Edward  Llwyd.  Daeth  yn  enwog  yn  ei 
ddyddy  ac  y  mae  ei  glod  yn  dod  yn  fwy  disglaer  bob  blwyddyn,  fel 
hynafiaethydd.  Crwr  tlawd  oedd,  a  dewisodd  fod  yn  dlawd  ar  hyd 
ei  fywydy  oherwydd  ei  gariad  at  wybodaeth. 

Daeth  i  Rydycben  yn  niwedd  Hydret,  1682.  Ddwy  flynedd  wedyn, 
cafodd  le  fel  isgeidwad  Amgueadta  Ashmole,  ac  ymhen  y  chwe 
blynedd  daeth  vn  bencadwu.  Yr  oedd  y  lie  wrth  ei  fodd,  er  nad 
orad  cyflog  iddo, — dim  ond  yr  arian  dalai  ymweiwyr.  am  weied  y 
pethau. 

Yr  oedd  yn  llawn  awydd  gwybod  hanes  Cymru,  Yr  oedd  vn 
llawn  awydd  gwybod  o  ble  di^th  esgym  creaduriaid  i  greigiau.  Yr 
oedd  yn  uawn  awydd  gwybod  hanes  geiriau^  a  sut  yr  oedd  ieithoedd 
yn  perthyn  i'w  gilydd.  Erbyn  heddyw»  ystyrrir  ei  enw  yn  un 
anrhydeddus  iawn  yn  iianes  Daeareg  a  Geiraarddiaeth ;  taflodd 
oleuni  ar  Iwybrau'r  dyfodol  i  fỳfyrwyr  ddeuai  ar  ei  oL 

Tdtliiodd  lawer  i  gasglu  gwybodaetht  yn  enwedig  vng  Nghynuru, 
Cemyw,  a  Llydaw.  Aeth  i  G^rayw  yn  1 700  i  ddysguT  laitti, — ^yr  oedd 
y  Grmy weg  yn  fvw  yr  adeg  honno ;  tybid  mu  s^imiwr  oedd,  a 
daliwyd  ef  lel  liddr.  Ni  fii  fymryn  gwelf  amo  yn  Llydaw  y  flwyddyn 
wedyn ;  daliwyd  ef  fel  ysbiwr  yn  St  Pol,  bu  yng  ngliaraiar  Brest 
am  ddeunaw  diwmod»  ac  jma  dywedwyd  wrtho  am  beidio  dod  i 
Lydaw  byth  mwy.  Ac  eto  ni  fii  neb  erioed  yn  fẃy  diiüw^ — chwilio 
am  wybodaeth  yr  oedd. 

Wedi  casglu'r  wybodaeth,  yr  oedd  yn  rhy  dlawd  i  ffyhoeddi  ei 
lyfrau.  Yr  oedd  ganddo  lyfr  ar  ffbsylau,  ond  ni  cfayhoeddai  y  Brif- 
ysgol  ef ;  a  thrwy  haelioni  Syr  Isaac  Newton  y  gwelodd  y  llytr  oleu 
dydd.  Trwy  gael  tanysgriíẁyr  y  cyhoeddodd  ei  waith  mawr,  yr 
ArchaBolog^  Ëritannica,  yn  1707;  ac  er  v  golud  o  driau  a  hanes 
sydd  yn  y  üyfr,  cwynai  rhai  o'r  tanysgnf^i^  am  nad  oedd  üuniau 
anghenfìlod  ynddo. 

Ysgrif-lyfrau  oedd  holl  olud  Edward  Llwyd.  Pan  fu  farw, 
Mehefìn  30,  1 709,  aeth  y  llyfrau  oü  ar  wasgar^  oherwydd  un  di-deulu 
oedd  Edward  Llwyd.  Claddwyd  ef  yn  eglwys  St.  Michael,  yn 
Rhvdychen.  Y  mae  cyírolau  o  lythyrau  anfonwyd  ato  yn  y  Bodleian ; 
a  diredaf,  trwy  haelioni  y  gwladgarol  Syr  John  ẀilliamSy  y  daw 
llawer  o'i  ysgrif-lyfrau  i  Lyfrgeü  Genhedlaethol  Cymra. 

Pob  dod  fo  iddo.  Dioddefodd  dlodi  yn  ddirwgnach.  Iddo  ef, 
gwybodaeth  oedd  y  gwir  olud.  Rhoddodd  gyfoeth  i'w  wlad»  trwy 
ä  lafur  a'i  grwydriaaau,  ac  efe'n  dlawd  ei  hun. 


CYMRU'R    PLANT. 


JBSSI8,      TAFAMN     PAIG. 


F 


gáiou 

bdBU 


lORE  S«both  y  NadoUí 

dlweddaf,    yn    Ysgoí 

Sabotbol  Pant  Glas.  yr  oedd 
rhyw  wedd  ddieithr  ar  wyoeb- 
airr  gynuUtídfa,  yr  l^  a 
dystìal'n  atnlwg  fod  yno 
lonnau  tralloctedig  a  theim- 
ÌBU  dwys.  Ac  wrtìi  ganu 
emyD  nâlltuol  o  Dafl» 
Cymanb  Eifionnydd,  treigliü 
y  danau  grloe«ran  i  lawr 
grudmau  y  Uiaws,  ac  nld 
oedd  eiaiau  gçfyn  yr  adioa, 
oherwydd  y  noswwi  cynt  yr 
oedd  un  o  fiyddloniúd  yr 
Ysffol  Sabothol,  ac  un  a 
fewai  le  anwyl  yng  ng^alon 
el  diydnabod,  wedi  cau  ei 
llygaid  am  byth  ar  bawb  a 
phopeth  amser.  Unig  eneth 
Mr.  B  Mrs.  Jones,  Tatam 
Faig,  PantGlas,  oeddjennie;. 
ac  er  nad  oedd  hyd  ei  hoes 
ond  tair  ar  ddeg  o  flwyddl, 
'roedd  ei  hymlyniad  wrth  y 
gwdr,  d  thuedd  at  y  da, 
yngbyd  ft'i  gaUu  gwreiddiol, 
wâi  ennill  iddi  sylw  arliennig 
yn  ei  hardaL  Gweithiai  yo. 
ufudd  ac  egniol  yn  ei  dosbarth  yn  yr  Ysgol  Sabotbol,  a  meddai 
wybodaetb  eang  o'r  Bdbl;  dysgodd  ugeinlau  o  adt^odau  ac 
emynnau  ar  «  chof,  a  tbrwy  y  cyfan  saẁi  yn  ddieithriad  yn  y  rheng 
flaenaf  yn  y  gwahanol  arhofiadau.  Ond  y  gailu  netlltuol  a  berthynd 
Ìddi  oedd  y  gaUu  i  adrodd  damau  barddonol ;  adroddai  ddemyn 
gyda  mynegiad  cywir  o  ystyr  pob  brawddeg  heb  gymorth  ungwr, 
weA  edrÿch  drosto  ychydig  weitUau;  ac  enillodd  nifer  Uosog  o 
wobrwyon  yn  y  gwahanol  gyrddau  cystadleuol  gjmhelid  gylch  ei 
bro.  Ônd  we^  ^gwyl  a  gobefthlo  am  ddyfodol  dlsglaer  1  Jennle, 
domwyd  y  (ŷfan.  Un  o  ddyddiau  olaf  y  flwyddyn,  gwelwyd  ẅ 
gwedálUon  yn  cael  eu  cludo  ar  ysgwyddau  caredigion,  yn  swni 
emynan'r  Dîwygìad,  i  hen  fynwent  gysegredig  Taìduon. 


376 


CYMRÜ'R    PLANT. 


'Roedd  eira'r  Nadolig  yn   gwyniiu'r 
ffjrdd, 

A'r  wlad  yn  ei  llawen  hwyl ; 
A'r  plant  oedd  yn  gwisgo  eu  celyn 

I  ddathlu'r  fendigaid  wyl.  [gwyrdd, 

Ond  taenodd  newydd,— a  newydd  di- 
wên, — 

Fel  cwmwl  dros  fryn  a  phant ; 
A  daeth  a  (Ufrifwch  i  wyneb  jr  hen, 

A  deigr  i  Ijgaid  j  plant. 


Oherieydd  mae'r  bywyd  f o'n  fywyd  pur 
Tn  enniU  serchiadau  a  pharch ; 

Un  felly  oedd  Jennie,  a  chalon  mor 
glir 
A'r  addum  ar  gaead  ei  harch. 

Ob  ydoedd  yr  eira  yn  wyn,  yn  wyn, — 

Ei  oemi  arwyddai  glwy  ; 
Ob  oedd  y  gelynen  yn   werdd  pryd 
hyn, 

Ei  cholyn  gadd  ystyr  fwy. 

D.  Derwyn  Owen. 


YSGOIé      GVNGOR     F     GARN. 

YN  wyneb-ddarlun  i'r  rhifyn  hwn  ceir  darlun  o  rai  o  blant  ysgol 
y  Garn,  o  waith  Mr.  W.  Jones,  Blaenau  Ffestiniog. 

Pentref  gwasgaredifi^  ydyw  y  Garn,  ar  lechweddau  rhai  o  hryniau 
uchaí  Eifíonnydd,  y  rhai  sydd  yn  gysgod  iddo  rhag  gwyntoedd 
oerion  y  gogledd  a*r  dwyrain.  Tua'r  de  a'r  gorllewin,  ymestyn 
gwastadedd  tra  ffrwythlawn,  tu  draw  i'r  hwn  yr  ymleda  Bau  A.berteifi 
tel  cynfas  enfawr;  a  gellir  canfod  o'r  pentref  y  llongau,  megis  plant 
direidus  yn  chwareu  ar  ei  wyneb.  Fel  y  gellir  tybio  oddiwrth  eu 
sefyllfa,  y  mae  y  pentref  a'r  ardal  yn  hynod  am  eu  hawyr  iach,  fel  y 
tystia  gwynebau  rhosynaidd  y  plant. 

Yma  y  cafodd  Pedr  Fardd  gryd,  a  gerllaw  saif  cartref  yr  anfarwol 
Dewi  Wyn.  Yn  ysgolion  cyntaf  y  Garn  y  cafodd  rhai  o  feirdd  a 
llenorion  enwog  Eifíonnydd  eu  haddysg  foreuol. 

Agorwyd  yr  ysgol  hon  oddeutu  deng  mlynedd  ar  hugain  yn  ol. 
Y  Prifathraw  cyntaf  ydoedd  J.  Lloyd  Williams,  Ysw.  (yn  awr  o 
Brifysgol  Cymru,  Bangor),  yr  hwn  a  weithiodd  yn  egniol  mewn 
gwahanol  gyfeiriadau,  am  yr  ysbaid  o  ddwy  flynedd  ar  bymtheg. 
frifathraw  yr  ysgol  gymysgedìg  yn  awr  yw  Mr.  W.  F.  Williams, 
brodor  o  Drebortb,  Bangor.  Daeth  yma  oddeutu  deuddeng 
mlynedd  yn  ol.  Prifathrawes  ysgol  y  babanod  ydyw  Mrs.  WilliamSy 
ei  briod.  Y  mae  y  ddau,  gyda  chynorthwy  yr  is-athrawon  a'r 
athrawesau,  wedi  bod  yn  hynod  Iwyddiannus  yn  eu  hymdrechion» 
tel  y  tystia  adroddiadau  blynyddol  yr  arholwyn 


P      GWÍITH. 

Peblog  ddagrau  porlan,— yn  hardd  osgoidd, 
Ddisgyn  o'r  nef  eirian, 
Er  bendith  y  w'r  Gwlìth  i'r  glân, 
I  eneinio  holl  anian. 

ISTLOO. 


CYMRU'R    PLANl,  377 


BRWYDR     TR    SPA     A'R     CRANC. 

[DerbyniaÌB  drì  o  Ijírau  bychain  o  Japan  j  dydd  o'r  blaen,  sef  rhif  1,  2  a  3  ;  7 
rbai  a  gynhwyBaiit  **  Ohwedlau  Tylwjth  Teg  "  j  wlad  honno,  ac  yr  wyf  yn 
CTnnyg  rhyda  gyfleithîad  o'r  rhif  3,  mewn  treüi  i  chwi  gael  cipdrem  ar 
chwedSaa  y  Japaniaid.  Maent  wedi  eu  hargraffu  ar  bajpur  tra  hynod, — 
tebycach  i  lian  nag  i  bapur,  ac  ar  an  tu  i  bob  dalen,  y  rhai  ydynt  feddálion 
ac  ystwjth,  ac  wedi  eu  haddumo  â  Uythrennau  ac  è  darlaniaa  Japanaidd.] 

CYFARFYDDODD  Epa  a  Chranc  unwaith  wrth  íyned  o  amgylch 
mynydd.  Yr  oedd  yr  Epa  wedi  codi  hedyn  persimmon,  ac  yr 
oedd  gan  y  Cranc  ddarn  o  gacen  reis  neu  deisen  gibli.  Pan  welodd 
yr  Epa  y  deisen  hon,  dymunodd  gael  rhywbeth  y  gallasai  ei  droi  i 
ryw  bwrpas  ar  unwaith,  a  dywedodd» — "  Atolwg,  c^newidia  y  gacen 
reis  yna  am  yr  hedyn  persîmmon  hwn."  Rhoes  y  Cranc  y  deisen  iddo 
ar  unwaith,  a  chymerodd  yntau  yr  hedyn  persimmon,  ac  a'i  planodd. 
Tyfodd  yn  y  tan.  ac  yn  fuan  yr  oedd  wedi  dyfod  yn  goeden  mor 
uchel,  fel  yr  oedd  yn  rhaid  i  un  edrych  i  fyny  i  weled  ei  brig  uchaf. 
Yr  oedd  y  goeden  yn  llawn  o  bersimmon,  ond  nis  gallasai  y  Cranc 
ddringo  i  fyny  y  goeden. 

O  ganlyniad,  eíe  a  ofynnodd  i'r  Epa  ddring^  i  fyny,  a  dyfod  a 
phersimmon  iddo.  Wedi  i'r  epa  fyned  i  fyny,  efe  a  ddechreuodd 
fwyta  y  persimmon.  Taílsd  y  persimmon  anaeddfed  i  lawr  i'r 
CranCy  ond  rhoddai  yr  holl  rai  aeddfed  yn  ei  goden  ei  hun.  Yr 
oedd  y  Cranc  o  dan  y  goeden  yn  cael  ei  daraw  yn  giaidd  ar  ei 
gragen,  fel  y  bu  rsùd  iddo  fyned  i'w  dwU,  lle  y  gorweddai  mewn 
poen,  ac  nis  gallasai  godi. 

Yn  awr,  pan  glywodd  teulu  a  pherthynasau  y  Cranc  pa  fodd  yr 
oedd  pethau  yn  sefyll,  yr  oeddynt  yn  ddig,  ac  wedi  synnu,  a 
chyhoeddasant  ryfel  yn  erbyn  yr  Epa,  ac  ymosodasant  arno.  Ond 
casglodd  yr  Epa  ei  ganlynwyr,  a  rhoisant  her  i'r  Cranc  a'i  gyfeillion. 
Pan  welodd  y  crancod  eu  bod  yn  rhy  weiniaid  i  wrthsefyll  ymosod- 
iadau  yr  epaod,  hwy  a  enciliasant  i'w  tyllau  i  gynnal  cyngor  rhyfel. 

Yna  daeth  y  mortar  reis,  pestl,  gwenhynen,  ac  wy,  i  roddi  eu 
pennau  ynghyd,  i  ddyfeisio  cydfrad  i  ddial  ar  y  gelyn.  Yn  y  Ue 
cyntaf,  yr  oeddynt  yn  dymuno  ar  i  heddwch  gael  ei  sefydlu  rhwng 
yr  epaod  a'r  crancod ;  a  Uwyddasant  i  berswadio  brenin  yr  epaod  i 
ddyfod  i'w  twU  heb  osgordd,  a  rhoisant  ef  i  eistedd  ar  y  ddaear. 
Gan  fod  yr  Epa  yn  meddwl  nad  oedd  un  fradwriaeth  yn  bod,  efe  a 
gymerodd  y  pocer  {hibashi)  i  ystwrio  y  tân,  oedd  bron  a  "myned 
i'r  tŷ  nesaf/'  pryd  yr  ergydiodd  yr  wy,  oedd  wedi  ei  guddio  yn  y 
liudw,  ac  y  Uosgodd  fraich  yr  Epa,  yr  hwn,  yn  ei  syndod  a'i 
ddychryn,  a  drochodd  ei  fraìch  yn  y  twb  piclo,  oedd  yn  y  gegin,  i 


373  CYMRU'R    PLANT. 

leddfii  ei  boen.  Yna  daeth  y  wenynen»  oedd  wedi  ei  chuddio  yn 
agos  i'r  twb,  ac  a'i  pigodd  yn  ei  wyneb,  yr  hwn  oedd  yn  wlyb  gan 
ddagrau.  Yn  ei  traw  a'i  ddychryn,  efe  a  ruthrodd  ymaith  oddimth 
y  wenynen,  dan  lefain  vn  ddychrynliydy  rhyngddo  a  drws  v  ce&L 
Ond  cyn  iddo  ei  gyrraedd,  fe  lithrodd  ar  swm  o  wymon.  A  phan 
oedd  ef  ar  ei  hyd  ar  lawr,  fe  gwympodd  y  mortar  aV  pestl  oddiar 
silfl^  a  rhywbeth  araü  oddiar  ben  y  porth,  amo,  fel  y  torrwyd 
asgwm  ei  gefh,  ac  ms  gaUasai  gyfodi.  Yna  daeth  y  crancod  ymlaen 
dan  orfoleddup  ac  ft'u  bodiau  gwnaethant  gorff  yr  Epa  yn  ddigon 
mftn  i  fod  yn  fwyd  iV  bnûn.* 


•»     m^ 


CPJPIJSITHU. 

DDOE  yr  oedd  y  plant  yma  yn  myned  i  gystadleuaeth  cyfíeithu 
ar  gyfer  Cyfárfod  Lienyddol  y  Nadolig,  a  daeth  hen  wraig 
ataf,  agos  i  80  mlwydd  oed,  gan  ddweyd,— "  Dysgais  innau  gyfìeithu 
«rs  talwm,  a  dyma  fo,— 

''  Man  yôì  djn,  a  ffìow  ydi  maneg, 
A  handtême  lats  jôì  geneth  landeg ; 
Bob  jôí  Bobert,  a  Jack  jôi  Joluiy 
Stonâ  jôì  carregy  a  stick  jôì  ífon, 
JSye  jàì  lljgad,  a  hand  jôì  llaw, 
Fimr  jài  pedwar,  a  mne  jôi  naw," 

Galliu  i  chwi  ei  glywed  o'r  blaen^  ond  yr  oedd  yn  newydd  i  mi. 

ElNION. 


m^ 


tíYFRAU      NBWYDDIOJS. 

Tb  Hen  Ddoctob.  Gan  lan  Madaren.  Wedi  ei  Gymreìgio  gan  B.  H.  Jones. 
Llian,  darlnniaa,  124  tad.,  2/-.  Hughes,  Gwrecsam.  Oyfieithiad  da  iawn,  mewn 
-Oymraeg  natoriol  a  darllenadwy,  o  ddarlaniad  lan  Maclaien  o  feddyg  gwlad. 
Bhydd  j  lljfi  fwynhad  i  bob  darllennydd,  a  hwyrach  7  temtia  ambeU  lenor 
Oymreig  i  dreio  ei  law  ar  ddarlonio  cymerìad  tebyg. 

Emtnwtb  Gwtnbdd.  Oan  J.  D.  Dayiee,  Harlech.  Amlen,  104  tod.,  1/-.  Y 
Bala,  Dayies  ac  Byans.  Traetliawd  dyddorol  a  meddylgar  ar  emynwrr  Gk)gledd 
Oymra,  o  Bdmand  Prys  i'n  dyddiaa  ni.  Bhydd  ^r  awdwr  gipdrem  ar  ddatblygiad 
yr  emyn,  a'a  lle  priodol  ynddo  i'r  rhai  ganodd  ein  hoff  emynnau. 


*  Fel  yr  awgrymwyd,  fe  gynhwysa  y  llyfraa  ddarlaniaa,  na  welir  mewn 
Uyfraa  yn  ein  gwlad  ni  ea  cyfíeîyb.  Ar  y  tadalen  cyntaf,— nid  yw'r  dalennaa 
wedi  ea  nhodí  o  gwbl,— fe  geir  darlan  o  Epa  a  Ohranc ;  yn  y  darlon  arall  y  mae*r 
Epa  ar  y  goeden  wrth  y  gwaith  o  lachio  ei  fErwyth  caledion  ar  gragen  y  Oranc, 
nes  ei  friwio*n  dost ;  ac  ar  y  ddalen  olaf ,  f e  gár  amryw  lythrennaa  Japanaidd* 
Nadolig  Llawen  a  Blwyddyn  Newydd  Dda  i  ddarllenwyr  ieoanc  a  hen  0TicRt7*& 
Flaiit,  medd  Hmr  Wb  Llwtd. 


CYMRU'R    PLANT. 


379 


••á?v3í 


*    •> 


DAÍ     A     MBM. 

IY.    DTCHWBLIAD   TAD. 

HODDODD  Dan  broc  yn  y  Ud,  a  goleu- 
odd  y  ganwylL    Yna,  tynnodd  ei  hen 
ddillad  oddi  am  dano»  a  rhoddodd  y 
dillad   oedd  yn  y  parsel  yn  eu  lle. 
Dyma   y   tro   cyntaf   iddo   gael   trowsus    a 
phocedau  ynddo,  ac  wrth  gwrs,  nid  oedd  ar 
feddwl  tynnu  ei  ddwylaw  ohonynt  ond  pan 
fvddai    raid.     Safodd    o   flaen   Mem,    gan 
adisgwyl  ei  chlywed  yn  canmol  y  siwt,  tra  yr 
edrychai  hithau  amo   yn   ^raS,   wodi   cwbl 
ddef&ro  erbyn  hyn.    Ond  nis  gálìai  Mem  ei 
chanmol;  yr  oedd  rhyw  syniad  bach  yn  ei 
meddwl  yn  rhywle  fod  Dal  yn  edrych  yn  od.    Mor  widianol  ydoedd 
i'r  bechgyn  bach  yn  flfenestr  y  siop  ddillad.    Wrth  ei  gweled  yn 
edrych,  ac  eto  yn  dweyd  dim,  gofynnodd  ei  brawd, — 
"  Wyt  ti  yn  leicio  nhw,  Meoi  ? '' 
"  YdWt"  ebai  hithau, ''  oes  gin  ti  bocad  yn  y  wasgod  ? " 
''Oes/'  oedd  yr  ateb^  ''mae  yna  ddwy  bocad  yn  y  gôt,  pocad 
cesail,  dwy  bocad  trowsus.  a  dwy  bocad  wasgod,  dyna  i  ti ;  un,  dwy^ 
tair,  pedair,  pump,  chwech,  saith." 
''  Dyna  lot,"  ebai  Mem. 

Ar  hyn,  daeth  Alsi  Jones  i  mewn,  ac  meddai, — 
"  Be  ydach  chi  yn  gola  y  ganwyll  ?    A  phasa  chi  yn  cadw  tftn  ì 
Ff  wr  tip  hogyn,  i  nol  glo.    Tynn  ditha  am  dy  draed»  Mem." 

Doedd  wiw  i  Dsl,  druan,  ddeyd  fod  ei  ddillad  newydd  am  dano, 
a  mawr  oedd  ei  oâü  rhag  eu  baeddu  wrth  fyned  i'r  cwt  budr  yn  y 
tywyllwch  i  chwilio  am  lo.    Wedi  iddo  fyned,  sylwodd  Alsi  Jones 
ar  ei  ddillad  ar  y  Ilawr,  a  gofynnodd, — 
"  Bedi  rhain  ? " 
''DiIladDaI,"ebaiMem. 

"  Wely  be  sy  gyno  fo  am  dano  ? "  gofÿnnai  hithau. 
"  Dillad  neiii^d,"  ebai  Mem. 
A  dyna  Dal  i  mewn. 

Ediychodd  yr  hen  wraig  amo,  a  gofynnodd» — 
"  Ble  cest  ti  rheina  ? " 
''  Gin  Dan/'  oedd  yr  ateb. 

"  Of"  ebai  hithau,  "  mae  yn  debyg  bydd  i  fodryb  o  vma  cyn  hir 
yn  nhol  nhw."    Ac  yna  estynnodd  fasged  oddiar  y  bwrdd. 


3«0  CYMRU'R    PLANT. 

'^Hwdiwch,"  meddaí,  '^cymwch  frechdan  bob  un,  i'r  ieir  y  cés  i 
nhw,  ond  mae  nhw  yn  Iftn,  ac  yn  ddigon  da  i  chitha." 

Chwiliodd  Dal  am  y  frechdan  deueua  i  Mem,  cymerodd  un  ei 
hunan,  ac  yna  aeth  y  ddau  i'w  gwely.  Drannoeth  yr  oedd  gwyliau  y 
Nadolig  yn  dechreu  yn  yr  ysgol.  Érbyn  hyn,  yr  oedd  y  tê  parti  a'r 
cyfarfod  agored  yn  ymyí,  a  mawr  oedd  pryder  Dan  ynghylch  ei  gân. 
Elai  iasau  cymysg  o  lawenydd  ac  ofn  drwyddo  wrth  teddwl  am 
sefyll  ei  hunan  o  flaen  y  bobl.  Dlwrnod  o  flaen  y  Nadolig,  clywodd 
ef  a'i  chwaer  am  y  tro  cyntaf  am  Santa  Claus  gan  blant  bychain 
fyddai  yn  arfer  chware  ft  hwynt.  Nid  oedd  Dal  yn  credu  ar  y  cyntaf 
fod  y  fath  un  yn  bod,  am  nad  oedd  erioed  wedi  cael  dim  ganddo. 
Ond  dywedai  y  plant  ereiU  mai  y  rheswm  am  hynny  ydoedd,  am  nad 
oedd  erioed  wedi  hongian  ei  hosan,  ac  enwent  y  pethau  oeddynt 
hwy  wedi  eu  derbyn  ganddo  y  naiU  Nadolig  ar  ol  y  Uall.  Yr  oeddynt 
mor  sicr,  fel  y  daeth  Dal  i  gredu  yn  Santa  Claus,  ac  y  deuai  heibio 
ytìtau;  ac  wrth  fyned  i'W  wely  y  noswaith  honno,  gofalodd  am 
hongian  ei  hosan  ef  a'i  chwaer  wrth  bost  y  gwely.  Yr  oedd  amynt 
dipyn  o  ofn  y  gŵr  dieithr,  ond  syrthiasant  i  gysgu  wrth  feddwl  am  yr 
anrhegion,  a  dyfalu  beth  fyddent.  Ond,  druain  bach,  hosanau  gwag 
oedd  yn  eu  disgwyl  bore  drannoeth,  a  gofynnai  Mem  yn  brudd, — 

<<  Pam  na  fasa  fo  yn  dwad  yma,  Dál?" 

"  Wel,"  ebai  Dal,  gan  geisio  ei  chysuro,  er  fod  rhywbeth  yn  ei 
wddf  yntau  bron  a'i  dagu,  "  ella  fod  arno  fo  ofo  Alsi  Jones." 

Y  diwmod  hwnnw,  gwahoddodd  rhyw  deulu  caredig  yr  hen  wraig 
a  hwytbau  i  gael  cinio,  ac  oddiyno  aethant  i'r  té  parti.  Yn  y  fan 
honno,  chwarddodd  rhai  o'r  plant  am  ben  diUad  Dal ;  ond  yn  fuan 
daeth  o  hyd  i  Dan,  ac  yn  ei  gwmni  ef  ni  feiddiai  yr  un  ohonynt 
wneyd  gwawd  o'r  bachgen  bach  tlawd. 

O'r  diwedd,  mae  amser  dechreu  y  cyfarfod  yn  dod.  Yr  oedd 
rhieni  bron  yr  oll  o'r  plant  yno,  yn  mwynhau  yr  olwg  Uon  a  hapus 
oedd  arnynt  ar  y  Uwyfan.  Yr  oedd  pob  un  yn  ei  ddìUad  goreu,  a'r 
rhan  fwyaf  o'r  genethod  ft  rubanau  newyddion  yn  cylymu  eu  gwallt 
Yr  oedd  y  Uwyfan  addurnedig,  y  gwahanol  lìwiau,  a  gwynebau  siriol 
y  plant,  yn  rhywbeth  gwerth  edrych  arno.  Yna,  y  mae  y  cyfarfòd 
yn  dechreu,  ac  yn  fuan  daeth  yr  amser  i  Dal  ganu,  a  dyma  rywun 
yn  ei  estyn  o'r  tu  ol  yn  rhyw  le  i'r  ffrynt.  Pan  ddaeth,  aeth  gwên 
dros  bob  gwyneb  yn  y  gynuUeidfa,  gwên  o  dosturi  dros  wyneb 
ambell  un,  ond  ychydig  oedd  y  cheers  oedd  yn  derbyn  Dal ;  ond  yr 
oedd  un  yn  y  gynuUeidfa  yn  curo  ei  ddwylaw  ft'i  hoU  egni, — ei  gyfaiU 
Dan.  Ond  pan  ddechreuodd  Dal  ganu,  aeth  y  diUad  o'r  golwg, 
gwrandawai  pawb  yn  astud  ar  y  garol  syml  a  genid  mor  swynoi 
gan  y  bachgen  bach, — 


CYMRU'R    PLANT. 


381 


<<  Hen%ch  i'r  dydd  a*r  awr 

Gadawodd  lesu  gwiw, 
Holl  gyf oeth  nefoâd  íawr, 

I  daod  at  ddynol  ryw ; 
Fe  ddaeth  i  Fethlem  dref , 

Tn  f aban  çwan  a  thlawd, 
Er  mwjn  i  m  gael  mynd  i'r  nef , — 

Er  mwyn  i  ni  gael  brawd. 


*^  Mewn  preeeb,  ryfedd  ffaith, 

T  gwelodd  lefiu  ddydd, 
Pan  grntaf  ar  7  daith, 

I  ollwng  ájn  yn  rhýdd  ; 
TJwchben  7  santaidd  fan, 

Fe  ganodd  engyl  nef, — 
'  Te  ngnefedd  i  bechadur  gwan, 

Gogonîant  iddo  £f  .* 


' « Wel,  iddo  b7ddo  clod, 

OÓgoniant  b^th  a  mawl, 
Drw7  bob  man  is  7  rhod, 

A  thrw7  ororau  gwawl ; 
Fe  wrend7  ^n  7  nef 

Ar  blent;^  b^chan  tlawd ; 
Diolchaf  flnnau  iddo  £f 

Am  fod  i  mì  7n  frawd.'* 

Ar  y  cyntaf,  yr  oedd  fel  pe  ya  ofnus,  ond  fel  yr  elai  ymlaen,  collai 
ei  ofo,  a  thelorai  ei  gftn,  fel  un  o  gantorion  asgellog  y  wig  ar  fore 
heulog  yn  yr  haf.  Cafodd  y  fath  gymeradwyaethi  fd  y  bu  raid 
iddo  ail  ganu. 

Mewn  comel  yn  ymyl  y  drws  yr  oedd  gŵr  ieuanc  yn  eistedd.  Nid 
oedd  neb  yn  cymeryd  fawr  sylw  o  hono,  os  oeddynt  yn  ei  adnabod ; 
ac  nid  oedd  yntau  yn  cymeryd  sylw  nac  yn  dweýd  dim  wrth  y  rhai 
oedd  o'i  gwmpas.  Yr  oedd  fel  pe  yn  mwynhau  yr  adroddiadau 
pert  a'r  canu  swynol  o'r  dechreu ;  ond  nid  oedd  dim  yn  anghyffredin 
yn  y  mwynhad.  Ond  pan  ddaeth  Dal  ar  y  llwyfan,  gwelodd  y  dyn 
lygaid  rhywun  arall  yn  y  llygaid  disglaer,  a  cîilywodd  lais  rhywun 
arall  yn  y  llais  peraidd ;  ac  ft  chefn  ei  law  galed,  sychai  y  dagrau 
gloewon  oedd  yn  mynnu  disgyn  dros  ei  ruddiau.  Wedi  i'r  plentyn 
orffen  canu  yr  ail  drO|  cododd,  ac  aeth  allan  yn  ddistaw.  Yn  y  drws, 
ocheneidiodd,  a  chododd  ei  olwg  tua'r  nen.  Yr  oedd  yn  noswaith 
gymylog,  ond  sylwodd  fod  y  cymylau  yn  dechreu  chwalu  a  chilio,  a 
gjwelai  y  Uoer  yn  dyfod  i'r  amlwg  rhyngddynt,  ac  fel  pe  yn  edrych 
yn  dosturiol  arno ;  ac  yn  ei  galon  teimlai  fod  y  cymylau  yn  dechreu 
chwalu  oddiar  ei  fywyd  yntau^  ac  fod  goleuni  gwell  na  goleuni 
naturiol  yn  dechreu  tywynnu  amo.  Aeth  ar  ei  union  i'w  lety  ac  i'w 
wely,  er  syndod  i'w  lety-wraig;  ond  nid  i  gysgu,  oblegid  y  noswaith 
honno  yr  oedd  tad  Dal  a  Mem,  trwy  gymorth  Duw,  yn  troi  dalen 
yn  ei  íywyd.  Yr  oedd  fel  yr  afradlon  gynt,  yn  teimlo  ei  fod  yn 
marw  o  newyn,  ac  fod  cibau  y  wlad  bell  yn  anigonol  i'w  ddiwallu,  ac 
am  hynny,  ^'  cododd,  ac  aeth  at  ei  Dad." 

Bore  dránnòeth,  yn  gynnar,  aeth  at  ei  hen  feistr  i  ofyn  am  rywbeth 
i  wneyd  yn  y  gwaith.  Nis  gallai  ofyn  am  ei  hen  le  yn  ol,  yr  oedd 
ei  ymddygiadau  yn  y  gorffennol  yn  rhy  fyw  yn  ei  „gof  i  hynny. 


38a  CYMRU'R    PLANT. 

Synnodd  ei  hen  feistr  pan  welpdd  ef,  yn  enwedig  pan  welodd  yr 
olwg  wylaidd,  ddwys-fymol,  oedd  arno ;  ac  wedi  siarad  am  awr 
neu  ddwy  ftg  ef,  dealloda  fod  Evan  Jones  ar  y  flFordd  i  fòd  yn  ddyn 
newydd,  ac  yn  ei  lawenydd  addawodd  y  cawsai,  nid  iliyw  jẃ  yn  y 
gwaith,  fel  yr  oedd  ef  yn  goiyn,  ond  y  caẃid  eto  ei  swydd  fel 
gyriedydd.  Y  diwmod  wedi  hyn,  aeth  yn  ol  i*r  Deheudir  i  gasglu 
ynghyd  yr  ychydig  bethau  oedd  ganddo  yna  Nis  gwyddai  Dal  a 
Mem  fod  eu  tad  yn  yr  ardal  o  gwbl.  Yr  oeddyrenwtadysyddmor 
lawn  o  swyn  i  blant  yn  gyfhredin,  yn  cynhyrcdiu  ohi  ac  arswyd  yn 
Dal  bob  amser,  tra  yr  oedd  Mem,  o  ran  ei  hunan,  wedi  ei  Iwyr 
anghoíìo.  Nid  oedd,  pan  yn  ymweled  a'i  hen  gartref,  yn  bwriadu 
ymweled  ft'i  blant.  Tybiai  eu  bod  yn  y  tloty,  ac  yr  oedd  yn  rhy 
folch  i  ymweled  ft  hwy  yno,  ond, ''  nid  eiddo  g^  ei  ffordd.'' 

Wedi  i'r  Nadolig  fyned  drosodd,  rhifai  Dal  a  Mem  y  dyddiau  o 
hynny  hyd  ddydd  Cwui,  y  diwmod  y  byddai  plant  yn  myned  o 
gwmpas  i  gasglu  calennig,  a  bwrìadent  godi  yn  fore,  fore,  er  mwyn 
bod  allan  o  flaen  plant  ereill.  Ond  y  diwmod  olaf  o'r  hen  flwyddyn, 
yr  oedd  y  ddau  fach  yn  dyfod  i'r  1ŷ  amser  t^  yn  oer  a  newynog,  a'u 
gwynebau  bychain,  gwelwi  yn  tj^tio  yn  groew  y  fath  fagwraetb 
oeddynt  yn  gael.  Yr  oedd  Mem  yn  wyb  oherwydd  y  winthrew 
oedd  ar  ei  dwylaw,  a  Dal  yn  chwythu  ar  ei  bysedd  mdnion  cyn 
cyrraedd  y  tŷ,  rhag  i  swn  Mem  yn  wylo  gyffroi  tymer  Alsi  Jones  I 
waeth  c^rwair  nag  arfer.  Fel  yr  oeddynt  yn  cyrraedd  y  drws, 
clywent  swn  siarra  ^  y  tŷ^  yr  hyn  oedd  yn  profi  ar  unwaith  fod  yno 
rywun  dieithr.  Onibai  am  erwinder  yr  hin,  ni  buasent  yn  myned 
i  mewn ;  fel  yr  oedd,  nid  oedd  (Um  arall  i'w  wneyd.  Yr  oedd  y 
drws  yn  arwsdn  i'r  gegin^  a  phan  aethant  i  mewn,  gwelent  Alâ 
Jones  yn  eistedd  wrth  y  tftn,  a  dvn  a  dynes  ddieithr  yn  eistedd  ar  el 
chyfer.    Mor  fu&n  ac  y  gwelodd  Alsi  y  plant,  meddai, — 

''Dyma  nhw,  dowch  at  y  tftn,  mhluit  i,  mae  goìwgjìu/  a  starfio 
amo<»  chi." 

Ni  symudai  y  plant,  ond  edrych  yn  syn  ar  Aìsi^  a  cheisio  dyfalu 
beth  oedd  yn  peri  ei  bod  yn  eu  cynurch  mewn  dull  mor  garedig,  am 
y  tro  cyntaf  erioed.  Ediychai  y  dyn  dieithr  yr  on  mor  syn  amvnt 
hwythau,  a  galwodd  arnynt  at  y  tftn.  Yna  cymerodd  un  ar  bob  glin, 
ac  medd^,  a'i  ddagrau  yn  redeg, — 

"  Wyt  ti  ddim  yn  nabod  tada,  ngwas  i  ? " 

"  Nag  ydw/'  eoai  Dal,  a  braw  lond  ei  Iygaid. 

"  O,  mi  ddaw  i  nabod  tada  gyda  hyn/'  ebal  y  ddynes  ddieithr,  ac 
ychwanegodd,  wrth  weled  fel  yr  oedd  tdmladau  Ëvan  Jones  bron 
a'i  orchfÿgu, — 

''  Waeth  i  ni  fÿnd,  Evan  Jones/'  ac  meddal  wrth  y  plant,— 

"  Deudwch  £farwel  wrth  AIsi  Jones,  mhlant  i,  rydach  chi  yn  dwad 
ata  i  i  fyw  rwan." 


CYMRU'R    PLANT.  3^3 

Syndod  ar  syndocL  'Doedd  y  plant  yn  deall  dim  o  hyn.  Eto  nis 
gaUai  Mem  b^bio  tdmlo  vn  llawen,  a  gwasgai  law  y  ddynes 
ddidthr  yn  dynn,  tra  yr  oedd  Dal  wedi  ei  feddiannu  yn  hollol  ean 
ryw  deimlad  brai  a  iiapus.  Fel  yr  oeddynt  yn  myned  allan,  gofyn- 
nodd  y  wnüg  ddaethai  gyda'u  tad, — 

''  Oes  yma  ddillad  ne  rwbath  i'r  plant,  Alsi  Jones  ?  '*  Cyn  iddi 
gaelateb, 

''  Oes/'  ebai  Dai,  **  mae  nillad  gora  i  yn  y  bocs,  a'r  petha  gaethon 
ni  gan  JinL" 

"  Dos  i  nol  nhW|  machgen  i,"  ebai  y  wraig  ddieitlir. 

Ni  fu  Dal  ond  ychydig  hmudau  cyn  dy(»welyd  gyda'r  diUad  y 
meddyliai  gymaint  ohonynt,  ac  fel  y  plygai  Alsi  Jones  hwy,  deuai 
mwy  o  ddagrau  o  lygaid  ei  dad.  Pan  oädynt  ar  garreg  y  drws, 
rhoddodd  Alsi  ei  ffedog  ar  ei  gwyneb,  a  gwnaeth  swn  fel  pe  yn  crío. 
Yr  oedd  y  plant  yn  mraiu  deafi  paham  y  wylai,  nes  iddi  ddweyd, — 

*'  'Rydw  i  yn  siwr  o  dorri  nghaion  ar  i  hola  nhw."  Yr  oedd  hyn 
tuhwnt  i'w  dimadaeth.    Ac  mradai  y  wraig  ddieithr  wrthynt, — 

''Mi  ddowch  i  edrach  am  Alsi  Jones  yn  aml.  yn  dowch  dii  ? " 
Ond  ni  atebodd  yr  un  o'r  ddau^  yr  hyn  barodd  i'r  wraig  wenu  a 
chychwyn  oddiwrth  y  tŷ. 

Nis  gwyddent  i  ba  le  yr  oeddynt  yn  myned,  nes  iddynt  gyrraedd 
tŷ  mawr  yn  eu  golwg  hwy,  yn  yr  heol  yn  ymyl  v  capel.    Yr  oedd 

În  andwg  fod  gẁr  y  tŷ  yn  eu  disffwyl;  oblegid  yr  oedd  bwyd  yn 
arod  iddynt  i  ^d  ar  y  bwrdd.  Y  nth  gyfnemliad  i  Dal  a  Mem  I 
Yn  y  tŷ  yma  yr  oedd  dodreEn  hardd,  digon  o  fẃyd,  digon  o  dân,  a 
llenni  claerwyn  ar  y  ffenestr.  Wedi  iddynt  fwyta,  cawsant  eu 
goldii  yn  Iftn  gan  v  wnug  garedig,  ac  yna  aeth  a  hwy  i  siop  i 
brynnu  diüad  prydferth  a  chynnes  iddynt  Drannoeth,  yr  o^d 
plant  y  pentref  yn  íbre  o  gwmpas  y  tŷ  yn  gwaedcU, — 

"  Blwjddjn  newydd  dda  i  ohwi, 
Olaiinlg,  dennig  i  mi." 

Ond  nid  oedd  Dai  a  Mem  yn  eu  mysg.  Yr  oedd  yn  well  ganddynt 
hwy  aros  yn  y  tŷ  i  fwynliau  y  calennig  gawsant  y  noswaith  gyn^  y 
calennig  gore  allasai  ddyfod  i'w  rhan.  Nid  oedd  ball  ar  y  mwynlant 
roddai  y  diUad  newydd,  a'r  teganau  newyddion  gawsant,  ac  yn 
bennaf  y  mwyniant  oedd  i'w  gael  yng  nghwmpdni  eu  tad,  ^'a  fii 
goUedig  ac  a  gaed" 

Cyn  pen  hir,  yr  oeddynt  mewn  cartref  cysurus  eu  hunsûn,  a  Sis 
yn  byw  gyda  hwy.  Ymhen  ychydlg  wythnosau  wedi  iddynt  adae 
Alsi  Jonesy  dywsant  ei  bod,  wrth  ddychwelyd  o'r  King's  Head  un 
noswaith,  wedi  syrthio,  colli  ei  chwrw,  a  thorri  ei  choes.  Gan  nad 
oedd  ganddi  gyfeiUion  na  pherthynasau,  cludwyd  hi  i'r  tloty. 


3»4 


CYMRU'R       PLANT 


Pan  ddaeth  Calanmai,  nid  oedd  neb  yn  yr  hen  fẁthyn  i  dderbyn 
Jim.  Ond  nid  oedd  tad  a  modryb  Dal  a  Mem  heb  glywed  trosodd 
a  throsodd  drachefii  am  ei  garedigrwydd  tuag  atynt  y  pen  tymor 
cynt,  ac  fèl  cydnabyddiaeth  am  hyn,  cafodd  ddyfod  atynt  i  dreulio 
ei  ben  tymor.  Nid  yn  unig  hynny,  cafodd  cyn  hir  le  yn  y  gwaith 
gyda'u  tad,  ac  er  mawr  f oddhad  iddynt,  cafodcf  ddyfod  i'w  cartref  i 
letya.  Ar  aml  i  brydnawn  dydd  Sadwm,  geliir  gweled  Jim,  Dal,  a 
Mem  yn  myned  tua'r  Üoty  gydag  anrheg  fechan  i  Alsi  Jones.  Yr 
oedd  yn  dipyn  gwell  ei  thymer  yn  awr,  ond  yn  y  g^rffennol  yr  oedd 
wedi  achosi  cryn  lawer  o  ddagrau  i'r  tri  fel  eu  gilydd ;  ond  yn  awr 
yr  oeddynt  yn  ceisio  maddeu  iddi,  a  thrwy  hynny  yr  oeddynt  yn 
cyílawni  y  gorchvmyn  dwyfol, — "  Bendithiwái  y  rhai  a'ch  melldiái- 
iant;  gwnewch  clda  i'r  sawl  a'ch  casftnt"  Fannt  Edwards 


ìt  I  ii:i 


:tii  I'  jhi,iiiii:!i  iii<iiiii<iiii'i|iJ'ii:ii"iiiiiii>ii.'iiii:«i>i  t  nn  i*'  luiiiiitiniiiiiiiiiiuiiiiniiiiuiiiiiiiRiiniiuiiiiiiiiiiiiniiiiiiMiinuiMiiumi'^ 


<8í   CEROYf^   Í^HOOLieì 


v«î     a> 


J  J^darllenyi^yr  **Qymru"r  plant 


»» 


Boed  elch  Nadolig 

Yn  gan  i  gyd; 
Eira  neu  beldlo, 

Gwyn  fo  eich  byd ; 
A  byddwch  yn  blant 

I'r  hen  Ddraig  Goch,— 
Yn  Gymry  pur 

Lle  bynnag  y  b'och. 

EIFION    WYN. 


î 


g 


t\ — 

•1.1  I  I  I  II  II  II II  I  i.iiiiiiiiiiii'iiii  iiiii  i'iiiiii  III  1 1  iiiii  inri.i  I  I  i  1  I  I  I  riiiiiiiii  i'iNiiiiiiiiiiilitiiiiiiiiiiniiii 


C]rfelrÌMl  y  golygydd  yw,— Owkn  M.  Bdwa&db,  S,  Clahs^don  Yillas,  Oxforp. 


ARORArrWTD  ▲  0KTHOKDDWTD  0411  HUOBM  AIID  80N>  66.  HOPK  ■»■■*«  «WBMUJI. 


ÜRU'R 
PLANT, 


CTFROI.       XV, 


í    OLYGIAETH 


Owcn  ^.  Edward^,  M-H.,  I^hydycheri. 


V    GERDDORIAETH    DAN    OLYGIAETH 


L.    J.    ROBERTS.    M.A.,    RHYL. 


GWRECSAM  : 
A'l      FAB,      Se,     MEOL     EBTYN. 


ffítJ..         -»"-« 


RHAGYMAPROPP. 

m 


MAE  plant  yn  dechreu  adrodd  hanes  Cymru  wrth  eu  ^ydd. 
DjBgant  ef  yn  yr  ysgol,  ac  y  mae  yr  ysgol  yn  dod  yn  lle  mwy 
difyr  iddjnt  o  hjd,  Mae  eu  meddwl  yn  deffro,  ac  y  maent  yu 
Bicr  o  wneyd  mwy  o  dduoni  nag-  a  wnawn  ni,  ac  nag  a  miaeth 
y  rhai  a  aeth  o'n  blaenau.  Y  mae  oea  aur  ein  gwlad  i  wawrio  eto  ;  y  mae 
Cymm  i  ddod  yn  enwog  iawn. 

Y  mae  rhyw  yabtyd  newydd  wedi  anadln  £ir  Gymru.  Y  mae  y  Cyinro 
yn  codi  ei  ben.  Y  mae  ei  obaith  yn  fwy  gloew,  ei  gàn  yn  fwy  siriol,  a 
thelyn  ei  fywyd  ya  rhoi  swn  mwy  hapiis.  Anodd  jw  deall  o  ble  y  daeth  yr 
ysbrjd  newydd  hwn;  fel  y  gwynt,  y  mse'n  ohwythu  ile  j   mynno. 

Ond  y  mae  wedi  dod,  nis  gall  ueb  beidio  gweled  hyniiy.  A'n  dyledswydd 
ni  yw  ufnddliau  i  alwad  yr  ysbrjd  newydd,  a  llawenhau  ein  bod  wedi  ei 
glywed.  Nia  gwn  am  wlad  dan  haul  sj'n  derbyn  rhoddion  mwy  gwerthfawr 
uag  a  dderbyn  ein  gwlad  ni  heddyw.  Y  niae  yabryd  gwladgarwch  ac  ysbryd 
diwygiad  yn  y  tir.  Cjn  hir,  daw  plant  Cymru  i  gyd  yn  eiddo'r  lesu.  Cyn 
hir,  bydd  dyagu  Cymraeg  ym  mhob  ysgol  yng  Nghymru, — 


J  Cymraeg ;  yr  hen  bobl  yu 
Ond,    erbjn   hjn,    y   mae'r 


IV.  KHA.OyMADUODD. 

plant  yn  teimlo  awydd  gwybod  iaith  eu  tadau;  a  chlywir  y  Gymraeg 
eto  mewn  ardaloedd  a*i  halltudiodd  unwaith  oddiar  ei  haelwyd  ac  o'i 
chysegr.  Nid  oes  neb  yn  meddwl  anghofio  ei  Saesneg,  ond  y  mae'r  plant  yn 
galw  am  gael  gwybod  a  darllen  a  siarad  yr  iaith  Gymraeg.  Ac  os  yw'n 
iaith  gwerth  i  estroniaid  ei  dysgu,  yn  sicr  y  mae'n  werth  i  blant  Cymry 
Hafren  a  öwy  droi'n  ol  ati.     Ac  y  maent  yn  gwneyd  hynny. 

y  mae'r  iaith  Gymraeg  yn  foddion  addysg  a  diwylliant  ynddi  ei  hun.  Taith 
cenedl  athrylithgar  a  barddonol,  dyner  a  llednais,  ydyw  hi;  ac  y  mae 
dychymyg  chwim  a  charedigrwydd  heulog  ein  cenedl  wedi  eu  trysori  ynddi 
hi.  Ysbryd  hen  genedl  foesgar  a  boneddigaidd  sydd  ynddi,  a  rhydd  ei  hastudio 
yr  ysbryd  dymunol  a  gwerthfawr  hwn  i'r  neb  a'i  deisyfo.  Os  mynnai  plentyn 
tlawd  gael  y  boneddigeiddrwydd  a'r  goddefgarwch  sy'n  perthyn  i  rai  wedi 
cael  addysg  ddrudfawr,  astudied  yr  iaith  Gymraeg,—  y  mae'r  iaith  a'i  llenydd- 
iaeth  yn  sicr  o  roi  boneddigeiddrwydd  urddasol  a  swynol  natur  iddo. 

Mewn  Uyfr  gwerthfawr  sydd  ar  fin  ei  gyhoeddi,  dywedir  mai  dychymyg 
yw  prif  elfen  Uwyddiant ;  ac  mai  cyf uniad  o  ddychymyg  a  dyf albaihad  sydd 
yn  cyfrif  am  Iwyddiant  masnachwyr  Cymreig,  —  dyweder  dilledyddion 
Lhmdain.  Nid  y  dwl  a'r  dall  ei  ddeaÛ  Iwydda  hyd  yn  oed  yn  y  byd  hwn. 
Deffroer  y  dychymyg,  rhodder  aden  iddo,  yn  y  plentyn ;  daw  a  dedwyddwch 
i'w  fywyd,  daw  hefyd  ag  aur  i'w  boced. 

Amcan  CYMttu'a  Plant  yw  bod  yn  gydymaith  i  fechgyn  a  genethod 
ysgol  Cymru,— yn  gydymaith  ffyddlon  a  difyr,  yn  help  iddynt  garu  eu  gwlad 
a  charu  eu  hysgol,  yn  gyd-chwareuwr  gyda  hwy,  ar  yr  amod  fod  pob  gair  i 
fod  yn  air  caredig,  a  fod  pawb  a'i  iaith  yn  wir  a'i  eiriau'n  bur. 

"  Gwnewch  y  coleg  yn  ddigon  mawr."  ebe  rhyw  blentyn  wrth  anfon  ei 
geiniog  at  adeilad  newydd  Coleg  y  Gogledd,  "mae  llu  ohonom  yn  dod." 
Mi  glywaf  swn  llu  o  blant  Cymru,  yn  y  blynyddoedd  hyn,  yn  dod  ac  yn 
dringo,  i  wneyd  gwell  gwasanaeth  i  Gymru  a'r  byd  nag  a  wnaeth  hyd  yn 
oed  dewrion  Llywelyn  a  Glyn  Dẁr. 

OWEN    M.     EDWARDS. 


CYHHWY5IAP. 

í    t    í 


ptiiir  Cntiic  - 

GwrHnfodH-ntw 

3t 

Uen  ddulliau  cosb      

Het.  Fwlbyn  Cymrelí 

BhosyBol 

■    ^' 

IsiroFBrdd        

Yboouon  Cykbv,- 

LlanyacuRidwy    .        

NnsonrawUydoleu    

pirróro.;   ,::    :: 

:;; 

.      88 

?Ä«RS.i   ::: 

Rboa  y  Bol         

TalthYsitûlSul 

;;; 

;  wS 

Pmwf  DÌoSloiiDHfydd       ... 

Í^Hmnel  Roberts          

YaBold.i  bychHÌB  Cym 

ruwen 

150 

•p.luVRhent     :: 

YCreuddyn 

Onam  a'i  Btwyd,— 

YrlulthOymrseB      

B»l»deulyn        

■       " 

O  Ddinodbi>d  I  Fei,  - 

i,    RhBuymsdrodd 

iËli~  :; 

:  iM 

IfÊÍÄ,. ::: 

Cynwn      

Cynhaea(i.yr  Dyffryn  H»fieii 

m 

\'.  SHmúai  Robèrts    :;;    ::. 

»1.    Ji.hn  IJníleB 

DlnsB  Dlnlle        . 

OaeafFiThlodl 

HWIAHOEEDDI,— 

Gwslthwyr  OwUn  Lla 

idlo^ 

:     858 

Edayrn      

Moesaarwrh      

Napoleon  Pan  v  Btyn 

TedlaToli         

ymsoa  yr  amddifai 

Eb  Cof,- 
[Yíhyilltc  bliclon  o  lawer  lawn  a  dder- 

byniwyd.] 

C.  M.  Parry,  LlaiillFchid    

E.  0.  JonoB,  LLeARullen       

Uwendolen  Jon(>s,  Llanuwchllya 
Ma«gÌB  Edwards.Porth  DiiiorwlH 

Nelîie  Wyn       ...        ... 

R.  M.  J.  MoiTis,  Bryneglwya 

GWYBODiD,- 

Erthyglau  H.  Brython  Huffha. 

Ager-belriaiit  ealanT  

8ÍRnal-boxe»  ein  rheilllyrdd 

Llf'r  Ddaenr      173,  îas 

YMedilwl  

ErihÿgUití  Sìffma,^ 

i.    Pwyso'r  Dd(b«r        

íl.    Pellder  yr  Haul       

lU.    YSecHiaHosaf        

iv.   Seraii  yn  HhdI         


m.  Hae . 

i«.  Yr  Haenaii  ÌBHl        

V.  Haenau  Oambria  a  Siliirla 

Ti.  Yr  Hen  Dy  wodtaen  Goch 

rti.  YGarregGaloh       

viii.  CyfnodyGlo 

IX.  CreiiiiAu  Perm 

X.  Y  Dywodfaen  Gocli  Newydd 

xi.  Cyf nod  yr  Wytaen 

jiii.  OyfnodyBialo 


Brjallen  gyntii'r  ti 
CawsLlyífaut    ... 
Crafanc  yr  artb 
Croeso^oytaiil     ... 

Cwow'l'ly*'M?n"íî' 
Gold  y  Ôov9       ... 


.    Anwylyd  Bach  Muli 


Bywto  yb  AjnriiL,— 


CaHEUON  CUtF¥DD  A   MOB 

BettaywAdnod? 

Byddwii  barod 

Cerdyn  NHdoliR 

Canu  iddo  Bf     

Creaealoulán 

Cyfeíliioii  ym  nl 
Cyfi-inach 
Oyntchorion  1  blentyn 


OTNHWTSIAD. 


vii. 


Emyn  y  Diwygiad 

Gadael  cartref 

Gweddi  plentyn 
Gwelais  Dlentyn  bychan 
Hotfiis  lesu 
Mae'r  lesu'ii  caru  plant 

Lìwybr  Bywyd 

Llygad  cariad 

Mae  r  lesu'n  hoffi 
Mae  teymas  nef 
Myfl  y  w  bara  y  bywyd 
Os  wyt  am  ddod  jm  gawr 

Wrth  y  ff  y  unon 

YGobeithlu      

Tmweliad  yr  lesu 
Ymweliad  yr  Ysbryd... 

Gansuon  Gwladoabol,— 

Bethagaraf      

Cymrugaraffl 

Men  wlad  fy  ngenedigaeth 
laith  anwyl  ein  tadau 
Mae  Meirion  sm  anwyl 

Adoofion  Mebyd,— 


xxCL^OX  •••  •••  •••  •■• 

Gartref     

Darlun  fy  Mam 

Panddawynos 

Y  goeden  a  blannodd  fy  mam 

Y  plentyn  bach  amddifad  ... 
Yserenunig      


Ganbdon  Natub,— 

Gnuiadau 

Gan  yr  adar       

Groesaw,  ddifyr  Ragfyr 

Groesaw'rhat    

Dy  ddiau'  r  Misoedd     . . . 

Uaulablodau 

TrEhedydd      

LleddfaLlon    

Mawrth     

Toriad  y  wawr 

Y  blodeyn  a'r  gwlith ... 

Y  Gog        

Y  öwttHWj'n  ddaeth  ... 

Y  Gwlith 

Emtnnau  Anwtl,— 

i.  Rhagymadrodd 

ii.  Y  Pren  Hardd 

iii.  Gorcìiudd  y  Mynydd 

iv.  Emyn  BuddugoUaeth 

V.  Emyu  Heren  Bethlehem 


Ganeuon  Bichaed  ab  Huoh,— 

i.  HirnosGaeaf 

ii.  Dychweliad  hen  gyfeiUion 

iii.  YrHedydd     

iv.  "^'  Dry  w  Bach 

▼.  Tyf  blodyn  gwyn     

vi.  Disgwyl  am  y  ílanw 


TUDAL. 

20 
292 

63 
142 
282 
865 
222 
304 
256 
17» 
122 
186 

50 

200 

338 

8 


168 
104 
154 
814 
332 


184 
160 
330 
82 
216 
376 
164 


251 
268 
362 
214 

32 
282 

92 
320 

79 
152 
246 
178 
116 
24,  187 


49 

60 

91 

207 

869 


8 

30 

68 

101 

132 

164 


vii.  Bore  o  haf 

viii.  Ar  y  Mvnydd 

ix.  YTymnorau  ... 

X.  Gan  jrr  Ysgol ... 

xi.  Mae  gweitnred  dda. 

xii.  Ganwch  Wyntoedd 


Daenau  i'w  Hadeodd,— 

Gynhaeaf  Gwair  (Eben  Fardd) 
Gwaith  a  Gwén  a  Ghàn 
Merch  y  Gapten... 

Y  brenin  a'r  tonnau 

Y  farchnad  Gymreig 

Y  gwydryn  cyntcif 
Yrangeibacn  ... 

Y  Tad  a'r  Plentyn 

Bywtd  t  Byd.  - 


Bywydyr  Aiflt... 
Gyrraedd  Nazareth 
Rhaeadr  y  Niagara 
Teithio  yn  yr  Aifft 
Tynged  yr  Hilda 


TUDAL. 

196 
232 
260 
292 
326 
856 


199 
116 
288 
336 
802 
144 
92 
62 


326 
267 
196 
803 
18 


Mordaith  Capten  Cook, — 

(Gyfres  V.    Gan  W.  James,  Dinas' . 


i.  Tua  Phegwn  y  De  ... 

ii.  Llwybrarall 

iii.  Dychrynfeydd  y  Pegwn 

iv.  Brodorion  New  Zealand 

V.  Chwilio  Môr  y  De  ... 

vi.  Peryçrl  y  ddwy  long 

vii.  Brenin  swil    

vüi.  Brenin  Haheine 

ix.  Ynysoedd  Dyddorol 

X.  Pegwn  y  De 

xi.  (/rwydro'r  Moroedd 

xii.  Bedd  Gapten  Gook ... 

HANE8I0N,— 

Barf  y  Pennaeth 
Breuddwyd  Gwen 
Breuddwyd  Muriel 

Genflgen 

Git 

Glycíiâu'r  Tylwÿth  Teg 

Gyngor  olaf  mam 


21 
51 
85 
117 
165 
189 
223 
271 
309 
339 
339 
340 


...  246 

...  169 

212 

•  •     •  •    Ooa 

315,  347,  371 

69,  125 

311 


Chìoedlau  Japan, — 

(Gyf.  R.  Evan8.  Yalley.) 

i.    Gane  a  Cho     

ii.    Y  Rhaeadr  Hudolus 


Chwedlau  Lloeçrf — 

1.    Docthion  Gotham 
ii.    Bidnnen  . 
iii.    YWraigWen 


39 
99 


161 
293 
323 


vüî. 


CYNHWY8IAD. 


166,  219, 
208, 


235,  279, 


T)alen  yn  y  Lofa 
D^ledswydd  ac  Angeu 
cìira>..  ••• 

Etelina 

Gwerth  y  Ghwibanogl 

J:*lasyDŵr         

Taith  Beti  Lewia 

Y  bachgren  gafwyd  ar  lawr... 

Y  ddamwain  ar  yr  heol 

Y  Ddinas  Wen 

Y  Gwyddel  a'r  ysbryd 
YTriBrawd     

TONAU,— 

Y  Gwanwyn      

Dilyn  lesu         

Y  Merlyn  Bach  Melyn 
Croesawu'r  Gog 
flroesaw-gan  i'r  Gwcw 

Coflo'r  lesu        

Cwymp  Babilon 

Dilyn  lesu  

Nannie      


TUDAL. 

•••      56 

...    132 

253,285 

831,  360 

...      69 

...    870 

307,329 

...     247 

72 

139,  179 

...    152 

148,  191 


47 
78 
110 
119 
146 
174 
207 
2!*8 
274 


lesa  mewn  gogoniant 
Rwy'n  aml  yn  gweddio 
Plant  yn  caru'r  lesu  .. 
YDrywBach    .. 

CaroliBlant      

Öyda'r  lesu 

Carol  Nadolig 

Ubdd  y  Delyn,- 

Y  Rheolau         

Ffrwd,  Aber  Pennar ... 
Yn  Llanafan 


TUDAL. 

298 
310 
344 
328 
844 
281 
867 


20,296 

71 

...      10 


I'W  DDABLLBN  YN  DDIPYFYB    ...        187,  380 


TlPYNAU 


64,  94,  96,  128, 169,  256,  266 


At  Y  Plant,'- 
1, 33, 49,65,  97, 129, 161 ,198, 226, 257, 289, 321 ,85S 


AT    Y    PLANT. 


M 


OBFUDD.  Daffdd  Ddn  Eryii  jBgril- 
ennodd  "  Fj  &iiw;l  Fam  n  Hnoan." 
T  DiBe'n  debjrg  mai  yn  "etraeon  y 

"- '-'  " —  -  — '--cìi 


Daírdd  Ddn. 

0.  T  mae  Mr.  Bnb«rt  Bryan  jn  yi  Aifft,  ac 
yn  gwells.  CetaÌB  air  oddlwttho'n  ddiweddai  o 
AlexandTÌB,  yn  dweyd  um  drorr  aDial  yn 
gyfannedd,  ac  atn  ddiuaa  y  meìiw  ddargantydd- 
wyd  dan  y  ddaeai,  ac  iud  y  Llyn  Haleu.  OÍid  y 
mtie'n  addaw  anfon  yagTÌfau  oyn  hir. 

Täd  Bob.  Beth  feddylieoh  chwi  am  y  misolyn 
OtMHuF  Oeìeir  ei  wueyd  yu  anrbydedd  i'n 
gwlad,  heb  atbed  tnul  na  tbiaffeith.  Cyohwyn- 
~  ~    r  flwyddyn  newydd,  yn  el  ddegfed  cylrol  a~ 


OrifBtha,  a  thaâu  goleuni  ar  han 
darluD  0  hoff  emjnyddes  Cymra 
cbartref,  wynebau  el  pheithycBB 
meddwl  f od  Uyfr  yn  cynnwys  t       , 

ys  llawn  tudalen,  wedi  ei  gynnyg  yng  Nghymru  erioed  o'r  blaen  am  swUt 
mae'i  ertfayglau  oU  gan  lenorion  medrua,  a  rhoddant  ddarìun  hyfryd,  o  alr  Dr«f- 
aldwyn  yii  enwedig,  o  fywjd  Oymru  ju  j  ganrlf  o'r  blaen.  Daw  darlnDÌan 
tebyg  o  bob  Edr  yn  ei  tbro.  SwUt  jw  pria  ihitjn  dwbl  lonawr,  chwe  chelniog  yr 
nn  yw'r  rbifjnnau  ereill.  Byddaf  yn  ddiolchgar  iawn  1  chwi  ac  ereill  am 
gymoTtb  i  ddwyn  Otued  1  aylw.  Nid  wyf  Q'u  cael  dim  am  el  olygn,  y  mae'n 
dieth  drom  ar  fy  amser  a'm  poced  bob  blwyddjn.  Oud  yr  wjf  yn  teimlo  el  fod 
yn  gwneyd  lles,  ac  jr  wyf  yn  apelio  am  gymorth  yn  hydeiuB. 

Li..  o'a  Llwyh.  Tsnnyson  yBgrifsnnodâ  ' '  The  Ohalgs  of  the  Light  Biigade." 
Nld  dyohymyg  yw,  ond  ffalth.  Dailnniad  ydyw  o  walth  catrawd  a  bic«Uwji 
Prydeuiig  yn  rhnthio  i  ganol  byddin  y  Bwélaíd  jn  BalaclnTa,  Camgjmeiiad 
oedd  eu  gyrni  ar  antuiiiieth  moi  ofnadwj  ;  yr  oedd  magaelau  a  gynnau  bjddin 
gyfan  yn  tywallt  eu  tin  amjnt.  Tr  oedd  y  cadfridog  wedf  tyblo  fod  y  BwBÌaid 
yn  encilio,  ac  yr  oedd  am  i'w  bicellwyT  iwystro  iddynt  fynd  fi'u  magnelau  gjda 
hwy.  Ymysg  y  melrciifllwjr  garlamasant  "straight  into  the  jtwH  of  death,"  yr 
oedd  0  lei;^  uu  Ojmro.  Da  genuyf  weld  ei  euwi'n  gyutal  ar  restr  y  rhai  anrhyd- 
eddodd  Mr.  Balfoui  cju  ^idaeí  el  swydd.  Ar^wydd  Tredegai  jw,  Oymro 
gwladgaiol,  un  yn  disgyu  o  Ifor  Hael. 


ac  emyu.  Lle  mae  peu  at  breueth  oc  emyn,  mae  pen  at  b^eth.  Bhof  èieui 
hsueB  Oymiy  ddaeth  yn  enwog  tel  dyfeÌBwyi  a  pheirlanwyr.  Gall  Oymro  wneyd 
luuhyw  betD  m  oted  ynddo  «  hnn. 


(3'MRU'R     ^LANT. 


lONAWR.     1906.  Rh»   169. 


F      MBDDWÍ. 

AYDYCH  clnri  wedi  myfyrio  erioed  am  y  Mxddvl, — y  peth 
hwnnw  sydd  yn  grwahaníaethu  dyn  oddiwrlh  yr  anìfùl,  y  petb 
hwnnw  tedr  ehede|r  heb  yr  un  aden,  yn  gynt  na'r  eryr  cyflymaf,  a'r 
hwn  all  fyaú  i  lawr  i  eigion  y  môr  a  dod  'nol  heb  wlychu,  yr  hwn  all 
sefyll  ynghanol  y  flwrnes  heb  losgi,  yr  hwn  all  wneyd  ei  nyth  ar 
fynyddorad  o  ia  heb  rynnu,  yr  hwn  all  gamu  moroedd  i  weld 
anwyliaìd  a  dod  yn  ol  heibio  Seren  y  Gogledd,  wedi  ralw  i  ofyn 
hynt  y  Lleuad, — a  jcwneyd  yr  oll  mewn  llai  na  thrigain  ^iad  ? 

O  dyma  un  cyflym.  A  rhyfedd,  onide?  le'n  siwr;  a  hwn, 
g^obeithlo,  i  raddau  helaeth  yn  élch  meddiaot  chwL  Ond  fe  ddichon 
nad  ydych  wedi  synied  am  dano,  nac  eríoed,  feallal,  wedi  diolch  1 
Dad  yr  holl  drus^areddaa  am  roddi  i  chwi  y  peth  mawr  hwn.  Os 
oad  ydycb,  gellwch  yr  eiliad  hon  ddefnyddio  üch  meddylìau  bychain, 
a  daafión  sMth-weddi,  ar  aden  ffyád,  ì  ddiolch  am  eich  bod,  drwy 
gyfrwag  meddwl,  yn  gallu  cymdeithasu,  nid  yn  ìinìg  ft  dyn,  ond 
hefyd  a'r  Duw  tragwyddol. 

Ond  wedi  inni  gael  y  meddwl  yn  iawn  ac  yn  ei  le,  rhyfedd  mor 
anhawdd  yw  rhoi  mynegîad  clir  i'r  byd  o'n  meddw).  Mae  geiriau 
yn  mynd  yn  tethiant  mor  aml.  Mae  rhywbeth  mwy  0  hyd  yn  ein 
meddiant  nas  gall  geiriau  ei  ^fleu, 

Daeth  meddylrych  ardderchog  un  tro  i  feddwl  bardd  ieuanc. 
Gwisg^odd  yntau  ef  ft  gwtsg  o'r  gemau  goreu,  a  chyflwynodd  ef  yn 
dyner  i'r  byd.  Ond  methat'r  byd  ei  weld  na'l  ddeall.  Yr  oedd  yn 
rhy  arucbel  iddo  Ond  fe  syrthiodd  rhyw  berganiedydd  mewn  cariad 
l'r  meddwl.    Rhoddodd  dannau  arían  0  fìwsig  nef-anedig  iddo,  a 


4  CYMRU'R    PLANT. 

daeth  y  byd  i'w  ddeall  rywfaint  yn  well.  Ond  yr  oedd  eto  haenau 
lawer  i'r  meddwl  heb  eu  troi  ac  heb  eu  deall.  Ar  hyn,  daeth 
arlunydd  enwog  ymlaen,  a  thaflodd  y  meddwl  mewn  lliwiau 
ardderchog  ar  y  canfas.  Safodd  y  byd  ychydig  i  edrych  amo  yn 
synfyfyrioL  Gwelodd  rywbeth  ynddo  nad  oedd  wedi  ei  weld  o'r 
blaen,  a  bu  y  darlun  yn  allu  mawr  er  daioni,  a  dylanwad  dyrchafol 
i'r  byd.  Ond  yr  oedd  rhywbeth  eto  heb  ei  ddweyd.  Ac  O,  mor 
anhawdd  oedd  ei  fynegu.  Llechai  o'r  golwg,  heb  gyfryngau  i'w 
ddatguddio.  Wedi  hynny,  dacw  gerfiwr  yn  ymhyfrydu  yn  y  meddwl. 
Ceisiodd  yntan  ei  egluro,  a  llwyddodd  i  raddau.  Dacw'r  meddwl, 
bellachy  yn  sefyll  o  flaen  y  byd,  wedî  ei  gerfio  yn  ysblennydd,  a 
golwg  ardderchog  arno ;  a  bu  bron  i'r  byd  gredu  tod  y  ddelw  yn 
anadlu,  ac  yn  siarad  ft'r  dyrfa.  Ond  wylai  y  cerfíwr,  druan,  mewn 
anobaith  yn  ei  hymyl,  a  gwaeddai,— '<  Ni  fynegwyd  mo*r  hanner." 

Onid  felly  bu  meddwl  y  Duw  mawr,  '<yr  Hwn  feddyliodd 
feddyliau  o  hedd  am  danom  ni  cyn  ein  bod  ? " 

Bu'r  naill  ar  ol  y  llall  yn  ceisio  egluro  meddwl  Duw  i'r  byd. 
Bu'r  bardd  a'r  perganiedydd  yn  ceisio  ei  roi  ar  gftn.  Bu  pwyntil 
dwyfol  ysbrydoliaeth  yn  tynnu  llawer  darlun  o  hono.  Bu'r  tadau 
a'r  proffwydi  yn  dweyd  llawer  am  dano,  mewn  Uawer  dull  a  modd. 
Er  hynny,  methu  ei  ddeall  yr  oedd  y  byd  o  hyd.  '*Ond  yn  y 
dyddiau  diweddaf  hyn,  Duw  a  lefarodd  wrthym  ni  mewn  Mab." 
Dyma'r  ddelw  ddwyfol,  bellach,  yn  sefyll  o  flaen  y  byd, — "  Gwir  lun 
ei  berson,"  a  phictiwr  anflaeledig  o'r  ewyllys  anfeidrol.  "  A'r  gair 
a  wnaethpwyd  yn  gnawd,  ac  a  drigodd  yn  ein  plith  ni;  a  ni  a 
welsom  ei  ogoniant  Ef,  gogoniant  megis  yr  unig-anedìg  oddiwrth  y 
Tad,  yn  llawn  gras  a  gwirionedd."  lesu  Grist  yn  unig  eglurodd 
i'r  byd  Feddwl  yn  ei  berfleithrwydd  ac  yn  ei  gyflawnder,  a  hwnnw 
yn  feddwl  y  Duw  goruchaf. 

Ymddiriedwn  yn  yr  lesu,  ynte.  Taflwn  awenau  ein  bywyd  i'w 
law.  Dechreuwn  y  flwyddyn  yn  ei  oleuni  ef;  yna  gallwn  fod  yn 
sicr  y  bydd  y  flwyddyn  hon  yn  **  Flwyddyn  new^rdd  dda  "  i,  bob  un 
o  honom. 

Pen  V  Parc,  Aherieifi.  M.  H.  Charles 


<( 


CR^A     YNNOF     GAI^ON    I,AN. 

Y  mae  gan  7  llwynogod  ffauau,  a  chan  adar  7  nefoedd  n^thod,"  &c. 

YMAE  ffauau  i  Iw^nogod  Nid  oes  le  i*r  gwir  Bresw^l^dd, 

Aflan  7n  íj  nghalon  i,  Mab  7  D^n,  roi  *i  ben  i  lawr, 

Ac  i  adar  drwg  mae  nTthod  Oalon  wedi  4  chreu  o'r  new^dd 

Rhwng  ei  dirgel  gangau  hi ;  Moes  i  mi,  O  lesu  mawr. 

G.    W.   FSANOIS. 


CYMRU'R    PLANT. 


PMNFMI^YN. 


**  Ob  torrî  di  nyth  penfelyn, 
Mi  gei  gorco  yn  dy  goffin." 

DYMA  enw  dws  arall,  ar  un  o'r  adar  tlysaf.  Mae'r  aderyn  yn 
adnabyddus  i  chwi  i  gyd,  'rwy'n  sicr.  Enw  arall  amo,  tiysach 
fyth,  y w  *'  peneuryn."  Yr  eurbinc  a  dan  yr  enw  yma  mewn  rhai^ 
mannau ;  ond  hid  yw  yn  gweddu  i  hwnnw,  fel  yr  awrgymaîs.  Y 
penfelyn  a'i  pia,  ac  iddo  ef  yn  unig  y  mae  yn  ílìtío.  Enwau  ereill 
arno  yw  "  llinos  felen,"  **  melyn  yr  eithin/  a  *'  melynog/' — enwau 
tlysion  i  gydy  tlysach  na'i  enwau  Saesneg.  Enwau  mwy  adnabyddus 
y  Sais  arno  yw  "yellow  hammer,"  ac  **yellow  bunting;"  ond  y  mae 
amo  liaws  mawr  o  lysenwau  ac  enwau  anwes,  megis  ^<skite/' 
"  gladdy/'  "  gooler,"  "  gool-finch/'  "  yeldrîn,"  «*  yeldrock,"  "  yold- 
ringy"  "  yoit,"  "  yeilow  yite/'  a  rhyw  ddau  neu  dri  ereill  y  caf 
gyfeirio  atynt  yn  nes  ymlaen.  Ond  yr  enw  mwyaf  diofal  o'r  cwbl 
amo  yw, — "A  little  bit  of  bread  and  no  cheese."  Efelychiad 
dychmygol  o'i  gân  yw  yr  enw  digri  yma,  fel  y  cawn  weled. 

Ond  awn  i'r  wig  i  ymorol  am  yr  aderyn.  Chwi  a'i  hadwaenoch 
wrtti  ei  weled.  Ond  a  adwaenoch  chwi  ef  wrth  ei  lais?  A 
adwaenoch  chwi  ef  wrth  ei  gftn  ?  Prynhawn  braf  ydyw  yn  y  gwan- 
wyn.  Mae'r  ir-lwyni  oll  mewn  emerald.  Ust  I  "  Widi  I "  Dyna 
lais  yr  aderyn, — "  Wich  I "  Mae  ar  yr  onnen  o'n  blaen,  yn  eistedd 
yn  glos  a  swrth  ar  gangen,  a'i  bluf  yn  anhrefnus,  fel  pe  buasai  yn 
cael/or/y  wmks  yn  y  tes,  a  dim  i'w  aflonyddu  ond  anadl  y  chwa,  a 
dalen  yn  nodio'n  gysglyd  yn  ei  ymyl.  "  Wich  I "  Y  wich  fain, 
ddiog  yma  yw  ei  grwndi,  nid  ei  gftn. 

Ac  efe  yn  gwichio  fel  hyn  o  bryd  i  bryd,  ac  yn  aros  yn  ei  unfan, 
gadewch  i  ni  edrych  ar  ei  wisg  drwy'r  ysbienddrych  yma.  Mae  yn 
ei  gwrych,  mae'n  wir,  ond  medrwn  weled  ei  lliwiau.  Melyn  del  yw 
ei  hron,  a'i  beni  a'i  wddw,  fel  aur  dilyn,  gyda  rhesi  bwaog,  o  liw'r 
gneuen,  yn  ei  groesi.  Llwyd,  gyda  gwawr  goch,  yw  godre  ei  wisg, 
a  phlu  ei  fol  sy'n  aur-felyn.  Tywyll  y w  ei  gynfron,  gyda  gwyn  ar  ei 
cbyrrau  allanol,  fel  cwmwl  dwl,  ymyl  arian.  Onid  ydyw  ei  glog  yn 
oludog  ? 

Eto  fyth.  *'  Wich  1 "  Wflt  iddo  I  "  Mae'n  gomfforddus  yma," 
meddai.  ''Wichl"  Gyda'r  gair,  tarewir  y  gangen  gan  bwff  o 
wynt  chwareus;  rho  baflìad  i'r  aderyn;  neidia  yntau  areidraed; 
egyr  ei  lygaid  yn  llydain ;  a  gwel  ni.  "  Holo  1 "  ebe  fe,  "  pwy  ydych 
chwi  ?  Be  chwi'n  wneyd  yma  ? "  Ac  ysgydwa  ei  hun  i  roi  ei  bluf 
mewn  trefn.  Disgleiria'r  haul  arni  fel  ar  yr  aur  gloewaf.  ''Be 
chwi'n  son  am  eich  gwisg/'  meddai,  "  dyma  i  chwi  wisg  hardd  sy 


6  CYMRU'R    PLANT. 

gen  i  I "  A  thry  oddiamgylch  i'w  dangos.  **  Welsoch  chwi  iywbryd 
wisg  dlysach  na  hon  ?  Mae  bron  bod  yn  aur  i  gyd."  ''  Nid  pinc, 
ond  peneuryn/'  meddwn  ninnau,  gan  nesu  ato.  *'  Yr  oeddech  yn 
ddigon  agos  yn  barod,"  meddai»  **  mae'n  bryd  i  mi  fynd,"  ac  ymaith 
ag  ef.    Ganfyddwch  diwi'r  gwyn  íüoew  sy  ar  ddwy  ochr  ei  gynffòn  ? 

Yr  ydym  yn  symud.  Ar  Iwyn  ar  ein  de  cana  broníraith,  '*  Shir- 
ỳp,  shir-ŷp,  shir-ŷp  I  How  d'ye  do,  how  d'ye  do  I "  "  Go  lew," 
meddem  ninnau,  <•  sut  wyt  ti  ? "  Hedodd  ymaith  pan  glywodd  ein 
llais.  Ar  Iwyn,  heb  fod  nepell,  mae  penfelyn  a  thamaid  yn  ei  big  i'w 
gywion.  Ciliwn  i  gysgod  Uwyn  o'i  olwg,  i'w  wylio.  Yn  union  hed 
i  bren  arall,  ac  edrycha  i  bob  cyfeiriad.  Tr/r  ffordd  yma,  a  thry'r 
ffordd  acw.  Mae'n  mynd  i  gychwyn.  Mae'n  rhoi  herc, — mae'n 
rì  oì  toSy—Uama  o'r  gangen ;  hed  yn  simsan,  a  disgyn  fel  carreg  ar 
lethr  bryncyn,  gan  ddiílannu  rhwng  y  glaswellt  a'r  manwydd.  Fan 
acw  mae'r  nyth.  Awn  yno.  Yr  ydym  yn  cyrraedd  y  Ue;  a  thyna'r 
deryn  allan  heb  ddim  yn  ei  big.  Wele'r  nyth  ar  lawr,  mewn  ceuedd 
bydian,  dan  gysgod  boncyff  mwsoglog,  ac  irwellt  hir  yn  ymhongian 
drosti  fel  rhubanau  emerald.  Y  tu  ol  i'r  nyth  mae  draenen  wen, 
wrth  ei  thraed  tyf  mantell  Fair,  a  glesyn  y  coed,  a  Uysiau  f  anwylyd ; 
ac  ar  y  borfa  las  o'i  blaen  gwena  huttercups  aurtelyn ;  a  chwardda 
milfìl  o  lygaid  y  dydd.  Ar  ddwy  ochr  y  nyth  disgleiria'r  syfí  fel 
liliau,  ac  yn  ei  hymyl  cana  clychau'r  eos  hwian-gân  i  fabanod  y 
penfelyn. 

Mae  yn  y  nyth  dri  o  gywion  di-bluf,  heb  agor  eu  Uygaid  i  weled 
y  prydferthwch  sy  o'u  hamgylch.  Ni  welsant  eto  na  daear  werdd 
nac  awyr  las.  Ni  welsant  eto  na  Brenin  Uachar  y  dydd  na  Brenhines 
glaerwen  y  nos.  Toc,  ymranna  emrynt  eu  llygaid.  Ac  wedyn  I 
Byddant  ^rn  rhyfeddu  pan  welant  y  bloaau.  Byddant  yn  synnu  pan 
welant  fantell  werdd  y  Uwyni.  Edrychwch.  Agora'r  pethau  bychain 
eu  pigau  am  damed.  Ond  'does  gennym  ddim  ar  ein  helw  a  wna 
damed  iddynt. 

Sylwn  ar  y  nyth.  Mae  ei  muriau  allanol  wedi  eu  gwneyd  o  faes- 
wellt,  a  chyrs  ystwyth,  a  gwreiddiau  meinion,  a  mwswgL  Rhawn 
sy  yn  ei  hulio  o'r  tu  mewn.  Mor  ddestlus  mae  wedi  ei  osod  1 
Holo!  dyma  wy  clwc,— cloncwy, — ar  waelod  y  nyth.  Tynnwn  ef 
allan. .  Rhyw  wyn  budr  yw  ei  üw,  wedi  ei  frychu  a'i  farcio  â  Ilinellau 
ceimion  o  gochlwyd  tywyll.  Croesa  y  llinellaú  yma  eu  gilydd,  heb 
reol  na  threfe,  ac  edrychant  dipyn  oddiwrthynt  fel  ysgribl  plentyn 
pan  y  ca  bapur  a  phensil  i'w  law.  Oddiwrth  yr  ysgrìbl  yma,  llys- 
enwir  y  penfelyn  yn  "scribbling  latk,"  a  '<  writing  lark/'  a  '*  writing 
master."    Dyna  i  chwi  enwau  digri  ar  aderyn  I 

Ond  edrych  dipyn  yn  nes  ar  yr  wy,  cawn  fod  y  lUnelbu  meinion, 
troellog,  igam-ogam  yma  yn  debyg  i  greaduriaid  bychain  nad  ydym 


CYMRU'R    PLANT.  7 

yn  hoffi  eu  gweled.  Edrychwch  ar  y  plisgyn,  a  gwelwch  arno  y 
pethau  tebyca'n  fyw  i  nadroedd,  a  seirff,  a  geneu-goegiaid,  a  phen- 
byliaidy  a  rhyw  haid  o  bethau  hyll  felly.  Os  yw  eich  dychymyg  yn 
weddoí  gref,  gallwch  dybio  fod  y  giwed  i  gyd  yn  fyw,  ac  yn  ym- 
wingo,  ac  yn  ymwau  drwy  eu  gilydd  fel  nythaid  glos  o  fân  ymlusgiaid 
gwrthun  wedi  eu  haíionyddu.  Pan  yn  blentyn,  bron  nad  ofnwn  roi 
ìy  mys  ar  wy  penfelyn;  a  phan  fentrwn  wneyd  hynny'n  gynnil, 
tybiwn  y  clywn  rywbeth  yn  fy  rhybuddio,  —  "  Gwylia,  wnei  di. 
Gwylia  na  chei  di  golyn ! "    A  buan  y  tynnwn  fy  mys  ataf. 

Bu'r  lluniau  yma  yn  achlysur  i  godi  chwedl  gas  ar  y  penfelyn. 
Dywedir, — pobol  yr  Alban  sy'n  dweyd, — ei  fod  yn  ífrynd  â'r  diafol ; 
fod  y  diafol,  ar  fore  o  Fai,  yn  rhoi  i'r  aderyn  ddyferyn  o'i  waed 
liwio  a  marcio  ei  wyau ;  ac  i  dalu'n  ol  iddo,  fod  y  penfelyn  dan 
addewid  i  regu  pob  dyn  a  gwrddo  drwy  ganu, — **  Deil,  deil,  deil, 
deil  tak'ye!  Deil,  deil,  deil  tak'ye!"  hynny  yw,— <'Y  diaíi  a'th 
gipio  I  Y  diaíl  a'th  gipio."  A  thyna  ei  gân,  ebe'r  Albanwr.  Ond 
stori  gwneyd  ydyw  hon. 

Nid  ydym  wedi  clywed  cân  y  penfelyn  eto.  Ni  raid  i  ni  fod  yn  y 
wig  yn  hir  cyn  ei  chlywed,  —  '<  Sht-sht-sht-sht-sht-sht-shi-i-i-i  I  " 
Dyna  hi  ar  y  gair.  Onid  yw  yn  gän  od  anghyíhredin  ?  Gwneir  hi  i 
fyny  o  ryw  hanner  dwsin  o  nodau  byrion,  pob  un  yn  eco  o'r  llal),  ac 
yn  cael  eu  dilyn  gan  nodyn  hir,  main,  j^n7/ wylofus,  rhyw  dôn  a 
hanner  yn  is.  Pan  fÿdd  yr  aderyn  yn  canu  eto, — fÿdd  e  ddim  yn 
hir,  —  canwch  chwithau,  —  **  A-little-bit-of-bread-and-no-cheese/' 
gydag  ef.    Dyna  fe.    Rwan, — 

**  Sht-8ht-sht-8ht-sht-sht-8hi-i-i-i!  '* 

**  A-little-bit-of-bread-and-no-chee-e-e-8-e  I " 

Dyna.  Oni  fedrwch  ddychmygu  fod  yr  hyn  a  ganwch  chwi  yn 
debyg  i'r  hyn  a  gân  yr  aderyn  ?  Mrs.  Ffansi  ddychmygodd  hyn 
gyntaf  Gallwch  diwithau  ddychmygu  yr  un  fath.  A  Mrs.  Ffansi 
a  roddodd  yr  enw,  *'  A  little  bit  of  bread  and  no  cheese/'  i'r  aderyn. 
Un  ysmala  yw  Mrs.  Ffansi. 

Yr  ydym  dipyn  ymhell  oddiwrth  yr  aderyn.  Symudwn  fel  y 
gwelom  ef.  Dacw  fe  ar  un  o  gangau  ucha'r  pren,  yn  edrych  yn 
union  yr  un  tath  a'r  penfelyn  hwnnw  ganai  ei  grwndi  gynneu.  Nid 
yw  yn  symud  ferr  tra  yn  myned  dros  ei  gâni  dro  ar  ol  tro.  Eistedd 
yn  hurt,  fel  pe  buasai  wedi  ei  swyno  gan  ei  delyn  ei  hun, — **  Sht- 
sht-sht-sht-shi-i-i-i  I "  Cymer  ei  anadl,  rhydd  herc  foddhaus  i'w 
gynffon.  «'Dyna  dda/'  meddai,  a  theifl  ei  olwg  i  lawr  arnom,  fel 
pe  y  gofynnai, — '^Glywsoch  chwi  gân  fel  hona  o'r  blaen  ?  Hoffech 
chwi  ei   chlywed  eto?"     Ac  ail  ddechreua,  <*  Sht-sht-sht 


8 


CYMRU'R    PLANT. 


Dyna  ddigon.  Diolch  i  ti,  aderyn  mwyn,  am  dy  gân  ddigri.  Dydd  da. 
Wedi  i  ni  droi  dn  cefnau,  a  myned  encyd  o  ftordd,  wele'r  pentelyn 
yn  galw  arein  holau.  "Be  sy  amat  ti  eisie?  Beth?"  '«Deil, 
deil,  deil,  deil,  tak'ye  I "  'Roedd  wedi  anghofìo  ei  addewid  i'r 
diafol,  mae'n  debyg.  Ffwrdd  a  ni  yn  ein  blaenau,  a  phan  ydym  yn 
cyrraedd  y  tŷ,  clywn  ef  yn  gwaeddi  dracbefn, — **  Ddl,  deil,  deil, 
deil,  tak'ye  I "    Cato  pawb. 


Adwaenoch  chwi  lais  j  penf elyn  P 
A  ddaethoch  eiioed  ar  ei  draws 
Pan  7  canai  ar  uchaf  j  brigyn, — 
**  Bh7w-damed-o-fara-dim-caw8 
Dim-caw-w-w-8  P  " 


A  frlywsoch  chwi'r  penaur  yn  pyncio 

Ei  ddyri  ddiofal,  áôìtryB, 
Gan  hercian  ei  gynffon,  a  nodio, — 
**  A-small-bit-of-bread-and-no-cheefle, 
No-chee-e-e-e-se  P  *' 


(( 


Gwnaeth  yr  eurben  addewid  i'r  diafol 

I  regu  pwy  bynnag  a  gwrdd, — 
Y  diafl,  y  diafl  à*th  gipio, 
Y  diafl  a»th  gipio  i  fEwrdd. 
I  ffwr-r-r-r-dd  ! " 

R.    MORGAN. 


^f^   m^ 


HIRSOS      OAMAF. 


ODIOLCH  i'r  nefoedd  am  «urtref 
clyd, 
Ar  himos  y  Gaeaf  o'r  storm  i  gyd ; 
Mae'r  rhewynt  yn  udo  yn  nhwU  y  clo, 
A  dawnsia  y  cenllysg  ar  ben  y  to ; 
Goleuni  yr  hirnos  fo  serch  ar  dân, 
A  thelyn  yr  aelwyd  fo  calon  lân. 

Yr  eira  yn  ddistaw  a'i  fyddin  fawr, 
Sydd  wedi  goresgyn  ein  gwlad  yn  awr ; 
A  wylo  eu  hiraeth  mae  coed  di  ddail, 
Am  Wanwyn  a  blodau,  a  Haf  a'i  haul ; 
Goleuni  yr  hirnos  fo  serch  ar  dàn, 
A  ihelyn  yr  aelwyd  fo  calon  lân. 

Y  Bala, 


Y  corwynt  weryra  yn  entrych  nef , 
Nes  deffro  ysprydion  y  storom  sréf ; 
Swn  drycm  i  glustiau  y  nos  a  doaw, 
A  brenin  y  bryniau  yw  ofn  a  braw ; 
Goleimi  yr  himos  f o  serch  ar  dân, 
A  thelyn  yr  aelwyd  fo  calon  lân. 

Mae   newyn   yn   gwasgu  yr  hedydd 
Uwyd, 

A  thlodion  yn  wylo  heb  dân  na  bwyd ; 

O  cofiwn  yr  adar  i'r  storm  sy'n  wawd, 

A'r  alaw  felusaf  y w  rhoi  i'r  Üawd ; 
Gk>leuni  yr  himoe  fo  serch  ar  dftn, 
A  thelyn  yr  a^wyd  fo  calon  lân. 

RlCHAHD  AB   HUOH. 


YMWJSLIAD     ¥R     YSBRYD      GhAN. 


OARGLWYDD,  diolchaf  iti, 
Am  anfon  i  ni'n  rhad 
Y  Gwir  Ddiddanydd  hwnnw 
Sy'n  argyhoeddi'n  gwlad ; 
Mae  miloäd  'nawr  yn  dyfod 

Yn  isel  wrth  dy  draed, 
Gan  ofyn  am  faddeuant, 
Yn  haeddiant  dwyfol  waed. 
Talysam. 


O  dyro  eto  i  ni, 

O  wenau'r  Ysbryd  Glân, 
I'n  trwytho  yn  fwy  helaeth, 

Gyn  dyfod  diluw  dân ; 
O  bydded  i  ti  aros 

Yn  rymus  gyda  ni, 
Nes  cael  hoU  Gymry'r  ddaear 

Yn  eiddo  byth  i  ti. 

Gk)ROirWT  J,    ROBERTS. 


CYMRU'R    PLANT. 


Ar  fli  bedd  jn  LlBnflhangel  jng  Hgwynfa,  Haldwjn. 
COPGOtOPNAU      CìrMRU. 

I.   COrGOLOFN    AMN    GRIFFITHS 

IUN  ferch  yn  unl^  y  codwyd  cotgolobi  yn^  Nghymru  eto.  Merch 
amaethwr  oedd,  a  bu  tarw  heb  feddwl  eTÌoed  y  byddai  neb  ond 
rbyw  ychydl^  yn  meddwl  dim  am  danî.  Mae  wedi  ei  chladdu  ers 
can  mlynedd  i  As  Aw$t  dlweddaf,  ond  y  mae  Cymru  ì  gyd  yn  cofìo 
am  dani,  ac  ^m  anwylo  ei  choffadwriaeth.  Pam  ?  Am  iddi  ganu 
emynnau  melus  am  yr  lesu. 

Merch  Dolwar  Fach,  Lianfìlian^  yn;  N^ynfa,  sir  Drefaldwyn, 
.oedd  Ann  Grif&lhs.    Ganwyd  hi,  treuUodd  ei  bywyd  tiyrr,  a  bu 


lO 


CYHRÜ'R    PLANT. 


farw  yn  Nolwar.    Ac  y  mae'r  llecyn  tawel  neiUduedig  yn  anwyl  i 
genedl  y  Cymry  erbyn  hyn. 

Tua  1864  gweithiwyd  yn  egniol,  yn  enwedig  gan  y  diweddar 
John  Jones,  LlanfyUin,  a'r  Parch.  Francis  Jones,  Abergele, — i  godi 
coígolofh  ar  fedd  Ann  Grîiìiths  ym  mynwent  Llanfìhangel  yng 
Ngwynfa.  Dadorchuddìwyd  y  gofgolofh  Awst  la,  1864.  Gwenîth- 
faen  goch  ydyw,  bymtheg  troedfedd  o  uchder.  Y  mae'r  geiriau 
hyn  arni, — 


EB     COF 
AK 

ANN     GRIFFITHS 
o 

DDOLWAB     FBCHAN. 

Ganwyd  1776, 
Bu  farw  1805. 


Y  llynedd,  Awst  12,  dathlwyd  canmlwyddiant  ei  chladdu   mewn 
cyfarfod  mawr  yn  Llanfyllin,  y  dref  y  catodd  droedigaeth  ynddi. 

Cadwyd  emynnau  Ann  Griílìths  ar  gof  ei  morwyn  Ruth,  gwraig 
y  Parch.  John  Hughes,  Pont  Robert  Ond  y  maent  i'w  cael 
yn  debycach  i'r  fel  y  canodd  yr  emynyddes  hwy,  yn  Uawy  sgrifau 
John  Hughes.  Rhof  ddau  i  chwi  yma,  fel  y  canodd  Ann  Grifüths 
hwy.  Cydmerwch  hwy  a'r  fel  y  maent  yn  eich  llyfr  hymnau,  a 
bernwch  prun  yw'r  ffurf  oreu. 


Bererìn  llesg  gan  rym  y  Btormydd, 

Owyd  dy  olwg,  gwel  yn  awr, 
Yr  Oen  yn  gweini'r  8wydd  gyfryngol, 

Mewn  gwisgoedd  lleision  hyd  y  llawr ; 
Gwregys  euraidd  o  f^^ddlondeb, 

Wrth  ei  odreu  cylcnau'n  llawn 
O  swn  maddeuant  i  bechadur 

Ar  gyfri  yr  anfeidrol  lawn. 


Adduma'm  henaid  a  dy  ddelw 

Gwna  û*n  ddyohryn  yn  dy  law, 
I  uffem,  llygredd,  anuwioldeb, 

Wrth  ediych  aniaf  i  gael  braw ; 
O  am  gymdeithasu  â*r  enw, 

Enaint  tywalltedig  yw, 
Tn  hallt  i'r  byd,  gan  beraroglau 

O  hawddgar  ddoniau  eglwys  Dduw. 


URBB     V     DMI^YN     YN     UANAFAN. 


SBFYDLIAD  uwch  ei  gymar 
Yw  Urdd  y  Delyn  f wyn ; 
Mae  fel  yr  huan  dlos  uwchben, 
A'i  gwenau'n  llawn  o  swyn. 

Gawn  ganddi  ẃd.  hyff orddi 
I  d(&ngo  llwybrau  clod ; 

A'r  oll  tr^  gyfrwng  y  Gyioraeg, 
Y  buraf  iaith  sy'n  bod. 

Llariàfan, 


Mae  gallu  ürdd  y  Delyn 

Yn  fawr  iawn  yn  ein  tir ; 
A  myn  ddyrchafu'n  gwlad  a'n  hiaith 

I  ben  tŵr  bri  cyn  hir. 

Mawrhawn  ein  bndnt  f od  gennym 
ün  o'i  changhenau  gwiw, 

Yn  iraidd  yn  yr  ardal  hon« 
Lle'r  ydym  ni  yn  byw. 

J.  A.  P. 


CYMRU'R     PLANT. 


ArbMwI  Bji  H.  CHTendlfh. 


PWTSO'R     DDABAR. 

ONI  cblywsoch  atn  yr  athroaydd 
Archimedes  ?  Honnaì  el  y 
medrai  symud  y  ddaear,  os  cai  fan 
i  bwyao'i  drosol  amo.  Onid  yw  yn 
syn,  ynte,  lod  g^yddonwyr  wedi 
Uwyddo  i  bwyso  y  ddaear  ?  Ydyw, 
y  mae.  Oad  mae'r  peth,  o  rao 
egwyddor,  ya  bur  hawdd ;  yr 
anhawster  ydyw  cailo  allan  yr 
^fwyddor  yn  ymarferol  gya& 
cnywlrdeb.  Ar  un  olwg,  y  mae  yn 
ymddangos  yn  orchwyl  anorfòd  i 
ryw  wybedyn  fel  dyn  bwyao  y 
ddaear  y  mae  yn  ei  chyfaneddu, 
pan  gofìwn  et  lychander  ef  mewn 
cymhariaeth  a'i  maint  hî.  Cyfrifìr 
ei  phwysau  yn  5^  o  wtítliiau  yn  drymach  na  dwfìr;  hynny  yw,  y  mae 
hi  gymaint  a  phump  a  hanner  o  weítfalau'n  drymach  na  phe  byddú 
yn  gyfansoddedtg  oU  o  ddwfr  yn  unig.  Neu,  y  mae  hi  hanoer  cyn 
drymed  a  phe  byddai  yr  oll  o  honi  yn  gyfansoddedig  o  blwm. 

Beth  sydd  y  tu  fewn  i'w  chrombii  sydd  bwnc  nas  geliir  ond  dyfalu 
ac  ymresymu  yn  ei  gylch.  Bdm  rhai  ydyw,  nad  yw  y  grawen  ond 
teneu,  Hawer  teneuach  na  phlisgyn  wy,  mewn  cyfartaledd  i'w  maint, 
a  bod  y  canol  yn  hylif  toddedig  eiríasboeth.  Barna  eráll  yn 
wahanoL  Er  fod  pob  sicrwydd  o'r  ystad  eiriasboeth  y  sydd  y  tu 
fewn,  er  hynny,  gan  fod  y  cyfanswm  o'r  ddaear  yn  d^mach  na'r 
cerrlg  trymaf  ar  ei  gwyneb,  rhaid  fod  y  canol  dan  dirwasgiad 
anferth  y  rhannau  uchaf,  ac  felly  yn  debyg  o  tod  yn  drymach  na'r 
arwynebedd.  Ceídw  y  dirwasgiad  hwn  ganolbarth  y  ddaear  rhag 
toddi ;  er,  yn  ol  pob  tebyg,  y  mae  y  parthau  hynny  yn  wynias. 

Yn  awr,  un  ftordd  i  bwyso  y  ddaear  ydyw  hon.  Gwyddoch  y  saif 
ystyllen  blwm  {plumi-line)  yn  unionsyth,  pa  le  bynnag  y  bo ;  ond,  os 
bydd  dwy  ohonynt  yn  sefyll  bellder  odoiwrth  eu  gilydd,  ni  fyddant 
yn  berff^th  gyfochrog,  canys  bydd  y  nalll  a'r  ilall  yn  cyfeirio  i 
ganolbwynt  y  ddaear,  a  pho  beilat  y  byddont  oddiwrth  eu  gilydd, 
mwyaf  oU  yr  ongl  {angU)  a  wnant.  Felly,  pe  delid  ystyllen  blwm  yn 
un  man  o'r  ddaear,  a  phe  symudech  dros  chwarter  cylch  y  ddaear 
oddíwrth  y  Ue  at  ystyllen  blwm  arall,  cyfeiriai  y  naíU  a'r  UaU  at 
ganolbwynt  y  ddaear,  wrth  gwrs,  a  gwnant  felly  ongl  ft'n  gìlydd  o 
90  gradd  (90"). 

Eto,  pe'r  elid  i  hanner  y  peUder,  yna  45  gradd  ^d^  yr  ongL 
TyUwch  fòd  €^000  0  droedfeddi  yn  gwahanu  y  ddwy  ystyllen  blwm, 


12  CYMRU'R     PLANT 

a  bod  mynydd  mawr  yn  y  canol  cydr^wng  y  ddwy,  yna  y  mae  yn  eu 
tynnu  yn  nes  at  eu  gilydd  yn  ol  deddf  atyniad.  Hawdd  pwyso  y 
inynydd,  ond  cymeryd  ei  faint,  a  phwyso  darnau  penodol  o'r  cerrisr 
sydd  yn  ei  gytansoddi.  Pe  bae  y  mynydd  o'r  un  drymder  {density) 
2lr  ddaear  i  gyd,  fe  ellid  yn  hawdd  cyfrif  faint  ddylai  mynydd  o'r 
maint  a'r  maint  dynnu  y  plwm  o'r  naill  du.  Ond  nid  yw  y  mynydd 
byth  yn  tynnu  gymaint  ag  y  ddylai ;  a  chan  y  gellir  cyfrif  pa  taint  yn 
llai  y  mae  yn  eî  dynnu,  na  phe  buasai  o'r  un  drymder  a'r  ddaear  i 
gyd,  gellir  trwy  hynny  gyfrif  pa  faint  yn  llai  ydyw  pwysau  y  mynydd 
na  phwysau  y  ddaear,  yn  ol  eu  maint  cymhariaethol  Gwnaed 
arbrawfìon  i'r  perwyl  hwn  yn  yr  Ysgotland,  yn  ymyl  y  mynydd 
Schiehallion,  a  chaed  fod  y  ddaear  yn  pwyso  5^  o  weithiau  pwysau 
dwfr. 

Gwnaed  prawf  arall  gan  y  gwyddonwr  Syr  Henry  Cavendish,  ond 
mae'r  canlyniad  yn  lled  debyg  i'r  arbrawf  yr  ydym  eisoes  wedi  ei 
egluro.  Y  mae'r  prawf  hwn  yn  un  dyrus  i'w  esbonio,  ond  gwnawn 
eln  goreu  gyda'r  darlun.  Crogir  dwy  belen  fach  o  blwm,  A  a  B, 
ar  ddau  ben  i  fion  fain  ysgafn,  yr  hon  a  dry  ar  ei  chanolbwynt 
{centre  of  gtavity)  Yna,  deuir  a  dwy  belen  fawr  o  blwm.  E  ac  F,  i 
gyffìniau  y  peleni  bychain.  Gwyddoch  am  ddeddf  atyniad,  y  mae 
pob  gronyn  o  fater  yn  atynnu  eu  gilydd.  Soniais  lawer  am  dani  yn 
yr  amser  a  fii,  a  da  y  gwnewch  ei  hail  astudio. 

Wel,  mae  y  peleni  mawr  yn  atynnu  y  peleni  bychain  atynt  eu 
hunain ;  ac  os  symudant,  rhaid  i'r  ífon  fain  symud,  a  po  fwyaf  bo'r 
peleni  mawr,  mwyaf  oll  ydyw  symudiad  y  ífon.  Os  gellir  mesur 
atyniad  y  belen  fawr  ar  un  o'r  rhai  bychain,  ac  os  gwyddis  pa  faint 
yw  yr  atyniad,  gorchwyl  hawdd  ydyw  gwybo d  pa  faint  yr  atynnai  y 
peleni  mwyat  pe  baent  o'r  un  maint  a'r  ddaear.  Gwnaed  hyn,  a 
chafwyd  y  tynnaí  pelen  blwm  gymaint  a'r  ddaear  y  peleni  bach 
ft  nerth  ddwywaith  gymaint  ag  atyniad  y  ddaear,  fel  y  mae  hi  yn 
awr.  Ond,  dwysder  plwm  ydy w  1 1  *5  ;  hynny  yw,  mae  unwaith  ar 
ddeg  a  hanner  o  weithiau'n  drymach  na  dwfr,  ac  os  yn  atynnu 
ddwywaith  gymaint  a'r  ddaear  (hynny  yw,  y  mae'r  ddaear  blwm  yn 
atynnu  ddwywaith  gymaint  a'r  ddaear  fel  y  mae) ;  yna  rhaid  fod 
dwysder  y  ddaear  yn  hanner  dwysder  plwm,  neu  5^  o  weithiau 
pwysau  dwfr  oddeutu. 

Y  mae'r  arbrawf  hon  yn  gofyn  gallu  a  chywreinrwydd  dihafal,  os 
am  Iwyddiant  i'w  dilyn.  Mesurir  symudiad  y  peleni  bychain  o'r 
pellder,  a  hynny  trwy  bellwydr  (telescope),  rhag  i  symudiad  troed  y 
gwyddonwr  grynu'r  Uawr,  rhag  i'w  anadi  eu  symud. 

Dyna  fe,  dacw'r  arsyllydd  yn  edrych  drwy'r  pellwydr  ar  y  peleni 
bychain.    Pe  gallai  edrych  arnynt  heb  ei  anadl,  diau  y  gwnai,  ac 
wedi'r  hoU  ddyfalu,  y  mae  yn  cael  allan  fod  y  ddaear  y  mae  ef  yn 
igiannu  ami  yn  pwyso  6,o69,ooo,ooo,ooo,ocx),ooo,ocx>  o  dunelli. 

S16MA. 


CYMRU'R    PLANT.  13 


han:bs    y    ddasam. 

I.    CWESTIYNAU. 

PA.M  y  mae  rhai  cerrig  yn  hawdd  eu  hoUtl,  a'r  UeiU  nas  gellir 
ond  eu  malu?  Pam  y  mae  cregin  mewn  crelgiau  ar  ben 
mynydd  ?  Pam  mae  Uun  ser  ar  ambeli  garreg  ?  Pam  mae  Uun  dalen 
o  ryw  goeden  anhysbys,  rhy  gain  i  law'r  glowr  mwyaf  ei  athrylith 
fedru  ei  gerfìo,  ar  glap  ambell  glo  ?  Pam  y  ceir  carreg,  weithiau, 
ag  ol  troed  rhyw  anghenfìl  ami,  neu  q\  defnyn  o  wlaw,  neu  ol  tonn 
y  môr?  Pam  y  ceir,  ambeli  dro,  esgym  rhyw  greadur  aruthrol, 
rhyw  aderyn  cawraidd,  rhyw  bysgodyn  dleithr,  na  welodd  neb  eu 
tebyg  erioed, — yng  ngraian  ein  dyffrynnoedd  ?  Pâm  y  mae  mŵg  a 
thftn  yn  dod  o  gopa  ambeii  fynydd  ?  Pam  y  mae  ambeli  ynysig  yn 
suddo'n  sydyn  yn  y  nos,  íei  na  wel  neb  byth  mohoni  mwy  ? 

II.    C&EIGIAU    DW&    A   CHRSIGIAU    TAN. 

Y  mae  dau  fath  o  graig,— y  graig  ddwr  a'r  graig  dftn.  Y  mae'r 
graig  dân  yn  risialaidd,  nid  oes  ol  bywyd  Uysieuyn  nac  anifail  ynddi, 
ac  nid  ydyw  yn  haenau,  megis  y  wenithtaen.  Y  mae'r  graig  ddwr 
heb  risial  ynddi,  y  mae  oi  bywyd  ynddi,  ac  y  mae'n  haenau,  megis 
y  garreg  las  a'r  dywodfaen  goch. 

Gwnawd  y  ddwy  grai{?  gan  ddau  allu  gwahanol, — a'r  ddau  allu 
hynny  yw  dwr  a  thân.  Gadewch  i  ni  gymeryd  golwg  ar  y  ddau 
allu  ar  waith. 

Ddydd  ar  ol  dydd,  a  nos  ar  ol  nos,  am  fìloedd  ar  fìloedd  o 
flynyddoedd,  y  mae  aton  fach  yn  cludo  llaid  i  lawr  i  waelod  y  llyn. 
Weithiau  cluda  blanhigyn,  neu  ddarn  o  bren,  gyda  hi.  Neu, 
hwyrach,  a  corff  rhyw  aderyn  neu  ymlusgiad  gyda'i  dwfr  i'r  llyn. 
A  bydd  pysgod  yn  marw,  genhedlaeth  ar  ol  cenhedlaeth,  ar  waelod 
y  llyn.  Bob  yn  ychydig,  rhyw  hanner  modfedd  neu  lai  bob 
blwyddyii,  y  mae  gwaelod  y  llyn  yn  codi.  Bob  blwyddyn  taena'r 
aber  fach  ddiwyd  haen  arall  o  laid  ar  y  gwaelod. 

Cyn  hir,  bydd  pwysau  mawr  ar  yr  haen  isaf.  Dan  y  pwysau  hwn 
ymgaleda'r  Uaid.  Os  bydd  y  pwysau  yn  ddigpn,  ymgaleda'n  g^aig. 
A  bydd  haenau'r  llaid  yn  aros  yn  haenau'r  graig,  a  gellir  hollti'r 
graig  yn  rhwydd.  Erys  yr  esgyrn  gludwyd  i'r  llyn  hefyd,  fel  pe 
wedi  eu  gosod  yn  y  graig;  a  gelwir  hwy  yn  ffosylau.  Yn  araf,  yn 
dawe),  felly,  y  gwneir  y  garreg  ddwr,  ac  nid  yw  mil  o  flynyddoedd 
ond  megis  un  dydd  yn  ei  hanes. 

Ond,  yn  sydyn,  gyda  thwrf  ofnadwy  a  gwres  a  goleuni,    yr 


CYMRU'R     PLANT. 


CYMRU'R     PLANT. 


IS 


ymddengys  y  gralg  dftn,  gan  rwygo'r  creigiau  dwr,  a  gwasgaru 
difrod  a  dinistr  Ue  y  dêl. 

Nid  yw  amwisg  y  ddaear  ond  crystyn.  Y  mae  y  tu  mewn  iddi, — 
creigiau,  aur,  arian,  plwm,  pob  elfen, — yn  eiriasboeth.  Nid  yw 
pawb  yn  unfiýd  wrth  esbonio  pam  y  mae  canol  y  ddaear  yn  chwil- 
Doetb.  Dywed  rhai  mai  byd  tanliyd  wedi  ymdaílu  o'r  haul  yw'r 
ddaear,  ac  heb  orffen  oeri.  Dywed  ereill  mai  ymfiurfìo  a  wnaeth  o 
nwyon  tanllyd  oedd  unwaith  ar  wasgar  yn  yr  ehangder  mawr,  a  tod 
eichanoiheb  oeri  eto.  Dywed  ereill  mal  y  dirwasgiad  enbyd,  y 
pwysau  aruthrol,  sydd  yn  gwneyd  canol  y  ddaear  yn  sylwedd  eirias- 
boeth.  Ond,  beth  bynnag  ydyw'r  esboniad»  addef  pawb  tod  canol 
y  ddaear  eto'n  dán  enhuddedig.  Ac  weithiau  tyrr  y  tftn  hwn  allan 
trw/r  crystyn,  gan  ffurfìo  mynydd  o  ludw  o'i  amgylch,  a  galwn  hwn 
yn  Uosgtynydd. 

Ymwthia  y  graig  dân  i  fyny,  gan  wneyd  Ue  iddi  ei  hun  drwy 
haenau'r  graig  ddwr,  a  gwasgu  honno,  druan,  nes  y  mae  ei  haenau 
weithiau'n  igam  ogam.  Felly,  ceir  y  graig  dán  yn  aml  ar  t)ennau 
mynyddoedd,  a'r  graig  ddwr  fel  manteii  am  dani  at  ei  hysgwyddau. 

Dro  arall,  gwisgìr  y  graig  ddwr  teddal  i  ffwrdd  yn  llwyr  gan 
wiaw  miliynau  o  flynyddoedd,  nes  y  bo'r  graig  dán  galed  yn  y  golwg. 

Aç  feliy  y  mae  gwahanol  fathau  o  greigiau  o'n  cwmpas.  Y  mae 
olion  gwahanol  iysiau  a  gwahanol  anifeiliaid,  gwahanol  bysgod  a 
gwahanol  adar,  yn  yr  haenau.  Y  mae  i'n  daear  ni  hanes  rhyfedd 
a  dyddorol.    Ac  yr  wyf  am  geisio  ei  ddweyd  wrthych. 


«•^ 


BAI^ADEULFN. 


HEN  ardal  Baladeuljn, 
Wyt  swynol  i  ty  mryd, 
Mwv  anwyl  yw  dy  fryniau 
Na  holl  fynyddau'r  byd ; 
Dy  ddyf roedd  gloewon  peraidd 

Sy'n  iraidd  iawn  a  glan, 
A  chanu  dy  rinweddau 
Wna  pawb  yn  ddiwahan. 

Ho£E  bentref  Baladeulyn, 

Dy  fechgyn  sydd  yn  lân, 
A  aerch  dy  f erched  tirion 

Wna  gfüon  pawb  yn  dân  ; 
Anadlu  dy  awelon 

Bydd  i  fy  mron  iachad, 
Hen  fangre  f endigedig 

Yw  cartre  mam  a  thad. 

NantUe, 


Hardd  lannerch  deg  a  sirioli 

Dymunol  d^  fwynhad, 
Mwy  difyr  drmgo*th  lethrau 

Na  moethau  goreu'r  wlad  ; 
Fy  nghalon  sydd  am  aros 

Tra  ber-oes,  ynnot  ti, 
Alawon  dy  aberoedd 

Fydd  hedd  fy  mywyd  i. 

Tra  côr  y  wîg  fo'n  canu 

I'n  llonni  yn  y  llwyn, 
Yn  anwyl  bydd  dy  hanes 

O  gynnes  wladgar  swyn ; 
'Rwy'n  hofla  d'olwg  glanwedd 

Mewn  hedd  ar  lan  y  Ui, 
Tm  golwg,  bentref  gwìw-lwys, 

Paradwys  ydwyt  ti. 

Llew  Dultn. 


CYURU'R    PLANT. 


w 


NSPOI^^ON     PJSW      F      BRTN. 

'ELE  frwydr  ar  ei  dianol.  Y  mae  ymberawdwr  Awstria, 
brenin  Prwsia,  a  czar  Rwsfa  yn  yniDsod  ar  Napoleon ;  ac 
yn  cyciiwyn  dringo'r  bryn  i  herio  ei  allu,  ac  l'w  ddadymchwel.  Mae 
ymherawdwr  Awstría  a  brenin  Prwsia  wedi  dechreu  taflu  eu  hergTd- 
Ìoa  cyntaf ;  ac  y  mae  czar  Rwsia  yn  parotoi  ei  gfad-ddarparìaethau. 
Yr  oedd  Awstria  wedi  ei  churo  ym  mrwydr  Austerlìlz,  Prwsia  ym 
mrwydr  Jena,  a  Rwsia  ym  mrwydr  Eylau ;  ond  wele  hwy  eto  yn  ^l 
rychwyn  yr  ymdrech  fawr.  Pwy  enilla,  tybed  ì  Mae  gorthrwm 
Napoleon  wedi  mynd  yn  anioddeiol.  Mae  wedi  meddlannu  HoUand, 
mae  wedi  bradychu'r  Eidat,  mae'n  llethu'r  Ysbaen.  Mae  wedì  caa 
marchnadoedd  y  cyfandir  fel  na  cha  nwyddau  Lloeg^rfynd  Iddynt; 
mae  porthladdoedd  Hamburg  a  Lisbon  yn  wag.  Mae  wedi  rboi'r 
g;wladgarwr  i  farwolaeth,  ac  wedi  condemnio'r  bardd.  I  lawr 
agefl 


CYMRU'R     PLANT 


Yn  dawel  a  herieiddiol  wele  Boni  ar  ben  y  bryn.  Pletha  ei 
frûchiau,  hería  ei  elynion  !  ddod  ymlaen.  Y  tu  ol  iddo  y  mae 
Talleyrand  gytrwys,  y  gwladwelnydd  medrus,  a  dîm  ond  ei  lygaid 
yn  y  golwg.  Draw  y  mae'r  cadfridogion  Ney  a  Soult,  y  dewraf  o'r 
dewr,  yn  chwilio  am  fìlwyr. 

Bob  Pen  y  Bryn  yw  Napoleon.  GruffCoed  y  Pant  yw  Talleyrand. 
Cadwalad  y  Werddon  yw  Ney,  ac  Owen  y  Gors  yw  Soult  leuan 
Bron  y  Goedwig,  Llywelyn  Pant  y  Blodau,  a  Rhys  Cwm  Ffynnon 
yw  Awstria,  Prwsia,  a  Rwsia. 

Chwareawch,  blant  dedfmld,  nes  bo'ch  gwaed  mor  gynnes  fel 
na  theimlwch  oerni'r  eira.  Mae  eisiau  i  chwi  fod  yn  gryfion  ac  yn 
iach ;  &  gore  po  fwyaf  o  chware  dedwydd  a  gewch.  Daw  amser 
gwdthio'  cyn  hìr,  a  bydd  raid  i  chwi  fod  wrthi  ft'ch  hoU  egnî. 
Wrth  diware  ac  with  weilhio.  byddwch  yn  egniol  ac  yn  garedlg. 


CYURU'R    PIANT. 


TYN6BD  TR  HILDÁ. 
^  R  fore  Sadwrn  oer  a  gaeafaidd  a 
thymhestlog,  y  deunawfed  o 
Dachwedd  diweddaf.  hwyliodd 
y  lloRg  Hilda  o  Sotithampton. 
Yr  oedd  i  groesí'r  culfor,  ac  i 
hwylio  rhwng  y  creigíau  peryglus 
i  b  rthladd  St.  Malo,  yn  Llydaw. 
Yr  oedd  128  o  eneidiau  ar  â 
bwrdd,  —  82  o  Lydawiaid  yn 
dychwelyd  adret  a'u  harian,  wedi 
bod  am  wythnosau  yn  gwertbu 
wjmwyn  yn  y  wlad  hon;  29  o 
forwyr,  a  17  o  deJlhwyr,  deg 
ohonynt  yn  wragedd  a  phlant. 
Caeodd  y  storm  am  danynt. 
Yr  oedd  Capten  Gregory  yn  un  o'r  morwyr  mwyaf  medrus  a  mwyaf 
gofaluB,  ac  wedi  croesí'r  culfor  garnoedd  o  weitbîau.  Ond  ni  fu 
erioed  mewn  storm  fel  hon.  Ni  allai'r  gŵr  oedd  wrth  y  llyw  weled 
dim.  Yr  oedd  yr  eira  fel  cynfas  drostynt.  Yr  oeddynt  yn  nesu  at 
y  tir.  Traeth  creigíog,  peryg!  yw  hwnnw.  Y  mae  goleudai  yno, 
ond  nís  gellid  gweled  yr  un  trwy'r  mwrllwch  otnadwy.  lybed  a 
fedr  y  morwyr  gael  yr  afforfa  drw/r  creigiau  daneddog  i'r  hafan  î 

Aeth  y  llong  ddeg  llath  o'ì  llwybr,  dìm  ond  degUath.  Hyrddiwyd 
hi  yn  erbyn  y  graig.  Taflwyd  goleuadau  i  fyny  ar  unwaith,  i 
ddangos  fod  y  llong  mewn  perygL  Ond  pwy  fedrasal  ddod  ati 
trwy'r  dymhestl  erwin  honno  7  Yr  oedd  tua  deg  o'r  gloch  y  nos 
pan  darawodd  y  llong  y  graig.  Ar  y  lan  draw  yr  oedd  mam  a  dau 
blentyn,  a  phan  welsant  y  goleuadau,  ebe'r  fam, — "  Dacw  long 
tada'n  dod  i'r  porthladd,  bydd  gaitref  gyda  nl  erbyn  y  bore." 

Y  munudau  hynny  yr  oedd  y  llong  yn  mynd  yn  ddrylliau  ar  y 
graig.  Ysgubwyd  y  capten  i'r  môr,  yn  gyntaf  un,  dan  waeddi, — "  Y 
gwragedd  a'r  plant  i'r  cychod  yn  gyntaf."  Ond  pa  gwch  tedrai 
fyw  ?  Hyrddid  ef  yn  chwiltriw  yn  erbyn  y  creigiau  mewn  ychydig 
eîliadau.  Nid  oes  ond  ychydig  funudau.  Y  mae'r  llong  yn  mynd  i 
lawr.  Mae  plentyn  bach  yn  wylo'n  uchel.  Mae'r  Llydawiaid 
caredig  yn  rhoi  pob  Ufe-belt  fedrant  gael  am  y  gwragedd  a'r  plant. 
A  dyma'r  llong  yn  suddo  yn  y  tonnau  cynddeirlog. 

Pan  dorrodd  y  bore,  nld  oes  ond  rhal  o  hwylbrenni'r  Ilong  uwch* 
law'r  dwr.  Mae  amryw  todau  dynol  yn  cydio  am  eu  bywyd  ynddynt 
Mae  rhai  ohonynl  yn  llonydd  yn  angau,  wedi  rhewi  i  farwolaetb. 


CYMRU'R    PLANT.  19 

aV  eira  rhewedis^  ar  eu  gfwynebau ;  ac  yn  eu  mysg  y  mae  cyrS 
rhewedig  dau  Lydawr  b^Mian,  un  yn  bedair  ar  ddeg  oed,  a'r  Uall 
wedi  marw  tra'n  wylo.  Yr  oedd  ereiU  wedi  goUwng  eu  eafael  yn 
y  rhaffau,  ac  wedi  syrthio  i'r  môr,  y  naiU  ar  ol  y  UaU.  Ond  yr  oedd 
rhai  eto'n  fyw, — un  morwr  a  phum  Llydawr,  dim  ond  chwech  o'r 
cant  a'r  wyth  a'r  hugain. 

Aeth  y  newydd  prudd  dros  Lydaw  fel  meUten.  Yr  oedd  Uawer 
teulu  tlawd  yn  dibynnu  ar  arian  eu  w)rnwyn  i  wynebu'r  gaeaf.  Yr 
oedd  symiau  o  aur  yng  ngwregysau'r  Llydawiaid,—  o  ugiûn  punt  i 
ddau  gant  o  bunnau,— ond  ni  roddodd  neb  law  anonest  ar  eiddo'r 
marw.    Y  mae'r  Llydawiaid,  íel  y  Cymry,  yn  bobl  onest  iawn. 

Erbyn  bore  dydd  Mawrth,  yr  oedd  y  môr  creulon  wedi  gosod  y 
meirw  oU  ar  y  traeth.  Ar  ol  i'r  storm  dawelu,  dechreuwyd  eu 
casglu  ynghyd.  Ar  ben  bryn  uwchlaw'r  creigiau  y  mae  hen  eglwys 
St  Cast  Yno  gosodwyd  y  meirw  i  orwedd,  yn  ddwy  res  hir.  Yr 
oedd  gwên  ar  wynebau'r  Llydawiaid  bron  i  gyd.  Yr  oedd  eu 
meddyUau  olaf,  ond  odid,  am  gartref.  Neu  hwyrach  fod  Ceiriog 
yn  iawn  pan  ddywed, — 

' '  Pan  f  o'r  ÌIotí^  yn  teimlo'r  creigiaa, 
Daw  meddyliaa  am  7  neí." 

Yr  oedd  yno  un  foneddiges  a  phlentyn  yn  ei  breichiau.  Felly  yr 
oedd  y  môr  wedi  eu  gosod  ar  y  traeth.  Cu  fiiont  i'w  gilydd  yn  eu 
bywyd,  ac  yn  angeu  ni  wahanwyd  hwynt  Yr  oedd  dau  blentyn 
bach  Mrs.  RooRe,-  y  bachgen  yn  satth  oed,  a'r  eneth  yn  ddeg, — 
yn  gorwẁdd  yn  glos  wrth  eu  gilydd,  fel  pe  wedi  eu  gosod  yn  glyd 
yn  eu  gwely     Gorweddai  eu  mam  gerllaw. 

Erbyn  bore  dydd  Mawrth,  deuai  perthynasau'r  Llydawiaid  i 
weled  eu  marw.  Y  mae'r  Llydawiaid  yn  caru  eu  gilydd  yn  angerddol, 
ac  yn  hiraethu  bob  amser  am  eu  cartref.  Cerddodd  un  wraig  bob 
cam  o  RoscoS,  pelider  o  130  militir,  i  weled  corff  ei  gwr ;  a  gwerthai 
lysiau  ei  gardd  i  gael  Uuniaeth  ar  y  ffordd.  Daeth  dau  fachgen  i 
weled  eu  tad  o'r  un  pellder. 

Trist  iawn  yw  eu  gweled  yn  dod  i'r  eglwys.  Wylant  wrth  ddod ; 
a  dyna  ochenaid  a  diri  wrth  iddynt  ganfod  eu  hanwyliaid.  Dacw 
hen  wraig  yn  cusanu  gwyneb  oer  ei  hunig  fab,  a  dacw  wraig  yn 
edrych  yn  syn  ar  ei  gwr  a'i  thri  brawd. 

Y  mae  cydymdeimlad  y  Llydawiaid  calon-gynnes  yn  ddwys  iawn. 
Y  maent  wedi  rhoddi  baner  Prydain  a  baner  Ffratnc  gyda'u  gilydd 
ar  ben  yr  eglwys.  Ac  y  mae'r  plant  wedi  cyfrannu  eu  ceiniogau  i 
gael  tordi  ardderchog  o  ílodau  i  roddi  o  gwmpas  y  plant  bach.  Y 
mae  ysgrif  gyda'r  bl<Hlau  gwynion, — 


20  CYMRU'R    PLANT. 

Aux  peiiU  enfants  naufragéeê,  des  enfanU  de  l*ile  de  St.  Caet, 
"  I'r  plant  bach  llongddrjllieâig,  oddiwrth  blant  ynys  St.  Caflt." 

Blaiìt  bach  Cymru,  dysgir  hanes  Prydain  a  Fírainc  i  chwi  yn  yr 
ysgol.  Dywedir  hanes  y  gwŷr  bwa  Cymreig  ym  mrwydr  Cressy, 
ac  ymgyrch  y  meirch-fìlwyr  ym  mrwydr  Agincourt,  aV  saethu 
ohiadwy  ym  mrwydr  Waterloo.  Ond  a  wnewch  chwi  gofio,  wedi'r 
wers,  am  blant  bach  tyner  a  charedig  St.  Cast?  Yr  ydym  yn 
perthyn  yn  agos  i'r  Llydawiaid  o  ran  gwaed  a  iaitb.  Dwyshaed 
yr  hanes  prudd  hwn  ein  cydymdeimlad. 


••te 


ÜRDD      Y     DBLYN. 

Y    RHBOLAU. 

1.  DjBgu  fliarad  ac  ysgrìíenna  Oymraeg;  darllen  rhan  o'r  Beibl 
Oymraeg,  neu  ryw  lyfr  Oymraeg  araJl,  bob  dydd,  ac  ysgriíennn  Ojm- 
raeg  o'i  gyíanfloddiad  ei  hnn. 

2.  Astndio  hanes  Oymru,  a  gwneyd  ei  oreu  1  godi  ei  wlad,  fel  y  byddo 
Oymru  fydd  yn  well  na'r  hen  Gymru. 

3.  Dysgu  canu'r  delyn,  os  bydd  hynny  yn  y  cyrraedd ;  a  dysgu  alai»on 
Oymreig. 

4.  Byw,  hyd  y  gall,  yn  ol  dysgeidiaeth  yr  hen  Gymry  gynt,  mor  bell 
ag  y  mae'r  ddyflgeidiaeth  honno'n  un  a  dysgeidiaeth  Oiist.  T  mae'i 
ddysgeidiaeth  honno'n  gofyn  purdeb,  cariad  at  addyag,  caredigrwydd  at 
ddyn,  addfwynder  at  greadurìaid  direswm,  iaith  ddihalog. 


BMYN      Y     DIWYGIAD. 

(Gweddi  am  fwy  o'r  Ysbryd  Glân.) 

TYBED,  ysbryd  graa  a  gweddi,  O  dychwela'r  byd  yn  gyfan 
Yn  fwy  helaeth  ar  y  byd  ;  I  folianu'th  enw  gwiw  ; 

Fel  y  delo'r  holl  genhedloedd  Lladd  yr  hunan  gyfanedda 
I  gofleidio  Orist  mewn  pryd ;  Yng  nghalonnau  dynolryw, 

Llanw  eu  bywyd,  Gwna  hwy'n  dannau 

A  Dy  bethau  dwyfol  Di.  Yn  dy  delyn,  lesu  mawr. 

Diolch  am  yr  hyn  a  wnaethost 

Ar  dylwythau  daear  las  ; 
Gwasgar  o'th  oleuni  llachar, 
lianw  fwy  âg  Ysbryd  Grâs, 

Fel  bo  rhinwedd 
Yn  blodeuo  yn  y  tir. 
Llanrwst,  T.  H.  Huohes. 


CYMRU'R  PLANT.  21 


AIL     FORDÂIIH     CAPTJSN     COOK. 

I.    TUA   PHSGWN    Y    DS. 

AR  yr  28ain  o  Dachwedd,  1771,  penodwyd  Capten  Cook  yn 
llywydd  ar  y  Resolution.  Y  tro  hwn  yr  oedd  i  fyned  mor 
agos  ag  y  medrai  i  Begwn  y  De.  Ar  y  i^eg  o  Orflfennaf,  1772, 
hwyliodd  o  Plymouth,  ac  angorodd  ger  Funchal,  porth  yn  Madeira. 
Ar  ol  cael  yno  gyílenwad  o  ddwr,  ac  angenrheidiau  ereill,  gadawsant 
yr  ynys,  a  hwyliasant  i  gyfeiriad  y  deheu.  Wrth  fyned  ymlaen  ar 
y  fordaith,  daeth  yn  amlwg  nad  oedd  ganddynt  ddigon  0  ddwr,  am 
ÿr  amser  a  gymerai  iddynt  i  hwylio  i  Benrhyn  Gobaith  Da,  heb  or- 
brinhau  rhan  pob  un  o'r  morwyr.  Penderfynodd  y  Capten  droi  i 
St.  Jago,  un  o  ynysoedd  Cape  de  Verd,  am  gyílenwad;  ac  ar  y 
7fed  o  Awst  angorodd  yno;  ac  erbyn  y  i^eg,  wedi  cael  popeth 
angenrheidiol  hwyliasant  rhagblaen.  Ar  yr  8fed  o  Fedi,  croesodd 
ein  morwyr  linell  y  cyhydedd,  heb  i  ddim  neilituol  gael  ei  ddar- 
ganfod.  Dywedasid  wrth  y  Capten  Cook,  cyn  cychwyn  o  hono  o 
Loegr,  ei  fod  yn  gwynebu  ar  ei  fordaith  ar  dymor  amhriodol  ar  y 
flwyddyn,  ac  y  buasai  yn  debyg  o  gyfarfod  a  hin  dawel  ac  anfanteisiol 
i  forio  yn  hwylus.  Gwir  y  digwydd  felly  ambell  waith,  ond  croes  i 
hynny  yw  y  rheol  gyffredin,  meddai  morwyr  o  brofìad. 

Ar  y  29ain  o'r  mis,  rhwng  wyth  a  naw  o'r  gloch  y  prydnawn, 
gerllaw  y  penrhyn,  yr  oedd  yr  holl  fôr  o'u  hamgylch,  mor  bell  ag  y 
medrent  ganfod,  yn  oleu  bywiol  disglaer.  Yn  ílaenorol  i  hyn, 
profwyd  yn  eglur  i'r  Capten,  gan  Mr.  Banks  a  Dr.  Solander,  mai 
trychfìlod  bychain,  hunain  oleuedig,  oedd  yn  gwneyd  y  fath  oleuni; 
ac  er  argyhoeddi  rhai  o'r  boneddwyr  oedd  yn  methu  credu'r 
dystiolaeth,  gorchymynnodd  y  Capten  i  rai  godi  dau  gelwrnaid  o 
ddwfr  i  fyny,  yr  hyn  a  sicrhaodd  bawb  fod  Banks  a  Solander  yn 
gywir. 

Ar  y  3oain  o  Fedi,  angorodd  y  Resolution  a'r  Adventure  yn 
Table  Bay.  Yn  fuan  aeth  y  Capten  i  dir,  yng  nghwmni  Capten 
Fumeaux  a'r  ddau  Foster,  i  dalu  ymweliad  a  Baron  Plattenburg, 
llywodraethwr  y  Penrhyn,  yr  hwn  a'u  derbyniodd  gyda'r  moes- 
garwch  teilwng  ohonynt.  Popeth  oedd  yn  eisieu  arnynt  ar  y  pryd, 
gofalodd  y  bonéddwr  eu  bod  i'w  cael  yn  ddirwystr.  Efe  a'u  hysbys- 
odd  gyntaf  i  forwyr  Ffrengig  ddarganfod  tir  yng  ngradd  41  yn  y 
iledred  deheuol,  tuag  wy&  mis  yn  ílaenorol,  o  gylch  yr  hwn  yr 
hwyliasant  ddeugain  milltiry  nes  dyfod  ohonynt  at  forgilfach.  Pan 
yn  cyfeirio  i  fyned  i  mewn  iddi,  gyrwyd  eu  llongau  heibio  gan 
gorwynt  nerthol ;  mewn  canlyniad  i  hynny,  coliasant  nifer  o'u  badau 


CYHRU'R  PLANT. 


CYMRU'R    PLANT.  23 

a  rhai  o'r  dwylaw  anfonwyd  o'u  blaen  i  blymio.  Hefyd,  hysbysodd 
Plattenburg  i  ddwy  long  arall»  o  ynys  Mauritíus,  fyned  heibio  ym 
mis  Mawrth,  ar  eu  ffordd  i  ddeheubarth  y  Môr  Tawel,  i  wneyd 
darganfyddiadau,  o  dan  lywyddiaeth  Capten  M.  Marion. 

Ar  yr  22ain  o  Dacbwedd,  tiwyliodd  ein  mordeithwyr  o'r  Penrhyn 
ymlaen  i  chwilio  am  gyfandir  ym  mhellafoedd  Môr  y  Deheu,  yn  ol 
cyíarwyddyd  eu  huwchafìaid  Prydeinig.  Y  tir  c^mtaf  oeddent  i 
fyned  i  gyffyrddiad  ftg  ef,  wedi  gadael  y  Penrhyni  oedd  Penrhyn 
Enwaediad.  Gan  y  gwyddai  y  Capten  Cook  y  buasent  yn  cyrraedd 
i  hinsawdd  oer  cyn  hir,  gorchymynnodd  roddi  liodrau  i  bob  un 
oedd  mewn  angen  am  hynny,  ac  i  bawb  yr  hyn  oedd  yn  eisieu  i 
wrthsefyU  gerwinder  yr  hin.  Ar  y  ^çaîn,  cynhyddodd  y  gwynt  o'r 
gogledd  orllewin  yn  dymhestl  gret,  yr  hon  a  barhaodd,  heb  ond 
ychydig  eithriadau,  hyd  y  chweched  o  Rhagfyr.  Yr  oedd  y  gwlaw, 
y  cenllysg»  a'r  gwynt  yn  gwneyd  yr  olygfa  ar  y  pryd  yn  un  fygythiol 
iawn.  Yr  oedd  yr  ystorm  mor  gref  yn  fynych,  fel  nas  gallai  y 
Ilongau  gario  eu  hwyliau.  Gyrwyd  y  morwyr  ymhell  o'u  ífordd 
íwriadedig,  i  gyfeiriad  y  dwyrain,  fel  nad  oedd  gobaith  bellach 
iddynt  ddyfod  i  gyíiyrddiad  a  Phenrhyn  Enwaediad;  ac  hefyd  buont 
mor  anflíortunus  a  choUi  nifer  fawr  o'r  creaduriaid  goreu  oedd  gan- 
ddynti  yn  cynnwys  defaid,  moch,  a  gwyddau,  Ac  hefyd  yr  oedd  y 
morwyr  yn  methu  diodde  cyfnewidiad  mor  sydyn  o'r  hin  deg 
hinsawdd  eithafol  o  oer  a  gwlyb.  Gwnaeth  y  Capten  bopeth  a  allai 
er  Ileddfu  eu  dioddef aint. 

Ar  y  lofed  o  Rhagfyr,  cyfarfyddwyd  ag  ynysoedd  mawrion  o  ia; 
yr  oedd  un  ohonynt  yn  dra  anamlwg  i'r  morwyr,  oblegid  yr  oedd  y 
gwlaw  a'r  niwl  yn  cynhyrchu  rhyw  gaddug  tew,  a  hwyttiau  yn  hwylio 
yn  union  i'w  chyfarfod,  ac  heb  ganfod  y  perygl,  nes  dyfod  o  fewn 
miUtir  iddo.  Bamai  y  Capten  fod  y  darn  tua  50  troedfedd  o  uchder, 
a  hanner  milltir  o  amgylchedd,  ac  yn  Ilorweddol  y  tu  uchaf  iddo,  a'i 
ochrau  yn  unlonsyth.  Yr  oedd  y  môr  yn  ymdorri  i  uchder  aruthrol. 
Yr  oedd  y  tywydd  yn  parhau  yn  niwliog,  ac  oherwydd  y  fath  rwystr 
i  wynebu  perygl  mor  fawr,  yr  oedd  gofal  a  doethineb  y  Capten  ar 
ei  eithaf  yn  ddiorffwys.  Ar  y  i2fed  o  Rhagfyr,  aeth  chwech  o'r 
ynysoedd  nofìadol  heibio;  yr  oedd  rhai  ohonynt  tua  dwy  fìlltir  o 
amgylchedd^  a  thrigain  troedfedd  o  uchder.  Yr  oedd  y  tonnau  mor 
uchél  a  nerthol,  nes  oeddynt  yn  medru  crychneidio  i  ben  y  clogwyni 
anferthol.  Yr  oedd  yr  olygfa  yn  un  ramantus  anghyflredin,  ac  ar 
yr  un  pryd  yn  eithafol  o  ddychrynllyd ;  oblegid  pe  digwyddai  i'r 
llongau  fyned  i'r  ochr  nesat  i'r  ystorm  i  un  o'r  ynÿsoedd  hynny, 
dryllid  hwynt  mewn  eiliad. 

Ar  y  i4eg,  gorfu  i'r  llongau  sefyll,  oblegid  y  maes  anferthol  o- 


24 


CYMRU'R    PLANT. 


eang  oedd  o'u  blaen  o  ynysoedd  ia,  yn  cyrraedd  i'r  dwyrainy 
gorllewin,  a'r  deheu,  tuhwnt  i'w  canfyddiad;  ac  ambell  un  ohonynt 
yn  debyg  i  íynydd-dir  uchel.  Ar  fore  y  iSFed,  cafodd  ein  morwyr 
eu  hunain  wedi  eu  cau  rhwng  yr  ynysoedd  ia  ofnadwy,  fel  nas 
gallent  symud  oddiwrthynt  i  unrhyw  gyfeiriad.  Felly  yr  oedd  y 
llongau  yn  cael  eu  cario  ymlaen  rhwng  banciau  peryglus  yr  ynys- 
oedd  tramoraidd  hynny ;  y  rhai  oeddent  yn  parhau  i  gyd-symud  i'r 
un  cyfeiriad ;  felly  yn  peri  bod  y  llongau  yn  cad  eu  hamgylchynu 
gan  ber^rglon  arswydus,  fel  yr  oedd  y  mater  o  ochelyd  dinistr  yn 
ymddangos  yn  hollol  anhawdd.  OAd  er  cymaint  oedd  y  peryglon 
yn  ymddangos,  yr  oedd  rhagluniaeth  yn  ddiamheu  a'i  llaw  wrth  y 
llyWy  yn  diogelu  ein  morwyr  yng  nghanol  y  creigiau  nofíadol,  fel  y 
galwai  y  Capten  hwynt.  Bemid  fod  darnau  o'r  math  hynny  wedi 
cael  eu  ífurfìo  mewn  cilfachau  ac  afonydd.  Felly  tybiai  y  Capten  y 
rhaid  nad  oeddent  ymhell  oddiwrth  dir  ar  y  pryd,  a'i  fod  yn  gorwedd 
y  tu  gogleddol  i'r  ia.  Wedi  iddynt  hwylio  dros  90  o  fìlltiroedd  i 
gyfeiriad  y  gorllewin,  ac  heb  gael  agorìad  i'r  deheu,  penderfynodd 
gyteirìo  y  llongau  tua'r  dw)nrain,  er  chwiiio  am  agorìad ;  ac  os  na 
t^^dai  iddo  ddárganiod  tir  wrth  wneyd  hynny,  ei  gynllun  nesaf  oedd 
ceisio  gwneyd  ei  ffordd  i'r  tucefn  i'r  ynysoedd  ansetydlog,  difirwyth, 
a  didretn,  gan  obeithio  ennlU  buddugoliaeth  arnynt  drwy  ei 
gynllun  anturiaethus. 


F     GWLITH. 


TAHTH  anian  ydyw'r  gwlìth, 
Tn  troi'n  daefnynnau  mân, 
Disgynna  oddi  íry 

Tn  berlau  gloew,  glân  ; 
Tnüonna'r  ddaear  mewn  mwynhad, 
Wrth  dderbyn  ei  íendithion  rhad. 

O  dan  beljdrau'r  haul 

Disgleiria'r  gwlithyn  gwiw, 
Mil  harddach  ydyw  ef 
Na  gemau  o  aur  liw ; 
Ond  teym  j  dydd  a  tyrm  ei  gaeli 
A  sugna  ef  i*w  fynwes  hael. 


Pan  gilia'r  gwlaw  i  ff  wrdd, 
T  gwlithyn  bach  a  f ydd 
Tn  nerthu'r  Uysiau  gwan, 
Sy'n  wyw  gan  wres  y  dydd ; 
Fel  hyn  mae'r  gwlith  yn  rhoddi  nerth, 
Ac  yn  adfywio'r  ddaear  ferth. 

T  dderwen  frigog,  gref , 

A'r  lili  fechan  wen, 
Sy'n  derbyn  maeth  o  hyd 
A  nerth  o  wlith  y  nen  ; 
Fe  wywai  anian  dlos  i  gyd, 
Pe  oiliai'r  gwlith  i  ffwrdd  o'n  byd. 


Z  lanfairfeehan . 


Tn  ddi8glaer  ac  yn  bur, 

'Eun  fath  a'r  ir-wlith  mân, 
Dymunwn  i  gael  bod 
Tn  loew  ac  yn  lân  ; 
Fy  holl  gymeriad  fyddo*n  llawn 
O  bob  rhinweddau  hyfryd  iawn. 


E.  J0NE8. 


CYMRU'R    PLANT. 


DDINODSDD     I     PRI, 

I.    SHAOIHADIIODD. 

LA,WER,  nid  oes  bri  ond  mewn 
perygl,  anturíaetfa,  neo  ryfel.  Pob 
parch  i'r  dewr,  sydd  wrth  d  fodd 
mewn  peryg'l,  s/n  hofi  o  ddringo 
mpydd  na  ddringwyd  gan  neb 
enoed  o'r  blaen,  neu  roi  el  draed 
mewn  gwlad  na  fu  dyn  grwyn  erìoed 
ynddi,  neu  ymwthio  ymhellacfa  na 
neb  arali  i  eira  ac  ystormydd  y 
pegynau.  Pob  pardi  he^d  ìr 
dewr  amddiffynno  ei  wlad  mewn 
rhyfel,  un  enillodd  frwydrau 
rhyddìd,  ac  a  ostyng^dd  falcnder  y 
gortfarymwr.  Ond,  i  mi,  yr  arwr 
mwyaf  yw  hwn.  -  un  fedr  fynrrio  am 
flynyddoedd  ag  amynedd  digwyoo, 
i  chwilio  am  ryw  ddytais  wna'i  gyd- 
ddynion  yn  well  ac  yn   faapusach, 

Nid  ar  frì  y  mae  ei  fryd,  ond  ar  wasanaeth.  Er  faynny  daw  bri  iddo. 
Yr  wyf  am  osod  ger  elidi  bron  hanes  rfaaì  Cymry  esgynnodd  o 

ddinodeidd  i  frî,  a  hynny  oherwydd  rhyw  gymwynas  i  ddynol  ryw. 

Dechreuwn  gyda  hanes  bachgen  o  Ddyfíryn  Clwyd. 


II.    ROBERT   GKIFFIXH3. 

Ganwyd  Robert  Grìfliths  yn  amaethdy'r  Lleweni,  Rhagfyr  i3eg, 
iSoj,— dros  gan  mlynedd  yn  oL  Ond  erys  ei  ddyftí^adau,  yn 
enwedlg  ynglŷn  &  gyrru  Uongau  mawrion,  faeb  wella  arayat  hyd 
heddyw. 

Yr  oedd  yn  fachgen  o  duedd  fyfyrgar.  Ymfaoífa]  yn  enwedig 
mewn  peirìant  o  bob  matb.  Ac  felly,  yn  Ile  mynd  yn  ffarmwr,  aeth 
yn  saer  coed.  Tra  eto'n  tachgen,  cerfìodd  goed  mewn  dull  deheuig 
Ìawn  yng  Nghetn  Meirìadog.  Gwnaeth  daìr  telyn  helyd ;  canai'r 
delyn  yn  dda. 

Gadawodd  Ddyffryn  Clwyd  a'r  coed,  a  tbrodd  ei  wyneb  at  yr 
haiam  a  Birmìngfaam,  Ue'r  oedd  ewythr  iddo'n  byw.  Cafodd  le 
mewn  gwûth  petrlannau;  a  chododd  eiddigedd  ymysg  y  IleiU, 
oherwydd  fod  y  Cymro  dinod  yn  codi  o  swydd  i  swjrdd. 

Ond  yn  fuan  iawn  yr  oedd  Robert  Grìfüths  ymhell  uwchlaw 


26  GYMRU'R    PLANT. 

çystadlu  a'r  gwŷr  eiddig.  Yn  1835,  yr  oedd  el  ddyfáis  gyntat  wedi 
ei  gorffen,  sef  peiriant  I  wneyd  rybedau  {nve/s).  Y  flwyddyn 
wedyn,  wele  ddwy  ddyfais  arall,  —  peiriant  cywrain  i  lyfehau  a 
chaboli  gwydr,  a  pheiriant  i  wneyd  pennau  hoelion  wyth  ochr. 
Cyn  pen  y  deng  mlynedd,  yr  oedd  wedi  gorffen  amryw  ddyíeisiadau 
ereilt  oedd  yn  werthfawr  iawn  i  wneuthurwyr  Syrdd  haiam. 

Yn  1845,  yr  oedd  iechyd  ei  wraig  yn  pallu.  Er  ei  mwyn,  symud- 
odd  yntau  i  awyr  sychach  Ffrainc.  Ymsefydlodd  yn  Havre. 
Tynnodd  lawer  o  weithwyr  medrus  o  Brydain  ato,  ac  efe  wnaeth 
reiliau  y  ffordd  haiarn  o  Havre  i  Paris.  Ond  yr  oedd  cymylau 
drycin  ar  wybren  Ffrainc.  Yr  oedd  cynnwrf  y  Chwyldroad 
Ffrengig  wedi  treio,  ac  wedi  rhoddi  lie  i  orthrwm  newydd.  Daeth 
trai  ar  hwnnw  hefyd;  ac  yn  1848  daeth  chwyldroad  newydd,  a 
dyryswyd  masnach  y  wlad.  Aberthodd  Robert  Grîffiths  ei  hoU 
eiddOy  er  mwyn  digolledu  ei  weithwyr. 

Daeth  yn  ol,  a  rhoddodd  ei  hun  i'r  gw£Üth  o  ddyfeisio  gyrrwr 
llongau  {screw  propeller),  Yn  1849,  1853,  1858^  ac  1878,  daeth 
cynliun  perfieithiach  a  rhatach  bob  tro,—  llafnau  gwahanedig,  llai  o 
gryndod,  mwy  o  symlrwydd.  Yr  oedd  ei  ddyfeisiadau  yn  amhris- 
iadwy  o  werthfawr  i'r  llynges,  ac  i  longau  mawrion  masnach.  Ac 
hyd  heddyw,  ffrwyth  mytyrdod  y  bachgen  o  Gymro  o  Ddyffryn 
Ciwyd  yw'r  peiriannau  heiyrn  sy'n  gyrru  pob  lefiathan  o  long  ar  y 
moroedd«    Ac  onid  oedd  hyn  yn  wasanaeth  mawr  i  fasnach  y  byd  ? 

Bu  Robert  Griftìths  farw  ym  Mehefín,  1883,  ond  erys  ei  fh. 


BBTH      YW     ADNOD? 

BETHywadnodP    Seren  oleu  BethTwadnodP    NefoldelTn 
Ddisglaer  wjn,  Bêr  ei  thant, 

Sy'n  disgleìrío  draw  ei  goreu  Sy'n  meljsu'r  chwerw  nodyn 
Yn  y  glyn.  I  bob  Sant. 

Beth  yw  adnod  P    Ca  genhades  Beth  y w  adnod  P    Emyn  angel 
Nef  i'r  byd ;  Gara'r  byd ; 

Draetha  wrth  y  tlotyn  hanea  Oadw*r  nef  tu  yma  'r  gorwel 
Crist  o  hyd.  Wna  o  hyd. 

Beth  y w  adnod  P    Biliau  cariad  Beth  yw  adnod  sydd  yn  arllwyB 
lesu  Grist ;  Hedd  i  ddyn  P 

Balm  i  glwyfau  pob  amddifad  Dafn  o  felus  win  Paradwya 
Blentyn  trist.  Ar  ei  ân. 

Beth  yw  adnod  P    Oraìg  safadwy 

Ddeil  bob  ton ; 
NÌ8  gall  Dydd  y  Fam  ofnadwy 

Siglo  hon. 
Manehester,  Owbn  0.  Huohbs. 


CYHRU'R    PLANT. 


J.   MoftlUB,    Oa8   UaWB,   BBYNEOLWyS. 

HDnodd  ya  yr  I«bu,  Oorffennat  S, 

SBCHGYN  GWSSTB  SV  CABÍ. 
"  ITR  oedd  ya  ddyn  ieuanc  i'r  ddau  fyd, — yn  dda  ar  y  flann  ac  yn 
X  dda  yn  y  capel," — gwyn  fyd  na  ellid  dweyd  hyn  am  bob 
bachgen  ieuanc  yn  ein  hanwyl  wlad.  Peth  hawdd  ìawn  yw 
breuddwydio  am  fod  yn  arwr ;  gwneyd  dyledswydd  pob  dydd  sy'n 
^ainp.  Y  mae  llawer  un  yn  breuddwydìo  y  bydd  yn  rhyw  Napoleon 
neu  Nelson ;  nid  hwnnw  sy'n  werth  ei  gael  mewn  ardal.  Y  bechgyn 
y  mae  pawb  yn  holl  ohonynt  yw'r  bechgyn  o  gymeríad  glán  a 
oilychwin  sy'n  foddlon  i  wneyd  y  daioni  sydd  yn  eu  cyrraedd. 
Penderfynant  wneyd  eu  gwaith,  beth  bynnag  fyddo,  cystal  ag  y 
geUir  ei  wneyd.  A  pha  gyfleustra  bynnatr  sydd  yn  eu  hymyl,— 
ysgol,  capel,  gobeithlu,  seiat,  cyfarfod  ^eddi,  cyfartod  llenyddol, — 
daliant  amo.  Byddant  yno,  a  theimlîr  fod  gobaith  yr>rdal  yn 
dibynnu  amynt. 


CYMRU'R     PLANT. 


pJl  BlÜHARD   AB   HUOH, 


"Gyda'r  lesu," 

EvAN  J.  R0WLAND8,  Abergynolwyn. 


i«^«.           zn  ysgajnt  ù 

ic  n%a  yn  rny  gypym^ 

n  :re  :n  |d  :-  :r 

n  :-  :-  |s  :-  :- 

s  :f  :n  |r  :-  :re 

n  :-  :-  |r  :- 

;  — 

d  :-  :d  |d  :-  :d 

d  :-  :-  |r  :-  :- 

d  :-  :d  |d  :-  :d 

d  :-  :-  |t, :- 

•  — 

Rhod  -  io  gyd  -  a'r 

s  :fe  :s  In  :-  :f 
Id  :-  :d  |d  :-  :d 

le       -       8U 

Yw      y  ffordd     i 

fyw; 

s  :-  :-  |s  :-  :- 

n  :1  :s  |fe:-  :fe 

s  :-  :-  |-  :- 

j— 

d  :-  :-  |t, :-  :- 

d  :-  :d  |1, :-  :1, 

m      • •_! •-_ 

B,  •       •      1       • 

;- 

O.t.                                                             f.F. 

n  :re :n  |d  :-  :r 

«1  :-  :-  |t  :-  :- 

d':t  :1  |s  :-  :r' 

í's  :-  :-  1-  :- 

j— 

d  :-  :d  |d  :-  :d 

df  :-:-  |s  :-  :- 

s  :-  :f  |n  :-  :f 

n,  :-  :-  1-  :- 

j— 

Treul-io  oes        iV 

gar      -       u,— 

0       mor  an  -  wyl 

yvi\ 

s  :fe  :s  |n  :-  :f 

•d':-  :-  |r':-  :- 

d' :-  :d'  jd' :-  :t 

difl   ._  •_  1-  •_ 

B     •        .        1        • 

d  :-  :d  |d  :-  :d 

íf  :-:-|f  :-  :- 

n  :-  :f  |s  :-  :s 

"8, :-:-!-:- 

j— 

f  :n  :r  |n  :-  :f 

8  :-  :-  |s  :-  :- 

s  :f  :n  |f  :-  rs 

1    :-:-!-:- 

;  — 

ti :-  :ti  |d  :-  :d 

d  :-  :-  |d  :-  :- 

d  :-  :d  |d  :-  :d 

d   :-:-!-:- 

;— 

Tlys  -  iii  yw         ei 

wisg    -    oedd, 

Swyn  en-ein   -   ia'i 

wedd; 

0    •       «0      B    «-    «0 

s  :-  :-    ta :-  :- 

1  :-  :s  |f  :-  :n 

f    :-:-!-:- 

;  — 

Si :-  :s,  d  :-  :r 

n  :-  :-  |n, :-  :- 

ii  •     .laiii,  .    \  , 

'  .Bi 

f.f-    *    '    • 

j— 

•        • 

/^                ralL  ad  íib. 

d'  :t  :1  |s  :-  :n 

1  :-  :-  Id' :-  :- 

d  :s  :f  |n  :-  :r 

d  :-  :-  1-  :- 

;  — 

d  :-  :t,  |d  :-  :d 

d  :-  :-  |d  :-  :- 

d  :-  :d  |d  :-  :t, 

d  :-  :-  1-  :- 

;  — 

Or   -  iau  llon       y 

nef     -    oedd 

Gawn  yn  haf        ei 

hedd. 

I  :s  :s  |s  :-  :s 

f  :-  :n  |re  :-  :- 

n  :-  :1  |s  :n  :f 

n  :-  :-  |-  :- 

;  — 

f  :-  :r  |n  :-  :d 

f, :-  :-  |fe,:-  :- 

s, :-  :S|  |s, :-  :s, 

d  :-  :-  1-  :- 

;— 

Gweithio  gyda  'r  lesu 

Owledda  gyda  *r  lesu 

Yw  ein  braint  a*n  cân, — 

Qawn  drwy  'i  angau  loes ; 

Puro'r  byd  a*i  fynnu 

A.rlwy  fawr  ei  deulu 

Yu  baradwys  lán, — 

Yw  grawnsypìau  'r  groes  ; 

Tynnu  'r  drain  sy  'n  atal                                  Bywyd  sydd  yn  heulo 

Llwydd  ei  deymas  Ef , —                   1                Yn  ei  groesaw  Ef ; 

Plannu  yn  yr  anial                                            Cariad  pur  sy  *n  gwndo 

Ros  a  lili  'r  nef .                                                 Gwin  cwpanau  'r  nef . 

Canu  gyda  'r  lesu 

Wna  bob  etorm  yn  fud  ; 

Huna  poen  wrth  ganu 

Tant  ei  angau  drud ; 

Llithred  tywod  amser 

011  0  dan  ein  traed. 

Tonni  byth  wna  mwynder. 

Mawl  telyna 

u  'r  gwaed. 

CYMRU'R    PLANT. 


ROBIN     OOCH. 

OBIN  goch  yw  aderyn  gwyliau  llon  y 
Nadolig  a'r  Calan,  ac  y  mae  llun  y 
peth  bach  piydfertb  ac  urddasol  ar 
fìloedd  o  gardiau  y  tymor.  Er  na 
chatodd  plant  tlodton  y  treíi  mawrion 
y  fraint  o  weld  robin  yn  fyw  erioed, — 
yn  ysbondo  yn  ei  afìaith  hyd  lóen 
cloddiau  y  wlad,  —  fe  gant  hwythau 
fwynhad  wrth  syllu  ar  ei  osgedd 
fonheddigf,  dotio  at  liwiau  tanbaîd  eí 
bluf,  ac  edmy^  y  mftn  ystoríau  a 
chanigau  pert  a  draethir  am  dano,  a 
hynny  yn  ffenestri  y  siopau.  Tyl^ed 
a  ydyw  plant  ffodus  y  cymoedd  a'r 
penlrefì  yn  cymeryd  y  sylw  ddylent  o'r 
gwir  robin  ? 

Y  roae  yn  un  o'r  adar  bach  cyntaf  i 
deimlo  oddìwrth  fin  oemi  y  gaéaf,  ac 
nis  gall  oddef  fawr  o  angen  bwyd ; 
ond  rheoleiddir  ei  reddf  gia  raddau 
amlwg  o  ddoethineb,  os  nad  cyfiwys- 
dra,  ì  ddod  yn  agosach  at  ein  cartrelì 
na'r  un  aderyn  arall.  Bydd  ar  ei  ore 
yn  enniU  sylw  i  dderbyn  tamaid;  a 
phan  fydd  yn  bur  gyfyng  arno,  le  gura 
ei  big  egwan  yng  ngwydr  ffenestr  y 
gegin  neu  y  parlwr,  yna  neidia  yn 
sydyn  oddiar  yr  astell  i  ben  clawdd  y 
drws,  gan  ymsythu  yn  dalog,  a  rhoî 
rhyw  acenaid  gwafriol,  groesawgar. 

Y  mae'n  hoff  dros   ben  o  fara  ac 
ymenyn,  yn  enwedig  os  y  taenwcb  ychydig  ffil  neu  ùwgr  arno. 

Ar  ddyddiau  eiraog  câled,  nis  gall  aros  yn  hir  ar  frigau  moel  y 
berth  neu'r  llwyn.  Ond  ymlecha  yn  nhyllau  y  cloddiau  a  muríau 
hen  adeiladau,  yn  ddìgon  isel  ei  ysbryd  yn  aml.  Ond  pan  ddaw'r 
haut  i  dymheru  min  yr  oerni  ar  ganol  dydd,  daw  allan  o'i  ym> 
guddle,  gan  ymbincio  o'n  blaen  fel  tywysog  bach  del,  a'n  han- 
rhydeddu  ft'i  ganig  soniarus.  A  chan  fod  y  cantorion  goreu  yn  fiid, 
neu  wedi  fToi,  bydd  ei  oraíon'o  yn  Ilawer  mwy  derbyniol  gennym. 

Ystjnrir  robin  yn  gantor  gwych,   ac  ystyried   ei   fùnt.      Ond 


30  CYMRU'R  PLANT. 

hwyrach  nad  yw  ei  gân  mor  hoenus  a  Ilawer  o'i  gymjfdogion.  Ond 
dywedir  fod  y  ddau  ryw  yn  gantorion,  yr  hyn  nid  yw  yn  beth 
cyfiredin  ymysg  yr  adar.  Bydd  y  swyn  perthynol  i'w  ganig  yn 
ymddibynnu  llawer  ar  ansawdd  ei  dymer  a  grym  y  tywydd. 

Byddai  ein  hynafíaid  sylwgar  yn  cymeryd  y  robin,  fel  y  wennol, 
yn  hin-fynag.  Dyna  eu  crediniaeth, — os  y  dywir  ef  yn  canu  yn 
siriol  ac  uchel  ar  ol  ysbaid  o  dywydd  gwlyb,  bydd  hynny  yn  arwydd 
sicr  o  ddechreu  cyfnod  o  ddyddiau  braf ;  ond  os  y  gwelir  ef  yn 
dwydo  ar  ddyddiau  heulog,  cynhesol,  gan  drydar  ei  gftn  yn  ddi- 
galon  a  pliruddaidd  ym  m6n  y  gwrychoâd,  argoelia  hynny  gyfhod 
o  ddrydn  hirfaith. 

Grwnaiff  y  robin  ei  nyth  o  fẁsog,  gwynweUt,  mftn  ddail  sychion,  a 
weithiau  gwlan,  gan  ei  leinio  â  phluf.  Gosoda  ef  fynydbaf  mewn 
gwrych,  neu  berth  llawn  o  lasweUt  a  dail,  a  hynny  dipyn  uwdilaw  y 
ddaear.  Ond  fe  wnaiff  y  rhai  mwyaf  dof  a  henffel  eu  nythod  mewn 
Ueoedd  hynod  iawn,  sef  mewn  hen  degellau,  bocsus  Uythyrau,  a  mil 
o  wahanol  leoedd  digrif  yn  agos  i  dai.  Y  maent  yn  or-hoff  o'i 
wneyd  hefyd  mewn  rhyw  hen  efEÛl  gof,  mewn  Ue  digon  cynnes»  ac 
fel  pe  am  gyffwyno  eu  hwyau  nes  deor  i  ofal  eu  caredigion  dynol. 

Dodwya  fel  rheol  o  bump  i  saith  o  wyau,  ac  y  maent  o  Uw  Uwyd- 
wyn,  gydag  ysmotiau  melyngoch  gwan,  neu  hanner  tywyll,  ar  hyd- 
ddynt.  Pan  fÿdd  y  par  yn  neshau  at  y  nyth,  fe  roddant  ffordd  i'w 
teimladau,  eu  pryder,  a'u  gofal,  gyda  rhyw  nodyn  liirsain,  dieithrol, 
yn  tebygu  i  swn  gwybed.  Maent  yn  deor  ddwywaith  neu  dair  mewn 
tymor  ^addas,  a  byddant  yn  eistedd  yr  ail  dro  yn  aml  çyn  Yt  un 
aderyn  araU  eistedd  y  tro  cyntaf. 

Amser  cymharu,  oddeutu  diwedd  yr  haf,  fe  giUant  am  ychydig  i 
ganol  y  coedwigoedd  tewaf,  a  phan  ddychwelant,  fe  gant  yr  hen 
gywion  yn  meddiannu  eu  cartrefì.  Yna,  uff  yn  ^mladdfa  fawr 
rhyngddynt  am  dano»  a  phery  y  frwydr  fiymig  weithiau  am  gryn 
ddyddiau.  A  bron  bob  amser  fe  orchfyga  yr  hen  adar,  ac  fe  ym- 
Udiant  eu  plant  mewn  modd  di-drugaredd  dros  y  drws  i  wynebu 
brwydr  bywyd  eu  hunain,  druain  bach.  Tybia  Uawer  eu  bod  yn 
ffoi  i  wledydd  ereiU,  ac  mai  ychydig  ohonynt  a  ddychwel  byth  i  hen 
fro  eu  genedigaeth. 

Er  eìn  hoffder  diarhebol  o  hen  eilun  ein  plentyndod,  cas  iawn  yw 
dweyd  fod  ochr  ddu  i'w  gymeriad  yntau,  obiegid  aderyn  nwydwyllt 
a  chreulon  odiaeth  ydyw.  Ni  fedr  fyw  yn  heddychol  a'i  dylwyth  ei 
hun,  ac  fe  ymladda  dau  robin  uwchbien  crystyn  bron  hyá  farw.  Os 
y  gwelwch  robinod  ger  eich  bwthyn,  byddant  ymhob  comel  o'r  ardd 
neu'r  cae,  ac  os  y  digwydd  î  ryw  un  neu  ddau  eiddigus  arall  ddod  i 
fewn  i'w  tiriogaeth  hwy,  yna  bydd  ffraeo  ac  ymladd  dibaid. 
''  Trechaf  treisied  "  yw  hi.    GweUr  eu  cyrff  yn  aml,  ond  ychydig  a 


CYMRU'R    PLANT. 


31 


ŵyr  pwy  yw  y  gwir  lotniddion.  Druan  o'r  titw  a'r  wenci»  cant 
lawer  o  ^am  o'r  herwydd. 

Anaml  y  gwelwch  lawer  o  robinod  eío'u  giljfdd,  dim  ond  y  gŵr 
a'r  wraig ;  a  byddant  yn  ysgwrsio  yn  ddiddan  â'u  gilydd  o  dipyn  o 
tieUder  oddiwrth  eu  giljfdd,  fel  pe  mai  hwy  yw  ymherawdwyr  y  lle. 
Os  y  trenga  un  o'r  rhai  carìadus  hyn,  íe  dyrr  y  llall  ei  gsdon  o 
hiraeth  ingol  ar  ei  oL 

Y  mae  llawer  o  ofergoelion  a  chwedlau  Uafar  o  bob  math  ynglŷn  â 
robin,  a  hynny  ymhob  gwlad.  Fe'n  djrsgir  i'w  garu  o'n  mabandod 
am  ei  garedigrwydd  tuagat  ein  Gwaredwr,  trwy  ei  waith  yn  tynnu 
un  o'r  pigau  drain  miniog  roed  yn  y  goron  ddrain  a  roed  ar  ei  ben. 
Wrth  gyflawni'r  fath  arwraeth,  fe  ystaenwyd  ei  fron  fach  â  gwaed 
y  «  cyfìawn  lesu."    Y  mae  Elfed  wedi  cyíleu'r  hanes  yn  dyner, — 


**  Pa  ryfedd  i  íeddwl  rhyw  oes 

Dirionach,  ieuengach  ei  threm, 
Dy  weled,  beth  bach,  wrth  7  groes, 
Yn  adwj  7  dymhestl  lem. 

*  *  Yn  ymyl  dy  Grewr,  a'th  ben 
Yn  oeisio  lliniaru  ei  glwy, 
Pan  ydoedd  cynddaredd  y  llu 
Yn  gwneuthur  ei  adfyd  yn  fwy. 


*  *  A*i  waed  sydd^o  hyd  ar  dy  fron,  [byd, 
Y  gwaed  oiedd  yn  ddruteich  na'r 
Wrth  gofio'r  traddodiad,  daw  tonn 
O  w'radwydd  dros  í*enaid  i  gyd. 

**  Yn  swn  7  traddodiad  mae'n  dod 
Rhyw  furmur  di  eiriau  i  lawr, 
Pa  beth  all  aderyn  bach  f od 
Yn  nhey  mas  Oreawdwr  mor  f awr  P' ' 


Clywsom  hefyd  ar  ddyddiau  cyntaf  myned  i'r  ysgol  ddyddiol,  am  ei 
gymwynas  tuagat  "  Y  babanod  yn  y  coed/'  a'r  modd  y  cuddiodd  eu 
cyríT  bychain  â  chwrlid  o  ddail  a  blodau. 

Y  niae  llen  gwerin  y  pagan  yn  llawn  o  hanes  robin,  a'r  meUdith- 
ion  a  gyferfydd  y  sawl  a  gyifyrdda  ag  ef  mewn  creulondeb,  neu 
chwalu  ei  nyth.  Y  mae  gan  y  Cymry  lawer  mwy  na  neb  bron 
ohonynt, — 


f< 


A  dynno  nyth  bronrhudden, 
Gaiff  rodio  'ngwaelod  uffem." 


<<  A  dynno  nyth  y  goch  gam, 
Ni  chaife  weld  ei  dad  a'i  fam." 


**  'R  hwn  dynno  nyth  y  robin 
GhiifC  deimlo  blas  y  cortyn." 

Dyma  rai  o  fÿgythion  gwledydd  ereiU  eto, — 

**  Os  y  dygwch  un  o  wyau  robin,  byddwch  yn  sicr  o  dorri  un  o'ch  aelodau  yn 
fuan.'* 

"  Os  y  byddwch  yn  greulon  wrtho,  ac  iddo  ddigwydd  marw  ar  gledr  eich 
llaw,  bydd  y  llaw  honno  yn  sicr  o  gael  ei  tharo  yn  ddiffrwyth  gan  y  parlys.^' 


Oherwydd  yr  ofnau  hyn,  bydd  nyth  robin  yn  cael  Uonydd  gan 


32  CYMRU'R    PL^NT. 

bawb,  tra  y  tymiant  gartrefì  yr  holl  adar  ereîll  yn  chwilfriw.  Bjfdd 
pob  Ileiddiaid  adar  yn  gwylio  cyflfwrdd  â  roUn ;  ac  ni  ddychmygodd 
yr  un  ledi  fálch,  rodresgar,  am  gael  yr  un  o'i  bluf  tanlliw  i  addomo 
boneti  eu  penglogau  gweigion  SoL 

Dywed  Macgillivray  íod  ei  waed  mor  chwerw,  fel  nas  gall  yr  un 
creadur  ysglyfaethus  twyta  ei  ^g.  Yr  ydwyf  yn  ameu  hyn  ar  dir 
sicr.  Ofoir  robin  mewn  dullweddau  rhyíedd  ereill  gan  y  gwahanol 
genhedloedd.    Dyma  rai  dyíyniadau, — 

'*  Os  7  daw  i  mewn  i  rjw  dŷ  lle  7  bjdd  baban,  a  thijáai  ei  bruddsain,  b^dd  7 
Imban  ^n  sicr  o  íarw." 

"  Os  CI7W  rh^w  glaf  robin  ^n  canu  gerllaw  ei  ffenestr,  rh^dd  ei  hunan  i  iyiìj 
i  íarw  ar  unwaith,  ac  ni  b^dd  iachad  iddo." 

' '  Y  mae'r  ffaith  ddarfod  idd^nt  ganfod  robin  goch  ^m  mhwll  glo  Llanbradach, 
7  danchwa  ddiweddar,  1901,  wedi  cr^fhau  ac  ehangu  ^r  hen  d^biaeth 
ofergoelus  o  anlwc  ^mýsg  7  mwnw^r  O^mreig." 

Y  mae  y  beirdd  Cymreig  wedi  moli  llawer  ar  robin.  Dyma 
deymged  Machreth  a  Phedrog, — 

**  Arbennig  gerdd  robin  goch,  **  Na  thôn  d^  beroriaeth  íach, — awen- 

Rh^dd  ârdngerdd  7  frongoch,  gar 

  'i  £U}enaid  ^onc  anw^l  Frongoch,  beth  s^dd  hoffach  P 

O  dan  7  waen, — ffr^dia'n  W7L"  Trw^ddi  ceâii'n  ^sgafnach, 

Dr^bini  b^d,  robin  goch." 

Gwel  pob  plentyn,  bellach,  nad  aderyn  cyflfredin  a  dinod  yw 

"  Robin  goch  87'  ar  ben  7  rhiniog, 
A*i  ddw7  aden  ^n  anw^dog." 

Cofìwch  daflu  briwsion  i'r  hen  ffrynd  bach  egwan  ac  ysmála. 

Carnsddog. 


MFSR     DYDDIAU     Y     MISOSDD. 

MAE  d^  ar  hugain  d^dd  7r  unwedd 
Tn  Ebrill,  Mehefln,  Medi,  a  Thachwedd ; 
Mae  7n  7  lleill  un  d^dd  jn  rhagor, 
Faith  eu  nifer,  heb  fls  Ohwefror, 
Ei  dd^ddiau  ef  7W  w^th  a  dau  ddeg, 
Bob  blw^dd^n  naid  caiff  un  ^n  ohwaneg. 
Horeh,  M.  Thomas. 


B^*  CyfelrUd  7  golygjdd  tw,— Owu  M.  Bdwammi,  8,  Cla.rxndov  Yiujlb,  Oxfo&d. 

ARGBAITWTD  A  OSTHOSDDWTD  «AM  HUOHM  AITD  SOM,  66.  HOPS  naSR.  «WMOBAM. 


AT    Y     PLANT. 


SIULAF    flonaii    fod    rbifynnau     Cymbu'b 

Flaht  je    Uawra   prjdferthacli   paii    ga'r 

derbynjdd  doni'r  daleniian    ei    hnn.      Ob 

toTTir  hwy  gan  beiriant  jn  j  awjddta,  j 

f iDjl  wen  711  nivnd  ;a  gnl   uiwn,   hc  ; 

le'n  anodd  iawn  i'r  ihwjmwr  rwjmo'r  gytrol 

brjdferth    gjda    mot    jcbjdig    o    jmjl. 

_  ifjnnwch  i'ch  doBbartbwr  gael  eich   copi   a'i 

jmjlon  heb  eu  torrí,  bjdd  jn   hawdd  iawn  ei 

ga^  fellj. 

J,  M.  1.  le,  "cljohan,"  ac  nid  "ojlchan" 
ddjlalfod  jn  Uinell  Ann  Oritatha,— "  Wrtb  el 
odreu  clychan'n  llawn,"— jny  rbifjn  dlweddaf. 
KÌB  gwn  pa  todd  7  diangodd  j  gwall,  2.  Swuir 
y  gair  Arcbimêdes  jn  hollol  fsl  galr  Cjmraeg. 
'i.  Awst  11,  Bid  12,  oedd  j  diwmüd  j  duthlwjd 
canmlwjddlant  Ânn  OrifBths. 

Cljw, 
tErw 
wjil  duínd  ddu,  arleriii  borri  ar  j  Uethr  uwchben  Nant  J 
Barcild  a  Chwm  Ffjnnnn,  ao  aeth  gyda  gjrr  o'r  un 
mjDjddoedd  tuor  bell  a  Cbaint.  Yn  j  wlâd  bell,  dBeth  hiraeth  mawr  droB  7 
ddamd  ddn  am  ef  ben  botfa;  a  medròdd,  ryv  aut,  grwjdro  ai  drawB  Lloegr,  a 
diTrraedd  el  ohartref  jn  ol.  A.  galwjd  j  Ile  y  porai.  o  hjnDj  allan,  jn  Êw'r 
Ddafad.  Y  mae'n  fwj  na  thebjg  mal  jetorl  I  esbonio'r  enw  jw  bon,  Beth, 
dttb7g«oh  ohwi,  jw  jatj'  7T  enw  Braicb  ;r  Hwcb,  cefnaD  o  ^njdd  ejdd  yn 
ymjl  Erw'r  Ddafad  F 

L.  ab  Hähki.  Y  mae'n  anodd  dwejd  beth  7W  "camrau  hachgen  1  fawredd" 
mewn  ychydig  linellau.  Ond  j  mae  ar  fy  meddwl  ddwejd  beth  niid  ydynt 
rieiau  i  íjny.  Dyma  dair, — I.  Yamygu  (raae'r  pen  yn  rhy  wsn  i  ddringo). 
II.  Chware  cardiau  (gffaBtreffir  yi  amser  gwerthfawr  ddjlìd  gjmeTjd  i  BBtiidio'r 
Horddì.  HI.  TreulTo  mwy  nag  awr  yn  yr  wjthnoB  yn  y  cae  pel  droed  (coUir  j 
golwg  ar  7  gwahaniaeth  rhwng  gwaitb  a  chware). 

Uui.  Nì  ddjlal  merohed  oríod  aefyll  ar  eu  tnied  drwy'r  dydd  mewn  BÌO)iau : 
j  mae'n  andwyo  iecbyd  wyth  0  bob  deg  ohoDjnt.  PHSiwyd  meBur  drwy  ei  aU 
ddarlle&lad,  jn  yetod  gweinyddíaeth  Hi.  Bnlíoar,  i  ortodl  BÌopwr  i  roddl 
jBtollon  7  tu  ol  i'r  cownter ;  oud  gwrthododd  j  Lljwodraeth  roddi  amBer  1 
wnejd  y  meanr  yn  ddeddf.  Ni  byddaf  jn  delio  yn  yr  nn  fiop  Ue  gwelai  uad 
oea  ysttdjon  I'i  merched  ay'n  gweini  ar  j  cwBmeriaid. 

B.  J.  Yr  haliedydd  goreu  i  blant  welals  erloed,  heb  eltbrio  byd  jn  oed  '■  Khodâ 
Uam,"  yw  "Arbol^dd  Dirwestol"  Buddug.  Y  mae  cyullon  i'r  Ilytr,  acbynllnn 
1  bob  pennod.  Oewch  ef  am  geiníog  oddiwrth  Ura.  O.  Fiitchard  (BucUug), 
Bodawen,  Oaargjbl. 


(^YMRU'R     jPlANT. 


CHWEFROL,     1906 


ADJBRyS      F      TO, 


B  Ui  Bf  rth  i 
nrinnmt  Hr  v  rifijiMtr  hnn  At<>h  'i^nri  nhwi.'' 

^/CHYDIG  amser  yn  ol,  rhoddais  y  gofyDÌad    a   gaiilyn  i 

ir      ddosbarth  o  blant  yn  yr  ysg«I, — "  O'r  holl  adar  y  gwyddoch 

chwi  am  danynt,  pa  un  yw'r  mwyaf  adnabyddus,  neu  â  pha  un 

yr  ydych  chwt  yn  fwyaf  cyfarwydd  ? "     Rhoisant  eu  hateb  ar  bapur, 

heb  fod  un  yn   g^eled   ateb  y  llall.      Edrychaís  ar  y  papuran. 

"Aderyn  du"    oedd    ateb   dau;    "ctirlew"    meddai    un,    mewn 

cellwalr,  yn  ddiau ;  "robingoch"  oedd  ateb  rhyw  hanner  dwsln; 

ond  ateb  y  rhan  fẃyaf  oedd  "  Aderyn  y  to."     Pe  rhoddwn  yr  un 

gotyntad  i  ddosbarth  o  blant  mewn  ysgol  yn  y  dre,  eu  hateb  hwy  Ì 

gyd  fyddai  "  Aderyn  y  to."     Eto,  pe  rbown  y  ^ofyniad  i  blant  holl 

wledýdd  Ewrob  ac  Asia,  a'r  rhan  fwyaf  o  Aflríca,  "  Aderyn  y  to" 

uasai  ateUad  y  mwyafrif  ohonynt  hwythau. 

Pan  ymsefyolodd  dynion  o'r  wlad  yma  gyntaí  yn  Ameríca  ac 


36  CYMRU'R    PLANT 

Awstralia,  a  New  Zealand,  nid  oedd  adar  y  to  yno.  Yr  oedd  y 
dynion  yma  a'u  teuluoedd  wedi  gadael  hen  gartrefì,  lle  y  gwelent 
adar  y  to  bob  dydd,  ac  y  clywent  eu  debar  fawr  lM>b  hwyr  a  bore, — 
yr  oeddynt  fel  rhan  o'r  teulu.  Daethant  i  deimlo'n  chwith  hebddynt 
yn  y  wlad  belL  *'  Wyddoch  chwi  beth,''  ebe  un,  *'  mae'n  rhaid  i  ni 
gae\  adar  y  to  yma ;  mae  arnaf  hiraeth  ar  eu  hol,  y  pethan  bydiaitt 
díeberog."  "Felly  fiqne/'  ebe  un  aralL  «'Wyddoch  cfawi  be 
wnawn  ni  ?  Mae  hwn  a  hwn  yn  son  am  ddwad  drosodd,  aníonwn 
ato  i  ofyn  iddo  ddod  a  rhai  gydag  ef."  Felly  y  gwnawd.  Awd  a 
hwy  drosodd  fel  hyn  mewn  cewylL  GroUyngwyd  hwy  yn  rhydd, 
hoffasant  y  wlad ;  ac  ymhen  ychydig  o  ílynyddoedd,  aethant  yn  Ihi 
mawr, — ^yn  genedl  gref  ym  mhob  un  o'r  gwledydd  Cyn  hir,  nid 
oedd  tŷ  ar  nad  oedd  adar  y  to  wedi  gwneyd  eu  cartref  ar  d  gyfyL 
WeL  rwan,  pe  gofynwn  i  blant  y  gwledydd  hynny,  -  ^'  Pa  adar  sy'n 
fẁyaf  adnabyddus  î  chwi,  neu  pa  adar  a  welwch  chwi  amlaf?"  nid 
wyf  yn  sîcr  nad  "Adar  y  to"  fuasai  eu  hateb  hwythau.  Chwi 
welwch,  gan  hynny,  eu  bod  wedi  ymledu  dros  bob  cyíandir.  Wrth 
ystyried  hyn,  a  chofio  eu  bod  bob  amser  yn  gwneyd  eu  cartref  wrth 
dai  annedd,  o  dan  lygaid  dynion  a  phlant  megis,  nîd  oes  amheuaeth 
nad  adar  y  to  y w  yr  adar  mwyaf  adnabyddus  yn  y  byd  heddyw. 

le,  o'r  holl  adar,  aderyn  y  to  adwaenir  oreu  o  iawer  gennych 
chwi,  blant  y  dre  fawr.  Mae  aderyn  y  to  yn  gwneyd  ei  gartoref 
mewn  tref, — **trefìad"  yw  un  o*i  enwau  Cymraég, — a  chewch  ei 
gwmni  drwy  gydol  y  fìwyddyn.  Gwelwch  ef  ym  mhob  heoL  yn 
hwbîan  yn  ddigri  Iwyr  ei  ochr,  ac  yn  pigo  tamed,  waeth  faint  o 
draed  to  yn  ei  basio.  Clywch  ef  yn  "  shir-ypo "  ac  yn  clebran, 
ac  yn  dwrdio  ar  y  to  ac  ar  fyrddau'r  Senestrí,  ac  ar  bob  man  y  medr 
sefyll  Gwelwch  ef  yng  ngorsaf  y  rheilffordd,  yn  Uawn  trwst  a 
phrysurdeb,  mor  drystiog  a  phrysur  a'r  poriers,  Gallech  feddwl 
mai  un  o  weision  y  cwmni  ydyw.  Disgyn  i  blith  y  teithwyr  ddaw  i 
mewn  gyda'r  tren,  cerdda  rhwng  eu  traed  wysg  ei  ochr,  gan 
glebran  ei  chalon  hi,  fel  pe'n  gofyn  i  hwn  ac  arall, — ''  Ga  i  gario 
eich  hag  chwi,  syr  ?  Ga  i  garìo  eich  parsel  chwi,  ma'am  ? "  A 
phan  to'r  trên  ar  gychwyn,  cewch  ei  glywed  yn  y  fan  draw  yn  uwcfa 
ei  gloch  na  phawb,  fel  pe  yn  gorchymyn, — ''Take  your  seats, 
please,  take  your  seats."    Mae  Mr.  Llwyd  yn  greadur  bach  od. 

A  chwithau.  blant  y  wlad,  onid  aderyn  y  to,  o'r  holl  adar,  wdwcfa 
chwithau  amlaf,  a  chymeryd  y  fìwyddyn  ar  ei  hyd?  Daw  robin, 
mae'n  wir,  at  eich  tŷ  yn  aml,  ond  dUa  ef  weitlüau  am  amser  hir,  yn 
enwedig  pan  fo'n  caru  rhwng  y  Uwyni,  neu  yn  magu  teulu.  Ond  y 
mae  aderyn  y  to  yn  aros  gyda  chwi  beunydd  a  byth.  Mae  yn 
casglu  ei  twyd  yn  ymyl  eich  drws, — ^ydych  chwi'n  tafìu  tamed  iddo 
wdthiau  ?--^ac  yn  njfthu  mewn  twU  ym  muriau  eich  tŷ,  — a  fuoch  chwi 


CYMRU'R    PLANT.  37 

yn  torrí  ei  njrth  eríoed  ? — ac  yn  credu  fod  g^anddo  gymaint  o  hawl  ì'r 
Ue  a  chwithau.    Mae  Mr.  Llwyd  yn  greadur  bach  digrí. 

Mae  yn  cysgu  dan  yr  un  gronglw^  a  chwi,  mewn  twU  dan  yr  un 
bondo.  Cwyd  yn  fore,  tore,  pan  fo'r  wawr  yn  torrí  ar  y  mynydd- 
oedd;  a  chlywch  ef  yn  dwrdio'n  glochaidd  a  didaw  oddiallan,— 
**  Codwch,  blanty  'Rwyf  fì  wedi  codi  ers  oríau,  ac  wedi  cael  ty 
mrecwest  ers  meityn.  Codwch.  Pe  buasech  yn  mynd  i'ch  gwely'n 
gynarach,  ac  vn  codi'n  foreuach,  buasech  yn  Uawer  iachach. 
Codwch  I "    Mae  Mr.  Llwyd  yn  greadur  bach  ysmala. 

GoeUwch  chwì  mai  un  o'r  Pincod  yw  aderyn  y  to  ?  Dyna  ydyw, 
dan  enw  amgen  na  Mr.  Pinc,  sef  yw  hwnnw,  Mr.  Llwyd,  -nid  yr 
un  Llwyd  a  Mr.  Llwyd  y  Berth.  Cartref  teulu  yswil  y  Pincod 
yn  gyífredin  yw  Uwyn,  a  gwig,  a  choed.  Pam  mae  adar  y  to,  yn 
wahanol  i'w  teulu,  yn  gosod  eu  pebyU  yn  ymyl  tai  annedd,  ac  yn 
hoffi  dyn  yn  gymydog  ?  Mae'n  debyg  mai  lleoedd  coediog  oedd 
cartret  adar  y  to  hefyd ;  ond  eu  bod,  amser  mawr  yn  ol,  ar  dymorau 
celyd,  wedi  heidio  at  dai  am  luniaeth.  Gwelsant  fod  yno  ie  da, 
Uawer  o  fwyd  wrth  law,~dim  ond  ei  bigo.  O  ganlyniad,  pender- 
fynasant  aros  yno.  Wrth  newid  eu  cartret  fel  hyn,  newidiasant  eu 
harferion,  a'u  duU  o  fyw ;  ac  o  newid  rheiny,  newidiasant  eu  nhatur, 
nes  royned,  yng  nghwrs  amser,  mor  anhebyg  i'r  Pincod  ereiU,  feí 
yr  ydych  bron  yn  methu  credu  fod  unrhyw  t>erthynas  rhyngddynt 
a'r  Pincod.  Ond  boed  hynny  tel  y  t>o,  yng  nghymydogaeth  tai  y 
mynn  adar  y  to  gartrefì ;  ac  ym  mha  le  bynnag  y  triga  dyn  y  trígant 
hwythau.  Dywedant  wrtho  yn  eu  hiaith,—'*  Pa  le  bynnag  yr  elych 
di  yr  af  fìnne ;  ac  ym  mha  le  bynnag  y  Uetyech  di  y  Uetyat  fìnne." 

Aderyn  llwydy  to.  Ond  nid  mor  Uwyd  ydyw,  o  edrych  arno'n 
agos.  Mae  wedì  ei  farcio'n  bur  dlws, — y  ceiliog  wyf  yn  feddwl, 
canys  digon  Uwydaidd  yw'r  iar.  Ym  myd  yr  adar,  y  ceiliogod  sy 
wedi  eu  gwisgo  dlysaf.  Pam  ?  Wel,  yr  iar,  pan  ddaw  adeg  cani, 
sy'n  dewis  ei  chymar.  Neu,  mewn  geiriau  ereill,  yr  iar  sy'n  dewis 
ei  gŵr,  ac  nid  y  ceiUog  ei  wraig.  Fellyy  ctiwi  welwch,  mai'r 
ceiUog  raid  wisgo'n  ddel,  er  mwyn  denu  llygaid  yr  iar.  Ym  myd 
dynion,  y  merched  sy'n  gwisgo  dlysat,  am  mai'r  mab  sy'n  dewis  ei 
wraig.  Felly  'r  merchâ  raid  ymbinclo,  er  mwyn  denu  Uygaid  y 
meibion.  EreiU  yw  arterîon  adar,  ac  ereill  yw  arterion  meibion  a 
merched  dynion. 

Ond  gadewch  i  mi  ddangos  lliwiau  Mr.  Llwyd  i  chwi.  Mantell 
wineu  sy  ganddo  am  ei  gefn,  wedi  ei  rhesu  â  du.  Cap  llwydlas  sy 
ar  ei  t>en,  fel  ei  gâr,  y  ji-binc.  Mae  cengl  wen,  o  Uw'r  arían,  yn 
croesi  ei  edyn,  tel  y  ji*binc  eto.  O  gil  ei  lygad,  yn  groes  i'w  wddw, 
hyd  at  fôn  tí  aden,  rhed  cengl  o  wineu,  o'r  un  Uiw  a  chnewyli 
addted  cnau  ceflylau.    Yn  cychwyn  o  fôn  ei  big  mae  ysmotyn  du 


38  CYMRU'R    PLANT. 

mawr,  yn  edrych  fel  cadach  gwddw.  neu  ''  bib  "  yn  ymledu  dros  ei 
íynwes.  Nid  yw'r  iar  yn  gwisgo'r  «<bib"yma.  Ynygaèaf,  cyU 
yr  ysmotyn  lawer  o'i  dduwch;  ac  edrycha  fel  cadach  du  wedi 
Uw^o;  ond  gyda  dyfodiad  tymor  serch,  mae'n  duo  eilwiûth,  ac 
ymddengys  íel  cadach  newydd  spon  o'r  sidan  duai  Mae'n  rhaid 
mai  "  cadach  caru  "  ydyw ;  onide,  pam  y  diílanna  hron  bob  gaeaf, 
ac  y  daw  i'r  golwg  yn  ei  holl  brydferthwcfa  bob  tro  púì  ddaw  adeg 
caru  oddiamgylch  ? 

Nid  cyn  llwyted  Llwyd  a'i  enw. 


M 


/)  Ÿ  CHWJ^IélA  D     HBN     GYFBILLWN. 

AE  ooflo  mwynder  cwmni  llon,  Owjd  Ghranwyn  eto*r  llygad  dydd 

Cyfeillion  bach  yr  Haf ,  0*1  wely  ar  y  bryn ; 

Yn  deffro  hiraeth  yn  fy  mron  A*r  briall  aur  a'r  meillion  fydd 

Am  wenau*r  tywydd  braf ;  Ymylwe*r  gloew  lyn  ; 

Mor  felus,  yn  y  Gaeaf  du,  Mi  ganaf ,  orynned  storm  fy  nrws, 

Yw  son  am  ddyddiau  gwell,  Am  bfrai*r  grug  a*r  drain ; 

Daw*r  blodau  tlws  a*r  adar  cu,  A  ohofio  gemau*r  effros  tlws, 

Yn  ol  o  wledydd  peü.  Dry*r  Uaea'n  hafddydd  cain. 

Gân  bronfraith  eto  yn  y  llwyn, 

Nee  8wyno*r  wlad  fel  cynt ; 
A*r  hedydd  gyda*i  delyn  fwyn, 

Bydd  fawl  ar  donnau'r  gwynt ; 
Daw*r  wënnol  anwyl  adreii  ol, 

I  lonni'n  calon  glaf ; 
A  chrwydra*r  gwcw  gwm  a  dôl, 

Yng  nghwmni*r  hyfryd  Haf. 
Y  Bala.  Biohabd  ab  Huoh. 


>«fr 


PÍANT     CR0B80R. 

WELE,  ar  wyneb-ddarlun  y  mis  hwn,  ychydig  nifer  o  blant 
ysgol  Croesor.    Miss  WìUiams  yw  eu  hatfirawes,  a  hoff 
iawn  yw  y  plant  o  honi.    Y  babanod  a  Safon  I.  yw  y  rhai  hyn. 

Saif  Croesor  yn  ddyíÜTn  cul  rhwng  dau  o  íynyddoedd  Meirion. 
Chwarelydd  llechi  ydyw  prif  ffynhonnell  cỳfoeth  yr  ardal.    Y  mae 

Si  gwm  neiUtuol  o  brydferth  yn  nechreu  haf.  Bu  ŷr  ymherodres 
elen  yn  tramwyo  trw/r  ardal,  medd  traddodiad,  a  bedyddiodd  un 
ff^rnnon  â'i  henw.  Tua  chan  mlynedd  yn  ol,  byddai  cerbydau  yn 
myned  o  Faentwrog  i  Feddgelert  trwy'r  ard«J.  Y  mae  olion 
flordd  Rufeinig  i'w  gweled  yma. 


CYMRU'R  PLANT.  39 


CANJ^     A     CHO. 

CHWSDL     TTLWTTH      TKO     JÂPAN. 

ÜNWAITH-yr  oedd  dau  frawd.  Yr  oedd  yr  hynaf  yn  ddyn 
gonest,  ond  yn  bur  dlawd,  tra  3rr  oedd  yr  ieuengaf  yn 
anonest  a  dirintachlyd,  a  thrwy  hýnny  wedi  casglu  llawer  o  gyfoetfi. 
Enw  yr  hynaf  oedd  Cane,  ac  enw  yr  ieuengaf  oedd  Cho« 

Yn  awr,  fe  aeth  Cane  i  dŷ  Cho  un  diwrnod  i  fenthyca  ychydig  o 
had  reis  ac  wyau  pryfaid  sidan,  oblegid  ei  fod  wedi  bod  yn 
anffortunus,  a'i  tod  yn  awr  mewn  angen  am  y  ddau  beth  hynny. 
Yr  oedd  gan  Cho  gyílawnder  o  reis  ac  wyau  pryfaid  sidan,  ond  yr 
oedd  o'n  fath  gyb)^d,  fel  nad  oedd  yn  dymuno  rhoi  echwyn.  Yr 
un  pryd,  yr  c^d  amo  ormod  o  gywilydd  i  nacau  cais  ei  frawd ;  o 
ganlyniad,  rhoes  iddo  reis  pur  wael,  ac  wyau  y  teimlai  yn  sicr  na 
ddeorent  o  gwbl.  Ni  feddylíodd  Cane  fod  ei  frawd  wedi  gwneyd 
tro  mor  anfrawdol  âg  ef,  leììy^  rhoes  ddigon  o  ddail  y  merwydd 
hefo'r  wyau,  mewn  trefn  i'r  pryfaid  sidan  gael  digon  o  fwyd  pan 
ddeuent  i'r  golwg.  Daethant,  a  chynyddasant,  a  thyfasant  yn 
rhyfeddol,  yn  llawer  mwy  felly  na  rhai  ei  frawd  crintachlyd,  yr  hwn 
oedd  yn  ddig  ac  eiddigus  pan  y  clywodd  hynny. 

Aeth  Cho  i  dŷ  Cane  un  diwmod,  a  chan  nad  oedd  ei  frawd  adref, 
ete  a  gymerodd  gyUell,  ac  a  laddodd  yr  hoU  bryfaid  sidan,  drwy 
dorri  pob  un  ohonynt  yn  eu  haneri ;  yna  dychwelodd  adref  heb  i 
neb  ei  weled. 

Wedi  i  Cane  ddychwelyd  adre^  yr  oedd  ef  yn  ddigalon  iawn  wrth 
weled  ei  bryfaid  sidan  yn  y  fath  gyûmt  ond  ni  feddyliodd  unwaith 
pwy  oedd  wedi  gwneyd  y  weithr^  anfrawdol.  Gwnaeth  gais  i'w 
bwydo  â  dail  y  merwydd  fel  o'r  blaen.  Daeth  y  pryfaid  yn  fyw 
drachefn,  ac  yn  ddwbl  y  nifer;  oblegid  yr  oedd  pob  hanner  ohonynt 
wedi  dyfod  yn  fyw.  Tyfasant  a  chynyddasant,  ac  yr  oedd  y  pryfaid 
sidan  yn  ddwbl  yr  hyn  a  ddisgwyliasai  Cane«  Yn  awr  yr  oedd 
Cane  yn  dechreu  llwyddo. 

Pan  welodd  Cho  hyn,  efe  a  dorrodd  ei  bryfaid  ei  hun  yn  eu 
haneri.  Ond  Owl  ni  ddaethant  yn  fyw  drachefo;  o  ganlyniad, 
collodd  lawer  iawn  o  arian,  a  daeth  yn  fwy  eiddigus  nag  erioed. 

Hauodd  Cane  y  reis  hefyd,  sef  y  reis  a  echẅynasai  ef  gan  ei 
frawdy  a  daethant  i  fyny,  a  blodeuasant  yn  well  o  lawer  na  reis 
Cho.  Addfedodd  y  reis  yn  rhagorol,  a  phan  oedd  ef  ar  fìn  eu  medi 
a'u  cynhaeafu,  fe  ddisgynnodd  miloedd  o  adar  y  to  ar  y  cnwd  ac  a'u 
bwytasant  Yr  oedd  Cane  wedi  synnu'n  ddirfawr,  a  gwnaeth 
gymaint  o  dwrw  ag  oedd  yn  bosibl  i  geisio  gyrru  yr  adar  ymaith. 


40  CYMRU'R     PLANT. 

Aethant  ymaith,  ond  dychwelasant  yn  fiian.  Gwnaethant  yr  un 
modd  drachefh  a  thrachefn.  O'r  diwedd,  ymUdiodd  hwy  i  faes  lle  y 
collodd  olwg  arnynt.  Yr  oedd  o  erbyn  hyn  mor  boeth  a  blinderog, 
fel  yr  eisteddodd  i  lawr  i  orffwyso.  O  dipyn  i  beth,  fe  ddechreuodd 
ei  Iygaid  gau,  a  rhoes  ei  ben  i  lawr  ar  dopyn  o  fwsogl,  a  syrthiodd 
i  gysgu.  Yna,  efe  a  freuddwydiodd  fod  bagad  o  blant  yn  dyfod  i'r 
cae  dan  chwerthin  a  gwaeddi,  Ile  yr  eistâdasant  yn  gylch  ar  y 
ddaear,  a  daeth  yr  hogyn  mwyaf  ohonynt  yn  agos  i'r  fan  Ue  y  cysgai 
ef,  a  chyfododd  garreg  fawr  yn  agos  i'w  ben,  o  dan  yr  hon  yr  o^d 
gordd  bren  fechan. 

Yna,  gwelodd  Cane  yn  ei  freuddwyd  y  bachgen  yn  sefyll  ynghanol 
y  cylch  gyda'r  ordd  bren  yn  ei  law,  ac  yn  gofyti  i'r  plant  o  un  i 
un,— ''  Beth  garech  chwi  i'r  ordd  ei  ddwyn  i  chwi  ? " 

Atebodd  y  bachgen  cyntaf, — *<Barcuten  bapur.''  Ysgydwodd  y 
bachgen  yr  ordd,  ac  wele  farcuten  a  chynflíon  a  lUnyn  hir.  Dywed- 
odd  yr  ail, — "Pel-gip,"  a  daeth  Ilawer  o  beli.  Yna,  dywedodd 
geneth  fechan  yn  swil, — "Dol."  Ysgydwodd  yr  ordd,  a  safodd 
gerbron  jrr  eneth  ddol  wedi  ei  gwisgo  yn  hardd  iawn.  ''Mi  a 
garwn  gael  holl  Iyfrau  chwedlau  Tylwyth  Teg  a  ysgrifenwyd  yn  yr 
holl  fyd/'  meddai  geneth  Iygad-Ion  a  deallgar  arall,  ac  nid  cynt 
yr  oedd  hi  wedi  datgan  ei  dymuniad,  nad  o^d  pentyrrau  o  Iyfrau 
ardderchog  yn  dyfod  i'r  Ile.  Cafodd  pawb  ohonynt  eu  dymuniad, 
ac  arosasant  yn  hir  yn  y  maes  gyda  rhoddion  yr  ordd.  O'r  diwedd» 
bUnasant  arnynt,  ac  aethant  oll  i'w  cartrefi.  Cuddiodd  y  bachgen 
yr  ordd  o  dan  yr  un  garreg,  ac  aeth  i'w  ffordd  ÿn  llawen. 

DefTroes  Cane,  ac  yn  raddol  daeth  i  gofìo  ei  fìreuddwyd.  Ac  yn 
agos  'fr  man  y  gorweddai  yr  oedd  carreg  fawr,  fel  a  welsai  ef  yn  ei 
freuddwyd.  **  Rhyfedd  iawn/'  meddai,  a  chododd  y  garreg,  ac  o 
tani  yr  oedd  yr  ordd  I  Cymerodd  hi  adref  gydag  ef,  a  gweithredodd 
hefo  hi  yr  un  modd  ag  yr  oedd  ef  wedi  gweled  yn  ei  freuddwyd. 
Ysgydwodd  hi,  a  galwodd  yr  un  pryd, — "  Aur "  neu  *'  Reis "  neu 
*'  Sidan."  Pa  beth  bynnag  a  alwai  efe  am  dano,  neidiai  aUan  o'r 
ordd  yn  y  fan ;  o  ganlyniad,  caffai  bopeth  a  fyddai  arno  eisiau  mewn 
Uawnder. 

Gan  fod  Cane  erbyn  hyn  yn  ddyn  cyfoethog,  yr  oedd  ei  frawd 
Cho  yn  eiddigeddus  wrtho,  a  phenderfynodd  gael  gwybod  cyfaredd 
yr  ordd  oedd  wedi  gwneyd  cymaint  erddo  O  ganlyniad,  daeth  at 
Cane,  a  benthydodd  had  reis  ganddo.  Hauodd  a  gofalodd  am  yr 
had  yn  fanwl,  ac  hyderai  y  tyfai  ac  yr  addfedai  yn  fuan.  Tyfodd 
ac  addfedodd  y  reis  yn  fuan  fel  y  gobeithlai,  ac  edrychád  yn 
ddyddiol  am  ymddangosiad  yr  adar  to ;  ac  er  ei  ddychryn,  efe  a 
wetodd  un  diwrnod  haid  ohonynt  yn  disgyn  ar  y  maes  reis,  ac  yn 
dechreu  eu  bwyta. 


CYMRU'R    PLANT.  41 

Yr  oedd  Cho  wrth  ei  fodd,  a  gyrrodd  yr  adar  ymaìth,  ac  a'u 
herlidiodd  gan  belled  a'r  maes  yr  oedd  ef  wedi  gweled  Cane  yn 
gwneyd  â  hwy  cyn  hynny  Gorweddodd  yno,  a  phenderfynodd 
gael  cynt-hûi,  tel  yr  oedd  ei  frawd  wedi  gwneyd,  ond  po  fwyaf  y 
ceisiai  efe  gysgu,  pellaf  yn  y  byd  yr  oedd  cwsg  yn  cadw  oddiwrtho. 

Yn  fiian,  daeth  bagad  o  blant  i'r  lle,  dan  brancio  a  **  neidio  yn 
nwyd-wyilt/'  a  chauodd  yntau  ei  lygaid,  gan  gymeryd  arno  ei  tod 
yn  cysgu,  ond  gwyliai  drwy  yr  holí  amser  pa  beth  a  wnelai  y  plant. 
Eisteddasant  yn  gylch  fel  o'r  blaen,  a  daeth  yr  hogyn  mwyaí  yn 
agos  at  ben  Cho,  a  chododd  y  garreg.  rhoes  eî  law  i  gymeryd  yr 
ordd,  ond  nid  oedd  yr  ordd  yno.  D/wedodd  un  o'r  plant,  —'' Dichon 
fod  y  flermwr  diog  hwnnw  wedi  cymeryd  yr  ordd," 

Felly,  gafaelodd  yr  hogyn  mwyaf  yn  nhrwyn  Cho>  yr  hwn  oedd 
yn  Ued  hir,  a  phinsiodd  o  yn  bur  dda,  a  gwnaed  yr  un  peth  gan  bob 
un  o'r  plant,  a  daeth  y  trwyn  ei  hun  yn  hwy  ac  yn  hwy,  a  chyrhaeddai 
hyd  ei  én,  yna  lawr  ei  tron,  ac  i  lawr  hyd  ei  liniau,  ac  hyd  yn  oed  at 
ei  draed  1  Protestiai  Cho  ei  fod  yn  ddieuog,  ond  ni  choeliai  y  plant 
mo  hono,  eithr  hwy  a  barhaent  i  binsio  a  thynnu  yn  ei  drwyn,  a 
dyrnent  ef  hyd  fodd  eu  calonnau,  yna  dawnsient  o'i  amgylch,  dan 
waeddi  a  chwerthin,  a  gwneyd  gwawd  o  hono  tra  y  buont  yn  y  maes. 

Gadawsant  Cho  yno  wrtho  ei  hun,  yn  ddigalon  a  digUawn. 
Daliodd  ei  drwyn  i  fyny  á'i  ddwylaw,  a  cherddodd  yn  araf  i  dŷ  ei 
frawd,  lle  y  dywedodd  ef  yr  holl  heiynt  a  ddigwyddasai  iddo,  o'r 
diwrnod  yr  oedd  o  wedi  gweithredu  mor  anfrawdol  hefo'i  frawd  pan 
yr  aeth  ato  i  fenthyca  had  reis  ac  wyau  pryfaid  sidan.  Crefodd  yn 
ostyngedig  ar  ei  frawd  faddeu  iddo ;  ac,  os  oedd  yn  ddichynadwy, 
wneyd  ei  drwyn  yn  debyg  i'r  hyn  oedd  cyn  i'r  plant  ei  dynnu. 

Tosturiai  Cane  galon  feddal  wrtho,  a  dywedodd, — ^*  Yr  wyt  ti 
wedi  bod  yn  anonest  ac  isel,  hunanol  a  chenfìgenilyd,  a  dyna  y 
rheswm  dy  fod  yn  cael  dy  boeni  Os  addewi  weithredu'n  well 
yn  y  dyfodol,  mi  wnaf  fy  ngoreu  glas  i  ti." 

Cymerodd  Cane  yr  ordd,  a  rhwbiodd  drwyn  Cho  gyda  hi  yn  dyner, 
daeth  y  trwyn  yn  raddol  yn  fyrrach,  fyrrach,  nes  o'r  diwedd  y  daeth 
yr  un  fath  a'r  trwyn  cynt-  O  hynny  allan,  os  digwyddai  Cho 
dueddu  at  fod  yn  gybyddlyd  ac  anonest,  fel  y  gwnai  'nawr  ac 
eilwaith,  fe  ddechreuai  ei  drwyn  deimlo  a  llosgi,  nes  ei  yrru  i 
feddwl  a  theimlo  y  byddai  ei  drwyn  yn  tyfu.  A  chan  y  dychrynnai 
wrth  feddwl  am  drwyn  at  ei  draed,  buan  y  troai  i  fod  o  ymddygiad 
da. 


CYMRU'R    PLANT.  43 


HANISS    F    DDASAR. 

III.   HASNAU. 

yMAE'R  ddaear  yn  haenau,~haen  ar  haen  wedi  eu  gosod 
yn  brydferth  ar  eu  gilydd  gan  alluoedd  diflìno,  sydd  yn 
ífurfío  ac  yn  newid  wyneb  y  byd  ers  miloedd  ar  filoedd  o 
flynyddoedd  o  amser. 
Ddoe  yr  oeddwn  yn  edrych  ar  fagwyr  o  ddaear,  oedd  wedi  ei 
thorri  wrth  gefn  ty,  er  mwyn  cael  Ue  rhydd  i'r  awyr  iach  fynd  at 
wal  gefn  y  ty.  Gẅelwn  haenau  yn  drefnus  ar  eu  gilydd.  Yn  uchaf 
yr  oedd  daear  lawn  o  wreiddiau,  bron  oU  wedi  ei  ffurfio  o  wreiddiau 
a  dail  pydredig.  Yn  is  i  lawr  yr  oedd  haen  o  ddaear  ffoch. 
"  Fedr  gwreiddiau  gael  dim  maeth  o'r  haen  yma,  os  dont  mor  isel  i 
lawr/'  ebe'r  cloddiwr.  Yn  is  i  lawr  wedyn  yr  oedd  clai  gwynlas, 
a  chydiai  pig  y  caib  yn  dynn  ^rnddo  wedi  ei  fwrw  iddo,  gan  wydned 
oedd  y  clai  Yn  is  na  hyn  yr  oedd  craig  las,  craig  feddal  oedd  hi» 
ond  eto  craig.     Nid  oedd  dim  is  na  hon  yn  y  golwg. 

Wrth  durio  i  chwiUo  am  lo  yn  sîr  Fynwy  aeth  y  cloddwyr  trwy 
haenau  fel  hyn, — 

Tywodfaen  goch  newjdd 21  troedfedd. 

CÍai  gwynlas \ 

Tywodfaen  wen  galed,  ag  olion  pUnhigion  ynddi,  ^^  troedfedd. 
Briwgreigiaa  coch  tywyll     -        -         -        -        -  í  ^ 

Briwgreigiau  llwydion  -        -         -        -        -  J 

Glü Ttroedfedd. 

Weithiau,  Ue  mae  afon  wedi  torri  nant  ddofn,  neu  Ile  mae'r 
ffordd  haeam  wedi  gwneyd  toiiad,  gallwch  weled  yr  haenau  yn 
amlwg,  heb  orfod  mynd  i'r  drafferth  i  gloddio  dim. 

Erbyn  hyn,  y  mae  daearegwyr  wedi  darganfod  beth  yw  trefn  yr 
haenau  ym  mhUsg  y  ddaear.  O'r  pridd  tyfiannol  ar  y  wyneb,  i 
lawr  i'r  clai,  oddiyno  i'r  glo,  oddiyno  i'r  Uech,  ac  oddiyno  i'r 
wenithtaen,  gaUant  ddweyd  beth  sydd  i'w  ddisgwyl  wrth  gloddio  i 
lawr. 

"  Pa  fodd  y  daethant  o  hyd  i'r  wybodaeth  hon  ?  A  gloddiasant 
dwU  yn  rhywle  i  lawr  i  ganol  y  ddaear  ?  '*  Naddo.  Cawsant  eu 
gwybodaeth,  bron  i  gyd,  drwy  syllu  ar  wyneb  y  ddaear. 

Nid  yw'r  haenau  yn  hoUol  reolaidd  ymhob  man.  Weithiau  y 
mae  cynnwrf  yng  nghanol  y  ddaear  wedi  gwthio  y  creigiau  isaf, — 


44 


CYMRU'R  PLANT. 


BHAI     O     ANIFEILIAID     T     PBDWUTDD     OmrOD. 


PJ2IF   HAJ^NAU'R    DDAEAR, 


Hanesiol 

Uaearn 

Pres 

Arf au  Cerrig 

Gaboledig, 


Diweâdar 


ArfanCerrig 
(iei 
Y  Rhew  mawr 


oawr       ;  ««*wo^«»* 


Y 

Pedwbbtdd 

Cyphod. 


Creii-'iaii  Norfo]k 
Craiíf  Goch 


joi- 


wawr 


Clai  Llnndain,  ftc.    Cyn-wawr 
Tywodfaen  Werdd  î  ^^^ 


} 


Y 
Tbydtdd 
Cttnod. 


Craií<r  Portland 
í'lai  Rhydychen 
Wyfaen  Uchaí 

„         Isif 
Lias 


i 


Wyfaen 


Yb  Ail 
Gtfnod. 


Marl  Goch  \ 

Tywodfaen  Gtooh    f       Goch 

Newydd  (    Newydd 
Creigìaa  Perm        / 


Glo 

Grut 

CarreiBr  Galch 

OHrreir  Goch 


l'Garbon 


OHrreir  Goch  \   ■n,^»,-^* 

Tywodíae„0^hJ(^^t) 

Creiíri»ui  Lndlw 
Calch  Wenlock        ,  aii«-s» 
CreiírÌHu'r  Bala       ì  8^«"» 
Creigiau  Llandeilo 


CreigiauHarlech,   |c^^^^^ 


Y 

Otfnod 
Ctntap. 


'Vfaen 
''siau 


\ 


Oerrig 
Tän 


} 


Hen 

Gtfnod. 


Historíc 
Iron 
Bronae 
Neolithic 


PalaBolithic 
Glacial 


>Recent         J 
|pielstoo«n«    ! 


Norwich  Cracr 
RedCraiT 

London  Clay,  ftc. 

Ghalk 
Greensand 

Kimerídire  Clay 
Oxford  CJa^ 
Upper  Oohte 
Lower  Oolite 
Lias 

RedMarl 
New  Red  Sand- 

stone 
Permian 

Ooal 

MUlstone  Grit 
Limestone 


I  Pliocene 
OliRocene 


|- Cretaceons 


Oolitic 


( 


Red  Comstone        ) 
Old  Hed  Sand-        \  Deyonian 
stone) 


Uil 


Ludlow  Rock8 
Wenlocfc  Lime- 

stone  >Silarian 
BalaRockfl  \ 

Llandeiio  Fiags      ; 

Harlech  Rock8,^^  ( cambrian 


Granite,  &c. 
Trappean  Rocks 


> 

\ 


-NewRed 


ÌCarbon- 
iferous 


i Igneous 
S         Rocks 


QDATBRirA£T 
PaiRIOD. 


(     Tbbtiabt 
Pbbiod. 


Sboondabt 
Pbbiod. 


Prtmary 
Pebioì). 


Arohaean 
Pbbiod. 


CYMRU'R    PLANT.  45 

y  creigiau  tân, — i  fyny  drwy'r  haenau  ereiU,  a'u  gosod  yn 
fynyddoedd  celyd  cedym.  Dro  arall  y  mae  gwlaw  a  rhew  oesoedd 
wedi  cludo  rhai  o'r  haenau  ymaith  yn  Ilwyr,  gan  adael  yr  haenau 
isaf  celyd  yn  y  golwg.  Bu  haenau  o  galch  a  glo,  hwyrach,  mewn 
ardaloedd  lle  mae'r  garreg  las  yn  ymyl  wyneb  y  ddaear  yn  awr. 
ond  golchwyd  hwy  ymaith  i  gyd  gan  fiírydiau  diwyd,  ac  y  maent 
yn  awr  ar  waelod  y  môr. 

Felly  y  mae  bron  bob  haen  i'w  gweled  ar  y  wyneb  yn  rhywle. 
Ac  wrth  gymharu  a  chwilio,  y  mae'r  daearegwyr  wedi  dangos  beth 
yw  trefn  haenau'r  ddaear.  Nid  yw  pob  haen  ymhob  man,  mae'n 
wir,  mae  ambell  blyg  yngholl  bron  ymhobman.  Ond,  os  byddant 
yno,  gwyddom  beth  yw  eu  trefn.  Felly  nid  aifií  neb  i  chwilio  am  lo 
odditan  y  llechau,  nac  am  glai  o  dan  y  dywodfaen  goch. 

Yr  wyt  yn  rhoddi,  ar  y  ddalen  arall,  restr  o  brif  gyfnodau  ac 
is  gytnodau  yn  hanes  haenau'r  ddaear.  Yr  wyf  yn  rhoddi'r  enwau 
yn  Gymraeg  ac  yn  Saesneg.  Nid  wyf  yn  disgwyl  i  chwi  ddeal!  ua 
chofío  y  daflen  yn  awr ;  ond  toc,  wedi  i  mi  ddweyd  tebyg  i  beth 
oedd  pob  cyf nod.  a  rhol  darluniau  o'i  fywyd  i  chwi,  daw  yr  enwau 
sychion  yn  ddyddorol  iawn. 

Yn  y  cyfnodau  uchaf  yn  unig  yr  oedd  dyn  yn  byw.  Y  mae'r 
anifeiliaid  a  elwir  mamogion, — ^rhai  yn  rhoi  llaeth  eu  bron  i'w  rhai 
bachy — ^yn  mynd  yn  is  i  lawr ;  ond  ni  cheir  hwy  yn  y  Cyfnod  Cyntaf. 
Ceir  pysgod  yn  y  Cyfnod  Cyntaf,  ond  nid  yn  is  i  lawr  na  phen  yr 
Isgyfnod  Siluriaidd.  Y  mae  i  bob  cyfnod  ei  tywyd  ei  hun, — ei 
anifeiliaid,  ei  lysiau,  ei  goed.  A  difyr  iawn  yw  gwylió  pryd,  yn 
hanes  y  ddaear,  y  gwelwn  am  y  tro  cyntaf  bysgodyn  yn  nofío, 
gloyn  byw  yn  ehedeg,  aderyn  ar  ei  aden,  y  march  yn  carlamu,  yr 
âb  yn  y  coed,  a  dyn  yn  rheoli. 

Bu  anifeiliaid  cawraidd  ar  y  ddaear,  mae  eu  hesgyrn  eto  i'w 
gweled,  ac  adar  anferthol.  Bu  anghenfílod  aruthrol,  bron  gymaint 
a  llongau'r  oes  hon,  yn  nofío'r  moroedd.  Bu  afonydd  o  rew  dros 
Gymru,  mae  eu  rhigolau  ar  y  creigiau  eto,  a  hwy  sydd  wedi  gosod 
y  cerrig  mawr  sy'n  britho  ein  Uechweddau.  Bu  palmwydd  yn  tyfu 
yn  Neheudir  Cymru,  a  llysiau  mwy  ardderohog  nag  sydd  yn  y 
Trofanau  yn  awr,  a  gwelir  llun  ambell  ddalen  ar  y  glo.  le,  pan 
ífurfíwyd  ein  cerrig  dẃr  caletaf,  yr  oedd  ymlusgiaid  ar  y  ddaear. 
Ceir  y  tri  lobiad  yn  y  cerrig  Siluriaidd  isaf,  a  cheir  yr  anelid  troiog 
yn  y  creigiau  Cambriaidd  caled. 

Yr  wyf  am  geisio  esbonio,  wrth  fynd  ymlaen,  (i)  pam  y  mae 
golygfeydd  Cymru  mor  ardderchog,  (2)  pam  mai  Cymru  sydd  a'r 
ddaear  fwyaf  cyfoethog  o  fwnau  bron  yn  y  byd,  (3)  pam  y  mae  llun 
dail  ar  y  glo  a  chregin  ar  bennau  ein  mynyddoedd. 


46 


CYMRÜ'H     PLANT. 


Y^  Gwanwyn. 


T.  MoROANs,  Llawr  7  Glyn. 
DOH  EC^. 
mf 

d   :-    :r 
d  :-    :d 

Croes  -  aw 

n   :-    :f 


JÒHN  J.'  Thomas,  Carmel,  R.8.0. 


n    : 
d    : 

Ti 

s    : 
s 


I 


( 


( 


d    :-   :d 


• 


:r 
:t, 

sy'n 

:8 

:f 


cryf. 

d    :-  :r 

d   :-  :d 

Hardd  wyt 

n    :-  :f 

a    :-  :d 


f    :- 
d 


• 


Ar 

f   :- 
1.  :- 


:1 
:d 

:f 
:f. 


•  ^ 


n 
d   :- 

Yn 

8    :- 

d    :- 


•  _     •_     M     •_     •_ 

■  •  I  il         •  • 


re  :-   :n 
d   :-   :d 

wan  -  wyn 

fe  :-   :s 
d   :-   :d 


8   : 
d  : 

Uon 

s   : 

n   : 


-  :-   I-   :- 

-  :-   I-   :- 


I-   : 
I-   : 


:f 
:t, 

ni 

:8 


dôl 


-   :r 


n 
d 

ti 
8 

d 


I •  . 


If 

|r 

II 


•  _        • 


-   :-    |i   :-   :- 


8   :-  :-  I-  :- 

d   :-  :-  |d  :- 

trwch  o 

8    :-  ;ta  |1  :-   :- 

n,  :-  :-  |f,  :-   :- 


:n 

n   :-   : 

:r 

d  :-   : 

:Be 

gwan    - 

1   :-  : 

:t, 

1,  :-   : 

11 


•  _ 


wjn 

Id'  : 


-   II.  :-   :- 


s 

n 

-feir 

ta 


•_ 


if 

|r 

ion, 

11 


• •  _ 


de  :-   :-   |r   :-   :- 


n 


d   :- 


8   :- 
d   :- 


s    : 

n   : 

mag 

8   : 
d   : 


:r 
:d 

a 

:fe 
:1. 


:1 
:re 

u'r 


r   : 
d 


• •. 

•      • 


bryn, 

8    :-   :- 


I-  : 
jt,  : 

|f   : 


-  :fe 

-  :d 


s 

n   : 

blod 

8   : 
d 


• •_ 


_   • 


|n 
|d 

aa 

|s 
|d 


t   : 
f   : 

daw 

r'  : 

r 


• 


:1 

1   : 

:f 

n   : 

:^d' 

fron 

d'  : 

:r 

n   : 

_  •  _ 


8»_       ■ l_       •_       •_ 
.    •         •         I         ■         • 


;-   :ta. 


d   :-   :-   I-  :-   :- 


-     fraith, 

-  :-   |t   :-   :- 

-  :-    |n   :-   :r 


CYMRU'R     PLANT. 


47 


II 

h 

Et 
II 

|d 


O  1 

:8e 


•  V| 


|n    :-   :r 
|d    :-   :d 

Pan       fydd 

|s    :-   :f 
id    :-   :d 


|n    :- 
Id:- 

Swyn 

|s    :- 


:1 
:d 

a 

:1 


Ì8    :-   :f 


' _   •-_ 


r._ ._ 

1     •_    ._ 


gwawr 

1    :-   :- 
d  :-   :- 


s   : 
de  : 

hoii 

ta  : 

n   : 


—   •  _ 


_   • — 


y 
s 


•  ^ 


:1 
:n 

u 
:d' 

:li 


•  _       • 


•  _       • 


d   :-   :- 


s 


yn 
t    : 

r    : 


ara/. 

:f 


_    •  _   • 


_    •_    •f 


em 

:1 


_   •_   .f 


re 
d 

bor 

fe  : 
d   :- 


.  _ 


• 


n   :- 
d   :- 

lad 


gw 
8 

S 


• 


• 

* 


:fe 
:r 

ei 

:1 
:r 


:n 
:d 

e'n 

:s 
:d 


:f 


phryd, 
t    :- 


s. 


I-   : 

is   : 
It,  : 


_    • 


_   •  _ 


s 
n 

tor 

ta  : 

de  : 


•_ 


• •_ 


|f  :- 
Ir   :- 

ri. 

íl   :- 
Ir   :- 


• 


• 


:r 
:t, 

1 

:f 

:s, 


d 

d    : 

gyd. 
n    :■ 

d    : 


_    • . 


:-    I- 


• •. 

•  • 


•  _ 


Yn  y  gwauwyn  daw  y  weunol 

Dros  y  môr  o'r  gwledydd  pell, 
Hoff  gan  hon  yw  dod  i  G}  mru 

Ac  i  ddweyd  newyddion  gwell ; 
A  daw'r  gog  ar  frig  y  goeden 

I  adseinio  cymau'r  gíyn, 
Cana  hen  alawon  melus, 

Fel  gwnaeth  lawer  gwaith  cyn  hyn. 


BRIAI,I,J^N     GYNTA  'R      TYMOR^ 


BEIALLBN  gynta*r  tymor 
A  gwyd  eí  phen  yn  llon, 
Mor  Biriol  mae  yn  edrych, 
Mae  gwers  i  ni  yn  hon  ; 
Pa  hyd  y  byddi'n  siriol, 

A  serch  yn  llond  dy  wên  ? 
Ond  O,  mae  dydd  yn  dyíod 
Pan  yr  ai  dithau'n  hen. 

Llanffiitho. 


Fe  welais  dy  óhwîorydd, 

Fel  tithau,  'n  hardd  eu  gwedd, 
Fan  yma  f^ynt  yn  gwenu 

Fel  pe  mewn  giirlad  o  hedd ';     ^ 
Daeth  diwrtiod  stormús  arnÿnt, 

A  marw  wnaethaot  hwy, — 
Ond  0,  ai  marw  wnaethant 

I  beidio  codi  mwy  P 

Aebonwt. 


CYMRUR    PLANT. 


DAI    'S      GWA8    BACH. 


U,  pan  oedd  Daì  yn  eîstedd  wrth  dftn  y 
gegln  un  noson,  i'w  feistr  ddyfod  ato,  gan 
ddweyd  wrtho  y  byddai  raid  iddo  fyned 
dranoeth  i  aredig  ì  Barcy  Fron.  'Roedd 
Dai  wedi  bod  yn  cerdded  rhwng  dan  gon 
yr  aradr  o'r  blaen,  ond  yr  oedd  brei^iati 
cryfion  John  y  gwas  yn  ei  gynorthwyo  y 
piýd  hynny. 

Tòrrodd  y  wawr  dranoetb  fel  arfer,  ac 
yr  oedd  Dai  yn  liygad  dyst  o  bynny. 
Cawn  Dtù  yn  llámu  o  dwmpath  i  dwmpaui 
gan  gymúnt  llawenydd  ei  galon.  GwnaeUi 
i  Cario  a'r  gfwartheg  a  cbreaduriaid  mftn  y 
buarth  ddeall  i  gyd  fod  y  bore  bwnaw'n 
twysig. 

Wedi  boreuiwyd  gwelid  Dai  yn  cyfeirio  ei  gamrau  i'r  ystabl,  gan 
gymeryd  oddiyno  ddau  gefîÿ),  Siaci  a  Prínce.  'Roedd  yr  hen 
Blaek  wedi  graddîo  yn  uchel  mewn  cÿsgeîdíaeth,  ac  yr  cedd  Prince 
yn  ei  ddilyn  ers  biynyddau,  ac  yn  edmygwr  mawr  o  hona 

Wedi  cyrraedd  Parc  y  Fron,  rhoddwyd  y  ceffylau  yn  eu  Ueoedd 
priodoi,  yn  ogystal  a'r  aradr,  a  Dai  Ì  lywodraethu'r  oll.  Cyn  i'r 
orymdaith  gychwyn,  daeth  John  y  gwas  t  edrych  dros  y  pethau. 
Pasiodd  Dai  ac  yntau  fod  popeth  yn  îawn.  Dyma'r  Jee  up  yn 
disgyn  ar  glustiau'r  ceflyl  du.  Yntau,  wedi  rhagymadroddì  tipyn, 
ddechreuodd  dynnu,  tra  Dai  o'r  tu  ol  fel  pe  byddai  yn  ceisio  llanw'r 
gwagle  sydd  rhwng  y  dwyraîn  a'r  gorllewîn.  Dacw'r  aradr  yn 
Cffeirio  ei  thrwyn  tuag  i  lawr.  Bu  bron  m^med  o  olwg  Dai ;  ond 
wedì  iddo  wasgu  yn  drwro  ar  y  ddau  gom,  ymsaethodd  i'r  ian  í'r 
wyneb,  nes  gortod  i  D^  waeddi,  "  Wôô." 

"Rhaid  fod  rhywbeth  ailan  o  le  ar  yr  aradr,"  meddai  Dai 
wrtho  ei  hun,  ac  edrychodd  drosti  yn  fanwi.  Wedi  deall  fod 
popeth  yn  iawn,  dyma  nhw  yn  ail  gychwyn.  'Roedd  D^  wedi 
pendertjniu  dal  ft'i  hoil  egni  fei  ag  I  rwystro'r  aradr  fyned  ormod  i 
lawr  nac  ormod  í'r  lan,  Ond  'roedd  honno  yn  anodd  ei  dai  yn  el 
lle,  ac  yn  gwthio  ei  hun  o'r  naìll  ochr  i'r  llall. 

"Rhyfedd  fath  beth,"  meddai  Dm,adwrdiai  y  ceffylau  ynarw. 
Ond  yng  nf^wyneb  pob  rhwystr,  daliodd  ati  nes  gorcblygu. 
Ac  yn  hwyr  y  dydd  'roedd  Dai  yn  chwibanu  buddugoliaetb  nes 
^  creigiau'r  fro  yn  adseinio. 

'òo,  Penfro.  S.  Pibkiks. 


CYHRU'R    PLANT 


BMYNNàU     ANWYL. 


I.    RHA&YHADRODD. 


EMYNNAU  C)nnni  yw  gogonîant  eì  Umyddiaeth.  Y  mae  mwy 
o  le  i'r  emyn  ym  mywyd  Cymni  nag  i'r  gerdd,  na'r  arwr- 
rerdd,  na'r  gin  serch,  na'r  cfawareug;ân,  na'r  watwarg;erdd.  Dengys 
líyn  mai  crefydd  Cymru  sydd  wedt  gwneyd  mwyaf  í  (aethu  bywyd 
Cymru.    Y  mae  i  ni  wlad  dlysaf  y  t^d,  ond  nid  ei  pbrydferthwcti 


So 


CYMRU'R   PLANT. 


hi  a'n  ^  deSrodd ;  y  mae  ein  cenedl  yn  Ilawn  ynni  ac  athrylitb 
amrywiol,  ond  nid  wrth  wylio  ein  gilydd  y  dysgwyd  ni  i  feddwl. 
Wrth  syllu  i'r  byd  tragwyddol,  ac  wrth  geisio  gweled  Duw,  y 
daethom  ni  y  peth  ydym. 

II.   EMYN    T   PREN    HARDO. 

Y  mae  gwlad  Ann  Grîffiths,  sef  y  Ilethirau  y  tu  yma  i  ddyffiryn 
Hafren  yn  sir  Drefaldwyn,  yn  hynod  am  harddwch  ei  choed. 
Nid  bedw  cain  mynyddoedd  Cymru,  na  helyg  wylofus  gwastadeddau 
Lloegr,  welais  i  yno.  Y  peth  welais  yno  oedd  derw  henafol,  ynn 
talgryfìoD,  masarn  tywysogaidd.  Feallai  ein  bod  yn  talu  rhy 
ychydig  o  sylw  i  brydferthwch  mawreddog  coed, — mae'r  dderwen 
yn  frenhines  yr  haf ;  mae'r  fedwen  mor  hardd  hat  a  gaeaf,  dengys 
un  dlysni  ei  dail  a'r  Ilall  dlysni  ei  changhennau ;  y  mae  gwyrdd  y 
larch  yn  brif  ogoniant  y  gwanwyn. 

Yng  ngwlad  Ann  Grîffiths,  ca'r  coed  ddigon  o  haul,  a  chant 
ddaear  ddofn  ger  afonydd.  Ac  y  maent  yn  harddwch  y  firo.  A 
dyma  emyn,  a'i  fiwsig  fel  dylifíad  afon  ardderchog,  yn  ddarlun  o'r 
pren  hardd, — 

*'  Gwna  fi  fel  pren  planedig,  0  fy  Nuw, 
Yn  ir  ar  lan  afouydd  dyfroedd  byw, 
Yn  gwreiddio  ar  led,  a'i  ddail  heb  wy wo  mwy, 
Yn  ŵwytho  dan  gawodydd  dwyfol  glwy." 


«•^ 


WRTB.      F      FFYNNON. 


WRTH  y  fiEynnon  fechan  loew, 
Ar  y  bryn  yng  Nghymru  fad, 
Mewn  unigrwydd  yn  myfyrio, 

Treuliais  oriau  llawn  mwynhad ; 
Gwelaf  brydferth  ddarlan  purdeb, 

A  sirioldeb  yn  ei  gwedd, 
Clywaf  ei  byw  ffrydiau*n  sieial 
Fel  rhyw  fwyn  genhadon  hedd. 


Wrth  y  ffynnon  fechan  loew, 

Ar  y  bryn,  o  dwrf  y  byd, 
Lle  mae  natur  a'í  thlysineb 

Yn  gwir  ysbrydoli*m  mryd  ; 
Tra  y  meddwl  chwai  yn  crwydro 

Eang  faes  y  bywyd  gwyn, 
Teimlais  awydd  by w  a  marw 

Wrth  y  ffyn'non  ar  y  bryn. 


■», 


Wrth  y  flfynnon  fechan  loew, 

Ar  y  bryn^  yn  ymyl  nef , 
Gwelaf  firydiau  pur  yn  treiglo 

Fél  o  dan  ei  orsedd  Ef ; 
Brysio  wnant  i  ddisychedu, 

Ac  i  olchi*r  du  yn  wyn, 
Felly  hefyd  ffrydieu  bywiol 

Ffynnon  hedd  Calfaria  fryn. 
Blaen  y  Cwm^  LlanelUyd. 


GWYNEDD  FyCHAN. 


CYMRU'R    PLANT.  5» 

AIL     FORDAITH     CAPTÿN     COOK. 

Y%  II     LLWTBR    ARALL. 

K  oedd  yr  hin  yr  adeg  honno  yn  eithafol  o  oer,  yr  hyn  ar 
unwaith  a  achosodd  i'r  hoU  forwyr  gwyno.  Gorchymyn- 
nodd  y  Capten  i  lewys  eu  siacedi  gael  eu  hirhau  â  brethyn 
cynnes ;  ac  hefyd  i  bob  un  gael  penwisg  o'r  un  defnydd, 
yr  hyn  a  barodd  iddynt  deimlo  yn  dra  chysurus,  a  chymwys  i'w 
gorudbwylion.  Y  pryd  hwnnw  oedd  y  waith  gyntaf,  ar  y  fordaith 
hon,  y  canfyddwyd  arwyddion  o'r  scuruy  ar  rai  o'r  morwyr;  a 
rhoddwyd  gwraidd  Uysiau  iddynt  i'w  cymeryd  bob  dydd,  jrn  ol 
cyfarwyddyd  meddyg.  Ar  y  ^gain,  wedi  i'r  Capten  hwylio  i  fan 
neiUtuol,  gfáàg  ochr  y  maes  gwydrol,  eangfawr,  cafodd  sicrwydd 
nad  oedd  y  dyb  fod  tir  yn  gorwedd  y  tucefn  i'r  ia  end  gwag 
ddychymyg.  Hefyd,  daeth  yn  dra  sicr  yn  ei  feddwl  nad  oedd  yr  un 
írhwystr  o  bw^rs  iddo  hwylio  mor  beU  i'r  gorllewin  a  nawn  Uneli 
Penrh^rn  Enwaediad.  Pan  oedd  ef  ar  gychwyn  yn  ol  y  cynllun 
fawnnw,  sef  ar  y  3  lain,  cododd  awel  gref  o  wynt,  yr  hon  a  gynhyrfodd 
y  tonnau  i'r  tath  wylltineb,  nes  gwneyd  sefyllta  y  llongau  ynghanol 
yr  ia  yn  arswydus  o  beryglus.  Ac  wrth  iddynt  edrych  i  gyfeiriad 
y  gogledd,  a  methu  cantod  pen  draw  i'r  ynysoedd  aflonydd,  gwelent 
fod  y  perygl  yn  mwyhau ;  ac  hefyd  yr  oeddent  yn  cael  eu  cylchynu 
gan  Uaws  dirifedi  o  ddarnau  rhyddion  o'r  ia.  Fell/,  nid  oedd 
amser  i  betruso  dim,  ymlusgasant  i  gyfeiriad  y  deheu ;  felly,  buont 
mor  Uwyddiannus  a  chael  eu  hunain  yn  rhydd  o  draÚerthion  byd 
yr  ia,  ond  nid  cyn  i'r  Uongau  gael  ergydion  trymion  ac  enbyd  gan  y 
darnau  ia  rhyddion  a  thrymion  oedd  yn  cael  eu  hyrddio  ar  eu  traws 
gan  y  crÿch-donnau  aílywodraethus. 

Ar  ddýdd  Gwener,  y  dydd  cyntaf  o  lonawr,  1773,  gostyngodd  y 
gwynt.  Ar  brynh^wn  y  dydd  canlynol,  cafodd  ein  gwladwyr  y 
dedwyddwch  o  weled  y  Ueuad,  yr '  hon  nas  gwelsent  ond  unwaith 
wedi  gadael  Penrhyn  Gobaith  Da.  Wrth  hyn,  gellir  barnu  yn 
weddol  gywir  pa  fath  dywydd  a  gawsant  oddiar  hynny.  Cymerodd 
y  Capten  fantais  ar  y  cyíleusdra  hwnnw  i  wneyd  rhyw  archwiHadau 
seryddol,  drwy  gymorth  yr  haul  a'r  Uoer. 

Yr  oeddent,  ar  y  pryd  hwnnw,  agos  ar  y  nawn-Unell  y  saif 
Penrhyn  Enwaediad  arni,  a  285  o  fìUtiroedd  i'r  deheu  o'r  Uedred  y 
gorwedd  y  Ue  hwnnw  arnò.  B  jrnaî  y  Capten,  oherwydd  gloewder 
dwfr  y  môr  yn  y  fan  hon,  y  geUid  darganfod  tir  yn  y  pellder  o  42  o 
fiUtiroedd.  Casglodd  mai  nid  tir  a  welodd  y  mordeithiwr  Capten 
Bouvet  yn  y  cyfeiriad  hwnnw,  ond  mynyddau  o  iai  yn  cael  eu 
cylchynu  gan  ddarnau  rhyddion  o  ia. 


52  CYMRU'R  PLANT. 

Ynghanol  y  rhwystrau  a  gafodd  Capten  Cook  rhwng  yr  ynys- 
oedd  ia,  y  rhai  oedd  yn  dibaid  ganlyn  eu  gllydd,  cafodd  un  fantais 
oddiwrúiynt,  sef  cael  cyflenwad  o  ddwfr  croew.  Er  bod  toddi  yr  ia, 
ac  ystorio  y  dwfr,  i  raddau  yn  waith  blin ;  er  hynny,  yr  oedd  y 
cynllun  yn  rhagorol,  o  dan  yr  amgylchiad  ar  y  pryd.  Yr  oedd  y 
dwfr  yn  dryloew  a  hollol  buir. 

Yr  oedd  i'w  gweled  ar  yr  ynysoedd  ia  amryw  fathau  o  adar. 
Bernid  oherwydd  hynny  bod  tir  gerllaw;  ond  mae  cynifer  o 
archwiliadau  manwl  wedi  eu  gwneyd  gan  lawer  yn  y  pellderau 
hynny,  fel  nad  yw  ymweliadau  yr  adar  â'r  ynysoedd  crybwylledig, 
fel  prawf  o  agosrwydd  tir,  yn  profí  dim  yn  uwch  na  dychymyg. 

Erbyn  y  i^eg  o  lonawr,  yr  oedd  eln  morwyr  wedl  cyrraedd 
lledred  67  gradd  a  15  munud  i'r  deheu;  ac  nls  gallasent  fyned 
ymhellach,  oherwydd  yr  oedd  yr  ia  yn  cyrraedd  o'r  dwyrain  I 
orllewin-deheu-orllewln,  heb  yr  arwydd  Uelaìf  am  agorlad.  Tyblodd 
y  Capten  mai  nid  doeth  cynnyg  parhau  yr  archwiliad  yn  hwy,  yn 
enwedig  am  fod  y  rhan  fwyaf  o'r  haf  wedi  myned  helblo,  ac  nad 
oedd  gobaith  y  gallent  gylchynu  yr  ia  i'r  tu  deheuol  iddo  am 
dymor  hir. 

Penderfynodd  gychwyn  ar  unwaìth  i  chwillo  i'r  cyfelrlad  yr  oedd 
y  Ffrancod  wedi  darganfod  tlr.  Trefnodd  fod  y  ddwy  long  i  fod 
bedalr  milltir  oddlwrth  eu  gilydd;  er  mantals  i  olrhaln  unrhyw  beth 
á  allai  fod  yn  gorwedd  ar  eu  ífordd.  Ar  y  cyntaf  o  Chwefrol,  yr 
oeddynt  yn  lledred  48  gradd,  80  munud  l'r  deheu,  ac  yn  hydred  58 
gradd,  7  munud  l'r  dwyrain,  agos  ar  nawn-linell  ynys  Mauritius. 
Hwn  yw  y  man  y  dywedir  y  darganfyddwyd  tlr  gan  y  Ffirancod. 
Gan  nad  oedd  yno  yr  un  arwydd  am  dir,  dallodd  y  Capten  el  flordd 
ymlaen  i  gyfeiriad  y  dwyrain.  Capten  Furneaux,  ar  yr  un  dlwrnod, 
a  hysbysodd  y  Capten  Coolc  iddo  weled  darn  mawr  yn  nofío 
gerllaw  o  wymon  y  môr,  ac  o'i  amgylch  lawer  o  adar  yn  hedfan, 
y  rbal  a  elwir  yn  adar  ymsuddo.  Yr  oedd  hyn  yn  brawf  sicr  o 
bresenoldeb  tir.  Pa  un  ai  l'r  dwyrain  neu  i'r  gorllewln  yr  oedd  yn 
gorwedd,  amhosibl  oedd  gwybod.  Felly,  penderfynodd  y  Capten 
hwylio  ymlaen  ar  yr  un  llc^lred,  bedwar  neu  bum  gradd  l'r  gorllewin 
o'r  man  yr  oedd  arno  ar  y  pryd. 

Pan  yn  morio  yn  Ymylon  Pegwn  y  De,  fel  hyn,  talodd  Capten 
Cook  sylw  manwl  l'r  cwmpas.  Gwyddoch  fod  nodwydd  y  cwmpas 
yn  cyfeirio  yn  union  a  diysgog  at  y  pegwn.  Ond,  mor  agos  l'r 
Peg\K  n  a  hyn,  wele'r  cwmpas  yn  ansefydlog.  Beth  o<^d  y  rh^wm  ? 
Beth  sy'n  gwneyd  i  nodwydd  ddur  y  cwmpas  gyfelrio  at  y  Pegwn  ? 
Peth  rhyfeddach  na  hynny  oedd  el  gweled  yn  petruso,  ac  yn  colli  ei 
sefydlogrwydd,  a  hwythau'n  agosach  at  y  Pegwn  nag  erioed  a'r 

^tnas,  Rhondda*  VJillijm  James. 


CYMRU'R     PLANT.  53 


F     ORBUnDTN. 


PE  báwn  yn  gotyn  ì  chwi, — *'  Ym  mha  le  mae  y  Creuddyn  ?  ' — 
mae  yn  debyg  mai  ychydig  fuasai  yn  gwybod  fod  y  fath  le 
mewn  bod.  Hawdd  tuasai  i  rai  farnu  wrth  yr  enw  mai  lle  creadig- 
aeth  dyn  teddyliwn.  Ac  yn  ol  ymddygiad  un  gẃr  parchedig,  pan 
ar  ymweliad  a  rhan  o'r  ardal,  ni  buasent  ymhell  iawn  o'u  Ue.  Un 
prynhawn  Sul,  ar  ol  tê,  daeth  y  gẃr  parchedig  allan  gyda  mi,  ac  tel 
yr  oeddwn  yn  dangos  y  nsuill  le  ar  ol  y  llall  o'r  drws  iddo, 
bloeddiodd,— "  Paradwys,  Paradwys."  Gwelwch,  felly,  mai  Ue 
hardd  iawn  ydyw;  a  phe  bai  yr  afon  sydd  yma  yn  canu,  fel  rhai  o 
afonydd  ereiU  yr  wyf  yn  gwybod  am  danynt,  byddwn  innau  hefyd 
yn  barod  i  waeddi, — <<  Paradwys." 

Er  mai  ychydig  o'r  plant  sydd  yn  gwybod  am  y  Creuddyn,  mae 
yn  ddiameu  fod  y  rhan  fwyaf  ohonynt  yn  gwybod  rhywbeth  am 
LandudnOi  "brenhines  glannau  mòr  Cymru/'  yr  hón  sydd  yn 
gorwedd  ar  ran  o'r  Creuddyn. 

Rhoddir  yr  enw  Creuddyn  ar  y  gorynys  {pemnsula)  sydd  yn 
diweddu  ym  Mhen  y  Gogarth  (Great  Orme's  Head).  Y  dam 
hwnnw  yw  o  sir  Gaernarfon,  sydd  yr  ochr  ogleddol  i  Afon  Gonwy, 
a'r  ochr  ddeheuol  i'r  Afon  Ganol,—  hen  wely  Afon  Gonwy,  meddai 
rhai.  Y  mae'n  amlwg  fod  yr  Afon  Gonwy  wedi  newid  ei  gwely  ar 
ol  penderfynu  fod  y  Creuddyn  yn  perthyn  i  wlad  Eryri,  ac  nid  i 
wlad  Hiraethog. 

Erbyn  hyn,  yr  wyf  yn  sicr  eich  bod  i  gyd  yn  gwybod  yn  lle  mae'r 
Creuddyn.  Os  nad  yidych  yn  sicr,  cymerwch  eich  map  o  Gymru,  a 
thynnwch  Unell  o  Gonwy  i  Golwyn,  ac  yna  i  Landudno,  ac  wedi 
hynny  i  Gonwy,  a  chewch  driongl,  wnaiff  ddweyd  wrthych  flurf  y 
gorynys. 

Nid  oes  eisiau  desgrifìo  Pen  y  Gogarth.  Y  mae  wedi  ei  ífurfío 
o  garreg  galch.  Ar  ei  ben,  tua  ^o  troedfedd  i  tyny,  mae  hen 
eglwys  Tudno  Sant  Gadlwch  fyned  o  gylch  y  mynydd,  trwy  fod 
trigolion  Llandudno  wedi  torri  ífordd  ardderchog  i  chwi  a  minnau 
fyned.    Y  mae  rheilífordd  hefyd  yn  rhedeg  i'r  pen. 

Yn  ei  gesail  y  mae  tret  Llandudno,  sydd  yn  gymaint  o  atyniad  i 
ymwelwyr  o  bob  rhan  o'r  byd.  Ond  mae  rhai  yn  cofío  Llandudno'n 
bentret  bychan,  a  dim  ond  mwnwyr  pres  yn  byw  ynddo.  Fel 
popeth  bychan,  yr  oedd  ar  Landudno  awydd  myned  yn  fawr;  ac 
erbyn  heddyw,  mae  wedi  tyfu  cymaint,  fel  y  mae  wedi  ymledu  ar 
hyd  y  gwddfdir  (tsthmus)  hyd  at  odrau  Pen  y  Gogarth  Fach  (Little 
Orme's  Head),  ac  wedi  cael  pedwar  o  blant,  yr  ochr  aráll  i'r  bryniau 
sydd  yn  rhedeg  o  Ben  y  Gogarth  i  Ddeganwy. 


54  CYMRU'R    PLANT. 

Y  nesat  i  ni  yw  Penrhynside,  neu  tel  y  geilw  y  plant  et,  yr  Ochr. 
Mae  hwn  yn  edrych  tua'r  de,  ac  y  mae  ynddo  tua  saith  neu  wyth 
gant  o  drigolion.  y  rhan  fwyaf  ohonynt  yn  gweithio  yn  Llandudno, 
neu  yn  chwarel  Trwyn  y  Fuwch.  o'r  hon  y  mae  miloedd  o  dunelli  o 
gerrig  calch  yn  cael  eu  hanfon  bob  blwyddyn  i'r  Ysgotland.  Yn  yr 
un  plwyf  y  mae  Penrhyn  Isaf,  neu,  fel  y  gelwir  ef  weithiau,  Klon- 
d>ke,  am  mai  pan  oedd  si  tawr  am  y  lle  hwnnw  y  dechreuwyd 
adeiladu  yno.  Mae'r  pentret  yma  ar  lan  y  m6r,  ac  wrth  geg  yr 
Afon  Ganol.  Chwarelwyr  ydyw  y  rhan  íwyaf  o'r  trigolion.  MiUtir 
a  hanner  i'r  tir.  a  thua'r  un  mesur  o'r  Ochr,  saif  hen  bentref  Glan- 
wydden,  neu  y  Felin  Wynt,  tel  y  mae  eto  yn  cael  ei  alw.  Mae  hwn 
hefyd  yn  un  o  blant  Llandudno.  Mae  amryw  oddlyma  yn  gweithio 
yn  y  dref,  a  mwy  yn  myned  i'r  dret  bob  dydd  â  Ilaeth,  íTrwythau, 
Ilysiau,  àc,  Mae  y  pentret  yma  yn  y  dyífryn,  un  o'r  dyífrynnoedd 
mwyaf  toreithiog  yng  Nghymru,  ac  un  fedrai  eich  diddanu  am  oriau 
hefo'i  hanes.  Onid  yma  y  caeodd  ein  Tywysog  Llywelyn  Fawr  ei 
dad  yng  nghytraith,  y  brenin  loan,  fel  mewn  blwch  ?  A  bu  yn  rhaid 
iddo  frwydro  yn  galed  iawn  i  fedru  dianc  i  ffordd  hefo'i  hoedl,  tra 
y  trengai  ei  íilẅyr,  druain,  wrth  y  cannoedd. 

Mae  yma  ddau  hen  dŷ,  neu  blasdai,  sydd  a  Uawer  o  hen 
ystraeon  difyr  hetyd,  set  Mostyn  Hall  a'r  Penrhyn.  Nid  oes 
gennym  amser  i  aros  y  tro  yma,  rhaid  dringo  ochr  y  mynydd  sydd 
rhyngom  a  Ilinell  y  rheilífordd,  hyd  at  y  Pydew.  **  Pydew  I  Dyna 
enw  rhyfedd/'  meddai'r  plant,  *<i  le  ar  ben  bryn."  Ond  mae'r  enw 
yn  eithaf  príodol.  Mae'r  pentref  mewn  math  o  bydew  neu  enau 
llosgfynydd.  Golygfeydd  ardderchog  geir  oddiyma.  Pentret 
bychan  ydyw.  Ftermwyr,  garddwyr,  Ilaturwyr,  ydyw  y  rhan  fwyaf 
o'r  trigolion.  Oddiyma  gallwn  tyned  trwy  y  coed  i  Lanrhos, 
Deganwy,  a  Lìandudno ;  neu  dros  y  bryn  hyd  ochr  y  Seguryn,  i 
lawr  at  Landudno  Junction  a  Chonwy. 

Ar  ol  cyrraedd  pen  yr  allt,  mae  afon  a  Dyffryn  Conwy  o'n  blaen, 
a  hen  gastell  Conwy  yn  codi  ei  ben.  Oddiyma  y  ceir  un  o'r 
golygfeydd  harddaf  a  mwyat  rhamantus  yn  y  wlad. 

Rhaid  brysio  i  lawr  i'r  Junctlon,  lle  sydd  yn  cynhyddu  yn  tawri, 
ac  sydd  wedi  tytu  fel  mushroom,  Bymtheg  mlynedd  yn  ol,  nid  wyf 
yn  cofìo  ond  un  rhes  bach  o  dai  yma,  ac  ambell  i  dŷ  yma  ac  acw. 
Heddyw,  mae  yma  dret  bwysig,  a  phoblogaeth  o  tua  wyth  neu  naw 
cant.  Ar  y  rheilífordd  y  mae  y  rhan  fẁyaf  o'r  trígolion  yn  gweithio, 
a  Uawer  yn  y  gweîthfeydd  priddfeini.  Rhaid  brysio  dros  y  bont  ac 
i  Gonwy.  Cyn  dweyd  "  Nps  Dawch/'  awn  am  dro  hýd  lan  yr  afon, 
a^  gwelwn  Ddeganwy  a'r  Towyn  yr  ochr  arall  yn  neshau  at  eu 
gilydd.  Rhaid  aros  hyd  dro  eto  i  ymweled  â  hen  Gastell  Deganwy 
ac  i  gael  tipyn  o'i  hanes.  T   R    ' 


GYMRU'R    PLANT.  55 


F     DDAÍMN     YN     Y    I,OFA, 

yN  aml,  tynnir  sylw  y  rhai  a  weithiant  dan  y  ddaear,  gyda  y 
gorchwyl  o  dorri  glo,  at  ryw  luniau  welant,  mewn  gwahanol 
fhiiíìau»  ar  y  glo  du.  Deuir  ar  eu  traws,  yn  aml,  ar  ol 
cwympiadau  o'r  nenfwd.  Cymerir  o^n  ddyddordeb  ynddynt 
gan  y  glowyr ;  cyíFelybant  hwy  i  redynau.  neu  ganghennau  coed,  neu 
ryw  ddaiL  A  dyna  ydynt,  dail  a  rhedyn  a  choed  wedi  eu  cadw  yn 
y  glo  ers  miloedd  ar  fíloedd  o  flynyddoedd ;  rhai  dieithr,  ac  nid  oes 
rhai  tebyg  iddynt  yn  tyfu  ar  y  ddaear  yn  awr. 

Ond  nid  at  ddim  oedd  wedi  bod  yn  guddiedig  am  fìloedd  o 
fl}nyddoedd  yng  nghofi^rau  yr  hen  ddaear  yr  wyf  yn  ceisio  eich  sylw 
yn  awr,  ond  at  ddeilen  eiddew  íechan.  Yr  oedd  y  ddeilen  eiddew 
hon  yn  dal  i  gydio  wrth  ddam  o  bren  ddygwyd  i  lawr  i'r  lofa  at 
wasanaeth  y  glow^rr.  Synwyd  fi  gan  mor  fyw  yr  edrychai, — yn 
iraiddy  ac  mor  werddlas  a  phe  bai  yn  tyfu  ar  lechwedd  y  bryn  dan 
wén  yr  haul,  ac  fel  pe  yn  ymffrostio  ei  bod  wedi  gafael  yn  dynn  yn 
y  dderwen  oedd  wedi  faerio  ystormydd  dau  neu  dri  chant  o  fiynydd- 
oedd.  Meddyliais  na  buasai  ei  gwyrddlesni  yn  para  yn  hir  niewn 
lle  tywyll  fel  y  lofa.  Meddyliais  am  yr  awyr  amhur,  a'r  elfennau 
dinistrioly  a'r  nwyon  peryglus  oedd  yn  dod  i  wrthdarawiad  a  hi ;  ac 
o'r  ochr  arall,  fel  yr  oedd  wedi  ei  hamddifadu  o  belydrau  yr  haul 
a'r  awelon  t^rner,  a'r  gwlith  oedd  f el  pe  yn  golchi  ei  gwyneb. 
Erbyn  y  dydd  canlynol,  gwnes  benderfyniad  i  geisio  gweled  os 
buasai  yn  dal  y  prawf.  Ond  gwywo  yr  oedd  yn  gyflym,  y  nàill 
ddydd  ar  ol  y  Uall.  Buan  y  deallais  nad  oedd  yn  y  pren  yr  ymlyhai 
wrtho  ddim  adgyjnerthiad  bellach,  am  fod  tywyllwch  a  marwola(eth 
y  lofa  ýn  groes  i'w  natur  yntau,  ac  felly  yn  profi  nad  oedd  yn  wì^rth 
i'r  ddalen  ddibynnu  ámo  ef  mwy  am  ei  chynhaliaeth  a'i  diogelwch. 
Ac  erbyn  pen  yr  wythnos,  yr  oedd  wedi  crino  a  s^rthio  i'r  llawr,  a 
marw ;  gan  orfod  ffarwelio  â'r  unig  un  yr  oedd  wedi.  rhoddi  ei  hun 
i'w  ofaL 

Gofalwn  ar  ba  beth  y  rhoddwn  ein  hyder,  a  chwmni  pwy  a 
ddewiswn.  Mae  Uawer  un  yn  rhoddi  éi  bwys  ar  beth  nas  gall  ei 
gynnal,  ac  yn  düyn  cwmni  sydd  yn  sicr  o'i  arwain  i  wlad  yr  hanner 
nos,  lle  nad  oes  ond  gwywo  a  chrino  a  marw.  Ni  fedr  golud  a 
phleser  fod  o  gymorth  inni  mewn  temtasiynnau  a  phrofedigaethau ; 
ond  medr  crefydd  wir.  Rhown  ein  pwys  ar  lesu  Grist,  a  mynnwn 
ei  gwmni  ef. 

Aher/an^  Mofgannwg,  Edward  Rgberts. 


46 


CYMRÜ'H     PLANT. 


Y^  Gwanwyn. 


T.  MoROANs,  Llawr  y  Glyn. 
DOH  EC^. 
mf 


JÒHN  J.'  Thomas,  Carmel,  R.8.0. 


â   :- 
d  :- 

Croes  - 

n   :- 


i 


( 


( 

I 


:r 
:d 

aw 

:f 
d    :-   :d 


n 
d 

Ti 
S 

S 


:r 
:t, 

sy'n 

:8 

:f 


cryf, 

d    :-  :r 

d   :-  :d 

Hardd  wyt 

n    :-  :f 

a    :-  :d 


f 
d 

Ar 
f 


•_ 


:1 
:d 

ol 

:f 


1.  :-   :f, 


n 
d 

Yn 
8 

d 


•^ 


•_ 


•_ 


:n 

:r 

J 
:Be 


ì—   :1», 


f   :-   :-   |n  :-   :- 
d  :-   :-   |d   :-   :- 


1    •_   ._ 


ti, 

Is 


•  _       • 


d   :-   :-   |d   :-   :- 


re  :- 
d   ;- 

wan  - 

fe  :- 
d   :- 


8   : 
d   : 

Uon 
S 

n 


•  _       •_ 

•  • 


I-  : 
I-  : 

I-   : 


:f 
:t, 

nî 

-  :8 

-  :r 


dôl 


n 
d 

tí 

8 

d 


• •  _ 

•     • 


I  _   • 


if 

Ir 
yn 
II 


• •  _ 

•  • 


• • 

•  • 


-   :-    |i   :-   :- 


8   :-   :- 

d   :-   :- 

trwch 

8    : 


I-   : 
Id   : 

o 


:ta  11    :- 


n,  :-   :-   |f,  :-   :- 


n 


•  _ 


d  :- 

^wan 

1   :- 
li  :- 


II 

|n 


wyn 
Id'  : 


-    II 


•  . 
I      • 


:n 
:d 

wyn 

:s 
:d 


n 


• 


d  :- 


8   :^ 

d  :- 


:r 
:d 

a 

:fe 


:1 


8    : 

n   : 

mag 

8   : 
d   : 


:1 
:re 

u'r 

:fe 
:d 


t    : 
f    : 

daw 

r'  : 

r 


:1 
:f 

1 

-  :d' 

-  :r 


8   : 

n   : 

ta  : 
de  : 


•_ 


r   :- 
d 


• 


bryn, 


8 


'  _    • . 


8,  : 


• • 


8 

n   : 
blod 


•_    •  _ 


8   : 

d   : 


•_ 


_      •  _ 


•  _ 


• 


f   : 
r   : 

lon, 

1    : 
r    : 


n   : 

fron 

d'  : 


n 


•  _      • 


• 


ti  :—   :— 
f   •-    •- 


_        • •  _ 


n   :- 
d   :- 


au 
8 


• • 


d  :-   :tai 


_   •_   •  _ 


•_   •. 

•     • 


86 

n 


fraith. 


t 

n 


•  _   •  _ 


•_ 


:r 


CYMRUH     PLANT. 


47 


|n    :-   :r 
|d   :-   :d 

Pan       fydd 

|s    :-   :f 
Id   :-   :d 


|n 
|d 

Swyn 
|8 

Is 


:1 
:d 

-    a 

-    :1 


:f 


_    • 


d   :-    :- 


gwawr 

1    :- 


• 


s   : 

de  : 

hou 

ta  : 


n   : 


_   • . 


n   : 
d   : 

7 

s   : 
d   : 


:1     s    :- 

:n    |r    :- 

:fe 
:r 

s   :-   :- 
r    :-   :- 

1- 
1- 

•  _ 
• 

.,  • 

• ' 

:f 

• 

• 

u    yn 

:d'    t    :- 
:1,  Ir   :- 

ei 

:1 
:r 

phryd, 

t    :-   :- 

Si  :—   *- 

|B 
Jt. 

•  _ 
• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

:-   |re  :- 

:n 

s   :-   :- 

|f 

•  _ 

• 

• 

:-    |d   :- 

:d 

n   :-   :- 

Ir 

• 

• 

• 

• 

bor  - 

.-   Ife  :- 

e'n 

:s 

tor 

ta  :-   :- 

ri. 

11 

• 

• 

•  _ 
• 

:-   |d  :- 

:d 

de  :-   :- 

r 

•  _ 
• 

•  _ 
• 

ara/.     .     . 

:f    |n   :- 

• 
:r 

•        •        •        • 

d    :-    :- 

• 

1- 

•        • 

•  _ 
• 

• 

•  _ 
• 

:r    |d    :- 

:t, 

d    :-    :- 

1- 

•  _ 
• 

•  _ 
• 

ein  gwlad 

:1     s   :- 

• 

1 

:f 

gyd. 
n    :-    :- 

— 

•  _ 
• 

•  _ 
• 

:f    |s   :- 

:s, 

d   :-   :- 

1- 

• 

•  _ 
• 

Yn  y  gwanwyn  daw  y  weiinol 

Dros  y  môr  o'r  gwledydd  |pell, 
Hoff  gau  hon  yw  dod  i  Gjmru 

Ac  i  ddweyd  newyddion  gwell ; 
A  daw'r  gog  ar  frig  y  goeden 

I  adseinio  cymau'r  gíyn, 
Cana  hen  alawon  melus, 

Fel  gwnaeth  lawer  gwaith  cyn  hyn. 


BRIALliMN     GYNTA  'R      TYMOR. 


BRIALLEN  gynta'r  tymor 
A  gwyd  ei  phen  yn  Uon, 
Mor  sirìol  mae  yn  edrych, 
Mae  gwers  i  ni  yn  hon  ; 
Pa  hyd  y  byddi'n  siriol, 

A  serch  yn  llond  dy  wêa  ? 
Ond  O,  mae  dydd  yn  dyf od 
Pan  yr  ai  dithau'n  hen. 

Llançtitho. 


Fe  welais  dy  Chwiorydd, 

Fel  tithau,  'n  hardd  eu  gwedd, 
Fan  yma  í?ynt  yn  gwenu 

Fel  pe  mewn  gwlad  o  hedd ';    ^ 
Daeth  diwruod  Btormús  arnynt, 

A  marw  wnaethant  hwy, — 
Ond  0,  ai  marw  wnaethant 

I  beidio  codi  mwy  ? 

Aeeonwt. 


S8  CYMRU'R    PLANT. 

Wrth  eu  gweled  yn  m7nd  yn  lUi  wedyn,  fe  osododd  drap  jn  j  lle,  a  beth 
ddaeth  i*r  ddalfa,  fel  lleidr  j  mefus,  ond  wiwer  grynedig. 

*  *  Pan  7  caria  y  wiwer  ryw  ff rwyth  a  charreg  Tnddynt,  fe  wna  hynny  er  mwyn 
cael  j  cnewyllyn  melus  oddifewn  i*r^arreg.  Gan  nad  oes  i'r  mefus  ond 
hadau  bychain,  mae'n  amlwg  mai*r  ffrwjth  ei  hunan  a  gâr. 

•*  Fe  fwyta  geirios  hefyd  weithiau.  Ni  chyffjrdda  yn  yr  eirin  goreu, — fel 
mae*n  beth  hynod,  ac  ni  welais  hwynt  yn  dwyn  unrhyw  flrwythau  ereill 
o'r  gerddi  hyn. 

"  Y  mae*n  hoff  iawn  o'r  caws  llyffant  a  elwir  Boletus  Edulia,  yr  hwn  sy'n  rhyw- 

,     iogaeth  iachus  neiUtaol;  fel  yr  awgryma  ei  enw.     Yr  unig  goeden  j  gwna,*^ 

wiwer  ddinistr  dibwys  arui  yw  y  gastanwydden  (a  liun  ^&áoì  ceffyl  ar  eu 

dail).    Torrant  ryw  fymryn  ar  eu  brig,  am  ryw  ychydig  droion,  pan  fydd  y 

rheiny  yn  ieuainc,  o  ryw  dair  i  chwe  modfedd  o  hyd. 

**  Gwelais  y  wiwer  yn  gwneyd  tipyn  o  ddinistr  ar  goed  ffynidwydd  Ysgotaidd, 
yn  yr  Alban,  trwy  dorri  modrwy  o  ryw  wyth  modfedd  o  led  o  amgylch  y 
goeden,  a  hynny  o  fewn  deg  troedfedd  i'w  brig:  yna  gwywai  y  rhan 
uwchlaw  y  fodrwy  yn  f uan.  Mae*n  rhyfedd  eu  bod  yn  ho£Ë  dim  ar  y  fath 
risgl  cryf,  a  chymaint  o  nôdd  ynddo.  Ni  chyffyrddant  byth  ond  a  choed 
hanner  twf.    Ni  welais  hwynt  erioed  yn  difetha  unrhyw  goedydd  ereill." 

Ar  adegau  o  eira  trwchus,  ychydig  iawn  o  olion  traed  wiwerod  a 
welir  ar  ei  wyneb,  fel  rhai  Uwynogod,  gwningod,  Uygod,  &:. 
Gwnant  eu  ffordd  i'r  ddaear  ar  hyd  y  coéd ;  a'u  difyrwaith  fjrdd 
turio  tunelau  bychain  yn  yr  eira  wrth  eu  bonau.  Gellir  canfod  y 
tyllau  crynion  a  wnant,  a'u  hymylon  yn  lláẁn  o  olion  amlwg  eu 
dannedd  mftn. 

Cadwant  eu  traed  wrth  eu  gilydd  wrth  roi  ysbonc  chwimwth 
dros  wyneb  gwyn,  oerllyd,  y  ddaeren,  i  ryw  goeden  gerllaw. 

Y  mae'r  wiwer  yn  ysgoi  dŵr,  a  phan  y  bydd  ami  eisiau  croesi 
aton  neu  flrydlif,  te  ddetnyddia  risgl  coeden  fel  cwch,  gan  arfer  ei 
chyníTon  fel  rhwyt  neu  hwyi. 

Gwelais  rai  ystoriau  rhyfedd  am  y  duU  deheuig  y  medr  ymosod 
ar  nadroedd,  a'u  cnoi  i  farwolaeth  ft'i  dannedd  blaenllym. 
Neidia  yn  sydyn  chwim  ar  ei  chetn,  gan  ei  brathu  tel  blaen  isaeth. 
Gotala  gadw  3^1  glir  rhag  cynflon  y  neidr.  Neidia  arni  ac  yn  oi,  fel 
pe  bae  yn  cael  ei  hysgogi  gan  drydan. 

Dywed  hen  lytr  melynddu  deongli  breüddẁydion  sydd  yn  fy 
meddiant,  mai  "  Arwydd  o  gyfoeth,  sef  ífortiẁn  ddá,  yn  dilyn 
diẁydrwydd  personol,"  yw  y  dynged  a  ddilyna  gweled  wiwérod 
mewn  breuddwyd.  Nid  oes  arnat  eisiau  i'r  plant  goelio  rhyw 
grach  ddyẁediad  tel  hyn  ychwaith.  Ond  dengys  betti  o  athron- 
iaeth  coel  yr  hen  bobl  ddiniwed  yng  nghytnodau  tywyU  Cymru  Fu. 

Carnbddog. 


CYMRU'R    PLANT.  S9 


GWBRTH      F     CHWIBANOGI,. 

MEWN  bwthyn  gwyn-galcho^  ar  ben  un  o  fryniau  Cymru  y 
ganwyd  John,  Ue  llifai  ffrwd  o  ddwfr  o'i  tharddle  ar  y 
mynydd»  ỳr  hon  a  redai  yn  ffrydlif  fechan  i  lawr  i'r  dyífryn  i&law. 
Ei  brif  ddiiyrion  pan  yn  blentyn  oedd  gwneyd  llongau  bychain  i 
noíìo  ar  i  wáered  gyda'r  ífrydlif.  Cafodd  addysg  dda  ar  yr  aelwyd 
gan  ei  rieni,  a  mawr  oedd  gofal  calon  el  fam  atn  iddo  fynychu  yr 
Ysgol  Sul,  y  cwrdd  gweddi,  y  seiat,  a'r  bregeth  y  Saboth,  ac  yn 
neiUtuol  yr  ysgol  gftn,  gan  fod  ynddo  gryn  hoflíder  at  gerddoriaeth. 

Unwaithy  prynnodd  ei  fam  iddo  chwibanogl  fechan.  Llawenha- 
oddjohn  yn  fawr  am  hyn,  a  rboddodd  i  fyny  hwylio  Uongau;  a'r 
chwlbanogl  oedd  ei  brif  ddifyrrwch.  Ar  ol  hir  amser,  daeth  i 
ddechreu  meistroli  yr  offeryn,  fel  y  gallai  chwareu  '^Gorymdaith 
Gwyr  Harlech"  a  "Llwyn  Onn"  heb  boeri  iddi.  Yn  y  pentref 
dwy  fìUtir  islaw,  ffurfìwyd  cwmni  chwiDanogl  a  thabwrdd,  ac 
ymunodd  John  yn  un  o'r  rhai  cyntaf.  Yr  adeg  yma,  gwnaeth 
gymaint  o  gynnydd  fel  chwareuwr,  fel  y  gallai  chwareu  unrhyw 
alaw  Gymraeg  gydag  amrywiaethau  gyda  Uwyddiant  anarferoL 
Sibrydid  weithlau  am  ei  osod  yn  arweinydd  ar  y  cwmni  ddiwrnod  y 
gystadleuaeth  yn  yr  Eisteddfod. 

Yn  y  pentref  y  ganwyd  Martha,  geneth  loew  a  phrydweddoL 
Cafodd  el  dysgu  at  waith  y  tŷ  er  yn  blentyn,  a  rhoddwyd  crefft  wnio 
iddi  ar  ol  tyfu  i  fyny.  Ond  nid  oedd  ynddi  un  mymryn  o  duedd  at 
gerddoriaeth,  er  ei  bod  yn  hynod  o  grefyddoL  Trwy  ymweUad 
John  ft  thŷ  Ue'r  oedd  MarUia  yn  gwnio,  aeth  saeth  serch  i'w  galon; 
a  cfaynbygiodd  am  law  a  chàlon  Martha.  A  chydsyniodd  hithau ; 
ac  feUy  ni  buont  3^1  hir  cyn  uno  mewn  glftn  briodas. 

Wedi  ymsefydlu  yn  y  pentref,  bu'r  uniad  yn  hapus  iawn  am 
dymor.  Deuai  John  adref  o'r  gwaith,  ac  ymaíliü  yn  y  chwibanogl, 
ac  lû  dros  yr  alawon,  gan  ddisgwyl  gwén  oddiar  wyneb  Martha. 
Ond  safai  ei  wraig  yn  syn,  er  siom  i  John.  Aeth  nosweithiau  lawer 
heibio,  a  John  yn  parhau  ei  ymarferiadau,  gan  ddisgwyl  cymeradwy- 
aeth  Martha,  ond  i  ddim  pwrpas. 

O'r  diwedd,  dywedodd  Martha  ei  meddwL  Yr  oedd  hi,  meddai, 
yn  metbu  dvfalu  pa  fudd  a  dyddordeb  oedd  yn  gael  wrth  chwythu 
sŵn  a  sain  heb  sylwedd  o  hyd  i'r  hen  chwibanogl  honno. 

Clw^rfwyd  John  yn  dost,  ond  cymerodd  y  cerydd  yn  ddistaw,  a 
cheisiodd  orchfygu  ei  deimladau  ;  ond  buan  y  gwelwyd  nad  oedd 
cysur  iddo  ar  ei  aelwyd  newydd.  Rhoddodd  ei  chwibanogl  ar  yr 
hoelen  yn  ddigon  trist  FeUy,  aeth  ei  fryd  ar  fyned  allan  i  rodiana 
ar  yr  heolydd  yng  nghwmni  cyfoedion  ofer;  ac  aeth  yn  raddol  i 


6o  CYMRU'R     PLANT 

lymeidian  y  ddiod  feddwol,  a  daeth  hi  yn  feistres  arno.  O  hynny 
allan,  nid  oedd  áìgon  o  frys  ganret,  ar  ol  y  diwrnod  gwaith,  am 
bopeth  yn  barod  iddo  gael  myned  i  ofera  gyda'r  cwmni.  Ac  yr 
oedd  y  chwibanogl  ar  y  mur  yn  segur. 

Blin  oedd  gan  Martha  ei  weld  yn  ymostwng  i  ddilyn  cwmni  drwg, 
ond  nid  oedd  wiw  iddi  ei  wrthwynebu,  neu  cawsai  yn  dál  eiriau 
swrth  a  sarrug,  yn  lle  geiriau  tyner  a  chariadlawn  fel  cynt  'Roedd 
yn  amlwg  fod  John  ar  y  llithrfa,  o  ris  i  ris,  i  ddinistr,  ac  mai  bedd  y 
meddwyn  fuasai  ei  dynged. 

Un  bore  Nadolig,  pan  oedd  mantell  o  eira  yn  gorchuddio 
gwyneb  y  ddaear,  aeth  allan  i'r  tafamdy,  a  bu  yno  drwy  y  dydd  a'r 
nos,  hyd  doriad  gwawr  drannoeth.  Ac  yr  oedd  Martha,  a'i  babi 
ar  ei  bron,  bron  torri  ei  chalon  gan  bryder,  yn  ei  ddisgwyl 
gartref, — 

**  Wrth  ei  hun,  a*i  baban  wrth  ei  broo, 

Disgwyl  y  mae  am  hwyr-ddychweliad  John, 
OrynHÌ,  wylai,  a  safai'n  fud 
wylio  'r  hwn  a'i  carai  gynt, — 
A'i  carai'n  fwy  na'r  byd." 

Ond  toc  fe  ddaeth,  gan  daro'r  drws  yn  agored  fel  bollt,  a  syrthiodd 
yn  gelain  ar  ei  wyneb  ar  y  llawr.  'Roedd  John  >n  feddw.  Nis 
gallwn  yn  rhwydd  ddarlunio  teimladau  drylliog  Martha  wrth  ganfod 
y  fath  olygfa ;  a  rhoddasai  y  byd  yn  grwn,  pe  cawsaî,  am  adenniU 
serch  ei  gŵr. 

Noson  bythgoíiadwy  yn  ei  hanes  oedd  y  noson  honno;  oblegid  fe 
gafodd  ei  daro  ft  thwymyn,  yr  hon  a  fu  agos  i  angau  iddo.  Galwyd 
y  meddyg  i'w  ystafell,  a  dywedodd  yntau,  gan  ysgwyd  ei  ben,  ei  fod 
yn  ofnì'r  canlyniadau,  ond  ei  fod  yn  gobeithio'r  goreu.  Bu  Martha 
yn  ddyfal  yn  gwylîo  ei  gŵr  ddydd  a  nos.  Ymhen  chwech  wythnos, 
gwelwyd  arwyddion  o  wellhad  arno,  a  daeth  yn  raddol  fel  cynt. 
Tynnodd  Martha  y  chwibanogl  oddiar  yr  hoeleD,  a  gofynnodd  i 
John  ganu  rhai  o'r  hen  alawon  iddi  hi  a'r  baban.  Ac  wrth  gryfhau, 
aii  ddechreuodd  lenwi'r  tŷ  ft  cherddoriaeth,  a  gwelodd  Martha 
werth  y  chwibanogl.  Ac  ni  fu  cartref  mwy  dedwydd  3^1  sir 
Forg^annwg  i  gyd  •  S.  r„s. 


*  Dylai  ein  merched  dalu  mwy  o  eylw  i  gysar  yr  aelwyd.  Yn  aml  y  mae 
cegin  tŷ  tHfani  yn  fwy  croesawgar  i  weithiwr  na'i  aelwyd  ei  hun.  Dylid  dyagu 
merched  Cymru  yn  well  neg  y  gwneìr,— eu  dysgu  Ì  goginio  yn  enwedig.  Dylid 
eu  dysgu  i  edrych  ar  ddiogi  a  chwedleua  fel  gwarth,  ac  ar  ddarllen  nofelau  fel 
coll  amser.  Gẁyr  Uawer  gwraig  pam  yr  hoffa  ei  g^i^r  y  dafarn, — nid  oes  ganddo 
gartref  glân  a  siriol,  ao  nid  oes  neb  ynddo  fedr  wneyd  bwyd. 


CYMRU'R    PLANT. 


COFGOÍOFIHAU     CYMRU. 

II.    COFCOLOFN    HINRY   RICHARD. 


A  I  MAE  tri  Chymro  jrn 
w  awr  yn  y  Weinídd- 
W'  iaeth,— Mr.  D.  Lloyd 
George  (Arfon)  yn 
Llywydd  Bwrdd  Masnach, 
Mr.  J  Herbert  Lewis  (Fflint) 
a.  Mr.  Regìnald  McKenna 
(Mynwy)  yn  y  Trysorlys 
Gwnaeth  hyn  i  mi  feddwl  am 
Gymry  fu'n  aelodau  o'r  Wcín- 
yddiaeth  o'r  blaen,  cyn  dydd- 
iau  T.  E.  Ellis.  Üaeth  dau 
yn  fyw  iawn  i'm  meddwl,  Un 
oedd  Syr  George  Cornewall 
Lewis,  o  sir  Faesyfed,  a  fu'n 
Ysgrifennydd  Rhyíel  yng 
Ngweinyddiaeth  Palmerston 
yn  1859,  pan  oedd  Mr. 
Gladstone  yn  Ganghellydd  y 
Trysorlys  ac  Arglwydd  John 
Russell  yn  Ysgrifennydd 
Tramor.  Y  tlall  oedd  Henry 
Austin  Brnce  (wedî  hynny 
Ai^lwydd  Aberdâr),  o  sir 
Forgannwg,  fu'n  Ysgrifennydd 
Carlrefol  yng  Ngweinyddiaeth 
Mr.  Gladsione  yn  1868,  pan 
oedd  John  Bright  yo  Llywydd 
Bwrdd  Masiiach 

Yr  oedd   gan   Syr  George 

a  Cornewall      LewÌs     feddwl 

J  treiddgar  ryfeddol.     Y  mae  ei 

"  Use  and  Abuse  of  Polilical 

Terms  "  yn  werlhfawr  iawn  i 

efrydydd  gwyddiir  gwleidydd- 

Ìaeth  ;  ac  y  mae  ei    '  Pcrsonal 

yn  un  o'r  llyfrau  goteu  ar  hanes 


Administrations  of  Great  Britain 
gwleidyddiaeth  rhan  gyntaf  y  ganrif  ddiweddaf. 
Yr  oedd  Arglwydd  Aberdâr  yn  wladweinydd  galluog, 


:  yn  ddyn- 


62 


CYMRU'R    PLANT. 


garwr  brwd  a  gonest.  Gwnaeth  wyhydri  dros  addysg,  bu'n  garedig 
iawn  wrth  efrydwyr,  ac  ymroddodd  hyd  ddiwedd  ei  o'es  lafurus  i  wella 
cyflwr  yr  hen  a'r  tlawd 

Ond,  er  eu  henwoced,  gŵyr  Cymru  fwy  am  Henry  Richard  nag  am 
y  ddau.  Apeliodd  ef  at  galon  y  genedl,  a  daeth  yn  arwr  poblogaidd. 
A  dyma  y  rheswm, — credodd  yn  ei  genedl  oherwydd  iddo  ei  charu. 
Nid  ysgrifennodd  Syr  G.  C.  Lewis  ddim  am  ei  wlad  ei  hun ;  ni  wyddai 
Arglwydd  Aberdâr  fawr  am  ei  llenyddiaeth, — credai  nad  oedd  Dafydd 
ab  Gwilym  yn  Uawer  uwch  na  Herrick,  a  dywedodd  droion  nad  oedd 
Cymru  wedi  cynhyrchu  neb  bydenwog.  Er  cymaint  athrylith  Syr  G. 
C.  Lewis,  er  uched  dynoliaeth  Arglwydd  Aberdâr,  ni  fedr  yr  un 
ohonynt  apelio  at  ddychymyg  Cymru  fel  y  gŵr  o  sir  Aberteifi.  Ós  na 
fedr  aelod  seneddol  weled  Cymru  yn  ei  Uenyddiaeth,  ni  fydd  er  uched 
ei  amcanion,  ac  er  cymaint  ei  allu,  ond  megis  efydd  yn  seinio.  Pan 
gododd  Henry  Richard,  teimlodd  Cymru  ei  bod  yn  codi  gydag  ef. 


TAD     A'R     PLMNTYN. 


ÜN  noson  oer,  dymhestlog, 
'Roedd  ífermwr  mawr  ei  baroh, 
Tn  ymdaith  trwj  le  coediog, 

I'w  gartref  ar  ei  farch  ; 
Yn  sydyn,  er  mawr  syndod, 

Fe  dybiodd  glywed  llef 
Rhyw  blentyn  Dach  yn  dyfod 
O  rywle  ato  ef . 

Ajroeodd  i  glustfeinio, 

Ond  syniodd  mai  y  gwynt 
Oedd  yno  yn  ei  dwyllo ; 

Am  hyn,  ymlaen  fel  cynt 
Y  ceisiodd  f  yned  eto  : 

Ond  teimlai'n  hynod  fiin, 
Meddyliai  beth  pe  yno 

Ei  blentyn  ef  ei  hun. 

Fath  deimlad  fyddai  iddo, 

£i  baaio  f  el  y  gwnaeth  P 
Nol  meddwl  hyn  a'i  bwyso, 

Yn  ol  i'r  Ue  yr  aeth ; 
£i  f arch  ar  f  rys  a  rwymodd 

Gerllaw  wrth  goeden  gref , 
Ac  ar  ei  oreu  tynnodd 

I*r  man  y  clywai'r  Ilef . 

Llanafan, 


Ac  yno  fe  wnaeth  deimlo 

Rhyw  wrthrych  bach  ar  lawr^ 
Ymron  a  Uwyr  ddiffygio 

Dan  bwys  y  storom  fawr  ; 
I  maes  o'r  Ue  fe'i  cludodd, 

Ac  ar  ei  f arch  i'w  dỳ, 
Lle  wrth  y  drwe  y  clywodd 

Fawr  drwst  a  chwerw  gri. 

'Eoedd  Huw  bach  wedi  crwydro 

Nas  gwyddent  i  ba  le, 
A  methid,  er  pob  chwilio, 

Gael  gafael  ynddo  f e ; 
Ond  trodd  yn  orfoleddu, 

Pan  gaed  mai'r  plentyn  mad 
A  ddygwyd  'nol  i'r  teulu 

Yn  f yw  yng  nghôl  eí  dad. 

Wrth  geisio  achub  rh^rwun 

A  fo  mewn  trallod  blin, 
Daw  bendith  yn  gyfEredin 

A  Iles  i'r  dyn  ei  hun ; 
Mae  Duw  o'r  nef  yn  sylwî 

Ar  waith  rhai  ym  mhob  man, 
A  geÌBÌant  wneyd  daioni, 

Fel  estyn  Uaw  i*r  gwan. 

J.  Afan  Pabry.    - 


CYMRU'R    PLANT. 


63 


PW,l,I,D^Jt    YR    HAUI,. 

ONI  safasoch  ar  Iwyfan  gorsaf  y  rheilffordd,  Ue  y  pleth  y  ífyrdd 
haeam  meffis  y  pleth  rhwyd  hela  ?  A  chwi  yn  sefyll  yno,  yn 
disgwyl  am  y  cerbyd,  dyna  gri  taranol  a  dychrynedig  y  guard  o'r 
tu  0I9 — ''Sefwch  yn  ol,  foneddigion,  sefwch  yn  0I/'  A  dyna'r 
gerbydres  chwimwth  yn  ysgubo  heibio,  nes  perí  i'r  ddaear  grynnu 
dan  draed;  ac  ymhen  eiliad  neu  ddau  gwedj  clirio  o'r  liwch,  dyna 
lu  crynedig  yn  cyrchu  at  íìn  y  llwytan  gan  ddywedyd, — "  Dear  me, 
beth  oedd  yna,  dwedwch?"  Ond  draw  yn  y  pellder  dacw'r 
gerbydres  yn  gwneyd  am  drofa  oddeutu  miUtir  i  flwrdd,  neu  mae 
ei  chwt  yn  diílannu  yn  y  twnel. 

Os  buoch,  yna  dychmygwch  eich  bod  chwi  yn  y  cerbyd,  ac  yntau'n 
teithio  tua'r  haul,  ddydd  a  nos.  Cymerai  i  chwi  280  o  ílynyddau 
cyn  y  cyrhaeddech  yno.  Pe  buasai  Siarl  I.  yn  ymdeithydd,  tybed 
a  fuasai  ef  ymhen  ei  daith  erbyn  heddyw  ? 

le,  pe  diffòddai'r  haul  y  foment  hon,  byddai'n  ganfyddadwy  i  ni 
am  wyth  munud  wedi  hynny,  gan  y  byddai  goleuni,  yr  hwn  sydd 
yri  teithio  yn  ol  186  cxx>  o  fílltiroedd  yr  eiliad,  oddeutu  wyth  munud 
yn  croesi  y  gagendor  rhyngom  ni  ftg  ef. 

Gwyddoch  am  y  giau  (nerves),  Os  sathr  rhywun  ar  fawd  eich 
troed,  ni  chymer  y  teimlad  ond  y  ganfed  ran  o  eiliad  i  gyrraedd  yr 
ymenydd.  Beth  pe  bai  gan  un  o  ddarllenwyr  Ctmru*r  Plant 
fraich  yn  cyrraedd  o'r  ddaear  i'r  haul,  a  beth  pe  dodech  eich  bys 
yn  yr  haul,  eirias-boeth  ?  Buasech  wedi  marw  o  ,henaint  cyn  y 
teimlech  y  llosg. 

Os  cymer  goleuni  wyth  munud  i  groesi  y  gagendor  yna,  pa  mor 
t>eU  yw'r  haúl  ynte  ?  . 

S16HA. 


GWMDDI     PIM^TYN. 


IESü  anwjl,  gwrando 
Ar  un  bach  £el  fí, 
Sydd  jn  dechreu  curo 
Wrth  dy  orsedd  di. 

Gwrando  'nawr  íj  ngweddi, 
Eiddil  yw  ij  nghri, 
Eho  dy  bur  oleuni 
I  tj  arwain  i. 

Tm  y  Fare,  Aherteifi. 


Dysg  fl  rodip'th  Iwybrau, 

Parchu*th  Air  i  gyd, 
Cadw'n  bur  dy  ddeddfau 

Yn  yr  anial  fyd. 

By w  o  hyd  i*th  garu, 

Dan  dy  aden  gref 
Gad  im  dawel  lechu 

Nes  cael  dod  i'r  nef . 

M.  H.  Chablbs. 


CYMRU'R    PLANT. 


O     BOB    MAN. 

I.   T«BTG   I   BITT? 

AN  oeddwn  i  yo  facbgen,  yr  oedd  dwy 
eneth  fach  yn  Hafod  y  Plás.  Yr  oedd 
Myfanwy  yn  brydfeith  iawn,  ond  cyn 
groesed  a  cbath.  Yr  oedd  Gwen  yn 
Uai  glandeg,  ond  yr  oedd  ganddi 
dymer  addíwyn  fel  yr  oeo. 

"  I  fawy  mae'r  plant  yma'n  detiyg  ì " 
ebe  cyfnither  i'r  wraig,  oedd  ar  ym- 
weliad  ä'i  hen  ardal. 

"  Mae  Myfanwy'n  dẁyg  i'n  teulu  ni 
yn  ei  gwyneb,  ond  yn  tebygu  i  deulu  ei 
thad  yn  ei  thymer.  Mae  Gwen  yn 
deby^  í'w  thad  yn  ei  gwyneb,  ond 
yn  debyg  i  mi  yn  ei  ihymer,  druan." 

II      PWT    OEDD    WAITHAr 

Ffasiwn  wrthun  a  chreulon  yw  cario 
corfT  aderyn  ar  het ;  ac  eto  gwneir  hyn  gan  rai  sy'n  disgwyl  cael  eu 
hystyríed  yn  fone'ldig'esau.  Oaeth  un  o'r  tienywod  hyn  unw^th  i 
gytartod  tyrta  o  fechg/n  drwg,  oedd  newydd  dynnu  nyth  aderyn. 
Yr  oedd  y  nyth  yn  eu  dwyi<iw,  a'r  c^wìon  bach  crynedig  ynddo. 

"  Ffei  ohonoch,  fechgyn  creulon,"  el>e'r  wraig,  "  beth  fydd  teioilad 
eu  mam,  druan,  pan  ddaw  a  bwyil  iddynt  ì " 

"  Golynnwch  Iddi,"  ebe  un  o'r  bechgyn  drwg, "  y  mae'n  eistedd  ar 
eich  het" 

III     CERYDD   DOCHAN 

Pan  fo'r  cynhaeaf  gwúr  yn  un  gwlawog,  gwneir  mwdwl  a  hulog 
yn  aml  Y  gamp  ydyw  gwneyd  pen  y  mwdwl  neu'r  huiog  yn  y  fath 
fodd  tel  nad  a  dìm  gwlaw  iddo  Yr  oedd  Dochan  yn  cyweirio  gw^r 
ar  ochr  y  Gameddwen  unwaith,— gŵr  cawraìdd,  a  golwg  byrr  iawn 
oedd  yr  hen  fardd.  Yr  oedd  yn  codl  y  gwair  i'r  gwas  oedd  yn 
gwneyd  y  mwdwl  mawr.  Yr  oedd  y  gwas  hwn  yn  meddwl  y  tíjfii 
ohono  ei  hutt,  ac  yn  canmol  eí  hun  yn  ddib^d  fel  deislwr.  "  Dyna 
1  chwi  osod  iawn,  Dochan,"  "Dyna  i  chwì  beth  ydi  delsío." 
glywai'r  hen  wr  o  hyd.  O'r  diwedd,  pan  ddaeth  y  carraid  olaf, 
go^nai'r  gwas  ymtrrostgar, — 

"  Sut  y  gwna  i  i  ben  o,  Dochan  ?  " 

"Gwna  fo'n  union  fel  dy  ben  dy  hun,"  oedd  yr  ateb,  "ac  yna 
'deiff  dim  byd  byth  iddo  fo." 

•V  Crfatrtid  r  I0l7i]>dd  fw.-0*IH  M.  Euwabihi.  i,  CLtBuriioH  TiuLU,  OlTOUi. 


AT     Y     PLANT. 


BOB.  1.  Gwe]l  geo.  fmiBD  weld  nieijn  ax  J 
goeden  aag  mewii  oaireU.  Y  mae  gonddo 
edyn,  &  dengjg  hynny  m»I  jn  Thydd  y  djW 
fod.  2.  Nld  wyf  yn  meddwl  fod  "gomod  o 
wybodaetb  n  ihy  facti  □  ddltyrrwoh "  yu 
Cihee.'b  Plaht.  Cewoh  banea  y  Tylwyth  Teg  a,  hanee 
BdaT,  ÿn  ogyatal  sg  eBboniad  &i  snig  a  seren. 

Ap  Rbidiiw-  1.  Byddai'n  dda  gennyf  pe'r  yogríten- 
neoh  at  ŷ  teetynau  a  nod^rch.  Bn  erthygt  dda  iawn 
Kt  Jobu  W.  Jonea  yn  uu  o  rifyuuan  dlwëadaí  Cihbu. 
2.  Digoa  prin  y  mae'n  iawn  Gyhoeddt  dainaa  goren 
pijiptb  nen  anerohiad ;  hwyrach  y  bydfl  y  pregetliwi 
anvsn  qyhoeddieÌ  hun  ryw  dro. 

A  OKS  HBDDWCH  F    Y  mae  gennycb  ddan  g^yn,  sef 

(1)  lod  beirdd  csdeÌTÌol  yn  ymgnuyg  am  wobroa  o 

bannei  coion  mewn  elBtcddíodsuneal,  (2)  íod  pwyllgoi 

^    yn  mynnn  piia  tocjn  oddtai  y  baidd,   diaan.   tlswd. 

'^  Oni  welwcbgysylltiad  rhwDgy  ddau  gamwríf 

uuBd  Bynwyr, 

J.  J.  E.  Cyboedâwyd  "  Batddonlaeth  Cjprddelw,"  dau  olygtMrth  loauAifoD, 
gyda  tbiaethawd  Spinthei,  yn  18TT,  gan  H.  HnmphiejB,  ÒDNiuaifon.  Wedl 
morw  Ui.  Hnmpbi^B,  gwerthwyd  ei  lyfian  i  waËautd  lj(cifeitbwyl.  I  gattl 
IljfiBu  fel  hyn,  ajifoiiwch  at  W,  H.  Boberta,  10,  Cedl  Court,  Charíng  (Sow 
Hoad,  Londdn  ;  neu  Davld  Boberte,  Ltan  FteBtiniog :  nen  Gorouwy  WilUanii, 
Rhnâiyu  ;  neu  P.  Ciowe,  Y  Fuobnad,  GwiecsBm.  Bydd  yn  dda  gennyf  rof 
cyfeiríadau  ihai  eielU  jn  gweithu  Ilyfrau  ail  Inw,  ob  aufonir  hwy  Imi. 

i>  gjfrolan  eyntaf  CnmD  a  Ctiib.c'b  Plaht,  ac  nia 


J.  Y  mae  Uawer  o  gjboeddiadan  d&  i  bUut  yng  Nghymru,  a'r  oU  yn  enwadol. 
T  mae  mHoedd  o  deuluoedd  yu  deibyn  cylcbgiawn  en  heuwad,  a  Cthbu'b 
Plaiit  hefyd.  FeUy,  ni  ddyM  yi  nu  pethBu  fod  yn  y  ddau.  Wetthian,  byddat 
ju  Blgraflu  d«inyn,  ac  ambBll  dro'  yn  cerflo  dailnu  ;  ond,  cyu  iddyut  jmddaDgOB, 
gwelaf  hwynt  mewn  oyhoeddiad  araU.    Pary  hyn  draaeith  a  ohost  Ì  ml,     Oa 


(^MRU'R     J)LANT. 


Ctf.  XV.  MAWRTH,    1906.  Rhip  171. 


CROSSO'R     GWANWTS. 

"i^ROESO  'r  gfwanwyn "  (cenhinen  Pedr,  âaŷoâit),  medd  rhai, 
\J  vw  blodeujm  cenhedlaethol  Cymni.  Gwanwyn  yw  hi  ar 
fywyd  Cymru  o  hyd.  Ni  bu  ein  g^iad  eríoed  yn  uwch  nac  yn  well, 
yn  fwy  t\  hynni  nac  yn  uwch  el  nod.    Ac  nl  fa  el  phordi  erioed  yn 

Àr  ddygfwyl  De«n  Sint,  yr  ydyin  yn  meddwl  am  a  fu  ac  am  a 
fydd.  Yr  ydym  yn  meddwl  am  y  dewríon  sydd  wedi  dlio  o'r  rhyfel, 
ac  wedi  croffî  eu  tariannau  ar  y  mur.  Yn  eu  mys^  y  mae  Wat^ 
Wyn,  b«rdd  naturiol,  athraw  l)u  o  feirdd  a  phre^tbwyr  da;  y 
Parch.  D  Lloyd  Jones,  un  o  dywysogion  y  pulpud,  ac  awdwr 
hyawdl;  Hwfa  ^<on,  f;;we1soch  ef  yn  hen  archdderwydd  yn  yr 
Orsedd;  W.  Cadwaladr  Davìes,  wnaetb  wrhydri  dros  addysg,  er 
narw'n  rhy  ieuanc ;  J.  Bowen-Jones,  y  pregethwr  da  a'r  g^olygydd 
medms;  A.  C.  Humphreys-Owen,  wnaeth  wasanaeth  (^dwybodol  Ì 


68 


CYMRU'R    PLANT. 


wleidyddiaeth  ac  addysg ;  R.  J.  Derfely  gerddodd  lawer  o  Iwybrau'r 
gwladgarwr  a'r  dyngarwr. 

Yr  ydym  yn  meddwl  hefyd  am  y  rhai  sydd  ar  y  maes  ac  yn  dai  i 
weithio.  Y  mae  tri  Chymro  yn  y  weinyddiaeth,  dau  ohonynt  yn 
Gymry  glân  gloew  o  iaith«  Aeth  Cymry  ieuainc  o'r  newydd  i'r 
Seneddy  plant  yr  Ysgol  Sul ;  3^1  eu  mysg,  D.  Davies  o  Landinam»  o 
deulu  wnaeth  lawer  dros  addysg  Cymru ;  a  W.  Llywelyn  Williams, 
o  Langadog,  o  deulu  roddodd  ddau  dywysog  i  bulpud  Cymru. 
Mae  Uawer  o  Gymry  yn  y  Senedd  dros  rannau  o  Loegr  hefyd, 
megis  Timothy  Davies  yn  Llundain. 

Y  mae  Cymro'n  arglwydd  faer  Llundiun,  a  Chymro'n  faer 
Amwythig.  Gallwn  lenwi  tudalennau  ftg  enwau'r  Cymry  sydd 
mewn  swyddi  pwysig,  wedi  eu  iiennill  trwy  nerth  çymeriad. 

Y  mae  papurau  newyddion,  a  llyfarau  newyd(fion,  yn  ymddangos 
ò  hyd.  Mae  plant  fu'n  dechreu  trwy  ysgrifennu  i  Ctmru'r  Plant 
yn  awr  yn  awdwyr  ac  yn  olygwyr. 

Ond  am  blant  y  dyfodol  yr  ydym  yn  meddwl  mwyat.  Y  maent 
hwy  yn  yr  ysgolion  yn  awr,  neu  yn  eu  cartrefí.  Y  mae  gwaith  o'u 
blaen  hwydiau,  -gwneyd  eu  rhan  i  godi  Cymru'n  uwch  nag  y  bu 
erioed  o'r  blaen. 


YR     HBDYDD. 

Alaw,  —  Codiad   yr  Hedydd, 


WI,  wi,  yr  hedydd  mwyn, 
Dihana  yn  dy  wely  brwyn, 

Mae*r  Gbtea'n  ffôi  o*r  cwm  ; 
Dod,  dod,  mae'r  Gwanwyn  cu, 
Yflgydwa'r  eir»  o  dy  blu, 

A  gad  dy  f wtbyn  Uwm ; 
Oân  y  delyn  genaist  inni 

Pan  oedd  Ha'n  addumo'r  ddol ; 
T  mae*r  gwyntoedd  eto'n  ho£9 

Dwyn  dy  fiwsig  yn  eu  côl ; 
Gawn  bellacb  ambell  íore  braf , 

A  daw  yr  Haf  yn  ol. 

Owyd,  cwyd,  yr  hedydd  tìws, 
Mae'r  awel  dawel  wrth  ein  drwB, 

Tn  dweyd  cei  ado'r  llawr ; 
üring,  dring  yn  llon  dy  l«f, 
I  fyny  at  fleneetri'r  nef , 

Dan  wylaidd  wrid  y  wawr ; 


Tn  y  glasliw  di-gymylau, 
•O  dan  wenau  teyrn  y  dydd, 

Wjt  ti'n  dywed  llaig  télynau 
Plant  Paradwys,  anwyl,  sydd 

Yn  codi  ynnom  hiraeth  am 
Rol  Ihun  i  fyny 'n  rhydd  P 

Oân,  cân,  yr  hedydd  Uon, 
Dy  jfelus  fawl,  yn  v8gafn  fron, 

A  swyna'r  byd  ft'th  salm ; 
D08,  do8  o  hyd  yn  nes 
I'r  nef,  a  charia*r  dwyfol  wres, 

I  fynwes  ájtí  yn  f aim ; 
Ai  dy  gariad  at  ein  cvmoedd 

Sydd  yn  ysbr^rdoli'th  gân  P 
Neu  rhy  w  awydd  gweld  y  nefoedd 

Sydd  yn  denu*th  galon  lân  P 
Mwynha  dy  wledd  uwçh  daeai  werdd, 

A'th  ddawnsiol  geidd  ju  dân. 

RlC&A&I)  ^B   HUOH. 


CYMRU-R     PLANT. 


CiyCHÁÜ  'R     TVI,WTTH      T^G. 

I.    CTKWrNAS    HTWIL. 

'  RA  nad  oedd  Hywel  eto  ond  deuddeg: 
oed,  yr  oedd  ers  blwyddyn  yn  was  bach 
mewn  amaethdy  D  r  enw  Fron, 
oddeutu  talr  mllitìr  o'i  gartref.  Un 
noswaltb,  ycbydig  ar  ol  calan-maì, 
cafodd  ganiatẃd  ^an  ei  feàstr  ì  fyned 
gartret  i  edrych  am  ei  fam. 

Yr  oedd  yn  ooswaith  dawel;  a'r 
lloer,  oedd  bron  yn  ilawn,  yo  edrydi 
i  lawr  o  awyr  ddigyroylau,  Buasal 
llíwer  bachg^en  yn  teimio  ofn  ac  arswyd 
wrth  gerdded  Uwybrau  mor  unijf  ac 
inghysbeil,  ond  nid  oedd  Hywel  yn  gwybod 
beth  oedd  y  naiU  na'r  UaU.  El^  ymlaen  yn 
hoew,  gan  brysuro,  fel  y  gailai  gyrraedd 
gartref  cyn  i'w  fam  fyned  l'w  gwely.  Pan 
oddeutn  hanner  y  ffordd,  fel  yr  oedd  yn 
nesban  at  ffrwd  féchan,  y  mae  yn  tyUo  ei  fod  yn  dywed  rfayw  swn. 
Arafodd  ei  gamrau,  a  chlustfdniodd.  Ond  darlyddodd  y  swn  yn 
htdiol  ddîsymwih.  Yr  oedd  distawrwydd  áigymysg  yn  gorwedd 
dios  yr  holl  fro,  fei  pe  na  byddaî  greadur  l>yw  ond  Hywel  yn  ^os. 
Felly,  aii  gychwynnodd,  gan  dybio  m^  swn  y  ffrwd  oedd  wedl 
glywed,  oherwydd  yr  oedd  wedl  gwiawio  yn  bur  drwm  y  dyddiau 
cyn  bynny^  ac  teily  yr  oedd  mwy  o  ddwfr  nag  arter  ynddi.  Yn  fuan 
y  mae  yn  cyrraedd  byd  ati,  ac  yn  eì  chroesi,  drwy  gamu  yn  ofalns 
o'r  ndli  garreg  i'r  U^  A  phan  ar  y  canol,  y  mae  yn  clywed  y  swn 
ditíthr  eio,  ac  yn  iiawer  mwy  eglur  y  tro  yma.  Wrth  wrando,  y 
mae  yn  sylwi  ei  fod  yn  dyfod  o  ymyl  boncyff  coeden  oedd  ychydig 
lathenni  o'i  flaen,  ac  ymaith  ag  ef  tuag  ati.  Yn  y  ^  honno,  yn 
dstedd  ar  y  mwsog  oedd  o  amgylch  bon  y  goeden,  yr  oedd  dyn 
bycban  yn  wylo,  ac  yn  siglo  ei  hunan  yn  oi  a  blaen,  fei  pe  mewn 
gofid  mawr.  Yr  oedd  mor  hynod  o  íychaa,  a  golwg  mor  ryfedd 
amo,  fel  y  bu  raid  í  Hywei  rwbio  ei  lyg^d  rhag  otn  maì  breuddwydio 
yr  oedd.  Bu  yn  edrych  am  beth  amser  amo  yn  syn,  yn  methu 
gwybod  sut  i'w  gyfarch,  ac  er  mwyn  tynnu  ei  sylw,  pesychodd. 

Tynnodd  yntau   ei    ddwylaw   yn    sydyn    oddiar    ei    wyneb,    a 
pheidlodd  a  siglo  eì  hunan,  ac  edrychodd  i  fyny  yn  ofnus  ar  y 
bacfagen.    Wrtìi  ei  weled  felly,  mentrodd  Hywei  ofyn, — 
'"  Beth  ydyw  y  mater  ? " 


70  CYMRU'R   PLANT. 


"O"  ebai  yntau,  gan  ddechreu  wylo  a  siglo  ei  hunan  drachefh, 
''fe  firftn  y  clychau,  te  gftn  y  clychau/' 
Pa  glychau  ? "  gofynnai  Hywei. 
Y  clychau  arían/'  ebai  yntau. 

Nid  oedd  Hywel  yn  deall  hyn»  a  meddyliodd  mû  y  peth  goreu 
iddo  oedd  myned  yn  ei  flaen  am  ei  gartref.  Ond  cyn  cychwyn, 
gofynnoddy — 

**  Oes  bosibl  i  mi  dch  helpu  ?  " 

'<  Oes,  yn  hawdd/'  atebai  yntau. 

Ac  wrth  feddwl  am  y  cynhorthwy  ailasai  y  bachgen  roddi  iddo, 
mae  yn  codi  i  fyny,  ac  yn  sychu  ei  ddagrau,  ac  meddai,  gan  gyfeirio 
ft'i  fys  at  glawdd  uchel  oedd  i  fyny  ym  mhen  y  cae, — 

'*  Os  gwnewch  chwi  symud  y  garreg  fawr  acw  sydd  ar  y  twll  yn  y 
waly  mi  allaf  tynd  adref." 

'*  Sut  y  daeUioch  chwi  yma  ? "  gofÿnnai  Hyweli  fel  yr  oeddynt  yn 
oerdded  i  fyny  at  y  wal.    Ac  ebai  yntau, — 

**  Dod  yma  i  chwareu  ddarfu  ni  neithlwr  yng  ngoleu'r  lleuad,  ac 
wedi  chwareu  am  ychydig,  mi  aethum  am  dro  fy  hunan.  A  phan 
ddois  yn  ol,  yr  oedd  pawb  wedi  myned,  a  rhyw  un  wedi  riioi  y  garreg 
fawr  yma  yn  y  fan  hyn.  Ac  os  na  chaí  fynd  yn  ol  cyn  i'r  haul  godi, 
fe  gftn  y  clychau,  ac  mi  goUaf  fy  anrheg  gan  y  firenbines.  A  mwy 
na'r  cwbl,  ni  chaf  byth  fynd  yn  ol  i  wlad  y  Tylwyth  1  eg." 

'*  Beth  fydd  yr  anrheg  ? "  gofynnai  HyweL 

'*  Nìd  wyf  yn  gwybod  eto.  Ond|  os  mynnwcb,  oewch  ddod  yn  ol 
gyda  mi,  a  gweld  drosoch  eich  hunan/'  oedd  yr  ateb. 

«OV  goreu/'  ebai  y  bachgen. 

Yr  deddynt,  erbyn  hyn»  wedi  cyrraedd  agoriad  yn  y  wal,  un  oV 
agoriadau  hynny  sydd  yn  cael  eu  darparu  ar  s:yfer  defaid.  Gydag 
ond  ychydig  iawn  o  anhawsdery  cydiodd  Hywel  yn  un  pen  i'r 
garreg»  a  thynnodd  hi  i  lawr.  Dlolchodd  ei  gydymaith  bychan 
iddo  drosodd  a  throsodd»  ac  amneidiodd  amo  i'w  ddilyn.  Aeth 
yntau,  gan  ddisgwyl  cael  ei  hunan  yn  y  cae  oedd  am  y  terfyti  a  hwy, 
Ond  yn  lle  hynny,  cafodd  ei  hunan  ynghanol  y  Tylwyth  Teg/  yn  eu 
gwlad  eu  hunain.  Yr  oeddent  fel  pe  yn  disgwyl  eu  cyfaiH,  oblegid 
rhedasant  i'w  gyfarfod,  gan  ei  gofleidio  a'i  gusanu,  tra  yr  edrychent 
ar  Hywel  gyda  golygon  cymysg  o  ofn  ac  edmygedd. 

Holent  y  dyn  bychan  hefyd  ar  draws  eu  gilydd, — "  Pa  le  yr  oedd 
wedí  bod  ?  "  «*  Sut  y  daeth  yn  ol  ? "  *'  Pwy  oedd  Hywei  ? "  a  Uawer 
o  gwestiynau  ereiU. 

Ar  ol  iddynt  i  gyd  ei  gyfarch  yn  y  dull  mwyaf  serchog,  y  mae  yn 
dweyd  wrthynt  am  eistedd  i  lawr,  gan  wneyd  hynny  ei  hunan,  ac  yn 
dechreu  adrodd  ei  hanes  wrthynt.  Oddiwrth  ei  ddesgrifiad»  gallasai 
Hywel  feddwl  fod  y  garreg  oedd  ar  y  wal  fel  hanner  mynydd  a'i 
fod  ef  yn  rhyw  gawr  mawr,  yn  ddigon  cryf  i'w  symud  ftg  un  llaw. 


CYMRU'R    PLANT.  71 

Fel  y  dywedai  yr  hen  wr  yr  banesy  edrychai  y  Tylwyth  Teg  ar  Hywel 
yn  graff»  a  sylwai  fod  yr  ofn  yn  graddol  ddiflannu  o'u  llygaid,  aV 
edmygedd  yn  cynhydda,  ac  meddent  wrtho, — 

**  Mi  ddywedwn  wrth  ein  brenhines  am  danoch.  Mae  hi  beddyw 
yn  rhoi  anrhegion  i  ni,  ac  y  mae  yn  siwr  o'ch  anrbegu  chwithau/' 

''Pa  bryd  heddyw/'  ebai  Hywel»  ''oblegid  mae  yn  rhaid  i  mi 
fynd  yn  ol  cyn  amser  godro." 

''  O/'  ebent  hwythau/'  <'mi  fydd  y  cwbl  drosodd  ymhell  cyn  hynnỳ. 
Yr  ydym  yn  disgwyl  clywed  y  dychau  yn  canu  bob  eiliad,  ac  yna  fe 
gychwynnwn  at  y  castdl/' 

Wrdi  eu  dywed  yn  siarad  ft'u  gilydd,  deallodd  Hywel  mai 
perthynasau  oeddent  i'r  gŵr  l)ychan  gafodd  yn  ymyl  y  bonçyff ;  ac 
er  eu  bod  yn  hynod  o  debyg  i'w  gilydd,  ac  wedi  eu  g^sgo  yn 
hollol  yr  un '  fath,  eto  yr  oedd  digon  o  wahaniaeth  rhyngddynt  i'w 
alluogi  i  wybod  pa  un  oedd  y  sawl  oedd  wedi  ei  arwain  yno.  Yn 
fuan  mae  swn  hyfryd  yn  torri  ar  glust  y  bachgen,  a  dyna  y  Tylwyth 
Teg  i  gyd  ar  eu  traed»  gan  baratoi  eu  hunûn  i  gychwyn.  Ond  yr 
oedd  Hywel  wedi  ei  swyno  gan  y  miwsig  peraidd«  ac  fel  pe  yn 
analluog  i  symud.  Ac  meddai  un  o'i  gymdeitlüon  wrtho  yn  fry siog, — 

'*  Dowch  ymlaen,  dowch  ymlaen,  i  diwi  gael  gweled  y  dychau," 

Aeth  yntau  ymlaen  fel  mewn  breuddy^,  nes  y  caifòdd  d  hun 
ynghanol  cannoedd  o'r  Tylwyth  Teg,  yn  sefyU  o  flaen  castell  hardd. 

Yr  oedd  pob  ffenestr  yn  agored,  a'r  hyn  oedd  o'r  tu  fewn  i'w 
weled.  Nid  oedd  Hywel  erioied  wedi  edrych  ar  y  fath  olygfa,  yr 
oedd  y  castell  fel  nyth  o  drysorau.  Hefyd,  yr  oedd  v  gerddi  oead 
o'i  fi^mpas  yn  llawn  o'r  blodau  prydferthaf,  wedi  eu  gwau  yn 
draffiUh  i'w  gilydd,  a'r  rhai  hynny  o  bob  lliw  allesid  meddwl  am 
dano,  a'u  harogl  per  yn  llenwi  yr  awyr. 


URDD     F     DBléYN. 

Y  Fprwd,  Abb&  Psnnab  (Mountain  Ash). 


YMAE  pÌAiìt  7  Ffrwd,  Mountain  Aáh,  yn  gangen  o  ürdd  y  Délyn.  Maent 
wedi  ffuifio  dosbarth  Ojmraeg,  ac  wedi  deiwÌB  pwyUgor  o*u  plíth  eu  hunain. 
Maent  yn  cjfarfod  bob  nos  liun  yn  7  íeBtri,  i  ddarllen  Chriaiu'B  Plant,  "  Holi  ac 
Ateb  ar  EUines  O^mru,"  adrodd  a  chanu,  ac  ^s^ifennu  C^mraeg.  Maent  hef^d 
7n  CTmer^d  gwersi  i'w  gwneuthur  ^n  ^stod  yt  wythnos.  T  brodTr  canlTuol  B^dd 
3m  edr^ch  ar  ol  7  dosbarth,— D.  J.  Lewis  (liTW^dd),  William  J.  Bowen,  P.  D. 
Jones,  a  William  Jonee. 

1857—1885.  Selina  Jamee,  Jennie  Jones,  Nanc7  Jonei,  Mafrgie  Dayiea,  PboBbe 
Whe^er,  Winora  Asbford,  Alice  Angel,  Annie  M.  Breeze,  Sallie  Davies, 
Lizzie  M.  Wheeler,  Ida  Jones,  Maggie  Jones,  Mag:gie  Hatton,  Maggie 
Hayaîd,  Alice  Williams,  Agnes  KÌDg>  Katie  WatËns,  Taliesin  James, 
Johnn7  PhilllpB,  Morgan  Griffiths,  Edwin  Âshford,  Philip  Thomas  Jones, 
länlTn  Griffith,  Morgan  Harris,  Teddie  WilUams.  Bhai  mewn  oed, — 
D.  J.  Lewis,  W.  J.  Bowen,  P.  T.  Jones,  William  Jones. 


á 


CYMRU'R  PLANT. 


Y^  Y     DDAMWAIJf     AR     YR     HSOIt. 

MAE  John  Davles  yn  fasnschwr  enwog  erbyn  hyn,  ac  yn 
ddyn  da  a  pharchus,  Ond  ychydig  s^ld  yn  gwybod  b^ 
oedd  ei  ddechreuad. 
Unwaith,  aeth  g^weîthíwr  a'i  maìg  a'l  faban  I  Lerpwl  i  fyw.  Yr 
oedd  liiyw  reswm  yn  galw  amo  adael  ei  ardal  ei  hun,  ac  ni  dilyw- 
odd  d  deulu  byth  aír  am  dano.  Collodd  ei  iechyd,  a  bu  ^w;  yn 
hian  iawn  bu  ei  wraigf  farw  ar  ei  oL  Gadawyd  eu  bachg^  i  otal 
dynes  a'i  hanfonai  i  werthu  blodau  hyd  yr  heol. 

Yr  oedd  boneddwr  a  boneddÌg:es  yn  mynd  hyd  yr  heol,  a 
chwympodd  gwlawlen  o'i  llaw  hi.  Wrth  iddo  geAúo  ei  godi  iddi, 
aeth  cerbyd  ar  draws  y  gwerthwr  blodau  bach-  Anafu^  ef  yn 
dost,  ac  aẃd  äg  ef  i  ysbyty'r  plant  Cofìai'r  boneddwr  a'r  foneddiges 
aiD  ei  wyneb  badi  dwys  o  hyd. 

Ymwelent  ag  ef  bob  dydd  yn  yr  ysbyty,  a  buont  yn  garedlg  ìawh 
wrtho.  Yr  oeddynt  wedi  colli  eu  hunlg  blentyn ;  a  chynierasaiit 
John  î'w  le  gwag.  Cafodd  gartref  cysurus,  ac  addysg  dda.  Tatodd 
yntau  i'w  noddwyr  caredig,  bu'n  dyner  iawn  obonynt  ÿn  eu  hen 
ddyddiau.    Ac  y  mae  pawb  a  gair  uchel  iawn  iddo  tẃddyw. 


CYMRU^R    PLANT.  ?3 


F     WIWSR     JÎTO. 

OS^ewch  i'r  goedwig  ar  ddiwmod  tawel,  yn  enwedig  yn  yr 
.«^Hydrefy  safẁch  am  ysbaid,  a'ch  cefh  ar  ryw  hen  goeden 
dderw  neu  ífawydd,  yn  agos  i  ddwy  neu  dair  o  goed  íiynid^iTddy 
a  chewch  olygfa  a  rydd  i  chwi  lawer  o  fwynhad. 

Ni  raìd  i  chwi  ben-synnu  yn  hlr  iawn  yn  y  lle,  cyn  i  chwi  glywed 
rhyw  drwst  sydyn  yn  rhywle  nas  gwyddoch,  ar  y  míinud  c^mtaf. 
Ac  os  daliwch  i  fod  yn  berffaith  lonydd  a  distaw,  cewch  weled  rhyw 
fôd  bychan,  clws,  yn  ymsymud  ar  fraich  y  goeden  gnau  draw,  a 
dyna  wiwer  yn  dod  Vr  golwg  o'i  noddfa  yn  ei  goruwchystafell. 

Nid  yw  ond  megis  pelen  gron  o  fán-flew  coch,  a'i  chynffon  frws 
wedi  ei  chyrüo  yn  drefhus  ar  hyd  ei  chefn.  Y  mae'n  oifnus  odiaeth, 
a  saif  yn  stond  am  funud  neu  ddau,  gan  ysbio  o'i  hamgylch,  ft'i 
llygaid  mawrion,  eílro,  i  edrych  a  gaif!  ryddid  i  fwynhau  ei  chinió  o 
gnau.  Edrych  i'r  un  cyfeiriad,  ac  y  mae'n  ameu  fod  rhywun  yn 
ymyl.  Deil  i  wrando,  gan  sefyll  fel  delw  lonydd.  Yna,  yn  syd]^! 
fe  chwifìa  ei  chynffon  i  fyny  ac  i  lawr,  i  ganlyn  ei  theimladau,  gan 
nad  yw  yn  berffaith  siwr  a  ydyw  mewn  diogelwch. 

Ymhen  ychydig,  gan  nad  oes  unrhyw  arwydd  o  ysgytwad  na 
thwrf  yn  agos,  fe  eistedda  yn  dalog  ar  ei  thraed  ol,  ar  ganol  y 
gangen,— a'i  chynffon  fel  hanner  olwyn  ar  ei  chefh.  Yna,  gafaela 
mewn  cneuen  ffreinig  â  phalfau  ei  thraed  blaen,  fel  pe  baent  yn 
ddwylaw  yn  unìon,  a  dechreua  dorri  yr  amwisg  galed  ft'i  dannedd 
miniog.  Bydd  yr  ysbarion  yn  disgyn  rhwng  y  breichiau  mawrion, 
fel  pe'n  gawod  o  genllysg. 

Cyn  bo  hir,  fe  glywch  dwrw  heb  fod  nepell  oddiwrthi,  a  dyna'i 
chyfeilles  yn  ymddangos,— neu  weithiau  ddwy  neu  dair.  Bydd  rhai 
ereill  yn  agos  bob  amser.  Anaml  y  byddant  eu  hunain  heb  gwmni 
o  fewn  cyrraédd;  a  phan  fydd  mintai  ohonynt  hefo^u  gilydd  y  bydd 
paniomìme  wiweraldd,  mewn  gwlrionedd.  Rhedant  i  lawr  y  goeden,  y 
nalll  ar  ol  y  llall. — rhyw  hwb  a  naid,  nes  cyrraedd  y  ddaear.  Y 
maent  yn  awr  wrth  eu  bodd,  ac  yn  eu  helfen  yn  chware  mig,  neu 
ymguddio,  fel  plant,  o  amgylch  corf!  y  goeden.  Credent,  yn  ddiau, 
nad  oes  neb  mewn  milltiroedd  Iddynt,  i  aílonyddu  ar  eu  chware. 

Wedi  cael  digon  o  ysbort,  ant  i  gael  pryd  gyda'u  gilydd,  ac  y 
mae  gweled  rhyw  bédalr  neu  bump  o  wìwerod  yn  cyd-eistedd  ar 
g^ngen  rhyw  laswydden  {Jarch\\  wledda  ar  gnau  neu  fés,  yn  olygfa 
eithriadôl  o  ddyddorplì  edmygwyr  teulu  Natúr.  Gollyngant  gawod- 
ydd  a  biisg,  fel  y  bydd  y  llawr  yn  dew .  ohonynt'  Wedi  cael  eu 
gwala,  ant  i  cbwdre  eilwaltb,  gan  wneyd  troadau  o  amgylch  eu 
gilyçldi  ac  ymryson  neidìo  o'r  nalll  gangen  i'r  llall.    Welthiau, 


74  CYMRU'R    PLANT. 

neidiant  i  bellder  anhygoel  o  fawr,  nes  y  bydd  y  canghennau  hirion, 
ystwyth,  yn  plygu  o  dan  eu  pwysaui  er  mor  ysgafn  a  hoew  ydynt. 
le,  chwedl  un  o'r  beirdd  cywrain, — 

<(  Heb  *ran  aâen,  bion  na  hedant.'' 

Yn  awr,  pe  y  symudecb  ronyn  o'ch  lle,  fe  glywent  ar  unwaith  y 
siw  lleiaf  o'ch  trwst,  a  hynny  o  gryn  bellder.  Arafant  yn  eu  hafíaeth 
mewn  eiliad;  ac  fel  pe  o  dan  ddylanwad  dychryn,  fe  red  un  i  ym- 
guddio  i  fforch  rhyw  gangen  braíi,  a'r  lleill  i  ryw  ymguddfa  ym 
mrig  y  coedydd  cyfagos.  Ant  i  ymguddio  bob  amser  yr  ochr  arall 
i'r  goeden  i  ch^iâ,  ac  fe  arhosant  yn  eu  lloches  mor  Uonydd  a'r  pren 
ei  hunan,  ac  er  gwaeddî,  a  Uuchio  ambeU  i  garreg  o  ran  cymhyr- 
aeth»  ni  symudant  o'u  Ue.  Tasg  Ued  anhawdd,  i'r  Uygad  craffafi 
fydd  eu  canfod  o  gwbl  yn  Uechu,  gan  fod  y  rhisgl  yr  unrhyw  a  u 
lUw  hwythau.  Pan  ddaw  y  cipar  neu  ei  feistr  ar  ei  rawd  arferol 
drwy  y  coed,  gyda'u  gwnn  a'u  cwn,  bydd  y  wiwerod  fel  pe'n  adnabod 
swn  eu  traed  o  beU,  a  Uechant  am  eu  bywyd.  Bydd  cyfarthiad  cwn 
a  swn  ergyd  ]^  peri  arswyd  drwy  eu  cidon  gynhyrfus. 

Pan  gyfarfyddant  arwyddion  o  berygl,  rhoddant  fynegiant  i'w 
teimladau  gyda  chri  uchelfain, — hron  yn  ysgrech.  Mae  gwaedd  y 
wi  wer  ofnus,  ddigUawn,  ar  rai  ystyriaethau,  yn  ddigrifol  anghyftredin. 

GwyUwch  hi  yrwan,  a  gwelwch  hi  yn  ysboncio  yn  chwyrn-wyUt, 
ac  yn  taflu  ei  chynffon  o  ochr  i  ochr,  ac  yn  curo  ei  thraed  eiddil  yn 
y  pren,  gan  led-gyfarth  yn  awr  ac  eilwaith,  mewn  rhyw  seiniau 
cyflym,  cyfrinddulí.  GwyUa  gamrau  yr  ymyrrwr  gyda  dialon 
grynedig,  nes  y  tybia  y  bydd  heddwch  yn  teyrnasu  yn  nhueddau  ei 
hen  gartrefle  anwyl. 

Perthyn  i'r  wiwer  lawer  o  nodweddion  hynod.  Gwnaifi  ei  nyth 
tadus  mewn  rhyw  gornel  glyd  ar  ran  uchaf  y  goeden,  a  hynny 
fynychaf  wewn  cysgod  gwynt.  Bydd  ei  ddefnydd  o  ddaii,  wedi  ei 
leinio  ft  mwsog  gwyrdd  cynnes,  ac  yno  yr  ymddu^  ei  rhai  bychain, 
gan  eu  magu  yn  ofalus,  a'u  dysgu  i  rodio  a  neidio  hyd  y  coed, — 
yn  ol  defod  ac  arfer  y  tyiwyth  doniol. 

Y  mae  Uuoedd  o'r  beirdd  Seisnig  goreu  wedi  canu  moUant  y 
wiwer,  ond  pur  ychydig  o  sylw  a  dalodd  rhyddodlwyr  (  ymru  i'r 
gyfeiUes  bert.  Y  mae  ein  darluniadau  mwyaf  mynegol  ohoni 
mewn  englynion,  a  dyma  ddwy  ohonynt.    Daw  ereiU  eto. 


it 


Y  wiwer  facli,  un  orfy w,— fu  'rioed  "  Un  bron  jm  gynffon  i  gyd,— yw'r 

bryf  wîwer 

Ar  hyd  bren  o'i  chyfryw,  Hoew,  sy'n  llawn  bywyd ; 

IJn  hoyw'i  naid,  eon  y w,  Rhed  fel  yr  awel  ar  hyd 

Ao  od  gynflonog  ydy w. ' '  Y  Uwyn,  mewn  llai  na  munnd. ' ' 

R.  EüPTL.  W.  EiLiB  Eyans. 

Carneddoo. 


CYMRU'R    PLANT.  75 


ADBRYN     F     TO. 

II. 

WELSOCH  chwi  adar  y  to  yn  caru  ?  Un  diwniod,  y  gwanwyn 
llynedd,  yn  sydyn  disgynnodd  lleisiau,  —  *'  tshisisìsicy 
tshicicicic  I " — gwyllt  ac  uchel  haid  o  adar  ar  fy  nghlustiau, — adar 
yn  ymrafaelio,  feddyliwn.  Edrychais  allan,  a  beth  a  welwn  ar  y 
buarth  o'm  blaen  ond  adar  y  to,  dwrr  mawr,  mewn  cyffro 
anghytfredin,  yn  tasgu  i  fyny,  ac  ]^  ymwau  drwy  eu  gilydd,  ac  yn 
cilgwthio  y  nalll  y  Uall,  lel  pe  buasent  wedi  hanner  gwallgofì. 
Ddallais  yn  union  beth  oedd  yr  helynt,  twrr  o  geiliogod  yn  cweryla, 
ac  yn  sarnu  eu  gilydd  wrth  ruthro  ymlaen  am  y  cynta  i  ddangos  eu 
hunain  i  iar  oedd  yn  eu  canol ;  a  hynny  er  mwyn  tynnu  ei  sylw.  ac  o 
dynnu  ei  sylw,  enniU  ei  serch.  Pob  un  ar  yr  un  neges  I  Dwsin 
neu  ragor  o  geiliogod  yn  ymryson  am  yr  un  iar,  a  phob  un  yn 
debran  ar  uchat  ei  lais  I  A  thyna  dduU  rhyfedd  o  garu'r  iar  oedd 
ganddynt. — tarawai  un  yn  ei  herbyn,  fel  pe  y  dywedai, — <'  Weli  di  fìy 
gariad  ì"  H  hoddai  un  arall  wth  bychan  iddi  ft'i  big,  fel  pe  y  dywedai, 
— *'  Weli  di  fìnne,  'run  fach  ? "  Rhoddai  un  arail  bwmp  iddi,  gan 
awgrymu, — <''Kwyf  fínne  yma,  cariad,  ysbia."  Ac  felly  un  arall  ac 
un  arall;  ond  yr  oedd  pob  un  yn  ofalus  i  beidio  ei  brifo.  Ynghanol 
yr  helynt,  yswitiai  hitìiau'n  wyllt, — "tshicidcic,  tshidcidc"  dros  y  lle; 
ac  weithiau  gwylltiaiy  achan  glecian  ei  phig  yn  uchel,  "gyp*gyp-gyp- 
gyp/'  fel  ci  drwg  yn  rhindan  ei  ddannedd»  rhuthrai  ar  un,  a  phigai 
ef  yn  dost;  a  chydiai  mewn  un  arall,  a  rhoddai  hergwd  iddo,  nes  yr 
oedd  yn  glechden  yn  y  fan  draw, — pob  un  o'r  ddau  yn  falch  o'r 
sylw  digri  a  gawsent.  Onid  yw  cernod  gan  gariad  yn  well  na 
llyfíad  gan  gâs  ?  Ac  felly  y  parhaodd  y  miri  yn  hir,  nes  iddi  windo 
ar  un,  tel  pe  y  dywedsû, — "  Ti  yw'r  deryn,  tyrd  o'na  1 "  Ciliodd  y 
Ueill.  Ond  dyna  falch  oedd  y  gorchfygwr.  Neidiál  a  phrandai  o 
gwmpas.  Tasgai  i  fyny  ar  ei  aden  o  un  ochr  i'r  iar,  a  disgynnai 
chwap  yr  ochr  araU  iddi.  Closiai  yn  nes  ati,  gan  gyrfío  ei  ben ; 
pigai  a  gogleisiai  hi'n  chwareus, — *'  Vr  hen  gariad  I "  ebe  fe,— yna, 
neidiai  yn  ol,  a  throai  oddiamgylch  i  ddangos  iddi  gengl  arian  ei 
aden,  a  rhiUn  chestnut  ei  wddw,  a'i  gadadi  du  fel  jet.  Clywsant 
rywun  yn  dod.  "  Tshiciddc  I "  ebe'r  ddau,  ac  ymaith  a  hwy. 
Dyna  tel  y  gwelais  i  adar  y  to  yn  caru. 

Beth  yw  bwyd  adar  y  to  ?  Bwytant  íriwsioni  a  phob  math  o  friw- 
fẁyd  deflir  aUan  o  dai,  yn  fara,  ac  yn  gig,  ac  yn  gaws,  ac  yn  bwdin, 
ac  yn  gacen  fraitb, — '<  bara  hen  nodiant "  polK>l  y  Rhos, — ac  yn 
dwmplen, — mewn  gair,  *  bwytant  bopetb,  rhywbeth  sy  fẁytadwy. 


76  CYMRU'R    PLANT. 

Gadewch  i  mi  ddweyd  yn  y  fan  yma  msA  adar  hunangary  greedy, 
iawn  yw  adar  y  to,  ac  ymladdgar  yn  y  fargen.  Eu  harwyddair 
yw,— '<  Y  cwbl  i  mi,  a'r  gweddill  i'r  plant  ereilL"  Teflwch  fwyd 
iddynt  yn  giprys.  Lleda  pob  uh  ei  goesau  am  gymaint  o'r  bwyd 
ag  a  all;  a  hwbia  oddiamgylch,  wisg  ei  ochr,  i  gàw  pob  un.arall 
draw  o'i  gyfiran  ef ;  ac  os  meiddia  un  ddod  i'w  yniyl,  caif!  tonclust 
gas,  nes  y  byddo'n  gwaeddi ''  O I "  ac  yn  tasgu  i'r  fan  draw.  Try 
hwnnw'n  ol  arno»  ond  odid,  ac  a  yn  daro  rhwng  y  ddau ;  una  y  Ueili 
yn  y  ffrwgwd,  ac  aiff  yn  ffrae  wyllt  drwydai  draw.  Terfyna'r 
ymrafael  yn  sydyn,  tel  taro  hoel  mewn  pren ;  ac  a  pob  un  ymlaen 
a'i  waith,  fel  pe  buasai  dim  byd  anymunol  wedi  cymeryd  lle. 

Ond  nid  yw  adar  y  to  yn  byw  yn  gyfangwbl  ar  y  cardod  estynnj|r 
iddynt  o  dai.  Ar  brydiau,  troant  o  tod  yn  gardotwyr  i  fod  yn 
Uadron  Chwi  wyddoch  tod  yn  dda  ganddynt  yd.  Blysiant  et  fel  y 
blysia  cath  lefrith, — ni  fedrant  wrthsetýll  y  brofedigaeth  o*i  ddwyn 
os  cant  gyfle.  Yn  yr  haf,  codant  yn  tore,  cyn  codi  cwn  Caer,  tel 
rhai  ar  ddrwg  yn  gyffredin,  ac  ant  gyda'u  gilydd  yn  haid  i  gaeau  i 
hvyta  gweniẃ,  a  dieirch,  a  haidd  o'r  tywysennau,  a  gwnant  wledd 
iawn  o  honi.  Os  byddant  yn  liiosogy  gwnant  gryn  ddifrod  fel  hyn, 
a  cholied  fawr  i'r  ffermwyr.  '<  Y  chwiwgwn  bychain  1 "  meddwch, 
''mae  eisiau  eu  saethu."  Dyna  ddywed  y  fiermwr  hefyd.  Ond 
cyn  eu  condemnio,  gwrandewch  ar  yr  ochr  arall. 

Chwi  wyddoch  beth  yw  cynron,  a  lindys,  a  rhyw  gér  feliy,  oni 
^^doch?  Chwi  wyddoch  hefyd  mai  pryfed  dinistriol  iawn 
ydynt.  Wel,  rwan,  y  cynron  a'r  lindys  yma  ydyw  bwyd  cyẁion 
adar  y  to.  Daw  yr  hen  adar  i'r  gerddi  i  hel  y  cynron  sy'n  difa 
bresydi,  a  dail  coed  eirin  mair,  a  chyrens,  a'r  *<  wire-worms " — 
leather  ;ackeís, — sy'n  bwyta  llysiau  cochion  (moron) ;  ant  i'r  caeau  a'r 
wig  ar  yr  anneges;  pigant  y  llyslau  {aphides)  s/n  andwyo  coed 
rhosyna»!  a  Chariant  y  cwbl,  lond  eu  pigau,  yn  fwyd  i'w  rhai  bacb. 
CarÌAun  par  ddegau,  gryn  30  neu  40,  bob  awr  i'w  cywion,  a  hynay 
am  dros  ddeg  awr  yn  y  dydd.  Cariant  felly  gannoedd  mewn  un 
diwmody  a  miioedd  mewn  wythnos.  Dim  ond  un  par  I  Os  ydyw 
un  par  yn  cario  miloedd  mewn  wythnos,  faint  garia  hoU  adar  y  to 
sy  o  gwmpas  tŷ  Sarm  ?  Faint  garia  holl  adar  to  y,  wlad  yn  ystod 
eu  tymor  magu,-  tymor  s/n  ymestya  yn  aml  o  Cbwetrol  i  Fedi? 
Miliynau  ar  fíliynau, — nis  medrir  eu  cyfrif.  Adar  y  to  yn  gwneyd 
colled  ?  Dyna  golled  wnelai'r  miliynau  lindys  yma,  onibai  tod  actar 
y  to  yn  eu  dita  l 

Ond  nid  dyna'r  cwbl.  Ar  wahanol  adegau  p'r  Awyddynj,  gwelir 
adar  y  to,  yn  hddiau  yn  y  .ineusydd  yn  bwyta  hadau  ysgalli  a  inaip 


CYMRU'R    PLANT.  77 

gwylltion, — bresaçh  gwŷr  lal, — a  Uyslau  difraeth  ereilL  Bwytant 
beth  dirifedi  o'r  hadau  yma*  Pe  cawsent  lonydd,  tytent  yn  chwyn 
lond  y  ddaear,  dan  sang,  a  byddai'r  drafferth  a'r  draul  o'u  diFa  yn 
enfawr.  Adar  y  to  yn  gwneyd  coUed  eto  ?  Oyna  goUed  wnelai  yr 
hadau  ynna,  oni  buasai  fod  adar  y  to  yn  eu  difa  cyn  egino  ohonynt  I 
Beth  yw  eich  barn  am  adar  y  to  rwan  ?  Beth  ?  **  Nid  oes  eisieu 
eu  saethu/' 

Chwi  welwch  erbyn  hyn  fod  adar  y  to,  drwy  gUrio'r  tir  o  chwyn 
a  phryfaid  dinistriol  ereiU,  yn  talu'n  ol  yn  ardderchog  i'r  ífermwr 
am  yr  yd  a  ddygant  adeg  y  cynhaeaf.  Yn  wir,  'does  dim  amheu- 
aeth  nad  yw'r  ad-daliad  yn  llawer  mwy  na'r  goUed.  Pe  buasai 
adar  v  to  a'r  ffermwr  yn  gwastadhau  cyfriton,  yn  "sgwario  eu. 
accûun/s,'*  tel  y  dywedir,  ar  ddiwedd  blwyddyn,  cawsai'r  ffermwr 
weled.  er  ei  syndod,  msü  efe  fuasai'n  ddyledus  i'r  adar,  aç  nid  yr 
adar  iddo  ef. 

Dysgodd  y  Ffrancod  hyn  drwy  brofìad,  yn  wir,,  ychydig 
flynyddau'n  ol.  Tybient  hwy,  fel  y  tybia  Uawer  yng  Nghymru 
heddyw,  nad  oedd  dim  ond  y  drwg  ynglŷn  Ag  adar  y  tp.  Credent 
mai  pla  oeddent, — "  Mae'n  rhaid  gwneyd  i  ffwrdd  â  hwy/'  meddent, 
ac  aethant  ynghyd  â  hi.  Mewn  rhai  parthau  difasant  hwy'n  Uwyr. 
Ond  bu'n  edifar  ganddynt.  Yn  uniongyrcholy  Uiosogodd  y  Undys, 
a  phryfaid  dinistriol  ereiU,  ]^  aruthrol  o  gyflym.  Hwynt-hẁy  aeth 
yn  bla, — *'  Difrodwyd  y  maes,  gwnaethpwyd  difrod  ar  yr  yd,  udai  y 
ffermwyr  am  gynhaeat  y  maes ;  canys  darfu  bron  am  y  cynhaeaf." 
Bu  raid  cael  yr  adar  yn  ol  yn  gynt  na  chynted  gelíid,  a  daeth 
pethau  i'w  Ue.  Na,  nid  pla  yw  adar  y  to,  eithr  bendìth.  Ond,  wrth 
gwrs,  mae'n  rhaid  eu  cadw  i  lawr.  Os  ant  yn  rhy  lìosog,  gwnant 
fwy  o  niwed  nag  o  les,  —**  Nid  da  rhy  o  ddim."  Buassû  natur,  yn  ei 
ffordd  ddistaw  ei  hun,  yn  cadw  eu  rhif  o  fewn  terfynau  priodol,  oni 
buasai  fod  dynion  yn  torri  ei  deddfau.  Y  curyU,  a'r  genUi  goch,  a'r 
hebog,  ddarparwyd  ganddi  hi  i  gadw  adar  ÿ  to,  a  mân  adar  ereiU, 
i  lawr;  ond  y  mae  rheinyyn  mynd  yn  ebyrth  i  ynnau  ceidwaid 
helwriaeth,  am  eu  bod  yn  lladd  cywion  phesants  y  gwr  boneddig. 
Onid  yw  yn  aflwydd  o  beth  fod  y  curyU  coch,  chwimwth,  yn  meiddio 
cipio  ymaith  phesants  y  boneddigion,— phesants  a  fegir  ganddynt 
yn  ddofy  er  mwyn  cael  y  sport  digrí  o'u  saethu, — yn  eu  hymyl  ?  Sut 
bynnag  am  hynny,  eu  saethu  ga  y  curyllod,  a'r  hebogiaid  Iwyr- 
wyneb.  O  ganlyniad,  rhaid  i'r  ffermwyr  fÿnd  i'r  draul  á'r  draflerth 
o  gadw  mftn  adar  i  íawr,— gwaith  naturíol  adar  rhaib  pe  caent 
lonydd, — ^neuoddefy  goUed.  Mae  sport  boneddigion  yn  costio'n 
ddrud  i'r  flermwyr  yn  aml* 


78 


CY&fRU'R    PLANT. 


Cyflmynedig  i  Mr.  Archie  Jones,  Cadivor  Yilla,  Idanon. 


**DILYN   lESU/' 

J.  Bbbs  Jonbs,  Llanon,                                                             Pedr  Alaw,  Mos. 
Sir  Aberteifi.                                                                                Llundain. 

Bac., 

DOH  G.     AUegretto, 

r  |d  .r  :n  .f 

n     :r      |1,     :d 

d     :t,     11,     :8, 

1,     :-    |8, 

•—      •» 
•           i 

|8i     :8i 

8,     :8,     |fi     :fe, 

8,     •  .      |n,     •ri^8, 

8,     :fe,    1 8, 

1 

l.Blentyn 

|n     :d 

bycli-any     ed  -  rych, 

d     :t,     |d     :r 

gwêl           Gar  -  iad 

n      :r      |d     :ti 

le        -        8U, 

n      :r  •d  |t. 

1 

|d     :d 

8,     :8,     11,     :r. 

8,     :       |8i     :8, 

d,     :r,     |8, 

• 

:       |li.ti:d^r 

d     :t,    |d.r:n.fe 

8     :—   |r     :n 

f     :-   |n 

• 

:       If.    :1, 

1,    :8e,   11,    :d 

t,    :—   |t,    :8,.d 

d     :-   |d 

• 

Olyw    Ei 

:       |r     :f 

eir  -  iau    f  el      j 

n     :n     |d     :d.r 

mêl           Yn    dy  - 

r     :—  jf     :n 

f er     -        u : 
1     :]a    |8 

• 
• 

:       Ir,    :r. 

n,    :n,    jl,    :1, 

8,    :— •   |8i    :d 

f.    :-   |d 

•  ___ 
• 

:       |n     :r 

f     :n     |n.r:r.d 

t,    :-   jf     :n 

8     :f     |f.r 

i:n.r| 

:       Id     :t, 

1,    :8,    If,    :1, 

r,    :8,    11,    :1, 

ía.   :1.    11, 

:d 

£r      ein 

:       1       : 

mwjn  Fe  ddaeth  i 

:       1       : 

lawr,          I    wael 

:       |r     :de 

fyd    y      cystudd    ) 

de    :r     |r     :1     \ 

:      1       : 

:       1       : 

:       1       : 

:       1 

• 

D.t.                                                         f.G. 

n    :—   |r     :l 

1    :8    |«d'.t:l.t 

d'    :-   Id'    :d' 

r'   :-   1**8 

• . .. 

• 

t,   :-   11,    :t, 

d    :d    \àî     :b 

8     :—   |f     :n 

f    :-   l"t. 

•  _ 
• 

mawr,     Dae  -  ar 

86  :~   11     :f 

gobaith    yw    yn 

f    :8    Pr'    :r' 

awr,        Drwy  yr 

8     :d'.t|l     :d> 

le       -       8U. 

d'   :-.t|*'8 

•___ 
• 

:       If,    :f 

f    :n    |'8     :8 

n     :-   |f     :1 

8    :-   1*8, 

• 

:       |f     :n 

n     :r     |d     :ti 

1,    :-   11.    :t, 

d     :r     jn 

:f     j 

:      It,    :d 

1,    :t,    |d     :8, 

f,    :—   If,    :8, 

8.    :t,    |d 

:d    1 

Blentyn 
|8     :8 

bychan    drwy  dy 

f     :f     |8     :d 

oes,         Rho    dy 

d     :-   jd     :r 

ysgwydd  dan 
8      :8      |8 

'î    ì 

:       |8, 

:8,    1 

8,    :8,    |n. 

:n,    1 

f,    :-   Ifi    :f. 

1 

n,    :8,    |d 

:f,    ' 

f 

CYMRU'R    PLANT. 


79 


ralL 

r    :—   |n     :n 

n     :r     |n     :f 

8     :—   |8i:n 

I    :-  |d 

d    :t.    |d     :ti 

d     :d     |d     :ti 

n     :r     |d     :d. 

d    :t,    |d 

groes,     Rho    áy 

8    :—   Is     :8e 

ysgwydd  dan    y 
1      :1      |8      :8 

groes        Gyd-a*r 

8     :-    |d     :d 

le       -       su. 

1     :8.f|n 

8|   :f     |n     :r 

d     :f     |n     :r 

d     :ti    |li    :1|.8, 

fi    :8i    |d 

/^ 


2  Blentyn,  os  am  ^fydd  bur, 

Dilyn  lesu ; 
'R  hon  a  ddeil  dan  bwysau  cur- 

Dilyn  lesu : 
Ti  gei  fod  dan  gysgod  clyd 
Ei  haeddiannau  dwyfol  driid, 
A  byth  decach  f ydd  dy  bryd 

Gyda'r  lesu ; 
Blentyn  bychan,  câr  dy  Dduw, 
Ceisia  d'  oreu  byth  i  fyw 

Fel  yr  lesu. 


"•^   ^» 


CYNOHOEION     I     BhHNTYN    IBUANC. 


CADW  draw  oddiwrth  ddrygioni, 
Penderfyna  wneyd  daioni, 
Dyna  ddywed  Llyfr  y  llyfrau, 
Felly  hynny  sydd  yn  orau. 

Anrhydedda  dy  rieni, 
Ac  fe  roir  hir  ddyddiau  ití, 
Oofia  barchu  dy  athrawon, 
Bydd  wrth  bawb  yn  dyner  galon. 

Oofia  ddwedyd  y  gwirionedd, 
Pecbod  mawr  yw  dweyd  anwiredd  ; 
Gwylia  rhag  lladrata'n  gynnar, 
Ken  dy  ddiwedd  fydd  y  carchar. 

Corris, 


Gwylia  ar  dy  eiriau  'n  wastad, 
Cymer  ofal  o'th  gymeriad ; 
T  mae  Duw  'n  dy  weld  bob  munud, 
Ac  yn  gwrando  d'eiriau  hefyd. 

Penderfyna  fynnu  dianc 
Rhag  drygioui  pan  yn  ieuanc ; 
Mae  pob  un  sy'n  caru*r  lesu 
Yn  ymdrechu  peidio  pechu. 

Gwylia  rhag  y  cwpan  meddwol, 
Mae  i  fywyd  yn  ddifaol ; 
Os  gwnei  ddechreu  cam*r  gelyo, 
Oei  dy  gladdu'n  medd  y  meddwyn. 

Dayid  Wynne. 


■•fci    1»-^ 


MAWRTH. 

Gk>lygfeydd  Natur,  fore,  nawn,  a  nos  Gwyl  Dewi, 

"  Mareh  many  weathers.** 

NAWN. 


BORE. 

Goieoro  gwawr  Eryri, — â'i  dwym  wrid, 
T  mae'i  haul  with  godi ; 
Gwalia  dawel  Gwyl  Dewi, — 
Mawrth,  teg,  braf ,— ai  haf  yw  hi  P 

líimtUe. 


Nawn,    Uuwchion   oerion  eira,  —  gan 

T  genhinen  grynna ;  [anwyd 

Hanl  o'irwysg  i'w  weíy'r  a,— tros  y 

donn, 

Nawr  du-hir  noson  wyw-oer  deyrnasa. 

G.  W.  Fbancis. 


Éo  CYMRU'R    PLANT. 


OOBMITHUJ    OAI^ARIA,.    PBH  ■  F     OROSS. 

1LTN  wyneb-»ddarlun,  weld  blsmt  baéh  chwaîrelwyr  Dyflfryn  Nantlle, 
X  sef  Gobeithlu  Çalfaria,  Pen  y  Groés.  Gallwh  ddweyd  am 
danynt  eu  bod  yn  blant  bach  per^  yn  ufudd  ac  ymroddgár  gyda'u 
gwersi.  Cynhelir  cyfarfod  y  Gobeith)u  bob  wythnos  ar  nos  Fefcher» 
pryd  yr  addysgir  hwynt  yn  egwyddorion  rhinwedd  a  sobrwydd. 
Yn  y  cyfarfodydd,  adroddir  gan  y  plant  ddarnau  o  weithiau  Islwyn, 
Ceiriog,  Eben  Fardd/ Glasynys,  Cynddelw,  ac  ereiU;  a  hynnyyn 
tedrus  a  synhwyrol.  Ceir  clywed  rhai  ohonynt  hefyd  yn  datganu 
yn  swynol  rai  o'r  hen  alawon  Cymreig;  ac  O,  mor  brydferth  a 
swynol  yw  eu  clywed  yn  canu  gyda'u  gilydd  rai  o  emynnau  a 
thonau  anwyl  y  Diwygiad,  nes  peri  fod  rhyw  naws  nefoîaidd  i'w 
deimlo  yn  y  cyfarfodydd.  Dechreuir  a  therfynir  pob  cyfarfod  trwy 
weddi.  Terfynir  c^res  cyfarfodydd  y  tymor  trwy  gael  té  i'r  aelodau 
yn  y  prynhawn,  a  chyfarfod  atnryẃiaethol  yn  yr  hwyr,  pryd  y  ceir 
ffrwyth  Uafur  y  tymor  gan  y  plant  mewn  adrodd,  canu,  a  dysgu 
allan  o'r  Ysgrythyr. 

Yn  y  rhes  uchaf  yn  y  darlun,  gwelir  y  rhai  sydd  yn  gofalu  am  y 
plant  y  tymor  hwn.  Ymlaenaf,  s^r  yr  ochr  aswy  i'r  darlun,  gweUr  y 
Ltywydd, — Mr.  G.  T.  Jones,  Bron  Llyfnwy,  yr  hwn  sydd  yn  meddu 
ar  ddawn  neÌUtooI  i  addysgu  plant;  efé  yw  Arolygwr  yr  Ysgol  Sul 
yng  Nghaltaria,  ac  ÿ  mae  hêfyd  yn  aelpd  o  bwyügor  YsgoUon  Sul 
B^yddwyr  Arfon,  ac  yn,  gadeirydd  Cÿiigor  Plwyf  LlanUytni.  Y 
mae'n  frawd  i  Eifionnydd,  Cofìadur  Gorsedd  y  Beirdd.  Yn  nesaf  at 
y  llywydd  yn  y  darlun  celr  arweinydd  y  gân,  sef  Mr.  D.  S.  Davies ; 
y  mae  yntau  wedi  bod  yn  fiyddlon  dros  ben  am  flynyddau  yn 
addysgu  y  rhai  bychain  yn  elfennau  cerddoriaeth.  Ete  yw  oSerynwr 
eglwys  CaUaria  ers  blynyddau  lawer.  Yn  nesaf  ato  ef  cdr  Mr.  W. 
D.  Jones^  Arddhryn,  brawd  ffyddlon  äc  ymroddgar  gyda'r  plant,  ac 
yn  Uawn  sel  a  brwdfrydedd  gyda  phob  adran  o  waith  yr  eglwys. 
Yn  bumed  o'r  ochr  áswy,  ceir  trysoryddes  y  Gobeithlu,  sef  Miss 
M.  WiUiams,  Garreg  Wen,  ceir  hithau  yn  cymeryd  dyddordeb 
mawr  yn  addysgu  y  plant,  ac  yn  hynod  ffyddlon  yn  y  cyfartodydd. 
Yn  nesaf  ati  yn  y  darlun  ceir  yr  ysgrifenyddes,  sef  Miss  Asneth 
Roberts.  Berwynfa;  dyma  chwaer  ieuanc  eto  sydd  wedi  ymroddi  i 
addysgu  y  rhai  bychain,  ac  y  mae  yn  eglur  fod  ei  hoU  galon  yn  y 
gwaith ;  medda  ddylanwad  neiUtuoI  ar  y  plant,  er  eu  cael  i  wneyd 
popeth  a  geisiá  ganddynt. 

Wel,  dyna  i  chwi  air  o  hanes  y  rhai  syddyn  hau  hâd  gwirionedd 
ymysg  plant  Calfaria.    Gobeithiant  gael  medi  eto  ryw  ddydd. 

Trkbor'  Eifion 


CVMRU'R    PLANT. 


aew     DDVJ.I.JAU     COSP. 

yR  oedd  yr  hen  ddulliau  o  gospi  yn  farbariûdd  iawn.  Ond 
pan  ddaeth  y  werin  ì  reoli,  mynnodd  y  bobl  roî  pen  ar  y 
dulliau  creulon  a  g;waradwyddu«. 
Rhoddìd  dynion  yn  y  cyfHon  {síocks),  a  byddent  yno  am 
oríau  lawer,  drwy'r  nos  weithiau.  Byddai'r  cyfüon  yn  yinvl  y 
^nwènt  bob  amser,  os  nad  ynddî.  Yn  y  darlun,  gwelwdi  gyfíion 
Gellygaer,  wedi  eu  dwyn  1  oleu  dydd  i  dynnu  eu  darlun ;  a  dau 
ddinesydd  parchus  wedi  eistedd  yn  hen  fe  y  drwg^-weithredwyr. 


82 


CYMRU'R    PLANT. 


Byddai'r  plant  yn  lluchip  llMd  al  bobl  yn  y  cyffi^n  yn  yr  beo  aoìser ; 
ond  cofíai  rhai  y  byddai'r  traed  yn  rhyddion  cyn  hir. 

Rhoid  pobl  i  sefyll  yn  y  pilori  hefyd,  set  pren  croes  ar  ei  setyll»  a 
thwll  i'r  pen  a  dau  dwU  i'r  ddwy  law.  Torrid  clustiau  rhai  roddid 
yn  y  pilori. 

Rhwymid  rhai  wrth  drol,  a  thynnid  y  drol  gan  geffyl  drw/r  dref. 
Dìosgid  cefh  y  drwg-weithredwr,  a  chwipid  et  wrth  fyned.  Yr 
oedd  chwipiwr  trugarog  yn  Aberystwyth ;  irai  ei  law  ft  nod  coch,  a 
thynnai'r  chwip  drwy  ei  íaw  cyn  dechreu  fflangellu.  Yna,  tarawai'n 
ysgafn  iawn,  a  meddyliai'r  barnwyr  mai  gwaed  oedd  y  nod  coch  ar 
gefn  noeth  y  dyn.  Ond  yn  aml,  fflangellid  o  ddifrif/  a  ffrydiai'r 
gwaed. 

Y  mae  pethau  rhyfedd  iawn  yn  y  gyfraith.  O  dro  i  dro  dywedaf 
wrthych  am  rai  ohonynt. 


«^ 


^m 


DYW^DWCH     Y     GWIR. 


DY  WEDWCH  y  gwir 
Tm  mhob  rhyw  amgjlchiad, 
Boed  fyrr  neu  yn  hir, 
Yr  hyn  fyddo*r  siarad. 

Dywedwch  y  gwir, 
Boed  f elus  neu  chwerw ; 

Daw  adeg  cyn  hir 
Bydd  rhaid  i  ni  f arw. 

Dywedwch  y  gwir, 

I  sefyll  neu  syrthio ; 
Tragwyddol  sydd  hir, 

Mae'r  dydd  yn  mynd  heibio. 

Blaen  y  Cum,  LlanelUyd, 


Dywedwch  y  gwir, 

Er  Uwgr  wobrwyo ; 
Y  gwir  saif  yn  wir, 

Oydwyboa  sy'n  tystio. 

Dywedwch  y  gwir, 

Yng  ngwyneb  digllonedd ; 
Fe  arwain,  mae*n  glir, 

I  fewn  i  anrhydMld. 

Dywedwch  y  gwir, 
Pe  gwgai  y  bydoedd ; 

Mae*n  well  i  ni*n  wir 
Gael  gwenau  y  Nefoedd. 

GWTNBDD  FyCHAN. 


ADGOFION. 


PAN  ddaw  pr  nos  a*i  balm, 
A'i  Ueisiau  ysgafn,  tawel ; 
Ar  ol  i'r  hwyrol  salm 
Ddiweddu  yn  yr  awel, 
Daw  adgof  fyw, 
Nis  gwn  beth  yw, 
Ond  rhywbeth  yn  f y  mynwes, 
Éhyw  deimlad  trist 
O  waelod  cist 
Gorífennol  pell  fy  hanes. 
Tawelwch  nos  a'i  balm 

A  ddaw  a'r  teimlad  dirgel, 
Ax  ol  i'r  hwyrol  salm 
Ddiweddu  yn  yr  awel. 
Porthmadoç. 


Hen  leÌBÌau  ddont  yn  tjw 

Ers  blwyddi  fuontddistaw, 
A  syrthiant  ar  fy  nghlyw 
Yn  felus,  a  chant  groesaw. 
OyfeiUion  y'nt 
Hen  ddyddiau  gynt, 
A  ddaethant  i'm  hadgofio 
O'r  amser  fu 
A  cheraînt  cu, 
A'r  rhai  bu  raid  ffarwelio. 
Tawelwch  nos  a*i  bahn 

A  ddwg  y  UeÌBÌau  tawel, 
Ar  ol  i'r  hwyrol  salm 
Ddiweddu  yn  yr  awel. 

R.    G.    NlCHOLSON. 


CYHRU'R    PLANT. 


FJI     BOO. 


RIN  y  mae  alon  yng  Ngbymra  nad  oes 
eogfiaid  {salmons)  ynddi,  gan  mw  alonydd 
o  ddwfr  gloewlan  ydynt ;  ac  y  mae  yn  rhaid 
i'r  eog,  tel  eì  gyd-ddinesydd,  y  brithyll, 
wrth  ddytroedd  glân,  rhedegog^.  Mewn 
afonydd  telly,  caifi  yr  hyn  y  mae  yn  « 
ymofyn, — gwelyau  o  raian  a  gralel  glân 
dl-laid. 

Un  peth  sydd  yn  hynodi'r  eog-,  yw  y 
flaìth  ei  fod  yn  gallu  byw  yn  nwft-  halft 
y  mór  yn  ogystal  ag  yn  nwfr  croew  yr  afon. 
O'r  ^anwyn  hyd  yr  hydret,  bydd  yr  eog- 
îald  yn  ymlwybro  eanglaìlh  leusydd  y 
dytnior;  yna,  pan  ddaw  lllfogydd  mawrlon 
Aw&t  a  diwedd  blwyddyn  i  gochi  a  chorddi 
yr  afonydd  a'r  ftrydiau.  esgynnant  yn 
uchel  tua'u  tarddelloedd  yn  y  dyfjryiinoedd  a'r  cymoedd  mynyddig. 
Wedì  esgyn  i  fyny  feliy  yn  uchel  i'r  wlad,  lle  mae'r  afon  leuanc 
yn  redeg  yn  las-ddwr  gwisgi  ariannaidd,  gan  gar.u'n  llawen  fiirmurol 
rhwng  y  meini  llylndeg  mwsogwlyb,  y  mae'r  eog  a'i  gydmar  yn 
dewts  eu  gwely  gro  i  gladdu  eu  hwyau.  Rh^d  i'r  ^ely  fod,  nid 
yng  ngwaelod  du  y  llyn,  ond  yn  y  bas-ddwr  grìsialaidd,  fel  y  gallo 
melyn  belydr  hauì  eu  cynhesu  a'u  deor.  Yno  gellir  gweled  y  par 
yn  gytystlys,  yn  agor  rhych  yn  y  graean, — rhych  i  tod  yn  ^yd  a 
nyth  i  wyau'r  lenyw  a  Haeth  y  gwrryw;  ac  yna,  a  rhugl  y  dorr  yn 
ei  (rau  drachefn,  fel  na  bo  i  lifiad  y  dwr  ysgubo'r  cynnwys  i  iFwrdd. 
Buoch  oll,  mae'n  debyg,  yn  bwyta  penog, — ysgaden, — onid  do  ì 
Diau  eich  l>od  helyd  wedi  sylwi  lod  i  benwaig  ddau  fath  o  fo', — y 
*'bol  grawn"  a'r  "bol  lUdth.'  Wel,  y  "grawn"  ynaywyrwyau, — 
pob  gronyn  bach  yn  wy,  tua  deugain  mil  (40  000)  obonynt  i  gyd ! 
A'r  "  boi  Üaith,"  we),  hylif  itwyn  fel  llaeth  oedd  hwna  cyn  ei  ffrio. 
Ac  fel  yna  yn  unlon  gyda  Mr.  a  Mrs,  £og,  y  mae  iddynt  hwythau 
eu  •'  grawn  "  (roe)  a'u  "  lleithon  "  (milt), 

Gadewcb  Inni  edrych  1  mewn  dlpyn  i  banes  jrr  eog  o'i  febyd  Ì 
^y ;  oblegid,  yn  y  dyddlau  hyn,  y  mae  llygad  dyn  yn  mynnu  tremio 
1  bob  cilfach,  yn  mynnu  gwybod  beth  sydd  ym  mhob  congl. 

Wet,  erbyn  tua'r  Nadolig,  y  mae'r  eog  braf,  llfyndew,  yn  barod  i 
ddodwy, — yn  barod  i  "gladdu,"  ys  dywedir.  Y  mae'r  tenjrw  yo 
dodwy  miloedd  lawer  ar  unwaith,  sawl  mll,  nis  gwn ;  ond  pan  weìwch 
dlwi  eog,  tro  nesaf,  ceisiwch  chwi  gyfrif  y  gronynau  fyrdd  sydd  ya 


»4  CYMRÜ'R  PLANT. 

y  bol  grawD,  Pethau  bychain  gleision  {pink)  ydynt,  tebyg  o  ran 
lliw  i  liw  cig  yr  eog,  a  thua'r  un  maint  a  physen  lled  fechan. 

Dechreuart  dyfu  ac  ymddadblygu  mewn  modd  rhyfeddoli 
yngladd  felly  yn  y  dyfroedd  cynnes,  dan  hud  a  rhin  melyn-wawl  yr 
haul.  Ar  y  dechreu,  nid  oes  yna  fawr  o  gytnewidiad  yn  ganfydd^ 
adwy ;  ond  cyn  hir,  daw  rhyw  ddau  ysmotyn  du  bychan  i'r  golwg  ár 
fîn  y  croen-blisg ;  ac  wrth  ddal  i  dyfu,  deuwn  i  weled  mai  dyma'r 
llygaid.  Yn  íuan  daw  ffurí  y  pen,  a'r  gweddiU  o'r  corff,  yn  twy  clir, 
y  cyfan  yn  grwn  fodrwyog  yn  un  pen  i'r  wy.  Araf  yw  y  twf ;  ond 
etbyn  y  canfed  dydd,  y  mae'r  pysgodyn  bach  yn  gallu  rhwygo'r 
plisgyn,  ymwingo^n  rhydd  o'r  carchar,  a  nofìo  ì  ffwrdd  yn  glir 
ddilyffethsûr, — ie,  yn  eog  bach,  ryw  ychydig  dan  fodfedd  o  hyd. 
Dyna  ben  ar  gyfnod  y  deor,  dyna  ddiwedd  ar  sigio'r  cryd,  a  dyma'r 
gẃr  bach  wedi  dysgu  cerddedy—  nage,  wedi  dysgu  nofìo ;  peth  nas 
gall  liawer  bachgen  mo'i  wneyd  yn  ddeg  a  deuddeg  oed. 

O  fel  y  mae'r  pethau  bach  yn  mwynhau  eu  hunain ;  ymsaethant  o 
gwmpas  gyda  chwimder  a  hoenusrwydd  rhyfeddol.  A  da  iddynt 
hynny;  oblegid  y  mae  iddynt  dorf  o  elynion,  peryglon  ar  bob  llaw; 
pysgod  mawr  esgudnaid  yn  hyll-dremio  yn  safnrwth  am  danynt  ym 
mhob  cyfeiriad ;  ac  nid  oes  ond  y  rhai  sioncaf  ohonynt  yn  medru 
dianc  rhag  cael  eu  llyncu.  Myrdd  a  mwy  ]^  cael  eu  traflyncu  gan 
y  py^STod  mwy  bob  dydd ;  yn  y  dwr,  M  ar  y  ttr,  *'  byw  ar  eu  gilydd  " 
yw  hi  o  hyd. 

Ond  edrychwch  ar  yr  eogiaid  bach  yma  I  O  dan  eu  torr  y  mae 
yna  fath  o  gwdyn  hirgrwn  fel  wy  yn  gjrdiedyg;  y  melynwy  yw 
hwnyna;  nid  yw  amgen  na  thrysorfa  o  fwyd  i  borthi  yr  un  bach, 
sydd  eto  yn  rhy  fach  i  borthi  ei  hun.  O I  'r  pethau  bach  amddifaid  I 
fel  cywion  yr  estrys,  wedi  eu  gadael  iddynt  eu  hunain,  i  ymdaro 
gore  gallent.  Gyda'r  mwyadur  {mürosfopé)  gellìr  gweled  rhed- 
weliau'r  gwaed  yn  ymnyddu'n  gangheniiog  dros  holl  arwyneb  y 
cwdyn  yna,  ac  yn  cludo'r  maeth  o  hono  i  borthi'r  corff.  Fel  yna 
y  mae'r  un  bach  yn  gorfod  *'  byw  ar  ei  floneg,"  nes  dysgu.  hel  ei 
damaid  drosto'i  hun. 

Dyna  hefyd,  onide,  ddywedir  am  y  crwbi  (hump)  ar  gefn  y  camel,-^ 
ystorfa  o  frasder  yw/wedi  ei  gronni  ar  gyfer  ei  gadw  a'i  gynnal  yn 
y  dyddiau  moelion  sy'n  ei  aros  pan  yn  croesi  anialpedd  Uymion  a 
dìebran  y  diffaethwch.  Mor  ddoeth  a  rhyfedd  yw  cywrain  drefn- 
iadau  Duw  yn  nghellau  mwyaf  cudd  ei  Iywodraeth. 

Ond  o  ddydd  i  ddydd  y  mae'r  gronfa  hon  yn  graddol  gilip,  gaa 
fyned  lai-Iai,  fel  ymhen  rbyw  chwech  wythnos  ar  ol  i'r  eog  adael  yr 
wy»  y  mae  wedi  diflannu  yn  hollol.  Trwy  gydol  y  chwedi  .wythnos 
yna,  nid  yw  wedi  gallu  cymeryd  y  tamaid  Ueiaf  ft'i  geg.  Bellach,  y 
mae'wedi  cyrraedd  diwedd  cyfhod  d  tabandod,  i^^  amser  y  diddyfnu 
vedî  dyfod. 


CYMRU'R     PLANT.  85 

AII4     FORDAITH     CAPTJSN     COOK. 

ni     DTCHRYNFETDD    PE6WN   T    DE. 

AR  yr  wythfed  o  Chwefrol^  oherwydd  na  chawsaat  arwyddion 
oddiwrth  yr  Adventure,  ofnodd  y  Capten  ei  bod  wedi  cymeryd 
llwybr  gwahanol  i'r  Resolution ;  ac  wedi  aros  dau  ddiwmod,  yn 
ystod  y  rhai  y  cadwasant  y  drylliau  i  ergydio,  a'r:goleuadau  yn  y 
nos,  ni  chawsant  yr  un  arwydd  mewn  atebiad.  Yna,  cychwynnodd 
y  Resolution  i'r  un  cyfeiriad,  Cyn  hir,  canfyddasant  liaws  o'r 
penguiniiddy  ac  adar  ereiil,  yn  heidiau,  o  bryd  i  bryd  Yr  oedd  hyn 
yn  peri  rhyw  obaith  gwan  ìddynt  y  gaUai  tir  fod  gerllaw,  ac  yr  oedd 
tybiau  gwahanol  yn  eu  plith  am  y  man  y  gorweddai  y  tir  dychmygol 
hwnnw.  Ond  yr  oedd  profíad  y  Capten  ac  ereill  o  gwmni  y  llong» 
wedi  eu  dysgu  nad  diogel  iddynt  roddì  nemawr  o  bwys  ar  sail  eu 
gobaith  y  pryd  hwnnw;  oblegid  yr  oeddent  wedi  cael  eu  siomi 
mor  fynych  cyn  hyn  gan  y  môr-adar  a  arferent  fynychu  Uedredaa 
uchel. 

Ar  y  iyeg  o  Chwefrol,  yn  y  bore,  rhwng  hanner  y  nos  a  thri  o'r 
gloch,  canfyddasant  oleuni  yn  y  (Rirfaten,  tebyg  i'r  goleuni.  a  ym^ 
ddengys  ym  mro  Pegwn  y  Gogledd,  sef  yr  Aurora  Borealis.  Yr 
oedd  y  Uiwiau  a'r  gwahanol  ffurfìau  yn  gwneyd  yr  olygta  yn  un 
ardderchog. 

Ar  y  2gẁì9  dychmygodd  y  morwyr  eu  bod  yn  gweled  tir  yng 
nghyfeiriád  y  de-orllewin.  Yr  oedd  rhai,  nad  oeddent  wedi  bod 
allan  ar  y  fordaith  gyntaf,  yn  credu  y  buasent  yn  sicr.  o  gael  prawf 
yn  ftian  msû  nid  dydiymyg  gwag  oedd  wedi  ymífurfío  yn  eu  meddwl. 
Yr  oedd  y  gwynt  o'u  tu,  a  phawb  yn  gwneyd  eu  goreu  i  gyrraedd 
glan  y  tir  newydd..  Ond,  er  eu  mawr  siomiant,  nid  oedd  yr  hyn  a 
welsent  ond  cwmwl  wedi  ei  lunio  gan  natur  ar  ffurf  dam  helaeth  o 
dir.  Diflannodd  yn  sydyn,  gan  adael  y  rhan  honno  o'r  ffurfafen  yn 
berffaith  glir ;  ac  nid  oedd  dim  i'w  weled  yn  y  parth  hwnnw  ond 
ynysoedd  iá.  Yn  y  nos,  canfyddasant  yr  Aurora  BoreaUs,  ac  yr 
oedd  yr  olwg  aroo  yn  ysblennydd  tuhwnt  i  ddesgrifíad.  Dechreu- 
odd  ymddangos  yn  y  gorllewin,  ac  ymhen  byrr  amser»  ymledodd 
dros  yw  hoU  ^rfafen  weledig. 

.  Ar  noson  y  a^ain  o  Fawrth,  pan  oeddent  yn  lledred  6f  y  de,  a 
4iydred  95  y  dwyrain,  cododd  yn  ystorm  arnynt,  o  wynt  ac  eirlaw 
trwm;  ẅ  amgylchynwyd  hwy  gan  niwl  tew.  Yr  oeddynt  ynghanol 
peryglon  ent^d,  ac  yn  hiraethu  yn  ddwys  am  doriad  y  wawr.  Wedi 
dyfod  y  dÿdd,  ni  wnaeth  ond  ydiwanegu  eu  dychryn  yn  ddirfawr, 
drwy  ddangos  iddynt  fynyddau  aruthrol  o  ia.  Yng  ngwyneb  y 
rhwystrau  ofnadwy  hyn,  rhoddodd  y  Capten  i  fyny  ei  fwriad  o 
gf  oesi  y  UineU  i  gylch  rhewUyd  Pegwn  y  De  ar  y  fordaith  l^onno. 


86  CYMRU'R  PLANT. 

Ac  yn  fore  ar  y  24ain  o  Ebrill,  cyfeiriodd  y  Uong  tua'r  gogledd  yn 
ol;  a  gyrrwyd  hi  gan  awel  gref,  gyda  chyfl/mdra  anghy£redin.  Vr 
oedd  y  môr  yn  ofnadwy  o  gynhyrfus  yr  adeg  honno ;  fel  yr  oedd 
darnau  mawrion  o  ia  yn  cael  eu  Uuchio  ar  draws  eu  giiydl,  nes  eu 
malurio  yn  fîloedd  o  ddarnau  Uai;  y  rhai  oedl  braidd  yn  fwy 
peryglus  i'r  Uong  na'r  rhai  mawrion,  oherwydd  nad  oedd  mor 
hawdd  eu  canfod  a'n  gochel.  Cyn  hir,  daeth  y  peryglon  hyn  yn 
bethau  dibwys;  oherw^d.  yn  un  peth,  cynefiader  y  morwyr  a  bwy. 
Ac  hetyd  talasant  ryw  gymaint  o  iawn  i'n  dynion  ar  ol  eu  dychrynnu, 
drwy  roddi  iddynt  gyflawnder  o  ddwfr  pur;  ac  ar  brydiau, 
c^mhyrchent  y  golygfeydd  mwyaf  rharnantus  ac  ardderchog,  pan  yn 
ymrolio  wrth  y  miToedd,  dan  dyw>nîad  yr  hauL  Ymdianghosai 
gwyneb  y  môr  am  filltiroedd  o'u  hamgylch  megis  ffl  imau  byw  ac 
aneirif  o  dftn ;  a'r  tonnau  yn  ymwylltio  yn  gynddeiriog  a  thrystiog, 
megls  yn  dianc  rhag  eu  gilydd,  i'r  tyllau  a'r  ogofeydd  rhwng  y 
creigiau  ia.  Yr  oeúá  yr  arddanghosfa  y&blennydd  yn  llaow 
meddyliau  ein  morwyr  â  theimladaù  çymysg  o  edmygedd  a  dychryn. 
Darlun  o'r  tath  olygfay—nis  gaUai  ond  Uaw  paentiwr  o'r  radd 
flaenaf  ei  gyflawni. 

Wrth  torio  ar  yr  iieg  o  Chwetrol.  hyd  yr  28iin  o  Fawrthp 
casglodd  y  Capten  y  pryd  hwnnw,  oddiwrth  y  gwynt  a'r  môr 
cafnog,  ddigon  o  arwyddion  iddo  ei  hun  nad  oed  tir  o  un  pwys  i'w 
gael  o  fewn  300  neu  350  o  fíiltiroedd,  o'r  dwyrain  i'r  de-ddwyrain. 
Er  ei  bod  yn  haf  yn  y  p  irth  hwnnw  o'r  byd,  a'r  hin  ychydig  yn 
gynhesich  nag  oedd  yn  flienorol,  eto,  yr  oedd  yn  eithafol  o  oer,  ac 
yr  oedd  y  Uosg  eira  ar  ddwylaw'r  morwyr.  Yr  oedd  yr  haf  yn  fyrr 
ac  yn  dartod,  a  gwyddai'r  Capten  y  byddai'n  fuan  iawn  yn  angerddol 
o  oer.  Felly,  ar  y  17 àg,  daeth  i'r  penderfyniad  o  adael  U»lredau 
uchel  y  deheu,  a  chyfeirio  tua  New  Zealand,  gyda'r  amcan  o 
chwilio  am  yr  Adventure,  ac  adlywio  ychydig  ar  ei  ddynion  ft 
Uysiau  a  íiirwythau  y  wlad  gyfoethog  honno.  Htsfyd,  teimlai 
ddymunlad  cryf  i  ymweled  ft  gororau  dwyreiniol  Yan  Diemen's 
Land,  i  sicrhau  ei  hun  a  oedd  yn  un  a  New  South  Wales  ai  nad 
oedd.  Ond  nid  oedd  y  gwynt  yn  ffafriol  iddo  i  weithio  y  cynllun 
bwnnw  allan  ar  y  pryd ;  ^ma,  hwyliodd  am  New  Zdaland,  a  chafodd 
olwg  ami  ar  y  25ain ;  a'r  dydd  canlynol  angorodd  yn  Duslcy  Bay. 
Erbyn  hynny,  yr  oedd  ein  dynion  wedi  l^>d  117  o  ddyddiau  ar  y 
dwr  Yn  yr  amser  hwnnw,  yr  oeddynt  wedi  morio  10,980  o  filltlr- 
oedd,  beb  ddyfod  un  waith  i  olwg  tír  cyn  Mawrth  2541^,  1773.  Ac 
mor  iachus  y  bu  efteithiau  y  Uysiau  gwyrddion,  a  darpariaethau 
ereill  cyflfelyb, — ac  yn  enwedig  yr  awyru  a'r  mynych  lanhau  ar  y 
Uong  gyda  chysondeb,  íel  na  fu  ond  un  dyn,  o'r  hoil  gwmni,  yn  sal, 
drwy  yr  hoU  amser. 

DinaSy  Rhondda,  William  Jamss. 


CYMRU'R    PLANT.  87 


HANJBS     F     DDAJSAR. 

IY.    TR    HABNAU    ISAF. 

RYW  dro,  yn  y  gorífennol  pell,  yr  oedd  y  ddaear  yn  afluniaidd 
a  gwag,  ac  nid  oedd  dim  bywyd  ynddi.  Hwyrach  ei  bod 
yn  boeth  eirias,  ac  mai  wedi  iddi  oeri  y  dechreuodd  bywyd 
ar  ei  gwyneb.  Os  awn  i  lawr  i'r  haen  isaf  y  gwyddom  am  dani^ 
sef  i'r  creigiau  tân,  cawn  y  defnydd  oedd  yn  bod  yr  adeg  honno,  seí 
craig  galed,  heb  haen  ynddi,  ac  heb  olion  bywyd  ynddi.  Beth, 
tybâ,  oedd  yr  olwg  ar  wyneb  y  ddaear  pan  nad  oedd  dim  ond  y 
graig  hon  mewn  bod.  Nid  oedd  yno  goeden  na  llysieuyn  na 
blodeuyn ;  nid  oedd  3mo  bysgodyn,  na  gwibedyn,  nac  aderyn. 

Gwelir  y  creigiau  hyn  heddyw  yn  ein  gwlad  ni.  Maent  ^m  galed 
a  grisialaidd.  Y  mae  gwahanol  enwau  arnynt.  Gelwir  y  rhai  isaf 
yn  gerrig  grisiau  neu  risgreigiau,  neu  golofgreig,  oherwydd  eu  bod 
yn  aml  ar  fiurf  grisiau  neu  golotnau.  Gelwir  hwy  yn  Saesnegyn 
/rapp  rocks,  neu  trappean  rocks,  oddiwrth  air  Swedaidd  yn  golygu 
'<  grihiau."  Carreg  dftn  arall  yw'r  wenithfaen,  y  garreg  galed  welir 
yn  aml  yn  risiau  neu  yn  lintelau  yn  ein  tai. 

Os  y  rhain  yw  creigiau  hynaf  ac  isaf  y  ddaear,  o  ba  le  y  ceir  hwy  ?* 
Y  maent  ar  y  wyneb,  ac  yn  aml  iawn  ar  bennau  ein  mynyddoedd 
uchatt  Gwthiwyd  hwy  i  tyny  gan  y  nerthoedd  tftn  sydd  yng 
nghrombil  y  ddaear,  trwy  yr  haenau  ereill  ddaeth  i  fod  ar  eu  holau. 
Yr  oedd  Cymru  unwaith  yn  rhes  o  fynyddoedd  tftn, — eu  pennau  yn 
mygu,  a'u  Uwch  a'u  lîudw  yn  disgyn  yn  gawodydd  dros  eu 
hysgwyddau.  Chwythai'r  gwynt  o'r  gorllewin,  a  disgynnai'r 
marwor  yn  gawodydd  ar  du'r  dwyrain  i'r  mynyddoedd.  Felly, 
mewn  ystormydd  o  dân  y  daeth  rhai  o'r  mynyddoedd  i'r  golwg 
gyntaf,  megis  Moel  Tryfan,  y  Wyddía^  yr  Aran,  yr  Arennig.  Y 
mae  haenau  ereill,  erbyn  hyn,  yn  wisg  feddal  am  rannau  ohonynt ; 
ond  y  mae'r  graig  gyntefig  yn  y  golwg  tua'u  pennau. 

O'r  graig  isat  un,  y  risgraig  {írapp  rock),  Moel  Tryfan  yw'r 
enwocaf  yn  ein  gwlad  ni .  Y  mae'r  wenithtaen  yn  grib  i  lawer  o'n 
mynyddoedd,— Eryri,  bryniau  Lleyn,  yr  Aran,  yr  Arennig,  Cader 
Idris,  y  Berwyn,  Cefn  Dîgoll,  creigiau  Maesyfed  a  Phenfro. 

Pam  y  mae  golygfeydd  Cymru  mor  ardderchog  ?  Am  mal 
ynddi  hi  y  mae  y  creigiau  caletat  yn  esgyrn  i'w  mynyddoedd. 
Hynaf  a  chaletaf  fo  y  creigiau,  rhyfeddaf  oli  eu  ffurf.  Nis  gall  y 
gwlaw  a'r  rhew  eu  dryllio  a'u  Uyfnhau  hwy.  Arhosant  yn  gadam 
yn  eu  haruthredd.  Felly,  nid  gwastadedd  yw  Cymru,  ond  gwlad  o> 
fynyddoedd  a  cheunentydd  gwyllt. 


CYliRU'R    PLANT. 


CTMRU'R    PLANT. 


8ÿ 


Dywed^  nad  oedd  bywyd  yng  ngbyfnod  y  creiglau  tln.  Tybia 
rhai  fod.  Tybiaot  fod  yn  y  creiglau  celyd  hyn  ol  anifBÌl  syml  iawn 
ei  flurf ;  ac  yna,  èbe  bwy,  y  ceir  dectheu  bywyd.  Ond,  byd  yn  hyn, 
y  mae  decbreu  bywyd  mor  dywyll  ag  erioed  i  l^aid  Gwyddoniaeth. 


V.    TB   HAEHAU    CAUBBrAIDD  A    SILUSIAIDC 

Ar  sylfaen  gadarn  y  creigiau  tân,  eorwedd  y  crelgiau  elwir  ar 
enwan  Cyinrelg,  oherwydd  m«  hwy  yn liennat  yw  defnydd  mynydd- 
oedd  Cymni.  Yr  haen  îsaf 
ohonynt  yw  Carreg  Harlecb, 
yna  Llechfaen  Dolgellau,  yna 
Llechfaen  Ffestiniog,  yna 
Llecbau  Tremadog,  yna  Creig- 
iau'r  Arennìg.  Gelwir  yr 
haenau,  fel  hyn,  ar  enw  rbyw 
le  y  maent  yn  amlwg  ynddynt 
.  Dyna,  yn  ol  rbai,  haenau'r 
cyfnod  Cambriaidd'  Ceir  bwy 
yn  ben  Gíymru  Llywelyn. 
Tynner  Uindl  o  Gonwy  ì  ben 
yr  Arennig,  aç  oddiyno  i  ben 
Cader  Idris,  ceir  gwlad  ramantns 
y  creigiau  Cambrìaidd  i'r  gor- 
llewîn.  Codant  eu  pennau  faüi 
a  rhyfedd  yn  sîr  Benfro,  ger 
Tyddewi,  hefyd. 

Yn  Hwch  na'r  rhain  y  mae'r 
creigiau  Siiuriaidd  yn  eu 
gwahanol  haenau  o  lectiau  dn 
a  glas,  o  dywodfeini  llwydion  a 
dugocb  Gelwir  yr  baenau  ar 
enw  Llandeilo,  y  Bala,  Uan- 
ymddyfri,  Wenloclc,  Ll«^lo,  àc. 
Dyma'r  baenau  sy'n  ffutfìo  y  rban  fwyal  o  wyneb  Cymru, — sir 
Ddinbych.  dwyrain  Meìrionnydd,  sir  Drefaldwyn,  sir  Faesyfed,  sir 
Gaer^rddín  at  Fynydd  Epynt,  a  sir  Benfro  at  Fynydd  Preseleu. 

Yn  y  cyhiod  bwn  y  detáireua  bywyd;  a  cheìr  bywyd  o  hyd,  ym 
mhob  baen,  o  hyn  i  fyny.  Ond,  yn  y  creigiau  ceiyd  a  hen  hyn, 
elfennol  íawn  yw  bywyd.  Er  hynny,  y  mae  cym^nt  o  dlysni  fhirt 
yma  yn  awr,  ar  wawr  hanes  bywyd,  ag  sydd  yn  y  Pedwerydd 
Cytnod  yr  ydym  ni'n  byw  ar  ei  ddiwedd. 


cnDrriL  {Sea-Ulÿ). 
ün  o  blanhigion  bynaí  7  byd. 


CYMRU'R    PLANT. 

Ar  waelod  y  ntoroedd  yr  oedd 

Ìbywyd  s/n  aros  yn  y  crdgiau 
ya.  Pan  fydd  Uysieuyn  nea 
aaibil  wedi  ymraregu,  gelwir  ef 
yn  flosyl.  Cludwyd  y  llysiaa  a'r 
aaiféiliud  i'r  m&r  gan  afonydd,  a 
gosodwyd  hwy  ar  wyneb  y  ll^d 
-  ar  waelod  y  mör.  Yna,  pan  aeth 
y  mwd  ya  sraíg,  aeth  y  llysieasm 
oeu'r  ysgerbwd  yn  fionrL 

Y  mae  miloedd  o  Sosylau  yn  y 
creiglau  Cambrìüdd  a  Silurìmdd. 
Y  mae'r  crínfìl,  liU'r  mör,  yn 
brydferth  iawn. 

YsgrifeUiaid  yw'r  ymlusgidd 
mwyaf  Uuosos;.  Mae  eu  liesgym 
fel  pe  buasai  rhywun  wedl  ys^rif- 

«inn  ar  lecb,— dyna  ystyr  eu  henwau.    Y  mae  rhai'n  ddwbl,  rhai'n 

droiog,  rhai'n  dyraidd  (fei  tẃ'),  th^'n  ddalennog  eu  flurf. 

Oad  yr  ymlusgiad  rhyleddaf  yw'r  trílobiad,     Yr  oedd   mewn 

gwisg  atfog  o  gragenau  mod- 

rwyog,  a'r  rheiny  yn  gysyllt- 

letUgÌ'ugilydd.    Gallaiweled, 

ac  y  mae  ei  lygaid  mor  ber- 

flalÖi,  o  ran  tlysni  Rurf,  a  dim 

allu  tod.      Medr^   durío   l'i 

ben,  medrai  wneyd  ei  hun  fel 

pel,  a  Uurigau  o  gregea  am 

dani. 

Yr  wyf  yn  rhoddi  darlun  i 

diwi  o  esgym  nea   gregin  y 

prif  ymlusglaid  oedd  yn  byw 

adeg  gwneyd  creì  giau  Gogledd 

a  De  Cymru.     Ntd  wyf  am  eu 

benwi  na'u  desgrífio  i  gyd ; 

ond  yr  wyf  yn  rhoi   ffijyrau 

wrthynt,  rtúig  ohi  y  bydd  eUÌau 

cyfeirìo   at/ot    eto.      Sylwdi 

mor  dlyslon  yw  ffurf  y  cregin, 

yn  enwedlg  16. 

Nid  ydynt  yn  fyw  yn  awr; 

ond  y  mae  perthyoasau  pell 

iddynt  yo  ein  cjfiaótl  ni,  megls  y  cranc  {írai)  a'r  ceimwdi  ÌJobsier). 


CYMRÜ'R    PLANT. 


9» 


SMYNNAU    ANWYI,      CYMRU. 

Y^  III.  EMTN   GORCHUDD   T   MTNYDD. 

MIS  diweddaf  soniais  am  goed  prydferth  sir  Drefaldwyn, 
ac  am  emyn  Ann  GriíBths  i'r  pren  hardd.  Y  tro  hwn, 
croeswn  y  terfyn  i  sir  Feirìonnydd,  i  g^ffiniau  Dînas 
Mawddwy.  \ma  cewch  fynyddoedd  mawrion;  a  phellaf 
yr  ewchy  uwch  yw'r  mynyddoedd,  ac  o'r  diwedd  daw'r  Aran  a  Chader 
Idris  i'r  golwg.  Pe  cerddech  o  Ddinas  Mawddwy  i  Ddolgellau, 
gwelwch  gwm  ^m  arwain  o'r  ffordd  i  amaethdy  Maesglasau.  O'í 
amgylch  y  mae  bryniau  a  mynyddoedd,  ^m  ymdyrru  o  gwmpas  eu 
gilydd  bron  yn  ddiderfyn.  Drostynt,  yn  aml,  y  mae  gordiudd  o 
niwl.  Ond  weithiau,  yn  erwedig  yn  yr  haf  tlws»  a'r  niwl  ymaith,  a 
Uewyrcha  goleuni'r  haul  yn  ogoneddus  ar  y  mynyddoedd. 
Mab  i  amaethwr  Maesglasau  ganodd  yr  emyn  hwn, — 


"Otyn 
T  gorchudd  711  ▼  mTiiydd  hyn  ; 
Llewyrched  hsul  cyÛawoder  gwyn 

O  ben  7  bryn  bu'r  addfwTn  Oen 
Tn  dioddef  dan  yr  hoelion  dur, 

O  gariad  pnr  i  mi  mewn  poen. 

"  Pa  le 
T  gwnaf  fy  noddfa  is  7  nef, 
Ond  7n  ei  glwyfau  anwyl  ef  P 

T  bicéll  gref  aeth  dan  ei  fron, 
Agorodd  ff^nnon  i'm  ghinhau  : 

Kw7'n  llawenhau  fod  lle  7n  hon. 


"  Oc8,  oes, 
Mae  rhin  a  gr^m  ^ng  ngwaed  7  groes» 
I  Iw^r  laubau  holì  feiau  roes; 

Ki  ddw7fol  loes  a'i  dd^fal  lef , 
AAewn  gweddi  droaof  at  7  Tad, 

Tw  f7  rh^ddhad,  a'm  hawl  i'r  nef . 

*'Golchfi 
Oddiwrth  f^  meiau  aml  eu  rhi, 
Tn  afon  waedlyd  Oalfari, 

S^dd  heddyw'n  lli  o  haeddiant  llawn ; 
Dim  trai  ni  welir  ami  mw7, 

Hi  ber^'n  hw7  na  bore  a  nawn." 


Y  mae  amaf  awydd  dweyd  hanes  Hugh  Jones,  awdwr  yr  em^m 
hwDy  wrthych.  Ganwyd  ef  ym  Maesglasau  yn  Nhachwedd,  1749. 
Catodd  ei  ddysgu'n  dda  gan  gurad  Mallwyd, — dysgu  ysgrífennu 
Uawysgrif  dlos,  dysgu  Saesneg  a  rhifo,  a  dysgu  peth  Lladin  a 
Groeg.  Aeth  i  Lundain  yn  athraw ;  ond  yno,  bryniau  Meirion  Of-^dd 
yn  ei  feddwl  o  hyd,  ac  yno  y  cyhoeddodd  ei  Ìyfr  cyrtaf,  sef  **  Cyd- 
ymaithyr  Hwsmon/'yn  1774  Daeth  adref,  i  fugeilio  defaid  ac  i 
ysgrifennu  llyfrau.  Yna,  ymrodd  i  ddysgu  plant,  yn  siroedd  Meiríon 
a  Maldwyn,  o  1798  fayd  1817.  Yr  oedd  yn  athraw  da,  oherwydd  yr 
oedd  yn  ddyn  úuwiol,  a'i  tryd  ar  wneyd  daioni. 

Yn  rhan  olaf  ei  oes,  rhoddodd  ly frau  i'w  genedl.  Gweithiodd  a'i 
holl  egni»  a  bron  am  ddim ;  a  daeth  ei  lyfrau  o  wasg  Dolgellau, 
Caernarfon,  a  Dinbych.  Ymysg  ei  brif  lyfrau  y  mae  **Gair  yn  ei 
Amser"  a'r  ''Hymnau  Newyddion;"  ymysg  ei  bríf  gyfíeithiadau  y 
mae'r  ''Afalau  Aur/'  '*Hoil  Waith  Josephus,"  a*r    "Credadyn 


92 


CYMRU'R    PLANT. 


lachusoL"  Ond  nis  gfwn  rif  y  Uyfraa  da  a  roddodd  i  Gymru  pan 
oedd  y  werín  heb  ddim  i'w  ddarUen. 

Aeth  Hugh  Jones  yn  dlawd  wrth  gyfoethogi  ereilL  Yn  heui  yn 
dlawdy  yn  Uwm,  yn  anwydog,— lii  dionodd  neb  gýmaint  wnaeth  i'w 
wlad.  Yng  ngaeaf  1825  yr  oedd  yn  cyfieithu  **Y  Byd  a  Ddaẁ/' 
gwaith  Dr.  Watts.  Ond  yr  oedd  yn  wan  a  thlawd  iawn.  Daeth  i 
HenUan,  ger  Dinbych ;  ac  yno,  EbriU  16,  1825»  bu  farw.  Claddwyd 
ef  ym  mynwent  HenUan,  ord  ni  ẁyr  neb  erbyn  hyn  pa  le  y  mae  ei 
fedd. 

Y  mae  rhai  sy'n  hoff  o'i  em^mnau  am  roi  coflech  am  dano  ar  fur 
y  capeL  Os  hoíiwch  helpu,  anfonwch  at  y  Parch.  H.  O.  Hughes, 
HenUan»  sir  Ddinbycb. 


YR     AHGJRl,      BACH. 


YMFFROSTIA.I  bftohgen  caipiog 
Wrfch  gjd'j8goloT  mad, — 
«  Fy  nhad  sjdd  heliwr  enwog, 

Y  goieu  yn  y  wlad ; 
Nhad  bía'r  fllast  íeinwen 

Sj'n  ennill  ym  mhob  lle, 
A  phàn  fo  nhad  mewn  diod, 
Bfeywbwli'rdre." 

"  Ob  yw*th  dad  di  vn  gwffiwr, 

Ac  heliwr  penna  r  ^ad, 
Fel  Cristion  a  ffWeddiwr 

Ymffrostiaf  n*n  íy  nhad  ; 
Bob  noB  cyn  mynd  i  gysgu, 

Trwy  weddi,  dyfigafi 
I  garu  pawb,— 'nawr  Willie, 

A  gaf  fl'th  garu  di  P 
Aíountain  Aêh. 


I» 


"  Fy  nghara »," — a'r  bachgen 
A  io£l  ochenaid  brndd, 

£i  galon  garai*n  Uawen, — 
.  Daeth  deigryn  ar  ei  rudd ; 

Rhodd  fraich  am  wddf  ai  gyfaíll, 
Gan  sibrwd.--"  WiUie  fad, 

Mae  gaUu  cwffio  ereiU 
Yn  warth,  nid  clod,  i  nhad." 

A  mab  y  cwffiwr  creulon 

Qeix  heddy  w'n  ddiwyd  iaẃn 
Fel  dewr  genhadwT  ffyddlon, 

Yn  seren  wen  mewn  dawn ; 
Ac  wrth  y  praidd  melynddn 

Fe  ddwed  a  chalon  iach, 
I  angel  f  od  yng  Nghymm 

A'l  enw  "  Wmie  bach." 

Dawi  DuDooH. 


^» 


J'^     JSHJSDYDD. 


D 


|Y  gân,  ehedydd  fach, 
Wrth  esgyn  fry  i'r  nen, 
Drwy'r  awel  béraidoC  iach, 
A  bâr  i*m  godi  mhen, 
I  sylwi  ar  dy  brysur  daith, 
Yn  uwch  ac  uwch  i'r  awyr  faith. 

Yn  wir,  yr  wy t  ymheU ! 
Ar  fynd  o'm  golwg  i ; 
Ond  ha!  mi  wela*n  weU, 
Yn  ol  y  deui  di,— 
I  lawr,  i  lawr,  dan  gúiu'n  Uon, 
Nes  syrthio'n  sydyn  ger  fy  mron. 
7  FrtmdÌTÌon^  Rhyl, 


By  dôn  a  ddeü  yn  gref 
Pan  wedi  dod  i  lawr; 
Ar  ol  bod  yn  y  nef 
'Rwyt  eto'n  odU'n  fáwr ; 
Ni  synnaf  ddim  os  gwnei  yn  fwy, — 
Oest  yno  nerth  heb  loes  na  chlwy. 

A  minnau  garwn  f yw 

Yn  amlach  yn  y  nef , 

Mewn  myfyr  am  f y  Nuw, 

Er  cael  ei  gwmni  ef ; 

Mü  hawddach  f  eUy  fyddai  byw 

Dan  groesau'r  ddaear  o  bob  rhyw. 

Abthur  BowiiANDS  {Ab  ITthr), 


CYMRU'R    PLANT. 


F    GÁ.TH    oonn. 

I  EBLAW  y  gath  ddof,  y  mae  hefyd  g^th  wyllt, 
neu  gath  goed,"  fel  y  byddwn  yn  ei  galw. 
Nid  cath  goll  wedi  mynd  yn  wyllt  yw  y  wir 
gath  goed."  Dywed  naturiaethwyr  ei  bod, 
o  ran  ffurf  ei  chynffon,  yn  ymdebygu  i'r  lyn^; 
fod  ei  blew  yn  dew,  gwlanog,  a  hii ;  y  lliw  yn 
Itwyd  felyn,  ac  weithiau  yn  Uwyd-las. 

Y  maent  o  natur  a  thymer  erwinol  o  wyllt 
a  ffyrnig  Pan  mewn  tipyn  o  eisiau  bwyd, 
ymosodant  yn  ddibetius  ar  ddynion.  Darllen- 
nais  yn  ddiweddar  am  gath  goed  yn  ymosod 
gyda  ffyrnigrwydd  dychrynllyd  ar  ddyn  a 
dynes  oedd  yn  gyrm  mewn  cerbyd  trwy 
goedwig  yn  yr  Amerig ;  ac  oni  bae  i  foneddwr 
ddigwydd  dod  hcibio  gyda'i  wn,  a'i  saethu, 
buasai  wedi  eu  rhwygn  a'u  maeddu  ÿn  erchyll. 
Sonia  boneddwr  o'r  enw  Mr.  St.  John,  ei 
fod  allan  yn  cerdded  trwy  rug  uchel  at  ben  ei  lin,  pan  ddigwyddodd 
godi  cath  goed.  Rhuthrodd  rhwng  ei  goesnu,  a  phob  blewyn  ar  í  fyny, 
fcl  gwrychyn  mochyn,  Torrodd  y  gwr  ffon  gref,  ac  aeth  ef  a'Ì  dri 
daeargi  ar  ei  hol.  Gyrwyd  hi  i  gornel,  ac  yno  yr  oedd  yn  poeri  ac  yn 
chwyrnu'n  ellyllaídd.  Wrth  geisio  ei  chodi  oddiyno,  neidiodd  at 
wyneb  Mr.  St.  John  dros  bennau'r  cwn ;  ond  Uwyddodd  i'w  tharo  tra 
ar  ei  nhaîd,  nes  yr  oedd  i  lawr  i  ganol  y  cwn ;  a  buan  a  rhoes  y  cwn 
ben  arni. 

Gelwir  hen  eglwys  Bamborough,  ger  Doncaster,  gan  yr  hen  drigolion, 
yn  "  E^lwys  y  Gwr  a'r  Gath."  Tu  fewn  i'r  eglwys  y  mae  maen  cof  am 
farchog  yn  sathni  cath  goed  dan  ei  draed.     A  dyma'r  hen  hanes. 

Aroryw  flynyddoedd  yn  ol,  yr  oedd  gwr  ieuanc  o  deulu  urddasol,  o'r 
enw  Percival  Cresare,  yn  dychweìyd  tuag  adre  o  ffair  Doncaster,  a  pban 
yn  myned  trwy  goedwig  dew  o'r  enw  Melton  Wood,  yn  ddisymwth, 
rhuthrodd  cath  wyllt  arao  aUan  o'r  coed.  Ceisiodd  y  marchog  gael 
gafael  arni  ä'ì  law  fanegog,  ond  yr  oedd  yr  anifaìl  yn  Uawer  rhy  gyflym 
iddo,  a  rhwygai  ei  ddiUad  a'i  gnawd  â'i  gwinedd  llymion.  Daliodd  yr 
ymladd  fTyrnig,  gwaedlyd,  a'r  dyn  yn  dal  i  giiio  tuag  adre,  nes  y 
cyrhaeddodd  ben  y  bryn  uwchben  fìarnborough,  a  phan  ddaeth  at  yr 
eglwys,  gwnaeth  wib  am  y  porth ;  ond  daliodd  y  gath  i'w  ddilyn  yno 
hefyd.  Parhaodd  yr  ymladdfa  ofnadwy  yn  y  porth, — ymtaddodd  nes 
wedi  llwyr  ddiffygio,  yn  wacd  dyferol.  Ac  yn  y  porth  y  cwympodd, 
ac  y  trengodd  dan  glwyfau  arteithiol.     Ond  â'í  egni  olaf,  llwyddodd  i 


94  CYMRU'R   PLANT. 

gael  y  gath  rhwng  ei  draed  a'r  mur,  Ue  y  gwasgodd  hi  i  farwolaeth. 
Ac  yno,  yn  y  bore,  y  cafwyd  ef  a'r  gath  gan  y  pentrefwyr,  yn  gelain. 

Nis  gwn  i  a  oes  cathod  coed  i'w  cael  yng  Nghymru  heddyw,  y  maent 
hwy,  mi  gredaf,  fel  y  blaidd,  wedi  eu  difodi  ers  Uawer  oes.  Ond  o 
fewn  ychydig  o  ílynyddoedd  yn  ol,  dywedir  fod  rhai  iV  cael  yng 
nghoedwigoedd  cilfachau  mynyddoedd  Cumberland  a  Westmorland, 
yn  ogystal  ag  ym  mharthau  gwylltaf  yr  Alban  a'r  Iwerddon.  Y 
maent  yn  gyíTredin  iawn  yng  ngwigoedd  mawrion  yr  Almaen  a  Rwsia, 
yn  llochesu  mewn  boncyffion  ac  ogofeydd,  ac  yn  byw  ar  adar,  wiwerod, 
cwningod,  ac  ysgyfarnogod.     le,  ymosodant  ar  wyn  bach  a  llydnod 

^^^''^'  H.  Brython  Hughes. 


ARDDUI,Í     GAIN. 

YR  wyf  ers  blynyddoedd  yn  erfyn  ar  lenorion  Cymru  dalu  cymaint  o 
sylw  i'w  rhyddiaith  ag  i'w  prydyddiaeth.  Gwastref&r  oriau 
uwchben  englyn,  ond  ysgrifennir  rhyddiaith  rywsut.  Ac  eto,  y  mae 
rhyddiaith  yn  dod  yn  fwy  pwysig  bob  dydd,  fel  y  mae  y  wasg  yn  dod 
yn  fwy  prysur,  a  gwerin  yn  fwy  darllengar.  Ond  aníonir  i  mi  gan 
dernyn  barddonol  am  bob  un  demjm  o  rhyddiaith. 

Wele  áácmyn  o  Deucalion  Ruskin,  i  ddangos  fod  amrywiaeth  a 
miwsig  rhyddiaith,  pan  gymerir  trafferth,  yn  tra  rhagori  mewn  cyfoeth 
ar  mi  prydyddiaeth. 

"  As  of  all  qnadruped0,  fhere  ìb  none  so  ugly  or  so  mîserable  as  the  sloth,  so, 
tàke  him  for  aíl  in  all,  there  is  none  so  beautifnl,  so  happy,  so  wonderfnl, 
as  the  Bquirrel.  Innocent  in  all  his  ways,  harmless  in  n«s  fnod,  playful  as 
a  kîtten,  but  wîthout  cruelty,  and  surpassing  the  fantastic  derterity  of  the 
monkey,  with  the  grace  and  the  brii^htneRs  of  a  bird,  the  little  dark-eyed 
miracle  of  the  forest  glances  from  branch  to  branch  more  like  a  sunbeam 
than  a  lÌTÌng  creatnre  ;  it  leaps,  and  darts,  and  twines,  where  it  will ;  a 
chamoÌB  is  slow  to  it ;  and  a  panther,  clumsy ;  grotesgue  as  a  irnome, 
gentle  as  a  fairy,  delicate  as  the  8ilken  plumes  of  the  rush,  beautiful  and 
strong  like  the  spiral  of  a  fem,  it  haunts  you,  listens  for  you,  hides  f  rom 

Sou,  look8  for  you,  loyes  you,  as  if  the  angel  that  walk8  with  your  children 
ad  made  it  himself  for  their  heayenly  plaything." 


•«» 


BACHAU     PYSGOTA. 

GwNEiR  y  nifer  fwyaf,  a'r  rhai  gore,  yn  nhref  Redditch,  yn  Lloegr.  Y 
mae  y  nifer  droir  allan  yn  flynyddol  tua  500,000,000, — sef  tua 
10,000,000  yn  wythnosol.  0  ran  maint,  amrywiant  o'r  bach  mawr,  â'r 
hwn  y  delir  y  morgi  {shark^,  hyd  at  y  betchyn  plu  at  ddal  mân  frithyll- 
*i,  un  nad  yw  ei  dryfesur  ond  ^^  o  fodfedd,  ac  mor  fychain,  fel  yr  a 
mil  ohonynt  i  wniadur. 


CYMRU'R     PLANT.  95 


F     SSMSN     A008AF. 

OS  yw'n  noson  dyner,  dawel,  glir  Ddydd  Gwyl  Dewi,  ewch  allan, 
a  syllwch  tua'r  nef.    Cewch  weled  y  wybr  yn  orchuddiedig  ä 
tnil  a  mwy  o  berlau  tlws.    Mae  pob  un  o  honynt  yn  haul,  ac  aml  un 

£n  fwy  na'ch  haul  bach  chwi.  Maent  yn  heuliau  tanliyd,  llawn 
ywyd  a  gwres,  yn  goleuo  a  chynhesu  cytrefnau  o  fydoedd  ereill,  a 
rhaid  bod  creagurìaid  moesol  ac  anianyddol  yn  trígiannu  amynt 
Ond,  maent  wedi  suddo  yn  yr  ehangder  diderfyn. 

Gwyddoch  am  t>ellder  yr  haul.  Cymer  goleuni,  yr  ysgogiad 
chwimwth  hwnnw  y  gwyddoch  yn  dda  am  dano,  oddeutu  wyth  munud 
i  deithio  o'r  haul  yma.  Ond,  cymer  y  pelydrau  hynny  dair  blynedd 
i  groesi  y  gagendor  rhyngom  ni  a'r  seren  agosaf.  Gwyddoch  am 
Seren  y  Gogledd,  cymer  goleuni  hanner  can  mlynedd  i  gyrraedd 
«in  daear  ni  o'r  haul  mawr  pell  yna. 

Cynhyrchir  yn  ddyddioi  ddigon  o  edafedd  cotwm  ym  Mhrydain 
Fawr  i  gyrraedd  i'r  haul  ac  ya  ol ;  ond  rhaid  i  hoU  felinau  y  deyrnas 
gynhyrdiu  cotwm  am  400  o  nynyddoedd,  a  gweithio  ddydd  a  nos,  cyn 
y  cyrhaedda  y  llinyn  hwnnw  i'r  seren  Alpha  Centauri,  y  seren  agosaf  • 

Beth  pe'r  aech  ar  daith  i'r  seren  agosaf  gyda'r  sferbydres 
heddyw?  Ceiniog  y  filltìr  yw'r  gost  yma,  onide?  Ond  rhaid 
gostwng  y  prìs,  bid  siwr,  os  am  fyned  mor  belL  Wel,  beth  pe 
cytunwn  ar  gant  o  filltiroedd  am  geiniog  ?  Pa  faint.  ddylierh  chwi, 
gyst  y  daith  ?  A  yw  y  Ddyled  Genedlaethol  (Naitonal  Dehí)  yn 
ddigon  i'n  cludo,  tybed?  Gwyddoch  pa  faint  yw  hon,  oddeutu 
wyth  can  miliwn  o  bunnau  (800,000,000).  Bron  nad  w/n  dychmygu 
«ich  gweled  yn  cyfeirio  tua'r  orsaf,  a'r  aur  yn  eich  llogell.  Yn  eich 
Uogell,  yn  wir,  a  dybiwch  chwi  y  gaUasech  gludo'r  fath  swm  ?  Dim 
o'r  fath  beth ;  buasai'n  ofynnol  i  chwi  gael  5,000  o  droliau  i  gludo'r 
swm.  Wedi  i  chwi  gyrraedd  yr  orsat,  tarawid  chwi  ft  s^mdod,  pan 
ddywed  y  clerc  nad  yw'r  swm  ^m  ddigon;  mae  amo  eisieu  can 
miliwn  o  bunnau  yn  ychwaneg  I  Druan  o  hono,  fe  fydd  yno  am 
5,000  o  flynyddau  ^m  cyfrif  y  swm  anferth ;  a  byddwch  chwlthau 
yng  ngorsaf  Alpha  Centauri  oddeutu'r  flwyddyn  800^001,906! 
Beth  am  y  seren  bellaf  ?  Sigma. 


<» 


F     CYBAll^t,     AGOSAF. 

Po  fwyaf  feddyliwn  am  y  greadigaeth,  mwyaf  fydd  ein  syndod  at 
bellder  amthrol  y  seren  oddiwrthym.  Po  fwyaf  y  meddyliwn  am 
y  Crewr,  mwyaf  fydd  ein  dedwyddwch  wrth  deimlo  eì  fod  Ef  yn 
ymyl,  ac  yn  dod  yn  agosach  o  hyd. 

**  Wrth  law  o  hjá  i  wrando  cri, 
Neshsa  at  Ddaw  ej  dda  i  mi." 


CVMRU'R    PLANT. 


AMSBR      ETBOLIAD. 

L    BLODAU    HYAWDI.BDD. 

MSl^R  i  ddychymyg  areiihiwr  fludeuo  yw 
amser  etholiad.  "Os  yw  ysbryd  yr  oes 
am  fynd  yn  ei  flaen,"  ebe  un  areithiwr 
tanllyd  ar  y  fyddin  a'r  Uynges,  "  rhaid 
iddo  roddi  ei  law  yn  ei  boced." 

Cymysgodd    un   arall   ei    fSgyrau    yn 

llwyrach    fyth.      "  Rhaid    i    nì     wneyd 

Deddf  lawti    y    Gweithiwr    i   ddal    dwr 

cystal,"    meddai,    "  fel  nas    gall    yr   un 

iyfreithiwr  yrru  ci  gerbyd  pedwar  ceffyl  drwyddi." 

II.    WRTH    Y   BWNDEL. 

letid  y  gẁr  hyUyg  wedi  pleidieisio  gyda'Ì  feistr; 
ond    yr    oedd    ei    wraig    yn    fwy    anibynnol,      "  Mi 
'E  neiihíwr,"  ebe  hi  wrtho,  ar  ol  yr  etholiad,  ''  íy  mod  mewn 
Ac  yr  oeddynt  yn  gwerlhu  dynion  yno." 
"Dynion,  gwerthu  dynion,"  eber  gwr  syiiedig. 

"  le,  dynion,  Yr  oedd  yno  ddynion  braf  lawn  yn  mynd  am  ddeg- 
punt,  a  rhai  go  lew  am  wythpunt,  a  rhai  am  lai.'' 

'■  Yn  wir !     Ac  am  faint  y  buase  dyn  bach  fel  y  fi'n  mŷnd  ?  " 
"0>"  oedd  yr  ateb  ysgornllyd,  "wrth  y  bwndel  yr  oedden  nhw'n 
gwerthu  rhai  fel  y  chwi." 

111.    YR    HEN    JAC, 

Clywais  adrodd  un  o  slraeon  Simon  Jones  y  Bala,  i  ddangos  fod 
naiU  ai'r  Ddeddf  Addysg  neu  Ddiffyndolliaeth,  nid  wyf  yn  cofîo  prun, 
yn  adgyfodiad  o  hen  beih 

Yr  oedd  yr  hen  geffyl  Jac  wedi  mynd  yn  werth  dim^yn  rhy  hen  a 
dîog  Ì  íod  yn  werth  ei  íwyd.  Penderfynodd  Sion  a  Sian  ei  werthu,  a 
phrynnu  ceffyl  newydd  yn  ei  le.  Dacth  porlhmyn  heibio,  a  tharawyd 
yr  hen  geffyl  iddynt.  Aethant  hwylhau  äg  ef  ymaith  ;  a  thrwy  gymorth 
eli  a  phaent,  a  phopeth,  gwnaethünt  íddo  edrych  fel  ceffyl  ieuanc. 

Aeth  Sion  i'r  dre  i  brynnu  ceffyl  newydd.  Piynnodd  un,  a  tbybiai 
iddo  weld  y  porthmyn  o"r  blaen.  Eore  drannoeth,  aeth  Sian  i'r  ystabl 
i  weld  y  cefîyl  newydd,  a  daeth  yn  ol  yn  ddigllawn, — 

"  Sion,"  meddai,  "  yr  wyt  ti  wedi  dod  a'r  hen  Jac  adre'n  ol." 


r*  CjFfBlrlid  j  teljfiM  ri 


f  Tjlui.  0zvou. 


AT    Y     PLANT. 


D.  T.  Pbtsrs.  Diolch.  Yr  wyf  yn  gobeithio  y  bydd 
gennyf,  oyn  hir,  benodan  ar  rainadeg  íydd  o'r  gwerth 
mwyaf  i'r  ysgolion. 

R.  J.  Oes,  y  mae  mwy  o  baroh  i  Albanwr  nag  i  Gymro  yn 
rhai  o  bapuran  newyddion  Lloegr.  T  rheswm  am  hynny 
yw,  íod  yr  Albanwr  yn  meddwl  mwy  o'i  wlad,  ac  yn  rhoi 
a  mynnu  paroh  iddo  ei  hun.  T  dydd  o'r  blaen,  yr  oedd 
pobl  Dumfries  yn  dathlu  chwe  chan  mlwyddiant  cymeryd 
y  Ue  gan  Bobert  Bruce,  ac  yr  oedd  ieirll  a  barwuiaid  yno. 
Pe  dathlai  Bangor  fuddugoliaeth  Moel  y  Don,  neu 
Aberystwyth  gymeryd  y  castell  gan  Owen  Glyndŵr,  lle 
byddai'r  iarll  a'r  búrwnig,  yr  esgob  a'r  person,  ar 
ddiwmod  fellyP  Ac  eto,  synna  llawer  pam  na  cha*r 
Cymro  barch. 

MmiAM  Y  GwBBSTLLT.  T  mac  bam  Syr  Frederick  Treyes,  meddyg  y  brenin, 
yn  werth  ei  chofnodi.  <'Tr  oeddwn  gyda'r  fyddin,"  meddai,  ''oedd  yn  mynd 
i  waredu  Ladysmith.  Tn  y  golofn  honno  o  30,000  o  fllwyr,  pwy  syrthiodd  yn 
lluddedig  o'r  rheng  ar  y  d^th  P  Nid  y  dynion  tal,  ac  nid  y  dynion  byrion,  nid 
y  dynion  mawr  ac  nid  y  dynion  bach,  ond  yr  yfwyr, — gorfod  i*r  yfwr  syrthio  o'r 
rheng  mor  sicr  a  phe  buasai'r  gair  *  yíwr'  mewn  Uythreunau  breision  ar  ei  gefn." 

0.  Ar  gais  llawer  o  athrawon,  gofynnais  i  Llew  Tegid  a  gawn  ail  gyhoeddi 
'*T  Merlyn  Bach  Melyn,"  gyhoeddais  o'r  blaen  rrw  dden^  mlynedd  yn  ol. 
Pywedir  fod  y  merlyn  bach  melyn  wedi  mynd  yn  boblogaidd  iawn,  ac  fod  mawr 
eisiau  pethau  tebyg  iddo.  Gefais  ganiatad  parod  yr  awdwr  caredig  ac 
amryddawn.  Ond  cofled  pawb  fod  hawlfraint  ar  y  dôn  a'r  geiriau,  ac  nas  gall 
neb  arall  eu  cyhoeddi. 

Tmopynnydd.  1.  Tr  un  peth,  y  mae'n  debyg,  yw  Pencader  a  Phenbryn. 
Mae  cader  yn  enw  ar  fryn  yn  aml,  megis  Cader  Idris,  Cader  Beiillyn,  Cader 
Fer^ryn.  2.  *Ar  lannau  Teifl"  sy'n  iawn;  "dyffryn  Teifi"  ddywedir,  onideP 
3.  Ganwyd  Ceiriog  yn  amaethdy  Pen  y  Bryn,  Llanarmon  Dyffryn  Ceiriog ; 
gorsaf-feistr  fu  y  rhan  fwyaf  o'i  oes.  4.  *'  Corph  y  Gainc"  (carolau,  awdlau,  &c.) 
y  gelwir  y  casgliad  o  waith  Dafydd  Ddu  Eryri :  cywyddau  i  deuluoedd  Cymra 
yn  amser  Bhyfeloedd  y  Rhosynau  yw  gwaith  Lewis  Glyn  Cothi.  5.  Daeth 
Chatterton  yn  enwog  yn  ieuanc  oherwydd  beiddgarwch  ei  athrylith.  6.  Tn 
Llanflhangel  y  Pennant  a  Dyff ryn  Ardudwy,  Meirionnydd,  y  treuliodd  y 
Dr.  W.  O.  Pughe  ei  febyd. 

BoB.  T  mae'r  morgrug  yn  cadw  gwartheg,  ac  yn  eu  godro.  Darllennwch 
erthygl  Mr.  B.  Morgan  yn  Cymru  y  mis  hwn. 

Llinos  y  Db.  T  mae  ein  glannau  wedi  bod  yn  Ue  i'r  erlidiedig  ffoi  ers 
canrifoedd.  Pan  orthrymir  am  gariad  at  ryddid  neu  am  greíydd,  atom  ni  y 
daw'r  ffoaduriaid     Ac  y  maent  wedi  bod  o'r  gwertÿ  mwyaf  ínni.    Ond,  yn  awr, 

Sllir  troi  ffoadures  o  enethig  yn  ol,  os  bydd  yn  aflach,  a  gadael  i'w  chyfeillion 
[lio. 


(^MRU'R     J)LANT. 


EBRILL.     1906. 


Rhii  172. 


r     SBAIADR     HUDOZ.ua. 


.  (CN     O     CHWEDLAU     TTLWTTH     TIG     JAPAn), 

%/r  oedd    unwaith  wr  ieuanc  yn  byw  gyda'i  dad  a'ì    fam. 

W  Torrwr  coed  oedd  ef  wrth  ei  alwedlg^aeth,  a  ^éithiù  yn 
galed  bob  dydd  ar  ochr  mynydd  unît;,  neu  yng  nijhanol  y 
goedwìg  gysgodol.  Ond,  er  ei  holl  ýmdrechion,  yr  oedd  yn  Inir 
dlawd,  a  methai  ddod  ag  ond  ychydig  o  arían  adref  i'w  hen  dad  a'i 
fam.  Rhoddaì  hyn  boen  mawr  iddo,  waith  yr  oedd  ef  yn  fab 
serchog  ac  utudd.  Nid  oedd  amo  ef  yn  bersonol  eisiau  ond 
ycbydig,  ac  jrr  oedd  yn  hawdd  ei  foddioni. 

Yr  wdd  ei  fam  bob  amser  yn  Ilon  ac  ar  ben  el  digon.  Fodd 
bynnag.  yr  oedd  yr  hen  dad  o  natur  hunanol,  a  chlywid  ef  yn  cwyno 
yn  amîfod  swper  reis  yn  waei,  yn  caei  ei  olchi  í  lawr  â  the  gwan; 
neu,  os  byddal  yr  amser  yn  galed,  hefo  cwpanaid  0  ddwfr  poetb. 
"Pe  caero  ni  ond  cwpanaid  o  saie  'nawr,"  dywedai  yn  aml,  "fe'n 
(^hesid  yn  ardderchog,  a  gwnal  les  i'n  calonnau,"    Ac  yna  beiai 


100  CYMRU'R    PLANT. 

y  llanç,  a  dywedai, — *'  Pan  oeddwn  i'n  Uanc,  gallaswn  bob  amser 
fforddio  cwpanaid  o  sakg  ì  mì  fy  hun  a'm  firindiau/'  Byddai 
ymadroddion  o'r  feth  yn  blino  calon  y  llanc,  a  gyrrai  ef  i  weithio  yn 
galetach,  galetach ;  a  gofynnai  yn  aml  iddo  ei  hun, — *'  Pa  fodd  y 
gallaf  fi  ennili  mwy  o  arian,  i  gael  tipyn  o  sake  i'm  hen  dad  tlawd ; 
yr  hwn  a  ddyliû  ei  gael  yn  ei  wendid  ai  hen  ddyddiau  ? " 

Tra  yr  oedd  yn  meddwl  fel  h^m  wrtho  ei  hun  un  diwmod,  fel  y 
gweithiai  ar  y  mynyddau  coediog,  tybiai  ei  fod  yn  dywed  swn  dwfr 
yn  lUfo.  Yr  cedd  wedi  bod  yn  gweithio  ^m  yr  un  Ue  lawer  gwaîth 
o'r  blaen,  ond  methai  gofío  ei  fod  erioed  wedi  clywed  swn  dyíroedd 
rhedegog  ^m  y  lle  hyd  yn  awr. 

Dilyncäd  y  swn,  yr  hwn  oedd  yn  dod  yn  uwch,  uwch»  hyd  nes  y 
daeth  o'r  diwedd  at  raiadr  bychan  prydíerth.  Edrycfaai  y  dwfr  yn 
dryloew  ac  oer,  a  phlygodd  wrth  fan  Ue  rhedai  y  dwr  yn  dawel,  a 
defnyddiodd  ei  law  fel  cwpan  i  godi  peth  o  hono  i'w  enau.  Yr  hyn 
a'i  synnodd  yn  ddirfawr  oedd,  y  ffaith  mai  nid  dwr  oedd  wedi  ei 
ddarganfod,  elthr  sake  ardderchog.  Parodd  h^m  lawenydd  mawr 
iddo,  a  brysiodd  i  lenwi  ei  gostrel,  yr  hon  a  grogai  wrth  ei  wregys, 
ac  aeth  adref  yn  siriol,  gan  ei  fod,  o'r  diwedd,  wedi  Uwyddo  i  gael 
rhywbeth  da  i'w  ddwyn  adref  i'w  hen  dad  tlawd.  Yr  oedd  yr 
hen  wr  mor  falch  o'r  sake,  tel  yr  yfodd  gwpanaid  ar  ol  cwpanaid  o 
hono.  Digwyddodd  cymydog  droi  i  mewn  ar  y  pryd,  a  dywedwyd 
yr  hanes  wrtho,  a  rhoed  cwpanaid  o  sake  iddo  yntau^  yr  hon  a 
yfodd  gyda  Uawer  o  ddiolchiadau  a  syndod.  Aeth  y  newydd  allan 
yn  fuan,  a  chyn  y  nos  nid  oedd  dyn  oV  bron  yn  y  pentref  heb 
vmweied  ä'r  teulu  i  gael  hanes  y  rhaiadr  hudolus,  ac  i  sawrío  y 
llestr,  yr  hwn,  erbyn  hyn,  oedd  yn  wag.  Aeth  y  Uanc  at  ei  waith 
bore  drannoeth  yn  foreuach  nag  arfer,  a  chymerodd  gydag  ef  lestr 
mwy,  oblegld  yr  oedd  ef  yn  penderfynu  ymwel^  ä'r  rhaiadr 
drachefn. 

£r  syndod  i'r  gŵr  ieuanc,  wedi  iddo  ddyfod  i'r  lle,  canfyddai 
lawer  o'i  gymdoglon  yno  yn  barodi  a  phob  un  ohon^mt  wedi  gofalu 
am  gymeryd  piseri,  cunogau,  ystenau,  <bc.,  gydag  ef,  mewn  trefn  i 
gario  digon  o  sakâ  i'w  cartrefi.  Yr  oedd  pob  un  yn  credu  ynddo  ei 
hun  mai  efe  fyddal  y  cyntaf  1  g^rraedd  y  rhaladr  hudolus. 

Yr  oedd  y  Uanc  yn  cael  difyrrwch  wrth  weled  gwynebau  ei 
gymdoglon  yn  arddangos  telmlad  o  siomlant  a  gwg,  yn  enwedig 
y  rhal  oedd  yn  ymyl  y  dwr,  fel  y  canfyddent  finteioedd  flfres  yn 
dyfod  i'r  Ue.  Fe  edrydiai  pob  un  ^m  anghysurus  ym  mhresenoldeb 
el  gymdoglon ;  ond,  o'r  dlwedd,  torrodd  un  oedd  yn  hyfach  na'r 
gweddiU  allan  I  chwerthln,  ac  yn  fìian  aeth  pawb  ohonynt  i  wneyd 
yr  un  modd.  "  Dyma  lle  yr  ydym/'  meddai,  **  pawb  ar  yr  un  neges, 
gadewch  I  ni  lenwi  ein  Uestrl,  a  dychwelyd  l'n  cartrefi.    Ond  yn 


'R    PLANT.  loi 

gyntaty  gadewdi  i  ni  gael  un  blasiad  ar  y  sake  hudolus/'  Plygodd 
i  lawr,  llenwodd  ei  lestr,  dododd  ef  wrth  ei  wefusau.  Yfodd  unwaith 
a  thrachefn,  a  thynnai  wyneb  hir,  a  gwaeddai,  —  <*Dwrr'  yn 
ddigliawn.  '<Dim  ond  dwr  oer!  Yr  ydym  wedi  ein  twyllo  gan 
diwedlau  gwneyd.  Pa  le  mae'r  gẁr  ieuanc  hwnnw  ?  Gadewch  i 
ni  roi  trochiad  iddo  yn  y  rhaiadr  loew  hon/' 

Ond  yr  oedd  y  gŵr  ieuanc  wedi  bod  yn  ddigon  call  i  ymguddio 
o'r  tu  ol  i  graig  fawr,  pan  y  gwelodd  pa  fodd  yr  oedd  pethau  yn 
debyg  o  droi  allan,  ac  nid  oedd  ef  i'w  weled  yn  unlle. 

Profodd  pob  un  ohonynt  y  dwr,  a  thystient  mBÌ  nid  sake  oedd  o, 
ond  dwr  cUr  ac  oer.  Syrthiodd  eu  gwynepryd,  ac  mewn  tymer 
ddrwg,  dychwelodd  yr  oll  ohonynt  i'w  cartrefi. 

Wedi  iddynt  fyned  o'rgolwg,  ymgropiodd  y  Uanc  allan  o'i 
ymguddfa.  «'Ai  gwir  a  ddywedent,"  meddai,  <<ynte  breuddwyd 
oedd  ?  Fodd  bynnag/'  meddai,"  *'  mae'n  rhaid  i  mi  gael  ei  brofi 
unwaith  yn  rhagor  drosof  fy  hun." 

Llanwodd  ei  lestr  ac  yfodd.  *'  Sicr  iawn,  y  mae  o'r  un  flas  da 
a'r  sake  a  brofais  i  ddoa"  Ac  felly  y  parhaodd.  I'r  mab  da  ac 
ufuddy  llifai  y  rhaiadr  yn  sake  gore,  tra  nad  oedd  ond  dwfr  oer  i 
bawb  aralL 

Clywodd  yr  Ymherawdwr  y  chwedl  ryfedd  hon,  ac  anfonodd  am 
y  gẁr  ieuanc,  a  rhoes  wobr  iddo  am  ei  garedigrwydd  i'w  dad,  a 
mynnodd  newid  enw  y  flwyddyn  o  anrhydedd  iddo,  ac  i  fod  yn 
argymhelliad  i  blant  i  fod  yn  garedig  wrth  eu  rhieni  o  hynny  allan. 

R.  Eyans. 


F     DRYW     BACH. 

(Gan  i  blant  bach,  pob  gair  jn  un  sül). 

PE  bawn  yn  íardd  o  ddysg  a  dawn,  Ar  fln  j  nant  mae  plas  j  dryw, 

Rhoi  gwisg  o  f ri  i'r  dryw  a  wnawn ;  A  deg  o  blant  tu  íewn  jn  bjw ; 

GbtU  un  mor  íach,  a  bwü,  gael  bod  Y  mae  ei  do  a'i  borth  yn  grwn, 

Heb  neb  i  wau  mewn  cân  ei  glod.  A  phlu  yw  llawr  j  lljs  baoh  hwn. 

Un  sionc  a del  jw  ef  allon,  Pa  fodd  gall  tad  a  mam  mor  fach 

A  chân  ju  dod  yn  llif  o*i  fron ;  [drain,  Gael  bwjd  i  lu  o  blant  mor  iach ; 

Mawl  tlws  i  Dduw  rydd  dryw  mewn  Mae  ün  a  glyw  bob  ájáá  eu  llef,— 

A  swyn  yn  tjw  ym  mêl  ei  sain.  Mae  bwrdd  y  dryw  yng  nghof  j  nef. 

Gljd  yw  ei  f wth,  serch  yw  ei  dân,  Aed  ofn  ar  ffo  o  dref  j  drain, 

Hardd  jw  ei  wraig  mewn  pais  Iwjd  Iftn ;  Lle  mae  7  dry  w  mewn  ty  bach  cain, 

Ni  wnaf  roi  poen  i  ddau  fel  hyn,  A  boed  ei  gân  o  hyd  yn  Uon, 

OrwyddwyneuhwybachcochagwTn.  A  hedd  jn  haf  o  dan  ei  fron. 

T  Bala.  Richabd  ab  Huoh. 


I02  CYMRU'R    PLANT. 


CTMRU. 

Ganwyd  Tom  EUis  Chweírol  5,  1859 ;  hnnodd  EbriU  5,  1899.  Djlid  cadw  pob 
pumed  dydd  o  Ebrill  yn  '*  Ẃyl-goffa  Tom  Ellis/'  ì  siarad  wrth  y  to  ienanc  am 
ei  fjwjá  glân  a  phnr,  ac  am  ei  jmdrechion  pybyr  a  gonest  dros  egwyddorion 
rhyddld  ac  iawnder  i'w  anwylaf  hen  wlad.  Gwrandawed  j  plant  ar  sylwedd 
ei  araeth  ar  GTmru,  a  draddododd  yn  j  cwrdd  mawreddog  wedi*r  wlŵid  jm 
Maerdy  Llnndain,  Mai  28,  1892,  pan  oedd  Syr  David  Eyans  yn  Arglwydd 
Faer.    Onid  yw  ei  ddarlnniad  a*i  siars  yn  brydferth  a  tharawiadol  ? 

Carneddog. 

MWYN  i  mî,  a  braint,  yw  siarad  dros  Gymru,  nid  yn  unig  y 
wlad  hardd  ac  anwyl  sydd  y  tu  draw  i  Glawdd  Offa,  ond  y 
Gymru  sydd  ym  mywyd  a  serch  ei  meibion  a'i  merched, — ^yn  ninas- 
oedd  Lloegr,  yng  nghoedwigoedd  y  Gorllewin  pell,  ar  grasdiroedd 
Afiírig,  yng  ngorsaíoedd  milwrol  yr  India,  ac  ar  feusydd  cenadol 
Madagasgar. 

Er  ar  wasgar  ymysg  estroniaid,  y  mae  eu  cariad  dros  Gymru  yn 
dyfnhauy  eu  gobaith  am  Gymru  yn  codi,  a'ii  calonnau  yn  curo  mewn 
cydymdeimlad  â  phob  ymdrech  i  ennill  rhyddid  a  pharch  i  Grymru. 
Gwyddant  hwy,  tel  ninnau,  fod  Cymru  wedi  gweled  Uawer  dydd  du, 
a  drycin,  llawer  rhuthr  a  thymestl,  ond 

**  Mae'r  heniaith  yn  y  tir, 
A'r  alawon  hen  yn  fyw." 

Nis  gall  dyrnodiau  trallod,  na  hindda  a  heulwen  llwyddiant^  symud 
na  diífodd  y  teimlad  sydd  yn  ein  mynwes  fod  rhyw  anfarwoldeb 
cyfrin  i  enw  a  iaith  Cymru. 

'^EnNerafolant, 
En  hiaith  a  gadwant, 
En  tir  a  gollant, 

Ond  Gwyllt  Walia.  ' 

Ac  o  Wyllt  Walia,  gwneir  gwlad  a  phobl,  fel  teulu  trefnus» 
hapus,  gweithgar,  hawdd(|far,  a  dylanwadol  ar  y  byd.  Dyna  yw  ein 
gobaith  ansigledig  am  Gymru.  Gofynnir  i  ni,— ''Ai  marw  wna'r 
iaith  Gymraeg ;  a  ddifodir  hil  y  Brython  ? "  Atebwn,  yn  rhwysg  y 
wledd,  yn  nhawelwch  y  bwthyn,  ym  mhrysurdeb  y  farchnadfa,  ac 
vng  nghanol  urddasolrwydd  y  Senedd-dy,  fel  yr  atebodd  yr  hen 
bennaeth  o  Bencader  i  Harri'r  Ail, — "Os  nad  yw  Uid  Duw  yn  ein 
herbyn,  ni  ddifethir  ni  o'r  tir.' 


» 


CVMRU*R    PLANT. 


II.   XI   UUINCTrD. 

|RY  bellacb  i  dhwilto  am  fwyd.  O 
hyn  allan  y  mae  cyfnod  ne«^d  yn 
yma^or  o  flaen  yr  eog,  pryd  y  bydd 
raid  iddo  sefyll  ar  ei  droed  ei  hun, 
ac  ennill  ei  damaid  gore  gallo.  Y 
mae'n  fychan  druenus  hefyd,  onid 
yw,  i  ortod  troì  allan  fel  hyn  i'r  byd 
mawr  llydan,  —  dim  ond  rhyw 
fodfedd  a  hanner  o  byssfodyn  ydyw 
i  gyd.  Ond  y  mae'n  wisgl  odlaeth, 
yn  lly^adog  ryfeddol,  ac  yn  beni- 
ffamp  o  ymdrechgar.  A  chan  ei 
rod  yn  farus  enbyd,  ac  iached  a'r 
gleien,  y  mae  ei  dwf  yn  gyfl/m  nodedig. 
Vn  y  cyfnod  hwn  y  mae  yn  myned  dan  yr 
_  enw    'parr"  gyda'r  Saeson ;  a  thybid  gynt 

m^  rhywogaeth  o  bysgodyn  neilltuol  oedd  y 
"parr,"  ond  enw  ar  un  o  risiau  bywyd  yr  eoer  yw. 

Yn  y  CTfnod  hwn  y  mae  o  Jlw  gwineu  (olijje  gretn),  gyda  rhesao 
duon  llydain  i  lawr  «à  ochrau.  Edrych  yo  debyg  iawn  i'r  bríthyll,  a 
chamgymerir  ef  jm  fynych  am  fríthyll.  Daliant  i  dyfu  felly  am 
ddwy,  neu,  o  bosibl,  am  ddr  blynedd,  ac  yna  daw  cyfnewidiad  arall 
amynt.  Y  m..e  y  pysgodyn,  erbyn  hyn,  o  bump  i  chwe  modfedd  o 
hyd,  ac  y  mae  yn  barwl  i  gymeryd  ei  daith  gyntaf  i'r  môr.  Newidia 
Uw  gwineu  y  "parr"  am  fantell  ariannaidd  lachar;  yr  hyn  a 
ddengys  eî  tóá  wed!  cyrraedd  cyfnod  arall  yn  rhawd  ei  ddatblygiad. 
Bellach,  adnabyddir  el  dan  yrenw  "Smolt"  Nisgwnaoes  inni 
enw  darnodiadol  o'r  cyfnod  hwn  arno  yn  y  Gymraeg. 

Y  mae'r  "  Smolt"  yn  awr  yn  ddigon  o  lanc  i  fyned  am  ei  excursian 
cyntal;  y  mae  rhyw  reddf  anorfod  yn  ei  yrru  i  lawr  yr  afon,~yn  éì 
orfodi  i  adael  dyfroedd  croewlan  mangre'i  febyd,  am  ddytroedd 
heilltion  a  thonnau  geirwon  y  weilgi  fawr.  Yma,  wedi  cael  meus- 
ydd  eangach  i  brofì  ei  alluoedd,  y  mae'n  ymddatblygu'n  rhyfeddol; 
y  mae'r  newid  wedi  gwneyd  lles  dirfawr  iddo. 

Mor  debyg  yw  i  lawer  bachgen  o  Gymro  gweiedig,  newydd  adael 
ysgol  tedian  y  Uan  am  fywyd  eang,  cynhyrfus,  y  coleg  a'r  brii- 
athrob ;  neu  i  fab  neu  ferch  adawo  y  cartref  badi  syml  yn  y  cwm 
tawel  anghysbell,  neu  y  pentref  bach  dinod  a  chysglyd,  am  ruthr  a 


104 


CYMRU'R  PLANT. 


thwrf,  awch  ac  egni,  y  bywyd  trefol,  yn  Lerpwl  neu  Lundain,  yn 
Kimberley  neu  Yokohama. 

Erys  y  *'  smolt "  ym  meusydd  y  môr  mawr,  ym  mrasder  y  dyfh- 
for,  am  tua  blwyddyn  a  hanner,  neu  ychwaneg;  ac  ý  mae  wedi  tyfù 
a  brashau  yn  ddirfawr,  nes  dod  yn  bysgodyn  cryf,  praS,  a 
thywysogaidd. 

III.    XI   DDTNDOD. 

Bellachy  ymddeSry  hiraeth  anoríod  o'i  fewn  am  loewon  aberoedd 
yr  afon»  hen  firo  ei  enedi>raeth  a'i  ddedwydd  íáboed.  Yn  bedair 
oed,  yn  wyniedyn  braf  (jgrtlse  yn  ol  y  Sais),  y  mae'n  prysuro'n 
chwim  unionsyth  am  lydan  aber  yr  hen  afon,  a'i  gariad-ferch  gydag 
ei  Ac  O I  fel  y  mae  pob  peraidd  ddracht  o'i  dyíiroedd  glân  yn 
dwyn  i'w  gof  y  gwely  gro  yn  yr  hen  giltach  heulog  bry.  Na,  ni 
fedd  holl  gawraidd  fwydgelloedd  Neifìon  yr  un  tameidyn  folused 
aV  pryf  genwair  hwn  rannodd  yn  gwrtais  á'i  gymliares  dan  Bont 
Aber  Ogwenl  I  fynyl  i  fynyl  i  fynyl  Teimlai  y  gallai  neidio 
dros  gwman  Pont  Goetmor  pe  bai  raid,  i  gyrraedd  yr  hen  gartre  firy 
yng  ngheg  Afon  Latar. 

Yn  y  gwanwyn»  dychwel  y  gwniedyn  yn  ol  i'r  môr,  i  dreulio  ei 
wyliau  haf»  yn  foneddwr  dan  gamp»  yn  dad  cyfarifedig  cenhedlaethau 
afrifed  o  eogiaid  Ogwenaidd. 

Pan  ddaw  i  fyny  y  tro  nesaf,  cyfrifìr  ef  yn  eog  o  safle  ac  urddas 
diamheuol,  yn  un  o  batriarchiaid  ei  bobl ;  ie,  ei  hyder  yw,  y  caiff 
fyw  i  fod  yn  eog  triugeinpwys.  h.  Brython  Hüghes. 


CYMRU     GARAF     FI. 


ADGOFION  am  GTinni  fTnjddig 
Sy'n  tramwj  cjírínion  j  bardd  ; 
OTwreinrwydd  ddelwedda  ty  meddwl 

Wrth  dremio  i'r  wlad  Bjdá  fel  gardd ; 
Mynyddoedd  yflgythrog  GwjUt  Walia 

Sy  n  oBgordd  arddunol  mewn  bri, 
A  mnrmur  j  comeint  trwy'r  creigiau 
Bj*n  cann  alawon  i  mi. 

ünigedd  barddonol  áj  f  rynìan 

Tn  orlawn  sydd  i'm  o  fwjnhad  ; 
Mae  blodau  j  grug  jn  coroni 

Orielau  mynyddau'r  Hen  Wlad ; 
Dyffrynnoedd  rhamantus  geir  ynddi, 

Ooed  prydferth  a  blodau*n  ddi-ri, 
Ac  anian  ar  gopa  brjn  tlysni, — 

O  Gymru,  dy  garu  'rwyf  fl. 

Porítmoiéth. 


Mae  llannercb  o  Gymru'n  fwy  swynol 

I  mi  na  holl  drysor  y  byd ; 
Sef  godreu  yr  Eifl,  lle  y'm  gonwyd, 

Lle  hefyd  y  siglwyd  fy  nghryd ; 
Y  wendon  ar  flnion  y  Fenai, 

A  Mon  By*n  baradwys  i  mi ; 
Oyf rinion  fy  nghalon  gyffesaf , — 

O  Gymm,  dy  gam  'rwyf  fl. 

Gwlad  parch  i'r  efengyl  yw  Oymra, 

Tmdrechion  dros  burdeb  a  moes, 
Mynyddau  ein  gwlad  sydd  yn  adiain 

Pregethau  am  rym  gwaed  y  Groes  ; 
DoB  rhíagot  i  feithrin  daioni, 

Ar  wledydd  y  byd  bydd  yn  ben  ; 
Mae'm  calon  fel  Oymro'n  áymuno 

I'm  hiaith  a  fy  ngwlad  fod  yn  wen. 

B.    BONNRR  ThOICAR. 


CYMRU'R   PLANT. 


BJtODAO'R      COBD. 

MAE  blodau'r  coed  yn  btTdrerth  iawn  y 

mìs  hwn.     Dyma  i  diwl  ddarlun  o  ddau 

fatli  o  flodau  coed.     Ond  sylwch  chwi  ar 

goed  ereill,  y   mae    ganddynt    oll    eu 

blodsu,  ac  y  maent  yn   rhyfedd  ac  yn 

dlysion  iawn. 

Edrychwch  ar  y  g:angen  Iwyfan  {eìm)  ar  ben  y 

ddalen    hon.      Wele  arni    "glysiyrau    cryni<m 

rhuddgoch"  o  flodau  porffor.     Cyn  diwedd  y 

mis,  bydd  yr  hadau'n  dod   o'r  blodau,   ac  yn 

ehedeg   gyda'r  gwynt  i  chwilio  am   ddaear  i 

ddechreu  tyfu. 

Pa  blentyn  nad  yw'n  adnabod  blodau'r  helyg  ? 
Onid  eu  tuswau  melynion  yw'r  arwydd  goren  fod 
y  íj;wanwyn  wedi  dod  ?  "  Gwisgir  hwy  ig  aur." 
"Cy\rion  gwyddau"  y  galwem  ni  hwy  pan  yn 
blant,  ac  y  mae'r  blodáu'n  debyg  iawn  1  gywion 
gwyddau  melynion  bach  newydd  adael  yr  wy,  a 
dod  1  lan  y  Ilyn  yn  y  buarth.  Y  mae  arogl 
hyCryd  ar  Hodau'r  helyg  hefyd ;  ac  y  mae  su  dedwydd  o'u  cwmpas 
bron  bob  acoser, — murmur  y  gwenyn  diwyd  sy'n  leimlo  fod  yr  haf 
yodod. 


io6  CYMRU'R    PLANT. 

ADBRTN     F     TO. 

III. 

ADERYN  rh3ffedd  yw  aderÿn  y  to  yn  ei  hoU  fiÿrdd;  oiid  nid  yw 
yn  rhyfeddach  mewn  äim.  na  chyda'i  nyth.  Nid  yw  yn  gfotalu 
rhyw  lawer  am  d  diuddio,  canvs  gwelwch  hi'n  aml  yn  hongian  yn 
aniben  dros  y  Ue  y  gosodwyd  hi»  fel  diUad  gwely  wedi  eu  hanner 
gido  dros  yr  erchwyn.  Ond  y  mae  yn  bur  ofalus  i'w  gosod  aUan  o 
gyrraedd.  Pan  oedd  tai  yn  cael  eu  toi  ft  gweUt,  y  Ue  gore  ganddo 
i  osod  ei  nyth  oedd  mewn  twU  wnelai  ym  mondo  rheiny;  ond  rwan, 
pan  doir  tai  ft  Uechi,  gesyd  ei  nyth  mewn  tyllau,  neu  rigolau,  neu 
gonij^lau  yn  eu  muriauy,cyn  agosed  i'r  to  ag  y  medr.  Weithiau, 
adeilada  ei  nyth  yng  ngaín  dwr  y  bondo, — yn  y  launders.  Purion 
Ue  ar  hin  sych;  ond  ar  wlaw  a  yn  ddrwe»  canys  gwlychir  y  nyth 
drwyddi,  ac  yn  fÿnych  boddir  y  cywion.  Yn  debyg  fel  pe  buaswn  i 
yn  adeiladu  tŷ  ar  wdy  afon  pan  fÿddai'n  sych,  heb  ystyried  y 
deuai'r  afon  yn  ei  thro  i  hawUo  ei  gwely.  Petti  rhyfedd  fod  adar 
mor  gyfrwys  yn  gwneyd  peth  mor  ddifeddwl.  "  Pan  gyU  y  call,  fe 
gyll  ymheU."  Ond  hwyrach  mai  gwaith  dau  newydd  briodi  ydyw, — 
gwaith  par  ieuanc  yn  gwneyd  nyth  am  y  tro  cyntaf.    Pwy  ŵyr  ? 

Os  b^rdd  tyUau'n  brinion,  gesyd  Llwyd  ei  nyth  mewn  iorwg  dyf 
ar  y  mur,  neu  mewn  draenen  uchel,  neu  goeden  dal,  ar  gyfyl  tŷ. 
Ar  brydiau^  gyrr  adar  ereiU  aUan  o'u  cartrefíy  er  gosod  ei  nyth  yno, 
yn  enwedij^  os  bydd  y  cartrefí  hvnny  rywíe  yn  agos  i'r  bonda 
Creda,  yn  sicr  i  chwî,  mai  efe,  fel  Vswain  Llwyd  y  To,  bia'r  bondo. 
Gwna  feUy  ftg  adar  yr  eira;  a  chwery'r  un  gast  ft'r  wennol.  Y 
wennol  fechan  folwen,  gefnddu,  ddaw  o  beUafoedd  y  ddaear  i 
wneyd  ei  nhyth  dan  ein  U>ndo»  traws-feddianna  nyth  honno,  heb  fod 
ei  gydwybod  yn  ei  gnoi ! 

Oithra  Llwyd  i  mewn  i'r  nyth  pan  fo'r  wennol  aUan  am  dro. 
Pan  ddychwela'r  gréadures  facb,  pwy  fydd  yn  ei  derbyn  yn  y  drws, 
ac  yn  ei  rhwystro  i  mewn»  ond  efe.  Yn  ei  chytyngd^,  hed  oddi- 
amgylch,  gan  yswitian,  a  gorchymyn  y  Ueidr  lülan.  ''  Tyrd  allan» 
leidr  1 "  ebe  hi.  **  Tyrd  allan,  greadur  cas ! "  Ond  ddaw  Llwyd 
ddim.  Yna,  wedi  gwyUtio»  hed  at  y  nyth,  crafanga  am  dani  i  ddal 
ei  hun  i  fyny,  a  phiga  at  y  Ueidr  drw/r  twlL  Piga  yntau  yn  ol,  a 
bydd  yno  ddwrdio  a  thafodi.  Oiid  trwy  fod  pig  y  trdsiwr  yn 
gryfach  na'i  phig  hi,  y  wennol  druan  gaifi  y  gwaethaf,  a  bydd  raid 
iddi  giUo. 

Wedi  cael  y  gwaétbaf  lèl  hyn,  brysia'r  wennol  at  ei  chyfeiUion 
ddweyd  ei  chwyn.    Daw  rheiny  yn  ol  gyda  hi  yn  ddewr,  gan  el 
chysuro  ar  y  ffordd.    «<  Ni  a'i  bwriwn  allan,"  meddent.    ''  Cymer 
di  gysur.    Ni  a'i  gwnawn."    Druain  ohonynt!    Pe   buasent   yn 


CYMRU'R    PLANT.  "^    '^^ 

medru  ymosod  arno  i  gyd  efo'u  gilydd,  hwyrach  y  Uwyddent ;  on< 
trwy  ei  fod  ef  yn  Uechu  yn  y  nyth,  íel  gŵr  mewn  castell,  a  dim 
ond  twll  bych-in  y  medrent  ymosod  amo  drwyddo,  waeth  un 
ymosodwr  na  chant ;  canys  nis  medr  ond  un  ymosod  amo  ar  y  tro ; 
ac  y  mae  ef,  fel  y  gwelsom,  yn  ddigon  o  feistr  ar  un. 

Ond  nid  yw'r  gwenoliaid  yn  myned  ymaith  heb  wneyd  cynnyg 
teg  i  daflu'r  gwalch  drwg  idlan.  Danghosant  blwc  anghyfiredin. 
Ar  ol  hedeg  ychydig  o  gwmpas  i  edrych  setyllfa'r  gelyn,  a  chadw 
cyngor  rhytel»  mae'r  ymosodiad  yn  dechre.  Ymsaetha  un  tua'r 
nyth,  gan  anelu  ei  phig  drwy'r  twll  bychan  at  ben  y  gelyn ;  tynn 
yntau  ei  ben  i  lawr  i'r  nyth  i  osgoi  ergyd  a'r  fath  nerth  y  tu  ol  iddo. 
Yn  ei  phybyrwch,  gwthia'r  wennol  ddewr  ei  phen  ar  ei  ol  i'r  nyth, 
a  bydd  yno  ymladd  benben  am  ychydig.  Ond  buan  y  gyrrir  y 
wennol  yn  ol,  hithau  wedi  cael  y  gwaethaf.  Rhuthra  un  arall  wedyn, 
yr  un  modd,  ac  un  aralL  Ond  yr  un  ddamwain  i  ddigwydd  iddynt 
oU.  Tra  y  bydd  yr  ornest  yn  mynd  ymlaen,  bydd  Mrs.  Llwyd  ar  y 
cyiyl  yn  gwaeddi  <*Hwil"  gyda'i  gŵr  ar  dop  ei  Uais.  Wedi 
ymdrech  hir  a  glew  fel  hyn,  ond  ofer,  digalonna'r  gwenoliaid,  ac 
ehedant  ymaith,  gan  adael  y  nyth  i'r  trawsfeddiannwr. 

Bum  lawer  tro  yn  tosturio  wrth  y  wennol,  ac  yn  ei  chynorthwyo  i 
yrru  aderyn  y  to  allan  o'i  nhyth.  laflwn  ddyrnaid  o  dywod  i  fyny 
at  y  nyth,  i  godi  braw  ar  y  Ueidr;  ond  glynu  yno  wnelai  Llwyd. 
Ond  pan  darawn  y  nyth  á  charreg,  nes  y  byddai'n  siglo,  brysiai  allan, 
gan  ddwrdio'n  ofnadwy,  a'i  wraig  yn  ei  ddilyn  yn  uwch  ei  chloch 
nag  yntau.  Ond  cyn  gynted  ag  y  buaswn  wedi  troi  fy  nghefh, 
byddai  yn  ol  drachefn.  Wedi  cynhyrfu,  cymerwn  garreg  fawr»  a 
lliarawn  y  nyth  á  hi,  nes  y  deuai  i  lawr  yn  ddeilchion  wrth  fy  nhraed. 
Wel,  wchwl  Beth  pe  gwelech  Llwyd  yn  rhuthro  ymaith  gan 
waeddi'n  groch,  wedi  dychrynnu  drwyddo,  ac  yn  ei  dianc  hi  ymaith 
am  ei  fywyd  1  A  t>eth  pe  clywech  ei  feistres  yn  Uefain  dros  y  Ue» 
rhag  ofn  fod  ei  gŵr  bach  hi  wedi  ei  glwyfo  I  Credech  na  ddeuent 
wedyn  ar  gyfyl  y  Ue.  Ohd,  a'ch  helpo !  Wedi  syrthio  o'r  nyth, 
hwyrach  y  deuai'r  wennol  i'w  hadgyweirio ;  ond  nid  cynt  y  buasai 
wedi  ei  gorfien,  nag  y  buasai  Llvi^  yng  nghafael  á  hi  drachefn. 
'Does  dim  a  a  y  tuhwnt  iddo. 

Drwy  gael  ^u  bUno  fel  hyn,  bu'r  gwenoliaid  am  flynyddoedd  heb 
wneyd  nyth  dan  fondo  Ty'r  Ysgol.  'Roedd  yn  ddrwg  gennyf 
hynny.  Gwnaeth  un  ei  nhyth  yma  eleni.  Ond  ryw  ddiwmod^  be 
welwn  yn  mynd  i  mewn  iddi'n  dalog,  fel  pe  buasai  wedi  ei  hen 
feddiannu,  ond  aderyn  y  to,  ac  yn  tynnu  gweUtyn  mawr  hir  ar  ei  ol,— 
un  o  wellt  ei  wely.  ''  Wel  wfit  i  t\,"  meddwn,  '*  'rwyt  yn  wyneb- 
galed/'  a  chwerddais.  Magodd  nythaid  neu  ddwy  o  gywion  ynddi. 
HeddyWy  gweUr  y  gwelltyn  hir  yn  hongian  dros  ei  mur^  fel  baner 
gorchfygwr  ar  gastelt  a  ddygodd  drwy  drsûs. 


y 


CYMRU'R   PLANT. 

wsgl  yn  gwneyd  nyth  yw  aderyn  y  to.  Nid  yw  yn 
^ulu'r  Pinood  yn  gyffiredint — "Jerry-builder"  ydyw. 
-  nyth  moboni  yn  aml,  ond  gwely  mawr  gwasgarog, 
<i  hymylon  yn  hongian  yn  afler  dros  yr  erchwyn»  fel  yr 
ki.  ,aids  yn  barod.  Gwna  ei  gwaelod  o  wellt  neu  wair,— dyna'r 
'<  maoras."  Ar  y  "  matras  "  yma  mae'n  gosod  trwch  mawr  o  bluf, — 
fìloedd  ohonynt, — dyna'r  gwely  pluf.  Ambell  waith  cymer  rhyw 
chwim  yn  ei  ben  i  Ugo'r  pethau  rhyfeddaf  o'r  llawr, — ede,  llinyn, 
carpiauy  sJutütngs^  papur,  blew  cath,  blew  d»  damau  o  hen  hosan» 
neu  hen  grys,  neu  hen  fat,  neu  hen  wrthban,  i'w  gosod  yn  ei  nyth. 
Nis  gwn  beüi  sydd  yn  ei  gymell  i  gario  pethau  diofal  fel  hyn  i'w 
nyth,  os  nad  ei  duedd  ladronUyd.  Blysia  hwy,  feallai ;  ac  o'u  blysio, 
dug  hwy  i'w  gartref  i'w  celdo»  fel  Uadron  yn  gyffrediny  rhwng  ticyn 
a  matras  ei  wely.    Wn  i  ddim. 

Dodwya  Mrs.  Llwyd  y  To  ryw  bump  neu  chwech  o  wyau,  o  liw 
gwyn  budr»  ac  wedi  eu  brychu  yn  drwch  drostynt  ag  ysmotiau 
Uwyd  a  gwineu. 

Ér  mor  farus  ydynt,  nid  oes  adar  yn  y  byd  yn  dangos  mwy  o  ofal 
am  eu  cywion  na&f  adar  y  to.  Porthant  hwy'n  ddiflino,  ddau  pen 
dydd  a'i  ganol,  nid  yn  unig  pan  font  yn  y  nyth,  ond  hefÿd  am  ddyidd- 
iau  wedi  iddynt  ei  gadaeL  Dygant  iddynt  y  iii-hiis  melusaf, — 
seigiau  a  wna  i  ddwr  redeg  o'u  dannedd.  Wedi  hedeg  dros  y  nyth, 
saif  y  rhai  bach  ar  glawdd  neu  wrych,  gan  alw  o  hyd  ac  o  hyd,  tra 
yn  (Usgwyl  yn  awchus  am  eu  tamed.  O  bryd  i  bryd,  a  hynny'n 
fÿnychy  daw  eu  rhieni,  un  oddiyma  a'r  llall  oddiacw,  a  golwyth 
iddynt  yn  eu  tro ;  a  dyf erant  ef» — ^rhondin  o  gynrhonyn  byw»  feallai, 
— ^i'w  pigau  agoredy  a  gwthiant  ef»  wth-wth-wth  i  lawr  eu  gwddw 
cyn  beUed  ag  y  medrant  ei  yrru ;  ac  nis  gwn  i  p'un  sy'n  dangos 
mwyaf  o  bleser,  ai  y  cyw  wrth  dderbyn,  ai  yr  hen  aderyn  wrth  roddi. 
Wedi  cryfhau  o'r  cywion»  canlvnant  eu  rhieni  o  gwmpas,  pryd  y 
dysgir  hwy  i  Ugo  eu  tamed,  ac  i  ymdaro  drostynt  eu  hunain ;  a  chyn 
bo  hir,  byddant  yn  medru  hoU  dridau'r  teulu.  'Rwyf  yn  gaUu 
maddeu  Uawer  o'u  flaeleddau  i  adar  y  to,  pan  feddyUaf  am  eu  serch 
at  eu  rhai  bach. 

Canodd  un  fel  hyn,  yn  ol  duU  Mary  Howitt,  pan  welodd  nyth  od 
aderyn  y  to  yn  sypyn  gwasgarog  ar  lawr,  wedi  ei  chwythu  o'r  bondOi — 


Hai !  dyma  njth  ían  hyn  ar  lawr,— 
Nyth  Uwyd  y  to,  yn  ejTíyn  maẁr 
A  ohwythwyd  lawr  gan  gwthwn  cry 
O'r  caùi  dwr  dan  fondo*r  tỳ. 

Ehyw  dryblith  ydyw  hon  i  gyd 
O'r  stwff  rhyíedda'  yn  y  byd ;  [gwyrdd, 
Blew,  gwair,  a  ffwellt,  a  mwswgl 
^  phlu,— mae  rheiny  yma'n  íyrdd. 


Chwi  welwoh,  rhwng  y  rhawn  a'r  plu, 
Weddillion  tyllog  tnuffatee; 
A  than  y  gwellt  fan  hyn,— Holo ! 
Beth  ydyw  P    Dam  o  gant  Jim  Orow ! 

Wel,  dyma  goes  hen  hoaan  las, 
A  brwynen  hir  o  do  rhyw  das, 
A  thyma  fawd  hen  f anneg  ddn 
A  goilwyd,  dro  yn  ol,  o*r  tỳ* 


CYMRU'R     PLANT.  109 

Cewch  ymagnnf  o  wlan  jr  oen,  [croen,  T  papnr  hwn,  jn  eáwr  i  chwi, 

A  blew  buwch  frech  wrth  ddam  o'r  Ocäd  ganddo  jn  papnro'i  dŷ ; 

Ao  wele  glwt  fn  ar  gwt  hen  sach,—  Wel,  naddo,  welodd  neb  erioed 

Ar  fengoGhl^Dam  o'r  **Faner  Fach!*'  'Run  nyht  fel  eiddo  Mr.  Lloyd. 

R.  MORGAN. 


NOSON   MUSWLIé^D,    OLBU,    DAWSh. 

R  oeddwn  ar  gwrr  uq  o  fynyddoedd  cribog  Arfon  ar 
noswaith  rewllyd,  oleu,  dawel.  Eisteddais  mewn  dwys 
fyfyrdod  wrth  syllu  ar  y  ffurfafen  las,  lachar, — 

''  Y  glos  loer,  fugeiles  lân,— O  mae*n  hardd 
Tm  min  D08  o'ì  chorlan 
Yn  dyfod,  a'i  myrdd  defaid  mân, 
I  geisio'i  gẁr  mewn  gwisg  arian." 

Ymdrwsia  y  nefoedd  ft  mawredd  ac  ft  godidogrwydd,  ac  ymwîsg  ft 
gogoniant  ac  ft  phrydferthwch.  Oddiar  y  Uechwedd  yng  ngodreu 
y  mynydd,  ynghanol  tawelwch»  teymasa  y  distawrwydd  mwyaf 
dwfndreîddiol.  A  chyda  sydynrwydd  rhyfedd,  torwyd  ar  y  distaw- 
rwydd  gan  fref  y  ddafad  oedd  yn  pori  gerllaw.  Teimlwn  fod  hyd 
yn  oed  y  distawrwydd  "yn  gy^irng  o  hyawdledd  pur."  Yng 
ngwaelod  y  dyffryn  islaw,  ymrolia  swn  yr  agerbeiriant  yn  y  pellder, 
ynghyda  chyfarthiad  ci  yn  ymliw  ft'r  adlais  yn  y  dyffiryn.  Yn  awr 
ac  eilwaith,  clywn  esgyll  y  gornchwiglen  yn  füapio  ei  digofaint  ar 
ryw  greadur  oedd  wedi  ennyn  ei  Uid.  Oddiar  frígyn  hen  dderwen 
yr  eisteddwn,  yn  ddiarwybod  i  mi  fy  hun,  odditan  ei  chysgod,  fe 
ddaeth  ysgrech  anaearol  dylluan»  a  chreodd  ynnof  ias  o  ddychryn. 
A  thybiais  mai  un  o  deulu  Ludfer  oedd,  wedi  dyfod  i  aflonyddu  ar 
fÿ  heddwch ;  ond  buan  y  gwelais  ty  nghamsyniad. 

Yn  y  gorwel  draw»  o  dan  lewyrch  y  lloer,  ymestyn  y  môr  mawr 
Uydan»  a'i  wyneb  fel  gwydr  gloew.  Yn  hwn  y  mae  ymlusgiaid  heb 
rifedi,  bwysâìlod  bychain  a  mawríon.  "  Yno  yr  a  Uongau,  yno  mae 
y  lefìathany  yr  hwn  a  luniaist  i  chware  ynddo." 

Yn  y  nant  gerUaw  rhed  y  fiynhonnau  a  gerddant  oddi  rhwng  y 
bryniauy  a  diodant  hoU  fwystfUod  y  maes. 

Er  mor  farddonol  ac  ardderchog  yr  olygfa,  a  Uiosawgrwydd 
gweithredoedd  yr  lor,  y  rhai  oU  a  wnaethpwyd  mewn  doethineb, 
rhoddodd  ias  oer  hwyrnos  gaeaf  derfyn  ar  fy  arhosiad  yn  yr 
ysmotyn  tawel.  Troais  tuag  adref,  i  gylch  yr  aelwyd  gynnes» 
ac  yr  oedd  i  mi  groesaw  yno.  Gwiltm  ap  Iorwerth. 


IIO 


CYMRU'R     PLANT. 


ے 


Y  merlyn  bach  melyn'' 


Llbw  Tegid.  2  Sop.  Ac  Alto. 

DOH  G.    Dau  guriad  i^r  mesur.     Tìÿwioŷ. 


:s 

Ces 
:n 


:d 


s   :n   :s  |s    :n   :8 

ferlyn  bach  melTn  ac 

n   :d   :n  \n   :d   :n 


Ces  ^  f erlyn  bach  melyn  ac 


d   :d   :d  |d   :d   :d 


s    :n   :s  |1    :- 

yegafn  ei  droed, 

n   :d    :n  |f   :- 

ysgafn   ei  droed, 

d    :d   :d  |f   :- 


:1 

Y 
:f 

Y 

:f 


ISALAW. 

1   :fe  :1  |1   :fe  :1 

merlyn  bach  tljsaf    a 

fe  :r   :fe  |fe  :r   :fe 

merlyn  bach  tlysaf    a 

r   :r   :r  |r   :r   :r 


1    :fe  :1    |t 

welsoch  erioed ; 

fe  :r    :fe  js 

welsoch  erioed ; 

r    :r    :r    js 
d'  :t    :1   |t 

bed-ol  fel   ar- 

1    :s    :fe  Is 

bed-ol  fel    ar- 

r    :r    :r   Is 


r'  :d' 

ian,  jn 

8    :s 

ian,  yn 

f    :n 


t    :-    :-   11 

mel       -       yn 

8    :n    :8    jl 

ges  gan  f y  nhad, 

n    :d    :n   |f 
d'  :-   :-   jt 

Car      -      lam 

1    :n   :1   js 

Carlam  ar 

n    td    :n 


sr 


n'  :-    :-    |- 

wlad, 

d'  :8    :n'  jd' 

charin  fi  i'r  wlad 

d    :n    :8    jd' 


:t 

Ei 
:s 

Ei 
:8 


:1 

a 


-    :d 


ar 

n   :8 


rlam 


d   :n 


t    :8 

fiewyn 

s    :r 

fiewyn 

f    :f 


t    :d' 

loe-w 

s    :8 

loe-w 

r    :n 


:t 

fel 
:8 

fel 

:f 
:1 


jt 

si 
|8 

8Ì 

|f 


i8 

a  glan. 

:fe  Is    :- 

a  glan. 

:d   |t,  :- 


:s    :t 

dan,  a*i 

:r    :s 

dan,  aU 

:f    :f 

•_   • 


ri  •_    • 
•      • 


ges 

1    :fe 


:1 


|r'  :n'  :r' 
:fe  :1 


Merlyn  bach  melyn    a 

fe  :r    :fe  |fe  :r    :fe 


r'  :-    :-   |1    :- 


gar 
1    :f 


lam, 

:1   |f 


charia  fl  i*r  wlad, 

f   :r   :f   |r    : 


ti 


lam 

Is   :f 

Carlam  ar    garlam 

d   :d    :d   id    :d 


:1 

a 


n'  :-    :-   |n'  :r'  :d 

Car       -      lam  ar 

8    :s    :s   |s    :f   :n 


o 

:d 


t    :s    :t    |d'  :- 

lygaid  fel  tân, 

8    :r    :8    js    :- 

lygaid  fel  tân, 

f    :f    :f   |n   :- 


Cydgan. 

n' 

Mer 

s   :n    :s 


-    :-   jn'  :r' 

lyu 

|8    :n 


:d' 

A'i 

:8 

A'i 

:n 
:d' 

bach 

:8 


Merlyn  bach  melyn    a 

n   :d    :n   |n    :d   :n 


d'  :-   :-   |t    :- 


nhad, 

1    :fe 

:1 

It   :- 

ges  gan  fy  nhad, 

fe  :r    :fe  Is    :- 

r'  :- 

;— 

Id'  :- 

:r' 

char 

t    :8 

:t 

ia 

Id'  :8 

fii'r 

:t 

Carlan] 

f   :f 

L  ar 

:f 

garlam, 

fn   :n 

a 

:r 

t    :- 

•— 

11    :- 

:1 

gar 
n    :f 

:8 

lam 

11    :- 

0 

amgylch  y  ddol, 

d    :r    :n   |f    : 


CYMRU'R     PLANT. 


II 1 


r»  :-   :-   |r'  :n'  :r' 

am      -      gylch  7 

ft  :fe  ;ft  |fe  :fe  :fe 

Carlain  ar   garlam  o 

r    :r   :r  Tr    :r  :r 


d'  :d'  :-  I- 

garlam, 

n   :f   :8   |1 

ohaiiia  fl'n   ol, 

d   :r   :n  |f 


• 


•_ 


I 


:r 

a 

:1 

A 

:f 


d'  :-   :-   |t   :- 

ddol, 

fe  :8   :1   Is   :- 

amgyloh  y  ddol, 

r   :n   :fe  Is   :- 


.1 


r  :-   :-   |r| 

ohar 

t    :d'  :t 


:n' 


la 

11    :t 

charlamar  garlam 

8    :1    :8    |f   :8 


t 

A 

8 

A 
f 

r' 

fl'n 
1 

a 
f 


d'  :-   :-  Id'  :-  :d' 

char      -      lam  ar 

8   :1    :8   jf   :8   :f 

charlamar  garlam    a 

n   :f   :n  Ir   :n  :r 


d'  :-   :-  I- 

ol. 

8   :n  :1   Is 

charia  fl'u  ol. 

n    :d   :f   |n 


2  TJn  newydd  y w*r  cyfrwj,  a  newydd  yw*r  ífrwyn, 
A  newydd  ei  brynnu  yw*r  merlyn  bach  mwyn ; 
Mae*r  merlyn  bach  melyn  yn  newydd  ì  gyd, 
'Rwyf  fìnuau  yn  teimlo  yn  newydd  o  hyd. 

8  Fe  red  fel  yr  awel  trwy'r  caeau  mor  chwim, 
Heb  blygu  na  blodyn  na  deilen  na  dim ; 
Pwy  byiinag  sy'n  cwyno  dan  boenau  y  byd, 
'Rwyf  fì  a  f y  merlyn  yn  hapus  o  byd. 

4  Tra  bydd  un  o  houom  yn  llonni  y  llall, 
Ni  ddaw  i*n  cyfarfod  na  phoenau  na  phall ; 
Na  thrallod  na  gofid  na  chroesau  na  chri, 
Nis  gallant  hwy  ganlyn  fy  merlyn  a  mi. 


1  My  own  little  pony,  my  only  delight, 
HÌ8  coat  Ì8  80  glosay,  his  eye  is  so  bright ; 

His  bhoes  are  like  silver,  0  see  how  they  shine, 
What  pony  compares  with  this  pony  of  minef 

Chorus — Off  with  my  own  little  pony  I  g^, 

Galloping,  galloping,  ho,  ho,  ho,  ho, 
GallopÌDg,  galloping,  riding  I  roam, 
We  gallop  and  gallop,  then  hie  away  home. 

2  With  saddle  and  bridle  and  pony  áll  neẃ, 
We're  out  when  the  dawn  is  a-ki8sing  the  dew ; 
The  birds  on  the  branches  awake  with  a  song, 
Aud  bid  118  *'  Good  day  "  as  we  gallop  along. 

3  He  goes  like  a  swallow  that  s^ims  o'er  the  ground, 
His  nimblü  hoofs  patter  with  musical  souna ; 
That  drives  oTery  care  f ar  away  from  my  mind, 
We  leave  all  the  trouble  and  sorrow  .behind. 

4  While  I  and  my  pony  together  remain, 

All  sadness  and  sorrow  will  8eek  us  in  yain ; 
From  sadness  and  sorrow  we  always  sháll  flee, 
They  caunot  keep  up  with  my  pony  and  me. 

W^  Oellir  canu  y  peahllUon  fel  êolit  a'r  gydgan  gan  yr  hoU  ysgol ;  nea  gelliT  cvmeryd  y  penhiUion 
fel  êemirf^ymu  gan  nifer  o'r  plant  Tra  yn  canu  y  gydgan  trydd  y  plant  i'r  dde  neu  i'r  aswy,  gui 
ddal  y  ddwy  law  o'a  blaenaa  fel  pe  yn  dal  y  ühRryn.  a  chodi  ar  flaenau  y  traed  gyda'r  miwsig. 


CYMRU'R  PLANT. 


CYMRÜ'R     PLANT. 


BAIIBS     F      DDAEAR. 

TI.      TK     HKN     DIWODFAIN     GOCH. 

GWELSOM  mai'r  haen  Gaaibrìaidd  yw  príf  ddefnydd  Arfon  a 
Meirion,  ac  mai'r  haen  Siluraidd  yw  prif  ddefnydd  Maldwyn, 
Maesyfed,  Ceredìgîon,  Pentro,  a  Chaerryrddìn. 

Haen  ieuengach  na'r  rhaí  hyn,  ond  hŷn  na'r  calch  a'r  glo,  yw  yr 
Hen  Dywodtaen  Goch.  Ceir  hi  gyàa  godreu  sir  Benfro  a  sir 
Gaertyrddin,  hi  yw  wyneb  y  rhan  fwyaf  o  sir  Frycheiniog,  trwyddi 
hi  y  rhed  dyfroedd  cochion  Wysg  ac  Wy.  Hi  sydd  o  dan  Fôr 
Hafren,  ac  ohoni  hi  y  gwneir  gogledd  Dytneint,  dyna  pam  y  gelwír 
hi  welthiau  yn  Ddetonaidd.  Gelwir  hi  yn  Hengoch,  oherwydd  lod 
haen  o  dywodfaen  goch  arall  yn  uwcfa  i  lyny, — down   at  honno, 


CÍMRU'R    PLANT. 


CYMRU'R    PLANT.  115 

hefydy  yn  y  maii.  Rhwd  haearn  sydd  yn  rhoddi  ei  Uiw  i'r  dywod- 
f  aen  goch. 

Nid  ar  waelod  moroedd  heiUtìon  y  gosodwÿd  haenau  Uaid  coch 
y  dywodfaen^  ond  ar  waélod  Uynnoedd  enfawr  o  ddwfr  croew.  Nid 
yw  cyfnod  y  dywodfaen  wedi  cynhyrchu  cymaint  o  olud  a'r  cyfnodau 
cynt, — cyfnodau  y  wenithfaen  a'r  Uechau ;  nid  yw  wedi  cynhyrchu 
dim  tebyg  i  olud  y  cyfnodau  wed)m>— cyfnodau  y  calch  a'r  glo. 
Ond  defnyddir  hi'n  garreg  adeiladu,  a  gwna  farmor  pan  ar  ei 
chaletaf.  Rhed  drwyddi  hithau»  hefyd,  wythienau  o  aur,  arian, 
haeam,  arian  byw,  ào, 

Fath  olwg  oedd  ar  y  ddaear  adeg  ífurfìo  haen  y  Dywodfaen 
Goch  ?  Y  môr  oedd  bwysicaf  yn  y  cyfnod  hwn,  fel  yn  y  cyfnodau 
o'r  blaen.  Yr  oedd  y  moroedd  yn  Uawn  o  bysg  cregin,— cwrelau, 
ser-bysg,  draenogîon  y  môr,  a'r  cyffelyb.  Yr  oedd  hefyd  ugeiniau 
o  dylw>thau  o  bysgod  meddal  yn  byw  mewn  dwy  gragen, — rhai  ar 
ffuri  esgid  a  rhai  ar  ífurf  ysgriw ;  rhai  yn  Uyfn  dryloew,  ereiU  wedi 
eu  haddumo  â  rhigolau ;  rhai'n  cau  fel  blwch,  eraill  yn  droiog  fel 
corn;  rhai'n  fychain  a  symlt  rhai'n  fawr  a  rlíyfedd.  "Nid  oes 
gregin  yn  y  môr  yn  awr»  hyd  y  gwyddom  ni,  yn  rhagori  arnynt 
mewn  harddwch." 

Yr  oedd  tylwythau  o  bysgod  ysglyfaethus,  rhai  mawr  iawn,  yn 
cyniwair  trwy'r  moroedd  hefyd.  Kbai  hyllion  ac  ofnadwy  a 
chreulon  oeddynt.  Gwisgid  hwy  ft  gemliw  {enamel),  cragen,  a 
phigau.  Hen  berthynasau  oeddynt  i  ysgorpion  y  môr.  Ymysg 
ereill  yr  oedd  y  morgi  {sharh)  ysglyfaethus, — orfodir  î  wneyd  pob 
creulondeb  gan  newyn  parhaus, — yn  bod  yr  adeg  hon.  Prin  y 
medrai  hyd  yn  oed  pysgod  mewn  gwisg  o  gragen  fentro  ymosod 
amo  ef.  Dannedd,  pigau,  arfwisg  o  gragen» — y  maent  yn  berífaith 
yn  y  cyfnod  hwn. 

Hyd  yn  hyn,  ni  soniais  am  y  tir  sych.  Yng  nghyfnod  yr  Hen 
Dywodfaen  Goch  yr  oedd  byẅyd  ar  y  tir  yn  ogystal  ag  ar  y  môr. 
Ac  wele  fì'n  rhoi  darlun  y  mis  hwn  o'r  olwg  oedd  ar  y  ddaear  pan 
ffurfìwyd  haenau'r  dywodfaen.  Ni  welodd  yr  un  dyn  y  cyfnod  pell 
hwnnw,  cofìwch ;  ni  ddaeth  dyn  i  fod  am  gyfnodau  meithion  wedyn. 
Ond  dychmygwn,  oddiwrth  yr  olion  sydd  yn  y  dywodfaen,  mai  fel 
hyn  yr  edrychai  ein  daear  yr  adeg  honno. 

Gwelwch  fod  coed  a  llysiau  yn  y  darhm.  Nid  oes  prawf  fod  un 
goeden  na  Uysieuyn  ar  wyneb  y  ddaear  cyn  y  cyfnod  hwn.  Y 
mathau  mwyaf  syml  oeddynt,  ond  yr  oedd  tua  chan  rhyw  ohonynt. 
Rhedyn,  mwsogl,  rhawn  y  march,  palf  y  blaidd,— syml  iawn  oedd 
eu  cynllun,  ond  yr  oeddynt  yn  ddechreu.  Cydmerwch  yr  olwg  oer 
a  thlodaidd  oedd  ar  Gyfnod  yr  Hen  Dywodfaen  Goch  ft'r  olwg 
ardderchog  sydd  yn  Nyffryn  Gwy  eleni.  Onid  yw'n  dda  fod  ein 
Duw  ni  yn  dal  i  weithio  drwy'r  canrifoedd  ? 


ii6 


CYMRU'R    PIANT. 


Gwelwchy  ar  waelod  y  darlun,  bysgodyn  adeiniog  mawr  yn 
gorwedd ;  a'r  cupressocríni  yn  codi  eu  pennau  rhytedd  o'i  flaen ;  a'r 
chymeniae  yn  troi  cym  eu  cregyn  i'w  gyfeiriad. 

£r  mai  oes  y  pysgod»  yn  l^nnaf,  c^d  Cyfnod  yr  Hen  Dywodfaen 
Goch,  daeth  bywyd  ar  y  tir  i'r  amlwg.  Y  pryd  hyn  y  daeth  y 
trychfìiyn  {inseci)  i  fod.  ''  Dyma  yr  adeg  y  torrw^  gyntaf  ar  ddwfo 
dawelwch  coedwigoedd  y  ddaear  gan  swn  creaduriaid  byw ;  a  chan 
hymiad  ac  isel  suad  y  trychfílod  hâegog  hyn  y  gwnawd  hynny." 

Yn  y  cyfnod  hwn  hefyd»  o  rywle,  y  daeth  yr  ysgorpion.  Nid 
cragen  oedd  ei  amddiífyn  ef,  ond  gwenwyn  marwol  yn  ei  gynSon 
golynog.  Yn  awr  hefyd  y  daeth  pryfed  cantroed  {myriapod^  i  fod. 
Feíly  yr  oedd  y  ddaear  yn  dechreu  Uenwi»  yn  ogystal  a'r  moroedd. 
Ond  nid  oedd  palmwydden  na  blodeuyn,  aderyn  na  march,  wedi 
ymddangos  ar  y  ddaear. 


■•»    ^» 


GWAITH     A      GWMN     A      CHAN. 


FORE  Gwanwyn,  ar  y  brigjD, 
Canai  derjn  brìth  ei  fron, 
Tra  jr  elai  ieuanc  lencyn 

Heibio  at  ei  waitb  yn  Uon  ;    [fraitli, 
"Gwanwyn   ydyw,'*    meddai'r   fron- 

**  AmBer  cann  heddyw  ddaeth ;  " 
"  Amser  gweithio  hefyd  ydyw," 
£be*r  lEmc,  ac  ymaith  aeth. 

Ar  y  ddôl,  fe  dyfai  blodyn 

Newydd-eni,  gloew,  glân ; 
Ac  f  e  wenai  ar  ei  oreu 

Gan  na  f  edrai  roddi  cân ; 
*  *  öwanwyn  ydyw, — amser  gwenu,** 

Meddai'r  blodyn  tlws  ei  ryw ; 
**  Dal  i  wenu,"  ebe'r  llencyn, 

"  Amser  gweithio  hefyd  yw." 


Yn  yr  Hydref ,  'roedd  y  deryn 

Wedi  canu'i  gerdd  i  gyd, 
A'r  blodeuyn  wedi  gwenu 

Ei  hunan  oU  i  ffwrdd  o'r  byd ; 
Ond  mae'r  gân  a'r  wên  yn  aroa 

Gyda'r  llencyn  eto'n  ol, 
Gwedi  gwaith  f e  ddaeth  cynhaeaf 

Gyda  llawnder  yn  ei  gôl. 

Erddom  ni  y  gwena'r  blodyn 

Ac  y  cftn  yr  asgell  fraith ; 
T  mae'n  pertbyn  i  ni  f  wyniant 

Fel  y  perthyn  i  ni  waith ; 
Gweithio'n  ddiwyd  ddwg  láwenydd, 

Moliant  gwyd  o  galon  lân, — 
Trindod  hyfryd  yn  ein  bywyd 

Tdyw  gwaith  a  gwên  a  chàn. 

GlLBBBT. 


Llety,  Clydey. 


Y      GWANWYN     DDAJSTH. 

YGWANWTN  ddaeth,  clywch  drwst  ei  droed, 
Tn  de£Fro'r  byd  mewn  cân ; 
Edrycha*r  ddaear,  er  ei  hoed, 

Tn  ieuanc  ac  yn  lân ; 
Mae  bri  tlysineb  ym  mhob  lle, 

Mae'n  wynfa  ar  bob  llaw, 
Mae  sain  peroriaeth  alaw  gre 
Tn  eilio  Duw'n  ddi-daw. 

T.  R.  Dayiss. 


CYMRU'R     PLANT,  117 

AII4     FORDAITH     CAPTBN     COOK. 

IY.    BRODORION   MEW   ZSALAND. 

AR  y  6ed  o  Ebrill,  tynnwyd  sylw  Capten  Cook  at  yr  ochr 
ogleddol  i'r  Uyn,  Ue  y  darganfyddodd  ogof  eang,  ardderchog 
yr  olwg  arni ;  ac  ar  ei  gwaelod  yr  oedd  afon  o  ddwfr  dymunol  yn 
ífrydio  allan,  yr  hon  oedd  yn  ffurfío  rhaiadrau  rhamantus.  Mae  y 
glannau  yn  llethrog  yn  y  fan  honno,  a  gellid  yn  hawdd  arwain 
cyfran  o'i  dwfr  pur  i  long,  pe  dewisid.  Saethwyd  yno  bedair  ar 
ddeg  o  hwyaid  gwylltion,  a  nifer  o  adar  eraill,  ac  enwyd  y  Ue  yn 
Borth  yr  Hwyaid. 

Pan  oeddent  yn  dychwelyd  y  prynhawn  at  y  Uong,  canfyddasant 
dri  o*r  brodorion, — un  dyn  a  dwy  fenyw, — ac  yr  oedd  yn  hawdd 
cyfeiUachu  â  hwynt.  Yn  eu  hymgais  i  geisio  deall  eu  gilydd  yn 
siarad,  ni  bu  y  naiU  na'r  Uall  nemawr  gwell  o  hynny  Yr  oedd  gan 
yr  ieuengaf  o'r  benywod  dafod  siaradus  a  ffraeth.  Hefyd,  er  dangos 
croesaw  a  difyrru  y  cwmni  gwynion,  dawnsiodd  yn  ddifrifol 
anghyffredin ;  tra  thebyg  i'r  morwyr  gael  gwledd  o  adloniant,  na 
ddarfu  iddynt  am  eu  hoes  ei  hanghofio.  Yn  raddol»  eniUodd  y 
Capten  ewyllys  da  ac  ymddiriedaeth  y  brodorion.  Ni  chafodd 
rhoddion  ein  boneddwyr  ar  y  cyntaf  ond  derbyniad  dibris  ryfeddol 
gan  y  brodorion;  ac  eithrio  y  bwyeUau  a'r  hoeUon.  Ary  i^fed, 
ymwelodd  teulu  araU  o'r  brodorion  â'n  morwyr.  Deallodd  y 
Capten  eu  bod,  i  raddau,  yn  ofnus  i  neshau  at  y  Uong;  aeth  i'w 
çyfarfod  mewn  bad,  ac  wedi  myned  atynt,  aeth  i'w  cafnfad.  Ond, 
er  ceisio  eu  darbwyllo  ym  mhob  modd  i  ddyfod  ar  fwrdd  y 
Resolution,  nis  Uwyddwyd.  Rhwyfasant  ymalth  i  wddf  aber  fechan 
oedd  gyferbyn  a  thu  blaen  y  Uong,  gan  aros  yno,  a  bod  ar  eu  gore 
yn  eu  duU  hwy  i  gyfeiUachu  â'n  dynion.  Yr  oeddent  yn  amlygu  mwy 
o  barch  i  raì  o'r  cwmni  nag  i  ereiU ;  sef  i'r  rhai  y  tybient  mai 
benywod  oeddent.  Daethant  mor  gymodlawn  a'r  morwyr  yn  awr, 
fel  y  gwnaethant  eu  trigfan  gerllaw  y  fiynnpn  yr  oedd  ein  dynion  yn 
cael  dwfr  ynddi,  sef  tua  chan  Uath  oddiwrth  y  Uong.  Parodd 
ymweUad  y  Capten  â  hwy,  wrth  y  ffynnon, .  iddynt  gymeryd  at  eu 
hofFerynau  cerdd  gyda  bywiogrwydd  neiUtuol.  Yr  oedd  eu 
hofierynau  yn  gynwysedig  o  nifer  o  god-bibau,  chwibanoglau,  a 
thabwrdd. 

Ar  y  iSfedy  gwahoddwyd  y  pennaeth  a'i  ferch  i  twrdd  y  Uong, 
gyda'r  rhai  yr  oedd  adnabyddîaeth  wedi  bod  o'r  blaen.  Y  peth 
çyntaf  wnaeth  y  pennaeth,  wedi  cael  y  gwahoddiad,  er  dangos 
parch  i'r  Capten,  oedd  cyílwyno  iddo  ddarn  o  frethyn  gwyrdd 


ii8  CYMRU'R    PLANT. 

prydferth,  a  bwyell  garreg;  rhoddodd  hefyd  ddarn  o  frethyn  i 
Mr.  Forster»  a  rhodd(äd  ei  ierch  ddarn  i  Mr.  Hodges.    Yr  oedd  hyn 

£n  arieriad  cyífredin  ymhlith  brodorion  ynysoedd  M  ôr  y  De.  Cyn 
yn,  ni  welodd  y  Capten  yr  arferiad  yn  y  drefo  yma,  sei  cyflwyno 
y  rhoddion  cyn  derbyn  y  croesaw  yn  gyflawn.  Peth  arall  a  wnaeth 
y  pennaethy  cyn  myned  ar  fẃrdd  y  Uong,  oedd  cymeryd  cangen 
werddlas  yn  ei  law,  a  tharawodd  ochr  y  Mong  â  hi  amryw  o  weithiau, 
gan  yngan  rhyw  fath  o  weddi,  mae  yn  debyg ;  arwyddai  hynny  fod 
heddwch  i  fod  rhyngddo  et  a'r  morwyr  Prydeinig  oedd  wedi  ei 
groesawu.  Yr  oedd  hyn  hefyd  yn  arferiad  ymhlith  agos  holl 
ynyswyr  Moroedd  y  De.  Wedi  arwain  y  pennaeth  i'r  caban, 
sylwodd  ei  a'i  ferch  ar  bopeth,  gyda  mesur  o  syndod;  ond  nis 
gallasent  sefydlu  eu  meddwl  ar  ryw  un  peth  am  eiliad.  Ym- 
ddanghosai  gweithredoedd  celfyddyd  iddynt  yn  hollol  yn  yr  un 
goleu  a  ch)mhyrchion  natur,  telly,  yr  oedd  y  naill  fel  y  llall  tuhwnt 
i'w  hamgyfhrediad.  O  bopeth  a  dynnodd  eu  sylw  ar  yr  Adyenture, 
nifer  byrddau  y  llong  oedd  hynny.  Parodd  hynny  syndod  mawr 
iddynt. 

Fel  yr  oedd  y  Capten  yn  myned  ymlaen  yn  ei  archwiliad  yn  y 
forgilfachy  digwyddodd  eto  gyfarfod  ag  ychydig  o'r  brodorion,  a 
defnyddiodd  bob  arwydd  a  allodd  feddwl  am  dano,  er  dangos 
teimlad  cymodlawn  tuag  atynt.  Ar  yr  20fed,  aeth  y  pennaeth  a'i 
deulu,  y  rhai  oedd  wedi  bod  yn  fwy  cyfeiUgar  â'n  morwyr  na  neb  o 
frodorion  y  parth  hwnnw,  ymaìth;  ac  ni  ddychwelasant  mwy. 
Derbyniodd  y  Capten  fwy  o  roddion  yn  y  lle  yma  nag  yn  un  o'r 
Ueoedd  y  bu  ynddynt  yn  flaenorol.  Fel  arwydd  o  bardi  oddiwrth 
wahanol  bersonau,  cafodd  naw  neu  ddeg  o  fwyeUau ;  a  chymaint  a 
hynny  bum  waith  o  hoeUon  mawrion,  heblaw  amrywìol  bethau 
ereiU.  Mor  bell  ag  yr  oedd  y  petháu  hynny  yn  cael  eu  cyfrif  yn 
gyfoeth  yn  New  Zealand,  nid  oedd  amheuaeth  nad  Capten  Cook 
oedd  y  boneddwr  cyfoethocaf  yn  yr  hoU  wlad  honno. 

Un  gorchwyl  buddiol  a  phwysig  yn  y  Ue  hwn  oedd  hela  anifail 
oedd  o  werth  neiUtuol  i'n  morwyr  ar  hynny  o  bryd;  defnyddient  ei 
groen  yn  hwyUau  Uong,  y  brasder  yn  olew  i'r  Uusernau,  ac  yr  oedd 
y  cnawd  yn  fwytadwy. 

Ar  y  24ain,  yr  oedd  gan  y  Capten  bump  o'r  gwyddau  a  gymer- 
odd  ym  Mhenrhyn  Gobaith  Da.  Cymerodd  hwynt  i'w  gosod  ar 
fan  Ue'r  oedd  cyflawnder  o  ymborth  amo,  a  dwfr  he^  yn  gyfleus, 
ac  heb  fod  trigolion  i'w  haflonyddu.  FeUy,  credai  yn  gryf  y 
buasant  yn  Uiosogi,  ac  hefyd  yn  ymledu  dros  yr  hoU  wlad  ŷh  raddoly 
i  fod  yn  gaflaeliad  gwerthfawr  i'r  trigoUon.  Enwodd  y  lle  hwnnw 
yn  Borth  y  Gwyddau. 

Dinas,  Rhondda,  William  Jambs. 


CYMRU'R    PLANT. 


"9 


"Croesawii*r  GÔg. 

Geiriau  gan  Istlog.  g^  g^  j^^ 

DOH  0.     Ttgafn  a  Uauf&n, 

f    :n    |r    :â 


99 


W.  Phillips, 
8,  Greenfield  Bow,  Aberteifi. 


:8 

Twym 

:8 

2.Ym- 

:8 


groesaw  i  -  ti 

f    :n    |r    :d 

brancia*r  wyn  yn 

f    :n    Ir    :d 


8    :8 


l-:8 

I 

I-  :r 

nwyfus,  Ar 

t,    :d    I-  :t, 


gWOWi 

r    :n 


:1 

8    :d'   Id'   :1 

I 
:f 

byucio    áj  ddeu  - 

n    :8    |f    :f 

A 

:t, 

chrwydra'r  awel 

d    :n    |r    :r 

:r' 

1    :1    Ita  :ta 

T>y 
:f 

gjnnar  ledd-fol 

n    :n    |n    :n 

**Cw- 

:t, 

cw*'ym  mreichiau'T 

d    :d    Ide   :de 

:n' 

n'   :n»   |r'   :r' 

Bhag- 

:t 

or  -  i      ar    ber 

d'   :1     |t     :g. 

Y 

:8 

gAg  a*i  ib^l-yu 

fe  :fe   |8    :f 

:r' 

n'   :f'    |n»   :n' 

Rhag- 

:1 

gor-i       ar    ber 

se   :86   11    :d' 

Y 

:f 

gùg  a*i  thel  -  yn 

n    :r    |d    :1 

ta  :ta  |1    :8 

nodau  mwyn,  A 

f    :f    |n    :n 

falmaiddrydd  Drwy 

r    :r    |d    :d 


t    :t    I-  :t 


ganig 

f    :f 

aw-el 

r    :r 


I- 
I- 


A 

:f 

Ad 

:r 


d'   :t    II    :8 

gorau'r     wig»  Wha'tti 

8    :s    fíe   :f 

yn    y  draiu  Del  - 

n    :r    |d    :t. 
n'   :r'    U'   :d' 

gorau'r     wlg,  Wna'th 

d'   :t     II    :1 

yn    y  draiu  Del  - 

M  :8e   |1    :s 


8    :8    |8    :m 

groe8Ì*r  ton-nog 

n    :f    |n    :r 

ysgwydd  bardd  y 

d    :r    |d    :t, 
8    :d'   II    :r' 

llawn  o  swyn  i 

r    :n    |fe   :fe 

fiodau  blydd  y 

t,   :1,    |r    :d 
d'   :d'   Id'   :t 

ddyry    falm  i'r 

8    :8     |8    :8e 

seiniu'n  awr  trwy'r 

n    :f    |n    :r 
8    :d'   (d*   :á' 

fiw-sig',  gw  -  cw 
n    :n     |f    :8 

or  -  a'i  djii-sain 

d    :1,    |r    :n 
d'   :r'    Id'   :t 

fiw-8Ìg     gW  -  CW 

1    :1     |s    :f 

or-aM  deu-SAÌn 

fe   :f    |n    :r 


1 

li, 

d 

hryn, 
1. 


r' 

ni; 
8 

glyn; 
t. 


n' 

fron 
1 

wlad; 

d 

# 

lou. 
l 

mid 
f 


d' 

lon. 
n 

mad 

d 


3.  Câu,  câu,  hofliusaf  gwcw, 
Cei  8edd  ar  frynijiu  dod, 
A  chroesaw  gau  gHlounau  lu 

Tra  Cymru  gu  yu  bod ; 
Dy  fiwsig  ar  glyd  feusjdd 
Ilydd  |;a1ou  bardd  ar  dâu  ; 
:||  O  câu,  O  câu,  aderyu  cii, 

Rhydd  Cymru  gíust  ir  gûn  ||: 


í2ö  CYMRU'R    PLANT. 


O      DDINODBDD     I     PRI. 

II.    WILLIAM   EDWARDS    a'i   BONT. 

DAETH  WiUiam  Edwards  yn  enwog  trwy  adeiladu  pont. 
Ganwyd  ef  yn  y  Bryn,   Eglwys  Ilan,  Morgannwg,  yn   17 19. 
Amaethwr  oedd  ei  dad,  ond  bu  farw  pan  nad  oedd  William  ond  deg 
oed.     Dysgodd  y  bachgen  ddarllen  ac  ysgrifennu  Gymraeg  yn  ieuanc 
iawn ;  felly,  rhaid  fod  ganddo  fam  gall  a  da. 

Ar  adeiladu  yr  oedd  bryd  y  plentyn.  Synnai  pawb  wrth  weled  y 
muriau  fedrai'r  bachgen  godi  a  thrwsio  hyd  y  tir.  Nid  yw  castell 
Gaerffili  ymhell,  campwaith  adeiladwyr  cestyll  y  canol  oesoedd,  a  bu*r 
bachgen  aiddgar  yn  syllu  llawer  ar  ei  furiau  Uwydion. 

Daeth  seiri  meini  i  ymyl  ei  gartref  i  godi  gefail  gof.  Yr  oedd 
William  yno*n  selog  bob  dydd,  yn  gwylio  popeth  wnaent.  Mynnodd 
forthwylion  yr  un  fath  a  hwy,  a  phenderfynodd  ddod  yn  saer  maen  iawn. 
Gododd  weithdy  saer  ger  ei  gartref ;  gwelai  pawb  ei  fod  cystal  adeilad 
ag  y  medrai  dim  o'i  fath  fod.  Cododd  felin  ;  ac  yr  oedd  hon  hefyd  yn 
felin  gampus.  Aeth  ei  glod  ar  led.  Yn  saith  ar  hugain  oed,  cawn  ef 
yng  Nghaerdydd,  yn  codi  tawdd-dai  ac  yn  dysgu  Saesneg. 

Yr  oedd  nod  uchel  o'i  flaen, — taflu  pont  dros  afon  Taf.  Dechreu- 
odd  ei  bont  gyûtaf,  un  dair  bwa,  yn  1 746.  GoríTennodd  hi,  ac  ystyrrid 
hi  yn  bont  bennaf  Prydain.  Ónd  och,  wedi  dwy  flynedd  a  hanner, 
daeth  diiuw  o  wlaw,  a  chenllif  ofnadwy ;  ac  ymollyngodd  y  bont  dan  y 
baich,  fel  pe  buasai  afon  Taf  yn  ei  thaflu  oddiar  ei  gwarr. 

Ni  ddigalonnodd  William  Èdwards.  Meiddiodd  am  feddwl  codi  pont 
o  un  bwa.  Gorffennodd  hi  o  fewn  y  dim.  Ond  yr  oedd  y  ddau  ben 
yn  rby  drwm  i'r  canol  main.  Gwasgasant  at  eu  gilydd,  a  syrthiodd  y 
bont  i  lawr  yn  chwilfriw. 

Ond  yr  oedd  enaid  arwr  yn  WiUiam  Ëdwards.  "  Y  drydedd  waith 
yw'r  goel."  Adeiladodd  y  bwa  eilwaith  ;  ond  gwnaeth  dyllau  crynion 
drwy'r  pentanau,  i'r  rhai  hynny  fod  yn  ysgafnach  ac  yn  fwy  cydbwys, 
Yna,  safodd  y  bont  yn  gadarn.  A  welsoch  chwi  Bontypridd,  neu 
ddarlun  o  honi  ?  Y  mae'n  bedwar  cant  o  droedfeddi  o  hyd,  ac  yn 
ddeugain  namyn  chwech  o  gychwyniad  ei  bwa  i'w  chlo.  Yr  oedd>  yr 
adeg  honno,  y  bont  hwyaf  a  rhyfeddaf  yn  y  byd. 

Nid  heb  ynni  a  phenderfyniad  mawr  y  llwyddodd  William  Edwards. 
Buasai  ofn  y  gost  yn  unig  yn  llethu  un  heb  ysbryd  gwrol.  Ond  saif  y 
bont,  yn  gof-  golofn  i  freuddwyd  wedi  ei  sylweddoli. 

Yr  oedd  William  Ëdwards  yn  ddyn  da,  ac  yn  bregethwr  yr  efengyl. 
Gadawodd  bontydd  ar  ei  ol, — yn  Nhreforris,  Llanymddyfri,  Brynbuga, 
Glasbury.  Gadawodd  gymeriad  dyn  gonest  a  phur.  Bu  farw  yn  1789, 
a'i  glod  ledled  y  byd. 


CYMRU'R    PLANT. 


ANGLADD     V     GWÍADGARWS     IBUASlC. 

PRYNHAWN  Mawtth  y  ^fed,  1905,  rhoddwyd  yr  hyn  oedd 
farwol  o'r  gwladgarwr  ieuanc  ym  tnynwent  aawel  y  Fron,  yn 
nyffryn  prydferth  Llangfollen.  Yn  arwain  yr  angladd  trwy  yr 
beolýdd  yr  oedd  Cor  Meibion  Llansrollen,  dan  arweiniad  Mr.  J.  E. 
Morris,  yn  canu  "  Vn  y  dytroedd  mawr  a'r  tonnau,"  ar  yr  hen  dôn 
Alexandra.  Yn  eu  dilyn  yr  oedd  cynrychiolwyr  y  gwahanol 
gymdeithasau  y  bu  yn  aeíod  ohonynt,  ac   yn  ys^rifennydd  iddynt, 

Sa  y  dyrfa,  a  channoedd  o  edrychwyr,  a  phawb  yn  galani  wrth 
Idwl  fod  un  mor  obeilbiol  wedi  «  dorri  i  lawr  ym  mlodau  ei 
ddyddiau. 

Yr  oedd  yn  un  o'r  Cymry  mwyaf  selog^.  Carai  ei  wlad  a'i  iaîth  á 
chariad  angerddol.  Darllennodd  lawer  o  hanes  ei  wlad,  a  phrin  yr 
oedd  yr  un  dyn  ieuanc  yn  y  dref  yn  gwybod  cymaint  o  hanes.Cymru 


122 


CYMRU'R  PLANT- 


fii  ag  ef.     Derbyniai  Cymru  a  chyhoeddiadau  ereill,   a   thrwy 
ddarllen  taniwyd  ei  ysbryd  ft  sel  genhedlaethoL 

Dioddefodd  gystudd  trwm  a  phoenus  am  saith  misy  tri  mis  yn 
ysbyty  Caer.  A  phan  ddeallodd  nad  oedd  adferìad  iddo,  yr  oedd 
ar  dftn  eisiau  cael  dod  adref  i'r  hen  wlad  i  farw,  a  thrwy  drugaredd, 
catodd  ei  ddymuniad.    Canodd  lawer  yn  ystod  ei  gystudd, — 

'*  Mae«maf  eisiaTi  marw, 
Er  mwyn  i  mi  gael  bjw 
Y  bywyd  puraoh  nwnnw 
A  gaddiwyd  gan  íj  Naw." 

Ac  ar  y  trydydd  dydd  o  Fawrth  cafodd  fynd, — aeth  un  o  Urdd  y 
Delyn  i  wlad  y  delyn  aur. 

Mae  parch  i  fechgyn  gwladgar, — danghosai  yr  ansfladd  hynny. 
Gwasanaethwyd  gan  y  Parchedigion  H.  Cernyw  WiUiams,  D. 
WiUiams,  W.  J.  Jenkins,  a  Mr.  W.  Pencerdd  WiHiams.  Ac  ar 
derfyn  y  gwasanaeth  ar  lan  y  bedd,  canodd  y  cor  "  Mor  ddedwydd 

Çv  y  rhai  trwy  fFydd,"  a  <*Chydgan  y  Pererinion"  (-ör.  Parry). 
r  oedd  yr  angladd  yn  un  o'r  rhai  mwyaf  toddedìg  fu  yn  Llangollen 
ers  llawer  blwyddyn.  Ac  fel  y  sylwodd  un  o'i  hen  gyfeîlüon  a 
ddaeth  o  Fanceinion  i'r  angladd, ''  y  mae  bywyd  pur  yn  werth  ei  fyw, 
pe  bai  ond  o  ran  y  parch  wrth  farw,  heb  son  am  y  croesawiad  i 
mewn  i  dragwyddol  hedd." 


MYPI     VW     BARA     Y     BYWYD. 


OF  Y  enaid,  paham  j  gadewi 
I  newyn  dy  dorri  i  Eiwr  F 
O'th  wendid  cyfod  i  fyny. 

Bydd  lawen,  fe  dorrodd  y  wawr ; 
Ni  raid  i  ti  bellach  ddim  of ni 

Am  ymborth,  fy  enaid  tylawd, 
Mae  digon  i*w  gael  yn  yr  lesu, 
'Rhwn  i  ti  8y*n  gyfaiU  a  brawd. 

"  Myfl  ydyw  bara  y  bywyd,*' 
Medd  lesu,  tra  rhodiai  ein  byd ; 

**  Myfl  ydyw  bara  y  bywyd," 
Medd  leeu  wrth  Tenaid  o  hyd  ; 

Hwn  fara  sydd  ymborth  lachusol, 
Mor  llesol  i*th  wendid  yw  ef ; 

O  cymer  a  bwyta  o  hono/ 

, ,  Fe*th  nertha  i  deithio  i'r  nef . 

ron  SetUofff   Waenfawr. 


Mae'n  fara  rhyfeddol  ei  hanes, 

Ffrwyth  carlad  yn  ddefnydd  i  gyd ; 
A  rhyfedd  yw  haneR  y  caiìad, 

Mae*n  tyfu  cyn  seiliad  y  byd ; 
Rhagofal  am  f 'enaid  newynog, 

0  diolcb,  roea  fod  iddo  ef ; 
Fy  enaid,  gwna  fwyta  o  hono, 

Hwn,  cofla,  fydd  ymborth  y  nef . 

**  Myfl  ydyw  bara  y  bywyd," — 

T  newydd  a  synnodd  y  byd, 
A  newyn  y  miloedd  a  dorrwyd, 

Sydd  heddyw  yn  gwledda  ynghyd ; 
A  rhyfedd  yu  hanes  y  gwledda, — 

Mae'n  wledd  nad  oes  terfyn  yn  bod, 
A'i  bwrdd  aydd  o*r  nefoedd  i'r  ddaear, 

Awn,  gwleddwn,  a  aeiniwn  ei  glod. 

OWBN  OwiN. 


CYMRU'R    PLANT. 


CBOSSO    crpAiu,. 

RlhLLEN  relen  fach,  croeso  iti.  Bu 
arnaf  biraeth  am  danat,  trwy'r  ^aeaf 
oer  a  du.  Tî  yw'm  cyfaìU  hynaf. 
Pan  yn  faban,  buost  yn  gwenu  arnaF. 
Nî  wnaet  tì  wabaniaeth  rhwng  tlawd 
a  chyfoetho?.  Ar  fìn  y  nant,  codet 
dy  bén  yn  dy  dlysnì ;  a  phob  tro  y 
deuwn  atat,  yr  oedd  croesaw  synd 
cynnes  yn  dy  w£n. 

Daetn  gaeaf  dros  y  wlad.  Bum 
lawer  g^aith  yn  chwillo  am  danat  yn 
y  fan  y  byddet.  Ond  ni  welwn  dy 
ben  euraidd  yno,  nîd  oedd  dy  ddai) 
^yrddion  yno  chwaith,—  dim  ond 
cae  llwm  o  laswellt  {fwywi  a'r  awel 
oer  yn  udo  fel  blaidd  newynogf  uwch 
y  fan  y  cawn  dy  gwmni  gynt. 

Ond  dyma  di  eto  I  Yr  un  wén,  yr 
un  tlysnt  o  wyrdd  a  melyn, — os  nád 
wyt  ycbydìg^  bach  yn  fwy  swil.  Y  fì 
fydd^  swiliaf  eynt. 

Mor  anodd  oedd  byw  hebot  I 
Clywaís  fod  miloedd  o  bobl  ya  tyrru 
yn  Awstralia  unwalth  i  weled  chwaer 
1  tí,  oedd  rhywun  wedi  gfludo  yno 
dros  y  môr.    A  dywedodd  y  chwaer 

fechan  honno  wrth  bŵ  un  ohonynt  hen  hanes  a  hen   delmladau 

mebyd.     Nid  oedd  areithydd  yn  y  byd  yn  ddigron  hyawdl  i  ddweyd 

cymùnt. 
A  oes  enaid  ynnot,  friallen  fach  ?    Clywtds  mai  genelhig  wyt, 

wedi  ei  throi'n  flodeuyn.     Dywedai  y  Tbai  gynt  fod  merch  ieuanc 

wedi  marw  ar  fìn  el  phriodas,  a  fod  y  duwiau  wedi  trugarhau  wrth 

inff  ei  dyweddi,  ac  wedi  troi'r  eneth  brydweddol  yn  friallen  fyw,  i 

ai(%yfodi  bob  gwanwyn,    Ai  ti  yw  honno  ? 
Sut  y  doì  mor  gynnar,  a  thìthau  mor  debyg  i'r  baf  yng  ngolud  dy 

liwìau  ì    Ai  o  wlad  gynharach  y  deuaist  yma,  Ile  mae'r  blodau'n 

l^or  yn  gynt  ? 

Os  caf  nef  1  fyw  yn  y  diwedd,  tybed  a  oes  yno  lethr  laswelltog 

ger  ffrydlif,  Ue  y  ceì  ditbau  wenu,  friallen  fach  ? 


124  CYMRU'R    PLANT. 

SBRBN     YN     HAUI4. 

OS  syllwch  tua'r  gorllewin  yn  union  gwedi  machlud  haul,  ar  noswaith 
dyner,  dawel,  glir,  yn  nechreu  y  mis  hwn,  lle  gwelwch  y  pelydrau 
euraidd  olaf,  cewch  weied  y  seren  ddisglaer  Sirius  yn  suddo  ar  ei  ol. 
Oni  wyddoch  am  dani?  Hi  yw  perl  disgleiriaf  y  nefoedd.  Oni 
chanfyddasoch  hi  yn  codi  yn  y  dwyrain  oddeutu  deg  yn  yr  Hydreí  ? 
A  nos  Nadolig  disgleiriai'n  danbaid  yn  y  de.  Yn  awr,  rhy  ífarwel  i  ni 
yma,  nis  gwelwn  hi  mwy  hyd  Hydref, — seren  hwyrnos  gaeaf  yw. 

Onid  bach  ei  hysblander,  o'i  gymaru  a'n  haul  godidog  ni  ?  le,  ond 
pa  mor  bell  yw'r  haul,  a  pha  mor  bell  yw'r  seren  dlos  ?  Gwyddoch  y 
saif  yr  haul  oddiwrthyro  oddeutu  93,000,000  o  íìlltiroedd.  Mae'r  seren 
dlos  mor  bell,  fel  pe  rhannech  ei  phellder  i  fíliwn  o  rannau,  buasai  un 
o'r  cyfryw  rannau  yn  gymaint  a'r  gwagle  sydd  rhyngom  ni  a'r  haul. 
Pe  diílannai  ein  haul  bach  ni,  a  phe  cymerai  daith  i  bwynt  500  mil  o 
weithiau  ymhellach  uag  y  mae'n  awr;  neu,  pe  symudai  hanner  y  ffordd 
at  Sirius,  diflannai  o'r  golwg,—  seren  fach  o'r  ddeuddegfed  faintioli  a 
fyddai,  bron  yn  anweledig  mewn  pellwydr  lled  rymus,  Dyna  gyfnewid- 
iad,  onide?  Dacw'n  haul  bach  ni  yn  machludo  20,000,000,000  o 
weithiau'n  ddisgleiriach  na'r  seren  dlos  ar  ei  ol.  Ond,  pe'r  ai  ein  haul 
ni  i  oddeutu  hanner  y  ífordd  at  y  seren,  diflannai  o*r  golwg. 

O  gylch  y  seren,  try  planed  ddisglaer,  anweledig  ond  yn  y  pell- 
wydrau  grymusaf ;  ond  mae'r  blaned  ei  hun  seithwaith  trymach  na'n 
haul  ni. 

'Rwyf  am  i  chwi  syllu  tua'r  nef,  edmygu  y  pwyntiau  disglaer,  tlws, 
a  chofío  am  eu  pellder  a'u  mawredd  aníeidrol.  Ac  ond  i  chwi  gofìo 
fod  y  seren  sy*n  suddo  dros  y  gorwel  draw  yn  sefyll  oddeutu 
93,000,000,000,000  o  filltiroedd  oddiwrthym,  pe  aech  i  gyfrif  y  fath 
fíìgyrau,  cymerasai  i  chwi  14,000  o  flynyddau  i  gyflawni  y  gorchwyl. 
Pwy  ydym  ni,  a  pha  beth  yw'n  daear  ni,  o'i  chymharu  â'r  heuliau  pell 
yna  ?  Mae'n  haul  ni  fìliwn  a  hanner  o  weithiau'n  fwy  na'n  daear  ni, 
ond  nid  yw  ef  ond  mymryn  llwch,  o'i  gymharu  a'r  haul  mawr  Sirius. 

SlGMA. 

^w      ^» 

F      WIWMR. 

* '  Wi  wer  f  ach,  1  wys,  orf yw,  wech,  lon,  —  *  *  By  wiog,  cynffonog,  a  phenna,— lafn- 
ysgafn,  aidd, 

Wisgi,  hir  ei  chynffon ;  Fain  lafnes  mewn  'stwythdra ; 

Hynod  yw  am  naid  lon,  Ohwim  ddring^  a  neidio  wna 

Gwyllt  fyw  red  frígallt  y  fron."  T  gnawes  od  am  gneua." 

J.  P.  Maldwtn.  Hywrl  Tudub. 

**  Ohwery  y  fach  wiwer  fyw,— neidia,  rhed, — 
Gwna  droadau  amrjw ; 
Y  goedwig  gneuog  ydjw 
Byd  ei  serch,— darbodus  yw.'*— Gwiltm  Eilian. 


CYMRÜ'R    PLANT. 


CtTOHAU 'R     TFÍWYTH      T^O. 

II.    GWOBR    HTWIL. 

'  RA  yr  oedd  Hywel  yn  edrych  o'l  gwmpas, 
ac  yn  mwynhau  ei  hunan,  yr  oedd  eì 
gyfeìUion  wrthi  yn  brysur  yn  dweyd 
wrth  y  gweddill  o'r  Tylwyth  Teg  am 
y  gymwynas  wnaeth  tg  un  ohonynl. 
Yr  oeddynt  oll  yn  unh-yd  y  dylâ  y 
frenhines  gael  gwybod  hyn,  ac  anfoR- 
wyd  un  ohonynt  i'w  hysbysu. 

Nid  oedd  y  frenhines  wedi  gwneyd 

ei  hymddanghosiad  hyd    yn   hyn.    Am 

hynny,    aeth    cyfeiUion    Hywel  ag  ef  i 

ddangos  iddo  y  clychau  arfan.     Yr  oedd 

y  bachgen  mewn  brys  am  gael  gweled    y 

clychau    oedd   yn  rhoddi  y  fath    fìwsig,   a 

meddyliai  wrtho  eì  hunan, — "  Faint  o  glychau 

sydd   ganddynt,  tybed?      Pwy  sydd  yn  eu 

canu  ì    Pa  1e  maent  yn  cael  eu  cadw  ? "  ac 

felly  ymlaen.     Pan  yn  meddwl  fel  hyn,  mae  un  o'i  gyfeillion  yn 

dwÄrd, — 

"  Dyma  y  clycbau." 

Cododd  Hywel  ei  olìn^,  a  gwelodd  o'i  flaen  goeden  fawr,  tebyg 
o  raa  flurf  i  goeden  dderw,  yn  llawn  o  glychau  bychain  arian.  Fel 
y  bydd  coeden  dderw  yn  yr  hal  yn  llawn  d^I,  felly  yr  oedd  y  goeden 
yma,  ond  yn  lle  y  dail,  yr  oedd  y  clychau  yn  cael  eu  chwafe  yn 
dyner  gan  yr  awel  ysgafn. 

"Diar  anwyl,"  ebai  Hywel,  gan  roddi  ei  law  ar  ei  dalcen,  er 
gallu  edrych  arnynt,  gan  mor  danbdd  yr  oeddynl  yn  dlsgleìrio, 
"  ni  welais  erioed  y  fath  nîfer  o  glychau,  na  ctalycbau  mor  brydferth. 
Ond  sut  na  tuajent  yn  canu  bob  dydd  ? " 

"  Na,"  ebai  un  o'r  rhai  oedd  gydag  ef,  "  mae  rhai  o'n  tylwyth  ni 
yn  gotalu  na  ^d  Iddynt  ganu  ond  pan  fydd  y  frenfaines  yn 
gorchymyn." 

"Ni  welais  erioed  y  lath  ryfeddod,  mae  y  miwug  yma  yn  curo 
hyd  yn  oed  y  blodau  yn  yr  ardd,"  ebai  Hywel. 

"  Fel  hyn  y  mae,"  ebai  «  gydymaith,  "  mae  yn  well  gan  eicb 
U^fidd  y  blodau,  ond  y  mae  yn  well  gan  eîd)  clust  y  clychau ;  a 
chan  eich  bod  yn  gwneyd  defnydd  o'ch  clust  a'ch  llygùd,  cewch 
weled  rhagor  o  ryfeddodau'n  gwìad.  Mi  awn  a  chwi  drwy  Lwybry 
Lili,  a  tbrwy  Lwybr  y  Rhosynau,  i  lawr  al  Lyn  y  Perlau." 


126  CYMRU'R    PLANT 

Ac  ymaith  a  hwy,  a  Hywel  yn  eu  dilyn.  Yr  oedd  wedi  gweled 
liliau  yn  tyhi  yn  y  Uyn  yn  ymyl  y  Fron,  gwelodd  rai  hefyd  yn  tyfii 
yn  yr  ardd  o  flaen  y  tŷ,  ac  yr  oedd  wedi  gweled  y  lili  oedd  gan  ei 
îeistres  yn  tyfu  mewn  pot  mawr  yn  y  parlwr.  Ni  byddai  byth  yn 
edrych  ar  y  rhsû  hyn  heb  eu  hedmygu  yn  iawr ;  ond  nid  oeddynt  i'w 
cymharu  â'r  liliau  oedd  yn  tyfu  ar  dde  ac  aswy  i  Iwybr  y  lîli.  Tyfent 
i  fyny  yn  uwch  na  phen  Hywel,  blodeuent  o'r  gwaelod  i  tyny.  Yr 
oeddynt  mor  wyn  a'r  eira,— nid  oedd  yr  un  gronyn  o  Iwch  wedi  eu 
cyffwrdd  o  gwbí. 

Arweiniai  y  llwybr  hwn  i  Lwybr  y  Rhosynau.  Nid  unlliw  oedd  y 
blodau  hyn,  ond  rhosynau  o  wahanol  liwiau  a  gwahanol  faint,  a'r 
rhai  hynny  yn  tyfu  mewn  cyflawnder.  Yr  oedd  y  Uwybr  hwn  eto  yn 
arwain  i  Iwybrau  ereill  o  wahanol  flodau,  ond  dywedai  y  tylwyth 
nad  allasent  arwain  Hywel  i  weled  rhagor  ohonynt  y  diwrnod 
hwnnw,  am  fod  yr  amser  yn  brin. 

Felly,  troisant  o  Lwybr  y  Rhosynau,  ac  wedi  disgyn  ar  hyd  nifer 
o  risiau  wedi  eu  gwneuthur  o  ryw  fath  o  wydr  symudliw,  cafodd 
Hywel  ei  hunan  ar  lan  Llyn  y  Perlau.  Llyn  bychan  ydoedc^  ond  yr 
oedd  mor  loew  a'r  grisial,  a  darlun  o'r  awyr  las  gUr  oedd  uwchben 
yn  gorwedd  ar  ei  waelod.  Ond  prif  ryfeddod  y  llyn  oedd  y  perlau 
oedd  ynddo.  Synnai  Hywel  eu  bod  yn  gadael  y  fath  drysorau  yng 
ngwaelod  y  llyn,  a  gofynnodd, — 

'  A  ydyw  yn  bosibl  i  rywun  fyned  i  lawr  i'r  gwaelod  i  nol  y 
perlau  yna  ? " 

**  O  na,"  ebai  un  ohonynt,  nid  perlau  cyffredin  yw  y  rhain,  ond 
dagrau  brenhines  fu  ar  y  wlad  yma  ers  Uawer  o  flynyddau.  Dyma 
lie  byddai  hi  yn  dyfod  i  wylo  pan  goUodd  ei  choron,  a'i  dagrau  hi 
yw  y  rhai  yna  wedî  troi  yn  berlau." 

'*  Sut  y  coUodd  ei  choron  ? "  gofynnai  HyweL 

"  Buasech  yn  cael  gwybod,  ond  y  mae  yr  hanes  yn  rhy  faith  i  mi 
allu  ei  ddweyd  heddyw,"  oedd  yr  ateb.    Ac  ychwanegodd, — 

"  Mae  yn  bryd  i  ni  droi  yn  ol,  ac  os  bydd  amser,  dangoswn  i 
chwi  Lwyn  yr  Adar." 

Yn  ffortunus  i  Hywel,  cawsant  amser,  ac  telly  cafodd  yntau  weled 
a  chlywed  adar  y  Tylwyth  Teg.  Nid  oedd  y  llwyn  ymhell  o'r 
castelì.  Safai  ynghanol  cae,  a  phan  aethant  ato,  nid  oedd  aderyn 
i'w  weled  yn  agos  iddo,  ac  ofnai  Hywel  ei  fod  yn  myned  i  gael  ei 
siomi.  Ond  aeth  un  o'i  gyfeillion  ymlaen,  a  dechreuodd  chwibanu 
yn  yml  y  llwyn,  ac  ar  amrantiad  bron,  dyma  adar  bychain  melynion 
yn  ehedeg  allan  o'i  ganol,  ac  yn  gorffwys  ar  ei  frigau,  nes  yr  oedd 
wedi  ei  guddio  yn  llwyr.  Yr  oedd  aderyn  ar  bob  brigyn,  a  phob 
un  yn  canu  fel  yr  eos. 

Wedi  gwrando  am  ysbaid  amynt,  maent  yn  cychwyn  at  gartref 
y  frenhines.    Erbyn  cyrraedd  y  fan  honno,  cawsant  fod  y  frenhines 


CYMRU'R    PLANT.  127 

wedi  dyfod  aUaiiy  ac  yn  eistedd  ar  le  fel  esgynlawr  o  flaen  ei  chastell, 
ac  yn  dechreu  rhannu  y  rhoddion  i'w  deiUaid.  Syljvai  Hywel  eu 
t>od  i  gyd  yn  cael  yr  un  rhodd,  sei  blwch  bychan  aur.  Ond 
nis  gwyddai  beth  oedd  ynddo.  Tra  yr  oedd  yn  eu  gwyUo  yn 
myned  yn  rheng  ar  ol  rheng  yn  daclus  o'i  blaen,  y  mae  un  o 
weision  y  frenhines  yn  dyfod  ato,  ac  yn  gofyn  iddo  ei  ddilyn  ef  ati. 
Wedi  mynd  yn  ddigon  agos  ati,  gwelodd  fod  ei  gwisg  wedi  ei 
gwneuthur  o  ddefhydd  mor  deneu  ag  edyn  gloewyn  byw,  ac  yr  oedd 
lliwiau  y  defoydd  yn  toddi  i'w  gilydd  fel  lUwiau  yr  enfys.  Ar  ei 
phen  yr  oedd  coron  o  emau.  Yr  oedd  ei  gwyneb  y  prydferthaf  ag 
y  bu  yn  edrych  amo,  ac  ni  fuasai  yn  blino  gwrando  arni  yn  siarad, 
yr  oedd  ganddi  lais  mor  hynod  o  swynol.    Dywedai  wrtho,— 

**  Yr  wyf  yn  ddiolchgar  iawn  i  chwi  am  eich  tro  caredig  i  un  o'm 
deiliaid,  a  gobeithio  y  gwnewch  barhau  i  fod  yn  gymwynasgar  i 
bawby  boed  ddyn,  lylwyth  Teg,  neu  anitaiL  Nis  gaUaf  eich 
anrhegu  chwi  â  blwch  aur  fel  fy  mhobl  fy  hunan,  ac  ni  fuasai  o  fawr 
werth  i  chwi  ychwaith,  fel  y  mae  iddynt  hwy.  Ond  dywedwch  i  mi 
sut  ddyn  fuasech  chwi  yn  hoffi  bod  ? " 

Bu  Hywel  am  ych^^ig  yn  methn  gwybod  beth  i  ateb.  Ond 
cofìodd  beth  oedd  dymuniad  ei  fam.  Yr  oedd  wedi  ei  glywed  lawer 
gwaith,  ac  atebodd, — 

*'  Baaswn  yn  hoffi  bod  yn  ddyn  gwrol,  yn  ddyn  gonest,  ac  yn 
ddyn  addfwyn." 

Ac  ebai  hithau,  gan  gyffwrdd  ei  ben  â'i  Uaw  fechan  dair  gwaith, — 

"  Bydd  wrol,  bydd  onest,  bydd  addfwyn." 

Ar  ol  hyn,  arweiniwyd  Hywel  gan  ei  gweision  at  y  cyfeiUion  oedd 
wedi  ei  ddwyn  yno.  Aethant  hì/^thau  i'w  hebrwng  hyd  dérfyn  eu 
gwlad,  ac  yna  trolsant  yn  ol  dan  ganu.  Eisteddodd  Hywel  i  lawr  i 
edrych  ar  eu  hol,  ac  wedi  iddynt  fyned  o'r  golwg,  parhaodd  i  wrando 
ar  eu  miwsig  melus,  nes  y  darfyddodd  yn  y  pellder  draw.  Yna, 
trodd  ei  ben,  gan  feddwl  cychwyn  i'w  wlad  ei  hun.  Ond,  yn  rhyfedd 
iawn,  cafodd  ei  fod  ynddi  yn  barod,  yn  eistedd  yn  ymyl  y  boncyff  Ue 
y  daeth  o  hyd  gyntaf  i'r  Tylwyth  Teg.  Ceisiai  ddyfalu  pa  adeg  o'r 
dydd  ydoedd,  ac  yr  oedd  yn  methu  gwybod  beth  i'w  wneyd,  pa  un 
ai  myned  yn  ei  flaen»  ai  troi  yn  ol  i'r  Fr  n.  Ar  hyn,  y  mae  ceiUog 
yn  canu,  ond  yr  oedd  yn  rhywle  mor  bell,  fel  mai  prin  ei  glywed  yr 
oedd  Hywel.    Ac  meddai  wrtho  ei  hunan, — 

"  Mae  y  wawr  yn  torri.  Gan  nad  oedd  mam  yn  fy  nisgwyl  adref, 
ni  fydd  yn  gwybod  fy  mod  wedi  cychwyn.  Felly,  y  peth  gore  i  mi 
ydyw  troi  yn  ol  i'r  Fron,  byddaf  yno  ymhell  cyn  amser  godro." 

Ar  ol  hyn,  oherwydd  ei  gymeriad  da,  ac  yn  enwedîg  oherwydd 
amlygrwydd  yr  elfennau  canlynol   yn    ei    gymeriad,— gwroldeb, 

Sonestrwydd,   ac  addfwynder,— daeth  Hywel  yn  ddyn  o  allu  a 
ylanwad  ymhlith  ei  genedl.  Fanny  Edwards, 


CYMRU'R    PLANT. 


WRTH     DDYS6U. 

I.    DTSGU    lAITH   DDIEITHS. 

U  neb  erioed  yn  ŵysga  iaith  ddieithr 
heb  lawer  iawn  o  waíth  caled. 
"  Here  livea  a  big  toafer"  rodd- 
odd  Indiad  with  ben  ci  ddrws. 
Ëi  amcan  oedd  esborio  mai  pobwr 
neu  werthwr  torthau  oedd.  "Yr 
wyf  yn  hoffi  tref  afreolus,"  ebe 
Sais  dysgedig  oedd  wedi  dysgu 
Cymraeg,  wrth  edrych  ar  ysttyd- 
oedd  troiog  hen  dreí  Dolgellau. 

II.    ENWAU   APIECHTDON. 

Ychydig  flynyddocdd  yn  ol 
anfonwyd  ataf  fod  "dylanwad" 
pennaf  prifysgol  un  o  dalaethau 
gorllewinol  yr  Unol  Dalaethau  yn 
dod  i  Rydychen,  ac  y  cawn  y 
fraínt  o'i  dderbyn.  Tybiwn  mai  athraw  hen  crymedig,  a  Ilais  craswan, 
ddeuai  at  ryw  ychydig  ohonom  oedd  yn  cael  nawnbryd  gyda'n  gilydd. 
Yn  Ue  hynny,  wele  ferch  ieuanc,  dal,  landeg,  a  llais  mwyn  llawn  o 
fiwsig  aberoedd, — "  Minnehaha,  Jaughing  waters," — yn  ymddangos.  Yr 
oedd  awdurdod,  yn  ogystal  a  naturioldeb,  ym  mhob  symudiad  ;  a  buan 
y  deallasom  y  buasai  llawer  prifysgol  yr  ochr  yma  í'r  Mynyddoedd 
Creigiog  yn  dod  yn  gyflym  iawn  dan  swyn  y  dylanwad.  Ymysg  yr 
ystoriau  ddywedodd  yr  athrawes,  dywedodd  yr  ystori  syml  hon. 

"  Mae  llawer  o'n  bechgyn  nì,  fel  y  buasech  yn  meddwl  am  wlad  mor 
newydd,  yn  dysgu  darllen  mewn  dulliau  rhyfedd  iawn.  Dysgodd  un 
ddartlen  oddìar  hysbysiadau  crach-feddygon.  Holai  ei  nain  beth 
fyddai'r  geiriau,  a  beth  fyddai  eu  hystyron.  A  dyma  i  chwi  eslamplau 
ohonynt, — '  Nain,  fath  giefyd  yw  eerebral  mtnìngUis  ? '  '  Naîn,  beth  yw 
tuberculosis  ì"     '  Nain,  fTasiwn  ddolur  yw  episootic  lymphangitis  f  ' " 

"  Wrth  ddysgu  fel  hyn,  tybiodd  y  bachgen  mai  enw  clefyd  oedd  pob 
enw  hir  iawn  Ryw  nawn  yr  oeddwn  wedi  troi  i'w  tŷ.  Pan  ar  ganol 
ysgwrs  â'r  hen  wraig, — hen  Ucheldires  oedd,  a  Phresbyteriad  selog, — 
clywn  y  disgybl  yn  siUebu  ac  yn  holi  o'r  llofll,— P-R-E-S-B-Y-T-E-R- 
I-A-E-T-H.     '  Nain,  fl^asiwn  afiechyd  yw  Presbyteriaeth  f'  " 

■V  OrfttrUd  ;  folrtTdd  jn.— Owih  II. 


AT    V    PLANT. 


FÄN   IUí™  BRIALLU.      Yr  wyf  jti  treio    rhoi 
aniliiii  rhywflodeujnymmhobrhifyn.     Coflaf 

tL  Bekwv!ì.  O  New  Zealaud  ac 
Awstraha  y  diiw  gwlsn  i'r  wlad  hoii, 
i'w  wueyd  pi  frethjn  yii  y  Weat  ot' 
Englaud  ac  yn  Yorkehire.  Enfyn 
AwBtraha  werth  £12,000,000  boh 
blwyddyn,  a  New  Zealand  wetth 
£5,000,000.  Tipj-n  o  gynnydd,  omde, 
er  JT  adeg  y  ceisiodd  Ötpten  Ccxik 
ttdael  dafad  a  hwidd  yn  New  Zealand 
yul773P 

L.  Diolch  yn  fawr.  Ûnd  y  mae'r  erthygl, 
Ifi  iiiiw  (1  hiibdeg  a.  gaf,  yn  rhy  gyfFredinol.  I  blant, 
rliuid  liU'I  fton,  a  rhoi  y  bregeth  yn  gudd  yn  houno. 
liuir  y«-  tod  anü  fachgen  o  weithiwr  yn  priodi  geueth 
bryilft'illi,  yu  ei  chaeí  yn  anfedrus  a  diog  a  hunanol ; 
rii  fi  i'Iiiitl  Tn  chwedleua  yn  nhai  eymdogeaau,  yn  lle 
piinitüi  1 1  íwyd,  ae  yu  gadael  ei  gartref  budr  a  digysur 
am  diUtìn-»cli  y  dafam.  Rhaid  rhoi  hjTi  oll  mewn 
T^íton  ryii  i  Tnyîm  y  plant  ei  darllen, 

J  H  U     HiMbysii  û  y  gellwch  chwi  ac  ereil!  gael 
Owaith   Cmddelw,"   gyhoeddwyd   gan  y   diweddar 

H   Huraphreys   gon  Mr    ETan  Hughea    ArgrafEydd,  Stryd  y  Llyn,  Caemarfon, 

ac  am  bns  gostyngol 

M  Drwed  Mr  Robert  HugheB,  Llyfrwerthydd,  Ty'n  y  Cefn,  Corwen,  fod 
ganddo  ol  nfynnau  Cimru  a  CHiMm'a  Plaist,  ao  y  gwua  ei  oreu  i  geÌBÌo  y 
rhifynnau  yr  jdTOh  mewn  angen  am  danynt,  os  yHgnfennweh  ato.  Gwelais 
hyBbysiad  am  bum  cyfrol  cyntaf  Ciimku  mewn  papur  newydd  am  bria  iael  ; 
anfonaÌB  am  dauynt  gyda'r  tróad,  ond  yr  oeddynt  weiÈ  raynd. 

LowRi.     Os  ydych  a: 

• '        ^       ■•  •        geinioE  y       .,  „.  —    __„_    ,  _., , 

1  gohebwyr  Cymreig  medrús,  ac  ysgrifenwyr 


M.  P,  Yr  wyf  flnnau'n  teimlo  fod  rhy  ycbydig  o  lylrau  dyddorol  a  phobiog- 
oidd,  mewn  ffinrf  dlos,  yng  ngbyrraedd  cỳhoedd  lûrllengar  Cjmni.  Tr  wyf  yn 
gobeithio  y  medraí  hyBbysu  enwau  nifer  o  lyfrau  poblogaidd,  o  werth  EiríioBol, 


(S'MRU'R     ^LANT. 


ADAR      MAI. 

MIS  yr  adar  a'r  blodau  yw  mis  Mai.     Y  mae  byd  yr  adar  yn 
fyd  ynddo  ei  hun ;  ychydig  iawn  a  wyddom  am  dano  eto,  er 
ein  bod  yn  clywed  miwsîg  yr  adar  bob  dydd,  ac  yn  gweled 
tlysni  eu  lliwiau.     Ond  gellir  dweyd  ychydig  bethau  heb  ofn  methu. 

1.  Ychydig  o  adar  sydd  yn  meddu  llais  melus  ac  hefyd  liwiau 
tjysion.  Y  mae'r  aderyn  yn  ymddigrifo  yn  y  naill  neu  yn  y  llall ;  ac 
yn  ceîsio  canu'n  weli,  neu  drwsio'i  blu'n  dlysach  bob  Mai. 

2.  Cariad  yw  prif  ffynhonnell  melusder  mewn  cân.  Mae  gan  aderyn 
lawer  fFordd  i  ddangos  ei  gariad, — canu,  ymbincio,  dawnsio.  Ond 
canu  yw'r  ftordd  oreu.  Ni  fedr  ganu  ar  ei  oreu  ond  tra  mae  ei 
galon  yn  llawn  o  gariad.  Cyll  yr  eos  felusder  eì  llais  pan  ehed  y 
cywion  dros  y  nyth ;  a  thry  ei  chân  yn  grawc  nes  y  daw  cariad  i'w 
felysu  drachefn. 

3.  Dysgu  canu  mae'r  adar  bach,  fel  y  mae  plant  yn  dysgu  siarad 
a  chanu.  Cân  sal  yw  cân  yr  adar  ieuanc ;  ond,  wrth  wrando  ar 
adar  hŷn,  dont  i  ganu'n  well  o  hyd.  Trwy  wrando,  ac  ymdrechu, 
yr  ennill  yr  eos  ei  chân. 

4.  Y  mae'r  adar  yn  dod  i  ganu'n  well,  ac  y  mae'r  blodau'n  dod 
yn  dlysach  bob  Mai.  Y  mae'r  byd  yn  dod  yn  fwy  llawn  o  gân  a 
thlysni  bob  blwyddyn.  Oesau'n  ol,  ni  fedrai'r  adar  ganu.  Afìafar 
iawn  oedd  eu  cân  i  ddechreu,  fel  cân  fechan  yr  iar  yn  awr.  Ond, 
trwy  arfer  canu,  a  theimlo  llawenydd  Mai  ar  ol  Mai,  daeth  yr  adar 
yn  gantorion  gweil.  Mae'r  eos,  a'r  fronfraith,  a'r  gôg,  yn  canu'n 
well  eleni  nag  erioed. 


132 


CYMRU'R    PLANT. 


TYF   BlfODYN    GWFN   AR    DDRAISNEN    DDU. 


MAE  draenen  ddu  goâdiau  gyda^ 
chledd, 
Yu  ymlid  o'n  mynwesau  angel  hedd; 
Ond  disgwyl  wnawn  er  gorfod  cario'r 

groes, 
Y  deillia*r  tlws  a'r  da  o  ddyfnder  loes  ; 
Daw  da  o  bopeth  am  fod  nef  o'i  du, 
A  gwena  bloayTi  gwyn  ar  ddraenen  ddu. 

Mae'r  delyn    fwyn    yn    wylo    ambell 

waith,  [daith ; 

Wrth  deimlo  draìn  helbulon  llwybrau'r 

Ond  trefnwyd  gan  y  nefoedd   goron 

gain, 
O  fwynder  i  addumo  pigau'r  drain  ; 
Daw  da  o  bopeth  am  fod  nef  o*i  du, 
A  gwena  blodyn  gwyn  ar  ddraenen  ddu. 

Y  Baia, 


Rhydd   trallod   yn   ein   calon   bicell 

lem, 
A'n   dagrau  wawdia  siomiant  gyda'i 

drem; 
Ond  tyfa*r  cariad  dwyfol  gyda'i  wres, 
O  glwyf au  poen  a  blinder  nefol  les  ; 
Daw  da  o  bopeth  am  fod  nef  o'i  du, 
A  gwena  blodyn  gwyn  ar  ddraenen  ddu. 

Corwyntoedd  o  anialwch  pechod  sydd 
Yn  gyrru  braw  drwy'n  calon  nos  a 

dydd; 
Ond  gobaith  sydd  yn  gweled  toriad 

gwawr 
Yr  hafddydd  y  blodeua'r  anial  mawr ; 
Daw  da  o  bopeth  am  fod  nef  o*ì  du, 
A  gwena  blodyn  gwyn  ar  ddraenen  ddu. 

RlCHABl)   AB   HUGH. 


•»  ■  mm 


DYI^EDSWYDD     AC     ANGMU. 

[Ceir  yn  y  Drych  bob  wythnos  hanes  bywyd  Cjnoiry  yng  ngwlad  y  gorÜewin. 
Yn  Awst  (üweddaf ,  bu  Cymro  enwog  f el  dyf eisydd  ac  arolygydd  llaf ur  farw 
yn  Shenandoah ;  sef  John  L.  Williams.  Ganwvd  ef  ger  Ehiwabon  yn  1840, 
ymfudodd  i*r  Amerig  yn  1869.  Dyma  hanesyn  am  ei  febyd,  sydd  yn  esbonio 
ei  Iwyddiant.] 

Pan  oedd  John  yn  fachg'en  lled  ieuanc,  cymerodd  amgylchiad  hynod 
le,  yr  hwn  a  fu  yn  achlysur  i  agor  y  ffordd  i  Iwyddiant  ac  enwog- 
rwydd  ei  fywyd  dilynol.  Yr  oedd  yn  "flag  boy"  ar  y  Great 
Western  Railway  g"er  Rhiwabon.  Pan  yn  ei  gaban,  cododd  ystorm 
aruthrol,  a  dymchwelwyd  y  caban  ac  yntau  ynddo.  Cymerodd  y 
caban  dân,  ac  ymaflodd  y  tân  yn  nillad  y  bachgen,  pan  na  fedrai  ef 
symud  o'r  fan.  Yr  oedd  yn  amser  i'r  gerbydres  ddyfod,  ac  yr  oedd 
y  caban  wedi  ei  ddymchwelyd  ar  draws  y  rheilfîordd.  Yng-hanol 
y  fflamau,  g^thiodd  John  y  faner  allan  drwy  dwll  yn  y  caban,  yn 
arwydd  i'r  g-erbydres ;  ac  felly  arbedwyd  ei  fywyd  ef  a  galanastra  i'r 
g-erbydres  a'i  theithwyr.  Cafodd  John  ei  ddyrchafu  o  safle  i  safle 
gan  y  cwmni  hwn  fel  cydnabyddiaeth  am  ei  wroldeb  a'i  ystyriaeth 
brydlon.     Daeth  yn  beiriannydd  medrus. 


CYMRU'R    PLANT 


SIGL     BI     GWT. 


YNNEU,  pan  yn  edrych  allan  drwy'r 
fFenestr,  canfyddwn  aderyn  bychan 
aflonydd  ar  fuarth  yr  ysgol, — aderyn 
bychan  syw  mewn  cot  o  ddu  a  gwyn, 
gyda  choesau  meinion,  meinion,  eiddil, 
a  chwt  hir,  hir,  faîn,  syth,  oedd  yn  siglo 
o  hyd  ac  o  hyd.  Rhedai  am  ryw  lathen 
neu  ddwy,  gan  edrych  o'i  ^mpas,  a 
safai'n  bwt,  gan  ysgwyd  ei  gynffon,  a 
)rco  ei  ben.  Yna,  tasgai'n  sydyn  i'r 
awyr,  a  disgynnai'n  chwap,  gan  siglo  ei 
gwt,  a  chorco  ei  ben.  Heb  fod  yn 
nepell  oddiwrtho  'roedd  dau  neu  dri  o 
adar  y  to  yn  pigo  eu  tamed.  Hwbian, 
hwb-hwb-hwb,  wnelai  rheiny ;  ond 
rhedeg  wnelai  hwn.  Pan  yn  rhedeg, 
'roedd  ei  goesau  yn  gwau  mor  gynted, 
nes  y  tybiech  maî  y  goes  ola  oedd  yn 
flaenaf  o  hyd. 

Aderyn  mewn  siaced  fraith  ydoedd, 
fe!  yr  awgrymais.  Purddu  oedd  copa 
ei  ben  a'i  warr.  A'i  wddw  oedd  cyn 
ddued.  Gwyn  oedd  ei  dalcen,  ac  ochr 
ei  ben,  a'i  fron.  a'i  ddwy  foch.  Edyn 
llwyd-dduon  oedd  ganddo,  a  phob  pluen 
wedi  ei  ffinio  â  gwyn.  Duon  oedd  plu 
BiGL  Ei  oaT.  canol  ei  gynffon,  ond  gwyn  oedd  y  rhai 

allanol,  a  rhibin  du  ar  eu  hymylon.  Du 
a  gwyn  bron  Ì  gyd.  'Roedd  y  dn_yn  ddu,  a'r  gwyn^^í»  wyn.  Daeth 
yr  iar  yno  o  rywle.  Nid  oedd  ei  du  hi  cyn  ddued,  na'i  gwyn  cyn 
wynned.  Ond  'roedd  hithau'n  ddel.  Wedi'r  cwbl,  be  sy'n  fẃy 
destlus  na  gwisg  ddu,  wedi  ei  sionci  â  gwyn,— dillad  "second 
mourning,"  fel  y  dywedir  yng  Ngheredigion. 

Beth  wnelai'r  deryn  brith  ar  lawr  y  buarth,  yn  rhedeg,  ac  yn 
tasgu,  ac  yn  ysboncio?  'Roedd  yn  amlwg  mai  ymlid  pryfed 
wnelai, — dyna  ei  fẃyd,^ — pryfed  adeiniog  a  phryfed  s/n  cropian.  A 
roddid  Ìddo  a  gasglai.     Gwnelai  hyn  heb  egwyl,  ac  â'i  holl  egnî. 


134  CYMRU'R    PLANT. 

gyda  chymorth  coes,  aden,  a  llygad,  —  pob  cymal  ac  ermig-  yn 
gyflym  ryfeddol.  Rhedai,  fel  y  crybwyllais,  yn  fain  ac  yn  fuan,  gan 
edrych  o  gwmpas,  corco  ei  ben  ac  ysgwyd  ei  gynfîon,  ac  ar  ei  redfa, 
cipiai  bryfyn  yma  a  phryfyn  acw.  Yna,  safai'n  bwt,  fel  pe  buasai 
rhywun  yn  rhoi  plwc  sydyn  iddo  tuag  yn  ol,  neidiai'n  sydyn  i'r  awyr, 
daliai  bryfyn,  a  disgynnai'n  ol  chwap,  gan  gorco  ei  ben  ac  ysgwyd 
ei  g-yníTon.  Cychwynnai  drachefn.  Rhedai  eto  mor  gyflym,  fel  mai 
prin  y  gwelech  ei  goesau'n  symud.  Troai  i'r  dde,  troai  i'r  aswy, 
safai,  tasgai,  rhedai ;  ac  ar  ei  rawd  wyllt,  pigai  bryfÿn  o'r  llawr, 
cipiai  bryfyn  oV  awyr,  ysbonciai  i'r  clawdd,  tynnai  bryfÿn  o  dwll, 
disgynnai  i'r  llawr  drachefn,  corcai  ei  ben,  ac  ysg-ydwai  ei  gynffon. 
O'r  diwedd,  yn  ei  wylltineb,  aeth  yn  rhy  agos  i  un  o'r  Llwydiaid 
crintach  oedd  ar  y  buarth.  Safodd  hwnnw  i  fyny,  lledodd  ei  goesau, 
hwbiodd  o  gwmpas  wysg  ei  ochr,  rhochodd.  "  Cilia  I "  ebe  fe. 
Ciliodd  yntau,  rhoddodd  hedlam  isel,  a  disgynnodd  yn  union  o  dan 
y  ffenestr  yr  edrychwn  drwyddi.  Rhoddais  gnoc  ar  y  ffenestr  o 
ddireidi.  "Twit-twit!"  ebe  fe,  "be  sy  'na.^"  a  hedodd  i  grib  y 
clawdd  gyferbyn  i  ysbio, — corcodd  ei  ben,  ac  ysgydwodd  ei  gynffon. 
Rhoddais  gnoc  arall  trymach  ar  y  ffenestr.  Dacw  fe  ymaith. 
Hedai'n  simsan  a  thonnog,  fel  pe  na  buasai'n  gwybod  yn  iawn  pa  un 
ai  codi  yn  uwch,  ai  gostwng  yn  is  wnelai.  Pan  feddyliech  ei  fod  yn 
mynd  i  ostwng,  codai ;  a  phan  feddyliech  ei  fod  yn  mynd  i  godi, 
gostyngai.  Cododd,  hedodd,  a  disgynnodd  ar  gangen  onnen  nid 
nepell.  "  Twit-twit !  "  ebe  fe,  "  Twit-twit !  " — corcodd  ei  ben,  ac 
ysgydwodd  ei  gynffon.  Welais  i  erioed  y  fath  gorco  pen  ac  ysgwyd 
c)mffon.  Sut  yr  oedd  ei  ben  heb  feddwi !  Sut  yr  oedd  ei  gynffon 
heb  flino !  Ar  y  pren  y  gadewais  ef.  Gadewais  y  ffenestr  yr  un 
pryd. 

Beth  oedd  yr  aderyn  ?  Pe  buaswn,  ar  ol  y  desgrifiad  uchod,  yn 
gofyn  y  cwestiwn  i  blant  sir  Aberteifi,  dywedent  "  Sigl  ei  Gwt." 
"Sigldin  y  Gwys"  fyddai  ateb  plant  Llanarmon.  Pe  rhown  y 
gofyniad  i  blant  ardaloedd  ereiU,  cawn  wahanol  atebion,  megis, — 
"Tinsigl  y  gwys,"  "  Sigldin  sionc,"  "Brith  y  fuches,"  "  Brech  y 
fuches,"  "  Brith  yr  oged,"  a  hwyrach  ragor.  Enwau  digon  priodol, 
bob  un.  ünd  yn  fy  nhyb  i,  y  mwyaf  priodol,  yn  sicr  y  mwyat 
desgrifiadol,  yw  "  Sigl  ei  Gwt,"  neu,  feallai,  "  Sigldin  sionc." 

Mae  tri  math  o  Sigl  eu  Cwt,  set  "  sigl  ei  gwt  melyn," — aderyn 
treigl  yw  hwn  ;  "  sigl  ei  gwt  llwyd," — y  tlysaf  o  deulu'r  sigldin,  er 
nad  yw  ei  enw  yn  awgrymu  hynny ;  a  "  sigl  ei  gwt  brith."  Yr  olaf 
wyf  wedi  ei  ddesgrifio,  canys  efe  yw'r  mwyaf  cyffredin.  Mae'r  tri 
math  yn  ddigon  tebyg  yn  llun  eu  corff,  eu  gosgedd,  a'u  harferion. 
Mae  delw  yr  un  teulu  arnynt  ill  tri.  Medrwch  eu  hadnabod  oddi- 
wrth  eu  gilydd.     Edrychwch  am  danynt  pan  gewch  gyfleusdra. 


CYMRU'R    PLANT.  135 

Enw  mwyaf  adnabyddus  y  Saeson  ar  yr  aderyn  yw  "pied  wagtail," 
enw  cyfystyr  a  "sigl  ei  g^t  brith."  Dynodant  ef  hefyd  wrth  yr 
enwau  "black  and  white  wagtail,"  "Nanny  wagtail,"  "winter 
wagtail,"  a  "water  wagtail."  Cewch  enwau  Seisnig  ereill, — llys- 
enwau,  -arno'n  union. 

"Water  wagtail"  ddywedais.  Chwi  wyddoch,  os  ydych  wedi 
arfer  sylwi,  fod  Sig"!  ei  Gwt  yn  hoflF  o  fynychu  g-lannau  afonydd  a 
Uynnoedd.  Dyna  pam  y  rhoes  y  Sais  y  g-air  "  water  "  o  flaen  ei  enw 
teuluol, — Mr.  Water  Wagtail ;  Cymraeg,  Mr.  Sigl  ei  Gwt  y  Dŵr. 
Am  yr  un  rheswm  y  cafodd  y  llysenwau  ysmala  "dish  washer," 
"washer  disher,"  "Peggy  wash  dish,"  "Peggy  wash  disher," 
"wash  dish,"  a  "  washer  woman," — enwau  gydag  ychydig  o  rimyn 
ond  dim  rheswm. 

Gwibed  dyrrau  sy'n  ei  dynnu  at  y  dwr,  y  lle  gore  yn  y  byd  am 
wibed.  Gŵyr  yr  aderyn  hynny'n  dda.  Lle  y  caflFo,  cais.  Peth 
anodd  yw  dal  gwibedyn  ar  ei  hedeg.  Fuoch  chwi  erioed  yn  cynnyg 
dal  un  ?  Fuasai  waeth  i  chwi  dreio  dal  awel  dro.  Gwaith  difyr  yw 
sefyll  ar  fin  afon  ar  hirddydd  ha,  dan  gysgod  helyg  a  g^ern,  neu  ar 
fin  cors,  pan  foV  cyrs  talfain  yn  rhugl-drystio  yn  yr  awel,  i  edrych 
ar  Sigl  ei  Gwt  yn  mynd  drwy  y  gamp  honno  mor  fedrus.  Mor 
ysgafn-droed  a  llygadlym  ydyw!  Mor  gip  ei  big,  mor  sicr  o'i 
bryfyn  ?  Llama,  feallai,  o'r  gro  i  garreg  yn  y  flfrwd,  ysgafned  a 
Jairy.  Ysbia  o'i  gwmpas,  g^el  wibedyn,  hed  ar  ei  ol,  deil  ef,  disgyn 
ar  garreg  arall  draw,  a  sigla  ei  gwt.  Yn  chwap  tasga  i  garreg 
arall  ar  ol  gwibedyn ;  ac  o  hono  i'r  gro  drachefn  ar  ol  gwibedyn, — 
prize  bob  tro, — a'r  hen  gynflfon  hir  yn  mynd  o  hyd  ac  o  hyd.  Ca 
gip  ar  wibedyn  uwch  ei  ben,  tasga  chwipyn  ar  ei  ol,  dilyn  ef  i  lawr, 
i  fyny  gyda  phlet  yma  a  thro  acw,  disgyn  ar  gangen ;  a  chyn  gorffen 
ysgwyd  ei  gwt,  rhydd  hedlam  iV  llawr,  a  bydd  gwibedyn  arall  neu 
ddau  yn  ei  grombil  cyn  disgyn.  Rwan,  mae  yr  ochr  yma  i'r  afon ; 
mhen  ychydig  o  eiliadau  mae  yr  ochr  draw,  wedi  disgyn  ar  gryn 
hanner  dwsin  o  gerrig  ar  ei  Iwybr,  wedi  ysg^yd  ei  g^t  bob  tro,  a 
llyncu  twrryn  o  bryfed  yn  y  fargen.  Yn  sydyn,  cymer  wib  wyllt, 
igam-ogam  uwchben  gwely'r  afon ;  try  i'r  dde,  cipia  wibedyn ;  try 
i'r  aswy,  cipia  wibedyn ;  tasga  i  fyny,  cipia  wibedyn, — snap-snap- 
snap ;  a  phan  feddyliwch  ei  fod  yn  mynd  o'r  golwg,  g^elwch  ef  yn 
dod  yn  ol,  gan  gipio  g^wibed  y  fîordd  yr  hedo ;  yn  disgyn  ar  garreg 
yn  eich  ymyl,  ac  yn  barod  i  gychwyn  chwap  drachefn  ar  hynt  wyllt 
arall,  a'r  gynflFon  yn  mynd  fel  siglen-donnen  beunydd  a  byth. 

Dyna  i  chwi  ddesgrifiad  cystal  ag  y  medraf  fi  roi  o'i  ddull  o  hela; 
ond  os  ydych  am  gael  syniad  iawn  am  hyn,  ewch  allan  i'w  weled. 
Dysg^ch  sylwi.  Bydd  hyn  yn  flFynhonnell  o  bleser  dyrchafedig  i 
chwi  drwy  eich  oes. 


CYMRU'R     PLANT. 


CWCWI.I,      ¥     MYNACH. 


U 


^YMA  flodeuyn  hen  ffasiwn. 
Gwetsoch  ef  lawer  gwailh 
mewn  gerddì.  Prin  y  gwe\- 
soch  ddail  mor  wyrddion,  na  blodyn 
mor  las.  Y  mae  raor  dal,  mor 
eofn,  a  chymaint  o  las  ynddo,  fel  y 
gfwelwch  ef  o  bell,  Y  mae  ei  fFurí 
yn  anhtíbyg  i  ffurf  y  rhan  fwyaf  o 
flodau.  Gelwir  ef  yn  gwcwll  y 
mynach  {monk's  hood),  oherwydd  ei 
fod  rýwbeth  yn  debyg  i  gwcwll 
mantell  y  mynach,  nid  pan  lyddaî, 
fel  arfer,  ar  ei  warr,  ond  wedi  ei 
thynnu  i  fyny  dros  eî  ben  moel, 
oherwydd  gerwinder  tywydd.     Ni 

w^ddoch  chwi  fawr  am  fynach    ond  yr  oedd  plant  bach  Cymru  gynt 

vn  g^^ybod  am  dano    fel  y  gwyddoch    chwi  am  y  pregethwr  a'r 

person 
Dylwn  ddweyd  fod  cwcwll  y  mynach  yn  wenwyn;  felly,  byddwch 

ar  eich  gochel 


OS     WYT     Aìí     DDOD     FÄ     GAWJt. 


OS  wyt  am  ddod  yn  gawr, 
Yn  enwog  a  defnjddioì, 
Paid  disgw^l  dod  mewn  awr 

I'tb  gyflawn  faint  uatimol ; 
Y  íeaen  fach  a  f ydd 

Ryw  gant  neu  ddau  o  flwyddi, 
Yn  ddyfttl  nos  a  djdd, 
Cyn  dod  í'w  llawa  faintíoli. 

Ob  wyt  am.  ddod  yn  ddyn 

Ariannog  a  ch^oethog, 
Diwydrwydd  ddaw  ag  un, 

A  gofal  am  y  geiniog  ^ 
Ob  wyt  ara  werei,  rhed 

I  ddoeth  athrofa'r  gwenyn, 
Myn  basio'c  Hightr  Grade 

Yn  yagol  y  mocgrugyn. 
Ater  PtnHor  (IfsHn^a»  Aih). 


Oa  hofEet  i  dy  wedd 

X  fod  i'r  thiwd  yn  heulwen, 
Dy  galon  rho  yn  aedd 

Garedie  i  elusen  ; 
Bydd  cael  y  weddw  dJawd 

I  ddiolch  i  ti  â'i  deigrjT», 
Yn  well  it,  cofia  frawd, 

Na  theìtt  gyda'r  brráün. 

Ob  wyt  am  ddod  mewn  fCydd 

Yn  gawr  tan  gymyl  duon, 
Paid  diBgwyl  dod  mewn  dydd, 

Gwaith  oea  yw  gwnButhur  (iiat- 
Os  byddi'n  teunlo'a  wan,         [ion ; 

Ac  woithiau  yn  ddtgalon, 
Daw  angel  yn  y  fan 

A  graa  it  fod  yn  OrÌBtioa, 

Dew:   Dcdoch. 


CYMRU'R     PLANT. 


DDINODEDD      I     PRI. 

UI.      DAVID     RICHARDS. 

r\\  ■^  RACH  fod  rhyw  Gymro  wedi  troi  i 
tadail  Filwrol  Mancliester,  New  York, 
a  sylwi  ar  çerftun  "  Y  Milwr  a'r 
Morwr  " ;  neu  i  Fynwent  Savannah, 
Georgia,  a  gweled  "  Y  M  i  1  wr 
Deheuol ;  "  neu  i  Fynwent  Laurence, 
Massachusetts,  a  gweled  "  Columbia 
Fuddugoliaethus."  Y  mae  y  cerflun- 
lau  liyn,  a  llawer  ereill,  —  rhai'n 
eiddo'r  genedl  a  rhal  yn  eiddo 
preifat,  — yn  waith  un  ddaeth  i'r 
Amerig  yn  ilafurwr  cjflredin. 

Ganwyd  David  Richards  yn  1829, 
ym  mwihyn  Meriafel  Uchaf,— erbyn 
hyn  yn  feudy,— yn  Abergynolwyn, 
sir  Feirionnydd.  Bywyd  plentyn 
amddifad  fu  ei  febyd ;  gortod  iddo,  yn  lle  cael  ysgol,  droi  allan  i 
weîthio  ar  ffermydd.  Nîd  oedd  gan  neb  feddwl  ohono,  a  syniai 
rhai  nad  oedd  cyn  galled  a  phob  un.  Ond  yr  oedd  athrylith  gwsg 
yn  y  gwas  ffarm  llonydd  ac  afrosgo.  Gwnai  Iwyau  pren  yn  ei 
oriau  hamddenol,  ac  enîllai  ei  law  fedr. 

Pan  yn  bedair  ar  bymtheg  oed,  trodd  ei  gefn  ar  fryniau  geirwon 
Meirion,  a  denwyd  ef  dros  y  lli.  Yr  oedd  rhyw  reddf  ynddo  yn 
dweyd  fod  gwell  cyfle  draw  dros  y  môr,  a  llong  dan  ei  hwyliau  fu  ei 
freuddwyd  mwynaf.  Wedi  cyrraedd  America,  aeth  yn  was  ffarm  fel 
o'r  blíLen.  Methodd  ei  feistr  dalu  iddo ;  cafodd  yntau  le  mewn  iard 
goed  yn  Remsen.  Gwyliai  ac  edmygai  fedr  y  naddwyr  cerrig,  ac 
mewn  blwyddyn  yr  oedd  y  goreu  olíonynt. 

Yn  raddol  teimlodd  ei  fod  yn  arlunydd;  medrai  greu  rhywbe'h 
tebyg:  i  feddwl  o  graig.  Wedi  ugain  mlynedd  o  ymdrech  gaJed, 
daeth  yn  arlunydd  gwych.  Yn  1 865,  daeth  i'r  Eidal  i  ymberffeithio ; 
ac  ar  ei  ffordd  adre,  trodd  heibio  hen  fro  ei  febyd.  Yr  oedd  yn  oi 
erbyn  1S68,  ac  yr  oedd  llwyddiant  a  chlod  yn  ei  aros.  Bu'n  byw 
yn  Chîcago,  New  York,  ac  Utica,— yn  y  lle  olaf  y  bu  farw  yn 
ddiweddar. 

Y  mae  gwaîth  llaw  y  Cymro  athrylithgar  hwn,  a  chreadigaethau 
ei  ddychymyg,  i'w  gweled  mewn  carreg  mewn  lluaws  o  fannau 
cyhoeddus  ac  o  gartrefi  yn  yr  Amerig,  ac  y  mae  ei  fri  yn  fri  i'r  wlad 
a'i  magodd. 


CYMRU'R    PLANT. 


DAI'R      GWAS      BACH. 


II.    DECHREU    UEDDWL. 


MAE  Dai  yn  awr  yn  ddeuddeg  mlwydd 
oed. 

Mae    yn    gadarn  o  gorff,  a  chyflym  o 
feddwl.     Dechreua  wrando  ar  gyfrinion 
y    byd,    a   dechreua  sylweddoli   bywyd. 
Edrych   ymlaen,    a    gwel    y   dyfodol,    fel 
glas  y  nen,  yn  ariannu  swynion  digyffelyb. 
Golwg  amynt  wna  i'w  galon  ieuanc  lamu, 
i'w   enaid   ddyheu    am    esgyn    i'r    copaon 
gwynion   wel   yn   y   pellter  draw.     O   gyfnod 
hyfryd,  eto  peryglus.     Ymeifl  yn  y  ilyw  â'i  law  ei 
hLin  yn  awr.     Beth  ddaw  o'r  cwch  tybed.'     Mae'r 
i.i'fnfor  yn  arw,  medd  yr  hen  bob! ;  ac  am  hynny, 
mra  eu  calonnau  mewn  pryder,  wrth  wylio'r  Ilanc 
yn    gadae!    porthladd    deuddeg    oed.     Teimla  y 
ntfiiedd  a'r  ddaear  ddyddordeb  ynddo.     Hiraetha 
"*  cngyl  am  gael  ei  arwain  trwy'r  anial.     Y  diafol, 

yntau,— daw  i'w  gyfarfod  yn  eì  ffordd  ddengar, 
gan  gynnyg  ei  hun  yn  arweinydd.  Prydera  eî  fam  lawer  am  dano, 
cyll  oriau  o'i  chwsg  wrth  feddw!  am  ei  ddyfodol ;  ac  offryma  aml  î 
weddi  ar  ei  ran.  Cymer  ei  athraw  yn  yr  Ysgol  Sul  ddyddordeb 
ynddo,  gwylia  ei  symudiadau  yn  fanwl.  Gŵyr  am  ei  wybodaeth,  ac 
am  y  syched  sydd  ynddo  am  fwy  o  wybodaeth. 

Un  Ìlyfr  oedd  gan  Dai  yn  gadael  ei  gartret,  ddwy  flynedd  yn  ol. 
Y  llyfr  hwnnw  ddododd  ei  fam  yng  ngwaelod  y  bocs,  pan  oedd 
deigryn  ar  ei  grudd,  a  gweddi  yn  ei  bron.     Y  Beibl  oedd. 

Ond  erbyn  hyn,  mae  gan  Dai  lyfrgell  fychan  mewn  congl  o'r 
dowlad.  Chwech  yw  nifer  y  Ilyfríui.  Darilen  Iyfr  neilltuol  pan 
mewn  ysbryd  neilltuol.  Mynych  yr  ymafiai  yn  "Enoc  Huws." 
Brydiau  ereill,  cymer  "Hanes  y  Merthyron,"  neu  "Cartref,"  o  waith 
Dr.  Davies.  Ac  er  cydnabyddu  â'r  iaith  Saesneg,  darllennai  hanes 
Michael  Strogoff.  Mynyclí  y  brwydrai  â  chwsg  wrth  chwilio  am 
berl.  Gwenai  ganol  nos  mewn  boddhad  ynghanol  "Storm  "  Islwyn, 
neu  yng  nghwmni  "Alun  Mabon"  Ceiriog.  Ymegyr  eangderau 
newyddion  o  flaen  ei  feddwl.  Daw  ser  gobaith  i'r  wybren,  gan 
ddawnsio  yn  hud-ddenol,  nes  cyffroi  yn  y  llanc  uchelgais  bur  ac 
awyddfryd  am  esgyn  i  "  Loewach  Nen."' 

Neèo,  Pmfro.  S.  Perkins. 


CYMRU'R     PLANT.  139 


F      VDINAS      WMN. 

I. 

YN  yr  hen,  hen  ddyddiau,  safai  dinas  ar  ochr  bryn.  A  chwythai 
gwynt  y  môr  o'i  hamgylch,  a  miwsig  ei  donnau  ddeuai  dros  ei 
muriau.  A  mor  brydferth  oedd  y  ddinas  hon,  fel  y  galwodd 
dynion  hi  "Y  Ddinas  Wen."  A  harddach  oedd  ei  thrigolion  na 
thrigolion  yr  un  ddinas  arall  yn  y  wlad,  a  dewrach  a  phurach. 

A  safai  cerflun  marmor  ynghanol  y  ddinas, — llun  bachgen,  a'i 
wyneb  yn  edrych  at  godiad  haul.  A  phrydferthach  oedd  na  dim  o 
fewn  y  muriau.  A  phan  edrychai  dyn  ar  y  gwynepryd  hwnnw,  yr 
oedd  yn  anghofio  y  ddaear  werdd,  yr  awyr  lâs,  yn  anghofio  cân, 
yn  anghofio  serch,  oherwydd  yr  oedd  rhywbeth  ym  mhrydferthwch 
anaearol  y  gwyneb  cerfiedig  yn  well  na'r  oll ;  a  gofynnai  iddo  ei 
hun,  w^rth  droi  i  ffwrdd,  a  oedd  wedi  gweld  darn  o'r  nefoedd.  A 
charai  trigolion  y  ddinas  y  cerflun  yn  fwy  na  dim  o  fewn  ei  muriau, 
oherwydd  mai  i'r  cerflun  yr  oeddynt  yn  ddyledus  am  holl  geinder 
eu  dinas,  ac  am  eu  bod  hwy  eu  hunain  yn  rhagori  cymaint  ar 
drigolion  dinasoedd  ereill  y  wlad.  A  dywedent  mai  nid  llaw  ddynol 
a'i  cerfiodd,  a  dyma  yr  hanes  adroddent  am  dano, — 

Cyn  cof  y  trigolion  hynaf,  nid  y  Ddinas  Wen  y  gelwid  y  Ue,  am 
nad  oedd  yn  haeddu  yr  enw,  ond  ei  bod,  fel  dinasoedd  ereill,  a 
llawer  llecyn  du  o'i  mewn.  Ac  nid  oedd  yr  un  llecyn  mwy  digysur 
a  dibrydferthwch  na'r  man  lle  safai  yn  awr  y  cerflun  marmor.  Heol 
gyfyng  oedd  y  pryd  hynny,  a  muriau  uchel  du  y  tai  yn  codi  o  bobtu, 
a'r  awyr  fel  llinyn  glas  cul  i'w  weled  ymhell,  ymhell  uwchben.*  Ac 
ni  fyddai  goleuni'r  haul  byth  yn  tywynnu  i  lawr  i  waelod  yr  heol. 
Ac  yr  oedd  y  bobl  oedd  yn  byw  ynddi  yn  dlawd  ac  anedwydd.  Ac 
yn  yr  heol  gul  hon  y  trigai  bachgen  crwth-gefn,  na  fedrai  symud 
ond  ychydig  gamrau  ar  unwaith,  a  hynny  gyda  chynhorthwy  dwy 
faglen.  Ac  yr  oedd  yn  fachgen  hyll  iawn, — o'i  ben  i'w  draed  yn 
anffurfiol.  Nid  oedd  gronyn  o  brydferthwch  wedi  gorfifwys  arno. 
Nid  oedd  neb  erioed  wedi  ei  alw  yn  dlws  ond  ei  fam,  ac  yr  oedd 
hi  wedi  marw.  Nid  oedd  neb  yn  hoff'  o  hono.  Gwawdiai  y  plant 
ereill  ef,  ond  cadwent  o  gyrraedd  ei  faglau,  oherwydd  lluchiai  un 
ohonynt  ar  eu  hol  mewn  cynddaredd,  pan  fyddent  yn  ei  boeni  y  tu 
hwnt  i'w  allu  i  ddioddef.  A  gwyddai  ei  fbd  yn  hyll, — gwyddai 
nad  oedd  fel  y  plant  ereill.  Clywai  hwynt  yn  son  weithiau  am 
rywbeth  prydferth  fyddent  \Yedi  ei  weled  y  tu  allan  i'r  heol  dywyll, 
gul,  a  cheisiai  ddyfalu  beth  oedd  prydferthwch. 

Pan  yn  eistedd  ar  ryw  garreg  drws,  yn  ol  ei  arfer,  digwyddodd 
edrych  i  fyny  y  tu  hwnt  i  furiau  duon  y  tai  gyferbyn,  i  fyny  nes  oedd 


I40  CYMRU'R    PLANT. 

ei  wegil  yn  brifo,  a  gwelodd  yr  awyr  yn  las  ac  esmwyth,  a 
meddyliodd  mai  dyna  yn  sicr  oedd  prydferthwch.  Ond  yr  oedd 
yn  flin  syllu  i  fyny  yn  hir,  a  llawer  gwaith  pan  y  cododd  ei  olwg  i'r 
un  fan  ar  ol  hynny,  nid  glas  welai,  ond  llwyd  oer  a  niwlog. 

Un  diwmod,  penderfynodd  yr  ai  yntau,  fel  y  plant  ereill,  am  dro 
drwy  y  ddinas,  ac  feallai  y  g^elai  yntau  hefÿd  brydferthwch.  A 
chyda  mawr  lafur,  llusgodd  ei  hun  i  ben  draw  yr  heol.  Ond  mor 
flin  ydoedd  pan  gyrhaeddodd  y  fan  honno,  fel  y  bu  gorfod  iddo 
eistedd  i  orffẁys  ar  garreg  drws.  Yr  oedd  gyferbyn  iddo  dŷ  mwy 
na'r  tai  ereill, — ^tŷ  yn  gwynebu  ar  heol  arall,  ond  â'i  ffenestri  cefn 
yn  edrych  ì'r  heol  gul  hon.  Crwydrai  llygaid  y  bachgen  dros  y  mur, 
o  ffenestr  i  ffenestr,  a  phan  orphwysasant  ar  un  yn  union  gyferbyn  âg 
ef,  rhoddodd  ei  galon  lam,  a  theimlai  yn  sicr  ei  fod  o'r  diwedd  wedi 
dod  o  hyd  i  brydferthwch,  ac  nad  oedd  eisiau  iddo  fyned  gam 
ymhellach.  AV  hyn  ganfu  ei  lygaid  oedd  geneth  fechan  mewn 
gwisg  wen.  Nid  oedd  yn  debyg  i  ddim  welodd  erioed.  Un  peth 
oedd  yn  ei  adnabod, — yr  oedd  ei  llygaid  fel  yr  awyr  las  oedd  mor 
bell  uwch  ei  ben,  ond  un  fil  tynerach  ei  goleuni.  Àc  yn  awr  daeth 
hiraeth  i'w  galon  am  fod  fel  hon.  O  na  fuasai  ef  yn  debyg  iddi ; 
yna,  feallai,  y  carai  rhywun  ef. 

Dydd  ar  ol  dydd  deuai  i  wylio  y  ffenestr,  er  mwyn  cael  golwg  ar 
yr  eneth,  ac,  os  na  ddeuai  i'r  golwg,  yr  oedd  yr  heol  hagr  yn  edrych 
yn  hagrach  fyth,  a  byddai'r  daith  yn  ol  i'w  lety  bron  a'i  orchfygu. 
A  dydd  ar  ol  dydd  elaiV  hiraeth  am  fod  yn  debyg  iddi  yn  fwy.  Ac 
yr  oedd  yn  mynd  yn  fẁy  o  elyn  ì'r  plant  ereill  o  hyd. 

Un  diwrnod,  fel  yr  eisteddai  yn  gwylio  yr  eneth  brydferth,  safodd 
hen  wr  wrth  ei  ochr  yn  sydyn,  a  rhoddodd  ei  law  ar  ei  ysg^wydd,  ac 
meddai  wrtho, — 

"  Be  fuaset  yn  ddymuno  fẁyaf  o  ddim  yn  y  byd  ?  " 

Trodd  y  bachgen  ei  lygaid  arno,  a  syllodd  ar  ei  farf  wen,  ei 
Jygaid  treiddgar ;  ac  er  na  fuasai  yn  meddwl  am  gyfaddef  y  dymun- 
iad  mawr  oedd  yn  llenwi  ei  fywyd  wrth  neb,  yr  oedd  rhywbeth  yn 
edrychiad  y  gŵr  hwn  oedd  yn  gwneyd  iddo  ddatguddio  ei  galon 
iddo ;  a  dywedodd  wrtho  mai  yr  hyn  a  ddymunai  fẁyaf  yn  y  byd 
oedd  cael  bod  yn  debyg  ì'r  eneth  oedd  yn  sefyll  yn  y  ffenestr  yr 
ochr  arall  i'r  heol.     Yna,  atebodd  yr  hen  wr, — 

"  Cei  fod  yn  debyg  iddi ;  caiff  dy  lygaid  fod  yn  las  a  thyner,  dy 
groen  fod  mor  wyn  a  rhuddgar,  dy  dalcen  mor  ffurfiol.  CaifF  dy 
gorff  fod  mor  syth  a  hoew,  a  chei  gerdded  heb  dy  faglau;  ond, 
cofia  y  bỳdd  dy  hagrwch  dithau  yn  myned  iV  eneth, — ni  fydd  ei 
gwynepryd  fel  mae  yn  awr,  ni  fydd  ei  chorff  yn  lluniaidd,  a  bydd 
raid  iddi  wrth  faglau  i  lusgo  ei  hun  o  amgylch.  Wyt  ti  yn  d)miuno 
prydferthwch  ar  yr  amod  yma  ì  Os  wyt,  fe  fÿdd  felly.  Yfory  deuaf 
i  ofyn  i  ti  am  dy  ateb. 


CYMRU'R    PLANT.  141 


TEO     I    HBS    FWTHYN     CYMEÍMIG. 

I.    Y    DAITH    ATO. 

FRODYR  a  chwiorydd  ieuanc,  a  gawn  ni  fynd  am  dro  gyda'n 
gilydd  i  hen  fwthyn  Cymreig'.  Dichon  fod  llawer  o  honoch 
.  heb  weled  yr  un,  ac  heb  feddu  yr  un  math  o  syniad  am  un. 
Hwyrach  eich  bod  chwi,  y  rhan  fwyaf  o  honoch,  wedi  eich  g-eni  a'ch 
magn  mewn  tai  heirdd  a  phlasau  gfwychion.  Ond  g-oddefwch  i  mi 
ddweyd  wrthych  nad  yw  eich  tai,  er  hardded  ydynt,  ronyn  yn  fwy , 
anwyl  i  chwi  nag  ydoedd  yr  hen  fwthynod  bychain  dinod  i'n 
teidiau  a'n  cyndeidiau. 

Yr  wyf  yn  gwybod  lle  cawn  weled  un,  ond  ei  fod  gryn  bellter 
allan  o'r  dref.  Y  mae  yng  nghesail  y  mynydd  acw,  yr  hwn  a'i 
cysg-oda  rhag  gfwyntoedd  llym  ac  oer  y  gogledd  a'r  dwyrain.  Yno 
y  mae,  wrtho  ei  hun,  yn  yr  unigedd  dwfn,  heb  ddim  i  dorri  ar  y 
distawrwydd  ond  ambell  ddafad  yn  brefu.  Gan  fod  y  fîordd  mor 
faith,  gfwell  fuasai  i  ni  gychwyn  yn  gynnar  yn  y  bore,  er  cael 
perffaith  chwareu  teg  i  gael  golwg  iawn  ar  y  lle. 

Y  mae  popeth  o'n  tu  heddyw, — anian  ar  ei  gore  yn  ei  gfwisgoedd 
tlysion ;  yr  haul  yn  gwenu'n  siriol  yn  yr  awyr  las,  heb  yr  un  cwmwl 
i'w  weled  i  giiddio  ei  wyneb  serchog"  oddiwrthym;  côr  y  wig 
yn  telori'n  fendigedig,  fel  pe  am  ein  tynnu  allan  o  swn  y  dref 
a'i  dwndwr,  er  i  ni  gael  cyfìeusdra  i  wrando  arnynt  hwy.  Ac  yn  eu 
cwmni  llawen  a'u  swn  soniarus,  wele  ni,  bron  heb  yn  wybod  i  ni  ein 
hunain,  yng  ng^olwg  y  bwthyn.  Onid  oes  golwg  ardderchog  arno. 
O'i  flaen  y  mae  gwaen  neu  gors  yn  ymestyn  fel  parc  mawr,  a  thrwy 
g"anol  hon  y  mae  llwybr  yn  arwain  o'r  ffordd  fawr  i'r  bwthyn.  Á 
welwch  chwi  y  pwll  du  acw,  a'r  dwfr  tywyll  yn  ei  waelod,  sydd  ar 
g"anol  y  waen  ?  Dyna  i  chwi  bwll  tywyrch  neu  fawn,  ac  o  hwnyna 
y  ca  preswylwyr  y  bwthyn  fawn,  yr  hwn,  ynghyd  â  choed,  ydyw  eu 
defnydd  tân,  oherwydd  ni  wyddant  ddim  am  lo  yno. 

Dyma  ni  o'r  diwedd  wrth  y  tŷ.  Cawn  groesaw  cynnes  gan 
globyn  o  gi  mawr  llwyd,  yr  hwn  a  gyfartha  nes  byddaru  ein  clustiau 
bron ;  ond  nid  yw,  er  hynny,  yn  bygfwth  ein  niweidio.  Gan  ein  bod 
wedi  dyfod  gymaint  o  fîordd,  gadawer  i  ni  gymeryd  sylw  manwl 
o'r  lle. 

Golwg  Iwydaidd  sydd  ar  y  bwthyn  o'r  tu  allan.  Ond  cofìwn  na 
ddylem  farnu  y  tu  fewn  iddo  oddiwrth  yr  olwg  allanol  sydd  arno. 
Y  mae  y  muriau  wedi  eu  gwyngalchu  r)^bryd  neu  g^ilydd ;  ond 
rhaid  fod  hynny  g"ryn  dipyn  o  amser  yn  ol,  gan  eu  bod  yn  frwnt 


142 


CYMRU'R    PLANT. 


iawn  erbyn  hyn.  Beth  yw  yr  ôl  gwyrdd  yna  sydd  arnynt? 
Edrychwch  ar  y  to.  Fel  y  gwelwch,  nid  yw  wedi  ei  wneuthur  0 
lechau  fel  y  gwneir  rhai  yn  awr,  orid  o  frwyn,  y  rhai  a  dyf  yn  y  waen 
yn  ymyl ;  ac  y  mae  y  to  wedi  bod  yna  cyhyd,  nes  y  mae  y  peth 
g-wyrdd  yna  wedi  tyfu  drosto ;  a  phan  ddaw  cawod  o  wlaw,  bydd 
dŵr  o  liw  gfwyrdd  yn  rhedeg  oV  to  i  lawr  ar  hyd  y  muriau,  y 
rhai,  ond  i  chwi  sylwi,  sydd  wedi  eu  gwneuthur  o  g"lai  a  phridd 
coch  yn  gymysgedig-  â  brwyn.  Ar  g^anol  ffrynt  y  bwthyn  y  mae 
drws  llydan.  Nid  oes  baent  wedi  bod  arno  erioed,  ond  addurnir  ef 
â  miloedd  o  dyllau  pryf  bychain,  y  rhai  a  ddanghosant  yn  eg"lur  ei 
fod  wedi  bod  yma  am  flynyddau  meithion.  Bob  ochr  i'r  drws  y 
mae  ffenestri  bychain,  trwy  y  rhai  yr  a  goleuni  i  mewn  i'r  bwthyn. 
Pa  le  mae  ffenestri  y  llofft  ?  Nid  oes  rhai  i'w  cael.  Nid  oedd  gan 
ein  hen  deidiau  y  fath  beth  a  llofft  i'w  bwthynod. 

Ar  un  talcen  i'r  tŷ  y  mae  beudy  bychan ;  ac  heb  fod  ymhell  oddi- 
wrtho,  dwlc,  a  chlamp  o  fochyn  braf  ynddo,  yr  hwn  sydd  yn  cael  ei 
besgi  yn  barod  i'w  ladd  calangaeaf  erbyn  y  flwyddyn  ddyfodol. 
Y  mae  y  beudy  a'r  twlc  wedi  eu  gwneyd  o'r  un  defnyddiau  a'r 
bwthyn  ei  hun.  Ar  y  glas  wrth  y  talcen  arall  y  mae  tâs  fawr  0 
fawn,  wedi  eu  lladd  y  llynedd  yn  y  pwll  welsom  ar  ein  ffordd 
wrth  ddyfod,  ac  y  maent,  erbyn  hyn,  wedi  sychu  yn  barod  i  gael  eu 
llosgi. 

Tregaron.  Islwyn  Evans. 


G  Wm,AIS      BI^^NTYN     BYCHAN. 


GWELAIS  blentyii  bychaii, 
Tair  i  bedair  oed, 
Yrrai  farch  a  cherbyd 

Yn  wrola  erioed ; 
Oan  fel  rhedai'r  drofa, 

Carai  sylw'r  wlad, 
Tra  o'i  ol  yn  amlwg 
Gwelid  llaw  ei  dad. 

Cwrddais  âg  amaethwr 

Thawai  byth  a  son 
Am  ei  faes  a'i  ydlan 

Mewn  mawreddog  dôn ; 
lìyma  oedd  ei  fyrdwn, — 

"  Gwaith  fy  mhen  a'm  Uaw," 
Llefai  yr  ysgubau, — 

"  Taw,  ymhonnwr,  taw." 

Bryndu,  Cerrig  y  Drudion. 


Llefa  Uawer  brenin, 

\  n  ei  fost  a'i  fri, — 
' '  Onid  hon  yw  Babel 

Adeiledais  i?  " 
Gan  ei  rwysg  a'i  ormes, 

Sut  mae'r  gwan  yn  fyw  ? 
Ar  ei  deymwialen, 

Wele  fysedd  Duw. 

Diolch,  Arglwydd  grasol, 

Iti  ar  bob  pryd, 
A'th  ddeheulaw  nerthol, 

Ly wio  cwrs  y  byd ; 
Ac,  er  pob  terfysgu, 

Ddal  i  ti  dy  Hun, 
Le  i  lywodraethu 

Ym  mhrenhiniaeth  dyn. 

T.   JONES. 


CYMRU'R    PLANT. 


143 


HANISS     F     DDABAR. 


VII.  Y  GARREG  GALCH. 

ID  oes  sicrwydd,  ond  y  mae  tebyg,  fod  canol 
y  ddaear  yn  eirias  boeth.  Yn  amwisg  am 
y  tân  y  mae  crystyn  o  g"raig"  g"aled,  wedi 
ei  fifurfio  gan  dân,  ac  wedi  oeri.  Yn  blyg-- 
ion  ar  hon,  y  mae  creigiau  ereill, — ^wedi 
eu  flFurfio  gan  ddŵr,  ac  ol  bywyd  ynddynt. 
Soniais  am  dair  haen, — y  Gambriaidd,  y 
Siluraidd,  aV  Hen  Dywodfaen  Goch. 

Yn  awr,  deuwn  at  dair  haen  arall, — 
haen  y  calch,  haen  y  grut,  a  haen  y  glo. 
Gorwedd  y  rhai  hyn  yn  y  drefn  hon, — y 
calch  yn  isaf,  yna'r  grut,  ac  yna'r  glo. 
Nid  yw'r  tair  ym  mhob  man ;  ond,  pa  le 
bynnag  y  ceir  hwy,  ceir  hwy  yn  y  drefn 
hon.  Gŵyr  y  chwarelwr  na  cha  lechi  odditan  y  garreg  dân  ;  gŵyr 
y  glowr  na  cha  lo  yn  is  na'r  grut.  Y  maeV  grut  yn  werthfawr  at  ei 
waith  ei  hun, — o'r  haen  hon  y  ceir  cerrig  melinau.  Ond  siomedig 
yw'r  glowr  pan  ddaw  i  lawr  ati.  Geilw  hi  yn  "Graig  Ffarwel," 
oherwydd  fîarwelia  â'r  glo  pan  wêl  hi.  Ond  yn  awr,  am  y  Garreg 
Galch,  sydd  dan  y  grut  a'r  glo,  yr  wyf  yn  mynd  i  son. 

Daw'r  Garreg  Galch  i'r  golwg  mewn  llawer  o  fannau  yng 
Nghymru.  Mae  i'w  gweled  bob  ochr  i  Afon  Menai,  ac  mewn 
amryw  fannau  ym  Mon.  Ceir  hi  yma  ac  acw  yn  Nyffryn  Clwyd, — 
ger  Llanelwy  a  Dinbych  a  Rhuthyn.  Cyfyd,  yn  graig  uchel,  yn 
erchwyn  i'r  Ddyfrdwy,  ger  Llangollen,  ac  y  mae  creigiau  Eglwyseg 
yn  enwog  am  eu  calch.  Ceir  hi  yn  y  De,  hefyd, — ^ym  Mhorth  Cawl 
a  Phont  Faen,  yn  Llanofer  a  ChydweH,  ac  mewn  lluoedd  o  fannau. 

Y  mae  y  Garreg  Galch  yn  drwchus  iawn.  Weithiau,  bydd  afon 
wedi  torri  gfwely  tn\yddi,  a  gwelwch  hi,  yn  haen  ar  haen,  yn  codi'n 
fÿnydd  o  ugeiniau  o  droedfeddi  o  uchder.  Mewn  ambell  i  fan,  y 
mae'r  Garreg  Galch  dros  bum  mil  o  droedfeddi  o  drwch, — yn  uwch 
o'r  hanner  na'r  Wyddfa. 

A  hyn  sydd  yn  syndod, — y  mae  yr  haenau  anferth  hyn  wedi  eu 
gwneyd  bron  yn  gyfangwbl  o  gregin.  Miliynau  ar  filiynau  o 
gregin,  haen  ar  haen  o  ol  bywyd  canrifoedd  diderfyn  bron,  yw'r 
Garreg  Galch. 

Ceir  hi  dròs  y  byd,  ac  y  mae  o'r  un  defnydd  ym  mhob  man. 
Felly,  yr  oedd  yr  un  pysgod  ym  mhob  man  yn  yr  oes  hon. 


144 


CYMRU'R     PLANT. 


Ar  waelod  moroedd  y  flFurfiwyd  y  Garreg  Galch.  Yr  wyf  yn 
rhoddi  darlun  o  olygfa  yn  ystod  y  cyfnod  hwnnw.  Gwelwch  g-regin, 
a  physgod,  a  llysiau  ar  waelod  y  môr.  Bu  cenhedlaeth  ar  ol 
cenhedlaeth  oV  rhai  hyn  farw,  y  naill  ar  ol  y  llall,  am  oesoedd 
dirifedi.  Cludai'r  afonydd  haen  o  laid  drostynt;  ac  yn  raddol 
ymgaledai'r  cregin  yn  gfraig". 

Yr  oedd  y  ddaear  yn  llawn  o  losg  fynyddoedd  yn  y  cyfnod 
hwnnw,  ac  o  ddaear-grynfâu ;  ac  yn  aml  codid  g^aelod  y  môr  yn 
fÿnydd  uchel  g'an  y  nerthoedd  sydd  y  tu  mewn  i'r  ddaear. 

Rhyfeddod  y  cyfnod  hwn  oedd  llu  aneirif  ei  bysgod  creg-in.  Yr 
oedd  trilabediad  y  cyfnod  Siluraidd  wedi  diflannu  bellach,  ac  nid 
oedd  cymaint  o  bysgod  mawr  creulon  ag*  oedd  yng  nghyfnod  yr 
Hen  Dywodfaen  Goch.  Ond  yr  oedd  y  moroedd  yn  heigio  o  bysgod 
llai.  Ónid  yw'n  gofyn  dychymyg  cryf  i  sylweddoli  fod  cymaint  o 
filiynau  ar  filiynau  o  bysgod  yn  y  môr,  fel  y  mae  creigiau,  o  filoedd 
o  droedfeddi  o  uchder,  wedi  eu  fîurfio  o'u  cregin  ?  "  Ti  a  wnaethost 
y  moroedd,  aV  hyn  oll  sydd  ynddynt." 

Y  mae  Pyramidiau  yr  Aifît  ymysg  y  pethau  hynaf  o  waith  llaw 
dyn.  OV  Garreg  Galch  y  gwnawd  hwy.  A  beth  yw  eu  hynafiaeth 
wrth  hynafiaeth  y  graig  y  cloddiwyd  hwy  o  honi  ?  Ac  er  rhyfedded 
ydynt,  y  mae  mwy  rhyfeddod  ymhob  telpyn  o  garreg  galch  nag 
sydd  yn  holl  hanes  yr  Aifft  hen. 


F      GWYDRYN     CYNTAF. 


BACHGEN  ieuanc  hardd  a  gwridog, 
Nwyfus,  un  ar  bymtheg  oed, 
Welaf  yn  gwynebu'r  dafam, 

Clywaf  sang  ei  ysgafn  droed  ; 
G^eilw  am  y  gwydryn  cyntaf , 

Gwyn  ei  ewyn,  coch  ei  wawr 
Pan  el  profodd,  gwridodd  gruddiau 
Diniweidrwydd  nef  a  Uawr. 

Pan  oedd  blas  y  gwydryn  cyntaf 

Yn  poeth  sychu  ar  ei  fln, 
Fe  enynnodd  ynddo  elf  en 

Syched  dwfti  anobaith  blin ; 
Gwylaidd  sangodd  Iwybr  y  meddwyn 

Gyda  rhosyn  ar  ei  rudd, 
Heb  ddychmygu  fod  dinistrydd 

Yn  y  cwpan  teg  yn  gudd. 

Blaeny  Gum. 


Dyma'r  gwydryn  a*i  hudoliaeth, 

A  gymylodd  fywyd  gwyn, 
Ac  a  chwalodd  drig  dedwyddwch, — 

Trodd  y  llygaid  sych  yn  llyn ; 
Gwna  felusder  oes  ynchwerwedd, 

Sama'r  deddfau  o  dan  draed, 
Diystyrra  erfyniadau, 

A'r  gweddiau  taeraf  gaed. 

Dyma'r  gwydryn  a  arweìniodd 

Lawer  gwyryf  deg,  a  llanc, 
I  wyw  henaint  anamserol, 

Ac  euogrwydd  hyd  i  dránc  ; 
O  erch  affwys  ddoéi  anobaith, 

Clywaf  floesg  sychedig  lef ,  . 
Yn  adseinio'r  byd  amserol, 

"  Wydryn  daìnniol,  gochel  ef." 

GWYNBDD   YtCHAN. 


CYMRU'R     PLANT. 


CYFAILI,      Vt{      ADAS. 

WELE  gyfaîll  yr  adar.  HofF  ganddo  eu  cwtnni.  Yn  y 
gaealau  caled,  g'ofala  am  danynt,  Disg^nnant  ar  ei  law 
yn  eofn  i  dderbyn  y  briwsion  gynhygir.  Golygfa  fwyn  yw 
eu  gweled  yn  disgyn  arno  gyda'r  fath  ymddiried  syml.  Rhyfedd 
yw  yr  hud  a'u  tynn  ato.  Gŵr  hoff,  di-frad,  yw  cyfaill  yr  adar, 
Mr.  Thoraas  Evans,  Ty  Nart.  Er  bod  eira'r  blynyddoedd  ar  eî 
ben,  y  mae  ysbryd  y  Gwanwyn  yn  ei  galon, — dyna'r  gwirionedd 
melus  ẃyr  pob  perchen  adcn  o  gyích  Ty  Nant, — dyna'r  gân  ddyrch 
o  gysegr  y  llwyn.  Bendith  ardal  yw  gŵr  felly.  Arhosed  yn  hir  i 
borthi  y  "rhai  bychain  hyn." 

Glan'r  Odyn.  E.  M.  Evans. 


146 


CYMRU'R     PLANT. 


fr 


Y  Geiriau  o  DryBorfaW  Flant, 
Meh.  1897,  drwj  ganiatad. 

DOH  F.     dolee. 
mf 

in    :re  :n 


evan  j.  r0wland8, 
Abeboynolwyn. 


r.s 


d   :- 

:d 

.Croes- 

s   :fe 

d   :- 

aw 

:8 

:d 

d   :- 

:r 

d   :- 

:d 

>roe8  - 
n    :- 

aw 

:f 

d   :-   :d 


n   :ie  :n 
d"~  :d 

Croes  -  aw 

s^jfe  :8 
d~T    :d 

C.t.  f 
•d'  :-  :r' 

^f  :s  :1 

groe8  -    i'r 

^'f'  :n'  :r' 
"1   :8  :f 


df.Al?. 
^•n  :-   :n 

•'seijli  :ti 

Y        mae 

*'n  :-    :r 
^Hi  rbai^sei 


1 
d 


•  _ 


• 


d   :li  :ti 


1    •_   •_ 

X        •  • 


d   : 


• 


n'  : 
8   :■ 

môr 

8'  : 


• 


8 


n 
d 

ti, 
8 


1     •_     •_ 
ii    •       • 


• 


I • 


• • 


d    :-    :d 

Gw     -    cw 

n    :re  :n 


• 


• 


:f 
♦.d 

ti. 

:1 
:f, 


dder 
1    : 

fei  : 


n 

d 

ti, 

8 


• • 

•       • 


I  _     • 


• 


:d' 
:8 


i'r 


I   • 


-   :n' 


n 
d 

aeth 
n 

1. 


• •_ 


8   :fe  :8 


d    :-    :d 


1 
d 

an 
f 


•_    •_ 


•_ 


—    •_ 


8   : 

d  : 

wyl, 

n   ; 
d   : 


d 
d 


-  :r 

-  :d 

-  yn 

-  :1 

-  :fei 


n    :f 


:s 

:d 


d   : 

elen     -     i 

ta  :1    :8 


d    :r    :n 


»1  • 


\   '-  :- 

d   :-  :- 

et 

f   ;-  :s 

f~._  .- 


t    :1 


f    :- 

yn    - 
r'  :- 


Si  :- 


:t 

:f 

ys 
:r' 

:8i 


I  •. 


•_   •_ 


hon ; 

d'  :- 


d   :-   :- 


r    :n   :f 


I.  :-    :1. 

fy 
:r 


f    :n 


1,  :-   :1. 


I •  _ 


1   :- 


d  :- 


o, 

1 

f 


:1 
:d 

i 
:t 

':f 


•  _ 


•_   •_ 


CYMRU'R     PLANT. 


'47 


|n   :- 
II.  :- 

Am 

|d   :r 
II.  :t, 


:n 
:1. 

:n 
:d 


n   :-   :-   |-   :- 


861 :- 

weld 
n    :- 

r   :- 


•  _ 


rtt, 

:n   11    : 


:-   Ise, :-   :- 


ar 

|n 
|r 


•  _      •_ 


II. 

frig 

|n 


:1 

:t, 

7 
:ie 


;-   :-   |d    :-    :t. 


se  :- 

t,  :- 

coed, 

n   :- 


I-   : 
I-   : 


-   :-    I-   :- 


•  _ 


-  '■-  í 


I •  _ 


f  tempo, 
F.t.m.l. 
|"8_2l    :t 
l^'.t,  :d  :r 


'N  Uawn    0 

|"8 

:-  :8 

l'f 

•-  'f 

•          •X 

ralf. 

ad  lih. 

|d 

•—    •t» 
»        •r 

|d 

:-    :d 

Fel 
If 

gen- 

:-    :fe 

|li  :-    :]ai 


d'  :- 
d   : 

fyw 
8 


•. 


• 


:f 


B  :-  :r 


d'  : 

|d  : 

yd, 
|n  :- 

|d 


d  :- 

eth 

8  :- 


n  :-  :-   |8   :- 
:-   I- 

:-    |ta  : 


• 


Id'  :t 

|d  :- 

et  - 

II  :8 


:1 
:d 

o'n 

:f 


-   :-   If.-:-    :f. 


:f  |n    :-    :r 

:d  jd    :-    :ti 

ìg  ddeu  -  naw 

:1  J8    :n    :f 


8,  :-   :-   |n,  :-    :f,  |8i 


:8. 


8    :-   :n 


|8 

d   :-   :-   |d 

can      -        u, 

n   ;-   :d   jn 
|d 


' • . 


d 
d 

oed. 
n    : 

d   : 
d,  : 


•  _ 


-   :-   I- 


-   I- 


• 


• 


-   :tai 


2. 

Llawer  un  oedd  yma  Uynedd 

Yn  dy  roesaw,  dderyn  glas, 
Eleni  sydd  mewn  dwf n  dawelwch 

Yn  gorwedd  dan  dy  warchen  las ; 
Ni  chei  weld  yr  un  o  honynt, 

Nac  ar  fynydd,  nac  ar  fryn, 
Pan  y  ceni'th  ddwysain,  hwythau 

Ganant  j  tu  draw  i'r  glyn. 


3. 

Tyrd  er  hynny,  yn  galonog, 

Yn  dy  roesaw,  lluoedd  sy*, 
Tyrd  i'r  dderwen,  tyrd  i'r  fedwen, 

Tyrd  i  ganu  wrth  fy  nhỳ  ; 
Tjrd  i  ganu  i'r  henafgwyr 

Tyrd  i  ganu  i'r  canol  oed, 
Tyrd  i  ganu  i'r  ieuenctyd, 

Seinia'th  nodau  yn  y  coed. 


Scitpm, 


4. 

Cofia,  cyn  it*  adael  Cymru, 

Roddi  tro  i'r  fjmwent  ddu, 
Hed  i'r  ywen,  yno  i  ganu 

Uwchben  beddau'th  ffryndiau  lu ; 
A  phan  fyddaf  ânne'n  gorwedd 

Dan  law  angeu'n  wael  fy  ngwedd, 
Yn  y  fynwent,  Gwcw  anwyl, 

Dere  i  ganu  uwchben  fy  medd. 

JoHN  Harries  Jones. 


CYMRUR     PLANT. 


F      TRI     BRAWD. 

I.   FEL   YR  AETH    SION   I    FFWRDD. 

I  RS  amser  maîth  yn  ol,  yr  oedd  tri  brawd  yn 
byw,  o'r  enw  Wil,  Bob,  a  Sion.  Yr  oedd 
awydd  mawr  ar  Wil  a  Bob  am  wneyd  eu 
ffortiwn ;  a  ciiredent  mai  y  fFordd  i  hynny 
oedd  cadw  eu  heiddo  iddynt  eu  hunain,  a 
jí\\nhnd  bod  yn  garedig  wrth  y  tlawd. 

Ond  am  Sion,  un  tyner  gaJon  oedd  ef,  a  rhannai 
aid  âj;  unrhyw  un.     Ac  eto,  ymíFrostiai  ei  fod 
llawer  gwaith   y  breuddwydiodd   fod 
g-onddo  g-Jeddyf  wrth  ei  wregys,  a'Ì  fod  yn  gwneyd 
g^wrhydri  yn  y  gwledydd  peli ;  a  chlywai  y  miloedd  yn 
sibrwd  wrth  eu  gîlydd, — "  Dyma'r  arwr  yn  dod." 

Ond,  ryw  ddiwmod,  mae  Wil  yn  anesmwytho ;  ac  mae'n  dweyd 
wrth  ei  fam  ei  fod  am  fynd  yn  bell,  bell,  Ì  wneyd  ei  tfortiwn.  Ac 
yna  mae'n  rhoddi  ei  walet  ar  ei  gefn,  ac  yn  ffarwelio  a'i  fam,  gan 
ddweyd  y  deuai  yn  ol  yn  ŵr  boneddig.  Ac  yna  mae'n  mynd  trwy 
wastadedd  ac  anialwch  mawr,  a  thrwy  goedwigoedd,  a  thros 
fynyddoedd  lawer.  O'r  diwedd,  y  mae  yn  dod  at  goeden  fawr,  a'Ì 
dail  yn  leision  ac  yn  hardd.  Y  mae  yntau  yn  myned  o  dan  y  goeden 
i  fwyta  ei  damaîd.  Yn  sydyn,  clywaî  drwst  rhywun  yn  cerdded  y  tu 
ol  Ìddo ;  trodd  yntau  Ì  edrych  i'r  cyfeiriad.  A  gwelai  hen  wr  cam 
yr  olwg  arno  yn  dyfod  ato ;  yr  oedd  ganddo  farf  wen,  a  chap  gwyn 
ar  ei  ben,  a  ffon  wen  yn  ei  law. 

"  Lanc  mwyn,"  ebai,  "  gaf  fi  damaid  gennyt  í " 
Atebodd  Wil  yn  ol, — "  Chwilio  am  fy  nhamaid  ly  hun  fydda  i  yn 
orfod  gwneyd,  felly  chwilia  díthau  am  dano." 

"  Ffordd  yr  wyt  yn  mynd  ?  "  ebai  yr  hen  wr  wedyn. 
"  Yr  wyf  yn  mynd  i  feíndio  fy  musnes  fy  hun,"  ebai  WÌI  yn  ol. 
Ar  hyn,  aeth  yr  hen  wr  o'r  golwg;  a  daeth  awydd  mawr  am 
gwsg  ar  Wil,  ac  yno  y  cysgodd  am  oriau  o  dan  y  goeden.  Pan 
ddeffrodd,  gwelodd  ar  unwaith  fod  rhywrai  wedi  ei  ysbeilio  o'i 
fwyd  a'i  arian;  ac  ni  allai  weled  neb  yn  unman.  Troi  yn  ol  fu  rfúd 
i  Ẃil,  bellach,  yn  waeth  yr  olwg  arno  nag  wrth  fyned  i'r  daith. 

Wedi  i  Wil  ddod  adre,  penderfynodd  Bob  wneyd  ei  ffortiwn 
wedyn.  Yr  un  un  fu  ei  daith  yntau, — gweled  hen  wr,  gwrthod 
rhoddi  tamaid  iddo,  ei  ysbeilio  o'i  fwyd  a'i  arian,  a  throi  yn  ol  tua 
chartref. 

Ond,  yn  sydyn  iawn  ryw  fore,  rhedodd  Sion  at  ei  fam,  gan  ddweyd 


CYMRU'R     PLANT,  149 

eî  fod  am  gychwyn  i  ffwrdd  i  fod  yn  arwr,  i  amddiffyn  y  gwan  rhag" 
cam,  ac  i  ladd  llewod  a  chewri,  a  thrwy  hynny  ennill  digon  o  arian 
i  gcadw  ei  fam  a'i  frodyr. 

"  Arwr,  wir  1 "  ebai  ei  fam,  "  pe  g^elet  di  dy  gysgod  yn  rhywle, 
mi  fuaset  yn  rhedeg  adre  ar  unwaith." 

Wedi  hynny,  mae  Sion  yn  rhoddi  bwyd  yn  ei  walet,  ac  arian  yn 
ei  boced ;  yna,  mae'n  myned  at  ei  fam  i  ífarwelio  â  hi ;  a  hithau  yn 
erfyn  arno  ddod  adre  yn  fuan,  gan  dybied  nad  oedd  am  fynd 
ymhell  iawn. 

Ar  hyd  yr  un  daith  a'i  frodyr  yr  aeth  Sion  hefyd, — aeth  i  fwyta  ei 
damaid  o  dan  goeden  hardd  a  chysgodol.  Ar  hynny,  clywai  drwst 
cerdded  y  tu  ol  iddo.  Trodd  i  edrych  i  gyfeiriad  y  swn,  a  gwelai 
hen  wr  cam, — barf  wen,  cap  gwyn,  a  ffon  wen  yn  ei  law. 

"Lanc  mwyn,  gaf  fì  damaid  gennyt?  " 

"  Cei,"  ebai  Sion,  "  helpa  dy  hun  o  hwn,"  gan  estyn  iddo  ei 
damaid  prin.     A  balch  iawn  oedd  yr  hen  wr  oV  tamaid. 

"  Ffordd  yr  wyt  yn  mynd  ì "  meddai  wrth  Sion. 

"  Yr  wyf  yn  meddwl  ennill  ychydig  arian  i  gynnal  fy  mam  a'm 
brodyr." 

"lawn  yw  dy  ddymuniad,"  ebai  yr  hen  wr,  ti  a'u  cei.  Os  doi 
gyda  mi  i  fy  mhlas,  mi  a  ddanghosaf  i  ti  y  ffordd  i  fynd  ymläen  ì'r 
daith." 

Aeth  Sion  aJr  hen  wr  ymlaen,  ac  i  waelod  bryn ;  yno  yr  oedd  drws 
haearn  mawr.  "Agor,"  ebai  yr  hen  wr.  Ac  agorodd  y  drws  o 
hono  ei  hun ;  a  rhyfeddodd  Sion  yn  fawr  wrth  weled  hyn.  Canlyn- 
odd  Sion  yr  hen  wr  trwy  y  cynteddoedd,  a  daethant  i  olwg  gwastad- 
edd  a  môr  mawr,  yn  mynd  yTnhell  o'r  golwg.  Dywedodd  yr 
hen  wr  wrth  Sion,  os  oedd  am  Iwyddo,  fod  yn  rhaid  iddo  groesi  y 
môr  mewn  llong  i  ryw  wlad ;  yno  yr  oedd  ar  ryw  frenin  eisiau  un  i 
edrych  ar  ol  ei  anifeiliaid. 

"  A  weli  di  yr  esgidiau  aur  acw  ?  " 

"Gwelaf,"  ebai  Sion. 

"  Os  g^isgi  di  y  rhai  yna,  chlyw  neb  mo  honot  yn  cerdded,  ac  fe 
fyddi  yn  gallu  rhedeg  o  fìaen  pawb.     A  weli  di  y  cap  coch  acw  ?  " 

"Gwelaf,"  ebai  Sion. 

"  Os  gwisgi  di  hwn,  fedr  neb  mo  dy  weled.  A  weli  di  y  cleddyt 
disglaer  acw  ? " 

"Gwelaf." 

"  Mae  hwn  acw  wedi  ei  wneyd  i  ladd  unrhyw  elyn  neu  gawr  ddaw 
i  dy  gyfarfod." 

Yna,  gwisgodd  Sion  yr  esgidiau  aur,  y  cap  coch,  aV  cleddyf  wrth 
ei  wregys. 

"  A  wyt  am  fentro  y  daith  ? "  ebai  yr  hen  wr. 


iSo 


CYMRU'R     PLANT. 


-  Ydv\yf,"  ebai  Sion." 

"  Dacw  y  llong  yn  dod  i  dy  gyfarfod ;  ond,  wrth  ddod  yn  ol,  cofia 
yr  hen  wr  a'i  gynghorion." 

Trodd  Sion  ei  olwg"  at  y  llong".  Mor  hardd  oedd  ei  hwyliau,  yr 
oedd  fel  sidan.  Yr  oedd  ochrau  y  llong  wedi  eu  cerfio  âg  aur  pur ; 
ac  mor  esmwyth  y  nofiai  ar  y  dwfr.  Yna,  gAvelodd  y  capten  ar  ei 
bwrdd.  Tynnodd  Sion  ei  gap  coch,  a  g'wnaeth  fow  iddo.  Archodd 
y  capten  iddo  ddod  i  fyny  i'r  llong'.     Yna,  aeth  Sion  i  fyny  iddi. 

Cychwynnodd  y  llong  i'w  thaith,  ac  mor  gyflym  yr  oedd  yn  mynd, 
fel  y  daeth  y  plas  i'r  g'olwg  yn  g'ynt  na'i  ddisg^liad.  Ac  O,  mor 
wych  yr  olwg  oedd  arno,  g'yda  choed  palmwydd  hardd  o'i  gwmpas. 

Ond  ar  gyfer  y  plas  yr  oedd  coedwig"  ddu  iawn.  Rhyfeddai  Sion 
weled  y  goedwig"  mor  ddu,  a  choed  y  plas  mor  hardd.  Safodd  y 
llong  yn  y  porthladd,  ac  aeth  Sion  i  lawr  o  honi. 

Ychydig"  o'i  flaen,  gwelai  wr  mawr  urddasol  ar  farch  gwyn,  gyda 
g^'isg  filwrol  am  dano.  Gwelodd  Sion  lawer  yn  moesymgr^anu 
iddo.  "  Dyma  y  brenin  yn  sicr,"  ebai  wrtho  ei  hun.  Tynnodd  ei 
g'ap  coch,  ac  aeth  ato,  a  g^naeth  fow  iddo. 

"  Hm  !  "  ebai'r  brenin,  "  beth  yw  dy  neges  yn  fy  ng^vlad  i  .^  " 

"  Rhyw  hen  wr  archodd  imi  ddod  i'r  wlad.  Dywedai  fod  ar  y 
brenin  eisiau  un  i  edrych  ar  ol  ei  anifeiliaid,"  ebe  Sion. 

"  O,  mi  adwaenwn  i  yr  hen  wr.  Y  mae  g'ennyf  waith  perygl  iawn 
i  ti.     Tyrd  gyda  mi." 


YSGOlfBAI     BYCHAIS     CYMRU     WMN. 


YSGOLDAI  bychain  Cyinru  wen, 
Mae  i  chwi  lu  cyfeillion, 
Yn  destyn  diolch  deiliaid  cu, 
Ac  hoffter  gwir  athrawon  ; 
Os  symledd  geir  o'ch  hamgylch  oll, 

Heb  wychder  ymddanghosiad, 
Eich  henw'n  bêr  sydd  gan  eich  plant, 
Ac  anwyl  mewn  edrychiad. 

Y  Llyfr  berchir  ynnoch  chwi 

Sy'n  son  am  gariad  lesu, 
Ac  yng  ngoleuni  r  Dwyfol  Air 

Mae  gras  yn  eich  prydferthu  ; 
Meddyliau  üuw  am  fyd  ar  goU, 

Dramwyant  rhwng  eich  muriau, 
A  Breniu  Nef  drwy  rin  y  gwaed 

Yn  achub  drud  eneidiau. 

Trehf^rbert. 


Ysgoldai  mwyn  I    Mae'r  nefoedd  bur 

A  llaw  yn  swyn  eich  hanes, 
Yng  nghyfrinachau'r  Duwdod  fry 

Mae  i  chwi  sylw  cynnes  ; 
'Run  fath  ag  "  ysgol  Bethel "  gynt, 

Cyrhaeddwch  hyd  y  neíoedd, 
A  nef-fendithion  drwoch  chwi 

Ddisgynnant  yn  dyrfaoedd. 

Parhewch  i  weithio  yn  eich  blaen, 

Gan  ddysgu  a  sancteiddio, 
Nes  delo'r  auial  megis  gardd 

Mewn  rhinwedd  yn  bíodeuo  ; 
Canghennau  îr  o  eglwys  Crist 

Y  byddoch  hyd  y  diwedd, 
Ac  yng  ugoleuni'r  Fani  a  ddaw, 

Eich  enw  gaiff  anrhydedd. 

HuoH  Edwards. 


CYMRU'R    PLANT.  151 


TBDI     A      TOTI. 

j^JACHGEN  bach  anwyl,  a  hawdd  iawn  ei  drin,  ydyw  Tedi. 
rj  Ond,  er  hynny,  daw  ambell  awel  o  ddireidi  heibio,  fydd  yn 
^  peri  iddo  fod  fél  arall. 

Mae  Tedi  aV  gath  wen  fawr  yn  ífrindiau,  ond  pan  fydd  hi  yn  ei 
grafu.  Ni  ddigAvydd  hynny  ond  pur  anaml,  ac,  fel  rheol,  mewn 
canlyniad  i  gamdriniaeth  oddiar  ei  law. 

Enw  y  gath  oedd  Toti ;  ac  yn  sicr,  yr  oedd  yn  gath  braf  yr  olwg 
arni.  Cawsai  ddigon  o  fvvyd,  a  chadwai  ei  hun  fel  yr  eira  o  lân. 
Ni  byddai  yn  aros  allan  yn  hwyr  y  nos,  fel  arfer  llawer  o  gathod. 
Na,  gorweddai  yn  dawel  a  hapus  wrth  y  tân,  gan  agor  a  chau  ei 
llygaid  yn  hamddenol,  ac  ysgwyd  ei  chynffon  wen  hir  yn  awr  ac  yn 
y  man. 

Weithiau,  mae'n  rhaid  cyfaddef,  byddai  yn  myned  i  le  rhyfedd 
iawn  i  gysgii,  sef  Vr  ffwrn,  Ue  byddai  mam  Tedi  yn  arfer  crasu  ei 
bara.  Wel,  oherwydd  ei  harferiad  o  fyned  ambell  i  brynhawn  iV 
ffwrn  i  orwedd  y  dig^yddodd  y  tro  rhyfedd  wyf  am  ei  adrodd. 

Un  noswaith,  daeth  Tedi  bach  adref  o'r  ysgol  ddyddiol  fel  arfer, 
ac  ar  ol  cael  ei  de,  gyrrodd  ei  fam  ef  i  g'au  drws  y  fîwrn,  ar  ol  iddi 
gymeryd  y  bara  allan  o  honi.  Ac  aeth  yntau  ar  unwaith  i  wneyd 
felly.  Ond  beth  feddyliech  chwi  wnaeth  o  ì  Fe  gauodd  y  gath 
wen,  druan,  i  mewn,  ac  yna  daeth  yn  ol  i'r  tŷ.  Nis  gwn  a  oedd  yn 
bwriadu  ei  g"ollwng"  yn  rhydd  cyn  myned  i'w  wely  y  noswaith  honno ; 
ond  beth  bynnag,  os  oedd,  anghofìodd  yn  lân  am  ei  fwriad. 

Dylem  ddweyd  fod  y  ffwrn  grasu  gryn  bellter  oddiwrth  y  tŷ,  ac 
ar  ol  unwaith  gau  y  drws  ar  ol  amser  te  ddiwrnod  crasu'r  bara,  ni 
chai  ei  ag'or,  weithiau,  am  ddeuddydd  neu  dri.  Ac  felly  y  dig^ydd- 
odd  y  tro  hwn.  Cafodd  Toti  ei  chloi  i  mewn  am  ddau  ddiwrnod 
cyfan.  Ond  yn  hynod  o  ffortunus,  bu  raid  i  dad  Tedi  bach  fyned  i'r 
ffwrndy  prynhawn  yr  ail  ddydd,  i  nol  ei  raw,  er  mwyn  palu  ychydig- 
yn  yr  ardd ;  a'r  peth  cyntaf  welodd,  ar  ol  ag*or  y  drws,  oedd  Toti, 
druan,  yn  neidio  allan  fel  mellten,  ac  yn  rhedeg  at  y  tŷ,  dan  fewian 
yn  dorcalonnus  iawn.  Yr  oedd  golwg  deneu  arni  erbyn  hyn,  ar  ol 
ei  charchariad  maith.  Pa  fodd  bynnag*,  ar  ol  cael  pryd  da  o  fwyd 
a  llaeth  gan  fam  Tedi,  dechreuodd  ddyfod  ati  ei  hun,  ac  yn  fuan  yr 
oedd  wedi  ang'hofio,  gellid  tybio,  ei  holl  anghysur  yn  y  ffwrndy. 

Pan  ddaeth  Tedi  adref  oV  ysg'ol  y  diwrnod  y  cafodd  Toti  ei 
rhyddhau,  holodd  ei  fam  a'i  dad  ef  yn  bur  fanwl  ynghylch  sut  y 
clodd  y  g'ath  i  mewn  yn  y  ffwrn.  Atebodd  yntau  iddo  ang'hofìo 
ei  fod  wedi  gwneyd  hynny ;  a  chan  nad  yw  Tedi,  fel  y  mae  llawer  o 


152  CYMRU'R     PLANT. 

blant  bach,  yn  hoffi  dweyd  anwiredd,  g-allwn  dynnu'r  casg-liad  iddo 
feddwl  ei  rhyddhau  ymhen  ychydig-  o  funudau  ar  ol  ei  chau  i  mewn. 
Mae  Tedi  a  Toti  mor  gyfeillgar  ag"  erioed  erbyn  hyn,  a  chymerai 
ef  mo'r  byd  am  ei  chloi  i  mewn  yn  y  fîwrn  byth  mwy. 

R.    G.    NlCHOLSON. 


■•^-  ^^ 


F      GWYDDBl,      A'M      YSBRyD. 

ERS  llawer  blwyddyn  yn  ol,  yr  oedd  son  mawr  am  ysbryd  y 
Court,  plasdy  bychan  tlws  mewn  ardal  yng  Ng'ogledd  Cymru. 
Aeth  y  teulu  yn  ofnus,  ac  aethant  oddiyno  i  fyw,  am  nad  oedd 
heddwch  yn  y  lle.  Ac  nis  gallai  y  perchennog  ei  osod  i  neb  am 
bris  yn  y  byd. 

Ymhen  amser,  daeth  Gwyddel  ì'r  gymdog'aeth,  yr  hwn  oedd  yn 
meddu  ar  gryn  wrolder  i  wynebu  unrhyw  beth,  a  dywedodd  wrth 
berchennog  y  plasdy  y  buasai  yn  ei  gymeryd ;  a  boddlonodd  yntau 
i'w  osod  yn  ddiardreth,  gan  fod  y  Gwyddel  yn  addaw  yn  wrol  ymlid 
y  bwgan  i  ífwrdd. 

Symudodd  yno  ar  unwaith  i  fyw,  ac  aeth  i  gysgu  i'r  ystafell  lle  y 
dywedid  fod  yr  ysbryd.  Yr  oedd  yn  noswaith  loergan  leuad  braf, 
ac  yr  oedd  yn  bosibl  gweled  popeth  oedd  yn  yr  ystafell.  Gosododd 
lawddryll  bychan  odditan  ei  obenydd;  a  thrwy  ei  lygaid  hanner- 
cauedig,  gwyliai  bopeth  oedd  yn  yr  ystafell.  A  chanfu,  er  ei  fawr 
ddychryn,  law  wen  yn  codi  oddeutu  traed  y  gweìy.  Gafaelodd  yn 
y  llawddryll,  a  chyfeiriodd  ef  at  y  llaw,  yr  hon  oedd  yn  ysgwyd. 
"  Will  you  spake  ì "  ebai.  Neb  yn  ateb.  "  Will  you  spake  ì "  ebai 
yr  ail  waith.  Dim  ateb.  "  Will  you  spake  ? "  ebai  y  trydydd  tro 
a'r  olaf,  a  gollyngodd  gynnwys  y  dryll.  Ac  er  ei  ofid,  yr  oedd 
wedi  saethu  ei  droed  ei  hun. 

Mae'n  debyg  mai  digwyddiadau  fel  hyn  yw  pob  ysbryd,  ond  eu 
bod  ddim  yn  cael  eu  saethu. 

Llanelidan,  L,  E.  Price. 


m      m 


M' 


TORIAD      Y      WAWR. 

OR  hardd  yn  agor  yw  emrynt  Aurora, 

Bwa  yr  orwelmewn  bri  a  eura, 

O'i  horiel  emog  yn  chwym  carlama 
O  gylch  y  byd,  gyda'r  hewyd  hoewa ; 
Y  noB  i'w  thud  alltudia, — dug  i'r  byd 
Heddyw  hefyd  o  wydd  Jehofah. 
Gfn  Brith.  L.  T.  E. 


CYMRU'R     PLANT. 


COFOOÍOPNAU     CTMBU. 

III,    COFGOLOFN    NICANDER. 

eOFGOLOFN  fechan  isel, — yn  dangos  nerth  a  ffydd, — yw  cot- 
golofn  Nicander.  Saif  ar  fryn  ym  Mon,  ym  mynwent 
Llanrhyddlad ;  ac  oddiwrthi  gwelwch  y  môr  byth-newidiol. 
Mab  i  lafurwr  oedd  Morris  Wüliams,— ei  fam  yn  forwyn  Robert 
ab  Gwilym  Ddu,  a'i  dad  yn  was  i  Dewi  Wyn.  Ond  os  oedd  tlodiyn 
eî  deulu,  yr  oedd  athrylith  hefyd ;  oherwydd  yr  oedd  ei  fam  yn 
chwaer  i  Pedr  Fardd.  Yn  y  Goetre,  bwthyn  yn  Llangybi,  y  ganwyd 
ef,  yn  1809.  Cafodd  ychydig  ysgol;  cyrchai  iddi  yn  y  bore,  gydag 
ychydìg"  fara  sych  at  ginio,  ac  ystên  wag  i  gardota  llaeth  mewn  rhyw 
fFermdy  ar  y  ffordd.  Ond  dygnodd  ymlaen,  a  daeth  yn  llenor  o  fri. 
Yr  oedd  Cymdeithas  Lenyddol  yn  ei  fro,  ac  agorodd  honno  ei 
feddwl.     Bu  Alun  hefyd,  a  leuan  Glan  Geirionnydd,  yn  gefn  iddo. 


154 


CYMRU'R     PLANT. 


Aeth  i  ysgol  Caer,  ac  oddiyno  i  Rydychen.  O  Rydychen  daeth  yn 
gurad  i  Drefifynnon,  aeth  oddiyno  i  Lanllechid,  oddiyno  i  Amlwch, 
ac  oddiyno  i  fod  yn  berson  Llanrhyddlad,  lle  y  bu  farw  lonawr  3, 
1874. 

Ym  maes  llenyddiaeth  Gymreig  y  daeth  yn  enwog",  a'i  enw  fel 
bardd  oedd  Nicander.  Yn  1839,  cáfodd  gader  y  Berfîro,  a  chader 
Aberdâr  yn  1862^. 

Clod  ei  fywyd  yw  ei  ymdrech  i  godi  ei  wlad  trwy  ei  hiaith  ei  hun. 
Cyhoeddodd  lawer  o  lyfrau,  rhoddodd  i'w  bobl  Salmau  Dafydd  o'r 
newydd,  a  gwell  arg-rafîìad  o'r  Beibl.  Golygodd  "Waith  Dafydd 
lonawr,"  troes  ddamhegion  ^sop  ar  gân, — llawer  dull  gymerodd  i 
helpu  rhai  oedd  yn  dod  ar  ei  ol.  Gwyddai  mor  galed  yw'r  ymdrech 
i  fynd  i  fyny,  a  gwyddai  mor  glir  a  hyfryd  yw  awyr  cylchau  uwch  y 
meddwl ;  ac  ni  fu'n  ol  i  wneyd  ei  oreu  i  godi  ei  genedl  i  ymhyfrydu 
yn  y  llenyddol  a'r  ysbrydol. 


H^N      Wl,AB     F¥     NGBNEDIGAMTa. 


HEN  wlad  fy  ngenedigaeth 
Sydd  anwyl  iawn  i  mi, 
Gwlad  meusydd  bras,  aberoedd  fyrdd, 

Coedwigoedd  gwyrdd  diri : 
Owlad  dolydd  aur  meillionnog, 

Mynyddoedd  cribog  heirdd, 
A  Uynnoedd  Uyfn,  ban  fryniau  glwys,— 
Paradwys  gain  y  beirdd. 

Hen  Grymru  dlos  lle*m  ganwyd, 

Anfarwol  yw  ei  bri ; 
A  sibrwd  wna  yr  awel  fyw 

Mai  hyfryd  ydyw  hi  ; 
Mae  natur  ar  ei  goreu 

Yn  gwenu  fyth  ar  hon, 
A'r  ada   mân  ar  fryn  a  bro 

Yn  pynoio  ynddi'nllon. 

Ilen  Gymru  gwlad  y  bryniau, 

Paradwys  ddedwydd  yw, 
Yn  hon  dymunaf  fod  o  hyd, 

Tra  yn  y  byd  yn  by w  ; 
Ei  ffrwythlon  heirdd  ddyffrjTinoedd 

Daii  flodau  mwyn  yr  haf , 
Sydd  arhm  cain  o'r  nefoedd  Iwys, — 

Paradwys  euraidd  naf . 


Cartrefle  urddasolion 

A  dysgedigion  yw, 
Gwlad  beirdd,  llenorion  uchel  fn, 

A  chewri  mynydd  Duw  ; 
Hen  wlad  rhyfelwyr  gwrol, 

Gydruthreut  tua'r  gad, 
Gwlad  amddiffynwyr  gwladgar  cu, 

Yw  CjTnru  ddewr,  fy  ngwlad. 

Hen  wlad  canlynwyr  lesu 

Yw  Cymru  fwyn  i  gyd, 
Esiampl  wir  odidog  y  w 

I  wledydd  annuw'r  byd ; 
Cartrefle'r  gân  a*r  delyn 

Yw  Cymru  enwog  fad, 
Pa  le  ceir  Uecyn  is  y  nen 

Mal  Cymru  wen,  fy  ngwlad  ? 

Yn  codi'n  uwch  bob  blwyddyn 

Mae  moesau  Cymru  wen, 
Hoff  Wlad  y  Gan  a  ddeil  o  hyd 

Ar  wledydd  byd  yn  ben  ; 
Os  cefnaf  fyth  ar  Gymru 

A'i  bryniau  aur  diri, 
Fy  nghalon  brudd,  mewn  estron  fro, 

Fj^i  drigo  ynddi  hi. 

ISYLOG. 


CYMRU'R     PLANT.  155. 


AII,     PORDAITH     CAPTBN     COOK. 

V.    CHWILIO    MOROEDD    Y    DE. 

WRTH  adael  y  bau  djmiunol,  cyfeiriodd  Capten  Cook  ei  daith 
tua  Queen  Charlotte's  Sound,  lle'r  oedd  yn  disgwyl 
cyfarfod  yr  Adventure.  Yr  oedd  hyn  ar  yr  iieg-  o  Mai. 
Ar  y  I7eg,  gostegodd  y  gwynt ;  ond,  yn  sydyn,  duodd  yr  awyr  gan 
gymylau  tewion,  ac  yn  ol  pob  arwyddion,  yr  oedd  ystorm  wrth  y 
drws.  Yn  union,  gAvelwyd  chwech  o  ddwfr  bistylloedd  yn  ymdaflu  o'r 
môr  i  uchder  aruthrol,  yr  oedd  pedwar  ohonynt  rhwng  y  llong"  a'r  lan. 
Ond  er  i  un  ohonynt  ymsaethu  mor  agos  i'r  llong  a  chant  a  hanner  o 
lathenni,  ni  wnaeth  ond  dychrynnu  ychydig  ar  y  morwyr.  Yr  oedd 
y  capten  wedi  meddwl  unwaith  am  saethu  ato,  ac  yr  oedd  popeth 
yn  barod  at  hynny,  ond  rywfodd  parodd  yr  olygfa  ryfedd  iddo- 
ang'hofio  nes  ei  myned  yn  rhy  ddiweddar.  Yr  oedd  wedi  cael  ar 
ddeall  y  buasai  ergyd  gwn  yn  atal  môr-bistyll  ar  unwaith,  ac  yr  oedd 
yn  flin  ganddo  g'olli  y  fantais  i  wneyd  y  prawf. 

Ar  yr  2ofed,  daeth  y  Resolution  i  olwg  Queen  Charlotte's  Sound,. 
ac  yno  gAvelent  yr  Adventure;  a  theimlodd  morwyr  y  ddwy  long 
lawenydd  anghyffredin  ar  eu  cyfarfyddiad,  ar  ol  absenoldeb  o  bedair 
wythnos  ar  ddeg  oddiwrth  eu  gilydd.  Er  i'r  llongau  g*olli  eu  gilydd 
dros  gymaint  o  amser,  fe  fu  hynny  o  fantais  i  Capten  Furneaux ; 
oblegid  cafodd  gyfle  i  g'asg'lu  pob  ffaith  gwerth  ei  chofnodi  at  wneyd 
cyfanwaith  hanesyddol  o  foroedd,  ynysoedd,  a  thrig-olion  y  rhan- 
barth  deheuol  o'n  byd.  Cafodd  Furneaux  fantais  i  arolygu  Van 
Diemen's  Land.  Cafodd  brofion  nad  oedd  yn  cael  ei  wahanu  gan 
gulfor  oddiwrth  New  Holland,  fel  y  tybid.  Hefÿd,  daeth  o  hyd  i 
ffaith  ychwanegol,  sef  bod  brodorion  New  Zealand  yn  fwytawyr 
cnawd  dynion.  Y  bore  wedi  i  Capten  Cook  gyrraedd  Queen 
Charlottee's  Sound,  aeth  allan  ei  hun  ar  doriad  y  wawr  i  chwilio  am 
scuruy  grass  a  celery,  a  llysiau  ereill;  a  bu  yn  llwyddiannus  i 
ddychwelyd  gyda  llond  cwch  ohonynt  mewn  byrr  amser.  Gorchym- 
ynnodd  fod  digonedd  oV  llysiau  hynny  i  gael  eu  berwi  gyda 
gwenith  mewn  cawl  ar  gyfer  boreubryd,  i  hoU  bobl  y  ddwy  long, 
a  hynny  dros  yr  amser  y  buasent  yn  aros  yn  y  porthladd  hwnnw.  A 
phrofodd  y  fath  ymborth,  nid  yn  unig  yn  feithrinol,  ond  hefyd  yn 
iachusol  anghyffredin.  Teimlodd  Capten  Cook  awydd  i  dalu 
ymweliad  â  Van  Diemen's  Land,  i  fynnu  sicrwydd  a  oedd  Van 
Diemen  yn  ffurfio  cyfandir  gyda  New  Holland,  ai  nad  oedd ;  ond 
oblegid  bod  hynny  wedi  ei  egluro  yn  weddol  gan  Capten  Furneaux, 
daeth    i'r   penderfyniad   i   barhau   ei   ymchwiliadau    i   gyfeiriad   y 


iS6  CYMRU'R    PLANT. 

gorllewin.  Gorchymynnodd  i'r  llongau  gael  eu  g-osod  yn  barod  i 
hwylio  allan  ar  fyrr  rybudd.  Ar  yr  20fed,  efe  a  anfonodd  i  dir  yr 
unig-  ddafad  a  hwrdd  oedd  yn  weddill  oV  nifer  a  bwrcasodíi  yn  Cape 
of  Good  Hope,  ar  gyfer  iddynt  epilo  yn  New  Zealand.  Ymwelodd 
ag  amryw  o  erddi  a  blanwyd  yn  ol  gorchymyn  Capten  Furneaux,  y 
rhai  oedd  mewn  C)rflwr  ysblennydd,  ac  yn  dangos,  gyda  gofal,  y 
buasent  o  fudd  mawr  iV  ynyswyr.  Y  dydd  canlynol,  gosododd 
nifer  o  ddynion  ar  waith  i  wneyd  gardd  ar  y  Long  Island,  yn  )a*  hon 
yr  hauwyd  amryw  fathau  o  hadau  a  osodir  yn  gyffredin  yng 
ngerddi  ein  gwlad  ni,  ag  y  tybiai  oedd  yn  fwyaf  angenrheidiol  i'r 
brodorion  yn  y  parth  hwn  oV  byd.  Barnai  y  buasai  y  trigolion,  ar 
ol  cael  prawf  ar  y  llysiau  gynhyrchai  y  gerddi,  yn  gweled  eu  bod  yn 
rhagori  llawer  ar  y  rhai  ddefnyddid  ganddynt  hwy  yn  gyffredin. 
Ar  yr  22ain,  derbyniodd  newydd  blin  fod  y  ddafad  aV  hwrdd,  y  rhai 
y  cymerodd  drafferth  a  gofal  mawr  i'w  cludo  yr  holl  ffordd  yno  oV 
Cape  of  Good  Hope,  wedi  marw.  Bernid  iddynt  fwyta  rhyw 
lysieuyn  gwenwynig.  Yn  hyn  siomwyd  gobaith  rhagorol  Capten 
Cook  o  gyfienwi  New  Zealand  âg  anifeiliaid  gwerthfawrocaf  ein  byd. 

Yr  oedd  y  derbyniad  croesawus  a  gafodd  ein  mordeithwyr 
rhagorol,  ar  eu  hail  ymweliad  â  Queen  Charlotte's  Sound,  yn  profì 
yn  amlwg  barhad  cyfeillgarwch  y  brodorion  at  ein  dynion.  Gosod- 
odd  dau  neu  dri  o  deuluoedd  eu  preswylfa  gerllaw  y  llongau,  gan 
ymroddi  i  bysgota  er  diwallu  y  Prydeinwyr  â  ffrwyth  eu  llafur.  Bu 
hynny  yn  fantais  arbennig  i'n  dynion,  am  nad  oeddent  agos  mor 
fedrus  yn  y  gorchwyl  hwnnw.  Yr  oedd  cynlluniau  yr  ynyswyr  at 
ddal  pysgod  yn  rhagori  yn  anghyffredin  at  rai  y  Prydeiniaid.  Y 
mae  gan  anwariaid  pob  gwlad  adnabyddus  ryw  ddyfeisiau  cywrain 
a  pherffeithiedig,  ag  y  mae  y  cenhedloedd  mwyaf  gwaraidd  yn  eu 
gwerthfawrogi  a'u  pwrcasu, 

Ar  yr  ail  o  Mehefìn,  1773,  pan  oeddynt  agos  a  bod  yn  barod  i 
godi  hwyliau,  anfonodd  Capten  Cook  ddau  Iwdn  gafr  i  dir  ar  ochr 
ddeheuol  y  Sound ;  ac  anfonodd  Capten  Furneaux  ychydig  o  foch  i 
Cannibal  Cove.  Yr  oedd  y  boneddwyr  mewn  gobaith  cryf  y  buasai 
iV  anifeiliaid  hynny  ymluosogi  dros  yr  holl  ynys  mewn  amser  byrr, 
os  na  chawsent  eu  difetha  gan  y  brodorion,  cyn  iddynt  gyrraedd  eu 
cyflwr  gwyllt ;  felly  yr  oedd  ein  boneddwyr  yn  gobeithio  na  ddeuai 
y  brodorion  i  wybod  am  yr  anifeiliaid  tramoraidd  hyd  nes  eu  dyfod 
yn  lluosog, 

Bu  yn  achos  o  syndod  i  Capten  Cook,  aV  rhai  oedd  gydag  ef  ar 
eu  ymweliad  cyntaf  â  Queen  Charlotte's  Sound,  nad  oedd  yno  ond 
nifer  fechan,  mewn  cymhariaeth,  oV  brodorion  welwyd  yno  adeg  y 
fordaith  gyntaf.  Y  tebyg  yw  eu  bod  naill  ai  wedi  ymadael  ohonynt 
eu  hunain,  neu  wedi  eu  gyrru  oddiyno  gan  eu  cryfach. 

Dinas,  Rhondda,  William  James. 


CYMRU'R     PLANT. 


ANWVIVD     BACB     MAIR. 

1  wyddwn  am  yr  enw  Gwyddelig  pryd- 
ferth  hwn  pan  yn  ysgrifennu  fy  Ilith  ar 
Robin  Goch,  nes  i  mi  ei  weled  heddyw 
yn  un  o  ysgrifau  yr  hen  lenor  hysbys, 
y  Parch.  Eug:ene  O'Growney.  Hoffus 
enw  y  Gwyddelod  ar  y  gwron  henffel 
hynod  yw,  "Anwylyd  bach  Mair,"  ac 
nid  oes  hawl  gfan  neb  i'w  frifo  na'i 
ladd  o  fewn  terfynau'r  Ynys  Werdd. 
Yn  wir,  fe  gaiff  bob  Ilonyddwch  a 
chroesaw  gan  bawb  o  bob  gradd. 
Seilir  y  parch  mawr  a  delir  i  Robin 
yno  ar  y  traddodiad  hwn,  sy'n  berffaith 
hysbys  i'r  tlotaf  a'r  mwyaf  anwybodus, 
o  waelod  Cork.  i  ben  tir  Doneg'al. 

Pan  oedd  y  Teulu  Santaidd  yn  ffoi 
i'r  Aifft,  ystalwm,  yr  oedd  Mair  yn 
cario  y  baban  lesu,  ac  yn  marchog- 
aeth  ar  asyn,  yr  hwn  a  gafodd  y 
rhagorfraint  byth  wedyn  o  gael  Ilun 
y  groes  ar  ei  gefn.  Yng  ng'hwrs 
eu  hymdaith  flinderus,  yr  oeddynt 
yn  pasio  mintai  o  weithwyr  yn 
hau  gfwenith,  a  dywedodd  Joseph 
wrthynt,  —  "Os  digfwydd  dieithriaid 
basio  ar  hyd  y  ffordd  hon,  a  holi  a 
aeth  rhai  tebyg"  i  ni  heibio,  cofiwch 
ddweyd  mewn  atebiad,  — '  Do,  pan 
oedd  yr  yd  yn  cael  ei  hau.' " 

Trannoeth,  dyma  ysbiwyr  Herod  ar 
y  lle,  yn  chwilio  am  danynt,  ac  yn  holi 
y  gfweithwyr  yn  fanwl.  "  Ond," 
meddai  eu  pennaeth,  "ni  phasiodd  rhai  tebyg  ar  hyd  y  ffordd  yma, 
er  pan  oedd  yr  yd  yn  cael  ei  hau."  Ac  yr  oeddynt  wrthi  yn  brysur 
yn  torri  y  gwenith,  yr  hwn  oedd  wedi  tyfu  ac  addfedu  yn  ystod  y 
nos.  Er  mwyn  bod  yn  onest  a  geirwir,  meddai'r  pennaeth  wrthynt 
ymhellach, — "Do  siwr,  ddoe,  ie,  ddoe  dd'waethaf."  Ond  methai  y 
milwyr  yn  lân  a  chysoni  y  fath  atebion  amwys. 
Ar  gangen  fechan  gerllaw  iddynt  jt  oedd  eurbinc  unig  yn  canu 


158 


CYMRU'R     PLANT. 


ei  goreu  glas,  a  thybiai  y  milwyr  eu  bod  yn  clywed  yn  ei  thôn  y 
mynegiad,  —  "Wedi  mynd,  wedi  myndl"  Yna  ffwrdd  a  hwy 
ymlaen  heb  ymdroi  ychwaneg. 

Prysurai  Joseph  ar  ei  siwrnai  faith,  rhwng  pryder  a  sirioldeb ;  a 
chan  rym  y  lludded  a'r  llafur,  fe  ddechreuodd  ei  draed  briwedig" 
waedu  yn  erwin,  nes  oedd  yr  ysmotiau  g^^aed  yn  amlwg  ar  hyd  y 
fFordd.  Ond  daeth  Robin  Goch  i  wneyd  cymwynas  drugarog"  âg- 
ef,  trwy  ddilyn  y  Teulu  Sanctaidd  y  g-weddill  o'r  daith,  ac  ar  lawn 
egni  yn  g-orchuddio  olion  traed  Joseph  yn  ofalus  gyda  g-laswellt, 
dail,  a  rhywbeth  cyfaddas.  Wrth  wneyd  y  gymwynas,  fe  ystaenwyd 
ei  fron  yn  goch  âV  g^aed  cynnes  a  redai  o  friwiau  y  ffoadur  gwrol, 
blinedig.  Arhosodd  y  gwaed  yn  arwydd  o  anrhydedd  ar  fron 
Robin  a'i  hil,  oV  adeg  honno  hyd  yn  awr.  A  dyna  "Anwylyd 
bach  Mair  "  ein  cymrodwyr  Celtaidd  doniol. 

Caiff  barch  didwyll  ganddynt  am  gyflawni  y  fath  garedigrwydd. 
Ond,  druan  oV  binc,  ni  chaiff  fwynhau  hedd  na  rhyddid  o  fewn  yr 
Ynys,  ac  oherwydd  ei  bradwriaeth  tybiedig,  fe  gaiflf  ei  herlid  a'i 
llofruddio  gan  holl  dylwyth  Padrig  Sant. 

Carneddog. 


^•> 


YMSON     YR     AMDDIFAD. 


*'  \J  NOS  sy'n  oer  a  garw, — 

X     Mae'r  storm  a'r  mellt  yn  rhydd ; 
Fy  mam  sydd  wedi  marw, 
A'm  drych  sy'n  wael  a  gwelw, 
A'm  tad  yn  feddwyn  aydd. 

''  Ni  welais  ef  ers  wythnos, 
Pwy  gaf  i  wrando'm  cri  ? 

Rwy'n  rhynnu  yn  ddiachos 

Yn  rhew  ac  eira'r  ddunos, 
Amddifad  bach  wyf  ô. 

"  Caiff  ereill  eu  digoni 

A  dysg  a  gwisgoedd  clyd, 
Athrawon  i'w  hyÍPorddi, 
Anwyliaid  mwyn  i'w  noddi, 
Ynghanol  stormydd  byd. 

' '  Ond  ô  sy'n  ddrych  of eredd, 
.\  'm  dagrau  heddyw'n  lli, 
Sy'n  eiriol  am  ymgeledd 
Gan  dad  sy'n  boddi  rhinwedd, 

Amddifad  bach  wyf  fi. 
Pen  y  Pare^  Aberteiji. 


'*  Rwy'n  cofio  geiriau  olaf 
îŷ  anwyl  dyner  fam, 
Gweddiau  'r  hon  a  garaf , 
A'i  heirchion  oll  a  barchaf , 
Er  gwaetha'r  byd  a'i  gam. 

"  Af  at  ei  beddrod  eto, 

A'm  dagrau  i  ddweyd  fy  nghri, 
Caf  nefoedd  y  fan  honno, — 
Gwn  bydd  ei  hysbryd  yno, 
Amddifad  bach  wyf  fi." 

Yng  ngoleu'r  fellten  danllyd 

Sy'n  llosgi  cyrrau'r  nef, 
Cusanodd  Iwch  ei  gweryd, 
Gafaelodd  yn  ei  hysbryd, 
A  mwy  ni  welwyd  ef . 

Daeth  angel  i'w  gyfarfòd, 

Arweiniodd  ef  drwy'r  glyn, 
Diangodd  rhag  ei  drallod, 
Ca'dd  fywyd  yn  lle  nychdod, 
A  choron  Seion  fryn. 

D.  Bassbtt. 


CYMRU'R     PLANT. 


ärwyddion. 

.      BETH      ¥W      ARWYDDION. 

n  crwydro  tipyn  hyd  yr  hen  fyd  yma,  y 
h\wbeth  beunydd  i  synnu  ac  i  ddyddori. 
Pe  casgiech  yr  arwyddion  welsoch 
(signs)  ar  westai,  caech  dudalen ; 
pe'r  ysgrifennech  faint  o  wir  ddy- 
wedent  am  y  tu  fewn,  caech  gyfrol 
ddyddorol,  Llewod  sydd  amlaf 
wrth  y  drws ;  y  mae  eirth  hefyd,  ac 
eryrod,  a  chreaduriaid  ysglyfaethus 
ereill. 

O  ble  daeth  yr  arwyddion  hyn  í 
Hen  bais  arfau  rhyw  uchelwr  yw 
pob  un  ohonynt.  Tybid  unwaith, 
fod  pob  tylwyth  yn  disgyn  o  ryw 
anifail.  Dyna  pam  y  geilw  pobl  Harlech  eu  hunain  yn  "frain,"  a 
phobl  Mon  eu  hunain  yn  "  foch."  Dyna  pam  y  gelwir  pobl 
Mawddwy  yn  "  wibed."  Dyna  pam  y  geilw  Syr  W.  W.  Wynn  ei 
hun  yn  "  eryr  eryrod  Eryri ;  "  ond  yn  lle  ei  bais  arfau  ef  ar  arwydd 
yr  Eagles  yn  Llanuwchllyn,  ceir  yn  awr  lun  eryr  yn  ymosod  ar  oen. 
Y  mae  llawer  o  feddwl  yn  y  newid. 


mewn  hen  adeg  bag; 


II.    ARWYDDION     CYM8AEG. 


Ychydig',  os  dim,  arwyddion  tafarndai  sydd  yn  Gymraeg. 
Rhoddodd  Ab  Ithel  un  yn  Llan  ym  Mawddwy  unwaith, — "Tafarn 
yr  Haul.  Trwyddedwyd  Rhisiart  Rhys  i  werthu  cwrw  a  phorter." 
Saesneg  sydd  ar  holl  dafarnau  Cymru,  a  Chymraeg  ar  ei  chapelau. 


III.    AWEN    ARWYDDION. 


Nid  yw  awen  Cymru  wedi  goreuro  arwyddbyst;  er  fod  arlunwyr, 
a  Richard  Wilson  yn  eu  mysg,  wedi  paentio  arwyddion.  Mewn 
tref  yn  Lloegr  y  mae  dau  liwiedydd  {dyers)  ar  gýfer  eu  gîlydd, 
"J.R.,  who  dyes  to  live"  sydd  uwch  siop  y  naili;  "W.J.,  who  lives 


i6o 


CYMRU'R    PLANT. 


to  dye  "  yw  arwydd  selocach  y  llall.  Gwelais,  uwchben  siop  crydd 
g"er  Malvern,  arwydd  nad  oes  grydd  yng  Nghymru  nas  gallasai 
wneyd  ei  well, — 


"  Here  lives  a  man  who  don*t  refuse 
To  meud  all  kinds  of  boots  and  shoes." 


CARTRJËF. 


YN  y  bwthyn  bach  gwyngalchog, 
Dyna'r  man  rwy'n  hoffi  bod, 
Ar  yr  aelwyd  gyimes  honno 

1  'eudais  "  mam  "  tro  cynta  *rioed ; 
'Rwyf  jú.  coôo  fel  y  byddwn, 

Er  nad  o'wn  ond  byrr  fy  ngham, 
'N  rhedeg  yma,  rhedeg  acw, 
Ac  yn  chwareu  mic  á  mam. 


Pan  bo  stormydd  gwallgo  gaua 

'N  curo  ar  y  bwthyn  clyd, 
O,  'rwy'n  cofio'n  dda  mor  ddedwj'dd 

Byddwn  i  yn  siglo'r  cryd  ; 
Nhad  yn  canu,  mam  yn  gwnio 

Ar  y  gadair  ger  y  tan, 
A  phan  fyddai  pawb  yn  ddistaw, 

Fe  roi'r  tecell  inni  gân. 


CarmeL 


Aeth  y  dyddiau  hapus  hynny 

Heibio  imi  megis  gwynt, 
Ac  nid  yw  fy  nghar&ef  heddyw 

Agos  tebyg  fel  'roedd  gynt  ; 
Ond  mae  cysur  uwch  poo  trallod, — 

'Rwyf  yn  teithio  gyda'r  llu 
Ag  sy'n  disgwyl  i)od  ryw  ddiwmod 

Yn  y  Cartref  dedwydd  fry. 


E. 


mm¥ 


BIN     GOREU     RHOWN     PR     IBSU. 


EIN  goreu  rhown  i'r  lesu, 
Blant  Cymru  'n  ddiwahan  ; 
Y  cyfan  mae  E  'n  haeddu, 

Ein  calon,  serch,  a'n  cân  ; 
Yn  nhymor  gwyn  ieuenctyd, 

Fel  per  rosynnau  ir, 
Gwasgarwn  arogl  hyfryd, 
Ein  hebyrth  dros  y  tir 


Ein  goreu  rhown  i'r  lesu, 

Pob  enaid  fo  ar  dân  ; 
Ein  mo]iant  fo'n  dyrchafu 

Yn  glod  i'w  enw  glân  ; 
Na  thawed  ie'nctyd  Cyniru, 

Bhag  ofn  i'r  creigìau  mud 
Gael  tafod  i  f oliannu 

Gwaredwr  hael  y  byd. 


Cydgan. 


Fachtren. 


Ein  goreu  rhown  i  gyd, 
I'r  goreu  yn  y  byd, 
Ein  mawl  fo'n  codi  iddo 
Wrth  gofio'i  aberth  drud. 


OwBN  Pebis. 


Cyfeiriad  y  golygydd  yw,— Owiín  M.  Edwa.rd8.  8,  Clarcndon  Villas,  Oxford. 


ARORAFFWTD   A  CHYHOICDDWYD  QKV   HUOHB8   ÁND  SON,   66,   HOPR  BTREBT,   OWRRGSAM. 


AT    Y     PLANT. 


2.  T  mae  anu-jwiaeth  mawr  m 
yr  heiygen ;  rhtú  yn  Uyfn,  meg 
y  dderwen 


wj'f  yn  tybio  y  fiowoh  eHgidiflu  aur  a  chap  cneh  a 
f.yad  drẅy  ftwydr  bywyd.  <Jnd  raedrwch  gael 
i  na  i  chwi  fod  yn  fwy  o  Hrwr,  sef  diwydrwydd, 
gouestrwydd,  a  charedierwydd.  Cewch 
haiies  ynidrech  ryfeddaẁ  nag  ymdrech 
cawr  ;  a  rhaid  i  chwi  fynd  trwyddi,  Cewch 
haueBgwiBg,  hefyd,a'ch  gwna  n  goncwerwr. 
Darllennwcíi  lythyr  Panl  at  yr  Ephesiaid, 
vi.  11—18. 

1.  CATKiiia  yw  yr  enw  Saesueg  ar  flodau 
rhai  coed.  "Cywion  gwyddau"  yw  yr 
enw  Címraeg  mewn  rhai  Ueoedd.  Yr  wyf 
yn  credu  fod  blodau  raelynion  yr  helyeen, 
beth  bynnag,  yu  debycadi  L  gyw  gwydd, — 

nbychan  melyn  tlws,  -uag  i  gath  fach. 
lae  "cywíon   gwyddau"   ar  y  f^uid- 
wydden,   y   fedweu,    a'r   dderwen    heíjd. 
m  rhisgl  preimau, — rhaí  ag  ara:yw  gotiau,  megie 
y  ffynidwydden ;  rhai'n  arw  ac  agenog,  megÌB 


weunydd  a  rhosdiroedd. 


'"íd' 


fynyddoedd,  y  ceir  cornchwiglod. 
gweirgloddiau  a'r  porfeydd, — nis  gellir  eu  galw  yn 
'  -    —    sloddyffryn  Tafwys. 

W.  M.  Yr  wyf  yn  ceiHio  cyfuno  yr  ystori  â  gwybodaeth.  (,'eiair  aymbylu 
dychymyg  plentyn  trwy  y  naül,  ac  agor  üwybrau  newydd  mewn  gwybodaeth  iddo 
trwy  y  liail.  Cofiaf  ara  jr  awgrym  i  roddi  haues  prif  fetrdd  Cymru.  Yr  wyf  yn 
amcauu  at  roddi  ambeü  erthygl  ay'a  gofyu  tipyu  o  ymdrech  meddwl  i'w  deídl. 
I  biant,  yn  baunat,  y  cyhoediSr  y  cyhoeddiad :  felly  dylai  pob  tudalen  fod  mor 
glir  ag  y  medr  laith  ei  wneyd.  Ond  ni  fynnwn  er  dim  râ  wneyd  yn  blentyniiidd. 
Nid  magu  diogi  meddwl  yw  fy  amcan,  ond  eymbylu  i  yradrech  raeddwl. 

SoFFi.  1.  Y  mae'n  £irw  gennyf  fod  y  gweinidog  yn  pregethu  mor  hir,  fel  na 
wyddech  o'r  blaen  "gymaint  o  rannauo'r  corffiaydd  fedrflmoagwynio."  2.  Bydd 
jn  llawer  haws  i  chwi  Iwyddo  yn  eich  arholiad  09  peidîwcli  "ffago  "  ar  y  Sul.  Y 
mae  ynni  meddwl  mor  bŵysig  mewn  arholiad  a  chnf  llawn.  Cdlwcb  yr  yniii  os 
gweithiwch  ar  y  Sul ;  gorifwys  y  Sabbath  yw  trysor  pennaf  y  gwir  efrydydd. 

M*RCH  fAB  Mrirchion.  1.  Byddaf  yn  darllen  "  Awdl  y  Flwyddyu"  Eben 
Pardd,  nid  yn  nnig  bob  haf,  ond  bob  hydref  a  gaeaf  a  gwanwyn  hefyd.  Y  mae 
yu  y  gyfrol  newydd  o  waith  Eben  Fardd  yng  Nghyfrea  y  FU ;  cewch  hi  am  1/6 
oddiwrth  B.  E.  Jones  a'i  Frodyr,  Conwy.     2.  Pope  yw  awdwr  y  llinBU,— 

"  The  tur  that  wannH  a  monarch  warmed  a  bear." 


(3'*iRU'R    JPlant. 


MEHEFIN,    1906.  Rhif  174. 


MWYNDBR      MEHEFIN. 

■YBIA  llawer  mai  rhywbelh  Ì  ddarfod, 
rhywbelh  diflanedig  iawn,  ywmwynder 
yr  haf.  Y  mae  mwynder  Mehefin,  ym 
meddwl  llawer,  yn  diflannu  i  ddarfod,  fel  y 
gloyn  byw  yn  ehedfan  ymaith  o  law  plentyn 
siomedig.  Gedy'r  cywion  y  nyth,  byth  i 
ddod  yn  ol,  byth  i  gymuno  mwy. 

Ond  nid  yw  mwynder  haf  yn  darfod.     Y 
mae  yn  llawer  mwy  parhaol  na  gerwindeb  y 
^  Addfeda'r  eirìn  a'r  afalau,  a  had  pob  ff"rwythau.     Try  tlysni 

blodau'r  gwanwyn  yn  wrid  blodau'r  haf.  "  Ac  yna  derfydd  ?  "  O 
na,  ni  chollir  dim.  Llenwir  y  ddaear  â  hadau  bywyd.  Cwsg  y 
bywyd  yn  y  gaeaf.  Ond  daw  gwenau'r  haul  eto,  Ì'w  ddeffro.  Á 
bydd  y  bywyd  newydd,  pan  ddeffry,  yn  llawer  Ilawnach  ac  yn  llawer 
gTAfell  nag  o'r  blaen.  Daw'r  wennol  yn  ol,  wedi  crwydro  dros 
foroedd  pell,  i'r  hen  nyth.  A  daw  llawenydd  Ì'r  galon,  wrth  i  gân 
rhyw  aderyn,  neu  dlysni  rhyw  flodeuyn,  ddwyn  adgof  am  ddyddiau 
mwyn  mebyd  yn  ol. 

Hafydyw  rhan  fwyaf  bywyd  pawb;  eithriad  yw'r  gaeaf.     "Gwr 


104 


CYMRU'R    PLANT. 


g'ofìdus,  a  chynefin  a  dolur,"  oedd  yr  Hwn  sy'n  gynllun  i  ni,  y  mae'n 
wir ;  eto,  gwenu  oedd  y  rheol  yn  ei  fy^ýyd  Ef,  a  wylo  oedd  yr 
eithnad.  Yr  oedd  plant  yn  hoff  o  hono ;  am  hynny,  rhaid  fod  llawer 
o  Fehefin  yn  ei  fywyd  sanctaidd. 

Blant  mwyn,  gobaith  yr  oes  a  ddêl,  ymhyfrydwch  yn  heulwen  a 
thlysni  Mehefin.  Bydded  i'w  fywyd  fyned  yn  gryfder  i'ch  cyrff,  a'i 
lawenydd  yn  burdeb  iach  i'ch  eneidiau.  Hoffwch  ei  oleuni,  ei 
fìodau,  ei  nen  glir,  a'i  ddaear  werdd. 


«^ 


DISGWFL     AM     F     l,I,ÂNW. 


AR  gwrel  draeth  j  tomiog  gôr, 
Hìraetha  llong  am  fynd  i'r  môr  ; 
Anghofia'r  storm  a'i  fflangell  gref, 
Ar  gefn  y  donn  y  mae  ei  nef  ; 

Mae'r  Uanw'n  dod  a'i  fwyn  ding  dong, 
Ac  awel  llwydd  yn  denu'r  llong. 

Ar  ddedwydd  draeth,  mewn  awel  iach, 
Breuddwydio'n  dlws  wna  plentyn  bach, 
Chwareua'n  llon,  heb  wyntoedd  croee, 
Mewn  tegan-gwch  gwel  ddyddiau'i  oes ; 
Mae'r  llanw'n  dod  a'i  fwyn  ding  dong, 
Ac  awel  llwydd  yn  denu'r  Uong. 

T  Baîa, 


Ar  brydferth  draeth  ei  fywyd  prid, 

Ymhoewa  llanc  nea  fiSachia'i  wnd ; 

Disgwyha'i  long  wahoddìad  tonn, 

I  farchog  môr  y  byd  yn  llon, 

M  ae'r  llanw'n  dod  a'i  fwyn  ding  dong, 
Ac  awel  Uwydd  yn  denu'r  llong. 

Ar  dawel  draeth  tangnefedd  Duw, 

Cychwyna'r  sant  i'r  nef  i  fyw  ; 

Chwedieua  am  hen  deulu'r  wlad, 

Y  delyn  aur,  a  thy  ei  Dad ; 
Mae'r  Uanw'n  dod  a'i  fwyíi  dmg  dong, 
Ac  awel  llwydd  yn  denu'r  llong. 

RlCHAHD    AB    HUOH. 


F    s:e^r:e^n    unig. 


AR  fin  yr  afon  Olaslyn, 
Eisteddwn  gyda'r  nos, 
I  edrych  a  myfyrio 

Ar  y  ff urf  af  en  dlos  ; 
A  gwelwn  yn  y  pellter, 

Cydrhwng  dau  fynydd  mawr, 
Oleuni  seren  fechan  glir, 
Yn  gwenu  ama'i  lawr. 

Ar  fin  yr  afon  Glaslyn 

Y  gwelais  uchel  nôd, 
Y  seren  honno  deithiodd 

I  Fethlem  isel  glod  ; 
Mor  llawn  cyflawnodd  honno 

Ei  gwaith  i'w  Chrewr  mawr  ; 
Ymdrechwn  ninnau  am  y  nod 

Tra  yma  ar  y  llawr. 

Tan  y  Rhiw^  BBddgelert. 


Mae  swn  hen  afon  Glaslyn 

Yn  felus  lawn  i  mi, 
A  mynych,  mynych,  byddai'n  gweld 

Y  seren  yn  y  Ui ; 

Os  chwydda'i  fEiydiau  weithiau, 

Dont  yn  eu  hol  i  drai, 
Ond  saif  y  seren  yn  ei  gwawl, 

Ac  nid  a  byth  yn  Uai. 

Daw  dydd  rhaid  gadael  glennydd 

Y  Laslyn  loew,  lân, 
A  sef yU  ger  yr  af on 

()  lid,  neu  destyn  cân  : 
A  chofia,  f'enaid  anwyl, 

Cyn  mynd  i'r  glyn  a  fydd, 
Fod  rhaid  gwynebu'r  bywyd  pur, 

A  chofio'r  fam  a  fydd. 

O.   D.   WiLLiAMs   (P«ryrt). 


CYMRU'R     PLANT. 


I.    LLAIS    O  R   EIRA. 

IWRNOD  oer,  caled,  yn  y  gaeaf 
ydoedd,  a'r  goteuni,— oedd  wedi  bod 
yn  hynod  brin  ar  ei  oreu, — ^yn  prysur 
>  gilio,  ac  yn  peri  i'r  dydd  byrr  roddi 
ei  le  i'r  nos  hir.  Oni  bai  am  oleuni 
oedd  yn  dyfod  o  un  ffenestr  i 
amaethdy  oedd  gerllaw,  a'r  m#g 
oedd  yn  dyfod  allan  drwy  rai  o  gyrn 
y  tŷ,  ni  buasai  neb  yn  gallu  dweyd 
fod  bywyd  yn  y  rhan  honno  o'r  wlad. 
Yr  oedd  holl  fywyd  llysieuol  y 
meusydd  o  gwmpas  wedi  ei  guddio 
â  mantell  o  eira  gwyn ;  a'r  coed, 
yn  fychain  a  mawr,  yn  taflu  allan 
eu  brigau  moel,  fel  pe  na  byddai 
ronyn  o  fywyd  ynddynt  o  gwbl. 
Yr  oedd  Ueisiau  per  yr  adar  wedì 
tewi ;  a  murmur  yr  afon  fechan  redai  heibio  y  tỳ,  fyddai  yn 
llawn  miwsig  yn  yr  haf,  pan  y  rhedai  ei  dyfroedd  ariannaidd  rhwng 
y  blodau  a'r  brwyn,  wedi  darfod,  a'i  dyfroedd  wedi  troi  yn  dalpìau 
o  rew. 

Torrwyd  ar  y  distawrwydd  gan  swn  clicied  drws  ffrynt  yr 
amaethdy  yn  cael  eì  agor,  ac  yna  ei  gau  drachefn ;  ac  yn  sefyll  ar 
garreg  y  drws,  gan  fotymu  ei  got,  gwelid  y  sawl  oedd  wedi  dyfod 
ailan  o'r  tỳ.  Gŵr  byrr  ydoedd,  wedi  ei  wisgo  mewn  dillad  o 
wlanen  cartref,  het  feddal  gron  ar  ei  ben,  a  chlocsiau  am  ei  draed. 
Mewn  un  llaw  cariai  ffon  onnen,  ac  yn  y  llaw  arall  yr  oedd  ganddo 
laníem  wedi  ei  goleu.  Am  ysbaid,  ni  chlywir  dim  ond  swn  ei  ffon 
ar  y  llwybr  creigiog  sy'n  arwain  tua'i  gartref.  Wedi  cerdded  am 
oddeutu  chwarter  milltir,  a'i  Iwybr,  erbyn  hyn,  yn  rhedeg-  rhwng 
gwrychoedd  ar  dde  ac  aswy,  ac  yntau  a'i  feddwl  weithiau  yn  y  Bryn 
Mawr, — yr  amaethdy  oedd  newydd  ei  adael,  a'r  lle  y  llafuriai  er 
enniil  digon  i'w  gynnal  ef  a'i  briod, — ac  weithiau  yn  y  cartret 
bychan,  glân,  cysurus,  oedd  yn  ei  ddisgwyl.  Ond  yn  sydyn, 
ataliwyd  ei  gamrau  a'i  feddwl  gan  swn  baban  yn  wylo.  Er  ei  fod 
yn  wr  cryf,  nid  oedd,  mwy  na  mwyafrif  yr  oes  honno,  yn  hollol  glir 
oddiwrth  ofergoeledd,  a  pharodd  y  swn  îddo  sefyH  yn  syth,  a  bu 


i66  CYMRU'R    PLANT. 

agos  iddo  a  throi  yn  ol  heb  ail  ystyried.  Tybiai  yn  sicr  nad  oedd 
yn  ddim  amgen  na  rhyw  arwydd.  Gan  fod  yr  hin  mor  oer,  aV  lle 
mor  ang-hysbell,  nid  oedd  yn  bosibl,  yn  ei  dyb  ef,  fod  yno  faban 
gwirioneddol  yn  agos  i'r  lle.  Ond  parhau  yr  oedd  y  swn,  ac  wrth 
wrando,  aeth  y  cri  gfwan  at  ei  galon  dyner,  ac  ymlaen  ag  ef,  er 
gwaethaf  ofergoeledd  aV  cwbl ;  ac  er  mawr  syndod  iddo,  ar  g-amfa 
ychydig"  g"amrau  o'i  flaen,  gwelai  faban  bychan  yn  g"orwedd  yng-hanol 
yr  eira.  Yr  oedd  bron  wedi  ei  g"uddio  â  hugan  fawr  wlanen,  fel  nad 
oedd  ond  prin  ddig"on  o  le  iddo  anadlu  wedi  ei  adael ;  a  phan 
welodd  Tomos  Prys  ei  ddag"rau,  oedd  fel  pe  yn  dadleu  ar  ei  ran, 
cododd  ef  heb  oedi  yn  ei  freichiau,  a  phrysurodd  tua  chartref.  Yr 
oedd  ei  feddwl  wedi  ei  gythryblu  yn  ormod  i  dalu  sylw  i  ddim  ond  y 
baban.  Ni  ddychmyg'odd  fod  dau  lyg"ad  yn  perlio  arno  rhwng 
brig-au  y  drain,  a  chalon  o  fewn  ychydig"  iddo  yn  curo  bron  yn 
ddig"on  uchel  iddo  ei  chlywed.  Ni  feddyliodd  chwaith  fod  neb  yn  ei 
ddilyn  o'r  ochr  arall  i'r  gAvrych.  Yr  hyn  oedd  uchaf  yn  ei  feddwl 
oedd,  beth  ddywedai  Beg^  ei  wraig ;  a  cheisiai  ddyfalu  pa  fodd  i'w 
hysbysu  o'r  anturiaeth  heb  ei  dychrynu.  Yr  oedd  Begw,  pan 
glywodd  swn  ei  glocs  yn  neshau  at  y  tŷ,  yn  eistedd  wrth  dân  o  fawn, 
ac  yn  gweu  yng  ngoleu  canwyll  frwyn,  ac  fel  arfer,  aeth  i'r  drws  i'w 
gyfarfod.  Yr  oedd  y  baban,  druan,  erbyn  hyn  yn  cysgu,  a  phan 
welodd  Begw  barsel,  fel  y  tybiai  hi,  gan  ei  phriod,  gofynnodd, — 

"  Be  ydi  hwn  sy  gen  ti,  Tomos  ?  " 

**Begw  bach,"  ebai  yntau,  "paid  a  dychryn,  mae  rhywbeth  mawr 
wedi  digwydd  heno." 

Ar  hyn,  rhoddodd  y  bychan  ar  y  bwrdd.  Yn  y  symudiad, 
deff"rodd  yr  un  bach,  a  dechreuodd  wylo.  Aeth  ei  gri  fel  saeth 
drwy  g-alon  Begw  Prys,  a  chan  blethu  ei  dwylaw,  gofynnodd  mewn 
sibrwd  dychrynedig, — 

"  Tomos,  beth  sy  wedi  digwydd  ì  " 

Dychrynnodd  Tomos  Prys  wrth  weled  ei  gwedd,  obleg-id  yr  oedd 
wedi  myned  gan  wynned  aV  eira  oedd  y  tu  allan,  a  rhoddodd  hi  i 
eistedd  wrth  y  tân,  ac  meddai, — 

"Da  chdi,  paid  a  chyfîroi,  gwrando  arna  i  yn  deyd  yr  hanes 
wrthat  ti."  À  rhoddodd  adroddiad  llawn  a  manwl  oV  modd  y 
daeth  o  hyd  ì'r  creadur  bach  oedd  yn  gorwedd  yn  llonydd  ar  y 
bwrdd.  Cyn  ei  fod  wedi  llawn  orffen,  yr  oedd  Begw  wedi  cymeryd 
y  baban  ar  ei  g"lin,  ac  yn  datod  yr  hug-an  a'r  gwlaneni  oddi  am 
dano.  Rhwng  y  plygion,  cafodd  botel  yn  llawn  o  lefrith,  ac  er 
rhag-or  o  syndod  iddynt,  cafodd  ar  ei  fraich  strip  o  bapur  wedi  ei 
gylymu  âg  edau  wlan  wen,  ac  ychydig-  eiriau  wedi  eu  hysgrifennu 
arno.  Tynnodd  y  papur  ymaith  mor  fuan  ag"  y  gallai,  a  chododd 
Tomos  i  chwilio  am  ei  spectol  ef  a  hithau,  ac  wedi  nid  ychydig*  o 


CYMRU^R     PLANT.  167 

drafferth,  darllenasant  y  g'eiriau  canlynol, — "  Byddwch  garedig  wrth 
y  dínìwed." 

"  le,  diniwed,"  ebai  Begw  Prys,  a'i  dagrau  yn  rhedeg-  dros  ei 
gruddiau.     Ac  wedi  ennyd  o  ddistawrwydd,  ychwanegodd, — 

"  Mae  deugain  mlynedd  wedi  mynd  heìbio  er  pan  oedd  y  mabi 
bach  i  fy  hun  ar  y  nglin  i  fel  hyn.  Ònd  mae  o  mor  fyw  yn  y  ngho  i 
a  tasa  fo  yma  ddoe." 

*'  le,"  ebai  Tomos  Prys,  gan  ysgwyd  ei  ben  yn  araf  a  phrudd, 
"  mae  hi  yn  fyw  iawn  yn  y  ngho  innau  hefyd." 

Ac  yn  y  tawelwch,  rhedai  cof  y  ddau,  fel  y  gwnelai  yn  aml,  at  yr 
unig"  blentyn  fu  ganddynt,  geneth  fechan,  a  gollasant  ymhen  ychydig" 
o  flynyddau  wedi  ei  genedigaeth.  Ond  nid  hir  y  bu  Beg^  Prys  cyn 
sychu  ei  dagrau,  ac  meddai, — 

"  Be  wnawn  ni,  Tomos,  hefo'r  enath  bach  yma  ì  Plentyn  pwy  ydi 
hi  ddyhat  ti  ?  'Rydw  i  yn  nabod  pawb  ffordd  hyn,  a  dwn  i  am  neb 
all  fod  pia  hi." 

"Dyna  sydd  yn  dywyll,"  ebai  Tomas,  "ac  mae  yn  rhaid  hefyd 
mai  newydd  ei  rhoi  yn  yr  eira  yr  oedd  hi,  achos  dallsai  hi  na'r  un 
babi  arall  fyw  allan  yn  hir  ar  noson  fel  heno.  A'r  tebyg  ydi  fod  ÿ 
sawl  rhoth  hi  yno  yn  g'wybod  am  dana  i,  y  bydda  i  yn  arfer  dwad 
heibio  y  gamfa  yna  yr  adeg  yma,  achos  anaml  y  bydd  neb  byth  yn 
pasio  ffordd  yna  ond  y  fi." 

Yna,  wedi  ychydig  o  synfyfyrio,  ychwanegodd, — 

" 'Does  dim  i  wneyd  heno.  Ond  yfory  mi  ofynnaf  i  mistar  fynd 
at  y  cwnstabl,  ac  mi  g"eiff  o  wneyd  fel  y  mynno  fo,  yn  te,  Begw  ì " 

"  Tomos,"  ebai  hithau,  "  wyddost  ti  be  ?  Mae  rhyw  awydd  cadw'r 
eneth  bach  ma  arna  i.  Edrach  ami,  da  chdi,  mor  ddiniwad  ac  mor 
ddiamddiffyn  ydi  hi.  Ella  mai  Rhagluniaeth  sydd  wedi  'i  anfon  hi  i  ni, 
ac  y  bydd  hi  eto  yn  help  ac  yn  gysur  i  ni  os  cawn  ni  fyw  i  fynd  yn  hen." 

"Wel,"  meddai  yntau,  "yr  'ôn  i  am  d'adael  di  gymyd  y  peth  yn 
g"ynta,  ond  yr  oedd  y  nghalon  inna  yn  llosgi  wrth  feddwl  iddi  fynd 
dros  y  drws.     Faint  ydi  hoed  hi  ddyliat  ti  ? " 

"  Rhyw  dair  wythnos,  allaswn  feddwl,"  ebai  hithau.  "  Ond  be 
g-awn  ni  'galw  hi,  dwad  ?  Dyma  ni  yn  penderfynu  chadw  hi.  Rhaid 
i  ni  g"ael  enw  arni  hi  rwan." 

"  Dwn  i  ddim,  y  chdi  ŵyr  ora,"  ebai  ei  phriod. 

"Wel,"  ebai  Begw  Prys,  "yn  yr  eira  y  cest  ti  hi,  be  ddyliat  ti 
tasan  ni  yn  i  galw  hi  yn  Eira  ? " 

"  Fr  dim,"  ebai  Tomos,  "  rydw  i  yn  cydnabod  fod  o  yn  enw 
ddigon  anghyffredin,  ond  mae  o  yn  enw  cymwys  iawn  dan  yr 
amgylchiadau,  yn  reit  siwr." 

Ac  felfy  penderfynwyd  cadw  yr  eneth  fach,  a'i  galw  wrth  yr  enw 
*'  Eira." 


CYMRU'R    PLANT. 


GOtD      F      GORS. 

DYMA  enw'r  blodeuyn 
fel  y  clywais  i  ef 
yti  blentyn.  Marsh 
itíarigold  yw  yr  enw 
Saesner.  Tyf  mewn 
gweirgloddiau  gwlybion. 
Y  mae'n  hawdd  ei  ad- 
nabod;  nis  gwn  amilodeu- 
yn  a  chymaint  o  ysplander 
melyn  ynddo.  Melyn  aur, 
melyn  asgeJl  angel  ydyw. 
A  rhyfedd  fod  bywyd  mor 
ardderchog  yn  tyfu  o'r 
weirg-lodd  laith.  Y  mae 
gweirglodd  lawn  ohonynl, 
yn  graddol  ddisgyn  i  lawr  at  aton  ddawnsiol  brysur,  o  iìaen  y  tŷ  lle 
treuliais  i  fy  mebyd.  Gwelais  lawer  gwlad,  ond  ni  welais  eto  ddim 
mor  ardderchog  a'r  weirglodd,  pan  y  bydd  y  gogoniant  melyn  yn 
wisg  Ìddi  ynghanol  Mai.  Pan  oeddwn  yn  yr  hen  fro  y  tro  diweddaf, 
ynghanol  Ebrill,  nid  oedd  ond  un  blodeuyn  wedi  agor,  a  hwnnw 
mewn  cors  dan  gysgod  ochr  ddreiniog. 

Hofî  gan  bladurwr  gae  o  ddail  gold  Mair;  chwery  ei  bladur 
drwy'r  dail  tywyll  wyrddion  yn  esmwyth,  megîs  o  honi  ei  hun. 
Tybid,  hefyd,  fod  gwartheg  yn  hoff  iawn  o'r  dail.  Ond  yr  wyf  yn 
ameu  hyn,  Mae  gennyf  brofiad  plentyn  mai  chwerwon  ydynt; 
a  chlywais  ddweyd  fod  peth  gwenwyn  gwan  ynddynt.  Ond,  er 
hynny,  hyfrydwch  i'r  llygad  yw  melyn  tanbaid  y  blodyn  cyifredin  ac 
ardderchog  hwn. 


BETH      A      GARAF. 


RWY'n    caru    Cymru, 
ntiadau, 
Ei  brpiiau  ban,  a'i  gwj-Ut  raiadrau, 
Ei  dolvdd  a'i  dyffiynnoedd  teg, 
A'i  gwiwdeg  heirdd  fynjddau. 
'Rwy'n  cani'r  gwir,  y  gUn  a'r  gwrol, 

Y  pur,  y  goueat,  a'r  rhinweddol  ; 
T  nwyflant  sydd  mewn  ieuanc  fron, 

Y  llou,  a'r  egwyddorol. 

Pmrhÿ'it  Deudratd. 


gwlad    fy      'Rwy'n  caru  pregetll,  t6n,  ac  emyn, 
A  eajn  bersBÌuioI  tannau'r  dalyu, 
Y  miwaig  ddaw  drwy  enau'r  gog, 


'Rwy'n  cani  mídr  y  djfeisydd, 
Llenyddiaeth  goeth,agwaithycelfydd, 
'Rwj'n  caru  hefyd  feluB  gân 
Morwynion  glân  Meirionnydd. 

Fansy  Edwahus. 


CYMRU'R    PLANT.  169 


BRMUDDWYD      GW^N. 

I.      DISGWYL      OFNUS. 

YR  hyn  a  ofnai  Gwen  fach  a  ddaeth  drachefn,  sef  y  nos  ddu, 
unig",  a  maith.  Eisteddai  gyda  Blodwen  a'r  baban  ar  yr 
aelwyd,  i  wylio  y  tân  yn  llosg-i  yn  araf,  gan  ddisg^yl  o  funud  i 
funud  g"lywed  swn  traed  tad  meddw. 

"  Dyma  fo,  dyma  fo,'*  ebai  Blodwen,  a  dechreuodd  lefain  g^an  ei  ofn. 

"Nage,  cariad,  nage,"  ebe  Gwen,  "Nain  Evans  ydi  hon." 

"  Ddaeth  o  ddim,  Gwen  bach  ?  "  ebeV  hen  gymdoges  bryderus. 
"  Yr  hen  luman  meddw,  yn  ych  gadel  chi  o  hyd  o  hÿd  fel  hyn."  A 
thorrodd  Gwen  fach  i  g-rio'n  hidl,  a  rhedodd  Blodwen  ati  i'w  helpu, 
g-an  g"odi  ei  llais  yn  uwch,  uwch.     "O  mam,  mam,"  ebe  Blodwen. 

"le.  dy  fam  lonydd,  ddistaw,''  ebe  yr  hen  wraig*.  "Tase*r  Tad 
doeth  wedi  gweled  yn  dda  gymeryd  dy  dad  yn  ei  lle  ì'r  fynwent  oer 
ne,  fase  hi  ddim  yn  noswaith  mor  dywyll  arnoch.  Ond  y  Fo  ŵyr 
ore.     Ei  ffyrdd  ef  sydd  yn  y  dyfroedd  dyfnion,  Gwen  bach." 

"  le,  nain,  'roedd  mam,  druan,  yn  son  am  yr  adnod  ene  cyn  iddi 
farw,"  ebe  yr  eneth. 

"  Do,  clwes  hi  fy  hunan  yn  ei  dweyd  hi  lawer  gwaith,  mechan  i. 
Gole  g"anwyll,  cariad,  i  chi  g"ael  mynd  i  orffwys,  mi  ofala  i  am  y 
drws.  Ddaw  neb  ond  dy  dad  i  fyny  y  buarth  ma,  mi  wn.  Ewch 
iV  g^vely." 

Ufuddhaodd  y  fenyw  fach,  er  i  bryder  lanw  ei  bron,  ie,  fel  y 
llanwodd  fynwes  y  fam  fil  o  weithiau  cyn  disgyn  o  honi  i'r  bedd. 

"Hoffwn  i  weld  o'n  dod  i'r  tŷ,  nain,"  ebai  Gwen.  "Mae  arna  i 
ofn  i  rywbeth  ddod  drosto,  a*i  ladd  yn  feddw,"  ebai  ymhellach,  wrth 
ddodi  dillad  y  rhai  bach  o'r  neiUdu. 

"  Paid  a  blino  dy  hun,  bu  yn  ddig"on  a  g"ormod  i  dy  fam  flino  yn 
ei  gylch,  dos  i  dy  wely."  A  mynnodd  yr  hen  wraig*  weled  Gwen 
aV  rhai  bach  yn  cychwyn  i  orffwys,  a  chauodd  y  drws  arnynt,  gan 
ofidio  yn  ei  chalon  na  ddeuai  gwreichionen  o  dân  y  Diwyg"iad  i 
gyffwrdd  calon  oer  ac  anystyriol  Lias  Prys. 

II.      SWN      Y      DIWYGIAD, 

Tua  hanner  nos,  clywai  Gwen  swn  ei  droed  yn  dod  i  fyny  y  buarth, 
g-an  nas  g-allai  gysgu  gan  ofn  a  blinder.  A  dyna  bwys  ei  law  drom 
ac  ansicr  ar  gliced  y  drws,  yr  hwn  ag-orodd  fel  pe  o  flaen  llifeiriant 
mawr,  g-an  daro  yn  erbyn  y  mur. 

"  Becca,  Becca,"  ebai  yn  uchel  a  dolefus. 


I70  CYMRU'R    PLANT. 

"  Dyna  fo  yn  bloeddio  ar  fy  mam,"  ebai  yr  eneth  wrthi  ei  hunan. 

"Becca,  Becca,  Becca,"  ebai  eilwaith,  nes  peri  braw  iV  eneth 
ofnus.     "  O  Becca,  Becca,  na  ddeuai  gair  oddiwrthyt.     O  mor  bell, 

mor  ddistaw,  wyt.     Tyrd "  a  chollodd  Gwen  ei  eiriau.     Ni 

chl^rwodd  ef  o'r  blaen  yn  bloeddio  ar  ei  mham,  a  meddyliai 
weithiau  ei  fod  yn  sobr.  Beth  bynnag,  yr  oedd  yn  ymwybodol  fod 
yna  rywbeth  yn  rhyfedd  ar  ei  thad  heno,  a  chlywai  ochenaid  yn  dod 
yn  awr  ac  eilwaith  i  fÿny  y  g'risiau. 

"  Beth  sy'n  bod,  tybed  ?  "  ebai.  Yr  oedd  wedi  dod  yn  llechwraidd 
erbyn  hyn  i  ben  y  g'risiau,  a  gwrandawai'n  astud.  Clywai  ef  eilwaith 
ac  eilwaith  yn  enwi  yr  enw  anwylaf  iddi, — 

"  Becca,  maddeu  i  mi.  Torrais  dy  galon.  le,  fÿ  mryntni  caled 
ag"orodd  fedd  i  ti.     O,  maddeu  i  mi,  Becca  bach." 

Pan  g'lywodd  Gwen  hyn,  nis  gallai  ddal  yn  hwy;  ac  ymaith  a 
hi  yn  ol  i'r  gwely  i  arllwys  ei  theimlad.  "  Mae  rywbeth  ar  fy  nhad 
heno,"  ebai  wedyn.  "  O  na  fuasai  fy  mam  bach  yn  fyw,  hwyrach  y 
buasai  yn  gallu  ei  helpu  i  droi  i'r  capel,  a  bod  yn  ddyn  da  a  charedig-. 
O  mi  fase  mam  yn  falch,  achos  'dwi  yn  siwr  fod  rhywbeth  amo  heno." 

A  gAvir  oedd  barn  y  lodes  fach,  canys  wrth  ddod  heibio  o'r 
dafarn,  g^^elodd  ei  thad  nifer  o  lanciau  wedi  ymgynnull,  ac  o'r 
canol,  clywai  weddi  daer  yn  cael  ei  hoffrymu  ar  ran  y  meddwyn 
brwnt,  a  disgynnodd  y  g"eiriau  fel  cawod  o  dân  ar  enaid  Lias  Prys, 
a  gyrrodd  ei  feddwl  i  adgofìo  blin  bethau  y  blynyddau  fu. 

Yn  y  man,  ymdawelodd  y  tad,  a  daeth  cwsg  i'w  orfu.  Gwen, 
hithau,  tan  bwys  gofalon  dydd  a  phryder  nos,  a  syrthiodd  yn 
esmwyth  i  freichiau  yr  un  adferydd. 

III,    BREUDDWYD    GWEN. 

Yr  oedd  y  ddrama  fach  hon  wedi  argrafTu  ei  hun  yn  ddwfn  ar  ei 
meddwl  tyner.  le,  braidd  na  feddyHai  fod  ei  mam  gyda  hi  yn 
gwrandaw  yr  oll,  er  fod  blwyddyn  bellach  er  pan  ddodwyd  hi  yn  y 
pridd,  a  darfu  iddi  bron  ddisgwyl  ei  chlywed  yn  ei  ateb  pan  waeddai 
ei  thad  "  Becca,  Becca."  Ond  cysgodd  hun  felus,  a  chwareuai  gwên 
ar  ei  gAvyneb  tlws,  ac  yn  y  man,  defîrodd  mewn  cyfTro  rhyfedd. 

"  O,  dyna  hardd,"  ebai,  a  chysg"ai  drachefn.  Yna,  gwelai  hi  yn  dod 
eilwaith  at  ymyl  ei  gwely  mewn  prydferthwch  nas  gallai  braidd 
ddal  yr  olwg  arni.  Ond  adnabyddodd  ei  gwynepryd  angylaidd  ar 
unwaith. 

"  Mam,  mam,  mam,"  g-waeddai,  ac  estynnodd  ei  breichiau  am  dani. 

"  le,  dy  fam  ydwyf,  fy  mhlentyn,"  a  chofleidiodd  hi  gydag"  anwyl- 
deb.  "  Gwrando,  fy'mhlentyn,"  ebai  drachefn,"  dyma  fy  neg'es  i  ti." 
Ac  ebai  mewn  geiriau  yn  araf, — "  Gwen  bach,  mae  dy  dadyn/ywJ' 


CYMRU'R     PLANT.  171 

Yna,  llithrodd  ymaith  fel  pelydr,  a  deffrodd  Gwen  eilwaith.  A  chlywai 
y  g-eiriau  meg'is  clychau'r  nef  yn  ei  chlust,  ac  awyddai  yn  fawr  am 
g-yfleustra  i  ddweyd  y  breuddwyd  wrth  ei  thad.  Cododd  oV  gwely 
yn  fuan,  a  darparodd  y  boreufwyd,  a  threfnodd  y  tŷ  fel  arfer. 

IV.      SABBATH      DEDWYDD. 

Yn  y  man,  deffrodd  y  tad.  A'r  Sabbath  oedd  hi.  A  g^elai 
gyrchu  o  bob  cyfeiriad  i'r  addoliad  boreol.  le,  g"welai  ambell 
blentyn  bach  fel  Blodwen  yn  cerdded  yn  llaw  ei  thad  yn  lân  a 
threfnus,  a  daeth  rhyw  awydd  angerddol  am  g^ael  g^neyd  yr  un 
peth  gyda'i  blentyn  yntau.  Ond,  yr  hyn  a  barai  flinder  fwyaf  iddo, 
erbyn  hyn,  oedd  adg^of  am  yr  hen  fryntni  cas  yr  oedd  yn  euog-  o 
hono.  A'r  po  fwyaf  y  meddyliai  am  dano,  suddo  yn  ddyfnach  wnai 
yr  argyhoeddiad. 

"  O  Becca,"  ebai  wrtho  ei  hun,  "  na  chawn  gyfle  i  ofyn  maddeuant 
i  ti ;  yna,  gallwn  hwylio  fy  nghamrau  tua'r  capel,  a  rhoi  fy  hun  i 
fyny  fel  y  gwna  ereill." 

"  Dowch,  nhad,"  ebe  Gwen,  ac  edrychai  i'w  wyneb,  g^an  ddyfalu 
beth  allai  fod  y  pryder  dieithr  a  ymdaenai  dros  ei  wedd. 

"  'Does  arna  i  ddim  eisiau  bwyd,  fy  ngeneth,"  ebai. 

"  Pam,  nhad  ì  "  ebai  hithau. 

"O,  'dwn  i  ddim,"  ebai  y  tad  athrist,  "byta  di,  Gwen." 

"  O  na,  'dewch  i  mi  ddweyd  fy  mreuddwyd  wrthych  yn  gyntci,  fy 
nhad,"  ebe  hithau. 

"  Breuddwyd  ?  "  ebai  yntau. 

"  le,  breuddwyd  gyda  fy  mam,"  ebe  yr  eneth,  ac  ymsaethai 
deig"ryn  ar  ei  grudd  brydferth. 

**  Wel  dywed  dy  freuddwyd,  cariad,"  ebe  y  tad.  A  dechreuodd 
Gwen  adrodd  y  modd  y  g^elsai  ei  mam  yn  dod  at  erchwyn  ei  gwely 
yn  ei  breuddwyd.     "  Ac  O,  mor  hardd  ydoedd  hi,"  ebai. 

"  Dy  fam  ì  "  ebai  yntau. 

"le,  mam,  fy  nhad."  Yna,  adroddai  y  geiriau  fel  y  dywedasai  ei 
mam  wrthi,  ac  fel  y  bu  iddi  ei  gollwng  a'i  gadael. 

"Beth  oedd  hi  yn  feddwl,  nhad  ? "  ebai.  Arosodd  yntau  am 
ennyd  heb  ateb  Gwen  fach. 

"  Dy  dad  yn  fyw,"  ebai,  gan  edrych  i'w  gwyneb  pryderus. 

"  Dy  fam  wedi  dweyd,"  ebai  wedyn. 

"  le,  nhad,"  ebe  hithau. 

"  O,"  a  rhoddodd  ochenaid.  "  Dyna  hi  wedi  fy  ateb,  Gwen 
fach."  Ac  ebai  ymhellach, — "  Yr  wyf  wedi  penderfynu  er  neithiwr 
bod  yn  well  tad  i  ti  a  Blodwen  ac  Isaac  bach.  Byth  i'r  dafarn  eto, 
cariad,  byth,"  ebai. 


172  CYMRU'R     PLANT, 

"  Byth,  fy  nhad  ? "  ebe  hithau. 

"  Byth,  Gwen,''  ebai,  "  eto." 

Ar  hyn,  daeth  gwên  hyfryd  dros  wyneb  Gwen  fach,  a  sychodd 
ymaith  y  deigryn  oedd  wedi  ffrydio  allan  o'i  llygad  byw  a  chyflym, 
a  chafodd  o  hyn  allan  weled  fod  ganddi  dad  yn  fyw  i  ofalu  am  ei 
hanghenion.  Do,  daeth  heulwen  cariad  eto  i  lewyrchu  dros  gartref 
Gwen  bach,  a  chafodd  Lias  Prys  feddw  ei  ddwyn  ar  lifeiriant  gras 
i  fwynhau  g-wleddoedd  breision  yr  efengyl. 

R.  D.  MoRRis. 


A  G]^R  -  BEIRIANT     MNFA  WR. 

YS  talwm,  ar  hyd  y  ffordd  fawr  y  byddid  yn  llusgo  ac  yn  cludo 
popeth  braidd ;  ond  erbyn  heddyw,  ar  hyd  y  ffordd  haearn  y 
cludir  y  rhan  fwyaf  o  lawer  o  nwyddau  y  wlad.  Ac  fel  y  mae 
poblogaeth  y  byd  yn  cynhyddu,  y  mae  masnach  y  ffyrdd  haearn 
hefyd  yn  cynhyddu. 

Yn  wir,  y  mae  yn  amheus  gennyf  a  fuasai  holl  geffylau  Ewrob, 
pe  y  ceid  hwy  drosodd  i*r  wlad  hon,  yn  gallu  cyflawni  hanner,  na 
chwarter,  y  gwaith  o  gludo  a  wneir  gan  ager-beiriannau  y 
L.  &N.W.  R.  Co.  ar  y  gledrffordd  ryfeddol  honno.  Ac  er  mor 
ardderchog"  yw  nerth  a  chyflymder  yr  ag"er-beiriannau  hyn,  rhaid 
dal  ati  i  adeiladu  rhai  gwell,  cryfach,  a  chyflymach,  y  naill  flwyddyn 
ar  ol  y  llall. 

Wn  i  ddim  a  ydyw  pob  dyn,  wedi  iddo  dyfu  i  fyny,  yn  parhau  mor 
blentynaidd  a  fi, — pan  wela'i  dren  yn  dwad,  rhaid  i  mi  sefyll,  megis 
ar  fy  ngwaethaf,  i  edrych  arni,  a  rhyfeddu  ati ;  ie,  braidd  methu 
peidio  tynnu  fy  het  i  bob  tren  fydd  yn  fy  mhasio.  Àc  mewn  gwir- 
ionedd,  onid  oes  rhywbeth  yn  fawreddog  yn  y  gerbydres,  Uawn 
teithwyr,  yn  rhuthro  heibio  mor  chwyrn,  mor  nerthol,  mor  feistrol- 
aidd,  mor  ddi-duchan.  Ac  edrychwch  ar  ei  hol  yn  chwyrnellu 
ymlaen  yn  llawen  heini  draws  wyneb  y  wlad,  gan  ryw  ddireidus 
chwifio'i  baner  wen,  ac  fel  yn  ceisio  balch  gyhoeddi  i  wlad  o  bobl 
gwaith  mor  hawdd  yw  ganddi  hi  orchfyg'u  pob  rhwystr  a'i  cyferfydd. 
Nid  yw  cadfarch  hyfalch  Job,  yn  "  difa'r  dyffryn,''  ond  babi  blwydd 
wrth  hon. 

Ond,  y  mae'r  oes  ruthrol  hon  fel  pe  wedi  penderfÿnu  torri  calon 
a  malu  carnau  y  ceffyl  haearn  ei  hun.  Modd  bynnag",  dacw'r  lanci 
wedi  creu  Jumbo  o  beiriant,  g^aith  yr  American  Locomotẁe  Co.  yd)^, 
ac  y  mae  i  redeg"  ar  reilffordd  Santa  Fe.  Y  mae  yn  pwyso 
123  tunnell,  ac  yn  sefyll  ar  ddeg  o  olwynion. 


CYMRU'R     PLANT.  173 

I^LE'R     DDABáR     YN     F     GREADIGAETH. 

I.      SYNIAD      PTOLEMY. 

•  y^p  RTH  syllu  ar  fachlud  haul  un  o  ddyddiau 
braf  Ebrill  diweddaf,  bum  yn  meddwl 
llawer  am  syniadau  gwahanol  oesoedd 
am  yr  Haul  a'r  Ddaear. 

Bu  tri  syniad,  o  leiaf,  am  le'r  Ddaear 
yn  y  greadigaeth. 

Y  syniad  cyntaf  oedd  fod  y  Ddaear 
yn  ganol  seíydJog  i'r  hoH  greadigaeth ; 
a  phopeth  sy'n  bod,  y  tu  allan  iddi,  yn 
troi  o'i  chwmpas.  Edrychai  dyn  i  fyny 
i'r  nefoedd,  a  gwelai  y  lleuad,  a  ser 
symudol  (sef  y  planedau),  a  ser  sefydlog. 
Gwelai  hwy  yn  symud,  ond  ni  freuddwyd- 
iai  fod  y  Ddaear  yn  symud  dim. 

Daeth  i  feddwí  fod  gwahanol  gylchoedd  yn  troi  o  gwmpas  y 
ddaear.  Vn  un  cylch,  troai  yr  haul  mawr  tanbaid  ;  mewn  un  arall, 
troai  y  Ileuad ;  mewn  un  arall,  Gwener  dlos,  "  seren  yr  hafaidd 
hwyr ; "  mewn  un  arall,  Mawrth  goch ;  mewn  un  arall,  lau  fawr- 
eddog  ;  mewn  un  arall,  y  ser  sefydlog.  Y  tu  allan  i'r  rhain  yr  oedd 
cylch  o  risial  gloew;  a'r  tu  allan  i  hwnnw  yr  oedd  cylch  o  ryw  fater 
tywyll  yn  troi  i  gyfeiriad  gwahanol,  ac  yn  cadw'r  Ueill  i  gyd  yn  eu 
Ile.     Y  tu  allan,  yn  rhywle,  yr  oedd  y  Nefoedd  ac  Uffern. 

Dyma'r  darlun  a  geir  yng  NghoII  Gwynfa  Milton.  Yr  oedd  Satan 
wedi  clywed  fod  Duw  wedi  creu  byd  newydd  yn  rhywle,  gan  osod 
yno  ddau  fod  pur  a  dedwydd  oedd  wrth  ei  fodd  Ef.  Penderfynodd 
Satan  daro  Duw  trwy  daro  rhai  oedd  Duw  yn  garu.  Aeth  allan, 
trwy'r  Gwagle  mawr,  Ì  chwilio  am  y  byd  newydd.  Cafodd  ef  o'r 
diwedd;  a  chafodd  ei  hun  yn  cerdded,  fel  gwibedyn,  y  tu  allan  i'r 
amwisg  dywell  gron,  ac  yn  ceisio  ffordd  i  fynd  i  mewn.  O'r  diwedd, 
daeth  at  fynedfa,  ac  edrychodd  i  mewn.  Gwelai  yno  fydoedd 
goleu,  a'r  Haul  Ilachar  yn  eu  plith,  yn  troi  yn  eu  cylchau.  Yn  eu 
canol  yr  oedd  y  Ddaear  yn  sefyll ;  ac  ar  honno  yr  oedd  Paradwys. 

Tybid  mai  dyferynau  o  oleuni  pur,  heb  bechod  ynddynt  na  nam 
amynt,  oedd  pob  seren.  Yr  oedd  gan  bob  un  ohonynt  "ddylanwad" 
ar  dynged  dyn  ;  weithiau  er  da,  ac  weithiau  er  drwg,  Rhoddai  lau 
lawenydd,  Mawrth  ryfel,  Gwener  gariad.  Efreithiai'r  Lloer  ar  y 
synhwyrau ;  a  gelwid  un  dan  ei  dylanwad  hi  yn  "lloerig." 

Ond,  trwy  ddarganfod  rhyfedd,  ac  ymladd  yn  erbyn  y  Chwilys, 
fel  y  cawn  weled,  daeth  pawb  i  weled  fod  y  syniad  hwn,  hen  syniad 
Ptolemy'r  Aifft,  yn  ddychymyg  di-sail. 


174 


CYMRU'R     PLANT. 


éC 


Co£io'r   lesu." 


DOH   D. 

n      :n       |n  .r  :d  .r 

Arglwydd,  gad  i   ni,  rai 

d      :d       |d  .ti  :l|.ti 
s      :s       |s  .s  :s  .s 

Arglwydd,  gad  i    ni,  rai 

d      :n       is       :bi 

Arglwydd,  gad        i 


n 

eu 
d 

s 

eu 

d.Si 


r^ 


Dayid  J.  de  Lloyd,  B.A.,  Mus.  Bac, 
Aber  Ystwyth. 


Is 

og, 
|d 


-      Id' 

og, 

d  .r  |n 


n 


ni 


rai  eu 


d 

og, 


1  :1 

Tra  ar 

f  :f 

Tra  ar 

d'  :d' 

Tra  ar 

f  :f 

Tra  ar 


|d'.r':d'.l  ^ 

yrf a  f èr  ein  i 

|f       :f 

yr   -   fa 

II      :d' 

yr   -   f  a 

|f,.f.:l..l. 

yrf a  f èr  ein 


B 
hoes, 

n 
fèr 

d'.r' 


fèr 

d 

hoes, 


-   I- 

-  .f  \n 

ein  hoes, 

d'.l  |s 

ein  hoes, 

-  I- 


n      :n       |n  .r  :d  .r 

Gael  ym  mreintiau  Seion 

d      :r       |d  .d  :l|.li 
B      :8e      jl  .1  :1  .1 

Gael  ym  mreintiau  Seion 


d     :t, 

Gael  ym 


II,      :f 

mreintiau 


n 

hyf 
t, 


se 

hyf 

n  .r 


n 


A.t. 

ryd 
l"l. 


-      \^X_ 
ryd 

d  .t,  |df, 


l,.t 


.  .«1 


f, 


Sei  -  on         hyf-ryd 


n      :d 

Flas   ar 

1.     :1. 
d      :n 

Flas  ar 
n,     :n. 


jd  .ti  :1,  .ti 

gofio  angeu'r 
1 86,.86i :  1,  .li 

|n  .n  :f  .f 

gofìo  angeu'r 

|r  .r  :r  .r 


n      :—      |  — 

groes, 

li.86i:li.t,  |d 
n      :—     |  — 

groes, 

d      :-  .t,  11, 


:fe.fe 

Flas  ar 

:d  .d 
:d  .r 

Flas  ar 

:lai.]ai 


8      :n       |r  .d  :r  jn 


gof  -  io 

d      :d 
n      :s 

gof  -  io 

Bi     :s. 


ang  -  eu'r 

|t,  .d  :t, 
|f  .n  :f  .s 

ang  -  eu*r 

|s,      :s, 


f.D. 

*s    :— 

groes : 
°^S     :— 

"t    :— 

groes : 


I- 


H 


s    :~    I- 


8   .1  S 

ICofio'r  le 

f  .f  n 

t  ,t  d' 

Cofio'r  le 

S,  .Si  d 


:n 

su, 

:d 


I- 


8U, 

:n 


:d'  .r' 

Cofio'r 


|—     m  M 
:8  .1  |s       :s  .8 


d' 

le 
f 

8 


:t  I- 

su, 

:f  I- 

:8  .1  |s 


Cofio'r  le 


Cofio'r  le   -   su, 

|s       :d  .d    r      :—     Is, 

su,      Cofio*r  le        -  su, 


:t  .d' 

Emes 

:f  .f 
:s  .s 

Emes 

:8|  .81 


CYMRU'R     PLANT. 


i7S 


/ 


t      :1       Is       :f 

deg   o'r      nef  -  oedd 

f      :f        n       :r 

n 

yw, 

d 

1- 
1- 

:s  .1 

Cofio'r 

:n  .f 

s 

le  - 

n 

:n 

su, 

:d 

l~     :d'.r'  , 

Cofìo'r  j 

:n  .n   ( 

s      :8        8       :8 

deg   o'r      nef  -  oedd 
8,      :8,       |1,       :t, 

8 

yw, 
d 

1- 

:d'.d' 

Cofio'r 

:d  .d 

d' 

le  - 

d 

:s 

su, 

:n 

1-     :d'.d'l 

Cofio'r  1 

|8       :ta      ' 

Cof  -  io'r 

T  ddau  benniU  cyntaf 

d'     :1       1-     :t  .1 

yn  unig. 

s       :n  .8 

|f 

:r 

d 

■ 
• 

1-     : 

le  -  su,                 Ernes 

f      :f       1-     :f  .f 

deg 

n 

o'r 
:d  .ti 

nef 

11. 

-  oedd 

:t, 

yw, 

d 

• 

1-     : 

d'     :d'      1-     id'.d' 

d' 

:s 

|8 

:f  .8 

n 

• 
• 

1-     : 

le  -  8U,                  Ernes 

1      :f       1-     :f  .f 

deg 
8 

o'r 

:s 

nef 
|8, 

-  oedd 

:8, 

yw. 
d 

• 

1-     : 
1-     : 

Y  trydydd  penniU  yn 

d'     :1       1-     :t  .1 

unig. 
8 

:n  .8 

11 

:t 

d' 

• 

le  -  su,                  Emes 

f      :f        -     :f  .f 

deg 
n 

o'r 

:d  .n 

nef  ^ 
|f 

•  oedd 

:f 

yw. 

n 

.   ~ 

1-     : 

d'     :d'      1-     :d'.d' 

le  -  su,                  Ernes 

1      :f       1-     :f  .f 

d' 

deg 
S 

:d' 

o'r 

:s 

d' 

nef  ■ 

js, 

:r' 

-  oedd 

:s, 

d' 
yw. 

d 

.  __ 

• 

• 

1-     : 
1-     : 

Tl  RGLWYDD,  gad  i  ni,  rai  euog, 
^*     Tra  ar  yrfa  fèr  ein  hoes, 
Gael  ym  mreintiau  Seion  hyfryd 

Flas  ar  gofìo  angeu'r  Groes  ; 
Cofio'r  lesu, 

Emes  deg  o'r  nefoedd  yw. 

Cofio'r  lesu  dry  awelon 

Glyn  marwolaeth  oll  yn  hedd, 
Cofìo'r  lesu  wasgar  flodau 

Ar  ymylon  oer  y  bedd ; 
Cofìo'r  lesu, 

Emes  deg  o'r  nefoedd  yw. 

Cofìo'r  lesu  yn  Ei  fywyd, 
Yn  Ei  eiriau,  yn  Ei  groes, 

Wna  fy  ngyrfa  oll  yn  goncwest 
Dyma  ẃynfyd  penna  f'oes  ; 

Cofio'r  lesu, 
Emes  deg  o'r  nefoedd  yw. 


QRANT,  0  Lord,  that  we  as  sinners, 
^     While  sojouming  on  life's  way, 
May  reflect  with  Zion'8  children, 

On  the  blood-stained  Cross  to-day ; 
Thoughts  of  Jesus, 

Make  a  foretaste  sweet  of  heaven. 

Thoughts  of  Jesus  make  the  storm-blasts 
Of  death's  shadows  turn  to  peace, 

Thoughts  of  Jesus  cause  hope's  flowers 
On  the  grave's  cold  soil  increase  ; 

Thoughts  of  Jesus, 
Make  a  foretaste  sweet  of  heaven. 

Thoughts  of  Jesus  make  me  happy 
When  I  read  His  words  and  life, 

Thoughts  of  Calvary  secure 
Yictory  o'er  each  sinful  strife ; 

Thoughts  of  Jesus, 
Make  a  foretaste  sweet  of  heaven. 


Llanon. 


J.  Hees  Jones 

(loan  Rhys) . 


Carmarthen. 


I^ans.  Ilev.  M.  H.  Jones, 

B.A. 


CYMRU'R     PLANT. 


CYMRU'R    PLANT.  177 


HANES     Y    DDABAR. 

VIII.     CYFNOD     Y     GLO. 

GORWEDD  y  g-lo,  yn  gyffredin,  fel  y  gwelsom,  ar  wely  o  rut,  a 
hwnnw  drachefn  ar  wely  o  galch.  Y  mae'r  g-arreg"  g'alch 
yn  werthfawr;  cloddid  hi  ym  Mynwy  g^an  y  Rhufeiniaid, 
bymtheg-  cant  o  flynyddoedd  yn  ol,  i  adeiladu  muriau  dinasoedd ;  a 
llosg-ir  y  cerrig-  yn  awr,  i'w  cael  yn  wrtaith  i'r  tir.  Y  mae'r  grut 
caled  yn  werthfawr ;  defnyddir  ef,  nid  yn  unig*  i  adeiladu,  ond  hefyd 
i  hog-i  arfau  dur.     Ond,  o'r  tri,  y  g-lo  yw'r  mwyaf  g-werthfawr  o  lawer. 

Cloddir  tua  hanner  g'lo'r  byd  yn  ein  hynys  fechan  ni,  a'r  g^lo  g^oreu 
i  g"yd  yn  Neheudir  Cymru.  Llechfaen  a  thywodfaen  yw  y  rhan 
fwyaf  o  Gymru ;  ond,  yn  y  g-ogledd  ddwyrain  ac  yn  y  de,  y  mae 
eang-der  mawr  o  wlad  g-lo.  Nid  yw  cymoedd  Mynwy  a 
Morgannwg,  a  gwastadeddau  Dinbych  a  Fflint,  mor  ardderchog"  a 
g'wlad  y  llechau,  nac  mor  dlysion  a  gAvlad  y  dywodfaen.  Ond 
ynddynt  hwy  y  mae'r  cyfoeth,  a  chyniweirfa  pobloedd.  Gwlad 
drist  yn  aml  yw  gwlad  y  glo, — gwlad  y  bryniau  moelion,  gwlad  y 
simneuau  uchel,  g'wlad  y  tai  bychain,  g*wlad  y  mwg  a'r  llwch  a'r 
parddu ;  ond  bu  ei  thyfiant  unwaith  yn  ogoneddus  fel  g'wlad  hud. 

Oherwydd  dyna  ydyw  y  gaenen  ddu  drwchus  o  lo, — tyfiant 
cyfoethog  miloedd  o  flynyddoedd,  miliynau  o  goed  a  llysiau  oedd  yn 
gofyn  hin  fwy  heulog  na'n  tywydd  ni  i  dyfu  ynddi.  Yn  wyneb- 
ddarlun  i'r  rhifyn  hwn,  cewch  olygfa  yng  nghyfnod  y  glo.  Gwelwch 
y  coedydd  dieithr  tal,  a'r  rhedyn  tyfiannus,  yn  llenwi  pob  modfedd 
o  dir  sych.  Yn  y  dwfr  cynnes,  gwelwch  bennau  rhai  o'r  creadur- 
iaid,  —  hanner  pysgod  hanner  anifeiliaid,  —  sydd  yn  nodweddu'r 
cyfnod.  Yn  y  cyfnod  hwn,  daw'r  creaduriaid  o'r  môr,  a  dechreuant 
ymlusgo  hyd  y  tir;  ac  yr  oedd  rhai  ohonynt  wedi  dechreu  magu 
traed  gweiniaid  ac  afrosgo.  Ni  cheir  golygfa  debyg  i  hon  yn  awr, 
o  ran  cyfoeth  twf,  ond  yng  hgwledydd  poethaf  y  ddaear,  —  yn 
ffosydd  a  Uynnoedd  isel  Java  a  Sumatra. 

A  dyna  fel  y  gwnawd  glo, — bu  cenhedlaethau  ar  genhedlaethau 
o  goed  a  llysiau  farw,  gorweddent  ar  eu  gilydd,  gan  ymgaledu  yn 
wely  o  graig  ddu.  Pe  cymerech  dalp  o  lo,  caech  weled  eto'n  aros, 
ond  odid,  flfurf  rhai  o  ddail  miliynau  o  flynyddoedd  yn  ol.  Weithiau, 
bydd  y  pren  hefyd  yn  y  lofa  fel  yr  oedd  pan  yn  tyfu. 

Beth  wna'r  glo  wrth  losgi  ?  Fe  yrr  allan  drachefn  wres  a 
goleuni'r  haul,  fu'n  drysoredig  o'r  golwg  yn  y  ddaear  ddu  ers 
canrifoedd  nas  gwyddom  ni  eu  nifer. 

Y  mae'r  glo'n  bwysig  iawn.     Y  glo  sydd  wedi  gwneyd  ein  gwlad 


178 


CYMRU'R     PLANT. 


ni  yn  weithdy  ac  yn  drysorgell  y  byd.  Yn  ein  hynys  ni  yn  unig, 
codir  gwerth  o  bedwar  ugain  miliwn  i  gan  miliwn  o  bunnau  bob 
blwyddyn.  AUforir  o  dri  phorthladd  Cymreig-  yn  unig, — Caerdydd, 
Casnewydd,  ac  Abertawe, — dros  ugain  miliwn  o  dunelli. 

Os  oes  haen  o  lo  ym  mhob  man,  pam  y  mae  Prydain,  ac  yn 
enwedig  Cymru,  yn  cael  cymaint  o  fudd  oddiwrtho,  rhagor  g^led- 
ydd  ereill  ?  Y  rheswn  ydyw,  fod  y  glo  yn  digwydd  bod  yn  agos 
iawn  Vr  wyneb.  Yn  y  Rhondda,  mi  gredaf  mai  glofa  Gelli  Deg 
yw'r  ddyfnaf,  ac  nid  yw  honno  ond  475  llath  ;  ond  y  mae  rhai  yn 
nyffryn  Merthyr  mor  ddwfn  a  726  llath.  Y  ddyfnaf  yn  y  wlad  hon 
yw  Ashton  Main  yng  ngogledd  Lloegr,  yr  hon  sydd  dros  900  llath. 
Ond  y  mae  yn  Belgium  rai  dros  1,000  llath.  Y  mae  maes  glo 
Northumberland  yn  mynd  allan  odditan  y  môr.  Y  mae  gwely  glo 
Dinbych  yn  ymestyn  dan  sir  Gaer,  ond  y  mae  dros  3,000  Uath  o 
haenau  ereill  yn  ei  guddio.  Y  mae'n  debyg  na  ellid  gweithio  mor 
isel  a  hynny.  Yn  un  peth,  byddai  pwysau'r  awyr  yn  aruthrol.  A 
pheth  arall,  byddai'n  boeth  iawn  mor  agos  i  ganol  y  ddaear  a 
hynny ;  byddai  yn  nhymheredd  gwres  y  gwaed. 


MAM      TMYRNAS     NBJR     YN    EIDDO'R      PI^ANT. 


RHYW  bleutyn  tlawd  wrth  oleu'r 
Uoer, 
Ar  heol  gul  o  fewn  i'r  dref , 
Newynai'n  wan  ar  noson  oer, 

Heb  neb  yn  gwrando  ar  ei  lef  ; 
Ond  clywodd  son, — daeth  amo  chwant 
Am  deyrnas  uef  sy'n  eiddo'r  plant. 

**  O,  lesu  anwyl,  derbyn  fì," 
Medd  ef  ar  hyn,  a'i  wedd  yn  wyw, 

Ac  angel  disglaer  oddi  fry 
A  ddaeth  i'w  ddwyn  i'r  nef  i  fyw  ; 

Rhydd  fawl  ar  delyn  newydd  dant, 

Mae  teymas  uef  yn  eiddo'r  plant. 


Mae'r  plentyn  bychan,  tlws,  tylawd, 
Yu  caumol  cariad  lesu  Grist, 

Yng  nghwmni  cyfaill  gwell  na  brawd, 
Uwchlaw  i  bob  rhyw  draUod  trist ; 

A'i  foü  wna  ar  hyfryd  dant, 

Mae  teymas  nef  yn  eiddo'r  plant. 

Dwed  lesu  Grist, — '  *Dewch  ataf ,  dewch, 
Can's  eiddo  gwir  i'r  cyfryw  rai, 

Yw  teymas  nef .  Blant  bychain,  dewch, 
Sydd  heb  uu  pechod  cas  na  bai ; 

I'm  breichiau  dewch,  cewch  drigfa 
sant, 

Mae  teymas  nef  yn  eiddo'r  plant." 

Oendí. 


F      GOG. 


Adbryn  a  cheuadwri, — yw'r  Gog, 
Mor  gu  mae'n  cyhoeddi 
Yr  haf  anwylaf  i  ni, 
Ei  chân  a  ddwg  iach  ynui. 

Corris. 


Difodir  du  ofìdiau, — o  galon 
Y  gwelw  ei  mddiau  ; 
Adnewyddol  adnoddau 
A  ddaw  o'i  cherdd  i'w  iachau. 

Dayid  Wynnb. 


CYMRU'R     PLANT.  179 


F     DDINAS      WJBN. 

II. 

AC  aeth  yr  hen  wr  ymaith,  gan  adael  y  bachg-en  crwthgefn  yn 
synfyfyrio  ar  yr  hyn  oedd  wedi  glywed.  Edrychodd  ar  yr 
eneth  yn  y  ffenestr.  A  oedd  yn  dymuno  bod  yn  debyg  iddi  ? 
Oedd,  yn  ddiameu ;  ond  oedd  o  yn  dymuno  iddi  hi  fod  yn  debyg 
iddo  ef  ?  O  na,  na.  Ni  allai  oddef  y  meddwl.  Hyd  drannoeth  yr 
oedd  brwydr  ofnadwy  yn  myned  ymlaen  yng  nghalon  y  bachgen 
crwthgefn.  Gresyn,  gresyn  na  fuasai  modd  iddo  fod  yn  brydferth 
trwy  ryw  fîordd  arall.  Àeth  at  y  ffenestr  y  diwrnod  hwnnw  a'r 
frwydr  heb  ei  phenderfynu.  Yr  oedd  yr  eneth  yno,  a  meddyliai  ef 
ei  bod  yn  edrych  yn  erfyniadol  arno.  Yn  sydyn  fel  y  diwrnod  cynt, 
safodd  yr  hen  wr  wrth  ei  ochr,  a  rhoddodd  ei  law  ar  ei  ysgAvydd  fel 
o'r  blaen,  ac  meddai,  gan  syllu  yn  dreiddgar  i'w  wyneb, — 

"  Beth  ydi  dy  ateb  di  ?  " 

Rhoddodd  y  bachgen  un  edrychiad  ar  y  gwynepryd  tu  ol  iV 
gwydr,  aeth  cryndod  drosto,  gwelwodd  ei  wyneb,  ac  meddai  mewn 
llais  toredig, — 

"Yr  wyf  yn  dymuno  bod  yn  debyg  iV  eneth,  ond  nid  wyf  yn 
dymuno  iddi  hi  fod  yn  debyg  i  mi." 

Aeth  gwên  dros  wyneb  yr  hen  wr  oedd  yn  newid  cymaint  arno, 
fel  y  meddyliodd  y  bachgen  cn\^thgefn  ei  fod  yn  fwy  prydferth  na 
gwynepryd  yr  eneth  yn  y  ífenestr,  a  chan  ddweyd, — 

"  Da  y  dywedaist,  bydd  amyneddgar.  Cei  enaid  prydferth," 
aeth  ymaith.  Ac  edrychodd  y  bachgen  dros  yr  heol  at  y  fîenestr, 
ac  yr  oedd  yn  dda  ganddo  nad  oedd  w'edi  dymuno  i'r  eneth  fod  yn 
debyg  iddo  ef,  er  fod  hynny  yn  ei  gadw  ef  yn  hyll. 

Ac  o'r  dydd  hwnnw  daeth  cyfnewidiad  drosto.  Nid  oedd  ei 
hiraeth  mor  newynllyd  ac  anioddefol, — ^yr  oedd  y  chwerwder  fel  yn 
difiannu  ym  melusder  y  meddwl  fod  yr  eneth  yn  ddyledus  iddo 
ef  yn  awr  am  ei  phrydferthwch,  er,  efallai,  nad  oedd  yn  gwybod. 
A  cheisiai  ddyfalu  hefyd  beth  feddyliai  yr  hen  wr  pan  y  dywedai 
y  cafîai  enaid  prydferth,  pa  beth  ydoedd,  ac  ym  mha  le  yr  oedd  i'w 
gael  ?  Ac  ni  theimlai  yn  genfìgennus  at  y  plant  ereill  mwy.  Ac  ni 
thaflai  ei  faglau  ar  eu  hol;  ond  pan  welai  rj'^w  un  ohonynt  yn 
anedwydd  neu  yn  drist,  cydymdeimlai  âg  ef. 

Yr  oedd  hyn  yn  ddieithr  i'r  plant  ar  y  dechreu,  ond  daethant 
yn  y  diwedd  i'w  garu  yn  lle  ei  ofni,  ac  ni  fyddent  yn  ei  boeni  fel 
cynt.  Elai  bob  dydd  i  wylio  y  ffenestr  lle  yr  oedd  yr  eneth  bryd- 
ferth ;  ac  un  prynhawn  yr  oedd  yn  teimlo'n  rhy  flinedig  i  lusgo  ei 


i8o 


CYMRU'R     PLANT. 


hun  yn  ei  ol,  a  phwysodd  ei  ben  ar  y  mur.  A  daeth  ang-el  a'i  wên 
fel  y  wên  oedd  ar  wyneb  yr  hen  wr  welodd  wrth  ei  ochr  yn  cynnyg 
iddo  brydferthwch,  ac  wedi  cyffwrdd  âg*  ef,  ehedodd  ymaith  a 
rhywbeth  yn  ei  íynwes.  A  gAvelodd  y  bachgen  crwthgefn  ei  enaid, 
ac  yr  oedd  yn  brydferth,  ac  mwyach  ni  welodd  ond  prydferthwch. 
Yn  y  bore,  canfu  y  bobl  gerflun  yn  sefyll  ar  y  garreg*  ddrws 
gyferbyn  a'r  ffenestr  honno,  lle'r  arferai  yr  eneth  sefyll,  a'r  g^neb 
oedd  gwyneb  y  bachgen  crwthg-efn,  ond  yr  oedd  cysgod  ei  enaid 
wedi  disgyn  arno  fel  yr  ehedai  yr  ang^el  âg"  ef  ymaith,  ac  yr  oedd  yn 
fwy  prydferth  naV  un  gwynepryd  byw  o  fewn  y  ddinas.  Ac  yna 
ceisiai  y  bobl  ddwyn  y  cerfiun  oV  heol  gnl  iV  lle  g*oreu  oedd 
ganddynt  yn  y  ddinas.  Ond  nis  g-allent.  Ac  am  na  fedrent  oddef 
gweled  y  cerflun  mewn  man  mor  hagr,  gwnaethant  yr  heol  yn  eang 
a  hardd,  nes  oedd  y  lle  mwyaf  prydferth  yn  y  ddinas.  OV  diwrnod 
hwnnw  y  dechreuodd  y  ddinas  ddyfod  yn  deg  a  g^ych,  ac  wedi 
gorfîen  y  gwaith  o'i  phrydferthu,  galwent  hi, — "Y  Ddinas  Wen." 
Ac  ni  fyddai  trigolion  y  ddinas  byth  yn  anghytuno  y  naill  a'r  llall, 
oherwydd  yr  oedd  syllu'n  feunyddiol  ar  y  gwynepryd  marmor  yn 
ymlid  ymaith  bob  meddwl  angharedig  o'u  calonnau. 

WiNNiE  Parry. 


i49> 


PMNHII,I,10N     GWI,AD      O     MDBYRIf. 

(Adroddwyd  wrth  J.  Glyn  Dayies). 

Y  Bryn, —  "Igam,  ogam,  ble  *rei  di?** 
Yk  Afon, — "  Moel  dy  ben  nis  gwaeth  i  ti." 

Y  Bryn, — "  Mi  dyfith  gwallt  ar  fy  mhen  i 

Cyn  unioni'th  arrau  ceimion  di." 


Gwelais  i  na  welodd  pawb, — 
Y  cwd  a'r  blawd  yn  cerdded, 

A'r  fran  yn  toi  ar  flaen  y  tŷ, 
A'r  gŵr  mor  hy  a  hedeg. 

Mi  welais  innau  falwen  goch 
A  dwy  gloch  wrth  ei  chlustiau, 

A  dau  faen  melin  ar  ei  chefn, 
Yn  curo'r  mUgwn  gorau. 

Do,  mi  welais  innau  wennol, 
Ar  y  traeth  yn  gosod  pedol, 
Ac  yn  curo  hoel  mewn  diwrnod, 
Dyna  un  o'r  saith  rhyfeddod. 

Sion  yr  hwsmon  dimeu, 

A  Wü  y  porthmon  tew, 
A  gauodd  y  bwlch  cerrig  ; 

Ond  oeddan  nhw'n  llanciau  glew ! 


Cefn  Bydera'n  mygu, 
A  Nansi'n  berwi  llymru, 
A'r  hen  Sion  Olfir  hyd  y  rhos, 
Fo'i  bwytith  nos  yfory. 

Adwaenech  chwi'r  hen  Sion  Carmoel 

A  wnaeth  y  guman  lefn, 
Yn  debyg  i  wrach  yn  cerdded 

A  phaced  ar  ei  chefn  ? 
Ni  bu  yn  Rhos  y  Tryfan 

Erioed  fath  guman  ỳd, 
Er  pan  f  u  Griffith  Sahnon 

Gwybodol  yn  y  byd. 

Petasa'r  Wyddfa  i  gyd  yn  gaws, 
Buasai'n  haws  cael  enllyn, 

A'r  Moel  Eiddìa'n  fara  gwyn, 
A'r  llyn  yn  gwrw  melyn. 


CYMRU'R     PLANT. 


SIGÍ      EI      GWT. 


R  brydiau,  cilia'r  gwibed  o  fin  y  dwr;  a 
chilia  Sigl  ei  Gwt  oddiyno  i  chwilio  am 
luniaeth  mewn  mannau  ereill.  Mae 
Duw  wedi  paratoi  arlwy  iddo  ym  mhridd 
y  ddaear  erbyn  adegau  felly.  Rwan 
ac  yn  y  man  gwelwch  ef  ar  gae  fyddo 
yn  cael  ei  droi,  yn  dilyn  y  gwys,  bron 
wrth  sodlau'r  aradrwr,  yn  pig'o  trychfilod 
droir  i  fyny  gan  yr  aradr.  Dyma  pam 
galwyd  yr  aderyn  yn  "sigldin  y 
gwys."  Brydiau  ereill,  gwelwch  ef  ar 
faes  fyddo'n  cael  ei  lyfnu,  yn  pig'o'r 
pryfed  gribir  i  fyny  i'r  wyneb  gan 
ddannedd  yr  ôg ;  a  thyna  pam  y  galwyd 
ef  yn  "  frith  yr  oged." 

Mi  warantaf  eich  bod  wedi  gweled 
Sig!  ei  Gwt  lawer  gwaith  yng  nghwmni'r 
gwartheg  ar  y  dolydd.  Rhed  yn  ddiofn 
rhwng  eu  coesau ;  ac  weithiau  a  mor 
agos  i'w  trwynau  nes  bron  eu  cyffwrdd, 
a'r  hen  wartheg  boddlon  yn  cymeryd 
dim  sylw  yn  y  byd  o  hono,  ond  yn  para 
i  bori, — swish,  shwish,  shwish, — o  hyd 
ac  o  hyd.  Beth  yw  ei  neg^es  yng 
^j,;    '..^r-r  nghwmni'r   gwartheg  ?     Hel   ei    fwyd. 

Gẁyr  yn  burion  fod  Hawer  o  bryfed  yn 
dod  i  wyneb  y  tir  lle  byddo  gwartheg- 
yn  porî.  Pam  y  deuant  i'r  wyneb  y  pryd  hynny?  PÍicio'r  glaswellt 
â'u  tafod  wna'r  gwartheg  pan  yn  porri.  Mae'r  pliciad  sydyn  yma 
yn  gwneyd  ì'r  ddaear,  sydd  wrth  wraidd  y  glaswellt,  grynnu.  Mae'r 
ddaeargryn  fechan  yma  yn  codi  ofn  ar  y  pryfed  sy  yno'n  llechu,  fel  y 
bitasai  daeargryn  mwy  yn  codi  ofn  arnom  ninnau,  ac  yn  gwneyd  i 
ni  redeg  ailan  o'n  tai.  Rhuthrant  yn  wyllt  o'u  haneddau  i  wyneb  y 
tir  i  edrych  be  sy'n  bod,  Ond  neidiant  o'r  badeli  ffrio  i'r  tân.  Cyn 
gynted  ag  y  deuant  i'r  wyneb,  gwel  llygaid  cip  yr  aderyn  hwynt, 
Byddant  yn  ei  big  mewn  amrantiad,  ac  yn  ei  grombil  mewn  dau. 


i82  CYMRU'R     PLANT. 

"  Druain  oV  pryfed !  "  meddwch,  "  buasai'n  well  iddynt  gadw  i 
mewn."  Am  fod  yr  aderyn  iV  weled  fel  hyn  yn  aml  ymhlith  buches 
o  wartheg-,  y  galwyd  ef  yn  "  frith  y  fuches." 

Welwch  chwi,  tra  y  mae  g'was  mawr  yr  amaethwr  yn  troi  ac  yn 
llyfnu'r  tir,  mae  ei  was  bach,  Sig-1  ei  Gwt,  yn  carthuY  tir  o  bryfed 
fyddai'n  niweidio  cnwd  y  tir  hwnnw,  pe  caent  lonydd.  Gan  hynny, 
aderyn  gwasanaethgar  iawn  yw  Sigl  ei  Gwt.  Cofiwch  hyn,  yn 
enwedig  chwi  blant  yr  amaethwyr.  Os  gwelwch  ef  yn  disgyn  ar  y 
ífordd  neu  ar  gae  o'ch  blaen,  ac  os  byddwch  ar  fedr  codi  carreg  i'w 
daro,  cofiwch  mai  un  o  weision  bach  gore  eich  tad  ydyw.  Chodwch 
chwi  mo'r  garreg  wedyn. 

Ple  gwna  Sigl  ei  Gwt  ei  nyth?  "Ar  lan  afon,"  meddwch. 
Weithiau.  Ar  lan  afon,  "Afon  Fach"  Tal  y  Bont,  afonig  y 
chwareuais  lawer  ar  ei  glan,  y  gwelais  nyth  Sigl  ei  Gwt  gyntaf 
erioed.  Bob  tro  yr  ymwelaf  a'r  llecyn  hwnnw,  daw'r  nyth  honno, 
guddiesid  mewn  agen  gul  dan  geulan  y  lli,  yn  syth  i'm  cof.  Am  wn 
i  nad  ydyw'r  holl  nythod  y  deuais  o  hyd  iddynt  pan  yn  fachgen,  eto 
yn  fÿ  nghof.  Nid  wyf  bron  byth  yn  pasio'r  mannau  lle  y  gwelais 
hwy,  na  chofiaf  am  danynt,  ac  o'u  cofio,  na  fydd  y  pleser  a'm 
meddiannai  pan  gawn  y  cip  cyntaf  arnynt, — pleserau  degau  o 
flynyddoedd  yn  ol, — ^yn  ymrithio'n  fyw  i'm  meddwl  fel  ysbrydion  o'r 
amser  gynt,  nes  cyff'roi  fy  enaid.  Ò  dan  eu  swyn,  teimlaf  fy  hun  yn 
fachgen  di-ofidiau  drachefn, — digrifwch  ieuenctyd  yn  fy  amgylchu  ar 
bob  llaw,  fel  awyrgylch  bore  o  haf.  Cilia'r  swyn  yn  union,  ac  wrth 
ei  gwt  daw'r  presennol  yn  ol  gyda'i  hiraeth  am  a  fu,  a'i  bryder  am  a 
ddaw.  Onid  yw  hyn  yn  beth  od  ?  Os  cewch  fyw,  teimlwch  chwithau 
bethau  cyffelyb.  Bydded  eich  pleserau  yn  ddiniwed.  Bydd  pleserau 
diniwed  heddyw  yn  bleserau  swynol  i  chwi  eto,  mewn  adgof.  Ond 
cofiwch,  os  gwnewch  gam  âg  aderyn,  os  torrwch  ei  nyth,  os  dygwch 
ei  gywion,  daw  troion  cas  felly  hefyd  yn  ol  i  chwi  fel  ysbrydion  drwg 
i'ch  poeni.     Daw  pob  tro  drwg  adre  i  glwydo. 

Y  nyth  ddiweddaf  o  eiddo  Sigl  ei  Gwt  a  welais  oedd  mewn  twll 
yn  mur  sych  hen  odyn  galch,  ymhell  oddiwrth  afon.  Felly^  mewn 
agenau  a  thyllau  y  gesyd  yr  aderyn  ei  nyth.  Doda  hi  mewn  twll  yn 
y  ddaear,  mewn  cyfwng  rhwng  cerrig,  mewn  cilfach  dan  wreiddiau 
coed,  neu  mewn  ceubren.  Waeth  ganddo  ple  bydd  y  twll,  ai  ar  fin 
afon,  ai  ar  fynydd,  os  bydd  yn  dwll  cyfleus.  Ei  defnyddiau  yw 
gwellt-glas  sych,  gwreiddiau  meinion,  darnau  o  wellt,  a  mwswgl 
wedi  eu  gweithio  i'w  gilydd  yn  dwt  a  thaclus.  Hulir  ei  hystafell 
gron  â  rhawn,  plu,  blew,  a  gAvlan.  Nyth  gampus  ydyw,  gwaith 
creff'twr  tra  medrus.  Ni  raid  i  unrhyw  gywion  wrth  gartref  mwy 
clyd  a  chomfforddus. 


CYMRU'R     PLANT.  183 

Dodwya  Mrs.  Sigl  ei  Chwt  ryw  bump  neu  chwech  o  wyau  llwyd- 
wynion,  neu  las  gwelw.  Brychir  hwy,  o  gwrr  ì  gfwrr,  â  thrwch  o 
ysmotiau  unlliw  a'r  gneuen  wisg-i.  Maent  yn  ddigon  tebyg  ar 
brydiau  i  wyau  Mrs.  Llwyd  y  To. 

"  Twit-twit "  neu  "  Tshissit "  clir  yw  ei  nod  galw,  neu  ofn-g-ri. 
Mae  g-anddo  gathl  serch.  Cân  hi  bob  amser  yn  ddwbl-dyner 
{double  piano).  Nid  yw  nemawr  uwch  na  murmur.  Prin  y  clywch  hi 
bymtheg"  llath  o  big  yr  aderyn.  Ond  mi  wranta  i  y  clyw  ei  lady-love 
hi  gryn  lawer  ymhellach. 

Adar  cymdeithasg-ar  yw  Sig*l  eu  Cwt.  Gwelir  hanner  dwsin,  mwy 
neu  lai,  yn  aml  gyda'u  gilydd,  ac  weithiau  haid  o  g'ryn  faint.  Maent 
yn  hofî  iawn  o'u  g^ilydd.  Pan  ddigwydd  i  un  o'r  haid  gael  ei  archolli 
g*an  ergyd  gwn  neu  rywbeth,  brysia  y  lleill  ato,  am  y  cynta,  i'w  ym- 
g-eleddu.  Cymer  adarwyr  Ffrainc  fantais  ar  y  duedd  garedig  yma 
sy  ynddynt,  i'w  rhwydo.  Wedi  dal  un,  clymant  ef  gerfydd  ei  goesau 
wrth  rwyd.  Plicia  yntau  wrth  y  llinyn,  druan  bach,  a  llefa  dros  yr 
hoU  le  mewn  ing.  Clyw  ei  deulu  ei  ddolef  o  bell,  hedant  ato 
oddiyma  ac  oddiacw.  Disgynnant  yn  ei  ymyl  i  edrych  beth  yw'r 
mater.  Nid  cynt  y  gwnant  hynny,  nag  y  troir  y  rhwyd  arnynt.  Delir 
lluoedd  ohonynt  fel  hyn.  I  beth  ì  I'w  rhostio.  Ystyrrir  cig  Sigl 
ei  Gwt  g'an  y  Ffrancwr  yn  damed  blasus.  Beth  feddyliech  chwi  o 
g-ael  morddwyd  Sig*l  ei  Gwt  ar  eich  plat  gyda  thaten  ì 

Cyn  diweddu,  mae  gennyf  chwedl  fechan  eisie  ei  dweyd  wrthych. 
Hen,  hen  chwedl  ydyw.  Àeth  dros  g-of  yng  Nghymru,  ond  y  mae'n 
fyw  o  hyd  ymysg  g^erin  yr  Ynys  Werdd.  Dyma  hi.  Pan  oedd 
cenhadon  Herod, — chwi  wyddoch  yr  hanes, — yn  ymofyn  am  y  Mab 
Bychan,  gorchuddiodd  brongoch  Ef  â  chnufau  o  fwswgl  aurfelyn, 
i'w  guddio  rhag*ddynt ;  ond  bradychodd  Sigl  ei  Gwt  Ef  drwy  bigo'r 
mwswgl  i  gyd  i  ífwrdd. 

Beth,  feddyliech  chwi,  yn  ol  tyb  y  rhai  sy'n  coelio'r  chwedl,  a  roes 
yng*  nghalon  yr  aderyn  i  wneyd  tro  cyn  saled  ì  Wel,  credent  fod  tri 
diferyn  o  waed  y  diafol  yn  nghorfî  pob  Sigl  ei  Gwt.  Llysenwant 
ef  o'r  herwydd  yn  "was  y  diafol."  Ond  er  cased  ganddynt  yr 
aderyn,  oherwydd  yr  hen  goel  ffol  yma,  ofnant  ei  ladd  rhag  ofn  i'r 
Hen  Fachgen,  ei  feistr,  ddial  ei  waed.  Mae'n  dda  fod  rhywbeth 
yn  eu  hatal. 

Ond  chwedl  g-wneyd  yw  y  chwedl  uchod.  'Rwyf  yn  methu  dirnad 
pam  ei  codwyd  ar  Sigl  ei  Gwt,  yn  anad  un  aderyn,  canys  un  o'r 
adar  mwyaf  diniwed,  a  difalais  ydyw,  a  gwasanaethgar  heblaw 
hynny.  Mae  tuedd  mewn  hen  chwedl  front  fel  hon  i  wneyd  pawb 
a'i  cred  i  deimlo  yn  gas  tuag-  ato,  ac  efe  mor  ddiniwed  a'r  Mab 
Bychan  ei  hunan. 

Peidiwch  coelio  pob  hen  chwedl  a  glywch. 


i84 


CYMRU'R     PLANT. 


Hwb-hwbian  o  gwmpas  wna  deryn  y  to  ; 
Brys-redeg  wna'r  brith,  chwiw  î  dro  ar  ol  tro, 
Fe  reda  yn  wisgi,  a  buan,  a  mân, — 

Ymlithra  mor  slip, 

Chwi  gredech  ar  gip 
Mae'r  goes  fla'n  sydd  yn  ol,  a'r  goes  ol  sydd  yml'an. 


Cenfydd  bryfyn  ar  lawr,  fe'i  llynca  yn  slap  ; 
Cenfydd  bryfyn  uwchben,  hwnnw  gipia  yn  chwap  ; 
Cenfydd  bryfyn  ar  fur  yn  cripian  yn  chwai', 
Uynca  hwnnw  mewn  winc  yn  gwmm  i'r  ddau. 

Yna  safa  yn  bwt, 

Gan  ysgwyd  ei  gwt, 
A  Uefa  "  Twit-twit,"  wedi  cael  ei  foddhau. 


TJn  o'r  ednod  taclusaf  yw  Sigl  ei  Gwt ; 

Maen  dderyn  bach  glân,  mae^n  dderyn  bach  twt, 

Ei  goesau  sydd  feinion,  a'i  gynffon  sydd  hir. 

Onid  ydy w  yn  syw  't 

Onid  ydy  w  yn  fyw  ? 
Fe  red  fel  y  gwynt,  pan  ro'i  draed  yn  y  tir. 

A  dros  yr  un  praucie  o  hyd  ac  o  hyd, 

Nes  dal  digon  o  bryfed  i  wneyd  digon  o  bryd ; 
Yna  cyfyd  yn  ffrit, 
Gan  seinio  **  lVit-twit  I  " 

A  setla  ar  fur  a'i  hirgwt  yn  mynd 
I  lawr  ac  i  fyuy, 
Mor  ddigri,  mor  ddigri, — 

Wel,  ffood'bÿe,  sigli-gwt,  ffarwel  iti,  ffrynd. 


R.    MORGAN. 


ADGOF. 


?AN  syllais  un  bore 
Ar  wyneb  y  Uyn, 
''Roedd  yno  gymyle 
A  theiau  ryw  fryn. 

Eis  yno  ryw  ddiwmod 
I'w  canfod  yn  swyn, 

Ond  collais  y  cysgod 
Oedd  imi  mor  fwyn. 

Pan  goUais  y  cysgod, 
Oedd  dawel  a  chlyd, 

Mì  welais  mai  darf  od 
Wnai  pethau  y  byd. 


Eis  yiio  mewn  cariad 
Ar  noson  wen,  wen, 

Tra  gwenau  y  lleuad 
Yn  hyfryd  uwchben. 

Ces  weled  y  nefoedd 

Ar  wyneb  y  llyn  ; 
Anghofìaf  byth  bythoedd 

Mo  noson  fel  hyn. 

Mi  gofìaf  am  fore 

Fy  mywyd  bach  i, 
Pan  welais  y  gole 

Yng  nghroes  Calfari. 

J.  H.  J.  {leuan  Wyn). 


CYMRU'R     PLANT.  185 


YR      lAITH     GYMRAMG. 

Ganwyd  Heiiry  Richard  EbriU  3ydd,  181:á ;  bu  farw  Awst  20fed,  1888.  Yr  oedd 
syllu  ar  ddarlun  ei  gofgolofn  yn  rhifyn  Chwefrol,  yn  deffiro  fy  adgofìon  am  yr 
unig  dro  y  clywais  ef  yn  annerch  ei  "  anwyl  gydwladwyr.**  Yr  oedd  hynny 
yn  Eisteddfod  Genhedlaethol  Caemarfon,  1886.  Ni  chlywais  byth  wedyn 
gystal  araeth  Eisteddfodol  gan  neb.  Onid  buddiol  i*r  plant  fuasai  darllen  yn 
awr  beth  o  genadwri  yr  hen  "Apostol  Heddwch,"  ar  ddysgu  a  choleddu 
**  iaith  ein  mamau  ?  " — Carneddog. 

MAE  rhai  o'n  cymydog'ion,  ac  hyd  yn  oed  rhai  o'n  cydwladwyr, 
yn  darogan  fod  y  Gymraeg  yn  agos  iawn  i'w  therfyn ;  ac 
mae  rhai  wedi  beiddio  profîwydo  y   bydd   o    fewn   ug'ain 
mlynedd  wedi  diflannu  oddiar  wyneb  y  ddaear. 

Ond  yr  wyf  fi  yn  credu  mai  proffwydi  gau  ywV  gwyr  hyn,  ac  y 
bydd  yr  iaith  Gymraeg*  yn  fwy  hirhoedlog*  o  lawer  na  neb  o'i 
phroíîwydi.  Ac  os  cleddir  y  gwỳr  hyn  yng"  Ng'hymru,  ac  os  ydynt 
am  i'w  coffadwriaeth  gael  ei  gadw  mewn  parch  gan  eu  cydwladwyr 
am  oesoedd  dyfodol,  y  peth  g'oreu  allant  wneuthur  yw  g^orchymyn 
yn  eu  hewyllysiau  ar  i'w  bedderg-ryff  fod  yn  Gymraeg".  Gwell 
gennyf  ü  gredu  yr  hen  broffwydoliaeth,  a  wnaed  ganrifoedd  yn  ol,. 
am  y  Cymry,— 

"Eu  Ner  a  folant, 
Eu  hiaith  a  gadwant, 
Eu  tir  a  gollant. 

Ond  GwyUt  WaHa.*' 

Ac  yr  wyf  yn  meddwl  fod  rhai  arwyddion  fod  yr  iaith,  yn  lle 
diflannu,  yn  gwella  ei  gafael  ar  y  wlad.  Yr  ydys  wedi  cael  allan 
fod  gwybodaeth  o'r  Gymraeg  o  beth  gwerth  ymarferol;  fod  yn 
fantais  i'r  rhai  ydynt  yn  byw  ymhlith  y  bobl,  ac  ydynt  am  ddeall 
eu  syniadau  a'u  teimladau,  ac  am  ennill  dylanwad  ar  y  werin,  i 
fedru  siarad  iaith  y  bobl ;  ac  felly  y  mae  rhyw  sibrwd  fod  y  Gymraeg 
yn  dringo  i  balasau  boneddigion. 

Yr  wyf  yn  gobeithio,  fy  nghydwladwyr,  y  glynwch  chwi  wrth  yr 
hen  iaith;  oblegid  cofiwch,  os  diddymir  yr  iaith,  fe  ddiddymir  yr 
holl  lenyddiaeth  sydd  yn  gynwysedig  yn  yr  iaith, — toreithiog  ffrwyth 
yr  awen  o  Daliesin  i  Hiraethog,  ein  holl  hanesyddiaeth  cyntefig,  yr 
holl  weithiau  gwerthfawr  ar  destynau  moesol  a  chrefyddol  sydd 
gennym. 

A  beth  feddyliech  chwi  am  Vr  Beibl  Cymraeg  fynd  yn  llyfr  mud  a 
marw, — ^yr  hen  Feibl  sydd  wedi  bod  yn  gymhorth  ac  yn  gysur,  ac 


i86  CYMRU'R     PLANT. 

yn  arweinydd  mewn  bywyd  ac  yn  angeu,  i'n  teidiau  a'n  cyn-deidiau, 
ac  i  filoedd,  a  deg*au  o  filoedd  o'n  cydwladwyr  trwy  oesoedd  a 
chenedlaethau,  ie,  fod  y  llyfr'  hwn  yn  myned  yn  llyfr  marw,  heb  lais 
na  lleferydd  i  un  enaid  byw,  am  na  fyddai  neb  yn  ei  ddeall !  Fe 
lynwn  ni,  gan  hynny,  wrth  y  Gymraeg*,  pe  na  byddai  gennym  un 
rheswm  ond  hyn, — i  gadw'n  fyw  y  Beibl  Cymraeg. 

Pe  beiddiwn  ddweyd  gaìr  wrth  y  merched  sydd  yma, — y  boneddig- 
esau  ieuanc  a  fyddant  famau  Cymru  yn  y  dyfodol,  mi  a'u  cyfarchwn 
hwy  yng  ngeiriau  y  bardd  Tegid, — 

**  Merched  Cymru,  mwyn  galomiau,  '*  Nid  oes  mwynach  peth  na  chlywed 
Glâii  o  bryd,  a  gwedd,  a  geiriau,  laith  Gymraeg  o  enau  merched  ; 

Cerwch  iaith  eich  mam  yn  helaeth,  Y  Gymraes  a  fyddo  famaeth, 

Cerwch  wlad  eich  genedigaeth.  Cared  wlad  ei  genedig^eth." 

Ond  peidiwch  a  fy  nghamsynied  i  hefyd.  Er  fy  mod  yn  caru  yr  hen 
iaith  o  eigion  fy  nghalon,  ac  yn  dymuno  iddi  hir  oes,  eto,  nid  wyf  fi 
am  ddweyd  gair  amharchus  am  un  iaith  arall,  nac  am  anghefnogi 
neb  i  ddysgu  ieithoedd  ereill.  Dysgwch  gynifer  o  ieithoedd  ereill 
ag  sydd  yn  bosibl.  Y  mae  pob  iaith  newydd  a  ddysgwch  yn 
oruchafiaeth  ar  wlad  arall,  ac  yn  eich  gollwng  i  randiroedd  o 
wybodaeth  a  llenyddiaeth  eangach.  Ac  yn  enwedig,  peidiwch 
dychmygu  fy  mod  i  yn  dweyd  dim  yn  ddirmygus  ar  yr  iaith  Saesneg. 
Mae'r  iaith  Saesneg  yn  iaith  ardderchog,  a  hi  ddylai  fod  felly, 
oblegid  mae  ein  brodyr,  y  Saeson,  wedi  lladrata  defnyddiau  o 
braidd  bob  iaith  dan  y  nefoedd,  er  cyfoethogi  eu  hiaith  eu  hunain. 
Ac  y  maent  wedi  llwyddo,  oblegid  yn  )n-  iaith  honno  y  mae  cyflawnder 
o  eiriau,  helaethrwydd  ymadrodd,  a  chyfoeth  ddihysbydd  o  lenydd- 
iaeth  amhrisiadwy.  Ydyw,  mae'r  iaith  Saesneg  yn  iaith  ardderchog, 
ie,  ac  y  mae'r  iaith  Gymraeg  yn  iaith  ardderchog  hefyd.  Nid  oes 
neb  sydd  yn  gwybod  yn  amheu  hyn. 

Mewn  rhai  o'i  hansoddau,  y  mae,  yn  fy  marn  i,  yn  rhagori  ar  y 
Saesneg,  yn  enwedig  mewn  areithyddiaeth,  neu  brydyddiaeth 
ddarluniadol  a  soniarus.  Gadewch  i  ni  gael  engraifft  o  hyn.  Un  o'r 
darnau  mwyaf  detholedig  ym  marddoniaeth  Lloegr  yw  pryddest 
Gray, — "An  Elegy  written  in  a  Country  Churchyard."  Fe  gyfieith- 
wyd  hon  i'r  Gymraeg  yn  gampus  gan  Dafis  Castell  Hywel.  Gadewch 
i  mi  ddifynnu  un  pennill  o'r  bryddest  hon,  er  mwyn  cymhariaeth  yn 
y  ddwy  iaith.     Fel  hyn  y  mae  yn  y  Saesneg, — 

''  Save  that  from  yonder  ivy-mantled  tower, 

The  moping  owl  doth  to  the  moon  complain ; 
Of  such  as  wandering  near  her  sacred  bower, 
Molest  her  ancient  solitary  reign." 


CYMRU'R     PLANT.  187 

Rhaid  cyfaddef  fod  hwn  yn  ddesgrifiad  tlws  a  phrydferth  dros  ben ; 
ond  yn  awr,  gwrandewch  ar  y  Gymraeg", — 

*  *  A'r  ddylluan  wrthi  'i  hunan,  yn  llwyn  iorwg  pen  j  tŵr, 
Wrth  j  Ueuad  wna  achwyniad,  wban  irad,  oer  ei  stŵr, 
Ar  rai  eger  ddelo'n  agos  at  ei  gwyrddlas  dawel  dỳ, 
I  wneyd  gormes  ar  un  dalaeth  o'i  llywodraeth  helaeth  hi." 

Onid  ywV  hen  Ddafis  wedi  rhagori  hyd  yn  oed  ar  Gray  ? 


i>-   ^m 


rw     DDARI,i:^N     YN     DDIFYFFS. 

OBEN  y  Wyddfa  g^elais  long"  yn  nofio  ar  ei  cholyn  yr  oedd  y 
gath  ag-  adenydd  yr  ehedodd  y  fuwch  aeth  i'r  cae  i  chwilio 
am  bysgod  yr  aeth  Wil  ì'r  tân  y  syrthiodd  mul  sydd  g-readur 
rhesymol  i  ddadleu  âg  ef  yw  y  dyn  hwnnw  wnaeth  Llundain  Bach 
oedd  ddyn  mawr  yn  yr  oes  nesaf  y  bydd  ífrwyth  oddiar  ladron  y 
cafwyd  yr  oriawr  ceiniog"  yw  y  pisin  â  y  g^werth  mwyaf  i  Bob  Jones 
y  Banker  yw  y  dyn  calla  dyn  pan  dawo  i  dwrw  yr  arweinia  rhyfel 
rhwng  dau  allu  direswm  yw  y  dyn  meddw  pan  yn  sobr  mae  yn  gall 
yn  Carmel  y  mae  shop  lladron  sydd  yn  onest  y  mae  y  dyn  doeth  yng- 
Nghaernarfon  yn  ymladd  am  India  y  mae  son  cas  g*wr  na  charo'i  wlad 
a'i  mag-o  wedi  iddo  fynd  yn  ddyn  mawr  pedair  modfedd  o  hyd  yw 
yr  haf  sydd  ddymunol  yn  Arfon  y  mae  castell  o  wair  y  daw  had  i 
hau  penwaig"  sydd  yn  y  môr  bach  yw  yr  aderyn  to  sydd  yn  gysgod 
o'r  haul  y  daw  goleuni  i  siarad  Saesneg  yr  aeth  Mary  Evan  Roberts 
sydd  ddyn  a  diolch  am  dano. 

Carmel.  G.  J.  R. 


(( 


(( 


(( 


F      GWI^ITHYN. 

WLITHYN  tlws  !     O  ble  y  daeth-  Dod  i  fynd  yw  hanes  gwlithyn, 
Dyna  lef  y  blodyn  cu,   [ost  ?  '*  Dod  i  fynd  i'r  nef  i  fyw, 

Ffordd  y  teithiaist  ti  hyd  ataf,  Dod  a  neges  at  ddynoliaeth, 

Pam  y  sylwaist  amaf  fì?  "  Dweyd  o  hyd  am  gariad  Duw ; 

Dim  ond  iti,  flodyn  gwiwlon,  Fel  y  gwlithyn  byddom  nimiau, 

Ddal  i  edrych  fyny  fry,  Aros  yn  ei  wenau  Ef , 

Ti  gei  wybod  fy  holl  hanes,  Er  cynhyddu  ar  ei  ddelw, 
Ac  o  ble  y  deuais  i."  Dod  yn  addas  iawn  i'r  nef. 

J.  H.  J.  {Ie\ian  Wyn). 


i88  CYMRU'R    PLANT. 

TRO     I    HnS    FWTHYN     CYMRMIG. 

II.    YN    Y    TY. 

AWN  i  fewn.  Cystal  i  ni  beidio  cnocio  ar  y  drws,  nid  ydynt  yn 
disgwyl  i  ni  wneyd  hynny.  Gwell  o  lawer  ydyw  ganddynt 
ein  gweled  yn  rhoddi  ein  hunain  yn  gartrefol. 

Dwy  ystafell  sydd  i'r  tŷ, — ^y  pen  uchaf  aV  pen  isaf,  fel  y  gelwir 
hwy.  Gwahenir  y  ddwy  gan  fynedfa,  ochrau  yr  hon  sydd  wedi  eu 
gwneuthur  o  wiail  plethedig,  wedi  eu  gorchuddio  â  chlai  a  phridd 
coch.  Yn  y  pen  isaf  y  mae  y  teulu  yn  byw,  ac  yn  y  pen  uchaf  y 
cysgant. 

I  mewn  a  ni  i'r  pen  isaf,  neu,  fel  y  galwn  ni  hi,  iV  gegin.  Nid  yw 
y  llawr  wedi  ei  wneyd  o  gerrig,  ond  yn  hytrach  un  pridd  yd^rw,  a 
hwnnw  yn  ambell  i  fan  yn  bantiog  iawn.  Y  mae  y  to  iV  weled  oV  tu 
fewn.  Pa  beth  yw  y  lliw  du  yna  sydd  arno  ?  A  ydyw  wedi  bod  ar  dân 
ryw  dro  ?  Nag  ydyw.  Y  rheswm  am  y  lliw  du  ydyw  y  mwg.  Ai  nid 
ydych  yn  arogli  rhywbeth  yn  y  tŷ  ?     Dyna  i  chwi  arogl  mwg  mawn. 

Dacw  yr  hen  ŵr  a'r  hen  wraig  yn  eistedd  o  dan  y  fantell  simdde 
fawr  o  flaen  tanllwyth  mawr  o  dân.  Gallasech  feddwl  eu  bod  yn 
byw  mewn  simdde.  Eistedda  yr  hen  ŵr  ar  y  sgiw,  y  mae  golwg 
cryf  iawn  arno.  Hynod  o  drwsgl  ydy^»^  ei  farf  a'i  wallt.  Am  dano 
mae  dillad  llwyd  goleu  wedi  eu  gwneuthur  o  frethyn  cartref.  Yn  ei 
ymyl  mae  pastwn  coUen.  Y  mae  newydd  ddychwelyd  wedi  bod  ar 
hyd  y  mynydd  yn  edrych  am  ei  braidd.  Bugail  defaid  yw  wrth  ei 
alwedigaeth.  Yr  ochr  arall  i'r  tân  eistedda  yr  hen  wraig  ar  ystol 
deirtroed,  yn  ei  phais  a'i  gwn  bach,  a  fîedog  ddu  a  llinellau  g^wynion 
ynddi,  y  rhai  sydd  wedi  eu  gwneuthur  o  wlan  y  defaid  borant  y  tu 
ol  i'r  tŷ.  Y  mae  yn  gwau  hosan  â'i  holl  egni.  Mor  sionc  yr 
edrychant,  ac  mor  serchog  y  maent.  Rhyngddynt  ill  dau  y  mae 
bord  gron  fechan,  ac  arni  eu  prif  gysur, — "  Hen  lyfr  mawr  y  bywyd." 
Y  mae  yr  hen  ŵr  yn  paratoi  i  ddarllen  cyfran  o  hono,  yr  hyn  a 
arfera  wneyd  bob  bore  cyn  boreufwyd,  ar  ol  rhoddi  tro  i  edrych  a 
ydyw  ei  braidd  bychan  yn  ddiogel. 

Edrychwch  fel  y  maent  wedi  cyffroi  wrth  ein  gweled,  ac  fel  y 
maent  yn  paratoi  lle  i  ni  ymuno  â  hwy, — yr  hen  ŵr  yn  closio  i  fyny, 
fel  y  medr  un  neu  ddau  o  honom  eistedd  ar  y  sgiw  yn  ei  ymyl,  a'r 
hen  wraig  yn  symud  y  ford  o'r  neilldu,  er  cael  lle  i  ystol  deirtroed 
neu  ddwy  i  rai  ereill  o  honom  gael  eistedd.  Dyna  ni  'nawr  yn 
gysurus  o  flaen  y  tân.  Wedi  cael  distawrwydd,  dacw  yr  hen  ŵr  yn 
mynd  ymlaen  at  y  ford,  yn  agor  y  Beibl,  ac  yn  darllen  Salm  ferr, 
yna,  a  ar  ei  liniau,  ac  offryma  weddi  afaelgar.  Wedi  i  hyn  fynd 
^osodd,  dyma  yr  hen  wraig  yn  mynd  ati  i  baratoi  boreufwyd. 

Tregaron.  Islwyn  Evans. 


CYMRU'R    PLANT.  189 


Alh     FORDÄITH     CAPTMN     COOK. 

VI.    PERYGL    Y    DDWY    LONG. 

^r\  R  y  seithfed  o  Fehefin,  hwyliodd  y  Capten  Cook  o  Queen 
^H  Charlotte's  Sound,  aV  Adventure  yn  gwmni  iddo,  i  gyfeiriad 
Otaheite.  Cafodd  fod  morwyr  yr  Adventure  yn  wael,  lawer 
ohonynt,  a  gorfod  iddo  roddi  ei  fryd  ar  gael  lle  o  luniaeth  adfywiol, 
yn  hytrach  na  darganfod  ynysoedd  newyddion.  Ond  am  ennyd  yr 
oedd  hyn  i  fod,  oherwydd  mynegodd  ei  benderfyniad  i  anturio  i 
fanwl  archwilio  cyfanfor  mawr  a  phell  y  Deheu,  er  mwyn  cyrraedd 
prif  amcan  ei  anfoniad  allan. 

Ar  y  6ed  o  Awst,  cafodd  y  llongau  fantais  ar  yr  hwyl-wynt,  wedi 
bod  amser  maith  hebddo.  Yr  oeddent  ar  y  pryd  yn  y  19  gradd  yn 
y  lledred  deheuol,  a  hydred  131  iV  gorllewin.  Yr  oedd  y  g'wynt  yn 
dra  manteisiol  iddynt  yr  adeg"  honno,  ar  gyfer  hwylio  yn  ol  eu  hamcan 
i  orllewin-og'ledd-orllewin ;  felly,  cymerodd  y  Capten  y  cyfle  i  dalu 
ymweliad  âg  ynysoedd  yn  y  cyfeiriad  hwnnw,  oedd  wedi  eu  dar- 
g^anfod  ar  y  fordaith  gyntaf ;  ac  mewn  gobaith  yn  awr  y  byddai  iddo 
ddyfod  i  gyfîyrddiad  ag  ynysoedd  na  chanfu  o'r  blaen  ar  y  ffordd  yr 
oedd  yn  myned  yno  y  tro  hwn.  Yr  oedd  y  Capten  yn  awr  ar  Iwybr 
a  deithiodd  M.  de  Bougainville.  Yr  oedd  yn  flin  ganddo  nas 
gallasai  fforddio  amser  i  forio  i'r  gogledd  yr  adeg  yma;  yr  hyn 
oedd  yn  ei  rwystro  i  hynny  oedd  c^^wr  gwael  morwyr  yr  Adventure. 
Yng  ngwyneb  hynny,  ei  brif  amcan  oedd  cyrraedd  man  y  gallasai 
gael  adfywiol  luniaeth ;  yr  hyn  oedd  yn  fwy  o  werth  yn  ei  olwg  ar  y 
pryd  na  darganfod  gwlad.  Wedi  myned  heibio  i  bedair  o  ynys- 
oedd  yn  y  parth  hwnnw,  gosododd  yr  enwau  canlynol  arnynt, — 
Resolution  Island,  Doubtful  Island,  Furneux  Island,  ac  Adventure 
Island.  Tybid  mai  yr  un  oeddent  a'r  rhai  a  welodd  Bougainville. 
Yr  oedd  y  rhai  hyn,  ynghyd  âg  amryw  ereill,  yn  ffurfio  twrr  o  ynys- 
oedd  isel  a  hanner  soddedig,  i'r  rhai  y  rhoddodd  y  Capten  yr  enw 
Dangerous  Archipelago.  Yr  oedd  llyfnder  y  môr  yn  y  fan  honno 
yn  brawf  cadarn  iV  morwyr  eu  bod  yn  cael  eu  hamgylchynu  gan 
greigiau,  a'i  bod  yn  dra  angenrheidiol  iddynt  arfer  y  gofal  manylaf 
wrth  forio  yno,  yn  enwedig  yn  y  nos. 

Ar  y  1 5fed  o  Awst,  daeth  y  llongau  i  olwg  Osnaburg  Island,  neu 
Maitea,  yr  hon  a  ddarganfyddwyd  gan  Capten  Wallis.  Amlygodd 
y  Capten  Cook  i  Capten  Furneaux,  ei  fwriad  i  hwylio  i  Oaiti-piha 
Bay,  gerllaw  y  pen  deheu-ddwyrain  i  Otäheiti,  er  sicrhau  cymaint 
a  allai  gael  o  adfywiol  luniaeth  yno,  cyn  eu  myned  i  Matavia.  Am 
chwech  o'r  gloch  y  prynhawn,  daeth  Oaiti  iV  golwg,  yng  nghyfeir- 
iad  y  gorllewin  ;  a  buwyd  yn  ddiwyd  hyd  bedwar  o'r  gloch  y  b^ 


I90  CYMRU'R    PLANT. 

a  phan  ddaeth  yn  ddigon  goleu,  cawsant  eu  hunain  o  tewn  milltir  a 
hanner  i  g'raig'  isel  beryglus,  a  daeth  yn  angenrheidiol  gollwng  y 
badau  iV  dwfr,  i  arwain  y  llongau  oddiwrth  y  graig".  Ond  trodd 
holl  ymdrech  y  morwyr  yn  aneffeithiol  i  gadw  y  Resolution  rhag  cael 
ei  gyrru  yn  gyflym  tuag  ati.  Parodd  parhad  y  diffyg  gwynt  iddi 
fyned  yn  fwy  peryglus  ar  y  llong  bob  munud.  Er  hynny,  yr  oedd  y 
Capten  yn  credu  yn  gryf  y  gallasent  ddianc  heibio  i  ben  gorllewinol 
y  ree/i  mewn  i'r  forgilfach.  Ond  tua  dau  o'r  gloch  yn  y  prynhawn, 
pan  ddaethant  ar  gyfer  agoriad  yn  y  graig,  tybiodd  y  gallasai  y 
îlongau  fyned  trwodd  i'r  ochr  arall ;  ond  wedi  archwilio  yr  agoriad, 
cafwyd  nad  oedd  y  dwfr  yn  ddigon  dwfn  i  nofio'r  llongau.  Yr  oedd 
y  bwlch  hwnnw  yn  tynnu  i  fewn  y  fath  orlif  o  ddwfr  y  U'anw,  nes 
gyrru  y  Resolution  gyda  chyflymdra  aruthrol  tua  chyfeiriad  y  graig. 
Pan  welodd  y  Capten  hyn,  gorchymynodd  i  fyned  a'r  warpìng 
machines,  gyda  chan  gwrhyd  o  raff,  allan ;  ond  ni  bu  hynny  o  ddim 
lles.  Nid  oedd  gan  y  morwyr  ddim  i'w  ddisgwyl  yn  awr  ond  llong- 
ddrylliad  buan.  Nid  oedd  ond  ffordd  ferr  rhyngddynt  a'r  beis- 
donnau,  y  rhai  sydd  arwyddion  sicr  o  greigiau  agos  i'r.  wyneb. 
Daeth  y  llong  i  ddyfnder  mor  lleied  a  deunaw  troedfedd  o  ddwfr; 
ac  ar  bob  gostyngiad  y  tonnau,  yr  oedd  y  llong  yn  bwrw'n  drwm  ar 
y  graig,  ac  yr  oedd  yr  holl  forwyr  mewn  dychryn  mawr. 

Yn  ffodus,  daeth  yr  Adventure  ymlaen  heb  gyffwrdd  â'r  graig; 
ond  nis  gallasai  roddi  un  math  o  gymorth  i'r  Resolution.  Yr  oedd 
hyd  yn  oed  Capten  Cook  mewn  penbleth  a  dychryn  ar  hyn  o  bryd. 
O'r  diwedd,  darfyddodd  Uifiad  y  llanw  i'r  cyfeiriad  hwnnw. 
Gorchymynnodd  y  Capten  gymeryd  yr  holl  fadau,  a'u  gosod  i  lusgo 
y  llong  allan  o'r  perygl.  Ac  ar  y  funud,  daeth  awel  ysgafn  o 
gyfeiriad  y  tir,  yr  hyn  a  fu  y  fath  gymorth  i'r  badau,  fel  y  llwyddwyd 
i  gael  y  Resolution  mewn  amser  byrr  allan  o'r  perygl. 

Yna,  gorchymynnodd  gymeryd  y  badau  i  fyned  i  lusgo  yr 
Adventure  i  le  diogel ;  ond  cyn  iddynt  gyrraedd  ati,  yr  oedd  yn  dyfod 
ei  hun,  yn  ei  llawn  hwyliau.  A  chyn  hir  yr  oedd  yr  hoU  forwyr  yng 
nghwrtini  eu  gilydd  yn  llawen,  heb  golli  yr  un  bywyd  oblegid  yr 
ystormydd  y  buont  yn  eu  canol.  Eu  holl  goUed  oedd  tri  angor,  a 
rhyw  fân  bethau  ereill  perthynol  i'r  llongau. 

Yn  ystod  yr  amser  yr  oedd  ein  morwyr  yn  y  perygl  mawr,  yr  oedd 
nifer  o'r  brodorion  wedi  dyfod  atynt  yn  eu  cafnfadau,  a  rhai  ohonynt 
wedi  esgyn  i'r  Uongau;  ac  yr  oeddynt  yn  ymddangos  yn  hollol 
amddifad  o  gydymdeimlad  â'n  morwyr  yn  eu  trallod,  ac  heb  ddangos 
y  gradd  lleiaf  o  syndod,  boddhad,  nac  ofn,  pan  oedd  y  llongau  yn 
cael  eu  gyrru  i  daro'r  graig.  Tua  brig  yr  hwyr,  aethant  ymaith  yn 
hollol  ddifater. 

Dinas^  Rhondda.  W.  James. 


CYMRU'R    PLANT 


TRI     BBAWD. 


ETH  Sion  gyda'r  brenîn.  Aethant  at 
adeiladau  hardd,  yno  yr  oedd  ei 
anifeiliaid, 

"  A  weli  di  y  goedwig  ddu  acw  ?  " 
"  Gwelaf." 

"Yn    y   goedwig   ddu    acw,    y    mae 

gennyf  dri  o  elynion  cryfion  ìawn  ;  ac  y 

maent  yn  Iladrata    fy   anifeiliaid.      Os 

g-elli  di  eu  concro,  mi  geì  fagiau  lawer 

o  aur  ac  arian  i  fynd  gyda  thi  yn  ol  i  dy  wlad. 

Cei  ddechreu  ar  dy  waith  yfory." 

"  Y  goedwig  ddu,"  ebai  Sion  wrtho  ei  hun. 
"  Hwyrach  mai  rhyw  gorachod  bychain  sy'n  blîno  y 
brenin,  ac  felly  gallaf  eu  concro  yn  hawdd." 
Daeth  yn  amser  i  Sion  weithio ;  a  gyda'r  nos,  beth  welai  yn  dod 
o'r  goedwig  ddu  ond  cawr  mawr. 

"O,  beth  wnaf  yn  awr?"  ebaî  Sion ;  a  chollodd  ei.ddewrderi 
,  gyd,  a  dechreuodd  grynnu.  "  Ei  ddwylaw ! "  ebai  wedyn,  "  gall 
guddio  dafad  o  danynt," 

"  A  dacw  y  cawr  yn  bras  gamu  tuag  ato.  Cofiodd  Sion  eiriau  yr 
hen  wr.  Gwisgodd  yr  esgidiau  aur,  y  cap  coch  ar  ei  ben,  a'r 
cleddyf  wrth  ei  wregys.  Gyda  iddo  orffen  gwisgo,  dyma'r  cawr  ì 
mewn,  -a  chipiodd  lo  blwydd  o  dan  ei  gesail.  Rhedodd  Sion  ar  eî 
ol,  tynnodd  ei  gleddyf,  a  thorrodd  ben  y  cawr. 

Yn  y  bore,  daeth  y  brenin  i'r  lle,  a  chanmolodd  Sion  yn  fawr  am 

"Dyma  fi  yn  arwr  o'r  diwedd,"  ebai  Sion.  Ond  drannoeth  a 
ddaeth,  a  rhywbryd  yn  y  prynhawn,  gwelai  yr  aìl  gawr  yn  dod  o'r 
goedwig  ddu.  Gwisgodd  yntau  am  dano.  Daeth  y  cawr  i  mewn  ; 
aeth  ag  eidion  ymaith  o  dan  ei  gesail.  Rhedodd  Sion  ar  ei  ol, 
tynnodd  ei  gleddyf,  a  thorrodd  ben  yr  ail  gawr. 

Daeth  y  brenin  i'r  Ile  fel  arfer,  a  chanmolodd  Sion  yn  fawr  am  ei 
waith. 

Y  trydydd  dydd  fel  arfer,  dacw  y  cawr  yn  dod  o'r  goedwig,  ac  efe 
oedd  gelyn  olaf  y  brenin.  Gwisgodd  Sion  am  dano.  A  dygodd  y 
cawr  fuwch  oreu  y  brenin.  Gydag  Ìddo  adael  y  drws,  torrodd  Sion 
ei  ben. 


192  CYMRU'R     PLANT. 

Wedi  hynny,  daeth  i  feddwl  Sion  am  ei  fam  a'i  frodyr.  "Wele 
fi  yn  arwr  mawr  allan  o'm  gwlad,"  ebai.  "  Boddlon  fyddaf  cael  bod 
yn  arwr  yn  fy  ng-wlad  fy  hun."     A  hiraethai  am  gychwyn  adre. 

Daeth  y  brenin  i  edrych  am  Sion,  a  phan  welodd  y  tri  cawr  wedi 
eu  lladd,  dywedodd  wrtho, — 

"Yr  wyt  yn  werth  cymaint  ddwywaith  o  dy  bwysau  o  aur  ac 
arian ;  a  thrwy  ladd  y  tri  cawr,  y  mae  heddwch  drwy  fy  nheyrnas." 

Dywedodd  Sion  wrtho, — 

"  Yr  wyf  yn  bwriadu  cychwyn  adre  bellach  at  fy  mam  a'm  brodyr." 

"  Ti  a  g-ei.     A  chei  ddod  yn  fy  ng-herbyd  iV  porthladd." 

Ymhen  ychydig",  dacw  y  cerbyd  yn  dod,  sef  y  cerbyd  brenhinol ; 
a  phan  oedd  Sion  yn  mynd  tua'r  porthladd,  g-welai  filoedd  o  bobl;  a 
phan  welsant  Sion,  dyna  floedd  fawr  o  "  Hwre  !  Hwre  !  I  " 

Ac  ynghanol  swn  y  miloedd,  aeth  Sion  i'r  llong,  a  chymaint  ag 
allai  gario  o  fagiau  aur.  Pan  oedd  yn  glanio,  daeth  yr  hen  wr  i'w 
g'yfarfod,  a  dywedodd  Sion  wrtho, — 

"  Cymer  dy  ran  oV  rhai  hyn." 

A  chymerodd  yr  hen  wr  ei  ran,  ac  eto  prin  y  g'allai  Sion  g"ario  y 
bag'iau.  Arweiniodd  yr  hen  wr  ef  drwy  y  drws  haearn, — "  Bydded 
dy  fj^wyd  yn  hapus,"  ebai  yr  hen  wr. 

Cyrhaeddodd  Sion  dŷ  ei  fam  yn  bur  flinedig".  Gwelodd  ei  fajn  yn 
eistedd  yn  y  g'adair  dderw,  a'i  frodyr  g'erllaw  iddi. 

"  Lle  buest  ti  Sion  ? "  ebai  pob  un  ar  draws  eu  g'ilydd. 

"  Bum  ymhell  dros  y  môr,  ac  yn  lladd  cewri  dros  y  brenin,  ac  am 
fy  ng'waith  enillais  gynnwys  y  bag*iau  hyn." 

Edrychodd  ei  fam  Vr  bag*iau,  a'i  frodyr  hefyd  yr  un  modd. 

"  Aur  ac  arian !  "  ebai  ei  fam. 

"  Ni  g-awn  bopeth  bellach,"  ebai  ei  frodyr  wedyn. 

"Ddarfu  mi  erioed  feddwl  dy  fod  mor  ddewr,"  ebai  ei  fam 
drachefn,  a  rhoddodd  g'lamp  o  g-usan  iddo.  A  rhoddodd  ei  frodyr 
g'usan  iddo,  am  y  tro  cyntaf  erioed  hefyd. 

Dechreuodd  Sion  fod  yn  arwr  eto.  Talodd  holl  ddyîed  ei  fam,  a 
g'wnaeth  yr  holl  dlodion  oedd  o'i  g^mpas  yn  hapus.  Rhyfeddodd 
pawb  ei  weled  wedi  dod  yn  ol  mor  gyfoethog*. 

Bu  llawer  yn  chwilio  am  y  fynedfa  i  wlad  yr  aur,  ond  ofer  fu 
eu  hymdrech. 

Llangower.  Ivor  Tegid  Jones. 


Cyfeiriad  7  goìjgjàd  yw,— Owsn  M.  Edwabds,  3,  Olarendon  Yillas,  0x3pobd. 


ARORAFFWYD  A  CHTHOKDDWTD  OAN   HUOHBS  AND  SON,    66,   HOPB  STBIET,   OWRBOSAIT. 


AT    Y    PLANT 


3IBLI.      Gwell   peidio   meddwl   am    y    Stteäneg    wrth 
ysgrifennu    Cymraeg;    cadwer    pob    laith    arall    o'r 
mädwl  gymaint  ellir.     Ond  mewn  pethau  bychain, 
megis  sillebu  neu  roddi  arwyddnodau,  gellir  cael  budd 
o  gymharu.     Er  engraifft,  cofiwch  mai  to  me  yw  ystyr  "im," 
ac  mai  to  my  yw  ystyr  **  i'm." 

M.  A.  Dywed  ysgrifennydd  yn  y  WeUh  Leader  mai  y 
rheswm  na  ddysg  athrawon  yr  ysgolion  canol  Gymraeg 
yw, — 1.  Awydd  i  fod  yn   debyg    i    ysgolion    Seisnig. 

2.  Anwybodaeth  o'r  laith  Gymraeg,  ac  o'r  dull  o'i  dysgu. 

3.  Awydd  y  natur  ddynol  i  osgoi  llafur.  4.  Gwrth- 
wynebiad  i  adael  i  ereill  ymyrryd.  Ychwanega  fod  yn 
dda  ganddo  weled  gwladgarwch  ambell  un  ar  y  llwyfan, 
"  ond  pruddheir  ni  wrth  weled  eu  cenedlgarwch  yn 
diflannu  pan  ofyunir  iddynt  ddysgu  Cymraeg,  neu 
wneyd  rhywbeth  teimladwy  dros  yr  iaith  Gymraeg." 
Nis  gwu  at  bwy  y  cyfeiria ;  ond  clywais  droion  mai  ar  y 
llwyfan  yn  unig, — nid  yn  yr  ysgol  nag  yn  ei  gartref, — 
y  sieryd  ambell  un  Gymraeg.     Ydyw,  yn  ddiameu,  y 

mae'r  Bwrdd  Canol  yn  gyfrifol,  i  raddau  helaeth,  am  ddififyg  gwladgarwch 
ysgolion  Cymru.  Ond  yr  ydys  yn  disgwyl  fod  ei  oes  bron  ar  ben  bellach,  ac  y 
daw  Cyngor  mwy  gwladgarol  ac  egniol  yn  ei  le. 

B.  AB  Tlawu.  Na,  nid  wyf  yn  poeni  nad  oes  gennyf  gyfoeth  i'w  rannu  at  roi 
y  byd  yn  ei  le.  Yr  wyf  yn  hollol  foddlon  ar  wneyd  yr  ychydig  a  allaf.  Pebuasai 
gennyf  ychwaneg,  ac  ychwaneg  wedyn,  ni  fuasai  gennyf  ddigon  i  leddfu  pob 
angen  ac  i  unioni  pob  cam.  Ond  y  mae  gan  Dduw  ddigon,  ac  y  mae  popeth  yn 
ei  law  ef . 

JoHN.  Nid  oes  eisiau  dyblu  yr  un  lythyren  yn  Gymraeg  ond  r  ac  n.  Ni  raid 
dyblu  y  rhain  ychwaith,  ond  pan  fyddant  yn  y  sill  olaf.  Ysgrifenner  "canu" 
am  to  siPffj  "cannu"  am  io  hleaeh;  *'tonau"  am  songs,  "tonnau"  am  waves. 
Gwelwch  fod  un  «  ar  ol  sain  hir,  a  dwy  ar  ol  sain  fer.  Felly  gydag  r, — "  torri " 
yw  io  break,  "tori"  yw  a  Tory.  2.  Tuedd  cydsain  yw  meddalhau;  "Pedr" 
ysgrifennir  yn  awr,  nid  "Petr."  Yr  ydych  yn  byw  mewn  sir  enwog  am  ei 
Chymraeg,  gwrandewch  ar  hen  bobl  yn  siarad  yn  naturiol.  le,  "yriaith  oreu 
ar  wyneb  daear." 

SiAN  Y  Bryn.  1.  le,  pethau  digon  rhyfedd  ddywedais  am  "adar  Mai"  yn  y 
rhifyn  o'r  blaen.  Holais  wedyn,  ac  y  mae  popeth  yn  iawn.  Sicrhawyd  fi,  gan  un 
o*r  awdurdodau  uchaf  yn  y  deymas  ar  adar,  fy  mod  yn  iawn.  2.  Ni  chân  yr  eos 
wedi  i'r  cywion  fynd  dros  y  nyth.  Anaml  iawn  y  clywir  y  gân  wedi  Mehefin  15, 
byth  ar  ol  diwedd  y  mis. 

TJn  o'r  Rhondda.  Yr  oedd  cyfaül  i  mi  yn  Naples  drannoeth  wedi  i  Vesuvius 
fwrw  ei  dân  a'i  ludw  dros  yr  ardaloedd.  Cafodd  Naples, — un  o  ddùiasoedd  tlysaf 
y  ddaear,  a  thros  bum  can  mil  o  bobl, — yn  dywyll  a  du  ganol  dydd.  Yr  oedd  y 
Uudw'n  disgyn  fel  eira  yn  ein  gwlad  ni :  ni  welech  hyd  braich  o'ch  blaen ;  ac  yr 
oedd  pum  modfedd  neu  chwech  o'r  Uudw  ar  yr  heoL  Peth  anodd  iawn  oedd 
anadlu  yn  ei  ganoL  Yr  oedd  teuluoedd  oddiar  lethrau'r  mynydd  yn  eistedd  ar 
orhrau'r  ystrydoedd ;  gan  dybied  eu  bod  yn  dda  eu  Ue  rhagor  yn  yr  hylif  tân  a'r 
lludw  poeth  oedd  wedi  difa  eu  cartrefi  a'u  gerddi  a'u  caeau. 


(^MRU'R     JÌLANT. 


Cyf.  XV.  GORFFENNAF,  1906.  Rhif  175. 


BHAIA  DR      r     NIA  GARA. 

CEFAIS,  fwy  nag  unwaith,  y  fraint  aruchel  oweledhen  raiadr 
ardderchog  y  Niagara.  Yr  oedd  rhyw  deimladau  angerddol  a 
chymysg'edig'  iawn  yn  fy  meddiannu  tra  yn  sefyll  wrth  g^wymp 
aruthrol  yr  hen  raiadr  byd-enwog,  Teimlwn  ryw  foddlonrwydd 
tawel  mewn  gwlad  gyffrous,  brysur,  cyffelyb  i'r  hyn  a  deimlir  ym 
mhresenoldeb  gwir  fawredd;  a  phan  fyddo  rhai  o  ddyhe^dau 
dyfnaf  ein  natur  wedi  eu  llwyr  ddiwallu,  nid  gorchwyl  hawdd  yw 
dosbarthu.  O'r  bron  y  gwyddwn  ai  y  dwyfol  ai  y  crëedig  yr 
edrychwn  arno.  Ac  am  funudyn,  tra  dan  ddylanwad  gorlethol 
math  o  berlewyg  hanner  cyfriniol,  y  mae  Pantheistiaeth  Spinoza 
bron  a  dod  yn  brofiad  i  mi,  sef  gwneyd  popeth  yn  Dduw.  Yr  oedd 
y  meidrol  a'r  anfeidrol,  yr  amserol  a'r  tragwyddol,  yn  ymdoddi  i'ẃ 
gîlydd,  fel  lliwiau  yr  enfÿs,  o  fewn  fy  ymwybyddiaeth,  wrth  edrych 
ar  yr  olygfa,  y  dwthwn  hwnnw.  Y  meidrol  a'r  anfeidrol,— un  ydynt 
o'r  bron.  Dyma  fi  yn  sefyll  yng  ngwyddfod  yr  hen  raiadr  anfarwoL 
Diolch  Ì  Greawdwr  nef  a  daear  am  gael  gweled  mawredd  y 
Niagara,  a  chlywed  taranau  ei  chadernid  hi.  Nis  gwn  pa  fodd  i 
ddechreu  eî  ddarlunio ;  ac  elfennu  ly  meddwl  wrth  edrych  arno,  nid 
wyf  yn  medru  arno.  Pe  buasai  un  o'r  hen  feirdd  Lladinaidd  yma, 
buasai  yn  erfyn  am  help  y  duwiau  i  wneyd  pryddest  iddo;  a 
chredasai  bardd  Groegaidd  ei  fod  o'r  diwedd  wedi  dod  o  hyd  i'r 


196  CYMRU'R     PLANT. 

"Duw  nid  adwaenir;"  ond  awydd  addoli  yr  Hwn  a'i  gwnaeth  a'm 
meddiannai  i. 

Mawredd.  Y  peth  cyntaf  sydd  yn  taro  y  meddwl  wrth  edrych  ar 
yr  hen  raiadr  odidog*  ydyw,  ei  fawredd  ofnadwy,  yr  hwn  a  welir  yn 
ei  lydanrwydd  erchyll,  y  swm  aruthrol  o  ddwfr  sydd  yn  disg-yn  dros 
y  dibyn  yn  wastadol, — can  miliwn  o  dunelli  bob  awr, — a  dyfnder  ei 
gwymp  ì'r  gw^aelodion  dyfnion  islaw, — dros  gant  a  hanner  o  droed- 
feddi.  Mae  y  creigiau  daneddog  aV  clogwyni  ysgythrogc  yn  edrych 
fel  pe  yn  hanner  gwallg'of  wrth  dremio  ar  g"wymp  y  dyfroedd ;  ac  y 
maent  hwythau  yn  g"ruddfan  mewn  dirfawr  ing*  wrth  ddisgyn  ohonynt 
ar  eu  picellau  blaenllym  a'u  cyrn  hirion.  Mae  y  swn  yn  fyddarol,  a'r 
ewyn  yn  cael  ei  luchio  iV  entrychion  yn  ol,  fel  pe  am  adennill 
uchder  ei  safle  a'i  urddas  blaenorol.  Ond  pan  dry  ei  uchelgais 
balch  yn  freuddwyd  gwag",  disgynna'n  ol  drachefn  i  aífwys  dyfnach, 
mwy  diobaith ;  ac  yna  ymgynddeirioga'n  waeth  fyth,  g^an  chwyrnellu'n 
ddigofus  i  lawr  yr  afon.  Onid  oes  yma  ddelweddiad  o  g*wymp  arch- 
angylion  pan  bechasant,  a  phan  daflwyd  hwynt  *'  bendramwnwg"!  i 
lawr  ò  ael  y  nef,"  chwedl  Milton,  i'r  fag"ddu  fawr  ?  Cynghorai  rhai 
ohonynt  g"eisio  adenniU  y  nef  trwy  drais ;  ac  ymfoddlonai  ereìll  ar 
eu  tynged  yn  y  dyfnder  mawr. 

HuNAN-FEDDiANT.  Dyma  beth  arall  argreflfìd  yn  ddwfn  ar  fy  meddwl 
wrth  edrych  ar  yr  hen  afon  ardderchog*.  Ymddanghosai  yn  hynod 
o  hunan-feddiannol,  a  hynny  mewn  amg'ylchiadau  fuasent  yn 
cynhyrchu  y  cyff'ro  a'r  dyryswch  mwyaf  mewn  bodau  dynol. 
Ymddanghosai  yn  gAvbI  ymwybodol  o'i  mawredd  a'i  huchder  cyn 
disgyn,  a  chymerai  ei  chwymp  mewn  dull  g*wir  fawreddog^ ;  ac  yn  y 
dyfnder  mawr  ar  ol  disgyn,  mae  ynddi  yr  un  ymwybyddiaeth  dawel 
o'i  mawredd.  Mae  afonydd  mawrion  yn  llawer  mwy  hunan- 
feddiannol  a  boddlongar  na  ffrydiau  brysiog  a  thrystfawr.  Mae  yr 
hen  Niagara  fawreddog*  ac  anwyl  wedi  dysgu  boddlonrwydd  ym 
mha  gyflwr  bynnag"  y  byddaf  ynddo.  Ac  y  mae  yn  hyn  o  beth,  fel 
mewn  llawer  o  bethau  ereiU,  yn  debyg  i'r  Apostol  Paul. 

DiFOST.  Dyma  hynodrwydd  arall  perthynol  i'r  Niagara.  Er  ei 
hyd  a'i  lled,  ei  dyfnder  a'i  hardderchawgrwydd  mawr,  rhyfedd  mor 
ddiymffrost  ydyw.  Cyrchir  i'w  g^eled  o  bob  parth  o'r  byd; 
rhyfeddir  at  ei  godidawgrwydd  a'i  haruthredd;  ond  o'r  bron  y 
gŵyr  hi  ei  bod  yn  fawr.  Yr  un  ydyw  hi  yng  nghaddug,  distaw- 
rwydd,  ac  unigrwydd  hanner  nos,  a  phan  fo  y  miloedd  yn  synnu  ac 
yn  rhyfeddu  ati  yng  ngoleuni  haul  hanner  dydd.  Mae  hi  yn  ddigon 
mawr  i  ymddigrifo  ynddi  ei  hun.  Nid  ydyw  hi  yn  gwybod  y  gwahan- 
iaeth  rhwng  brenin  a  chardotyn,  archangel  ac  aderyn  y  to.  Yr  un 
fath  ydyw  hi  bob  amser,  nos  a  dydd,  haf  a  gaeaf  Mae  yn  syml  yng 
nghanol  rhwysg,  yn  ddi-uchelgais  yng  nghanol  balchder.  Dirmyga 
bob  ffurf  ar  wagedd  a  ff'olineb.     Deddf  ei  Chrewr  sydd  yn  ei  chalon 


CYMRU'R    PLANT. 


197 


hi,  ufuddhau  iddo  Ef  ydyw  ei  gfreddf  hi.  Ymddengys  oddiwrth  ei 
holl  hanes  fel  pe  yn  perthyn  i  fyd  uwch  na'r  eiddom  ni. 

Nid  oes  dim  gwell  er  g-weled  holl  ardderchawgrwydd  gfolyg-fa  na 
newid  safle  i  edrych  arni ;  ac  felly,  er  cael  golwg^  ar  gymaint  o 
fawredd  yr  hen  raiadr  ag"  allaswn,  aethum  i  ochr  Canada,  ac  i  lawr 
at  g^mp  y  dyfroedd,  rhwng-  y  rhaiadr  a'r  mur  aruthrol  o  graig, 
dros  yr  hon  yr  ymarllwysai.  Dyna  yr  olyg'fa  fwyaf  ofnadwy  a 
mawreddog"  a  welais  erioed.  Mae  fy  natur  bron  yn  methu  ym- 
gynnal  g-an  y  teimladau  ang-erddol  o  syndod,  arswyd,  ac  addoliad 
sydd  yn  fy  meddiannu.  Gwylder  a  pharchedig  ofn  sydd  yn  g^eddu 
yn  y  cyseg-r  sancteiddiolaf  hwn  lle  mae  Duw  yn  trig"o.  Bron  na 
feddyliwn  mai  yma  y  cafodd  Milton  ei  ddarluniadau  o'r  tân  a 
brwmstan  yn  ei  "  Goll  Gwynfa "  anfarwol.  Mor  ofnadwy  oedd  yr 
olwg",  fel  yr  oeddwn  fel  Moses  ar  Sinai  g'ynt,  yn  ofni  ac  yn  crynnu. 
A  phe  na  buaswn  yn  g^ybod  am  Dduw  mwy,  aethwn  ar  fy  ng"liniau 
yn  y  fan  i  addoli  yr  hen  raiadr  godidog".  Mae  y  lle  yn  llawn  o 
Dduw.     "  Nid  oes  yma  onid  tŷ  i  Dduw,  a  dyma  borth  y  nefoedd." 

Nid  oes  neb  wedi  gweled  holl  aruthredd  g^alIg"ofus  y  Niag-ara, 
hyd  nes  yr  el  at  y  Rapìds,  pellter  oddeutu  dwy  fìlltir  islaw  y  rhaiadr. 
Ar  ol  syrthio  dros  y  dibin  serth  o'r  uchder  o  g'ant  a  hanner  o 
droedfeddi,  gan  ruddfan  ac  ochain  yn  dost  wrth  feddwl  am  fawredd 
ei  chwymp,  mae  yr  hen  afon  yn  ymlonyddu,  fel  pe  wedi  pen- 
syfrdanu  yn  llwyr.  Llifeiria  yn  araf  a  dwys,  fel  brenhines  wedi 
colli  coron  ei  hardderchawg*rwydd,  hyd  nes  y  daw  at  y  Rapids;  yna,  y 
mae  fel  Moloch  yn  Gehenna,  yn  ymgynddeiriog*i  i  adennill  ei  huchder 
a'i  hurddas  g-wreiddiol.  Mae  yr  afon  yma  yn  dyferwi  i'w  g-waelod- 
ion, — yn  rhuthro  ymlaen  mewn  g^wylltineb  gwallg"ofus,  g"an  dafìu  ei 
throchion  i'r  uchelderau.  Gellid  meddwl  mai  yma  yr  ymg"artref- 
odd  cythreuliaid  Gadara,  wedi  i'r  genfaint  foch  foddi ;  a  daethant  a 
saith  leng*  o  rai  gcwylltach  na  hwy  eu  hunain  gfyda  hwynt.  "  Mi  a 
droaf,  ac  a  edrychaf  ar  y  weledig"aeth  fawr  hon." 


0  !  afon  fad,  afon  afonydd  byd, 
Pob  firfon  bron  yn  bistyll  •wrthyí:  a  ; 
Am  danat  clywais  pan  yn  blentyn  bach, 
Murmur  dy  ddyfroedd  fel  teljnau  aur 
Delorai  yn  fy  nghlust  nefolaidd  fawl ; 
Neu  weithiau  rhuai  fel  taranau  erch 
Nes  deffro  uffem  dân  o  dan  fy  mron. 
Pe  heb  fwy  Duw  yn  bod,  addolwn  di, — 
Dyddiau  tj  oes  a  dreuliwn  ar  dy  fin 

1  edrych  ar  dy  ddwyfol  fawredd  byth, 
Taranau'r  Duwdod  dy  ruadau  ynt. 
Yn  nhrwst  dy  ddwr,  swn  tragwyddol- 

deb  sydd. 
AruthrfawT    raiadr,    anfeidrol    ydwyt 
bron. 


Mawreddog  iawn  dy  wedd,  dwyfol  dy 

drem ;  [erch, 

Pwy  «lan  dy  gantau    mawr,    bwaog, 
All  sefyll  munud  bach,  a  gwadu  Duw? 
Oblegid  ynnot  gwelir  ef  yn  glir 
Yn  eist  dd  rhwng   cembiaid   nerthol 

fyrdd. 
Caraswn  fyw  a  marw  ar  dy  lan, 
A  threulio*m  bywyd  i'th  iyfeddu  byth. 
Ardderchog  iawn  a  diymhongar  wyt, 
Oddiwrthyt  cuddiwyd  balchder  oll  yn 

llwjT  ; 
Cryf  megis  angel,  diniwed  megis  oen, 
PaAvb  a*th  ryfeddant,   synnant  at  dy 

faint. 


198 


CYMRU'R    PLANT. 


Ond  ti  nid  wyt  yn  gwybod  dy  f od  yn 

fawr. 
Ofnadwy  erchyll  ydyw  rhuthr  dy  ddwfr, 
Ymferwa  weithiau  mewn  cynddaredd 

gwyllt, 
I  dynnu  darlun  gwan  o  ddwyfol  lid, 
Neu  bair  yr  ail  f arwolaeth  yn  llawn 

bâr ; 
Ac  yna  ymdawela*n  nefol  iawn 
Fel  afon  bywyd  ym  Mharadwys  Duw. 
Ryw  dragwyddoldebbychan,  afon,  wyt, 

Brynyrefail,  Mon. 


Yn  gysgod  im  o'r  tragwyddoldeb  mawr 
Sy'n  aros  dyn  yn  y  dyfodol  pell ; 
Neu  galwaf  di  yn  f eidrol  dduw  o  ddwr, 
Sy'n  gysgod  o  r  anfeidrol  Dduw  sy'n 

bod 
Yn  Ysbryd  pur  sylweddol  heb  ddim 

trai 
Na  llaiiw  byth  yn  perthyn  iddo  Ef . 
Mae  cysgod  Duw  mewn  cnawd  i*w  weld 

ynglir 
Yn  nyfroedd  dyfnion  y  Niagara  fawr. 

H.    HUGHES. 


■♦^    ■n» 


A 


BORM      O     HAF". 

Alaw, — Captbn  Llwyd 
(Bennett*8  Old  Welsh  Aírs,  Vol.  I.) 

WN  dan  wrid  heulwen  dyner,  i  groesawu'r  hafddydd  llon, 
Chwery'n  fwyn  rhwng  brìaU  tlws,  a  Uygaid  dydd  y  fron ; 

Gwên  ei  wedd  yw  blodau'r  drain, 

Gwisg  y  ddôl  mewn  dillad  cain, 
Cerdd  gonglau  y  wlad  a'i  glodydd  yn  donn  ; 

Tyrr  hen  gadwyni  fyrdd, 

Haul  sy'n  goreuro'i  ffyrdd ; 
Tyn  o'n  calon  salni  am  fwynder  mor  rhad  ; 

Ffown  o  helbulon  llawr, 

Fry  i'r  m^iiyddoedd  mawr ; 
Gwledd  o  ryddid  gawn  hyd  Iwybrau  y  wlad. 

O  mor  fwyn  ydyw  clychau  yr  afonig  fechan,  glyd, 
Ddawnsia'n  dlos  rhwng  brwyn  a  blodau  peraidd  iawn  o  hyd  ; 

Ar  ei  glan  mae'r  adar  bach, 

Yn  mwynhau  ei  dyfroedd  iach, 
Yng  nghartref  y  praidd,  yn  ddedwydd  eu  byd ; 

Hed  yr  ehedydd  mwyn, 

Fry  i  baradwys  swyn  ; 
Cân  yn  llawen  am  gael  awel  mor  braf ; 

Dring  i  gynteddau'r  nef , 

Haul  a'i  croesawa  ef ; 
Mawl  ei  delyn  rydd  am  fwynder  yr  Haf . 

Ar  y  bryn  gwyrddlas,  llawen,  dan  goronau  euraidd  swyn, 
Ehodia'r  Haf  a'r  awel  ber  yn  chwifio'i  wallt  yn  fwyn ; 

Swn  ei  droed  sy'n  ymlid  cur, 
Balm  ei  wên  sy'n  fendith  bur, 
Rhydd  f aner  ei  hedd  ar  goedydd  y  llwyn 
Hardd  y w  yr  hafddydd  llon, 
Mêl  ddaw  yn  llif  o'i  fron  ; 
Teym  pob  tlysni  y  w  drwy'r  ddaear  i  gyd ; 
Hwyl  sy'n  gwefreiddio  cân 
Côr  ei  angylion  glân ; 
Tonn  ei  foliant  sydd  yn  llonni  y  byd. 
T  Bala.  Richahd  ab  Hugh. 


CYMR0'R     PLANT. 


1  '^ 


ÌHÉÉBW'' 


CVNHAEAF     GWAIR. 

(Darn  i'w  adrodd.) 


PLADURWYB,  ffwÿr  miniog  wedd, 
Gwýr  y  maeB  a'r  giyiiiuaead, 
QwJBgi  o  glun  ac  esgBÌr, 
Di-lüdd  eu  gwynt  at  ladd  gwair, 
Ant  oll  711  äntäi  allan, 
Yii  arfog,  miniog,  i'w  man ; 
Äbl  a  dewt  a  bladnrwT, 


A  bywiog  iawn  yw  pob  gŵr ; 
A'i  fraich  ef,  gref  a  di-gryn, 
Dery  arfod  ar  erfyn ; 
Egyrwanaf  gywreinîol, 
Rbed  ei  ddur  ar  hyd  y  ddôt ; 
A  'i  bladUT  gabotedig, 
Olaer  wawr,  yngoleuo'r  wig. 


Divmu>4  írín  gmtir. 


Dwthwn  gwair  daeth  i'n  g*ydd, — yn 

Gwnawn  ei  lun  yn  ebrwydd ; 
Caf  weirwyc  da,  cyfarwydd, 
1  'w  drin,  ac  mae  'r  hin  yn  rhwydd. 


Bloeddiadflu    y    bobl  ddodant  — wynt 
amlwg 
I'w  teìmlàd  o  foddiant ; 
Qan  ddadwidd  a  chwrdd  ehwarddant, 
DadBBÌn  Uen  y  neii  a  wnant. 


*Y  mae  hwn  yn  un  0  bedwar  0  âdarluDlan  gan  A.  E.  Elias,  i  eBbonio  "Awdl  y 
Flwyddyn,"  Eben  Fiufdd.  Ceir  yr  awdl  yn  y  gytrol  nawydd  o  walth  Eben  Fardd, 
prla  \ie,  1  w  ohael  oddlwrth  Ab  Owen,   Llanuwchllyn,   neu  B.  E.  Jonea  a'l  Frodyr, 


200 


CYMRU'R    PLANT. 


yn   gweim,  —  \in    rỳ 


Un   a    gân    tra 
ffrwd 

0  eiriau  ffraeth,  digri ; 
A'i  ddiflin  gribin  grwbi, 
Wrth  ei  hoen,  ar  waith  a  hi. 

Daw  rhyw  herlod  ar  hirlam, — ^yinyrra 
A  morwyn  mewn  cytgam, 
I  dynnu  chwareu  dinam 
Heb  fryd  drwg,  na  gwg,  neu  gam. 

Hwy     feglir    ymaith     carfaglau  — 
gwair, 

1  gwymp  —  a  bydd  gawriau 
Meibion  y  ddôl  am  ben  y  ddau, 
Yn  grych  iawn  o  grechwenau. 


Bras-dyrrir    mewn    brys    diriaid,— a 
rhencir 
Ar  winciad  y  Uygaid, 
Gan  Iwytho,  beichio  'n  ddibaid, 
Er  cludo  llawer  clwydaid. 

Ym  mhen  y  llwyth  mae  un  llanc,  —  ar 
y  Ûawr 
Wele  'r  llall,  gryf  hoewlanc, 
Nerth  ei  gefn  yn  porthi  gwanc 
A  thro  y  llwythwr  ieuanc. 

Mae  un  dyn    ym    mhen    y   dâs,  —  a 
chwaiieg 
Yn  gwych  weini  *r  gadlas ; 
Mae  'stwr  a  gwib  meistr  a  gwas 
At  ardeb  twt  y  weir-dâs. 


Ihranau  ! 

Ond  och  !   Dacw  ryw  fan  du — draw  yn  Y  tawch  sydd  yn  tewychu,  —  y  mae'r 

awr  'storm 

Drwy  y  nen  yn  lledu,  A*r  stwr  yn  dynesu  : 

A  Uiw  tân  yn  melltenuu,  A  dilyn  ar  fwdylu 

A  thwrw  gwan,  ffroch, — rhoch  a  rhu.  Yw  rheol  y  ddôl, — mae'n  ddu ! 

Dyna  hi,  'n  torri !  taran — a  dreigl  hwnt, 
A'r  ffwlaw  sy'n  pistyliian ; 
Bellach  ni  erys  neb  allan, 
Pawb  wna  iw  fwth,  pob  im  iV  fan. 


<•► 


^^ 


Y      GOBBITHI,V. 


OBEITHLU  anwyl  Cymru, 
Wyt  megis  seren  wen, 
Neu  heuJwen  yn  tywynnu 

Cysuron  ar  ein  pen ; 
Gwnei  'r  ddiod  gref  i  grynnu 

Fel  deilen  yn  y  coed, 
A*i  galon  sy'n  Uewygu 
Wrth  glywed  swn  dy  droed. 

Obeithlu  prydferth  Cymru, 

Hardd  rosyn  moesol  glân, 
Dy  ddawn  sy'n  perarogli 

Cymeriad  Gwlad  y  Gân  ; 
Mae  Sobrwydd  fel  angyles 

Yn  galw  pawb  i'r  gad, 
A  gwrido  mae  uwch  hanes 

Eglwysi  oer  ein  gwlad. 

Mountain  Ash.  . 


Ymlaen,  Obeithlu  eirian, 

Yn  ddewr  a  gwrol  lu, 
Mae  teulu'r  meddwyn  druan 

A'u  gweddi  daer  o'th  du ; 
Carchardai  a  gwallgofdai, 

A  thlotai  llawn  ein  gwlad, 
Sy'n  ymbil  gyda'u  dagrau 

Ar  bawb  i  ddod  i'r  gad. 

Grefyddwr  cysglyd,  defPro ! 

A  ga  y  gelyn  fyw 
I  wy wo  fel  y  mynno 

Blanhigion  gwinllan  Duw  ? 
Obeithlu  nefanedig, 

Ymlaen  a  thi  yn  hy, 
Mae  concwest  yn  geẁedig 

Ar  wedd  dy  faner  di. 

Dewi  Düdoch. 


CYMRU'R    PLANT.  201 


YSWIGW      GYNFFONHIR. 

MRS.  Yswig^  arall.  Nid  yw  mor  adnabyddus  aV  ddwy 
Feistres  Yswigw  fu  dan  ein  sylw  yn  y  ddwy  bennod 
flaenorol.  Ceidw  fwy  gartref,  yn  y  wig ;  ac  nid  yw  bron 
byth  yn  crwydro  oddiyno,  ond  pan  orfodir  hi,  ar  heth,  i  chwilio  am 
fẃyd  lle  caiff.  Os  gA\'elsoch  y  gynfîonhir  erioed,  nis  medrwch 
ei  hang'hofìo,  canys  y  ryfeddaf  ydyw  o  deulu  ysmala  yr  Yswig'iaid. 

Nis  gv/n  am  un  enw  Ueol  ar  yr  aderyn  cynffonhir,  ond  "Reis 
pwdin."  Dan  yr  enw  yma  yr  adwaenem  ni  ef  pan  yn  blant.  Feallai 
fod  g-ennych  chwi,  blant  ardaloedd  ereill,  enwau  Ueol  eich  hunain 
amo.     Os  oes,  g"adewch  i  mi  eu  cael. 

Ei  enw  Saesneg"  mwyaf  adnabyddus, — ei  enw  llyfr, — ^yw  "  Long^- 
tailed  Tit,"  neu  "  Long-tailed  Titmouse.''  Am  ei  enwau  gwerinol 
Saesneg*,  nis  gwn  am  un  aderyn  a  chanddo  fwy, — "Long*  Tom," 
"Ekimol,""BarrelTit."  "BottleTom,"  ** Can-bottle,"  "Long-.pod," 
•*Caper  Long-tail,"  "  Long--tailed  Meg-,"  "  Long--tailed  Mufîlin," 
"  Long--tailed  pie,"  "Mum-rufîìn,"  "Poke  Pudding-,"  a  "Tree  Huck 
Nuck."  Welsoch  chwi  erioed  enwau  mor  ddigri  ?  Deryn  dig"ri, 
enwau  digri. 

Yr  aderyn  rhyfeddaf  o  dylwyth  yr  Yswig'iaid  ydyw,  fel  yr 
awgrymais.  Mae'n  un  rhyfedd  o  gorü  a  g^isg*.  Mae  iddo  gyníîon 
hir,  hir,  ang'hyífredin  o  hir,  g'ryn  dipyn  yn  hwy  na'i  g'orff.  Nis 
gwelwch  ef  bron  byth  yn  ysgwyd  y  gynffon  yma.  Synnwn  i  ddim 
gAveled  y  gynffon  yn  ei  ysg"wyd  ef.  Pig*  ferr,  ferr,  sy  iddo, 
angfhyffredin  o  ferr,  fyrred  ag  yw  ei  gynffon  o  hir.  Dau  eithaf  yn 
cydg^rdd. 

Gwisg"ir  ef  â  thrwch  o  bluf,  brith-lwyd  ar  gìp  ;  rheiny  beunydd  a 
byth  yn  Uac  am  dano,  ac  yn  sefyll  i  fyny  yn  eu  gwrych.  Edrych  yr 
aderyn  bob  amser  fel  pe  buasai  wedi  bod  dros  ei  ben  mewn  dwr, 
a'i  blu  newydd  sychu.  Pe  buasai  ei  blu  yn  gorwedd  yn  Uyfn,  a'i 
gynfîon  o  hyd  cyffredin,  ryfeddwn  i  ddim  na  chai  y  g*air  o  fod  yr 
aderyn  Ueiaf  yn  ein  g^lad. 

Mae  Uwydni  ei  bluf,  a'u  llacrwydd,  yn  peri  iddo  ymddang-os  fel 
pe  buasai  mewn  gwth  o  oedran,  yn  hen  dderyn  bach  hen,  hen ;  ei 
g"orff  wedi  curio  a  chorri,  a'i  wisg-  wedi  mynd  yn  rhy  fawr  iddo,  ac 
yn  hongian  yn  blyg-ion  llac  a  di-lun  am  dano.  Dyna'r  olwg"  g'af  fì 
ar  yr  yswigfw  gynffonhir  bob  amser. 

Dyma  olwg  arall  gaf  ar  yr  aderyn,  ond  peidiwch  a  chwerthin. 
Mae  ei  big  ferr,  fachog*,  yn  tasg"u  allan  o  bluf  Uwydion,  yn  g-wneyd 
i   ffrynt   ei   ben   ymddangcos   i   mi   fel   g^yneb,  —  gcwyneb   rhwng* 


202  CYMRU'R    PLANT. 

gwyneb  epa  a  gwyneb  hen  ddyn  bach  oV  cynfyd,  penllwyd,  di-ên, 
gyda  thrwyn  smwt,  talcen  slip,  a  bochau  pantiog.  Chwi  welsoch 
sebon  y  '*Monkey  Brand"  yn  cael  ei  hysbysu  mewn  papurau 
newyddion,  onido  ?  Yn  dilyn  yr  hysbysiad  mae  darlun  o  wr  bychan, 
digri,  boneddig",  twt,  a  gwên  fel  haul  bob  amser  ar  ei  wyneb.  Wel, 
tebyg  i  wyneb  hwnnw  yw  g^neb  yr  yswig^  gynfifonhir  i  mi. 

Pe  gwelech  yr  adçryn  yn  ei  ymyl,  ac  efe  yn  llonydd,  caech  weled 
fod  ei  wisg  wedi  ei  harddu  â  chlytiau  o  liwiau  pendant.  Du  yw 
hanner  ei  edyn  o'u  bôn.  Cymysgedd  o  ddu,  a  gwyn,  a  llwyd,  yw'r 
hanner  arall.  Ar  ei  gefn  mae  clwt  trionglog  o  ddu,  gyda  chlytiau 
rhoswawr  ar  y  naill  ochr,  yn  cyrraedd  o'r  ysgwyddau  iV  cwman. 
Gwyn  yw  top  ei  ben,  a'i  warr,  a'i  fochau.  O  fifrynt  bob  llygad, 
uwchben,  mae  rhibin  du  yn  rhedeg,  nes  cyfifwrdd  y  du  sy  ar  y  cefn. 
Gwyn,  gyda  gwawr  binc,  yw  ei  rannau  isaf  a'i  ystlysau.  Du  yw  ei 
gynfifon,  gydag  ymylau  gwynion.  Harddach  yw'r  aderyn  nag  y 
credech  wrth  ei  weled  ar  gip. 

Eto.  Un  rhyfedd  yw'r  aderyn  yn  ei  ysgogiadau.  Er  ei  fod  yn 
edrych  yn  hen,  mae  mor  ysgafn  ei  ysbryd  a  chwimwth  ei  droed  a'r 
glaslanc  mwyaf  gwinglyd.  Un  tro,  a  mi  yn  y  wig, — tymor  caru'r 
adar  ydoedd, — clywn  aderyn  bychan  yn  galw  "  Tsc-tsc-tsc !  "  yn  y 
prysglwyn  o'm  blaen,  ac  aderyn  arall  yn  ei  ateb, — "  Tsc-tsc-tsc !  " 
yn  yr  un  dinc  yn  union. 

Wedi  ysbio  ychydig  o  gwmpas,  gwelwn  y  ddau  yn  chware'n 
hoewfyw  ac  ysgafndroed  ar  y  cangau,  ac  o  dro  i  dro  yn  galw  ar  eu 
gilydd,  un  mewn  un  llwyn,  a'r  llall  mewn  Uwyn  arall  yn  ymyl. 
"  Ho !  Ho !  "  meddwn,  "  chwi  sy  yna,  aie  ?  "  Dau  aderyn  cynfifonhir 
oeddynt,  wrth  y  gwaith  difyr  o  garu.  Mwy  hoenus  oeddynt  nag- 
arfer.  Onid  yw  cariad  yn  gwneyd  corfii  mor  ysgafn  ag  ysbryd  ? 
Arhosais  gryn  spel  i  edrych  arnynt.  Gwaith  pleserus  gennyf  yw 
ysbio  ar  adar  yn  chware  mewn  hwyl  fawr,  -  wedi  ymollwng  iddi, — 
pan  fo  cariad  yn  gwneyd  arian  byw  ohönynt,  ermig  a  chymal. 

Cefais  bleser  y  tro  yma  hefyd.  Weithiau,  byddai'r  ddau  garwr 
bellter  oddiwrth  eu  giiydd.  "  Tsc-tsc-tsc ! "  meddai  un  ^mia, 
"  Tsc-tsc-tsc  1  "  meddai'r  llall  draw;  a  chyda'r  gair,  byddent  yn  yr 
un  llwyn,  a  chwipyn  ar  yr  un  gainc.  Ymgyfarfyddent,  gogleisient 
eu  gilydd,  tarewent  big  wrth  big,  fel  pe'n  cusanu ;  a  thasgent 
ymaith  chwipyn,  a'r  cusan  fel  dafn  o  fêl  ar  gylfìn  y  ddau. 

Daethant  yn  ol  chwap  i'r  un  Uwyn.  Gwibient  heibio  eu  gilydd 
mor  fuan,  cydgwrddent  mor  chwyrn,  a  thasgent  ymaith  mor  ebrwydd, 
fel  mai  prin  y  medrwn  wneyd  allan  p'un  oedd  p'un.  Rhoes  un  dro 
ar  ei  gwt,  ac  ehedodd,  mewn  fit  o  falchder  gwirion,  i  Iwyn  arall. 
Cedwais  inne  fy  ngolwg  ar  yr  agosaf  ataf.  "  Gadewch  i  mi  ddilyn 
hwn,"    meddwn.      Hedlamodd    i    gangen,    crafangodd    am    dani. 


CYMRU'R     PLANT.  203 

hongiodd  wrthi  aJì  gefn  i  lawr,  sîg^lodd  ei  hun  arni  fel  ar  jinglen, 
ysbonciodd  i  ga.ngen  arall,  taflodd  ei  hun  dinbendrosben ;  cydiodd 
mewn  cangen  eto,  ac  ymhongiodd  wrthi,  a'i  ben  i  waered,  a'i 
gynfîon  hir  yn  syth  i  fyny  fel  rhyfeddnod ;  ymollyngodd,  cymerodd 
wib  rhwng-  y  cangau,  aeth  draw,  daeth  yn  ol,  ymsaethodd  i'r  iorwg 
ar  g"raig  gyferbyn,  neidiodd  i'r  llwyn  drachefn,  a  phiciodd  o'i  frig 
i'w  waelod,  fel  dyferyn,  heb  gyffwrdd  na  chainc  na  changen, 
feddyliwn. 

"  Tsc-tsc  1 "  ebe  ei  gydmar  draw.  "  Yma !  "  ebe  yntau  heb  aros, 
ac  ymgydiodd  mewn  cangen  eto;  tafîodd  ei  ben  ol  dros  ei  ben 
blaen,  disgynnodd  ar  ei  draed  ar  g'angen  gyfag"os,  ysgydwodd  ei 
bluf,  fflapiodd  ei  edyn, — "Tsc-tsc!"  'Roedd  ei  gariad  wrth  ei 
ochr.  Gogleisio,  cusanu.  "Ha-ha!"  meddŵn.  "Jigigig-jig'igig*!" 
ebent  hwythau.  A  fîwrdd  a  nhw.  Os  ydych  chwithau  am 
ddifyrrwch,  ewch  i  edrych  am  danynt. 

Lluniaeth  yr  yswigw  g^ynffonhir,  fel  eiddo'r  ddwy  yswigw  y  soniais 
am  danynt  eisoes,  yw  trychfilod  a  phryfed;  ac  ant  drwy  yr  un 
campau  ar  frigau'r  coed  wrth  eu  dal.  O  holl  dylwyth  yr  yswigiaid, 
yr  edn  cynfîonhir  ddifa  fwyaf  o  drychfilod,  canys  ni  flysia  bron 
ddim  arall. 

Dywedir  y  difa  pob  yswigw  gynffonhir  gymaint  a  200,000  o 
drychfilod,  yn  y  fîurf  o  wyau  a  chynron,  bob  blwyddyn.  Ac  nid 
yw'r  yswigiaid  ereill  lawer  ar  ol.  Faint,  gan  hynny,  mae  deg 
yswig^  yn  ddifa  ì  Faint  mae  cant  ?  Faint  mae  mil  ?  Gwnewch  y 
sum.  Dyna  i  chwi  ddifa  difawyr, — digon  i  ddifa  llond  g^wlad  o 
g'oed,  a  llysiau,  a  chnydau !  Ond  peth  anodd  yw  gwneyd  i  amaeth- 
wyr  g"redu  hyn.  Waeth  heb  ddweyd  wrthynt.  Yn  wir,  bron  na 
chwenychwn  weld  yr  holl  adar  yn  mynd  o'r  wlad  am  dro,  ac  yn  aros 
i  ffwrdd  am  flwyddyn.  Buasai  hynny  yn  dysgn  gwers  i'r  ffermwyr 
nad  anghofient  mohoni.  Gwell  fyddai  owns  o  brofiad  na  thunnell  o 
gyng"horion.        ^«0^«  ,. 

Nid  oes  aderyn  yn  ein  gwlad  a  gìiraV  edn  cynffonhir  am  wneyd 
nyth.  Gesyd  hi  mewn  llwyn  trwchus.  Nyth  fawr  ydyw,  a  gwahanol 
yn  ei  ffurf  i'r  nythod  a  welsom  eto.  Hirgron  ydyw,  ar  lun  peran 
mawr,  yn  rhyw  hanner  hongian  yn  y  Uwyn,  a'r  pen  praffaf  yn  isaf. 
Twll  bychan,  fodfedd  o'i  brig,  yw  ei  drws.  Ffurf  hirgrwn  y  nyth  a 
roddes  i'r  aderyn  yr  enwau  ysmala  **  Barrel  Tit,"  "  Bottle  Tom," 
"Can  Bottle,  a  "Poke  Pudding-,"  sef  yw  hynny,  roly-polyy  neu 
bwdin  cwd. 

Plethwaith  clos  yw'r  nyth  o  fwswgl,  a  g^lan,  a  chenn  y  coed,  a 
gwe  pryf  copyn.  Tybiech  ei  bod  wedi  ei  g^au  gan  wehydd,  a'i 
phannii  gan  bannwr.  Edrych  y  cenn  g^yn  fel  cudynau  arian  ar  y 
we.     Cron  yw  ei  hystafell,  ac  wedi  ei  dodrefnu  ag  wmbredd  o'r  plu 


204  CYMRU'R     PLANT. 

manaf  ac    esmwythaf.      Y   toraeth    pluf  yma    a    roddes    yr    enw 
"  Feather-pok.e," — cwdyn  p!uf,  i'r  aderjTi. 

Pluf?  Filoedd,  —  fuasech  chwi  byth  yn  coelio.  Rhifodd  un 
naturiaethwr  1,779  o  '^'^  mewn  nyth.  Rhifodd  un  arall  2,379;  ^ 
un  arall  3,000!  Mae  cludo  miloedd  o  bluf  fel  hyn  yn  golygu  llafur 
mawr  i'r  aderyn,  a  theithio  anghyffredin.  Gwelais  nyth  aderyn 
cynffonhir  yn  ddiweddar,  a  chwarter  milltir  dda  rhyngddi  ag  unrhyw 
fan  y  medrai'r  aderyn  gael  cyflawnder  o  bluí  Golygai  mynd  a  dod 
daith  o  hanner  milltir.  Bwriwch  fod  yn  y  nyth  honno  2,000  o  bluf. 
Dyna  i  chwi  daith  o  hanner  milliir  2,000  o  weithiau;  canys  ni 
charia'r  aderyn  ond  un  bluen  ar  y  tro,  fel  rheol.  Dyna  i  chwì  at  eu 
gilydd  daith  o  fil  o  fiUtiroedd  i  gludo'r  plu  yn  unig.  Gredech  chwi? 
Oni  fuasai'n  greuiondeb  ar  neb  i  dorri'r  nyth  ar  ol  trafferth  fawr  yr 
aderyn. 


NVTH    YR   YSWIGW. 


Pan  yn  hogyn,  deuais  o  hyd  i  nyth  yswigw  cynffonhir  mewn 
draenen  wen,  pan  oedd  y  wig  yn  briglasu,  a  hudd  gwanwynol  y 
llwyn  heb  ei  Iwyr  gfuddio.  Ymwthiais  at  y  nyth.  Rhoddais  fy  mys 
i  mewn.  'Roedd  ynddi  ddwsin  neu  fwy  o  wyau.  Tynnais  un  allan, 
a  deliais  ef  rhyngof  a'r  nefoedd.  Rhoddai'r  melyn  oedd  o'r  tu  mewn 
wawr  ysgafn  o  aur  ar  wyn  eira  ei  blisgyn.  Edrychai  fel  perl  o 
uchel  bris.  Ofnwn  yn  fy  nghalon  ei  dorri.  Medrais  ei  roi  yn  ol 
heb  ei  ddifẁyno.     Ac  es  ymaith. 

Ymwelais  a'r  nyth  dro  wedyn.  'Roedd  cywion  ei  llond.  Estynnai 
dau  neu  dri  eu  pennau  allan,  a'u  llygaid  eto'n  nghau,  ac  agorent  eu 
pigau  am  damed.     "Bethe  bychain  anwyl!"  meddwn,  "does  gen  i 


CYMRU'R    PLANT.  205 

ddim  i*w  roi  i  chwi.  Cewch  damed  gan  eich  mam  yn  union," — 
Voedd  yn  ymyl, — "  mor  ddedwydd  ydych  mewn  glwth  ardderchogf 
fel  hwn,  dan  g\og  werdd  y  llwyn,  mewn  llecyn  mor  dawel."  "  Ond," 
meddwn  drachefn,  "gewch  chwi  lonydd,  tybed  ? "  Ni  chawsant. 
Pan  ymwelais  aV  lle  wedyn,  mewn  deuddydd,  Voedd  y  nyth  wedi  ei 
ddryllio,  y  cywion  wedi  eu  cymeryd  ymaith,  aV  plu  fel  eira  gyrr  yma 
ac  acw, — caenen  ar  y  llwyn,  a  lluwch  dan  ei  gwrr.  "  Tro  cas."  le. 
Fechgyn,  os  g^elwch  nyth  aderyn  cynffonhir,  neu  nyth  arall,  o  ran 
hynny,  cedwch  eich  dwylaw  i  fîwrdd.  Hands  offl  Peidiwch  peri 
gofid  i  ednod  diniwed.  Peidiwch  rhoi  achos  i  adar  Duw  alaru. 
Gochelwch.     'Does  dim  eisie  y  cyngfor  yma  ar  ferched,  am  wn  i. 

R.    MORGAN. 


SIGNAI,  -  BOXES      MIN     RHMII,FFVRDD. 

GWAITH  cywrain,  dyrus,  ac  anhawdd,  yn  ddiau,  yw  gwneyd 
tìme-tahles  ein  fifyrdd  haeam;  ond  y  mae  talent  personau 
unigol,  a  hir  brofiad,  wedi  llwyddo  i  amseru  yn  fanwl  holl 
rawd  pob  trên.  Ac  enfawr,  mewn  gwirionedd,  yw  rhifedi  y  fyddin 
fawr  o  weision  profedig  sydd  g^an  y  gwahanol  gwmniau  i  weithio 
allan  y  tablau  hyn.  O  holl  swyddogion  y  rheilffyrdd,  odid  fod  yr 
un  dosbarth  y  g-ofynnir  mwy  oddiar  eu  llaw  na'r  gwŷr  hynny  sydd 
a*u  gfwaith  yn  y  signal-boxes,  Y  mae*n  ddig"on  a  phendroni  dyn 
cyfifredin  i  edrych  ar  y  rhestr  hir  o  levers  sydd  o  flaen  y  signalman,  a 
cheisio  meddwl  am  foment  mor  bwysig"  yw  y  g'waith  y  gofynnir  i 
bob  lever  ei  gyflawni, — gymaint  o  eiddo  ac  o  fywydau  gAverthfawr 
sy'n  ymddibynnu  ar  eu  bod  yn  cael  eu  iawn  handlo,  a'u  handlo  yn 
yr  iawn  funud,  &c.  A  g"anlyn  yw  y  tri  signal'box  mwyaf  yn  y 
deyrnas, — 

1.  London   Bridge,    ar   linnell   Brig-hton,  y  "  North  Cabin,"  y 

mae  hwn  yn  meddu  280  o  leveis, 

2.  Waterloo  (Llundain  eto),   "A  Box/'  cynhwysa  hwn  250  o 

levers, 

3.  Liverpool    Street   (Llundain  eto),  "West  Box,"   gyda  250 

o  levers, 

Y  mae  y  cyntaf  a'r  ail  yn  meddu  ar  ddeg  o  signal-men  bob  un,  y 
rhai  a  weithiant  yn  adrannau,  pedwar  yn  y  dydd,  a  dau  yn  y  nos. 
Yn  y  trydydd,  bydd  pump  yn  cyd-weithio  ar  yr  oriau  prysuraf  bob 
dydd.  Y  mae  i  bob  un  oV  boxes  hefyd  staff  o  fechgyn  i  redeg" 
neg-esau,  edrych  ar  ol  y  telephonesy  a  chadw  cyfrif  y  trenau,  &c. 

H.  Brython  Hughes. 


206 


CYMRU'R     PLANT. 


Cvîryn2p  Babilon. 


DOH  F.    M.  80. 
mf 


J.  JoNES  OwEN,  Talysam. 


S. 


S. 


A. 


n      :—  :f 

l.Bab      -  el 

d     :—  :r 

2.Clyw    -  ir 

d     :-  :d 


8      :— 

gwymp 
n       :— 

swn 

d      :- 


-     :f 


ei 

:d 


y 
:1. 


f      :—     :n 


chryf 

d      : 

mor 

l.     : 


ed, 

:d 

wydd, 

:8i 


Dag 

d 

Deu 
f. 


1 


:8 

on 

-  :t, 

lu 

—  :8. 


syrth, 

d 


Sei 
1. 


:n 

er 

:d 

ou, 

:tai 


8      :f 

maint 

n       :r 

r    :- 

:n 

ei 
:d 

gryf 
—     :8i 


r       :— 

barch; 

d      :ti 


hewch ; 

8i      :- 


/ 


t 

:n' 

:t 

0 

flaen 

se 

:8e 

Ha 

- 

le    - 

n 

:n  .r 

i 

:d 

lor 

n 

liw 

• 

d 

:1 

:t 


a»i 


-     :f 

ia, 

:r 


1 

gad 
n 


Uaw 
d 


t, 


rse 

am 

:n 

wen  - 

:n  «r 


1       :- 

arch; 


n 


hewch ; 

d      :- 


U 

d 

gen 
1, 


:r 


-  ?! 


ir 

:lai 


yw 
d 

trwy*r 
8, 


:8 

Duw 

:r 

holl 

:t, 


Is 

d 


:r 


ddae     - 

1.      :t, 


:n 

rael, 

:d 

ar 

:d.ta, 


CYMRU'R     PLANT. 


207 


1 


Ar 

de 

üd 

1. 


cres, 
C.t. 

Caer 

"se 


n 


:fe 

glwydd 

:r  .d 

goru 

:1. 


:1 


*'Syrth    . 

\n      :ba 


:r' 

au 

:t 

iodd 
:8e 


8 


Uu 
t, 
mawr 
8, 


d' 

Je 
1 

Ba 
1 


r      :n 

oedd 

—     :tai 
ef  . 


:de' 

ri     . 

:1 

bel, 


—     :8 


Uawr 

1. 


eng 
1. 


cho 
1 

syrth 

fe 


:1 

a 

:de 

yi 

:1. 


1       :t 


a 

:8 

iodd 

:f 


8 


ueu ; 
n 


A 

d' 

eyrth 
8 

Ba" 

n 


A 

m 

:r 


:r 


—     :r  .d 


A 

:n' 


iaut, 

:d|^.te 

bel, 

:d 


f.F.  / 
f«d' 


Y  p&nnill  eyntaf  yn  unig. 


Pau 

in 


Pau 
M. 


n 


:fe 

ddaw'r 

:d 

ddaw*r 

:]ai 


8 


seith 
t. 

seith 
81 


:n 

fed 

:d 

fed 
:8, 


ralL 
n 

tro 

d 

tro 

fe. 


:r 

1 


1.      :t, 

1 

-     :fi 


d 

beu. 

d 

beu. 
n. 


Tr  ail  benniU  yn  unig. 


f  F-  ir 


'•a*     :n 

iyfwy 

in      :d 

:îe 

uis 

:d 

uis 

:]ai 

8       :— 

gwel 

t,      :r 

:8 

ir 

:n 

Mwy 

'1.     :~ 

gwel 
8,       :t. 

ir 

:d 

I 

ond 
n 

ond 
d 


—  :t 

ei 

—  :f 

ei 

—  :r 


d' 

bedd. 
n 

bedd. 
d 


»» 


»» 


«^--« 


BMYN     BUDBUGOLIAMTH. 

[Gan  y  Parch.  Da\id  Humphreys,  Llaurhaiadr  ym  Mochnant,  1810—1866.] 


BABEL  gwj'mpa,  er  ei  chryfed, 
Dagon  syrth,  er  maint  ei  barch  ; 
Nid  oes  elyn  ddichon  sefyll 

O  flaen  lôr  a'i  gadarn  arch  ; 
HoUalluog  yw  Duw  Israel, 

Arglwydd  Uuoedd  llawr  a  nen ; 
Caerau  Jencho  a  syrthiant 
Pan  ddaw'r  seithfed  tro  i  beu. 


Cly wir  swn  ym  mrig  y  morwydd, 

Deulu  Seion,  ymgryfhewch  ; 
Wele'r  wawr  yn  dechreu  codi, 

Haleliwia,  llawenhewch ; 
Fe  udgenir  trwy'r  holl  ddaear 

üdgom  mawr  efengyl  hedd, — 
"  Syrthiodd  Babel,  syrthiodd  Babel, 

Mwy  nis  gwelir  ond  ei  bedd." 


CYMRU'R    PLANT. 


iM 


ETMLINA. 

I.      GBIEFENSTEIN. 

FON  ardderchog;  yw'r  Danube.  NÌ 
chlywn  gymaint  am  dani  ag'  a  glywn 
am  y  Rhein,  am  ei  bod  ymhellach,  ac  am 
fod  ei  mordwyo  yn  waith  mwy  anhawdd, 
os  nad  mwy  perygl. 

Ond     y    mae    Ueoedd    enwog    ar    ei 

glannau, — Ratisbon,  Linz,  VÌenna  ac  ereill 

cyn  gadael  mynyddoedd   Awstria,— yna, 

gwastadedd    eang    Hungari;    a'r    wlad 

drochwyd  mewn  gwaed  gan  y  Twrc  y  tu 

^^n^K^H^v  hwnt  Ì'r  Pyrth  Heiyrn.     Y  mae  ei  hanes 

^^Hfl^B^F  yn  gynhyrfus  tawn,  o'r  ymladd  yn  erbyn 

^^^^^^^  y  Twrc  hyd  y  Diwygiad  Protestanaidd, 

ac  o  hynny  hyd  ryfeloedd  Napoleon.     Y 

mae  traddodiadau  rhyfedd  ynglÿn  â'r  cestyíl  hynafoi,  a'r  adfeilion 

mud,  sydd  hyd  ei  glannau.     Ac  am  un  o'r  adfeilion  ar  y  creigiau 

ger  VÌenna, — casteil  hynafoj  Griefenstein, — y  mae'r  stori  hon. 

Yn  yr  unfed  ganrif  a'r  ddeg,  pan  oedd  Owen  Gwynedd  yn 
teyrnasu,  yr  oedd  castell  Griefenstein  yn  un  o'r  rhai  mwyaf  enwog 
yn  yr  Almaen  i  gyd.  Ynddo  ef,  medd  rhai,  y  bu  Rhisiart  Galon 
Llew,  brenin  Lloegr,  yn  ei  garchar ;  danghosir  hyd  heddyw  gaweli 
haeam  y  bu'r  brenin  caeth  ynddo.  A  dywedir  hefyd  fod  ysbryd 
blin  hen  arglwydd  y  castell  yn  crwydro  drwy'r  adfeilion  tywyÌl  unig 
ohyd. 

Yr  oedd  arglwydd  y  castell  yn  wr  gorthrymus  a  chreulon  ;  ni  fyddaî 
wrth  ei  fodd  yn  unlle  ond  yn  y  rhyfel  neu  yn  hela.  Marchog  a 
rhyfelwr  y  galwai  ei  hun  ;  ond  yr  oedd  yn  hanner  gormeswr  a  hanner 
yspeiliwr  hefyd.  Yr  oedd  ei  wraig  yn  anhebyg  iawn  iddo, — yn 
dyner-galon,  yn  addfwyn,  yn  Ilariaidd.  Ganwyd  iddynt  ferch  fechan, 
a  galwyd  hi  yn  Etelina. 

Yn  fuan  wedi  geni'r  plentyn,  daeth  awr  y  fam  ì  farw,  Gofid 
pennaf  ei  henaid  oedd  gorfod  gadael  ei  geneth  fach  yn  llys  afradion 
a  garw  ei  gwr,  heb  neb  i  ofalu  am  dani.  Cyn  marw,  gaìwodd  ati 
hen  fynach, — gwr  caredig  a  duwiol  iawn.  A'i  hanadl  olaf  cyflwynodd 
ei  baban  Ì'w  ofal, — i'w  dysgu  i  gofio  am  eì  mham,  ac  i  weddio,  ac  i 
ofni  Duw.  Yna  hi  hunodd,  a  chladdwyd  hi  yng  nghapel  y  casteli, 
Yr  oedd  tristwch,  a  ilai  o  ioddest,  trw/r  castel!  am  rai  dyddiau. 
Ond  yr  oedd  yr  eneth  fach,  yr  un  gafodd  y  golled  fwyaf,  yn  huno'n 
dawel  yn  ei  chryd. 


CYMRU'R     PLANT. 


Pertteithrwj'dd  tlj-sm  jt  ben  ej'fiioii. 


HANBS     y     DDASAB. 

IX.    CREIGlAf    PERSI. 

hYD  yn  hyn,  yr  ydým  wedi  bod  yn  ymdrin  â  Chyfnod  Cyntat 
hanes  y  ddaear.  Prif  haenau  y  cyfnod  hwn  yw  y  wenithfaen, 
y  lechfaen,  y  dywodfaen,  y  garreg  galch,  a'r  glo, — yn  g;onvedd 
yn  blygion  neu  haenau  ar  eu  gilydd.  O'r  haenau  hen  a  gwerthfawr 
hyn  y  gwneir  y  rhan  fwyaf  o'n  gwlad  ni,  sef  Cymru. 

Yn  awr,  down  yn  nes  i  fyny,  i'r  Ail  Gyfnod,  Yn  hwn,  cawn 
greigiau  ereill  yn  cael  eu  ffurfio,  a  bywyd  new^dd  yn  datblygu, — 
palmwydd  yn  tyfu,  ac  ymlusgiaid  yn  dod  i'r  ddaear. 

Rhwng  y  ddau  gyfnod,  ac  yn  cysylltu'r  ddau,  ceir  Creigiau  Perm. 
Tywod  coch,  cleibridd,  a  mân  ronynau  o  gleifaen  yu'  defnydd  y 
creigiau  hyn.     Pan  ffurfiwyd  hwy,  yr  oedd  y  byd  yn  gyfandir  eang. 


2IO  CYMRU'R     PLANT. 

ond  llawn  o  lynnoedd  mawr,  fel  Môr  Caspiaidd  ein  dyddiau  ni. 
Nîd  yw  y  creig-iau  Perm  yn  amlwg;  iawn  yn  ein  gwlad  ni,  ond  y  mae 
arwynebedd  mawr  ohonynt  yn  Rwsia;  ac  oddiwrth  dref  Perm,  yn  y 
wlad  honno,  y  cawsant  eu  henwau.  Ònd  gwelir  hwy  yn  y  wlad  hon 
hefyd.  Rhed  liain  hir  ohonynt  o  Wrecsam  i  Groesoswallt,  croesa'r 
Ddyfrdwy  hwy  ger  Overton.  Gwelir  hwy'n  fryniau  crynion  o 
amgylch  yr  Amwythig  hefyd,  a  chroesa'r  Hafren  hwy  ger  y  ddinas 
brydferth  honno.  Meddal  yw'r  tir  wnaed  o  greigiau  yr  haen  hon, 
hawdd  i  afon  ei  rigoli,  ac  i'r  gwlaw  wneyd  pennau  eí  fryniau  yn 
grynion, 

Y  mae  cyfnod  Creigiau  Perm  yn  ddyddorol  iawn,  oheiTA'ydd  ei  fod 
yn  gyfnod  rhwng  dau  fywyd,  Ymedy  llaweroedd  o  greaduriaid  yr 
hen  gyfnodau,  a  dechreua  rhai  y  cyfnod  nesaf  ddod  i'r  goiwg. 
Diflanna  bywyd  cyfoethog  llysiau  cyfnod  y  glo,  a  daw  cyfnod  o  dlodi 
llysieuol  ar  ei  ol.  Diflanna  llawer  o'r  hen  bysgod,  a  daw  yr 
ymiusgiaìd  mawr  i'r  golwg  yn  eu  Ile. 

Daeth  diwedd  ar  goed  anferth,  llysiau  cawraidd,  a  thwf  cyfoethog 
Cyfnod  y  GIo.  Gwywodd  y  rheiny  i  gyd ;  ond  y  maent  yn  bod  eto, 
y  miliynau  diderfyn  ohonynt, 
wedi  eu  Ilethu  a'u  gwasgu  yn 
lo  du  Yn  eu  Ile,  daeth  y 
balmwydden  i  harddu  wyneb  y 
ddaear. 

Daeth  diwedd  ar  lawer 
tjlwyth  o  bysgod,  a  daeth 
creaduriaid  ereill, — yn  bysgod 
ac  yn  amphibiaid  ac  yn  ym- 
lusgiaid, — yn  eu  Ile.  Dywedais 
mai  daear  feddal,  gleiog, 
ìeidiog,  oedd  daear  y  cyfnod 
hwn  Ac  am  hynny  y  mae 
mw>  o  ol  traed  ar  ei  greigiau 
nag  ar  greigiau  yr  un  cyfnod 
o  I  flaen.  le,  y  mae  ol  y 
dafnau  gwlaw  wedi  aros ; 
disgynasant  ar  y  pridd,  ac 
erys  eu  hol  hyd  heddyw  ar  y 
graig  galch. 

\r  oedd  yn  y  Ilynnoedd 
mawr  lawer  o  gregyn-bysgod. 
Ond  vr  oedd  eu  nîfer  yn  llawer 
llat  nag  yn  y  cyfnod  o'r  blaen, 
Yn  eu   mysg  yr  oedd    un    a 


ül  troed  angheilfil  adifnaugwli 


CYMRU'R    PLANT.  211 

bysgod  prydferth  y  ddaear,  un  sydd  yn  aros  mewn  rhai  rhannau  o'r 
moroedd  eto, — y  naulilus  cain.  Oddiwrtho  ef,  yn  ol  rhai,  y  cafodd 
dyn  awgiym  sut  i  wneyd  llong  hwyliau. 

Ond,  os  oedd  y  pysgodyn  tlws  hwn  yn  dangos  perffeithrwydd 
datblygiad  bywyd  y  Cyfnod  Cyntaf,  dengys  rhai  ereiU  ddechreu 
bywyd  cyfnod  newydd.  Yn  awr  y  daw'r  amphibiaid  i'r  golwg, — 
rhai'n  medru  byw  ar  dir  ac  mewn  dwr,  perthynasau  pell  y  Uyffant 
a'r  geneu-goeg:.     Yn  awr  hefyd  y  daw'r  ymlusgiad  asgwrn  cefn  i  fod. 

Edrychwch  ar  ddarlun  y  nauiilus, — dyna  dlysni  yr  hen  gyfnod  ar 
ei  oreu.  Eàrychwch  ar  ddtiriun  y  rhampAorAyní^hus.  Onidyw'nhagrf 
Ond  y  mae'n  un  o  greaduriaid  cyntaf  y  cyfnod  newydd.  Yn  y 
cyfnodau  newydd,  daw  bywyd  yn  dlysach  dlysach  ;  a  chymerir  Ue  yr 
anghenfil  erchyli  hwn  gan  aderyn  Paradwys,  a'i  ffurf  gain  a'i 
liwiau  ardderchog. 


Dn  0  erchyllfllod  yr  Ail  Gyfnocl. 


pwsi    i^wrD. 


TYRD  yma,  pwB,  i  ehwareu  hefo  mi, 
A  phaid  a  rhedeg  ffwrdd  o  hyd,  da 

Os  doi  di,  pwsl  bach,  ti  gei  fy  nihel, 

A  phopeth  arall  s'gen  i,  doed  a  ddel. 

Ondci 


Paid  edrych  drwy  y  fEenest,  pwsi  Iwyd, 
Mi  wu  mai  blysioderjn 'rwytyn  fwyd; 
Y  deryn  bach  sy'n  eanu'u  Úìwa  1  ni, 
Ff  ei  honot,  pwai  ddrwg,  ffei  houot  ti. 


fìmrAyn  Deudraelh. 


i  ti  ddal  yt  hen  lygoden, 
bwyta'r  cawa,  y  baca  ceiich,  a'r  deiBen, 
A'i  gwneyd  yii  ddÌROn  saff  os  niynni  di, 
ünd  rwan,  tyrd  i  chware  hefo  nii. 


CYMRU'R    PLANT. 


BSEUDDWYD     MüRmi.. 


It.Nf'TH  ieuanc  bymtheg  mlwydd  oed,  unig, 
amddifad,  a  hollol  ddigartref,  ydoedd 
Muriel.  Yr  oedd  ei  thad,  ei  mam,  a'i 
brawd,  yn  gorwedd  ers  rhai  blynyddau 
betlach  yn  yr  hen  fynwent  dawel 
gerüaw  y  pentref.  Pa  un  ai  llwyddiant, 
ynte  afiwyddiant,  a  ddaw  i  ran  MurieÌ 
druan?  Nid  oedd  neb  i  gydymdeimlo 
â  hi,  ac  nid  oedd  hithau  yn  ddall  i  hyn ; 
canys  yr  oedd  yn  aml  yn  "ddyfroedd 
Marah"  arni.  A'i  hunig-  gysur  oedd 
cyfeirio  ei  chamrau  tua'r  fynwent,  ile 
g'orweddai  ei  hanwyliaid,  ac  eneinio 
eu  beddau  a  i  dagrau  Treuliai  ei  dyddiau  feily,  gan  ddymuno 
breuddwydio  am  danynt  y  nos.  .  Gwag  oedd  popeth  ond  y 
gorlîennol  iddi 

Ar  derf\n  un  djdd  wedi  cael  treialon  caletach  na'r  cytfredin, 
elai  1  dreio  gorffwjs  Teimiai  yn  fwy  gwan-galon  a  lluddedig  nag 
erioed  R\wfodd  syrthiodd  i  gysg^,  a  chafodd  freuddwyd  hynod. 
Gwelodd  ei  brawd  mewn  lle  gwych  dros  ben,  mewn  rhyw 
wlad  yr  oedd  popeth  yn  disgleirio  o'i  mewn,  Yr  oedd  hefyd  am 
dano  ddülad  müwr,  yr  hyn  a'Ì  synnodd  yn  fawr  iawn.  Galwodd 
arno, — "Idwal!"  Adnabyddodd  ei  llais.  "Muriel,"  meddai,  "o 
ble  daethoch  yn  awr,  yr  adeg  yma  fel  hyn  ?  Dewch  yma,  a  gadewch 
Ì  mi  ddangos  y  Ite  yr  wyf  ynddo  i  chwi." 

Cantynodd  Muriei  ef  i  bob  man, — tan  furiau  mawrion  a  thrwy 
gilfachau, — a  synnai  lawer  at  ei  medrusrwydd  yn  galiu  ymwthio 
drwy  leoedd  mor  gyfyng.  Ond  yr  oeddynt  mor  wych,  a  hithau  mor 
falch  o  gTA'mni  Idwal,  fel  na  feddyliodd  am  yng'an  gair  yn  groes. 
Bob  yn  dipyn  fe'i  harweiniodd  o  flaen  y  plas  grisial  mwyaf 
ysbiennydd,  ac  o  anferth  faintioti.  Edrychai  ei  rodfeydd  fel  aur 
noeth  yn  disgleirio  dan  betydrau'r  haut.  Yr  oedd  y  gi  isiau  etai  i 
fyny  ato  yn  farmor  gwyn,  gydag  ymylau  aur.  Yr  oedd  syndod 
Muriei  yn  ddifesur,  a  chyn  iddi  gael  amser  i  holi  dim, — "  Dyma  dŷ. 
y  capten,  mab  y  brenin,"  meddai  Idwal.  "Y  capten  yma  yw  fy 
meistr  i." 

"  Ydych  chwi  yn   fitwr  ynte  ? "  gofynnodd  Muriet.     Cofiodd  yn 
awr  ddarfod  i  wisg  ei  brawd  ei  synnu. 
"  Nac  wyf  yn  awr,  ond  yr  wyf  wedi  bod." 
"  Wel,  beth  ydych  yn  wneyd  yma,  ynte  ?  " 
"  O,  cael  pension  yn  awr  ers  amser." 


CYMRU'R    PLANT.  213 

"  A  byw  heb  wneyd  dim  ? "  meddai  Muriel. 

"  O  na,"  meddai  Idwal,  "  yr  wyf  beunydd  yn  cyfarwyddo  pobl  sut 
i  g"ael  meddiant  oV  un  lle  a  finnau.  Mae  llawer  yn  torri  eu 
calonnau,  am  fod  anhawsterau  ar  y  daith;  ereill  yn  dod  drwy 
g'yfyng'derau  lawer,  ond  cael  g"air  o  gysur  gennyf  fi  a'm  bath. 
Gorfod  i  minnau  ddring-o'r  grisiau,  nes  blino  yn  lân  cyn  cyrraedd. 
A  w^elwch  chwi  hwynt  acw?*'  gan  gyfeirio  at  risiau  yn  edrych  yn 
ddi-rif,  a'u  pen  uchaf  yn  rhy  uchel  i  Muriel  allu  eu  canfod. 

*4lUwelaf,"  meddai  Muriel. 

'*  Wel,  welwch  chwi  hefyd  y  ferch  brydferth  acw  yn  eistedd  fan 
draw?" 

"  Gwelaf." 

"  Dacw  ferch  ein  brenin.  Cyfiawnder  y  gelwir  hi ;  a  thyna  un  am 
esg"yn  grisiau,  er  fod  llawer  yng"  ng^lad  y  ddaear  wedi  treio  ei 
sarnu,  a  dweyd  nad  oes  raid  wrthi.  Ond  dwedaf  fod  yn  rhaid  wrth 
honno  o  bawb;  ac  y  mae  ei  Thad  wedi  ei  choroni  â  medalau  aur  am  ei 
gwaith.  Mae  yma  chwaer  iddi  eto  yn  rhywle,  nis  g-wn  ble  yn  awr, 
Trug"aredd.  '  O'r  ddwy,  gwell  g^ennyf  íì  Cyfiawnder.  Y  mae  hi  a 
minnau  yn  ífrindiau  mawr.  Dacw  hi  yn  galw  arnom,  dewch  i  g-ael 
siarad  â  hi.'* 

Holodd  Cyfiawnder  laẃer  iawn  ar  Muriel,  a  rhoddodd  iddi  lu  o 
wersi  ynghylch  sut  i  ddringo'r  grisiau  i'r  wlad  ddisglaer.  Hofîasant 
eu  gilydd  yn  fawr,  ac  addawodd  Muriel  wneyd  ei  goreu  i  ddysgTi'r 
gwersi.  Trodd  Idwal  i  fyned  yn  ol  at  gyfeiriad  y  plas,  a  cherddai 
Muriel  yn  glos  wrth  ei  ochr,  rhag  ofn  ei  golli. 

Digwydd  y  gallaf  ddangos  y  brenin  i  chwi,"  meddai  Idwal,  **  ond 
nid  oes  ei  fath  am  lywodraethu  teyrnas,  ac  y  mae  ei  ddeiliaid  fel 
tywod  y  môr,  gan  amled  ydynt.  Ond  yr  wyf  am  i  chwi  weled  ein 
Capten.  Nis  gadawaf  chwi  dan  hynny,  ac  y  mae  oddeutu  amser 
iddo  ddyfod  allan  am  dro."  A  chyda'r  gair,  wele  ef  yn  dod  allan 
o'r  plas,  ac  ar  hyd  y  grisiau  marmor.  Tynnodd  hyn  sylw  Muriel 
eto  yn  fwy  naV  cyfan.     Ac  meddai, — 

"  Idwal,  fu  hwna  erioed  yn  filwr,  un  mor  dal,  llathraidd,  g^ylaidd 
a  gostyngedig  ei  olwg  ? " 

"  Do,  fy  chwaer." 

"  Gwelaf  fod  ei  ddillad  yr  un  dull  a  dillad  ein  milwyr  Prydeinig 
ni.     Ond  paham  y  maent  yn  wyn  a  choch  ?  " 

"O,  fe  ddwedaf  wrthych,"  meddai  Idwal.  "  Mae'r  lliw  gwyn  yn 
cynrychioli  gwlad  yr  hedd, — y  wlad  hon  ;  traV  Iliw  coch,  yr  ysmotiau 
yna,  yn  cynrychioli  y  gwaed  gollodd  ef  ei  hun  wrth  ymladd  y  frwydr 
fawr  honno." 

"  Waterloo  ? "  meddai  Muriel. 

"  Nage !  nage  I  "  meddai  Idwal,  "  brwydr  fawr  Calfaria  ydym  ni 
yn  ei  galw  yma.     Bu  y  Capten  yna  hyd  yn  oed  yn  chwysu  gwaed 


214 


CYMRU'R    PLANT 


fan  honno.  Gwelodd  greulondeb  mawr.  Dig^yddodd  pethau 
rhyfedd  pryd  hynny.  Bu  ei  Dad  yn  guddiedig  oddiwrtho  am 
ychydig,  ond  concrodd  y  cyfan,  ac  mae  heddyw  ar  ddeheulaw  ei 
Dad  am  hynny.  Welwch  chwi  y  medalau  acw  y  mae'n  wisgo  ? 
Ond  g-wrando,  gellwch  glywed  eu  swn,  waith  aur  ydynt  i  gyd. 
Rhoddion  ei  Dad  )rw  y  rhai  yna  am  y  fath  wrhydri  mewn  brwydr 
mor  galed." 

Ar  hyn,  galwodd  y  Capten  ar  Idwal,  ac  ufuddhaodd  yntau  i'r 
alwad,  a  gadwyd  Muriel  mewn  rhyw  le  unig  wrthi  ei  hun.  Daeth 
dychryn  drosti.  Ar  hyn,  deffrodd.  Ac  er  syndod  iddi,  cafodd  ei 
hun  yn  yr  hen  fyd  oer  yma,  i  ymladd  aV  tonnau  am  ryw  ysbaid 
ymhellach.  Ond  dysgodd  ei  breuddwyd  wers  iddi,  sef  fod  dyfodol, 
ac  fod  yn  werth  iddi  ymroddi  i  fyw  er  mwyn  ei  gyrraedd,  ac  nid 
byw  iV  gorffennol  yn  unig,  fel  yr  oedd  wedi  gwneyd  y  blynyddau 
diweddaf  yna. 

Llangeitho,  M. 


«^•'^•- 


lAITH     ANWYI,     ^IN      TADAU. 


(( 


Tra^r  mor  yn  fur  Ì*r  bur  hoff  bau^ 
0  hydded  Vr  km  iaith  barhau.*^ 


IAITH  anwyl  ein  tadau,  am  oesau  'rol 
oesau,  [Nghymru  fad ; 

Hen     iaith     diwygiadau     fu    yng 
Mae'n  iaith  mor  ddeniadol,  a'i  seinìau 
mor  swynol,  [ngwlad ; 

Hoff    acen   hyfrydol,    berseiniol    fy 
Fe  ofnem  rai  gweithiau  fod  bedd  iddi 
hithau,  [Uu, 

Bron  na  welid  dagrau  yn  rhedeg  yn 
A    chlywid    rhai'n    mwmian    yr    hen 
**ForfaRhuddlan," 
laith    leddf    a    sain    cwynfan    o*n 
hamgylch  bob  tu. 

Blaenau  FfeHÜniog, 

^^- 


Bryd  arall,  pelydryn  a  sychai  y  deigryu 
A  thannau'r  hen  delyn  a  ganent  yn 
rhydd ; 
DefEroai  yr  awen,  y  lleddf  ai  yn  Uawen, 
Ein  salm  yn  yr  heulwen  oedd  *  *  Toriad 
yDydd;'» 
O  Gymry  gwladgarol,  eich  cymorth  fo'n 
wrol, 
Y  ni  sy'n  gyfrifol  ai  bedd  ynte  cryd 
Fydd  hanes  yng  Nghymru  yr  laith  a 
wnawn  garu, 
A  mynnwn  o  ddifri  gael  Brython  tra 
byd. 

Manod. 


CROMSAW'R      HAF. 


DAETH  Uais  yr  adar  eto'n  ol, 
A'r  haf  yn  ol  i'r  wlad  ; 
Fe  welir  blodau  fyrdd  drwy'r  ddôl, 
Yn  gwenu  mewn  mwynhad. 

Mae  gwisg  y  coed  fel  mantell  werdd, 

Yn  Uonni  gwedd  yr  haf  ; 
A  phyncia'r  adar  hwythau  gerdd, 

Mewn  swynol  dywydd  braf , 
Llangower. 


A  thrwy  ein  gerddi  mewn  mwynhad, 

Eheda'r  gloyn  bach ; 
A  difyr  ydyw  rhodio'r  wlad 

Yng  nghwmni'r  awel  iach. 

Fe  chwery'r  oenig  gyda*i  fam, 

Di-bryder  yw  ei  fyd ; 
Mae'm  gwir  ddjmimiad  innau  am 

Gael  cwmni'r  haf  o  hyd. 

IvoN  Tegid  Jonbs. 


CYMRU'R    PLANT.  215 

TRO    I   HBN   FWTHYN    CYMRBIG. 

III.    EIN    BOREUFWYD. 

E  baem  gartref,  cawsem  de  a  bara  a  menyn. 
.Ond  nid  oedd  yr  hen  bobl  yn  credu 
ynddynt,  debygem.  Beth  gawn  ni  yma, 
ynte?  Gadewch  i  ni  aros  ychydig  fel  y 
caflfom  weld.  Dacw  yr  hen  wraig  yn  dwyn 
ífwrn  fawr  ymlaen,  ac  yn  ei  hongian  wrth 
fachau  ar  y  tân.  Yn  y  ffwrn  y  mae  yn 
rhoddi  ychydig  bach  o  ddwfr  glân  ar  y 
gwaelod,  ac  ar  ben  hwnyna  arllwysa  laeth 

o'r  badell. 

Beth  ydyw  amcan  y  dwfr  glân  ?     Y  mae 
yn  cadw  y  Uaeth  rhag  llosgi.     Tra  bydd 
hwn  yn  twymno  ac  yn  berwi,  cymer  yr  hen 
wraig  fath  o  fasin,  wedi  ei  wneyd  o  bren, 
^  a  elwir  phiol,   ac  ychydig  o  flawd  ceirch 

ynddo.  Ar  ben  hwn  dod  ychydig  o  laeth  o'r  ífwrn  a  chymysga 
hwynt  yn  dda.  Cyn  gynted  ag  y  berwo  y  llaeth  yn  y  ffwrn,  arllwysa 
vr  hen  wraie  gynnwys  y  phiol  iddo,  a  thry  hwynt  â  math  o  Iwy  bren 
fawr  a  elwir  lledwad.  Wedi  iddo  ferwi  am  dipyn  o  amser 
ymhéllach,  y  mae  yn  barod  i'w  yfed.  Beth  y  gelwir  y  bwyd  hwn  ? 
O  dyma  i  chwi  **  gawl  llaeth."  Tra  y  mae  y  cawl  llaeth  yn  dod  yn 
bárod,  daeth  yr  hen  wraig  a'r  llestri,  y  rhai  oedd  o  bren,  ac  o 
wneuthuriad  yr  hen  wr  ei  hun,  i'r  bwrdd,  yr  hwn  sydd  heb  yr  un 
llian  arno;  ond,  serch  hynny,  nid  oes  angen  am  un,  gan  fod  y  bwrdd 
mor  lân  a  gwyn  nes  y  mae  yn  disgleirio.  Gosoda  phiol  yn  Ue  pob 
un  o  honom,  a  Uwy  bren  wrth  ei  hymyl,  a  bara  gwenith  neu  farlys, 
ynghyda  chyllell,  ar  ganol  y  ford.  A  thynn  y  ffwrn  1  lawr  oddiar  y 
tân  i'r  aelwyd  Nid  yw  yn  llanw  y  cawl,  na  thorri  bara  1  ni,  ond 
gorchymyna  ni  i  helpio  ein  hunain.  Onid  ydyw  i'w  deimlo  yn 
rhyfedd,  a  ninnau  heb  arfer  y  ffordd  hon  ?  Ond  dyma  y  ffordd  ore 
onide  ?  Onid  yw  yn  gwneyd  i  ni  deimlo  yn  gartrefol  ?  Oherwydd 
ein  bod  wedi  cerdded  yr  holl  íîordd,  yr  oedd  angen  bwyd  arnom 
erbyn  hyn,  a  gwnaethom  eithaf  chwareu  teg  â'r  wledd 

Wedi  gorffen  bwyta,  aethom  yn  ol  1  eistedd  1  n  lleoedd  o  gylch  y 
tân  eilwaith.  Erbyn  hyn,  yr  oedd  y  tân  ymron  diflfodd,  ond  m  bu 
yr  hen  wr  yn  hir  cyn  dwyn  llond  math  o  fasged  gron,  wedi  ei 
ffwneyd  o  wiail  ganddo  ef  ei  hun,  o  fawn  o'r  dâs  gyfagos,  a'u  gosod 
ar  y  tân,  a'u  chwythu  â  megin,  nes  yr  oeddynt  yn  weníflam.     Gelwir 


2l6 


CYMRU'R    PLANT. 


y  fasged  ym  mha  un  y  cludai  y  mawn  yn  lip  wiail,  y  ffordd  hon. 
Treuliwn  ein  bore  yn  y  fan  hon  i  wrando  ar  yr  hen  bobl  yn  adrodd 
adgofìon  mebyd.  Ac  O,  mor  ddyddorol  ydynt.  Cyfarfuasant  â 
llawer  o  wae  a  gwynfyd  yn  ystod  eu  bywyd. 

Arhosa  yr  hen  wraig  gyda  ni  am  ychydig  o  amser ;  ond  fel  y  mae 
hen  wragedd  yn  gyfîredin,  ni  bu  yn  hir  cyn  gweled  gwaith  eisiau  ei 
wneyd.  Yr  oedd  y  llawr  yn  frwnt  yn  ei  golwg  hi,  a  rhaid  iddi  fynd 
i'w  ysgnbo.  A  pheth  y  mae  yn  ei  ysgubo  ?  Nid  â  brws  llawr  fel  y 
g^neir  yn  ein  cartrefì  ni,  ond  âg  ysgubell  fedw.  Yr  hen  wr  ydyw 
gfwneuthurwr  hwn  eto.  Gwnaeth  hi  o  frigau  a  gwiail  coed  bedw,  y 
rhai  sydd  wedi  eu  rhwymo  wrth  eu  gilydd. 

Tregaron,  Isl\vyn  Evans. 


"•^' 


Y     GOBüEN     A     BLANNODD     FY     MAM. 


AR  fore  teg  yn  nechreu  haf, 
Wrth  rodio  yn  yr  ardd, 
Fy  sylw  dynnodd  coeden  braf 
Gan  flodau  oedd  yn  hardd ; 
Ei  siriol  drem  trwy'r  blodau  iach 
Am  ennyd  fach  a'm  llonnodd, 
Ond  cododd  hiraeth  ar  ddihun 
Wrth  gofio'r  un  a'i  plannodd. 


Ymlonnai  dan  y  gloew  wlith, 

Ond  bychan  wyddai  hi 
Paham  yr  oedd  y  dagrau'n  dod 

I  leithio'm  dwyrudd  i ; 
Wrth  weled  bywyd  ar  y  pren 

Mor  Uawen  wedi  deffro, 
Fy  nghalon  droai  tua  bedd 

Un  sydd  mewn  hedd  yn  huno. 


Llanon,  Sir  Abtrfeifi. 


Fy  mam,  fy  mam,  o  dyner  fryd, 

A  blannodd  yno'r  pren  ; 
Ei  thymor  hi  yn  hyn  o  fyd 

Mor  f  uan  ddaeth  i  ben  ; 
Ond  tyf odd  blodau  ami  hi 

Sydd  yn  eu  bri  yn  aros, 
A  chafodd  fywyd  nad  a'n  wyw, 

A  nefoedd  Duw  i'w  ddangos. 


J.  Bees  Jones. 


»^-< 


CWYN     COLL. 


MEWN  bwthyn  gwyn  dan  droed  y 
bryn, 
'  lloedd  geneth  ddeunaw  oed, 
A'i  henw  ydoedd  Neli  Wyn, 
Yr  oreu  fu  erioed. 

Glân  oedd  ei  gwisg,  os  oedd  yn  llwm, 

A  glanach  fyth  ei  moes, 
Hi  oedd  brenhines  blodau'r  cwm, 

Ond  daetlj'awelon  croes. 


A  gwywodd,  gwywodd  Neli  Wyn, 
Ac  0,  mor  11  wm  ywr  byd ! 

A'r  Gledan  lân  ymhola'n  syn 
Am  Neli  Wyn  o  hyd. 

Ni  wyddai'r  byd  am  Neli  Wyn, — 

BriaUen  yn  y  cwm  ; 
Ond  y  mae  bedd  dan  droed  y  bryn 

Wna  'nghalon  f  el  y  plwm. 

Ap  Ceredigion. 


CYMRU'R    PLAiNT. 


V      TEGniRIAN. 

,  DRODDWYD  imi,  ddoe  neu  echdoe, 
am  rywun  yn  rhoi  mil  o  bunnau  am 
ryw  fath  prin  a  drud  o'r  orchis.  Nid 
wyf  yn  synnu  ;  gwyddwn  i  gannoedd 
o  bunnau  gael  eu  talu,  un  adeg,  am 
fathau  prin  o'r  tulip.  Ond  yr  wyí 
yn  credu  nas  gallai  yr  orchis  werth- 
wyd  am  fil  o  bunnau  fod  yn  dlysacii 
na'r  un  gwyllt  godai  gynt  ar  fron 
gweirglodd  y  gwn  am  dani  yn  dda. 
Yr  oedd  ei  ddail  gwyrddion  a'u 
hysmotiau  duon  yn  rhyfeddol 
brydferth ;  yr  oedd  pen  y  blodeuyn 
fel  gwyrth  o  dlysni. 

Gwyn  eu  byd  y  plant  sydd  a 
gweirglodd  yn  ymyl.  Y  mae  gwŵr 
hefyd  yn  tyfu  ynddi'n  awr.  Mae 
gold  Mair  wedî  colli  ei  aur  erbyn 
hyn;  ond  y  mae  blodau'r  ymenyn 
eto'n  aros.  Ac  yma  ac  acw  cwyd 
y  tegeirian  coch  ei  ben  ardderchog. 
Nid  oes  dim,  mewn  gardd  nac  am- 
gueddfa,  mwy  rhyfedd  na  mwy  tlws. 

"Cynffon  y  gath,"  os  nad  wyf  yn 
camgymeryd,  fyddaì  ein  henw  ni 
arno.  Rhyfeddem  at  ffurf  y  blodau, 
— tebygem  hwy  i  wefusau,  i  edyn,  i 
ddraig.  Yr  oedd  arnom  bron  ofn  cyffwrdd  eu  Iliwiau  tanbaid 
ysblennydd,  rhag  liosgi  ein  bysedd.  Ond  gwelem  fod  y  cacwn  a'r 
gwenyn  yn  cael  ystor  ynddynt  o  rywbeth  oedd  wrth  eu  bodd. 

Y  mae  bywyd  a  hanes  y  tegeirian  fel  rhamant.  Os  hoffech 
deimlo  gymaint  o  hud  sydd  yn  hanes  y  blodyn  tlws  hwn,  chwiliwch  am 
Cymru,  rhiiyn  Awst,  1903,  Yn  hwnnw,  egyr  Mr.  R.  Morgan  y  drws  i 
chwi,  i  weld  fod  hanes  y  blodeuyn  mor  rhyfedd  ag  yw  y  blodeuyn 
ei  hun  o  dlws. 

Y  mae  lliwiau  dail  y  tegeirian  yn  gwneyd  i  ni  feddwl  am  neidr, 
a  ffurf  ei  ben  yn  gwneyd  i  ni  feddwl  am  ben  draig.  Am  hynny, 
rhoddir  enwau  draig  neu  neidr  ar  y  blodeuyn  ardderchog  hwn  yn 


{OTtfàt  Macalaia). 


CYMRU'R    PLANT. 


A  welwch  chwi  y 
powdwr  sydd  ar  gym 
y  gfwenyn  ?  Had  y 
blodau  yw.  Cariant 
ef  o'r  naill  flodyn  i'r 
llall  i  ac  felly,  mewn 
amser,  try  y  blodau 
yn  had  blwyddyn 
arall.  Yn  wir,  er 
mwyn  hyn  y  dena  y 
blodyn  y  wenynen  ato. 
I  alw  ei  sylw  hi  yr 
ymwisg  yn  lliwiau  ei 
og'oniant ;  yn  wobr 
iddi  hi  y  paratoa  y 
mêl  s/n  wledd  felus 
ynddo.  Ond,  pan 
oeddym  ni  yn  blant, 
tybiem  mai  croesaw  î 
ni  oedd  y  tlysni  a'r 
melusder  i  gyd.  Yr 
oeddym  yn  meddwl 
fod  y  tegeirian  ar  y 
weírglodd  yn  gwenu 
wrth  ein  disgwyl  ni  i 
ddod  yno  i  chwarau. 


aml.  Un  enw  Cymraeg 
arno  yw  "llysiau'r  neidr." 
Gelwir  ef  hefyd  yn  "eirin 
y  ci."  Pe  tynnech  ef  o'r 
gwraidd,  chwi  gaech  ddwy 
eirinen,  debyg  i  ddwy 
bytaten  fechan,  wrth  ei  fon. 
Tybiem  ni,  pan  yn  blant, 
y  byddai  cwn  yn  crafu  at 
yr  eirin  hyn,  a'u  bod  yn 
hoff  iawn  ohonynt. 

Chwi  welwch  y  gwenyn 
yn  y  darlun,  yn  crwydro 
uwchben  ac  o  amgylch  y 
blodau  teg.  Cânt  fêl  wrth 
eu  bodd  gan  y  tegeirian. 
Ond  talant   hwythau   îddo. 


CYMRU'R     PLANT. 


II.    COLLt    A   CHAEL. 

í  R  hyn,  maent  yn  clywed  rhyw  swn  y  tu 
allan  i'r  ffenestr,  ac  aeth  Tomos  Prys 
i'r  drws  gyda'i  lan/em,  ond  ni  welodd 
neb;  yn  unig  sylwodd  fod  dwy  o'r 
cerrig  gwynion  oedd  dan  y  ffenestr, 
ac  a  guddid  â  blodau  yn  yr  haf,  wedi 
syrthio.  Dywedodd  hyn  wrth  ei  wraig, 
a  daeth  y  ddau  i'r  casgliad  mai  un  o'r 
defaid,  oedd  o  gwmpas  y  tŷ,  oedd 
wedi  eu  taflu  i  lawr  wrth  fyned  heibio. 
Cyn  pen  ychydig  ddyddiau,  yr  oedd 
pawb  yn  yr  ardal  wasgaredig  honno 
wedi  dyfod  i  wybod  am  yr  eneth  fach 
leth  Tomos  Prys  o  hyd  iddi  yn  yr  eira,  a 
111, iwT  oedd  y  dyfalu  pwy  ydoedd,  ac  o  ba  le  y 
il.irrh  yno.  Ond  ofer  ac  anghyson  oedd  yr 
hull  dybiaethau,  a  chyn  hir  dechreuodd  y 
'l;-l'iyrdeb  ynddi  leihau,  nes  o'r  diwedd  Ìddo 
Iwyr  ddarfod,  a  daeth  Eira  i  gael  edrych  arni 
fel  plentyn  Tomos  a  Begw  Prys.  Fel  y  crybwyllwyd,  byddai 
Tomos  Prys  bob  amser  yn  edrych  ymlaen  gyda  mwynhad  at  gael 
treulio  ei  hwyrnos  yn  ei  gartref  bychan ;  ond  edrychai  gyda  mwy 
fyth  yn  awr  wedi  i  Eira  ddyfod  yno.  Yn  wir,  soniai  gymaint  pan 
gyda'i  waith  am  eì  hanwyldeb  a'Ì  phertrwydd,  fel  y  dywedai  ei 
feistres  wrtho  yn  aml, — 

"Da  chi,  Tomos,  clowch  y  drws  reit  ffast  bob  nos,  rhag  ofn  ì 
rywun  ddwyn  yr  eneCh  bach  mor  sydyn  ac  y  daethoch  chitha'  o  hyd 
iddi."  Ond  nid  oedd  eisiau  c^meli  gofal  a  thynerwch  Tomos  Prys 
a'i  briod.  Yr  oedd  Eira  yn  derbyn  mewn  cyflawnder  o'r  gofal 
mwyaf  tyner,  ac  yn  dod  yn  eneth  fach  brydferth  ac  iach.  Er  maí 
gfarw  oedd  ei  gwisg,  a  syml  ei  hymborth,  eto  yr  oeddynt,  gj'da'r 
awyr  iach  a  anadlai  o  fore  hyd  hwyr,  yn  rhoddi  disgleirdeb  yn  ei 
llygaid  duon,  a  gwrid  rhosynaidd  yn  ei  gruddiau.  Yn  fuan  daeth  i 
helpu  ei  mham  gyda'i  dyiedswyddau,  drwy  fyned  gyda  hi  i'r  mynydd 
î  nol  mawn,  cario  dwfr  o'r  ffynnon  mewn  piser  bach,  a  chasglu 
brigau.  Hefyd,  difyrrai  lawer  arni,  gyda'i  syniadau  tlws,  plentyn- 
aidd,  gan  redeg  a  phrancio  o'i  chwmpas  mor  ysgafn  eì  throed  a'r 
ewig.     Byddai  yn  aml  iawn  yn  droednoeth ;  a  phob  amser,  pan  o 


220  GYMRU'R    PLANT. 

g-wmpas  y  tŷ,  yn  bennoeth.  Nis  g^ddai  beth  oedd  het,  tybiai  fod 
y  doraeth  o  wallt  du,  sidanaidd,  oedd  ganddi  yn  ddig-on,  ond  pan 
fyddai  yn  myned  oddicartref  i  fysg  pobl  a  phlant  ereill.  Yr  adeg" 
hynny,  rhoddai  ei  mam  hances  fechan  wlanen  am  ei  phen ;  neu  os 
byddai  yn  myned  i  rywle  neilltuol,  cadach  sidan  yn  cael  ei  glymu 
dan  ei  gên.  Pan  y  byddai  y  dydd  yn  fyrr,  a'r  nos  yn  hir,  difyrrai 
yr  eneth  fach  ei  hunan  drwy  edrych  ar  ei  mam  yn  nyddu,  a  gwrando 
ar  ei  thad  yn  canu'r  defyn,  oblegid  yr  oedd  Tomos  Prys  y  tetynwr 
goreu  yn  yr  ardaloedd,  a  mynych  fyddai  y  galw  am  dano  i  fyned  i'r 
amaethdai  o  gwmpas  i  ddifyrru  y  teuluoedd  a'r  gwasanaethyddion. 

Nid  oedd  ysgol  i  anfon  plant  cyffredin  iddi  yr  adeg"  honno ;  nis 
g-allai  neb  ond  mawrion  y  tir  hyfForddio  rhoi  addysg"  i'w  plant ; 
felfy,  yr  holl  ddysgeidiaeth  ddeuai  i  ran  Eira  oedd  yr  hyn  gawsai 
ar  yr  aelwyd.  Cynhwysai  hyn, — pa  fodd  i  ddarllen,  i  ganu,  i  nyddu, 
ac  i  ganu'r  defyn,  ac  yr  wyf  yn  sicr  y  buasai  yn  dda  gan  bob 
plentyn  yng  Nghymru  heddyw  gael  gwersi  yn  y  ddwy  gelfyddyd 
olaf,  sef  nyddu  a  chanu'r  delyn. 

Un  diwmod,  ymhen  tair  blynedd  i'r  amser  y  daeth  Tomos  Prys  o 
hyd  i'r  baban  bach  yn  yr  eira,  yr  oedd  ei  wraig,  ar  ól  cinio,  wedi 
myned  allan  gydag  Eira  i  g'asglu  coed  o  g^mpas  y  tŷ.  Nd  oedd  yn 
bwriadu  myned  yn  bell  rhag  ei  blino.  Un  peth  a  roddai  lawer  o 
ddifyrrwch  i'r  plentyn  oedd  chwareu  yr  hyn  a  eilw  plant  yn 
"  chwareu  cuddio."  Rhedai  tu  ol  i  un  o'r  cloddiau  neu'r  g^rych- 
oedd  fyddai  yn  ymyl,  gan  ddweyd, — 

"Chwara  cwcw  rwan,  mam."  Ac  ymhen  ychydig  funudau,  elai 
Begw  Prys  i  chwilio  am  dani,  gan  g-ymeryd  arni  fethu  ei  chael,  a 
mawr  fyddai  difyrrwch  y  ddwy  fel  eu  gifydd  pan  y  deuai  o  hyd  iddi. 
Y  diwrnod  hwnnw,  wedi  iddynt  fyned  i'r  tŷ  gyda'r  baich  coed, 
rhedodd  i'r  drws,  ac  meddai, — 

"  Chwara  cwcw,  mam." 

"Na,"  ebai  hithau,  "mae  yn  rhy  oer  ac  yn  rhy  hwyr  heddyw." 
Ond  ymaith  a  hi  cyn  fod  ei  mam  wedi  gorffen  dweyd,  ac  ni  arafodd 
nes  cael  ei  hunan  tu  ol  i  graig  fawr,  oedd  nifer  o  lathenni  oddiwrth 
y  tŷ,  yn  ymyl  y  ffordd  bost.  Yn  ei  phrysurdeb  yn  torri  y  brigau  at 
gynneu  y  tân,  rhoi  dwfr  yn  y  tecell,  clirio  yr  aelwyd,  a  pharatoi 
pryd  ei  phriod,  ni  chlywodd  Begw  Prys  swn  traed  Eira  yn  rhedeg- 
ymaith ;  ac  wedi  g-orffen  y  gorchwylion  a  nodwyd,  galwodd  arni ;  a 
chan  nad  oedd  yn  ateb,  aeth  i'r  drws  i  edrych  pa  le  yr  oedd.  Ond 
nid  oedd  hanes  am  dani. 

''Wel,"  ebai  wrthi  ei  hunan,  "mae  hi  wedi  mynd  i  gnddio  er  y 
ngwaetha  i,"  ac  aeth  allan  i  chwilio  am  dani,  gan  alw  fel  yr  oedd 
yn  myned, — 

"  Eira  bach,  nghalon  i,  tyr'd  at  y  tân."     Wrth  fethu  dod  o  hyd 


CYMRU'R     PLANT.  221 

iddi  ar  unwaith,  dywedodd  yr  hyn  fyddai  bob  amser  yn  ei  thynnu  ar 
redeg"  ati, — 

"  Tyrd,  Eira,  i  ni  g-ael  mynd  i  gyfwr  dy  dad." 

Ond  er  popeth,  nid  oedd  Eira  yn  dod.  Ac  er  ei  braw,  sylwodd 
y  wraig  fod  y  g-wynt  yn  codi,  aV  awyr  yn  duo,  a'r  ystorm  eira  oedd 
yn  bygwth  ers  dyddiau  yn  dod  yn  nes.  Ynghanol  y  cyfan,  sylweddol- 
odd  beth  os  oedd  wedi  colli  yr  eneth  fach  oedd  fel  canwyll  ei 
Uygaid.  Yn  ei  phrofedig'aeth,  rhedai  o  gwmpas  fel  dynes  wallgof, 
g'an  waeddi  ac  wylo. 

Pan  yn  dychwelyd  o4  waith,  cly^^ai  Tomos  Prys  ei  swn  o  bellter, 
a  rhedai  tua'i  gartref,  g'an  g-eisio  dyfalu  beth  allasai  fod  wedi 
dig-wydd ;  a  phan  gyrhaeddodd  hyd  ati,  a  deall  beth  oedd  yn  bod, 
ymunodd  â  hi,  a'i  deimladau  lawn  mor  ddrylliog  a  hithau,  i  chwilio 
am  yr  eneth  fach  oedd  ar  g'oll.  Buont  wrthi  felly  bron  drwy  y  nos, 
a'r  eira  erbyn  hyn  yn  disgyn  yn  fras,  nes  cuddio  yr  holl  wlad  o'u 
cwmpas.  Bore  drannoeth,  cyn  i'r  dydd  wawrio,  aeth  Tomos  Prys 
yn  ol  i'r  Bryn  Mawr  i  ddweyd  ei  helynt,  a  chymaint  oedd  cyd- 
ymdeimlad  ei  feistr  a'i  feistres  âg"  ef,  fel  y  gadawsant  i'r  rhan  fwyaf 
o'r  gfweision  adael  eu  gwaith  ac  ymuno  yn  yr  ymchwiliad.  Yr 
oeddynt  i  gyd  yn  adnabod  yr  eneth  fach,  ac  yn  barod  iawn  i  wneyd 
yr  hyn  oedd  yn  eu  gallu  er  dod  o  hyd  iddi.  Ofnent  ar  y  dechreu 
fod  sipsiwns  yn  y  gymdog'aeth,  ac  wedi  ei  lladrata ;  ond  wedi  holi, 
cawsant  fod  pellter  o  chwe  milltir  rhyng-ddynt  a'r  sipsiwn  nesaf. 
Rhwng"  pump  a  chwech,  maent  yn  dychwelyd  ac  yn  cyfarfod  yn  y 
Ty  Gwyn,  cartref  Tomos  Prys,  ac  yn  fuan  deallodd  y  g-ŵr  a'r  wraig 
wrth  eu  g'olwg  mai  ofer  fu  eu  g"waith.  Yr  oedd  Mr.  a  Mrs.  Lloyd, 
Bryn  Mawr,  a  nifer  o  gymydog"ion  ereill  ag  oedd  wedi  clywed  am 
eu  profedigaeth,  wedi  dyfod  yno  i  g-eisio  eu  cysuro ;  ond  ychydig*  o 
gysur  oedd  neb  yn  allu  roddi  iddynt. 

Digwyddai  drws  y  tŷ  fod  yn  gil  agored,  ac  ar  y  pryd  yr  oedd 
distawrwydd  Ilethol  yn  y  gegin,  pob  un  o'r  cwmni  yn  ceisio  dyfalu 
yn  ei  feddwl  ei  hun  o  ba  le  y  daethai  yr  eneth  fach,  ac  i  ba  le  yr 
oedd  eto  wedi  myned.  Ond  yng"hanoI  y  tawelwch,  dyna  ei  Ilais 
mwyn  yn  seinio  drwy  y  Ile, — 

"  Mam,  mam  !  " 

Ac  i  mewn  a  hi  i  ganol  y  gegin,  a  dol  fawr  yn  ei  breichiau,  a'i 
gwyneb  prydferth  yn  disgleirio  gan  lawenydd.  Safodd  yn  syth  pan 
welodd  y  cwmni,  ond  yr  oedd  breichiau  Begw  Prys  am  dani  mewn 
amrantiad,  ac  am  funudau  yr  oedd  pawb  yn  y  tŷ  fel  pe  wedi  eu 
syfrdanu  g"an  syndod  a  hyfrydwch.  Yr  eneth  fach  oedd  y  gyntaf  i'w 
dwyn  i  sylweddoli  pethau,  drwy  ddweyd, — 

"  Sbiwch  doli  neis,  nhad." 

"  Ym  mhle  cest  ti  nhw,  mhlentyn  i  ?  "  gofynnai  Tomos  Prys. 


222  CYMRU'R    PLANT. 

"  Gin  dynas  neis  yn  tŷ  mawr,"  ebai  hithau. 

Edrychodd  pawb  ar  eu  gilydd  wrth  glywed  hyn^  ac  meddai 
hwsmon  Bryn  Mawr, — 

"Wel,  dyma  griw  o  rai  gwirion  ydan  ni.  Tasan  ni  wedi  mynd 
allan  gynta  doth  y  plentyn  i  mewn,  mi  fasan  wedi  dal  y  sawl  aeth  a 
hi,  achos  ddoth  hi  'rioed  adra'i  hun  ar  noson  fel  heno." 

"Tân  ar  y  lantern  y  munud  yma,"  ebai  un  arall,  "middowno 
hyd  iddyn  nhw  eto,  achos  mi  fydd  ol  i  traied  nhw  yn  yr  eira." 

Wedi  i'r  dynion  fyned  allan,  a  Tomos  Prys  gyda  h>^y,  cawsant 
fod  y  plentyn  wedi  dod  ei  hunan  o  ymyl  y  graig,  ond  o'r  fan  honno 
maent  yn  gweled  yn  eglur  ol  traed  merch  yn  yr  eira,  a  dilynasant 
hwy  am  oddeutu  milltir  neu  ragor  o  ffordd  hyd  at  dŷ  grwag  oedd  yn 
sefyll  yng  ngodreu  fîordd  berthynol  i  blasdy  a  elwid  y  Plas  Ehi, 
cartref  boneddwr  a  boneddiges,  a  dreulient  y  rhan  fwyaí  o'u  hamser 
mewn  gwledydd  tramor.  Yn  y  fan  honno  yr  oedd  yr  ol  traed  yn 
darfod.  Curasant  wrth  ddrws  y  ffrynt  ac  wrth  ddrws  y  cefn,  a 
cheisiasant  eu  hag^or,  ond  yr  oeddynt  yn  gloedig,  ac  yr  oedd  pob 
fîenestr  wedi  ei  hoelio  i  fyny  â  choed. 

Crybwyllodd  Mr.  Lloyd  y  buasai  yn  well  iddynt  tyned  at  y  plas,  a 
gofyn  ì'r  gwr  oedd  yn  edrych  ar  ei  ol,  yr  hwn  oedd  wedi  bod  yn  ei 
wcLsanaeth  yntau  am  fìynyddau,  a  oedd  yn  bosibl  i  rywun  fÿned  i 
mewn  iV  tŷ  gwag.  Ac  felly  yr  aethant.  Ag^orwyd  y  drws  iddjmt 
gan  y  gẃr  oeddynt  yn  ceisio  ei  weled,  a  phan  ddeallodd  eu  neges, 
synnodd  yn  fawr,  a  sicrhaodd  hwy  fod  yn  amhosibl  i  neb  fyned  i'r 
tỳ  g^ag,  gan  fod  yr  agoriad  yn  ei  feddiant  ef,  a  chydag  agoriadau 
ereill  mewn  cist  yn  ei  ystafell  wely.  Ac  i  gadarnhau  hyn,  aeth  i'w 
nol,  a  daeth  a  hwy  iV  dangos  iddynt.  Wrth  g^rs,  nid  oedd  y 
dynion  yn  ameu  hyn,  ac  aethant  ymaìth  heb  fod  yn  ddim  nes  i 
wybod  ym  mha  le  yr  oedd  yr  eneth  fach  wedi  bod.  Parodd  hyn 
gryn  lawer  o  gyfîro  a  dychryn  yn  yr  ardal  ar  y  pryd,  a  phob  un  yn 
credu  yr  eglurhad  roddai  ei  hunan  ar  yr  amgylchiad  fel  yr  un 
mwyaf  sylweddol.  Modd  bynnag,  dyblwyd,  do,  treblwyd  gofal 
Tomos  a  Begw  Prys  am  Eira  ar  ol  hyn.  Ond  ni  ddigfwyddodd  dim 
neilltuol  yn  ei  hanes  am  dair  blynedd  hyd  nes  oedd  yn  chwech  oed. 


4» 


A 


I,I,WYBR     BYWYD. 

II  Iwybrau  geirwou  bjrwyd,  Grorchfygu  temtasiynau, 

lesu  da,  'Rwy'n  foddlawn  i  dy  ddeddfau, 

Dilynaf  di  mewn  adfyd,  lesu  da, 

lesu  da  ;  Ti  haeddet  gaeí  fy  ngorau, 

Rho  nerth  im  fyw'n  ddifrychau,  lesu  da. 

Llya  y  Delyn,  Pen  y  Groes,  William  William  Hughes   {Lìyfni). 


CYMRU'R    PLANT.  223 


AIl,     FORDAITH     CAPTMN     COOK. 

VI.    BRENIN    SWIL. 

YR  oedd  y  rhan  fwyaf  oV  ynyswyr  yn  adwaen  Capten  Cook,  ac 
yn  holi  am  Mr.  Banks  ac  ereill    oedd   gyda'r  Capten  ar  y 
fordaith  gyntaf.     Yr  oedd  yn  syndod  mawr  iddo  na  fu  iddynt 
gymaint  ag"  enwi  Tupia. 

Ar  y  iyeg",  angorodd  y  llong"au  ym  Mau  Oaiti-Piha;  ac  arunwaith 
daeth  atynt  liaws  mawr  o'r  brodorion,  a  chanddynt  gyflawnder  o 
amrywiol  fifrwythau,  yn  gnau  cocoay  plantains,  bananau,  afalau,  yams, 
a  gAvraidd  llysiau,  am  y  rhai  y  derbyniasant  hoelion  a  botymau  yn 
gyfnewid.  Gwobrwyodd  y  Capten  eu  penaethiaid  â  chrysau  a 
bwyellau,  ac  amryw  o  bethau  ereill ;  ac  addawsant  hwythau  wrtho 
y  buasent  yn  dychwelyd  â  moch  a  dof-adar  iddo ;  ond  ni  chyflawn- 
asant  yr  addewid.  Ár  brynhawn  yr  un  dydd,  g"laniodd  y  Capten, 
yng"  nghwmni  Capten  Furneaux,  i  arolyg"u  y  dwfr,  a  deall  duU  y 
trigfolion  o  fyw,  a'u  harferion.  Yr  oedd  angen  dwfr  yn  y  llongau  ar 
hynny  o  bryd ;  daethant  o  hyd  i  ddigonedd  o  hono  mewn  cyflwr  pur, 
ac  mewn  man  cyfleus.  Ymddygodd  y  trigolion  yn  dawel  a  dirwystr 
hoUol  at  ein  boneddwyr.  Ni  ddarfu  iddynt  ddwyn  dim  iV  farchnad 
y  dydd  canlynol,  ond  llysiau  a  ff'rwythau ;  er  hynny,  g^elid  llawer  o 
foch  o  gylch  eu  tai  yn  y  gymdogaeth.  Ond  dodwyd  y  son  allan 
mai  moch  y  brenin  oeddynt,  yr  hwn  oedd  heb  wneyd  ei  ymddanghos- 
iad  o  gwbl,  mwy  nag  unrhyw  bennaeth  o  nod  neilltuol,  ymhlith  yr 
hoU  rai  oedd  wedi  tyrru  i  fwrdd  y  llong.  Er  hynny,  nid  ychydig 
ohonynt  a  honnent  eu  bod  yn  benaethiaid,  a  galwent  eu  hunain  yn 
frenhinoedd.  Croesawyd  un  ohonynt  i'r  caban,  a  bu  yno  dros  y 
rhan  fwyaf  oV  dydd ;  a  rhoddodd  y  Capten  wobrwyon  iddo  ef  a'i 
gyfeillion.  Yn  y  diwedd,  darganfyddwyd  ef  yn  cymeryd  pethau  nad 
oeddynt  yn  eiddo  iddo,  ac  yn  eu  gosod  oV  neiUtu  mewn  man  cyfleus 
i'w  cymeryd  ymaith  ar  ei  ymadawiad.  Llawer  o'r  cyffelyb  achwyn- 
ion  a  wnawd  yn  erbyn  y  brodorion  oedd  ar  fwrdd  y  llong  yr  adeg 
honno;  a  bu  raid  iV  Capten  eu  gyrru  ymaith  oll;  ac  yr  oedd  boneddwr 
y  caban  yn  hynod  o  wyllt  ar  ei  enciliad.  Yr  oedd  y  Capten  wedi  ei 
anfoddloni  gymaint  oherwydd  camymddygiad  y  ffug-frenin  hwnnw, 
fel,  wedi  iddo  fyned  ychydig  o  ff*ordd  oddiwrth  y  llong,  y 
gorchmynnodd  danio  dau  ergyd  o  ddryll  dros  ei  ben,  yr  hyn  a'i 
dychrynnodd  mor  fawr,  fel  y  neidiodd  oV  cafnfad  i  nofio  tuaV  lan. 
Anfonodd  y  Capten  rai  o'i  ddynion  i  gymeryd  y  bad;  pan  welodd  y 
brodorion  hynny,  dechreuasant  luchio  cerrig  at  y  bad,  gyda'r 
bwriad  o'i  chwilfriwio  yn  y  man.     Eu  hamcan  oedd,  mae  yn   debyg. 


224  CYMRU'R    PLANT. 

ei  ddryllio  rhag  iddo  fod  o  un  gw^erth  i'n  dynion.  Gan  fod  y 
morwyr  heb  arfau,  yr  oedd  yn  rhy  beryg-lus  iddynt  fyned  yn  ag-os  i'r 
anwariaid.  Wedi  deall  y  sefyllfa  yr  oedd  ei  ddynion  ynddi, 
gorchmynnodd  Capten  Cook  ollwng  ergyd  o  un  oV  drylliau  mawr 
heibio  iddynt,  yr  hyn  barodd  iV  Indiaid  ymddiried  i'w  gwadnau 
am  ddiogelwch.  Yna,  brysiodd  y  Capten  i'w  cynorthwyo,  a 
llwyddasant  i  g-ael  dau  o'r  cafnfadau  heb  gael  yr  un  rhwystr. 

Ymhen  ychydig  oríau,  adferwyd  heddwch  rhwng  y  brodorion  a'n 
morwyr,  a  dychwelwyd  y  badau  i'w  perchenogion.  Yr  adeg"  yma  y 
gwnaethant  yr  ymholiad  cyntaf  ynghylch  Tupia,  ac  ni  wnawd  hynny 
ond  gan  ddau  neu  dri  o'r  brodorion.  Wedi  iddynt  gael  gwybod 
achos  ei  farwolaeth,  yr  oeddent  yn  ymddangos  fel  yn  dra  boddhaol 
i  ddeall  iddo  gael  pob  chwareu  teg.  Nid  oeddent  yn  teimlo  ond 
ychydig  am  wybod  helynt  eu  cydwladwr  a  aeth  ymaith  gyda 
M.  de  Bougainville.  Ymholent  yn  feunyddiol  am  Mr.  Banks,  ac 
amryw  ereill  oedd  gyda  Capten  Cook  ar  ei  ymweliad  blaenorol. 

Ar  yr  2ofed,  cymerodd  un  o'r  ynyswyr  ddryll  ymaith,  perthynol  i 
un  o  swyddogion  y  morwyr  oedd  yn  gfwylio  ar  y  lan.  Anfonodd  y 
Capten  rai  ar  ei  ol  yn  ddioedi,  ond  ni  Iwyddwyd  i'w  ddal  ganddynt. 
Ond  gorfodwyd  ef  gan  ei  gyd-frodorion  i  roddi'r  arf  i  fyny  i'w 
berchennog,  yr  hyn  a  arbedodd  i'n  morwyr  orfod  ymdrafod  â 
helynt  blin. 

Daeth  un  oedd  yn  ymddangos  yn  debyg  i  bennaeth  a  gwobrwyodd 
y  Capten  â  ffrwythau,  ymhlith  y  rhai  yr  oedd  cnau  cocoa,  rhannau 
tufewnol  y  rhai  oedd  wedi  eu  bwyta  gan  ein  morwyr,  a'r  masgl 
wedi  eu  taflu  allan  ;  casglodd  ei  fawrhydi  hwynt  ynghyd,  a  gosododd 
hwy  yn  daclus  wrth  eu  gilydd,  fel  yr  oeddent  yn  ymddangos  yr  un 
fath  a  rhai  cyfain.  Pan  hysbyswyd  ef  am  y  cnau  gweigion, 
ymddanghosodd  fel  pe  buasai  y  twyll  yn  beth  hollol  ddieithr  iddo. 
Agorodd  ddwy  neu  dair  ohonynt,  a  gwelodd  fod  yr  hyn  a  ddywed- 
wyd  wrtho  yn  ffaith,  a  mawr  oedd  ei  syndod.  Wedi  hynny,  aeth  i 
dir,  ac  anfonodd  nifer  o  plantains  a  bananau  i'r  Captén. 

Ar  yr  23ain,  cafodd  y  Capten  ymweliad  gan  Waheatoua,  y  brenin. 
Y  canlyniad  o  hynny  fu  i'n  morwyr,  y  dydd  canlynol,  gael  cymaint  o 
gig  moch  ag  a  wnaeth  bryd  i  bob  un  o  forwyr  y  ddwy  long.  Nid 
oedd  Waheatoua  ond  bachgen  ieuanc  pan  welodd  y  Capten  et  ar  y 
fordaith  gyntaf ;  ei  enw  y  pryd  hynny  oedd  Tearcl,  ond  wedi  ei  osod 
yn  frenin  yn  lle  ei  dad,  cymerodd  enw  ei  dad  arno  ei  hun. 


CyfeirUd  y  golygydd  yw,— OwEN  M.  Edwards.  3,  Clarendon  Yillas,  Oxford. 


ARORAFFWYD  A  CHYHORDDWYD  OAN   HUOHBB  AND  SON,    56,   BOPI  STBIBT,   OWRECSAM. 


AT    Y    PLANT. 


,A\  FN      Y  mae   eich  CrmraeB  jii  dda,  a  daw'n  -well. 
\   ddylech  ddweyd  "  y  Fwydd  o  ddiacon  "  ;  "  swydd 
diacon  "  yw't  dull  Cjmraeg.     Nid  "  moddion  o 
ras"  sy'n  iawn,  ond  "moddíongraB." 

T.  E.  D.  Y  mae  rhyw  Uawer  o  eiriau  yu 
anaicr,  oherwydd  íod  arferiad  gwahanol  ordal- 
oedd  a  fçwahanol  awdurou  yn  amrywio.  Oud 
yn  y  thyw  fenywiúdd  y  clywais  i  arfec  y  geirian 
"addewid''  ac  "adduued"  erioed. 

J.  E.  J.  Nis  gwn  am  ddim  wedi  ei  yHgrifermu 
yn  Oymraeg  ar  hanes  Syr  Henry  Morgan. 
Rhaid  i  chwi  ftmd  i  Ijfrgell  i  gael  y  lljŵati 
saJonol.  Y  pwyBÌcaf  o  lawer  yw  "  Buecaneers 
of  America,"  Es^uemelmg.  Llyfr  wedi  ei 
gyfieithu  o'r  Is-Bllmyneg  i^  Paesueg  yw  hwn. 
Cyhoeddwyd  ef  gyntaf  yn  1684 ;  y  mae  wedi  ei  ail  gyhoSädi  lawer  gwaith,  Bu 
Esquemelmg  yng  ngwaaanaeth  Henry  Mocgan.  Ceir  hanes  y  môr-herwr 
Cyrôreig  jm  mhob  Uyfr  ar  hanee  Jamaica.  Âc  yn  y  CymmTodoT  yn  ddiweddar, 
bü  erthyçl  werthfftwr  iawn  amo  gan  Mr.  W.  Llywelyn  Williams,  A.S.  Gwaith 
da  fyddai  adrodd  hanes  dyddorol  Syr  Henry  Morgan  i'w  gydwladwyr. 

BOB. 

L.  AB  J.  Hen  dn  anghenrhaid  yBgrifenmi  ydjnt,  eef  potel  inc,  blwch  c*yr 
coch,  B  pheth  1  daenu  Uwch  ar  yr  ysgrifen.  Peth  cymharol  newydd  ydyw 
Houing  piper.  Taenu  llwch  neu  dywod  wneid  gynt  i  rwystto  wyneb  yr  yŵif<'n 
gydio  mewn  dîm  Felly  y  gwneir  hyd  heddyw  ar  y  cjfandir ;  gwelwc-h  glerood 
yng  ngorsafoedd  y  íEordd  haeam  yn  taenn  tywod  hjd  wyneb  yegrifenedig 
eiẅ  ticed. 

Alawh.  Cyhoeddft  Bwrdd  Amaethjddiaeth  ddalennau,  llawer  ohonjnt  jn 
Gymineg,  at  bynciau  garddio  ac  amaethu,  megÌB  trin  coed  ffrwjthau,  dila 
UjBÌau,  *e.  Ceir  hwy  am  ddìm  oud  anfou  at  The  Secretaty,  Boárd  of 
Agriculture  and  FÌBheries,  4  Whitehall  Place,  London,  S..W.  Nid  oes  hyd  yn 
oed  eÌHiau  rhoi  Btarap  ar  eich  Ujthyr. 

Atbbaw.  1.  Yr  wyf  yn  gweled  fod  yr  Yagolíon  Sir  yn  tynnu  beohgyn  a. 
genethod  o'r  ysgolion  elfennrd  yn  gynt  nag  yr  ymadawent  o'r  blaen.  Ond  ni 
fydd  eich  gwttith  chwi  yn  Uai  di^.  2.  Y  mae  Cyngor  Addysg  Arfon  a  Chjngor 
AddyBg  Mon  yn  rhoi  Ctmbu'r  Plast  yn  werslyft  i'w  holl  ysgohon.  Tr  wyí  yii 
gweled  fod  siroedd  ereill  yn  deffro  i  ddyegu  Cymraeg  yn  yt  ysgolion ;  ao  yr  ẅjî 
ýa  gobeithio  yr  aiff  Ctmru'r  Plant  i  ysgolion  pob  sit  drwy  Gyraru  cyn  I»  hw. 
At  gylet  hynny,  yr  wyí  yn  eeisio  rhoi  erthyglau  o  wahanol  anhawster.  Y  gamp 
yw  cael  rhai  hawdd  a  difyr,  heb  fod  yn  blentynaìdd,  i'r  Bafonau  isaf. 


^MRU'R     sPlaNT. 


AWST,   1906.  Rhif  176. 


tíANySTUMDWY. 

SAIF  Llanystumdwy  yn  Eifionnydd,  deheu  sir  Gaernarfon.     Mae 
y  plwyf  yn  cynnwys  6,522  o  erwau  o  dir,  a  258  o  ddwfr. 

Dyddorol  yw  ei  hanes  ar  lawer  cyfri ;  credwn  nas  gall  un 
plwyf  yn  ein  gwlad  gystadlu  âg  ef  am  foment  fel  mangre  y  magwyd 
enwogion  lu.  Gadewch  i  mi  enwi  ei  feirdd.  Dyma  Dewì  Wyn, 
awdwr  "Awdl  Elusengarwch,"  a  gyfansoddodd  at  Eisteddfod 
Dînbych,  1819. 


A  dyna  RHobert  ab  Gwilym  Ddu, 
awdwr  yr  emyn  adnabyddus 


Dyna  Daliesvn  o  Eifìon,  hefyd,  a  fagwyd  yn  Nhy'n  y  Groes;  a  gŵyr 
Cymru  am  gadair  ddu  Eisteddfod  Gwrecsam.  A  dyna  Nicander,  o 
Feudy'r  Gaerwen,  ddringodd  i  enwogrwydd  mawr  fel  bardd  a 
Ilenor.     Ac  Owen  Gruftydd,  ynghyda  llu  ereìll  allem  enwi. 

Ymysg  y  Uenorîon  a'r  pregethwyr,  dyna   Robert  Jones   o   Ros 
Lan,  awdwr  "  Drych  yr  Amseroedd,"  "  Lleferydd  yr  Asyn,"  àc. ;  a 


228  CYMRU'R    PLANT. 

bu  Huw  Tegai  yn  gweinidogaethu  i'r  eglwysi  Anibynnol  am  dymor; 
bu  leuan  Brydydd  Hir  yn  gurad  yma  am  gyfnod. 

Fel  milwr,  pwy  fel  Syr  Hywel  y  Fwyell  o  Blas  Hen,  a  g-ymerodd 
frenin  Ffrainc  yn  garcharor  ym  mrwydr  fythgofiadwy  Poictiers? 
Ac  onid  Llanystumdwy  fagodd  i  Gymru  y  dewraf  o'i  gwladweinwyr, 
sydd  yn  awr  yn  Llywydd  Bwrdd  Masnach,  ac  yn  nôd  ac  esiampl  i 
blant  Cymru  mewn  diwydrwydd,  ynni,  a  dyfalbarhad. 

Yma  ac  acw  hyd  y  plwyf,  g'welir  olion  hynafiaethol  o  bwys.  Ar 
dir  Glanllynau  ceir  y  Domen  Fawr  yn  sefyll  yn  fud;  amddiffynfa 
Geltaidd  o  bosibl,  yn  perthyn  i  g-yfnod  tra  boreuol.  Ar  weirg-lodd 
Cefn  Isa,  gwelir  cromlech  fawr,  mesura  dros  ddeuddeg*  troedfedd 
ar  hugain  o  amgylchedd,  saif  ar  dair  o  gerrìg  ereill  mawrion.  Ar 
dir  Ystumcegid,  y  tu  arall  i'r  afon  Dwyfawr,  fe  welir  un  arall 
gyffelyb.  Cyrcha  llu  o  ymwelwyr  bob  haf  i'w  gweled.  Ar  fin  yr 
afon  Dwyfach,  rhyw  filltir  oV  pentref,  ar  brif-ffordd  Pwllheli,  safai 
g-ynt  Gapel  Bont  Fechan.  Yma,  ar  noson  seiat,  y  saethodd  rhyw 
adyn  i  fewn  trwy  ffenestr  y  capel,  nes  clwyfo  llawer,  eu  gwaed  yn 
llifo;  ac  aethant  i'w  beddau,  gan  ddw)m  yn  eu  "cyríf  nodau  yr 
Arg-lwydd  lesu." 

Y  mae  golygfeydd  arddunol  yr  ardal  hon  yn  swyno  lluoedd  i'n 
bro  bob  haf,  o  bob  cwrr  o'r  deyrnas.  Os  arhoswch  ennyd  ar  Bont 
Llanystumdwy  yn  ystod  misoedd  yr  haf,  byddwch  yn  sicr  o  glywed 
brawddegau  felly, — "  What  a  lovely  spot,"  "  Oh !  what  a  beautiful 
stream,"  a'u  cyfîelyb  ;  a  thanodd  y  rhed  "y  ddifyr  afon  Ddwyfor," — 
paradwys  y  genweirwyr.  Ond  craffu,  gwelwch  y  brithyll  yswil  aV 
gleisiad  glân  yn  y  llyn  islaw. 

O'n  deutu  yma,  g"welwn  goedwigoedd  eang  y  Gwynfryn  a  Threfam, 
lle  tyf  digonedd  o  geirios  a  chnau.  O  fewn  ergyd  carreg  ì'r  bont, 
gwelwn  eglwys  y  plwyf,  ac  o'i  hamgylch  fynwent  eang", — 

"  Tecaf  man  o  Gaer  i  Gonwy 
Ydyw  mynwent  Llanystimidwy." 

Yna,  ychydig  ymlaen,  g^elwn  yr  Ysgol  Genhedlaethol.  Yma  bu 
Dafydd  Ddu  Eryri  aV  Hen  Defis  fel  athrawon ;  hefyd,  David  Evans 
ar  eu  hol  hwy,  yr  hwn  oedd  yn  athraw  rhagorol,  ac  yn  ysgrythyrwr  da. 

Y  tu  arall  i'r  afon,  gyferbyn,  mae  capel  Moriah,  capel  y 
Methodistiaid  ;  ac  yn  uwch  ar  y  pentref,  i  gyfeiriad  Criccieth,  saif  y 
Tabernacl,  capel  yr  Annibynwyr.  Yr  ochr  arall  i'r  fîordd  gwelwn 
Hig-hg-ate,  y  bwthyn  lle  magwyd  y  Gwir  Anrhydeddus  D.  Lloyd- 
George. 

Yn  y  rhifyn  nesaf,  awn  am  dro  trwy'r  plwy. 

E.  R.  Elias. 


CYMRU'R    PLANT.  229 

DRYW     JSURBMN. 

"  Small  as  thou  art,  thou  gem-like  bird."  * 

WELE'r  mwyaf  pitw  o  adar  ein  gwlad.  Nid  ^rw  yn  pwyso  ond 
y  bumed  ran  o  owns,  prin.  Dyma  Tom  Thumb  adar 
Cymru.  "  Beth  ? "  meddwch.  "  Yr  ydym  wedi  arfer 
meddwl  nad  oes  yn  ein  gwlad  aderyn  llai  naV  dryw  bach."  Wel, 
y  dryw  bach  ^rw'r  aderyn  lleiaf  yr  ydych  chwi'n  gyfarwydd  âg  ef. 
Nid  oes  bron  ddydd  yn  y  flwyddyn  na  chwrddwch  âV  dryw  yn 
rhywle  neu  g-ilydd,  canys  gŵr  bach  hyf  ydyw  efe.  Dwrdia'n 
ddreng", — clywsoch  ef  aml  i  waith, — os  ewch  yn  agos  i'w  gynefin, 
yn  enwedig-  os  bydd  ei  gariad  yn  y  fan  aV  lle.  A  chana  ar  Iwyn  yn 
ddiofn, — cljrwsoch  hynny  hefyd, — pan  f'och  yn  ei  basio. 

Ond  aderyn  swil  yw'r  dryw  eurben,  yn  cadw  ar  gil.  Mae'n  wir  y 
daw  ar  brydiau,  yn  y  g'aeaf,  iV  prennau  sy  ar  gyfyl  eich  tai  i  chwilio 
am  fwyd ;  ond  gan  ei  fod  mor  fychan,  ac  yn  cadw  ar  frigauY  coed, 
mae  yn  dianc  rhag  eich  sylw,  oddieithr  eich  bod  wedi  gwneyd  eich 
llyg'aid  yn  gip  drwy  arfer  sylwi.  Ond  y  mae  arnaf  ofn  nad  ydych 
yn  arfer  g-wneyd  hynny.  Yr  ydych  yn  cael  colled.  Ac  y  mae  amaf 
ofn  nad  ydych  yn  adnabod  dim  ond  yr  adar  sydd  hob  amser  o  flaen 
eich  llygaid.     Ni  ddylai  fod  felly. 

Pe  buasech  yn  dig^dd  gweld  dryw  bach  a  dryw  eurben  g-yda'u 
gfilydd,  byddech  yn  synnu  ac  yn  siarad  a'ch  gllydd  rywbeth  tebyg"  i 
hyn, — "Y  dryw  bach  a  adwaenom,  ond  beth  jrw'r  aderyn  bach 
arall?  Welsom  ni  erioed  ei  lai.  Beth!  mae'r  dryw  bach  yn 
g"lobyn  yn  ei  ochr.  O'r  pwt  bach  twt !  P'le  mae  e'n  cadw?" 
Ydych,  yr  ydych  yn  adwaen  y  dryw  bach,  ond  nid  yw  hynny  g'amp 
yn  y  byd.  Y  gamp  yw  gweled  ac  adnabod  y  deryn  sy'n  chware 
mig-, — "spei-mic," — â  chwi  rhwng  cangauY  coed. 

Mr.  Dryw  )rwV  ddau,  ond  nid  Mri.  Dryw  o'r  un  teulu.  Perthyn  y 
dryw  bach  i  deulu'r  Crepianogion  {creepers),  Perthyn  y  dryw 
eurben  i'r  Telorion, — teulu  y  gân  felus,  teulu  yr  eos. 

Nid  wyf  yn  g^bod  am  enw  Cymraeg  ar  yr  aderyn  ond  "  dryw 
eurben."  Ei  enw  Séiesneg  mwyaf  cyffredin  )rw  "  golden-crested 
wren,"  neu  "  gold-crest," — y  siobyn  aur.  Enwau  Saesneg  ereill 
arno  yw  "  bee-bird,"  "  golden-crested  regnlus," — y  brenin  bach 
eurben,  —  "  golden-crested  kinglet,"  "herring-spink,"  "woodcock 
pilot,"  "wood  titmouse,"  a  "  whisky."  Nis  gwn  o  ble  y  cafodd  yr 
enw  "whisky,"  os  nad  o'r  gair  Cymraeg  "gwisgi."  Buasai 
"  g^isgi "  yn  eithaf  enw  arno,  a  phriodol,  fel  y  cawn  weled. 

"Tlws  yw  popeth  bychan."  A  thlws  iawn  yw'r  bychan  yma. 
Mae'n    glws    o    gorff"  a  gosgedd.     A  chyn   glysed  y^   ei   glog. 

*  Syr  Walter  Scott. 


230 


CYMRU'R    PLANT. 


Gwyrdd,  o  liwV  olewydd,  gfyda  gwawr  felen,  yw  ei  rannau  uchaf, 
o'i  dalcen  i  flaen  ei  gynfîon.  LliwV  onnen  sy  ar  ei  fron  a'i  foch. 
Yr  un  lliw  yw  ei  wddw.  Gwyrdd  yw  ei  edyn,  gyda  dwy  gengl  wen 
yn  eu  croesi,  ac  ymylir  y  plu  â  g^^n  melynwawr.  O  lethr  ei  dalcen 
i  gopa  ei  ben  rhed  siobyn  melyngoch,  o  liw'r  oren,  a  ffin  lathrddu 
o'i  ddeutu.  Edrycha'r  siobyn  fel  pelydr  haul  melyn  rhwng  dau 
gwmwl,  neu  aur  talp  mewn  muchudd.  Pan  wedi  ei  gynhyrfu, 
chwalaY  aderyn  y  siobyn  yma  nes  gorchuddio  copa  ei  ben  fel 
talaeth  o  aur. 


Coch  felyn  yw  y  siobyn  del 

Fel  llygad  y  briallu  ; 
Ac  o'i  ddau  tu  mae  rhibin  du, — 

Lliw  muchudd  wedi  ei  lathru. 


A  phan  fo  bryd  yr  edn  llon 
At  ennill  calon  rhywun, 

Tlws  leda'r  siobyn  dros  ei  ben 
Fel  talaith  o  aur  dilyn. 


Siobyn  o  liwV  lemon  sy  gan  yr  iar. 

Awgrymais  mai  po  leiaf  y  bo  aderyn,  mwyaf  byw  ac  aflpnydd 
ydyw.  Medrwch  gasglu  oddiwrth  hyn  mai'r  eurben  yw'r  aderyn 
mwyaí  aflonydd  yn  ein  gwlad.  Efe  ydyw.  Mae'r  dryw  bach,  fel  y 
gwelsoch,  yn  ddiarhebol  o  aflonydd;  ond  gwarchod  ni,  dyna 
aflonydd  yw'r  dryw  eurben  I  Mae'r  dryw  bach  yn  ysgafndroed,  ond 
dyna  droed  ysgafh  yw'r  dryw  lai  I  Nid  yw  gloyn  byw  yn  fwy  byw 
nag  ef.  Mi  fuaswn  yn  hoffì  pe  gwelech  ef  yn  picio  ac  yn  tasgu,  ac  yn 
Ilam-hedeg  yn  ei  gynhefin.  Unwaith  eto,  ewch  allan  i  edrych  am 
dano.  Medrwch  ddod  o  hyd  iddo  ond  bod  yn  g^frwys,  drwy  chware 
tric  âg  eí.     Nid  tric  tricio  triciwr. 

"  P'Ie  y  deuir  o  hyd  ì'r  drj'w  eurben  ì "  gofynnwch.  Mewn  gwìg, 
yn  enwedig  gwig  o  binwydd  a  ffawydd  coed  nursây  fel  y  dywedir,  a 
phrennau  bytholwyrdd  ereill.  Mae'n  hoff"  o  ymdroi  yng  nghangau'r 
)rwen  a'r  llawryf.  Diogelach  ydyw  mewn  coed  felly,  canys  y  mae 
bron  o'r  un  IIiw  a  hwy. 

Ar  goed  y  ca  ei  fẁyd,  sef  yw  hwnnw,  y  pryfed  a'r  cynrhon  manaf 
sy'n  blino'r  egin  a'r  dail.  Gwel  hwy  pe  buasent  ond  fel  brychau 
neu  fân  Iwch  y  cloriannau.  Diau  fod  Ilygaid  aderyn  fel  hwn,  sy'n 
byw  ar  bryfed  a  chynron  bron  anfeidrol  fychain,  yn  llawer  cryfach 
a  mwy  cip  nag  eiddo  adar  mwy  sy'n  ymborthi  ar  rondie  o  gynrhon 
mawrion.  Gwel  bryfed  nas  gwel  Ilygad  eryr  mohonynt.  Gwel 
gynrhon  y  buasai  raid  i  ni  wrth  chwyddwydr  i'w  gweled, — pryfed 
sy'n  byw  ar  ffìn  y  dim.  Dyna  lygaid  nerthol  a  llymion  sy  gan 
aderyn  nad  yw  ei  bwysau,  fel  y  crybwyllais,  ond  y  bumed  ran  o 
owns  I     Onid  yw  hyn  yn  beth  rhyfedd  ? 

Swydd  adar  mawr  yw  dal  y  pryfed  a'r  lindys  mwyaf.  Swydd  yr 
adar  lleiaf  yw  dal  y  pryfed  a'r  lindys  manaf, — y  Ilwynogod  bychain 
sy'n  difwyno'r  coedwigoedd  drwy  ddifa  eu  gwyrddlesni.  Pob  aderyn 
at  y  peth  y  bo.     A  phob  un  wedi  ei  gyfaddasu  i'r  dim  at  ei  waith. 

Y  Nadolig  diweddaf,  pan  oeddwn  ar  fy  ngwyliau,  rhoddais  dro. 


CYMRU'R     PLANT.  231 

yn  ol  fy  arfer,  i  un  o  wigoedd  hoffus  fy  ng-hartref.  Gwig  ydyw  o 
"  gfoed  dêls,"  fel  y  dywedir  yno,  gyda  phinwydd  a  fîawydd  yma  ac 
acw.  Pan  yn  edrych  i  fyny  i'r  coed,  g^elwn  gryn  ddwsin  o  yswig"- 
iaid  cynffonhir  yn  hoew-brysur  ar  y  cangau  yn  hel  eu  tame<l. 

Yn  eu  plith  'roedd  dryw  eurben,  yntau  ar  yr  un  neges,  a  chyn 
brysured.  Rhy  brysur  oeddynt  i  gymeryd  sylw  o  honof.  Òs  oedd 
yr  yswigiaid  yn  aflonydd  a  gwisgi,  mwy  felly  oedd  yr  eurben. 
Rhoddai,  am  wn  i,  ddau  dro  am  yr  un  iddynt.  Cato  pawb ! 
Aflonydd !  Piciai,  neidiai,  llamai,  ysbonciai,  o  frigyn  i  frigyn,  ac  o 
g"angen  i  gangen,  mor  gyflym  a  didaro,  fel  y  tybiwn  fod  pob 
cangen  yn  ei  thro  yn  dod  hanner  y  ffordd  iV  g^farfod,  i'w  dderbyn ; 
ac  yn  rhoi  h\yb  iddo  wedyn  i'w  helpio  i  gangen  arall ;  a  thra  yn 
picio,  ac  yn  neidio,  ac  yn  saethu,  ac  yn  ysboncio  fel  hyn,  taflai 
gfipdrem  i  bob  cyfeiriad,  i  fyny,  i  lawr,  i'r  dde,  i'r  aswy,  ac  nid  cynt 
y  gwelai  bryfyn  yng  nghwsg  neu  yn  effro,  nag  y  pigai  ef  i  fyny'n 
chwap,  gyda'r  peth  mwyaf  deheuig  a  chip  a  welsoch  erioed. 

Weithiai  tasgai  i'r  awyr  gyda  "  tsc-tsc-tsc  1 "  ar  ol  pryfyn  welai  yn 
hedeg,  a  disgynnai'n  ol  i'r  pren  cyn  ei  fod  wedi  cychwyn  bron,  i 
bicio,  ac  i  neidio,  ac  i  ysboncio,  ac  i  ddal  pryfed  ar  y  cangau.  Ac 
fel  hyn  y  bu,  ar  y  go  wyllt  a  didor  tra  y  bum  yn  edrych  arno. 
Buasai,  mi  fuasai  **  gwisgi"  'r  Cymro  yn  enw  iawn  arno,  beth  bynnag 
am  "whisky"  'r  Sais. 

Ni  rydd  y  desgrifiad  yma  ond  syniad  gwan  i  chwi  am  aflonyddwch 
a  chwimwthdra'r  deryn.  Dylech  ei  weled  os  hoffech  gael  syniad 
iawn.  "P'le  y  ceir  ef?"  gofynasoch.  Nid  oes  odid  i  wig  friglas 
yn  ein  gwlad  na  cheir  y  dryw  eurben  ynddi. 

Nyth  gywrain  yw  nyth  yr  eurben.  Nyth  dlos  ryfeddol  ydyw. 
Gesyd  hi  yn  y  coed  a  gâr  fwyaf,  —  ffawydd  ac  yw.  Nyth  gron 
ydyw,  a  bwlch  hirgul  yn  ei  thop  yn  ddrws.  Cydia  hi  gerfydd  ei  brig 
wrth  gangen,  fel  y  byddo'n  hongian.  Nyth  grogedig  ydyw,  tebyg  i 
hammoch  neu  wely  morwr. 

-  Gwna  hi  o  ddail,  a  mwswgl,  a  glaswellt  a  chenn  y  coed,  wedi  eu 
plethu  i'w  gilydd ;  ac  amlach  na  heb  gwelir  yn  ei  phleth  we  pryf 
copyn,  cocoon  lindysyn,  a  manblu  hadau'r  ysgall.  Dodrefna  hi  â'r  pluf 
esmwythaf.  Pe  buasech  yn  gyw  aderyn,  oni  fuasech  yn  hoíìì  cael 
eich  magu  mewn  cryd  cudd  fel  hwn,  wedi  eì  grogi  ar  gangen  hir 
ffawydden  arian  ?  Oni  fuasai'n  hyfryd  eael  eich  siglo  ynddo,  tra'r 
aweí  dawel  yn  eich  cusanu,  ac  yn  canu  "  Hush-a-by-baby "  o'ch 
hamgylch  i'ch  suo  i  gysgu. 

Dodwya  Mrs.  Eurben  o  wyth  i  ddeg  o  wyau  gole-gwyn-felyn, 
feallai,  wedi  eu  brychu  gwrr  bwygilydd  â  thrwch  o  ysmotiau  llwyd- 
gochion,  y  trwch  mwyaf  ar  y  pen  praffaf.  Maent  yn  llai  nag  wyau 
un  deryn  arall  yn  ein  gwlad,  fel  y  gallwch  ddisgwyl.  Yr  aderyn 
lleiaf,  yr  wyau  lleiaf. 


232 


CYMRU'R    PLANT. 


Llais  cyffredin  yr  eurben  yw  math  o  wich,  tebyg*  i  wich  chwistlen, 
neu  lyg,  neu  lygoden  g'och.  Mae  rhai  yn  cyffelybu'r  llais  i'r  swn  a 
wneir  pan  fo  dwy  gangen  yn  rhyg'nu  yn  eu  gilydd.  Djrwed  ereill  ei 
fod  yn  debyg  i'r  rhug"lswn  a  gynhyrchir  pan  rwbir  bys  llaith  ar  hyd 
chwarel  o  wydr.  Mae  ganddo  serchgan  fechan  hyfryd,  o  rhyw  ddau 
nodyn,  yn  cael  eu  hail-adrodd  ddwy  neu  dair  neu  ragor  o  weithiau, 
ac  yn  diweddu  mewn  cwafr.  Mae'n  gofyn  bod  yn  ymyl  y  canwr 
cyn  y  medrir  clywed  y  gân. 

Mae  ffordd  swynol  dros  ben  gan  yr  eurben  o  garu.  Un  oV 
golygfeydd  tlysaf  yn  Natur  ydyw.  A'i  galon  ar  dân,  tasga'r  deryn 
cariadglaf  i  fyny  Vr  awyr,  gan  hofran  yn  union  uwchben  y 
llwyn  yr  eistedd  ei  gariad  ar  ei  frig,  a  hi  yn  darnguddio  ei  hun  yn 
yswil  rhwng  y  dail.  D^rma'r  pryd  y  gwelir  y  ceiliog  eurben  yn  ei 
ogoniant.  Pan  y  mae  yn  picio  ar  y  coed,  mae  gwyll  y  cangau,  fel 
cysgod  cwmwl,  yn  pruddhau  lliwiau  ei  wisg;  ond  pan  yn  myned 
drwy  ei  serch-ddawns  mewn  awyr  ddi-bwl,  chwardda'r  lliwiau  )m 
nhes  ysblennydd  yr  haul.  Ceidw'r  carwr  ei  hun  i  fyny  drwy 
gwhwfan  ei  edyn  yn  gyfìym.  Mae  ei  gorff  bron  yn  unionsyth,  ei 
ben  tuag  i  lawr,  a'i  lygaid  wedi  eu  sefydlu  ar  ei  gariad-ferch  dano, 
tra  y  disgleiria  ei  siobyn  llydan-agored  yn  yr  haul,  fel  blodyn 
rhudd-felyn  y  baneuil. 

**  Lovel7  bird !  with  thy  golden  crown." 

Amlyga'r  iar  ei  phleser  drwy  ledu  ei  siobyn  lliw'r  lemon. 
Prydferth,  onide  ?  r^   Morgan. 


AR      Y     MYNYDD. 


MOR  hyfryd  yw  cael  diwmod  braf , 
I  grwydro'r  mynydd  ar  ein  hynt ; 
O  ddwndwr  tref ,  yng  nghwmni'r  Haf , 
Rhwng  blodau'r  grug,  mewn  haul  a 
gwynt; 
Myn  heulwen  hedd  oreuro'î  ben, 

Ac  engyl  mwynder  lonni'i  fron  ; 
Mae  rhyddid  o  dan  wenau'r  neu 
Yn  canu  yn  ei  demlau^n  llon. 

Rhwng  creigiau  serth,  y  llus  a  chwardd, 

A*n  gwefus  gochant  gyda'u  gwaed ; 
A  siriol  y  w'r  Uygeuron  hardd, 

A*u  gwridog  fochau  wrth  ein  traed ; 
Yr  awel  iach  a*i  thelyn  fwyn 

Gân  ar  y  clogwyn  ar  ei  thaith  ; 
A  melus  yw  barddoniaeth  swyn, 

Hen  olygfeydd  y  mynydd  maith. 
T  Bala, 


Mae'r  defaid  ar  y  mynydd  mawr 

Yn  canmol  seigiau  pêr  ei  fwrdd ; 
A*r  cidyll  chwim  a'r  bod  sy'n  awr 

Wrth  ei  ddanteithion  yn  cýd-gwrdd ; 
Felused  yw  y  swynol  wledd, 

Gaiff  ieir  y  mynydd  ar  ei  fron 
Mae*r  llwynog  hyf  yn  caru  hedd, 

A  nawdd  palasau'r  mynydd  llon. 

Cyd-wleddwn  o  dan  lesni'r  nen, 

Ar  ryfeddodau'r  mynydd  ban ; 
Mae  mawredd  yn  coroni'i  ben, 

A4  fawl  yn  adsam  ym  mhob  man ; 
Mae  dwyfol  wrid  doeüiineb  Duw 

I'w  weld  yn  gloewi  yn  ei  wedd ; 
A*i  ddelw  ef  yw*r  tlysni  byw, 

Adduma'r   mynydd   mawr   mewn 
hedd. 

RlCHABD   AB    HUOH. 


CYMRU'R     PLANT. 


E  baech  chì'n  mynd  i  ben  draẁ 
ein  gardd  ni,  y  tu  draw  i'r 
coed  helyg  a'r  rhedyn  Mair, 
mi  welech  daîr  Hythyren  o 
grerrig  gwyn  bach  glân.  Y  fi 
rhoth  nhw,  a  champ  i  chwi 
wybod  beth  mae  nhw'n 
feddwl. 

Mi  fu  peth  rhyfedd  iawn 
wrth  ein  tŷ  ni.  Yr  oedd 
Hywel  a  finne  yn  chware  yn 
yr  ardd,  ac  yr  oedd  yno 
dderyn  bach  ar  y  glaswellt. 
Fedre  fo  hedeg  dim.  'Roedd 
o  yn  ceisio  hedeg,  ond  yn 
disgyn  yr  ei  ol,  fel  tase  fo 
mewn  poen.  'Roedd  ei  aden 
o,  y  peth  bach,  wedi  torri. 
Ciw  bronfraith  oedd  o,— ac  yr 
oedd  genno  fo  fron  smotiog 
glws  fel  bron  y  fronfraith  fydd 
yn  cariu  ar  y  gangen.  Mi 
ddaru  ni  ei  godi  fo,  a'i  roi 
mewn  Ile  diogel,  a  rhoi 
briwsion  yn  fwyd  o'i  gwmpas. 
Ffeind  wrtho  fo  oedden  ni'n 
feddwl  fod.  Ond  yr  oedd 
brawd  bach  iddo  yn  gwylied 
pob  smic,  ac  yn  hedeg  o'n 
cwmpas  ni,  Ciw  bronlraith  oedd  hwnnw  hefyd,  wedi  dod  o'r  un 
nyth.  Yr  oedd  o  wedi  hanner  dorri  ei  galon  wrth  weled  ei  frawd 
yn  methu  hedeg  dim. 

Toc  i  chwi,  beth  welen  ni  ond  hen  gath  ddu  yn  rhedeg  ar  ol  y 
ciw  bach  arall.  Mi  ddychrynnes  i,  a  mi  waeddes,  a  mi  gries. 
Rhedodd  yr  hen  gath  i  fFwrdd,  a  rhedodd  y  deryn  aton  ni.  'Roedd 
o  wedí  colli  eí  wynt  yn  lân  wrth  redeg,  a  mi  adawodd  i  Hywel  i 
ddal  o.  Mi  aethon  wedyn  at  y  lle  o  dan  y  nyth  lle  cadd  y  ddau  giw 
bach  eu  magu.  Yr  oedd  plu  ar  lawr.  Yr  hen  gath  ddu  oedd  wedi 
eu  tynnu  nhw  o'r  cywion  bach,  ac  wedi  torri  aden  un.  A  tasen  ni 
heb  ddwad  ati,  base  wedi  lladd  hwnnw  oedd  wedi  torri  ei  aden  ;  ac 


234  CYMRU'R     PLANT. 

wedyn  base'n  lladd  y  ciw  arall,  achos  fod  hwnnw  yn  cau  gadael  ei 
frawd  oedd  yn  methu  hedeg.  Mi  roison  ni  y  ddau  frawd  bach  hefo 
eu  gilydd,  a  digon  o  fwyd  iddyn  nhw.  Yr  oedden  ni  yn  meddwl  y 
base  nhw  yn  cael  gorffwys  yn  y  nos,  ac  y  base  aden  y  lleiaf  wedi 
dechre  mendio  erbyn  y  bore. 

Pan  ddoison  ni  i  lawr  yn  y  bore,  yr  oedd  y  ddau  dderyn  bach  yn 
gorfedd  yn  llonydd  yn  ymyl  eu  gilydd.  Mi  es  atyn  nhw  yn  ddistaw, 
gael  iddyn  nhw  gael  cysgn  digon.     Ond  ebe  Hywel, — 

"  Sian,  maeV  ddau  dderyn  bach  wedi  marw." 

Roedden  nhw  mor  llonydd,  A  fedre  ni  ddeyd  dim  chwane^ 
gen  grio.  Roedden  ni  wedi  meddwl  y  base  nhw'n  mendio,  ac  yn 
canu  ar  y  goeden ;  achos  mae'n  well  gennon  ni  glywed  y  fronfraith 
na'r  un  deryn. 

Yr  oedd  y  ddau  fach  yn  gorfedd  yn  llonydd  iawn.  Yr  oedd  eu 
llygaid  nhw  yn  hanner  agored,  ond  wedi  pylu.  Yr  oedd  eu  bron 
nhw  yn  hardd  iawn. 

Gadawson  nhw  tan  ganol  dydd.  'Roedd  yn  rhaid  i  ni'n  dau  fynd 
i'r  ysgol.  Yr  oedden  ni  yn  ceisio  dysgu  ein  goreu  yr  wythnos 
honno  i  gael  gwobr.  Ond  fedrwn  i  wneyd  dim  trwyV  bore;  yr 
oedd  fy  meddwl  i  yn  crwydro  o  hyd  at  y  ddau  dderyu  bach. 

Doisom  adre  at  g'anol  dydd.  Wedi  hynny,  mi  ddaru  ni  dorri 
bedd  iddyn  nhw  yn  yr  ardd.  Rhoison  y  ddau  i  orwedd  ynddo, 
ochr  yn  ochr.  Mi  ddoth  Hywel  a  llyfr,  a  mi  ddarllennodd  bennod 
am  adar  bach ;  ac  wedyn  mi  ddaru  ni  ganu  "  Hen  Wlad  fy  Nhadau." 
Honno  oedd  y  gân  fedren  ni  oreu.  Yn  Lloegr  yr  yden  ni'n  byw; 
ac  yr  ydyn  ni'n  meddwl  mai  Saesneg  mae  cathod  yn  siarad.  Ond 
yr  yden  ni'n  siwr  mai  Cymraeg  mae'r  adar  yn  ganu,  yn  enwedig  y 
fronfraith.  A  mi  helies  i  gerrig  gwynion  bach,  a  mi  wnes  dair 
Uythyren  ar  y  bedd, — D.  D.  B.  A  dyna  ydjrw  meddwl  y  rheiny, — 
Dau  Ddhryn  Bach. 

"  Mami,'"  medde  fi  wrth  mami,  "  pryd  daw  lesu  Grist  i  nol  y  ddau 
dderyn  bach  ?  "     Achos  mi  faswn  i  yn  leicio  ei  weld  o. 

"  Wel,"  medde  mami,  "  mi  glywes  fod  lesu  Grist  yn  dod  i  nol 
plant  bach.  Ond  chlywes  i  rioed  ei  fod  o'n.dwad  i  nol  adar."  Ond 
mi  rydw  i'n  siwr  fod  lesu  Grist  wedi  bod. 

Mi  ddefîroes  i  yn  y  nos  neithiwr.  Yr  oedd  swn  lond  y  wlad.  Yr 
oedd  y  mellt  yn  goleuo  pob  man.  Mi  welwn  y  ddoli  yn  y  gornel,  er 
fod  y  òiinds  i  lawr.  'Roedd  gole'r  mellt  yn  dwad  drwy  bob  peth. 
'*  R-r-r-r," — medde'r  tarane,  —  "  r-r-r-r-crec-r-r-r."  Mi  wn  i  beth 
oedd.     Y  bo  jei  oedd  yn  chwilio  am  yr  hen  gath  ddu. 

Y  fi  sgwennodd  hwn  i  gyd,  ond  fod  mami  wedi  rhoi'r  s/ops. 

SlAN. 


CYMRU'R     PLANT.  235 


TAITH     BHTI     l,MWIS. 

Gan  Pelidros. 
i.    ymadawiad    wil. 

YR    oedd    twrw    a   chyfFro    Rhyfel   y    Crimea  dros  y  wlad,  a 
thrig-olion  pob  pentref  a  chwmwd  trwy  Gymru,  fel  Lloegr,  yn 
siglo  dwylaw  ffarwel  â  rhai  o'u   meibion   dewraf  a   chryfaf 
oedd  yn  troi  i  faes  y  frwydr. 

Yr  oedd  un  g^r  ieuanc  oV  enw  Wil  Lewis,  o  ardal  Aberaeron, 
sir  Aberteifi,  yn  myned  allan.  Nid  oedd  efe  yn  myned  fel  milwr  i 
faes  y  gad ;  ond,  yn  gymaint  a'i  fod  eisoes  yng  ngwasanaeth  y 
Llynges  Brydeinig",  yr  oedd  galwad  arno  i  fyned  allan  yn  un  o'r 
llongau  i  uno  a'r  Llynges  Ffreng-ìg-  i  wylio  y  môr  yn  y  Llychlyn 
(^Baltic  Seà). 

Er  fod  Wil  yn  hannu  o  deulu  crefyddol,  fel  y  mwyafrif  o  fechgyn 
Cymru,  yr  oedd  efe  wedi  tyfu  i  fyny  yn  wyllt  a  di-Ies  iawn,  ac  yn 
un  anhawdd  i'w  drafod  ar  adegau.  Bu  ei  fam  weddw,  Beti  Lewis, 
yn  "darllen  yr  act  iddo,"  fel  y  dywedai,  o  dro  i  dro;  ac  arferai 
gryn  lawer  o  hyawdledd  ei  rhyw  wrth  geisio  ei  gael  i  rodio  y  llwybr 
uniawn.  Ond  methai  yn  lân  a  chael  gan  Wil  dalu  y  sylw  lleiaf  i'w 
hymbiliau.  Cariai  ei  achos  at  Dduw,  a  chollai  aml  i  ddeigryn 
distaw  o'i  achos,  ond  myned  o  waeth  i  waeth  yr  oedd  ef. 

Yn  lle  dilyn  ei  alwedigaeth  mewn  ffermdy  cyfagos,  fel  ereill  o'i 
gyfoedion  tlawd,  mynnai  Wil  lercian  o  gAvmpcis  y  tŷ  ac  yn  y 
gymdogaeth,  gan  ddibynnu  yn  Ilwyr  ar  drugaredd  ei  fam  a'i 
chwiorydd  diwyd.  Yn  lle  myned  i'r  addoldy  ar  y  Sabboth,  cerddai 
allan  i'r  mynyddoedd,  g"an  ymorwedd  ar  y  llechweddau,  fel  gŵr  heb 
yr  un  pwrpas  i'w  fywyd  ond  ei  dreulio  allan  yn  y  ffordd  ysgafnaf  a 
mwyaf  dibryder,  a  cheisio  anghofio  fod  awr  ymddatodiad  a  dydd 
bam  yn  ei  aros.  Mynych  yr  achosai  ddychryn  i  lawer  g^eneth  a 
phlentyn  deithient  o  fan  i  fan  drwy  y  meusydd,  gan  ei  fod  yn  eistedd, 
os  yn  rhywle,  yn  y  mannau  mwyaf  cudd  a  dirgel,  megis  ym  mon 
clawdd  mewn  cornel  cae,  lle  y  byddai  camfa  neu  Iwybr,  ond  lle  ni 
fyddid  arferol  o  deithio  llawer  ar  hyd-ddo,  a  chariai  bob  amser 
ymddanghosiad  dieithr  a  chilwg"us. 

Gan  nad  beth  allai  fod  cymhellion  Wil  i  fywyd  o'r  tath,  y  mae'n 
sicr  nad  oedd  wedi  cael  yr  un  rhith  o  esiampl  yn  ei  fam  na'i 
chwiorydd,  a  gofidient  yn  fawr  o'i  herwydd.  Gwir  fod  ystoriau 
cyffelyb  ar  led  am  ei  dad  pan  yr  oedd  yn  fyw,  ond  diflannodd  hynny 
i  gyd  gyda'i  farwolaeth,  ac  nid  oedd  gan  neb  ond  y  goreu  i  ddweyd 


236  CYMRU'R    PLANT. 

am  dano  mwy.  Am  Wil,  sisialai  y  cymdogesau  bethau  isel  i  g\yv/  eu 
gilydd  am  dano;  a  phan  gyfarfyddai  y  dynion  wrth  efail  y  g'of  'nawr 
ac  eilwaith,  ond  odid  na  fyddai  rhjrw  ystori  wael  am  Wil  ar  led. 
Wrth  gwrs,  y  fam  ddieithriad  am  dano  oedd  mai  Iwmp  o  ddiogi 
oedd,  o  goryn  ei  ben  hyd  wadn  ei  droed. 

Ond  weithian,  gain  nad  beth  am  ei  ddiffyg"ion  blaenorol,  teimlai 
pawb  yn  bryderus  yn  ei  gylch,  a  hynny  yn  fwyaf  neiUtuol  o  achos  ei 
fám  weddw  a'i  chwiorydd  parchus.  Ac  ni  chofìd  yn  ei  g'artref, — 
Rhos  Fach, — ddim  ond  y  ffaith  ei  fod  yn  mynd  allan  i  gyfeiriad  y 
rhyfel,  ac  y  gallai  fod  cyn  pen  ychydig  ddyddiau  wedi  ei  hyrddio  i 
dragwyddoldeb  yn  amharod,  a'i  goríf  marw  yn  y  dyfnfor  tywyll  heb 
le  i  osod  yr  un  maen  coffa  uwch  ei  ben. 

Treiglai  y  dyddiau  heibio  yn  araf,  heb  ond  ychydig  o  newyddion 
o  faes  y  g^aed.  Ni  wyddai  neb  yn  y  gymdog"aeth  s^rmudiadau  y 
llynges.  Aeth  mis,  deufis,  chwe  mis,  a  blwyddyn  heibio,  heb  yr  un 
sill  ymhellach  am  Wil,  ond  ei  fod  wedi  myned  allan.  Ymhen  tua 
blwyddyn  arall,  yr  oedd  y  rhyfel  yn  tynnu  tua'r  terfyn.  Daeth  y 
newydd  i  Aberaeron  fod  y  llong",  yn  yr  hon  yr  oedd  Wil,  i  g"ael  ei 
danfon  i  fôr  India  cyn  dychwel  adref,  ac  na  cheid  ei  weled  ef  am 
o  leiaf  bedair  bfynedd  yn  ychwaneg. 

Naturiol  i'w  fam,  yn  yr  argyfwng,  fod  rhwng  dau  brofiad 
gwahanol  iawn.  Teimlai  yn  falch  ac  yn  ddiolchgar  i  Dduw  fod  ei 
mab  yn  fÿw,  ac  yn  pellhau  oddîwrth  y  Crimea  erchyll ;  ond,  o'r  ochr 
arall,  yr  oedd  pedair  blynedd  yn  hir  i  aros  heb  weled  ei  wyneb,  heb 
son  am  beryg-lon  y  môr  o  bob  math.  Treuliai  Beti  ei  dyddiau 
nesaf  ynghanol  y  myfyrdodau  hyn,  pan  yn  sydyn  wele  ystori  arall 
yn  cyrraedd  yr  ardal,  dan  ddylanwad  yr  hon  y  gwelwodd  gwynebau 
y  cymdogion,  ac  y  curodd  calon  yr  ardalwyr  mewn  cydymdeimlad 
âV  weddw  anffortunus.  Yr  oedd  Wil,  nid  ar  y  ffordd  i  fôr  India, 
ond  wedi  boddi  gerllaw  i  faes  y  rhyfel.  Yr  oedd  damwain  wedi 
digwydd,  yn  yr  hon  y  suddwyd  y  llong-  yr  oedd  efe  ynddi,  ac  y 
collwyd  yr  holl  ddwylaw,  gyda'r  eithriad  o  ychydig  oedd  wedi 
llwyddo  i  ddianc  mewn  cwch  bychan  i  hysbysu  y  byd  am  y  difrod. 

Methodd  argaeau  calon  Beti,  druan,  ddal  o  dan  y  newydd  trwm, 
a  chlybuwyd  llef  yn  Aberaeron,  fel  y  llef  yn  Rama  gynt,  ac  nid  oedd 
a  gysurai  y  weddw  dorcalonus  yng  ngwyneb  y  brofedîgaeth. 
Galwai  y  gweinidog"  heibio  bob  dydd  i'w  chysuro.  Ceisiai  ei 
darbwyllo  y  gallai  yr  ystori  fod  yn  anwiredd,  neu  y  g-allai  Wil  fod 
yn  un  o'r  rhai  a  ddiangasant.  Wedi  peth  amser,  llwyddwyd  i  atal 
ffrydlif  ei  galar,  a  chafẁyd  g"anddi  i  edrych  ar  yr  ochr  oleu  i'r 
cwmwl ;  yn  y  gobaith  y  gallai  Wil  fod  eto  yn  fyw,  neu  os  nad  oedd, 
fod  yr  Arglwydd  wedi  cymeryd  trug-aredd  ar  ei  enaid  gwerthfawr, 
ac  ateb  ei  gweddiau  hi  íh*  ei  ran. 


CYMRU'R    PLANT. 


DAI'R      GWáS      BACH. 


III.    DAI  N    DRINGO. 


;  MAE  Dai  yn  dechreu  sylweddoli  anhawster 

y  gwaith  o  ddringo.    Mewn  barddoniaeth 

yr  ymhyfrydai    yn    bennaf.      YmgoHai'n 

Ìlwyr   wrth   geisio   dilyn  drychfeddyliau 

beirdd  ei  wlad.     Deffrodd  ei  awen  yntau. 

Dechreuodd   gyfansoddi.     O'r  mwynhad 

gafodd    wrth    edrych    dros    y   penhillion 

wnaeth    i    Carlo, — y  penhillion  cyntaf.     Cofia 

bûb   JlineJ!   ohonynt  heddyw.     Danghosodd  y 

eyfansoddiad  i'w  feistr,  tan  wenu'n  farddonol 

iawn.     Yntau,  wedi  ei    ddarllen,    a    ddechreuodd 

(idwrdio'r  jjanc  am  wasträffu  ei  amser  i  farddoni. 

Cynghorodd    ef  yn  garedig  i  wneyd  liwyau,  neu 

rvwbeth  cyffelyb,  yn  ei  oriau  hamddenoj.    Ffarmwr 

o'edd  efe. 

Ond  ni  ddigalonnodd  Dai.  Na,  aeth  a'i 
gyfansoddiad  bach  i  fachgen  caredig  oedd  yn  byw 
gerllaw,  yr  hwn  oedd  fardd  medrus,  ac  mewn 
cydymdeimlad  â'r  meddwl  Ìeuanc  aflonydd.  Cafodd  garedigrwydd 
mawr  gan  y  bachgen  hwn.  Arweiniodd  ei  awen  i  feusydd 
newyddion;  ac  er  taro  O  honi  yn  erbyn  y  gwrychoedd  yn  fynych, 
eto,  cadwaî  Dai  hi  i  fynd. 

Nid  hir  y  bu  cyn  magu  plu.  Daeth  Ì  hedeg  yn  rhwydd,  fel 
colomen  Noah  gynt.  Un  noson,  gollyngodd  Dai  hi'n  rhydd  Ì 
gyfeiriad  y  "  Loewach  Nen,"  a  chyn  hir,  daeth  yn  ol  a  thrì  phennill 
yn  ei  chylfin.     A  dyma  nhw, — 

MAE'R     HAF    YN    DOU. 


Mae'r  haf  yn  dod,  cljw  swn  ei  dtoed, 

Mor  ysgafn  yw  ei  fton  : 
Cerddoriaetli  dyna  o  ddail  y  coed, 

A  mawl  o  awn  y  don  ; 
Üwasgara  beraroglau'a  rliad 

Wrth  aangu  paiit  a  biyii : 
Mewn  }^g1iwì1  mae  am  arall  wlad 

Lle  pery'n  hafddydd  gwyn. 
Mae'r  haí  yn  dod,  mae  Duw  uwchben, 

Uae  Duw  o'm  cylch  'mhob  man  ; 
Gwel  ol  ei  law  ar  lili  wen, 

Âc  ar  j  bryniau  ban  ; 
NeÒo,  Penfro. 


Mewn  harddwiag-  deg  mae'c  wlacl  i  gjt 

Yn  gwenu  heddwcíi  llon  ; 
Mor  fwjn  a'r  baban  jn  eì  grjd, 

Mor  nwyfua  wyii  a'r  don. 
Mae'r  haí  jn  d"d,  ond  dod  i  fynd, 

Mae'r  stÂrm  yn  drech  na'i  swjn ; 
Mae'r  gaeáf  yma,  anwjl  ffrjnd, 

Yn  dryllio't  taniiau  mwyii ; 
Mae  gwlad  i'w  ehael  lle  mae  jn  haf, 

Heb  derf  vn  iddo'n  bod ; 
O  í'enaid,  dring  i'r  Wynfa  braf, 

Ac  yna  eemia  Ei  glod. 

S.  Perrins. 


238 


ií 


CYMRU'R     PLANT. 


Dilyn   lesu." 


J.  REys  J0NE8  (lùan  RhysJ, 
LlanoD,  Ceredigîon. 

DOH   G. 


E.  D.  Lloyd.  R.A.K., 
Bethesda. 


1« :-  :s,  |d  :- 

:d  |r  :d  :r  |n  :-  :- 

f  :- 

:-  |n  :- 

:-  |r  :-  :-  |d  :-  :- 

n, :-  :n,  |s, :- 

:8,  Is, :-  :8,  1«, :-  :- 

1.:- 

:-  Is, :- 

:1,  It, :-  :-  |d  :-  :- 

l.Blentynbych 

d  :-  :d  |d  :- 

-  an,  ed  -  rych,  gwel 

:d  |t,  :1,  :t,  |d  :-  :- 

Gar 

d  :- 

iad 

:-  |d  :- 

le        -        8u;           ì 

:-  |f  :s  :f  |n  :-  :-  1 

d, :-  :d,  |n,  :- 

:n,  |8, :-  rs,  |d  :-  :- 

f.:- 

:-  |íi  :ci 

:f,  Is. :-  :-  |d  :-  :-  ' 

s, :-  :s,  |d  :- 

:d  |r  :d  :r  |n  :-  :- 

r  :- 

:-  It, :- 

:-  |1, :-  :-  |s, :-  :- 

n, :-  :n,  |s, :- 

:8, 1 8, :-  :8|  |Si :—  :— 

t, :- 

:-  l«i:- 

:-  Is. :-  :fe,|s, :-  :- 

Clyw  Ei    eir  - 

d  :-  :d  |â  :- 

iau  fel         y  mêl 

:d  |t,  :1,  :t,  |d  :-  :- 

Yn 

8  :- 

dy 
:-  |r  :- 

fer      -        u; 

:-  |d  :-  :-  |t, :-  :- 

d, :-  :d,  |n, :- 

:n,  |s, :-  :si  |d  :-  :- 

r  :- 

:-  |r  :- 

:—  Ir, :-  :-  jSi :-  :- 

s  :-  :s  |n  :- 

:d  |r  :d  :r  |n  :-  :- 

n  :- 

:n  |d  :- 

:1,  |t,  :1,  :t,  |d  :-  :- 

S| :—  :s,  1  s, :— 

:8,  |s, :-  :si  |s, :-  :- 

n,  :- 

:b.  |rii :- 

:n,  |8e,:ba,:8e,|li :-  :- 

Er        ein  mwyn  y  daeth      i    lawr, 

r  :-  :r  |d  :-  :n  |t, :!,  :t,  |d  :-  :- 

Rhodiodd  fyd 

ti :-  :t,  |1,  :- 

y    cys  -  tudd  mawr, 

:d  |n  :-    :n  |n  :-  :- 

t, :-  :t,  |d  :- 

:d  |s,  :-  :8|  |d  :-  :- 

86,:- 

:se,|l, :- 

:1,  |n, :-   :n,  |1, :-  :- 

d  :t,  :d  |r  :- 

:r  |r  :d  :r  |n  :-  :- 

fe:- 

:-  |r  :- 

:-  |1  :-  :-  Is  :-  :- 

s. :-  :s,  |si :- 

:8,  |ti  :1,  :t,  |d  :-  :- 

d  :- 

:-  |d  :- 

:-  |d  :-  :-  |t, :-  :- 

Dae  -  ar  gob  - 

d  :-  :d  It, :- 

aith  yw        yn  awr, 

:t,  |s  :-  :8  |s  :-  :- 

Drwy        yr 

r  :-  :n  |fe :- 

le       -        8u ; 

:-  |fe  :-  :-  Is  :-  :- 

n,  :-  :n,  |s,  :- 

:s,  Is, :-  :8|  |d  :-  :- 

r  :- 

:-  Ir  :- 

«—  ir  •—  «—  1  S| «—  •"" 

Si :-  :si  |d  :- 

:d  |r  :d  :r  |n  :-  :- 

d  :- 

:d  |f  :- 

:f  |s  :f  :8  11  :1  :1  \ 

s, :-  :s,  |S| :- 

:8i  Is, ;-  :8,  Is,  :-  :- 

d  :- 

:d  |d  :- 

:d  |d  :-  :d  |d  :d  :d 

Blen-tyn  bych 

t, :-  :t,  |d  :- 

-  an,  câr      dy  Dduw, 

:d  |ti  :1,  :t,  |d  :-  :- 

Ceis 

n  :- 

-  ia  d'  or  - 

:n  |f  :- 

eu  byth       i  f vw  Fel  yr 

:f  |n  :r  :n  |f  :f  :n 

8, :-  :f,  |n, :- 

:n,  |r, :-  :r,  |d, :-  :- 

d  :- 

:<a,|l,:- 

:1,  |s, :-  :8,  |f,  :f,  :fi  ' 

CYMRU'R     PLANT. 


239 


•  ;-  ;-  |n  ;-  ;-  |s  ;-  ;-  |-  ;n  :n 

ti !-  ;-  |d  ;-  ;-  |t,  :-  :-  |-  :d  :ti 

le  -  8U,  Fel  JT 

T  ;-  ;-  |d  ;-  ;-  |r  ;-  :-  |-  :d  :n 

8| ;—  ;—  1 1| ;—  ;—  |8i ;—  :—  |—  :l|  :si 


;-  |ti ;-  ;-  |d  :-  ;-  |-  :-  :- 


li ;-  ;—  i 8| ;-  :-  |8| :—  :—  |-  ;-  :- 

le  -  su. 

f  :-  ;r  |s  ;-  ;f  |n  :-  ;-  |-  ;-  :- 


f« • \a      • • \A      • • |_     •_     •_ 


Blentyn,  os  am  grefydd  bur, 

Dilyn  lesu ; 
Un  a  ddeil  dan  bwjsau  cur, 

Dilyn  lesu ; 
Byth  cei  fod  dan  gysgod  clyd 
Haeddiant  mawr  £i  aberth  drud, 
Tecach,  glanach  fydd  dy  bryd, — 

öyda*r  lesu. 
Blentyn  bychan,  drwy  dy  oes, 
Rho  dy  yegwydd  dan  y  groes, 

Gyda*r  lesu.    .//.• 


LITTLE  one,  behold  the  loTe 
r    Of  Thy  Saviour ; 
He  who  taught  of  God  above, 

And  His  f avour ; 
Freely  did  He  come  to  bear 
Shame  and  sorrow,  ftinners'  share, 
Ëarth  îs  now  Uke  Eden,  fair, 

Through  our  Jesus ; 
Little  one,  thy  God  revere, 
Do  His  will  in  loving  fear, 

Ohild  of  Jesus.   ;//.• 

Little  one,  if  pure  you*d  be, 

Follow  Jesus ; 
Ever  faithful  helper,  He, 

Follow  Jesus ; 
To  His  cross  thy  burden  bring, 
There  is  safety  *neath  His  wing, 
And  thy  sweetest  thou  shalt  sing, 

Lüviug  Jesus ; 
Nought  in  Him  is  counted  loss, 
Place  thy  shoulder  neath  the  cross, 

Cross  of  Jesns.    .•//; 


London. 


Trans,  Pedr  Alaw,  Mus.  Bac. 


CYMRU'R    PLANT. 


CYMRU'R    PLANT. 


241 


HANMS     Y    DDABAB. 


X.     y     DYWODFAEN     GOCH     NEWYDD. 

'^T^  R   waelod   y  tudalen    hwn,    cewch   enwau   haenau   y  Cyfnod 
f^     Cyntaf,  wedi  eu    gosod   yn  drefnus   ar   eu    g-ilydd.      Dyma 
greigiau  hynaf  y  byd  ;  ac  o'r  hen  g'reig"iau  hyn,  yn  bennaf,  y 
gwnawd  Cymru. 

Gyda'r  Ail  Gyfnod,  dechreua  dulliau  newydd  ar  fywyd;  ac  yn  y 
darlun  gyferbyn  cewch  olwg  ar  y  ddaear  a'r  môr  fel  yr  oeddynt, 
hyd  y  gellir  dychmygti,  yn  nechreu  yr  Ail  Gyfnod. 

Haen  isaf  yr  Ail  Gyfnod  yw  y  Dywodfaen  Goch  Newydd.  O 
-dywod  coch  a  gwyn  ý  gwnawd  yr  haen  hon.  Gosodwyd  haen  ar  ol 
haen  o  dywod  mân  i  lawr  ar  waelodion  y  moroedd ;  ac  yn  raddol 
g"wasgwyd  yr  haenau  isaf  nes  eu  caledu'n  graig*.  Y  mae  y  graig 
faen  hon  yn  adrodd  llawer  o'i  hanes,  —  cawn  arni  ol  troed  y 
creaduriaid  oedd  yn  cerdded  hyd  y  tywod,  caẁn  ol  y  dafnau  gwlaw 
ddisgynnodd  arni,  a  chawn  y  crychiadau  wnaed  arni  gan  y  don  fu'n 
chwareu  ar  ei  thraeth. 

Ar  y  Dywodfaen  Goch  Newydd  y  saif  Lerpwl,  a  Birkenhead,  a 
Chaer.  Arni  hi  hefyd,  neu  ar  ei  hymyl,  y  mae  Fflint,  Gwrecsam,  a 
■Chroesoswallt.  Gwneir  rhannau  o  Gymru  o  honi,  sef  ochr  dde- 
ddwyreiniol  Dyfîryn  Clwyd,  o  Abergele  i'r  Rhyl,  ac  o  Ruddlan  i 
Ruthin.     Y  mae  llain  o  sir  Fynwy  wedi  ei  gwneyd  o  honi  hi  hefyd. 

Yr   oedd    bywyd    cyfnod   y   Dywodfaen    Goch    Newydd   yn   un 
rhyfedd, — yn  hen  a  newydd.     Fel  o'r  blaen,  yr   oedd    miliynau    o 
bysg   un    gragen,   ac  yr  oedd  eu  cregin, — y  maent  yn  bod  eto, — 
yn    rhyfedd    o  dlws. 
"Yr   oedd    pysg   dwy 
^agen    yn    lluosogi 
hefyd,  —  rhai    fel 
cregin     gleision     a 
chocos  a  wystrys  ein 
•dyddiau  ni.    Yr  oedd 
amphibiaid  mawr, 
creaduriaid  yn  medru 
byw  yn    yr   awyr   ac 
yn  y  môr,  yn  cynni- 
wair.  T 

Ond  yr  anghenfilod    J 
^elir    yn    y     darlun    J 


HAENAU'R  CYFNOD  CYNTAF. 


. 


Cheioiau  Pbrh. 


í  Haen  y  Glo. 
^"^"*"''    Grut,  Cerrig'MdE: 
C*"""''-    (  Y  Garreg  GaÌchT~ 


Yr  Hen  Dywodfaen  Goch. 


Cheigiau  Siluraidd. 


Creioiau  Cambriaidd.     Y  llechau. 
Creigiau  Tan.     Pim  ol  bywyd. 


242 


CYMRU'R    PLANT 


oedd  trigolion  newydd  y  ddaear.  Y  mae  ol  troed  un  o'r  ymlusgiaid 
mawrion  hyn, — y  deinosaurus, — wedi  ei  adael  ar  y  tywod,  ac  y  mae 
yn  ugain  modfedd  o  hyd.  Cerddent  ar  eu  dau  droed  ol, — rhyw 
hanner  peth  oeddynt  rhwng  yr  estrys  a'r  eliffant.  Tri  bys  oedd  gan 
rai  ohonynt  ar  eu  traed,  ereill  bedwar,  ac  ereill  bump. 

Ond  y  peth  wnaV  cyfnod  yn  newydd  yw  hyn,  —  ynddo  ef  yr 
ymddang"hosodd  gyntaf  y  creaduriaid  a  elwir  mamolion,  sef  rhai 
yn  rhoddi  llaeth  i'w  rhai  bach. 


DINAS      DINI,I,B. 


YM  mhlwyf  Llandwroí?,  ger  j  môr, 
.Mae  safle'r  **  ddinas ''  hon, 
Fan  yma  cyrcha  llu  yn  gôr 
I  dreulio  hafddydd  llon ; 
Gan  ddringo'r  bryn,  hoffusaf  fan, ' 

I  wylio'r  tonnau  glân, 
Sy'n  curo'n  dyner  ar  y  lan, 
Gan  olchi'r  cregin  mân. 


Mae  Dinas  Dinlle,  hyfryd  fro, 

Yn  hudo  tref  a  gwlad, 
Ac  yma  deuant  yn  eu  tro 

I  sugno  pur  fwynhad ; 
Er  nad  oes  yma  demlau  caîn, 

Xa  phlasau  gwychion,  drud, 
Älae  yma'n  absenoldeb  rhain 

Olygfa  ddena'n  bryd. 


Pifgah^  Arl'on. 


Cael  te  a  chân  yw  mwyniant  rhai 

Ar  ben  y  mynydd  draw, 
Ac  ereiU  heulant  ar  y  traeth 

Gan  rodio  law  yn  Uaw  ; 
Ceir  ercill  yn  ymdrochi'n  braf 

^ng  nghôl  y  tonnau  mwyn ; 
Daeth  eto  inni  heulog  haf 

I  lawn  adferu'r  swyn. 


JOHN   R.    ROBBIITS. 


«^ 


BYDDWN     BAROD. 


DYDDIAU  dyn  sydd  fel  glaswelltyn, 
Ff  aith  a  wirir  bron  bob  dydd ; 
Mwynder  bywyd  gilia'n  sydyn 
I  oer  niwl  y  glyndir  prudd. 

Rhaì  a  elwir  'mhen  diwmod, 

Ereill  'rol  cystuddiau  maith  ; 
Bydd1vn  ni  gan  hynny'n  tarod 
'l  wynebu'r  dywell  daith. 

Treffarort. 


O  fy  Arglwydd,  gwna  fi*n  sanctaidd, 

Byw  i  ti  yn  bur  bob  awr ; 
Byw  yn  uniawn  ac  yn  wylaidd, 

By w  i  wlad  y  bythol  wawr. 

Lle  cawn  fywyd  wedi  ei  guddio 
Vn  yr  lesu  hardd  ei  wedd  ; 

A  chael  bythol  ddiolch  iddo 
Yn  y  wlad  tu  draw  i'r  bedd 

M.  Blodwen  Eyans 


*  Bryn  yn  codi  o  lan  y  môr,  ar  draeth  Arfon,  yw  Dinas  Dinlle.  Bryn  glas 
dymunol  yw,  cartref  y  gwylanod,  ac  y  mae  y  môr  yn  ei  brysur  fwyta.  Mae  iddo 
le  yn  chwedleuon  hynaf  Cymru;  yma  y  meithrinwyd  Llew  Llawgyffes  gan 
Gwydion  ab  Don,  yn  ol  mabinogi  "  Math  fab  Mathonwy." 


CYMRU'R    PLANT  243 


TRO     I     H^N     FWTHYN     CYMREIG 

IV.    BORE    AR    Y    MYNYDD. 

ERBYN  i'r  hen  wraîg  orfîen  ysg-ubo,  a  rhoddi  yr  ysg-ub  fedw  yn 
ei  lle  y  tu  ol  iV  drws,  y  mae  50-  awrlais  sydd  yn  hong-ian  ar  y 
mur  yn  y  fan  acw  yn  dweyd  wrthym  ei  bod  yn  bryd  paratoi 
cinio. 

Dacw  y  fiFwm  fawr,  a'i  llonaid  o  ddwfr  glân  o'r  ffynnon  risialaidd 
g-er  y  tŷ,  yn  cael  ei  dwyn  a'i  hongian  wrth  y  bachau  uwchben  y  tân 
mawn  unwaith  yn  ychwaneg.  Yn  y  dwfr  y  mae  telpyn  mawr  o  gìg 
moch,  a  thamaid  bach  o  g'ig"  dafad.  Gwell  fydd  i  ni  beidio  eistedd 
yma  tra  y  mae  cinio  yn  dod  yn  barod,  ond  yn  hytrach  awn  gyda'r 
hen  ẃr,  yr  hwn  sydd  yn  mynd  i  roddi  tro  am  ei  braidd  ar  y  mynydd 
y  tu  ol  i'r  tŷ.  Yma  cawn  yfed  o'r  awelon  balmaidd  iachus 
chwythant  hyd  lethrau'r  mynydd,  a  mwynhau  ein  hunain  wrth  weled 
y  defaid  a'r  ŵyn  yn  ymbrancio'n  ddifyr  ol  a  blaen  o'n  blaen. 

I  fyny  yr  awn  o  gam  i  gam,  yn  cael  ein  harwain  gan  yr  hen  ŵr. 
Onid  yw  e  yn  dda  am  ddringo  ì  Yr  ydym  yn  cael  gwaith  mawr  ei 
ddilyn.  Hawdd  gwybod  ei  fod  yn  gyfarwydd  iawn  â'r  gwaith  yma. 
Tebyg-  iawn  ei  fod  wedi  bod  y  ffordd  hon  g-annoedd  o  weithiau  o'r 
blaen.  Ar  ol  cryn  dipyn  o  ddringo  caled,  wele  ni  ar  gopa'r 
mynydd. 

O,  yr  olygfa  brydferth  sydd  o'n  hamgylch  ymhob  man.  O'n 
blaen,  yn  y  pellter  draw,  gwelwn  y  môr  yn  ymdaenu,  a'r  cychod 
bychain  yn  nofio  ar  ei  wyneb.  O'r  tu  ol  y  mae'r  mynyddau  uchel, 
a'u  copâu  yn  edrych  fel  tonnau  môr,  g^an  mor  aml  ydynt.  Ar  bob 
llaw  i  ni  cawn  amry wiaeth  o  ddoldir  meillionog  a  gwastadedd  eang, 
dyffrynnoedd  coediog  a  ffrwythlawn,  a  bryniau  a  mynyddau 
ysgythrog  ar  bob  tu  iddynt.  Onid  yw  yr  olygfa  yn  un  brydferth  ? 
Nid  oes  ei  gwell,  yn  sicr,  o  fewn  i'r  holl  wlad. 

Tra  y  safwn  ni  yma  i  fwynhau  yr  olygfa,  a  yr  hen  ŵr  i  edrych  am 
ei  ddeadell  fechan.     Nid  hir  y  bu  cyn  dychwelyd  yn  ol  atom. 

"  A  ydynt  yna  i  gyd  ? "  gofynna  un  o  honom. 

"  Ydynt,"  meddai. 

"  Wel,  sut  y  daethoch  i  wybod  ym  mhen  cyn  lleied  o  amser?  Ni 
fuoch  rownd  iddynt  i  gyd." 

"  O,  y  mae  hynyna  yn  ddigon  hawdd  i  mi  sydd  wedi  treulio  fy  oes 
bron  wrth  y  gwaith.  Yr  wyf  yn  adnabod  fy  nefaid  o  beli.  Y  mae 
gennyf  nodau  arnynt  a'u  danghosa  hwynt  i  mi." 

Wedi  iddo  ddod  yn  ol,  cyfeiriwn  ein  camrau  tuag  i  lawr.  Pan 
oddeutu  hanner  y  ffordd,  clywn  lais  tanbaid  yn  gwaeddi, — 


244  CYMRU'R    PLANT. 

"  Dewch  i  lawr  yn  g-loi.     Y  mae  cinio  yn  barod." 

"Glywch  chwi  Sian,"  meddai  yr  hen  ŵr,  "onid  yw  ei  llais  yn 
para  yn  gryf?" 

Enynna  y  wáedd  ryw  nerth  newydd  ynnom,  a  gwna  i  ni  hwylio 
ein  camrau  ychydig  yn  gyflymach.  Dyma  ni,  ymhen  ychydig  o 
amser,  wrth  y  drws,  ac  yn  y  tŷ  drachefn.  Yma  cawn  g'roesaw  y 
ford  g"ron,  yr  hon  sydd  wedi  ei  hulio  yn  barod,  a'r  phiolau  aY 
llwyau  pren  yn  ein  denu  atynt.  Nid  oes  ang-en  ein  cymell  yn  awr. 
Ond  awn  ymlaen,  a  chymerwn  ein  heisteddleoedd  wrth  y  bwrdd. 

"  Beth  yw  hwn  tybed  ?  " 

"  O,  dyna  gawl  cig  moch.'' 

Y  mae  cryn  wahaniaeth  rhwng  y  cawl  hwn  a'r  cawl  g"awn 
gartref  ambell  waith.  Nid  ydyw  hwnnw  i'w  gymharu  â  hwn.  Y  mae 
y  cawl  hwn  yn  llawn  o  genin,  bresych,  erfin,  moron,  &c.,  a'r 
brasder  yn  serenu  ar  ei  wyneb.  Ynddo  a  gydag  ef  bwytawn  fara 
barlys. 

"  Yr  wyf  yn  meddwl  y  cymeraf  un  phiolaid  eto." 

Nid  oes  yr  un  bwyd  i'w  gymharu  â  phiolaid  o  gawl  cig  moch. 
Y  mae  yr  hen  bobl  yn  medru  gwneyd  cawl  o  ddim  bron.  Cawl 
poblogaidd  ganddynt  ydoedd  "  cawl  pen  lledwad." 

Ar  ol  y  cawl  gartref  cawn  bytatw,  a  disgwyliwn  yr  un  peth  yma, 
Ond  yn  lle  hynny,  cwyd  yr  hen  wraig  fath  o  beleni  crynion, 
rhywbeth  tebyg  i  '*dwmplins,"  i  fyny  i  ddysgl,  a  rho  hwynt  ar 
ganol  y  bwrdd. 

"  Wel,  beth  yw  y  rhai  hyn  ynte  ? 

•*  Dyma  i  chwi  droli  farlys.  Pan  bydd  y  tatw  yn  brin,  fel  y  maent 
eleni,  dyma  beth  yr  ydym  yn  fwyta  yn  y  wlad  yn  eu  lle  hwynt." 

"  O  ba  beth  y  g^newch  hwynt  ?  " 

"  O  flawd  barlys,  a  phan  na  byddo  [un  barlys  i'w  gael,  gwnawn 
hwynt  o  un  ceirch." 

"  Beth  pe  na  buasai  gennych  flawd  o  gwbl,  a  phe  bae  tatw  yn 
brin  ? '' 

"  Yna  gwnawn  gawl  pys,  ac  y  mae  y  pys  yn  gwneyd  y  tro  yn 
iawn  yn  lle  tatw." 

"  Sut  y  gwnewch  y  troli  yma  ynte  ?  " 

"Nid  oes  dim  i'w  wneyd  ond  gwlychu  tipyn  o  flawd  â  dwfr 
glân,  ac  yna  ei  wneyd  yn  beleni  fel  hyn,  a'i  roddi  yn  y  cawl  i  ferwi." 

Bwytawn  hwynt  bron  yr  un  fath  a  phytatw,  â  chyllell  a  fforc, 
gyda  chîg  neu  ymenyn. 

Clywn  lawer  o  son  yn  y  dyddiau  hyn  am  fwyd  afìach  werthir  yn  y 
siopau.  Oni  fyddem  yn  iachach  pe  yr  aem  yn  ol  at  fẁyd  yr  hen 
bobl  ?     Mae  uwd  a  llymru  yn  faethlon  iawn ;  ac  nid  oes  guro   ar 

y^*  ISLWYN    EVANS. 


CYMRU'R    PLANT. 


ooiBCOCa    lEert  SBÌtrl.) 


r     GOBSGOCH. 

DYMA  i  chwi  ddarlun  o'r  Goesgoch.  Gwelsoch  hi,  mae'n  siwff 
yn  tyfii  ym  mon  y  g^wrych;  yn  tyfu,  yn  am!,  o'r  agenau, 
rhwng  y  cerrig,  ac  yn  chwerthin  ar  yr  haul. 

Nid  yw  ei  blodeuyn  coch  yn  fawr,  ond  y  mae'n  tynnu'ch  sylw  ar 
unwaitli, — mae  weithiau'n  loew-goch,  ac  weithiau  fe!  pe'n  groesaw 
byw.  Y  Goesgoch  yw'r  unig  enw  giywais  i  arni  yn  Gymraeg.  Ond 
geilw  cenhedloedd  ereiü  hi  ar  wahanol  enwau.  Geilw'r  Saeson  hi 
yn  Herb  Robert,  oddiwrth  enw'r  sant  y  biodeua'r  Goesgoch  ar  ei 
ddydd  gwyl,  sef  Ebrill  s^ain.  Dyma'r  dydd  yr  egyr,  fel  rheo!; 
a  bydd  gyda  ni,  wedi  hynny,  yn  gwenu  ar  hyd  yr  haf. 

Ca  enwau  ereil!  oddîwrth  ei  golwg.  Gwelwch  fod  dau  flodyn  bob 
amser  yn  gwmni  i'w  güydd,  dyna  pam  y  gelwir  ef  yn  "gylleü  a 
fforc."  Pan  syrthio'r  blodyn,  y  mae'r  blodyn  yr  un  ffunud  a  phen 
creyr  g!as,— pen  hirgrwn,  pig  hir.  A  dyna  pam  y  geiwir  efyn 
írane's  bill  gan  biant  y  Saeson. 


246 


CYMRU'R    PLANT. 


Y  mae  ganddo  amryw  berthynasau  ag-os,  ac  y  mae  deuddeg 
ohonynt  yn  tyfu  yn  ein  gwlad  ni.  Un  ohonynt  yw  Troed  y  Glomen ; 
cewch  ef  yn  tyfu  ar  lechweddau  sychion.  Perthynas  boneddig 
hefyd  yw'r  geranium,  "Pig  y  Creyr"  ^rw  yntau  yn  Gymraeg, 
oherwydd  ca  ei  enw  o'r  gfair  Groeg  gefanoSy  creyr. 

Tybiai'r  hen  bobl  fod  dwr  oddiar  y  Goesgoch  yn  ddiod  iachusol 
a  rhinweddol  iawn.  Mae  arogl  cryf,—  a  hyfryd  iawn  i  mi,  ar  y 
Goesgfoch. 

Hen  fîrindiau  plentyndod  yw'r  blodau,  dyna  pam  yr  ydym  mor 
hofî  ohonynt.  Yr  oedd  y  Goesg-och  yn  tyfii'n  duswau  mawr  hyd  y 
muriau  wrth  ddrws  un  ddilynwn  i'r  Ysgol  Sul ;  ac  y  mae'r  blodeuyn 
yn  dod  a  sant  i'm  cof  innau,  nid  Sant  Robert,  ond  Huw  Sant. 


«•« 


4*- 


BARF     Y     PENNAETH. 

AR  rosdir  uchel  Moab,  y  tu  hwnt  i'r  Môr  Marw,  crwydra 
teuluoedd  o  fugeiliaid  Arabaidd.  Yn  eu  mysg  hwy,  y  mae 
meddu  barf  yn  arwydd  o  gryfder,  rhyddid,  ac  anrhydedd. 
Dyw^edant  ddihareb  fel  hyn, — "  Rhwng  Hana  a  Bana  mi  gollais  fy 
marf." 

Yr  oedd  pennaeth  unwaith  yn  byw  yn  y  fro,  ac  yr  oedd  ganddo 
ddwy  wraig,  sef  Hana  a  Bana.  Yr  oedd  Hana  yn  hen,  ac  yr  oedd 
yn  awyddus  am  i'w  gŵr  edrych  yn  batriarchaidd  ac  anrhydeddus 
mewn  barf  wen.  Yr  oedd  Bana  yn  ieuanc,  ac  yr  oedd  am  i'w  gŵr 
ymddangos  yn  heinyf  ac  ieuanc  mewn  barf  ddu.  Tynnai  Hana  y 
blew  duon  o'r  farf,  a  thynnai  Bana  y  rhai  gwynion.  A  rhwng  y 
ddwy,  collodd  y  pennaeth  ei  farf. 


-•» 


y     BhODMWN     A'R     GWI^ITHYN 


4( 


HARDD  flodeuyn,  dywed  wrthyf 
Dy  gyf  rinioii  cudd ; 
O  b'le  daethost  ?  Beth  yw'th  neges, 
Dyner  lygad  dydd?  " 

Plyg  ei  ben,  a  thyner  wrida 

Ac  a  gwylaidd  lef 
Ei  gyfruüon  a  sibryda, 

A  gwrandawaf  ef . 

**  Des  o'r  nefoedd  i'th  sirioli 
Yn  yr  auial  fyd ; 
Byw  dan  wenau  tyner  heulwen 

Dyna  yw  fy  mryd." 
'^aernarfon. 


"  "Wlithyn  gloew  sy'n  coroni 
Y  blodeuyn  hsu^d, 
Dywed  tithau  eto'th  hanes 
Oyfrin  wrth  y  bardd." 

Trodd  ì  edrych  amed'n  siriol, 

Eto'n  wylaidd  iawn, 
Dwedodd  wrthyf ,  os  (iustfeiniwn, 

Gwybod  ganddo  gawn. 

"  Fry  o'r  nefoedd  deuaîs  innau, 
Lawr  i'r  anial  fyd, 
Er  sinoii  ac  addumo 
'lt  blodau  mân  i  gyd." 

fiooBR  Eyans. 


CYMRU'R     PLANT.  247 


F     BACHGBN     BACH     GAFWyD     AR     LAWR. 

'*  /^\  DWEDWCH  stori  wrthym/'  ebai  twrr  o  enethod  bach, 
t)  gan  roi  heibio  eu  chwareu,  ac  edrych  yn  fwyn  ac  erfyniol 
ym  myw  fy  llygaid,  gyda'r  tynerwch  swynol  hwnnw  nas 
g'all  neb  ei  arfer  ond  rhai  o'u  hoedran  hwy.  I  wrthod  cais  felly, 
rhaid  i  un  fod  yn  wr  prysur  iawn,  neu  yn  un  sur  ac  oer  dymer. 
Rhaid  i  mi  felly  adrodd  un  iddynt. 

Pan  yr  oedd  un  bychan  pert  yn  dweyd  ei  adnod  am  y  tro  cyntaf 
erioed  yn  seiat  Talsarnau,  fe  ofynnodd  yr  hen  weinidog  iddo  yn 
siriol  ym  mha  le  yr  oedd  wedi  cael  adnod  mor  neis  i'w  dysgu.  Yr 
ateb  parod  oedd,  — "  Yn  y  tŷ,  y  mae  gan  tada  lyfr  mawr  a'i  lond  o  o 
adnodau."  Yr  un  modd  yn  union  y  gallaf  finnau  ddweyd  am  yr  hen 
Iyfr  y  bum  yn  son  wrth  y  plant  am  dano,  sydd  yn  y  tŷ  yma.  Y  mae 
hwn  hefÿd  yn  llawn  o'r  hanesion  mwyaf  prydferth  a  dyddorol. 

Bum  yn  adrodd  o'r  blaen  hanes  tri  o  enwogion  welais  ynddo,  a 
digwyddiadau  eu  bywyd  yn  rhai  amrywiol  a  nodedig  iawn.  Y  mae 
hanes  a  chymeriad  y  pedwerydd  yma  yn  rhyfeddach  fyth.  Rhaid 
dweyd,  i  ddechreu,  paham  y  gelwir  ef  ar  yr  enw  sydd  uwchben. 
Yr  oedd  yn  hannu  o  hen  deulu  cyfoethog,  pendefigaidd,  a 
chrefyddol ;  ond  rywfodd,  yn  ystod  treig'íiad  y  canrifoe  Id,  yr  oeddynt 
wedi  syrthio  i  dlodi  mawr.  Yr  oeddynt  o'r  diwedd  yn  alltud  mewn 
estron  wlad.  Yr  oedd  brenin  a  phenaethiaid  honno  wedi  eu 
darostwng  i  ormes  caethiwed  caled.  Er  gwaethaf  y  caledi,  yr 
oeddynt  wedi  cynhyddu  yn  eu  rhif,  o  Iwyth  bychan  i  fod  yn  genedl 
liosog,  anifeiriol  bron.  Trymhaodd  yr  adfyd  o'r  diwedd'  nes 
mynd  yn  erledig-aeth  greulawn  amynt,  hyd  onid  oeddynt  yn  gruddfan 
dan  ei  phwys.  I  foddio  mympwy  y  brenin  anfad,  aeth  y  gorchymyn 
allan  o'r  orsedd  am  ladd  nifer  o  blant  bach  diniwed  y  caethion  truain. 

Ni  fu  ond  y  dim  rhyngddo  yntau  a  mynd  yn  aberth  i'w 
gynddaredd.  Bu  gorfod  i'w  fam  dyner-galon  ei  adael,  pan  nad 
oedd  ond  ychydig-  fisoedd  oed,  ar  lawr  yn  y  lle  rhyfeddaf  erioed, 
neu  beryglu  ei  fywyd  ef  a'r  eiddo  hithau  hefyd  wrth  geisio  ei 
amddififyn.  Meddylier  am  dani, — ei  fam  yn  gorfod  edrych  ar  ei 
wyneb  bach  trwy  ëi  dag-rau,  am  y  tro  olaf  am  byth  fel  yr  ofnai. 
Onid  oedd  yn  olygfa  gyffrous  a  chalon-rwyg-ol  ì  Mor  chwerw  raid 
fod  ing  ei  henaid.  Ond  mor  rhyfedd  yw  troion  rhagluniaeth 
warcheidiol  y  nef.  Pwy  ddig^yddodd  yn  hollol  ddamweiniol  ddyfod 
heibio  y  fan  ond  boneddiges  uchaf  y  wlad.  Gwelodd  rywbeth  fel 
rhyw  fasged  gyfrin  ar  lawr.  Wedi  edrych  o  gywreinrwydd 
i  mewn  iddi,  er  ei  syndod,  beth  oedd  ynddi  ond  un  bychan  tlws,  a 


248  CYMRU'R    PLANT. 

hwnnw  yn  wylo  am  ei  fam.  Y  fath  hyawdledd  mud  at  gyffroì 
"tannau  euraidd  tynerwch"  y  galon  ddynol  sydd  yn  nagrau 
plentyn  bach.  Ni  ddisgynnodd  deigryn,  ac  ni  thywynnodd  gwên 
erioed  ar  rudd  prydferthach  na'r  gruddiau  hynny.  Defnyddir 
g-eiriau  cryfaf  yr  iaith  i  ddesgrifio  eu  tegwch  a'u  tlysni  angylaidd. 
Pa  ryfedd,  dan  yr  amgylchiadau,  ì'r  bendefiges  ei  fabwysiadu  yn 
blentyn  iddi  ei  hun. 

Y  fath  ddyrchafìad  o'r  fath  iselderl  Wele  y  caethwas  bach  wedi 
€i  waredu  o  safn  angau,  a'i  ddyrchafu  i  ymyl  gorsedd  hynaf  a 
phwysicaf  y  byd.  Merch  y  brenin  oedd  y  bendefiges.  Dygwyd  ef 
i  fyny  yn  holl  urddas  a  rhwysg  y  llys  aV  plas  brenhinol.  Cafodd 
fanteision  addysg  gore  y  wlad,  ac  fe  wnaeth  y  defnydd  gore  oV 
manteision  hynny, 

Er  eu  holl  fri  a'u  rhagoriaeth  mewn  llawer  cyfeiriad,  paganiaid 
eilunaddolgar  oedd  preswylwyr  y  wlad  honno,  ac  nid  oedd  y  fath 
awyrgylch  lygredig  yn  gydnaws  â'i  anian  ef.  Yspryd  ei  fam  naturiol 
syml  a  chrefyddol  oedd  yn  ymweithio  yn  gryf  yn  ei  enaid ;  ac  nid  yr 
eiddo  y  fam  urddasol  ond  paganaidd  a'i  mabwysiadodd. 

Un  diwrnod,  ar  ol  pwyso  y  peth,  penderfynodd  newid  ei  fywyd. 
Aeth  allan  o'r  plas  ymherodrol  gwych,  gyda'i  rwysg  a'i  rodres 
gwag,  gan  adael  y  ddinas  falch  o'i  ol.  Bu  yn  crwydro  y  wlad  fel 
pererin  unig  yn  ceisio  gwlad  well,  heb  wybod  yn  iawn  ym  mha 
gyfeiriad  y  gallasai  un  felly  fod.  Gwlad  sych,  anaml  ei  flFynhonnau, 
a  hesp  ei  fîrydiau  dwfr,  oedd  y  wlad  y  crwydrai  ynddi,  Pan  yn 
eistèdd  yn  lluddedig  wrth  un  o'i  fîynhonnau,  wele  saith  o  lancesau 
ieuanc,  merched  i  hen  weinidog  parchus  oedd  yn  berchen  anifeiliaid, 
yn  dod  a'u  deadell  defaid,  yn  ol  arfer  y  wlad,  at  y  ffynnon  i'w 
dyfrhau.  Pan  oeddynt  wrth  y  gAvaith,  wele  nifer  o  fugeiliaid  cryfion 
anfoesgar  yn  eu  gyrru  hwy  a'u  praidd  ymaith  cyn  eu  disychedu, 
er  mwyn  cael  y  lle  a'r  dwfr  i'w  defaid  hwy.  Yn  y  fan,  pan  y 
gwelodd  hwy,  wele  y  gŵr  ieuanc  dewr  yn  codi  yn  wrol,  gan  eu 
trechu  a'u  gyrru  ymaith,  nes  i  eiddo  y  merched  ieuanc  gael  eu 
digoni.  Da  oedd  i'r  gweilch  creulawn  ildio  yn  lled  rwydd.  Nid 
oedd  ond  ychydig  amser  wedi  pasio  er  pan  y  cyflawnodd  wrhydri 
tebyg.  Daeth  ar  draws  gŵr  rhydd  yn  y  wlad  yn  camdrin  caethwas 
tlawd.  Safodd  yn  ei  erbyn,  a  rhoddodd  iddo  y  fath  ddyrnod,  fel  na 
chamdriniodd  y  gŵr  hwnnw  gaethwas  mwy.  Dyma  un  o  linellau 
prydferthaf  ei  gymeriad, — amddiffyn  y  gwan.  A  ydyw  plant  bach 
Cymru  oll  yn  awyddus  am  ymdebygu  iddo  yn  y  rhinwedd  gwerth- 
fawr  hwn  ? 

Clywodd  tad  y  genethod  am  y  tro  caredig.  Gwahoddwyd  y  gwr 
dieithr  yn  serchog  i'r  tŷ,  a  gwnawd  croesaw  cynnes  iddo.  C)1:unodd 
'  aros  gyda'r  teulu.     Hoffodd  un  o'r  chwiorydd  ieuanc,  a  phriodwyd 


CYMRU'R    PLANT,  249 

hwy.  Ymsefydlodd  gyda'r  teulu  amaethyddol  a  chrefyddol  hwn. 
Y  fath  gyfnewidiad,  ond  yr  oedd  yn  llawer  mwy  cydnaws  â'i  anian 
ef  na'r  bywyd  blaenorol.  Wele  yr  ysgolhaig  gwych  a'r  pendefig 
urddasol  wedi  gadael  g^ychder  y  plas,  a'i  gyfnewid  am  fywyd 
bugfeilydd  praidd.  Yr  oedd  y  gorchwyl  wrth  ei  fodd.  Yr  oedd 
gfanddo  lygad  i  weled  anian  mewn  gwirionedd.  Yr  oedd  yn  fardd 
o  athrylith  nodedig".  Yn  ystod  yr  amser  maith.  y  bu  yn  bugfeilio^ 
weithiau  yn  y  maes,  bryd  arall  yn  unig"rwydd  yr  anialwch,  a  thrachefn 
ar  lethr  y  mynydd  a'i  awel  iach,  gAvelodd  bethau  rhyfedd.  Yr  oedd 
yntau  yn  sylwedydd  craff.  Mor  fyw  y  darlunia  yr  eryr  cryf  ei  aden 
yn  hofran  yn  fawreddog*  uwchben,  neu  fel  y  gwelai  ef  ar  binacl 
ysgythrog"  y  clogwyn  dyrchafedig,  yn  dysgn  ei  rai  bach  i  ehedeg-^ 
g'an  eu  gorfodi  i  roi  y  prawf  cyntaf  ar  eu  hesgyll,  a  hwythau  ar  ymyl 
y  nyth  drylliedig",  a'u  bron  yn  crynnu  gan  guriad  y  galon  fach  o 
fewn,  gan  ofn  y  dyfnder  arswydlawn  obry. 

Yr  oedd  yn  ddigon  cynefin  â  gweled  drain  sych  yr  anialwch  yn 
fflamio,  ond  unwaith  gwelodd  olygfa  anesboniadwy  a'i  cyffrodd  i 
ddyfnder  ei  enaid.  Yr  oedd  un  o'r  perthi  hynny  wedi  cymeryd  tân ; 
ond  er  fod  y  fffam  yn  ei  goddeithio,  nid  oedd  yn  ei  g^neyd  yn  ddim 
llai.  Penderfynodd  ar  unwaith  mai  nid  elfen  faterol,  ddaearol,  oedd 
y  tân  hwnnw,  ond  ei  fod  yn  perthyn  i'r  ysprydol  fyd.  Teimlai  fod  y 
llannerch  honno  wedi  mynd  yn  ddaear  sanctaidd,  ac  yn  deml  i 
Dduw  yn  y  tan. 

Fe  ddywedir  fod  y  ferch  ieuanc  ryfedd  honno  o  Ffrainc, — ^Joan^ 
morwynig  Orleans, — ^yn  tystio  ei  bod  hi  o  hyd  yn  clywed  rh^rw 
leisiau  )m  ei  chymell  i  arwain  câd  yn  erbyn  y  gelynion  i  ryddhau  y 
ddinas  warchaedig;  ^m  yr  hyn  hefyd,  pan  ufîiddhaodd,  y  bu 
Iwyddiannus.  Pa  fodd  bynnag,  y  mae  pob  sicrwydd  ei  fod  ef  yn 
clywed  Ilais  c^ŵin  oddi  fry  yn  ei  annog,  ac  o'r  diwedd  yn  ei  orfodi  i 
roddi  ufudd-dod  iddo.  Nid  i  godi  gwarchae  un  ddinéis  y  galwyd 
ef,  ond  i  waredu  cenedl,  ac  i'w  symud  o  wlad  estron  creulawn  i 
wlad  o  ryddid  a  Ilawnder  agorid  gan  ragluniaeth  mewn  gwlad 
arall  iddi.  Yr  oedd  ei  gydwladwyr,  druain,  wedi  hir  gynefio  â'r 
darostjmgiad,  fel  yr  oedd  yn  anhawdd  magu  dewrder  ysbryd^ 
dryllio  cadwynau,  a  bod  yn  rhydd  ynddynt. 

Ond  rhyw  ddiwrnod  bythgofiadwy  yn  hanes  y  genedl,  y  maent  yn 
ffarwelio  âV  byd  y  cawsant  wae,  ac  yn  cychwyn  tua'r  byd  newydd. 
Yr  oedd  y  gŵr  oedd  yn  eu  harwain  yn  un  o  rai  mwyaf  gwylaidd 
a  llariaidd  y  ddaear,  ond  eto  yr  oedd  yn  wrol  a  phenderfynol,  ac  yn 
un  nodedig  o  bwyllog  a  doeth  at  yr  orchest  fawr  yr  oedd  wedi 
ymgymeryd  â  hi.  Heblaw  hynny,  yr  oedd  ei  hoffder  o'i  genedl  yn 
ddihareb.  Parod  oedd  i  aberthu  y  cwbl  ar  allor  ei  gwasanaeth  ac  i 
farw   drosti.      Am  helyntion  y  daith  hirfaith  honno,  y  maent   yn 


250  CYMRU'R    PLANT. 

ddìg-on  i  lanw  c)^rol  fawr.  Weithiau  llwythau  gelynol  i'w  gorchfygu 
â  grym  y  cledd,  er  cael  myned  heibio.  Cytundeb  heddwch  a  gwlad 
arall  yn  troi  yn  aflwyddiannus,  er  anhwylusdod  a  g-ofìd  blin.  Cainc 
o  fôr,  a  thrachefn  afon  lydan,  i'w  croesi  g"an  y  fìntai  fawr  o  filoedd 
lawer,  yn  wŷr,  gwragedd,  a  phlant,  heblaw  anifeiliaid  lliosog. 
Heddyw,  dynion  anwar  yn  ymosod  arnynt;  yfory,  bwystfìlod 
peryglus.  Y  dwfr  mor  ddrwg"  nes  methu  ei  yfed.  Yn  ymyl  hynny 
drachefn,  fîynhonnau  adfywiol  o  ddwfr  pur  dan  gfysg"od  coed 
prydferth.  Profiad  blin  a  thanllyd  gafodd  y  gynulleidfa  mewn 
rhyw  anialwch  mawr  ac  ofnadwy  y  bu  gorfod  iddynt  ei  g-roesi.  Yr 
oeddynt,  fel  Stanley  a'i  wŷr  yng"  nghoedwig"  dewfrigf  Affrig-,  yn 
ofni  na  ddeuent  byth  allan  o  hono.  Ymosododd  pla  marwol  ami 
yno,  eithr  ataliwyd  ef,  ond  nid  cyn  claddu  miloedd  )ni  ei  dywod 
poeth. 

Ond,  yn  yr  anialwch  gwagf  erchyll  hwnnw,  wele,  er  eu  cysur,  ryw 
g'raig  ryfedd,  g'yfrin,  a  ffrydiau  o  ddwfr  yn  dibaid  lifo  allan  o  honi. 
fel  pe  buasai  g'ymundeb  tanddaearol  rhyngddi  a  môr  o  ddwfr  croew. 
Nid  yn  ei  nerth  na'i  ddoethineb  ei  hun  yn  unig-  yr  oedd  eu  harwein- 
ydd  ardderchog'  yn  ymddiried.  Byddai  yn  treulio  oriau  lawer  mewn 
g^veddi  a  chymundeb  â  Duw.  Pan  y  deuai  allan  atynt  ar  ol  bod 
felly,  yr  oedd  pawb  yn  sylwi  fod  g'wedd  ei  wynéb  wedi  newid,  ac 
fod  rhyw  ddisgleirdeb  nefol  arno,  oedd  yn  peri  iddynt  wyleiddio  ac 
ofni  yn  ei  bresenoldeb.  Er  ei  fod  wedi  ei  eni  i  deyrnasu,  ac  yn  uwch 
ei  gyrhaeddiadau  na  neb  oh^nynt,  nid  oedd  hynny  yn  ddig"on  i  r^^'ystro 
i  nifer  o  wŷr  uchelgeisiol  rwgnach  yn  ei  erbyn,  a  theimlo  y  dylasent 
hwy  g-ael  mwy  o  ran  yn  y  llywodraeth  a'r  trefniadau. 

Pa  bryd  y  gwelwyd  arweinydd  mor  berffaith,  na  cheir  rhyw  wỳr 
hunanol  yn  tybied  y  gfallent  hwy  arwain  yn  well  ì  Nid  oes  bjrth 
ddaioni  o  wrthryfel  felly.     Daeth  y  gwỳr  hyn  i  ddiwedd  arswydus. 

Bu  pryder  llawer  amgylchiad  yn  hanes  y  daith  bron  a'i  lethu; 
ònd  oV  diwedd,  wele  efe  a'r  gynulleidfa  fawr  wedi  cyrraedd  i  ymyl 
y  wlad  y  bu  yn  son  cymaint  wrthynt  am  ei  rhag"oriaethau.  Ond 
nid  oedd  i'w  mwynhau  ei  hun. 

Gweithiodd  yn  galed  yn  ei  ddydd.  Yr  oedd  yn  awdwr  amryw 
lyfrau  fyddant  byw  yn  hir,  yn  fardd  awenyddol  coeth,  yn  rhyfelwr 
medrus  a  glew,  yn  wladweinydd  a  delw  ei  drefniadau  doeth  a'i 
gyfreithiau  uniawn  ar  ddeddfau  goreu  y  byd  heddyw.  Ond  wele  ei 
oes  faith  yntau  wedi  dod  i'w  therfyn.  Anhawdd  esbonio  y  peth, 
ond  y  mae  ambell  ddyn  da  fel  pe  byddai,  trwy  ryw  ymwybyddiaeth 
neu  ddatguddiad,  yn  rhagwybod  pa  bryd  y  bydd  farw.  Rhag- 
welodd  yntau  gyda  phob  sicrwydd  fod  y  diwedd  wedi  dod.  Nid 
oherwydd  gwendid  corff  na  meddwl  y  bu  farw.  Er  wedi  cyrraedd 
oedran  mawr,  yr  oedd  yn  edrych  yn  ieuanc  a  lluniaidd,  a'i  olwg  yn 


CYMRU'R    PLANT. 


251 


dal  mor  g"lir  ag  erioed.  Yr  oedd  mynydd  uchel  yn  ymyl. 
Esgynnodd  i  ben  hwnnw,  a  bu  yn  syllu  yn  hir  ac  yn  graff  g"yda 
chalon  hiraethlawn  ar  y  wlad  newydd.  Trodd  ei  broffwydoliaeth 
yn  ffaith.  Ychydig  fu  fyw  ar  ol  hynny.  Dwys  iawn  fu  galar  ei 
gydwladwyr  ar  ol  y  gŵr  yr  oeddent  yn  ddyledus  am  eu  bod  fel 
cenedl  iddo.  Am  ei  gladdedigaeth,  ni  chlybuwyd  am  ei  gfyffelyb 
yn  hanes  neb.  Ymhen  amser  maith  ar  ol  ei  gladdu,  sicrhai  nifer 
o'r  dynion  mwyaf  cyfrifol  eu  bod  wedi  ei  weled  yn  gorfforol  yn  y 
cwmni  mwyaí  urddasol  a  nefol,  wedi  dod  ar  ymweliad  â'r  wlad  na 
chafodd,  pan  yn  íyw,  groesi  yr  afon  iddi.  Yr  oeddynt  yn  debyg-  i 
rai  yn  cynnal  math  o  gynhadledd  bwysig-  ar  ryw  fater  yn  neilltuaeth 
un  o'i  mynyddoedd. 

Fe  welir,  oddiwrth  y  crynhodeb  byrr  hwn  o  hanes  bywyd  y  gŵr 
enwog,  y  fath  gymeriad  nodedig  oedd  y  gẃr  na  fu  ond  cam 
rhyng-ddo  ag  angau,  pan  yn  ddamweiniol  y  cafwyd  ef  ar  lawr  gan  y 
bendefiges  hawddgar  a  thirion. 

Minffordd,  G.  Williams. 


CANIADAU. 


CANÜ  mae  y  meusydd 
Eu  hanthemau  clir, 
Canu  mae'r  awelon, 
Wrth  gusanu'r  blodion, — 

Tlysau'r  gwanwyn  îr ; 
Canu  mae  yr  adar 

Gerddi  mawl  i'r  lor, 
Canu  mae  y  gomant 
Ganig  o  ogonìant 

Ar  ei  thaith  i'r  môr. 


Canu  mae  y  bore, 

Canu  mae  j  nos, 
Canu  mae'r  mynyddoedd, 
Uno  mae'r  coedwigoedd 

Yn  y  folawd  dlos  ; 
Canu  mae  y  nefoedd 

Bryddest  bêr  1  Dduw ; 
Pwy  all  f od  yn  f udan  ? 
Uno  mae  y  cyfau 

Yn  y  cyngherdd  byw. 

ISYLOO. 


-•B^ 


CANU     IDDO      ^F. 


MAE'r  lesu'n  hoff  o  glywed  plant 
Yn  canu  iddo  Ef  ; 
A  dywedodd, — "  Eiddo'r  cyfryw  rai 
Yn  wir  yw  teymas  nef." 

Fe  ddaw  temtasiwn  pechod  cas, 

Ond  canwn  iddo  Ef ; 
A  chawn,  ond  gofyn,  nerth  wrth  raid, 

Tra'n  teithio  tua'r  nef. 

Coedfain^  P</rth(uthtcy . 


Dymunwn  oll,  ein  lesu  gwiw, 

Gael  canu  byth  i  ti : 
0  dysg  ni'n  awr  i  gano'r  groes, 

Gan  gofio  Calfari. 

Pan  yn  ymadael  a'r  byd  hwn, 
EÌQ  Hiesu,  moes  dy  law ; 

A  dwg  ni  bellach  yn  ddiofn 
Dan  ganu'r  ochr  draw, 

W.  Parry  {Gìoilym  Aethtoy). 


CYMRU'R    PLANT. 


c&m   LLYmHT   (JfntArDMM). 


CAWS      LLYFFANT. 


HWYRACH  mai  "caws  llyffant"  yw'r  enw  goreu  ar  y  mushroom 
glân  prydferth ;  ac  mai  "  bwyd  ellyllon  "  yw'r  enw  gore  ar  ei 
berthynas  gwenwynig. 

Yr  ydych  yn  adnabod  pen  crwn  y  mushroom.  Tyf  megis  mewn 
noson  yn  yr  haf  ar  y  dolydd  bras  neu  ar  y  Uethrau  cnydfawr.  Y 
mae  yn  ddanteithfwyd  o'r  goreu.  Y  maent  yn  hawdd  ìawn  eu 
coginio.  Pilier  hwy,  rhodder  hwy  mewn  dysgl,  rhodder  ychydig  o 
ymenyn  ar  bob  un,  a  thaeneller  ychydig  o  bupur  a  halen  arnynt, 
yna  rhodder  y  ddysgl  yn  y  pobty,  a  gadawer  hi  yno  nes  y  crasant 
yn  barod  i'r  bwrdd. 

Mae  eu  croen  yn  edrych  yn  arw ;  ond  rhowch  eìch  bys  ar  ben  un 
ohonynt, — y  mae  fel  melfed.  Pe  gwelech  yn  ddigon  da,  y  maent 
yn  rhyfeddoi  brydferth.  Wedi  eu  gweled  dan  y  chwydd-wydr, 
dywed  Mr.  R,  Morgan  eu  bod  fel  gwe  gymhlith  "  neu  frodwaith 
^emog  esmwyth  ofioss  sUk,  neu  sylwedd  tecach  a  meinach." 

Dacw  i  chwi  ddarlun  o'r  mushroom, — ei  ben  crwn  a'i  goes  ferr. 
Dan  ei  gap  cewch  lafnau.  Pan  fo'r  mushroom  yn  ieuanc,  mae  y 
rhein  o  liw'r  cnawd  ;  ond  duant  fel  yr  heneiddia.  Y  iliwiau  yma 
yw  arwyddion  y  mushroom  bwytadwy ;  ond  gochelwch  y  rhai  gwelw. 

Y  mae  hanes  rhyfedd  iawn  i'r  mushroom.  Y  mae  i  ymddangos 
yn  llawn  cyn  bo  hir  yn  un  o  lyfrau  Mr,  R.  Morgan, — "  Tro  trw/r 
Wig."  Soniaf  wrthych  am  y  llyfr  hwnnw  gynted  y  bydd  o'r  wasg, 
gan  fod  arnaf  eisiau  i  bawb  sy'n  hoff  o  natur  ei  gael  yn  gyf;ùll. 


CYMRU'R     PLANT. 


III.    BONEDDIGES    Y    FFYNNON. 


-IDDEUTU  yr  adeg-  yma,  yn  niwedd  y 
cynhaeaf  yd,  anafodd  Tonios  Prys  ei  g'oes 
â'r  bladur,  a  bu  yn  gorwedd  o  achos  hynny 
am  rai  wythnosau.  Nid  oedd  yn  abl  i  godi 
hyd  ganol  Tachwedd,  ac  oni  bai  am  garedig- 
rwydd  ei  feistr  a'i  feistres,  buasai  yn  hynod 
;  o  ddyrus  arno  ef  a'i  deulu  bychan.  Fel  yr 
oedd,  golygai  aeaf  tlawd  a  llwm  iddynt, 
Heblaw  colji  ei  gyflog,  yr  oedd  yn  colli 
I   hefyd  ei  enillion  gyda'r  delyn. 

Un  diwrnod,  yr  oedd  Eira  yn  myned  i  nol 
dwfr  o'r  flynnon.  Yr  oedd  y  ffynnon  o  olwg  y  tỳ,  yn  ochr  y  graig 
oedd  rhyngddo  a'r  ffordd  bost.  Pan  gyrhaeddodd  yno,  gwelodd, 
er  syndod  a  dychryn  iddi,  ddynes  dal  yn  sefyll  wrth  y  ffynnon,  gyda 
mantell  fawr  drosti,  a  gorchudd  du  ar  ei  gwyneb.  Sylwodd  y 
ddynes  fod  yr  eneth  fach  wedi  dychryn,  ac  fel  pe  yn  bwriadu 
rhedeg  yn  ol,  ac  meddai,  gan  godi  y  líeìl, — 

"  Dowch  yma,  mhlentyn  i,  ni  wnaf  ddim  niwed  i  chwi." 
Wrth  weled  gwyneb  mor  brydferth  a  charedig  ganddi,  aeth  yr 
eneth  fach  yn  nes  ati.  Cusanodd  hithau  hi,  a  dywedodd  lawer  o 
bethau  wrthi,  er  mewn  Cymraeg  oedd  yn  hoUoI  ddieithr  i  Eira. 
Yna,  rhoddodd  iddi  o'i  phwrs  bum  sofren,  ac  wedi  llenwi  ei  phiser 
â  dwfr,  gofynnodd  íddi  aros  yn  y  fan  honno  hyd  nes  y  byddai  hi 
wedi  myned  o'r  golwg  yn  y  drofa  oedd  draw  ar  y  ffordd  bost. 
Gwnaeth  Eira  fel  y  gofynnodd,  ac  yna  aeth  gartref  mor  gyflym  ag 
y  gallasai,  i  ddangos  yr  hyn  gawsai  gan  y  ddynes  wrth  y  ffynnon. 
Wedî  cyrraedd  y  tŷ,  tarodd  y  piser  ar  ganol  y  Ilawr,  ac  aeth  yn 
syth  i'r  siambar,  lle  yr  eisteddai  Tomos  Prys  wrth  y  tân,  ac 
meddai, — 

"Daliwch  y'ch  llaw,  nhad,  i  chì  gael  gweld  y  bytymau  melyn 
clws  ges  i  gin  ddynes  ffeind  wrth  y  Sfynnon." 

Daliodd  yntau  ei  law,  ac  wedi  crafTu  yn  syn  ar  y  punnoedd, 
gwaeddodd  ar  ei  briod, — 

"Begw,  Begw,  ty'd  yma  mewn  munud," 

Daeth  hithau  ar  redeg  ato,  a  phan  welodd  yr  aur  ar  gledr  ei  law, 
yr  oedd  fel  pe  yn  methu  credu  ei  llygaid  ei  hunan  ;  a  phan  gafodd 
adroddiad  ganddo  o'r  hyn  ddywedai  Eira,  synnodd  yn  fwy,  Er  fod 
y  ddau  mewn  gwir  angen  ohonynt,  nid  oeddynt  yn  hoffì  y  syniad 


254  CYMRU'R    PLANT. 

o'u  g^vario  heb  gael  rhag'or  o  fanylwch  yn  eu  cylch.  Ond  er  holi 
Eira  drosodd  a  throsodd,  nid  oedd  ganddi  ddim  rhag-or  iV  ddweyd 
nag-  a  ddywedasai  ar  y  cyntaf.  Modd  bynnag",  wrth  fyfyrio  a  siarad 
nid  ychydig"  yn  eu  cylch,  daethant  i  weled  y  **  Llaw "  oedd  yn 
g'ofalu  am  danynt  yn  eu  cyfyng'der,  a  phlyg"asant  eu  g-liniau  a'u 
calonnau  i  Dduw  Rhagluniaeth  "sydd  yn  ag'oryd  ei  law  ac  yn 
diwallu  popeth  byw  â'i  ewyllys  da." 

Ni  chafodd  Eira  fyned  yn  rhag'or  at  y  íîynnon  y  g-aeaf  hwnnw ; 
ac  erbyn  yr  haf,  yr  oedd  Tomos  Prys  yn  alluog"  i  ail  afael  yn  ei 
ddyledswyddau. 

Cyn  hir,  daeth  Eira  yn  ddigon  hen  i  gael  myned  gyda'i  thad  pan 
yr  elai  i'r  amaethdai  cylchynol  gyda'i  delyn,  ac  edrychai  ymlaen  at 
hyn  fel  y  wledd  oreu  ddeuai  i'w  rhan.  Parai  edrych  ar  y  meibion 
a'r  merched  yn  dawnsio  nid  ychydig  o  ddifyrrwch  iddi,  yn  enwedig" 
pan  y  dawnsient  "  ddawns  y  g-lustog ; "  ac  ychwaneg'ai  hithau  at  y 
difyrrwch  drwy  g^anu  gyda'r  tannau,  a  byddai  pawb  fyddai  yn 
g'wrando  arni  yn  mwynhau  ei  duU  swynol  a  medrus  g'yda  hyn.  Yr 
oedd  Uais  Tomos  Prys  yn  awr  yn  dechreu  cracio,  ac  yr  oedd  yn 
dda  iawn  g-an  yr  hen  wr  g-ael  ei  arbed. 

Fel  yr  oedd  Eira  yn  dyfod  yn  hynach  ac  yn  gryfach,  yr  oedd  yn 
g"allu  ei  helpu  hefyd  i  g-ario  ei  delyn  o  fan  i  fan,  ac  i  arbed  llawer 
ar  ei  mam  gartref  Yr  oedd  yn  dda  iddi  hithau  erbyn  hyn  gael 
breichiau  cryfion  Eira  i  g'ario  i'r  tŷ  y  beichiau  o  fawn  a  choed  a 
arferai  g-ario  ei  hunan  pan  yn  ieueng-ach. 

Un  noswaith,  erbyn  i  Tomos  Prys  ac  Eira  ddychwelyd  gartref, 
yr  oedd  un  o  w^eision  y  Plas  Du  wedi  bod  g'yda  Begv/  Prys,  yn  eu 
gwahodd,  ar  ran  ei  feistres,  i  fyned  yno  am  noswaith  yr  wythnos 
ddilynol  gyda'r  delyn,  ac  yr  oedd  hithau  wedi  ei  sicrhau  y  buasent 
yn  myned.  Parodd  hyn  lawenydd  nid  ychydig*  iV  ddau  oedd  wedi 
eu  g"wahodd,  oblegid  nid  oedd  Tomos  Prys  wedi  bod  o  fewn  y  Plas 
Du  ò  g-wbl  er  pan  oedd  y  teulu  presennol  yn  b)nv  yno,  er  ei  fod 
wedi  chwennych  cael  myned  lawer  gwaith,  am  y  tybiai  yn  ddig-on 
naturiol  y  buasai  y  tal  yn  dda ;  ac  felly  yr  oedd  yn  destyn  hyfrydwch 
i'r  teulu  i  gyd  fod  y  gwahoddiad  hir-ddisgwyliedig'  wedi  dyfod. 

Yr  wythnos  ddilynol  ddaeth,  a'r  noswaith  i'r  ddau  g-ychwyn  tuag" 
yno.  Gwisgodd  Eira  ei  dillad  gforeu,  a  gwnaeth  Tomos  Prys  ei 
hunan  mor  gryno  ag-  oedd  modd.  Ond  erbyn  iddynt  g-yrraedd 
gìat  y  drẁe,  yr  oedd  un  o'r  gweision  yno  yn  eu  disg^l,  ac  meddai,  — 

"Mae  yn  ddrwg"  iawn  gen  i,  Tomos  Prys  bach,  na  chewch  chi 
ddim  dwad  ymhellach  na  fan  hyn  heno.  Mi  ddoth  mistar  adra'r 
bora,  heb  i  neb  i  ddisgwyl  o,  a  fiw  i  chi  na'r  delyn  ddwad  yn  ag-os. 
Mae  o  yn  enbyd  yn  erbyn  rhyw  ddifÿrrwch  fel  fyddwn  ni  yn  g'ael 
Tordd  hyn.     'Roedd  o  yn  feddw  yn  cyrraedd,  a  tydi  o  wedi  gwneyd 


CYMRU'R    PLANT.  255 

dim  ond  rhegi  a  rhwygo  er  y  bora,  a  mistras,  druan,  yn  crynnu  o'i 
ofn  o." 

"  Felly  yn  wir,"  ebai  Tomos  Prys,  gan  deimlo  yn  siomedig  iawn, 
"  mi  glywais  lawer  gwaith  mai  dyn  garw  oedd  o." 

"  Garw,"  ebai  y  gwas,  "  gallwch  ddeyd  i  fod  o,  fel  Nabal  gynt,  yn 
fab  i  Belial.  Ond  mae  mistras  yn  rhoi  yr  arian  yma  i  chi,  ac  yn 
deyd  yn  siwr  y  cewch  chi  ddwad  i  wneyd  i  fyny  am  y  noswaith  yma." 

Wedi  diolch  yn  gynnes  am  y  rhodd,  aeth  Tomos  Prys  ac  Eira 
yn  ol  am  gartref. 

Fel  hyn  aeth  rhai  blynyddau  heibio,  a  gw-asanaeth  Eira  ì'r  hen  wr 
aV  hen  wraig  yn  dyfod  yn  fwy  g^erthfawr  ac  angenrheidiol  y  naill 
flwyddyn  ar  ol  y  llall.  Da  iawn  i  Begw  Prys  oedd  cael  rhywun  i 
gyflawni  dyledswyddau  y  tŷ  pan  y  byddai  y  cryd  cymalau  yn  ei 
chadw  hi  yn  y  gongl;  a  da  iawn  hefyd  i'w  phriod  oedd  cael 
ysgwyddau  cryfion  Eira  i  gario  ei  delyn,  a'i  arwain  yn  ddiogel  pan 
y  gelwid  arno  i  dai  pellehig. 

O'r  diwedd,  cawsant  eu  hunain  yng  nghegin  y  Plas  Du  gydaV 
gweision  aV  morwynion  a  nifer  o  gymdogion,  a  phopeth  yn  argoeli 
gwir  noswaith  lawen.  Ar  ol  swper,  dechreuodd  y  telynwr  ar  ei 
waith  ac  mor  fuan  ag  y  clywodd  y  feistres  swn  hyfryd  y  tannnau, 
daeth  gyda'i  chwaer  o'r  parlwr  at  y  cwmni  yn  y  gegin.  Sylwai  y 
rhai  oedd  yn  bresennol  ei  bod  yn  edrych  yn  fwy  gwelw  nag  arfer, 
ac  hefyd  fod  ei  Uygaid  yn  llenwi  â  dagrau  bob  tro  y  canai  Eira,  er 
ei  bod  weithiau  yn  canu  y  pethau  mwyaf  digrifol.  Ymhell  cyn  i'r 
cwmni  dorri  i  fyny,  aeth  y  ddwy  foneddiges  yn  ol  i'w  hystafell. 

Cyn  hir,  oherwydd  ei  henaint  a'i  fusgrellni,  aeth  Tomos  Prys  yn 
analluog  i  ddilyn  ei  oruchwylion  yn  y  Bryn  Mawr,  ac  ymddibynnai 
ef  a'i  briod  oedrannus  yn  gyfangwbl  bron  ar  enillion  yr  eneth 
ieuanc  a  gawsant  gynt  yn  faban  bach  yn  yr  eira.  Pa  mor  galed 
yr  oedd  yn  gweithio,  tystiai  ei  breichiau  a'i  dwylaw.  Nid  oedd 
eisiau  ond  edrych  ar  y  rhain,  a  gwelid  ar  unwaith  nad  chwareu 
oedd  bywyd  Eira.  Ond  er  gweithio  yn  hwyr  ac  yn  fore,  digon  prin 
yr  oedd  ei  henillion  yn  ddigonol  i  gyfarfod  pob  angenrhaid.  A 
mynych  yr  elai  heb  lawer  o  bethau  gwir  angenrheidiol,  er  cyflenwi 
yr  hyn  oedd  yn  eisiau  ar  yr  hen  wr  a'r  hen  wraig,  fu  yn  dad  a  mam 
mor  dda  iddi  yn  yr  adeg  aethai  heibio. 

Un  diwrnod,  yn  nechreu  y  gaeaf,  daeth  y  newydd  i'r  Plas  Du  fod 
y  meistr  wedi  marw  yn  rhywle  ar  y  cyfahdir,  ac  ymhen  ychydig 
wythnosau  wedi  hyn,  daeth  y  feistres  a'i  chwaer  i'r  plas.  Pan 
glywodd  Tomos  a  Begw  Prys  y  newydd  yma,  ni  feddyliodd  yr  un 
o'r  ddau  fod  a  wnelo  y  digfwyddiad  ddim  a  hwy  o  gwbl.  Ond  un 
noswaith,  yr  oedd  Eira  newydd  ddyçhwelyd  o'r  Bryn  Mawr, 
ac  yn  eistedd  yn  flinedig  wrth  y  tân,   pan  y   curodd   rhywun   yn 


256 


CYMRU'R    PLANT. 


ysgafn  ar  y  drws.  Cododd  yr  eneth,  ac  aeth  i  agor,  ac  yn  sefyll  ar 
garreg  y  drws  gwelai  ddynes  wedi  ei  g-wisgo  mewn  du.  Anaml  y 
byddai  neb  yn  ymweled  â'r  bwthyn  anghysbell,  yn  enwedig*  yn  y 
nos,  er  iddi  fod  yn  noswaith  loerg-an  lleuad,  fel  yr  oedd  y  nosow 
honno ;  a  pharodd  giveled  yr  ymwelyddes  ddieithr  nid  ychydig"  o- 
syndod  i  Eira.  Wrth  ei  gweled  yn  edrych  yn  syn,  g"ofynnodd  y 
foneddig-es, — 

"  A  g"af  fi  ddod  î  mewn,  mae  arnaf  eisiau  siarad  â  chwi." 
"  Cewch,"  ebai  hithau,  "  dowch  i  mewn."     Ac  arweiniodd  hi  at  y 
tân,  lle  yr  oedd  ei  thad  a'i  mam  yn  eistedd. 


-•^ 


MAM'R     IMSU'N    HOFFI     GWRANDO. 


MAE*r  Ie8u*n  hofl&  gwrando 
Ar  leìsiau  plantos  bach, 
Sy'n  canu'n  beraidd  i«ldo 

Eu  hodlau  swynol,  iach  ; 
Er  mwyned  ydyw  cerddi 
Angylion  gwynfa  lân, 
Mwy  peraidd  gan  yr  lesu 
Yw  salmau  plantos  mân. 

Mae'r  lesu'n  hoffi  gwrando 
Ar  weddi  plentyn  gwan, 

Ei  aden  daena  drosto 
I'w  gynnal  ef  i'r  lan ; 


Mor  ddwyf ol  hoff  gan  lesu- 
Yw  gwylio  plant  y  Uawr,. 

Bhag  iddynt  gael  eu  drysu 
Yn  yr  anialwch  mawr. 

Mae'r  lesu'n  hoffî  gwrando 

Ar  ymadroddion  plant, 
Mwy  swynol  ydynt  ganddo 

Na  thelyn  nef  a  i  thant ; 
**  Gadewch  hwynt  ddyfod  ataf,*' 

Medd  £f  am  danynt  hwy, 
"  Can's  eiddo'r  plant  anwylaf 

Yw  teyrnas  nefoedd  mwy.^" 


»r 


Cydoan, — Am  lesu  anwyl  canwn 
A  grym  ei  gariad  £f ; 
Ac  iddo  byth  diolchwn 
Ar  lannau  heirdd  y  nef . 
Cumaman,  Aberdar.  Dayid  Davies  {Derwydd).. 


^^ 


GWrN     F     GW:^!,     Y     FRAN    ^I     CHYW. 

GWYN  iawn  y  gwel  pob  cìgfran 
Sydd  yn  y  nef  yn  hofran, 
Ei  chyw,  pe  bae  saith  waith  mwy  du 
Nag  ydyw  hi  ei  hunan. 


Llansamìet. 


Crymlyiî. 


Cyfeiriad  y  golygydd  jrw,— Owen  M.  Edwardb,  Llanuwohllyn,  y  Bàla. 


ARQaA.FrW7D   A.  CBYaORDDWYD  04N   HUOHBS  AND  SOK,    66,   HOPB  STRIBT,   OWRBGSAM. 


AT    Y    PLANT. 


IL.      Yr  oedd  yn  hawdd  iawn  canu  yn   amser  y 
Diwygiad.     Meíe  pob  melin  yn  troi  ar  wynt. 

D.  AB  loAN.  Treiwch  ysgrifennu  eich  enw,  a 
phopeth  arall,  mor  eglur  ag  y  medrwch.  Y  mae 
llawer  un,  wrth  arwyddo  ei  enw,  yn  rhoi  cymaint 
o  gwafers,  chwedl  chwithau,  fel  nas  gall  neb  godi 
ei  law  yn  gywir.  Gŵr  hunanol  sy*n  ysgrifennu 
f elly,  nid  yw  yn  meddwl  am  neb  ond  am  dano  ei 
him.  Ond  pan  fo  ysgrìfennwr  yn  meddwl  am 
gysur  ereill,  gofala  am  ysgrifennu  ei  enw  yn  eglur 
ac  yn  gain.  Nid  oes  dim  mor  dlws  a  pheth  sy*n 
dangos  ysbryd  cymhwynasgar. 

J.  Y  mae  tad  yn  ysgrifennu  ataf  mewu  galar 
am  ei  fachgen,  ac  yn  gwneyd  apêl.  Aeth  y 
bachgen  i  ddinistr  trwy'r  ddiod  feddwol,  ac 
esiampl  ei  athraw  oedd  y  rheswm  am  hynny. 
Apelia'r  tad  yn  daer  at  bob  athraw  plant  drwy 
Gymru  ymwrthod  yn  hollol  â'r  ddiod  feddwol. 
Yr  wyf  yn  cyflwyno  ei  apêl  ddifrifol  â*m  holl  galon. 

D.  Jbnuns.  1.  Y  mae  rh  yn  troi*n  r  i  ddynodi  rhif,  megis  "eiiieni'*  {hiê 
parents) ;  i  ddynodi  rhyw,  megìs  "  ar  ei  ran  "  {on  his  behalf)  ;  i  ddynodi  dibyniad, 
megis  **  oddiwrth  rywun ;  "  ac  o  ran  perseinedd,  megis  "  pan  fo  raid."  2.  Bydd 
y  beirdd  yn  ysgrifennu  **goreu  "  neu  **  gorau,"  "  goleu  "  neu  "  golau  "  yn  ol  eu 
haugen,  i  ufuddhau  i  ddeddf  y  maent  wedi  wneyd  yn  llyffethair  iddynt  eu 
hunaín.  Buasai'n  well  heb  y  fath  ddeddf ;  ac  nid  wyf  yn  sicr  na  fuasai'n  well 
heb  y  beirdd  wêl  rym  ynddi. 

G.  1.  Y  mae  "  ar  y  croesbren  "  ac  "  ar  y  groes  "  yn  gywir,  ac  heb  wahaniaeth. 
2.  Yr  oedd  Goethe  yn  gyfreithiwr  mewn  enw,  ond  ni  weithiodd ;  yr  oedd  yn 
gyfoethog,  a  chafodd  ffafr  Duc  Saxe-Wennar.  Felly  cafodd  ei  f eddwl  cawraidd 
ddigon  o  hamdden.  3.  Ffolineb,  beth  bynnag  am  bechod,  yw  peidio  rhoi 
gorSwys  i'r  meddwl  ar  y  Sui.  4.  Bu  cystal  beircld  a  Homer  ar  ei  ol,  ond  md  yn 
yr  nn  cyfeiriíid.  5.  Trecynon=tre  yn  perthyn  i  Gynon;  tref  o'r  enw  Cynon 
fuasai  "  Tregynon."    6.  "  Gan  Ruffydd  *'  yw'r  ffurf  briodol. 

R.  Y  mae  cyfrol  o  waith  Samuel  Roberts,  Uanbrynmair,  newydd  ei  chyhoeddi. 
Cewch  hi  am  1/6  oddiwrth  Ab  Owen,  Llanuwchllyn ;  neu  oddiwrth  R.  E.  Jones 
a'i  Prodyr,  Conwy. 

Mabch  ab  Mbirchion.  Y  mae  ceffylau  yn  colli  amynt  eu  hunain  yn  hollol  pan 
glywant  arogl  tân,  ac  ant  yn  hoUol  allywodraethus  yn  eu  hystablau.  Dyna'r 
pam  y  mae  mor  anodd  eu  cael  i  ddiogelwch  amser  tán.  Rhyw  gof  greddfol  yw 
am  y  tân  yn  y  goedwig  a'r  gwellt  yn  fflamio  pan  oedd  eu  hynaflaid  yn  wylltion, 
ac  yn  dianc  am  eu  bywyd  rhag  yr  ystorm  dân  oedd  yn  dod  o'u  hol. 


\  i^ií^  ^"yi 


(S'MRU'R     J>LÁNT. 


TINWVN     Y     GARRE6. 

YMAE  yn  sicr  eich  bod  wedî  crwydro  Ìlawer  yn  yr  haf.  Allan,  yn 
yr  awyr  ag-ored,  ar  y  mynydd  neu  yn  y  maes,  y  dylem  dreulio 
ein  gwyliau  haf.  Nid  oes  eìsieu  mynd  yn  bell,  na  gwario 
ilawer,  I'r  hwn  y  mae  ganddo  lygad  i  weled,  a  clilust  i  wrando,  a 
chalon  i  deimlo,  y  mae  dedwyddwch  yn  ei  ymyl,  ac  i'w  gael  am  ddim. 

Os  gwn  i,  yn  ystod  eich  teithiau,  a  weisoch  chwi  dinwyn  y  garreg 
yn  rliywle?  Yn  y  lleoedd  unijr  y  mae ;  gwelais  i  ef  ymysg  cerrig 
mawr  g^er  nant  y  mynydd.  Gwyn  a  du  ydyw,  a'r  gwyn  yw  ei 
ogonìant.  Mae'r  big  a'r  gern  yn  ddu,  gyda  rhimyn  gwyn  oddiar  y 
gem.  Mae  ei  gefn  yn  llwydlas.  Mae'r  fron  yn  wen,  a'r  rhan  isat 
yn  troi'n  oleugoch.  Mae'r  edyn,  a  dwy  bluen  g-anol  y  gynffon  yn 
ddu.  Duon  yw'r  traed  hefyd.  Mae  plu  ereill  y  gynffon  yn  wynion. 
Mae'r  gwyn,  er  fod  llai  o  hono,  yn  fwy  amlwg  na'r  du.  Oddiwrth 
y  gwyn  y  caiff  ei  enwau,  — " wheatear "  yn  Saesneg,  a'r  "gynffon- 
wen"  neu  "dinwyn  y  garreg"  yn  Gymraeg. 

Pe  eisteddech  ar  garreg  yn  y  mynydd  yn  yr  haf,  ond  odid  na 
chaech  gwmni  tinwyn  y  garreg.  Ni  flinwch  wrth  aros.  A  deimlwch 
chwi  hedd  y  mynyddoedd  ?  Mor  ddistaw  yw.  Mae  su  yr  aber  yn 
dod  o  bell  fel  breuddwyd.  Ond  dacw'r  deryn  ar  y  llwybr  oddi- 
tanom.  A  welsoch  chwi  greadur  bach  mor  aflonydd  erioed  ? 
Llithra    i    lawr    hyd    y    llwybr, — -ni    fedrwch    ddweyd    pmn    a'i 


26o 


CYMRU'R     PLANT. 


cerdded,  a'i  ehedegf,  a'i 
Hamu  a  wnaeth.  Neidia  o 
garreg  i  garreg.  Gwibia 
o  dwmpath  i  dwmpath. 
Weithiau  y  mae  o'r  golwg', 
— ond  dacw  fflach  ei  liwîau 
gfwynion  tanbaid  eto,  Mae 
ei  draed,  ei  ben,  ei  gynffon 
yn  fywyd  i  gyd.  Mae'n 
urddasot  pan  y  saif,  ac  yn 
ddigri  wrth  symud. 

Os    dowch    yma    yn    y 
gaeaf,    ni    chewch    gwmni 
tinwyn    y  garreg.      Ymhen 
ychydie,    byddant    hwy "  a'u 
'n™" ''"""«'■  rhai    bach    yn    hel    at    eu 

gilydd  i  groesi'r  môr.     Ant 

i  fwrw'r  gaeaf  i  ryw    wlad  gynhesach,   í   rai   o   wledydd   Affrig 

hwyrach. 
Ónd    daw'n  gyntaf  un  yn  ei  ol  yn  y  gwanwyn.     Pa  ryfedd  fod 

arno  hiraeth  am  y  mynyddoedd  cynnes,  tawel,  heddychlon  hyn  ? 


TYMHORAU. 


A'r    QwBawjti    ddag    mewii   maiit 

FlodeDglwm  OobBÌth  iimì  ; 
At  WTTddìag  lií  o  ffwyd  hardd 

Y  nofia  Bwyn  j  Gwanwyil ; 
A  ch^wii  jm  nuiob  Kwig  a  gardd, 

Ei  litwen,  lawen  d»7ti. 


Mae'r  hyfryd  Haf  a'i  weaau  mwyii, 

Ya  dyner  wrth  ein  cymoodd ; 
E  gyngherdd  yw  orièlâu'r  llwTH, 

A'i  lys  yw'r  hen  îynyddoedd ; 
Bhydd  faner  hedd  ar  dir  a,  mSr, 

Ä'r  byd  fwynha  'i  awelon  ; 
Ei  fwyndet  sydd  uwchben  ein  dẅ, 

Yn  en^s  o  angylioa. 


Srot  felus  yw  melodedd  saiu, 

Y  prydfertii,  lon  GynliaeB; 
Wrth  hiüio  gwledd  ei  olud  cáin, 

Ein  gwlad  a  weddnewìdìa  ; 
Mae'n  taenn  ar  bob  dâl  a  bryn 

Haelioni  ei  fendithion ; 
Mewn  porffor  tlwa,  ac  aui  a  gwyn, 

Y  gwena  dan  ei  goroD. 

BlCHABD    » 


s 


CYMRU*R    PLANT.  261 

DO^THION     GOTHAM. 

I.    GWYR   HYNOD    GOTHÂM. 

lERYD  pobl  Nottingham  am  wŷr  Gotham  yn  union  fel  y  sieryd 
pobl  Lleyn  am  wŷr  Aberdaron.  Yn  wir,  dywedir  yr  un 
ystori  weithiau  am  Aberdaron  a  Gotham. 

II.    TRI   AR   Y   BONT. 


Daeth  un  o  wŷr  Gotham  i  farchnad  Nottingham  unwaith,  i  brynnu 
deíaid.  Ar  bont  Nottingham,  wrth  fynd  i'r  dre,  cyfarfyddodd  un 
arall  o  bobl  Gotham  yn  troi  adre ;  ac  ebe  hwnnw, — 

"  I  b'le  yr  ei  di,  gymydog  ? " 

"  Af  i  Nottingham  i  br^mnu  defaid;  ac  os  arhosi  dipyn,  cei  fy 
ngweld  yn  dod  yn  ol,  yn  gyrru  fy  nefaid  dros  y  bont  hon." 

"  Ni  chei  di  yrru  mohonynt.     Mi  safaf  fi  ar  ganol  y  bont." 

Dechreuasant  daeru,  y  naill  yn  gwaeddi  "  Na  wnei,"  a'r  llall  yn 
gwaeddi  "Gwnaf."  OV  diwedd,  credent  fod  gyrr  o  ddefaid 
rhyngddynt.  Curent  y  ddaear  â'u  pastynnau,  a  choch-floeddient  ar 
eu  gifydd. 

"  Gad  i'm  defaid  i  basio,"  ebe  un. 

«  Sh-sh-sh  I     Chân  nhw  ddim,"  ebai'r  llall. 

"  Gwylia  wneyd  iddynt  neidio  dros  y  ganllaw  i'r  afon." 

"  Vr  afon  a  nhw,  o'm  rhan  i." 

Pan  oedd  y  ddau  ynfyd  yn  taeru  fel  hyn,  dyma  wr  arall  o  Gotham 
yn  dod  heibio  ar  ei  farch,  a  phwn  o  yd  ganddo.  Dywedodd  y  ddau 
eu  hel)mt  wrtho,  gan  ofyn  ei  gyngor.  Aeth  yntau  at  y  ganllaw, 
datododd  eneu  ei  sach,  a  goUyngodd  yr  yd  i  gyd  i'r  afon.  Yna, 
danghosodd  y  sach  iV  ddau,  gan  ofyn  beth  oedd  ynddi. 

"'Does  dim  ynddi,"  ebe'r  ddau  daerwr. 

"  Felly  y  mae  hî  yr  un  fath  yn  union  a'ch  pennau  chwi,  y  ddau  íFwl." 

Prun  o'r  tri  oedd  y  callaf  ? 


A 


III.    CADW  R   GOG. 


"  Beth  fyddai  i  ni  gadw'r  gôg  i  ganu  drwy'r  flwyddyn  ? "  ebe 
gwŷr  Gotham.  Gwnaethant  wrych  uchel  o  amgylch  cae  bychan; 
ac  wrth  ollwng  y  gòg  iddo,  ebe  hwy, — "  Cân  jm  y  cae  hwn,  rhown 
fwyd  a  diod  i  ti."  Cododd  y  gôg  ar  ei  haden,  ac  ymaith  a  hi,  gan 
lithro'n  esmwyth  dros  y  gwrych.  "Wel,  wel,"  ebe  gwŷr  Gotiiam, 
"tase  ni  wedi  gwneyd  ein  g^rych  fodfedd  yn  uwch,  buasai  yn 
ddigon  uchel." 


202  CYMRU'R    PLANT. 


IV.    COSBI  R    LYSYWEN. 

Pan  ddaeth  dydd  Gwener  y  Groglith,  ebe  gwŷr  Gotham  wrth  eu 
gilydd, — "  Beth  a  wnawn  ni  í'r  holl  bysgod  sydd  yn  weddill  g-ennym, 
yn  benweig  hallt  a  phopeth  ?  "  Penderfynwyd  eu  taflu  i  lyn,  iddynt 
upilio  erbyn  y  flwyddyn  wedyn.  Pan  ddaeth  y  Grawys,  awd  i'r  llyn 
i  godi'r  pysgod.  Ni  chawd  yno  ond  un  lysywen.  "  Hon  fẁytaodd 
ein  pysgod  ni  i  gyd,  beth  wnawn  iddi  ì "  ebe  gwŷr  Gotham. 
Penderfynasant  ei  boddi,  trwy  ei  thaflu  i  lyn  o  ddŵr. 

V.  colli'r  deuddegfed. 

Aeth  deuddeg  o  wŷr  Gotham  i  bysgota.  Buont  wrthi  am  hir; 
rhai  yn  sefyll  ar  y  tir  sych,  ac  ereill  at  bennau  eu  gliniau  yn  y  dŵr. 
Ar  ddiwedd  y  dydd,  ebe  un, — 

"Gymdogion  bach,  yr  ydym  wedi  mentro  llawer  heddyw. 
Gobeithio  na  ddaeth  neb  ohonom  oddi  cartref  i  foddi." 

"le,"  ebe  un  arall,  "gadewch  i  ni  gyfri  faint  sydd  ohonom  yn 
aros.     Mae  deuddeg  i  fod." 

Cyfrifodd  un  ohonynt  y  lleill,  ac  anghofiodd  gyfrif  ei  hun.  "  Un 
ar  ddeg,"  meddai.     "  Mae  un  o  honom  wedi  boddi." 

Treiodd  pob  un  ohonynt  gyfrif,  ac  ebe  pob  un, — "  Un  ar  ddeg." 

"  Daeth  negesydd  heibio.  "Wr  da,'*  ebe  gwŷr  Gotham, 
Cyfra  ni." 

Cyfrifodd  y  negesydd  hwy  yn  uchel,  gan  gyfeîrio  ei  fys  at  bob  un. 
Pan  ddywedodd  "deuddeg"  wrth  gyfeirio  at  yr  olaf,  ebe  hwy 
oll  wrtho, — 

"  Diolch  i  ti,  diolch  yn  fawr  i  ti,  wr  mwyn,  efe  oeddym  ni  wedi 
golli." 

VI.    DWEYD    AR    OL    Y    PERSON. 

Yr  oedd  un  o  blant  Gotham  yn  cael  ei  fedyddio.  Yr  oedd  dau 
wedi  eu  henwi  yn  dadau  bedydd,  ac  un  yn  fam  fedydd,--Gilbert, 
Wmphre,  a  Christabel.  Rhybuddiwyd  llawer  arnynt  gan  eu 
cymdogion  am  ddweyd  yn  iawn  ar  ol  y  person. 

"  A  ydych  chwi'n  cytuno  am  yr  enw  ì  "  ebe'r  person. 

"  A  ydych  chwi'n  cytuno  am  yr  enw  ?  "  ebe'r  tri. 

"  I  ba  beth  y  deuwch  yma  ? "  ebe'r  person. 

"  I  ba  beth  y  deuwch  yma  ?  "  ebe'r  tri. 

"  Twt !  twt !  "  ebe'r  person,  wedi  colli  ei  dymer. 

"Twt!  twtl"  cbe'r  tri. 

"  Cerddwch  adre'r  ffyliaid,"  ebe'r  person. 

"Cerdd  adre'r  flFwl,"  ebe  Gilbert,  Wmphre,  a  Christabel. 


CYMRU'R    PLANT.  263 

DADi,    AM    i,:^nyddia:^th. 

Oyhbiìiadau, — Dau  lanc  leuanc,  sef  EmlTn  Davies  a  David  Rees. 
GoLYOPA, — Ar  yr  heol. 

E.  D.  Helo,  Dafydd.  Wyt  ti  yn  troi  adref  yrwan  ?  Petli 
rhyfedd  iawn  dy  weled  ti  yn  cyrchu  adref  mor  gynnar,  yn  enwedig* 
ar  nos  Sadwrn. 

D.  R.  Wel  ie,  fachgen,  adref  yr  wyf  yn  troi.  Y  flFaith  ydyw,  fy 
mod  wedi  bod  yn  y  bookstall  yn  prynnu  rhyw  ychydig-  lenyddiaeth 
at  yfory,  sef  dwy  novelette,  A  chefais  un  gan  Ellen  y  Buarthau.  A 
dyna  paham  yr  wyf  yn  cyrchu  adref  mor  fuan,  i  ddarllen  honno. 
Byddaf  yn  hoff  iawn  ohonynt.  A  phwy  nad  ydyw  yn  hoff  o  love 
story  g"0  interesting, 

E.  D.  Bydd  yn  dda  iawn  gennyf  weled  un  yn  hoff  o  lenyddiaeth. 
Ond  am  ddyn  yn  galw  rhyw  sothach  fel  yna  yn  lenyddiaeth,  y  mae 
yn  sarhad  mwyaf  all  neb  roi  ar  lenyddiaeth. 

D.  R.  Yr  wyf  yn  credu  dy  fod  wedi  mynd  braidd  yn  bell  'rwan  ; 
mae  miloedd  yn  darllen  y  novels  ceiniog  yma,  ac  y  mae  hynny  yn 
dangos  fod  rhywbeth  ynddynt. 

E.  D.  Ydyw,  y  mae  yn  dangos  fod  rhywbeth  ynddynt,  Dafydd, 
fel  mae  mwyaf  gresyn.  Mae  y  rhywbeth  hwnnw  yn  dangos  mor 
isel  y  mae  chwaeth  lenyddol  wedi  disgyn, — bu  bron  i  mi  ddweyd  yn 
Lloegr  yn  unig;  ond  buasai  yn  gam  enwi  Lloegr  ei  hun,  gan  fy 
mod  yn  ofni  fod  Cymru  yn  syrthio,  os  nad  wedi  syrthio,  iV  un 
cyfîwr  a  hi. 

D.  R.  Mae  arnaf  ofn,  Emlyn,  dy  fod  yn  llafurio  dan  gam-argraff, 
achos  edrych  ar  hwn  (^gan  estyny  llyfr  tddo,  a  chyfeirio  at  ran  0  huno). 
Darllen  y  geiriau  yna, — "  Good,  healthy  reading." 

E.  D.  "Good  healthy  reading"  yn  wir!  Nid  iawn  galw  rh)^ 
sothach  fel  hyn  yn  healthy.  Ond  dengys  y  geiriau  fod  y  cyhoeddwyr 
yn  gwybod  mai  Uenyddiaeth  iach  ddylai  pawb  ddarllen ;  a  cheisiant 
ddarbwyllo  rhai  i  gredu  fod  iechyd  mewn  bwyd  afiach  fel  hyn. 

D.  R.  Er  dy  holl  siarad,  'dwyt  ti  ddim  wedi  dweyd  dy  resymau 
eto  yn  eu  herbyn.  Dywed  ryw  resymau,  i  mi  gael  bamu  drosof  fy 
hun. 

E.  D.  Gwyddost,  Dafydd,  nad  wyf  fawr  o  lenor,  a  llai  fyth  o 
ymresymwr.  Ond  rhof  rai  resymau  iti.  Yn  gyntaf, — y  maent  yn 
niweidiol  i  grefydd.  Sut  hynny,  gofynni.  Onid  at  yfory  yr  oeddit 
ti  yn  eu  prynnu  nhw,  i  wario  dy  Saboth  yng  ngwlad  hud  a  lledrith 
o  flaen  y  tân,  ac  esgeuluso  y  capel  a'r  Ysgol  Sul  ?  Pa  raen  fydd  ar 
grefydd  tra  y  bydd  yr  aelodau  adref  yn  darllen  novelettes  P  Ac  ni 
allaf  lai  na  dwbl  synnu  atat  ti,  a  thithau  yn  perthyn  iV  seiat.     Mae 


264  CYMRU'R    PLANT. 

)ni  bur  debyg-  na  ŵyr  Mr.  Price  beth  wyt  yn  wneyd  adref,   neu 
byddai  o  dy  gwmpas  )m  bur  chwym. 

D.  R.     le,  da  iawn.     A  oes  gennyt  ryw  reswm  arall. 

E.  D.  Dyma  reswm  arall.  Mae  darllen  ffug"-chwedlau  yn  lladd 
yr  awydd  am  lenyddiaeth  uwchraddol.  Maddeu  i  mi  am  dy 
gwestiyno  eto.  Oni  fuasai  yn  well  i  ti  ddarllen  y  Beibl,  neu  ryw 
esboniad,  neu  gyfrol  o  bregethau,  neu  ìryw  lyfr  defosiynol,  ar  y  Sul  ? 
Yn  wir,  Dafydd,  ni  chei  byth  flas  ar  lyfr  da  tra  yn  ymhyfrydu  yn  y 
fath  yna. 

D.  R.  O,  felly  oyerhoard  a  phob  novel  gennyt  ti.  Ond  beth 
ddywedi  am  hyn?  Yr  wythnos  o'r  blaen  bum  yn  gwrando  ar  y 
Parch.  Brian  Lewis  yn  darlithio,  ac  yn  rhywle  ar  ei  ddarlith, 
dywedodd  nad  oedd  darllen  ambell  i  novel  yn  ddrwg.  Yn  awr,  pa 
fodd  y  mae  cysoni  geiriau  Brian  Lewis  a  dy  eiriau  di  ? 

E.  D.  Nid  yw  yn  anhawdd  yn  y  byd  cysoni  geiriau  Mr.  Lewis 
â'r  hyn  wyf  fi  yn  geisio  brofi.  Yr  wyf  oV  un  fam  yn  hoUol  a 
Mr.  Lewis,  nad  ydyw  darllen  ambell  i  nofel  yn  ddrwg,  ond  yn 
hollol  iV  gwrthwyneb.  Y  mae  íFug-chwedl  dda  yn  gynhorthwy 
amhrisiadwy  i  ddeall  hanesyddiaeth  a  datblygiad  y  meddwl  dynol ; 
a  phwy  all  wadu  dylanwad  ffugchwedl  fel  "  Yn  ei  Gamrau  "  ?  Ac  ni 
all  neb  ddweyd  gair  yn  erbyn  nofelau  Scott,  Dickens,  a  Daniel 
Owen.  Pe  buaswn  yn  gweld  rhai  oV  rhai  yna,  neu  rai  o'r  un  safon 
yn  dy  law,  ni  fiiaswn  yn  dweyd  gair. 

D.  R.  Yr  wyt  yn  dyfod  a  rhesymau  da  iawn.  Ac  yn  wir,  yr  wyf 
yn  teimlo  gwirionedd  dy  ddaliadau.  Ond  y  mae  llyfrau  da'n  ddrud. 
A  'does  gen  innau  ddim  rhyw  lawer  yn  spar.  Ac  felly  rhaid  gwneyd 
y  goreu  o'r  gwaethaf. 

E.  D.  Nid  yw  prynnu  y  rhai  yna  yn  gwneyd  y  goreu  o'r  gwaethaf, 
Yn  wir,  buasai  yn  well  i  ti  dy  geiniog  yn  dy  logell  na'i  gwario  am  y 
rhai  hyn.  Peth  arall,  yr  wyf  yn  sicr  fod  yna  well  stwff  yn  y  boohstall 
am  geiniog. 

D.  R.  Feallai,  ond  ddarfu  i  mi  ddim  sylwi ;  ond  byddaf  yn  siwr  o 
wneyd  y  tro  nesaf. 

E.  D.  le'n  wir,  gwna,  Dafydd.  Ond  rhoddaf  un  cyngor  iti  eto 
yn  ostyngedig.  Pryn  lyfrau  fel  Cymru  aV  Traethodydd.  Yn  wir, 
gellir  cymeradwyo  yr  oll  oV  llenyddiaeth  enwadol  Gymreig  hefyd, 
o'r  llyfryn  ceiniog  i  fyny.  Ac  mae  yna  gylchgronau  Seisnig 
ardderchog.  Ond  nid  mewn  misolion  ac  wythnosolion  y  ceir  y 
llenyddiaeth  uchaf.  Darllen  weithiau  Shakespeare,  Wordsworth, 
cjrfieithiadau  o  weithiau  Homer  a  Dante ;  a  phaid  anghofìo  beirdd 
dy  enedigol  wlad, — Islwyn,  Goronwy  Owen,  Ceiríog,  ac  ereill. 
Bydd  yn  aberth  i  ti  ar  y  dechreu,  feallai,  ond  yr  wyf  yn  sicr  y  deui 
i'w  caru  yn  y  diwedd,  ac  i  gashau  y  sothach  yma  â  chasineb  llwyr. 


CYMRU'R    PLANT.  265 

D.  R.  Diar  anwyl !  Yr  wyt  wedi  enwi  rhyw  enwau  na  chlywais 
i  erioed  mohonynt  o'r  blaen.  A  choelia  i  byth  na  raid  cael  poced 
Carnegie  i  brynnu  Uyfrau  y  rhai  yna. 

E.  D.  Y  rhai  yna  yn  enwau  dieithr  i  ti  I  Yr  wyt  wedi  fy  synnu. 
Ond  wir,  nid  y  chti  ydyw  yr  unig"  un  chwaith,  rhaid  i  mi  addef.  Y 
dydd  oV  blaen  eis  iV  Hafod  Lom  i  edrych  am  f'ewyrth  Gruffydd. 
A  dyna  lle'r  oedd  Huw  fy  nghefnder  g-er  y  tân  mewn  llawn  aíìaeth  yn 
darllen  rhyw  farddoniaeth  o  waith  y  Bardd  Cocos.  Ac  meddai  Huw 
wrthyf,  — "  Dyma  i  ti  farddoniaeth,  wasi,  a  rhyw  afael  ynddo.  Tyrd  a 
dy  g-ader  at  y  tân,  i  ti  glywed  ychydig"  o  hono.*'  "  Wyt  ti  yn  hoíf  o 
farddoniaeth  Huw  ?  *'  gofÿnnais.  "  Yn  ofnadwy  fachg-en,"  meddai. 
"  Wyddost  ti  rywbeth  am  Homer  ?  "  g'ofynnais  iddo,  i  edrych  faint 
oedd  yn  wybod  am  feirdd.  "  O,  son  am  golomenod  yr  wyt  ti  'rwan. 
Mae  Lewis  fy  mrawd  wedi  cael  rhai  o'r  Homers  yna  oeddit  ti  yn 
son  am  danynt.  Rhaid  i  ti  fynd  i'w  gweld  cyn  tê;  mae  ganddo 
feddwl  mawr  ohonynt."  Medrais  beidio  chwerthin,  a  g^ofynnais 
iddo,  —  '^Wyddost  ti  rywbeth  am  Shakespeare  ? "  "Wel,  mae 
Shon  y  g-was  yma  wedi  son  am  yr  hen  gono  yna.  Un  oV  Indiaid 
Cochion  oedd  hefo  Buffalo  Bill  ym  Mangor,  te  ?  A  rhyw  blu  mawr 
ar  ei  dalcen,  ac  yn  siarad  fel  ci  yn  cyfarth.  Wel,  mae  Shon  yma 
wedi  i  actio  fo  ugeiniau  o  weithiau  ar  gefn  Major  yma.  A  bu  bron 
iddo  gael  sac  unwaith  am  gyfarth  i  wyneb  'nhad.  Wedi  ei  gam- 
gymeryd  o  am  danaf  fì  yr  oedd  Shon  druan  ;  a  meddyliodd  nhad  yn 
siwr  ei  fod  wedi  dechreu  dyrysu."  Chwerddais  am  hyn,  agofynnais 
drachefn,  "Wyddost  ti  rywbeth  am  Islwyn  ynte  ? "  "OV  bardd 
hwnnw,"  meddai,  "  mae  nhad  a  Lewis  yn  hoff  iawn  o  hono ;  ond  y 
mae  braidd  yn  sychlyd  i  mi."  A  dyma  fì  yn  rhoi  un  cynnyg  yn 
ychwaneg, — "Tebyg  dy  fod  yn  gwybod  am  Gelriog?"  gofynnais. 
"Dyna  ti  wedi  enwi  un  bardd  oV  diwedd,"  meddai  Huw,  "mae 
ganddo  rai  penhillion  da,"  a  dechreuodd  adrodd 

**  Aeth  Ifan  benwan,  Blaen  y  Cwm 
A  Moses  Joseff  Parri ;  " 

ac  )m  wir,  yr  oedd  yn  ei  medru  yn  dda.  Ond  daeth  fy  ewyrth  i 
mewn,  a  bu  raid  i  Huw  roi  terfyn  iddi.  Dyna  faint  oedd  Huw, 
carwr  barddoniaeth,  yn  wybod  am  feirdd.  Ac  mae  pob  un  oV  rhai 
enwais  iV  cael  yn  y  Llyfrgell  Rydd. 

D.  R.  Mae  yr  hen  Huw  yn  wreiddiol  bob  amser.  Ond  nid  oes 
gennyf  hawl  i  chwerthìn  am  ben  ei  anwybodaeth.  Nid  wyf  ond  ar 
yr  un  tir  ag  ef,  fel  y  mae  mwyaf  cywilydd  i  mi.  Yr  wyf  yn  teimlo 
fy  ffolineb  yn  awr,  yn  prynnu  y  math  yma.  Rhof  fy  ngair  i  ti, 
Émfyn,  na  phrynnaf  yr  un  byth  eto.     A  diolch  i  ti  am  fy  ngoleuo. 


266  CYMRU'R    PLANT. 

Af  y  munud  yma  ì'r  Llyfrgell  i  ymorol  llyfr,  a  buaswn  yn 
ddiolchgar  iawn  pe  buaset  yn  dyfod  gyda  mi  i  ddewis. 

E.  D.  Yr  wyf  yn  falch  o  galon  o  glywed  dy  benderfyniad,  ac  nid 
oes  gennyf  amheuaeth  na  ddeli  ato.  Ond  nid  ydynt  yn  rhannu 
llyfrau  yn  y  Llyfrgell  ar  nos  Sadyrnau.  Ond  tyrd  gartref  gyda  mi ; 
nid  oes  gennyf  ddim  llawer  o  lyfrau,  ond  hyn  sydd  gennyf  maent  yn 
rhai  detholedig,  a  gallaf  roi  fy  ngair  drostynt.  Ac  os  deui,  cei  dy 
ddewis  gyda  phleser. 

D.  R.     Diolch  yn  fawr  iti,  Emlyn.     Deuaf  gyda  thi  y  funud  yma. 

(  y  ddau  yn  mynd.) 
Glan'r  Afon^  Nant  Peris,  William  Morris. 


^*- 


GW^ÜrF     OG,     BRJ^NIN     BASAN, 

YN  y  drydedd  bennod  o  Lyfr  Deuteronomium,  ceir  hanes  gorch- 
fygu  y  wlad  ryfedd  y  tu  hwnt  i'r  lorddonen,  gwlad  y  Moabiaid 
aV  Amoniaid  o  afon  Arnon  hyd  fynydd  Hermon. 

Y  mae'n  debyg  mai  rhyw  fôd  hanner  dychmygol,  fel  Arthur  y 
Cymry,  oedd  Og.  Siaredir  am  y  bobl  fel  pobl  Og,  ac  am  y  wlad 
fel  ei  frenhiniaeth.  Ceisia  hanesydd  meibion  Israel  esbonio  pwy 
oedd.  Dywed  mai  efe  oedd  yr  olaf  oV  cewri,  a  gofyn,  — "  Wele,  ei 
wefy  ef  oedd  wefy  haearn;  onid  yw  hwnnw  yn  Rabbath  meibion 
Amon  ì  " 

Wrth  archwilio  Moab,  daeth  y  Capten  Conder  i  Rabbath.  Yno 
gwelai  gromlech  enfawr  unig,  ac  yr  oedd  y  garreg  uchaf  yn  mesur 
tair  troedfedd  ar  ddeg  o  hyd,  sef  naw  cufydd  union.  Tybia  mai  hon 
oedd  "  gwefy  Og." 

Y  mae'n  ddigon  tebyg  mai  *'  gorsedd,"  ac  nid  "  gwefy,"  ywV 
c)rfieithiad  goreu ;  ac  mai  "  cadarn "  ddylid  ddarllen  yn  Ile 
"  haearn." 

Y  mae  cerrig  yn  ein  gwlad  ni  ystyrrir  yn  gader  neu  wefy  rhyw 
hen  gawr  neu  sant. 


STORI     DDRWG. 

A  chredwch  bob  hen  stori  ddrwg 
Sy'n  cerdded  drwy  y  sir  ; 
Ond  credwch  honno'n  ddrwg  1  gyd 
Na  ddylíii  fod  yn  wir. 
Llumamtét.  Cjìymlyn. 


N 


CYMRU'R     PLANT. 


267 


CVRRAEDD     NASARETB. 


11  Gyiam  GorlfeniiafJ 

eYMERAIS  egwyl  hir  ar  ben  yr  alit  Ì  adlonni,  ac  i  nawseiddio 
fy  meddwl  â  hanes  y  fro.  Daeth  bugall  heibio  a  dafad  neu 
ddwy  i'w  ganlyn,  a  gfwenodd;  ceisio  deall  ein  gilydd  trwy 
eiriau,  ond  llwyddo'n  well  trwy  arwyddion.  Wedl  twtio  tipyn  arnaf 
fy  hun,  eis  I  chwilio  am  flodau.  Gweiais  lygaid  y  dydd  â  dajírau  ar 
eu  hamrantau,  a  ìüaws  o  flodau  gwylltion  adwaenwn  gynt  pan  yn 


268 


CYMRU'R    PLANT. 


blentyn  dîofal  ar  un  o  fynyddoedd  Dinbych, — lle  clywswn  son  gyntat 
am  Nasareth  a'i  hanes  hynod.  Wedi  adfywio,  dringais  ben  clog^yyn 
yn  ymyl  i  edrych  o'm  cwmpas. 

Llechai  Nasareth  o'm  golwg  mewn  cwm  yng*  nghol  y  mynyáá, 
ond  gwelwn  ddib^m  serth  gerllaw  ei  hjmiguddfa,  a  chofìais  am  Un 
a  fynnid  ei  fẁrw  bendramwnwgl  drosto,  am  ddarllen  a  phregethu 
yn  y  synagog,  a  chyhoeddi  dydd  cymeradwy  yr  Arglwydd  i'r  bobl  a 
drigai  mewn  tywyllwch  a  chysgod  angau.  Troais  ychydig  i'r 
dwyrain,  a  gwelwn  fynydd  Tabor  yn  ymgodi'n  fawreddog  oY 
gwastadedd,  ac  enfys  dwbl  ar  ei  ben.  "  Os  nad  Tabor  yw  m)mydd 
y  gweddnewidiad,  efe  ddylasai  tod,"  meddwn,  wedi  fÿ  swyno  gan 
brydferthwch  yr  olygfa.  Cadwai  ysgwydd  y  mynydd  fì  rhag  gweled 
ymhell  iV  gorllewin;  ond  ì'r  dwyrain  a'r  de  yr  oedd  golygfa 
ardderchog  o  eang  ac  arddunol.  Yn  y  dwyrain  canfyddwn  fÿnydd- 
oedd  gwlad  Gilead  y  tu  hwnt  i  agendor  yr  lorddonen,  a  Thabor 
goediog,  Hermon  Bach  foel,  a  Gilboa  garegog,  yr  ochr  yma  iddo. 
Ym  mhellafoedd  y  de  ymdonnai  afrifed  fynyddoedd  Samarìa,  ac 
Ebal  a  Gerizim  yn  amlwg  yn  eu  plith,  fel  dau  d^rwysog  mewn  llu. 
Rhyngom  ymledai  gwastadedd  eang  Esdraelon,  aV  rhan  o  hono  a 
elwir  Dyffryn  Jezreel,  ac  o  graffu,  dacw'r  sarn,  ie,  aV  gweddill  o'n 
mintai  fach  yn  ymdeithio'n  araf  ar  hyd-ddi. 

Daethom  yn  fuan  iY  ffordd  gerbyd  o  Khaifa,  ac  wele  Nasareth 
yn  y  golwg.  Edrychai'n  swynol  o  brydferth  ar  lawr  a  llethrau  cwm 
crwn  coediog.  Saif  rhwng  mil  a  dwy  fìl  o  droedfeddi'n  uwch  naV 
môr,  ac  mae'r  awyr  yno  fÿth  yn  dyner  ac  yn  bur,  gan  fod  y  m^niydd-  • 
oedd  yn  ei  chysgodi  rhag  pob  gwynt  ond  y  deheuwynt  mwyn.  A 
ddymunai  rhywun  fangre  hyfrytach  a  hoffusach  i  dreulio  nawn 
Sadwrn  a  Sul  ar  ei  hyd  ynddi  ? 


CAN     YR     ADAR. 


GWEANDO  gân  bronfraith 
O'r  goedwig  glyd ; 
Tiydan  ei  odiau 
Wefreiddia'r  byd. 

A  gwrando  gywydd 

Ehedydd  byw ; 
Bardd  y  boreuddydd, 

Offeiicìad  Duw. 

Gwrando  gerdd  eos 
Fin  hw^Tddydd  glân ; 

Cryna  y  cangau 
O  dan  ei  chân. 


A  gwrando  emyn 
Pig  f elyn  mwyn ; 

Llif  dros  ei  delyn 
Pfrydiau  o  swyn. 

Gwrando  ddeunodau 
Côg  yn  y  glyn ; 

Cân  megÌB  canodd 
Gkmwaith  cyn  hyn. 

Cenwch,  O  cenwch 
Edynodmân ; 

Adfyd  yn  wyn^d 
A  dry  eich  cân. 


ISYLOG. 


CYMRU'R    PLANT. 


LtANYSTUMDWY. 


&ä 


ROS  fis  yn  ol,  safasom  gyda'n 
gìlydd  ar  bont  Llanystumdwy,  ac 
edrychasom  o'n  cwmpas  ar  y  wlad 
dlos,  Gwlad  hyfryd  a  chyfoethog- 
yw.  Cymerwn  dro  yn  y  wlad 
oddiamgylch. 

Ffaith  alaethus,  ac  y  g'ofìdiwn 
eî  chofnodi  yw,  fod  degau  lawer 
o  fythynod  ar  hyd  a  lled  ein  plwyf 
wedi  syrthio  yn  adfeilion  yn  ystod 
y  rhan  olaf  o'r  ganrif  o'r  blaen, — 
Hen  Odyn,  Hen  Gapel,  T/n  y 
Garnedd,  Pen  y  Gong-I,  Cil  Lüdiart, 
Beudy'r  Gaerwen,  lle  cartrefodd 
Nicander  am  gyfnod.  Diolch  i 
Myrddìn  Fardd  am   ei   nodiadau 


lyfr. 


"  Gleanings 


>      arnynt 

frora  God's  A( 
"  ""     ""  Yma  y  ceir 

Ffordd  Maughan  fel  ei  g;elwir  weithiau,   yn  ai> 
arwain  bron  o  ymyl  gorsaf  Afon  Wen  hyd  y  Cei 
deulu  y  Mostyniaid    pan  oeddynt  yn  perchen  y  cwrr  hwn  o'r  wlad, 
er  hwylusdod  i'w  tenantiaid  gludo  mawn,  àc.    Dywed  Dewi  Wyn 
am  dani  yn  ei  awdl,  "  Y  Gweithiwr," — 


L6n  Goed,    neu 

le  ardderchog  yn 
Gwnaed  hi  g'an 


Yn  Rhos  Lan,  "  y  fan  difendith,"  ceir  adfeilíon  Tir  Bach  Uchaf,  fìi 
gynt  yn  g:apel  am  ysbaid.  Sefydlwyd  eglwys  yma  i'r  Methodistiaid 
gfan  Robert  Jones.  A  cherllaw  saif  y  Sling,  lle  yr  aflonyddwyd 
amo,  pan  y  pregethai,  gan  was  i  foneddwr  o'r  ardal,  trwy  wneyd 
swn  gyda  speahing  írumpil,  yr  hyn  a  achlysurodd  ysgrifennu  y  llyfr 
hynod,  "  Lleferydd  yr  Asyn."  Yn  adfeilion  Tjr  Bach  gwelwn  garreg 
â'r  ffigyrau  1 784  arni,— y  flwyddyn,  o  bosibl,  y  codwyd  y  capel  yno. 

Ceir  yma  addoldy  cyfleus  i'r  Anibynwyr;  ac  yn  y  golwg,  y  tuhwnt 
Ì'r  Ddwyfach,  a  cherllaw  gorsaf  yr  Ynys,  gwelir  Capel  y  Beirdd, 
perthynol  í'r  Bedyddwyr.  Enwyd  ef  felly  er  parch  i  Ddewi  Wyn  a 
Rhobert  ab  Gwilym  Ddu,  yma  yr  arferent  addoli.     Y  tu  arall  i'r 


270 


CYMRU'R     PLANT. 


reilffordd  ceir  y  Gaerwen,  cartref  y  Bardd  Gwyn ;  ac  yn  is  i  lawr  ar 
y  Ddwyfach,  cawn  y  Betws  Fawr,  lle  trig'ai  y  Bardd  Du.  Gerllaw 
y  mae  adfeilion  capel  Galltgoed.  Yn  Cymru,  rhifyn  Tachwedd,  1 896, 
ceir  darlun  rhagorol  o  hono,  ac  ysgrif  g-ampus  gan  Myrddin  Fardd. 
Dywed, — "  Dios  gennyf  fod  y  rhanbarth  hwn,  sydd  yn  cylchynu  hen 
gapel  y  Galltgoed,  i'r  sylwedydd  craffus  a  meddylgar  fyddo  yn 
edmygu  nodweddion  amrywiol  natur  a  hanesiaeth,  yn  orlaẁn  0 
ddyddordeb.  Mae  haneswyr  Rhyfeloedd  y  Groes  yn  son  am  dano. 
Ei  hen  enw  oedd  Betws  Maen  Hir,  neu  Betws  Talhenbont,— y  Plas 
Hen  wedi  hynny." 

Wedi  cipdrem  frysiog  trwy  y  plwyf,  i  derfynu,  nis  gallwn  wneyd 
yn  well  na  dyfynnu  Eben  Fardd, — 


"  Gwlad  bêr  Ldanystunidwy,  oludog,  fawladwy, 
Erioed  cyineradwy,  clodadwy,  clyd  yw, 
Treiddiawl  fro  addien,  pau  rywiog  per  awen, 
Nid  amgen  gardd  Eden,  gwerdd  ydyw.'* 


E.  R.  Elias. 


mm 


C¥DYMD^IMI,AD. 

[Anfonwyd  i  Morris  Edwards,  Rhostryfan,  bachgen  ieuanc  dwy  ar  bymtheg  oed, 
ar  ol  ymweliad  âg  ef  yn  y  Coítage  Hospital,  Caemarfon,  Gorffeunaf  18,  1906. 
Dioddef  yn  dawel  dan  gy studd  trwm  ers  dros  bedair  blynedd.] 


({ 


Disgwyl  wrth  yr  Arglwydd,  ymwrola,  ac  efe  a  nertha  dy  galon  ; 
disgwyl  meddaf  wrth  yr  Arglwydd." 


MORRIS  anwyl,  ti  wyt  yna 
Yn  dy  'stafeU  wedi'th  gloi ; 
Cystudd  trwm  afaela  yiinot, 

Tithau  rhagddo'n  methu  ffoi ; 
Ond,  fy  nghyfaül,  na  ddig*lonna, 

Fe  ddaw  eto  haul  ar  fryn, 
Llwytoau  dyrys  trefn  Rhagluniaeth 
Ydyw'r  oU  o'r  pethau  hyn. 


GyfaiU  anwyl,  rhaid  yw  cofio, 
Nad  oes  neb  heb  groes  i'w  dwyn, 

Ond  fod  croes  pob  un  o  honom 
Yn  wahanol,  er  ein  mwyn  ; 

Cafodd  lesu  Grist  ei  hunan 
Groes  iV  chario  gyda  ni, 

Ac  ar  groes  o  bren,  ei  fywyd 

.  ■  Drosom  roes  ar  Galf  ari. 


Caemarfan. 


Cwyd  dy  galon,  gyfaül  anwyl, 

Yn  y  man  f e  dyrr  y  wawr, 
Ac  f el  cysgod  gwan  yn  ciUo 

Y  diflanna'th  gystudd  mawr ; 
Ymgryfha,  ac  ymwrola, 

Ymgysura,  a  bydd  fyw, 
PoiJeth  weithia  er  daioni 

I'r  rhai  sydd  yn  caru  Duw. 

LizziB  Glaslyn  Owen. 


CYMRU'R     PLANT. 


271 


AII,     PORDÁITH     CAPTBN     COOK. 

VIII.    BRENIN    HAHEINE. 

R  nawn  y  cyntaf  o  Fedi,  1773,  hwyliodd  y 
ddwy  long  o  Matavia.  Bu  peth  helynt, 
oherwydd  i'n  morwyr  wneyd  yn  rhy  hyf 
ar  rai  o  ferched  yr  ynys ;  ond  cytunodd 
y  brenin  Otoo  aV  Capten  Cook  na  wnawd 
niwed  i  neb'  Yr  oedd  y  llongau*  yn 
hwylio  yn  awr  i  ynys  Haheine.  Wedi 
cyrraedd,  gofalodd  y  Capten  fod  ei  wŷr 
yn  ymddwyn  yn  dynçr  at  yr  ynyswyr,  ac 
yn  masnachu'n  deg ;  y  mae  hyn  oV  pwys 
mẁyaf  yn  holl  ynysoedd  Môr  y  De. 
Cawsant  groeso  mawr  gan  yr  hen  frenin 
hybarch  Oree,  á  phob  cj^enwad  o  gig  a 
Uysiau. 
Digwyddodd  un  peth  anftodus  iawn.  Aeth 
Mr.  Sparrman  allan  ei  hun  i  chwilio  am  lysiau. 
Ymosodwyd  arno  g-an  ddau  ynys\yr,  ac  aethant  â'i 
ddillad  oll  ond  ei  lodrau,  Rhoddodd  ynyswr 
aráll  frethyn  am  dano,  a  daeth  âg  ef  at  y  brenin. 
Yr  oedd  y  brenin  yn  ddig  iawn,  a  dywedai  y  gwnai  ei  oreu  i  ddal  y 
lladron.  "  Mor  dda  y  buV  Capten  Cook  wrthym  ni,''  ebai,  "a  dyma 
ninnau  yn  ei  ysbeilio  heb  achos.'/  Daefh  y  brenin  i  gwch  y  Capten,  er 
mawr  ddychryn  i'w  ddeiliaid ;  a  dywedodd  yr  ai  yn  y  cwch  hwnnw  i 
ben  pellaf  yr  ynys,  os  byddai  eisiau,  i  ddal  y  lladron.  Daliwyd  hwy 
o'r  diwedd,  a  chosbodd  y  brenin  hwy.  Daeth  y  brenin  a'i  chwaer  i 
fwrdd  y  llong,  a  w}'lent  yn  hidl  wrth  ífarwelio  âV  Capten.  Yr  oedd 
ein  morwyr  wedi  cael  digonedd  o  gig  a  llysiau  yn  yr  ynys  fechan 
fFrw)^hlawn  hon.  Daeth  ynyswr  o'r  enw  Omai  yn  y  llonggyda  hwy. 
Hwyliodd  y  llongau  i  borthladd  Ulietea,  a  chawsant  fod  y  Spaenod 
wedi  gadael  clefyd  heintus  ar  eu  holau  yno. 

Yr  oedd  Capten  Cook  yn  awyddus  iawn  i  wybod  am  grefydd 
brodorion  yr  Ynysoedd  Cyfeillgar.  Methai  a  deall  yr  ynyswyr  yn 
iawn  pan  geisient  esbonio  iddo.  Ond  sicrhai  Omai  ef  eu  bod  yn 
aberthu  eu  cyd-ddynion  i'r  cythreuliaid. 

Cafodd  y  Capten  sicrwydd  fod  benywod  yr  ynysoedd,  er  yr  anair 
oedd  iddynt,  yn  ddiwair.ac  yn  bur.  Hyd  y  gallaij  ceisiodd  y  Gapten 
ddysgu  moesoldeb  ym  mhob  ynys  y  bu  ynddi.  •  ^        ■ 

■Tua  diwedd  y  mis,  hwyliasant  i'r  cefnfor  drachefn.     Darganfydd- 
asant  Ynys  Hervey.     A  hwyliasant  i'r  môr  mawr  dieithr  oddiyno. 
JDínaSj  Rhondda,  William  James. 


CYMRU'R    PLANT  273 


TAITH     YSGOÍ     SUL. 

AR  ddiwrnod  hyfryd  o  Fehefìn  diweddaf, — mis  y  cymanfaoedd 
canu, — aeth  aelodau  Ysg-ol  Sabothol  Bryn  Banadl,  Llanelidan, 
i  Gyhfianfa  Ganu  Pentrecelyn,  Llanfair  Dyffryn  Clwyd. 

Cynhelir  y  Gymanfa  ym  Mhentrecelyn  a  Llanelidan  bob  yn  ail 
flwyddyn  ers  blynyddoedd  bellach ;  mae'r  pellter  ffordd  oddeutu  pum 
milltir.  C)m  eleni,  cludid  ni  yno  mewn  tair  o  wag-eni,  tri  o  geffylau 
porthiannüs  wrth  bob  un.  Byddai  y  llanciau  ar  eu  traed  drwy  y  nos 
yn  paratoi  y  gweddoedd.  Ni  fyddai  yn  bosibl  mynd  i'r  Gymanfa 
heb  drafferth  fawr  i  rjrwrai.  Ond  eleni,  newidiwyd  yr  hen  gynllun, 
a  llogwyd  peiriant  ager,  a  phedair  o  wageni,  g-an  Mr.  J.  T.  Lloyd. 

Cychwynwyd  o  Lanelidan  am  un  ar  ddeg.  Rhoddodd  y  gyrrwr  y 
chwibanog"!  ar  waith,  a  llannwyd  y  wageni  g"an  aelodau  yr  Ysgol 
Sul.  Aethom  ar  hyd  y  brif-ffordd ;  ac  y  mae  y  daith  o  Lanelidan  i 
Bentrecelyn  yn  daith  drwy  y  rhan  brydferthaf  o  Ddyffryn  Clwyd. 

Yr  oeddem  yn  mynd  heibio  hen  leoedd  o  fri,  yn  eu  plith  plasdy 
urddasol  Nantclwyd.  Bu  hen  deuluoedd  uchelwaed  yn  ei  feddiannu 
am  g'anrifoedd.  Yr  oedd  Kendricks  Nantclwyd  yn  gymeriadau 
h)mod  yn  eu  dydd,  ac  yn  ddisgynyddion  o  Syr  Dafydd  Cynwrig-, 
llumanwr  Vr  T)rwysog  Du  yn  ei  ryfeloedd  yn  yr  Iseldiroedd. 
Edrychai  Pwll  Glas  yn  dlws  odiaeth.  Brithir  y  rhan  yma  oV  wlad 
â  thai  newyddion  heirdd,  a  gerddi  prydferth  o'u  blaenau ;  nid  yw  501 
s)mdod  fod  ymwelwyr  yn  dod  i'r  lle.  Gwelsom  gipolwg  ar  Blas 
Einion,  lle  bu  Einion  Gawr  yn  byw,  ond  a  laddwyd  mewn  brwydr 
gerllaw  ei  blas,  ac  mae  olion  ei  fedd  i'w  weled  yn  un  o'r 
dolydd  hyd  heddyw.  Daethom  wedi  hynny  drwy  Lanfair,  a  chofìem 
mai  yma  y  ganwyd  ac  y  magwyd  mam  Daniel  Owen,  yr  hon  y 
tynnwyd  darlun  "Mari  Lewis"  oddiwrthi.  Mae  amryw  bethau  o 
ddyddordeb  Vr  hynafìaethwr  hefyd  yn  Llanfair. 

Mae'r  olygfa  a  geir  oddiyma  i  Bentrecelyn  yn  ardderchog, — 
gwlad  wastad  a  choediog,  tiroedd  breision  ac  amaethwyr  rhagorol. 
Nid  yw  yn  rhyfedd  eu  bod  yn  galw  Dyffryn  Clwyd  yn  Eden  Cymru. 

Yr  oeddem  ym  Mhentré  Celyn  yr  amser  penodedig.  Ar  ol 
cyfarfod  y  prynhawn,  cawsom  de  campus  yn  Ysgol  y  Cyngor.  Er 
mwyn  cychwyn  adref  yn  brydlon,  terfynwyd  cyfarfod  yr  hwyr  am 
hanner  awr  wedi  saith,  ac  aed  yn  ol  yr  un  ffordd  ag  y  daethom.  Yr 
oedd  pawb  yn  teimlo  yn  hapus  o  dan  amgylchiadau  mor  gysurus. 
Teimlem  fod  y  ceffyl  yn  ddigon  cryf,  ac  nad  oedd  perygl  iddo  redeg 
wrth  weled  y  ceir  motor.     Taith  hyfryd  iawn  oedd. 

Llanelidan,  L.  E.  Price. 


274 


CYMRU'R     PLANT. 


DOH   At^. 


Dnoy  ganiatítd  loan  Rhys,  Llanon, 

Y  Gerddoriaeth  gan 

WlLLIAM   RlOBY,  MUS.  DOC. 


n     :re 

:n 

f     :- 

:n 

r     :- 

■  _ 
• 

1. 

• 

• 

•_ 
■ 

r     :de 

:r 

8i    :fei 

:8i 

li    :t, 

:d 

1.    :- 

•_ 
• 

1. 

■  _ 
• 

•_ 
■ 

Si    :- 

:8, 

Blant 

d     :- 

bach 

:d 

tlws 

f     :- 

y 
:s 

ddae 
f     :- 

:n 

ar, 

r 

•  _ 
• 

:d 

Dewch 

t,    :- 

at 

:t. 

d.    :- 

:d. 

d.    :- 

:d. 

f.    :- 

• 

• 

f. 

•  _ 
• 

•  _ 
• 

8,    :- 

:s, 

n     :- 

:r 

Sf    :- 

•  _ 
■ 

_     • 

• 

•  _ 
• 

1. 

•  _ 
• 

:1. 

t,    :1, 

:t, 

s,    :- 

:s. 

s.    :- 

•  _ 
• 

_     •  _ 
• 

• 

• 

f, 

• 

• 

:f. 

8,    :- 

:s, 

le      - 
t,    :d 

su 

:r 

:t, 

Grist, 

f     :- 

• 

• 

n     :- 

_     • 

• 

•_ 
• 

•  _ 
• 

Ef 

d 

f. 

•_ 
• 

:«! 

sydd 

:r 

:r. 

gym    - 

r     :- 
8,    :- 

wyn 

:r 

s,    :1, 

d     :- 

•_ 
• 

:f, 

d     :- 

•_ 
• 

•  _ 
• 

n     :- 
s,    :- 

•  _ 
• 

•  _ 
• 

n     :r 

:d 
:fe, 

t, 
fe. 

•  _ 
• 

• 

■ 

:d 

:fe. 

r     :- 

8,    :- 

•  _ 
• 

s,    :- 

fe,    :- 

•_ 
• 

as 

d     :- 

■ 

• 

• 

:r. 

«ar, 

d     :- 
d,    :- 

:t, 

• 

• 

I 
1.    :- 

r,    :- 

rai 

:1. 
:r, 

tru 

r 
r, 

•_ 
• 

• 

• 

ain 

:d 
:1. 

trist ; 

d     :- 

•_ 
• 

n.    :- 

8,    :- 

• 

• 

•  _ 

■ 

•_ 
• 

n     :- 

:n 

n     :f 

:n 

r 

•_ 
• 

• 

• 

1.    :- 

•_ 
• 

—          •  - 
• 

•_ 
• 

se,    :- 

:8e. 

8,    :- 

:8, 

f. 

•  _ 
• 

:8, 

li    :- 

:8, 

t,    :- 

•  _ 
• 

Chwî 

t,    :- 

gewch 

:t, 

gan     - 

de    :- 

ddo 

:de 

dlys 

r     :- 

■  _ 
• 

au 

r     :- 

•_ 
• 

_         •_ 
• 

•  _ 
• 

n.    :- 

:n. 

1,    :- 

:1, 

r, 

• 

• 

:n, 

f.    :- 

:n. 

I  _  » 


-     \ 


r     :- 

:r 
:f. 

r     :n 

:r 

f.    :- 

s,    :- 

:s, 

O'r 

Bar- 

ad     - 

wys 

li    :- 

:1, 

t,    :- 

:t. 

r,    :- 

:r, 

8,    :- 

:f. 

•  _  •  _ 


8i    :li 

n,    :- 

Ac 

d     :- 
d. 


:t, 
:f, 

yu 
:s, 


!-     :r, 


CYMRU'R     PLANT. 


275 


d     :r 

:n 

8     :- 

j— 

f     :- 

•_ 
■ 

ni     :- 

:ni 

n     :r 

:d 

8i    :f, 

:ni 

ta,   :- 

;  — 

1.    :- 

•~ 
• 

s,    :- 

:s. 

fe,   :- 

:fe, 

nydd 
8,     :- 

à 

dydd 

d     :- 

•  — 

iau, 

d     :- 

•_ 
• 

Chwi 

d     :- 

gewch 

:d 

gor     - 

1.    :- 

ou 

:d 

rti    :r. 

:d. 

f.    :- 

_  "^ 

f.    :- 

■  //• 

• 

• 

d,    :- 

:d. 

r,    î- 

:1. 

r     :- 

•  _ 
• 

• 

•  _ 
• 

s,    :1, 

:t, 

d     :r 

:n 

s     :- 

;  — 

8,    :- 

•  ^ 
• 

^         •_ 
• 

•  _ 
• 

8,    :- 

:f. 

«1    :f, 

:si 

ta,   :- 

j— 

f:- 

•  _ 
• 

t    :- 

_     • 

• 

■  _ 
• 

:f. 

Ac 

d     :- 

n,    :- 

:s, 
:r, 

nydd 

s,    :- 

d.     :- 

y 
:d 

:d. 

dydd 

d     :- 

f.    :- 

•  — 

8i    :- 

•  _ 
• 

•  — 

f     :- 

•  _ 
• 

n     :- 

:s, 

n     :- 

:r 

d     :- 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

1.    :- 

• 

• 

8,    :- 

:nii 

8,    :- 

:f. 

n.    :- 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

iau, 

d     :- 

• 

■ 

Chwi 

d     :- 

gewch 

:d 

gor      - 

t.    :1, 

on 

:t, 

gu. 

• 

• 

• 

• 

• 

* 

fi    :- 

•  _ 
• 

Si    :- 

:s, 

8,    :- 

:s. 

d     :- 

• 

• 

_     • 

• 

•  _ 
• 

DLANT  bach  tlws  y  dduear, 
P     Dewch  at  lesu  Grist, 
Ef  sydd  gymwynasgar, 

I  rai  ti-uain  trist ; 
Chwi  gewch  ganddo  dlysau 

O'r  Baradwys  fry, 
Ac  yu  nydd  y  dyddiau, 

Chwi  gewch  goron  gu. 

Canwn  ber  Hosanna, 

Iddo  gyda  hwyl, 
Cauwn  yn  y  dyrfa, 

Fel  rhai'n  cadw  gwyl ; 
Ef  o  hyd  sy'n  gwyho 

Dros  ei  dyner  wyn, 
O  am  fod  yn  eiddo 

I'r  Gwaredwr  mwyn. 

Yiia  wedi  darfod 

Ar  y  ddaear  hon, 
Cawn  fod  yn  ei  wyddfod 

Yn  y  uefoedd  lou  ; 
Yna  i  wasauaethu 

Mewn  llawenydd  gawu, 
Diolch  byth  a  chanu 

lachawdwriaeth  lawn. 


Llanon,  Cerediŷion. 


J.   Rek8  Jones  ^loan  Rhys). 


276 


CYMRU'R    PLANT. 


lAGO     ^ARDD. 

"lAGO  FARDD"  oedd  ffugenw  James  Ebenezer  Thomas,  unig-  ac 

I     anwyl  fab  Eben  Fardd.     Gan  mai  ysgolfeistr  oedd  ei  dad,  fe 

g-afodd  bob    manteision   i   dderbyn   addysg  elfennol   pan  yn 

blentyn.     Cyn  bo  hir,  anfonwyd  ef  i   Gaerlleon,    i  ysgol   uwch,  i 

ddysgn  y  celfau  a'r  gwyddorau,  g^an  y  penderfynai  Eben  Fardd  roi 

pob  diwylliant  ac  addysg  i'w  fab,  er  mai  dyn  lled  dlawd  oedd. 

Mae  eu  llythyrau,  pan  oedd  y  mab  oddicartref  yng  Nghaer,  yn 
dangos  y  cariad  dyfnat,  aV  gofal  puraf  tuag  at  eu  gilydd,  fel  tad  a 
mab  serchoglawn  a  thyner.  Yr  oedd  nodau  amlwg  o  athrylith 
ddisglaer  ac  aruchel  ei  dad  i'w  canfod  ym  meddylgarwch  efîro 
James.  Ymhyfrydai  mewn  cyfansoddi  barddoniaeth  pan  yn  ieuanc 
iawn.  Gwelais  ei  ysgrifi^rfr,  wedi  ei  rwymo  yn  hardd,  yn  cynnwys 
ei  waith  barddonol,  ym  meddiant  Myrddin  Fardd.  Ceir  ynddo 
emynnau,  caneuon,  ac  englynion ;  a  gwelir  ol  llaw  ei  dad  501  c^rs^^ro 
ambell  i  linell  ohonynt. 

Yr  oedd  rhyw  brudd-der  dwys  yn  llethu  fy  ysbryd  pan  yn  troi 
dalennau  ei  ysgrifiyfr  ef,  yn  ogystal  a  rhai  ei  chwiorydd.  Y  mae 
swyn  dieithr  yn  eu  tasgau  ysgol  a'u  difyrwaith,  a  ysgrifenasant  pan 
yn  blant  ar  yr  aelwyd.  Cjmier  ceidwad  y  gronfa  fawr  y  gofal 
mwyaf  parchus  o'r  rhai  h^m,  ac  o  lyfrau  lliosog  gwerthfawr  eu  tad 
diwyd,  duwiolfrydig,  medrus. 

Nid  oes  ond  ychydig  o  ddarnau  barddonol  lago  Fardd  wedi 
ymddangos  mewn  argraff.  Cred  rhai  mai  ei  dad  a'i  cynghorai  i 
beidio  a'u  cyhoeddi  nes  yr  enillai  fẁy  o  brofìad  a  barn  fel  awdwr. 
Pa  wir  bynnag  sydd  yn  h^mny,  rhoddodd  Eben  ddau  ddernyn  o 
eiddo  ei  fab  yn  y  gyfrol  o  hymnau  a  gyhoeddodd  yn  Ninbych,  a 
rhaid  felly  fod  ganddo  feddwl  ohonynt.     Dyma  hwy, — 


CYSGOD    AÍíGEU. 


"  Beth  dâl  trysorau'r  ddaear  fawr, 
Pan  ddelo  awr  cyfyngder  ? 
*Doe8  dim  dawela'r  galon  drist 
Ond  rhoi  yng  Nghrist  ei  hyder. 

"  Tywyllwch  adfyd  gilia'i  ffwrdd, 
Pan  gaffer  cwrdd  â'r  lesu  ; 
Try  cysgod  angeu'n  oleu  dydd, 
Ond  in  gael  ffydd  i  gredu. 


"  Oferedd  ydyw  caru'r  byd 

A'i  bethau  ynfyd,  gweigion ; 
Ond  i'r  pechadur  Üawd  a  thrist, 
Mae  caru  Crìst  yn  ddigon. 

"  Er  ìx)d  mewn  dwfn  drallodus  bla, 
Cawn  ras  a'n  gwna  yn  dawel ; 
Ond  rhoi'n  hymddiried  ynddo  Ef, 
Fe*n  dwg  i'r  nef  yn  ddiogel." 


CYMRU'R    PLANT. 


277 


GRAS    EIN    HARÖLWYDD    lESU    GRI8T. 


"  Y  mae  croesaw  i  droseddwyr 
Ddod  yn  ol  i  dŷ  eu  Tad ; 
Oant  dderbyiiiad  o'r  fath  oreu, 
Cant  yng  Nghrìst  faddeuant  rhad, 

Er  mwyn  lesu, 
Gwneir  hwy*n  berffaith  ddèdwydd 
byth. 

*'  Yn  eu  hisel  radd  a'u  tlodi, 
Crist  a'n  oofiodd  yn  ei  ras ; 
A  dibrìsiodd  uchder  mawredd, 
Gan  gymeryd  agwedd  gwas  ; 

Byw  a  marw, 
Wnaeth  i*n  cyfoethogi  ni. 


"  Cariad  Duw  sy*n  annherfynol, — 
Môr  tragwyddol  yw  heb  drai ; 
Dyn  yn  wrthrych  a  gymerodd, 
Mynnodd  drefn  i  faddeu'i  fai ; 

Beiau  filoedd, 
A  faddeuir  drwy  y  drefn. 


{{ 


Awn  at  Grist  tra  mae  e*n  gwahodd^ 
Ufuddhawn  i*w  alwad  fwyn, 

Rhoddwn  ein  hymddiried  ynddo, 
Yna  i'r  noddfa  cawn  ein  dwyn  ; 

lesu'n  unig, 
Sydd  yn  para'r  un  o  hyd. 


Onid  ydynt  yn  emynnau  melus  a  tharawiadol  i  lencyn  tan  ddeunaw 
oed  ?  Beth  fuasai  ei  gynnydd,  tybed,  pe  y  cawsai  ei  arbed  i  weled 
hir  ddyddìau?  Ond  nid  felly  yr  oedd  trefniant  yr  Holl  Ddoeth 
gyda  thynged  ddaearol  y  bardd  ieuanc  addawol  Iag"o  Fardd. 

Bu  chwalfa  fawr  drwy  waith  angeu  ar  deulu  ymlyngar,  caruaidd, 
a  mwyn,  Eben  Fardd.  Fe'i  curwyd  o  donn  i  donn,  druan  bach. 
Fe  gladdwyd  Catherine,  ei  ferch  ef  a'i  briod  hoff  Mary  Thomas, 
Mehefin  i,  1855,  tra'n  21  mlwydd  oed.  Claddwyd  ei  chwaer, 
Elizabeth,  Medi  15,  1858,  tra'n  agos  i  ugain  mlwydd  oed. 
Gorweddant  501  yr  un  beddrod.  Ychydig  cyn  ymddatodiad  Elizabeth, 
Uuniodd  y  tad  trallodus  gadwen  o  englynion, — "  Cwynfan  y  bardd  yn 
amser  cystudd  yn  ei  deulu,'*  dyddiedig  Awst  16,  1858.  Mae'n  amhosibl 
peidio  wylo  yn  hidl  wrth  ddarllen  ei  brofiad  chwerw. 


"  Bu'r  flwyddyn  hon  gron  o  hyd, — yn 
hongian 
Angeu  wrth  ein  hysbryd ; 
Yr  hfrf  a'r  gaeaf  i  gyd 
Tn  feichiog  o  afiechyd. 


(( 


O  Dduw,  gwared  fardd  gwirion, — a*i 
dylwyth, 
O'u  diluw  trallodion ; 
O  maddeu,  maddeu  im*  lon, 
Y  trin  garw  tro  yn  goron." 


Ond  trwy  ewyllys  fawr  eîn  Nêr,  parhau  i  ymdywallt  ar  y  teulu  bach 
tyner  wnai  y  diluw  du.  Yn  nesaf  bu  farw'r  fam,  Mary  Thomas, 
Mawrth  6,  1860,  pan  yn  52  mlwydd  oed.  Yn  fuan,  fuan,  tarawyd 
y  mab  James,  dalentog,  addfw)m ;  a  rhoed  yntau  i  huno  gyda'i  fam, 
lonawr  31,  1861,  tra'n  18  mlwydd  oed.  "  Yr  oeddynt  yn  gariadus 
ac  anwyl  yn  eu  bywyd,  ac  yn  eu  marwolaeth  ni  wahanwyd  hwynt.'* 
Cyn  bo  hir  iawn,  cwympodd  y  tad  tawel  a  dwys  ei  fryd  o  dan  rym  y 
fath  ystormydd,  a  gwelir  mai  "  Chewefror  1 7,  1 863,"  ywV  dyddiad 
ar  ei  golofn-goffa  fynor.     Ciliodd  yr  olaf  o'r  teulu,  sef  Ellen,  gwraig 


278  CYMRU'R    PLANT. 

William  Davies,  Hendre  Bach,  Mawrth  i,  1865,  tra'n  32  mlwydd 
oed.  D)wedir  fod  hon  yn  ferch  o  dalent  neilltuol.  Gwelir  beddau 
y  plant  aV  fam  wrth  ymyl  eu  gilydd,  ger  wal  hen  fynwent  Beuno 
Sant,  Clynog.  Y  mae  hunell  y  tad,  Eben  Fardd,  yn  ymyl  y  Cowrt, 
ar  yr  ochr  arall  i'r  rhodfa,  heb  fod  ymhell  o  fur  yr  hen  eglwys 
fawreddog-.     **  Eu  hun  mor  dawel  yw."  Carneddog. 


CATHBRINH    MARY    PARUY,    I,I,ANLI,UCHID. 

MAWRTH  7fed,  1906,  bu  farw  Catherine  Mary,  anwyl  ferch 
Mr.  a  Mrs.  Robert  Parry,  Well  Street,  Llanllechid,  yn 
ddeunaw  oed.  Un  peth  hynod  ynddi  oedd  ei  sirioldeb,  yn 
enwedig  gyda  hen  bobl.  Byddai  bob  amser  yn  fFyddlon  ym 
moddion  gras,  a  chyfarfod  gweddi  oedd  y  cyfarfod  diweddaf  a 
gafodd  cyn  ei  chymeryd  yn  wael.  Yr  oedd  hi  hefyd  yn  drysoryddes 
y  Gymdeithes  Lenyddol  y  gaeaf  diweddaf  y  bu  hi  byw. 

Er  pan  yn  ieuanc,  rhoddai  ei  bryd  ar  ganu.  Canu  yr  ydoedd  pan 
yn  iach,  canu  yn  ei  chystudd,  canu  yn  angeu ;  a  chanu  yn  ddiau  y 
mae  heddyw  ar  fryniau  anfarwoldeb.  Cyn  ein  gadael,  yr  oedd  wedi 
dechreu  defnyddio  ei  thalent  i  gynorthwyo  caniadaeth  y  cysegr. 

Yr  oedd  ei  chystudd,  er  yn  fyr,  yn  galed  iawn,  ond  dioddefodd 
y  cwbl  yn  hynod  o  dawel.  Yr  ydoedd  fel  yn  ystyried  fod  ei  hamser 
yn  fyr,  ac  yn  penderfynu  gwneyd  y  defnydd  goreu  o  hono, — canu  a 
gweddio  ac  adrodd  adnodau  oedd  ei  gwaith  hyd  y  diwedd.  Un 
diwrnod  gofynnai  ei  thad  iddi, — 

"  A  wyt  ti  yn  caru  lesu  Grist,  fy  ngeneth  i  ì  "  Hithau  yn  ateb  yn 
gryf, — "  O  ydwyf,  fy  nhad  bach."  Ddiwrnod  arall  gofynnai  ei  thad 
iddi  a  oedd  rhywbeth  allasai  ef  ei  wneuthur  iddi.  A'i  hateb  ydoedd,— 

*'  Neb  ond  lesu 
Gwenaf  pio  yn  Ei  law." 

Bu  farw  yn  orfoleddus,  er  galar  mawr  i'w  rhieni  ac  i'w  hadnabod 
am  un  a  hoffid  mor  fawr.  Y  ddau  Saboth  diweddaf  y  bu  yn  yr  ysgol 
Sabothol,  adroddai  yr  un  pennill  wrth  ei  hathraw,  gan  ddweyd  mor 
hoffyr  ydoedd  o'r  geiriau.     A  dyma'r  pennill, — 

***  Wrth  weled  mor  fyred  yw'n  dydd  A'n  cartref  tragwyddol  mor  faith, 
Ac  angeu  mor  sicr  o'n  cwrdd,  Di-newid,  di-ddiwedd  byth  yw, — 

Manylrw.ydd  y  frawdle  a  fydd  Pa  enaid  wyneba'r  fath  daith, 
A  ninnau  tuag  yno'n  mynd  ffwrdd ;  Ileb  gael  ei  gymodi  â  Duw  ?  " 

Llanllechìd,  E.  G.  Daviks. 


CYMRU'R     PLANT.  279 

TAITH     BHTI     I,MWIS. 

Gan  Pelidros. 

II.    "Mi\E    WIL    YN    FYWl" 

UN  bore  braf  ym  Mehefin,  ymhen  deuddeng  mlynedd  wedi 
ymadawiad  Wil,  dihunwyd  teulu  Rhos  Fach  gan  g-uriad 
awdurdodol  y  llythyrg-ludydd  wrth  y  drws.  Yr  oedd  hyn 
yn  beth  dieithr  iddynt  ers  blynyddau  bellach.  Neidiodd 
un  o'r  merched  i  lawr  i  ateb  y  drws  a  derbyn  y  llythyr.  Pan 
sefydlodd  ei  llygaid  ar  yr  amlen,  gwelodd  fod  y  llawysgrifen  yn  un 
ddieithr,  ac  fod  y  llythyr  yn  cario  ymddanghosiad  swyddogol. 

Rhedodd  yn  ol  at  ei  mam  a'i  chwiorydd,  agorodd  y  llythyr,  a 
chyn  gynted  ag  y  syllodd  arno,  gwelwyd  ffurf  ei  gwyneb  yn  newid 
gan  lawénydd  mawr;  neidiodd  deigryn  allan  o'i  llygad,  a  chyn  pen 
eiliad  gwaeddodd, — 

"  Mam  !     Mam  !     Mae  Wil  yn  fyw !     Mae  Wil  yn  fyw !  " 

Neidiasant  i  gyd  tuag  ati,  a  darllennwyd  y  llythyr  drwyddo.  Aeth 
y  newydd  trwy  yr  ardal  fel  tân,  fod  Wil  Lewis  yn  fyw,  ei  fod  ar  ei 
fîordd  adref  oV  India,  ac  y  byddai,  cyn  pen  ychydig  amser,  ym 
mhorthladd  Plymouth,  yn  Lloegr.  Aeth  y  fro  yn  ferw  i  gyd,  a  mawr 
oedd  y  llawenydd  ymhob  man.  Newidiodd  awyrgylch  Rhos  Fach 
o  aeaf  du  i  haf  tesog.  Daeth  gwrid  i  wyneb  Beti,  a  theimlai  o  leiaf 
ddehg  mlynedd  yn  ieuengach  nag  oedd.  Galwai  hwn  aV  llall  yn  y 
tŷ  i  gael  sicrwydd  a  oedd  yr  ystori  yn  wir,  ac  aent  oddiyno  gan 
fendithio  Llywydd  Rhagluniaeth  am  ei  ddaioni.  Wedi  dyfod  ati  ei 
hun  megis,  wedi  y  fath  don  o  lawenydd,  penderfynodd  Beti  fod  yn 
rhaid  iddi  gael  myned  bob  cam  i  Blymouth  i  gwrdd  â'i  bachgen  yn 
dod  gartref,  ac  nid  oedd  dim  a'i  troai  yn  ol  unwaith  y  penderfynai 
ar  unrhyw  beth. 

Pan  gofir  fod  hyn  flynyddau  yn  ol,  cyn  fod  cyfleusterau  rheilffyrdd 
ac  agerlongau  yr  hyn  ydynt  heddyw,  ac  nad  oedd  gan  Beti  druan 
ond  ei  Chymraeg  gloew  i  siarad  â  dynion,  ac  nad  oedd  ganddi 
fymryn  o  ddirnadaeth  am  un  math  arall  o  iaith,  gwelir  mai  nid 
anturiaeth  fechan  oedd  mynd  o  bentref  gwledig  yng  Nghymru  i  dref 
fawr  yng  ngwaelod  Lloegr.  Ond  nid  oedd  dim  yn  tycio,  yr  oedd 
Beti  yn  mynd,  hyd  yn  oed  pe  gorfyddid  hi  i  werthu  peth  o'i 
meddiannau  i  gael  arian  i  fÿnd. 

Yr  oedd  yr  amser  yn  agoshau  i  Wil  ddod  gartre,  a  Beti  yn 
benderfynol  o  fynd  i  Blymouth.  Daeth  Mr.  Davies  y  gweinidog 
i'r  Rhos  Fach,  ac  meddai,  — 

**  Wel,  Beti,  gan  eich  bod  yn  bwriadu  mynd  i  Blymouth  (ac  yn  wir 


28o  CYMRU'R    PLANT. 

anhawdd  gwybod  sut  y  gwnelai  neb  yn  wahanol  o  dan  yr  un 
amgylchiadau),  yn  hytrach  na'ch  bob  chwi  yn  mynd  i  draul  a 
thraffeth  ddiang-enrhaid,  ^r  wyf  fi  wedi  galw  jmia  i  ofyn  eich 
caniatad  i  gymeryd  un  neu  ddau  o'r  brodyr  gen  i,  i  g'asg'lu  ymhlîth 
y  cymdog'ion  yma  ddigon  o  arian  i  dalu  traul  eich  taith  yn  ol  a  blaen. 
Dof  yma  a'r  hyn  a  gasglwn  tua  nos  lau.  Deallaf  eich  bod  yn 
cychwyn  bore  Sadwrn ;  ac  yn  awr,  unrhyw  beth  sydd  eisiau  amoch, 
mynnwch  e'n  y  cyfamser,  ac  fe  ddaw  digon  i  dalu  am  dano." 

Tua  min  yr  hwyr,  galwodd  Mrs.  Bycrwm  y  Plas  heibio  i'r  Rhos 
Goch.  Dynes  ariannog  a  charedig  oedd  hi.  Mynnodd  wybod  )rr 
helynt  i  gyd,  a  hysbysodd  y  buasai  yn  rhaid  î  Beti  àlw  heibio  i'r 
Plas  cyn  cychwyn  i'w  thaith.     Ac  meddai, — 

"  Gan  fod  y  Plas  ar  y  ffordd  i  chwi,  cofiwch  alw  acw  y  bore  y 
byddwch  yn  cychwyn.     Rhaid  i  chwi  wisgo  yn  ol  dull  y  byd  y  tu 
allan  i  Gymru,  Beti,  wrth  fynd  ar  daith  mor  bell.     Hefyd,  fe  fydd 
eisiau  cyfarwyddyd  arnoch,  felly  cofiwch  alw  acw."     Ac  wrth  fyned 
allan,  estynnodd  hanner  sofren  i'w  llaw.      Diolchodd  Beti  am    )rr 
arian,  gan  foes-ymgrymu,  yn  ol  dull  y  Cymry  tlodion,    o   flaen  y 
foneddiges,  ac  atebodd  y  deuai  heibio  iV  Plas  bore  Sadwm  wrth 
fynd.     Galwodd  y  gweinidog  heibio  nos  lau  gyda  swm  o  arian  iddi. 
Yn  fore  iawn  ddydd  Sadwrn,  yr  oedd  Beti  ar  y  llawr,  a'i  merched 
yno  yn  ei  helpu  i  fod  yn  barod.     Gwisgodd  yn  ei  phais  goch,  a 
chododd  ei  gown  am  ei  chanol,  gosododd  ei  chap  amryliw  ar  ei 
phen,  a'i  hwd  ddu  ar  hwnnw.     Wrth  ei  hochr,  gwelid  llogell  fawr 
fydan  yn  hongian,  a  gellid  yn  hawdd  ddeall  wrth  ei  ffurf  fod  rhywbeh 
trymach  nag  arfer  ynddi ;  ac  ni  fu  neb  yn  fwy  diolchgar  am  ddim  nag 
oedd  Beti  am  yr  hyn  oedd  yn  pwyso  yn  y  llogell,  oblegid   arian 
rhoddedig  ei   chymdogion  oedd.      Gosododd  ei  shawl  wlanen  yn 
blygedig  ar  ei  hysgwydd,  a  chymerodd  ei  basged  ysgwar  yn  ei  llaw, 
yr  hon  a  gynhwysai  dipyn  o  fwyd  iddi  ar  y  daith.     A  chyda  ffarwel 
gynnes  i'w  merched,   cychwynnodd,    gan    eu   hadgofio   o   draw  y 
byddai  yn  ol  yn  union  deg,  a'i  bachgen  gyda  hi.     Galwodd  yn  y 
Plas  yn  ol  ei  haddewid,  ac  er  ei  syndod,  gwelodd  fod  yn  rhaid  iddî 
newid  ei  dillad,  a  gwisgo  gown  sidan  du,  a  bonnet  i  ateb.     Ond,  er 
taeru  a  thaeru,  mynnodd  Beti  wisgo  y  gown  sidan  ar  ben  ei  dillad 
ei  hun ;  ac  nid  heb  lawer  o  drafferth  ychwanegol  y  cafwyd  ganddi 
gyfnewid   ei   chap   a'i   hwd   am   y  fonnet.     Wedi  myned  trwy  yr 
oruchwyliaeth  arw  o  wisgo  y  pethau  hyn,  wele  Beti  yn  ail-gychwyn, 
gydag  ychwaneg  o  arian  yn  ei  llogell,  a  darn  o  bapur  yn  ei  phwrs, 
ar  yr  hwn  yr  oedd  yn  ysgrifenedig  bob    cyfarwyddyd   tuag  at   ei 
chadw  ar  y  ffordd  gywir  i  Blymouth. 

Aeth  Beti  felly  i  ffwrdd  yn  hyderus  y  cawsai  gyfarfod  cyn  hir  a'i 
^achgen  hir  golledig.  ^ 


CYMRU'R    PLANT. 


PLANT    CYMRU.     cxci.     rhai  o  blant  môn. 


YSGOL     SHOS     V     BOJ,. 

DYMA  ddarlun  un  safon  yn  Ysgol  Rhos  y  Bol,  Môn.  "Egin 
mân  y  rhos  "  y  gelwir  hwy  gan  Mr.  H.  H.  Williams,  y  prif- 
athraw,  yr  hwn  a  dynnodd  y  darlun  hwn  ohonynt.  Saìf  yr 
ysgol  yn  y  rhan  o'r  pentref  sydd  yn  union  rhwng  Amlwch  a 
Llanerchymedd,  tair  milltir  o'r  naill  ac  o'r  llall.  Y  mae  yn  perthyn 
iddi  yn  ymyl  1 20  o  blant ;  a  chanmola  yr  athraw  rieni  y  plant  am  eu 
cysondeb  yn  eu  hanfon  î'r  ysgol. 

Cafodd  yr  ysgol  hon  wasanaeth  athrawon  enwog  yn  y  gorffennol ; 
a  phrofodd  rhai  ohonynt  fod  ganddynt  ddawn  i  iywbeth  heblaw 
dysgu  plant.  Yn  eu  plith,  ymfîrostiwn  yn  y  Prifathraw  John  Rhys, 
Rhydychen;  Mr.  T.  Jones,  Creigiau,  fu  yma  amser  maith,  ac  sydd 
yn  amaethwr  llwyddiannus  er  1884,  ac  wedi  bod  yn  Gadeirydd 
Bwrdd  Gwarcheidwaid  Undeb  Môn,  ac  yn  Y.H. ;  Mr.  T.  J.  WîUiams, 
sydd  yn  awr  yn  feddyg  yn  Chic^o ;  Mr.  R.  E.  Roberts,  yr  hwn  yn 
awr  yw  yr  Henadur  R.  E.  Roberts,  Maer  Bootle.    Ac  y  mae  y  prif- 


282 


CYMRU'R    PLANT. 


athraw  presennol,  heblaw  bod  yn  athraw  sydd  wedi  sicrhau  y  grant 
uchaf  iV  ysgol  hon  yn  ddifẁlch  er  pan  ddaeth  yma  yn  1900,  hefyd 
yn  bensaer  cywrain,  ac  yn  arlunydd  gwych.  Nid  ywyn'árbedna 
thraül  nà  llafur  i  roddi  i'r  plant  yr  addysg  oreu  sydd  yn  bosibl ;  ac 
i'w  dwyn  i  gyfîÿrddiad  â  phob  mantais  y  mae  pwyllgor  addysg  y 
sir  yn  gynnyg  iddynt.  Y  mae  yr  ysgol  yn  ei  holl  agweddau  mewn 
seíyllfa  ddymunol  iawn.  Adeiladodd  yr  hen  Fwrdd  Ysgol  ysgoldy 
hardd  a  chyfleus,  ar  hen  safle  yr  un  Frutanaidd  flaenorol ;  ac  y  mae 
tŷ  y  prifathraw,  wedi  ei  gynllunio  ganddo  ei  hnn,  yn  addurn  i'r 
pentref  glân  a  iachus  wrth  droed  yr  enwog  Fynydd  Parys. 

^  Llais  o'r  Lle. 


HAUL      A      BLODAU. 

(eMYN    I    BLANT.) 


FEL  mae'r  blodau  yii  dibymiu 
Ar  yr  haul  am  iiertli  i  fyw, 
Llwyr  ddibynna  Blodau  lesu 
Ar  nerth  Haul  Cyfiawnder  Duw ; 
0  tywynna, 
Haul  Cyfìawnder,  arnom  ni. 

Cusan  fore'r  heulwen  dyner 
Wedduewidia  flodau'r  ardd, 

Cusan  ddwyfol  Haul  Cyfiawnder 
Liwia  Flodau  lesu'n  hardd, 
Cusan  cariad, 

Dyro,  lesu,  'nawr  i  ni. 


Ni  wna  blodau'r  ardd  wrth  dyfu 
Ddim  i  wneyd  yr  haul  yn  drist, 

Nefol  Dad,  rho  ras  rhag  pechu, 
Dan  dywyniEid  Heulwen  Crist ; 
0  flaul,  aros 

I  gynhyddu  Blodau'r  Nef. 

Haul  yn  gwenu,  blòdau*n  tyfu 
Geir  jn  harddu  gerddi'r  Uawr, 

Haul  yn  caru,  Blodau'n  canu, 
Wynna  erddi  lesu  mawr  ; 
lesu'n  caru, 

Ninnau'n  caru  lesu'n  ol. 


Nanllle. 


Blodau'r  Oes  o  ardd  yr  Eglwys, 
Gesglir  gan  ei  dyner  law, 

I  adduruo  Gardd  Paradwys, 
Arddangosfa'n  byd  a  ddaw ; 
lesu  anwyl, 

Tjrrd  i'r  ardd  i  roddi  tro. 


ö.  W.  Francìs. 


-«^< 


HOFFUS     IJ^SU. 


TESU  hoff,  'rwyt  eto'n  fyw, 
1     Ac  o  dy  nef  ein  gweddi  clyw, 
Am  ddod  i'th  gwmni  di  yn  awr, 
Heb  goUi  rhagor  munud  awr. 

Oydoan, — Ein  lesu  ui,  nid  oes  i'w  gael 
Gyffelyb  iddo  dan  yr  haul ; 
Trech  ei  allu,  trech  ei  ras, 
Na  dyfnderau  calon  gas. 

Treeynon, 


Plant  bach  ŷm  ni  sy'u  cani  Duw, 
Ac  er  Ei  fwyn  cawn  eto  fyw, 
I  garu'r  hwn  fu  ar  y  groes 
Fu  gynt  yu  dioddef  angeu  loes. 

A  dioddef  er  ein  mwyn  a  wnaeth, 
Er  mwyn  i  ni  gael  byw  y  daeth, 
A  rhodio'r  fforiid  rhag  uffem  drist, 
V  ffordd  a  wnaed  gan  lesu  Grist. 

Eüw.AHD  I.  Rees. 


CYMRÜ'R     PLANT. 


I     HEN     FWTHYN 
CYMREIG. 


^  EDl  î  lestri  cinio  gael  eu  clirio  o'r  ffordd, 

ac  i'r  ysgub  fedw  roi  tro  dros  y  llawr 

pridd   unwaith  yn  ychwaneg,  dyma  yr 

hun  wraig  yn  cyfeirio  ei  chamrau  at  y  dresser, 

ac  yn  tynnu  o  gawell  fechan  wedi  ei  gwneuthur 

o  frwyn  plethedig,  waun  yr   hon    a  osoda  yn 

llinin  ei  ffeiiog;.     "  Beth  da  ydy  w  ?  "  .    'j 

Arhoswch  ennyd,  a  chewch  weled.    Yn  nesâftynn 

ei  gweììì  o'r  hosan,  a  phelen   o  edau  wlan,  sydd  bron 

dirwyn  î'r  terfyn.      Nid  hir  y  bu  cyn  gorffen  y  belen,  ac 

y  mae  mewn  cryn  benbieth,  oherwydd  y  mae  y  peleni  i  gyd  wedi 

gorffen  arni,  ac  y  mae  yn  rhaid  iddi  ddirwyn   rhai  eto.      Y  mae 

digon  o  edafedd  yn  y  tý,  ond  mewn  ysgeiniau  y  mae. 

Wel,  dyna  waith  i  ni  am  y  gweddili  o'r  prynhawn  i  gynorthwyo 
yr  hen  wraig  i  ddirwyn  peleni.  Yr  ydym  wedi  gweled  ein  mamau 
yn  gwneyd  hyn  gartref  ambell  waith,  ac  yr  ydym  bob  amser  yn 
gorfod  ei  chynorthwyo  irwy  ddal  yr  ysgain  ar  ein  breichiau  tra  y 
bydd  hi  yn  ei  dirwyn.     Ai  dyma  fydd  ein  gwaith  heddyw  ? 

Ond,  pa  beth  ydyw  hwnacw  y  mae  yn  ddwyn  ymlaen?  Onid 
ydyw  yn  offeryn  rhyfedd  ?  Edrychwch,  mae  iddo  bedair  coes  ferr, 
ac  ar  ben  y  rhai'n  y  mae  biwch  ysgwar,  ochrau  yr  hwn  sydd  oddeutu 
naw  i  ddeg  modfedd  o  hyd  ar  y  top,  a  thua  saith  i  wyth  ar  y  gwaelod, 
a  thua  phedair  i  bum  modfedd  o  ddyfnder.  Allan  o  ganol  y  blwch 
hwn  eto  â  coes  gref  i  fyny,  ar  fìaen  yr  hon  y  mae  pin  teneu  o  bren. 
Ar  hwn  rho  fŵl  a  ihwll  trwy  ei  ganol.  Y  mae  y  pin  yn  fhtio  i'r 
twll  hwn.  Allan  o'r  bŵl  â  pedair  braich  yr  un  faint,  nes  fturfio 
croes.  Ym  mhob  un  o'r  breichiau  hyn  y  mae  lyllau  hefyd,  ac  yn  y 
tyllau  binnau  pren. 

Dyma  i  chwi  wâs  dirwyn.  Gosodir  yr  ysgain  edau  o  amgylch  y 
pinnau  ar  yr  ochr  allanol.  Felly,  gwelwn  mai  amcan  y  pinnau  yna 
ydyw  cadw  yr  ysgain  yn  dynn.  Yna  cymerir  un  pen  i'r  edau,  a 
thynnir  ef.  Wrth  ei  dynnu,  try  y  groes  a  osodwyd  ar  ben  y  goes  sydd 
yn  dod  i  fyny  o  ganol  y  blwch,  nes  gorffen  dirwyn  yr  ysgain.  Fel 
hyn  y  dirwyna  un  ysgaîn  ar  ol  y  Ilall,  nes  y  mae  ganddi  tua  o  hanner 
dwsin  i  ddeg  o  beleni,  i'w  cylymu  wrth  eu  gilydd  a'u  cadw. 

E.    ISLWYN    EvANS. 


CYMRU'R    PLANT. 


PRAWF     DIC     SIOS     DAFYDD. 

WELE  ddarlun  o  brawf  Dîc  Sion  Dafydd.     Gwelíry  bamwryn 
eistedd  wrth  y  bwrdd,  a  swyddogion  y  llys  gydag  ef.     Ar 
y  chwith  yn  y  darlun,  saif  Dic  yng  ngofal    heddgçidwad. 
Eistedd  ei  dad  a'i  fam  yn  y  gornel  ar  y  dde. 

Cymerodd  y  prawf  le  yng  nghyfarfod  terfynol  Cymdeithas 
Ddiwylliadol  eglwys  Beauchamp  Road,  Llundain,  un  o'r  eglwysi 
gwir  Gymreig  yn  y  brif  ddinas.  Y  mae  holl  swyddogion  yr  eglwys 
yn  Gymry  i'r  carn.  Y  maent  wedi  trefnu  dau  ddosbarth  i  ddysgu 
Cymraeg'  i'r  plant,  ac  wedi  sicrhau  gwasanaeth  y  Cymro  ieuanc 
gwladgar,  T.  Huws  Davies,  B.Sc,  yr  hwn  sydd  wedi  ennyn 
dyddordeb  ac  anwyldeb  yn  y  plant  tuag  at  hen  iaith  eu  mham. 
Rhydd  hyn  awgrym  werthfawr  i  eglwysí  Cymreig  ereill  Llundain  a 
holl  drefi  mawrion  Lloegr.  Y  mae  cysylltiad  agos  iawn,  ì  Gymro, 
rhwng  iaith  a  gwiad  a  chrefydd. 

Un  yn  gwadu  ac   yn    dirmygu    ei    iaith   yw   Dic    Sîon   Dafydd, 
Cymro  yn  byw  yn  Llundain, — ^John  Jones,  Glan  y  Gors,  Cerrigy 
*ìrudion, — a  wawdiodd  Ddic  gyntaf.     Boed  gwladgarwch  Cymìyr 
'fddinas  yn  gryf  o  hyd,  a'u  teymgarwch  i'w  hiaith  yn  fyw. 

H.D.W. 


CYMRU'R    PLANT  285 


BIRA. 

IV.    PWY    OEDD    EIRA. 

WEDI  dyfod  i'r  g-oleuni,  adnabu  Eira  a  Tomos  Prys  y  ferch 
ddieithr  fel  Miss  Anwyl,  chwaer  Mrs.  Matthews  y  Plas,  a 
dywedasant  wrth  Beg^  Prys  pwy  ydoedd.     Yr  oedd  yr  hen 
wraig  yn  falch  iawn  o'i  gweled,  a  rhoddodd  hi  i  eistedd  yn  y  g-adair 
freichiau,  ac  wedi  cyfarch  eu  gilydd,  ac  iddi  hithau  ateb  eu  holiadau 
ynghylch  ei  chwaer  yn  ei  phrofedigaeth,  mae  yn  dweyd, — 

"  Mae  yn  debyg-  eich  bod  yn  synnu  fy  ngweled  yma.  Ond  yr  wyf 
wedi  dod  dros  fy  chwaer,  a  cheisiaf  ddweyd  fy  neges  mor  fuan  ag"  y 
g-allaf.  Feallai  y  tueddir  chwi,  ar  ddechreu  yr  h)ai  sydd  g-ennyf  i'w 
ddweyd,  i  ofyn, — '  Beth  sy'  wnelo  ni  â  hyn  ? '  Ond,  os  bydd  i  chwi 
fy  nilyn,  cewch  fod  a  wnelo  chwi  lawer  â'r  hanes  cyn  ei  ddiwedd. 
Pan  oeddwn  yn  ááeg  oed,  a'm  chwaer,  Mrs.  Mathews,  yn  chwech, 
g-adawyd  ni  yn  amddifad  o  dad  a  mam,  a  rhoddwyd  ni  at  fodryb  yn 
LloegT  i  orffen  ein  mag\i ;  a  phan  oeddwn  )m  ddwy  ar  bymtheg  oed, 
ceisiodd  g-ennyf  briodi,  erbyn  hyn  fy  niweddar  frawd-yng-hyfraith, 
Mr.  Mathews.  Ond  gwrthodais  ^m  bendant.  Ceisiwyd  fÿ  ngorfodi 
trwy  bob  ystryw  a  dirmyg",  ac  er  osgoi  y  dynged,  aethum  ymaith  yn 
ddiarwybod  iddynt ;  a  llwyddais,  drwy  gyfeillion  i  mi,  i  gael  lle  gyda 
boneddiges  yn  yTtiyl  Llundain.  Yr  oedd  fy  chwaer  i  ffwrdd  mewn 
ysgol  ar  y  pryd,  ac  yno  y  bu  am  bedair  blynedd  wedi  hyn ;  yna  daeth 
yn  ol  i  gartref  fy  modryb.  Mor  fuan  ag  y  cyrhaeddodd,  gwahoddwyd 
Mr.  Mathews  yno,  yr  oedd  yn  byw  o  fewn  ychydig  bellter  iddynt 
gyda'i  ewythr;  a  rhywsut,  er  gwaethaf  fy  chwaer,  Uwyddodd  fy 
modryb  i  briodi  y  ddau.  Yr  oedd  llawer  o  bethau  anymunol  yn  ei 
gymeriad  yr  adeg  honno;  ond  yr  hyn  yr  oeddym  ni  yn  protestio 
fwyaf  yn  ei  erbyn  oedd  y  ffaith  ei  fod  ^m  feddw  yn  aml,  ac  hefyd  yr 
oedd  yn  Babydd  penboeth.  Ond,  er  erfyn  a  phrotestio,  bu  raid  i 
fy  chwaer  ei  briodi,  a  myned  i  ffwrdd  gydag  ef  am  rai  blynyddau 
ar  y  cyfandir.  Tra  yno,  bu  )m  hynod  o  angharedig  wrthi,  a  dweyd 
y  lleiaf,  a  phan  welodd  fod  ei  hiechyd  yn  torri  i  lawr,  daeth  gyda 
hi  yn  ol  i  Lundain,  a  chymerodd  dŷ  )mo.  Yna  prynnodd  y  Plas  Du, 
a  daeth  yma  i  fyw  am  ysbaid  ei  hunan.  Er  pan  briododd,  ni 
roddai  i  fy  chwaer  ond  prin  ddigon  o  arian  i'w  chynnal.  Arhosodd 
yn  y  plas,  fel  y  dywedais,  am  ysbaid.  Yna  aeth  i  ffwrdd,  a 
gorchymynnodd  i  fy  chwaer  ddod  yma.  Yr  adeg  honno  daethum 
innau  ati  i  fyw,  ac  yn  ystod  ÿ  tymor  hwnnw  daeth  hi  a  minnau  i 
wybod  cryn  lawer  am  bobl  yr  ardal  yma,  ac  yn  eu  plith  chwithau 
eich  dau.    Wedi  hyn,  aethom  yn  ol  i  Lundain  at  Mr.  Matthews,  ac 


286  CYMRU'R     PLANT. 

yno  y  buom  am  rai  blynyddau.  Fel  y  dywedais  o'r  blaen,  Pabydd 
oedd  fy  mrawd-ynghyfraith,  a  dywedai  yn  aml  os  genid  merch  iddo, 
y  byddai  iddo,  mor  fuan  ag*  y  byddai  yn  bosibl,  ei  g^ahanu  oddiwrth 
ei  mam  a'i  rhoddi  mewn  lleiandy  yn  Ffrainc.  Yn  ffortunus,  pan 
anwyd  geneth  fach  i  fy  chwaer,  yr  oedd  ef  i  fîwrdd,  ac  nis  g-wyddem 
ym  mha  le,  a  darfu  i  ninnau  symud  i  dref  heb  fod  ymhell  oddiyma, 
ac  wedi  llawer  o  ymgynghori  a*n  gilydd,  penderfÿnodd  hi  a  minnau 
ar  gynllun  oedd  yn  hynod  o  anhawdd  i'w  gario  allan.  Er  hynny, 
teimlem  ei  fod  yn  ddyledswydd  arnom  gadw  yr  eneth  fach  ddiniwed 
yn  glir  oddiwrth  ddylanwad  ei  thad.  Felly,  un  prynhawn,  cymerais 
hi,  a  daethum  gyda'r  coach  am  ran  o'r  daith,  ac  yna  cerddais  am  rai 
milltiroedd,  gan  gyfeirio  fy  nghamrau  at  gamfa  y  byddech  chwi  yn 
arferol  o'i  phasio  ar  adeg  neilltuol,  gan  obeithio  na  ddeuai  dim  i'ch 
atal  y  diwrnod  hwnnw.  Cefais  fy  nymuniad.  Daethoch  ymhen 
ychydig  funudau  wedi  i  mi  ei  gosod  ar  y  gamfa ;  ac  os  oedd  ei  chri 
yn  mynd  drwy  eich  calon  chwi,  gellwch  feddwl  pamor  galei  ydoedd 
arnaf  fì  yn  gorfod  gwrando  arni  o'r  tu  arall  i'r  gwrych.  Gwyddwn 
nad  oeddych  yn  dychmygu  fy  mod  yno,  ac  yn  eich  dilyn  bob  cam  at 
y  tŷ,  er  cael  gwrando  wrth  y  ffenestr  a  wnaech  chwi  ei  derbyn  ai 
peidio.  Ac  .O,  y  llawenydd  ydoedd  i'm  çalon  eich  clywed  yn 
penderfynu  ei  magu.  Wrth  fyned  ymaith,  teílais  un  o'r  cerrig 
g^nion  oedd  dan  y  fifenestr,  a  daethoch  chwithau  allan.  Clywais 
chwi  yn  dweyd  mai  dafad  oedd  wedi  ei  thafìu,  oblegid  yr  oeddwn  yn 
ymguddio  wrth  dalcen  y  tŷ.  Mae  yn  debyg  eich  bod  wedi  sylwi  ar 
y  strip  papur  ar  ei  braich,  a'r  geiriau  *  Byddwch  garedig  wrth  y 
diniwed '  wedi  ei  ysgrifennu  arno.  Er  mawr  ofid  i  ni,  nid  oedd 
gennym  arian  i'w  rhoddi. 

".Wedi  hyn,  dychwelodd  Mr.  Mathews,  ac  oherwydd  hynny, 
cadwyd  ni  oddiyma  am  oddeutu  tair  blynedd.  Mae  yn  debyg  nad 
ydych  wedi  anghoíio  y  diwrnod  y  darfu  chwi  golli  yr  eneth  fach. 
Yr  oeddym  newydd  ddychwelyd  yma,  ac  yr  oedd  fy  chwaer  yn 
wael  iawn,  ac  yn  hiraethu  am  gael  gweled  ei  geneth  fach.  Bum  am 
ddyddiau  yn  eich  gwylio,  a  llwyddais  o'r  diwedd  i'w  denu  ataf  pan 
oeddech  chwi  yn  brysur  yn  cylymu  baich  o  goed.  Yr  oedd  yn  ofìd 
i'm  calon  orfod  gwneyd  hyn ;  ond  nid  oedd  ffordd  arall  i'w  mam 
gael  golwg  arni.  Y  íi  danfonodd  hi  yn  ol  at  y  graig  fawr  yna,  ac 
yr  oeddwn  yn  ymguddio  yn  y  tŷ  gwag  sydd  wrth  waelod  y  dnve  pan 
y  daethoch  ato  i  guro.  Nis  gwyddai  y  gwas  fy  mod  allan,  nac 
ychwaith  fod  gennyf  agoriad  yn  fîìtio  clo  y  tŷ.  Mae  yn  ddiameu 
gennyf  hefyd  nag  ydych  ychwaith  wedi  anghoíio  y  pum .  sofren 
gafodd  yr  eneth  fach  wrth  y  ffynnon.  Ei  mam  rhoddodd  hwy 
iddi,  ac  nid  anghofìaf  fel  y  wylai  pan  y  daeth  yn  ol  i'r  tŷ.  Yr  ydych 
yn  cofio  hefyd  fel  yr  ataliwyd  chwi  rhag  dyfod  acw  gyda'r  delyn,  y 


CYMRU'R    PLANT.  287 

noswaith  gyntat  y  gwahoddwyd  chwi,  a  g-allaf  eich  sicrhau  nad 
oedd  eich  siomedigaeth  ronyn  yn  llai  nag  oedd  ein  siomedig'aeth 
ninnau,  oblegid  yr  oeddym  yn  hiraethu  am  gael  un  golwg  yn 
rhagor  ar  yr  eneth  fach.  A  phan  ddaethoch  Vr  plas  i'r  noswaith 
lawen,  bu  raid  i  fy  chwaer  adael  y  gegin,  rhag  ofn  y  buasai  i'w 
theimladau  ei  gorchfygu  yng  ngwydd  y  cwmni.  \r  oedd  edrych  ar 
ei  merch  o  fewn  ychydig  gamrau  iddi,  ac  eto  y  fath  gagendor  yn 
eu  gwahanu,  yn  fwy  nag  a  allai  ei  gynnal.  Ònd  erbyn  hyn,  mae 
yn  dda  gennyf  ddweyd  fod  yr  holl  rwystrau  wedi  cilio,  ac  yr  ydym 
yn  awr  yn  abl  ac  yn  awyddus,  fel  y  gellwch  feddwl,  i  wneyd  popeth 
allwn  er  eich  lles  chwi  ac  Eira." 

Gwrandawai  y  teulu  bychan  ar  y  foneddiges  gyda  theimladau  nas 
gellir  yn  hawdd  eu  desgrifio,  a  phan  orfîennodd  yr  hanes,  gymaint 
oedd  eu  syndod,  fel  nas  g^yddent  yn  iawn  beth  i'w  ddweyd.  Wedi 
ennyd  o  ddistawrwydd,  yn  caél  ei  dorri  yn  unig  gan  dic  yr  hen  gloc, 
ebai  Begw  Prys, — 

"  Wel,  *rwyf  wedi  meddwl  a  dyfalu  llawer,  plentyn  pwy  allsai 
Eira  fod.  Ond  ni  feddyliodd  fy  nghalon  erioed  am  yr  hanes  wyf 
wedi  wrando  rwan." 

"  Naddo  yn  wir,"  ebai  Tomos  Prys,  "  pwy  allsa  feddwl  am  hanes 
fel  hyn  ?  Ónd  yr  ydw  i  yn  gobeithio,  ma'm,  nad  ewch  chwi  ag 
Eira  odd  ma  tra  byddwn  ni  bellach." 

"  le,''  ebai  ei  wraig,  "mi  dorrach  y'n  calon  ni  os  gwnach  chi 
hynny." 

Ar  hyn,  torrodd  yr  hen  wraig  i  wylo,  a  wylodd  Eira  hefyd,  ac 
meddai, — 

"  Mam  bach,  na'i  byth  y'ch  gadel  chi." 

"  Peidiwch  a  wylo,"  ebai  y  foneddiges,  "  ni  fydd  i  ni  geisio  eich 
gwahanu  ar  un  cyfrif.  Yn  unig  gofÿnnaf  i  chwi,  ar  ran  fy  chwaer, 
am  gael  anfon  popeth  i  chwi  sydd  yn  angenrheidiol  at  eich  cynnal, 
fel  y  caiff  Eira  ei  holl  amser  i  wasanaethu  arnoch  chwi  eich  dau. 
Ac  erfyniaf  hefyd  am  gael  dod  yma  ein  dwy  bob  dydd  i'w  gweled. 
Yr  ydym  yn  bwriadu  ei  harddel  heb  oedi,  a  chaiff  yr  holl  wlad 
wybod  pwy  ydyw.'' 

Yr  oedd  hyn  wrth  fodd  yr  hen  ẃr  aV  hen  wraig,  ac  addawsant 
yn  rhwydd  y  cawsai  mam  Eira  ei  gweled  mor  aml  ag  y  mynnai, 
ond  yn  unig  iddi  beidio  eu  gwahanu.     Ac  felly  y  bu. 

Ni  fu  raid  i  Eira  fyned  allan  i  wneyd  caledwaith  ar  ol  hyn.  Yr 
oedd  ei  mam  yn  gofalu  yn  helaeth  am  eu  holl  anghenion.  Mynych 
y  byddai  Tomos  Prys  a'i  briod  yn  diolch  am  eu  bwthyn  clyd  a'u 
cwpwrdd  llawn.  Un  noswaith,  ychydig  cyn  y  Nadolig,  fel  yr 
edrychent  ar  Eira  yn  tynnu  mwy  nag  arfer  o  ddanteithion  o  fasged  y 
Plas,  meddai  Tomos  Prys, — 


288 


CYMRU'R     PLANT. 


"Ychydig  feddyliais  i  y  basa  y  babi  bach  g-es  i  yn  yr  eirayn 
dwad  yn  ffasiwn  fendith  i  mi  yn  fy  hen  ddyddiau." 

"  le,"  ebai  ei  wraig-,  "  ond  fel  yna  y  mae  hi,  Tomos,  mae  y  Beibl 
yn  ddigon  gwir, — '  Bwrw  dy  fara  ar  wyneb  y  dyfroedd,  canys  ti  a'i 
cei  ar  ol  llawer  o  ddyddiau.' " 

Penrhyn  Deudraeth,  Fanny  Edwards. 


MERCH     Y     CAPTMN. 

(darn  i'w  ad&odd.) 

'  T\  OEDD  llong  ar  y  cefnfor  iin  diwmod  jtl  hwylio, 

l\     A  llu  o  f ordeithwyr  oedd ynddi  yn  morio ; 
Fe  chwythai  yr  awel  y  Uestr  ysblennydd 
Yn  ddifyr  dros  donnau  yr  eigion  aflonydd. 


Ar  y  bwrdd  ymhlith  y  teithwyr 

Yr  oedd  merch  y  capten  llon, 
Ac  ni  welwyd  mun  anwylach, 

Dlysach  na*r  enethig  hon  ; 
Yr  oedd  hefyd  yn  y  llestr, 

Ddeg  o  lanciau  gwridog,  glân, 
A  phan  welsant  hwy  yr  eneSi 

Aeth  eu  c'lonnau  oU  ar  dân. 
'Roedd  y  Uanciau  cu  yn  dotio 

At  y  landeg  fenyw  fwyn, 
Ac  yn  barod  i  aberthu 

Popeth  f  eddent  er  ei  mwyn  ; 


Yr  oedd  hithau  yn  edmygu 
Ac  yn  hoffi'r  bechgyn  cun, 

Ond  nis  gaUai'r  ferch  brydweddol, 
Boi  ei  Uaw  1  ddim  ond  un. 

Ac  feUy*r  eneth  fad, 
Yn  syth  aeth  at  ei  thad, 
Gan  erfyn  amo  roi 
Ei  f  am  yn  ddiymdroi, 
Ac  yntau  yn  ddigryn 
Atebodd  hi  fel  hyn,— 


"  Os  ydyw  y  Uancìau  yn  meddu'r  fath  serch, 
Bhaid  i  ni  gael  prawfion  o  hynny,  fy  merch  ; 
Gan  hynny,  yfory,  os  teg  fydd  yr  hin, 
A*r  cefnfor  yn  dawel,  i*r  môr  tafl  dy  hun ; 
A'r  cyntaf  o'r  bechgyn  a  neidia  i'r  dŵr 
I  geisio  dy  achub,  äe  fydd  dy  ŵr !  " 
A  thrannoeth,  dl^leiriaî  yr  haul  yn  y  nen, 
A*r  eneth  ymdaflodd  i*r  môr  dros  ei  phen, 
Ac  wele  !     Y  Uanciau  i  gyd,  namyn  un, 
Ruthrasant  i'r  eigion  ar  ol  y  deg  fun. 
Ond  y  Uencyn  fethodd  fentro 
Oedd  yn  bradd  na  f  edrai  nofìo  ; 
A  gweU  oedd  ganddo  goUi*r  Uances 
Na  boddi  yn  y  môr  anghynnes. 
Ond  dygwyd  y  lodes  i'r  Uong  yn  ddiogel, 
A'r  teithwyr  ceUweirus  a  chwarddent  yn  uchel 
Wrth  weled  y  bechgyn  yn  edrych  mor  ddoniol, 
Fel  defaid  ar  foddi,  yn  wlybion  ddyferol. 
A*r  fenyw  oedd  mewn  penbleth  fawr, 
A  ddwedai, — "  Beth  a  wnaf  yn  awr  ?  ** 
A'i  thad  a'i  hatebodd, — "  Pe  bawn  i  tydi, 
Cymeryd  y  »yckaf6'r  deg  a  wnawn  i  !  " 
Llanfairfechan . 


E.  JoNES. 


CyfeirUd  j  golygydd  yw,— Owcir  H.  Edwards,  LLANUWOHLLTir,  t  Bala. 


ARORàFFWTD   A  OHTHOKDDWTD  OAW   HUOBB8  AND  BOK,   66,  HOPS  STESST,  GWltaOSAM.. 


AT    Y    PLANT. 


ATÜlN   A   EOE.     Y  mae  ttori  fel  yr  un  ofynnwch  am 

dani  jn  decbreu  jn  y.rhifj'n  hwii.     "Cit"  yw  enw'r 

aiwrfa  a'r  etori.     Bob  yn  dipyn  dowch  i  adnatod  Poli 

hefjd.  a  Dic,  a  Beiini,  a  Modryb  Kel,  a  Robert  Eees,  a 

Sue,  a  phlant  Mrs.  Pennant  Jones. 

ToM  Ap  J.  Dywedaeoch  yn  yr  yBgol,  heb 
feddwl,  fod  cylch  {ciTi:lt)  perftaitli  yn  cael  ei  wneyd 
o  un  lineü  sÿih.  Chwarddodd  yr  athraw,  a, 
gofyiinodd  i  chwi  pa  fodd  y  gallai  eylch  fod  yn 
JUnell  syth.  Yna  ai!  feddyhodd,  a  dywedodd 
íod  eich  ateb  yn  iawn  am  un  niath  o  gylch. 
Gofynnwch  i  mí  prun  ydyw.  I^na  ydyw, — cylch 
a'Ì  ganolhwynt  mewn  pellter  anherfynol  {tnire  at 
tHfiniíy).  Hynnj  ydyw,  cylch  a  phellter  diderfyn 
rhwng  ei  ganolbwynt  (cmiTi)  a'i  amgant  [dr- 
cíiítnfeTmet). 

Seloo.  Ni  fynnwn  er  dim  ddolurio  teimlad  neb  trwy  roddi  aen  l'w  gcefydd.  Y 
mae'r  cylchgrawn  hwn  yn  mynd  i  aelwydydd  o  bob  raath,~eeidwadol  a  rhydd- 
írydig,  eglwysig  ac  ymneillduol.  Nid  yw  plant  jn  Uai  selog  na  rhai  mewn  oed  ; 
gwybodaeth  a  phrofîad  ay'n  tyiieru  eel. 

Hkn  Ymabfehoi.  Gellir  gwneyd  llawer  i  gryfhau  gwladgarwch  ac  i  ennyii 
ehwilfrydedd  plant  yagol.  Er  eaiampl,  ca  plant  yr  Almaen  flwch  penselan,  ac 
arno  beisÌBu  arfau  pob  rhan  o'r  fam-wlad,  yn  holl  ogoniant  eo  haur  a'u  harian  a'u 
hasur  a'u  coch.  A  llawenydd  i  ixib  plentyn  fydd  gweld  arwydd  ei  wlad  ei  hun, — 
Prweia,  Sasony,  BavRria,  Baden,  Hesse,  Brunswict,  Hamburg,  Lubeck,  &c. 
Byddai  blychau  fel  hyn,  ac  arwyddion  y  Cynghorau  Sir  amynt,  yn  addyag  ac  yn 
d^sor  i'r  plant. 

Sali  Joneb.  Oddiwrth  athraw  enwog  yn  Rhydychen  y  daw  y  gair 
"  spoonerÌBm."     Cyfnewid  rhai  o  Iythrennau  dau  air  feddyllr  wrth  hyn,  megis 


J.  Byddaf  yn  gwneyd  fy  ngorau  i  ateb  llythyrau,  ao  i  ymobebu  yngbylch 
erthyglau.  Ond,  yn  lünl  ìawn,  byddaf  yn  methu  ateb  am  fisoedd.  Cofiŵìfy 
n^hyfeillion  caredie  nad  oea  gennyf  ',  sgrifennydd,  ac  nad  oes  gennyf  ond  amaer 
penodol  at  ymohebu  BuaBai'n  bleser  mawr  i  mi,  pe  yn  boBibl,  fedru  ateb  poh 
îlytliyr  at  wàhan.     Nis  gallaf  addaw  anfon  yiigrìfBu'n  ol. 

A.E.  1.  Yn  ol  pob  tebyg,  ni  fyddyagolyugNghymru  toonaddysgir  Cymraeg- 
ynddi.  Rhaid  wrth  beth  amynçdd.  2.  Bum  yn  Chwarel  y  Penmaen  Mhwt,  a. 
gofynnai  y  bechgyn  yno  yr  un  eweatiwn, — "A  ydyw  Hanes  y  Ddaear  wedi 
darfod  f "     Na,  daw  y  bennod  nesaf  yn  rhifyn  Tachwedd  ob  bydd  y  darluniau'n 


DELOB    Y    CNAU- 


(^MRU'R     J>LANT. 


HYDREF,     1906. 


DEÍOR      V      CSÄU. 

DYMA  i  chwi  ddarlun  o  un  mor  hoff  0  gnau  a'r  un  ohonoch.  Yr 
wyf  yn  gobeithio  fod  llawer  o'r  plant  wedi  cael  cyfle  yn 
ystod  y  mis  diweddaf  i  hei  cnau.  Nis  gwn  am  ddim  mwy 
hyfryd  na  diwrnod  euraidd  heuiog  tawel  mewn  gwig  o  goed  cnau. 
Nid  rhyfedd  i  un  o  feirdd  mwyaf  y  byd  aiw  dydd  feily  yn  "  ddydd 
nefolaidd  nas  gall  farw  byth." 

Ymguddia'r  cnau  ymysg  y  dail,  gan  droi'n  felyngoch  pan  dry  y 
dail  eu  lliw.  Ond  medr  llygatd  plant  eu  darganfod,  y  tuswau 
euraidd  prydferth  o  dair  a  phedair. 

Wrth  gneua,  hwyrach  i  chwi  weled  rhai  ereill  yn  mwynhau  eu 
hunain  yn  yr  un  modd,— wiwer,  neu  bathew,  neu  deior  y  cnau.  Y 
mae  cefn  delor  y  cnau  yn  llwyd,  ac  odditanodd  yn  felyngoch ;  mae 
ei  wddw'n  wyn,  ac  y  mae  strip  du  yn  estyn  o'i  big  hyd  ochr  ei  ben. 
Mae  plu  canol  y  gynffon  yn  laswyn,  a'r  Ileill  yn  dduon,  gydag 
ymylaii  glaswyn  ac  ambell  ysmotyn  gwyn.  Llwyd  goleu  yw'r 
llygad,  a  melyn-wyrdd  yw'r  troed.  Y  goedwig  yw  ei  gartref.  Yma, 
mewn  agen  coeden  neu  yn  y  mur  draw,  yr  oedd  ei  nylh.  Vm  mis 
Mai,  yr  oedd  yn  y  nyth  ryw  saith  neu  wyth  o  wyau  gwynion,  ac 
ysmotiau  cochion  arnynt.  Wedyn,  bu'r  tad  a'r  fam  yn  he!  bwyd 
i  gywion  bach,  nes  yr  oeddynt  wedi  magu  plu.  Carient  iddynt 
drychfilod  a  chopynod  ;  wedi  hynny  dysgent  hwy  i  chwilio  am  hadau, 
eirin,  a  chnau, 

Nid  peth  hawdd  i  blentyn,  a  dwy  law  ganddo,  dorri  cneuen.    Ond 


292 


CYMRU'R     PLANT. 


sut  y  gwna  aderyn  hynny  ?  Rhydd  y  gneuen  mewn  agen  yn  rhisgl 
y  pren.  Yna  saif  uwch  ei  phen,  gan  wneyd  ei  hun  yn  fath  0 
forthwyl,  a'i  tharo  â'i  big  gref  nes  y  tyrr. 

Y  mae  nerth  mawr  yn  ei  big, — mae'n  galed,  cryf,  a  blaen-fain.  Y 
mae  ganddo  droed  mawr  o'i  faint,  ac  ewinedd  hirion  bachog.  Hyn 
a'i  gwna  yn  ddringedydd  mor  dda.  Rhed  i  fyny  ac  i  lawr  ar  hyd 
coeden  gyda  chyflymder  a*n  synna.  le,  gall  redeg  ar  i  lawr 
hyd  wyneb  craig  lefn  unionsyth. 

Weithiau  yr  ewch  chwi  ì'r  coed  cnau.  Y  mae'r  delor  yn  byw  yn 
eu  mysg.  Hwy  yw  ei  gartref ;  ac  nid  aiff"  ohonynt  drwy'r  flwyddyn 
ond  am  ryw  ysbaid  fechan  wedi  i'r  cywion  adael  y  nyth. 

Mae  perthynas  i  delor  y  cnau  yn  hyw  yng  ngwledydd  y  Beibl,  yn 
enwedig  yn  Syria  a  Groeg.  Ond  nid  yw  mor  hoff"  o  goed,  ac  y 
mae  ganddo  lais  rhyfedd,  tebyg  i  chwerthiniad  gwichlyd  uchel. 


«•»     ^m 


CAN      YR 

Alaw,  —  "  DOWCH 

TLWS  yw  alaw  ding  dong  dwsmel, 
Cloch  ein  hysgol  anwyl  ni ; 
Yn  ei  seiniau  yn  yr  awel, 

Galwa  angel  llwybrau  bri ; 
O  mor  dded.vydd,  O  mor  lawen, 

Ydyw  bore  gwyn  ein  hoes ; 
Hawdd  yw  canu  o  dan  heulwen 
Braint  a  gobaith,  dysg  a  moes. 


YSGOI,. 

i'r    Frwydr." 

Yn  swn  carlam  storm  y  gaea, 

Clyd  yw'n  hysgol  brydferth  ni ; 
Bloedd  y  gwynt  a'r  gwlaw  a'r  eira, 

Fflamia'n  cariad  ati  hi ; 
Serch  felusa'n  hyfryd  Eden, 

Hedd  sydd  ynddi'n  afon  gref ; 
Ni  chaiff  cwmwl  dig  a  chynnen, 

Danio  mellten  yn  ein  nef . 


Y  Bala. 


Awn  yn  wrol  at  y  goron, 

Sy'n  llaw  banou  llwydd  a  chlod  ; 
Oraig  X)ob  rhwystrau  wnawn  yn  deilchion, 

Er  mwyn  cyrraedd  at  ein  nôd ; 
laith  a  defion  Cymru  swynol, 

A  f  awrhawn  mewn  gwaith  a  chân  ; 
Ac  yng  ngoleu'r  ffiam  wladgarol, 

Codwn  Gymru'n  Gymru  lán. 

RlCHARD   AB   HUGH. 


»^' 


GADAm,      CARTR^F. 


TYDI  sy'n  cychwyn  taith 
I  bellder  daear  faith 
O'th  gartref  clyd ; 
Yn  gyson  cwyd  dy  lef 
Bob  dydd  at  orsedd  nef 
Am  gael  Ei  oleu  Ef 
I  dramwy'r  byd. 
Jjlanruŷ. 


Os  daw  temtasiwn  gref 
I'th  gwrddyd  dan  y  nef, 

Gorchfyga  hi ;. 
Er  gwaethaf  brad  a  loes, 
Er  mwyn  dy  nerthu  rhoes 
Yr  Hwn  fu  ar  y  groes 

Ei  waed  yn  lii. 

W.    E.    EVANS. 


CYMRU'R     PLANT.  293 


SIDANBN. 

REF  farchnad  yn  sir  Northumberland  yw 
Stamfordham ;  a  phentref  bach  cysgflyd 
gferllaw  yw  Black  Heddon.  Buasai  ppbl  y 
pentref  yn  hapus  oni  bai  am  un  peth.  Yr 
oedd  ysbryd  yn  aflonyddu  arnynt,  ac  enw  yr 
ysbryd  oedd  Sidanen. 

Yr  oedd  tyrfa  o  goeá  gerllaw  y  pentref, 
ar  fin  y  ffordd.  Yr  oedd  un  oV  coed  talaf  a 
mwyaf  canghennogf  yn  cysgodi'r  pistyll. 
Weithiau,  clywid  ystorm  frawychus  yn  y 
coed;  ac  yn  ebrwydd  g^elid  Sidanen  yn 
eistedd  ger  y  pistyll.  Dynes  dal  a  lluniaidd  oedd,  a  gwisg  o  sidan 
du  am  dani ;  ac  am  hynny  y  gelwid  hi'n  Silky  neu  Sidanen. 

Weithiau,  pan  fyddai  rh)rwun  ar  ei  gefîÿl  yn  teithio  wedi  nos, 
clywai  rustl  sidan  y  tu  ol  iddo ;  ac  ai  ei  waed  yn  oer  wrth  feddwl  fod 
Sidanen  yn  teithio  wrth  ei  sgil. 

Ond  gweision  ífermydd  a  morwynion  oedd  a  mwyaf  o'i  hofn. 
Gwelai  ceífyl  hi  yn  y  tywyllwch,  ac  ni  fyddai  posibl  ei  drin.  Yr 
oedd  gwas  yn  dod  adre  unwaith  tua  hanner  nos,  ac  yn  eistedd  ar 
gob  y  drol.  Pan  ddaeth  at  y  bont,  gwelai  rywbeth  du  yn  eistedd 
ar  y  ganllaw.  Nis  gallai  symud  llaw  na  throed,  efe  na'r  ceífyl ;  ac 
yno  y  buont  hwy  aV  droí,  fel  pe  wedi  glynu  wrth  y  ftordd,  tan 
dorrodd  y  wawr. 

Byddai'r  forwyn  wedi  glanhau'r  tŷ'n  lân,  a  rhoi  popeth  yn  ei  le, 
ac  wedi  blino'n  ysgrwbio  ac  ysgwrio  a  gloewi  pethau.  Yn  y  nos, 
deuai  Sidanen  yno,  a  byddai'r  anrhefn  mwyaf  ar  bopeth  erbyn  y 
bore.  Ond,  am  ambell  i  dŷ  budr,  ai  Sidanen  yno  yn  y  nos;  a 
byddai  popeth  yn  lân  ddisglair  yn  y  bore. 

Bob  yn  dipyn,  daeth  meddwd  llonydd  y  pentrefwyr  i  wybod 
rhywbeth  am  dani.  Daeth  y  gweision  i  wybod  fod  arni  ofri  pren 
criafol.  Cariai  pob  un  ohonynt  ysglodyn  criafol  yn  ei  logell,  a 
gwyddai  na  ddeuai  Sidanen  yn  agos  ato.  Ond,  am  hir  amser  wedi 
hynny,  yr  oedd  meddwl  am  dani  yn  gyrru  ias  oer  o  ofn  trwy  waed 
pob  morwyn. 

Yr  oedd  pawb  yn  meddwl  mai  boneddiges  farw  oedd,  yn  methu 
gorffwys  yn  ei  bedd,  oherwydd  iddi  bechu  rhyw  bechod  mawr 
neu  adael  arian  cudd  ar  ei  hol  heb  ddweyd  lle  yr  oedd.  A  bu 
diwedd  ei  harres  yn  rywbeth  tebyg  i  brawf  o  hyn. 

Ryw  noson  yr  oedd  morwyn  un  o'r  ífermdai,  fuasai  gynt  yn  hen 
blas,  yn  glanhau  y  lloíft  oreu.     Yr  oedd  wedi  mynd  yn  hwyr  iawn 


294  CYMRU'R    PLANT. 

arni,  a  phawb  arall  wedi  mynd  i  gysg^.  Ond  yr  oedd  am  orífen 
ei  thasg  y  noson  honno,  a  gweithiai  yn  ddygn  iawn  yn  y  distawrwydd. 

Toc,  clywai  y  teulu  drwst  mawr,  a  gwaedd  ddolefus,  o'r  llofft 
oreu.  Codasant  ar  frys,  a  rhedasant  yno.  Yr  oedd  y  forwyn  yn 
nrws  yr  ystafell,  yn  crynnu  ac  yn  ocheneidio.  Nis  gallai  ddweyd 
dim  ond, — "  Sidanen  I  Sidanen  1  "  A  chyfeiriai  ei  bys  at  rywbeth 
du,  di-ífurf,  orweddai  ar  ganol  y  llawr.  Nid  oedd  neb  yn  awyddus 
iawn  i  fynd  at  y  peth  du,  Yr  oedd  ei  g-roen  fel  croen  llo  du  neu  gi 
du  mawr.     Ond  nid  oedd  yn  symud  dim. 

"  O  ble  y  daeth,  a  wyddost  ti  ?  "  ebe  g^r  y  tŷ. 

Cyfeiriodd  yr  eneth  ei  bys  yn  ddychrynedig  at  y  nenfwd.  Yr  oedd 
twll  mawr  yn  y  nenfwd,  aV  calch  yn  parhau  i  ddisgyn  o'i  ochrau. 

OV  diwedd,  tan  gydio  yn  eu  gilydd,  aethant  at  y  peth  du.  Croen 
ci  mawr  oedd,  ac  yr  oedd  yn  llawn  o  hen  sofrod.  Yr  oedd  rhywun 
wedi  cuddio  y  trysor  melyn  uwch  y  nenfwd ;  ac  yr  oedd  wedi  bod 
yno  yn  angof  nes  iV  nenfwd  ymollwng  dano. 

Dywedir  na  chlywyd  swn  Sidanen  byth  mwy. 


BWYTA  WR     MA  WR. 

AM  y  plentyn  nad  yw  yn  bwyta  ond  ychydig,  mynych  y  clywir  y 
dywediad, — "Nid  yw   yn    bwyta    mwy    na    chyw    'deryn." 
Dyna,  beth  bynnag,   ddywedir  yn  Arfon.     GydaY   Saeson, 
y  gair  yw,  nad  yw  yn  bwyta  mwy  naV  canary. 

Yn  ddiweddar,  penderíynodd  dyn  go  ymchwilgar  weled  faint 
oedd  hynny,  sef  swm  yr  hyn  fwyteid  gan  yr  aderyn  bychan  melyn 
caniadgar  hwnnw.  I  ddechreu,  pwysodd  yr  aderyn,  a  chafodd  ei 
fod  yn  247  grat'ns,  sef  ychydig  dros  hanner  owns.  Yna  pwysodd 
bob  tamaid  o  ymborth  roddid  iddo ;  a  chafodd  ei  fod  yn  bwyta  mwy 
na'i  bwysau  ei  hun  bod  dydd. 

H.  Brython  Hughes. 


»^    ^m 


N 


MAGGIJ^      JI^DWARDS, 

Pen'kallt,   Port  Dinorwig. 

ID  marw  wnaeth,  ond  dechreu  byw,       Nac  wylwch  mwy,— mae  hi  mewn  bri, 
Yng  ngwlad  y  by wyd  gyda  Duw ;       Uwchlaw  eich  holl  ddìmadaeth  chwi ; 


Teyraasa  byth  mewn  bywyd  pur,  Eistedda  byth  ar  orsedd  wen, 

Heb  ofni  angau,  loes,  na  chur  ;  A  choron  bywyd  ar  ei  phen, 

Ymdeimla  hawl  i  fywyd  mwy  A*i  chân  yu  gür  am  rin  y  gwaed, 

Yng  nghwmni'r  Oen  a'i  farwo  glwy.  A'i  mynwes  bur  heb  ddeall  brad. 
Bontnewydd,  M.  Agnes  Phitchard. 


CYMRU'R    PLANT. 


LI,B'R     DDABAR     Ylf     V     GBEADIGAETH. 

II.    SYNIAD    C 


ÌM' 


EDI  credu  cyhyd  fod  y  Ddaear  yn  ganol 
y  cread  ac  yn  rhan  fwyaf  pwysig  ohoni, 
a  fod  yr  Haul  yn  troì  o'i  chwmpas  bob 
dydd,  anodd  oedd  credu  fod  y  Ddaear 
yn  troi,  ac  nad  oedd  ond  ysmotyn  o'i 
chymharu  ä  bydoedd  ereil!  oedd  Duw 
wedi  greu. 

Yn  1S43,  bu  Pwyliad  dysgedig  o'r 
enw  Nicliolas  Copernicus  farw. 
Gweinidog  efengyl  oedd,  ac  athraw 
rhif  a  mesur.  Bu  yn  meddwl  mewn 
unigedd  am  flynyddoedd  am  drefn  y 
cread ;  a  chafodd  weledigaeth  eglur  o'r 
diwedd, — yr  oedd  y  ddaear  yn  troi  o  gwmpas  yr  haul,  er  mai  fel 
arall  yr  oedd  pethau  yn  ymddangos  i  ni,  Felly,  dychymyg  noeth 
oedd  yr  hen  gred  am  fawredd  y  Ddaear,  ac  am  gylchoedd  y  ser. 
Eangder  diderfyn  sydd  o'n  cwmpas,  a'n  Daear  yn  llychyn  bychan 
yn  troi  yn  ei  Ile  yn  y  gwagle  mawr.  Ond,  a  gredai  pobl  hyn  ?  A 
oedd  yn  unol  a  dysgeidiaeth  y  Beibl  ?  Beth  ddywedai  yr  Eglwys 
am  ddysg  mor  newydd  ac  mor  feiddgar?  Teimlai  Copernicus  ei 
fod  wedi  cael  y  gwir,  a  gwyddai  y  rhaid  ei  fod  yn  unol  a  dysgeid- 
iaeth  y  Beibl.  Ysgrifennodd  lyfr  yn  Lladin,  sef  iaith  dysg  y  byd  yr 
adeg  honno,  i  egluro  ei  feddwl.  Cludwyd  y  copi  cyntaf  at  ei  wely 
angeu.  Torrodd  ei  lais,  felly,  ar  hun  Gwyddoniaeth  a  Chrefydd ; 
ond  yr  oedd  ef  yn  ddioge!  rhag  Ilid  yr  un  erlidiwr. 

Ugain  miynedd  wedi  marw  Copernicus,  ganwyd  Galileo  Galilei 
ym  Mhisa  yn  yr  Eidal.  Athraw  rhif  a  mesur  oedd  yntau.  Clywodd 
fod  Jansen  wedi  gwneyd  telescop  yn  yr  îseldiroedd.  Gwnaeth 
)mtau  un  gwell,  a  throdd  ef  at  y  ser.  Synnwyd  ef  yn  ddirfaw 
tywynnai  gwirionedd  ar  ol  gwirionedd  ar  eì  feddwl.  Gweloda 
fynyddoedd  a  dyffrynnoedd  y  Lleuad;  gwelodd  leuadau  lau  a 
modrwyau  Sadwm  ;  gwelodd  yspotiau  ar  yr  haul,  ac  maî  mitiynau 
di-rif  o  ser  yw'r  Llwybr  Llaethog.  Nis  gallaì  fod  dad!  nad 
Copemicus  oedd  yn  ei  le. 

Cyhuddwyd  Galileo  o  heresi  gan  y  Chwilys  yn  1615  ac  yn  1633; 
a  gorfodwyd  ef  i  wadu  ar  ei  liniau  fod  y  Ddaear  yn  troi  dan  benyd 
marwotaeth.  Ond,  y  tro  otaf,  tarawodd  ei  droed  ar  y  ddaear  wrth 
godi  oddiar  ei  liniau,  ac  meddai,  -  "  E  pur  si  muove  "  ("  Mae  hi'n 
troi  er  hynny.") 


296  CYMRU'R    PLANT. 

Daeth  Sais  ieuanc,  neb  11  ai  na  John  Milton,  i  edrych  am  yr 
henafg^r  Galileo,  a  chyfeiria  ato  yn  llyfr  cyntaf  "  Coll  Gwynfa." 
Wrth  ddarlunio  tarian  Satan,  cymhara  hi  âV  Lleuad  wen  fawr  a 
welsai  drwy  delescop  Galileo.     Meddai  am  darian  Satan, — 

"  Ei  llydan  gylch 
"A  grogai  ar  ei  ysgwydd  fel  y  Lloer, 
Pan  welir  hi  drwy  wydr  y  ruscaidd  wr 
Ar  noson  dawel  o  b^  Feeolè, 
Neu  yng  Nglyn  Amo." 

Bu  Galileo  farw  yn  1642.  Yn  y  flwyddyn  honno,  ar  ddydd 
Nadolig,  ganwyd  Isaac  Newton  yn  sir  Lincoln.  Efe  ddarganfydd- 
oedd  Ddeddf  Atyniad,  y  ddeddf  sy'n  egluro  symudiadau  y 
bydoedd  oll.  Nid  rhyfedd  fod  g-eiriau  Pope  yn  egluro  meddwl 
pobl  ei  oes  am  Newton, — 

**  Gorweddodd  Natnr  a'i  hoU  waith 
Dan  dywell  nos  yn  hir ; 
*  Bydded  Newton '  ebe  Duw, 
A  dacrth  yn  oleu  clir.** 

Daeth  syniad  Copernicus  yn  fwy  g^^^ir  o  oes  i  oes.  Gwelwyd  fod 
y  planedau  yn  debyg  ì'r  Ddaear.  Tybid  fod  Mawrth  yn  meddu 
dydd  a  nos,  haf  a  gaeaf,  tir  a  môr,  awyr  ac  eira,  fel  ein  rhai  ni. 
Tybid  fod  yr  holl  blanedau  yn  derbyn  bywyd  o  wres  a  goleuni  yr 
Haul,  a  fod  pobl  yn  byw  arnynt  tebyg  i  ni.  Tybid  fod  pob  seren 
fach  bell  yn  haul,  pob  haul  yn  meddu  cyfundrefn  o  blanedau  i  droi 
o'i  amgylch. 

Tybed  fod  yr  ail  syniad  hwn  mor  ddychmygol  a  syniad  Ptolemy  ? 
Y  mae  darganfyddiad  y  spectroscop  yn  fwy  pwysig  na  darganfydd- 
iad  y  telescop, — cawn  weld,  y  mis  nesaf,  beth  yw'r  trydydd  syniad. 


URDD     Y     DMI,YN. 

Y    RHEOLAU. 

1.  Dysgu  siarad  ac  ysgrifennu  Cymraeg  ;  darllen  rhan  o'r  Beibl  Cynaraeg,  neu 
ryw  lyfr  Cymraeg  arall,  bob  dydd,  ac  ysgrifennu  Cymraeg  o'i  gyfansoddiad  ei  hun. 

2.  Astudio  hanes  Cymru,  a  gwneyd  ei  oreu  i  godi  ei  wlad,  fel  y  byddo  Cymru 
fydd  yn  well  na*r  hen  Gymru. 

3.  Dy  sgu  canu'r  delyn,  os  bydd  hynny  yn  y  cyrraedd ;  a  dysgu  alawon  Cymreiîr. 

4.  Byw,  hyd  y  gall,  yn  ol  dysgeidiaeth  yr  hen  Gymrj'  gynt,  mor  bell  ag  y 
mae'r  ddysgeidiaeth  honno'n  un  a  dysgeidiaeth  Crist.  Y  mae'r  ddysgeidiaeth 
honno'n  gofyn  purdeb,  cariad  at  addysg,  caredigrwydd  at  ddyn,  addfwynder  at 
greadunaid  direswm,  iaith  ddihalog. 


<0  ■■  Telynegion  Maes  a  SMr'-  Effloa  Wyn). 


SfEN. 

YMAE  llawer  enw  tlws  ar  ferched  Cymru. — Olwen,  Gwladys, 
Myfanwy,  Enid,  Angharad,  Gwen,  Gwenhwyfar,  Gwendolen, 
Gwenfron,  Nest,  Mair,  Sian,  a  llu  ereiil.  Ond  canwyd 
telynegion  tlysaf  Cymru  i  Fenna  neu  Men.  Y  mae  y  telynegion 
hyn  yn  dwyn  yr  enwau  "Alun  Mabon  "  •  a  "Thelyneg'ion  Men."  f 
Dylai  pob  Cymro  fedru  y  rhai  hyn  ar  dafod  leferydd.  Oyma  ddau 
bennill  pniddaf  Eiíìon  Wyn, — 


"  Crnhaeat  arall  welaia  i— 

'Roedd  chwerthin  yn  y  llwyui  cnao 
Ond  Men,  a'i  dwynidd  fel  y  lioer, 

Yn  8on  am  fedd  b  chartre'n  cau  : 
H jd  fin  j  maes,  jm  min  jr  hwyr, 

Rhodiannai  dau  jn  fud,  yn  fud  ; 
Äc  iddynt,  wylo'r  oedd  y  ser, 

A  wylo'r  oedd  jagul>au'r  yd," 

•Yn  "OrÌBu'r  Bors"  CeiriOB.    Cylioi.Hli 


"  Tan  d    lewyrcli,  leuad  ieuanc 

Ydwyf  heno  hebddi  hi, 
Fel  aderjn  heh  eig  mar— 

Meiins  a'm  gadnwodd  ì; 
Nid  i  garu  rh  wun  arall, 

Wrth  j  lljn  na  thao  y  pren  ; 
Ar  j  garreg  medraf  ddärllt-n 

Tair  lljthvren  enw  .\len. 

fyddt-i  Cymbu'b  Pia^t.   Gwiecsiim 


'■Telrnegion   Maes  s  Môc"  Eiflon    Wyn.     Cylioediilr  yn  awydtifa  CYJtEü, 


•Oaemailou  ;  priB  Swllt. 


298 


CYMRU'R    PLANT. 


lesUj  mewn  gogoniant. 


DOH  G. 

d    :ti    |fei  :ti 
ti    :ni    |rei  :ni 

le  -  8U,  mewn  go 

n    :d    |d    :d 
di   :di   |di   :d| 


d    :n    |re   :n 
8i   :t,    |1|   :li 

Clyw  Dy  blant  yn 


n 

d 


:t 

:d 


ife 

|d 


1.   :~ 
f.   :~ 

gon    - 

d    :- 
f.   :- 


II. 

|8. 
iant, 

Ide 
In. 


:8 
:d.dB 


f    :- 
1.   :- 

can    - 

f    :- 
r    :— 


II.   :- 
|f.   :- 

u'th 

|r_:d 
r,    :— 


Y  Gerddoriaeth  gan 
H.  G.  E.  Enoland,  Tremeirchion. 


r    :1,    Ise.  :1, 
f.    :f.    jf.    :f. 

Gostwng  glust  yn 

r    :r    jr    :r 
r,    :r,   Ir,   :r, 


ti    :n     |n  :r 

n,    :n,j,|l,  :t, 

Foliant     ar  7 

d    :d     it  :f 

8|    :8|    1 8,  :8, 


t,   :-  1 

• 

81   :      1 

• 

awr; 

r    :-  1 

pi     :f 

8.    :      1 

• 

d    :- 

> 
• 

d    :- 

• 

llawr. 

n    :— 

1-  :- 

d,    :- 

1-  :- 

1  lESTJ,  mewn  gogoniant, 
Gostwng  glnst  yn  awr; 
Clyw  Dy  blaot  >n  cana'th 
Foliaut  ar  7  liawr. 


2  Er  mor  santaidd  ^dw^t, 
Freuin  mawr  7  nef  ; 
Ti  ymífrymi  i  wrando 
Mawl  ein  llafar  lef . 


3  Eiddil  blant  ei^dd  7ma, 

Am  7mdroi  o  dre* ; 

Cadw  ni,  <)  Abolwtdd, 

Ar  7  ffordd  i'r  Ne'. 

4  Gwared  ni  rb«g  pechu, 

Dal  ni  nos  a  d)  dd  ; 
TTnn  ui  â  D7  gN riad, 

Rhag  pob  drwg  ^n  rh^dd. 


5  Yna,  pan  7  geilw 
Iesu  amom  fr^  ; 
Llawen  f^dd  ein  hateb, 
"  Deuwn,  Br^nwr  cu." 


CYMRU'R    PLANT. 


OBIG     O     FYPyBDOD. 

YMERAF  hamdden  i  aros  ennyd  wrth 
droed  un  o  fryniau  tawel  Dyfed. 
Bore  teg  a  thesog'  yn  niwedd 
Mehefin  ydyw.  Mae  anian  yn  llawn 
bywyd  ac  arddunedd.  Mor  dlws  yr 
edrych  y  grug  ar  draws  y  lie  o  dan 
y   blodau    porfFor.     Ar    fy   ngfhlyw, 

telora  yr  ehedydd  yr  bêr  a  llon  wrth 

esgyn    i    fyny    ar    edyn    yr     awelon. 

Hawdd  ydyw  addoli  yn  y  fan  yma 
gan   anghofio  adfyd   mewn   gweddi   ac 


heddj'\\, 


mi  dreulio  blynyddoedd  yn  ymyl  y  bryniau, 
rhjwbeth  newydd  i  mi  yn  yr  oiygfa  oil. 
liif,  i  gyfeiriad  y  nant  a  gylchdroa  ei  rhed- 
iad  dan  gysgod  llwyni  yr  helyg  a'r  cyll,  saif  cae  o 
wenîth;  ac  er  ei  fod  eto  yn  amharod  i  dderbyn  ycryman,  y  maeei  olwg 
gwyrdd-oleu  yn  ychwanegu  yn  fawr  at  ogoniant  y  fro  fynyddig. 

Perarogla  y  gwair  o'r  maes  gerllaw  mewn  tymheredd  i'w  gario 
adref  i'r  ydlan  ;  ac  fe  ofala  Benni  Huws,  gŵr  y  Gelli  Fechan,  am  ei 
gael  os  y  deîl  yr  hin  yn  ddigyfnewid  hyd  yr  hwyr.  Gẃr  darbodus 
Ìawn  yw  ele  am  ei  oruchwylion  amaethyddol. 

Daw  rhyw  gymhelliad  i  fy  nghalon  o  bob  cyfeirîad  i  lunio  odlig, 
er  heb  benodi'r  testyn.  Ond  dacw'r  bugail  yn  dod  i  edrych  ar  ol  ei 
braidd,  a  chan  ein  bod  yn  adnabod  ein  gilydd  yn  dda  er  pan  yn 
blant,  tebyg  y  bydd  yr  ymddiddan  rhyngom  yn  o  hir,  am  nad  ydym 
wedi  gweled  ein  gîlydd  ers  amser  maith.  Ond  caffysiomi.  Ymae 
rhai  o'r  defaid  oedd  newydd  eu  prynnu  ar  goíl  er  prynhawn  ddoe; 
felly  rhaid  ymadael,  tan  addunedu  i  gwrdd  heno  drachefn.  Er  y 
cyfan,  dymuna,  cyn  gwahann,  am  gyfarchiad  gennyf;  ac  oherwydd 
ei  fod  mor  hoff  o  gân  a  thelyn,  cyflwynaf  iddo  y  Ilineílau  hyn, — 

BTJGAIL      Y      FRENI      FAWE. 


Mewn  hafod  dloB,  ar  ael  j  brjn, 
Ue  trig  dedwyddjd  ym  mhob  bron, 

Mae  cartref  diíyr  lorwerth  Wyn, — 
DÌsCTUlJ'dd  o'r  dreftadaeth  lon  ; 

Bugeilia'r  defBÌd  dros  y  wlad, 
Gan   ddnngo'r   llechwedd   gyda'r 

Tiy  t^^'d  iddo  jn  fwynhad 
Wrth  droad  j  Freui  Fawr. 


Chwareua  ar  y  delyn  fwjn, 

Ar  ol  i'r  ttOB  amdoi  y  dydd, 
Nes  denu'r  teulu  ya  y  Bwyn 

I  imo  drwy  jr  alaw  rydd  ; 
Yr  aelwyd  fel  ParadwjB  lân 

Sj'n  nghwmni'r  en^yl  lawer  awr,— 
Daw  goreu'r  uef  yn  ddiwahan 

Wrth  droed  y  Freni  Fawr. 

T.  Rhys  Dayies. 


CYMRU'R     PLANT. 


^  F     CBEYB     Gl^àS. 

NGHANOL  Awst,  yr  oeddwn  yo 
sefyll  uwchben  afon  yn  y  mynydd- 

oedd.  Yr  oedd  y  g^vlaw  wedî 
disgyn  yn  g'awodydd  trymion  ers 
wythnos,  ac  yr  oedd  yr  afon  yn 
llond  ei  8"wely, -ryn  rhuthro'n 
wyllt  dros  y  creigiau,  yn  berwi'n 
grychias  ar  y  rhaeadrau,  ac  yn 
llenwi'r  wlad  â  swn  fel  swn 
taranau.  Gweíais  hi  iawer  tro 
fel  hyn  yn  y  gaeaf ;  ond  rhyfedd 
oedd  gweled  yr  ewyn  trochionnog 
yn  gwlitho  rhedyn  Mair  a  chlych 
yr  eos. 

Dacw    rywbeth  mawr  heglog, 

afrosgo,  yn  codi  i'r  awyr  oddiar 

lan    yr    afon.      Deil    ei    goesau 

hirion  yn  syth  ar  ei  ol,  a'i  big  hir 

yn  syth  o'Ì  flaen.     Creyr  glas  yw. 

Mor   araf   ac    mor    llafurus    yr 

ysgydwa  ei  edyn;  tybed  y  medr 

godi'n  uchel  f      Bob    munud  yr 

wyf    yn     disgwyl     ei     weld     yn 

syrthio,  y  mae  fel  pe  buasai  heb 

arfer    ehedeg,     druan     afrosgo, 

\jr"\"^  ^ —  erioed.     Ond  anghofìaf  y  coesau 

MÍ    \     \j  hirion   diymadferth    wrth  edrych 

|}i^X.adf  iitcisi  ar    brydferthwch    ysgydwad    yr 

■  ^  adenydd.     Cwyd    yn   araf,   araf, 

ac    yna    teithia    Ì    gyfeiriad    y 

gogledd.     Wedi  mynd  ryw  fìlltir,  rhy  led-tro,  ac  a  yn  ei  flaen  fìlltir 

arall.     Yna  saf  ar  ei  edyn  am  ennyd,  a  disgyn  yn  araf.     Y  mae  yn 

rhy  bell  i  mi  weled  a  yw  ei  edyn  yn  ysgwyd.     Disgyn  bob  yn  ris, 

fel   pe  byddai  rhywun  yn  ei  ollwng  oddiuchod  wrth  iinyn,     Toc, 

daw  Ì  lawr  Ì'r  meusydd,  ac  ni  welaf  ef  rhyngof  â'u  gwyrdd  hwy. 

Erbyn  i  mi  feddwl  am  ei  droion  yn  yr  awyr,  cofìais  eu  bod  yn 
ateb  yn  holloj  i  droion  yr  afon  ar  y  gwastadedd  islaw.  Disgynnodd 
lle  mae'r  afon  yn  mynd  i  Lyn  Tegid ;  ac  yno,  yn  sicr  gennyf,  y  mae'n 
awr, — ei  goesau  hîrion  yn  y  dẃr,  a'i  big  yn  gwledda  ar  ddanteithion. 


CYMRU'R     PLANT. 


TfiO     I     HMN    FWTHYN     CYMSEIG. 


OEDD  yn  bryd  ì  nî  orffen  dirwyn,  i'r  hen 
wraig:  fynd  i  baratoi  tê.  Y  niae  y  tegell 
wedî  berwi  tra  yr  ydym  ni  yn  dirwyn.  Daw 
y  ford  gron  ymlaen  i'r  aelwyd  unwaith  eto. 
Y  tro  hwn  cawn  beth  na  chawsom  o'r  blaen 
yma,— cawn  lian  ar  y  bwrdd.  Hefyd,  hyd 
yn  hyn,  o  lestri  wedi  eu  gwneuthur  o  bren 
yr  ydym  wedi  bwyta  ac  yfed  gymaint  <^  yr 
ydym  wedi  ei  wneuthur  heddyw.  Ond  yn 
awr,  dacw'r  wraig  yn  dwyn  i'r  bwrdd  lestri 
ch'na  prydferth  iawn  o  gwpwrdd  cornel  yn 
ymyl.  Nid  yw  y  rhaî  hyn  yn  cael  eu 
defnyddio  yn  aml.  Y  mae  ganddi  olwg 
fawr  arnynt.  Y  maent  yn  set  gyfan  yr  un 
fath.  LÌestri  gafodd  adeg  ei  phriodas 
ydynt,  ac  y  mae  yn  eu  cadw  yn  dda  onid  yw? 
Ar  ganol  y  bwrdd  y  mae  y  dorth  wenith  eto  ;  ac  ar  blât  yn  ei  ymyl 
ryw  bethau  teneu  tehyg  i  fara  crau,  ond  yn  fwy  teneu  a  chaled. 
Beth  all  y  rhai  hyn  fod  tybed  ? 

Dyma  y  cwbl  yn  barod.  "  Closiwch  ymlaen  al  y  bwrdd."  Dyma 
y  tê  yn  cael  ei  arllwys.  Cawn  gymeryd  ein  llaeth  a'n  siwgr  ein 
hunain. 

"  Trueni,"  meddai  yr  hen  wraig,  "  na  fuaswn  yn  gwybod  eich  bod 
yn  dod  yma  heddyw.  Buaswn  wedi  treio  paratoi  ychydig  o  deisen 
ar  eich  cyfer.  Hefyd,  y  mae  y  caws  wedi  darfod  yma.  Ond 
arhoswch,  hwyrach  y  carech  chwi  gael  tamed  o  hwn," — gan  ddwyn 
rhywbeth  gwyn  mewn  basin  i'r  bwrdd.  "  Dyma  i  chwi  sopen. 
Caws  ydyw  hwn,  ond  eì  fod  heb  gael  ei  wasgu,  O  hwn  yr  ydym  yn 
gwneuthur  caws." 

Wedi  bwyta  tipyn  o'r  bara  a'r  ymenyn  a'r  sopen,  troisom  at  y 
rhai  tenau  oedd  ar  y  plat  yn  ymyl  y  dorth  wenith.  Y  maenl  yn 
bwyta  yn  ardderchog.  Wel,  beth  ydynt  ?  Bara  ceirch.  Nid  ydym 
byth  yn  cael  y  rhai'n  gartref  acw,  paham  ?  Wel,  tebyg  iawn  am  na 
fedr  eîn  mamau  a'n  chwiorydd  ni  eu  gwneuthur.  Ychydig  iawn 
sydd  yn  treio  eu  gwneyd  yn  awr,  oherwydd  y  maent  yn  cael  rhaì 
parod  yn  y  siopau,  ond  nid  ydynt  hanner  cystal. 
■ "  Sut  y  gwneir  y  rhai  hyn  ynte  f  " 
"O,   'does  dim   llawer  o  waith  wrth  y  rhai  hyn  i  rai  cyfarwydd. 


302 


CYMRU'R    PLANT. 


Y  cwbl  wneir  ydyw  gwlychu  tipyn  o  flawd  ceirch  mewn  dwfr  glân, 
a  rhoddi  tipyn  o  lard  ynddo,  er  mw)ni  eu  gwneuthur  yn  frau." 

"  Ai  nid  ydych  yn  rhoddi  burum  ynddo  ?  " 

"  Nac  ydym.  Rho  rhai  ychydig*  o  siwgr  ynddo,  ond  gwell  g-ennyt 
fi  hwynt  heb  ddim  fy  hunan.  Cresir  hwynl  ar  beth  a  elwir  y 
íFordd  hon  yn  planc,  wedi  ei  wneuthur  o  haearn,  yr  hwn  a  roddir 
yn  fflat  ar  y  tân.     Lle  nad  oes  un  i'w  gael,  defnyddir  padell  íFrio." 

E.  IsLWYN  Eyans. 


F      FARCHNAD      GYMRBIG. 

(darn  i*w  adrodd). 


PA  beth  yw*r  cyrchu  tua'r  dre' 
Y  mae  y  bobl  heddyw, 
A'r  cydymgynnull  sy'n  y  lle  ? 

O,  diwmod  marchnad  ydyw ; 
A'r  gefn  ei  farch  daw  ambell  un, 

Daw  ereili  mewn  cerbydau, 
A'r  tlawd  ddefnyddia'i  draed  ei  hun, 
Er  arbed  ei  geiniogau. 

Mae'r  dref ,  oddeutu  canol  dydd, 

Yn  hynod  o  anirywiol, 
A  phobl  ac  amf eUiaid  sydd 

Yn  sangu  ei  phrif  heol ; 
Mae'r  merched  a'u  basgedau'n  llawn 

0  wyau  ac  ymenyn, 

Ac  ieir  a  hwyaid  graenus  iawn, 

1  gadw'r  dref  rhag  newyn. 

Mae  Morgan  Owen,  Hendre  Ddu, 

Mewn  dillad  brethyii  coch-ddu, 
Fel  un  o'r  hen  Frythoniaid  fu 

Yn  byw  ar  fryniau  Cymru, 
Yn  sefyil  wrth  y  gomel  draw 

I  wylio'i  droliad  perchyll, 
I'w  ddangos,  cyfyd  un  â  i  law, 

Tra  hwnnw'n  gwaeddi'n  erchyll. 


Yn  gylch  oddeutu'r  troliau  moch 

Mae  merched  lu  yn  sefyll, 
Ac  anhawdd  dweyd  prun  ucha  cloch 

Y  ihemi,  ai  y  perchyll ; 
Mae  gwraig  Brynglas  yn  dadleu'n  dynn 

A'r  gwerthwr  am  ostyngiad, 
Gan  ddweyd, — *  *  Caf  ddau  am  hyn  a  hyn 

Yn  is  ym  Mod  Angharad." 

Wrth  fynd  a  dyfod  drwy  y  stryd, 

A  sylwi  ac  ymwrando, 
Cawn  wvr  y  dref  a'r  wlad  ynghyd 

Yn  gaìed  yn  bargeinio  ; 
Mae  ambell  im  yn  dal  ei  law, 

Ac  fel  pe'n  hanner  ffraeo, 
A  cheisio  mae  yn  daer  ddidaw 

I'r  fargen  gael  ei  tharo. 

Mae'r  bobl  heddyw'n  llon  eu  llais 

Yn  iaith  eu  tadau'n  siarad, 
A  phrin  y  cl}  wir  iaith  y  Sais, — 

Cymraeg  yw  iaith  y  farchnad ; 
Mae  gwisg  a  gwedd  y  gwladwyr  mwyn 

Yn  dweyd  mai  Cymry  ydynt 
Sy'n  byw  ymysg  y  grug  a'r  brwyn, 

O  dwrf  y  dref  a'i  helynt. 


Fel  hyn  maent  hwy,  yn  dyrfa  gref , 

Yn  cwrddyd  drwy'r  blynyddoedd, 
Gan  dderbyii  aur,  neu  nwyddau'r  dref, 

Am  nwyddau  y  mynyddoedd  ; 
A  phan  bo'r  haul  yn  paratoi 

I  fachlud  yn  y  gorwel, 
Fe'u  gwelir  hwy  dan  feichiau'n  troi 

I'w  teiau  gwledig,  tawel. 


loAN  Brothbn. 


CYMRU'R     PLANT. 


TBITHIO      FJí     YR      AIFFT. 

.   D.   Bryan,   ysgrifemiwjd   jn    1888.      Gwel    Cymiiiì 

DRANNOETH,  pender- 
fynasom  dalu  ymweliad 
a  rhai  o  olygfeydd  yr 
Aifft.  Ar  y  cyntaf,  tueddem  Ì 
fyned  cyn  belled  a  Heliopolis, 
Dinas  yr  Haul,  On  y  Beibl,  i 
weled  pa  fath  le  oedd  cartref 
Potipherah,  tad  ynghyfraith 
Joseph,  a  galw  wrth  basio 
gyda  "Choeden  y  Forwyn," 
o  dan  yr  hon  y  dywed 
traddodiad  yr  arhosodd 
Joseph,  Mair,  a'r  lesu  ì 
orffwys  pan  ffoisant  i'r  AÌfft. 
Sycamorwydden  ydyw,  ac  y 
mae'n  edrych  yn  oedrannus 
T  BP>iiNx.  Ìawn, — ei  chyffyn  holltedig  a 

phwdr,  ac  wedi  ei  orchuddio 
âg  enwau  pererinion,  ond  y  cangau'n  parhau  i  dyfu  a  deilio.  Dywed 
un  traddodiad  ddarfod  i  Mair  guddio  ei  hun  a'i  baban  yn  y 
boncyff,  ac  i  bryí  copyn  wau  ei  we  dros  yr  agorfa  a'u  cuddio  yn 
llwyr.  Gwyrth  ddigon  afreidiol,  fel  y  cyffredin  o  wyrthiau 
traddodiadol,  gan  nad  oedd  neb,  am  a  wyddis,  yn  yr  Aifft  yn  ceisio 
eu  niweidio.  Addefìr  mai'r  ail  bren  ydyw  y  presennol,  gan  Ì'r 
cyntaf  farw  ychydig  gannoedd  o  fìwyddi  yn  ol.  Buasai'r  daith  yna, 
fel  y  gwelir,  yn  dra  dyddorol,  ond  daeth  amgylchiadau  i  beri  i  ni 
newid  ein  cynllun,  a  phenderfynu  myned  i  Sakkarah  a  Memphis  yn 
lle  hynny.  Felly  fu,  a  mwynhasom  un  o'r  dyddiau  mwyaf  hapus  a 
dyddorol  a  dreuüasom  erioed,  a  themtir  fi  i  roddi  adroddiad  dipyn 
yn  fanwl  o'n  gweithrediadau.  Rhydd  hyn  i  chwi,  i  ryw  raddau, 
ddrychfeddwl  am  y  wlad,  ei  thrigolion,  a'i  hynafiaethau  rhyfeddol. 

Ychydig  wedi  wyth  o'r  gloch,  yr  oedd  Hasan  a'i  fulod  wrth  y 
drws,  oherwydd  ar  gefn  y  rhain  yr  oedd  rhaid  teithio  bron  yr  oli  o'r 
diwrnod.  Tri  oedd  o  honom,  Joseph  a  minnau,  a  Hasan,  perchennog 
y  mulod.  Yn  gyntaf,  gair  am  Hasan.  Arab  melynddu  yw,  wedi 
dysgu  ychydig  Ffrancaeg  a  Saesneg,  ac  yn  Ilawn  cyfrwysdra 
ac  asbri  bachgennaidd,  ond  yn  hynod  o  dda  ei  dymer  a  moesgar. 
Mae  ef  a  minnau  wedi  dyfod  yn  dipyn  o  ffrindiau,  a'i  fulod  ef  fÿddaf 


304 


CYMRU'R    PLANT. 


yn  ddefnyddio  bob  amser  pan  fo  arnaf  angen.  Mae  Hasan  yn  bur 
falch  oV  ífafraeth,  ac  yn  fy  nghyflwyno  i'w  gymdeithion  fel  "my 
g-reat  master."  I  ddangos  ei  ddiolchgarwch  imi,  ryw  ddiwrnod 
dywedodd, — "  You  want  beat  Arab,  you  tell  me,  me  fight  too  much, 
me  make  all  Arab  run.'*  Mae  yn  meddwl  yn  uchel  o'i  fulod,  ac  yn 
ofalus  ohonynt, — "  Me  donkey  better  two  hosses,  too  much  run ; " 
a  phan  yn  fy  nghymell  i  roddi  prawf  ar  ful  newydd  o'i  eiddo, 
dywedodd, — "No  gallop,  no  money,"  telerau  eithaf  teg,  onide? 
Dyna  ddigon  i  ddangos  ansawdd  Saesneg  Hasan. 

Daeth  a  thri  o'i  anifeiliaid  goreu  at  y  drws  y  bore  hwnnw.  Yr 
oeddynt  yn  anifeiliaid  bychain  hardd  dros  ben,  eu  blew  wedi  ei 
dorri  yn  fyrr,  fel  pe  buasent  wedi  eu  heillio  bron,  a'r  íFrwyn  aV 
cyfrwy  yn  addurnedig  â  tassels,  mân  gregin,  a  chadwyni.  Yr  oedd 
golwg  falch  arnynt,  dalient  eu  pennau  i  fyny,  sythent  eu  clustiau,  ac 
edrychent  fel  pe  yn  falch  o'u  rhywogaeth,  nid  yn  ben  isel  fel  mulod 
Cymru,  y  rhai  ant  o  gwmpas  megis  mewn  tristwch  parhaus  am  na 
chawsant  eu  geni  yn  geffylau.  Mul  gwyn  gafodd  fy  mrawd,  un  du 
gefais  i,  ac  un  llwyd  oedd  yn  cario  y  perchennog.  Enw  y  mul  olat 
oedd  "Joe  Chamberlain,"  enw  un  fy  mrawd  oedd  "  Grand  Old 
Man,"  tra  y  cefais  i  yr  anrhydedd  anghyífredin  o  deithio  gyda'r 
"  Telegraph."  Yn  ystod  y  dydd,  profodd  y  "  Grand  Old  Man  "  ei 
hun  yn  drech  nag  hyd  yn  oed  y  "  Telegraph,*'  ac  yr  oedd  "Joe 
Chamberlain  "  yn  rhy  hoíf  o  sefyll  i  nadu  a  chicio,  fel  y  gadawyd  ef 
ymhell  ar  ol ;  a  chyn  diwedd  y  dydd  danghosodd  gryn  arwyddion  o 
ystyfnigrwydd, — "  Him  bad  donkey,  too  much  kick,"  meddai  Hasan 
am  dano. 


LLYGAD     CARIAD     SYDD     YN     DDALI,. 


DIM.  ond  imii  garu'n  gilydd, 
\  n  disgleino  megis  gwlith, 
Er  pob  croes  a  phob  ystormydd, 

Mewii  dedwyddwch  byddwn  byth  ; 
Ac  ni  ddaw  dros  ein  gwefusau 
Eiriau  drwg  am  naiil  y  llall, 
Herwydd  i  l  ob  mân  wendidau 
Llygad  cariad  sydd  yn  ddall. 

Dim  ond  inui  garu'n  gilydd, 
Yn  y  byd  bydd  11  ai  o  wawd, 

Caredigrwydd  fel  y  wawrddydd 
Yn  rhoi  gwên  ar  íìn  y  tlawd  ; 


Yn  lle  curo  ar  y  meddwyn, 

Neu'r  pechadur  yn  y  ffos, 
Myned  atynt  gyda  deigryn 

Heulwen  Iddynt  yn  eu  nos. 

Dim  ond  inni  garu'n  güydd, 

Y  n  Baradwys  try  y  byd, 
Ac  fe  weür  hanfod  crefydd 

Ar  bob  gwlad  yn  rhoi  ei  wrid ; 
Os  nad  y'm  yn  caru'n  gilydd, 

Ofer  ein  crefydda  y w, 
Cariad  ydyw  hanfod  crefydd, 

Onid  cariad  ydyw  Duw  ? 


Cydgan, — I  bob  gwendid,  i  bob  gwall, 
Llygad  cariad  sydd  yn  ddall ; 
Cariad,  haul  y  galon  yw, 
Onid  cariad  ydy w  Duw  ? 
MouiUain  Ash. 


Dewi  Dudoch. 


CYMRU'R    PLANT. 


SAMUEI,     BOBnSTS. 

GANWYD  Samuel  Roberts  (S.R.)  yn  Llanbrynmair,  Mawrth  6, 
1800.     Yr  oedd  o  deulu    gfalluog;    ei    dad,   John    Roberts, 
oedd  gweinidog'  Hen  Gapel  Llanbrynmair  ;  yr  oedd  ei  frodyr 
John  a  Richard  mor  enwog  ag  yntau ;  ac  yr  oedd  ei  nai,  Gohebydd 
y  Faner,  yn  un  o'r  gohebwyr  goren  wasanaethodd  ein  gwlad. 

Bu  Samuel  Roberts  yn  Llanbrynmair,  yn  amaethwr  a  phregethwr, 
hyd  1857.  Bu  yn  yr  America  o  hynny  hyd  1867.  O  hynny  hyd  ei 
farwolaeth,  wedi  bywyd  egnioi,  bu'n  byw  yng  Nghonwy. 


3o6  CYMRU'R    PLANT. 

Bu  ei  dafod  a'i  ysgritbin,  ar  hyd  ei  oes,  yn  hyawdl  dros  werìn  eì 
wlad.  O'r  gyfrol  fechan  dlos  o'i  waith  sydd  newydd  ei  chyhoeddi, 
dyma  un  g-ân  y  canwyd  Uawer  arnî  flynyddau'n  ol. 

"MAE      NHAJ)      WRTH     Y     LLYW." 

Draw,  draw  ar  y  cefnfor,  ai-  noson  ddu  oer, 
*Roedd  cwoh  bach  yn  hwylio  heb  seren  na  lloer ; 
A  rhuad  j  tonnau,  a'r  gwyntoedd,  a*r  gwlaw, 
A  lanwai  fynwesau  j  morwyr  o  fraw. 

f  )nd  bachgen  y  cadben,  yn  llawen  a  llon, 
A  dd'wedai  dan  wenu,  heb  ddychryn  l'w  fron, — 
"  Er  gwaethaf  y  tonnau,  awn  adref  yn  fyw ; 
Pa  raid  inni  ofíii? — Mae  ^had  torlh  y  Llyw,^^ 

O  blentyn  y  nefoedd !    Paham  mae  dy  fron 
Mor  ofnus  wrth  weled  gwyllt  ymchwydd  y  donn  ? 
Mae'r  dyfnder  du  tywyll  yn  rhuo,  gwir  yw ; 
Ond  diogel  yw'th  fywyd, — MaeUh  Lad  tcrth  y  Llyw^ 

Daw'n  fuan  orfoledd  diddiwedd  i'th  ran ; 
Draw'n  disgwyl  mae'th  geraiut  oddeutu  y  lan ; 
Y  disglair  lys  acw,  dy  hoff  gartref  yw ; 
Mae  Canan  yn  ymyl,  aUh  Dad  turth  y  Llyw. 

Cwyd  bellach  dy  hwyliau,  mae*r  awel  o'th  du, 
'Rwyt  bron  mynd  i  fynwes  dy  fwyn  Brynwr  cu  ; 
Mae'th  angor  yn  ddiôgel,  a'th  Gadben  yn  fyw, 
Mae'th  gwch  yn  y  porthladd,  a'th  Dad  wrth  y  Llyw, 


«^ 


CYFEILhlON     Y'M     A/. 

MOR  felus  crdrodio  dros  Iwybrau  y  byd, 
A  charìad  yn  asio  pob  calon  ynghyd, 
l'ra  eistedd  brawdgarwch  ar  orsedd  pob  teimlad^ 
Gelyuiaeth  wna  gifio  wrth  glywed  yr  haeriad, — 
Cyfeiilion  y'm  ni." 


(( 


Mae  milflwydd  'r  addewid  fel  pe'n  agOBhau, 
I)aw'r  byd  i'w  gynhennid  naturiaeth  yn  glau, 
Mae  rhengau'r  efengyl  a'u  harfau  yn  loew-lan 
A'r  diafol  sy'n  crynnu  gan  udgym  y  gydgan, — 
**  Cyfeülion  y'm  ni." 

Hen  gestyll  pechodau  sy'n  syrthio  i'r  llawr, 
Ac  engyl-genhadau  a'n  tywys  yn  awr, 
Nid  oftiwn  ddim  mwyach,  cawn  ganu'n  telynau 
Ar  oriel  y  gwynfyd  yn  adsam  y  geiriau 
"  Cyfeillion  y'm  ni.** 

LÌ€ly,  ffmfeddau.  T.  R.  Daties  {Ap  Rhoiìyn). 


CYMRU'R    PLANT.  307 


TAITH     BMTI     I,MWIS. 

Gan  Pelidros. 
iii.  cyrraedd  plymouth. 

DACW  hi,  weithian,  ar  Sianel  Bryste,  mewn  llong'  am  y  waith 
gyntaf  erioed.  Difyr  ywV  olwg  ar  y  tonnau  yn  cusanu  y 
llong,  ond  nid  difyr  calon  Beti.  Fel  Cymraes  gymharol 
anllythrennog,  naturiol  iddi  yw  teimlo  yn  unig"  ynghanol  y  fath 
Fabel  o  wahanol  ieithoedd.  Nid  ydyw  heb  beth  braw.  Beth 
ddeuai  o'r  merched  gartre  pe  deuai  ystorm  ar  y  môr,  neu  pe 
dig^wyddai  damwain  i'r  Uong  ?  Beth  pe  cawsai  ddyfrllyd  fedd  cyn 
pen  awr  ?  Ei  hunig  gysur  yw  yr  hen  Feibl  bychan  gafodd  yn 
anrheg"  g'an  ei  thad  adeg  ei  phriodas.  Try  i  ddarllen  y  Salmau,  a 
phrofiadau  plant  Duw  mewn  cyfyng'derau,  ac  ocheneidia  ei  chalon 
ryddhad  wrth  feddwl  fod  yr  un  Duw  ag  a  fu  gyda  hwy  yn  barod  i'w 
hamddiífyn  hithau.  Ond  bob  tro  y  rhydd  y  Uong"  naid  fwy  nag 
arferol,  neu  y  sig"la  ì'r  naill  ochr  neuV  llall  yn  fwy  nag  a  weddai 
iddi,  rhydd  Beti  ochenaid  sydd  yn  ymylu  ar  fod  yn  ysgrech,  rhag- 
ofn  i  rywbeth  ddigfwydd. 

Ymhen  amser,  arweinir  ei  sylw  at  ŵr  a  gwraig  ddieithr  sydd  ar  y 
Uong-.  Ymddengys  eu  bod  yn  feddiannol  ar  dda  y  byd  hwn;  o'r 
hyn  lleiaf,  dyna  yr  argraff  gaiff  Beti  oddiwrth  eu  dillad  a'u  dull. 
Nesha  y  dyn  ati,  ac  wedi  deall  mai  Cymraes  unieithog*  yw,  dechreua 
ymddiddan  â  hi,  goreu  y  gall,  yn  y  Gymraeg".  Nis  gall  ei  wraig 
siarad  Cymraeg"  na  Saesneg,  ond  y  mae  yn  deall  ychydig  o'r  olaf. 
Ymddengys  mai  un  o  ferched  y  Cyfandir  yw,  a'i  fod  ef,  pan  ar  ei 
deithiau,  wedi  ei  gweled,  a  syrthio  mewn  cariad  â  hi,  a'i  phriodi. 
Dealla  efe  ei  iaith  hi,  ac  yn  honno  y  siaradant  â'u  gilydd.  Ymdrecha 
hithau,  dan  ei  g"yfarwyddyd  ef,  ddod  i  siarad  Saesneg  yn  ogystal. 
Cyn  diwedd  y  fordaith,  arg-yhoeddwyd  Beti  fod  tiriondeb  a  charedig- 
rwydd  yn  perthyn  i  genhedloedd  ereill  heblaw  y  Cymry,  ac  yr  oedd 
yn  flin  g"anddi  orfod  ymadael  a  chyfeillion  mor  serchog. 

Fodd  bynnag,  wedi  cyrraedd  Bryste,  gosododd  y  dyn  hi  ar  y 
ffordd  iawn  am  le  i  aros  dros  y  nos ;  ac  wedi  dymuno  pob  llwydd 
iddi  ar  ei  siwrnai,  aeth  efe  a'i  wraig"  i  ffwrdd  i  gyfeiriad  arall. 
Wele  Beti  eto  wrthi  ei  hun,  a  hynny  mewn  tref  ddieithr.  Y  mae  y 
tai  uchel,  aV  tramwy  g^yllt  sydd  ar  hyd  yr  ystrydoedd,  bron  a'i  gyrru 
yn  benysgafn.  Ac  heb  yn  wybod  iddi  braidd,  esgyn  ochenaid  o'i 
mynwes,  gyda'r  frawddeg, — 

"  O  na  chawn  eto  fy  nhraed  ar  dir  Rhos  Fach  I  " 


3o8  CYMRU'R    PLANT. 

O'r  diwedd,  cyrhaedda  y  man  lle  y  bwriada  aros  hyd  y  bore, 
Wedi  swpera,  ymneilldua  i'w  hystafell  wely.  Y  mae  yr  ystafell  ar 
loflft  uchaf  y  tŷ.  Wedi  dring-o  pedair  rhes  o  risiau,  edrycha  allan 
drwy  ífenestr  yr  ystafell,  a  gwel  y  trigolion  ar  yr  ystryd  o  dani,  yng- 
ng-oleu  y  lampau  sydd  ar  bob  tu  i'r  ystryd,  yn  gwau  drwy  eu  g-ilydd 
fel  locustiaid  mân.  Ac  meddai,  —  "  Wel,  Dduw  trug-arog,  dyma  ft 
mewn  Ue  rhyfedd !  Yr  wyt  Ti  wedi  fy  ng'hadw'n  ddiogel  hyd  yn 
hyn.  Gobeithio  ca  i'n  arbed  yn  y  lle  peryglus  hwn  gen  Ti  eto. 
Cofia  am  dana'i,  O  !  Dad  trugarog."  Ar  hyn,  try  ei  golwg  o  gylch 
yr  ystafell.  Ar  y  bwrdd  gerllaw,  yn  agos  i'r  drych  (loohing'glass)^ 
cenfydd,  er  ei  dychryn,  gyllell  loew,  hir  ei  llafn,  tebyg  i  gyllell 
cigydd.  Ymsaetha  pang  o  fraw  drwy  ei  bron.  Beth  all  hyn  fod  ì 
Tybed  fod  Uadron  wedi  bod  yno  ac  wedi  gadael  hon  ar  eu  hol  ì 
Neu  beth  os  ydynt  yn  bwriadu  dod  yno  y  noson  hon  ?  Neu  pwy 
ŵyr  nad  ydynt  yn  yr  ystafell  yn  barod  yn  ymguddio  ?  Y  mae  ei 
chymalau  yn  crynnu  gan  ddychryn,  chwilia  yn  dra  gofalus  bob  cornel 
a  thwll,  gan  ddal  ei  hanadl.  Cwyd  y  faliwns  i  weled  a  oes  rhywun 
dan  y  gwely ;  try  at  y  drws  i  weled  fod  y  clo  yn  ddiogel ;  yna  at  y 
ffenestr  i'w  sicrhau.  Wedi  gorffen  ei  hymchwil,  a  chael  allan  nad 
oedd  neb  o  leiaf  yn  yr  ystafell,  syrth  ar  ei  gliniau  mewn  gweddi,  i  ofyn 
am  amddiffyn  ei  Duw  drosti  yn  y  nos.  Yna,  wedi  diosg  ei  dìllad,. 
tybia  mai  gwell  gadael  y  ganwyll  i  oleuo,  ac  â  i  orífwys.  Ond  y 
mae  cwsg  ymhell,  a'i  meddwl  yn  tramwy  tiroedd  dieithr  a  brawychus. 
Dychmyga  weled  mwrddrwr  yn  neshau,  ac  yn  dal  y  gyllell  loew 
hirlafn  uwch  ei  phen,  gan  hawlio  ei  harian,  y  rhai  sydd  o  dan  y 
gobenydd  gyda  hi.  Y  mae  yr  oriau  yn  ehedeg  ymaith,  a  chwsg  yn 
cilio  ymhellach.  O'r  diwedd,  penderfyna  godi  i  osod  y  gyllell  oV 
neilldu  mewn  man  diogel.  Nid  cynt  y  cydia  ynddi  nag  y  try  y  drych 
(looktng-glass)  wyneb  i  waered  fel  pe  bae  yn  ysbryd  byw. 

Erbyn  sylwi  a  holi,  yr  oedd  y  gyllell  wedi  cael  ei  gosod  yno  gan 
un  o  ferched  y  tŷ  i  ddal  y  drych  yn  ei  le.  Teimlodd  Beti  ryddhad 
mawr  yn  y  darganfyddiad,  ac  aeth  i  gysgu. 

Trannoeth,  wele  hi  eto  ar  ei  thaith,  a'i  gwyneb  tua  Phlymouth. 
Tua'r  hwyr,  wedi  llawer  o  draíferth,  cyrhaeddodd  yno,  a'i  chorff  a'i 
hysbryd  yn  lluddedig.  Wedi  myned  allan  o'r  orsaf,  cychwyna  i 
gyfeiriad  y  Docs.  Teimla  yn  hollol  sicr,  os  bydd  i'w  bachgen  ddod 
heibio  ar  yr  heol,  y  bydd  yn  sicr  o'i  adnabod  ef,  er  fod  cynifer  a 
fiynyddau  wedi  myned  heibio  oddiar  pan  welodd  hi  ef  o'r  blaen. 

Wedi  cerdded  a  cherdded,  nid  oes  yr  un  argoel  am  ddod  o  hyd 
iddo,  ac  weithian  y  mae  y  nos  yn  cau  am  y  dref. 


CYMRU'R     PLANT.  309 


AII,    FORDAITH  CAPTMN    COOK, 

IX.    YNYSOEDD    DYDDOROL. 

AR  y  cyntaf  o  Hydref,  1773,  daeth  Capten  Cook  a'i  ddwy  long-  i 
borthladd  Middleburg.  Daeth  pennaeth  oV  enw  Tiwni  i'w 
cyfarfod,  a  llu  oV  brodorion.  Yr  oeddynt  yn  g-aredig-  ac  yn 
siriol  iawn  wrth  ein  morwyr;  rhai  oeddynt  o  natur  ddidwyll  dda. 
Gadawyd  hadau  gerddi  ymysg  yr  ynyswyr  mwyn. 

Oddiyno  aethant  i  ynys  New  Amsterdam,  a  chawsant  y  bobl  yr  un 
mor  gymdeithasgar,  ond  fod  ychydig"  duedd  ynddynt  i  ladrata. 
Ynys  hyfryd  yw  hon ;  c)  ffelybent  hi  i  un  o  wastadeddau  mwyaf 
ffrwythlon  Ewrob,  a  chawsant  bob  ífrwythau  dymunol  ynddi.  Ond 
un  rhyfedd  oedd  y  brenin.  Aeth  Capten  Cook  i  ymweled  âg  ef ; 
ond  ni  chymerai  ei  fawrhydi  un  sylw  o  hono  ef  na'i  roddion.  Ni 
siaradai,  nid  edrychai,  ni  throai  ei  ben, — dull  rhyfedd  iawn  i 
ddangos  ei  urddas. 

Ynys  gwrel  oedd  hon,  fel  y  rhan  fwyaf  o  ynysoedd  Môr  y  De.  Yr 
oedd  y  bobl  o  faint  canolig,  o  liw  efydd  goleu,  yn  heinyf  a  sionc  a 
llawen, — yn  enwedig  y  merched.  Yr  oeddynt  yn  hoff  iawn  o  ganu, 
a  chanent  yn  bur  dda.  Torrent  y  bys  bach  ymaith,  ond  ni  allai  ein 
morwyr  ddeall  paham. 

Erbyn  Hydref  21,  yr  oedd  y  ddwy  long  wedi  cyrraedd  New 
Zealand.  Rhoddodd  Capten  Cook  roddion  i  bennaeth  yr  ardal  Ue 
yr  angorai  bethau  oV  gwerth  mwyaf  i'r  wlad, — moch,  ieir,  a  hadau 
ffa,  bresych,  maip,  wynwyn,  moron,  a  gwenith.  Ond,  er  ei  fod  yn 
addaw  gofalu  am  y  rhai  hyn,  gwell  oedd  gan  y  pennaeth  hoelen 
fawr  oedd  wedi  ddeisyfu. 

O  hynny  hyd  Dachwedd  3,  curodd  ystormydd  arswydus  ar  y 
glannau  hynny.  Gwahanwyd  yr  Adventure  aV  Resolution  oddiwrth 
eu  gilydd,  ac  ni  welsant  y  naill  y  Uall  weddill  y  fordaith. 

Cafodd  Capten  Cook  mai  ychydig  o  ofal  gymerasid  o'r  anifeiliaid 
aV  hadau  adawodd  ar  ei  fordaith  gyntaf;  felly,  yn  lle  rhoddi 
ychwaneg  o  foch  a  ieir  i'r  brodorion,  trodd  hwy  i'r  coed,  gan  wybod 
y  cymerent  ofal  ohonynt  eu  hunain.  Cawsant  sicrwydd,  er  eu 
dychryn,  fod  y  bobl  yn  fwytawyr  cnawd  dynol.  Ond  yr  oeddynt  yn 
garedig,  a  rhoddasant  i'n  morwyr  ddigonedd  o  lysiau  a  physgod. 

Archwiliwyd  glannau  New  Zealand  yn  fanwl,  a  g^elsant  nad 
oedd  yr  Adventure  yn  un  man  ar  derfynau  yr  ynys. 

Cadwai  Capten  Cook  ei  nod  o'i  flaen  o  hyd,  sef  archwilio  parthau 
pellaf  y  Môr  Tawel,  parthau  y  rhew  a'r  eira  tragwyddol.  A  thua 
chanol  Tachwedd,  hwyliodd  ef  a'i  forwyr  dewr  i  gyfeiriad  y  wlad 
ddieithr  honno. 

Dinas^  Rhondda.  W.  James. 


310 


CYMRU'R     PLANT. 


HwY'n   aml  yn  gv%reddio. 


DOH    O. 


Drwy  ganiatad  loan  BhySf  JAan&n. 

T  Gerddoiìaeth  gan 

D.  J.  de  Llotd,  B.A.,  Mus.,  Bac. 

Aberystwyth. 


:si 

n  :- 

:n  \n  :-  :n 

n  :- 

:-  |r  :- 

:1. 

d  :-  :d  it,  :d  :r 

8i :-  :- 

1-:- 

:ti 

8i :- 

:8,  ise,:-  :8e 

1.:- 

:-  11.:- 

:1. 

8, :—  :8|  |ti:—  :8, 

8i :-  :- 

_  • 

• 

Bwy'ii 

:8i 

sm 

d  :- 

■  1   yngwedil- 

:â  id  :-  :d 

í 
1,:- 

o. 

:-  |r  :- 

A 

:r 

wy*n  gweddi  -  o'n 

n  :-  :n  jr  :8  :f 

iawn? 

n  :-  :- 

_  •— 
• 

:ìi 

d  :- 

:d  |n, :-  :n, 

f.:- 

:-  |f.  :rii 

:fi 

8| :-  :8i  |8,  :1,  :ti 

d  :-:- 

_  •_  . 
• 

:ti 

n  :- 

:n  |r  :-  :d 

8  :f 

:n  |f  :- 

:r 

d  :t,:d     in  :-  :r 

1»  •_  •_ 

_  • , 

• 

:si 

8i :- 

:t,  jta,:-  :ta, 

1. :- 

:1.|1.:- 

:1. 

1,:-  :l|.8,|fe,:-  :fe, 

•1      •_    • 

8,  •       • 

_  ._ 
• 

A 

:n 

yw 
d  :- 

fy  ngha  -  lou 

:d  jn  :-  :n 

a 

d  :- 

f  y  nghri 

:d  jd  :- 

Yn 

:r 

dat-gan  teim  -  lad 

n  :r  :d     |d  :-  :d 

ItawnP 

ti :-  :- 

• 

• 

:d 

d  :- 

:d  jd  :-  :d 

f.:- 

:f.  If. :- 

:f. 

1,:-:1,    |ri:-:r, 

8, :-  :- 

_  ._  , 

:r 

d  :- 

:f  |n  :-  :r 

1  :- 

:8  |f  :- 

:n 

r  :li  :d  |n  :-  :r 

d  :-:- 

. 

• 

:8i 

8i :- 

:d  |d  :-  :t. 

d  :- 

:d  ide:- 

:âe 

li :-  :1,  |d  :1,  :ti 

d  :-  :- 

_  •  _ 
• 

A 

:t, 

yw 
d  :- 

fy  ngha  -  lon 

:d  |8  :-  :8 

a 

8  :- 

fy  nghri 

:8  11  :- 

Yn 

:8 

dat  -  gan  teim  -  lad 

f  :-  :f  |8  :-  :f 

UawnP 

n  :-  :-  | 

_  . 

• 

:f. 

n,  :- 

:li  it,  :8  :f 

n  :- 

:n  |li  :- 

:1. 

r, :-  :r,  |8, :-  :8, 

d,  :-  :-  1 

_  . 

• 

1  DWY'N  aml  yn  gweddio, 

>    A  wy'n  gweddio*n  iawn? 
A  yw  fy  nghalon  a  fy  ughrì 
Yn  datgan  teimlad  llawu  ? 

2  Y  geiriau,  heb  y  galon, 

Fr  Arí?lwydd  n:d  ynt  ddim, 
A'r  weddi  honno,  heb  y  gwir, 
Does  ynddi  nemor  rym. 


3  O  dangos  im  fy  angen, 
Fel  ag  i  weddio'n  iawn ; 
Na  ad  i'm  ofyn  am  Dy  ras 
Heb  deimlo  eisieu  Uawn. 


Llanon^  C&rediŷUm. 


J.  Rebs  Jonbs  CJoan  Rhy»), 


CYMRU'R    PLANT  311 


CYNGOR     OI,AF    MAM    FW     BACHGJBíN. 

PAN  oedd  Bob,  bachg'en  deunaw  mlwydd  oed,  yn  gadael  Cymru 
a  chartref  am  y  tro  cyntaf  erioed,  i  fyned  i  un  o  dreíi  mawrion 
Lloegfr,  er  chwilio  am  ryw  waith  yr  oedd  ef  yn  hynod  fedrus 
ynddo,    yr   oedd   pryder   ei   fam   yn  fawr  iawn  yn   ei  gylch.     A'i 
chyngfor  olaf  iddo  oedd, — 

"  Bob,  cofia  ddal  i  ddarllen  y  Beibl,  a  gweddio  Duw  yn  union  fel 
yr  wyt  wedi  arfer/' 

"  Gwnaf  siwr,  mam,"  oedd  ateb  parod  Bob. 

Ond  druan  oV  fam.     Cyrhaeddodd  Bob  y  dref,  a  buan  y  cafodd  y 

g-waith   y    chwiliai    am    dano;    ac    am   beth  amser  cyflawnodd  yr 

addewid    a  wnaeth    wrth    ei   fam  cyn  cychwyn.     Ond  nid  yn  hir, 

obleg"id  yr  oedd  y  cwmni  oedd  wedi  ddewis  yn  ei  wawdio,  ac  ni 

fedrai  ddioddef  gwawd.     Nid    oedd   yn    ddigon   dewr,    oherwydd 

hynny,    gwell    oedd  anghofio  cyngor  ei  fam.     Canys   nis   gallasai 

**  w^asanaethu  Duw    a    Mamon."     Ar   y    dechfeu,    gyda    llawer    o 

g^wilydd    ac    ofn    ei    weled,    yr  oedd  Bob  yn  dilyn  ei  g-yfeillion ; 

oblegid    yr    oedd    yn    ymwybodol    o'i    fod   yn  gwneyd  yr  hyn  na 

ddylasai.     Araf,  ond  sicr,  y  ciliodd  oddiar  Iwybr  ei  ddyledswydd, 

ac  y  Uithrodd  i  gyflwr  tra  thruenus.     Daeth  diwrnod  pryd  y  medrai 

ef  gyflawni  gweithredoedd  drwg-  lawn  cystal  a'i  gyfeillion  ;  ie,  ac  y 

medrai  wadu  Duw  mor  hyf  a  hwythau.     Ér  g-ofid  dirfawr  i'w  fam,  aeth 

rhai  blynyddau  heibio  heb  gymaint  a  gair  o  hanes  Bob  o  un  lle. 

Ond,  ryw  ddiwrnod,  yn  sydyn,  rywfodd,  daeth  y  newydd  fod  Bob 

a  dau  o'i  gyfeillion  wedi  myned  iY  India.     Ac  fe  gatwyd  allan  fod 

hynny  yn  wirionedd  ;  ac  yr  oedd  hyn  yn  ormod  i'w  fam  allu  ei  ddal, 

a  bu  farw  o  dorr  calon.    Ei  gweddi  cyn  ymadael  oedd, — "  O  Dduw, 

deíFro  gydwybod  fy  machg-en;  a  dang-os  iddo  ei  ff'olineb,  trug"arha 

wrtho,  ac  achub  ef." 

Ymhen  llai  na  mis  o  amser  wedi  i'r  tri  bachgen  gyrraedd  yr 
India,  tarawyd  hwy  yn  ddifrifol  glaf  gan  dwymyn  beryglus ;  a  chyn 
pen  tridiau  yr  oedd  dau  gyfaill  Bob  wedi  marw,  tra  yntau,  druan, 
yn  hollol  anymwybodol.  Ymhen  rhai  dyddiau,  adfeddiannodd  ei 
ymwybodolrwydd,  a  chafodd  ei  hun  mewn  g^endid  a  phoenau 
dirfawr,  ac  heb  yr  un  cyfaill  mewn  g'wlad  estronol.  Parodd  hyn 
lawer  o  anesmwythder  meddwl  iddo  ;  ac  megis  ar  darawiad  mellten, 
daeth  i'w  gof  gryng"or  ei  fam.  Ond  Ow !  Wedi  hynny  yr  oedd 
iddo  hanes  cywilyddus,  ac  meddai  mewn  cyffro, — "  *  Os  braidd  y  mae 
y  cyfiawn  yn  gadwedig,  pa  le  yr  ymddengys  yr  anuwiol  a'r 
pechadur?'  Ond  eto,  o  drugaredd,"  meddai,  "y  mae  gobaith. 
*  Gwaed  lesu  Grist,  ei  fab  Ef,  sydd  yn  ein  glanhau  ni  oddiwrth  bob 
pechod.' "      Edifarhaodd  am  ei  holl  bechodau,    a   phenderfynodd 


312 


CYMRU'R    PLANT. 


droi  dalen  newydd,  a  dilyn  Crist.  Gwellhaodd  yn  dda,  a  buan  y 
cychwynnodd  oddiyno,  a  chyrhaeddodd  Gymru  a'i  hen  gartref 
anwyl  yn  ddiogel. 

Ond  O  I  Siomiant  oedd  canfod  fod  ei  anwyl  fam  wedi  fFarwelio 
ag-  yno  am  dŷ  oer  o  glai.  Paham  ?  Beth  fii'r  achos  ?  Yr  oedd  y 
syniad  yn  ddigfon  i  rewi  ei  holl  gyfansoddiad.  Aeth  i  weled  ei 
g"orweddfan.  Distawrwydd  a  deyrnasai  yno.  Yr  oedd  y  cyng-or 
olaf  wedi  ei  roddi.  Cysegrodd  ei  bedd  â'i  ddagrau,  a  thaer  erfyn- 
iodd  am  nerth  i  gadw  ei  benderfyniad,  fel  ag  i  gciel  cyfarfod  melus 
mewn  gwlad  o  hedd. 

Ni  adawodd  Bob  fro  ei  enedigaeth  b)^h  mwy.  Ond  rhoddodd  ei 
holl  adnoddau  ar  waith  i  wasanaethu  Crist,  a  gwnaeth  waith 
rhyfeddol.  Gwerthfawrogodd  yr  eglwys,  yr  oedd  ef  yn  aelod 
parchus  o  honi,  hyn.  Daeth  yn  hynod  am  ei  weithgarwch  a'i 
Iwyddiant,  ac  etholwyd  ef  yn  swyddog  blcienllaw. 


Llangeitho. 


"  Mae'r  gwaed  a  redodd  ar  y  brjn 
Yn  abl  goJchi'r  dua'n  wyn, 
A*i  wneyd  yn  golofn  gadam,  gref , 
Dan  achos  Crist  hyd  deymas  nef." 


M. 


Goc^UDY    p:gnmon. 


MEWN    mangre    ddrycinog    ar    fîn 
Culfor  Menai,  [Ui, 

Fe  saif  j  öoleudy  uwch  ymchwydd  y 
Er  cryfed    y   stormydd  gurasant   i'w 
erbyn,  [fri ; 

Mae'n  sefyll  yn  dalgryf  fel  gwron  o 
A'i  oleu  n  disgleirio  ar  frigau  y  tonnau 
I  arwain  y  morwr  sy'n  hwylio  mewn 
braw, 
Ar  wyneb  yr  ei^on  ynghanol  peryglon, 
I  hedd   a    thaweiwch    y    porthladd 
gerllaw. 

Er  holl  gynddeiriogrwydd  y  gwyntoedd 
a'r  tonnau, 
Fe  heria  yn  wroi  holl  stormydd  yr  aig, 
Oblegid  ei  syif aen  sydd  ddiogel  a  sicr 
Y'ngwaelod  y  dyfroedd,  y'nghesail  y 
graig ; 
Trwy  ganol  y  ddrycin,  ei  oleu  fei  seren 
Belydra  .vn  dawel  uwch  ymchwydd  y 
dwfn, 
I  nodi  y  fan  lle  mae'r  creigiau  dinistriol, 
Rhyw  angel  gwarcheidiol  à'r  morwr 
yw  hwn. 

Penmon,  Beaumaris. 


Ardderchog  adeilad  a  chedym  o  furiau, 
Dy  glodydd  o'm  calon  a  ganaf  yn 
llon,  [dymunol, 

Am    dywys    y    morwr    i'r    porthladd 
Rhag  myned  yn  aberth  i  frad  erchyll 
don ; 
Hir  oes  fyddo  iti  i  sefyll  yn  dalgryf 
Yng  ngwyneb  tymhestloedd  gerwinaf 
y  byd,  [dynion, 

Er    rhoddi  ymwared  i  fyrdd  o  blaut 
Trwy  gadw'th  oleuni  yn  ddisglair  o 
hyd. 

Ond  ha,  hoff  Oleudy,  er  cymaint  dy 

fawredd,  [di-fri, 

Nid  ydwyt  ond  cysgod  bach,  egwan, 

0    oleu    tanbeidiol    Haul     Mawr    y 

Cyfìawnder  [Calfari ; 

Dywynnodd  brydnawnwaith  arbren 

Efe  y w'r  Goleudy  oleua  i'r  Cristion 

Gysgodion  glyn  angau  a  th.TwylIwch 

y  bedd,  [ddiogel, 

A'i  arwain  heb  bryder  nes  cyrraedd  yn 

Drigfannau  tragwyddol  y  nefoedd,  a 

hedd. 

EvAN  Pahry. 


CYMRU'R    PLANT. 


CRAPAHC      YR     ARTH. 

[Dyma  i  cliwì  ddarluníau  a  desgnfladau  o  lyfr  uew^dd  Mt.  Richard  Morgan, — 
"  Tro  trwy'r  Wig."  Dylai  fod  yra  mhob  cartref  yng  Nghjmru.  Swllt  yw 
ei  Ihîs,  ceir  ef  o  Swyddía  Cr«Ru,  CaernttrfoD.] 

RWAN  edrychwn  ar  y  tusw 
dail  dyfnwyrdd  sy'n 
tasgu  allan  o'r  gwlyddyn, 
yn  agos  Ì'wfrig.  Hoffech  chwi 
wybod  eu  hanes?  Mae  byw- 
graffiad  y  dail  yn  ddyddorol. 
Ganwyd  hwy  y  gaeaf  y  Ilynedd, 
a  meithrinwyd  hwy  yng  nghys- 
god  eu  ceraint  fuont  ìeirw,  ac 
yn  swn  lullaèy  lleddf  yr  oerwynt 
a  siglai  eu  cryd  wrth  fyned 
heibio.  Gwelsant  enhuddo  eu 
gwely  â  chwrlid  purlan  o  eira 
perlog,  a'i  addurno  â  brod- 
waith  o  arian  weithiwyd  gan 
fysedd  oerwynion  y  barrug. 
Gwelsant  law  wen  y  Gwanwyn 
yn  gwisgo  y  prysgwydd  o'u 
hamgylch  â  harddwch ;  gwelsant 
yr  Haf,  hael  ei  law,  yn  hulio  y 
glaslawr  â  blodau;  gweisant 
hefyd  ddiosg  y  goedwig  o'i 
cheinwìsg  gan  law  arw  anfwyn  yr  Hydref.  Bu  stormydd  dau  aeaí 
yn  curo  amynt.  Erbyn  hyn  maent  yn  heneiddio.  O  hyn  allan,  fel 
bydd  y  dydd  yn  ymestyn,  dihoenant  hwy,  a  thua  dechreu  yr  haf, 
pan  fo  irías  pob  coeden  a  Uwyn,  a  gogoniant  y  wig  yn  ei  anterth, 
syrthiant  ymaith  yn  swn  lieddfoi  yr  Awel,  gan  roddi  eu  lle,  yn  ol 
deddf  olyniaeth,  i'r  dail  bychain  iraidd  sy'n  ymwthio  allan  oddi- 
amynt  gydag  ynni  a  bywiogrwydd  diflino  ieuenctyd. 

Maír  dail  yn  od,  meddwch.  Ydynt.  Nid  yn  aml  y  gwelir  eu 
cyfFelyb.  Tynnant  eìn  sylw  ar  unwaith  oherwydd  dieithrwch  a 
hynodrwydd  eu  ffurf.  Tebyg  ydynt  o  ran  Ilun  ac  ystum  i  bawenau 
neu  balfau,  a'u.crafangau  rhintach  yn  llydan  agored,  ac  yn  ymestyn 
allan,  ac  yn  ymsymud  dan  yr  awel  unwedd  ag  ewinedd  byw 
afionydd  bwystfil  rhaíb  pan  ar  grychneidio'n  chwimwth  ar  ei 
ysglyfaeth.    Welwch  chwi  mor  darawiadol  yw'r  tebygolrwydd  ?    Pa 


Tebj'g  1 1 


b»Uau,  ac  yn  yniHymud  yn  yr  awel  uti< 
Ig  Bwiiiedd  byw  aaonydd  bwyslfll  rhsil 


.wedd 


CYMRUR     PLANT. 


fardd  a'i  gwelodd  gyntaf?  Dyma 
paham,  yn  ddilys,  y  galwyd  y  llysieuyn 
yn  balf  neu  yn  bawín  ac  yn  gra/anc 
yr  arth,  am  fod  rhannau  neu  yspagau 
y  d^l  yn  hirion,  ac  yn  ymledu  yn 
wasgarog  fel  cr^angau  diwain  y  mil 
hwnnw  pan  yn  symud  yn  araf-drwm 
dan  bwysau  ei  gorff  mawr  afrosgo. 
Yn  wir,  mynych  y  gelwir  llysiau  ar 
enwau  cymalau  neu  ermigau  anifeil- 
iaid  oherwydd  lebygolrwydd  ffansiol 
eu  dail,  neu  eu  ffrwyth,  neu  eu  had- 
gibau,  neu  eu  rhywbeth  i'r  cyfryw 
rannau.  Glywsoch  chwi  son  am 
fysedd  y  cwn,  a  barf  yr  afr,  a  chlust 
yr  arth,  a  charn  yr  ebol,  a  chynffon  y 
Uygoden,  a  chom  y  carw,  a  dant 
y  llew,  ac  eirin  y  ci,  a  üygad  yr  ych,  a 
phig  y  gog,  a  thafod  yr  hydd,  a  throed 
y  dryw,  a  thrwyn  y  llo?  Dyna  í  chwi 
dwrr  o  enwau  diofal  ar  dyfolion  I 

[  ŵ'ele  ef 


"  Wennol  fwyn  ti  ddaethost  eto."  Dacw  hi,  yn  wir,  o'r  diwedd 
Ysbiwch!  Bu  hir  ein  disgwyliad  am  dani.  P'ie  buodd  cyd: 
Gwelwch  gyflymed,  hardded,  ei  hediadl  Mae'n  dod,  fel  saeth  o 
fwa,  ac  yn  cyfeirio  at  y  tŷ.  Mae'n  disgyn  chwap  gyda  "  twìt-twit- 
twit-twit  I "  sionc  ar  furiau  ei  hen  nyth  llynedd  sy  dan  y  bondo. 
Ymfacha  ynddi,  ymlyna  wrthi  dan  drydar  yn  wyllt  drystiog. 
Edrycha  o  gwmpas  gan  symud  ei  phen  bychan  claerddu  hwnt,  yma 
ac  acw,  i  fyny  ac  i  lawr,  mor  aflonydd  a  llygedyn  haul  ar  fôr. 
Ymwrendy.  Dealla  fod  rhywbeth  o'i  le.  Be  sy'n  bod  P  Mae 
aderyn  to — yr  iniruder  I — wedi  trawsfeddiannu'r  ryth  ac  wedi  £ 
ii«nhaclu  â'i  ddodrefn  ei  hun,  nid  aragen  gwair,  gwlan,  pluf — on' 
rovings  of  a  'worsíed  mat  I — ac  yno,  yn  nursery  y  fwyn  wenfolen 
maga  ei  gywion.  Clywch  hwynt  yn  cogor,  cogor.  Ymsaetha' 
wennol  yn  ol  i'r  wybr ;  "nofia  wyrdd  fôr  y  nefoedd ; "  daw  i  lawr 
eto  "  fel  arf  dur  yn  gwanu'r  gwynt ;  "  ymlithra,  eheda'n  ysgafn  dros 
y  cae  gwyrddlas;  tasga  i'r  wybr  eto;  i  fyny,  i  fyny;  gwibia,  troell- 
wibia  yn  yr  asur.  Welwch  chwi  dduwch  ei  chefn  í— mae  fel  nosl  a 
chlaerwynder  ei  chwman  ? — mae  fel  dydd  I  Daw  i  lawr,  lawr,  yn 
hoew-wyllt,  a  gwna  ara  y  bondo  yr  ail  waith — hoffed  ydyw  o'i  hen 

artref  I     "Twit-twit-twitl"    Ymaith  a  hi  drachefn.    Chwym-deithia. 

[ae  o'n  gol — na,  dacw  wyn  ei  chwt  yn   fHachio,   yn   fflachio,  fel 

Jchedyn  o  wawl  nddiar  rUial  i 


CYMRU'R    PLANT. 


315 


CIT. 


I.    FY    NGHARTREF    CYNTAF. 


^fe          1          WLL,' 

^ 

'■            >álfe^^Ŵ'î^\»-i>i 

1 

■/'   nlí^^'SM^ 

p 

í/íf  ^«:-""'^ÌhÍÍìBw^y 

^ 

i  ''iUE'''  fSS^ 

t 

^^^m 

F^ 

T 

''llL' jBr" 

i\ 

'lffl/Jíöiw^ 

í\ 

'^  m/^*^ 

Jl 

y-H 

'jCv — "'"^^^^^Ä 

MC^ 

\^  ^^^^^^■^^^^■^^BMm 

B^^  • ' 

0*      ^^^^^^^^^^T^^^^^ 

^    T      ^                      *j 

0 


DDEUTU  milltir  oddiwrth  lan  yr 
afon  Purwy,  saif  tref  gymharol 
fechan  a  elwir  Glan  Porth.  Ar  yr 
ochr  orllewinol  iddi,  ychydig  bellter  oddi- 
wrth  yr  heol  olaf  yn  y  cyfeiriad  hwnnw,  saif 
dau  dŷ,  un  ohonynt  yn  fychan  ac  yn  hen 
ffa^iwn,  gyda  dwy  ífenestr  yn  y  fifrynt  ac 
un  yn  y  cefn.  Tŷ  newydd  oedd  y  llall, 
wedi  ei  adeiladu  yn  y  dull  a  adwaenir  yn 
gyffredin  fel  "  tŷ  dwbl ; "  ac  yn  y  tŷ 
hwnnw,  ar  fore  braf  yng*  ngwanwyn  y 
flwyddyn,  y'm  ganwyd  i.  Nid  yw  fy 
nghof  yn  ddigon  hir  i  gyrraedd  yn  ol  iV 
amser  yna,  ond  yr  wyf  yn  credu  fy  mod 
yn  berfîaith  gydnabyddus  âV  holl 
fanylion  ynghylch  yr  amser  pwysig 
hwnnw  yn  fy  hanes ;  oblegid  nid  unwaith  ac  nid  dwywaith  yr  wyf 
wedi  gwrando  ar  adroddiad  llawn  o  hono  gan  un  oedd  yn  Ilygad 
dyst  o'r  amgylchiadau.  Pan  agorais  fy  llygaid  gyntaf  yn  y  byd 
dyrus  hwn,  agorais  hwynt  ar  brudd-der  a  galar, — galar  gweddw 
ieuanc  am  ei  phriod.  Nid  oedd  ond  blwyddyn  o  amser  er  dydd 
priodas  fy  rhieni;  ond  cyn  iY  cyfnod  byrr  yna  ddirwyn  i  ben,  yr 
oedd  fy  nhad,  Edward  Steven  wrth  ei  enw,  wedi  cyfarfod  â'r  diwedd 
tra  ar  ei  fordaith  o'r  wlad  hon  i  Awstralia.  Derbyniodd  fy  mam  y 
newydd  galarus  ychydig  wythnosau  cyn  dydd  fy  ngenedigaeth  >  a'r 
diwrnod  hwnnw  diflannodd  yr  eneth  ieuanc  hoew,  landeg,  am  byth, 
i  wneyd  ffordd  iV  ddynes  drist,  galon-doredig.  Effeithiodd  y  newydd 
gymaint  arni,  fel  mai  ychydig  o  eiriau  lefarodd  o'r  diwrnod 
hwnnw  hyd  ddydd  ei  marwolaeth ;  ac  mae  yn  debyg,  oni  bai  am 
danaf  fi,  na  fuasai  wedi  yngan  gair  o  gwbl. 

Yr  oedd  fy  mam  wedi  colli  ei  rhieni  yn  ieuanc,  ond  yr  oedd  iddi 
ddwy  chwaer  yn  byw  yn  ei  hen  gartref,  y  Garreg  Wen,  mewn 
pentref  yn  y  pen  arall  i'r  sir  o'r  enw  Penar.  Yr  oeddynt  yn  llawer 
hŷn  na  fy  mam,  ac  yn  meddwl  llawer  iawn  o  honi ;  ac  nid  wyf  yn 
cofìo  i  fy  modryb  erioed  son  am  dani  a  llygaid  sych.  Y  diwrnod 
cyn  iddi  farw,  yr  oedd  ei  chwaer  hynaf,  fy  modryb  Nel,  yn  eistedd 
yn  yr  ystafell  gyda  hi,  a  minnau  ar  ei  glin.  Édrychodd  fy  mam 
arnaf  am  ysbaid  heb  dynnu  ei  llygaid  oddi  arnaf,  a  gofynnodd, — 
"  Nel,  wnei  di  fagu  y  babi  ì " 


3i6  CYMRU'R    PLANT. 

"Paid  a  chyboli,"  ebai  hithau,  "yr  wyt  yn  siwr  o'i  magn 
dy  hun/' 

"  Nel,"  ebai  hithau,  "  cymer  hi  yn  dy  freichiau,  a  dywed  y  gwnei 
ei  magu  i  mi.  Gwn,  os  gwnei  di  addaw,  y  caiíf  bob  chware  te^. 
'Rwyf  am  iddi  gael  ei  galw  yn  Cit,  yr  un  enw  a  mam  a  minnau. 
Wyt  ti  yn  addaw,  Nel  ? '' 

Addawodd     fy     modryb,     a     seliwyd    yr    addewid    â    dagrau. 
Drannoeth,  yr  oeddwn  yn  amddifad  o  dad  a  mam,  a  hynny  cyn  bod 
yn  wythnos  oed.     Yn  fuan  wedi  y  cynhebrwng",  mor  fuan  ag  oedd 
modd,  gwerthwyd  y  dodrefn,  a  chwalwyd  y  nyth ;  ond  cadwodd  fy 
modryb  y  pethau  mwyaf  gwerthfawr, — y  pethau  hynny  oedd  fy  mam 
wedi  eu  gweithio  â'i  dwylaw  ei  hun,  ac  anfonodd  hwy  yn  ofalus  i'r 
Oarreg  Wen.      Yn  ystod  yr  amser  yma,  yr   oeddwn    yn    cael   fy 
ngwarchod  gyda  modryb  yn  nhy  cymdog^es  garedig* ;  ac  nid  nifer 
fechan  o  gymdeithion  ieuainc  plant  y  tŷ   wahoddwyd  i'm  gweled. 
Codai  Poli,  yr  eneth  hynaf,  y  cwrlid  oddiar  fy  ngwyneb  yn  araf  a 
gofalus,   fel  un  wedi  cael  profiad  maith  yn  y   gorchwyl,  pan  na 
byddai  fy  modryb  yn  ag-os ;   ond  os  byddai  hi  yn   bresennol,   ni 
feiddiai  yr  un  ohonynt  ddod  yn  agos  ataf, — yr  oedd  llecyn  y  cryd 
yn  ei  golwg  fel  rhyw  lecyn  cysegredig.     Wedi  gorffen  popeth  oedd 
angenrheidiol   yng  Nglan  Porth,  lapiwyd  fi   i  fyny  fel   bwndel  o 
wlaneni ;  ac  y  mae  yn  ddiameu  gennyf  i  mi  fod  mewn  mawr  berygl 
cael  fy  mygu  yn  y  fan  aV  lle,  gan  mor  awyddus  oedd  fy  modryb  i 
mi  gyrraedd  pen  fy  siwrnai  heb  gael  anwyd  ar  y  daith,  tra  yn  cael 
fy  nghludo  o  fy  nghartref  cyntaf,  wedi  treulio   ond  tair  wythnos 
ynddo,  i  Benar,  cartref  fy  modryb. 

II.    FY    AIL    GARTREF. 

Credaf  fy  mod,  fel  pob  baban  wedi  ei  adael  o  dan  amgylchiadau 
cyffelyb  i'r  rhai  y'm  gadawyd  i,  yn  wrthrych  llawer  o  anwylo  a 
thosturi.  Felly  yr  oeddwn  yn  ystod  fy  arhosiad  byrr  yng  Nglan 
Porth,  ac  felly  yn  union  eto  ym  Mhenar,  pan  y  gwnes  fy  ym- 
ddanghosiad  cyntaf  yn  y  Ile.  Yr  oedd  y  cymdogion  fel  pe  am  y 
cyntaf  i  gael  golwg  arnaf,  rhai  ohonynt  yn  cofio  fy  mam  yn  faban 
yn  yr  un  cryd  ac  yn  yr  un  llecyn  ar  yr  aelwyd ;  a  digon  o  waith  i  un, 
yn  ystod  y  dyddiau  cyntaf,  oedd  ateb  y  drws  ac  arwain  y  plant 
fyddai  yno  yn  gofyn  yn  wylaidd, — 

**  Gawn  ni  weld  y  babi  ?  " 

'Doedd  gweled  babi  yn  nhai  y  cymdogion  ddim  yn  gymaint 
rhyfeddod,  ond  taflwyd  hwy  i  syndod  pan  glywsant  fod  un  wedi 
cyrraedd  y  Garreg  Wen.  Fel  y  dywedais  o'r  blaen,  merched 
dibriod  oedd  fy  nwy  fodryb,  ac  edrychid  arnynt  erbyn  hyn,  neu  o'r 


CYMRU'R     PLANT.  317 

un  lleiaf,  edrychid  ar  yr  hynaf  fel  yn  myned  dan  y  penawd  hwnnw, — 
^*  Hen  Ferch ; "  ac  yn  ol  pob  tebyg*  byddai  iddi  aros  felly  hyd  ei 
diwedd.  Yn  ol  y  cof  cyntaf  sydd  gennyf  fi  am  danynt,  ac  a 
gadamheir  gan  ddarlun  a  g-ymerwyd  o'r  ddwy  oddeutu  yr  adeg 
honno,  yr  oeddynt  yn  ferched  hardd  a  golygus,  yn  enwedig  yr 
hynaf.  Meddai  gorfif  lluniaidd,  gwallt  mor  ddu  a  phlu  y  fran  ac 
mor  lathr;  llygaid  mawr  o  liw  glas  tywyll,  ac  yr  oedd  ei  dull 
boneddigaidd  yn  hawlio  parch  iddi  i  ba  le  bynnag  yr  elai.  Nid 
oedd  fy  modryb  Mary  mor  dal,  ac  yr  oedd  o  bryd  llawer  iawn 
goleuach.  Yr  oedd  eu  cymeriadau  mor  ddymuol  a'u  golwg,  ac  yn 
adlewyrchu  yn  dra  ffafriol  ar  y  rhieni  duwiol  oedd  wedi  eu  magu. 
Treuliodd  fy  modryb  Nel  lawer  o  flynyddyedd  mewn  gwasanaeth 
yn  Lloegr  gyd.a  theulu  urddasol;  a  phan  fu  farw  ei  meistres, 
gadawodd  flwydd-dal  teilwng  iddi  yn  ei  hewyllys.  Yr  oedd  fy  nhaid 
wedi  marw  cyn  hyn,  ac  oddeutu  yr  amser  yma  bu  farw  fy  nain,  a 
daeth  fy  modryb  gartref  i  aros  at  ei  chwiorydd  ì'r  Garreg  Wen. 
Nid  oedd  yn  amaethdy,  ond  safai  ar  ei  ben  ei  hunan,  ac  yr  oedd 
gwaith  rhyw  ddeng  munud  o  gerdded  rhyngddo  a'r  pentref  O'i  ol 
yr  oedd  gardd  helaeth,  ac  o*i  flaen  un  ychydig  yn  llai,  yn  agor  Vr 
ffordd  bost.  Yr  oedd  y  tŷ  wedi  ei  guddio  â  choed  rhosynau, — ^y 
ffrynt,  y  ddau  dalcen,  a'r  cefn.  Nid  oedd  yn  dŷ  mawr,  ond  yr  oedd 
yn  fwy  na  mwyafrif  tai  y  pentref.  Byddwn  yn  arfer  meddwl  ei  fod 
yn  edrych  yn  Ilai  nag  ydoedd  mewn  gwirionedd.  Yn  union  fel  y 
mae  dyn  byrr  yn  edrych  yn  fyrrach  yn  ymyl  dyn  tal,  felly  yr  oedd  y 
Garreg  Wen ;  oblegid  ychydg  bellter  oddiwrtho  yr  oedd  tŷ  mawr 
wedi  ei  adeiladu  ar  fryn,  o'r  enw  Castell  y  Garn.  Yn  yr  amser  gynt, 
trigai  boneddwr  yn  y  Castell,  a  gosodai  y  fferm  i  amaethwr  yn 
ymyl;  ond  wedi  ì'r  boneddwr  adael  y  Ile,  aeth  y  perchennog  ei 
hunan  yno  i  fyw.  Hen  ŵr  caredig  o'r  enw  Charles  Williams 
ydoedd,  yn  gweithio  yn  galed  o  fore  hyd  hwyr,  fel  pe  na  buasai  yn 
werth  ceiniog  goch,  er  fod  Castell  y  Garn  yn  ei  feddiant,  a  Ilawer  o 
dai  ereill,  ac  yn  eu  plith  fy  ail  gartref,  y  Garreg  Wen. 

III.    DYDDIAU    MEBYD. 

Llinell   a   llawer   o   wirionedd   ynddi   yw   y   llinell    adnabyddus 

Jionno, — 

"  'Does  cwpau  neb  mor  llawn  o  fêl 
A  chwpan  plentyn  bach." 

Wrth  edrych  yn  ol  ar  ddyddiau  fy  mebyd,  yr  wyf  yn  gweled  mor 
Ilawn  o  fêl  oedd  fy  nghwpan  i.  Mor  iach  oeddwn,  mor  Ilon,  heb  yr 
un  pryder,  heb  yr  un  gofal,  fy  holl  eisiau  yn  cael  ei  rag-ddarparu 
ar  fy  nghyfer  cyn  i  mi  yn  iawn  wybod  fy  mod  mewn  angen.     Er 


3i8  CYMRU'R     PLANT. 

hyn,  g-allaf  ddweyd  yn  g-ydwybodol  na  chefais  erioed  30-  hyn  sydd 
yn  andwyol  i  bfentyn,  sef  "  ei  ffordd  ei  hunan ; "  ac  yr  wyf  yn 
ddiolchgar  am  hynny  hyd  y  dydd  heddyw.  Ni  fu  gan  neb  erioed 
fwy  o  barch  i*w  rieni  nag  oedd  gennyí  fi  i  fy  modryb,  ac  ni  chafodd 
neb  erioed  ei  fag-u  gyda  mwy  o  anwyldeb ;  eto,  ni  feiddiwn  ar  gyfrit 
yn  y  byd  anufuddhau  i'r  un  o'i  gorchmynion  lleiaf,  na  myned  yn 
g"roes  i'w  hewyllys  mewn  unrhyw  amgylchiad.  Cynhyrchwyd  yr 
ysbryd  yma  ynnof,  nid  gan  ddim  rhagoroldeb  oedd  ynnof  fy  hunan, 
ond  gan  y  cariad  oedd  ynddi  hi  tuag  ataf,  ac  felly  yr  oedd  pppeth  a 
wnawn  i  geisio  rhoi  boddhad  iddi  yn  bleser  ac  yn  fraint  yn  fÿ 
ng'olwg.  Yr  wyf  wedi  sylwi  mai  dyma  y  gwahaniaeth  rhwng 
gwneyd  rhywbeth  o  gydwybod  a'i  wneyd  o  gariad;  fe  all  y  naill 
fyned  yn  faich,  a  chyn  hir  ddarfod,  tra  y  mae  y  llall  fel  pe  }ti  ym- 
adnewyddu,  ac  ni  dderfydd.  "  Dyfroedd  lawer  ni  allant  ddiffoddi 
cariad,  ac  afonydd  nis  boddant."  Yr  wyf  yn  cofio  i  mi  dderbyn 
cerydd  lawer  tro  am  bethau  yn  haeddu  hynny,  ond  50*  w)^bob  amser 
yn  edrych  ar  fy  modryb  fel  dynes  ddoeth,  cymeriad  i'w  hefelychu  a'i 
hedmygu ;  ac  nid  unwaith  na  dwywaith  yr  wyf  wedi  cael  achos  i 
ddiolch  iddi  am  yr  argraff  wnaeth  arnaf  yn  y  cyfnod  pan  yr 
oedd  argrafììadau  yn  suddo  yn  isel  i  fy  meddwl.  Dywedodd 
wrthyf  lawer  gfwaith  ei  bod  yn  teimlo  ei  hunan  yn  rhoddi  cam 
pwysig  y  diwrnod  yr  addawodd  wrth  fy  mam  y  buasai  yn  fy 
nghymeryd  i'm  magu,  ac  iddi,  wrth  roddi  ei  gair,  anfon  saeth- 
weddi  iV  nefoedd  am  gymorth  i  gyflawni  yn  ffyddlawn  ddymuniad 
ei  chwaer  pan  yn  marw.  Teimlai  y  cyfrifoldeb  i'r  byw  o  sefyll  yn 
Ile  fy  rhieni;  ond  os  oedd  hyn  yn  rhan  o'i  bywyd  yn  y  byd,  nid  y  hi 
oedd  y  ddynes  i  Iwfrhau  yng  ngwyneb  dyledswydd. 

Ychydig  iawn  o  gôf  sydd  gennyf  am  dair  blynedd  cyntaf  fy  oes, 
ond  yn  unig  ryw  syniad  iddynt  fyned  heibio  fel  rhyw  freuddwyd 
braf;  ac  am  flynyddoedd  lawer  wedi  hyn,  nis  gallaf  ddweyd  ond  i 
mi  eu  treulio  fel  plentyn  yn  gyffredin,  trwy  gysgu,  codi,  bwyta,  a 
chware. 

Y  mae  un  diwrnod,  er  hynny,  yn  glir  yn  fy  nghôf, — y  diwrnod  jrr 
aethum  i'r  ysgol  gyntaf  erioed.  'Rwyf  yn  cofio  ei  bod  yn  ddiwmod 
braf  yn  yr  hâf  Cymerai  fy  modryb  fwy  nag  arfer  o  drafferth 
gyda'm  gwallt,  a  rhoddai  fy  mrat  goreu  i  mi,  a  blodau  i  mi  roddi 
iV  ddynes  yn  yr  ysgol,  a  safem  yn  yr  ardd  i  ddisgwyl  Dic  y  Castell 
heibio  i  fy  nol.  Yn  fuan  rhedodd  Dic  i  lawr  atom  gyda  blodau  yn 
un  llaw,  brechdan  yn  y  llaw  arall  ac  yn  llenwi  ei  geg, 

"  Ydach  chi  yn  barod  ?  "  gofynnai  yn  siriol  iawn. 

"  Ydyw,"  ebai  fy  modryb,  **  ond  gwnewch  fwyta  eich  brechdan  yn 
gyntaf,  Richard,  er  mwyn  i  chi  gael  un  llaw  i  afael  ynddi." 

Rhoddodd  Dic  y  frechdan  o'r  golwg  mewn  ychydig  eiliadau,  ac 


CYMRU'R    PLANT.  319 

aeth  a  fi  yn  ei  law  yn  araf  a  gofalus,  a  fy  modryb  a'i  llaw  ar  ei  thalcen 
i  gysg-odi  ei  llygaid,  yn  edrych  arnom  hyd  nes  yr  aethom  oV  golwg. 
Yr  oedd  Dic  ychydig  yn  hŷn  na  mi.  a  gallaswn  feddwl  ei  fod  erbyn 
hyn  yn  wron  ysgol  y  babanod.  Yr  oedd  wedi  cadw  llawer  o  swn 
pa  bryd  y  cawn  fynd  iV  ysgol  cyn  i  mi  orffen  dysgu  cerdded  yn 
îawn,  a  disgrifiai  yr  ysgol  i  mi  wrth  fyned  tuag  ati  fel  lle  pell  uwch- 
law  fy  nirnadaeth.  Wedi  cyrraedd  cwrt  yr  ysgol,  dychrynnais 
weled  y  fath  nifer  o  blant,  a  chymaint  o  dai  o  gwmpas  y  lle. 
Meddyliwn  yn  sicr  fod  Dic  wedi  mynd  a  fi  i  Lundain,  y  lle  mawr  y 
byddai  modryb  yn  son  am  dano.  Cyn  fy  mod  wedi  cyrraedd  y  drws, 
tynnodd  rhyw  eneth,  fawr  yn  fy  ngolwg  i,  yn  fy  ngwallt ;  rhoddais 
innau  ysgrech,  wrth  gwrs,  ar  ol  y  fath  driniaeth  r^ŵdd  a  dieithr. 
Ond  sychais  fy  nagrau  gyda  brys  pan  welais  Dic  yn  ei  tharo  nes  yr 
oedd  yn  llefain  ar  ei  hyd  yn  y  llwch.  Disgwyliais  weled  rhywun  yn 
taro  Dic,  a  synnais  weled  golwg  mor  ddifater  arno.  Ond  ni  wnaeth 
neb  gynnyg ;  yr  wyf  yn  credu  yr  edrychai  y  plant  ereill  arno  yn 
hytrach  fel  gwrthrych  i'w  edmygu.  Nid  oedd  diwedd  ar  ryfeddodau 
y  prynhawn  hwnnw  i  mi.  Ni  welais  erioed  gymaint  o  blant,  nac 
ystafell  mor  fawr  ond  y  capel ;  ac  ni  chlywais  erioed  y  fath  dwrw, 
yn  enwedig  yn  y  lle  yr  oeddynt  yn  cadw  eu  capiau  a'u  hetiau. 
Daeth  rhyw  ddynes  ataf,  a  cheisiodd  dynnu  fy  het  innau,  ond 
rhoddais  fy  Ilaw  yn  dynn  arni,  a  dywedodd  Dic  pan  welodd  nad 
oeddwn  yn  foddlawn, — 

"  Mi  geith  ddrwg  gin  i  modryb  am  dynnu'i  het." 

Ni  chlywais  modryb  yn  dweyd  hyn  wrth  Dic,  ond  meddyliwn  iddi 
ddweyd  a  minnau  ddim  yn  clywed.  Gadawodd  yr  athrawes  i  mi 
fynd  i  mewn  a  fy  het  am  fy  mhen  ;  am  fy  mod  yn  ddieithr,  mae  yn 
debyg,  y  cefais  y  fraint  honno.  Wrth  fynd  yn  llaw  Dic,  gwelais 
rai  oV  plant  yn  chwerthin,  ac  un  eneth  yn  clapio  ei  dwylaw  ac  yn 
dangos  ei  phen.  Deallais  wedi  hyn  mai  cyfeirio  at  fy  het  yr  oedd, 
a  gwelais  Dic  yn  tynnu  gwyneb  ofnadwy,  ac  yn  ysgwyd  ei  ddwrn  yn 
fygythiol  arni ;  ac  y  mae  yn  debyg  y  cawsai  yr  un  dynged  a'r  eneth 
arall  oni  bai  ei  bod  mewn  lle  mwy  diogel.  Cefais  eistedd  yn  ymyl 
Dic,  a  rhoddwyd  llech  a  phensel  i  mi.  Ni  wnes  fawr  ohonynt,  yr 
oedd  yn  well  gennyf  gael  edrych  o  gwmpas,  ac  edrych  ar  Dic  yn 
ysgrifennu  rhywbeth  ár  un  tu  ì'r  llech,  ac  yn  gwneyd  lluniau  ar  y 
tu  arall.  Mor  glyfar  yr  oedd  Dic  yn  gallu  ysgrifcnnu  yn  fy  ngolwg! 
Gwnaeth  lun  mawr  ar  fy  llech  innau,  llun  "  chip  potatoes  "  meddai 
ef ;  a  gwnaeth  bachgen  yn  ei  ymyl  lun  "  injan  yn  malu  gwair  "  i  mi. 
Nid  oedd  gennyf  ond  cymeryd  gair  y  ddau  mai  dyna  oeddynt. 
Wedi  i'r  ddynes  fynd  aV  llechi  oddiarnom,  galwodd  fi  ati  at  y 
bwrdd,  a  chymerodd  fi  ar  ei  glin,  a  gofynnodd  i  mi  beth  oedd  fy 
enw,  dywedais  innau  mai  Cit  oedd  fy  enw. 

"  Cit  be  ?  '*  gofynnai  eilwaith. 


320 


CYMRU'R    PLANT. 


« 


<< 


"  Nage,"  meddwn  innau,  "  Cit  Stevens." 

Gwenodd,  a  g'alwodd  Dic  ati,  a  gofynnodd  iddo, — 
Faínt  ydi  oed  yr  eneth  bach  yma,  Dic  ? " 
Un  oV  ddeg,"  ebai  Dic  yn  ddibetrus. 

"  Nid  ydyw  gfymaint  a  hynny,"  ebai  hithau,  ond  taerodd  Dic  fy 
mod.  Chwarddodd  y  ddynes,  a  gyrrodd  ni  yn  ol  i'r  ddesc.  Yna, 
g^elais  hi  yn  dweyd  rhywbeth  wrth  ddynes  arall,  a  chwarddodd  y 
ddwy.  Nis  gallwn  ddeall  beth  oedd  yn  peri  idd^mt  chwerthin,  ond 
yr  oedd  gennyf  ryw  syniad  bychan  mai  am  fy  mhen  i  neu  Dic. 

Wedí  hir  ddisgwyl,  cawsom  gychwyn  adref,  ac  er  cyrraedd  yn 
gynt,  aeth  Dic  a  fi  dros  y  cae,  a  cheisiodd  fy  ngharío  gros  y  g-amfa, 
ond  syrthiodd,  ac  yr  wyf  yn  siwr  iddo  anaíu  hefyd  wrth  g-eisio  fy 
arbed  i.  Ond  ni  ddcieth  deigryn  o'i  tygaid,  yn  hollol  wahanol  i  mi,. 
gwnes  ddigon  o  dwrw  i  dynnu  fy  modryb  ar  redeg  ataf,  a  rhoddodd 
deisen  i  Dic  am  gymeryd  fy  ngofal,  ac  addawodd  y  cawswn  fynd 
eto  gydag  ef. 

Siriolodd  gwyneb  Dic  pan  gfywodd  hyn,  er  y  codwm  aV  cwbl,  a 
rhedodd  adref.  Eithum  innau  Vr  tŷ  gyda  modryb,  ac  nid  anghofiaf 
y  croesaw  oedd  yn  fy  nisgwyl.  Nid  oeddwn  wedi  bod  oddiwrthi 
am  bum  munud  o'r  blaen,  a  theimlwn  fel  pe  bawn  wedi  bod  o'i 
golwg  am  ddwy  flynedd  yn  Ile  dwy  awr.  Wrth  edrych  yn  ol  ar 
ddyddiau  fy  mebyd,  yr  wyf  yn  gweled  ol  ei  chariad  ar  bob  diwrnod 
o'm  bywyd  yn  y  cyfnod  dedwydd  hwn. 

/  barhau.    Y  beanod  nesaf,— "Py  Ewythb  Nbwydd." 


LLMDDr     A     LLON. 

(dAHN   I*W   GYFIEITHU). 


DAW  awel  oer  o'r  dwyrain 
I  wywo  glesni'r  ddôl ; 
Try'n  ol  o  For  j  Werddon 
A  chawod  yn  ei  chôl. 

Er  syrthio  o'r  blodeuyn 
l'r  Uawr  yTi  oer  a  gwyw, 

Fe  ddengys  bore  Gwanwyn 
Fod  ynddo  hedyn  by w. 


Er  duo  y  ffurf af en 

Gan  gwmwl  diwmod  oed^ 
Bydd  haul  y  bore  wedyn 

Mor  ddisglair  ag  erioed. 

Os  bün  a  serth  yw'r  llwybr 
I  gopa'r  Wyddfa  wen, 

^Jae'n  llwybr  sydd  a'i  derfyn 
Yn  uchel  yn  y  nen. 


Mae  Uwybr  dysg  yn  arwain 
Hyd  lethrau  geirwon  maith, 

Ond  esmwyth-feinciau  Uwyddiant 
Sy'n  Uu  ymhen  y  daith. 


W.  G.  W. 


Cyfeiriad  7  golfgydd  jtw.^Owen  M.  Edwards,  3  Clarbntdön  Yillas,  Oxfobi>* 


ARORAFFWYD   A  CHYaoiCDDWYD  GAN  HU0HB8  AND  80N,   66,   HOPB  STSIBT,   GWRCOBAM. 


AT    Y    PLANT. 


AEGARET.  Yr  wyf  yn  falch  iawn  o*ch  deBgrifiadau  o  adar ;  mae 
croeso  i  bopeth.  sydd  yn  ffrwyth  sylw.  líaw  hanes  y  gomchwiglen 
yr  adeg  y  bydd  yn  nythu. 

Sam.  Bydd  hanes  teithiau,  yn  enwedig  rhai  trwy  Gymru,  yn  cael 
lle  gennyf .  Hoffwn  i  bob  pientyn  o  Gymro  gymeryd  dyddordeb  yn  ei  wlad  ei 
hun.  Cyn  cychwyn  ar  daith,  darllennwch  gymaint  ag  a  ellwch  am  y  lle  ;  wedi 
mynd  yno,  holwch  gymaint  a  ellwch. 

Wddyn  Gawr.  Pan  dyrr  un  o  bibellau  gwaith  dŵr  Lerpwl,  rhed  y  dŵr  yn 
gyflymach,  a  bydd  mwy  o  nerth  ynddo.  Trwy  hynny  caea  ddrysau  mewn 
ìleoedd  penodol,  a  throir  y  dŵr  i  gyd  i  afonydd  lle  nas  gall  wneyd  drwg.  Nid 
wyf  yn  credu  y  cwyd  Wddyn  Gawr  byth  i  foddi*r  fro,  er  fod  traddodiad  y  gwna, 
a  hwnnw  yn  draddödiad  hýn  o  ganrifoedd  nag  adeg  gwneyd  y  Uyn  ar  f edd  y  cawr. 

Sal  am  ddball.  1.  Y  mae'r  ddwy  ysgwydd  fechan  sydd  i  Iwy  de,  nid  yn 
addum,  ond  yn  olion  y  terfyn  rhwng  y  pen  a*r  goes  pan  oedd  y  ddau  ar  wahan. 
Yr  oeddynt  unwaith  fel  y  mae  rhaw  a  choes  rhaw  yn  awr.  2.  Nid  addum  yw'r 
ddau  fotwm  ar  gefn  cot  dyn.  Defnyddid  hwy  at  fotymn*r  lapedi ;  pan  oedd  y 
rheiny  yn  hirion  iawn,  codid  hwy  ar  y  cefn,  a  botymid  hwy  yno,  er  medru 
cerdded  yn  fwy  dilestair.  3.  Y  mae  botymau  ar  y  Uewis  oherwydd  byddai 
eisiau  eu  torchi,  i  ddal  y  cledd  neu  i  ganu  telyn  neu  i  ddangos  gwynder  Ihan. 

Cynorthwywyr.  Gwelwch  fod  pob  erthygl  yn  y  rhifyn  hwn  a*r  rhifyn  nesaf 
wedi  eu  talfyrm.  Gobeithio  nad  wyf  wedi  amham  gwaith  neb;  ond  rhaid 
cael  popeth  yn  daclus  i  ddiweddu*r  flwyddyn,  a  chychwyn  y  flwyddyn  nesaf 
gyda  hoen  ac  ynni  newydd. 

Cymro.  le,  Cymro,  sef  Robert  Recorde  o  Ddinbych  y  Pysgod,  oedd  y  Prydeiniwr 
cyntaf  i  gredu  syniad  Copemicus  am  le*r  ddaear  yn  y  gresidigaeth. 

GwLAD  YR  EiRA.  Bydd  erthyglau  tarawiadol  iawn  ar  y  Saith  Rhyfeddod  yn 
rhifynnau  y  flwyddyn  nesaf,  wedi  eu  hysgrifennu  gan  Gameddog  a  H.  Brython 
Hughes.     Dylid  deffro  dychymyg  ein  plant. 

SiAN  Y  Bryn.  Nofel  yn  desgriflo  bywyd  cyn  ein  dyddiau  ni  yw  **  nofel 
hanesyddol,"  megis  oes  Llywelyn  neu  oes  Owen  Glyndwr  neu  oes  ein  teidiau. 
Bhaid  i'r  nofelydd  ddarllen  hanes  ei  gyfnod  yn  fanwl;  ac  os  daw  cymeriadau 
hanesyddol  iV  stori,  rhaid  i'r  darluniad  ohonynt  fod  yn  gywir.  Nofel  fel  hyn 
yw  **Y  Fun  o  Eithin  Fynydd,'*  yn  darlunio  Dafydd  ab  Gwilym  a'i  amser. 
Rhoddodd  yr  awdures  dalentog  hi  i  mi  i  edrych  drosti  cyn  ei  chyhoeddi,  a  gorfod 
i  mi  dynnu  cae  tatws  o  honi ;  oherwydd  ni  ddaeth  tatws  i'r  wlad  hon  am  agos  i 
ddau  can  mlynedd  wedi  hynny.  Dyddorol  iawn  fuasa  ystori  a  rhai  o'r  beirdd 
Cymreig  ynddi,  megis  Edward  Richard,  yr  athraw  hoff  o  Ystrad  Meurig ;  neu 
Eben  Faríid  a'i  helyntion ;  neu  Dewi  Wyn.  Mae'n  hawdd  cael  darlun  cywir  a 
byw  o'r  rhal  hyn,  ac  y  mae  digon  o'r  prudd  a'r  rhyfedd  a'r  dieithr  yn  eu 
bywydau  i  wneyd  eu  hanes  yn  ddigon  dyddorol  i  dynnu  plant  oddiwrth  eu  chware. 


(I^MRU'R     JÎLANT. 


TACHWEDD,      1906. 


Rhif   179. 


F     WRAIG     WBN. 

p!!,"RTH  feddwl  a  phryderu  am  y  farchnad 

drannoeth,    cododd    hen     wrai^     yn 

Heathfield,  Dyfneint,  lua  hanner  nos, 

gan  feddwl  ei  bod  yn  fore.     Yr  oedd 

yn  noson  oleu  leuad  deg.     Cyfrwyodd 

ei  merlen,  rhoddodd  yr  ieir  a'r  llysiau 

at  eu  gwerthu   ar    ei    chefn,    ac  yna 

oisleddodd    ar   y    cyfrwy    eî    hun.      Yr    oedd 

f^fanddi  fasged    wag    bob    ochr   i'r  cyfnA'y,    i 

f^rludo  nwyddau  yn  ol  o'r  ffair. 

'leithiodd   ymlaen  yn  hoew,  gan   feddwl  o 

iiyrl       mai     dydd     oedd     hi.       Toc,     clywai 

vv\[i    bytheuaìd    yn    hela    yn    y    pellter.      A 

■  hyilii  hynny  wele  ysgyfarnog  yn  rhedeg  yn 

i  huiin  tuag  ati,  ac  yn  sefyll  yn  llonydd  ar  y 

(litwdd   ar   ei    chyfer.       Disgynnodd    yr    hen 

wr;ii;;,    cymerodd    afael    yn    yr    ysgyfamog', 

dododd  hi  yn  un  o'i  basgedi,  a  chaeodd  arni. 

Cyn  hir,  gadawodd  y  ffordd  oedd  yn  myned  rhwng  y  cloddiau,  a 

daeth  i  waen    eang,    ddi-glawdd,    a   di-gysgod.     A   gwelai  hela 

rhyfedd.     Carlamai  cefFyl  heb  yr  un  pen  iddo  tuag  ati.     Ar  ei  gefn 

yr  oedd  bod  pygddu,  a  dau  gom  yn  codi  odditan  ei  gap ;  a  gwelai 


324  CYMRU'R    PLANT. 

yr  hen  wraig,  er  ei  braw,  fod  ei  droed  yn  yr  wrthafl  yn  ffbrchog. 
O'i  gwmpas  yr  oedd  bytheuaid  a'u  cynffbnnau  yn  fyw  fel  nadroedd, 
ac  yn  fflachîo  fel  tân.     Yn  sicr,  y  Gŵr  Drwg  oedd  yno  yn  hela. 

"  A  welaist  ti  ysgyfamog*  yn  mynd  heibio  i  ti  ?  "  ebeY  Gŵr  Drwg. 

"  Naddo  "  oedd  ateb  parod,  ond  nid  gwir,  y  wraig. 

Aeth  y  gŵr  du,  a'r  ceffÿl  di-ben,  a*r  cwn  tân,  yn  chwyrn  ac 
awchus  yn  eu  blaenau.  Wedi  iddynt  fynd  oV  golwg,  cododd  yr 
ysgyfarnog  gaead  y  fasged.  Ac  er  syndod  i'r  hen  wraig,  trodd 
yn  wraig  ieuanc  brydferth,  mewn  dillad  claerwynion. 

"Diolch  yn  fawr  i  ti,"  meddai.  "Buost  yn  ddewr  iawn,  ac  yn 
garedig  iawn.  Paid  a  dychrynnu;  nid  un  oV  byd  yma  wyf  fi.  Yr 
oedd  fy  mhechod  yn  fawr;  a'm  cosb  oedd  cael  fy  hela  gan  gŵn 
uffern  nes  y  medrwn  fynd  y  tu  ol  iddynt,  a  gweled  eu  cynff"onnau. 
Trwy  dy  garedigrwydd  di,  y  mae  hynny  yn  awr  wedi  ei  wneyd ;  a 
chaf  finnau  orffẁys  o'r  diwedd.  Medraf  roddi  gwobr  i  ti  am  dy 
gymwynas.  Dodwya  dy  iar  ddau  wy  bob  dydd  yn  lle  un  ;  cei  ddau 
bwys  o  ymenyn  o  laeth  na  roddai  ond  un  o'r  blaen ;  ac  os  ff'raei  â'th 
wr,  cei  siarad  yn  gyflymach  oV  hanner  nag  y  gwnaet  gynt." 

"  A  gosp  y  Gŵr  Drwg  fi  ?  " 

"  Gwnaiff"  os  medr.  Nid  yw'n  hoffì  cael  ei  dwyllo,  er  ei  fod  yn 
dwyllwr  mawr  ei  hun.  Bydd  ar  dy  ochel  rhagddo, — dos  Vr  eglwys 
ar  y  Sul,  a  thâl  dy  ddegwm  yn  ofalus.  Gall  gymeryd  pob  ff'urf  ond 
ff"urf  oen  a  ffurf  colomen.'' 

Diflannodd  y  wraig  wen  yn  y  fan.  Ond  gwir  a  ddywedodd  am 
wyau,  ymenyn,  a  thafod  yr  hon  wnaeth  gymwynas  â  hi. 

Adroddodd  yr  hen  wraig  yr  ystori  wedi  mynd  adre,  ac  esboniodd 
yr  offeiriad  iddi  mai  gwir  oedd  nas  gallai  yr  un  drwg  gymeryd 
ff'urf  oen  na  cholomen,  am  fod  yr  lesu  wedi  santeiddio  y  naill,  a'r 
Ysbryd  Glân  y  Ilall. 

Mae'n  amlwg  mai  un  o  ystraeon  mynachod  y  canol  oesoedd  yw 
hon.  Yr  oedd  y  mynachod  yn  hoff"  iawn  o  ddysgu  fod  y  diafol  yn 
poeni  eneidiau  coll ;  a  dengys  y  cyfeiriad  at  y  Sul  a'r  degwm  beth 
oedd  y  wers  dynnent  oddiwrth  y  stori. 

Yr  wyf  wedi  bod  yn  casglu  ystraeon  gwerin  i'r  plant,  yr  ystra^on 
adroddid  ar  fin  nos,  wedi  noswylio,  gan  yr  hen  bobl  gynt.  Ychydig 
oeddynt  hwy  yn  ddarllen ;  ac  yn  aml,  os  medrent  ddarllen,  nid  oedd 
ganddynt  na  llyfr  na  chanwyll.  Felly,  cofio  ac  adrodd  oedd  eu 
campau  hwy.  Credent  lawer  mwy  nag  a  gredwn  ni  hefyd. 
Ystraeon  pobl  Lloegr  adrodlais  eleni.  Y  mae  gennyf  lawer  eto  i 
ddod,  rhai  adroddir  ar  lannau  afonydd  India,  yn  eira  Siberia,  ar 
odreu'r  Andes,  ac  ar  fryniau  Arabia. 


CYMRU'R    PLANT. 


"  Camel  oc  jch  wedi  en  CTplj-BU  yiighyd." 


BYWYD     Ffi     AIPFT. 

[0  Ijthyr  7  diweddar  J,  D.  Bryan.     Gwel  Cvmku  Medi  190«]. 

GAN  y  byddem  yn  debyg  o  dreulîo  y  rhan  fwyaf  o'r  dydd  yn  yr 
anialwch  diffaeth,  yr  oedd  yn  rhaid  myned  a'n  bwyd  a'n 
diod  gyda  ni,  hetÿd  canhwyllau,  magnesium  ■wire  i  archwiho  y 
beddrodau,  ac  ychydig'  o  piasires  fe!  bacshish.  Wedi  cael  y  pethau 
ang'enrheidiol  iiyn,  ae  arfog-i  ein  hunain  â  ffon  gref  bob  un,  yr  oeddym 
yn  barod  ì  gychwyn  am  orsaf  rheilffordd  Bwlac-Dacrwr,  rhyw  dair 
milltir  a  hanner  oddiyma,  Ar  y  cyntaf  arweiniai  Hasan  ni  trwy 
heolydd  culion  y  rhan  Arabaidd  o'r  dref,  a  chan  fod  ein  hanifeiliaid 
dipyn  yn  fywiog,  rhaid  oedd  bod  yn  dra  gfwyliadwrus,  neu  caem  ein 
hunain  yn  myned  ar  draws  neu  yn  erbyn  rhywun  yn  barhaus, — prin 
y  gallem  basio  mulod  ereill  heb  gyffwrdd  â  hwy,  ac  yr  oedd  camel 
llwythog  yn  lienwi'r  heol  fel  wedge.  Mae  yr  Arabiaid  yn  codi  yn 
fore,  ac  yr  oedd  yr  heolydd  yn  llawn  prysurdeb;  canlyddem 
wartheg  yn  myned  o  gwmpas  i  gael  eu  godro,  pob  un  yn  cael  ei 
dilyn  gan  ei  Ìlo,  onide  ataliai  ei  llaeth;  gyrroedd  o  eifr  hefyd  î'r  un 
pwrpas ;  a  dwfr-gludwyr  yn  cario  dwfr  mewn  costrelau  crwyn.  Mae 
rhannau  isaf  y  tai  bob  amser  yn  cael  eu  defnyddio  fel  masnachdy 
neu  weithfa,  ac  nid  i  fyw  ynddo,  felly  gwelem  bob  math  o  waith  yn 
cael  ei  gario  ymiaen.  Mewn  un  lle,  dyn  du  wrthi  yn  prysur 
smwddio  â'i  draed,  un  arall  yn  gweithio  coed,  nid  oes  ganddo  na 


326 


CYMRU'R     PLANT. 


mainc  nac  ystôl  yn  y  lle,  os  bydd  arno  eisieu  plaenio,  teifl  y  byrddyn 
ar  lawr,  eistedda  arno,  ac  yna  plaenia  ymlaen.  Gwelir  un  arall  yn 
hog"i  ei  gyllell  ar  y  maen  llifo,  gfan  ei  droi  â'i  droed.  Yn  ymyl  y 
mae  dyn  hollol  noeth  yn  eistedd  ar  lawr  yn  prysur  drwsio  ei  unig- 
ddilledyn.  Wedi  dyfod  i  heolydd  Uetach  ac  awyrgylch  iachach, 
g^elwn  gerbydau  a  throliau,  ac  ug^einiau  o  gamelod  yn  llwythog  o 
rywfath  o  g"Iofer,  a  mulod  yn  pwyso  dan  wiail  siwgr  ar  eu  ffordd  i'r 
farchnad.  Yn  fuan  croesasom  y  Nil,  a  theithiem  oddi  yno  ì'r  orsaf, 
pellter  oddeutu  dwy  filltir,  rhwng*  coed  acacia,  meusydd  maith 
cwmpasog  ar  bob  tu,  mewn  mannau  yn  dew  g"an  gnydau,  ac  mewn 
mannau  yn  aredig.  Gwelsom  un  wedd  anghymarus  iawn  yn  ol  ein 
tyb  ni,  camel  ac  ych  wedi  eu  cyplysu  ynghyd.  Da  iddynt  mai  nid 
daear  galed  gleiog  Cymru  oedd  ganddynt  iV  drin,  ond  pridd  brau 
yr  Aifft.  Sylwodd  rhywun  am  natur  y  ddau  bridd.  Rhaid  iV 
ffarmwr  yng  Nghymru  ei  rwygo  a'i  dorri  a'i  foethi  â  gwrteithiau 
celfyddydol  a  drudfawr,  cyn  y  ceir  prin  ddau  gnwd  mewn  blwyddyn ; 
ond  am  bridd  yr  Aifft,  ni  raid  prin  ei  gosi  na  rydd  bedwar  neu  bum 
cnwd. 

Ond  dyma  ni  yn  awr  yn  yr  orsaf,  rhaid  ífarwelio  a'n  mulod  a 
myned  i  chwilio  am  docynau.  Mae  y  tocynle  yn  yr  awyr  agored,  a 
thyrfa  o'i  g^mpas ;  ond  gwneir  ffafr  â  Sais,  a  chefais  docyn  ar 
unwaith,  gan  nad  ydyw  yr  Arabiaid  i  gyd  wedi  dysgu  trefniadau  y 
ffyrdd  haearn,  a  mynnant  fargeinio  am  eu  tocynau,  gydaV  canlyniad 
y  gadewir  rhai  yn  aml  ar  ol.  Wedi  gorchymyn  fod  mulod  Hasan  i 
ddyfod  i  le  neilltuol  i'n  cyfarfod  yn  yr  hwyr,  aethom  ni  i  gerbyd,  ac 
yntau  i  gerbyd  arall  at  gyfeillion  iddo.  Mewn  atebiad  i'n  gofyniad 
am  amser  cychwyn,  dywedodd  y  porter  las  ei  bais, — "  Time  come, 
him  go  ;  "  ac  felly  fu,  cychwynasom  i'r  funud. 


«^ 


m^ 


MAB    GWBITlíRnD    DhA'N   ANFARWOI,    WBRBD. 


YNGHANOL  mjrdd  o  leisiau'r  byd, 
Á  nodau  byw  eu  hanthem  gref , 
Mae  gweithred  dda  a'i  mawl  o  hyd 
Yn  f  elus  sain  yng  nghlust  y  nef  ; 
Er  tlysed  ar  y  gorwel  pell 

Yw  alaw  ola'r  hyfryd  Ha, 
Daw  seiniau  sydd  yn  ganmil  gwell 
0  delyn  aur  pob  gweithred  dda. 

Mae  mwynder  ffafr  a  thegwch  gwedd 
Yn  gwy wo  yn  nhymestloedd  byd ; 

Ond  gwenau  tlws  y  nef  mewn  hedd 
Gorona  weithi  ed  dda  o  hyd  ; 
Y  Bala, 


Creu  gwynfa  o  lawenydd  mwyn 
vv  na'r  cariad  sy'n  ei  bron  ar  dân  ; 

A  Ueddfu  poen  mae'r  dwyfol  swyn 
Sy'n  goleu  yn  ei  llygad  glân. 

Mae  ffarwel  wríd  yr  Hydref  cain 

Yn  torri  calon  blodau'r  ardd ; 
Ac  udgom  Gaeaf  gyda'i  sain 

Yn  dychryn  daü  y  goedwig  hardd ; 
Und  cana'r  da  ei  felus  gerdd 

Yng  ngwyneb  storm,  dan  wenau  N  er ; 
Mae  gweithred  dda'n  anfarwol  werdd, 

A'i  blodau  yn  dragwyddol  bêr. 

RlCnARD   AR   HUGH. 


CYMRU'R    PLANT. 


ÍÍB'R     DDAMAR     TN     V     GRBA  DIGAMTH. 

111.    Y    TRYDYDD   SVKIAD. 

^  EDl  Ptolemy,  Copernicus,  Galileo,  a 
Newton,  y  niae  ychwaneg'  o  oleuni  yn 
dod  i'r  goiwg  ar  Iwybrau  Duw. 

Peth  rhyfedd  iawn  yw'r  spectroscop. 
Dengys  ei  liwiau  beth  sydd  yn  yr  haul, 
yn  y  planedau,  ie,  yn  y  cymyiau  ser. 
Os  oes  haearn  yn  yr  Haui,  rhydd  ei 
farc  ar  y  spectroscop  pan  ddisgyn 
pelydrau  yr  Haul  arno.  Mae'r  offeryn 
hwn  wedi  dangos  yn  barod  mai  nid 
bydoedd  ereiU  yw'r  cymylau  ser,  ond 
cymylau  o  nwyon  gloew  boethion. 

Yn  wir,  y  mae  Uawer  o  bethau  yn 
eîn  tueddu  i  feddwl  fod  Ptolemy  yn  iawn  mewn  dau  beth,  —  (i)  nad 
oes  yr  un  byd  o'r  un  gymeriad  a'r  Ddaear,  (2)  nad  oes  fodau  fel 
nyni  yn  yr  un  byd  arall. 

Ni  fedd  planed  fach  ddigon  o  atyniad  i  gadw  awyr  o'i  chwmpas. 
Ni  fedd  y  Lleuad  na  Mercher  allu  i  gadw  un  nwy, — nitrogen  nac 
oxygen ;  heb  son  am  awyr.  Medr  Mawrth  gadw  y  ddau  nwy  hyn, 
ond  nid  awyr.  Nid  eira  felly  sydd  ar  ei  begynau,  ond  rhyw  sylwedd 
arall  sy'n  gofyn  oerfel  mwy  i'w  rewi, — carbonic  acid  gas  hwyrach. 
Tra  y  mae'r  planedau  bychain  yn  oer  tuhwnt  i'n  dirnadaeth  ni,  y 
mae  y  rhai  mawrion  eto'n  gorff  mawr  o  dân  mud-losg  byw,  Y 
tebyg  ydyw  nas  gall  dyn,  anifaìl,  na  llysiau,  o  un  math,  fyw  yn  unlle 
ond  ar  y  Ddaear. 

Ni  thry  rhai  o'r  planedau  ond  un  wyneb  bob  amser  at  yr  Haul, 
yn  ol  pob  tebyg.  Felly,  nis  gallant  feddu  tymhorau  na  chynnal 
bywyd. 

Haul,  a  phlanedau  yn  troi  o'i  gwmpas, — ai  nifer  dirifedî  o 
gyfundrefnau  fel  hyn  yw  cread  Duw.'  Nage,  yn  ol  pob  tebyg,  ond 
eithriad.  Y  mae  rhyw  gyfoeth  o  amrywiaeth  yng  ngwaith  Duw. 
Dengys  y  telescop  mwyaf  fod  Uawer  o'r  heuliau'n  ddwbî,  y  naili  yn 
troi  o  gwmpas  y  llall, — haul  coch,  dyweder,  a  haul  gwyn,  yn  troi  o 
gwmpas  eu  gilydd  mewn  ysplander  annirnadwy. 

Bydd  eisiau  rhif  tywod  y  môr  o  feddylwyr  fel  Copernicus  a  Galileo 
a  Newton  ì  ddarganfod  rhan  anfeidrol  fach  o  waith  Duw. 


328 


CYMRU'R    PLANT. 


y  £>ryw  Bach, 


DOH  Ei2. 

Bytoiog  gellweirus 

> 

H. 

BbTTHON   HlOHES 

:      .d,r 

n    .n    :n    .n 

8          :-    .n 

• 
r 

• 

:n 

.                   a 

n     .r 

:      .d 

d     .d    :d    .d 

d          :-    .d 

t, 

:d 

d     .t, 

l.Chwi 

welsoch  j    Dryw 

Bach,              Di  - 

lol 

ac 

enwog ; 

:      .n.f 

S        «S       .S        .8 

8          :-    .8 

8 

:8 

8       .8 

:      .d 

d    .d    :d    .d 

n          :-    .d 

S| 

:d 

d     .8i 

:      .8 

1     .1    :1     .n 

f          :-    .1 

• 

t 

:-    .1 

•                   a 

1       .8 

:      .d 

d    .r    :n    J*i 

r          :-    .n 

r 

:-    .d 

d    .t, 

Mae 

:       .8 

f el  pob  bod  -  yn 

f     .f    :1     .1 

bach,              Yn 

1          :-    .1 

dlws 
f 

a 

:-    .fe 

bywiog 

fe    .8 

:      .n 

f     .f    :de    .de 

r          :-    .d 

r 

:-    .r 

r     .8 

Oydoan.                                                        Fotnpoio     .     .     . 

/rv 

:      .n,f 

8    .n,f:8    .f  ,1 

8          :~    .1  ,t 

d' 

.d,d 

d         :- 

Chware 

beg  i'r  un  bach,Chware 

teg !               Chware 

.n,n:r    . 

teg !               Chware 

.d,d:d    . 

tegl 

.d  ,d:d 

.Q   ,S  •  S          . 

.8,8:1 

. 

.d,d:d 

Chware  teg ! 

.d,d:t|  . 

Chware  teg 

.n,n:f 

! 

• 

Chware  teg ! 

.d,d:d 

2.     Mae  ef  sCìfadam  Iwyd 
Yn  byw  heb  brinder ; 
Pryf etach  yw  eu  bwyd — 
Cig/resh  bob  amser. 

Cÿd. — Chware  teg  i'r  rhai  bach, 
Chware  teg. 


4.     Cyffyrddwch  chwi  â'u  nyth- 
A  dyna  ddigon ; 
Fe  ddigia'r  ddaa  am  byth, 
Am  dro  mor  wirion. 

Cyd. — Ohware  teg  i'r  rhai  bach, 
Chware  teg. 


3.     Pedwar-ar-ddeg  a  gânt 

O  blant,  bob  blwyddyn ; 
A'u  magu  oll  a  wnant 
Heb  gymorth  undyn. 

Cf/d. — Chware  teg  i'r  rhai  bach, 
Chware  teg. 


5.     *Dewch  lonnydd  i*r  rhai  bach, 
Er  mwyn  daioni : 
A  mynnwch  galon  iach 
O  bob  drygioui. 

Cÿd. — Chware  teg  i*r  rhai  bach, 
Chware  teg. 

"  E.  P.*' 
Llf/fr  Adrodd  Jonbs  a  Williams. 


CYMRU'R    PLANT.  329 

TAITH     BMTI     I^J^WIS. 

Gan  Pelidros. 

IV.      MAM     a'i      MAB. 

YN  flin  ei  chyflwr,  saif  Beti  ar  bont  fawr,  gan  edrych  allan  i 
gyfeiriad  y  môr  yn  ddwysfyíyriol.  Yn  sydyn,  dyna  law  yn 
disgyn  oV  tu  ol  ar  ei  hysgwydd.  Try  hithau  i  weled  pwy 
sydd  yno,  ac  wele  ddyn  ieuanc  yn  sefyll  o'i  blaen,  yn  nillad  morwr, 
gyda  gwyneb  Cymreig  siriol. 

"  Chi  yw  Beti  Lewis  ? "  medd  efe. 

"  le,  machgen  bach  i,"  ateba  hithau,  gan  ei  gofleidio,  fel  un  yn 
cofleidio  trysor  gwerthfawr. 

"  Wel,"  atebai'r  bachgen,  "yr  wyf  fi  wedi  cael  íy  anfon  i  gwrdd 
a  chwi,  ac  i'ch  harwain  i  le  diogel.  Nid  ydyw  llong  William  Lewis, 
eich  mab,  wedi  cyrraedd  eto ;  ond,  trwy  ryw  achos  neu  gilydd,  fe 
fÿdd  fis  neu  chwech  wythnos  arall  cyn  y  daw  i  dir.  Ond  daw  nawr, 
Beti.  Dilynwch  fi  y  ff'ordd  hon,  a  dewch  a'ch  basged  i  fi ;  yr 
ydych  wedi  blino,  siwr  o  fod." 

"Machgen  bach  i.  Bendith  Duw  fo  gyda  thi.  Ond  sut  y 
gwyddech  chi  mod  i  yn  dod  yma  i  gwrdd  ag  e  ? " 

"  O,  dewch  chi  mlaen  'nawr,"  ebai  yntau.  "  Fe  gewch  chi  wybod 
y  cyfan  wedi  cyrraedd  i'r  tŷ,  a  chael  cwpaned  o  de  athipyn  o  fwyd." 

Ónd  cyn  cyrraedd  yno,  yr  oedd  Beti  wedi  dod  i  wybod  mai 
bachgen  o  Dregaron  oedd  ei  harweinydd,  ei  fod  yn  un  o'r  Llynges, 
ac  mai  tn^y  y  gŵr  a  welsai  hi  yn  y  llong  ar  y  ífordd  i  Fryste,  yr 
hwn  oedd  wedi  danfon  brysneges  atynt  yn  ei  chylch,  yr  oeddynt  wedi 
dod  i  wybod  am  dani. 

Wedi  cyrraedd  y  tŷ,  a  chael  fod  y  bobl  yno  mor  serchog  a 
charedig,  er  nad  oeddynt  yn  deall  Cymraeg,  teimlai  Beti  gartret 
oddicartref,  a  gwyddai  fod  Duw  yn  dda  ryfeddol  tuag  ati.  Danfon- 
odd  adref,  o'r  hyn  lleiaf,  cafodd  gan  y  bachgen  o  Dregaron 
ysgrifennu  llythyr  iddi  at  y  merched,  i  adrodd  yr  holl  helynt,  a 
dweyd  pa  bryd  y  byddai  adref.  Yna,  gorffẁysodd  yn  hyderus  o 
ddydd  i  ddydd,  nes  daeth  yr  awr  fythgofiadwy  iddi  hi,  pan  welwyd 
y  llong  fawr  yn  dynesu  ì'r  porthladd. 

Ychydig  oriau  yn  hwy,  ac  yr  oedd  Beti  a  Wil  ym  mreichiau  eu 
gilydd,  a  dagrau  yn  treiglo  dros  ruddiau  y  ddau.  Yr  oedd  efe, 
erbyn  hyn,  yn  swyddog  pwysig  yn  y  Llynges,  a  phawb  yn  y  llong 
ac  o  gwmpas  yn  talu  gwarogaeth  iddo. 

Cyn  pen  wythnos,  yr  oedd  ardal  Aberaeron  yn  wên  a  llawenydd, 
y  banerau  yn  chwifio  yn  yr  awelon  o  bob  ffenestr,  a  Beti  Lewis  a'i 


330 


CYMRU'R    PLANT. 


mab  yn  gyrru  adref  mewn  cerbyd  a  phedwar  ceífyl,  wedi  eu  hurio 
i'r  siwrnai,  oblegid  yr  oedd  ganddo  ef  yn  awr  lawer  o  arian.  Y 
dydd  nesaf,  yr  oedd  gwledd  fras  ar  dir  y  Plas,  a  holl  drigolion  y 
pentref  yn  dathlu  dychweliad  "  yr  hwn  a  fu  farw,  ac  a  ddaeth  yn  fyw 
drachefn,"  ac  nid  oedd  neb  yn  llonnach  na  theulu  Rhos  Fach  yn  yr 
amgylchiad. 

Bu  Beti  fyw  am  fìynyddau  wedi  hynny,  gan  dderbyn  arian  yn 
gyson  oddiwrth  ei  bachgen  llwyddiannus.  A'i  phrif  hyfrydwch  hyd 
ei  bedd  oedd  adrodd  yr  hanes  am  y  daith  o  Aberaeron  i  Blymouth 
ac  yn  ol. 


rW     DDÂm,I,MN     YN     DDIFYFFR. 

DRINGAIS  i  ben  yr  Wyddfa  mewn  awyren  yr  aeth  y  dyn  ì'r 
haul  y  mae  hanes  rhyfedd  gennyf  glywed  y  newydd  hwn 
sydd  ragenw  disglair  yw  y  lloer  ar  lawr  y  mae  llyfr  John 
Bunyan  sydd  enw  adnabyddus  dieithr  yw  ef  yn  yr  ardal  hon  yw  yr 
eneth  y  soniais  am  dani  yn  y  tŷ  y  mae  pobl  serchog  yw  ambell  un 
dwl  yw  Mary  Jane  sydd  ymhell  yn  y  môr  y  mae  pysgod  dall  yw  y 
dyn  craíf  yw  eich  athraw  pan  yn  canu  syrthiodd  y  dyn  i  lawr  y  mae 
glo  gwyn  yw  ei  gwisg  ar  y  Sul  y  mae  addoli  Duw  sydd  nerth  iV 
g^an  a'r  adfydus. 

RhtwlaSy  Bangor.  R.  O.  Hughes. 


«•»     ^» 


DARLUN    FY    MAM. 


WRTH  edrych  ar  ei  darlun, 
Daw  imi  adgof  am 
Y  moroedd  o  hapusrwydd 

A  ges  yng  nghwmni  mam  ; 
Bydd  cofio  am  j  cyf an 

Yn  ennyn  rhyw  fwynhad, 
Am  obaith  eto  gwrddyd 
A  hi  mewn  nefol  wlad. 

Yn  fud  'rwyf  uwch  ei  beddrod, 

A'm  calon  bron  rhoi  llam 
Draw,  draw,  tuhwnt  i'r  wybren, 

Lle  mae  nhyneraf  f am, 
Yn  goiffwys  yn  yr  ardal 

Ddymunodd  lawer  tro, 
Lle  nad  oes  oer  awelon 

Yn  chwythu  dros  y  fro. 
Dolffellau. 


Pe  meddwn  fyd,  fe*i  rhoddwn 

Am  iddi  ddod  yn  ol, 
A  chael  un  gair  oddiwrthi, 

Ond  Ow,  nid  y w  ond  ffol ; 
Ei  geinau  sydd  fel  clychau 

Ariannaidd  ar  fy  nghlyw, — 
Ar  gefnf or  garw  bywyd 

Ÿj  nghysur  adgof  yw. 

Wnaeth  angau  ddim  ond  cylîwrdd 

A  hi  â'i  denau  law, 
Do,  cafodd  groesi'r  afon 

Mewn  hun,— heb  unrhyw  fraw ; 
Yn  dawel  bellach  hunwch, 

Cawn  gwrdd  ryw  ddydd  sy'n  dod, 
Mewn  gwlad  nad  oes  ymadael 

O  fewn  ei  thir  yn  bod. 

HOBERT  JaME8. 


CYMRU'R     PLANT. 


II,    PRIODAS    RYFyoUS. 


R  ol  inarw  ei  mam,  yr  oedd  Eteiina  fach  yn 

'  byw  yn  y  castell  ar  y  graig,   uwchben 

afon     Danube,     gyda'i     thad     garw     a 

rhyfelgar.      Yr  oedd   fel  canwyll  IJygad 

yr  hen    fynach;    yn   ol    ei    addewid    i'w 

mam,  yr  oedd  ei  ofal  am  dani  yn  ddiflino. 

Tj^'odd  y  plentyn  yn  enethig  dlos,  ac 

yr  oedd  ei  thad  yn   hoff   iawn    o   honi. 

Pan  yn  cychwyn  ar  ei  farch  i'r  mynydd- 

oedd,  neu  i'w  gwch  ar  yr  afon,  cusanai  yr 

hen  ryfelwr  hanner  anwar  ei  ferch  dyner, 

ac  ai  ei  lais  garw  yn  addfwynach  wrth 

ffarwelio  ä  hi.     A  phan  ddeuai  yn  ol  i'w 

gastell,  yn  flin  a  sarrug  o'r  helfa  neu'r 

frwydr,  yr  oedd  cân  a  thelyn  Etelina  yn  anfon  pob  ysbryd  drwg 

o'i  galon. 

Cerddodd  y  son  am  Etelina  brydferth  trwy'r  gwledydd.  Deuai 
prydyddion,  yn  ol  arfer  y  dyddiau  hynny,  i'w  gweled  i  ganu  ei 
chlod.  Deuai  tywysogion  a  marchogion  goreu  a  mwyaf  goludog  y 
gwledydd  i  weld  merch  yr  hen  Syr  Reinhard  arw,  ac  i  erfyn  am  ei 
Ilaw  a'i  chalon.  Ac  weithiau  dywedai  ei  thad, — ■"  Bydd  yn  wraig  i'r 
tywysog  hwn,  mae  ganddo  fyddin  o  íilwyr,  a  thiroedd  eang,  ac  aur 
heb  fesur." 

Ond  ni  edrychai  yr  eneth  ar  neb  i  ymserchu  ynddo  ymysg  y  rhai 
hyn,  er  iddynt  dalu  i  brydyddion  am  ganu  am  ei  swynion,  ac 
ymladd  â'u  gilydd  er  clod  iddi.  Yr  oedd  bachgen  o'r  enw  Rudolph 
yn  y  castell  ar  y  graig.  Yr  oedd  o  deulu  enwog  am  eu  hanrhydedd 
a'u  dyngarwch  yn  y  dyddiau  fu,  ond  yr  oedd  yn  dlawd.  Yr  oedd 
hwn  ac  Etelina  wedi  ymserchu  yn  eu  gilydd.  Pe  buasai  mam 
Etelina'n  fyw,  gallasai  ofyn  am  gyfarwyddyd  iddi;  ond  gwyddai  mai 
rhegfeydd  a  bygythion  glywai  os  meiddiai  enwi  Rudolph  wrth  ei 
thad. 

Ryw  ddi«Tnod,  codwyd  drws  mawr  y  castell,  ac  aeth  Arglwydd 
Griefenstein  a'i  wỳr  ar  daith  hir,  i  ryfela  yn  erbyn  y  digred  dan 
faner  yr  ymherawdwr.  Wedi  i'w  thad  iynd  ymhell,  cyffesodd 
Etelina  wrth  y  mynach  y  rhoddasai  ei  mam  hi  yn  ei  ofal  am  ei  serr' 
at  Rudolph.     "Gwell  gennyf  fyw  yn  dlawd  gydag  ef,"  meddaì,  " 


332  CYMRU'R    PLANT. 

byw  mewn  cyfoeth  gyda  neb  arall."  Ni  fynnai  ei  darbwyllo;  a 
gwelodd  y  mynach  y  torrai  ei  chalon  os  na  chai  ei  dymuniad. 
Priododd  y  ddau,  ac  yr  oeddynt  yn  ddedwydd  iawn. 

Ond  nid  oedd  wiw  iddynt  aros  yn  y  céistell,  byddai  dig  arglwydd 
y  graig  fel  cynddaredd  llew  pan  ddeuai  adref.  Felly  diangodd  y 
ddau  i  ogof  y  gwyddai  y  mynach  am  dani,  wrth  droed  y  castell.  Á 
rhyw  ddydd  cljrwid  udgorn  llu  yr  hen  arglwydd  yn  dychwelyd  yn  ol. 


eENFIGEN  a  ladd  ei  pherchennog.  Ni  welais  neb  erioed  yn 
gwneyd  drwg  i  ereill  yn  fwriadol,  heb  wneyd  mwy  o  ddrwg 
iddo  ei  hun.  Pan  golio  gwenynen  blentyn,  bydd  poen  y 
plentyn  yn  fawr  am  ychydig  funudau;  ond  bydd  y  wenynen  ei 
hun  farw  ymhen  ychydig  ddyddiau. 

Yn  amser  y  gwrthryfel  yn  yr  Iwerddon,  yn  niwedd  y  ddeunawfed 
ganrif,    yr    oedd    bancer  yn    elynol    iawn  i'r  mudiad  gwladgarol 
Penderfynodd  y  gwrthryfelwyr  ddial  arno.     A  beth  wnaethant  ond 
casglu    nodau   ei    fanc,    a'u    llosgi.      Trwy   hynny,    wrth    gwrs,  yr 
oeddynt  yn  colledu  eu  hunain  ac  yn  ei  wneyd  ef  yn  gyfoethog. 


M 


ma:^    mbision    yn   anwyi,    i   mi. 

AE  cariad  at  Feirion  fynyddig  Ei  bryniau  talgríbog  a  godant 

Yn  ennyn  dyddordeb  y  bardd ;  Eu  pennau  i  entrych  y  nen  ; 


Mewn  mangre  odidog  y'm  ganwyd,  A  dyna  sy'n  ddifyr  i  ninnau, 
Ei  dolydd  toreithiog  sy'n  hardd  ;  Cael  dringo  yn  uchel  i'w  pen  ; 

Ac  ynddi  mae  nentydd  grisialaidd  Cawn  syllu  ar  dlysni  gwyrdd  natur, 
Yn  sisial  alawon  trwy'u  lli :  Prydferthwch  y  blodau  di-ri  ; 

Mae  hynny  yn  swyno  fy  nghalon, —  Wrth  weld  y  rhai  hynny,  sibrydaf, — 
Mae  Meirion  yn  anwyl  i  mi.  Mae  Meirlon  yn  anwyl  i  mi. 

Fy  Meirion  anw^laf,  dyrchafa 

I  fyny  mewn  rhinwedd  a  moes  ; 
Mae  ynnot  ti  lu  o  bregethwyr 

Yn  traethu  gwirionedd  y  Groes  ; 
Os  myned  wnaf  fi  oddiyma 

I  wledydd  pellenig  y  byd, 
Tra  mynwes  lochesa  wladgarwch, 

Mi  garaf  hen  Feirion  o  hyd. 
GlyUy  Llangower.  Ivon  Tegid  Jones. 


CYMRU'R     PLANT. 


BBRLLAN. 


\NA  1  chwi  enw  tlws  !  Ond  nid  yw 
ronyn  dysach  na'r  aderyn,  fel  y  cawn 
weld  toc.  Mae'r  edn  yma  eto  o 
■^  deulu'r  Pincod.  Nid  yw'r  Cymry  yn 
rhoddi  îddo  yntau,  mwy  nag  i'r 
Ihnos,  syrnâm  ei  deulu.  Ond  mae'r 
Saeson  yn  gwneyd  hynny  ac  yn  ei 
alwn  "  bullfinch,"— Mr.  Bull  Finch. 
Dywedaf  wrthych  yn  nes  ymlaen 
pam  y  rhoddwyd  yr  enw  "  Bull "  o 
flaen  ei  gyfenw  "Finch." 

Mae  iddo  amryw  o  enwau  Saesneg 
llafar  gTA'lad,  nid  amgen  "Olph," 
'Hoop,"  "Nope,"  "Bully,"  "  Bud- 
piclcer,"  "Coalhood,"  "  Ting  Hoop," 
a      Toney  Hoop." 

Cartref  adar  coch  y  berllan  yw'r 
wig:  —  gore  po  gwylltaf  y  byddo. 
Yno  yr  hoffant  dreulio  eu  bywyd. 
D)na  eu  paradwys.  Ar  y  cangau  y 
chwareuant;  ar  y  cangau  yr  heliant 
eu  bwyd;  ar  y  cangau  y  carant;  ac 
ar  y  cangau  y  nythant. 

Adar  yswil  ac  ofnus  ydynt.  Pan 
aflonyddir  arnynt  yn  y  wig,  ant 
ymaith  chwap.  Nid  oes  a  fynnont  â 
dynion  a  phlant.  Pe  digwyddent, 
pan  yn  hedeg  o  Iwyn  i  Iwyn,  daro 
arnoch  yn  sydyn  drwy  ddamwain,  canant  eu  halarm-glych  yn  union  i 
rybuddio  eu  gilydd;  a  rhont  dro  cwta  ar  eu  hedyn  i'ch  hysgoi.  A 
phe  dilynech  hwy,  cilient  yma  ac  acw  o'ch  blaen,  gan  gadw'r 
Ìlwyni  a'r  gwrych  o  hyd  rhyngddynt  a  chwi.  Pan  yn  cilio  fel  hyn, 
canant  eu  clychau'n  ddibaid.  FeJIy  byddwch  yn  gwybod  bron  lle  y 
byddant,  er  na  fedrwch  eu  canfod.  O'u  gwaethaf  y  cewch  onid  cip 
amynt. 

Os  ydych  atr.  gael  golwg  iawn  arnynt,  mae'n  rhaid  i  chwi  fod  cyn 
gyfrwysed  a  hwythau.  Rhaid  i  chwi  eu  dilyn  ar  flaenau  eich  traed, 
megis,  yn  ddistaw  bach  bach,  mor  ddistaw  a  llygod,  gan  gymeryd 


334  CYMRU'R    PLANT. 

mantaìs  ar  bob  cyfle  i  gadw  o'u  golwg.  Wedi  i  chwi  Iwyddo  fel 
hyn  i  ddod  i'w  hymyl,  cedwch  yng  nghysgod  llwyn,  ac  edrychwch 
arnynt  drwyddo,  neu  gyda'i  ymyl.  Ond  beth  bynnag  a  wmewch, 
cedwch  yn  reit  dawel  a  llonydd ;  a  pheidiwch  dangos  eich  pig, 
onide  a  eich  holl  drafFerth  yn  ofer.  Drwy  gast  fel  hyn  y  medrwch 
fynd  y  tuhwnt  i'r  gweilch  bychain,  cyfrwys,  castiog  yna.  Ond  rhaid 
i  chwi  wrth  gryn  getyn  o  amynedd  i  Iwyddo. 

Mae  teulu  bychan  oV  adar  yma'n  cartrefu  yn  y  wig  sy  ar  bwys 
Ty'r  Ysgol  er  pan  wyf  yn  y  lle.  'Rwyf  yn  taro  wrthynt  bron  bob 
tro  yr  ymwelaf  a'r  fan,  a  digwydd  hynny'n  aml.  Magant  yn  y  wig 
bob  blwyddyn,  ac  nid  oes  dymor  yn  pasio  nad  wyf  yn  dod  o  hyd  i 
nyth  neu  ddwy  o'u  heiddo.  Mae  gennyf  un  eleni.  Af  a  chwi  i'w 
gweled  yp  union. 

Y  rheol  ym  myd  yr  adar  yw,  fod  y  ceiliog  aV  iar,  ar  ol  magu  eu 
cywion,  yn  torri  y  briodas,  ac  yn  ymadael  â*u  gilydd.  Felly  y  mae 
hi  gyda  Robin  a'i  wraig.  Ond  y  mae  adar  coch  y  berllan  yn 
eithriad  ì'r  rheol.  Maent  hwy'n  cyplu  dros  eu  hoes ;  ac  yn  dal  yn 
flfyddlon  i'w  gilydd  hyd  angeu. 

Cewch  weld  Mr.  Coch  y  Berllan  a'i  feistres  yn  canlyn  eu  gilydd 
ar  bob  tymor  a  thywydd  fel  Philip  a  Shani.*  Gadawant  i'w  cywion 
aros  gyda  hwy  hyd  nes  y  teimlant  hwythau  awydd,  adeg  caru,  i 
gyplu.  Wn  i  ddim  sut  i  gyfrif  am  y  gwahaniaeth  rhyfedd  yma  yn 
nefod  ac  arfer  y  ddau  dderyn  ynglŷn  â  phriodas.  Feallai  mai 
cariad  ar  yr  olwg  gyntaf  yw  un  Robin,  yn  danbaid  tra  y  deil,  ac 
feìly  yn  llosgi  allan  toc ;  ac  mai  cariad  yn  cynneu  yn  araf  yw  un  y 
coch,  yn  llosgi  yn  farw,  ac  o  ganlyniad  yn  para'n  hir.  Wn  i  ddim. 
Mae'n  ddirgelwch. 

Ymborth  dewisol  yr  adar  coch,  fel  eiddo'r  pincod  yn  gyfîredin, 
yw  hadau  chwyn,  —  tafol,  f  dail  llydain  y  íTordd,^  greulys,  J  a 
llaethysgall  a'r  glaswenwyn, — tamed  y  cythrel.§  Ós  cant  fwyar 
duon,  cymerant  rheiny  fel  dessert,  Yn  yr  haf  ant  ati  i  wledda  ar 
gynrhon,  a  lindys,  a  phryfed  dinistriol  ereill, — cig  ífres,  iraidd,  yn 
lle  bwyd  llysiau  o  hyd.  Felly,  carthwyr  tir  iawn  ydynt  hwythau  ;  a 
chystal  ífryndiau  iV  amaethwyr  a'r  Pincod  a  enwais  yn  barod,  os 
nad  gwell.  Yn  y  gaeaf,  bwytant  allweddau  Mair,^  a  chriafol  y 
gerddinen,  a  grawn  y  ddraenen  wen,  ac  aeron  y  marchfieri.  Daw 
adar  ereill,  fel  y  cawn  weled,  i  fyrddau'r  coed  a*r  llwyni  yma  am 
arlwy  gaeaf. 

•  Enwau  sy'n  cynrychioli  gŵr  a  gwraig  sydd  bob  amser  yn  canlyn  eu 
gilydd.  Derby  and  Joan.  t  Dock.  %  Plantaifiy  llyriaid.  §  DeviVs  bit,  Srabtoids. 
II  Groundsel,  greulys  benyw,  camedd  felen  fenyw.  IT  Ashen  key8,  ffrwyth  neu 
hadau  adeiniog  y  sycamor  a'r  ynn. 


CYMRU'R     PLANT.  335 

Ond  mae'r  adar  coch  wedi  cael  enw  drwg-.  Yn  y  gwanwyn, 
troant  i  bìgo  blagur  blodau  {ýower  huds).  "  Bud-picÌcers,"  onide, 
yw  un  o'u  henwau  Saesneg?  Cyhuddir  hwy  o  dorri  i  erddi  a 
pherllannau  i  wneyd  pryd  o  flod-flagur  coed  ff'rwythau.  .  Oherwydd 
hyn,  mae  g^arddwyr  a  pherllanwyr  yn  ddig-  ryfeddol  wrthynt,  yn  eu 
herlid  yn  ddidrugaredd.  Nid  ydynt  yn  ystyried  y  lles  mawr  a  wnant 
drwy  g-ydol  y  flwyddyn  wrth  ddifa  lindys,  y  rhai,  pe  caent  lonydd, 
na  fyddent  fawr  o  dro  cyn  andwyo  pob  pren  yn  y  berllan  drwy 
ddifa  ei  ddail.     O  ddau  ddrwg,  dewiser  y  lleiaf. 

Deil  rhai  nad  yw'r  adar  yn  ymosod  ond  ar  y  blag\ir  y  llecha 
lindys  ynddynt;  mai  plicio'r  bladur  wna'r  adar  yn  anocheladwy 
wrth  dyrchu  i'w  calon  am  y  lindys ;  a  phe  na  baent  hwy  yn  plicio  y 
biagur  fel  hyn,  y  buasai'r  lindys  mewn  amser  yn  eu  difa.  Dyna 
farn  rhai  dynion  sy  wedi  sylwi.  Ond  y  mae  ereill  yri  barnu  yn 
hollol  groes,  hwythau  wedi  sylwi.  Ceir  y  gwir  rhywle  rhwng-  y 
ddA^y  ochr.  Nid  ywV  coch  mor  ddiniwed  ag  y  mynn  rhai ;  nac 
ag-os  cynddrwg"  ac  y  mynn  ereill. 

Arhosais  yn  hir  g-yda'r  pwnc  yma,  er  mwyn  ei  argraff'u  ar  eich 
meddyliau.  Mae  arnaf  eisiau  i  chwi  fod  yn  garedig-  wrth  yr  adar 
coch,  a  meddwl  y  gore  am  danynt,  y  pethau  prydferth.  Aethant 
yn  brinion  yn  y  wlad,  ac  os  parheir  i'w  herlid  mor  ddyg*n,  byddant 
wedi  eu  difa  o'r  tir,  ac  ni  bydd  ond  y  son  am  danynt.  Gresyn 
fuasai  colli  adar  mor  brydferth  oY  wig. 


UN  ryfedd  yw  Cyfrinach,  Mae  fel  y  gaseg  eira 
Os  distaw  — cyflym  iawn ;  Wneir  gan  y  plantos  clyd, 

Ei  ffrwyno,  i  rai  poblach,  Yn  mynd  yn  f  wy  po  bella 

Sydd  fwy  na  all  eu  dawn  ;  Y  treiglir  hi  o  hyd  ; 

Os  byddi  fyth  mor  benrhydd  Fel  daw  Cyfrinach  allan, 

A'i  gollwng  o  dy  gôl, —  Ceir  pob  iin  braidd  drwy'r  plwy 

Bydd  siwt  o  ddiUad  newydd  Yn  esgenluso'i  hunan 
Am  dani*n  dod  yn  ol.  Er  gwneyd  y  atori'n  fwy. 

Ha,  gyfaill,  cymer  gyngor, 

Oö  gennyt  fyth  y  bydd 
Cyfrinach,  am  ei  hebgor 

Rhag  gweled  goleu  dydd  ; 
Dod  glo  ar  flaen  dy  dafod, 

A'r  allwedd  tafl  i  ffwrdd, 
Ac  yna— ond  Cydwybod 

All  ddwyn  dy  wall  i'r  bwrdd. 
Aherptnnar.  Dewi  Dudoch. 


336 


CYMRUR     PLANT. 


HANBS      F      DDASAS. 

XI.    YR    WYFAEN. 

0ELLIR  rhannu  Ail  Gyfnod  hanes    y  ddaear  yn  dair  haen, — 
craig  Perm,  yr  wyfaen,  a'r  sialc.     Y  mae  haenau  ym  mhob 
un  o'r  rhai  hyn,  plyg-ion  mewn  pJygion ;  ond  rhaid  i  ni  gadw 
ein  golwg'  yn  awr  ar  y  prif  haenau.     Yr  wyf  wedi  dadunio  craig 
Perm  i  chwi. 

Gelwir  yr  haen  nesaf  yn  wyfaen  {oûlite)  am  ei  bod  wedi  ei  gwneyd 
yn  aml  o  gerrig  tebyg  i  wyau  o  ran  eu  liun.  Nîd  yw'r  haen  hon  yn 
amlwg  iawn  ym  Mhrydain;  a  gelwir  hi  weithiau  yn  graig  Jura, 
oherwydd  ei  bod  yn  ddefnydd  llawer  o'r  mynyddoedd  sydd  rhwng 
Ffrainc  a  Switzerland.     Ni  cheir  h  ond  mewn  dau  le  yng  Nghymru  ; 


CYMRU'R    PLANT. 


337 


ger  y  Bont  Faen  (Cowbridge)  ym  Mro  Morgannwg;,  a  cher  Penarth 
yn  ymyl  Caerdydd.  Ond  pe  dilynem  hi  Ì'r  môr,  ac  oddiyno  i 
Ewrob  a  Greenland,  caem  ei  bod  yn  ffurfio  rhan  bwysig  o'r  ddaear. 

Mewn  cyfnod  tawel  y  ffurfiwyd  yr  wyfaen.  Amaethwyr  sydd  yn 
byw  arni,  nid  oes  ynddì  feteloedd  i'r  mwnwr  chwilîo  am  danynt. 
Llethrau  gjaswelltogr  a  dolydd  ffrwythJawn  geìr  l!e  y  mae  hi  yn 
ffurfio  wyneb  y  ddaear.  Ond  yn  y  creig-iau  hyn  y  ceir  y  muchudd 
{jei),  carreg  haearn  (megis  yn  MÌddlesbrough,  lle  mae  Cymry 
lawer),  brwmstan,  a  cherrig  adeiladu  (ohonynt  hwy  yr  adeìladwyd 
Caerbaddon  brydferth). 

Pan  wnaed  y  creìgiau  hyn,  yr  oedd  golwg  ardderchog  ar 
g-oedydd  a  Ilysiau'r  ddaear.  Yr  oedd  y  cnwp-fwsogl  {eÿuùe/um) 
gwyrdd  diaddurn  yn  hulio'r  llawr.  Yr  oedd  rhedyn  mawr  a 
phrydferth  hyd  y  llethrau.  Ond  ei  goed  oedd  gogoniant  y  cyfnod. 
Tyfai  conwydd  cawraidd  yn  y  cyfnod  hwn ;  cawd  gweddillion  un 
dros  bum  troedfedd  ar  hugain  o  uchder,  a  dwy  droedfedd  o  drwch. 
O'r  cyfnod  hwn  y  daw  yr  aurocaria  welwch  weithiau  yn  tyfu'n 
goeden  fechan  mewn  tŷ  gwydr;  ond  yn  y  cyfnod  tyfiannol  a  phoeth 
hwnnw,  tyfai  yn  bren  prydferth  mawr  yn  yr  awyr  «gored.  Dyma 
gyfnod  y  palmwydd  hefyd ;  ar  ddiwedd  y  cyfnod  hwn  yr  oedd  y 
palmwydd  yn  eu  hoes  euraidd. 

Yr  oedd  creaduriaid  byw  yn  heigio  yn  ei  ddyfroedd  ac  ar  ei  dir 


Uû  o  anglienfllod  lleiaf  y  cyfiiod. 


338 


CYMRU'R     PLANT. 


sych  hefyd.  Ar  waelod  y  môr  yr  oedd  cwrelau  bychain  afrifed,  a 
miliynau  o  bysg  cregin  o  bob  math,  a  ífurfia  y  rhai  hyn  haenau  o'r 
graig  mewn  mannau.  Ac  yn  gwibio  trwyV  dyfroedd  yr  oedd 
morgwn  gwancus,  a  môr-gathod. 

Ar  y  tir  sych  yr  oedd  llawer  o  greaduriaid  newyddion, — gwas  y 
neidr,  gwibedyn  Mai,  ceiliog  rhedyn,  a  chwilen.  Ond  anghenfilod 
mawrion  erchyll  oedd  prif  greaduriaid  y  cyfnod  rhyfedd  hwn, — 
crocodiliaid  hyll  ac  ofnadwy,  yn  byw  ar  gnawd  creaduriaid 
gwannach.  Yr  oedd  madfall  y  môr  yn  bedair  troedfedd  ar  hugain  o 
hyd.  Yr  oedd  anghenfilod  fel  geneugoegiaid  cawraidd  yn 
ymlwybro  trwy'r  corsydd  gwlybion.  Y  nof-draed  anferth,  y 
dannedd  erchyll, — gwae  i'r  creadur  gyfarfyddai  y  rhai  hyn.  Yr 
oedd  y  cetiosaurus  yn  ddeg  troedfedd  o  uchder  ac  yn  hanner  can 
troedfedd  o  hyd  ;  ac  yr  oedd  yr  atalantsaurus  yn  fwy  o'r  hanner  na 
hwn.  Nid  yw  eleífant  ond  corach  yn  ymyl  y  rhain ;  a  champ  i  neb 
ohonoch  freuddwydio  am  ddim  hagrach  na  hwy.  Gwaeth  eto,  yr 
oedd  esgyrn  rhai  o'r  erchyllfilod  hyn  yn  wag,  a  medrent  ehedeg 
yn  yr  awyr;  fel  y  gwna  yr  ystlum  bychan  a'r  phalanger  diniwed  yn 
awr.  Nid  rhyfedd  i  Gyfnod  yr  Wyfaen  gael  ei  alw  hefyd  yn  Oes 
yr  Anghenfil  Ymlusgiaid. 

Daeth  dau  beth  hynod  ar  ddiwedd  y  cyfnod  hwn.  Yn  un  peth, 
daeth  yr  aderyn  cyntaf  i'r  byd.  A  pheth  arall,  daeth  y  creadur 
cyntaf  yn  meddu  bron  ac  yn  rhoddi  sugn  i'w  rai  bach. 


YMWEI^IAD    YR    I^Sü    A'N    GWl,AD. 


CROESAW,  croesaw  i'th  ymweliad, 
lesu  anwyl,  ti-wy  ein  gwlad, 
A'th  rasueol  d.ywalltiadau 
A  anfonaist  i  ni'n  rhad ; 
Gelwaist  lawer  mab  afradlon 

I  ddod  at  yr  Orsedd  wen, 
Ac  i  seinio  gyda'r  dyrfa,— 
"  Rhowch,  y  goron  ar  ei  ben." 

Galw  eto,  lesu  anwyl, 

Ychwanega  at  y  llu, 
Galw'r  cloffion  oll,  a'r  deülion, 

I  glodfori'th  enw  cu ; 
Galw'r  brwnt,  y  cas,  a'r  aflan 

I  ymoötwng  wrth  dy  draed  ; 
Galw  bob  pererm  adre 

Er  mwyn  aberth  mawr  y  gwaed. 

Trawajynydd. 


Hedd  a  gwynfyd  s  dd  yn  lüfo 

0  dan  ddylanwadau  llon, 
Blodau  gobaith  sy'n  adfywio 

Rhai  oedd  wedi  gwywo  bron  ; 
Cly w  hyfrydlais  yr  aiiadlon, 

Try  amheuon  heibio  mwy, 
Teinüa'r  hedd  yn  llonni  ei  galon, 

Teimla'r  Gwaed  yn  golchi  ei  glwy. 

Dal  ni  bellach  dan  dy  fendith, 

Ein  llawenydd  fo'n  mwyhau ; 
Gyda  diwyd  íîrwyth  yr  ysbryd, 

B  dded  i  ni  mwy  barhau  ; 
Ceisiwn  rodio  yn  y  llwybrau 

Ac  ymuno  yn  y  gad, 
A  chawn  f edi  ffrwyth  ysbrydol 

Yn  nyrchafìad  moes  ein  gwlad. 

WlNIFHED   WlLLIAMS. 


CYMRU'R     PLANT.  339 


All,    FORDAITH  CAPTEN    COOK. 

X.    PEGWN    Y    DE. 

TACHWEDD  26,  1773,  hwyliodd  Capten  Cook  o  New 
Zealand  i  chwilio  am  g-yfandir  i  gyfeiriad  y  de.  Wedi  morio 
ychydig  ddyddiau  i'r  de-ddwyrain,  yr  oedd  ef  a'i  forwyr  yn 
union  am  y  ddaear  a  phobl  Llundain,  a'u  traed  ar  gyfer  traed  y 
rhai  oedd  gartref.  Fel  yr  hwylient  i'r  de,  gwelent  ynys  o  ia 
nofiadwy;  yna  daeth  yr  ynysoedd  ia  hyn  yn  llu  mawr;  ac  o'r 
diwedd,  Rhagfyr  22,  methai'r  Resoluíìon  fynd  ymhellach.  Pender- 
fynodd  y  Capten  droi'n  ol,  i  archwilio  darnau  helaeth  o  dir  oeddynt 
wedi  weled. 

Yr  oedd  y  Nadolig  yn  ddydd  clir,  sych,  braf,  er  fod  yr  hin  yn 
niwliog  a  thywyll  cynt.  Credai'r  morwyr  fod  y  dydd  hyfryd  hwn 
yn  wyrth  oddiuchod ;  oherwydd  yr  oedd  diwrnod  mor  ddisglair  yn 
dangos  yn  eglur  iddynt  y  sefyllfa  ofnadwy  y  g'waredwyd  hwy  ohoni. 
Parodd  hyn  syndod  iddynt,  a  diolchg-arwch  na  buasai'r  llong-  wedi 
ei  chwilfriwio'n  ddarnau  g-an  y  talpiau  ia  anferthol. 

XI.  crwydro'r  moroedd. 

Drwy  lonawr,  1774,  bron,  buont  yn  gwibio  rhwng-  yr  ynysoedd 
ia,  ac  aethant  mor  bell  i'r  de  ag  y  medrent.  Mynd  i  safn  dinistr 
sicr  fuasai  mynd  gam  ymhellach.  Credai  Capten  Cook  fod  yr 
ehangder  o  ia  a  welent  yn  cyrraedd  i'r  pegwn,  a'i  fod  yng-lŷn  wrth 
ryw  gyfandir  oedd  wedi  ei  orchuddio  â  rhew  ers  oesoedd  dirifedi. 

Nid  oedd  bosibl  cael  tir  yn  unlle  yma.  Felly  trodd  y  Uong  yn 
ol,  a  phenderfynodd  Capten  Cook  dreuHo  gaeaf  a  haf  i  archwilio 
eangderoedd  deheuol  y  Môr  Tawel  a  Môr  y  Werydd,  er  mwyn 
rhoddi  yr  ynysoedd  ddarganfyddwyd  eisoes,  ond  y  collwyd  golwg 
arnynt,  yn  gywir  ar  y  map. 

Fel  oY  blaen,  bu  Capten  Cook  yn  hynod  garedig  a  dyngarol,  a 
thriniai  yr  ynyswyr  drwy  deg,  ac  heb  golli  gwaed.  Yr  oedd  yr 
ynysoedd  yn  amrywiol  iawn,  o'r  ynys  fawr  gynhyrchiol,  lawn  o 
bobl,  iY  graig-  bigfain  nad  oedd  arni  ond  adar  gwylltion  y  môr. 
Yr  oedd  y  bobl  yn  amrywiol  iawn,  o  drigolion  hynaws  yr  Ynys- 
oedd  Cyfeillgar,  i  farbariaid  gwylltion  y  Savage  Islands.  Ond  ai 
Capten  Cook  atynt  oll  yr  un  fath,  heb  ddim  ond  cangen  werdd 
yn  ei  law. 


340 


CYMRU'R    PLANT. 


XII.    LLE    BEDD. 

Pan  oedd  Capten  Cook  jm  gadael  Ynys  UUetea  am  y  tro 
olaf,  gofynnodd  y  pennaeth  Oreo  iddo  beth  oedd  enw  man  ei 
fedd.  Atebodd  yntau  mai  Stepney,  lle'r  oedd  yn  byw  pan  gartret. 
Gofynnodd  y  pennaeth  yr  un  cwestiwn  i  Mr.  Forster.  Yr  oedd  ei 
ateb  ef  yn  fẁy  doeth, — "  Nid  oes  yr  un  dyn  yn  gwybod  lle  y  bydd 
ei  fedd,  yn  enwedig  os  bydd  yn  treulio  ei  fywyd  ar  y  môr.'* 
Gwyddom  mai  yn  Owhyhee,  ym  Môr  y  De,  y  lladdwyd  Capten 
Cook,  Chwefrol  14,  1779. 

DinaSy  Rhondda,  W.  James. 


«►-^-^1 


[Hunodd  Gwendolen  Jones,  geneth  brydferth  ac  athrawes  obeithiol,  mewn 
taugnefedd  Medi  11,  1904.  Magwyd  hi  yn  y  Pyrsau,  LlanuwchUyn, 
gyda'i  nain,  bu  farw  yng  Ngwern  Geneu,  yng  ngofal  ei  mam]. 


(( 


WYF  barod  fy  mam,  'rwyf  yn  barod 
I'r  alwad  pan  ddelo  yr  awr, 
I  adael  y  byd  am  y  Nefoedd— 

Mi  welaf  wên  toriad  y  wawr." 
Fel  hyn  y  sibrydai  Gwendolen 

Yn  siriol,  a'r  wawr  yn  neshau  ; 
Holl  natur  a*i  swynion  yn  cilio, 
A  phopeth  y  byd  yn  pellhau. 

Hi  ddysgodd  yn  gynnar  adnodau, 

Na  wyddai'r  pryd  hwnnw  mo'u 
Ond  wrth  eu  myfyrio  a'u  caru,  [gwerth  ; 

Meithrinai  ddirgelwch  eu  nerth  ; 
Ei  Beibl  Cymraeg  oedd  ei  thrysor 

Anwylaf  o  bopeth  trwy'r  byd  ; 
Ac  ar  ei  adnodau  enìllodd 

Ei  gwir  ragoriaethau  i  gyd. 

O  gyfrif  blynyddau'r  addewid, 

Un  ugain  ohonynt  gadd  hi ; 
Ond  cofiwn— o  gymaint  a  hynny, 

Mae'r  byd  yn  oleuach  i  ni — 
Ni  wena  pelydryn  nefolaidd, 

Na  seren  ddisgleiriol  ei  wawr, 
Yn  unig  i  harddu  ffurfafen, 

Ond  hefyd  i  oleuo  y  Uawr. 

Wrth  gerdded  ei  llwybrau,  edmygai 
Y  blodau  amrywiol  eu  Uun, 

Ac  yn  eu  prydferthwch,  canfyddai 
Fod  delw  ei  Duw  ymhob  un — 
Lìangiywer. 


O'r  hoU  gyfeiUesau  a  garodd, 
Nid  anhawdd  esbonio  paham, 

Hoff  aelwyd  ei  chariad  (Êrodres 
Oedd  mynwes  anwylaidd  ei  mam. 

Difyrrwch  ei  helfen  plentynaidd 

Oedd  natur— creaduriaid  -  a  chân ; 
Wrth  droi  yn  eu  cwmni'n  wastadol, 

Y  ffurfiodd  gymeriad  mor  lân  ; 
DeaUodd  fod  anian  ei  hunan 

Yn  ysgol  elfennol  ddiail, 
Ac  nad  oes  un  Uwchyn  o  bechod, 

Yn  Uechu  rhwng  blodau  a  daü. 

Y  by wyd  a  dreuUodd  mor  drylwyr 

Yng  nghylchoedd  y  prydferth  a'r  glân, 
A'i  cododd  mor  amlwg  i'w  gweled 

Ar  Iwyfan  dysgeidiaeth  a  chân  ; 
Ei  hawydd  diddiwedd  oedd  dysgu 

Ei  hunan,  ac  ereiU  'r  un  pryd  ; 
A  phleser  ei  chalon,  tra  curodd, 

Oedd  djsgu  a  chanu  o  hyd. 

Ond  ebrwydd  cyrhaeddodd  yr  alwad 

Am  Gwendolen  adref  i'w  Gwlad, 
I  ddüyn  ymlaen  ei  hefrydiau 

Mewn  nef ol  dragwyddol  f wynhad  ; 
Na  wylwn — er  newid  ei  dosbajth, 

Ei  gwersi— yr  un  ydynt  hwy ; 
Caiff  ganu  cân  Moses  a'i  Phryimwr 

Ar  fryniau  Caersalem  byth  mwy. 

J.  Crsi  JoNEs. 


CYMRU'R     PLANT. 


{O'r  gyfrol  "Gwaith  S.  R."  yiig  NgjfreH  y  Fil). 


GWR     HAFOD     HWNTW. 

[Tnnofel  wir  8.  R.,— "Cilhaul  Uehaf,"-ceir  l 
OBod  ffenu  woel,  dan  rent  rhy  uchel,  ì 
o  honi.     Y  baili  sy'u  HÌarad  â'r  sCeward]. 

YMAE  yn  Hafod  Hwntw,  mhell  bell  tudraw  i  fynyddoedd 
Plumlimon,  deulu  mawr  pur  ddi^ìf,  Y  mae  ganddynt 
lawer  iawn  iawn  o  ddefaid,  ac  o  ddyniewyd,  ac  o  geffylau 
bach  y  mynydd ;  ac  y  mae  rhyw  air  fod  eu  deadelloedd  yn  lluosogi 
weithiau  mewn  modd  braidd  dirgelaidd  a  gwyrthiol.  Y  mae  yno 
ryw  ddwsin  o  bìant  tewion,  geirwon,  pengrychion,  llygadfawr;  ac 
nid  ydynt  hwy  na'r  hen  bobl  byth  yn  myned  i  na  llan  na  chapel; 


342  CYMRU'R    PLANT. 

ond  y  maent  yn  rhyw  ffordd,  trwy  eu  bug-eiliaeth  rhyfeddol,  wedi 
sparin  llawer  iawn  o  arian.  A  dywedir  fod  rhai  oV  merched  am 
ddyfod  i  fyw  dipyn  yn  îs  i  lawr,  er  mwyn  cael  gweled  tipyn  mwy  o'r 
byd ;  a'u  bod  ar  brydiau  yn  bur  daer  am  i'w  tad  chwilio  am  ffarm 
yn  rhywle  yn  îs  i  lawr.  Y  mae  ganddynt,  heblaw  y  stoc  fawr  drom 
sydd  yno,  ddwy  fil  a  hanner  yn  mortgage  ar  dyddyn  Gwaun  y  Bwlch ; 
a  dywedir  fod  g"anddynt  fil  a  hanner  o  hen  guneas  mewn  darn  o 
hen  bridden  yn  y  ddaear  dan  y  fflagsen  w^rth  draed  gAvt;ly  yr  hen 
bobl  yn  y  siambar  bellaf 

"Ond,  syr,  pe  baent  hwy  yn  dyfod  i  fyw  yn  agos  yma,  byddai 
plant  y  pentref  yn  sicr  o  redeg"  ar  ol  yr  hen  ddyn  ar  ddiwrnod  rhent, 
ac  ar  bob  diwrnod  arall,  i  lygadu  arno,  ac  i  estyn  bysedd  ar  ei  ol. 
Y  mae  g-anddo  wasg-od  gron  gwta  gwta  o  wlan  du  y  ddafad,  a 
honno  yn  glytiau  o  bob  lliw  a  llun ;  ac  y  mae  dwy  led  llaw  rhwng- 
g'waelod  honno  a  thop  ei  glos  lledr,  obleg'id  nid  oes  g"anddo  byth 
ddim  straps  i  ddal  ei  glos  i  fyny.  Wrth  ei  weled  unwaith  yn  didol 
y  defaid  wrth  y  g-orlan,  yr  oeddwn  yn  disg-wyl  bob  munud  gfweled 
ei  hen  g^los  yn  llithro  i  lawr  dros  ei  grwper.  Y  mae  g'anddo  fyclau 
pres  mawrion  wrth  ben  ei  liniau,  ac  ar  gefnau  ei  esgidiau.  Nid 
oes  g-anddo  ddim  byd  am  ei  wddf.  Un  od  iawn  ydyw  o,  ac  y  mae 
ei  wraig"  yn  odiach  nag"  yntau ;  ac  yn  wir,  y  mae  bechgyn  a  merched 
Hafod  Hwntw  yn  bur  debyg"  i'w  tad  a'u  mam." 

Llwyddodd  y  baili  i  gael  gan  yr  hen  ŵr  ddyfod  gydag-  ef  heibio 
i  Gilhaul  wrth  ddychwelyd  adref  o'r  ffair.  Ond  erbyn  eu  dyfod  at  y 
*'Cross  Keys,"  nid  oedd  ar  yr  hen  ẃr  eisiau  na  bwyd  na  diod.  Nid 
oedd  ond  newydd  orffen  bwyta  y  bara  a'r  cig-  oedd  g-anddo  yn  ei 
boced,  ac  yr  oedd  newydd  ddrachtio  yn  o  ddwfn  o  ffynnon  y 
Graig'wen  wrth  ddyfod  heibio.  Rhoddodd  gwart  o  flawd  ceirch  a 
dwfr  i'w  ferlyn,  a  gyrrodd  i  fyny  ar  unwaith  tua  Chilhaul ; 
a  thaflodd  ei  olwg"  o'i  amgylch  ryw  ddwywaith  wrth  yrru  i  fyny 
tuaV  tŷ,  ac  aeth  yn  bur  syth  drwy  y  buarth,  ac  i  fyny  tua'r  ffridd- 
oedd,  a  g-ofynnodd  ryw  ddau  neu  dri  o  g"westiynau  i'r  baili  yng- 
ng-hylch  y  rhent  a'r  trethoedd,  a'r  tenant  diweddaf  a'r  un  afuasaiyno 
o'i  flaen.  Dywedodd  y  baili  y  cai  yr  holl  hanes  i  gyd  gan  deulu  y 
steward,  ac  erfyniodd  yn  daer  iawn  arno  alw  yn  y  Green. 

"Na,  thanci,"  meddaiY  hen  ẃr,  "mi  af  fi  adref  yn  burion  heno. 
Gallaf  g-yrraedd  adref,dros  y  mynyddau  yn  lled  agos  erbyn  nos. 
Bydd  tipyn  o  leuad  yn  y  dechreunos.  Yr  wyf  fi  mor  g-yfarwydd  â 
llwybrau  y  mynyddoedd  ag  ydwyf  â  ffyrdd  y  g-waelodion.  Y  mae 
aderyn  yn  y  Uaw  yn  Hafod  Hwntw  yn  werth  dau  yn  y  llwyn  yng- 
Nghilhaul."  Ac  ar  hynny,  trodd  yr  hen  ŵr  ben  ei  ferlyn  broc 
caled  tua'i  gartref,  a  gyrrodd  yn  bur  fywiog  dros  y  ffriddoedd,  ac  ni 
welodd  y  baili  mo'i  wyneb  caled  sych  garw  byth  mwyach. 


CYMRU'R     PLANT.  343 


TRO     I     HMN    FWTHYN     CYMREIG, 

VII.    DODREFN    Y    BWTHYN. 

WEDI  gwneuthur  eithaf  chwareu  teg  âV  bwyd  da  roddwyd 
o'n  blaen,  troisom  ein  hystolion  at  y  tân.  Be  gawn  wneyd 
o  hyn  allan  tybed.?  Yr  ydym  wedi  cerdded  ein  rhan 
heddyw.  Pe  baem  gartref,  caem  chware  rhyw  chware  neu  gilydd, 
ond  nid  oes  yma  yr  un  i'w  chael.  Nid  oedd  yr  hen  bobl  yn  cael 
treulio  eu  hamser  i  chware  games  fel  y  g^na  plant  a  phobl  y 
dyddiau  hyn.  Yn  yr  hen  amser,  treuliai  y  merched  eu  hamser 
hamddenol  i  nyddu  a  gwau  hosanau,  aV  bechgyn  i  wneuthur  llwyau 
pren  a  basgedau  g-wiail.     "  Gad  i  ni  fynd  adref  ynte." 

"  Na,  prin  g^erth  ydyw  mwyach,  gwell  i  ni  dreulio  ein  diwrnod 
ar  ei  hyd  yma.     Y  mae  wedi  bod  yn  deg  heddyw,  onid  ydyw  ?  " 

"Ydyw,"  meddai  yr  hen  wraig-,  "yn  un  o'r  diwrnodiau  tecaf  y 
mae  gennyf  g"of  am  dano  yr  adeg-  hon  o*r  flwyddyn,  ond  nid  yw  yn 
mynd  i  bara  fel  hyn  yn  hir." 

"  Wel,  pa'm  ì     Sut  yr  ydych  yn  meddwl  hynny  ?  " 

"  O,"  meddai  eilwaith,  "  ai  nid  ydych  yn  gweled  y  tropos  neuV 
huddug-l  yna  yn  cwympo  i  lawr  o'r  simdde  yn  awr  ac  yn  y  man  ? " 

"Gwelwn.  Ond  beth  sydd  gyda  hynny  i'w  wneuthur  aV 
tywydd  ? " 

"  Dyna  yr  arwydd  sicraf  o  wlaw  ag"  y  gwn  am  dano.  Os  bydd  y 
tropos  yn  cwympo  fel  y  mae  yn  gwneyd  heddyw,  yr  ydym  yn  debyg 
iawn  o  gael  gwlaw  un  oV  diwrnodiau  canlynol." 

Dacw  y  gweill  yn  cael  dod  allan  unwaith  yn  ychwaneg,  a  chymer 
belen  newydd  oV  rhai  ddirwynwyd  yn  y  prynhawn.  Dyna  beth 
rhyfedd,   onide  ?     Nis  gall  yr  hen  bobl  eistedd  yn  segur  o  g^vbl. 

Y  mae  yn  rhaid  iddynt  gael  rhywbeth  i'w  wneuthur  o  hyd  trwy 
gydol  y  dydd. 

Nid  ydym  wedi  gweled  y  dodrefn  eto.  Beth  pe  baem  yn  cael  eu 
gweled  yn  awr?  Awn  iV  pen  isaf  yn  gyntaf.  Yma,  dan  y  fîenestr, 
cawn  goffr  mawr,  yn  yr  hwn  y  cedwir  y  blawd.  Ar  yr  ochr  arall  i'r 
ystafell  y  mae  y  g^'ely.  Un  pren  ydyw.  Y  mae  wedi  ei  wneuthur 
oV  un  defnydd  a'r  cofîr,  sef  o  dderw.     Onid  yw  yn  wely  rhyfedd  ? 

Y  mae  ei  ddau  dalcen  o  goed,  ac  yn  rhai  uchel.  Y  mae  i'r  gwely 
hwn  ben  o  goed  derw  hefyd,  ac  y  mae  yn  edrych  fel  bocs  mawr. 
O'r  tu  ol  i'r  g^ely,  neu  wrth  y  pared,  y  mae  mur  y  bwthyn  ;  ac  yn 
yr  erchwyn  y  mae  llenni  o  liw  glas  goleu  yn  ymestyn  o'r  pen  i'r 
llawr.    Y  mae  yn  rhaid  ei  fod  yn  wely  cyfîorddus  ac  yn  gynnes  iawn. 

E.  IsLWYN  Eyans. 


344 


CYMRU'R     PLANT. 


Carol  I   Blant. 


Ap  Cebedioion. 
DOH  EIÎ.    Bywiog. 


W.  wa  /\. 


E.   ROWLANDS,    G.T.8.C. 


d     .,n 

:s     .,1 

s 

:n 

r     .,de  :r     .n 

r           : 

l.Awu  i 

d    .,d 

Bethl'enì, 
:n     .,f 

blant  - 
n 

08, 

:d 

I     werd  Baban 

ti    .,J£|  :ti    .u 

Maír, 

t,  .       : 

2.Awn  i 

d    .,d 

Bethrem, 

:â     .,â 

blaut  - 

d 

08, 

:d 

Er      ygwyll  i 

S|    .,S|  :S|    «Si 

Si          : 

d     .,n 

:8     .,1 

s 

:n 

r     .,1    :s     .fe 

8           : 

Aer   y 

d    .,d 

nef    yn 
:n     .,f 

ag      - 

n 

08, 

:d 

Gysg-a   yn     y 

r     .,r   :r     .d 

gwair, 

t,         : 

Ser-en 

d    .,d 

wen  sy'n 

:â     .,d 

ag      - 

d 

08, 

:d 

Gwena  uwch  ei 

ti    .,(1    :ti    .ii 

gryd, 
8,           : 

f     .,n 

:r     .1 

8 

:n 

1     .,d'  :t     .1 

s          : 

Sug-na 
r     .,d 

fronau'r 
:t,    .f 

For    - 
n 

wyn 

:d 

Ar    Ei  han-ner 

f     .,1    :s     .f 

gwen,— 

n           : 

Gwena 
8|     .,8| 

ac    ym  - 

:8|    .S| 

loew    - 

d 

a, 

:d 

Yn  Ei    lyg-ad 

ii    .,îi  :fi    .îi 

Ef, 

d           : 

d'    .,t 

:1     .8 

t 

:1 

8     .,fe  :s     .1  ,t 

d' 

Frenin 
8     .,n 

ieu-anc 

:fe    .8 

pur    - 
8 

wyn, 

:f 

Freniu    ieu-anc  - 

n     .,re  :n     .f 

hen. 

•T            : 

Ser-en 

n     .,d 

groesaw  - 

:r     .n 

us 
f 

a', 

:f. 

A      new-ydd-a'r 
S|      .,i|    :  8|     .8| 

nef. 

d 

3.   Awn  i  Bethlehem,  blantos, 

A  phlygeiniol  gân, 
Engyl  Nef  sy'n  ago8 

A*u  carolau  glân  ; 
Hithau,  Mair,  a*i  hodlig, 

Sua'r  Anwyl  Un, 
Moliant  y  Nadolig 

Bia  Mab  y  Dyn. 


CYMRU'R    PLANl". 


4^ 


¥     CONDOR. 

DYWEDIR  mai  un  o'r  golygfeydd  rhyfeddaf  yn  y  byd  yw  gweled 
y  Condor  yn  codi  ar  ei  aden,  ac  yn  esgyn  i'r  awyr.     Efe  yw'r 
aderyn  mwyaf  yn  nheulu  y  fwlturiaìd  ysglyfaethus,  sy'n  difa 
carlhion  y  ddaear.     Mynyddoedd  yr  Andes  yw  ei  gartref,  a  cheîr  et 
ar  hyd  Deheudir  America,  o  Ecuador  dan  y  cyhydedd  hyd  y  Rio 
Negfro  ym  Mhatag'onîa, 

Y  mae'n  aderyn  mawr  iawn,  yn  dair  troedfedd  a  hanner  o  hyd  ; 
ac  y  mae  llediad  ei  adenydd  yn  wyth  troedfedd  neu  naw.  Du  yw  ei 
tiw  ar  y  cyfan  ;  y  mae  peth  llwyd  yn  ei  adenydd,  ac  y  mae  coler  o 
fanblu  gw^n  am  ei  wddf.  Rhwng  ei  faint  a'i  dduwch,  y  mae  golwg 
ardderchog  arno'n  esgyn.  Cwyd  i  fyny  bron  yn  unionsyth,  ac  a 
mor  uchel  fel  y  coÌUr  ef  o'r  golwg  yn  yr  awyr  glir.  Nis  gallai  dyn 
fyw  mewn  awyr  mor  denau,  O'r  pellter  mawr  hwnnw,  gwe!  y 
Condor  ei  ysgjyfaeth  o  bobtu'r  mynyddoedd  ;  rhaid  fod  ei  lygaid 
mor  rhyfedd  a'i  edyn,  TyljiJ  unwaith  yr  ymosodai  ar  ych,  ac  y 
codaî  lo  oddiar  ei  draed.  çj  ,  pgthau  ieuainc  yw  ei  ysglyfaeth,  ac 
ymosodîr  ar  y  fam  gan  anir,        As  ^J^^  ^"  *^*í'&o"  gwan. 

A  welodd  rhai  o  fecha~/^'  ■ẅladfa  neu  Gwm  Hyfryd  y  Condor 
erioed  >    Os  mai  do,  anfo^^h  y     ^^&M^- 


346 


CYMRU'R    PLANT. 


Iil  oriiì  lÌyelirHiytí." 


Y     BSníiJm     A'S     TONSÂU. 

'■Telynegioii  Maes  a  Mfir"  Eifion  Wyii). 


NAWNDDYDD  arnU  gei-  y  môr, 
Eistedd  breniii  yn  ei  gadBÌr  ; 
Corsen  tejniBS  jn  ei  law, 

TTwch  ei  arlais  dalaeth  ddieglair  ; 
Chwardd  y  feÌHdoii  oddi  draw, 

Chwardd  yr  haul  ar  emaii'l  goron, 
Tntau  gan  ei  ddoethed  chwardd— 
Cliwardd  y  brenin  yn  ei  galoii. 

8aif  sidanug  wÿr  ei  Ijs 

Ar  y  traeth,  (ton  aisial  wrtho,— 
"  Rhaid  i'r  llanw,  paii  y'th  wèl, 

Gilion  ol  eyii  hanner  llito ; 
Nid  yw'r  mûr  yn  fwy  na'th  sr, 

Nld  yw  Duw  yn  fwy  nn'n  breirin,"- 
Tnttìu  gau  ei  ddcthed  chwardd, — 

Chwardd  y  llauw  jn  y  crefîin. 


Uwch  a  uea  y  dôl  y  llif , 

Troä  y  tywod,  Iroa  y  gwymou ; 
Ac  ni  chymer  aruo  weld 

Corsen  aur  a  gemau'r  goron  ; 
Ebe'r  breum  wrtho'i  huu, — 

"  Min  y  traeth  a  ddysg  ddoethineb  : 
Ûa  mai  ttals  yw  gwỳr  fy  llys, 

Nid  yw'r  toôr  dderbyniwr  wyaeb." 

Paid  y  sisial  ar  y  traeth, 

üud  ni  phaid  y  tonnau  lifo, 
Hyd  nes  gylch  y  nawfed  don 

Odrell'r  breuin,  gan  ei  leithio  ; 
"  Gwelwch,"  ebe  jntau'u  ddoeth, 

Gaii  oategu'r  inwynder  seifhig, 
"  ìíid  yw'r  Llauw'u  ofui  teyni, 

Nid  yw  mawredd  oud  dychymyg." 


CYMRU'R     PLANT.  347 


CIT. 

IV.    FY    EWYTHR    NEWYDD. 

CYN  fy  mod  yn  llawn  wyth  oed,  cymerodd  cyfnewidiad  le  yn  ein 
teulu  bychan  barodd  nid  ychydig  o  syndod  i  mi.  'Rwyf  yn 
cofio,  gyda  bod  y  cynhaeaf  yd  trosodd  yn  y  Castell,  i  fy 
modryb  Mary  fynd  i  dalu  ymweliad  â  chyfeillion  iddi.  Aeth 
modryb  Nel  a  finne  gyda  hi  beth  o'r  ffordd,  a  mawr  oedd  fy 
llawenydd  yn  eistedd  yn  y  tren,  ac  yn  edrych  drwy  y  ffenestr  ar  y 
coed  aV  polion  telegraff  yn  rhedeg  ras.  Wrth  ein  gadael,  cusan- 
odd  fÿ  modryb  fi,  ac  addawodd  y  cawswn  bresant  pan  y  deuai  yn  òl. 

"  Beth  fydd  o  .^  "  gofynnais. 

"Be  leicet  ti  gael.?" 

"  Doli,"  meddwn  innau. 

*'Mae  g"en  ti   ddig-on  o  ddolis,"  ebai  modryb  Nel.     Ac  yr  oedd 
g'ennyf,  ran  hynny,  nifer  go  lew,  o  ddoli  glwt  i  fyny. 

"Waeth  prun,"  meddwn,  "  'does  gen  i  yr  un  gyfa." 

"  O'r  gore,"  ebai  modryb,  pan  oedd  y  tren  yn  cychwyn,  "  bydd  yn 
hogen  dda,  mi  ddof  ag  un  neis  i  ti.'* 

Ni  fu  fy  modryb  i  ffwrdd  yn  hir  iawn.  Daeth  yn  ol  a  doli  fawr*^ 
i  mi.  Ni  fu  y  fath  ddol  erioed  oV  blaen  yn  fy  meddiant,  yr  oedd  yn 
ga!lu  cau  ei  Uygaid,  codi  ei  breichiau,  a  chanu  ond  i  mi  guro  ei 
brest.  Rhedais  a  hi  i'w  dangos  i  Ddic,  ond  gofelais  na  chawsai 
gyffwrdd  pen  ei  fys  ynddi ;  oblegid  yr  oedd  unwaith  wedi'm  denu, 
drwy  hunan  ganmoliaeth,  i  roddi  caniatad  iddo  i  adfer  gwrid  i  wyneb 
un  ddoli  â  gruddiau  Uwyd.  Yr  oedd  wedi  cael  gafael  ar  baent  a  brws 
ei  ewythr,  ac  wrth  geisio  gwneyd  un  rudd  gymaint  aV  llall,  wedi 
llwyddo  i  wneyd  ei  gwyneb  i  gyd  yn  un  patch  coch,  a  thrwy  hynny 
ei  difetha  am  byth  yn  fy  ngolwg. 

Ymhen  rhyw  wythnos  wedi  i'm  modryb  ddychwelyd,  yr  oeddwn 
yn  chwareu  fy  hunan  yn  yr  ardd,  a  chlywais  rywun  yn  dweyd, — 

"DynafoVtŷ." 
'  Codais  fy  mhen,  a  gwelais  ddau  neu  dri  o  blant  yn  sefyll  yn  y 
ffordd,  ac  yn  cyfeirio  â'u  bysedd  at  ein  tŷ  ni,  fel  yn  ei  ddangos  i 
ddyn  dieithr  oedd  yn  sefyll  gyda  hwy.  Diolchodd  yntau  iddynt,  a 
thynnodd  bapur  o'i  boced,  a  rhoddodd  finceg  i  bob  un  ohonynt,  ac 
agorodd  glwyd  ein  gardd,  a  daeth  i  fyny  y  llwybr  at  y  lle  yr 
oeddwn  i  yn  sefyll. 

**Wel  pwt,"   meddai,   gan  roddi  ei  law  dan    fy    ngên,    "ydi'ch 
modryb  yn  X.ỳ  ì  "  ^ 

''Ydi,"   meddwn  innau,   ac  yna  aeth  yn  ei  flaen.     Gadewais  fy 


348  CYMRU'R     PLANT. 

chware  wedi  synfytyrio  ychydig',  ac  aethum  yn  llechwraidd  ar  ei  ol. 
Clywodd  fy  modryb  Mary  ef  yn  gofyn,  mae  301  debyg",  obleg-id 
rhedodd  allan  i'w  gyfarfod.  Ymddanghosai  yn  falch  iawn  o'i 
weled,  ac  arweiniodd  ef  ì'r  tŷ,  g-osododd  ef  i  eistedd  yn  y  g-adair 
freichiau,  cymerodd  ei  het  a'i  fîon,  a  gosododd  hwy  i  hong-ian  ar  y 
peg"  wrth  y  drws.  Yn  fuan  daeth  fy  modryb  Nel  i  lawr  o'r  llofft,  a 
chlywais  hi  yn  gofyn, — 

"  Sut  yr  ydych,  Harri  Jones  ?  " 

Ac  aeth  drwy  fy  meddwl  ar  y  pryd  nad  oedd  hi  mor  falch  o4 
weled  a  fy  modryb  Mary ;  er  hynny,  gwnaeth  de  iddo,  ac  anfonodd 
finnau  i  siop  yn  y  pentref  i  nol  rhywbeth  amgenach  at  y  te  nag* 
oedd  g-ennym  ni  yn  digwydd  bod  ar  y  pryd  yn  y  tŷ.  Wrth  fynd  i 
neg"es,  ceisiwn  ddyfalu  pwy  allsai  y  dyn  yma  fod,  a  beth  oedd  ei 
neg"es.  Nid  yn  aml  y  byddai  yr  un  o'm  dwy  fodryb  yn  mynd  i  dŷ 
neb  yn  y  pentref  os  na  fyddai  rhyw  amgylchiad  yn  galw  am  danynt, 
ac  anaml  y  byddai  neb  yn  ymweled  â  ninnau.  Gymaint  oedd  fy 
ng-hywreinrwydd  am  g"ael  gwybod  pwy  ydoedd,  fel  y  bu  ar  fiaen  fy 
nhafod  lawer  gwaith  yn  ystod  y  te  i  ofyn, — 

"  Pwy  ydi  y  dyn  diarth  yma,  modryb  ?  " 

Ar  ol  g-orffen  bwyta,  aeth  ef  a  modryb  Mary  allan,  g-ofÿnnais 
innau  i  modryb  Nel, — 

"  Ydi  yr  hen  ddyn  yna  wedi  mynd  i  ffwrdd  ?  " 

"  Nac  ydi  eto,"  ebai  hithau,  "  be  wyt  ti  yn  ei  alw  fo  yn  hen  ddyn?" 

"  Ydw  i  ddim  yn  i  licio  fo/'  atebais. 

"Paid  a  deyd  hynna  wrth  modryb  Mary,  ne  mi  neiff  ddigio 
wrthat  ti." 

Yn  ystod  yr  amser  y  buont  allan,  daeth  Dic  i  lawr,  a  phrysurais 
innau  ddweyd  wrtho  am  y  dyn  dieithr,  gan  ddirwyn  yr  hanes  i  fyny 
drwy  ddangos  iddo  ei  ffon. 

"  Dyma  ffon  iawn,"  meddai  Dic,  "  i  wneyd  ceffyl."  A  thynnodd 
hi  i  lawr  cyn  i  mi  allu  ei  atal.  "  Ga'i  thrio  hi  o  fan  hyn  at  y  gât  ?  " 
gofynnai. 

"Ddim  ond  am  funud,"  meddwn  innau. 

Carlamodd  Dic,  a  gwnaeth  swn  fel  ceffyl  yn  gwehyru,  ac  yn  ei  ol 
drachefn.  Erbyn  hyn  yr  oedd  yn  dechreu  cael  blas  ar  y  n'äe,  ac  nid 
oedd  yn  foddlon  cadw  y  ceffyl.  Nid  oeddwn  innau  yn  awyddus 
iawn  am  iddo  wneyd,  tra  yr  oeddwn  yn  cael  y  mwynhad  o'i  wylio. 
Ond  er  braw  i  ni,  pwy  gyrhaeddoedd  y  tŷ  ond  modryb  a'r  dyn 
dieithr.  Adnabu  y  ddau  y  ffon  mewn  eiliad,  a  gwnaeth  Harri 
Jones  ryw  ymdrech  i  wenu,  ond  ymdrech  wael  iawn  ydoedd.  Ond 
edrychai  fy  modryb  yn  bur  anfoddog,  a  galwodd  ar  ei  chwaer, — 

"  Nel,"  meddai,  *'  pwy  ròddodd  y  ffon  i'r  plant  yma  i  chwareu  ?  " 

Wrth  gwrs,   ni  wyddai  modryb  ddim  o  gwbl    ei    bod    yn    ein 


CYMRU'R    PLANT.  349 

meddiant,  a  chymerodd  hi  ar  unwaith  oddiar  Ddic,  a  rhoddodd  hi 
i  Harri  Jones.  Edrychodd  yntau  yn  graff  arni  o'i  bagl  i'w  blaen, 
ac  wedi  sicrhau  ei  hunan  nad  oedd  fymryn  gwaeth,  ysgydwodd  law 
â  modryb  Nel.  Wedi  myned  gam  neu  ddau,  trodd  yn  ol,  a  galwodd 
arnaf  fi.  Aethum  ato  yn  araf  ac  ofnus,  gan  ddisgwyl  cael  rhyw 
gosb  am  adael  i  Ddic  gael  ei  ffon,  ond  pan  welais  ef  yn  rhoddi  ei 
law  yn  ei  boced,  diflannodd  fÿ  ofnau,  ac  edr}'chais  yn  bur  falch  pan 
estynnodd  ddimai  i  mi.  Wedi  iddo  fynd  gyda  modryb  Mary  tua'r 
orsaf,  gofynnodd  modryb  Nel, — 

"  Be  gest  ti  ?  " 

Pan  ddangosais  y  ddimai,  g^enodd  yn  rhyfedd.  Rhedais  innau 
aV  ddimai  iV  *'cadw  mi  gei."  Nid  oeddwn  yn  disg^l  gweled 
Harri  Jones  byth  yn  rhagor.  Ondsiomwyd  fi,  daeth  yn  ymwelydd 
cyson  yn  ein  tŷ  am  wythnosau  lawer,  a  chyn  hir  yr  oeddwn  yn 
ystyried  dydd  lau  fel  diwrnod  Harri  Jones,  a'r  diwrnod  mwyaf 
annifÿr  yn  yr  wythnos,  er  y  byddai  mwy  o  ddimai  yn  fy  "  nghadw 
mi  gei''  bob  tro  y  deuai.  Ónd  pe  rhoddai  sofren  i  mi  bob  wythnos, 
nid  wyf  yn  credu  y  gallasai  ddileu  yr  argraff  adawodd  arnaf  y  tro 
cyntaf  y  gwelais  ef.  Gwyddai  fy  modryb  Nel  hyn  yn  iawn,  ac  yr 
wyf  yn  credu  fod  fy  modryb  Mary  wedi  ameu  hefyd  nad  oeddwn  yn 
edrych  arno  yn  ffafriol  iawn,  er  na  ddywedais  ddim  erioed  am  dano 
yn  ei  chlyw. 

Un  noswaith,  modd  bynnag,  dychrynwyd  fi  yn  arw,  oblegid 
clywais  fy  modryb  yn  dweyd  fod  Harri  Jones  yn  dwad  i  edrych  am 
danom  bore  drannoeth,  a  hynny  ddau  ddiwrnod  cyn  ei  fod  yn  due. 
Nis  gallwn  ddeall  hyn  o  gwbl,  a  gofynnais, — 

"  I  be,  modryb  ?  " 

Dywedodd  hithau  ei  fod  yn  dwad  bore  drannoeth  i  nol  modryb 
Mary,  a'i  bod  hithau  yn  mynd  i  fyw  hefo  fo  i  Strallyn  am  byth. 

"  Lle  mae  fan'o  ?  "  gofynnais,  a  wylais  dros  y  tŷ. 

"  Paid  a  chrio,"  ebai  modryb  Mary,  "  dwy  i  yn  licio  mynd,  a  mi 
gei  ditha  ddwad  yno  i  edrych  am  dana  i.  Brysia  fwyta  dy  swper,  i 
ti  gael  mynd  i  dy  wely.  Rhaid  i  ti  godi  yn  fore,  i  gael  bod  yn 
barod  i  ddwad  hefo  modryb  a  finnau  yn  y  car  i'r  capel,  ac  wedyn 
ì'r  stesion." 

Cododd  son  am  y  car  dipyn  ar  fy  nghalon,  ac  euthum  i'r  g^ely, 
gan  feddwl  am  y  pass  oedd  yn  fy  nisgwyl  bore  drannoeth.  Wedi 
codi  yn  hynod  o  fore,  synnais  yn  fawr  weled  modryb  Mary  mewn 
dillad  nèwydd  sppn,  a  fy  modryb  Nel  a  finnau  i  gael  ein  gwisgo  yn 
ein  dillad  gore.  Mor  fuan  ag  y  cawsom  frecwest,  aethum  i'r 
cerbyd  oedd  yn  ein  disg^yl  yn  y  ffordd.  Sylwais  ein  bod  allan 
yn  fore  iawn,  oblegid  nid  oedd  neb  i'w  weled  yn  unman.  Yr  oedd 
hyn  yn  dipyn  o  siomedigaeth  i  mi,  oblegid  ni  fuasai  dim  yn  rhoddi 


350  CYMRU'R     PLANT. 

mwy  o  fwynhad  i  mi  nag"  i  blant  y  pentref  fy  ngweled  mor  neis  yn  y 
cerbyd.  Wedi  cyrraedd  y  capel,  synnwyd  fi  wrth  ein  g'weled  yn 
marchio  i'r  set  fawr.  Yno  gwelais  fod  y  gweinidog,  Harri  Jones,  a 
dau  ddyn  arall  wedi  cyrraedd  o'n  blaen.  Wedi  tipyn  o  siarad,  yr 
ydym  yn  sefyll  ó  amgylch  y  pregethwr,  Harri  Jones  a  modryb 
Mary  yn  ymyl  eu  gilydd,  modryb  Nel  a  finnau  ac  un  o'r  dynion 
dieithr.  Wedi  i'r  gweinidog,  a  Harri  Jones,  a  modryb,  ddweyd 
rhywbeth,  gfwelais  Harri  Jones  yn  rhoddi  ei  law  ym  mhoced  ei  g"ot, 
yna  mewn  poced  arall,  a  thrachefn  mewn  poced  arall.  O'r 
diwedd  mae  yn  dod  o  hyd  i  fodrwy,  ac  yn  ei  rhoddi  ar  fys  modryb 
Mary.  Yn  nesaf  gwelwn  bawb  yn  myned  ar  eu  g"liniau,  ac  wedi 
ysg"rifennu  rhywbeth  mewn  llyfr,  ac  ysgfwyd  dwylaw  â'u  g-ilydd, 
aethom  allan.  Yr  oedd  y  cerbyd  yn  aros  wrth  y  drws  am  danom. 
Yno  sylwais  fod  g"olwg  dipyn  gwell  ar  Harri  Jones  nag"  arfer,  ei  fod 
yn  edrych  yn  fwy  siriol,  ac  ar  y  plat/orm,  wedi  i  mi  anobeithio  am  y 
ddimai,  rhoddodd  geiniog  i  mi,  a  dywedodd, — 

"  Cit,  dyma  i  chi  g^einiog"  gin  y'ch  ewythr  newydd.'' 
Cusanodd  modryb  Mary  fi,  daeth  y  tren  i  mewn,  a  chipiwyd  y 
ddau  ymaith  tua'u  cartref. 

V.    DIC.  • 

Holais  nid  ychydig  ar  modryb  y  bore  hwnnw  o'r  orsat  i'r  tŷ. 
Ond  er  holi,  nid  wyf  yn  credu  fy  mod  yn  ddim  nes  i  sylweddoli  yr 
hyn  oedd  newydd  gymeryd  lle.  Tybiwn  fod  golwg  wahanol  ar 
modryb  i'r  hyn  fyddai  yn  arfer  bod,  a  bu  raid  i  mi  ofyn  aml  i 
g^estiwn  amryw  o  weithiau  cyn  gallu  denu  ei  sylw  ataf.  Yn  fuan 
wedi  i  mi  gael  bwyd,  aethum  i  fyny  i'r  Castell.  Nid  yn  aml  y 
byddai  fy  modryb  yn  galw  yno,  a  synnais  ei  gweled  yn  myned  mor 
fore.  Ond  ni  wnes  yr  un  sylw,  oblegid  byddwn  bob  amser  yn 
edrych  ar  ymweliad  â'r  Castell  yn  rhyw  fath  o  drêt.  Gwelodd  Dic 
ni  yn  dyfod,  rhedodd  i'n  cyfarfod.  Gafaelodd  yn  fy  llaw,  a 
thynnodd  fi  ymlaen. 

"  Ydi'ch  ewyrth  wedi  mynd  allan,  Richard  ? "  gofynai  fy  modryb. 

'*  Nac  ydyw,"  ebai  Dic,  "  mae  yn  cael  smôc  cyn  cychwyn." 

Wedi  i  ni  fyned  i  mewn, — 

"Wel,  Nel  bach,"  ebai  Charles  Williams,  "beth  wnewch  chi  heb 
eich  partner?" 

"  Mae  Cit  gen  i  eto,"  ebai  hithau. 

"Ydyw,  ydyw,"  ebai  yntau,  gan  roddi  ei  law  ar  fy  mhen,  "a 
gobeithio  y  cewch  chi  Cit  tra  byddoch  byw." 

Ar  hyn.  gofynnodd  Dic  i  mi  fyned  i  weled  ei  wningod,  ond  cyn  i 
ni  gychwyn, — 


CYMRU'R    PLANT.  351 

"  Aroswch,"  ebai  fy  modryb,  "  mae  Mary  yn  rhoi  y  tei  yma  i  chi, 
Dic,  a'r  menyg"  yma  i  chitha,  Charles  Williams." 

"  Diar  anwyl,"  ebai  yntau  gan  chwerthin,  "  mae  Mary  am  wneyd 
m)€ll  o  honof  yn  fy  hen  ddyddiau,  ddyliwn.  Deudwch  wrthi,  er  na 
wisgais  i  fenyg"  ers  blynyddoedd,  y  gwnai  i  wisgo  y  rhain  ambell  i 
Sul  braf  o  barch  iddi  hi.  Rhed  a  nhw  a'r  tei  neis  yna,  Dic,  a  rho 
nhw  yn  y  dror  yn  llofift." 

Edrychai  Dic  yn  falch  iawn  oV  tei,  ac  aeth  i'w  cadw.  Yna, 
aethom  allan  i  weled  y  cwning"od  a  phob  rhyfeddod  oedd  gan  Dic 
i  ddangos  i  mi ;  ac  yn  ben  ar  y  cwbl,  cawsom  g^aniatad  i  chwareu  y 
bore  aY  prynhawn  yn  lle  myned  i'r  ysgol,  ac  yr  wyf  yn  credu  i  hyn 
argrafifu  yn  ddyfnach  eto  ar  fÿ  ngfhof  ddydd  priodas  fy  modryb 
Mary. 

Bum  lawer  g^aith  wedi  hyn  yn  meddwl  mor  g"aled  y  buasai 
arnaf  pe  mai  fy  modryb  Nel  fuasai  yn  fy  ng"adael  y  diwrnod 
hwnnw.  Er  na  chefais  ond  pob  caredig-rwydd  g-an  ei  chwaer,  eto  i 
gyd,  ar  modryb  Nel  yr  edrychwn  i  yn  fy  mhlentynrwydd  dibrofiad 
yr  adeg-  honno  fel  canolbwynt  fy  holl  hapusrwydd ;  ac  wedi  dyfod 
yn  hŷn,  ac  yn  gallach  gobeithiaf,  yr  oedd  fy  mhrofiad  yn  para  yr 
un.  Nid  i  mi  yn  unig*  y  bu  yn  fendith  yn  y  cyfnod  hwn,  ond  bu 
hefyd  yr  un  modd  i  Ddic. 

Yr  oedd  ef,  fel  fy  hunan,  wedi  ei  adael  heb  dad  na  mam,  ac  yn 
wir,  heb  yr  un  berthynas  agos  yn  y  wlad  yma  o  gwbl.  Yr  oedd 
iddo  un  fodryb,  chwaer  ei  fam,  yn  yr  America,  a  honno  wedi  priodi 
unig  frawd  fy  nhad.  Nid  oedd  Dic  na  minnau  erioed  wedi  eu 
gweled,  yr  oeddynt  wedi  myned  yno  cyn  i  fy  mam  briodi,  ac  ni 
fyddent  yn  ysgrifennu  ond  ar  amgylchiadau  neiUtuol,  megis  y 
Nadolig,  neu  ddydd  pen  blwydd  Dic  a  minnau.  Er  mai  fel  ewythr 
yr  edrychai  Dic  ar  Charles  Williams,  nid  oedd  yn  perthyn  dafn  o 
waed  iddo ;  ac  yr  oedd  ei  ewythr,  fel  y  galwai  ef,  bron  mor  ddi- 
deulu  a  Dic.  Yr  oedd  Charles  Williams  yn  hannu  o  hen  deulu 
parchus  a  chyfoethog,  a  phan  yn  bur  ieuanc,  priododd  â  boneddiges 
o  safle  uwch  nag  ef,  ond  heb  lawer  o  gyfoeth.  Ganwyd  un  ferch 
iddynt,  a  phriododd  hithau  cyn  bod  yn  ddeunaw  oed  â  gẃr  gweddw 
oV  enw  George  Emlyn.  Cymro  o  waedoliaeth  ydoedd,  mewn 
swydd  uchel  o  dan  y  Llywodraeth,  ac  iddo  un  bachgen  bychan, 
Dic.  Yn  fuan  wedi  iddo  briodi,  cyfarfu  â  damwain  a  brofodd  yn 
angeuol  iddo,  a  daeth  y  weddw  ieuanc  aV  plentyn  amddifad  i'r 
Castell  at  ei  thad.  Ymhen  ychydig  wedi  cyrraedd  yno,  cymerwyd 
hi  yn  wael.  Credai  y  cymdogion,  pan  welsant  hi  gyntaf,  fod  yr  un 
afìechyd  ag  oedd  ar  ei  mam  wedi  cydio  ynddi  hithau,  a  phrofodd  eu 
damcaniaeth  yn  gywir;  oblegid  bu  farw  cyn  bod  yn  ugain  oed. 
Yn  awr,   cwestiwn  cyfifredin  y  dyddiau  hynny  gan    y    cymdogion 


352  CYMRU'R    PLANT. 

ydoedd, — "  Pwy  wneifif  fagn  yr  hogyn  ? "  A  synwyd  y  rhan  fẁyaf 
pan  glywsant  fod  Mr.  Williams  yn  chwilio  am  famaeth  iddo  i'w 
fagn  yno  yn  y  Castell.  Yr  oedd  ei  fodryb  yn  yr  America  yn  barod 
i'w  gymeryd,  ond  nid  oedd  wiw  son  am  hynny. 

Cyn  pen  ychydig  iawn,  yr  oedd  Charles  WiUiams  wedi  g-wirioni 
yn  lân  gyda'r  bachgen  bach,  ac  yn  adrodd  gyda  blas  wrth  bawb 
o'i  gfydnabod  am  ei  branciau  diniwed.  Yn  wir,  meddyliai  gymaint 
o  hono,  fel  yr  ysgydwai  rhai  eu  pennau,  ac  y  dywedent  am  Ddic, — 
"  Y  peryg  ydi  iddo  gael  gormod  o'i  ffordd  ei  hun." 
Ond  chwareu  teg  i  Ddic,  ni  bu  erioed  yn  hogyn  drwg.  Yr  oedd 
yn  llawn  direidi,  a  'does  wybod  i  beth  y  buasai  hynny  yn  ei  arwain 
oni  bai  am  ofn  digio  ei  gymdoges,  fy  modryb. 


WHISCI'N     ACHUB    BYWYD. 

AREITHIWR  ar  ddirwest  oedd  y  g"ŵr.  Safai  ar  ochr  glofa  ar 
fin  nos,  ac  yr  oedd  yn  grug,  oherwydd  areithio  llawer.  Tra 
cymerai  ei  wynt  ar  ddiwedd  brawddeg  wrth  drin  whisci'n 
arw,  gwaeddodd  rhywun  yn  groch  oV  dorf, — 

*•  Mae  whisci  wedi  achub  cannoedd  o  fywydau." 

TraV  oedd  y  dorf  yn  chwerthin,  cododd  y  darlithydd  ei  lygad  yn 
dawel  at  y  glowr,  a  dywedodd  yn  addfwyn,  - 

"  Frawd,  yr  ydych  yn  dweyd  y  gwir.  Y  mae  whisci,  mewn  un 
ystyr,  wedi  achub  cannoedd,  ie  filoedd  o  fywydau.  Y  mae  gen  i 
fachgen  bach  yn  y  tŷ  acw,  saith  oed,  o'r  enw  Tom.  Mae'n  mynd  i'r 
ysgol  bob  dydd.  A  ddoe  yr  oedd  ei  feistr  wedi  gofyn  iddo  wneyd 
traethawd.  Pin  oedd  ei  destyn.  A  dyma'r  traethawd,  yr  wyf  yn  ei 
gofio  bob  gair, — 

"  '  Peth  rhyfedd  iawn  ydi  pin.  Mae  ganddo  ben  crwn  a  phig  fain. 
Os  gwthiwch  bin  i'ch  bys,  mi  waeddwch.^  Mae  merched  yn  rhoi 
pinnau  yn  eu  g^allt,  ac  yn  eu  het.  Ond  fydd  dynion  ddim  yn  iwsio 
pinnau  ond  pan  fyddant  wedi  colli  botwm.  Gallwch  brynnu  llond 
papur  o  binnau  am  ddimai.  Ond,  os  llyncwch  hwy,  y  maent  yn  siwr 
o'ch  lladd.     Mae  pinnau  wedi  arbed  miloedd  o  fywydau.' 

"Aeth  Tom  a'i  draethawd  i'r  ysgol.  Ac  ebe'r  athraw  wedi  ei 
ddarllen,  — '  Sut  y  mae  pinnau  wedi  achub  miloedd  o  fywydau, 
Tom  ? '  ^Trwy  beidio'i  llyncu  nhw,  syr,'  ebe  Tom.  Ac  yn  yr  ystyr 
honno,  fy  nghyfaill  i,  y  mae  whisci  wedi  achub  miloedd  o  fywydau. 
Cadwch  oddiwrtho,  a  byddwch  ddiogel." 

B^T'  Ûyfeiriad  y  golygydd  yw,— Owsn  M.  Edwardb,  3  Clarsndon  Yillas,  Oxfokd. 

"  -_  "  -  '     - 

ARORArFWTD  A  CHTHOSODWTD  GAN   HUOHBB  AND  SON,   66,   HOPS  STRSST,   GWRSOSAM. 


AT    Y    PLANT. 


YPLANT.  ArhoBwoh  am  funud  i 
mi  ofyn  cweatiwn  1  ehwi.  A 
ydyeh  wedi  rhoddi  eíeh  enw  i't 
dosbarthwr  at  j  flwyddyn  neaat, 
gael  i  chwi  fod  jn  sier  o  gael 
rhifyn  lonawr  i  n.  ei  bryd  ? 

A  YDYCH  yn  darllen  Ctsiri:  ?  Mae  rhiEjn 
cynta'r  fln7ddjn  yn  ddwbl,  a'i  bris  ja 
swllt.  Y  l!ynedd  gwerthwyd  pob  rhifyn 
jn  union  wedi  iddo  ymddangos.  Bydd 
rhifjn  dwbl  IWÎ  yn  fwj  gwerthfawr 
nag  erioed. 

W.  D.  L.      Diolch.      Byddwn     yii     dra 
diolohgar    i    atiirawon    yBgoliou    elfennol 
>-   .**,    M  Cymni  pe'r  anfonent  i  mi  (1)  raio'rgwerd 

bärotíiant,  (2)  awgrymÌBdan  snt  y  gallaf  eu 
helpu,  (3)  eu  hanghenion. 

Amryw.  Y  mae  gennyf  liawa  raawr  o  fywgrafEadBU  plant,  rhai  o  honynt  jn 
dyner  a  tharawiadol  iawn,  O'ni  rhan  fj  hun,  rhuwn  un  neu  ddau  ohonynt  ym 
mhob  rhifyn.  Ond  rhaid  i  mi  ufuddhau  i  deimlad  mwyafrif  mawr  fy  narlleuwjr, 
ii  rhoi  dim  ond  y  goreu'n  unig. 

JoBN,  T\'k  Capül.  Dr.  PhlUips  Brootfl,  un  o  bregetliwyr  yr  Amerig,  oedd  y 
siaradwr  cyfljmaf  glywaÌH  i  erioed.  Djwedir  j  parabhii  200  gair  bob  munud, 
weithiau  ychjdig  danodd  ae  weithiau  ychjdig  drosodd.  Gwell  gen  i  lai  o  eiriau, 
a'u  dweyd  yn  fwy  pwjllog,  yn  enwedig  wrth  addolt. 

Ffeibdiäü'r  Plant.  Bydd  amoeh  eieiau  anriieg  i'w  rhoddi  i  blant  at  y 
Nadohg.  Beth  feddjliech  chwi  o  un  o'r  rhain,— Cymru'r  Plamt  am  1906  wedi 
ei  rwymo'n  brydferth  (l/ti) ;  Llyfr  Del,  yetraeon  a  darluniftu  {!/-),  gylioeddir  gan 
HugheB  a'i  Fab,  Wreiham.  Neu  "Hwiangerddi  Cymiu,"  gyda  darluniau 
prydferth,  gan  Winifred  Hartlej  (1/2.  E,  E,  Jones,  Conwy).  Neu  "Tro 
trẅy'r  Wig,"  llyfr  Bwjnol  am  adar  a  blodau,  gan  R.  Morgan  (1/-  Swyddfa 
'  jimm,  Caemarfon) . 

Btdd  yn  dda  gan  y  plant  Bjdd  wedi  dilju  Capten  Cook  yn  erthyglau  djddorol 
Mr.  W,  Jamea,  glywed  fod  cofadail  i'r  mordeithiwr  enwog  wedi  ei  dadlennu 
Hydref  8,  ger  Poverty  Bay.  Aj  j  apotjn  hwnnw  j  glaniodd  Capten  Cook 
gjntaf  yn  New  Zealand,  Ymunai  y  ddwy  genedl,— y  Pijdeiniwr  a'r  Maori, — 
yn  y  gwaith. 

Glam  Oymerio,  Diolch  am  j  oarol  Nadohg  prydferth  "  Pljgeiníol  Oerdd." 
Gwelaf  ei  fod  i'w  gael  oddiwrth  j  cyfanaoddwr,  K.  V.  Botwnod,  organjdd  Eglwjs 
Crist,  j  Bala,  am  geiuiog  y  copi.      Dylid  ail  godi  yr  hen   arfer  dda  o  ganu 


(^MRU'R     sPlANT. 


Cyf.  XV.  RHAGFYR,     1906.  Rhif  i8< 


Y     GAEAF     A     THtODI. 

YMAE  g>*edd  y  Gaeaf  yn  llym,  a  llais  ei  ystormydd  yn  arw. 
Ond  y  mae  ganddo  galon  dyner,  ac  y  mae'n  gwneyd  lles. 
Y  mae'n  hel  y  teulu  at  eu  gilydd  i'r  aelwyd  gynnes;  ac  y 
mae  ei  ruad  dwfn  oddiallan  yn  gwneyd  i  deulu'r  aelwyd  gani  eu 
gilydd  yn  fwy.  Y  mae'n  gwneyd  i  rieni  a  phlart  feddwl  am  eu 
g'ilydd  hefyd,  a  gweithio  dros  eu  gilydd,  ac  aberthu  dros  eu  gfilydd. 
Y  lle  mwynaf  yn  y  byd  hwn  yw  cartref,  a'r  Gaeaf  sj^n  gfwneyd  y 
cartref  clyd.  Adgof  am  ystormydd  fydd  yn  gwneyd  y  nefoedd  yn 
ddedwydd.  Dywed  y  bardd  nas  gall  telynau  angyiion  "gyrraedd 
swn  telynau'r  llawr."  A'r  esboniad  gfwir  a  naturîoi  yw, — 
"  Chawsant  hwy  mo'r  cystudd  mawr." 

Llym  a  garw  yw  Tlodi  hefyd,  ond  tyner  ei  galon  a  defnyddiol  fel 
y  Gaeaf.  Gofynnais  unwaith  mewn  arholíad  pa  un  ai  Cyfoeth  ai 
Tlodi  yw'r  famaeth  oreu  i  athrylith.  Gofynnais  ef  i  blant  Cymni 
dros  Undeb  y  Ddraig  Goch;  gofynnais  ef  i  blant  Lloegr  dros 
Briíysgol  Rhydychen.  Yr  un  oedd  yr  ateb  bron  o  bob  man, — o 
Fon  ac  o  Fynwy,  o  Lundain  ac  o  Yorlcshire,  o'r  Alban  ac  o'r 
Iwerddon.  CredaÌ'r  plant  i  gyd  mai  Tlodi  oedd  oreu,  tyneraf,  a 
mwyaf  llwyddiannus. 

Y  mae  Tlodi  yn  dysgu  i  blant  garu  eu  gilydd.     Y  mae  cariad 


356 


CYMRU'R    PLANT. 


plant  fu  ar  yr  un  aelwyd  dlawd,  ond  glân  a  phur,  yn  g-ryfach  nag* 
angau.  I  ddysg^  y  cydymdeimlad  hwn  y  daeth  yr  lesu'n  dlawd. 
Daeth  yn  dlawd  er  ein  mwyn  ni.  Dioddefodd  bopeth  fel  ninnau. 
Ac,  am  hynny,  y  mae  yn  cydymdeimlo  â  ni.  Daeth  i  aelwyd  dlawd 
y  ddaear,  ac  i  swn  ystormydd  gaeaf  y  byd,  ac  y  mae  cariad 
rhyngddo  a'i  frodyr. 

Diolchwn  am  y  Gaeaf.  Mae  cerddoriaeth  dyner  yn  ei  wyntoedd 
hiraelhlawn.  Gwnawn  yr  aelwyd  yn  gynnes  a  chysurus.  Byddwn 
yn  garedig  wrth  ein  gilydd.  I  ddysgu  hyn  inni  y  gyrr  Duw  ei  was 
ffyddlon,  y  Gaeaf,  atom. 


^^ 


CANWCH      WYNTOMDD. 

AlAW, — CWYNFAN   PrYDAIN. 


CANWCH,  wyntoedd,  hen  alawon 
Bore'r  cread  ar  eich  taith  : 
Canwch,  canwch,  delynorion 

Mwynion  yn  eich  melus  iaith  ; 
Os  yw'r  pruddglwyf  yn  fy  ngwasgu, 

Drain  y  byd  yn  briwio'm  bron, 
Y  mae  nghalon  yn  dychlamu, 
Wrth  eich  clywed  chwi  yn  canu, 

Ar  yr  hen  fynyddoedd  Uon  ; 
O  mae  gennyf  finnau  garol, 
Ac  mi  dynnaf  eto'n  swynol, 
Fêl  o  dannau'r  delyn  nefol, 

A  rydd  daw  ar  bob  rhyw  donn. 


Bloeddiwch,  wyntoedd,  yn  ein  cymoedd, 

Tyner  yw  eich  Uais  i  mi ;  [oedd 

Bloeddiwch,  bloeddiwch,  caraf  wledd- 

Eich  Uawenydd  dwyf ol  chwi ; 
Os  yw  gwylliaid  ofn  a  phryder, 

Yn  creu  arswyd  yn  fy  nef , 
Mae  fy  enaid  yn  cael  mwynder 
Hedd  a'i  ddwsmel  yn  y  dyfnder, 

Yn  swn  bloedd  eìch  byddin  gref  ; 
0  mor  f  elus  y  w  anghofìo 
Poen  a  blinder  tra  yn  gwrando, 
Eich  gorfoledd  wrth  fýnd  heibio, 

A  mwynhau  ei  swynol  lef . 


Gyrrwch,  wyntoedd,  drwy  y  nefoedd, 

Uamwch  dros  fynyddau'r  byd  ; 
Gyrrwch,  gyrrwch,  llonua  nerthoedd 

Eich  corwyntoedd  fi  o  hyd ; 
Os  yw  siomiant  yn  cymylu 

Nef  fy  mywyd  ambell  waith, 
Mae  eich  clywed  yn  anadlu, 
Ar  y  bryniau  wrth  garlamu, 

Yn  gwasgaru'r  niwloedd  maith  ; 
O  ysprydion  cryfion  Anian, 
Hen  gyfeillion  dyn  ym  mhobman 
Ewch,  gan  ganu  byth  yn  ddiddan, 

Ar  eich  perenniol  daith. 


Y  Bah. 


RlCHARD   AB    HUGH, 


CYMRU'R     PLANT. 


COCH      Y      BERLLAN. 


ATH  o  chwibaniadau  tyner,  lleddf,  ac 
anghyffredin  o  gwynfanus  yw  nodau 
galw  ac  ajarm-gri  yr  aderyn  coch, — 
"Whi-w!"  "Whi-w,  whi-w!" 
"Whi-w!"  "Whi-w!"  "Whi-w, 
whi-w!"  Mae  ganddo  odj  serch, — 
cathl  fechan,  wannaidd,  dyner,  ferr; 
eithr  tra  hyfryd,  hon  eto'n  hynod  o 
gwynfanus.  Plentyn  gorthrymder 
yw'r  deryn  coch.  Mae  wedi  ei 
faeddu  a'i  erlid  am  genhedlaethau, 
nes  y  mae  ei  nodau  gaJw  wedi  mynd 
yn  gwynfan  ;  a'i  serch-gân  yn  gwyno. 

Efelychwyr  campus  yw'r  adar  coch. 
Medrant  efelychu  caneuon  adar  ereili. 
Yn  yr  Almaen,  dysgir  hwy  mewn 
"  piping  schools  "  i  chwibanu  alawon  ; 
ac  eir  a  nifer  mawr  o'r  mimics  gore  i 
wledydd  ereill  i'w  gwerthu.  Gwell 
gen  i  eu  clywed  yn  canu  eu  halawon 
eu  hunain,  ar  gangen  ddeiliog  mewn 
rhyddid,  na'u  clywed  yn  canu,  hyd  yn 
oed  "Hen  Wlad  fy  Nhadau,"  ar 
glwyd  foel  rhwng  barrau  eu  carchar. 
Oni  fuasai'n  well  gennych  chwi .' 

Addewais,  onido,  y  buaswn  yn 
eich  cymeryd  efo  mi  i  weld  nyth  yr 
aderyn?     Dan  hudd  mieren  y  cudd- 

1  mi    ati.      Dyma'r   fieren.      Gwisgir   hi 
ddail    ifeinc.      Dan    ei    chwrr 


osodwyd  hi.     Dowch 

mewn    mantell    werdd,    lefn, 

chwardda  brieill  a  mill ;  ac  ar  ei  brig  gwena  sypiau  o   flodau'i 

gwyddfìd,  yn  mwynhau'r  tes  ar  eu  gorseddfeinciau  haf, 


Nis  medrwn  weld  y  nyth  gan  y  dail.     Dyma  fì'n  agor  ychydig  ar 
y  cangau.     Welwch  chwi'r  nyth  rhyngddynt  ?     HoTo !     Mae'r  iar 


358  CYMRU'R    PLANJ. 

arni.  Cedwch  yn  dawel.  Cewch  roi  eich  llaw  ar  yr  iar  weithiau 
pan  ar  ei  nhyth  fel  hyn,  a'i  ffatio.  Ga  i  wneyd  hynny  rwan,  tybed  ? 
Na,  dacw  hi  ymaith  drwy'r  llwyn.  Daw'n  ol  yn  union.  Gwnaeth- 
pwyd  y  nyth,  chwi  welwch,  o  wreiddiau  meinion, — "Whi-w, 
whi-w !  "  "  Whi-w,  whi-w !  "  "  Whi-w  !  "  "  Whi-w  I  "  Dywedais  y 
deuai'r  iar  yn  ei  hol.  Dyma  hi  wedi  dod  a'i  cheiliog  hardd  gyda 
hi.  Ond  gadewch  i  ni  ysbio  ar  y  nyth.  Cawn  edrych  ar  yr  adar 
eto.     Nid  ant  ymhell  o'r  lle  tra  y  byddom  wrth  y  nyth. 

Mae'r  nyth,  fel  yr  oeddwn  yn  mynd  i  ddweyd,  wedi  ei  gwneyd 
o  wreiddiau  meinion,  a  mân  frigau,  wedi  eu  plethu  i'w  gilydd, — 
«  Whi-w !  "  '^  Whi-w  !  "  "  Whi-w  !  "  "  Whi-w,  whi-w  !  "— aV 
ystafell  wedi  ei  hulio'n  gynnil  â  rhawn.  Gosodwyd  hi  ar  Iwyfan 
o'r  un  defnyddiau ;  a'i  hystafell  yn  ymfwrw  allan  drosto.  Nyth 
ysgafn  ydyw,— "  Whi-w  !  "  "  Whi-w,  whi-w  !  "  "  Whi-w !  "— lac,  ac 
agored  ei  gwe,  hollol  wahanol  i  nythod  clos,  llawbannog,  y  Pincod 
yn  gyfifredin.  Ond  er  mor  flimsy  yr  ymddengys,  mae  wedi  ei  rhoi 
ẅrth  ei  gilydd  mor  gelfydd  a  chadarn,  fel  na  rydd  íîordd  nac  yma 
nac  acw  dan  bwysau  na'r  aderyn  na'r  cywîon.  Mae'r  adeiladydd 
wedi  cyfuno  ysgafndra,  a  chryfder,  a  phrydferthwch  yn  yr  adeilad. 
Ac  nid  camp  fach  yw  honno.  Mae  yn  y  nyth  bump  o  wyau 
glaswyrdd,  wedi  eu  mannu  â  llwyd  tywyll  a  phorífor,  yn  enwedig 
eu  pennau  praffaf. 

Wel,  rwan  am  yr  adar.  Ciliwn  i  gysgod  y  llwyn  acw ;  gallwn 
weld  cymaint  ag  sydd  arnom  eisie  rhwng  ei  gangau.  "  Whi-w  !  " 
"Whi-w,  whi-w!"  «^Whi-w!"  "Whi-w!"  "  Whi-w,  whi-w ! " 
Dacw'r  ddau  dderyn  ar  frigau  draenen  wen  ar  bwys  y  njrth. 
Rhondie  o  adar  ydynt,  trymach  o  gryn  getyn  na'u  cefnderwyr  y 
ji-binc,  a'r  llinos,  a'r  eurbinc.  Maent  yn  fwy  byrdew,  gyda 
gyddfau  preiffion,  llawn.  Edrychant  fel  teirw  bychain  o  adar. 
Oddiwrth  hyn  y  cawsant  yr  enw  Bullfinch,  a'r  llysenw  "  bully." 

Gadewch  i  ni  edrych  ar  liwiau'r  ceiliog.  O'r  ddau,  efe  sy 
hardda  o  lawer.  Mantell  o  liw'r  onnen  sy  am  ei  gefn,  neu  o  liw'r 
mwg  llwydlas  gwyd  oddiar  farwor.  Mae  copa  ei  ben,  a'i  gynffon, 
a'r  rhan  fwyaf  o'i  edyn  yn  llathr-ddu,  gyda  gwawr  ysgafnlas,  fel 
eirin  perthi  a  bloom  porffor  ar  eu  bochau. 

"  Whi-w  !  "  "  Whi-w,  whi-w  !  "  "  Whi-w  1 "  Mae'r  deryn  yn 
symud  ac  yn  disgyn  ar  gangen  afallen  sur  yn  nés  atom.  Cedwch 
o'r  golwg.  Yn  groes  i'w  adefì  rhed  bar  llydan  o  wyn  gloew, 
amlwg  iawn  ar  gwrr  y  du.  Wynned  yw  ei  gwman  ag  ôd  newydd 
ddod  o'r  cwmwl.  Rhudd'Tfoch  tlws  ŷw  ei  fron  a'i  ystlysau.  Nid 
yw'r  coch  wrida'r  gorwel  ar  fachlud  haul  yn  burach  na'r  coch 
sy  ar  ei  foch  a'i  wddw.  A  ŵyr  efe  ei  fod  mor  gain,  ys  gwn  i  ? 
A   fu   efe   erioed   yn    edrych   ar  ei    lun   yn   nrych  y  dwr   pan  yn 


CYMRU'R    PLANT. 


359 


ymolchi  ?     Os  do,    synnwn  i  ddim  nad  arosai  yn  hir  i  addoli   ei 
hardd  ddelw  ei  hun. 


Pen  llathrddu  sy  gan  y  coch, — 

Cyfliw  ei  foch  a'r  pabi, 
Ei  fynwes  sy  yn  wridog  dlos 
Fel  rhos  y  marchfìeri ; 
Glas  yw  ei  gefn,  lliw  gwiail  ynn, 
Ei  gwman  sy  feí  mynor  gwjn. 


"Whi-wl*'  "Whi-w!"  Dyna'r  iar  yn  g-alw.  Glywch  chi, — 
"Whi-w,  whi-wl"  "Whi-wl"  "Whi-w  I '  — dynaV  ceiliog  yn  ei 
hateb,  a  chyda  fod  y  nodyn  cynta  allan  o'i  big,  mae  yn  ei  chwmni 
ar  Iwyn  yn  ymyl  y  nyth.  "Whi-w!"  "Whi-wT'  Dacw'r  iar  yn 
disgyn  ar  y  fieren,  ac  yn  llithro  i  mewn  drwy  ei  chlog  i'w  nhyth. 

Wele'r  ceiliog'  ymaith.     Wèlwch  chwi  wyn  ffloew  ei  fontin  ? 


F     FRONFRAITH     YN     Y     GAJ^AF. 


OMOR  bruddaidd  'rwyf  yn  teimlo 
Heb  ganiadau'r  fronfraith  lân, 
Y  mae'r  amser  bron  yn  Uethol 
Heb  sain  telyn  duwies  cân  ; 
Fronfraith  anwyl,  aros  funud, 
Grolwg  amat  lonna'm  gwedd, 
Orid  mil  gwell  cael  nodyn  gennyt, 
Lleinw  hynny'm  bron  â  hedd. 

O  paid  dianc  am  ychydig, 

Ateb  *r  hyn  ofynnaf  fi, 
Beth  sy*n  bod,  a  wyt  ti'n  wylo  ? 

Ai  yn  glaf  yr  ydwyt  ti  ? 
Ai  y  gaeaf  du  a'i  oemi 
.  A  wnaeth  dewi'th  delyn  fwyn  ? 
Paíû  na  wnei  di  eto  ganu 

Nes  gwef  reiddio  côr  y  llwyn  ? 

Mi  a  godais  lawer  bore 

Er  mwyn  gwrandaw  ar  dy  gân, 
Mor  berswynol  'roeddet  wrthi 

Yn  rhoi'r  byd  mewn  mawl  ar  dân, 
Dysgaist  i  mi  hi  o  wersi 

Gyda'th  lais  melodaidd,  byw, 
Tra  'roedd  byd  mewn  hun  yn  cysgu 

'Roeddet  ti  yn  moli  Duw. 

Llanffeitho. 


Ond,  ar  ol  cael  tannau'th  delyn 

I'r  fath  hwyl,  pam  tewaist  ti  ? 
Feallai  'nawr  eu  bod  yn  rhydu, 

Ai  ynghrog  mae  genny t  ti  ? 
Y  mae  anian  wedi  synnu 

Wrth  fudandod  mawr  fel  hyn, 
P'le  mae'th  fiwsig  fu  un  adeg 

Yn  adseinio  dros  bob  bryn  ? 

Wnei  di  ddyfod  yma  eto, 

Pan  ddaw  heulwen  hàf  yn  ol  ? 
Wnei  di  ganu  fel  arferol, 

Nes  dwyn  bywyd  i  bob  côl  ? 
Croesaw  gei,  O  dere'n  eon, 

Paid  rhoi  heibio  seinio  cân  ; 
Buan  bydd  y  gaeaf  drosodd, 

Yn  ei  le  daw'r  blodau  mân. 

*  •  Gwelaf ,  flfrynd,  dy  fod  yn  orlawn 

O  gywreinrwydd  rhyfedd  iawn, 
Hawdd  oedd  canu  pan  oedd  heulwen 

Yn  rhoi  im  o'i  gwenau'n  Uawn ; 
Ond  mae  diwedd  ar  y  canu 

Bellach  yn  fy  hanes  i ; 
Ond  mae  canu,  neu  mae  wylo 

Am  dragwyddol  oes  i  ti." 

Aeronwy. 


36o  CYMRUk     PLANT. 


111.   VR   OGOF   DAN    V    CASTELL. 

K  RSWYD  syrthiai  ar  bawb  yn  y  castell  pan 
fyddai  Arglwydd  Griefenstein  yn  dod  yn 
ol  o'r  rltyfel.  ByddaÌ,  o  ran  ei  dynr.er,  fel 
baedd  gwyllt  brochus.  Etelina'n  unig 
fedrai  ei  ddyhuddo.  Galwai'n  groch 
am  dani,  gyda  mwy  o  regfeydd  nag 
arfer,  pan  ddaeth  drwy'r  porth. 

Daeth  y  mynach  ymlaen,  a  dywedodd 
yn  grynedig  fod  Etelina  wedi  priodi  ac 
wedi  di^c.  Cydiodd  y  tad  digofus  yn 
eî  wddf,  ac  ysgydwodd  ef  fel  yr  ysgydwa 
llew  ei  ysglyfaeth,  "  Onid  yn  dy  ofal  dî 
y  rhoddwyd  hi  ? "  ysgyrnygai,  gan  roddi 
enwau  y  diafliaid  gwaethaf  ar  wr  Duw, 
Melldithiodd  Etelina  a'i  gŵr,  ymdynghedodd  na  faddeuai  iddynt 
byth  ;  a  gweddiodd  ar  Dduw  ei  ladd  ef  ei  hun  ar  y  fan  y  maddeuai 
iddynt,  os  gwnai  hynny.  Taflwyd  y  mynach  i  bydew  du  dan  rât 
haearn,  ac  ni  feiddiai  ungwr  son  am  EteÌina  mwy,  er  fod  pawb  yn  y 
castelj  yn  hiraethu  am  dani. 

Ymhen  y  flwyddyn  ac  ychwaneg,  o  flaen  y  Nadolig,  yr  oedd  yr 
hen  arglwydd  yn  hela'r  baedd  gwyllt  ar  lannau'r  afon  dan  ei 
gastell.  Collodd  ef  a'i  weision  y  ffordd  yn  y  prysglwyni,  a  daethant 
i  ogof  dan  furiau'r  castell.  Yno  cawsant  wr  ar  hanner  newynu,  a 
gwraig  yn  cnoi  asgwrn  blaidd,  a  baban  bychan  ar  ei  bron.  Yn  y 
wraig  druan  gwelodd  yr  hen  arglwydd  ei  Etelina  brydferth, 
a  thoddodd  ei  galon  yn  yr  olwg  arni.  Amneidiodd  ar  ei  weision 
ddod  a'r  tri  i  fyny  i'r  casteil.  Gwenai'r  baban  ar  yr  hen  ryfelwr 
garw,  ac  enillodd  ei  serch  yn  lân.  Cofleidiodd  ei  ferch,  a  chludodd 
hi  i  fyny  i'r  neuadd,  a  maddeuodd  iddi  o  galon  lawn.  Yna, 
cychwynnodd  yn  ddistaw  i  lawr  i  ryddhau'r  mynach  o'i  ddaeargell 
â'i  iaw  ei  hun.  Wrth  fyned,  yn  ddall  gan  ddagrau,  llithrodd  ei 
droed  ar  ben  y  grisiau  cerrig,  a  disgynnodd  i  lawr  ar  waelod  y 
castell.  Ymlwybrodd  at  y  garreg  lle  y  maddeuasai  i'w  ferch,  ac 
yno  yn  ebrwydd  y  bu  farw. 

Daeth  Rudolph  yn  arglwydd  y  castell,  ac  Etelina  yn  fwynder  ei 
fywyd.  Ond  dywedir  fod  ysbryd  yr  hen  arglwydd  eto'n  crwydro 
rhwng  y  muriau  duon,  ac  na  cha  ryddhad  llawn  nes  bydd  traed 
pererinion  wedi  gwisgo  llwybr  trwy  ganol  y  garreg  ar  yr  hon  y  bu 
farw.     Nid  oes  yn  awr  ond  llwybr  bas  iawn  ar  y  garreg  drwchus. 

Pe  treuliech  Nadolig  ar  y  Danube  eleni,  ond  odid  mai  dyma'r 
ystori  adroddid  i  chwi. 


CYMRU'R     PLANT. 


O      DDISODEDD     I     PRI. 

VI.    JOHN    DAVIES. 

YMAE  Cymry  wedi  dod  yn  enwog,  ac  wedi  gwneyd  gwaith 
mawr,  fel  cenhadon.  Trwy  ddysgni  am  yr  lesu,  y  maent 
wedi  newid  bywyd  gwledydd, — gwneyd  yr  anwar  yn  fwyn, 
dysgu  dynion  i  drin  y  tir  yn  lle  lladd  eu  gilydd,  rhoddî  hanes  y 
gwir  Dduw  i  rai  oedd  yn  addoli  duwiau  isel  a  ffiaidd  a  chreulon. 

Un  o'r  rhai  hynny  oedd  John  Davies,  cenhadwr  ynysoedd  Môr  y 
De.  Ganwyd  ef  ym  mwlhyn  Pen  Dugwm,  Llanfìhangel  yng 
Ngwynfa,  sir  Drefaldwyn,  Gorffennaf  ii,  1772.  Gwehydd  oedd  ei 
dad ;  ac  ni  chafodd  y  bachgen  ond  tri  mis  o  ysffol.  Yr  oedd  yn 
grefyddol  er  yn  ieuanc;  ac  ymysg  ei  hoff  gyfeillion  yr  oedd  Ann 
Thomas  o  Ddolwar  (yr  emynyddes  enwog),  ajohn  Hughes  (wedi 
hynny  o  Bont  Robert).  Darllennai  lawer,  yn  enwedig  hanes 
cenhadon,  megis  hanes  y  Morafìaid  yn  Greenland,  a  hanes  Carey  a 
Thomas  yn  yr  India.  Daeth  yn  un  o  ysgolfeistri  Charles  o'r  Bala ; 
ac  wedi  cadw  ysgol  am  betli  amser,  wele  ef  yn  cynnyg  ei  hun  yn 


302 


CYMRU'R    PLANT. 


genhadwr.  Hwyliodd  o  Lundaîn  Mai  6,  1800;  gwelodd  gwrr 
ynys  Tahiti,  fel  y  mae  yn  y  llun  acw,  GorfFennaf  10,  1801. 

O  Huahine  a  Phapara,  lle  y  bu  byw  ei  oes  hir,  daeth  a  chrefydd 
a  gwareiddiad  i  Dahiti  a'r  ynysoedd  o  amgylch.  Yr  oedd  yr 
ymdrech  yn  galed,  dioddefodd  lawer;  yr  oedd  y  Uwyddiant  yn 
fawr.  Erbyn  18 18,  yr  oedd  chwe  chant  yn  ysgolion  Huahine ; 
ac  yr  oedd  rhwng  pump  a  chwe  mil  o  bobl  Tahiti  yn  medru 
darllen.  Yr  oedd  hiraeth  y  cenhadwr  am  Gymru  yn  angerddol, 
ond  nis  gcallai  adael  ei  waith  mawr.  Ysgrifennai  at  ei  gyfeillion  o 
hyd,  yn  enwedig  at  John  Hughes ;  ond  nid  oeddynt  i  weled  eu 
gilydd  byth  mwy  yr  ochr  hon  i'r  bedd. 

Cyfieithodd  eiriau  Duw  i  iaith  ynysoedd  Môr  y  De, — Efengyl 
loan  i  ddechreu,  yna  Epistolau  Paul,  ac  yna  Salmau  Dafydd. 
Dysgodd  Vr  ynyswyr  ganu  hefÿd,  a  gwnaeth  emynnau  iddynt  yn  eu 
hiaith.  Gwnaeth  ramadeg  a  geiriadur,  gwnaeth  lyfrau  ysgol  a 
chyhoeddodd  gylchgrawn,  —  gfwnaeth  Dahiti  anwar  yn  ynys 
waraidd.  Efe  oedd  yn  coroni'r  brenin;  ond  coroni  Crist,  trwy 
roddi  iddo  o  ffrwyth  Ei  lafur,  oedd  ei  amcan  mawr. 

Rhagiyr  31,  1844,  ysgrifenna  i  ddweyd  ei  fod  yn  ddall,  ac  na 
fedr  ddarllen  llythyr  Cymraeg  mwy.  Awst  11,  1845,  bu  farw ;  ond 
y  mae  ei  waith  yn  aros  hyd  hedd)^. 

Melus  cofio  am  y  seiat  fach  y  perthynai  John  Hughes,  John 
Davies,  ac  Ann  Griffiths  iddi.  Daeth  y  tri  i  fri.  Ann  Griffiths 
oedd  yr  ieuengaf,  a  hi  fu  farw  gyntaf,  yn  wraig  ieuanc,  yn  y 
fîwyddyn  1805.  Cafodd  John  Hughes  a  John  Davies  fyw  deugain 
mlynedd  yn  ychwaneg.     Gwnaeth  pob  un  o'r  tri  ei  waith  ei  hun. 


CROJSSAW,      DDJPYR      RAGFFR. 

(CYFLWYNEDIG   I    BLANT    YR   YSGOL). 


CliOESAW,  ddifyr  Ragfyr ! 
Chwŷth  ar  hoenus  hynt, 
Mwyn  i  ni  yw'th  eira, 

Gyda'th  rew  a'th  wynt ; 
Dyfod  mae'r  Nadohg 

A'i  ddifyrrwch  Uawn, 
I  wneyd  Plant  yr  Ysgoí 
011  yn  ddedwydd  iawn. 

Cydgan, — Croesaw,  ddifyr  Ragfyr, 

Chwŷth  ar  hoenus  hynt ; 
Mwyn  i  ni  yw'th  eira, 
Gyda'th  rew  a'th  wynt. 


Fry  o'r  ne',  blith-drafflith, 

Syrth  yr  eira'n  drwm  ; 
Gwyn  yw'r  holl  heolydd, 

Gwyn  yw'r  waen  a'r  cwm ; 
Dowch  i  chware,  hogiau, 

Gampau'r  Tymor  Gwyn, — 
Taflu'r  belen  eira, 

Ac  ysglefrio'r  Hyn. 

Cydgan,— Croesaw,  ddifyr  Ragfyr, 

Chw^'th  ar  hoenus  hyiit ; 
Mwyn  i  ni  yw'th  eira, 
Gyda'th  rew  a'th  wynt. 

JOB. 


CYMRU'R    PLANT.  363 


HANJ^S      F     DDAJ^AR. 

XI.    CYFNOD    Y    SIALC. 

CYFNOD  y  Sialc  {C/ialk)  ywV  olaf  yn  yr  Ail  Gyfnod.  Craig 
briddlyd,  bur  a  gwyn,  yw  sialc,  wedi  ei  gwneyd  o  galch  ac 
olion  mân  gregin-bysg  afrifed,  tebyg  i'r  rhai  sydd  ar  waelod 
y  môr  yn  awr.  Cewch  eu  darluniau  yn  y  rhifyn  nesaf;  y 
mae  miliynau  ar  filiynau  o'r  rhai  hyn,  am  oesoedd  lawer,  wedi 
ymgymysgu  â  chalch  i  ffurfio  y  graig  sialc  wen  brydferth. 

Nis  gwn  a  oes  creigiau  sialc  yng  Nghymru,  ond  y  mae  llawer  0 
fryniau  a  g^astadeddau  deheu  Lloegr  wedi  eu  g^neyd  ohoni;  a 
dyna  pam  y  sonnir  am  "  greigiau  gwynion  Lloegr," — gwel  yr 
estron  ei  chreigiau  sialc  wrth  ddod  ati  o'r  môr.  Ond,  oddigerth 
ar  lan  y  môr,  golwg-  dawel  heddychlon  sydd  ar  wlad  y  sialc,  megis 
o  amgylch  Llundain.  Nid  yw'r  sialc  yn  werthfawr  iawn.  Ni  thyí 
cnwd  da  arno,  am  ei  fod  yn  ddiffaeth  a  sych  ;  ond  y  mae  yn  eithaí 
tir  porfa.  Ceir  haearn  a  glo  ynddo,  ond  o  natur  ddiwerth  yn  aml. 
O'i  drin,  ceir  y  sialc  yn  ddefnyddiol  ì'r  plastrwr ;  efe,  wedi  ei 
lanhau  oddiwrth  bob  grut,  yw  y  whiting  gwyn  a  welwch  weithiau. 

Yr  oedd  Cyfnod  y  Sialc  yn  gyfnod  llawn  o  goed,  coed  y  cyfnodau 
o'r  blaen,  rhai  a'u  hadau'n  noeth, — megis  pinwydd  a  phalmwydd ; 
ond  rhai  newyddion  hefyd,  rhai  a'u  hadau  mewn  codau, — megis  y 
dderwen  a'r  ffigysbren.  Gwnaeth  y  rhai  hyn  gyfnewidiad  mawr 
yn  ymddanghosiad  y  ddaear. 

Yr  oedd  bywyd  prysur  yn  y  byd  yn  yr  Ail  Gyfnod,  er  fod  oesoedd 
maith  i  fynd  heibio  eto  cyn  y  deuai  dyn  i  weled  bywyd  y  ddaear. 
Yr  oedd  y  pysg  cregin, — llawer  ohonynt  o  dlysni  digymar, — yn 
britho  gwaelodion  y  moroedd ;  ac  yn  marw,  o  oes  i  oes,  yn  haenau 
ar  eu  gilydd.  Ac  ohonynt  hwy  yn  bennaf  y  gwnawd  creigiau 
gwynion  trwchus  cyfnod  y  sialc. 

Yr  oedd  pysgod  yn  bod  yn  y  cyfnod  hwn  hefyd,  tebyg  i'r  rhai 
sydd  yn  nofio'r  moroedd  yn  awr. 

Ond  prif  nodwedd  y  cyfnod  hwn  eto  oedd  ei  ymlusgiaid  cawraidd 
ac  erchyll.  Am  lawer  ohonynt,  y  mae'n  anodd  dweyd  pa  un  ai  i 
elefîantiaid  ynte  adar  ynte  seirff  yr  oeddynt  debycaf.  Anghenfil  yn 
ymlwybro  trwy'r  gors,  anghenfil  yn  nofio  yn  y  môr,  anghenfil  yn 
ehedeg  yn  yr  awyr, — a  fuasech  yn  hoffi  byw  yn  y  cyfnod  hwn  ?  Yr 
oedd  sarfF  fôr  yn  ddeugain  troedíedd  o  hyd,  a  gallai  godi  ei  phen 
bychan  ugain  troedfedd  uwchlaw  wyneb  y  môr.  Yr  oedd  un 
anghenfil  yn  75  troedfedd  o  hyd,  cyhyd  a  deuddeg  o  ddynion  talat 


364 


CYMRU'R    PLANT. 


y  wlad.  Yr  oedd  rhai  yn  hanner  adar,  ac  yn  meddu  pig  fel  cryman. 
Meddai  rhai  gyrn  ar  eu  trwynau,  ac  ereill  grwyn  mor  gelyd  a 
thew  fel  y  buasai'n  anodd  iawn  hyd  yn  oed  i  ddannedd  yr  oes 
honno  fynd  trwyddynt.  Yr  oedd  penglog  ambell  drwyngorn  yn 
chwe  troedfedd  o  hyd ;  ac  adenydd  ambell  anghenfil  aderyn  yn 
bum  troedfedd  ar  hugain  o  flaen  y  naill  aden  i'r  llall.  Nid  yw 
anghenfilod  yr  oes  hon, — yr  eleflfant  a'r  crocodil  a'r  afon-farch, — 
ond  babanod  bach  o'u  cymharu  â'r  rhain. 

Ac  ymysg  yr  erchyll-filod  hyn  yr  oedd  anifeiliaid  y  cyfnod 
newydd, — rhai  yn  rhoi  sugn  iV  rhai  bach, — yn  lliosogi. 

Sut  y  gwyddom  i  gyfnod  fel  hwn,  a  chreaduriaid  fel  hyn,  fod 
oesoedd  meithion  o  flaen  y  dyn  cyntaf  ?  Pwy  gadwodd  eu  hanes  ? 
Y  mae  eu  hesgyrn  a'u  dannedd  yn  aros  yn  haenau  y  cyfnod  yr 
oeddynt  yn  byw  ynddo. 

Dyna  ni  wedi  rhoi  cipol^yg  ar  haenau  dau  gyfnod  yn  hanes  y 
Ddaear,  — sef  y  Cyntaf  a'r  Ail, — ac  ar  y  creaduriaid  oedd  yn  byw 
ym  mhob  un.  Y  mae  dau  eto, — y  Trydydd  a'r  Pedwerydd ;  ac  yn 
y  rhain  cawn  weled  cymdeithion  dyn, — y  march  a'r  ci  a'r  gwartheg 
aV  defaid  a'r  adar  ydym  ni'n  adnabod, — yn  dod  i  fod.  Ac  yn  y 
cyfnod  olaf  hwn,  creodd  Duw  ddyn.  Ac  yn  y  cyfnod  hwn  yr  ydym 
ni'n  byw. 


mâ:g'r    i^su'n    caru    plant. 


MAE  lesu  Grist  yn  caru 
Plant  bychain  ym  mhob  oes, 
Fe  ddaeth  ei  hun  i*w  prynnu, — 
Ei  werthfawr  waed  a  roes. 

Pan  oedd  ef  gynt  yn  rhodio 
Y  ddaear  hon  mewn  cnawd, 

Y  plant  a  dvrrent  ato, 
Êr  gwaethaf  sen  a  gwawd. 

Bu  plant  bach  Palestina 
Yn  ffyddlon  ar  bob  awr, 

Hwy  redent  am  y  cynta 
I  freichiau'r  Ceidwad  mawr. 


Ac  O  'r  tynerwch  lifai 
O  fynwes  lesu  mwyn, 

Pan  yn  ei  gôl  cymerai 
"  Ei  dyner  anwyl  wyn.'* 

Mae  cofio'r  geiriau  swynol 

Ddyferai  dros  ei  fin, 
Pan  oedd  dros  blant  yn  eiriol 

0  hyd  fel  melus  win. 

0  boed  i'r  plant  gyduno 

1  foli'r  lesu  glan, 

Eu  bronnau  bach  fo'n  chwyddo 
Mewn  **  mawl  a  dy blu'r  gân.' 


PenparCf  Aberteifi. 


"  Hosanna  i  Fab  Dafydd, ' 
Hosanna  i  Frenin  nen, 
Hosanna  yn  dragywydd 
I'r  Gŵ  r  f u  ar  y  pren. 


M.  H.  Charles. 


CYMRU'R    PLANT. 


[0  gyfrol  "  Gwaith  S.  R."  yng  Nghyftea  7  FU,] 


MOBSGARWCH. 

DYLAI  pawb    fod    yn    foesgar.     Gwisg    dlos    caredigrwydd    a 
hynawsedd    yw    moesgarwch.     Dylai    plant   ddysgu  bod  yn 
foesgar ;  mae  moesgarwch  mewn  bywyd  fel  yr  olew  mewn 
peiriant,  gwna  i  bopeth  weithio'n  esmwyth. 

Y  mae  llawer  dull  cyfarch  mewn  gwahanol  wJedydd.  Ymgreinia 
ambell  bagan  ar  lawr  o  flaen  ei  uchafìaîd.  Plygir  y  glin  mewn 
rhai  gwledydd  gwaraidd.  Y  dull  cyffredin  yn  ein  gwlad  ni  yw 
diosg  y  penwisg. 


366 


CYMRU'R    PLANT. 


Ond  y  mae  moesgarwch  ffug  mor  hagr  ag  yw  moesgarwch  gwìr 
o  dlws.  Ni  ddylai  yr  un  plentyn  ymgrymu  i  neb  nad  yw  yn 
adnabod.  Gwelwch  y  gwasaidd  yn  ymgrymu  i'r  dieithr  a'r 
trwsiadus.  Ymgryma  ambell  un  i  Sais  dieithr,  ond  cerdd  yn  eithaf 
talog  heibio  iV  Cymro  mwyaf  urddasol.  Gwelais  ŵr  yn  ymgrymu 
i  gurad  ieuanc,  ond  heb  feddwl  am  wneyd  hynny  i'w  weinidog 
partriarchaidd  ei  hun.  Gwaseidd-dra  yw  hyn,  ac  nid  moesgarwch. 
Nis  gwn  am  neb  yn  euog  o'r  dull  dirmygiis  hwn  ond  Cymry  ac 
anwariaid. 

Blant,  byddwch  wir  foesgar.  Na  thynnwch  eich  cap  i  neb  nad 
ydych  yn  adnabod,  er  fod  ei  wisg  yn  gostus  a'i  fotor  yn  danlli. 
Ewch  heibio  yn  wylaidd,  heb  rythu. 

Na  afradwch  foesgarwch  ar  rai  ydych  yn  adnabod.  Tynnwch 
eich  cap  i'ch  athraw ;  oherwydd  ei  wybodaeth.  Tynnwch  eich  cap 
i  ferched,  oherwydd  eu  tiriondeb.  Tynnwch  eich  cap  i  rai  wnaeth 
garedigrwydd  i  chwi,  am  eu  dyngarwch. 

Na  thynnwch  eich  cap  i  neb  oherwydd  ei  fod  yn  oludog.  Os 
yw'n  wir  foneddig,  ac  yn  sylwi  arnoch,  codwch  y  cap. 

Na  thynnwch  eich  cap  ì'r  un  dyn  drwg,  Y  mae  dangos  parch  i 
un  felly  yn  bechod. 


F     PLBNTŸN     BAOH     AMDDIPAD. 

(adroddiad  I  blant). 


ODYMA  blentyn  bychan,  tlws, 
Ond  gwelw  iawn  ei  ruddiau  ; 
Cardota  mae  o  ddrws  i  ddrws, 
Gan  deimlo  blin  ofldiau. 

Amddifad  yw,  heb  dad  na  mam, 
Y  rhai  sydd  yn  y  beddrod  ; 

Tra'r  plentyn  bychan,  tlws,  dmam, 
A  syrthia'i  ddwys  fyfyrdod. 

Ni  fedd  'run  cyfaül  yn  y  byd, — 
Mae'n  dlawd  ei  ymddanghosiad  ; 

Er  bod  yn  dlawd,  mae  hwn  o  hyd 
Yn  loew  ei  gymeriad. 

Ei  dad  a'i  fam  ni  wel  ef  mwy, 

Mae'n  torri  lawr  i  wylo, 
Wrth  gofio  elor  mawr  y  plwy, 

A'r  rhai  a  gludwyd  ganddo. 

Waen  Fawr, 


I'r  fynwent  aeth  ryw  ddydd  'rol  hyn, 

Edrychai'n  wylaidd  yno ; 
Pan  ganfu*r  bedd,  a'r  eira  gwyn, 

Yn  gwrlid  oeraidd  drosto. 

Sibrydai'n  awr  y  geiriau  hyn, — 

"  Fy  anwyl  dada  a  mami, 
Ai  chwi  sy'n  gorwedd  yn  y  glyn  ? 

Amddifad  yw  eich  Sami. 

**  Rwy*n  dlawd,    angenus,    gwael   fy 
Heb  gymorth  ond  cardota ;  [ngwedd, 

Cyn  hir  caf  finnau  fynd  i'r  bedd, 
I  gwmni  mam  a  tada.** 

Fe*i  cafwyd  drannoeth  wrth  y  bedd, 

A'i  enaid  bach  ehedodd 
I  wyddfod  Duw,  i  wlad  yr  hedd, 

I  gwmni'r  rhai  a'i  magodd. 

R.  J.    OWBN. 


CYMRU'R     PLANT. 


367 


Carol   Nadolig  h. 


(Rhif  15.) 


**Qwelsom   Ei  Ogonîant." 


JoHN  M.  HowELL,  Aber  Aeron. 
DOH  C.    mf 

d'  :d'  :d'  |t  :-  :t 
8  :8  :s  |f  :-  :f 

Yn  y  dechreu  -  ad 

n'  :n'  :n'  Ir' :-  :r' 
d  :d  :d  |d  :-  :d 


G.t. 
*'f  :f  :f  |n  :-  :n 

"li  :1,  :1,  Ise,:-  rsci 

Wel-e    Ef-e        ar 

^r  :r  :d  |t, :-  :t, 
^r,  :r,  :r,  In, :-  :n, 


d.f.P.  m/ 
*r  :r  :n  |f  :-  :n 

^t,  :t,  :d  |d  :-  :d 

Rhyf edd !  y  Gair   a 

's  :8  :s  |f  :-  :d 
|8|  :8|  :S|  1 1| :—  :8i 


L.  J.  EoBEUTs,  y  Rhyl, 


n  :-  :r  |n  :-  :f 
d  :-  :d  |d  :-  :d 

Plyg-wn  mewn  add- 

8  :-  :f  |s  :-  :1 
d  :-  :d  |d  :-  :d 


1  :t  :1  |s  :-  :- 

n  :-  :r  |n  :-  :1 

f  :-  :f  |n  :-  :- 

d  :-  :t,  |d  :-  :n 

'roedd  y  Grair, 

d' :-  :d'  |d' :-  :- 

Daeth  i'n  cnawd  is- 

8  :-  :8  |s  :-  :d' 

d  :-  :d  |d  :-  :- 

d  :-  :s,  |d  :-  :1, 

cry/. 

r  :n  :r  |d  :-  :- 

n  :-  :r  |n  :-  :s 

se, :—  ^se,  |  li :—  :— 

s,  :-  :8i  Isi  :d  :d 

lin  -  iau  Mair, 

Mawl  fo  i*r      Gor- 

n  :-  :n  in  :-  :- 

n  :s  :f  |n  :-  :d 

n, :-  :n,  |1,  :-  :- 

d  :-  :t,  |d  :-  :n, 

C.t.-=: 

f  :-  :s    n  :-  :- 

"1  :1  :t  Id'  :-:t 

d  :-  :r  |d  :-  :^ 

*f  :f  :s  |s  :-  :& 

wnaed  yn  gnawd, 

d  :-  :s  Is  :-  :- 

Rhyfedd!  mae  Ef  i 

»d':d':r'|d':-:r' 

li :-  :t,  |d  :-  :- 

df  :f  :f  |n  :- :f 

n  ddefosiynol. 

s  :-  :-  |f  :-  :- 

fe  :-  :n  |fe :-  :s 

d  :-  :-    d  :-  :- 

r  :-  :r  |r  :-  :r 

ol      -      iant, 

te:-  :-  11  :-  :- 

Gwel-som  Ei         0  - 

1  :-  :s  |1  :-  :t 

d  :r  :n    f  :-  :na 

r  :-  :r  |r  :-  :r 

8  :-  :- 


n  : 

el 

t  : 
n  : 


•    • 
f  •_  •. 

b|    •       • 

uch 

f  ._  . 

S|  •"  :■ 


d' 

s 


i •  ••• 

•  X 


-  :s 


Ul 

d':- 


n 


:t 
:r 


• • . 

•    * 


r  :-  :- 

gon     - 

d' :-  :- 
r  :n  :fe 


s  :- 
n  :- 

af; 

t  :- 


n  :-  :- 


d  :- 
d  :- 

af; 

n  :- 
d  :- 


n' :-  :- 
8  :-  :- 

Frawd. 

d' :-  :- 
d  :-:- 


s  :-  :- 


s  :-  :f 


368 


CYMRU'R    PLANT. 


cryf, 

d'  :-  :t  Id' :- 
8  :-  :8  |8  :- 

Geid-wad  god  - 

d'  :-  :r'  jd'  :- 
n  :-  :f  |n  :- 


:r' 
:s 

id- 
:t 

:r 


yn  llawn. 

/^            /^ 

'n' :-  :-  |d' :-  :- 

8  :-  :8  |1  :-  :r' 

r':-:-  |d' :- : 

8  :-  :-  |s  :-  :- 

8  :-  :n  |f  :-  :f 

f  :-  :-  |n  :-  : 

oc       -       af ! 

Mawl  fo  i'r      Gor- 

uch     -     af. 

d' :-  :-  In' :-  :- 

d'  :-  :d'  |d' :-  :d' 

t  :-  :-  Id'  :-  : 

d  :n  :8  |d' :-  :- 

n  :-  :d  |f  :-  :r 

8  :-  :-  |d  :-  : 

1. 

Y^  J  dechreuad  'roedd  y  Gair, 

Daeth  i*u  cnawd  iselaf  ; — 
Wele  Efe  ar  liuiau  Mair, 
Mawl  fo  i'r  Goruchaf  ! 
Rhyfedd  !  j  Gair  a  wuaed  yn  gnawd, 
Rhyfedd  !  mae  Ef  i  ni  yn  Frawd. 

Plygwn  mewn  addoliant — 
Gweîsom  Ei  ogouiant ! 
Geidwad  godidocaf ! 
M  awl  f o  i'r  Goruchaf . 


2. 
Uuwaith  ar  ol  Ei  weled  Ef , 

Hawdd  El  'uabod  wed*yn — 
Ar  ael  y  mynydd,  yn  y  dref , 
Yn  yr  uuig  fwthyn ; 
Deui  bob  dydd  i  achub  y  byd, 
Deui  i  goncro  Ajigeu  o  hyd. 

Plygwn  mewn  addoliant,  &c. 

3. 

Tyred  o  hyd,  0  lesu  mawr, 
Fewn  i*r  galou  wannaf ; 
Tyred  yu  wir,  bob  dydd,  bob  awr, 
Hyd  yr  awr  ddiweddaf ; 
lesu  mae  gweld  Dy  wyneb  cu 
'N  ddigon  i  ddofì  calon  ddu. 

Plygwn  mewu  addoliaut,  &c. 


I" 


caner — 
!n   |f  :f  :s  In  :-  :-  j 
1     achub  y    byd, 
j  |d'  :cl'  :r'  In'  :-  :- j 
Angeu  o  hyd. 


CYMRU'R     PLANT. 


EMVNNAU      ÄIìWYI,. 


EMYN      SERE 


YMAE  un  gân  ac  un  emyn,  er  mai  dyfodiaid  atom  ydynt, 
wedi  gwneyd  eu  cartref  yn  ein  mysg.  Y  gân  yw  "An 
Elegy  written  in  a  Country  Churchyard,"  gan  Gray,  a 
gyfieithwyd  gan  Dafis  Castell  Hywel.  A'r  emyn  yw  "  Emyn 
Seren  Bethlehem  "  Henry  Kirk  Whîte,  gyfieithwyd  gan  Alun. 

Ganwyd  Henry  Kirk  Ẃhite  yn  1785,  bu  farw  yn   1806.     Ganwyd 
John  Blackwell  (Alun)  ym  Mhont  Arwyl,  ger  y  Wyddgrug,  yn  1797. 


370 


CYMRU'R    PLANT. 


Bu  farw  yn  berson   Manor   Deifì,   yn  sir   Benfro,    Mai    19,    1840. 
Bywyd  byrr  g-afodd  y  ddau.     Dyma  yr  emyn,— 


Pan  bo  ser  anrliaethol  nifer 

Yn  britho  tywyll  lenni'r  nen, 
At  un  yn  unig  drwy*r  ehangder 

Y  tâl  i'r  euog  godi  ei  ben  ; 
Clywch  !  Hosanna'n  felus  ddwndwr 

Red  i  Dduw  o  em  i  em, 
Ond  un  sy'n  datgan  y  Gwaredwr, 

Honno  yw  Seren  Bethlehem. 

Unwaith  hwyliais  ar  y  cefnfor 
A'r  storm  yn  gerth,  a'r  nôs  yn  ddu, 

Minnau  heb  na  llyw,  nac  angor, 
Na  gwawr,  na  gobaith  o  un  tu  ; 


Nerth  a  dyfais  wedi  gorffen, 
D'un  ond  soddi  yn  fy  nhrem, 

Ar  fy  ing  y  cododd  seren, 
Seren  nefol  Bethlehem. 

Bu'n  llusem  a  thywysydd  imi, 

Lladdodd  ofn  y  dyfrllyd  f edd, 
Ac  o  erchyll  safn  y  weilgi, 

Dug  fi  i  borthladd  dwyfol  hedd ; — 
Mae'n  awr  yn  deg,  a  minnau'n  canu, 

F'achub  o'r  ystorom  lem, 
A  chanaf  pan  bo'r  byd  yn  ffaglu, 

Seren !  Seren !  Bethlehem ! 


^  PLAS     Y     DWR. 

YBALTIC,  perthynol  i  linell  y  White  Star,  yw  un  o'r  agerdd- 
longau  mwyaf  yn  y  byd.  Ei  thaith  yw  croesi'r  Werydd. 
Ei  hyd  yw  725  troedfedd,  ei  lled  75  troedfedd,  a'i  áyínáei 
yn  49  troedfedd.  Y  mae  wedi  ei  chofrestru  i  gario  24,000  tunnell ; 
gall  gludo  3,000  o  deithwyr,  heblaw  370  o  ddwylaw  i  wasanaethu 
ynddi.  Y  mae  y  salẃn  wedi  ei  haddurno  â'i  dodrefnu  mewn  dull 
ardderchog, — yn  75  troedfedd  o  hyd;  ac  fe  all  370  eistedd  )m 
gysurus  ynddi.  Mae  hyn  oll  ar  wahan  i'r  hyn  a  gynwysa  adrannau 
yr  Ail  a'r  Trydydd  Dosbarth,  y  lleoedd  sydd  wedi  eu  cyfaddasu  yn 
bopeth  ellid  ei  ddymuno  ar  gyfer  anghenion  y  teithwyr.  Tuagat 
borthi  y  teithwyr  a'r  dwylaw  dros  y  Werydd  i  Efrog  Newydd  ac  yn 
ol  i  Lynlleifiad,  darperir  30,000  pwys  o  biff  ffres,  9,000  pwys  o  gig- 
dafad,  12,000  dwsinau  o  wyau,  800  o  gwplau  o  ieir  a  chywenod;  33 
tunnell  o  datws,  2^  tunnell  o  foron  cochion  a  maip,  800  o  fresych, 
750  o  alwyni  o  lefrith,  a  40  tunnell  o  fara,  heblaw  y  rhelyw  o 
amrywiol  bethau  ereill  o  ymborth.  Goleuir  yr  ystafelloedd  â'r 
goleuni  trydanol,  a  choginir  yr  ymborth  yn  y  modd  goreu.  Ni 
arbedir  gofal  a  thrafferth  gan  y  cwmni  anrhydeddus  i  wneyd  yr  hyn 
sydd  bosibl  i  weinyddu  cysur  i'r  gwahanol  ddosbarthiadau  a  osodir 
o  dan  eu  gofal. 

Wel,    dyna   syniad   go   agos  i  chwi  am  blasdy  hardd   sydd  yn 
ymlwybro  dros  y  weilgi  i  wlad  Machlud  Haul. 

GWILYM    AP    lORWERTH. 


CYMRU'R     PLANT.  371 


CIT. 

VI.      ADGOFION. 

NI  fyddai  dim  yn  rhoddi  mwy  o  boen  i  mi  yr  amser  hwnnw  nag* 
i  ryw  un  yn  y  pentref  ofÿn  i  mi, — "  Cit,  ydi  o  yn  wir  fod  y'ch 
modryb  yn  mynd  i  brîodi  ? "  Nis  gallwn  oddef  y  syniad 
am  foment.  Credwn,  pe  cymerai  hyn  le,  y  byddai  pen  ar  fy  holl 
hapusrwydd.  Ni  feiddiwn  ddweyd  hyn  wrth  modryb,  rhag  ofn  ei 
digio  ar  un  llaw,  ac  ar  y  llaw  arall  rhag  ofn  iddi  roi  ar  ddeall  i  mi 
fod  hyn  yn  ffaith.  Ond,  rhyw  ddiwrnod,  alltudiwyd  y  pryder  yma 
oddiwrthyf  am  byth.  Yr  oedd  yn  ddiwrnod  oer,  gwlyb,  yn  y 
gaeaf;  a  fy  modryb,  ar  ol  tynnu  y  llenni  a  gfoleu  y  lamp,  wedi 
eistedd  wrth  y  tân  i  weu.  Cefais  innau  fel  arfer  ar  nosweithiau 
cyffelyb,  un  o'r  llyfrau  mawr  o  ben  y  cwpwrdd  i  weled  y  darluniau. 
Ni  roddai  dim  fwy  o  fwynhad  i  mi  pan  yn  blentyn  nac  edrych  ar 
ddarluniau,  a  cheisio  dychmygu  stori  am  danynt ;  ond  rhoddwyd 
terfyn  ar  fy  myfyrdodau  yn  gynt  nag  arfer  y  noswaith  honno,  drwy 
i  Charles  Williams  a  Dic  dalu  ymweiiad  â  ni. 

"'Roeddan  ni  yn  teimlo  yn  annifyr  iawn  yn  y  tŷ  acw,"  ebai 
Charles  Williams,  "  a  dyma  Dic  yn  gofyn  a  fydda  ddim  yn  well  i  ni 
dalu  fisit  i  chi." 

"  Fe  wnaethoch  dro  da  iawn,  Dic,''  ebai  fy  modryb,  "  mae  yn 
dda  gen  i'ch  gweld.  'Roeddwn  yn  dechreu  blino  ar  yr  hosan,  ac 
yn  meddwi  mai  y  peth  gore  i  ni  fyddai  cael  swper  a  mynd  i'r 
gwely.*' 

Yna  maent  yn  dechreu  siarad  am  y  naill  beth  a'r  llall,  ac  aeth 
Dic  a  minnau  ymlaen  gydaV  darluniau.  Os  digwyddai  un  ohonynt 
fod  yn  anealladwy  i  mi,  byddai  Dic  yn  barod  mewn  eiliad  gydag 
eglurhad ;  ond  wrth  fyned  drostynt  wedi  dod  yn  hŷn,  gwelais  ei 
fod  gan  belled  a  fy  hunan  oddiwrth  gywirdeb.  Wedi  treulio 
hanner  awr  neu  ragor  gyda'r  llyfr,  sylwais  ar  Dic  yn  codi  ei  ben 
yn  sydyn,  ac  fel  pe  yn  gwrando  ar  y  scwrs  oedd  yn  myned  ymlaen 
ar  yr  aelwyd.  Gwnes  innau  yr  un  peth,  a  chlywais  Charles 
Williams  yn  dweyd, — 

"Na  yn  wir,  Ellen,  ystyriwch  y  mater,  mi  fydda  yn  siwr  o  fod 
er  gwelí  i  chi.  Meddyliwch  am  y  plant  yma,  mi  fydda  yn  llawer 
o  beth  i  Ddic  y'ch  cael  chi  acw,  a  mi  fyddwn  innau  yn  siwr  o  gofio 
am  Cit." 

"  Yr  ydw  i  yn  ddiolchgar  iawn  i  chi,  Charles  Williams,'*  ebai 
modryb,  "a  mi  fasa  yn  haws.gen  i  y'ch  priodi  chi  na  neb  arall,  ond 
cymerwch  fy  rigair.     Phrioda  i  byth." 


372  CYMRU'R    PLANT. 

Gwyddai  Charles  Williams  cyn  hyn  beth  oedd  cymeryd  modryb 
ar  ei  gair.  Felly,  ni  cheisiodd  ymresymu  rhagor  â  hi,  ac 
meddai, — 

"  'Rydw  i  yn  credu  eich  bod  chi  yn  gneyd  camgymeriad.  Ond 
er  hynny,  'rydw  i  yn  disgwyl  nad  aiff  hyn  ddim  rhyngom  fel 
cymdogion." 

"  Raid  i  chwi  ddim  petruso  am  hynny,"  ebai  hithau. 

Ar  hyn,  cododd  Charles  Williams,  rhoddodd  ei  het  ar  ei  ben  a'i 
getyn  yn  ei  boced,  ac  meddai, — 

"  Dic,  machgen  i,  wyt  ti  yn  barod  i  gychwyn  ?  " 

Estynnais  innau  got  a  chap  Dic  iddo,  ac  aeth  y  ddau  tuag  adref. 
Mor  fuan  ag  yr  eisteddodd  modryb  i  lawr,  neidiais  ar  ei  glin, 
rhoddais  fy  nwylaw  am  ei  gwddf,  a  gofynnais, — 

"  Wnewch  chi  b)^h  briodi,  wnewch  chi,  modryb  ? " 

"  Na  wnaf  byth,  be  oedd  ?  *'  gofynnai. 

''Mrs.  Lewis,  Brynffynnon,  oedd  yn  deyd  bod  chi  am  neyd," 
dywedais. 

"Mae  hi  yn  camgymeryd,  Cit.  Wna  i  ddim  priodi.  Fasech 
chi  yn  leicio  i  mi  neyd  ?  " 

"  O  na  faswn,  peidiwch  a  priodi,  modrj'b,"  meddwn. 

"  'Does  dim  peryg,  Cit.     Peidiwch  a  meddwl  am  hyn  eto." 

Nid  oeddwn  yn  foddlon  iY  scwrs  ddarfod  ar  hyn, — 

**  Pam  na  fasech  chi  yn  gneyd  ers  talwm  ? "  gofÿnnais. 

"  Cewch  wybod  ryw  dro  eto,  feallai,"  meddai,  "  ond  y  mae  yn 
rhy  hwyr  heno.     Estynnwch  y  Beibl  i  mi  gael  darllen." 

Estynnais  y  Beibl  iddi,  gan  deimlo  braidd  yn  siomedig  na 
chawswn  yr  hanes  y  noswaith  honno,  oblegid  byddai  yr  hanesion 
gawn  gan  modryb  bob  amser  yn  ddifyr  i  wrando  amynt ;  a  pheth 
arall,  buasai  amser  gwely  yn  cael  ei  ohirio.  Ond  bu  raid  i  mi 
aros  am  rai  blynyddau  cyn  cael  gwybod  dim  am  yr  helynt 
garwriaethol  oedd  wedi  digwydd  yn  hanes  modryb.  Yr  wyf  yn 
cofio  i  fy  modryb  Mary  dalu  ymweliad  â  ni  am  ychydig  ddyddiau ; 
a  rhyw  ddiwrnod,  wrth  edrych  dros  hen  ddarluniau  oV  ddwy, 
cefais  gyfleustra  i  ofyn,  gan  fod  modryb  Nel  wedi  myned  allan, 
paham  na  fuasai  wedi  priodi. 

"  WeV  meddai  modryb  Mary,  "  mi  ddeuda  wrthoch  chi,  Cit, 
ond  peidiwch  a  sôn  wrthi.  Yn  naturiol,  fel  bydd  rhywun  wedi  cael 
rhywbeth  i'w  boeni  yn  fawr,  'does  arno  byth  wedyn  eisio  clywed 
son  am  dano ;  ac  felly  mae  hithau.  Pan  aeth  hi  i  Lundain  i  weini, 
mi  gyfarfyddodd  â  Chymro  o  sir  Gaernarfon  o'r  enw  Robert  Rees, 
mae  o  yn  gefnder  i  Charles  Williams,  ond  'd  wyr  o  fod  dim  erioed 
wedi  bod  rhyngddo  a  Nel,  a  mi  ddechreuodd  i  ganlyn  o,  a  mi 
fuon  yn  canlyn  i  gilydd  am  ddwy  flynedd,  ac  mi  roeddan  nhw  wedi 


CYMRU'R     PLANT.  373 

penodi  y  mis  aV  diwrnod  i  briodi.  Ond  o  fewn  rhyw  dri  mis  i 
hynny,  mae  o,  heb  yr  un  gair  o  eglurhad,  yn  anfon  i  Uun  yn  ol  iddi 
hi,  ac  ỳn  dechre  canlyn  rhyw  ddynes  arall,  merch  i  ryw  siopwr  yn 
Llundain.  'Roedd  hi  yn  g-yfoethog  iawn,  ond  bod  hi  yn  hŷn  o 
íîynyddoedd  nag"  oedd  o,  a  chyn  pen  dim  mae  nhw  yn  priodi.  Ond 
ychydig-  o  flynyddoedd  fuo  hi  byw;  ac  wédi'i  cholli  hi,  mi  ddoth 
yntau  i  Gymru,  tydw  i  ddim  yn  cofio  enw  y  lle,  i  gadw  siop,  ac 
wedyn  mi  reteiriodd,  ac  mae  o  ar  hyn  o  bryd  yn  byw  yng-  Nglan 
Porth.  Mi  gynhygiodd  i  hun  yn  daer  i  Nel  wedi  mynd  yn  wr 
gweddw,  ond  wnai  hi  ddim  a  fo  ar  un  cyfri.  A  da  iawn  hynny, 
achos  'roedd  rhywun  yn  deud  wrtha  i  i  fod  o  y  dyn  mwya 
anghymeradwy  yn  i  ardal,  yn  meddwl  am  ddim  ond  am  grib- 
ddeilio  a  gwasgu  ar  y  tlawd,  heblaw  i  fod  o  yr  un  mwya  dialgar  yn 
fyw.  'Rydw  i  yn  cofio  o'r  gora  pan  oedd  Tyddyn  Du,  hen  gartra 
Harri  Jones,  ar  werth.  'Roedd  Harri  wedi  meddwl  yn  siwr  am  i 
phrynnu  hi,  a  wir,  'doedd  fawr  neb  yn  cynnyg  yn  i  erbyn  o  yn  yr 
ocsiwn  ond  Robert  Rees.  'Roedd  o  yn  gwybod  mai  hen  gartre 
Harri  Jones  oedd  y  ífarm,  ond  mi  ddaliodd  i  godi  o  hyd,  ac  o'r 
diwedd  mi  cafodd  hi,  achos  'roedden  ni  yn  gweld  bod  hi  wedi 
mynd  yn  uwch  na'i  gwerth  ers  meityn." 

"  Pam  'roedd  o  yn  gwneyd  tro  mor  sal  ?  "  gofynnais.  "  Oedd 
Harri  Jones  wedi  gwneyd  rhywbeth  iddo  ryw  dro  ? '' 

"Dim  o  gwbl,"  ebai  hithau.  "Ond  mi  ddeudodd  wrth  rywun, 
pan  wrthododd  Nel  o,  ei  bod  hi  wedi  gneyd  gelyn  o  hono  fo,  ac  y 
basa  fo  yn  siwr  o  wneyd  i  waetha  iddi  hi  a'i  theulu  bob  cyfle  gai  o. 
Ond,  o  drugaredd,  chafodd  o  ddim  siawns,  cynt  nac  wedyn,  ac 
'rydw  i  yn  gobeithio  na  chaiff"  o  byth  eto." 

Ar  hyn,  clywem  swn  troed  modryb  yn  dyfod  i  fyny  llwybr  yr 
ardd  at  y  tŷ,  ac  y  mae  fy  modryb  Mary  yn  fy  rhybuddio  eilwaith  i 
beibio  son  yr  un  gair  wrthi  o'r  hyn  oedd  hi  wedi  ei  ddweyd 
wrthyf.  Wrth  gwrs,  wedi  iddi  ofyn  i  mi,  ni  soniais  yr  un  gair  o'r 
hyn  glywais  wrth  modryb  nac  wrth  neb  arall.  Yn  wir,  ni 
feddyliais  mwy  am  Robert  Rees,  a'r  tebyg  ydy^  y  buasai  wedi 
myned  o  fy  nghof  yn  llwyr,  ac  ni  fuaswn  wedi  meddwl  mwy  am 
dano  hyd  y  dydd  heddyw.  Ond,  ymhen  ychydig  fisoedd  wedi 
hyn,  cefais, — ni  ddwedaf  y  fraint  o'i  weled, — cefais  ei  weled,  a'm 
dwyn  i  ryw  raddau  dan  effeithiau  ei  gynlluniau  a'i  fwriadau. 

VII.    YMWELYDD    YN    Y    CASTELL. 

Os  mai  anaml  y  byddem  ni  yn  y  Garreg  Wen  yn  cael  dieithriaid, 
anamlach  na  hynny  y  byddai  neb  yn  ymweled  â'r  Castell,  a  synnwyd 
fì  yn  fawr  un  bore  wrth  fynd  i'r  ysgol  pan  glywais  Dic  yn  dwey 
fod  dyn  dieithr  yn  eu  tŷ  nhw  er  y  noson  cynt. 


374  CYMRU'R     PLANT. 

«  Pwy  ydyw  ?  "  g-ofynnais. 

"  Rhyw  ddyn  sydd  yn  perthyn  tipyn  i  d'ewyrth,"  meddai,  "  mae 
o  yn  byw  yng  Nglan  Porth.     Robert  Rees  ydi  i  enw  fo." 

Cofiais  yn  y  fan  am  yr  hyn  glywswn  gan  modryb  am  dano,  ond 
ni  soniais  air  wrth  Ddic. 

"  Aiíf  o  i  ífwrdd  heddyw  ì "  g-ofynnais. 

"  Na,  ddim  tan  wythnos  i  heddyw.  Mae  o  wedi  bod  yn  sal 
medda  fo,  ac  wedi  dwad  yma  i  fendio." 

Cesg-lais,  oddiwrth  dduU  Dic  o  ddweyd,  nad  oedd  y  dyn  dieithr 
wedi  gadael  rhyw  argraíf  ddymunol  iawn  arno ;  ac  er  mwyn  bod 
yn  siwr,  dywedais, — 

"  Mi  fuaswn  i  yn  leicio  tasa  rhywun  diarth  yn  dwad  i'n  tŷ  ni."   • 

"Wel,  tydw  i  yn  hitio  dim  am  y  dyn  acw,"  ebai  Dic,  "mi 
fasa  yn  dda  gen  i  weld  o  yn  mynd  i  ífwrdd  heddyw.  Mae  o  yn 
rhy  wên  dêg  gin  i,  yn  holi  ac  yn  busnesa  hefo  popeth.  'Roedd 
yn  dda  gen  i  gael  m^md  i'm  gwely  o'i  swn  o;  a  bore  hedd^rw 
wedyn,  'roedd  arno  eisieu  gwybod  beth  o'n  i  am  wneyd  wedi 
mynd  yn  ddyn,  i  ble'r  own  i  am  fynd  i'r  ysgol.  'Rown  i  yn  mynd 
i  ddeyd  wrtho  fo  am  feindio  i  fusnes,  ond  dyma  d'ewyrth  yn 
deyd, — 

" '  Da  chi,  gadwch  lonydd  i  Dic,  a  pheidiwch  a'i  holi.' " 

"  Beth  ddeudodd  o  wedyn  ?  "  gofynnais. 

"  O  dim  ond  chwerthin,  a  rhoi  ei  law  ar  fy  mhen.  Ond  'doedd  o 
ddim  yn  chwerthin  o'i  galon,  mi  wn." 

Bore  drannoeth,  yr  oedd  Dic  fel  arfer  yn  fy  aros  yn  y  ífordd. 

"  Sut  mae  y  dyn  diarth  ?  "  gofynnais. 

"  O  mae  o  yn  iawn,  am  wn  i,"  atebai.  "  Ddeudodd  o  fawr  ddim 
wrtha  i  ar  ol  bore  ddoe.  Cadw  swn  ar  d'ewyrth  'roedd  o  neithiwr, 
eisiau  iddo  werthu'ch  tŷ  chi  iddo." 

"  Beth  ? "  meddwn,  wedi  fÿ  llwyr  ddychrynnu.  "  Ydio  am 
wneyd  ? " 

*'  O  na,"  atebai  Dic,  "  peidiwch  a  dychryn.  Wneiíf  o  ddim.  Mi 
ofynnais  iddo  neithiwr  wedi  mynd  i'r  Uofft,  a  mi  ddeudodd  nad 
oedd  o  ar  feddwl  gwneyd." 

Ganol  dydd,  rhedais  adref  i  ddweyd  wrth  modryb  be  oedd  ar 
Robert  Rees  eisiau.     Gwelwodd  ei  gwyneb,  a  dywedodd, — 

"  Na  chaiff  byth,  gobeithio,  fod  yn  landlord  i  mi." 

I  geisio  ei  chysuro,  dywedais  yr  hyn  a  ddywedodd  Dic  wrthyf. 

"Da  iawn,"  meddai.  Ond  rhaid  i  mi  gael  gweled  Charles 
Williams  ei  hun.     Welaist  ti  Robert  Rees  heddyw  ?  " 

"Do,"  meddwn  innau,  " 'roedd  o  yn  siarad  hefo  Mr.  Price  y 
Pentra,  yn  yr  ardd." 

"  Beth  oedd  arno  eisiau  hefo  hen  ŵr  duwiol  felly  ? "  gofjmnai  fy 


CYMRU'R    PLANT.  375 

Tnodryb.     "  Ond,"    ychwanegai,    "tydi    hynny   ddim  o'm  busnes  i. 
Rhed  i'r  Castell,  a  gofyn  ddaw  Charles  Williams  yma.'' 

Rhedais  i  fyny,  a  daeth  yntau  yn  ol  gyda  mi. 

"  Charles  Williams,"  ebai  fy  modryb,  "  'steddwch  am  funud. 
Fuo  Robert  Rees  yn  gofyn  i  chi  werthu  y  tŷ  yma  ? " 

"Do,"  ebai  yntau,  "  pwy  ddeudodd  ?  " 

"  Dic  wrth  Cit,"  ebai  hithau,  "  ac  yr  oedd  yn  dda  gennyf 
g^-ael  gA\ybod,  i  mi  gael  erfyn  arnoch  beidio  gwneyd.  Os  oes 
arnoch  eisiau  ei  werthu,  gwerthwch  o  i  bawb,  ond  nid  i  Robert 
Rees." 

"  Ellen  bach,"  ebai  yntau,  "  peidiwch  a  phetruso.  Wertha  i  mo'r 
tŷ  yma  i  neb.     Feddyliais  i  erioed  am  wneyd." 

"Mae  yn  dda  gen  i  glywed,"  a  chan  edrych  drwy  y  ífenestr, 
**  dyma  fo,"  meddai,  "  peidiwch  a  son  wrtho  mod  i  yn  gwybod  am 
y  peth  o  gwbl." 

Aeth  Charles  Williams  allan  i'w  gyfarfod,  ac  yr  oedd  ar  modryb 
a  finnau  ofn  yn  ein  calon  eu  gweled  yn  troi  i  mewn,  ond  yn  eu 
blaen  yr  aethant.  O'r  diwedd,  daeth  y  dydd  iddo  gychwyn  am 
g"artref,  er  mawr  foddhad  i  modryb,  Dic,  a  finnau,  beth  bynnag 
am  Charles  Williams.  Wedi  dychwelyd  o'r  orsaf  gyda'i  ewythr, 
g;-alwodd  Dic  fi  ato,  a  dywedodd, — 

"  Mae  o  wedi  gneyd  un  peth  da." 

"  Pwy  ? "  gofynnais. 

"  Robert  Rees,"  ebai  yntau. 

"  Beth  wnaeth  o  ?  " 

"Mae  o  wedi  perswadio  d'ewyrth  i  adael  i  mi  gael  mynd  rhag 
blaen  i'r  ysgol  ganolraddol  yn  y  dref,"  atebai. 

"  O,"  oedd  fy  unig  ateb. 

Gwelodd  Dic  ar  ty  ngwyneb  nad  oeddwn  yn  edmygu  y  trefniad, 
ac  meddai, — 

"Mi  fyddaf  adref  bod  dydd  erbyn  amser  te,  a  gynta  gwnewch 
chitha  basio  y  standards  mi  gewch  chitha  ddwad." 

Ystyriais  ychydig,  a  daethum  i'r  penderfyniad  mai  eithaf  peth 
fyddai  i  Ddic  fynd  yno'n  gyntaf,  er  mwyn  i  mi  gael  adnabod 
rhywun  pan  ddeuai  yr  amser  i  mi  fyned  yno ;  a  chofiais  mor  dda  i 
mi  oedd  cael  ei  g^mni  a'i  nawdd  yn  ysgol  y  babanod. 

"  Pryd  y  gwnewch  ddechreu  ?  "  gofynnais. 

"  Dechreu  y  term  nesaf,"  oedd  yr  ateb. 

Dywedais  wrth  modryb  fod  Dic  yn  mynd  i'r  dref  i'r  ysgol. 

"Yr  oeddwn  yn  meddwl,"  ebai,  "fod  ei  ewyrth  am  ei  gadw  yn 
ysgol  y  pentref  am  flwyddyn  eto." 

"Oedd,"  meddwn  innau,  "ond  mae  Robert  Rees  wedi  ei 
berswadio  i'w  adael  i  fynd  rhag  blaen." 


376  CYMRU'R     PLANT. 

"Yn  enw  dyn,"  ebaì  hithau,  "beth  ydi  i  fusnes  o  beth  wneith 
Charles  Williams  hefo  Dic  ?  Er  fod  hyn  yn  edrych  yn  beth  digcon 
rhesymol,  eto,  mi  rydw  i  yn  siwr  fod  ganddo  rywbeth  mewn  gfolwg' 
iddo  ei  hunan  yn  y  pen  draw." 

"Mae  Dic  yn  leicio  yn  iawn  cael  mynd,"  meddwn  innau.  "Ga  i 
fynd  ? " 

**Cei  pan  fyddi  yn  barod,  rwy'n  disgwyl,"  ebai  hithau.  "Ond 
paid  a  son  wrth  Dic  mod  i  yn  ameu  Robert  Rees." 


II  ii:  iiii  .11  Oi'  lì'i  iiiiM.i  II'  i'iiu  'iiiiiii  ii'i..iiiMi:  i J III  üiiiiiiiiiii'iiiii.iii  iiiiiiii^'iijiiiriiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiHiiiiìw^^ 


CERDYN  NADOLIG   l'R   PLANT. 


I  ^^£D1  blwybò  o  aòfyò  blin,  | 

I  Ceir  boen  ar  fin  ein  canig;  | 

I  Oò    Yw't"  bin  vn  llwyòo'r  weòò,  | 

I  Daw  beòò  i  enaiò  òiòòig;  | 

j  fl  cbofion  sercb  y  fy^w^s  sybò  | 

I  \n  òa\  (XX  Dòybò  naòolig.  | 

I  CBNECH.  I 

ii'iriii;iiii/iliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii|iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii;i!iiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniii^^^^ 


Cyfeiriad  7  goljgydd  yw,— Owbn  M.  Edwards,  3  Ci.ARByDOi7  Yillas,  Oxfo&d. 


ARORArFWYD   A  CHYHOKDDWYD  GAN   HUOHBS  AND  SON,   66,   HOPB  STBIBT,   GWRBOSAM. 


^f 


V       •  I 


.     t 


r 


r 


JL f^  ^ 1 — . .*_ 


6ENERAL  UBRARY-Oil  BERKELEY 


V^ 


Boaoaaaam 


! 
i 

í 


%t