Skip to main content

Full text of "Das Senatus consultum macedonianum. Eine civilistische monographie"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen. 



^ , I - ■ > I ■— r mrmi ■ - - i - ■ - - 



.1 ii.ii II. >• irti» I,. 



u. 



oiA/y 




U R. 



C •%» «- • ^^ — ^*t 



3 



Kbman 



3>5'6^ 







^■»v 



■ ^ V 



1 




, 



^ai 



Seoatos consoltum MacedoniMiom. 



Sine cit^itiftifd^e »Sonographie 



))on 



Dr. ®nßab ^te^el, 

<i. c. "iprcf. an Ur Unlvcrfität Odjjjlg. 




aJerlag öon @. »öirjel. 



1856. 



^crm 



Dr. G:arl ©eorg ti. ^öi^ter 



ein offentlid^ed ßtiä)m ber iDanfbarfeit. 



SB r r e b e« 



e^ ift mir nid^t leidet geworben, bie ©c^eu t)or ber 9Seroffent^ 
lid^ung ber erften grofieren Slrbeit ju^überwinben. ^ä) meine nid^t 
blo^ bie @c^eu beö änfdnger^; aud^ um ber ©ad^e willen l^ätte 
id^ bie Slrbeit wol^l nod^ jurüdf^alten mögen. Da^ sctum Mace- 
donianum ift jwar alö ius singulare für jid^ abgefd^toffen ; aber 
e^ greifen bod^ au^ bem commune iug wid^tige S^agen ein, bie 
gerabe l^ier ^)raftifd^ ftd^ jeigen unb beren ßofung für ba^ ©ena^ 
tu^confutt »orauögefeftt werben muf. 3d^ benfe babei t)orjugd^ 
weife an bie ^eculiartjerl^Ättnijfe , an bie naturalis obligatio, an 
baö constitutum. 5)afi bie Unterfud^ungen über biefe ?el^ren nod^ 
nid^t jum Slbfd^lup geführt l^aben, wirb feinBweifel fein, ©rcurfe 
fonnten aber nid^t genügen 5 unb fo blieb mir nur bie fBa^l, 
entweber foweit moglid^ wenigftenö anbeutenb auf jene 3nftitute 
einjugel^en ober biefe 8lbl)anblung fo lange ju unterbrüdten, al6 bi^ 
iä) jugleid^ bie 9Äonogra^)l^ieen über jene Seigren f)erau6geben fonnte. 
!Da6 Sediere wdre gewif jum aSortlieil biefer Stb^anblung gewefen. 
3i} i&abe gleid^wol)l baö @rfie tJorgejogen, weil id^ burd^ eine 
eingel^enbe Äritif beö ©enatudconfulteö aud^ für bie S3e^anblung 
ber angebeuteten 3nfiitute ju gewinnen f)offe, unb weil nod^ im 
8aufe biefeö 3a^reö eine auöfü^rlid^e aRonograpl)ie über bie natu- 
ralis obligatio erfd^einen foll. 

Seipjig im Sluguft 1856, 



3Fn|)alt. 

§ 1. efnWtung 3— 6. 

§ 2. 2)ic Literatur 6— 13. 

§ 3. IDad )ßxhioxi^ä)t @b{ct : quod cum eo qui in aliena pote- 

state est negotinm gesthm esse dicetar 13 — 16. 

§ 4. ^ad sct. Macedonianum 16— 20. 

§ 5. <Der xc^tU6t (SIrunb Ui ©enatu^confulted xüä^^tUä^ 

ber ^auefmber allein 2ü— 22. 

§ 6. Serif. ^Cu^nal^men vom ©enatudccnfult aud (Stunben, 
bie in bet $erfon bec ^audfinber Hegen. Filiusfami- 

lias miles 22— 26. 

§ 7. Scrtf. $utai{t)e ^etmcgendfd^fgfeit : si publice sui iuris 

esse yidetnr 26 — 31. 

§ 8. IDer xtd^ili^c ©runb M (Senatudconfulted xnä^ä)tUä) ber 

^aiidfinber in ©ejug auf i^ren ^audöater 31—36. 

§ 9. 10. 'Soxtf. In rem patris versum 36—51. 

§ 1 1. gortf. 2)a« JDarlel^en sciente patre 52— 56. 

§ 12. gortf. Haftung de peculio 56— 65. 

§ 13. 3)ie biai^erigen SlefuUate 65— 69. 

§ 14. ^efd^r&nEung M ^enatudconfulted auf mutua pecnnia . 69— 73. 

§ 15. ©elbja^luna gum Stoecf ber ^tx)pfiiä)tmq 73— 84. 

§ 16. 17. ®e(bgal^lung an ba« ^au«finb 85— -102. 

§ 18. IDie exceptio scti Macedoniani 102 — 107. 

§ 19. Suflönbigfeit ber exceptio 107-118. 

§ 20. SöegfaH ber exceptio au« fpäteren Orunben 118—119. 

§21. gortf. Slnerfennung »on (Seiten be« JDartel^endenHjfänger« 

aU ^au6finb 120-129. 

§ 22. gortf. SInerfennung öon leiten be« JDarlel^enienHjf&n^ 

ger« aU $au«üoter 129—136. 

§ 23. gortf. $(nerfennung ))pn leiten bed $audt)aterd be« 

©d^ulbner« 136—138. 

§ 24. S>le naturalis obligatio 138—150. 

§ 25. ©eltung ber exceptio bei öorl^anbenem pec. adv^enticiom 150—151. 

§ 26. ©eltung be« @enatu«confu(te« im l^eutigen gemeinen ffttä^t 152—154. 



i 



^d^ senatns consoltum ll[a«edoniairain. 



§ 1. SitiUituvg. 

4 

@lne fettflfiönbige Sel^nWung be^ aenatus consultum 

Macedoniannm fd^eint mir au^ t^eoretifc^en Wie JJtaftif(i^en 

Otilnben nod^ immer gerechtfertigt. iDie JlJ^eorie, n^eld^ in ben 

neueren Unterfu(^ungen über exceptio unb naturaKs obligatio 

^M mif ieneö ©enatudconfuft fi(S) gewiefen fie^t, f)at baffdbe 

}ur Slufflettung fet)t t)crfd^iebener 5ßrincii>lm benu^t. @6 f}&ttc 

SBebenfen erregen foUen, ob unb w^ie n^eit ein ius singtdare ju 

einem normalen ?ßrinci^> führen fonnc; boc^ »urbe bfefe^ ©e- 

benfen, meinet SBiffen^, ernftttd^ nid^t erl^oben unb em^ogen. 

6l^r fJnnte ber Um^anb, bof »fr f^er ius singulare l^aben, 

i9erf&^ren, aOe bie exceptio unb naturalis obligatio berirl^renbe 

fragen \>on bem ©tanb^junfte be« ©enatu^eonfufte^ au6 ol^ne 

8(nttt)ort ju laffen; ber Unterfud^ung über ba^ ©enotuö^ 

confult tt)(Sre bamit ju einem großen 2;^eile baö juriflifd^e 3tt^ 

tereffe entjogen. @^ fc^eint aud^, atö ob jiebed ^u^nai)mt'ytci)t 

mel^r SGBertl^ in facto atö in iure ^aben mu^te. Slber eine 

39ebeutung muf bem ius singulare and) für ba^ ius commune, 

für 5ßrincipfragen juerfannt »erben: baf ndmlid^ burd^ bad ius 

singulare unb an bemfelben bad !l)ogma bed ius commune fic^ 

fd^ärfer befiimmt unb beßimmter fid^ aufu^ei^t ®o l^aben bte 

romlfd^en Surifien ba^ SBefen ber (Sd^enfung gerabe bei bem 

1* 



atu^naJ^mc^Sieci^t unter ©l^cgatten au^fü^rlid^ erörtert.*) @o 
tritt und in bem sct. Velleianum n^teber bad IDogma be^ ius 
commune entgegen, baf au^ einer @ti^)ufation ber ©d^ulbner, 
ol^ne erft eine Seiftung enH)fangen ju l^aben, jur ©egenleifiung 
fraft ber exe. doli nid^t gel^alten iftj biefeö Dogma würbe baö 
3nfiitut ber ©firgfd^aft ju einer Unmöglic^feit mad^en, alfo fdHt 
bie exe. doli auö ber 5ßerfon bed 35iirgen weg: ba^ sct. Vel- 
leianum giebt jie ber bürgenben ^rau wieber. 2) konnte nic^t 
fo bad sct. Macedonianum bienen , bem Segriff unb bem 2)ogma 
über bie naturalis obligatio einen befiimmten ^nt)alt ju geben, 
wenigjiend nai} ber einen Seite ber Srage, wann im %aU t^er- 
fagter Ätoge eine naturalis obligatio jurörfbleibe? !Diefe ^rage 
gewinnt an ©ewid^t, totnn man bem sct. Macedonianum ba^ 
sct. Velleianum gegenüber fteüt. 2)ap naci) leftterem ©enatud^ 
confult eine naturalis obligatio mi)t vtftixt, l}at feinen Bw^cifel; ^) 
unb bod^ (auten beibe ®enatudconfu(te : ne actio petitioque 
daretur; unb Seibe entl^alten ius singulare, ^ittnati) muf 
foöiel fefiflel^en, ba^ ber ®runb, warum in bem einen gall eine 
naturalis obligatio nod^ fortwirf e, in bem anbern ni^t, im ius 
singulare nid^t gefud^t Werben fann unb auf einem ^rincip be^ 
rul^en muf. 

3)ie Slntwort auf bie eben berührte grage Ij^dngt nun we^ 
fentUd^ ba))on ab, ba^ man fid^ f(ar mad^t, worin bie ^u^nal^me 
be^ ius singulare befiele. !Denn nur fo (Ä|it fid^ beftimmt nad^^ 



*) SSergt. au^ ©oöigiU), ®#em IV. €. 5—9. bef. 9loH e. u. g. 
unb @. 166. 

2) J&ietau« etflätcn ft^ leicht bie S(ii«na^mci! , »eld^c bie rßmifc^en 
Sutiflen giiUegen. — 3u bct JDarftcUiing im Xtxt ^üf}tt oiid^ bie ©rortetung 
bei ©a(^ Ofen, au«ge»&^lte «e^ren be« (Siöilred^t«. 33onn, 1848. I. ^hff. 
(S. 1 — 3. 

3) 3)ie ©Joffe gu 1. JOD. ad sct. Maced. 14, kl^au^^iet freiließ baffelbe, 
tt>ie Beim gct. Maccd.; unb in neuerer 3eit ^oltiu«, ^(b^anblungen 
dwitijl. u. l^anbelered^tt. Snl^alt«. Ueberf. von (Sutro. Utre^t, Äeminf en 
3oon. 1852. @. 17. 



ttocifcn, foann unb tt)o baö ius commune wiebcr 5pfa^ greife. 
Stufet bec ^tage in SSetreff ber naturalis obligatio gel^ort {)ier^ 
^er j. 35. aud^ bie grage, in »eld^en gdUen für ba^ ^auöfinb 
bad ©enatudconfult nid^t, fonbern baö @bict gelte : „quod cum eo 

qui in aliena potestate est negotium gestum esse dicetur" 
(beneficilun competentiae). !£)a aber jebe Stu^nal^me einen 
®runb l^aben foU, wie bie Siegel, unb öon bem ®runbe Um^ 
fang unb SBirfung ber 8lu6naf)mc bebingt iji, fo muf bie nad^- 
folgenbe Unterfud^ung v>or SIHem ben ®runb be^ @enatu6con:' 
fulteö fejijujieUen fud^en. @^ ifl l)m fel^r bie grage, ob ber 
®runb nur ein äuferer fei, ober ein innerer, in bem SRed^tö^ 
fijfieme überl^aupt j. SB. f)ier in ber red^tlid^en ©teDfung ber 
^audfinber ober fad^Iid^ in ber Statur be6 Sted^töüerl^Ältniffeö 
gelegen. Unb tt>enn nun nad^ biefen t)erfd^iebenen Sejiel^ungen 
ber ®runb fid^ »irffam jeigt, tt)ie toirfen fie nebeneinanber auf 
bie ®eflaltung be^ a[udnal)me ^ JRed^td ein? 9Äan erfennt, bafi 
ber Interpretation f)m t)iel ju tl^un bleibt. !t)arf unb mie n>eit 
barf ber blof duf ere ®ruttb bie 3nter^)retation befiimmen ? S38o ifi 
ber innere ®runb »or^anben, wann alfo gilt bie Sludna^me, 
wann bad ius commune? 

SaSenn jtd^ burd^ bie JRücffid^t auf ben ®runb be^ ius sin- 
gulare beftimmt, ob unb wann baffetbe im concreten %aUt gelte 
ober nic^t, fo tnn^ cbm aud^ ^ierburd^ fid^ beftimmen taffen, ob 
baffelbe in abstracto über^upt nod^ fiatt^aft fei. 8(ud^ l^ier 
Wieberl^olen ftd^ jene fragen, wa^ ifi auf ben duperen ®runb, 
toa^ auf ben inneren ju geben? !Den inneren ®runb will id^ 
\)on nun an ben red^tlid^en ober 9led^t6grunb nennen. 

@ö ergeben fid^ l)iermit für bie Unterfud^ung folgenbe 
Jpaui>tpunf te : 

t) !Dad ?^t(i)t t)or bem ©enatuöconfulte, alfo ba^ ius 
commune in SSetreff t)on ®efd^dftöobligationen ber ^auÄinber, 
einfd^lief lid^ bad ))rdtorifd^e @bict quod cum eo qui in aliena 
potestate est negotium gestum esse dicetur. 



6 

2) ^cr te^tltd^e ®cunb bed @enatueconfuIted. 

3) !£)et ditfere @tunb bed (SenatueconfuUed : Sefd^tdnfung 
auf mutua pecimia data. 

4) Dk exceptio »enatus consulti Macedoniani« 

5) !Die naturalis obligatio bed ^udftnbe^. 

6) 3)ie pxatti^äf^ ®eUung in unferem gemeinen Steckte. 
SeDoc id^ )ttt Erörterung biefer fünfte ubergel^e, U)ia id^ 

nur furj bie @teUung ber btöl^erigen Literatur )U bem @enatu0' 
confuU beräl^ren. 



§ 2* 2)ie Siteratttf. 

2)ad Sted^t be6 @enatudeonfu(te^ mit allen einfd^Iogenben 
fragen ift, meinet S&iffend, nur )Don Donellus; comment Üb. 
XU. c. 24—28 ed. Bucher, unb »on ®Iürf, erWut. b. ^ßanb. 
XIV. ©.302— 354, im 3ufammenl^ange unb audful^rlid^ bargefieHt 
»orben. Die gal^Ireid^en 2)iffertat{onen beö vorigen 3a^r^unbert6 
»aren mir unjugdnglid^, fd^einen aber, wie aüd ®lü(f o. a. D. 
I)ert)orgeI|t, ftd^ t)orjug6tt)eife nur mit einjelnen gragen ju befd^fif* 
tigen j. 8, über bie 3eit be« @enatu6confuIted , über ben a^ert 
beffelben. 3n ber neueren 3^it ^ören aud^ bie 5)iflfcrtationen auf j 
»ir flnb aBein auf bie ?el^rbüd^er t)ertt)iefen. *ur foweit bad 
@enatu6confuIt in bie Seigre "oon ben (§jrce))tionen, befonber6 ober 
ber nat. obl. I^ineinfitl^rt, ift bem @enatu^onfu(t in neueflet 
3eit eine größere StudFfid^t ju J^l^eil gett)orben; e« ftnb l^ier ju 
nennen Süd^el, cit)ilr. Erörterungen, SWarb. 1836. ü. 1. ®. 
103 fg., S^rifiianfen, jur ?el)re »on ber nat. obl. u. cond. 
indeb. Äiel, 1844. @. 106—111., @at)ign^, @9Jiem V. ©. 
374—80. unb Dbligationenred^t I. @. 77. 78. 115—120, 
^oltiu« a. 0. D. ©. 18. 21 u. @. 2& 

3)en d^arafteriflifd^en Unterfd^ieb ber frül^eren unb ber neueren 
Literatur aber ba^ ©enatu^nfuft glaube iäf burd^ ^i^enbee 



begeid^rten )U fottttett ®etabe ik %iaQt, mKtft f^tut gu Xa^t 
bie Zf)eoxk befd^aftigt, foatum bte exe. Bcti Macedomani bte 
naturalis obligatio befleißen (äffe, ifl i>on Donellus bid auf 
®lüä einer eingel^enben Untetfu(^ung ni^t gen^ütbigt uoorbett 
Donellus bettad^tet offenbat bie naturalis obligatio al$ eine 
So(ge be^ iuB singulare; n)ot)on auf anbete S&Ue ein 6d^(uf 
unguldfftg fei; unb batan mt an^ noc^ ©litcf a. o. £). @. 312 
fefL 9i$ reine Singulatitdt fteUt bied unter ben Steueren n>ol[)I 
nur rtod^ »on ber ^forbtert^) auf. !Die neuere Literatur 
\)Cii ftd^ hierbei nid^t beruhigt; unb voo^l mit Siedet. Ueber bad 
^rinci^ freilid^ ift man bi6 })mk nid^t weiter einig, atö baf e6 
in bem Kfjaraftcr ber @rcej)tionen ge^nbert «Serben muffe, ^ai^ 
na(S) unterfd^eibet 33 ö d^ e I a. a. D. exceptiones in odium cre- 
ditoris, bie bie naturalis obligatio nid^t entfrdften foUen, bon 
exce. in favorem debitoris. !Diefe Unterfd^eibung l^at }tDar 
in brei S(u6f))ru(^en römifd^er 3uriften einigen $(n^alt; aber jene 
äludf))rud^e ftnb nur ber SSerfud^ einer (SrflArung, unb bie Untere 
fd^eibung ifl nad^ feiner @eite ^in fidler burd^gufül^ren.^) 2)a^ 
gegen fd^Idgt @a))ign9 a. a. O. bie Unterfd^eibung in excc. 
iuris ciyüis unb iuris gentium )9or: mil bie nat. obl. im 
ius gentium beruhe, fo fonne t)on einer exe, n>e(d^e bem ius 
gentium fremb ifl, bie nat. obl. nid^t befeitigt werben. !Diefe 
Unterfd^eibung em)>fte^(t ftd^ burd^ ba6 il^r gu @runbe liegenbe 
romifd^e Striom: quibus modis acquirimus^ iisdem modis 
amittimus. Slllein bie SDurd^fii^rung biefe« ^rincip^ i^ eben 



^) Comment. XII. c. 2, § 12. Nee obstat exceptio, qaoniam sie 
isla per occasionem personae filiifamilias indacta est, nt non tarn ideo 
indacta sit, quo ille exoneraretnr, quam nt hac poena afßceretnr qui 
pecnniam credidit. 

') De oblig. civilis in natnralem transita. Lips., 184S. p. *12 u. p. 
29, Note z. 

*) 34 )»enoeife U$t^M auf @a9i0n)^, €#em V. S. 376—377. 



8 

fo wenig mit ^\d^eti}üt moglit^; uitb ba^ @at)igtti[^^) ins 
gentium umfc^teibt mit naturalis ratio ob et aequitas^ t)er- 
meiert bie Unftd^etl^eit. Ob ferner bie naturalis obligatio im 
ius gentium bie äÖutjel })abt, ob nat. ratia ein ted^tlid^ed 
^Princip fei, — bied SlUed fd^einen mir nod^ ungelöste fragen. 
Slber n)&te aud^ ba6 ^rincip roaf)x ttnb nur bie !Durd^ffi^rung 
f(i^tt)ierig, fo fel)e id^ bod^ nic^t, n)ic ber formale Urft)rung ber 
@rce)>tio — unb fubftituirt @at)igni; bod^ nid^t fogleid^ ba« 
materielle Moment ber nat. ratio ober aequitas? — ^on fold^em 
©influfi fein fann. (So wenig burd^ bie actio ein ^td^t entfielt, 
fo »enig fann burd^ exceptio ein fold^e^ entflel^en ober auf* 
l^ocen. 2)ie exceptio ift nic^t @ntflel)ungdgrunb, nid^t Xi(gung6* 
grunb eined fRcctfM, Weber M ©igentl^um^, nod^ ber Obligatio; 
au(f) niäft ber nat. obligatio: bad ©egentl^eil muf flreng ge^^ 
nommen ©aüigni?, ^forbten bel)au^>ten. 3d^ finbe l^ierin 
ben ^au))teinwanb gegen jened $rinci)>. !Da^ enbUc^ l^ierju bie 
exe. sc. Veüeiani nid^t pa^t, ia fie bod^ aud^ wie bie exe. 
sc. Macedoniani bem ius gentium fremb ifl, bemerft @a* 
^ign^*) felbfi unb erfldrt bieö in folgenber SBeife: „0\)nt 
3weifel l^ieft man ben ©d^uft ber grauen nid^t für audreid^enb, 
wenn nid^t aud^ äffe mit ber nat. obl. »erbunbenen inbirecten 
aaSirfungen au^gefd^Ioffen würben. @o erfd^uf man für biefen 
einjigen gatt gleid^fam eine fünftlic^e naturalis aequitas; unb 
fo fonberbar biefed auf ben erfien Slidf erfd^eint, fo iji e« bod^ 



*) @. j. 35. £)Wlgationcnrf(5t I. @. 115. — So te^tfertlgt (Saöignt) 
ebenfca ®. 65 bie nat. obl. pnpilli au« bct nat. ratio, unb eben bcji^alb 
leugnet e« ^ud^ta, yanbcften § 237. h.; ebcnfo bebucirt (Sa^ign^ (S. 
97. b(e nat obl. In golgc ber Jtfagverjv^^rung barau«, bag Sefttere nl(^t 
in bet nat. ratio ftc^ begnlnbe, unb eben bad kolebet beflreitet $f erbten 
a. a. O. p. 27 — 30, lueli^er boc^ ba« ?rlnclp Sa\>ign^'« Im ©anjen 
für riöjtl^ l^iUt — JDIefer (Streit betoel«t nun freüldj) nlc^t m^n bie fffiai^t^ 
i^elt bee ^rinclp«, aber \>p^ gegen ben fi(^ern 9(udgangepun!t 

5) DbUgatlcnenreÄt I. @. 78. 119 u. St^ftem V. @. 379. 



im 9BefentH(^en !Daf{eI6e, toU mrm üiett^upt @efe^e ))Ott 
jiDtngenbec Statut bie Slntoenbung bed ius gentium in einjelnm 
^iüm t^etl^inbem.'' Slber anäf bet @a^^ baf nad^ bem sei. 
Maced. bie nat. obl. nod^ bleibe, erfd^eittt nun ald ^^etgentl^äm- 
(id^e 93efiimmung/' ,,@d fd^eint a(fo, baf man glaubte, bei bem 
)>o{itit)en SSetbot gegen biefed {Datieren weniger fheng eingreifen 
ju muffen." 2)arnad^ fielet bod^ ©a^ign^ nid^t Wo|l beim sct 
VelL fid^ t)om ^ßrinci^) »erfaffen,. fonbern er giebt eö aud^ g^g^n^^ 
über bem sct. Maced. au^. @r fagt bod^, toa^ fc^on Donellus 
fd^rieb: bie nat. obl. in biefem ^aUt ift golge beö ins singu- 
lare^ gerabe fo n)ie bad ©egentl^eit beim sct. Vell. auc^ ^olge 
be6 ius singulare t^.^) Slber bad ius singulare (autet nur: 
ne actio petitioque detur; bie @)ftfd^eibung über bie nat. obl. 
ifi ©ad^e jurifiifd^er 3nterpretation. Unb tt>enn ii) i\hctf)aupt 
bad 5ßrincip ©a^ign^'ö nid^t anerfenne, fo fann id^ eben fo 
tt>enig billigen, tt>ie er bie »erfd^iebenen SBirfungen beiber ©ena* 
tudconfube red^tfertigt : eine ©rfldrung fann id^ nic^t barin finben. 
!l)arnad^ fle^t unfere Literatur nad^ biefer ©eite l)in noi) immer 
auf bem ©tanbj)un!te be^ Donellus. 3Reine Slnftd^t iji aber, 
ba$ bie 9(ntn)ort auf unfere ^^rage n>eber unter ben @inf[u|i bed 
ius singulare gefteOt , nod^ übctf)aupt "oon bem formalen Sl^arafter 
ber @rce))ttonen bebingt n)erben fann. 9lux barin fiimme ic^ mit 



^) Sl^riflianfen a. a. D. meint bcd^ baffelBe, toenn er Ui)axx)^itt, 
ba$ bie %taQt, toann ,,bte neben einer exe. i»orl^anbene nat. obl. für unloirffam 
erfi&rt toerbe/' nid^t nad^ einer ,,]^öl^eren iuris ratio, fonbern nur naäf einer 
im concreten %aUt entl^altenen utilitatis ratio'' ft^ entfc^eiben (äffe. ,,S>er 
)>ract{f(^e 3totä'% „ttx ^olitifd^e ®runb" ber exe. ht^immt. (Run foH h«ä 
sct. Maced. „^on ber Gingel^ung be« ®ef^&ftd'' abgalten; biefer Bmed 
fd^Uefle alfo bie nat. obl. nic^t aud; anber6 beim Bd. Vell. IDa« l^olte id) 
fnr gefährliche (Subtilitat. — ^oltiu« a. a. D <S. 26 nimmt au^ na^ 
bem sct. Vell. bie nat obl. an unb erfl&rt nun bad solatmn repetere 
I^ier, unb bad solotnm non repetere htim sct Maced. aud bem ,,Unter« 
f<^ieb be« poUti^d^tn BkoedPe«, baf ti ni^t aud^ fo loar!'' IDie ChH&rung 
ber nat obl. au« bem ^^arafter ber (Srce^tio »ertoirft er @. 18. 



fO 

9üi}tl, 6at>ign|^ äbetein, baf eine pt(n€i)>ielle (Entfd^eibung 
bet gwge gefud^t »erben mfiffe.') 

Sie fel^r bei (Erörterung ber ebenbenil^rten ^age ber 2^td, 
ber feg. )>o(itifd^e ®runb be6 @enatudconfuIte^ mit eingemitft 
^at, iji nic^t ju t)erfennen. (So fügt aui) Sa^ignJ^®) gut 
Rechtfertigung ber nat. obl. f)iniu: „pr bie Serl^ütung bct 
»irflid^ gef d^rlid^en , t){eUeid^t firafbaren ^Uc fonnte fc^on bit 
btofe SSerfagung ber Älage audreid^enb fd^einen, ba jid^ ber 
SBud^eret fd^werlid^ auf ein ©efd^&ft einlaffen U)irb, bad nur in 
ben Sßirfungen ber nat. obl. einen l^oci^fi jufdOigen unb un* 
ftd^ern @d^uft finben lönnte." ©efonber« aber ftnben wir in ber 
dlteren unb neueren Literatur jenen ®runb reid^Hd^ benuftt, um 
bie ®e(tung bed @enatudconfuIted, bie ©tatt^afligfeit Der exce- 
ptio balb )u bejahen, balb }u verneinen. !Der criminaI^)>o(i}ei^ 
(id^e ®eftc^te)>unft u>urbe fon>eit \>ct^ant>m, baf »er einem 
^audfinbe ®elb barieil^t, mel^r ober minber atö ein !De(in<(uent 
erfd^eine.») !Darnad^ würben nun unbebenMid^ jene fragen ent^ 
((Rieben. So erflfirt Donellusio) bie Ungültigfeit be« Senatuö* 
confultd, »enn ber ®ldubiger au6 gutem ®runbe bad ^au^^ 
finb für einen ^au^t)ater l^ielt, in folgenber SBeife: ,,animad- 
rertere enim licet senatusconsulto denegari actionem in 
(areditores non simpliciter; sed hac de causa qnod mutuum 
dando filiisfamilias materiam praeberent malis moribos. 
Proinde hac de causa quid deliquissent. Unde denegatae 



7) fRcuetbing« be)todfcU ba« toiebn (Sintenie, Qbllre^t n. 6. 11 
9Mt 15: ,,e« fei su untetfuil^en bie ®irtfamfeli ber eingelnen drcnjtiroen." 
S>et 9tadf\oii^ koirb alber ni^i einmal beif)>ieUtoeife gefui^rt. 

s) DMieaHonenre^t I. @. 78. 

») 6. AU(^ ©lud a. a. D. @. 315. 16: ,,ber (Staat felbjl ifl babei 
ititerefflrt". ©inteni« Slüilr. II. @. 509. fflott 40: ,,e« l^anbelt ft^ bei 
ber ezc. sc. Maced. um bie Serfidffid^tidimg eine« bie idagbarfeit betreffen:? 
btK Umflttnbe», beti toenfger eine ))ri»«tre^tliilje a:enben§ innetool^nt, aU 
eine folc^/tooran ber ®taat ein 3ntereffe nimmt." 

10) XII. c. 26. § 3. 



11 

actionis poena. NiiUa autem poena sine delicto, Atqui 
nullum ddictmu est in eo qui iusto errore falsus putavit 

rel/^ 8cl)nlid^ beantwortet Don ellus^O bie S^afle, ob ba6 
^audltnb auf bie exe ))er)td^ten fonne: ;;at non puniretur 
creditor, si liceret filiofamilias omissa per dissimulationem 
exceptione sese necessitati solvendi ex sententia subiicere*/^ 
® lud 12) jiel)t bagegen in biefem galle ba^on ai, tt)dl)renb 
tt)ieber ©intenie^^) M ^uf ben Bw^erf be« ©enatudconfult^, 
;^®cl^ut> bet aSÄtet gegen ®efa^r", beruft, um bie SBerüdftd^tigung 
ber exceptio ex officio iudicis ju erHfiren. Unb ben t>on Stielen 
ima6)Un Unter fd^ieb, ob bad ^aMtini fetbji fid^ betrügtid^ fßr 
einen ^aud^ater ausgab ober ob ber 3rrtt)um beö Otdubiger« 
auf anberen ©rünben berul^e, t>ertt)irft t). SBangeroW)**) xüä^ 
jtd^tKd^ ber 3ujiä«bigfeit ber exe. um beftoitten, „weil ia bod^ 
bad ganje ®efeft nur eigentlid^ gegen betrügerifd^e jtrebitoren ge* 
richtet ift." 3n ber Slrt unb SBeife, wie bie romifc^en 3u^ 
riften ba6 ©enatu^confult interpretiren, ift aber eine fold^e ©e^ 
augnal^me auf ben criminal * ^olijeilid^en ®efid^td»)unft gewif 
nid^t ioa^rjunel^men. ^an mod^te bei bem ©etoid^t weld^e« 
biefem ®runbe »on ben dieneren beigelegt ivlii fragen, warum 
ber Senat bann nid^t bejfer bad ganje ©efd^dft für nutt erflfirt 
l^abe, unb warum nxä)t wenigfienö bie romifc^en 3urifien baju 
fld^ t^erftanben. Slud^ ift eö bann eine fd^wac^e ^ulfe wn 
(Seiten be6 (Bmate^, baß er jtd^ nur auf Darle^enöfd^ulb be^ 
fd^ränfte; jener ®efic^t6>)unft \)&ttt t>oä) eine aUgemeinere M«ng 
erwarten faffen. S)af biefer ®efid^td»)unft ein »JUig jwdbeutiger 
ift, leud^tet ein; nid^t eine einjige »eflimmung l&ft ^ mit 



*») XII. c. 25. § 12. 
") (S. 347. 348. 

^0 (Sii^Ured^t II. (S. 509. 9lote 40 : ed fei aUetbing« a\x^ poena credi- 
torum Uab^^ti^t, Bemerft ^inUnii no^, ol^ne bafi man fielet, ob babur^ 
tiiw IBefil^rAnfung angebeuitt toerbeit fcU. 

") «eftfaben I. @. 521. 2 a. 6. «ujl. 



12 

Qxä)ttf)tit baroud ableiten. ^a\)tt t>erlaffe iä} benfelben g&n^Hd^, 
unb . ))erfu(^e fitt bad 9}etbot mie für bie Sefd^rdnfung auf 
mutua pecunia einen anbeten @runb )u ermitteln unb mit beffen 
^ulfe ®e(tung unb Umfang bed @enatudconfu(t^ gu befiimmen. 
@d n)irb bann auc^ bie ^rage am Ort fein, ob bad ©enatud^ 
confult nocff ^eute gemeinred^tlid^ gelte; eine ^rage bie freUtd^ 
9on Sitten atö eine mutige bejeid^net tt)irb, n)ei( ber criminal^ 
polijeilid^e ®eft(l^td))unft atö ber alleinige gilt.^0 @ine SBer« 
gleid^ung be^ @enatudconfulted mit bem prdtorifd^en @bict quod 
com eo qui in aliena potestate foO baju beitragen^ jiene S^age Aber 
bie l^eutige ®eltung be^ @enatu$confu(ted n>ol^l }u red^tfertigen ; 
freiließ u>irb aud^ bad in jenem @bict gen)d^rte beneficium 
competentiae unbebenflid^ atö nod^ f)ra!tifd^ ^vorgetragen , ob^ 
koo^I mir hiergegen nod^ me^r ©runbe }u ff)recl^en fd^einen. 

@in anberer ^el^fer in ber bid^erigen !Darjiellung biefer 
Seigre fd^eint mir, ba^ man »on bem ©enatu^confult jened ©biet 
ju getrennt gel^alten l^at. !Die naf)txc ©ejiel^ung 33eiber l^ätte 
meljr 9lü(fjid^t »erbient; unter 9lnberem ifl l^ierburd^ »eranla^t, 
baf man bad ®enatudconfutt , mit Slu^nal^me ^on Donellus^ 
bei ©elegenl^eit bed !DarIel^end erörterte, »dl^renb nad) meiner 
Slnftd^t baffelbe enttoeber im allgemeinen X\)tiU ber Obligationen 
ober nod^ beffer im Äapitel über bie patria potestas jur !Dar^ 
flellung fommen muf te. 

SBie fel)r nod^ im ©injelnen ba^ ©enatu6confutt einer ge^ 
naueren Erörterung bebarf , jeigt bie !Darftellung ber Slu6nal^mett 
t>om ©enatu^confult in ben I)eutigen Sel^rbüd^ern. ^af biefc 
%Mndf)mm ol^ne alle Orbnung ntbm einanber aufgefiellt tt>erben, 
l^at feinen ®runb iibertoiegenb barin, baß man über bem äußeren 
®runbe gar nid^t nad) bem red^tlid^en frug: gerabe bie Slu^:^ 
nal^men, weld^e bie romifd^en 3uriften julaf[en, \)&ittn auf ben 



^») ®. ® inte nie (&MU. II. <S. 508. 9lote 36 mit ISBetufung auf 
®ln(! a. a. D. <S. 354. 



13 

tcd^tlid^en ®tunb ^inweifen muffen. !t)ie a[udnal)men tvürben 
iamit auf ein einfache« ®efeft jururf9efül)tt Sorben fefn. 3nbem 
man bfed überfal), ift unter Slnberen ble 1. 7. § 14. D. ad »ct. 
Maced. 14, 6. t>on SlCten, wie iä) glaube, bidl^er falfd^ »er^ 
ftanben unb bejogen »orben. 

3Reine 8Inftd)t im ®anjen Aber bie bi^t)erige S3ef)anblun9 
be« ©enatuöconfulted unb ber einjelnen gtagen ift, baf man 
allein t>on bem Äußeren ©runb beffelben ftc^ beftimmen, lief. 
Slber fc wenig bei 33eurtl)eilung eineö Slec^töfalled bad SRotit), 
bie öuf ere aSeranlaffung t>on Sntfc^eibung ift, fo wenig, glaube 
i(f), barf baffelbe bei Seurtl)eitung eined ins commune ober 
singulare t)on ©influf werben, ^a^ ius singulare ift jwar 
contra rationem iuris (conmiunis), aber beft)alb \)at e^ boc^ 
feine eigene ratio: unb biefe muf leiten, ©erabe in ber 
®egenüberfiellung biefer ratio mit ber beö ius commune 
mod^te id^ bad ^ntereffe jeber 95el)anblung eineef ius sin- 
gulare finben; bie Stufgabe ift nad^juweifen, wel^e ©teile bad 
ius singulare gegenüber bem ius commime l)abe, unb Wie Weit 
iene6 in biefed eingreife. Died leiert un6 aber nur bie ratio bed 
ius singulare, ber red^tlid^e ®runb, nid^t ber Äußere, nicftt l)ier 
ber ^)olitifc]^e 3wed ober wie man e^ nennen mag. 



§ 3. 2)a« ^rätorifi^e @bict: 

Quod cum eo qtii in aliena potestate est negorittm gestum esse dicetar. 

2)aö ^audfinb fann ftc^ gegen !Dritte unbefc^rdnft t)er^)pic^ten, 
muf alfo au(^ unbefd^rdnft I)aften, gleid^t)iel ob eö jur 3eit ber 
Älage in ber ®ewalt noc^ ftel)t ober nic^t. @o lange freiließ ba^ 
®ewatoer^ltni^ bauert, ift red^tlid^ in ber ^erfon bed Jpauöfin* 
bed ein Srecution^object nic^t ^or^anben; bad ^au^finb wirb 



14 

Woi)l gum ittdicatos^O Ue actio iadicati jAcdf mnf Dcrfiiotai 
VHtitn,^ btö bod ^au^fiitb )um fym^aln gmoibm t^ SUcr 
mU Ut eigmm 93ctmögmdfä^igfctt tß no(6 nicbt eigene^ Sconögm 
vmrl^itbm; M^ S^an^Hvb tyiät bü jur 3dt feinet ©elbfi^nbig^ 
fett gar nt(6t bte ^d^igfett, j^d> Setmögeit {u emetben. @6 filmte 
alfo Me Slealerecution , Me nun ?ec6t(t(^ ^att^aft ift, tfyü^äibM 
ni(bt au^efü^rt tt>erben. !Da)u fann nix^ fümmen, baf au(fy aud 
bem ))ater(ii^n Sermogen bad ^audfinb 9{t(&td ober mir einen 
im uAgefe^rten Ser^bnif ^u feuien €(^u(ben ^^ben Ziftü tu 
^t\t: bte 9lealerecutii>n iDäre bann tDteber enttveber unaudfu^rbor 
ober nur befcbränft mögltd^. Sied, baf ta^ ^au^ftnb, Am fdbfl^ 
fiänbtg getoorben, unbefc^ranft mten foU, obtoo^I ed ou^ eigener 
itraft no<^ 92t(i^td ertoerben fonnte ober )>om Sater ^er 9ti(6td ober 
nur t>er^ältni$mäfiig toentg ertoarb, t>eran(a$te bad )>rätortf€be 
@btct,^ toonac^ bte iti^ÜvA unbefc^ranfte Haftung ju einer re«^- 
(t(^ befcbranften lourbe ^pn quantom facere potesf ^r bte 
8c^ulben, bte ba(b nad^ eingetretener @e(b^änbtgfett entjianben, 
gilt bad (Sbict ntc^t, obwohl t>teUei(^t no(6 feine 3eit unb @e(egen^ 
^t »ar 93emtögen ju ertoerben.^) SBir fe^en, ed iji eine aWI- 
Itgfett^rucfftc^t, bte bad @bict ^en>orrief. 9ber biefe SflUgfett mu# 



1) ©otDcit ifl alfo bo<^ too^t ^^onalcxecntion moglii^ (doctio — ad- 
dictio); unb baf unter Umftönben Snfamie fc^on jc^t eintrat, fann m<^t 
^toeifelt toerben. 

^ I. 5. pr. D. qnod com eo qai in aliena pot. 14, 5. — . Son bent 
Satt eined castrense pecnliom fel^ i^ a(. 

») 1. 2. pr. D. quod cum eo 14, 5. — 3n ben »orten be< Cbict« ift 
nur ber gott ent^ten, baf bo« ^au^finb ^vm Sater i^tx 9lt<4t« l^it. 3)€r 
anbre, baf baffelbe bie {ur ©elb^^anbigfeit unb fett bem no«^ 9ti<^t« er^ 
»erben fonnte, i<i nur eine »eiterful^rung be« er#en 1. 4. § 4. eod. — 

«) ^a^ toenn ein ^au^finb credendi cansa »erfpri<^t, b«d IDarle^en 
t^m aber er^ ald ^au^vater g^al^lt toirb, fo ^aftet e« boc^ in solidom, l. 
3. § 4 — ]. 5. D. ad sct. Maced. 14, 6. (Siei^too^I i^ nnns contractoa 
(rerbornm); aber bie actio ex stipnlatn tönrbe entfrafiet burc^ exe. doli, 
ri non namenUa est peconta. 9(fo l^t ft nur Statt um ber fiteren 3a^^ 
IttRg toiUen, ba^er bie unbef^rAnfte Haftung. 



1 



t5 

ti0if dam xtä}tiiä)m ®runb i)aicn, n>enn fie nid^t unbffd^T&nft 
unb tt^iUfutUc^ »erben foU. 5)iefer ted^tli^e Orunb ifi, baf con* 
txaf)ixt »urbe jut Seit, n>o ber ©(dubigec »eifi, baf bet ©d^ulb^ 
ner »ermogenaunfa^tg ift, unb baf biefe ©d^ulb gejaf)It ttjerben 
foU gut Seit, ba eben erft bie aSermogendfdWgfeit eingetreten unb 
»eber aSermJgen üom SBater l^er iiberfommen ift noä) Seit tt)ar 
fold^ed fonft ju ern)erben. ^ieraud erfldrt ftd^, ba|l fd^on nac|i 
bem äßort(aut be^ @b{ctd ed gleid^ ift, ob bad ^au^finb el^emald 
jtc^ obligirte auö eignem eintriebe ober auf Oe^eif be^ SJaterd, 
ob bad ©efd^dft bem 5ßeculium ober fonfi bem ödterlid^en 35er^ 
mögen ju ®ute gefommen,^) unb toa^ auä) immer ber ®runb 
ber contractlld^en SSerpflid^tung ift. ©benfo, baf baö Sbict nid^t 
gilt, tt)enn bad ^audfinb ftd^ für einen ^aud^ater ausgab;«) 
nun fommt gar nic^t in Setrad^t, ob e^ »om SSater l^er dttoa^ 
ober Slid^td l^at. @d fann gefragt »erben, ob bad @bict aud^ 
bann nid^t gelte, mnn baö ^audfinb, ol^ne Simulation feinerfeitd, 
in ber gemeinen SÄeinung alö ^auöüater Q^aä)ttt »urbe. iDenfen 
wir an ein 2)arlel^en, fo fdUt bann bie exe. seti Maeedoniani 
weg : alfo Haftung ift gewiß. Ob aber befd^rdnft ober unbefd^rdnÖ, 
ift bie grage. 3d^ entfd^eibe für befd^rdnfte Haftung, ^) weil, fo^ 
weit baö ©enatuöconfult nid^t anwenbbar ift, ba^ 2)arlel^n nid^t 
»erboten ift; bem @d^u(bner fann nun t)om Oejtd^töpunfte be« 
@bicta au^ nid^t t)orgel)aIten werben, baf er nad^ ber gemeinen 
9Keinung für einen §au6t?ater angefel^en worben fei, wenn er felbft 
biefe SÄeinung burc^ eigene Simulation nic^t benu^t ^at. Denn 



^) ^{e aeqnitas aUefn f^ättt nur bqu fälbren fönnen, \>af bad dbtct 
gelten foUe, tüenn iussu patris, ex peculiari cansa cber in Patrimonium 
patris contta^lvt toax unb QUidftoof)l ^om fßattx f)tx fein $enn5gen getoon? 
nen toutbe. 

0) 1. i* § 1. 1. 6. D. eod. 9la^ (elfterer (Bkllt Um U fd^Cnen , al^ 
oh bied nur Bei bon. fidei neg. gelte. @d gilt abet ebenfo M neg. strictt 
iaris, fo Ulm S^arle^en, 1. 10.*D. de re lud. 42, 1. 

7) f^ie PfValim fd^ioeiden bavuBet. S)ie Srage A)trb ««n lffii(^tigfeit 
mit ^ejug auf bad sc. Maced. @. unten @. 30. 31. — 



f6 

xotm er aud^ publice ald sui iuris eirfc^ien, fo i)at er be^l>alb 
noä) nid^t eigene aSermögen^fd^igfeit : nur biefe ober bie eigene Sin- 
bid^tung berfelben \)cU ben rec^tlid^en ®runb beö Sbict^ auf. ©nb- 
lid^ fann in golge jene^ red^tlid^en ©runbe^ bad ©biet nid^t gef- 
ten für ben @rben^) beö ^auöfinbe^; bied wirb gett)6f)nlid^ aud 
ber 9iatur ber ^Privilegien erfWrt^) Stber wie bem @rten be^ 
minor bie in integrum restitutio jufommt, fo Knute bod^ aud^ 
^ier e^ gehalten »erben; jene ©rfidrung fc^eint mir ni^t audju- 
reid^en.^^) 

Sn ben faiferlid^en Sonftitutionen ifi bied SlUed unt>erdnbert 
n>ieberl^oIt. * 

§ 4« !2)a^ sc. laceilonianiim. 

!t)ie entfc^eibenben SBorte bed sc. Macedoniamun tauten: 
„Ne cui qui filiofamilias mutuam pecuniam dedisset, etiam 
post mortem parentis eius, cuius in potestate fuisset, actio 
petitioque daretur, ut scirent qui pessimo exemplo foenera- 
rent nullius posse filüfamilias bonum nomen exspectata pa- 
tris morte fieri."0 SSBeil ein §auöfinb fein eigene^ SSermogen 
l^at, fo fann fein ©laubiger, mag er aud^ früher Hagen, bod^ erft 
mit ber eingetretenen SSermogenöfd^igfeit (exspectata patris 
morte) auf Sefriebigung »on Seiten be^ ©d^ulbnerö red^nen. 
3?un i|i ein „bonum nomen" ba, tt)eil 2)e(fung möglich ift. 
3)iefe Slu^ftc^t auf »efriebigung n)urbe burd^ baö prdtorifd^e Sbict j 

8) 1. 4. § 3. D. eod. 

0) ®iüd XIV. (S. 290. 

^^) ^er aUgemein }utrejfenbe ®runb, toarum bem dxhtn ba« ben. 
comp, ni^t gufle^t, fd^eint mir barin )u liegen, baf ber (5xU bie Qr(f(^afl 
au0f(i^lagen fann. 

") 1. 2. 4. 9 C. eod. 4, 26. 

1) 1. 1. pr. D. ad sct. Maced. 14, 6. — JDiefen 5:iiel citire f^ ferner 
nur h. t. 



17 

bem ©laubiger mniQ\tm^ gefd^mälert unb n)utbe enMtd^ fut ben 
gall einer I)ar(el)en^fc^ulb burc^ baö ©enatu^confult gdnjlid^ ge- 
nommen. 3n ber Seftimmung ;,ne actio daretur" liegt, baf eö 
feinen Unterfd^ieb maä)t, ob ber ©d^ulbner t)om SSater l^er SBer- 
mögen überfam ober nic^t; bie SSJorte „etiam post mortem" laffen 
feinen 3weifel, baß gerabe bie dtMfi(t)t auf tJäterlid^ed @ut nid^t 
ent'fdbeiben [oUe. @^ liegt freiließ aud^ barin, baß ber ©idubiger 
bei Sebjeiten be^ äJater^ feine Älage ^aty^) aber ba^ nenne ic^, 
"oont j)raftifci^en ®eftcf)t^^)unfte au^, baö minber SBid^tige. ^aii) 
bem ^)ratorifc!^en ©biet fann jwar bei Sebjeiten bed aSaterd ge- 
flagt, aber bod^ erpt mnn ba^ ^auöfinb felbftftänbig wirb 
erequirt n>erben. @ine Älage, beren Urtf^eil je^t ni^t v>ottjogen 
werben fönnte, ift ^)raftifd^ fo gut wie feine. 2)ie allgemeine JRegel 
aller ^ßrot^ibitiögefefte^^) jeben Sled^tdbegriff tl^atfdd^lid^ aufju^ 
f äffen, fü^rt nun baju, baß ber ®mat in jenen SBorten bie Sre- 



^) änfofern giH$au(u^, sent. reell. 10. § 1. ba6 (Senatu^confiiU ungenau 
toltttx : Qui fiUofamilias — pecaniam mutuam pecuniam crediderit, post mor- 
tem patris — cum eo agerc non potcst. ^aß bad ,,etiam" fel^U, Unntt eine 
f^iefe 3nter))retation t^eranlaffen. jSCud bem toai im Itert folgt erflärtfic^ ietc^t, 
toatum $auludbad ,,etiam*^ nic^t aufnahm, ^ie „interpretatio'* ju jjenem §. f)tht 
ba0 m5gU(^e SDtif vetfivlnbniß : nee vivente nee mortuo patre/* — ®enau tefe- 
xixt Suetonias, Vespas. c. 11. nepost patrum quidcm mortem. — 

5) JDa« ifl aUv e6enfo bie Siegel für (Stflärung öon ©ertragen unb UI^U 
einigen ©eflimmungen : nid^t bie jurifUfc^e ^ec^nif unb (Scnfiruction, fonbern 
bad tl^atfä^Iic^e Siel entfc^eibet. (Sin intereffanter liBeleg bafär ifl in 1. 25. 
pr. D. ad sc. Trebell. 36, 1 : ber (Srbe foU bem <Bci)n M XtfiaUx^ ober 
si prias quid ei acciderit ber Sö'iutter beffelben ben 9lad[;Iaf refliiuiren. 9Denn 
nun ber ©ol^n post diem cedentem aber ante restitutum fideicomm. flirrt, 
fommt auf bie SKutter ober bie (Srben bed ®ol^ned bad Sibeicommif? 9laä) 
ber iuriftif^en ^ed^nif auf bie (Srben M ^oi)mi ; aber bad t^atfä^li(i^e 3iel 
i|i bie faftifci^e S^efiitution, alfo : ad matrem transferri fideicommissum , si 
non iam puer hoc acceperit: eoque iure utimur. — @o ifi in 
betreff ber Jtlage }u unterf^eiben bad agere posse unb bad exigi (ex- 
sequi), fo na^ bem @enatudconfu(t ; ))gl. 1. 74. § 3. D. de evict. 21, 2. 
<Bo inter^retiren bie röm. 3uriflen im (Sbict de dolo malo bie 9Dorte „si 
alia actio non erit^* bal^in: si non inanis haec actio est }. üB. 
propter inopiam adversarii. ^A^ to&re nulla actio, 1. 5. 6. D. de dolo 4, 3. 

2 



18 

cutton ber ^(age (bonnm nomen) ^abe~ au^fc^Ke^en n>oUm. 
9lad^ bem ius commune tt)at Sicalerccution gegen ein ^auöfinb 
iibet^auj)t au^gefc^foffen : batum fiellte ba^ pratorifite ©biet unb 
baö ©enatudconfult feine 33eftiramung nur auf bie ^tit ber ©elbft^ 
ftdnbigfeit bed ^auöKnbe^. Sfi biefe Sejiel^ung bed ©enatuöcon- 
fulteö jum ius commune unb jum pratorifcften @bict rid^tig, fo 
ift bie fog. ^jritoilegirte 3latux ber exe. sc. Macedoniani fd&on 
l)ierau6 gerechtfertigt, ebenfo wie bie ber exe. ben. competentiae 
beö prdtorifdben @bictd. 3d^ fomme barauf fpdter »ieber jurürf. 
ätud bem 95i6l^erigen . erließt : foweit ba^ ©enatuöconfult 
gilt, ifi bad ^>rätorif(i^e @bkt auögefd^Ioffen. !I)iefer Slu^fd^Iu^ 
fd^eint nad^ bem 9BortIaut be^ ©enatu^confult^ unbefd^ränft. 
2)ie Älage ju jeber S^it ift verneint; bie 9lü(fjt*t auf erl^aftene^ 
t)äterlid^e6 SSermegen dnbert 5?id^tö (ol^ne prdtorifc^e Cognition) ; 
aud^ fc^eint e^ g(eid^ )u fein, ^^sive sua voluntate sive iussu 
eins, in cuius potestate est, contraxerit; sive in peculium 
ipsius, sive in patrimonium eius, cuius in potestate foerit, 
ea res redacta fuerit." ©erabe in leftter S3ejie^ung l^aben aber 
bie romifd^en 3uriflen bie ©eltung. be6 ©enatu^confulteö nur 
mit Unterfd^ieb jugelaffen unb bamit ben abfoluten 3lueifd^Iuf ber 
Älage ju einer quaestio facti gemacht. !Da^ prdtorifc^e ©biet 
galt in jenen gdlfen gleid^j nur bie tl^atfdd^Hd^e SSorau^fe^ung 
ift, ba^ ber ©d^ulbner »dterlid^ed aSermögen nid^t ober t^erl^dlt* 
niflmdßig tt)enig erl^ielt. SBarum fe^en nun bie Surijten Un- 
terfd^iebe, tt)elc^e ber ^ßrdtor nic^t acSftät unb aud^ ber Senat 
nid^t anbeutet? üRan fie^t, ber criminaI^j)oIitifc^e ©efid^töpunft 4 
bed Senate^ („^^^ gegen bie SBud^erer", „gegen betriigerifd^e 
Ärebitoren", „poena creditorum" u. f. tt).) fann ben romifd^en 
Suriften nid^t öiel gegolten t)aben. !l)ie romif^en 3uriften l^aben 
au^ bem ©enatu^confult nur gefc^Ioffen, baf ber Senat bie 
I)ar(el)en an ^auöfinber t)erl)inbern ttJoKte;*) mel^r fönnen 



*) 1. 4 h. t vnlgo dicitnr filiofamilias credi non licere. 



19 

and) wie nid^t fd^Iie^en. Daf bec Senat ftc^ auf bad !Dar(el^en 
befc^ränfte, etflätt Ul^ian in 1. 3. § 3. h. t ))i;agmat{fc^ : ;;nam 
pecuniae datio pernicioea parentibuB eorum visa eBt/^ 

9Batum nourben nic^t aud^ anbte @ci^u(ben bet $au6finber bem 
SSater für gef&^rlid^ qe^alten? Unb n)atum foU biefe ®efal)r; 
bie bod) ald nur rein Auferlici^e gebadet n)irb (vitae parentom 
insidiari), f(^tt)inben unb bad (Senatudconfult nic^t gelten, menn 
ba^ ^au^finb iussu patris u. f. n>. contrai){rte? SReine $(n{tc^t 
ift, baf alle biefe fragen auf rein juriftifd^em SBege entfc^ieben 
»erben muffen. 3« biefem S\r>tdt mn^ bie Sejie^ung be^ @e* 
natu^confultd jur red^tlid^en Stellung ber römifc^en Jpaudfinber 
neben il^ren 93 Atem aufgefud^t unb I)iernad^ bie ®eltung be6 
@enatudconfult6 beftimmt »erben. 3n biefer Stellung ber römi- 
fd^en ^audÜnber liegt ber red^tli^e ®runb beö ©enatu^confultd; 
»0 berfelbe nid^t t)orI)anben, gilt ba6 Senatudconfult nic^t. 

3ener red^tlid^e ®runb ijat jrnei Seiten, einmal .rudfid^tlic^ 
ber ^au6finber für ftd; allein, 'jweitend rüdtftc^tlid^ ber ^an^^' 
finber in Sejug auf il)ren ^au^Mter. Sei bem ^)rÄtorifdf;en 
(Sbict entfd^ieb nur ber red^tlic^e ®runb nac^ feiner erften 93e^ 
jie^ung: bie Haftung be6 §au6t)ater6 an^ ben Obligationen 
feinet ^auölinbe« blieb babei ganj unberührt. I)ad ©biet feftt 
aud^ nur ben ^all, bap bie Älage angeftellt »erbe jur 3eit ber 
aSermogenöfä^igf eit , »o alfo bie 33ejie^ungen jwifd^en ^auötjater 
unb ^auöfinb nic^t mel^c beftel)en. 2)ad (?bict ift alfo allein im 
Sntereffe ber felbftftdnbig geworbenen ^auöfinber. Daf nun aud^ 
baö Senatu^confult im 3ntcreffe ber ^au^finber, tt>cm fie felbft^ 
jlanbig finb, gegeben »urbe, be»eifen bie Sffiorte: „etiam post 
mortem parentis eius." Slber baju tritt ^ier noc^ ber rec^tlic^e 
®runb nad^ feiner jn>eiten S3ejiel)ung. 3nbem ber Senat au6 
bem 2)arlef)en an ein Jpauöfinb bie Älage t)erfagt unb infofern 
bad !X)arle^en tjerbietet, i|i bie ^olge, baf ber ^auö^ater au6 
bem Darleihen eine« Slnbem an fein Jpau^finb nid^t, »ie bei allen 
fonftigen SSertrag^fd^ulben . ber Jpau^finber, de peculio l)afte: 



20 

bie !t)acIe]^endob(tgat{on bed ^au^finbe^ ift bem $ecu(ium gegen- 
über gleid^gefiellt einer SDelict^oWigation beö ^audfinbeö. 3ur 
^aßung be^ ^aterd de peculio genügt aber, baf bie @d^u(b 
mtfianb ol^ne flßi^tn beö aSaterö , tt)enn nur bie ©d^ulb ex causa 
peculiari ift. ©eit bem ©enatuöconfuU l^at bie !DarIe^endobIiga^ 
tion bed ^audfinbed aufgel^ort ex causa peculiari ju gelten, 
unb iji ju einer fold^en geworben, bie ignorante (invito) patre 
nic^t contra^irt »erben fann.^) ^nfofem fann man fagen, ba^ 
ba6 ©enatu^confuft im 3ntereffe ber ^au6t)dter ifi: biefe foUen 
»or ben red^tßd^en folgen bed Darbend ifjrer .J&audfinber ge^ 
fd^iiftt fein. 3)ie red^tlid^e ^olge einer t>om ^au^finbe sua vo- 
luntate eingegangenen ®efd^&ftdob(igation ifl aber für ben SSater 
immer nur bie Haftung bejfelben de peculio. 

3)iefe beiben Sejiel^ungen be^ red^tlid^en ®runbeö be^ ©e- 
natuöconfulte^ ftnb nun in ben folgenben ^ßaragrapl^en ndl^er 
bar)u(egen. 

§ 5. 3)er re^tlit^e ©rnitb htS @enata8tonfitIted riiiffti^tHc^ 

bet ^au^Knbet aUein. 

!Durd^ welche duf ere aSeranlaffung aud^ baö ©enatuöconfult 
entjianben fein mag, ed muß bafur ein red^tlid^er ®runb fii) 
aufweifen laffenj unb biefer muß in ber red^tlid^en Stelfung ber 
^auöfinber liegen. !Da^ ©efd^rli^e bed 2)arte{)enö erfldrt S«ic^t^, 
weil bei ben ^audt>dtem baö Darlehen jene ©efö^rlid^feit nic^t 
ablegt. ©0 ftnb wir auf bie ©teKung ber 5perfonen t^erwiefen. 
8lud ber 5ßerf6nlic^f eit beö §au^finbe6 folgt nun, baß baffelbe 
jtci^ Hagbar t)er))fli^ten fann. Daß ba« Jpau^finb aber t)erm6genö' 
unfähig ift, mad^t jebe Obligation bejfelben, fo lange eö ^au^- 
finb bleibt, ju einer inanis. ©o muffen bie ©Idubiger bejfelben 
auf bie 3eit feiner SSermögenöfdl^igfeit auöfe^en. Der ©laubiger 



*) 1. 14 h. t quum ipse in ea causa esset, nt pecuniam mu- 

•ta^m invito patre suo accipere non possit. . 



• 21 

t)etbteni nun bem gegenüber feine fRM^(f)t, baf et mit einet 
5ßetfon conttal^itte^ bie jut ßeit toetmogendunffi{)ifl ifi unb »iettei<l^t 
nie t>etm69en6fd]^ig wirb. Denn baf fie faftifd^ !Rid^tö ijat, tarn 
vibetf)avipt niijt fümmetn. 816er »itb nun bad ^audfinb felbji^^ 
ftdnbig unb ^ermogendfd^ig , fo t)etbienen um feinetmillen feine 
Sd^ulben axx^ bet ^cit feiner aSermogenöunfdl^igfeit eine billige 
giürfjid^t. Diefer ®ebanfe be6 ))rdtorifd^en (Sbictd liegt au6) bem 
©enatuöconfult ju ©runbe: ber Unterfd^ieb liegt nur barin, ba^ 
wegen ber 8trt ber ©d^ulb ber (Senat aucfc bie Älage unb bie 
©recution burd^aud entjief)t, mag ba^ §au6finb bereinft (morte 
patris u. f. tt).) JU SSermogen fommen ober nid^t. 3n bem left^ 
teren ifl allerbing^ eine ©d^drfung be6 prdtorifd^en @bictd »al^r^ 
june^men; aber ber red^tlid^e ®runb bei 93eiben bleibt bod^ immer, 
baf bie ©d^ulb entftanb jur ^tit ber aSermögenöun^ 
fdl^i gleit. 9tur fo erfldren ftd^ bie Sludnal^men, bie tt)ir in 
§ 6. u. 7. befpred^en; ber blofe ©eftd^t^punft ber poena credi- 
torum reicht baju nid^t aui. 

2)en red^tlid^en ®runb beö ©enatuöconfulted in ber ^erfon 
ber ^au^finber f)at, foöiel id^ fel^e, biö jefrt nur 5ßud^taO Ju 
beflimmen gefud^t in folgenber 3Q8eife: „9Kan fonnte fagen, ein 
filiusfamilias fonne feine SDarlel^endobligation eingel^en, ba er 
nid^t ©igent^um erwerben fann. Slllein ba^ SÄutuum ifl iuris 
gentium ; unb iure gentium jinb bie filüfamilias eigentl)umö- 
faltig. 3nbem man tJieHeid^t balb t)on jenem ©afe abging, mad^te 
man nad^l)er ba^ ©enatuöconfult not^wenbig. @o naf)m man 
t)on bem ©enatuöconfult bie bona castrensia auö, ba fie au(f) 
t>on jener cit>ilred^ttid^n Unmoglid^feit aufgenommen waren." 
?Hfo in ber Sigentl)umdunfd^)igfeit ber ^au^finber liegt ber 
rec^tli^e ®runb be6 ©enatu^confulteö ; Sigent^umöunfdbigfeit ift 
aber ^ier nid^t eine ©pecieö ber 3Sermögen^unfdl)igf eit , fonbem 
nur bie Unfd^igfeit, bie I)arle^enöfumme ju erwerben. Slber baf 



) iSurfw« ber 3nffitt. HI. @. 92. 



22 

ba« ^aUtfinb t>ater iure gentium dgentl}umdunf&l^ig getvorbm fei, 
\&^i ftd^ ni^t benjcifmj unb wenn e6 auc^ iure proprio eigene 
t^umdunfd^tg mat, fo ematb ed ioif n>ot)( bie gejal^Ite (Summe 
bem Sotet unb btefet mu^te atfo bod^ in iebem %a\ie mit bet 
condictio sine causa ^aften. @nbUc6 aber, mnn ba^ $au6^ 
finb etgentl^umdunf&^ig ift, wie tfi feine ObUgirung m&gUd^, u>0iu 
bann noif erft baö ®enatu6confuIt? Denn eine Darfe^endobliga^ 
tion fe$t \a t>oraud, nic^t b(of ba^ bet Datlei^et @igentl^um 
geben, fonbetn ani) ber @mpf&ngei: @igent^um emerben^) fonne. 
$uc^ta übetfte{)t mä) meinet 9(nftd^t bei jener (SrflArung, baf 
bti ber !Dar(e^endob(igation bad ®emi(^t nit^t fällt in ben @igen^ 
tl^um^erwetb, fonbem in bie $er))flic]^tttng , bie in'd @igent^um 
ertt)orbene Darle^en^fumme fpdter in gleicher 9lrt }uru(f)U)al)len. 



@riinbtn, bie in ber $erfon ber ^auslinber liegen« 

3)af bie Darle^enöobligation entfianb jur 3eit ber Ser^ 
mögendunfd^igfeit, ift bie SJorau^fefrung bed ©enatuöconfulted. 
!X)ied fagt bad üBort ,^filiusfamilias^^ : qui filiofamilias mutuam 
pecuniam dedisset. ^auöfinbfcftaft unb aJermogen^unfd^igfeit 



2) 3toar )»ixh bcm «ater cttoorBen, wa« ba« Äinb ertoitbt. Slber erft 
mu$ ber (5rwerb«aft unb ber @rtoerb bodj in ber ^erfon be« ^aueflnbe« 
«olfgcgrn fein. lDa6 ^au6!(nb ift inre bod^ (Sigentpmer gegolten. 9(c^nli((, 
tornn ba« ^auflünb }um (8rbcn eingcfe^t , bem Sater aber aufgegeben ift, 
bie (Srbfc^aft feinem (Seltne gu reßituiten : ba« J&au«finb , nld^t ber ©ater, 
ift iure @rbe; reftituirt ber SSater, fo fann er olfc bie Duart ni^t ahs 
giel^en : qaia pater non ut hcres rogari vidctnr. 1. HD. de leg. I. OgT. 
1. 1 D. de h\* qaae poenae causa 34, 6. ®ie ^ier bie Ouart audge« 
fi^Ioffen, totU ber ®o^n bem refiituirt toirb bod^ hcres ift, bie Duart aber 
nur heredis causa eingeführt ift, alfo nur vom (Srben abgegcgen toerben 
fann : fo ifl anä) bie Obligirung be« ^au^finbe« ai\^ ^artel^n nur m6gHd^, 
toeil ba« ^audfinb iure Gigent^ämer loirb, toenn gleid^ in iBetref ber ^iw^^ 
fibung nid^t hUiht 



23 

fdnt juri^ifd^ jufammen. SSon Mefem Saft fennen bie römifij^ett 
Suriflen nur eine Sludnal^me, n)enn ba^ ^auafin'D ©olbat tfL 
3n hex Sigenfd^aft elned ©olbatm gilt anä) ba6 ^auöfinb af« 
t)ermö9endf filzig 5 n)ie n>eit beftimmt ber Segriff bed castrense 
peculium. @o weit trifft alfo bie SSorau^fe^ung beö ©enatu^^ 
cönfulteö nid^t ju unb gilt bie iDarlel^endobligation.^) greifid^ fann 
ber ^auöfol()n nid^t weiter f)aftm, aU usque ad quantitatem 
castrensis peculii; benn nur foweit get)t feine SJermögendfd^ig^ 
feit unb fein Vermögen. — (S^ entfielt l^ierbei eine grage, bie 
»on ben romifd^en 3uriften nic^t weiter berührt wirb; ndmlid^: 
foB ba^ ©enatu^confult nur bann nid^t gelten, wenn jur 3«t 
ber Slufna^me beö SDarfel^en^ baö ^auöfinb fd^on caftrenftfd^eö 
®ut l^atte, ober fd^on bann nid^t, wenn nur ba6 ^au^finb al6 
©olbat contral^irte, gfeid^t)iel ob ba6 ^au^finb fd^on im 33eftft 
caftrenftfd^en ®xiu^ war. 3m (enteren Solle würbe genügen, ba^ 
wenigften^ jur ßeit be^ iudicatum caftrenftfd^eö @ut t)orl)anben. 
SBie fid^ bie Steueren ju biefer grage t>cxf)aUen, ift nur bei 
SWül^lenbrud^ unb Slrnbt^ Rar ju erfe^en. Slrnbtd*) 
forbert jur 3^it be^ 3)arle]^end ein castrense peculium; 
ÜÄül^lenbrud^^) fogar, baf baö Darleihen gerabe för ein 
fold^ed peculium aufgenommen fei. Sangerow^) lä^t unbe^ 
flimmt: „wenn ber @ol)n ein castrense peculiimi l)at"; bod^ 
tl)eilt er wo^l bie 3(nfid^t »on ?tmbt6 unb tjerwirft mit biefem 
bie Sefd^rdnfung 9Kül)lenbrud^'^ , weld^e jid^ auf feinen gall be- 
grunben Id^t ^ni)ta'^'^) allgemeine Raffung ,,ald ©ubject 
eaftrenfifd^er ®uter iff ber Jpau^fol^n paterfamilias" -Id^t aud^ 



^) Donellus XII. c. 24. § 10. Neque id praeter verba, sed quo- 
dammodo ex verbis (scti), ne quisforte bis verbis oflfendatar. 
*) 2tf)xh. b. ?anb. (S. 439. 3 a. 

5) «el^rb. in. § 575. 

6) «eitf. I. <S. 520. — eBenfo ^initnU, ©bltted^t II. ®. 511. 

') ^anUHtn, § 306. moH t ^ 



24 

3weife(; oi ba6 @enatu6con[uIt amS) bann ni^i gelte, »enn iai 
^au0finb jur S^ii bec Slufna^me beö SDatlel^en^ jwar ein pec. 
castrense niä)t i)atk, aber ein fold^eö bod^ jur S^it bec Älage 
teft^t. ®Ieid^ unbeftimmt \pii(i)i fid^ Ulpian auö, ber aia Se^ 
leg für bie Steueren bient. Ulpian fagt: 

1. 1 § 3. 1. 2 D. h. t. Li filiofamilias nihil dignitas facit, 
quominus sc. Macedonianum locnin habeat; nam etsi 
consul sit vel cuiusvis dignitatis, senatusconsulto locus est, 
nisi forte castrense peculium habeat; tunc enim sena- 
tusconsnltum cessabit usque ad quantitatem castrensis 
peculii, quum filüfamilias in castrensi peculio vice 
patrumfamiliarum fimgantur. 

3d^ bejweifle fe^t, ob au6 biefer ©tette gefdbloffen »erben 
batf, baf ein castrense peculium fd^on jur ßtit ber Slufnal^me 
be^ Darle^enö ba fein muffe. @d ift bod^ nur bie aSoraudfeftung, 
ba^ jur ^dt ber 8iti6conteftation ober »cnigjiend jur ^eit bed 
iudicatum ein castrense peculium t)or]^anben ift. Slber mit ber 
@riftenj eined castrense peculium ift be^l^alb nod^ nid^t jebe 
Darle^en^obligation bed ^auöfinbe6 llagbar, njte eö nad^ ^ud^ta 
unb äJangerott) fd^eint. ^a^ Darlehen muf entftanben fein jur 
3eit, ba baö ^au^finb ©olbat war.») ®rft afö ©olbat^at 
bad ^au^finb, im Sinne be^ 3ied^t^, ein Vermögen, »iejeber 
^audt)ater: bie 9?id^terifienj factifd&er Dbjecte ifi gleid^gültig. 
Sllfo bad 2)arlel)en an einen filiusfamilias miles ift ein 2)ar^ 
leiten an mm paterfamilias unb barum güftig, nid^t be^l^alb 
unb nid^t erft bann, mit unb wenn bamat^ fd^on faftifd^ caftren- 
fifd^e^ Out t)orf)anben war. !Da6 SDafein fold^en 33ermogen^ ift 
nur für ben SSolfjug ber ©recution t)on j)raftifd^er 35ebeutung} 
im 5ßrinci^ muß man fagen, baf bie actio iudicati gegen ieben 
filiusfamilias miles, ber alö ein fold^er borgte, gerid^tet »erben 
lann; freilid^ ifi bie actio iudicati inan, mnn caftrenftfd^ed 



^) Initinm contractns spectandum est. 



25 

aSemigen nid^t i^or^anben ifi. U())ian fe^t tUn ben 9<tO, baf 
bet filiusfamilias miles ju cafhenfift^em aSermögen gefomntm 
fei; ^)tincip{eH entfc^eibet er nfd^t. 

3n SJerbinbung mit jener Stelle Ul^>iatt*6 bringe ic^ bie 
(Sonflitution 3ufiiniand in 

1. 7. § 1 C. h. t. Ay 28. Sin autem milee filiusfamilias 
pecuniam creditam acceperit^ sive sine mandato vel 
consensu vel voluntate vel ratihabitione patris, stare 
oportet contractuni; nulla differentia introducenda ob 
quam causam pecuniae creditae vel ubi consumtae sunt* 
In pluribus enim iuris articulis filüfamilias milites non 
absimiles videntur hominibus qui sui iuris sunt; et ex 
praesumtione omnis miles non creditur in aliud quid- 
quam pecunias accipere et expendere, nisi in causis 
castrensibus. 

Diefe ©tette. t^erfle^en bie aReijlen«) \)on einer ©ingularitdt, 
bie erfi burc^ 3uflinian eingeführt morben ttnb ol^ne allen Sejug 
ju bem Utpianifci^en gragment jie^e. «nbre, wie ^uäfta, SRfi^ien^ 
6ruc^, ©inteni« bringen bie Sonfütution jwar mit ber ©teUe 
Ulyiand in 93e)ie{)ung, fu)))>oniren aber ein castrense pecu- 
lium.^ö) 3« biefer ©uppojttion gibt aber 3ufiinian feinen änla^, 
unb ifl auc^ fein ®runb, »eil im 6inne be« SRed^t« jeber filius- 
familias miles, n>ie jeber paterfamilias, ein 93ermogen ^at. 
$(ucl^ ba^ etwad ®ingu(Ared eingefAb^^t tterbe, n)irb nirgenb an^ 



») <So Donellns XII. c. 24. § 10, ®(it((a. a. O. 6.351, I(rnbt6 
a. a. C SBangftoto a. a. D. @. 522. — Donellui Uf^aixpUt, baf but^ 
3ufltnian bie Haftung usque ad qnant. cast. pec. aufgel^cbcn imb nribu 
f(^r&nft getootben fe(. 

<<>) 9u^ta bemetft: „aBgefel^en bavoii, ba{l ber totale S^angeT caflren« 
fif<l^er ®äter bei einem ®o(baten faitm oorfommen toirb, to&re bief ein Pri- 
vilegium odiosum militam.'' $u(l^ta überfielt, ba$ bie ®t(tung be« filias- 
familias miles aU paterfamilias nid^t etfl beginnt, toenn cafltenfifl^e« ®ut 
ba ifl. {&a6 odiosam iff bei {ebem paterfamilias «or^anben, bet galten 
foU unb fa!t{f(( IRi^t^ ffat 



26 



gebtutet. ' 3u{lmidn fagt mit: stare oportet contractum, unb 
^eOt bamit in § 1 ben miles gleid^ bemjenigen $au6fol^ne, ber 
mit 3Biffen unb SBiKen feinet Soterd ®elb leil^t (1. 7 pr, eod.). 
3d) ftnbe in ber ISonfHtution nur ba^ $rinci)>, baf ba^ @enatu^- 
confult nic^t gelte, fobalb ein ^au^finb aU @otbat geborgt \)at, 
koeil er atö (Solbat n>ie paterfamilias gilt !Damit t>erträgt ftc^ 
tt>i>l^l, baf )>on reeOer Haftung nur bie Siebe fein fonn, wenn 
unb fon>eit ein castrense peculiom )Dorl^anben.^O Senn nur 
fomeit gel^t feine 93ermögendfdt)igfeit; bad muf n>iffen, n>er mit 
einem @o(d^en contral^irt. !X)ad Stefuitot ift: foQ ber filiusfami- 
lias miles ^aften ^owtit fein castrense peculium reid^t, fo muf 
i^m bad Darlehen gegeben fein gu einer 3^it, tco er fd^on @o(bat 
t0ai. (S^ fommt aber nid^t borouf an, ba^ }ur 3eit be6 em))fan- 
genen Xarle^en^ fd^on factifd^ cafhenftfd^ed ®ut ))or^anben n>ar. 
9llfo bie exe. sc. Maced. fdUt n>eg ober ifi wirhtngdio^; bad 
iudicatum fann freilid^ nid^t ou^gefufyrt n)erben, tomn cajhen^ 
ftfc^ed SSermögen nid^t nac^gen)iefen n>erben fann. 9Beil nun 
burdd ben £ob be6 93ater6 ober burd^ bie (Smancii)ation be6 
@ol^ned bad caflrenfifd^e SSermögen )>on bem fonfKgen 93ermögen 
bed @o^ne6 nid^t mittt unterfd^ieben toixi, fo folgt ^ ba^ nun 
bie Haftung unbefd^rdnft ifl (Sinen au^brutfKd^en ^eteg für ba6 
£e^ere entl^alten bie jQueUen nid^t. 

§ 7. Sortfe^nug. ^utüü»t »emtögensfödigfett« 

!I)ie 98orau^feftung bed ©enatuöconfultcö fel^It aber auc^ 
bann, wenn baö $au6finb ,,publice" für einen paterfamilias, 
für »ermogenöfd^ig gehalten würbe*) (putati\)e aSermögenöfäl)ig^ 

^i) Sud^ Sccutfiud ad U 2 D. cit. f^eint fo }u t>erflel^ni unb ^tt^ 
binbet 1. 2 cit mit 7. § 1 C. cit. 

Donellas, c. 26. § 3. bemerft tiH^tiq: samtam ex senatnscon- 
solti sententia, etflart bic0 aber, anberd toit Mm filiusfamias milesi 
barautf, baf „nnllnm delictnm est in eo qni insto errore falsns pntavit 
rel." e. eben ®. 10. 



27 

fttt). 2)te Stage äbet SBetmogendfai^tgfett ifl, n>ie bie Aber >ie 
Sted^t^fäl^igfeit, publici iuris; bet (Sinjelne fann fte $^ un)^ 
aud^ ben 8lnbem niäft geben unb nidf^t nehmen. 8Hfo fann m 
unfetm galt ber ©Ifiublget fic^ ebenfott>eni9 auf fem einfeitiged 
!Dafür{)aftcn ftüften, aW auf bie Simulation bed §au0finbee. 
3iut bie öffentliche 3»einung batf \)m leiten, j. 33. etwa bet 
öffentliche Srebit, ben 3emanb \)at 2)ie öffentliche SÄeinung 
fcl^afl^ öffentlichen @tebit unb umgefel^rt. (Sd gebort l^iet^er, n)enn 
3emanb im eigenen 5Ramen Älagen aufteilt, bie et aW ^audlinb 
nur procuratoris nomine ergeben fonnte; ober wenn ber ®taat, 
iim ©emeinbe mit @inem auf (Sefd^äfte rei publicae fid^ einlädt 
j. 39. 9Serj>acl^tung ber 3ölle, ober ü)n ju Stemtem ruft bie ju 
Sautiondleiftungen verpflichten , alfo öffentlich ^aftung«i)PiC^tig 
machen, jum 3)uot)irat, jur DuiSfhir. Sttur fo t)erjlel^e i^ folgenbe 
©tettc mpiaa'^ : 

1. 3 pr. § 1 D. h. t. Si quis patremfamilias esse cre- 
didit non vana simplicitate deceptus nee iuris ignorantia^ 
sed quia publice paterfamilias plerisque vide- 
batur^ sie agebat, sie eontrahebat, sie mune- 
ribus fungebatur^ cessabit senatusconsultum. § 1. 
Unde lulianuB in eo qui vectigatia conducta ha-* 
bebat scribit^ et est saepe constitutum cessare senatus- 
consultum. 

Sllfo Slnerfennung einer ^JJerfon in iure (apud praetorem), 
bie Stellung bem Staat, ber ®emeinbe gegenüber in publicis 
causis entfc^ejbet. unb bewirft , baf bad 2)arlel)en niC^t contra 
sc. Macedonianum erfC^eine. 3116 Siegel fteltm bied bie Äaifer 
@et)eru6 unb Slntoninu^^) auf: „quum sui iuris esse 
publice videretur." 

!Diefen SludfprüC^en ber Duellen gegenüber fC^eint eö min^ 
beflen^ ungenau, wenn in ben ?el)rbfiC^ern \)orgetragen wirb, burd) 



2) 1. 2 c. h. t. 4, 28. 



48 ' 

ben ,,entf(^uß)baten Strt^um'' be9 9linU%et^ toctU bad @e^ 
natu^confult au^er SBtrfung gefegt ^tetju fjai ebtetfrita bte 
Snfic^t i>evUittt, ba^ ed auf poena creditonim abgefel^n fei; 
babei tfl aber )U bemetfen, ba^ einem ®efe^e t)on mel^r )>oli)ei^ 
(i^et 9latut eine berartige 9lü(fftdbt auf SBifen ober Kid^tiot^en 
faum etüfprid^t. 9luc^ n>ttb boc^ jugegeben n>etben muffen, ba^ 
bad SenatudconfuU im Snteteffe ber ^audfinber ifi: weld^e Äürf^ 
fid^t foH nun be^mmen? Snbrerfeitd ifi aber iDol^t jene Raffung 
ber ?el|rbücl^er »orjugdweife veranlagt but(^ 

I. 1 0. h. t. 4j 28. Si filius quum in potestate patris 

esset mutuam a te pecuniam accepit^ quum se patrem- 

familias diceret eiusque affirmationi credicQsse te iusta 

ratio ne edocere potes, exceptio ei denegabitor. 

2)ie iusta ratio f(^eint nid^t ber blaf ,,entfd^ulbbate 3rt^ 

tl^um", ber „ni^t Teic^tfinnige ober nid^t übereilte ©loube"; bad 

negatitje 5Woment „t>on vana simplicitas'' genügt nic^, fonbem 

nur baö „publice patremfamilias videri", unb bie6 aud^ 

mad^t bie iusta ratio. 5) Slffo ba0 Xic^t^äBiffen^fonnen — 

bie facti ignorantia — entfd^utbigt nid^t SBer paterfami- 

Has fei, be^mmt ft^ iure^ naif aUgemeiner Steget^ n>enn nun 

audnal^m^weife ber filiusfamilias a(a paterfamilias gelten foD, 

fo mu^ bie6 entn>eber burd^ eine ftngul&re Stedbt^befUmmung, n)ie 

beim castrense peculium^ ober burc^ (Srünbe gered^tfertigt fein, 

bie einer Sled^tdregel an ®en)ic^t ftd^ )>erg(ei(^en laffen. (Sin 

fold^er ®runb tfi bie ®eltung einer ^ßerfon in iure unb in pu- 

blids causis. älnbre ®rünbe fennt baö römifd^e JRed^t ni(^t 



3) TL a. ffi. 2)ie Bloge facti ignorantia reicht nid^t aud ; unb t^ 
!ann bal^er Donellu« XII. c. 26. f 7 nic^t Ul^mmtn, toemi er f^reibt: 
,^Ex quo genere si nntim aliqacm instam modam dixerit filins, pata 
emancipationem ant damnationem patris; hie demnm creditor affirmanti 
filio iasta ratione credidit, f i an ita se haberet necne, ignoravit Haec 
enim facti ignorantia est, qnam nt instam constat nnlli nocere." IDad 
inug an^ We «nfl(^t bet Sleueren fein, fo au^ j. «. ©a^ign^, ^^flent 
m. «cU. VIII. «. 366. 67. 



29 

SäSenn nun tin ^audfinb, ol^ne publice afd paterfamiKas 
}U gelten, jtc^ al^ einen folc^en ausgab unb baburc^ ein !I)ar^ 
(eilten t)ecfd^affte, fo muf bod^ bad ©enatudconfuft gelten.'*) 8Wfo 
bad ^auöfinb l)at bie exceptio unb ^aftet nid^t. !Damit ftel^t 
folgenbe ©teile beö SKarcellu^ im a38iberfj)rud^ : 

1. 10 D. de re iudic. 42, 1. Qui qumn se pro patre- 
familias fingeret mutuam pecuniam accepit^ et exheres a 
patre vel emancipatus sit, quamvis facere non possit 
debet condemnari^) (lib. 11. Dig.). 

!Darnad^ ^aftet alfo bad ^au^finb, anä) tt>mn eö »itetlid^ed 
iBermögen nid^t emorben ^at 2)arf be^t)alb aber gefagt »erben, 
ba^ an6) bie exceptio scti Macedoniani nid^t jufiel^e? !Dann 
tt>äre bie l^ier ^vorgetragene änjtd^t ebenfo unrid^tig, afö bie bed 
Donellus unb ber Sel^rbüd^er. 3c^ erfldre fo: bie exceptio l^at 
Statt, aber ber ®ldubiger \)at eine replica doli.«) 2)urc^ biefe 
replica wirb bie exe. scti Macedoniani entfrdftetj aber eben um 
be^ dolus n)itlen iji nun aud^ ber ©d^ulbner be^ SBortl^eil^ aud 
bem @bict quod cum eo qui in aliena potestate est t)ertufittg 
unb mu^ nun l)aften quamvis facere non posit. XU)fian fagt 
t)on bem ©enatuöconfult : ^^exonerare filiumfamilias lex 
noluit." Dbwof^l nun ber ©d^ulbner, aud^ tomn er fic^ al^ 



^) ^it bem ®tfid)Up\\nU bed Donellas fc^eint mir bied ^an^ üxiHv 
einBav. (Sd müfte bod^ )ißof)l gelten: volenti non fit iniuria. 

^) JDiefe ©teHe ivirb t)on Slftcli überfefjen. — 2)af Bei „fingere" an 
baö BUpe simniare M ^audftnbe^ ju brnfen ijl, Ben>ei0t ber 3ufammen? 
^ang, in loeld^em Ulpian btefe €te((e bed 9)^arce((ud benu^t: 1. 4. § 1 D« 

quod cum eo. 1-1, 5 ut puta si patremfamilias se mentitus est - 

nam libro secundo Digestorum Marcellus scripsit etiamsi facere non 
possit rel., ög(. 1. 6 eod. 

«) @a\)lfln^, Obligationentec^t 1. @. 119. ft^reibt a»ar: ,,(So toitb 
bie exe. sc. Macedoniani rei iudicatae nii^t bur^ SlejjUcation entfraftet, 
tüell biefelben auf ^oRtiven 9le(l^t«»orfc^tiften beru^^en, beren Stbfic^t gerabe 
bal^in gel^t, bag bie J^lage in ber X^at burd^ bie (Sxce^)tion ent!raftet »erben 
unb bleiben foK." (Sinen ®rnnb "für biefe 5lnftc^t l^abe id^ nid^t finben 
fdnnen. (Äüdfftd^tlic^ ber exe. rei iud. f. 1. 25 D. de dolo 4, 3. 



30 

^udtMTtft au^ob, bif exe. seti Macedoniani fyA, fo ntu^e 
bofelbr bocb ^m mit brt actio de dolo oud fdntm !£flict; 
iiiib eben Died gtebt bem @(äubtger bte replica doli. SUfo iure 
senatuB consulti ^aftet bad i&audfinb triebt ex mutoa peemiia 
data 9 aber ed haftet ex dolo sao^ quia dolo fecit, unb barum 
unbefcbrdnft^ äBenn fcetttc^ ber ©laubiger m^m fimttte, baf 
bet 6cbulbner no(6 i^audfinb fei, ifi bte replica doli tn(^t tnög- 
Itc^ tmb bie ig^afhtng beffelben bleibt iure senatos consnhi aud- 
gefcbloffeit Xa« ifi ber ©itm t>on 

1. 19 D. h. t. lulianus scribit exeeptionem senatos con- 
sulti Macedoniani nulli obstare^ nisi qui sdret ant scire 
potuisset filmmfamiliii« esse eum cui credebat. !Der Se- 
tDdd, baf ber ®(iubiger e^ to^tffett famnte, liegt beut fymi- 
fiube ob, si dolo fecit.^) 
^iemacb fdbeint bad )>raftif(be Slefultat baffelbe, bad i^it^^ 
finb mag ^^publice'^ old paterfamilias gelten ober dolose ft<6 
old foldben anheben. SUlein ed »eigen fi<b bo(6 no<b Unterfcbiebe. 
3m erßeren ^aUe fann bad ^auefinb, wenn ed gur 3^^ f<nn^ 
n>irni(6en $$erm6gendfä^igfeit belangt, aber ba6 ))dterU(^e 
äSermögen nid^t ern>orben i^at, nur ^aften in quantom £&> 
cere potest,») im }tt>eiten gaHe muf e^ ^aften quamvis facere 



^ ^er (SxU bee ^audfinbe« lostbe alfo in btefem gade Ijfaftrn, qua- 
tenns ad enm pervenerit 1. 26—29 D. de dolo 4, 3.— 3)af bif« ber 3us 
fammcn^ang ifi, bttotift 1. 4. § 1. 1. 6 D. qaod com eo qai in aliena 
pot 14, 5, »gl. 1. 43. § 3 D. de fort. 47, 2. 3)ie Haftung bre »eflagten, 
'oBlool^l berftIBe ipso iure ober ope exceptionis lihevixt toax, tourbe burc^ 
Celans unb Marccllns bejal^t: „si dolo fecerit; tnnc enim ex dolo enm 
teneri." ^nx^ ©f^aüung ber replica doli umging man bte tnfamirenbe 
actio de dolo. SSgL 1. 13. § 13 D. de her. pet. 5, 3. 6. jeboc^ 1. 39 D. 
de dolo malo. 

^) arg. 1. 45 D. de her. pet. 5^ 3 — nisi si evidentissimis proba- 
tionibns poaait oftendere actorem ab Initio litis scire enm non possi- 
dere; qnippe isto modo non est deceptns. 

*) IDet 9xht atfo in eolidnm. 



31 

non possit. !I)lcfe SSerfd^tebenl^eit etl^eOt beutttd^ and 1. 10 D. 
de re iud. cit.^^) 383enn bad (Scnatudconfult nid^t gUt, fommt 
bad (Sbict jut ^Inmenbung; im ^aU bed dolus ftnb beibe audge^ 
fc^Ioffen, baö ©biet ipso iure, baö ©cnatu^confuU replica doli, 
©obann im erften %aü * ^at bec ©laubiger bic Z\)at\aä)tn ju bc^ 
tt)cifen, au6 benett l)er\>ocgeI)t baf ber ©d^ulbncc publice aJd 
^audt)ater jdlihe unb baf er ber öffentlid^n 3Äeinung folgen 
fonnte^ im jweiten %aü muf bad ^audfinb bereifen, bap ber 
©laubiger bad ©egentl^eit »iffen fonnte ober mufte. 

©eit Donellus ift eö gebraud^Iid^ , mit bem ^ier erörterten 
^unft bie ^Jrage ju t)erbinben, wie im g*alt einer ßorrealobliga*^ 
tion gtt entfd^eiben fei, tt>enn ber eine Sorrealgldubiger ben ©d^nlb^ 
ner für einen ^au^i>attt gel^alten l^abe, ber anbere nid^t, ober 
wenn ber eine ßorrealfd^ulbner für einen J&auöt)ater gead^tet tt)or^ 
ben fei, ber anbere nic^t. SIber biefe grage begiel)t fic^ nid^t aßein 
auf bie (Sorrealobligation^^) ^^b fann erft fpdter genauer be? 

l^anbelt »erben. 



§ 8. Dtt uäftlxdft (Btnnh htd @enatu«confuIted rüdft^tli^ 
ber ^ausfinber in Sejug anf ifiren ^au^tiater. 

2)aö ©enatudconfult ift aber aud^ mit SRüdEfid^t auf bie ^m,^^ 
t>ater erlaffen ; hierin liegt ein n^efentlid^er Unterfd^ieb be6 ^iXi(xiyx^^ 
confulteö t?om Sbict quod cum eo qui in aliena potestate 
est (§ 3). 2)er aOBortfaut bed Senatudconfulted mufl barauf 
füljren. !£)ie 2Bortc „qui filiofamilias mutuam pecuniam 

10) <S. oben § 3. @. 15. 

^4 «nur auf bicfen gaU ifl ©lief XIV. @. 351 unter 2. ju 
Begleiten. JDie S3etoei3frage für ben gleiten gaH entf^eibet @(ü(f nl^t, 
ebenfotoentg Walch, introductio in controv. civ. sect. I. c. II. membr« 
II. § 17. 

12) 1. 7. § 7. D. h t. 



32 

.dedisset" jinb ju interj)retiren : 2Ber einem ^au^f inbe ® elb bat* 
geUel^en l}at, fo ba^ bte bacgelie^ene @umme nut bem ^au^finbe 
}um SSott^eK fommt. l)a^ ^au^finb n)trb nid^t Uo^ fot* 
mtü, fonbetn aud^ matetieU a(6 bet aUein SSer^fltd^tete t)oraud* 
gefeftt. mt Stücffid^t auf ben ^auöt^ater l^eipt bied, bie ©d^ulb 
au^ bem !DarJel)en bed ^au^finbed trifft nid^t, tt)ie fonft^ bad 
^eculium. !Denn n)o nur ber ^au^t)ater materiell, baö Jpaud* 
finb formell t>erpfiid^tet erfd^etnt, ba ift iure communi ber ^aud* 
xiaUx peculio tenus n)enigf}en6 l^aftbar. ^a^on bejianb au^ alter 
3eit eine ?tudnal)me, n>enn ba^ ^au^finb auö einem !Delict obligirt 
n>ar;0 ber ®enat [teilte baneben bie !Darlel)en^o6ligation. !Der 
@d^u$ ber SSater burd^ ben @enatdbefd^lu^ ging alfo nur barauf, 
baf biefelben ^or ben unmittelbaren unb notl^wenbigen Solgen ber 
Obligation it^rer ^inber, t)or ber actio de pectdio; gefd^ü^t 
koürben. !Diefe 9tu(fftd^t auf ben SSater iji aber }ugleid^ eine 
aiüdfftd^t auf ba^ ^audfinb; fonji n)dre bie 93eftimmung bed 
(Senaten aud^ red^tlid^ eine iQuforifd^e geu)efen. <^dtte ber SBater 
de peculio gel^apet, fo tt)dre bie^ bem ^au^Hnbe bod^ »ieber 
auf JRed^nung gefommen; nur ein „versuram facere" »dre ed 
gewefen: bie ©d^ulb gegen ben !Dritten wäre ©d^ulb gegen ben 
aSater geit)orben, »eld^e ber aSater burd^ deductio gegen anbre 
$eculiargldubiger geltenb mad^en unb tt)eld^e aud^ bei ber actio 
familiae erciscundae n)ieber gegen baö Jpaudfinb jur ®piaci}t 
fommen n)urbe. 

3Benn nun jwar formell ba^ ^auöfinb bie Darlel^endobli^ 
gation contra^irt, aber materiell baö !Darlel)en einem Stnbern ju 
®ute fommt, fo ift alfo bie ratio be^ ©enatuöconfulted nid^t 



Gnttoebev ging ^aM ein fßexmb^tnitßtvtf) gar niäit ühtt ober, \do 
bie0 ber %aU toat tourbe er ni^i gum $ecuUum gerechnet: baju toar noc^ 
flöt^ig „scientia patris'S toorfn tt)o^l eine Stati^abUion gefunben lourbe unb 
wef^alb nun aud^ ber ^ater formeU ver^fii^tet galt, 1. 24. 44. § 1 D. de 
acq. vel. am. poss. 41, 2. 



88 

»ptl)anben.2) @o j. 33. wenn ba« ^audfiiib contral^irt, fei e* 
ate institor feinet aSater^, fei e6 al^ institor eined iDritteit. 
^ folc^en Satten ift ba^ praftifd^e JRefuUat, baf bad ^audfinb, 
mm e6 in golge iener DMigation jal^lt mit ober o.^ne Älage^ 
an bem änbem ftd^ erl()o(en fann. S)enfen tt)jr nod^ ^inju, ba|i 
ber ©Wütiger muftf , e^ »erbe alieno nomine contraI)irt: fo 
mürbe bem ©laubiger burd^ (Jeffton ber Siegrefffage ober burd^ 
bie institoria (exercitoria) actio ©enüge gefd^el^en. auf jeben 
gatt iji nun gewoif , baf ber Slnbre (5lJrinci^)aI) aud bem Dar^ 
(e^en bed <§audfinbeö ^«^^t, wenn nur ber gebadete 3«föi«nien^ 
l)ang in SBal^rl^eit 'ooxi)anim ift. Slber baf ba^ ^au^finb i^afte, 
ift barau^ nod^ nid^t erHdrtj e^ xoax ja bod^ an bad ^audffnb 
gejault, um biefeö gu t)er^)flid^ten. 3n ber %f)at unterfd^eiben 
aud^ bie romifd^en Surijien, ob ba^ ^audfinb contra^irte patria 
nomine ober extranei nomine. SQSürbe im leftteren ^aUt ber 
aSater de pecnlio I)aften, fo fäme biefe Sd^ulb ttjieber, ttofe.^or? 
l)in angegeben, bem ^au^Knbe auf SRed^nung. @ben bie6 fott 
burd^ bad ©enatu^confult auögef^Ioffen fein. @o erfldre id^ bie 
©tette Ulpiand in 

1. 7. § 1 1 D, h. t. Interdum tamen etsi senatuscon- 

Bulto locus Bit; tamen in alium datur actiO; utputa filius- 

familias institor mutuam pecuniam accepit; scribit enim 

lulianus libro XII. ipsum quidem institorem exceptione 

senatusconsidti usurum si conveniatuT; sed institoriam 

actionem adversus eum qui praeposuit competere. ^ 

Sllfo ba^ ^au^finb j. 33. afö institor extranei l^aftet jwar 

ipso iure, aber e^ l^at bie exe. scti Macedoniani; ebenfo fein 

aJater. ®ar^ anberö, mm baö ^audfinb patris nomine con^ 

tral|irte. I)er aSater ift in golge feiner ^Procura, iussus, f<)ecieBen 

aßiffenö obligirt, toie ber extraneus dominus, aber aud^ ba^ 



2) ^^^^ ^ier xoith^ gi» bie (Regel alitx ^rol^i^it^gefel^e, Un 9tt^i^> 
begrlf t(;atfäc^U^, maUxitli, niä^t fomeft «iftufaffen. 

3 



u 

^ttdfinb i^ obltgitt, ol^ne hie eitceptio gßbtauäfcn fn ttoien. 
9iut ba^ Severe kborf einet (ftfidrtmg. 3fit bo^ ^oit^finb 
ioBsu patris ober in ben bamit i^envanbten ^dUrn obUgttt, fo 
tt^irb iataM bet äioter bem ^inbe obfigitt in ber 9bt, baf um 
ben Setrag bet geliei^enen @umme bo^ ^cuUum toiä)^,.>i>m 
ben @(&ubtgetn de pecolio biefed ^^incrementum^^ alfo bean^ 
^tiid^t unb t>oni ^attf finbe j. S. bei bet actio familiae erciscim-* 
dae in älb}ug gebtad^t UDetben fann.^ €^ gilt l^iet mil^n ba6 
getobe @egcn^|ei( ^m bem S^Ue; n>enn bo^ ^^oudfinb extrand 
Homine ci^nttal^irte. @o glaube iä) aud^ ^etau^ bargetl^an )U 
l^aben, baf nidj^ bet polijeili^l^ ®eftd^ld))unft fibet bie Stntvenbung 
bed ©enattt^confulted entfd^etbet, fonbem ein teilt ted^ic^et. !Dte 
@efä]^tlt<l^{eit bed !Datle^^ ffit ^6finbet ift nic^ getinget, 
mag mm bad i^u6finb sua voluntate^ patris ober extranei 
nomine conttal^itt l^benj unb fftt beten SB&let wirb fle be^l^b 
nid^ fd^dd^et^ )»cnn and) patrii» nomine coittta^irt H^utbe.O 
®o ffil^rte bie 3nter<)retation bea ©enatu^confulted ju ber 
9tege(: baf baffielbe für alle !DarIe^ne bed J^u^Hnbe^ !ßla^ 
greife, jie mögen nun ex causa peculii (profecticii) fein ober 
nid^t 3)ie Stidfic^t auf bad $ecu(ium dnbert 3li^t^, ba gerabe 
bie ^ftung de pecuKo «u^efdfiloffett fein foK.^) 2)ie actio 



>> 1. 20. S 1 D. fam. ercisc. 10, 2. Si filiiisfamilias iossa patris 
obligatas sit, debebit hoc debitnm praecipere; sed et si in rem patris 
vertit, idem placet; et si de peculio, peculiam praecipiet. ^ad Se^te 
fe|t eine C^ulb ^xan^, bie mit bet actio de pecniio »etfolgt tüerben fann. 
-^ SSgl no^ 1. 12 D. de instit. act 14, 3. — prethunqoe quo emisti, 
in rem tnam versam videri potent eo, qnod debitor servi tni 
factns esses. 

*) DoneHns, Xll.e. 27. § 1, frettid^ erfl&rt: „Atqni obest omni« hie 
metnSf si qaid eorum ent qiiee supra diximus. — Consentiene pater 
rotis declarat non metnere se in eo iilit insidias." 

6) 3n biefen Sufammeni^ang fttlU i^ 1. 7. § 4 D. h. t. Si filius in' 
alterius erat potestate qaom mutna darctur, nunc in alterins, mens se- 
dato» conealti non. cessat ; dabitur itaqne exceptio. %üv ben l\»tttttt pa- 
terfamilias i^ iiber]^au|>t nur Haftung d« pecolio au9 ben fr&l^eten (&on^ 



de peetiKo l^at nUit StM, ^Iwüifl bvt Spaltet 9Kd^t0 tfim bem 
Ki^ntrad fdne^ Äilibe« Wttfite. ©d etg«fe fl(^ meWet ald Äeget, 
ii# ,^inviK) ^atre buo" ba« ig)dtt«!inb rin !£)ÄtIe1^ftt fti^ cfttf 
nel^men Wttne, »nb iaf alfe bet aktfen wlefeet ittre 6omnitim 
^aften muffe, tt)enn sciente, iubente patre contral^irt toutU ober 
n?enn in rem patris bie ?lufnaf)me be6 !I)arIe]^end 9<^f^<i^- 3^«f 
bann aud^ »ä» Jg>au«flnb l^afte, etflÄtt jld^ batatTd, weit in 
biefen %&Um baö ^auöfinb gegen ben SSatet bered^tigt tt)irb unb 
fern ^PeeuHtim ttm fd ^iel ttä^, m. a. SB. tt^eil in bi^en ^Ätten 
ba^ ^<nt6finb mx fotmdf / nid^ m^ietkti t>ei^))j|{d^ee ifi 936 
nun ber ©tduMger «nifte, b«f ber, bem « bot liiel), n<Jd^ ^oiif* 
^t' if^^ P#^i^ «f*^^ ^^^ VQlilfite/ b# ignoratite pati*« Uttb 
Mfy md) nid^t in rein patris conttal^itt i!tm"tii, H Hegt ein 
!E)ar(el^en ^^contira Benatcisöonstdtum'' ^oH. 2)eutU^ etf^eS^t 
bie^ aud 

1. 14 Drf h- t. Filium habeo et e* ea nepotelö; Äe|)ati 
meo cr^ditam est iüssu patris eins; quaesitum est^ an 
contra senatusoonsiütum fleret? Dixi, etiamsi verbid 
senatodconsulti filii ccyäfinerentur; tarnen et m persona 
nepotis idem servari debere; iussum auteni huind 
patris Aoii efficetö, ({uominus contra senatus- 
eonsnltum creditum exiäthnarettuT; qnum ipse in eä 
causa ess^t; nt peedniam mutuatii invito paü*e suo acci* 
pere nonr posset. 

SBo nid^ contra senatusco^ultmh cmttafflxt tt^titbe, ia 
haftet ba^ ^audffnb; tAw^i^i e^ at^ f^fd^^f cot^äijMe, iitib 
batttm l^aftet ed nur in quantum facere potest.^) ^iefe S&tte 
foBen nun in ben fofgenben ?ßaragra^n genauer befprod^en 
»erben, ffioraui^ fieSe id^ ba^ in rem versum, mit l^ier fid^ 



kaden feine« iej^igen $ait«f{nbed mögUd^ ; unb barum nur l^anbeli ti {{<^ 
l^ier. ^er @)(äu6foer mußte erfl in integrum restitutio propter cap. dem. 
min. nac^fuc^en, n)ie @a)){gn\), ®^flem II. ®. 85 meint. 
^) I. 7 D. quod cum eo qui in a1. pot. 14, 5. 

3» 



^6 

am fd^di^n geigt, baf ba^ !DatIel^en matertfU bem ^<iitt, ni(|t 
feinem i^auöfinbe ju ®tattm fam. !I)aran teilte id^ bie gdUe, 
öDO voluntate patris cotttral^irt n)urbe. !Dann foH ttOd^ einmal 
bie Scage über Haftung de peculio aufgenommen mecben. 



§ 9« Slirtfe^nng« in rem patris TersuM. 

Vilpian in 1. 7. § 12 D. h. t, fd^teibt: „Proinde si acce- 
perit pecuniam et in rem patris vertit, cessat senatuscon- 
fiidtmn; patri eniiU; non sibi accipit." Sind biefet @i> 
fldrung ge^t beftimmt l^er^or, wie bie romifd^en 3urijien bad 
€enatu^confurt inter^tetitten. @d teid^t nidl^t au^, baf bie 2)at^ 
lel^endobligation "oon bem ^andfinb nur formell controi^irt fei; 
baö 2)ar(el^en muf te i^m aud^ tl^atfädtirid^ allein gelten — si 
sibi accipit, non patri. Setter ®r«nb Ulpian'^ fagt freilid^ 
mel^r aU er foU; benn wenn baö ^au^finb alö institor extranei 
contraI)irte, l)at bajfelbe bie exe, scti. !Dieg fann »ol^l nur auf 
bie im t)origen ^aragra^j^en angegebene SBeife genugenb erlldrt 
»erben. ^) 

Slu^ bem S3egriff be^ in rem versum, tt)ie auö ber 3nter^ 
pretation bed ©enatu^confulte^ folgt nun, bafi e^ gleid^ fein mufi, 
job ba^ ^au^finb ba^ !Darle()en gleid^ mit biefer ^bftd^t aufnal^m 
ober erft f^)dter ba^ 2)arlel)en fo anlegte, ol^ne bie Stbftd^t bei ber 
Slufnal^me gel^abt gu l^aben. Denn bie Haftung be^ So^neö l^at 
nur Statt wegen in rem patris versmn, bie Haftung be« ffiater« 
pber, obwol^l fte formell auf feinen SBilten nid^t jururfgefül^rt toer^ 
ben fann, nur au^ bem t^atfdd^lic^en ®runbe beö versum. 
SUfo genügt bem ffiater gegenüber ba^ „vertere velle" nid^t, 
wenn aud^ baö ^auöfinb bem ©laubiger fo »orfj)iegelte; b. fy. 
bie abftc^t bei ber ?lufnal)me ift gleid^guttig unb barum ift aud^ 



1) ®. aud^ unten § 19. a. @. 



37 

Mc Seit beö in rem versum gWd^güItig 5 bic %i)Cti^aä^, iat 
versum entfd^etbet. VLlpian in ber cittrten @teKe fd^rt fo fort: 
„Sed etsi ab initio non sie aceepit, verum postea in rem 
patris vertit, cessare senatusconsultimi libro Xu Digesto- 
rum lulianus ait, intelligendumque ab initio sie aeeepisse 
ut in rem verteret." 3n ben ©d^tu^worten fd^eint jn)ar ju 
liegen, baf auf bie Slbjtd^t bei ber Slufnal^me etn>ad anfomme, 
bafi affo ber ©Idubiger biefe 8lbftd^t je^t fennen muffe. Slber jene 
SBotte ftnb gteid^wo^l bebeutungöloö , weil baö vertere velle 
ol^ne versum ben ©laubiger nid^t jur Älage bered^tigt.^) Da^ 
gegen i^aben biefelben üom ©tanbpunfte be^ ©enatudcpnfuUeö 
ÄU^ atterbingd einen 39Sert]^. !Da ndmlid^ bie SRegel war, invito 
patre suo fonne ba^ ^auöfinb nid^t borgen, fo mufte fheng 
genommen, tt>enn nidbt in ber Stufnai^me be^ !Darle]^en0 fd^on 
ein versum lag unb nidt^t gleicfc bei ber Stufnaf)me bie 8lbfic^t 
bed vertere audgefprod^en tt>urbe, bie fpfitere Sßerwenbung in 
rem patris üom ©tanbpunft be6 @enatu6confutt6 an^ aU ju^ 
rijiifd^ gleichgültig erad^tet werben. 3Kan fonnte anführen, in 
contractibus initium speetandum esse, aber bie !l)arlef)end^ 
Obligation würbe ia in feinem gaH für null erfldrt, nur für an^ 
fed^tbar. 3)er Orunb ber 3lnfed^tbarfeit fiel nun ^ier burd^ fpd^ 
4ereö vertere weg 5 unb in biefem Sufammenl^ang fc^rieb Julian : 
intelligendumque ab initio sie aeeepisse ut in rem verteret. 
SQBann nun in rem versum t)or^anben iji, biefe grage ifl 



3j (Bi entfd^etben alfo gait) bie ®runbf&^e bed in rem versum, 1. 3. § 
9 D. de in rem verso 15, 3. — 1. 3. § 1 D. eod. — Hoc enim iure uti- 
mnr, ut otiamsi prius in peculium vertit pecuniam, mox in rem domini, 
esse de in rem verso actio possit. I. 5. § 3. eod. Plac'et non solum eam 
peeuniam in rem verti, quae statim a creditore ad dominum pervenent, 
sed et quae prius fuerit in pecuHo. — ^ie Slnfid^t 3uUan6 ift alfo nid^ti 
^ingul&ree, toie u mä) ®lüd XIV. @. 337, 4. unb $(tnbt« a. a. D. 
§ 282, 2 b. fd^eint: ,;ti)rnn ba« ^atUf^tn gum SScrt^eU M ^attti aufge« 
nommen ober aud^ nur l^inteti^er baju ))erkDenbet toorben ift." 
S^agegen fd^on Donellas, XII. c. 27« § 21. ... 



96 

4ni^rn §ragf n)ilbft muf b^ nod^ iSinig^^ ^^^(^ i&ef)>cp<j^^;t 
»erben, SJorerft ift eö njif^tjg ^u unterfd^eiben, bfffi l^iöweii^n 
f^ptt in be? atufnal^me be^ !D(ii;le]^end ein in rem pß-tji^ vßjr- 
8um liegt, l^idn^eibn erft in bec SSetn^enbung be^ ^arie^$nA. 
.@obann ift bie Unterfd^eibung t)p^ Sebeutung, ba$ bctd in ^§p 
vertere, ,,|um 5Ruft^n, jum SSort^eil, jum ©ejien bi« aSqte|j8", 
nic^t blop materiell, fonbem aucj^ rein formell ju ^jerfteJ^w ift?^) 
3um 33eifpiel, tt>enn in golge beö aufgenommenen 2)arl^en# jpec 
9J4ter gegen einen ätnberen ein gorberung^red^t eptt)jr6.t, fn^ iji 
baö in rem versum bloö ein formateö — npmen (oblig^^p) 
ei acquisitum est. !Der äBertI) ber Obligation ift ba^ v^sUjH» 
fo mnn ba^ .Jpaußfinb baö geborgte ®elb einem Sl^b^rn "^fftf 
lie^,0 mnn ber ^au^fo^n jur 2)otfition feiner (£d^tt)efter ^{o 
IDarlei^en aufnimmt: ;;ip6i (^lim patri mortua in m^t^ip^ofiip 
puella repetitio dotis dfitur." ^) Sllfo ift anci) formcU >in in 
rem verßufli uid^t »orl^a^ben, tpenn ia$ ^au0fi))b eiftfm %f^ 
bern bamit ein Offenen! macj^tej^) ba« ©enatuöconfijlt gfft in 
birfem S^ö. 

Sluö ber reidb^n Safuiftif, n^ann in ber SBer^enbyng bf# 
2)artel^enß ein in rem versum liege ober nic^t, l)e^e id^ nw? ^^ 
einen galt ber äiermenbung jur $)i^dfung ))on ^cj^ulben i^e?atf#^ 
@0 ifl babei ju unterfd^eiben 



') 1. 3. § 6 D. de in rem verso 15, 3. — neque enim spectamns, 
an bono domini cesserit, sed an in negotium domini. %tf)nU^ ^^if^, 
tai erlaubte ungerufene Eingreifen in frembe 93ermögen«angelegei)]^eiten. 
©. 62. 

*) 1. 3. § 5 p. de in fem verso 15, 3., ber ?^ater l&at bie condictio miitni. 
äjgl. 1. 3. § 1 eod. -r „pfitenu^ indebiti repetitioi^e») Jjjibjeret." 

?) 1. 17 D. h. t. 

P) S)af bad $audfinb 9tid^ti fc^enfen fönne, tommt ^ahti nl^t in 
Srtradbi. S)enn feit bem @enatu<confult bern^rt bi( mutaa peouaia dat» 
ni^t Mel^t bae $ef ulium, fo )»enig toie ba« biif^ S)eUct Smwtbene, f. 9ff€m 
S 8, $(nm. 1 : alfo fann bad i^au#finb bamit fd^cNfen. 



39 

n, ^a^ il^audfinb itial^H mit bem gebotgtett ®elb 

eine ^0)uli an itn SSatct, 

Um ben SSetrag biefer ©d^ittb tt)ar ipso iufe bad 5ßecuHum ^ 
geminbert; dfo erl^ält bet SBatet nur faWfd^, tt)a6 er iure fd^on 
i)at, ben ffiertf) ber Obligation. 25a« @enatu«cönfuft gilt mit^ 
^in; e6 mii|ite benn über ben S3etrag ber ©d^iilb geborgt unb 
gejal)rt werben fein.') Ufj>ian [einreibt in Sejug auf biefen %ati 
m 1. 7. § 12. — Non tarnen vertisse videbitur, si mutuam 
pecnniam acceptam patri in proprium debitum solvit; et 
ideo; si pater ignoravit, adhuc senatusconsulto locus erit. 
Die SBorte „si ignoravit" t)eranlaffen ®{ücf ^) ju ber Semer* 
!ung : ,,9Bu|ite ber 3?ater, baf ber ©oI|n ba6 ®elb geborgt l^atte, 
i»omit er if)n bejal)lte, fo fann er fld^ nid^t mel^r mit ber (Sin^ 
rebe be« @enatu«confuIted fd^fi^en." Slber anä) bann gilt ba« 
6enatu«confuIt; gegen ben aSater gel^t nur unter Umftdnben bie 
replica doli ober bie actio doli. !t)af ber ^au^fol^n ©d^utbner 
be« SBater« tt>ar, ^ebt ba« in rem versum auf — quum ob 
debitum pater acceperit^O- SBtffen unb 5l?id^ttt)if[en ifl für 
t)a6 in rem versum ganj gfeid^gültig. @« Ififit fid^ aud^ nod^ 
baför anfül^ren, bafi ber SSater eintreibt ol^ne Ätage unb alfo bie 
©d^ufb nid^t ge^)rflft wjerben fann, tt)oran bie ®Ioffe mit ©ejug 
auf 1. 7. § 14 D. h. t. erinnert. «Wufte ber ®ater im ^aU bed 
ffiiffen« fd^Ied^terbtnga l^aflen, fo würbe bie« wieber bem ^ecu* 
lium jur ?aft fommen mit ben weiteren SBirfungen (§ 8); l^aftet 
er ex dolo suo, fo fdttt biefe Slnred^nung beim 5ßeculium 
n^eg. 



T) Sögt. 1. 10. § 7 — 9 D. de in rem 15, 3. ^ hactenus non vertit, 
qaatenns domino debet; qupd exoedit, vertit. (Ulp. 1« XXIX. ad Ed.) 

«) XIV. «. 338 9lote 67. 

d) h 20 P. de dolo 4, 3. ($d entfd^eit>en alfo au^ f)Ux f^Ui^tl^in 
Ml (^TunH^j^e M io r^m versum. . 



40 

b« 2)(t0 ^audünb betfl mit beut geborgten ®e(b 
eiitweber eigene (S(t)ult> an !Dtitte ober t)dtetlit]^e 

.©d^ulb an 3)tittc. 
SBcnn ed eigene ©d^ulb an 5>ritte bamit bejal^It, fo ent^ 
fd^eibet, bafi bte Sd^ulb bed Jtinbed an ftd^ ben 93atet nid^t be^ 
nl^rt: alfo in rem versum ifi nidbt i>oxf)ant>m. (Sine fol^e 
@d^u(b n)urbe peculio tenus geltenb gemad^t tDetben fonnen; 
fonad^ gilt bie S^tlfung nur bem 5ßecuUum.^®) äuti^ wenn ba« 
Jpaudfinb unb fein SSater Sorrealfd^ulbner finb wnb ba6 
;jpau6finb mit geborgtem ®e(b icäjlt, muf ba6 (Senatudconfult 
gelten} benn and) bad ift an jid^ fein in rem patris ver- 
sum. ^0 2)ad allgemeine Slefultat iji: bad {Darlehen, ba^ ber 
^au^fol^n aufnimmt, um feine eigenen t)ollgültigen @(^ulben gu 
becfen, ift nid^t in rem patris versum; alfo gilt baö ©enatud- 
confult. @leid^tt)o^l wirb allgemein in biefem gaU bie Ungültig* 
feit bed @enatu6confulted bel^auptet unter ä3e)ug auf folgenbe 
©tette UH>iand: 

1. 7. § 14 D. h. t. Si filius accepit mutuam pecuniam^ 

ut eum liberaret qui si peteret exceptione non summo- 

veretur, senatus consulti cessabit exceptio. 

@d^on Bulgarus glofftrt: ^^Hanc exceptionem cessare 

facit in necessariam causam acceptio^^; Derftel^t alfo bie (Stelle 

t)on in rem versum; ebenfo Donellus;^^) y^xita ben Steueren 



10) 1. 11 D. de in rem 15, 3. — Slnber«, toenn gega^It »irb, um eine 
(Sd^ulb toegen in rem versnm gu beden cber um eine fol(^e ®^u(b gu be^ 
grünben ; l^ier ifi nun au^ bad IDarle^en ein in rem versum, unb bie Stage 
toirb nur, toer »on ben beiben ©l&ubigern de in rem verso ftagen fönne. 
1. 3. pr. § 10. I. 4. 18 eod. 

^0 <i< (Attit aber qnaestio facti loerben, toie in t^origet ^ott, 1. 10. 
f 10 D. de in rem 15, 3. @. itift, a. a. £). @. 85. 

12) XII. c 27. § 15. — Done]ln8 erinnert an 1. 2 C. h. t. 4, 28 „ea 
res, qnae patris oneribas incamboret'* unb interpretirt nun fo: qui si pe- 
teret „nempe a patre eodemque debitore*' non summoreretur „ab eodem 
patre.'* IDamit fommt er gu ber gerabe entgegengefe^ten Snfl^t, bie i^ ffkt 



4t 

fce^teimt ®IM^^) mi ^ud^tä.^*) Slud^ nad^ aSangeto»*») 
läft ftd^ jene ©tette ,,t>w ®runbe auf bie Sluönal^me n)egen einer 
versio in rem patris jurürfful^ren." ©inteniö unb Slrnbt^ 
»eid^en nur im Sludbrurf bat>ott a6;^®) ber 3wfÄiit«^^"^<Jng , in 
»eld^em fte biefe 6teKe dtiren, l&^t feinen ßwn^cl, baf fle barin 
ein S5eift>iel be^ in rem versum („ea res quae patris oneribus 
incumberet", ,,necessaria causa") finben. Stber bie ©teße ^om 
8aK tinc^ in rem versum ju t?erfie()en, muf ebenfo fel^r it^re 
aUgemeine Raffung abl^a(ten, a(d bafi Ul^ian fd^on in § 12 ol^ne 
Unterfd^eibung bie Unjiatt^aftigfeit be« @enatudconfuIte6 be^ 
f)aupttt unb in § 13 burd^ ein ©eifriet bied erläutert l^at. Die 
Äauffd^ulb, bie Sorrealfdf^ulb be6 Jpauöfinbeö ftnb fold^e, bie 
nid^t burd^ exceptio scti entfräftet werben; aber gleid^wjol^l ifl 
ein iDarlel^en bed ^audfinbed, folc^e Sd^ulb ju bedfen, nod^ 
nid^t ein in rem patris versum. Ulpian fagt nur: baö §au^* 



vert^eibige: f,Et certe si esset hie creditor ipsius filüfamilias, adversus 
quem nullam exceptionem haberct: non eo magis cessaret senatns con- 
snUunii quia filius de pecniiia aliunde mutuo snmta ei solvisset et se 
liberasset." SlBet gctabe bad fagt U(^{an. 
18) XIV. (S. 340 b. \>öl. 337, 4. 

14) ^anUlUn, § 306 92ote n. „9tiä)i gegen bie actio de in rem verso, 
1. 7. §. 12 - 14 D. h. t. 1. 2. 5C. eod." S^ann dtirt aber bod^ «Pud^ta, 
9loie aa. 1. 7. § 14. n^iebei; a\i ba))on )}erf<l§(eben ,;guc IDetfung eine^ unab^ 
\»tUHä)tn ^ebärfnlffed." 

1») 8eUf. I. @. 522 d. 

lö) STtnbt« »el^rb. § 282, 2 c. , loenn baffelbe gefdf^al^ gut ©eftreitung 
unahtotU\iä)tx liBebörfniffe ober gut SSegai^Iun^ anberer nfd^t burd^ (Sinrebe 
befc^Y&nfter ^^ulbett 1. 7, § 14. — 1. 47. § 1 D. de solut. 46, 3.'' «Die 
le^te @teUe cititt aber 9(rnbt0 au(^ bei ber Stuanaljinte loegen in rem ver- 
sum unter b. — hinten i«, ^Ivilred^t II. ®. 311b.: ,,Senn ba« ^axf 
leiten gu bringenben IBebärfniffen be« ©d^ulbner« , unb toenn e0 g u r Sdte 
ftiebigung »ollgültiger ^d^ulben (1. 7. § 14.) ober 7.) un^ 
mittelbar gum ©ejlen bed SSaterd )>ern)enbet loorben ifl.'' IKuc^ )u 7. 
citirt ^inteni« »ieber 1. 7. § 14. toenigflend in ^arehtl^efe unb 1. 2 C.h. t. 
citirt er ju beiben 9lummern. 



42 

fht^ mftffr f)a^tn, mm rd ba« ©atfc^en aMfnal^m, um fiWe 
Uttb »»aJJ folii&e ©d&ulben )u tilgen, bie nid^t unter bie aHrgel 
j^ed @enatU^eonfu(te6 faHen (qui si peteret expeptione — - m- 
licet ;;Be]iatuß cousulti Macedoniani^^ — non suin* 
mpyari^tar). @9 gel^ott l^terl^er ieglid^e @(^{b bed ^c^niürübti, 
nu? nül^t He bu^ä^ exe. scti Afaced. angreifbare !Darlel^endf(^u(b$ 
0^ ift )' ^* tu benfen an @(i^ulb ex iuiücato, an !DeIietdfd^lben, 
m <StipuIation^fcl^ulb; mnn ba« ^au^finb f&i feine Sod^ter 
pber ^»efter eine 3)o« ,,»)romitttrt."i7) (Sigene ©d^ulb be« 
«^au^finbed ^irb )o^rau0gefe^t ; biefe eigene Sd^ulb trijft in ber 
JRfgel ba* ^eculium, in einigen gdtten aud^ nid^t, fo bie De^ 
ttctöf^ulb, bie Darle^en^fd^ulb. aWag nun biefe eigene i^d^Ib 
bfd j&auefinbe0 bad $ecu(ium betäi^ren ober nic^t: bie Haftung 
be0 ^au0finbe0 fie^t fefi, menn e0 borgte, um fold^ €d^u(b )u 
bf(fen, nur bied fagt Ulpian,^^) Di ber SJater l^afte, entfd^eibet 
Ulpian nid^t; jebenfatt^ lann er de peculio nur l^apen, »enn 
bie burd^ bad Darlehen gebedfte ©c^ulb peculio tenus geltenb 
^emad^t tperben fonnte, alfo nid^t, mm mit bem 25arle^m eine 
J)eIict0fd&ulb , eim frwl)ere 2)ar^en«fd^u(b bejal)lt würbe.. JDie 
actio de in rem verso ifl in jebem ^aKe auögefd^Ioffen. 9Äit 
anberen ©orten: bie beiben gdlle, toenn ba« ^auöfinb mit gc^ 
borgtem ®etb feine ©d^ulb an ben ffiater ober feine ©d^ulb an 
gjritte jal^tt, fielen in ber juriftifd^en SJe^anblung fxi) gleid^, 

SBenn bagegen bad Jg>auöfinb mit bem geborgten @elb€ t)Äter* 
lid^e ©d^ulb an !Dritte jal^It, fo ift immer ein in rem versum 



") (Die« ift ba6 ^tifpitl in 1 7. § 2 D. h. t. „Sed et ai filiuafemi- 
lias patre buq relegato dotem pro filia promiserit, senataseonfioltain 
cessabit,** «« ift niä^t nöt^ig, mit ber ©loffe bei „filia" ^u »erftelSie» „pn-. 
tri«'*, alfo „pro sorore." SSgl. 1. 7. § 5. -^ 1. 9 D. de in rem 15, 3. Ull> 
1. a. § 10 D, de iare dot, 23, 3. 

19) IDer l^ier entfc^cibenbe ®eft4t«)>un{i ftnbct ft^ in folgenber Hntoen« 
bung toiebeir: 1. 1. § U D< de exerc. act 14, 1. Sed ai ab alio mtttaa- 
tns liberavit eum, qoi in nayia refectionem orediderat, puto etiam hnie 
dandam actionem quasi in navem crediderit. 



48 

^oc^nbfnf mi ia^ (^natufcpnftilt gilt nid^, iet ^iet f^afb^, 
tt)ie ba0 4«w^fin!&, frlbji t»pnn ein fedebitrai fl^aa^^Ö )t)p5kitt 
»äre,^®) !|>iefe ö4te?(id^e (^uft> if* niii^t im tötitmn ^inm iU 
nel()m?n al6 ein^ foI«l&e, bie in in ^erfon bed Äinb^d fpwal 
füf) begtünbe^e mnb butcl bad (Sbict bfm ^trt angiei^ändt miil); 
olfo bif bc|Al>Ite ^d^It) »at an M J- ?9- ^i^^ iß »"^öi v&rQMi, 
asaterlid^c ©d^ulb ift i^ier jirict ju t)erftef)en al$ fotd^e, bic aWritt 
in bff ?ßerf^n beö SJaterd i^rm ®i?unb l^^t. 3)iie 3<>^^^^8 ^'"^^ 
fptcl&en ©d^ulb befreit ben a3i:iter unb baß ,^an^Iinb fd^reibt ft^ 
ben äSertpetra^ am $ef:u[ium gut. SQ3atum ba0 ^au^finb 
jal^Ite, ob sua, sponte alfo j. 33. afö negotiorum gegtor,?^) 
ober in gplge accefforifd^cc SBerj^Pid^tung j. SB. ate f$ibeiujfpp, al0 
^pnfHtumt,2i) jjt gjfid^. $ad müft? jir^ng genommen im gaW 
be^ Siti^contefiatton ^ber no^itenbec @ti)>u(ation M ^au|ftitbe0 
mit bem »dterlicj&en ©Wubiger anb^i;^ gelten: i)mimä) fd^on iji 
ber äJiitet libeti«t (in rej» yersiiin),22) ba0 ^au^finb aber in 



^®) 1. 8. § 1 D. dß lii rem 15, 3. — ),qaatenus indebiti repetitionem 
fa|ibfrot/' 

?^) 1. 14 p. dß neg. ^^8jt. 3, 5. ^\, \. 39« i9 eQd. 

21) 1. 10 pr. 1. 1§ D. de iii fem 15, 3. )pQl ]. 10, § ^ p, de Mmßh 
46, 1. — SBcnn fc l>a6 ^oudfinb ja^U, bcga^U c« |tt)ar iure feilte ©d^ulb 
(licet pro se videatur solvisse h. e. ob id quod constituit, quod fide- 
iHBsit); f^ittnaö^ muf te 7. § 14 D. h. t. eit. gelten unb ber ^ater l^öd^fiend 
dg p«o^lio laftin, aifo mU bem ftiii^t ^tt dednotio. 9(ler bieft sid^ulb 
]^f#eljft niii: ^uv(| be« ^^tere €(^ulb ; unb tof il fertig; Hi^ftflitutiim , gibe? 
iufflo ben $ater nid^i lihtxixt, fo tilgt bad ^audtinb, n^enn ed j^l^lt, t^ate^ 
tieU frembe @d^ulb. ®o f^a^Ut ber 93ater de in rem verso, alfo ol^ne 
tu fRe^t Ut deducdo. fBer toal^rt ®inn bef 1. 7. § 14 D. h. t. cit. mx\^ 
l^lftrbuc^ ft^ ui))tt>eifel^aft j^etraudfigH^n, 

22) 1. l6. § 1. 2 D. de in rem 15, 3. 2)er SJatet toürbe fdjion „ante 
condemnationem'* bem ®Uubiger de in rem verso l^aften 1. 10. § 3 eod. 
^i9 ^örauifetimg i^ nwc, baf ba« ^audÜnb aU defensor bad iudiciam 
übernimmt, nidjit aU procnrator, benn fonfi gilt a. quod iussu. Unbfernet 
ift bie 3)crau0f^|ung , baf ba^ ^gaudfinb niä)t donandi »nimo no^ixU*, 
benn fcnji gilt nur actio d^ pecujlo. 



44 

eigener ^erfon unb aUein oMigitt. SBenn mm iai ^audfinb 
borgt unb baö iudicatum ober bie @ti^>u(ation6fd^uIb Hfgt, fo 
beja^It eö eigene ©d^uft; fonad^ miilite 1. 7. § 14 D. cit. gelten 
unb ber SJater nur de peculio bem !r)arIe]^enögWubiger i^aften. 
8Cber ba^ ^au^finb becft bod^ burd^ Darleihen eine ©d^ulb wiegen 
in rem versiim: alfo ift ber !DarIef)en^gIdubiger de in rem 
verso bered^tigt.23) 

Die Erörterung biefer fünfte fd^ien mir nötf)ig, um bie 
grage erfd^oj)fenb beantworten ju fonnen, ob ba6 3)ar(e]^en t>om 
§audlinb entfpred^enb ber Stufnal^me aud^ t)ertt)enbet njorben fei. 
hierauf toiU id^ in § 10 ndl)er eingeben. (S^ foH t>orerft nur 
nod^ eine Slu^nal^me ge))rüft werben, bie in ben l^eutigen Sel^r^^ 
büd^em alö etn)a6 neben bem in rem versum 93efonbereö l^inge^ 
jiettt wirb, aU eine jweite Slu6nal)me. (So fd^eibet $ud^ta 
ben ^aU, „mnn ba6 SDarlel^en jur !I)edfung eineö unabwciötid^en 
Sebfirfniffe^ gegeben unb aufgenommen würbe" noc^ ^on bent 
gaß beö in rem versum. ^ 4) 8lrnbtd a, 0. D. fd^eibet „b. wenn 
baö 3)arle]^en jum SSortl^eil beö 9Sater0 aufgenommen worben ifi, 
fei ed aud^ jur SBeftreitung ^on bem SSater obliegenben Slu6gaben 
für ba6 Äinb; c. wenn baffelbe gefd^al^ jur Seftreitung unab- 
wei^Kd^er »ebürfniffe." 25) jDafiir wirb angefüf)rt 

a. 1. 7. § 13 D. h. t. — „qui studiorum causa absens 
mutuum acceperat" unb 1. 5 C. h. t. 4, 28. — „studio- 
rum yel legationis causa alibi degenti ad necessa- 
rios sumtus quos patris pietas non recusaret.^^ ®o 

©inteni^ unb Strnbtö. 

b. 1. 47. § l D. de solut. 46, 3. — Sic et in filiofami- 
lias putabat Macedonianum cessare, si in necessa- 



23) 1. 18 D. in rem 15s 3. *- qui id ipsnni credidit qaod in rem 
versum est. @. ?Rote 10. @. 40. 

^*) a. a. D. 9lote n. )>gl. mit 9tote aa. 

2S) 9it^nli^ hinten 16 a. a. D. unter 6 u. 7. 



45 

riaB causas filius mutuam peicuniam acceperit et eam 

perdiderit/^ @o Slßc. Sinteni^ erinnert nod^ an Nov. 

115 c. 3. § 13. ,,pro captivorum redemtione"; Jßud^ta 

citirt nod^ 1. 7. § 14 D. h. t. cit. 
Slber eine aSergleid^ung ber angeführten Stellen mit bem 
STiigeftentitel de in rem verso jeigt, baf „necessaria causa" 
eben ba^ in rem versum au^mad^t unb nur ein anberer ätud^ 
brurf bafur ift^ß) @in S3eif<)iel bafür ift, mnn bad ^audfinb 
mit bem !t)arlel^en fid^ fd^afft toa^ eö ju feinem Seben braucht 
ober befll)alb gemad^te ©d^ulben bamit bedt, n?aö e^ brandet feiner 
Stellung gemdf unb entf^)red^enb ber Stellung unb bem $lan 
feinet SBaterd: bie necessaria causa ift bie ^au6^attung, @r^ 
jie^ung unb tt>a^ bal)in gel^ort.^^) Sffieil nun burd^ §eirat^ bie 



^^) ^Daneben fommt i>ox ,,quae ad utilitatem pertinet*' ober res neces- 
saria vel iitilis'* ]. 5. pr. § 3 D. de in rem 15, 3. ©an} fo toie fuv bie 
negotia gesta gleid^ fielet ,,in rem necessariam impendere^' unb „ati]iter 
in rem impendere/* ^ai l&ft fld^ ncc^ mittt but^fül^ren. 

2"^) 1. 3. § 1. § 3 D. de in rem 15, 3. — ut se aleret et vestiret se- 
condum consuctndinem i. e. usqae ad eum modam quem dominus 
ei praestare consueverat. ®anj fo mit 9lö(ffid^t auf ba6 sct. Maced. 
Ulvian in 1. 7. § 13 D. h. t. „si probabilem modam in mutaa uon 
excessit, certe eam quantitatem quam pater solebat subministrare ; unb 
1. 5 C. h. t. 4, 28. cit. getnet „ad funus" 1. 7. § 3. K 19 D. de in rem. 
Sc ferner: sumtus honeste ad honores per gradas pertinentes factns, 
1. 45 D. de neg. gest. 3, 5. Vgl. 1. 3. § 2 D. de In rem. Clbenfo nun 
awä) sumtus Studioram vel legationis causa et c. ^ie 3vage ,,stndiorum 
causa*' finbet ft(^ fdf)cn in bet ©loffe audfät;rlic^ erurtert, unb fo n)iebet 
bei Donellus, XII. c. 27. § 18 — 27. Ob baö örforbetnig ber absentia fo 
flreng gu betonen ift, toit t>on Donellus § 19. gefc^iel^t, Beitoeifle id)) ed 
ijl bie^ bie ^orau^feftung ber negotia gesta \oit bed in rem versum. ^ber 
burdf) bie absentia foU bodji tool^l nur ungtoeifell^aft i^eroorge^oben »erben, 
baß ein SO>lanbat ni^t eingel^oit toerben fonnte. ^\\ä) bie Stage f^at fel^v 
befii^äftigt : n^enn bet ©ol^n koibet (SBiKen be« SBaterd flubire, ob ber Sater 
unb ber @ol^n l^afte? ^(ccurfiud bejal^t : „cum sit laetitia patris scientia filii.'^ 
Donellus § 22. 25. ))erneint „quia invitus pater nibil fuerit ad eam rem 
suppeditaturns.*' 3(^ entfc^eibe: ba6 ®enatu6confu(t gilt nid^t, ber ^ain 
xoU ber (Soi^n l^aftet ) ber SBater fonnte il^n emanctpiren. T>ie blof e tfftnU 



46 

l^titng ubtticfft, fe Unn ballet aitd ÜDarte^en bet Xtiä^tt im 
3nkref[e il^et f#)»atitten ^M^ültunq ü}x äJatet de in rem 
verso niäft \)a^m, mnn rtlä^t bet SJdter bfc Scflreititng bfefer 
^ou^j^altuttg^fö^en, gldc^^iel tt>ie wett, öfternemrrten \)(tt^^ 6« 
laffen fic^ alfo We Unletfd^ibttngen »^n ©intcrtt^, «rnbt*, 
^ui)ta nid^i wd^tfettigcn j e6 fann nur gefagt w^ben, b<f^ 
fibetott, M in Ut Slufnal^me ober in ber ©ewenbung be« 2)at* 
lel^n^ ein in rem verBum liege, baö ©enatuÄeonfuÖ nid^t mt^ 
»enbbat fei. ®ö (einreiben aud^ Donellus «nb aJanger^rw. 



§ 10. S^ttfei^lttig. In rem ters«. 

6oB bet ©ater aud bem 2)ar{i^en feine« ^audfirtbe« de 
in rem verso l^aften unb bef^alB nun aiii) ba6 ^anöfiftb fefbet, 
fo muffen batflber bie ©runbfäfte ber actio de in rem verso 
entfd^eiben. SHfo genfigt nid^t ber animus vertendi, fonbern baö 
versmn* 3nfofern fc^eint bte grage^ ob ba« SDarle^en oud^ ent^ 
f^red^enb ber Sliifttafyme t)ettt>enbet fei, eirte ganj mufige ju fetti; 
benn o^ne bie« fann t)ön in r6m versum nid^t bie Siebe fein. Slber 
freiUd^ jtnb biefe ©runbfafte ber actio de in rem verso för 
unfern gaß nirgenb erfd^opfenb enftt>idelt 2)urd^ bk dUgemetne 
«euferung t>on ©Ifirf unb ©inteni«, baf bie nfi^Iid^ ge:^ 
fd^el^ene a3em)enbung aud^ cmd^licf) fein muffe unb ber ffior* 



li^e ^efanntma^mi^ , nl^f gu^ borgen unb niiS)t Soften gu u^dTen, botf 
ni^t denägen, toie 9(ccutftti^ ad l. 7. § 13 D. b. t. and 1. 24 C. de neg. 
ge8t 2, 19. bebitdtt; aber ber ®ef{<l^t«))unft bet neg. gestik i^ f)itt v^^i 
firtfdSfe(benb. — ClbenfaH« unter beit ®efi(it^wrtft be« in rem versum ^eKe 
i^ ba« ^arlel^n pro captivarn» redemlSone. Not. 1 (5 c. 3. § f 3. t!^v$U 
nian beutet bied an tn ben Sorten „«t ds tanqnam scris debttis (redemtos) 
^BUgari.** 

38) 1. 20. pr. 1. 2:1 D. d« ia feiA 14, 3. 



47 

mni bet 9kmtipioun% nii)t au^tüdft, fd^cinen mit bk l^kt dtP 
fd^Iagenben B^^^ i^(^ nid^t beantn^ortet. Shtd^ Donellua 
gtl^t ittd^t na^et hierauf ein; unb S3angeton> Idft ebenfdIM 
unentfc^teben. Q^d ifi mo^I tral^r, baf bie ®tunbfd^e bed iii 
rem verstiin entfcl^dben; aber biefe finb eben l^et in fKüdflti^ 
auf bad !X)arie^ ju enUoidetn. $(n fld^ nun ifi bie %iifnal)me 
etnea SDaciel^^ t>on Seilen bea ^au^Iinbed niemals ein in rem 
versum, tt)ie ed tit^ol^I anbte Obligationen beffelben finb j. $. 
bet 9[n!auf von betreibe ^ Kleibern ad famiUam alendam^ (S$ 
natf al[0 auf bie ^i^kl)unQ anfommen^ 'sctiäft bad !X)ar(e(^ii 
I)at; unb biefe fann nur eine jttjeifad^e fein. @nttt>eber bient bie 
Slufnoi^me ici ^atldfcn^ nur at^ Mittel ^ toiijunh iai m rem 
rersum fij^on anbermeitig begrünbet ift^ ober bad !£)arlel^n l)<lt 
ben dtoed, ein in rem vers.tim jn erzielen. !£)ie SSotatf^e^ung 
i^f b«^ ber ©laubiger biefe SBejie^ung fannte, afö er barHe^**) 
9€ teilet ftd^ baran ber britte gaß: jene »ejiefiung fel^lt bet 
ber Sufhal^me bed ^atkljttt^, aber bad geliel^ene @e(b inv^ 
fpfiter fo benu$t, baf nun ein versum entftelyi^) 2)al^in gef^ort^ 
n>enn ba^ §au^finb ba^ geliehene ®elb an ben äJater jaljll^ 
©(ä^entung^ mber, nid^t um feine @d^u(b m ben ®ater ju 
jol^ten;*) n^enn e^ bie bargeliel^ene Summe an Dritte jap, fei 
e^ 3Ut Deäung t^dterlid^er ®(f)U^tn, fei e^ um ben 



9 Paulus, scnt. rec. II. 9. § 1. Filiusfamilias si acccptam pecn- 
niÄ'm TB rem patris veiterit — de in rem verso in solidom patrcni obli- 
gat: si tarnen ob hanc causam peeunia data Sit. 

2) gflur biefcn galt entfdjclbet Donellus XII c. 27. § 21. unter QSejug. 
auf T. 5 C. h. t. 4, 2S. „Sane si iussu patris datum mutuum probetnr, 
nee in quos usus versa sit peeunia disquiri necesse est ** 9(ber i^ fann 
barin nur finben, bap für bie actio qnod iussu bet 3ttredf be^ IDotrtel^end 
gang gletd^gultig i% S)ie Sroge, toann in 9olge eine« 5Da«l«]|^ de in 
rem verso geflagt tverben fönne, fel^e iä) baburc^ ntd^t entf^ieben nnl^ 
iebenfalU burd^ ein argumentum a contrario ni(ffi auf ben einen Salt bed 
Ponellus l^efd^ränft. 

') 1. 7. I I I>, de ia rem IS, 3. ^gL «bin $ 9« $k 39. a. 



©mp^ngei: iU o^Sflfcäi, , ntd^ , um, biefcm pi fd^^fm.*) 3tt 
btefem dritten §aK tarn ik %ta%t mqm ä}ierftj^(euberung^ W^8^ 
aSerluft gar nid^ .g^ßellt tt^etben. äJor bet S^\)bmQ, b. 1^. l^ier 
>oox ber öottjogmen @(^en£ung , t>or bcr . Sifcerirung bed ^atni, 
pox im ®rn>etb bet DbKgation i^aftet bcr Sßater fo. tt>ie fo nid^t. 
@rfi bur^ bie S^^I^^g cntfiel)t baö versöm; bie Äufnal^me bed 
!I)arIe|)f ti0 . iji l^ier meber SStttel nod^ 3^)^*- I)a][)ct ^puä)tn bie 
Duetten in biefem gatt nur: »i solverit.^) SEBurbe nid^ 
weiter gejal^tt, gleid^^iel tDarum nid^t, fo fann aud^ ber ^attt 
nm einmal de pecuUo l^aften; alfo giU bad ©enatudconfuU 
fd^ied^tl^in. . 

®d bleiben fonad^ nur ber erfte unb jttoeite %aü \)m |u be? 
trad^ten übrig, ß) ÜJie Slufnal^me bed !DarleI)en^ fl^fc^«^ iw 3«'? 
tereffe be0 in rem versum; ba^ tt)ottte bad ^au^finb, baö noufte 
ber ©laubiger. SWit ber 2)artef>enöfumme fott ein in rem ver- 
sum erjtelt werben'') j. 33. ad vestem comparandam obcc bie 
©d^ulb auö einem fold^en gebedt »erben. I)aö Sefttc Idfit fid^ 
beulen: ba6 in rem versum, tvaö gebedft »erben folt, iji im 
3nterejfe ber ^au6l)altung, Srjiel^ung u. f. to,, ober e^ befielt in 
bet Siberirung beö SBater^, mnn baö ^au^finb burd^ defensio 
obec no^irenbe @ti^)ulation ben SBater befreit ^at 3n beiben 
galten tann nun bie ©ad^lage biefelbe fein, S)a6 bargeliel^ene 
®elb ifl nid^t baju tjertoenbet »orben, alfo j. 33. niä)t ad emen- 



*) S^gl. oben (S. 38. 9lcie 6 unb (S. 43. — fDamii nlc^t gu Ht^ 
toed^feln ifi, koenn bad ^audünb aud bem $ecuUum an dritte ). 3. 
ttn ein ^audfinb lei^t. ^ler twt^t^t vihtxi}a\\pt feine a^arlel^en^oBligation 
1. 3. § 2. D. h. t. 35af Sangerott) unb (BinUnii au^ bie« untet ben 
Slu«na]^men bee @enatu«confuW0 auffüllten, ifi nid^t gu re^tfettigen. 

6) 1. 3. § 1. 1. 7. § 1. 1. 10. pr. D. de in rem verso. 

6) ©erabe biefe Reiben gragen befcj&fiigen in bet Siegel bie tömifd^en 
äutiflen. 

') ^letl^ gel^ött au^ bet <)on DoneUus c. 27. § 27. l^öotge^obene %an, 
toenn bet ^audfol^n Botgt in necessariam cansam, obtool^t et bie ndt^ige 
^umme )>om Sater f^on erl^alttn, aber anbet6 »erbtoatc^Ji^atte.. 



49 

dam rem necessariam^ ober mettn fc^on gefauft mar nid^t ad 
pretium nmnerandum. Dber bad barge(iel)ene ®elb i^ baju 
t)ertt>enbet morben, aber erfolgfodj j. S.bie gefaufte ©atJ^e fann 
nid^t geliefert wjerben ober bie trabirte (Baift ging ju ®runbe. 
3m gaß erfolglofer aSermenbung iji fein 3tt>«frf; ber SSater l^^ftet 
de in rem verso fott)oI)( bem SSerfÄufer ald aud} bem Dar* 
lel^enöglÄubiger, felbft wenn nfd^t trabirt »erben fonnte. ^mn 
ber 93ater l^at bie actio emti al^ in rem versmn; unb ging 
bie Sad^e oor ber S^rabitibn ju Orunbe, fo mup man fagen, baf 
baö in rem versum nur ol^ne Erfolg gemefen fei, gerabe fo wie 
tt)enn bie ©ad^e ju ©runbe ging na^ ber JErabition.®) Aber 
aud^ menn ba6 geborgte @e(b nid^t baju ))ern)enbet n)urbe, muf 
mit 9(udnat)me eine6 ^aüc^ baffelbe be^au^tet werben. !I)em ^aS 
ber erfolglofen 93ern>enbung beö 3)arrel)end fielet gleidb ber gatt 
oer tjereitelten, aber belberfeitö gewollten aSermenbung bed 2)ar^ 
leidend. (£d entfd^eiben bie ©runbfafte ber negotia gesta, alfo 
genügt, baf ber !I)arteil)er bef^alb liei^ unb ber Smpfanger bef* 
^alb aufnal)m. 3nfofern fann man fagen, bap bei ber Äuf^ 
ndijtnt bed !I)arle]^enö baö vertere velle genügt : ^) „si tamen 
ob hanc causam pecmiia data sit." Sltfo in beiben Sollen 
fommt baö ©enatu^confult nid^t jur äntoenbung; unb ber SUater 
muf i>on jtt)ei @eiten l^er bie actio de in rem verso erwarten, 
wobei natürlid^ bie ^rdüenienj entfd^eibet. ^^) Die l)ierauf bejüg* 
lid^en S^agen bel)anbelt Ulpian in 

]. 3. § 10 D. de in rem 15, 3. Si mutuatus sit pecu- 
niam servus ad vestem comparandam et nummi perie- 
rint, quis de in rem verso agere possit; utnmi creditor 
an venditor? Puto autem 1.) si quidem pretimn nume- 



») 9ta^ ber 3:tabition 1. 3. § 7. 8 D. de in rem 15, 3; )>Qt ber XtahU 
tlon ]. 3. § 10. eod. 

9) SBgl. K 6. § 1. 31. pr. D. de neg. gest. 3, 5. — ©efonber« 1. 7 
P. de exerc. act 14, ]. 

»0) 1. 4 D. de in rem 15, 3. (1. 18.) 

4 



50 

ratum sit; creditorem de in rem verso actorom etsi ve)- 
Btis perierit« 2.) Si autem non Aierit pretium solutoio^ 
ad hoc tarnen data peennia ut vestis emeretur^ et pecu- 
nia perierit vestis tarnen familiae divisa est, utique cre- 
ditorem de in rem verso habere actionem. An et ven- 
ditor hab^it, quia res eins pervenerunt in rem domini? 
Batio hoc facit ut teneator. Unde incipit dominus teneri 
ex una causa duobus; proinde etsi tarn pecunia quam 
vestis periif, dicendum erit utrique dominum teneri, 
quoniam ambo in. rem domini vertere voluerunt. 

!Der ©a$ „proinde etsi rel." enthalt eine Kombination 
»Ort l unb 2. @6 n)ar (Selb aufgenommen, um ju faufen: aber 
ber Äaufpreid fonnte mit bem getiel^enen ®elbe \>o<S} nid^t gebecft 
tt)erbert iinb bie gefaufie Sad^e würbe nicßt trabirt. 

dlnt ben ätoeiten gaß l^at 5lfrican t?or Slugen in 

1. 17. pr. D. de in rem 15, 3. Servus in rem domini 
peeuniam mutuatus sine culpa eam perdidit ; nihilominus 
posse cum domino de in rem verso agi existimavi. 
Nam et si procurator mens in negotia mea impensurus 
peeuniam mutuatus sine culpa eam perdiderat, recte 
eimi hoc nomine mandati vel negotiorum gestorum 
acturum. * *) 

SDaffelbe mit dtüdfiä)t auf ba^ sct. Maced. fü^rt 3»arcian 
auö in 

1. 47. § 1 D. de solut. 46, 3. — Sic et in filiofamilias 
putabat Macedonianum cessare, si in necessarias causas 
filius mutuam pecimiam accepit et eam perdiderit. 

Olürf a. a. D. ©. 340.'giebt biefer ©teile ben befd^ränfteit 
©itttt, baf jn>ar ba« ®elb ^»ecfmdpig »ertoenbel, aber bie ge^ 



1*) SJgl. Cuiacius, ad Africaniim tract. VIII. Opp. tom. IV. p. 
312. ed. Prati. 



51 

taufte @acl^e nur jufdllig toitin t)ei:lot:en gegangen fei. 9lhtt 
bie SSorau^feftung ift boc^ nur, baf in necessarias causas ge^ 
(teilen fei, aud^^ tvenn etft ). 93. gefauft n)etben follte unb bod^ 
nic^t gefauft »urbe.^^) 

!J)ie ^ntfd^etbung , bie \)in gegeben if^, gntnbet ftd^ auf bie 
3(naIogie ber negotia gesta unb bet exercitoria wit institoria 
actio. 9Benn nur ein tbieäbott ®runb für ba6 ®efd^dfit ))or<^ 
l^ben ifi unb ber !tarlel)endgldubiger be^l^alb Htf), fo I;at aud^ 
ol^ne procura bie ^lage Statt, xomn gleid^ ba^ ®elb nid^t fo 
t)erwenbet tt)urbe. !Dieö gilt für bie exercitoria unb institoria 
actio aud^ bann, tt)enn ber magister „in proprios usus" ^er^ 
>t>enbete, alfo toerfd^teuberte.*^) 3m ^aü bed in rem versum 
unb aud^ ber negotia gesta fann aber biefe ©onfequenj ntd^t ju^^ 
gegeben werben. SBBenn alfo bolofer SBeife ba6 ^au^finb bad 
geliel)ene ®elb anberwdrtd tjerbrad^te, fo fann ber SSater nid^t 
de in rem verso I)aften} unb aud^ baö Jg)audfinb f)at bie 
exceptio senatusconstdti, muf aber de dolo I)aften. !l)ie6 
beutet Ulpian in 1. 3 § 9 D. de in rem in ben SBorten an: 
Si sie acciperet quasi verteret nee vertit et decepit 
creditorem.^^) !Da^ l)ier nid^t gilt, toa^ beim magister 
u. f. tt)., erfldrt fld^ au6 ber t^erfd^iebenen red^tlid^en Statur biefer 
JBer^dttniffe. 3m ^aU ber exercitoria actio trifft ben dominus 
bie Sd^ulb, cur talem proposuerit; beim in rem versum fann 
ber dominus umgefel)rt entgegenl^alten, cur crediderit. 



^^) ®o fd^eint an6} 9(ccurfiu6 )U 'ottfitf^tn: in pupillo autem seca« 
dico, si ponas enm pecuniiim amisisse, non rem ex eo emtam. 

^3j 1. 1. § 9 D. de exercit. act 14, 1. 

^*) Q3dl. 1. 43. § 3 D. de fart. 47, 2. Si qnis nihil in persona sua 
mentitus est, sed verbis fraudem adhibait, fallax est magis, qnam fur- 
tum faeit ; nt puta si dixit — in mercem se collatnrnm quod accepit — ; 
sed — de dolo dabitur. 

4» 



52 



§ IL gfortff$nitg. 3)lld '^üxUfftn scicHle patre. 

3n § 8 I)abe id^ ju erfldren t)ecfuc^t, wie bie 3nterj>retation 
in äBocte beö @enatu^con[uItö „Qui filiofamilias mutuam pe- 
cuniam dedisset" ju ber 2luönaf)me Wegen in rem versum 
patris fiil^irte. 3n biefem gaK ift ba^ ^au^finb jwac formell, 
nid^t aber materiell t)er))flic^tct. @benfo erfldrt ftc^ bie äud- 
nal^me, wenn sciente patre ber ©laubiger lie^. 9lud^ ^ier ift 
baö ^auöfinb nur formell t)erj)flicl^tet j ba^ aSSiffen beö SSaterd 
mac^t bad !l)arlet)en )u feinem eigenen ©efc^aft. Slfo })at ba^ 
^audfinb ben Slegref gegen ben 5Bater unb jie^t ftc^ biefe gorbe- 
rung j. SS. bei ber Srbtl^eilung vorweg ab. 

Die^ aaäijfen beö aSaterö ift icit nd^er ju be|iimmen. SBenn 
ba^ ^auöfinb j. S. institor eined änberen ift unb ber Sater 
weif, baf eö in biefer Sigenfd^aft ein 2)arle^en aufnimmt, fo 
muf biefeö fein SBiffen iurifiifd^ ganj gleid^giiltig erfc^einenj ber 
aSater wie ber ©o^n l^at bie exe. scti.O 8lIfo nic^t bad S3if[en 
fd^lec^tl^in (nuda scientia) genügt; fonbern nur bie scientia quae 
habet et voluntatem. 2) SBenn nun baö Jj>auöfinb institor 
eineö Slnberen ift, fo \)at ber Sater im Äreiö biefer ©efd^dfte 
feine Di6))ofttion: er fann Weber anorbnen nod^ unterfagen. 2)ad 
3Bijfen muf fo »erfianben werben, baf ber SSater t)erbieten unb 
baf er aud^ ju bem 2)arle^en Auftrag geben fonnte. ©onad^ 
muß femer ba^ SBiffen t)or^anben fein im 3Roment ber aufnähme 
bed 3)arlel^enö. @rfdl^rt ber Sater, nad^bem fd^on baö 3)arlel^en 
aufgenommen ift, fo ift fein SBiffen wieber gleichgültig; bie 2»6g^ 
li^feit eine^ entgegengefeftten SBillenö fe^jlt. (?ö fann an^ nii)t 
für 9latil^abition gelten; benn biefe ift felbft ein Slft beö SQSillend, 
unb bad SBiffen altein ift noä) fein SSäillendaft. !I)enfen wir aber, 



1. 7. § 11 in D. h. t. ®. oben § 8. 
2) 1. 1. § 3 D. de trib. act. 14, 4. 



^3 

ba^ bet ^audfol^n ein !I)ariei^en aufnimmt unb b'afrei ^Jotgiebt, 
c^ gefd^el)« im Sluftrag bcö aSaterö ,,patrem rem ratam habi- 
turum" unb bct aSater erfd{)rt bieö »om ©ol^ne obec t)om ®Idu^ 
feiger, fo n)irb nun fein SBiffen jur 5Ratil)abition ; benn bic 
3latif)a6ition, bie ber @ol^n in Sfuöftcl)t ftelfte, fann er noc^ 
tfloeigern. 9?ur bieö fagt ^ßaulu^ in 

1. 16 D. h. t. Si filiusfamilias absente patre quasi 
ex mandato eius pecuniam acceperit cavisset 
et ad patrem literas emisit, ut eam pecuniam in pro- 
vinciam solveret, debet pater, si actum filii sui impro- 
bat, continuo testationem interponere contrariae vo- 
luntatis. 
ätu^ biefer ©teile fann nic^t gefc^Ioffen »erben, baf ber 
SBater l^afte, n^enn il)m nur bad ^aiUi)m au^brüdlid^ angejeigt 
würbe unb er nid^t fofort ^jroteftirt liat;^) ba^ \)k^t, baö blo^e" 
aaSijfen fei ein SBißen^aft. 3fi eine ^anbfung gef(^el)en, fo fann 
baö bfofe SBiffen noc^ ni^t ate einwißigung , al6 9tatil)aiU 
tion gelten. @rfi wenn ba^ !l)arle^en in §inftd^t auf SRati^a^ 
bition gegeben würbe (quasi ex mandato acceperit cavisset), 
wirb ba^ f^jötere SBiffen jur 3latil)abition : bie Slufnal^me be6 
!DarIeI)en6 ftel)t nid^t met)r in grage, fonbern nur bie 9lati^abi^ 
tion ate ein neue ^ ©efd^dft.*) 



3) @o (Slnteni«, (Siüilr. IL @. 511. mott 51. 9(ud^ ©attign^j, 
@i?flem III. @. 251. moU 1. citixt biefc (Stelle neben 1. 12 D. h. t. für ben 
gall too ber 93atet ft^toelgt gu einem JDatlel^en, »el^e« fein ®ol^n auf^ 
nimmt; ebenfc ajangeroi», fieitf. I. @. 522 c. @benfo Bartolus „qui 
epistolam recipit, videtnr approbare qnod in epistola continetnr.** 

*) @0 Verjiel^t auc^ Donellus, XII. c 27. § 10. „Merito autem 
Paulus hoc Silentium patris pro ratihabitione habet, non propter acce- 
ptas et lectas literas de pecunia filio data, ut Bartolus patavit. Unus- 
quisqne efiiin literas accipit et legit, ut cognoscat quae in' bis 
scripta sunt, non etiam ut probet; sed qnod cum in snperiore specie 
Bolus scire possit pater, an filius sit mentitus de man'» 
datu patris, si rogntns de eo tacet dolo facit.** ^ie Sorte „si quasi 



54 

SBie l^aftet nun bet Sater, n^enn feine scientia eine fold^e 
i{} ^^quae habet et voluntatem'^? De peculio, ober quod 
iusBu a(fo in solidum? Xa ber iussus ganj formlos ifl unb 
eine causa für bie Haftung be6 SBaterd aM einem niij^t \>on il^m 
junÄc^fl abgefd^Iojfenen Sertrag bod^ tjorliegen muf, fo fann 
biefer gatt be« ®tinf*tt?eigen6 um unter ben ®efi*t«punft be« 
iussus gefleUt n)erben; ber SBater ^aftet in solidum. @6 fd^eint 
|tt)ar, aK unterfc^cibe ^ßaulu^ in 1. 12 D. h. t ben galt be« 
@tiQf(^n)eigen^ ))f>m iussus : Si tantum sciente patre creditum 
sit filio^ dicendum est cessare senatusconsultum. Sed si 
iusserit pater filio credi^ deinde ignorante creditore muta- 
verit voluntatem, locus senatusconsulto non erit, quoniam 
initiüm contractus spectandum est. Slber er l^ebt nur ben 
}a(i)lii)m Unterfd^ieb l^ert^or, ba^ im gaU eine^ audbrücf^ 
liefen iussus ber Sffiitte ignorante creditore fo wenig n)ieber 
jurüdgejogen »erben fann, wie ba^ SBiffen, wenn ed einmal 
»orl^anben ift, fid^ fj)äter nid^t ungefd^el)en mad^en Ifi^t. 

3)a nun fd^on baö ©enatu6confuIt nicht gilt, wenn nut 
sciente patre bargelie^en würbe, fo bebarf ber %aU beö auö^ 
brüdtlid^en iussus feiner weiteren (Erörterung. @benfo wenn bet 
^au6fof)n aU magister, atö institor bee 98ater6 ba^ Darleihen 
aufnal^m , e^ muffen natitrlid^ bann bie ©runbfdfte ber institoria 
unb exercitoria actio entfc^eiben.^) 3m S^itel de scto Mäce- 
doniano ift t>ai)n »om iussus unb ben 5Procurat)er^äftniffen nur 



ex mandato acceperit cavisset'' muffen betont »erben. UebWgen« cttirt 
(Sintenld, ^ir>üx. I. @. 1^. g^ote 28. bie 1. 16. fit ben galt be« 
©^n^eigend hti einem üor ff^ gel^enben Greigntß unb ®. 158. 9lote 40 fnt 
ben SaU ber fRatil^aBition. 

5) 1. 1. § 8-11. 1. 7 D. de exerc. act. 14, 1. — 1. 5. § 13. 
14. 1. 13 pr. D. de instit. act 14, 3. -Die ^emerfung 9)tfngeTon)*< 
a. a. £). ® 522c.: ,,bie GintoilUgung loirb au^ bann angenommen, toenn 
ber Sätet ba« Jtinb gu feinem institor ernennt" ifl in biefer ^Kgemeinl^eit 
geioif unrichtig. 



55 _ 

teiMwflgbic Siebe}*) ju emtem toax mxyia^ \d)on bai SSSiffen; 
in bem SBSiKe (legt, ba6 ©enatu^confult tefeitigt unb baf bem 
^lekl^ fielet 9iatiI;abition burd^ ©tillfd^tt^eigen.') Daf bann aber 
bte Älage quod iussu ®tatt \)aht, crgiebt jid^ auö bem SSegtiff 
be6 1US8US aU eined focmlofen Slfte^. SBenn ober and) ber au6^ 
brfidlid^e iussus, bie procura alö blofe Steigerungen erfd^einen 
gegenüber ber scientia quae habet et voluntatem, fo muß boc^, 
glaube iä), ein Unterfdf)ieb feftge^alten n)erben. 2)er iusßus fann 
generell unb freciell fein, ebenfo bie procura: bad Sffiiffen aber, 
tt>enn barauö ber SSater quod iussu ^aften foU, muf immer al6 
ein fpeclelle^, für ben einjelnen Darle^en^fall gebadet »erben. 
iDa^er fann ic^ bie «nftd^t ®lüd6^) unb Rubrer nid^t biUigen, 
baf ber aSater itegen feinet ©d^tt)eigenö aud^ bann l)afte , „wenn 
er bie ©d^ulben feinet ©o^ne^ f^on öftere, ol)ne aBiberfprud^, 
beja^lt l^at. Xenn l^ierburd^ l)at er ftillfd^n^eigenb in ben Srebit 
gebilligt." 5»ur in bem einen gatt ift frecieUe^ SSSiffen ni^t 
erforberlic^ , wenn ber ©ol)n mit SBiffen beö aSater^ [ein ^ecu^ 
tium, ganj ober t^eitoeife, ju gewerblichem Setrieb t>er^ 
n)enbet. ©otveit baö ^eculium Setrieb^fonb unb mm ba^ 
2)arle^en im ©inne be^ gewerblid^en Setriebeö ift, ift baö 3)ar^ 
le^en nur ein ^ßoften in ber Oefd^dft^rei^e unb mit biefer alfo 
ftillfd^tpeigenb gewollt, aud^ wenn ber SSater öon bem einjelnen 
$ojien $«id^t« weif. SRatürli^ fann ber SSater ba^ !l)arlel)en 
aud^ üon feinem fpeciellen SQSiffen abhängig mad^en, inbem er ed 



^) 1. 7. § 11 D. h. t. „qaamqaam^* rel. 

^) 1. 16 D. h. t., ober Sa^lung 1. 7. § 15 D. h. t. «gl. 1. 1. § 6 D. 
quod iussu 15, 4. fflaä^ 1. 5. § 2 D. de in rem verso 15, 3. toirb fteUii^ 
au^ bie actio de in rem verso jugelaffen. Ob blefe &tiU aud bem streit 
ber romif^en 3utlfien über bie SBitfung ber SXati^abitton ^u erf(&ten i<i? 
S)iefe 1. 5. § 2 D. cit ifl bU^er bei biefer Srage überfeinen »orbeit; f. ü^ei^ 
a, a. £). ®. 71. 72. 

8) a. a. O. ®. 335. IRote 60. — ^iei^e bagegen aii^ Xf)bl, 4^anbel0^ 
te^t. 3. 9(iifl. (S. 129 a. (S. 



56 

untetfagt: nam 8i seit eum negotiari^ etiam höc permisisse 
videtur, si non nominatim prohibuit merces accipere.^) 
!l)et IBater t^aftet bann aber nid^t mit ber actio quod iussu 
ober actio institoria; bad l^iefe, er l^aftet mit feinem ganzen 
Sßermogen. @r l^aftet nur mit ber tributoria actio , tt)cnn nid^t 
ber ©laubiger »orjie^t, fd^Ie(^t^in de peculio ju flagen;*®) benn 
inbem ber ißater bie Senu^ung bed ^eculium )u getDerblid^em 
Setrieb geftattet, fprid^t er }ug(eid^ barin au^^ baf er ti^it bei 
jebem ^eculium nur befd^ränft (in merce peculiari) lyaften 
»oße^O («mitirte« SKanbat). 

§ 12. f!rortfe$ung. Haftung «le pecuH«. 

©enn baö ©enatu^confuft , obwohl n^iffentlid^ einem ^au6^ 

finb ge(iel)en »ar, nur aufier 8lntt)enbung fommt n^egen in rem 

versum unb tt^egen SBiffen beef SSater^, baö bem iussus gleid^ 

ftel^t, fo folgt, baf bie actio de peculio in ben anbern gdHen 

auö bem !DarIel^en an ein ^au^finb au^gef^Iojfen iji (§ 8). 

2)ie« JRefuItat beftdtigen folgenbe ©tetten : 

].) 1. 6. pr. C. h. t. 4; 28. Si filius tuus in potestate 

tua agens contra senatusconsultmn Macedonianum mu- 

tuam sumsit pecuniam^ actio de peculio adversus te 

eo nomine efficaciter dirigi nequaquam potest. 

2.) 1. 3. § 4 D. de minor. 4, 4. — Si igitur filius 

conveniatur, postulet auxilium (in integrum restitutionis) ; 



9) 1. 7. § U D. h. t 

10) ^Darüber 1. 11 D. de trib. act. 14, 4. 

^0 1. 5. § 15. 16 D. de trib. act. 14, 4. 3>en Untetfd^teb bct trib. 
actio )>on a. qaod iussn unb institoria fftU \Dc1}l am fd^&rfflen fftx^ct 1. 7« 
§ 11 D. de inst. act. 14, 3. Si institoria recte actum est, tribntoria ipso 
iaro locum non habet: neque enim potest habere locnm tributoria 
in merce dominica; qnodsi non fuit institor dominicae mercis, tri- 
bntoria snperest actio. 



57 

si'patr<&m conveuiat creditor; auxilium cesäat exceptä 
mutui datione: in ha(n)c enim^ si filiuB iussu patriä 
mutuam pecuniam accepit, non adiuvatur- 
Ut))ian erörtert, ttoann ber fQiusfamilias minor auf in in- 
tegrum restitutio 8fnfj3ru(i^ l^abe. !Die in integrum restitutio 
in biefem gatl fonnte bebenflid^ fein, n^eil ja biefelbe „in re pe- 
culiari" nun auii) ben maiores ju ®ute Wme. Utpian untere 
fd^eibet a. tt)enn ber §au6fo^n iussu patris contral^irtej in biefer 
aSerbinbung fielet bie au^gejogene ©teHe; b. tomn berfelbe sine 
iussu contral)irte, aber aud^ nid^t in rem t)ertirte, fo ba^ nur 
de peculio actio mogüc^ ift. Der SBater l^at in beiben gdtten 
feinen 8lnfprud^ auf in integrum restitutio „excepta mutui 
datione." 2)a tt)irb bem SSater gel)olfen; bie §ülfe aber ifl l^ier 
nid^t bie in integrum restitutio, fonbern bie exceptio senatus- 
consulti Macedoniani. 2)a^ f^)rid^t VLlpian nid^t au^; aber in 
beri 933orten „exe. mutui datione" liegt e^. „In hac enim, si 
filius iussu patris mutuam pecuniam accepit, non adiuvatur." 
!l)enft man freiließ bei „non adiuvatur" i)in^u per restituti- 
onem, tt)ie bie ©Joffe, fo f^xnn ba6 „non adiuvatur" afö SÄu^- 
nal^me ju bem „auxilium (i. i. r.) cessat" nic^t jjaffen. ®Ieid^^ 
tt)ol^( fonnen bie SSSorte „non adiuvatur" aud^ nid^t auf ben 
©o^n bejogen »erben, tt)ie. bie ©loffe, ©intenid unb ^ud^ta 
wollen. aSerjie^t man aber bei non adiuvatur bie exceptio 
scti Maced., fo erl)alten tt)ir ben ©inn: ber SSater mu|i aM ben 
Oefd^äften feineö filiusfamilias minor f)aften, jte mögen iussü' ober 
sine iussu patris contra^irt fein, (auxilium in integrum resti- 
tutionis cessat). !Diefer ^ülfe bebarf eö nid^t, wenn, ein ®etb* 
barle^en t)orIiegt (excepta mutui datione). 2)er aSater f)aftct 
ope exceptionis nid^t. „greilid^ wenn ber ^au^fol^n iussu pa- 
tris ba^ !Dar feigen aufhal&m, fo ^aftet ber SSater" („non adiuva- 



(Sbenfo ®inten{«, StoUt. I. e. 376. 9lote 73. unb $u<^ta, 
$anb. § 103 i. (Subiect ifi bann filius. 



58 

tur^' exceptione.) 8Kfo wenn sine iussu patris, fo l^aftet bec 
{Batet nic^t (adiuvatur exceptione). !Dad JRefuItat tfi: gegen 
bie actio de peculio auö bem 2)arlef)en an ein ^audffnb l)ai 
ber SBatet bie exe. seti Macedoniani.^) 

3.) 1. 9. § 2 D. h. t. Hoc senatusconsultum et ad filias 
quoque familiarum pertinet ; nee ad rem pertinet, si affir- 
metur omamenta ex ea pecunia comparasse. Nam et 
ei quoque qui filiofamilias credidit decreto amplissimi 
ordinis actio denegatur; nee interest consumti 
sint nummi an exstent in peculio. 

©t^mucf ift nid^t necessaria causa; affo baö !Darlel)en 
baju fein in rem versimi.^) SBdre aud^ ba^ geborgte ®elD im 
$eculium nod^ t)or^anben, fo gilt bod^ ba^ Senatu^confuft ge^ 
gen bie actio de peculio. SKeine« ©rad^tend ift aud^ bie rei 
vindicatio gegen ben SSatec auögefd^Ioffen ; benn mutua pecunia 
contra senatusconsultum data trifft nid^t bad ?PecuIium unb 
ber SSater beft^t l^ier nid^t burc^ ba« ^auöfinb.'*) Dagegen ifi 
elngewenbet , baf ja ftd^ bann ber SBater mit be^ 8tnberen ©c^a- 
ben bereid^ere; aber biefer ßinwanb ift ebenfo unhaltbar, al6 bie 
Srwiberung barauf, baf biefe Siegel nid^t gelte, wo ba^ ©efeft 
bem ©Idubiger jur ©träfe bie Jtlage t>erfagt.^) Slu^ bem leftteren 
®runbe fann 9iid^td bebucirt werben, ber ©laubiger büft f>ieU 



2) 3u UmftlUn «efultat fommt Sav ign^ , e^flem VII. ^til XWllU 
ber biefc (Bitlit auifüf^xli^tt bcl^anbelt. Sr emenbirt aber : „in hac enini, 

81 filias non iussu patris mutuam pecuniam accepit, adiuvatur.'^ ^te 

Ömenbatton UUt iäf für richtig , aber nld^t für nbt^i^. @a»lfln^'« ®runb 
i% baf „anxilinm cessat'^ al« SHegel unb „non adinvatur'' üH ^(udnal^mc 
niä^t >)affen. @. 282. «ber @. 284. (Rote 1. fagt er hoä^ felbjl, bag bei 
aux. cess. an bie in int, rest., bei adiuvatur an ba« sct. Maced. gu benfen 
fei tt)egen bed G^altfaj^e« exe. mnt. dat. 

3) @. iebod^ 1. 3. § 6 D. de in rem 15, 3. 

4) e. oben § 8. (Rote 11. 

») 6« bie Olloffe, Donellas XII. c. 25. § 5., i&Ud XIV. S. 341. 



5d 

mel^ feinen error iuris ; unb t)on Seteid^ung fd^t fid^ ba nid^ 
fpred^en, tt)o ber Sine t)om Slnbem mit beffen SiVen ®t»a« l^at 

4.) 1. 11 D. de fideiuss. 46, l. Qui contra senatuficon- 
Bultum filiofamilias crediderit mortuo eo fideiuBsorem a 
patre accipere non potest, quia neque civilem neque 
honorariam adversus patrem actionem habet; nee 
est ulla hereditas cuius nomine fideiussores obligari 
possent. (Iiüianus lib. Xu. Dig.) 

!Dec ®ldubiger contra senatusconsultum fann 'ootn SSatet 
feinen SSutgen erwarten, »eil er ben SBoter aud^ nid^t „hono- 
raria actione^' belangen fonn. !Die honoraria actio ifl feine 
anbere atö bie actio de peculio. !Die äBorte ,,mortuo eo^^^ 
fonfl unn)efentli(^, gewinnen baburd^ Sebeutung. Wlit bem Xobe 
bed .^audfinbed f&Ilt ba^ ^eculium mit atten gorberungen unb 
@c^ulben bem SSater )U3 barauf l^in fonnte bie Surgfc^aft ge^ 
forbert werben. 

mi tl. cit. [erlieft fii) folgenbe (SteKe 3u(ian6: Plan« 
eins actionis nomine, quae de peculio adversus eum com* 
petit, fideiussor recte accipitur. (lib. XLUI. Dig.) 

S3eibe ©teilen i)ai Venuleius t)ereinigt unb fo finben fte (id^ 
a(d 1. 18 D. h. t.: Creditorem filiifamilias mortuo eo fide- 
iussorem accipere non posse lulianus scribit, quia nulla 
obligatio aut civilis aut naturalis supersit cui fideiussor 
accedat* Plane a patre eius actionis nomine, quae de pe- 
cxdio adversus eum competat, fideiussorem recte accipi. 

!Den ©a$ „Plane eius actionis" t?erjieJ)t bie @lof[e t)Ott 
aBen anberen ©ef^dften aufer bem DarleJjen. SBenn nun aud^ 
bie Stelle fo t>erjlanben werben fann, fo barf bod^ wol^l nad^ ber 
©teile beö Venuleius ba6 !I)arlel^en nid&t auefgefd^loffen werben. 
!£)ie 93erbinbung ber beiben ^ulianifd^en ©teilen aud gan} "oec 
fc^iebenen 8itd^ern )u einer ©teile fann bei Venuleius nur ben 
©inn f)abta, bof bisweilen ber SSater aM bem 3>arlel^ feinet 



60 



^Äu6!inb^ de peculio I)afle unb bann auid^ ein ©firgt gültig 
»erlangt tt>erben fonne. 

^a^ nun aber ber SSater, oitoo^ nid^t iubente eo ober in 
rem eins baö ®elb geliel)en ttjurbe, unter Umfidnben boc^ de 
peculio l^afte, ge^t auc^ auö folgenter ©teile UI})ian^ l^ettjor: 

L 12. § 13 D. mandati 17, l. Si quis mandaverit filio- 
- familias <5redendam pecuniam non contra senatusconsul- 
tum accipienti; sed ex ea causa ex qua de peculio 
vel de in rem verso vel quod iussu pater teneretur, erit 
licitum mandatum. Hoc amplius dico si, quum dubi- 
tarem utrum contra senatusconsultum acciperet an nori 
nee essem daturus contra senatusconsultum accipienti, 
intercesserit qui diceret, non accipere contra senatus- 
consultum et periculo meo crede, dicat, bene credis, 
arbitror locum esse mandato et mandati eum teneri. 

SHSenn nur ber 9Sater auö bem SDarfel^en de peculio l^aftet, 
fo gilt ba^ mandatum qualificatum. !Der ©laubiger l)at al\o 
xinä) gegen ben mandator bie a. mandati (mandati eum te- 
neri) unb ber mandator l^at gegen ben SSater bie actio de 
pecidio« 

!Die6 attgemeine JRefuItat bett)ei«t aud^: 

1. 1 C. Ne filius pro patre 4, 13. Neque ex eins fiHi 
persona, qui quum sui iuris esset mutuam pecuniani 
accepit, pater eins si non fidem suam obstrinxit con* 
veniri potest; neque ex eins quem in potestate 
habet, si sine iussu eins contractum est ne- 
que contra senatusconsultum Macedonianum 
mutua pecunia data est, amplius nisi duntaxat de 
peculio actionem sustinere cogitur. Quapropter pater 
quoque tuus , si ei pecunia a creditore fratris tui extorta 
est ob quam reddendam non tenebatur, praesidis pro^ 
vinciae auctoritate eam recuperabit. (öordianus). 



61 

®orMan fagt: Slu« bem Darie^m an ein «^oudfinb, mm 
itioat sine iussu^ abec io6) anä) niä)t contra sei. Maced. contral^irt 
wyrbe, liaftet bec SSater nur de peculio. D\)m irgenb l)anb^ 
fd^riftlid^e ?futoritat fc^t aber §aIoanber t)or „contra sen. Mac." 
ein si unb fteKt au^erbcm ben ganjcn Saft neque — data est 
in ^arent^efe.. ^ct ©inn tt)äre barnad^: nod^ fann ber SBaUx 
n>eiter a(d de peculio ^aften, tt)enn ber ©ol^n ol^nc Sluftrag con^ 
txaf)kk, (n\(i)t auc^ tt)enn er „contra sct. Maced." contral^irte). 
(So fd^eint, ofö bejoge ^afoanber n)ad au^er ber ^arent^efe 
ftel^t auf anbre Satte, nid^t auf baö !l)arle]^en; aber ber ©ejug 
auf ^ !l)arfel^en ift nad^ bem SRefcri^Jt notl^ttjenbig. 3u ber ^a? 
rentlf^efe mufte aber bod^ auc^ n)ieber sine iussu l^tnjugi^bad^t 
»erben, unb ber Sinn tt)ürbe bann fein: tomn ber ^audfol^n 
contra sct. Maced. contral^irt, fo l^afte ber ffiater nid^t einmal 
de peculio, 9Ran fielet, ba^ ^aloanber burd^ feine ©onjectur 
bie ©tette ©orbian^ mit 1. 6 pr. C. h. t. 4, 28 cit. »ereinen 
ttjottte.^) ^aloanber ging »on ber %xfx(bt au6, baf in feinem 
%aüt; njenn sine iussu bargelief)en tt^urbe, de peculio geHagt 
werben fonne; biefe SKnftd&t' n)iberlegt ftd^ burd^ 1. 18 D. h. t. 
J. 12. § 13 D. mand. citt. 2)amit fdttt bie gonjectur Jpaloan? 
berd jufammen. !Der ©a^ „neque contra senatusconsultum 
mutaa pecunia data est" ift \)ielmel^r nur eine genauere 33e< 
ftimmung beö t)or^erge]&enben „sine iussu." 3)ie ganje ©tette 

fonnte audb fo lauten: „neque ex eins quem in potestate 
habet^ si sine iussu neque contra senatusconsul- 
tum mutua pecunia data est; amplius nisi duntaxat de pe. 
culio rel." ©o fd^reibt in ber S^l^at ©orbian im jweiten X^eile 
bejfelben Slefcriptei, baö fld^ alö 1. 1 C. de filiofamilias minore 
2, 23 finbet: „Si frater tiius quum mutuam pecuniam acci- 
peret in patris fuit potestate, nee iussu eins nee con- 



6) (Sbenfn? ®Ittcf XIV. @. 341. Iftote 75., htx für neque si »or- 
f(^l&gt neque ei. ^ai „ai*^ ifi abtx üUxffmipt ju fltd^en. 



62 

tra senatusconsultum contractum e&t" reL^ !X)a^ 
nun bie ä8j)rte im oben angegebenen @tnn i^aben, bmd^t auäf 
itt }ur Sntfd^eibung ^oriiegenbe ^aU. &^ f)atü>üt ^ um ein 

!£)arle^en, ^^ob quam reddendam (pater) non tenebatur^'; 
nid^t einmal de peculio. @orbian beutet bei ©elegenl^it biefe6 
gaßeö nun ben ©runbfaft an, toann ber aSater »emgftend de 
peculio iH^fte: n)enn itoai niäft auf bireden ^ftrag bed SSoterd, 
boc^ aucl^ nic^t fo geKel^en n)urbe, ba^ bie exe. scti Maced. t>or^ 
gefti^u^t n^erben fonnte. 

hierauf fann enblid^ aud^ aud 1. 3. § 4 D. de minor. 4, 4. 
fo(genber ®a^ gebogen mecben: 

{Excepta mutui datione; in hac enim — adiuvatur.] 

Proinde et si sine iussu patris contraxit et captus est, 

si quidem pater de peculio conveniatur; filius non erit 

restituendus ; si filius conveniatur, poterit restitui. 

Ulpion fagt : Dbmol^I bei: ^au^fol^n sine iussu patris ®e(b 

liei^, fo tfi e^ bod^ mogHd^ (si quidem), baf de peculio ge« 

flagt »erben fann.®) 

@d fragt ftd^ nun, mlä)c^ bie ^AUe ftnb, n>o bie actio de 
peculio möglich iji, obtool^I sine iussu patris conttal^irt tourbe 
unb boc^ nic^t contra senatusconsultum. iDaf bann aud^ bad 
^auöfinb l)afte, ift unjweifeC^aft, unb er^Ht beutlid^ aud ben 
legten SBorten UTpiand: si filius conveniatur, poterit restitui-, 
inglei(^en aud L 1 C. 2, 23 cit. : Si frater tuus quum mutuam 
pecuniam acciperet, nee iussu patris nee contra senatus- 
consultum contractum est, propter lubricum aetatis adver- 
sus eam cautionem in integrum restitutionem potuit postu- 



^) ^ap 1. 1 C. cit. unb 1. 1 C. 4, 13. cit. Xi^tiU eine« SHefctipt« 
flnb, Um fein 3tt)e{fel fein: fie be^nbeln benfelben %a\[, ^aben baffelbe 
3)atum. 3)er «breffat l^eigt nur in 1. 1 C. 2, 23. „Candianns miles", in 
ber anbem @tel(e ,,Candidu8 miles**. 

8)9tu^ eati^nti, ^t^fkm VIL @. 285—87. »er^e^t biefen @at^ 
vom 3)arle]^en. 



63 

lare. ^t Stt^taüm bcbürfte e^ nvä)t, totm ber (Sol^n bie 
exceptio scti gefccaud^m fonnte. IDctfcfbe @ninb, ber bie Jjaf* 
tung bed @ol^ne^ bttoiitt, n)emt ber $ater quod ius&a, de in 
rem verso u. f. tt). ^aftet, miif aud^ entfci^eiben, baf ber @ol)n 
l^ftc, n)cnn bet SBotet de peeulio befangt werben fann.®) !£)ie^ 
trifft nun ju: 

a. tt)enn ba6 §auö!inb mit bem geborgten ®elD feine 
@d)nlb an ben Sater ober feine ©ci^ufb an Dritte beja^lt. 
!I)af l)ier ein in rem versiun nid^t oortiegt, unb \mc bie ©d^ulb an 
2)ritte befd^affen fein muffe/ barüber ^abe ic^ oben §9. ®. 40. ffg. ge- 
fproc^en. ^ai^Ü nun baö ^au^finb eine fo(dbe ©d^ulb an !Dritte, 
fo tt)irb fo n)eit ber aSater i?on ber actio de peeulio freij aber 
er n)irb frei mit frembem ®elbe. !Da nun in biefem %aU ba6 
^auÄfinb bie exceptio nidbt l^aben fann,^®) fo fann fie oud^ 
ber SJater nid^t l^aben: alfo i^aftet ber 98ater de peeulio. — 
SBenn ber ©^^n feine @d^u(b an ben SSater jal^It, fo muß 
gfeid^fall^ ber ®eftd)ta:punft »on 1. 7. § 14 cit. entfd^eiben: ba6 
Darleihen jur 2)e(fung einer @cl;ulb an ben ffiater fann jiuriftifl^ 
nid^t anber^ bel)anbelt mtim, alö ba^ !l)arle^en jur 2)edfung 
einer ©c^ulb an !Dritte. Jpierl^er fonnte oud^ gefteKt werben 

b. wenn baö ^au6finb ,;publice" afö paterfamilias galt;**) 
weil I)ier ba^ ^auöfinb bie exceptio nic^t l)at, mußte aud^, fo 
foHte man meinen, ber SSater de pecidio f)aften. 3li^t fo, 
wenn boiofe baö ^au^finb ffd^ afö ^au6t>ater auffpieltej bad 
§au6finb l^aftet ex dolo, ber SSater aber befl^alb aud^ nid^t de 
peeulio.* 2) 



9) @. oben §8. — (Saöignl), @^jiem VII. <B. 286. fxi^eint gu meinen, 
baf, »enn ber Sßaitx de peeulio ^afte, t>Qä) Ux ©oi^n ni<^t ^afte. 

loj 1. 7. § 14 D. h. t. (S. eben § 9. @. 40. ffg. 

iij JDiffen gall l^ebt aud^ ©aiolgn^, ©J^em VII. @. 5J86, «Äote p. 
f^^9v. — darüber unten § 19. . . 

»2) @. oben § 7. (5. 29—31. 



64 

Stntoe %&Ut, tt>o bec Jpau6))ater de pecidio ^afte obgleid^ 
ignorante eo cotüral^ict würbe ^ giebt ed nid^t; ber ©(äubiget 
mufte nur n>tfm^ baf tro^bem nic^t contra senatasconsultiim 
gelt<^^en n>erbe. S)ted (äft {t(j^ nur fagm in ben beiben ongege:^ 
benen fällen. Sur ben %aU unter b. bd)arf bied feiner (Sibxtt^ 
rung n)eiter. ^ur ben Sali unter a. entfc^eibet, baf burd^ ba^ 
!I)arle^en eine ©d^ulb gebedt mürbe, bie gegen ba^ $eculium 
ging (©d^ulb an IDritte) unb bie ber SBoter t)om ^ßeculium ab^ 
giel^en fonnte (@d^ulb an ben SSater); ä)tinberung bed ^eculium 
toat l^ier tt)ie bort bie golge ber ©dbulb. Sllfo wirb bie Stellung 
be^ SSaterö jum ?Peculium feine anbre, tt>enn er für ba^ 3)ar* 
leiten ftel^t, bad jene ©d^ulben becfte. ^a^ aber tt)ar bie ratio 
bed @enatu^onfulte^ rüdftd^tlid^ ber SSdter, biefelben wx ber 
actio de pecuKo ju fd^ü^en. !Diefe ratio trifl^ l^ier fo toenig 
ju, tt>ie in ben gfiHen »o ber SSater quod iussu u. f. tt). haftet 

Soweit nun bie actio de pecuKo Statt l^at, ift bie golge, 
baf ber SBater, nad^ bem Slobe feined So^ne6, nur nod) tin 
äa\)t lang de pecuKo ^afte unb baf foweit ber aSater aaä) aud 
ber ^erfon feinet Sol^ne^, wenn er minor war unb ®runb 
baju iji, bie in integrum restitutio beanf^jrud^en fonne.'^) 
gemer folgt, bafi ba6 ^au^finb, nad^ bem JEobe feinet SBaterd, 
wenn e^ t)dterlic^e6 SBermogen nic^t erwarb, nur ^afte in quan- 
tum facere potest. (Snblid^ fann nun aber aud^ baö ^audfinb 
ald defensor patris bie actio de pecuKo übernel^men; unb ber 
93ater foU nad^ ber Sonbemnation beö ^au^finbed fogar de in 
rem verso l^aften. !Da^ fann aber nid^t l^eifen, baß er mm 
sine deductione l^afte; benn burd^ bie ?iti6conteftation patris 
nomine fann ber 93ater bod^ nic^t fd^lec^ter geftellt werben. Silfo 
baö in rem versum reid^t nid^t Weiter aU baö peculium; aber 
bad ifl bad SRefultat, baß nun ber SBater aud^ nod^ l)afte, to^nn 

13) L 3. § 9 D. de minor. 4, 4, ^iefe ©tcKe ^tttx&Qt ^ä^ nidft mit 
(Sawlgn^'« aemerfung, @#em VII. ©. 285: „diu «efiaution fann ^et 
SßaUx in feinem %a\i verlangen." 



65 

bie actio de peculio n^t me^t m&glic^ tft }. 9. post annum.^^) 
!I)te Haftung bed 93aterd de in rem verso in biefem ^aUe ifl 
übrigen^ nur ba mög(icf), n)0 ber Siater fd^on ante litem con- 
testatam de pecidio Ijaften tt)ücbe. 2)enn fonft ift eine Ueber^ 
nal)me be^ iudieium patris nomine nid^t benfbac, fo ex de- 
licto. 993irb aud einem !De(ict bad ^au^finb t>erf(agt unb 
))erurti)ei(t unb nimmt bad ^au^finb mm ein ^at(e^en auf 
um bad iudicatum ju becfen, fo fann bec SSater bo(i^ nur de 
peculio ^aften.^"^) Unb tt)enn baö §au6finb ein Darleihen auf^ 
nimmt, um ein frul^ered SDarlel^en contra sctum ju tilgen, fo 
fonnte ber SSater m6) nid^t mit ber actio iudicati de peculio 
I)aften: benn auif bem SSater fommt bie fogenannte prit>i{eg{rte 
9taim ber exceptio scti }u (Statten. 



§ 13. 3ttfttinmenfteanug ber iidl^erigeu 9{efiiUate« 

G^e id) JU einem neuen fünfte übergebe, wiü ic^ turj ba6 
bid^er Erörterte jufammenfajfen. Dad romifc^e Siedet fennt jwei 
tt)ic^tige SSeftimmungen für ßontractöobligationen ber ^audtinber: 



^^) 1. 10. § 3 D. de in rem 15, 3. Quere potest dici, etsi de pe- 
calio actionera qnasi defensor patris susceperit, teneri patrem de in rem 
verso usque ad peculii quantitatem; cnins sententiae id erit 
emolnmentam , nt si finita sit actio de peculio, de in rem verso 
conveniatur. Ego et ante condcmnationcm post iudieium patris nomine 
accoptnm de in rem verso patrem teneri puto. 

t5) 1. 3. § n D. de pec. 15, 1. d« ifl We« ein JBeifpier für 1. 7. 
§ 14 D. h. t. f. eben @. 40. — IDafi ©etutt^ellung , ein iudicatum »or* 
liegen muf , f(^reibt Ulpian audbvücfiid^ koiebec in 1. 35 D. de noxal. actt. 
9, 4. (lib. 51. ad Sab.); ba$ bie Siti^conteflation genäge, fann berfelbe 
Uipian in 1. 57 D. d. iud. 5, 1. (IIb. 51. ad Sab.) ni^t fagen toorien, toie 
^ufd^fe, 9}etum ®. 133. 9toU 184. meint. 3)ie (Sonfequeng mü^t fonfl 
fein, baf au(^ im Sali ber abfoUitorifc^en res iudicata ber Saier ai\9 !De? 
licten feine« ^audfinbe« bo(^ de^ peculio i^aften müfite. 9(uf biefer SBer^ 
toei^fehing bev res iudicata mit iudicatum berufen bie SSemerfungen 
Jtnnj^e'«, bie Obligation. 1856. (S. 213. ^ott 2. 

5 



66 

t>a^ aUd quod cum eo in aliena potestate est unb bad se- 
natusconsultum Macedonianum. !Dad Sbict fjift für aUc ßon^ 
ttact^obUgattoneU; bad @enatu^confu(t nur für 1)atki}cn: aber 
barin ftimmcn S3eibe iiberein, bafi bie ©ntfteljung bed Sontracted 
in bie 3eit falten foH, tt)ö bcr ©d&ulbner ^auöfinb b. 1^. t>erm6^ 
gen^unfd^ig war. Darnach ergab fid^, bafi baö SenatuöconfuU 
nic()t gelten fonnte, mo fd^on bad ^audfinb »ermogenöfd^ig ift 
(afö miles) unb fomeit bie SSermögendfäl)igfeit gilt (alfo usque 
ad pecidii quantitatem), unb tt)0 eö tt)enigftenö publice afö 
paterfamilias; a(ö öermögen^fäl^tg galt. 

Slber bie Slnwenbung beö ©bictö feftt tjorauö, bap ba^ 
Jpau^finb injit>ifd^en jur aSermogenöfä^igfeit gelangt ift, jebod^ 
i^om aSater I)er aSe):mogen nic^t l^at; bie 9lntt)enbung be6 sct. 
Maced. ift fd^on möglich, obtt^o^l ber ©cfiulbner nod^ in patris 
potestate ift. !I)a^ ©enatuöconfult ift alfo aud^ im Sntereffe be^ 
9Jater^5 bie ratio nad^ biefer Seite ift, ben SBater ^or ber actio 
de peculio ju fd^ü^en. 2)iefe ratio fällt tt)eg, tomn bad Dar- 
teljen beö ^^aü^finbeö ein in rem patris versum ift ober sciente 
patre gegeben n)urbe; nur eine Sluöfütjrung beö le^teren ift, ba^ 
and) im gall auöbrüdflid^en Sefel^tö ober ber procura baö ©ena- 
tuöconfult nid^t gilt. 3n einem %aü ift fpedetteö aßiffen nicf)t 
notf)ig (actio tributoria). 3n allen biefen gdllen l)aftet ba^ 
^auöfinb, n^eil ber SSater haftet; baö ^auölinb erwirbt ^ier eine 
gorberung gegen ben 35ater. 

Dbwol^t nun burd^ baö sct. Maced. bie Haftung beö SiJaterd 
de peculio auögefd^loffen ift, fo fann bieö bod^ ba nid^t gelten, 
wo baö Darleihen felbft bem ^eculium ju ®ute fam ober, nad^ 
©a^ign^ (@. 63.) wenigftenö, wo ber !Darlel)en^em^)fänger pu- 
blice sui iuris galt. 9?un l)aftct axiii) baö ^auöfinb wieber. 

Si5o nun ber 3Sater quod iussu (institoria, exercitoria 
actione), de in rem verso, de peculio Ijaften Würbe, ba fommt 
für r>a^ 6^aikifinb, wenn eeJ i>erm&gen^fdt)ig geworben, wieber 
baö (SMct jur ?lnwenbung: bie Jpaftung ift nur in quantum fa- 



67 

cere potest. Ueberbted aber fielet bem ^attdfinbe ald minor 
bie in integrum restitutio )U, auci) tomn iussu (überhaupt vo- 
luntate) patris contral^trt mürbe. 3)^t SSater fonn Stefittutton 
nic^t 'ottlan^m, aufec in re peculiari nad^ bem Xoie bed 
Äittbc^; unb tt>enn ber aSater^ ba er fein Äinb noti^ in bejr 
@en)a(t \)at, de peculio belangt n>irb; fo tann aui) bad Jtinb 
nic^t reftituirt »erben. Died folgt aud ber red^tlid^en SRatur bed 
^eculium^: magis enim patris quam filii interest.^) 

@d ift nur nod^ )u bemerfen, baf in allen %&Um, n>o ber 
SSater mit einer actio adiecticiae qualitatis t)aftet, auc^ ;;di- 
recto" conbicirt tt)erben fanit Sttid^t afö eine Steuerung, fonbem 
atö i^erfbmmtid^en ®ebrau(^ f^reibt bie^ 3ufiinian in § 8 L 
quod cum eo 4^ 7. ®a))tgn)^^) t>erfle^t bie^ nur ))om Ü)ar^ 
(e^; aber ^ufUnion fpric^t aUgemein: illud in summa ad- 
mouendi sumus rel. @ben barau^ erfl&rt (Sat^iqn^, baf 
SufUnian )>on ber actio de peculio f(^n>eige^ kDeil biefe burcl^ 
bie exceptio scti, unb alfo au(f) bie condictio audgefc^Ioffen 
kDerbe; aud^ Slu^ßrat a. a. D. l&^t, too nur de peculio ge- 
Hagt »erben formte, bie condictio nid^t ju, obtt>ol)l er bie ©teHe 
3uftiniand allgemein tjerfte^t.^*) aber awi) au^ bem 2)arle^en 

3n ©etreff blefer gragc \)ertoeirc i^ ganj ouf Savigni), @vP«m 
VII. 99dC. XVIII., Um i^ im Slefultat bur^nxg beiflimme. 3)le anbete 
aRcinung ))Qn ^n^ia, ®inteni6 (f. oben ®. 57. 64.) beruft (i^ auf ben crimi^ 
nal ^ ))oU)eiU(i^en 3tve(f be6 <Senatudconfulte ; voluntate patris l^öre bU 
(Sefä^rU^fdt auf! 

») 1. 3. § 4 D. de min. 4, 4. 

s) DbUgatfonenre^t II. ®. 34. 35. 92ote ee. 67. 68. — ®a^ 
vign^ erf(&rt bie (Sonbictio baraud, „toül ^em ^au^oater ba4 (Sigentl^um 
bed ®elb(d evivorben n)irb.'' (^onfequent muß bann bet Sßattx audb njegen 
in rem versum boti^ in solidum ^aften. 3^ fanu bfe6 \\lä)t gugeben. 
C au^ 9tu]^flrat, übet @a)>{gn^'e ^f^xt von bet ^tellverttetung. ®. 41. 

4) 9)gl. au^ (Ru^jitat, 9(t(^i)) füt bte $rarid be6 Olbenbutgifc^en 
SKed^td. 1. f&^. ®. 56. ,,iÜut bei bet actio de peculio ifl nic^t 'oon bet condictio 
bie Stebe, unb jM^at koeil i^iet bie consumtio nie fd^aben fonnte, ba man bie 
actio rei indieatae de pecnlio mit bem nämlichen (Srfolge anbellen fonnte, 
toie bie Utf^tünglic^e actio adiecticiae qnalitatis." 

5* 



68 

fann unter Umftdnben de peculio geflagt »erben, tt)ie iä) gejeigt 
^abe. aaSo nun ber SSater de peculio ^aftet, ift ber ®runb ber* 
felbe, tt)ie wenn er quod iussu u. f. to ^aftet: fein 3Bäiffen 
unb aOäide. 2)er Unterfd^ieb liegt nur in bem Umfang ber 
Haftung, bie Je nad^bem limitirt ober illimitirt ift. 8lIfo trifft 
axitf) für bie actio de peculio ju, tt)aei 3uftinian fd^reibt: tan- 
quam si principaliter cum ipso negotium gestum esset. 
!I)af aud^ an ©teile ber tributoria actio bad „directo condi- 
cere" nid^t \>erneint fein fann, barf nod^ weniger bejtt>eifelt 
werben, obwol)l ©at)ign9 unb SRul^flrat aud^ I)ier confe^? 
quem e^ verneinen mufiten. 3n weld^er SSJeife ifi nun bad „di- 
recto condicere" ju t)erjief)en? ©oK aud^ conbicirt werben 
f önnen, obwohl adiecticia qualitas nid^t »orl)anben ift ? @o fd^eint 
e^ nad^ ©atjign^, weil er Sltteö auf ben ©gent^um^erwerb 
fiettt. SIber eö fann bod^ nur bebeuten, baf, wo adiecticia 
qualitas ^orljanben iji, aud^ o^ne biefe bie 6it)ilffage anju^ 
fieUen ift; alfo bie formale Slufna^me ber adiecticia qualitas 
in bie gormel, in bie Älage ifi nur nid^t nöt^ig,^) bie blofe 
condictio mutui oI)ne ba^ Dafein ber adiecticia qualitas 
ifi unmoglid^. !Den äJort^eil bed directo condicere fe^e id^ 
nid^t blof, wie JRu^ftrat, barin, baf nun burd^ bie Älage 
gegen ba^ ^auöfinb nid^t mef^r bie Älage gegen ben SSater con^ 
fumirt würbe, fonbern \>ox Mm barin, baf nun bie Älage 
gegen ben aSater nic^t mel^r burd) Eingabe einer falfd^en adie- 
cticia qualitas audgefd^Ioffen werben f onnte : bie adiecticia qua- 
litas fam nun erft in iudicio jur @j)rad^e, unb ber Äldger 
fonnte alfo bi^ jur sententia t)ariiren. 2Bie man aber barauf 
fam baö directo condicere ju geftatten, erfldre id^ einfad^ ba- 
rauö, ba^, wie birect ber Jpauö\)ater bered^tigt wirb, er auc^ 



») ®o ttcrflel^t a\\^ fdjon bie ®(offe gu § 8 I. cit. „directo condici" 
i. e. non adhibita hac adiectione; unb gtDat aud^ im %üU ber tributoria 
unb de peculio actio. 



69 



birect au6 ben ®ef(i^dftctt feine« ^au6finbed ber^flid^tet h^erben 
foU, mentt nur objiectb eine adiecticia qualitas t)orl)anberi ijl. 
!I)amit fiimmt flbetein, baf ba« directo condicere nur vor^ 
fommt, n)o efn ^an^ftnb ober ©clat^e contral^irt,^) nicj^t tt>o ein 
freier ©teU^ertreter bad ©efd^Äft fd^Iof 5Rur bie ^ßaralleliftrung 
ber birecten SSer^jflid^tung mit ber birecten S3ered^tigung beö 
SSaterö war ber ®ruttb biefe« !l)ogma«5 nid^t bie ^drte ber 
®runbf% bon ber Sonfumtion, wie JRul^ftr at meint. 2)a|i 
bie ©onfumtion^grunbfö^e baburc^ gednbert mürben, war nur bie 
golge jene« Dogma«, nid^t ber ^tozä. — 



§ 14. SBefii^ränlung bed @enata«confttItö auf nntna pe cani«. 

Der Senat motitjirt feinen 33efd^Iu|i ne cui qui filiofami- 
lias mutuam pecuniam dedisset actio petitioque daretur 
burd^ bie ül^atfad^e: „Cum inter sceleris causas Macedo, 
qiias illi natura administrabat; etiam aes alienum adhi- 
buisset et saepe materiam peccandi malis moribus praesta- 
ret, qui pecuniam ne quifl amplius diceretur incertis nomi- 
nibus crederet, placere." — Da« SKotiü iji ein fel^r attge^ 
meine«: ba« aes alienum ber ^au«finber warb für ben Macedo 
eine sceleris causa; ba« aes alienum ifi allgemein ju \?erfte]^en 
afe ieglid^e ©d^ulb. 93eifpiel«tt)eife fü^rt ber (Btnat ba« pecu- 



6J (So § 8 I. cit. — 1. 29 D. de reb. cred. 12, 1. — 1. 17. § 4. 5. 
D. de instit act. 14, 3. — 1. 84 D. pro socio 17, 2. — 1. 19. § 3 D. de 
indic. 5, 1. — 1. 4. § 3 D. de edendo 2^ 13. — ®at ni^t ffitxi)tx Qt^xt, 
obttolf^l t)on @at>ign^ a. o. D. ®. 34. S^icte bb. unb dd. für bae directo 
condicere unb für bie ©ef(^r&nfung be« § 8 I. auf« JDarlcl^en ongegogen, 
1. 5. pr. D. qiiod iussu 15, 4.: l^iet contral^ttt bad «gaudfinb gar ni^i, 
fonbern nimmt nur S^^lung entgegen „imo hoc casu de iassu actio non 
competit." 9l(fo ba« J&au«finb fönnte gar wiä^i l^often; unb bie S^age ift 
bo^ Blof , oh ber Später directo oBIigfrt toerbe, »eil unb toenn e6 fein 
Äinb ift. — 



70 

niam incertis nominibuB credere an; e^ tfl jlebenfaDd ni^t 
not^wenbig, baki an !I)ariel)en6fd^uIb ju bcnfen. 3m gewol^n^ 
lid^cn Seben Witb tt)ol)l pecuniam credere bem pecuniam dare 
(credendi causa) glcid^ gebrau(l^t;0 aber bie Äanjleif<>i:acl^e bed 
Senate muf cö rechtfertigen, tt)enn roxi ba^ credere pecuniam 
nid^t auf eine ©pecie^ befd^ränlen. !Der angefii^rte gaK beö 
©enat^ ift j. 35. t^orl^anben, tt>enn 3emanb bem ^au^finb eine 
fd^werlid^ erigible gorberung cebirt unb ftd^ t>on bemfelben eine 
gleici^e Summe fii^)ulirt. 2)ie Seffion beö incertum nomen ifl 
bad 3al^IungömitteI, um ba^ pecuniam credere ju bett)ir!en.2) 

!Der SBefd^Iufi beö ©enated trifft aber, bem allgemeinen 
3Rotit) gegenüber, nur eine ©pecieö be6 aes alienima, ber pecu- 
nia credita ber ^auöfinber: ba6 mutuam pecuniam dare. 
2)er Senat tbeilt a(fo bie Sdjulben ber §au^finber in jmei 
Älaffen, in fold^e, bie i^ren ®runb in data pecunia I)aben, 
unb in fold^e, bie o^ne data pecunia befleißen. So fd^reibt 
Ulpian in 1. 3. § 3 D. h. t. Is autem solus senatusconsul- 
tum offendit; qui mutuam pecuniam filiofamilias dedit^ non 



*) ®o faßte man ja au^ ben Snl^alt tc« ®cnatu«confult« : vulgo di- 
citar filiofamilias credi non licere 1. 4 D. b. t. — Ueber bie Bett be^ ®tf 
natu^confiiUe« ifl ^ixtii. 3<^ fti^t e« unter a3e«))a{lan, iveU bev ^tti<^t 
Ui Suet, Vesp. H. mit bem Ztxt be« ©enatudconfult« beffer flimmt, al« 
ber Seri^t bei Tac. Ann. XI, 13, ttjcrna^ e« in bie 3eit be« (Slaubiu« 
fäHt. — 2)er ©treit, ob Macedo ber foenerator cber ^audfol^n fei, ifl ben 
Sorten bed @enatu0confülted gegenüber unmögli^ unb toftre ol^ne Theo- 
philua (IV. 7. § 7.) f<i^»erli<i^ entflanben. JDa« ffti^ti^t i^at fc^on bie 
®loffe, ebenfo Brissonius, de verb. sign. v. Macedo. dagegen ®ln(f, 
@. 303 — 8. 

2) (gj l ü d XIV. @. 304 erfWrt nad^ Bommel, de mutuo fil. fam. 
Lips. 1726 jened 8eif)9iel \>vn einem IDarlel^en auf einen ungetviffen 
3a]^lungdtermin. ^ad f^eint mir ax\^ fprad^ilt^en ©ränben unmöglid^, 
f. Dirksen, manuale v. nomen § 3. — Hoineccius, antiquit. VI. 
7. § 8. erflart: nominibus non bonis sub usuris immodicis credere; auf 
bie „usurao mordacissimae** !ommt ed nid^t an, 3m Uebrigen ifl ni(|^t 
Har, loie er jened ^IBeifpiel be0 @enated t}erflel^t. 



71 

qui alias contraxit, puta vendidit, locayit vel alio 
modo contraxit. Nam pecimiae datio perniciosa parcntibus 
eorum visa est, et ideo etsi in ereditum abiit filiofamilias 
vel ex causa emtionis vel ex alio contractu, in quo 
pecuniam non numeravi, et si stipulatus sim licet 
coeperit esse mutua pecunia, tarnen quia pecuniae nume- 
rationonconcurrit cessat senatusconsultiun. Sie Srimie^ 
tung U(j)ian6 „etsi in ereditum abiit filiofamilias vel ex 
causa emtionis" gewinnt gegenüber bem allgemeinen 9Äotit> beö 
^maU^ unb bem pecuniam credere eine befonbere SBebeutung 
unb mag.wool^l meine Sluffaffung beftätigen. 

SBie erlldrt ftd^ nun biefe ©(Reibung unb bie SSefd^rfinfung 
be^ Senate^ auf mutua pecimia data, ba bod^ ba^ 3i)toti^ 
einen allgemeineren Sefd^luf erwarten lief?^) 3d^ erfldre bieö 
an^ ber S3ejiet)ung ber pecunia data ju allen anberen ©efc^dften, 
ic^ mbci)U fagen an^ ber ofonomifd^en 9?atur. SBer ®elb in bie 
t^änbe eineö ^auöfinbeö bringt, fe&t baffelbe in. ben @tanb, alle 
mögli^en ©d^ulben ju becfen unb alle möglichen (Bci)ult>m ju 
contra^iren. 3nbem ber Qmat {)ierauf feinen SBefd^luß befc^ränfte, 
traf er alfo bod^ baöjenige ©efd^dft, ml(i)c^ mel)r ober minber 
alle anberen 3Jerfe{)r^be3ie{)ungen tjermittelt. 2)a5U fommt, ba^ 
baö @;ontral)iren burd^ pecunia data nur in ber ^ßerfon beö 
©Idubiger^, nid^t beö ©d^ulbnerd eine ©d^ranfe \)at 9(uö biefer 
bfonomifd^en 9tatur be^ pecuniam dare erl)ellt, t^eilö n?ie groß 
bie aSerfud^ung gerabe ju biefem ©efd^dfte ift, t^eil^ tt)ie an^ 
bie ©efd^rbung be^ ^au^finbeö unb beö aSaterö I)ier nod^ be^ 
ftimmter l)ert)ortritt, al6 in ben anberen gdllen beö ereditum. 
Sffieniger ®ett)icf)t lege iii) auf einen anberen Unterfcf)ieb jener 



3) Don eil US, XII. c. 24f. § 14. f(i^llept fid) cjanj an ben Vvcigma^ 
tifc^en ®runb Sujilnlau'« in § 7 I. (luod cum co 4, 7. unb Bemerft bar- 
naä): duas res causam dedisse senatusconsulto, luxuriam filiorumfami- 
lias et periculom quod inde nascitur parentibus. — Hoc periculum du- 
plex: uaum existimationiSi alterum vitae. 



72 

belben Jtlaffen, obwol)l an il^n mitgebad^t »erben fann. 2)er 
©c^ulb eine« ^auöfinbeö ex emto, conducto u. f. vv. entfprid^t 
meifl eine SBeced^tigung beeJ SSaterd gegen ben ©I&ubiger; ebenfo 
mnn bad ^au^finb ate socius, aW Sürge, aJlanbatar, nego- 
tiorum gestor obligict iji. Die« fd^eint nur @d^n)ierigfeit ju 
machen, n)enn bucd^ stipulatio; literarum obligatio ba^ ^auö^ 
finb obligirt ift. Slbet entweber ift bie stipulatio nur bie neue 
causa einer alten @(^u{t) unb bem Spater fann bie ber alten 
©d^ulb entfpred^enbe SSered^tigung nic^t entzogen tt)erben;0 ^ber 
bie stipulatio befte{)t c^ne materielle causa ^ fte wäre alfo 
©d^enfungd l^alber ))oQ}ogen unb barum ipso iure ungültig; ober 
tt)enn nid^t donandi animo; tt>dre fie ope exceptionis (doli) 
ungültig. ®anj anberö fielet e^ bei bem !I)arieben;^ier fann 
ber aSater niemals ju einer felbftftdnbigen SSered^tigung gegen ben 
©laubiger gelangen , ed ift immer nur 93er)>fli<^tung m&glid^. 
3nfon>eit nun burc^ bie anberen ßontracte bem 93ater ein Älage^ 
red^t ern>orben njirb, laffen fie fid^ alle unter ben ©eftd^tdpunft 
eineö formalen in rem versum bringen; bad ift bei bem Dar* 
Ief)en an fid^ nie ber galt. 

3ft ber ®runb für biefe Sefd^rdnfung bed @enatu6confuttd 
in jener öfonomifd^en 9?atur ber mutua pecunia data ju fud^en, 
fo erfldrt fid^ leicht, n)arum nid^t unterfd^ieben n^irb, »er ba^ 
®elb jaulte, ob baei ®elb auf 3inf^n ftel^t*) ober nicbt unb 
tt)eld^e 53ebingungen baneben über^au^)t geftellt würben. 

2)ie 93efiimmung bed Senate^ ,^ne cui qui filiofamilias 
mutuam pecuniam dedisset actio daretur" ift nun ndf)er ju 
befpred^en. !I)er Senat t)ertt)eigert bie Jtlage au^ einem ®efd^dft, 
ba^ in einer ®efbjal^lung an ein ^audfinb beftanb. Darin finb 



*) 1. 23. 34 pr. D. de novatt. 46, 2. 

») 1. 7. § 9 D. h. t. — ]. 15 eod. Kihil interest, qais filiofamüias 
crediderit, ntrum privatus an civitas; nam in civitate qaoque senatus- 
consultum locam habere Divi Severus et Antoninns rescripsemnt. 



78 

jtt)ei 3Äomentc entl^alten: ©elbjal^Iwtg jum 3«^^* bei ffierpflid^^ 
tung auf eine beflimmte Summe unb jn>ar ©efbjal^Iung an baö 
^auöKnb. 

§ 15« ©elbial^Iitng pm 3^^^ ^^^ S^er^flic^tttno. 

U())tan fagt jn^ar: pecuniae datio perniciosa visa est. 
aber batin allein, ba^ baö ^auöfinb ®elb auf bie §anb be^ 
fommt, \)at ber Senat baö ©efd^tlid^e ni^t gefeiten. ÜJie 
gaffung be^ ©enatuöconfultea f)&ttt fonft ganj anbete lauten 

möffenj etn)a placere ne peeunia numeretur. @cfi fo tt)dte 
ber criminat ^ ^>olijeiIid^e 3«^^*^ bet ald leitenbec @efic^t6^)unft 
be0 ©enatu^confulteö betcad^tet n>irb, erreid&t worbenj bie SBir^ 
lung beö 35efc^Iuffed tt?dre bann fceilid^ eine ganj anbere geworben. 
8lu^ mt bem ^au^finbe @elb fd^enft, »er e6 jum S^tanbatar 
jum incasso mad^t, tt)er @etb giebt bamit dttoa^ gefd^el^e (do 
ut faciat), I^dtte nun gegen ben Sefd^Iufi beö ©enate« gel^anbelt. 

SRacf) Donellus^: ;>Uti ^on acceperint, nihil erit quod con- 
sumant^' ifl ed aud^ unbegreiflid^ , tcatum ber Senat^befd^luf 
nid^t jeber Oelbja^lung gelten foH. 2)ad SÄanbat jum 3n- 
caffo l)&tte auä) fd^on bem SBSortlaut beö ©enatudconfulte^ ent:^ 
fprod^en : ne actio daretur (mandati adversus filiumfamilias) ; 
unb eö mufi ja gleid^ fein, ob id^ felber ja^le ober sal)len taffe. 

Sllfo nic^t jebe ®elbjal)Iung trifft ber Senat, fonbern nur 
biejenige, bie ben Uebergang bed @igentl)umd bejwerft: qui 
dedisset. Uebergang bcö @igentl)umö am ®etb ift nid^t mog^ 
lieb, wenn nid^t trabirt mirbj fonad) ift bei data peeunia ju 
beulen an numerata peeunia. !Eer Senat l)ätte aud^ bad 933ort 
„numerare" gebraud^en fönnen, tt>enn biefeö ein jjurijiifd^er S5e^ 
griff n>dre unb ben Sigent^umöübergang anbeutete. Umgefel)rt 



1) XII. c. 24. § 14. 18. 



74 

liegt im dare pecuniam bad numerare. ^ietnad^ tft bad 
SJfanbat jum Sncaffo auögefd^Ioffen; bie 3<i^lwng jum 3^^^* ^^^ 
©d^enfung ober ut aliquid fieret bagegen tt)dre barunter mitbe^ 
griffen. 

Slber an(S) bie ©elbjal^fung mit @igent()umöübe.rgang altein 
ifi nid^t, n)a^ ber (Senat meint; fonbern nur eine fofd^e ®elb- 
ja^fung mit ©i0ent()umöübergang, bie t)erpflid^ten fott auf 9iü(f^ 
ja{)(ung ^on ®elb. Qui mutuam pecuniam dedisset. !Da^ 
mit ift bie 3öf)lung auögefd^Ioffen donandi animo ober ut ali- 
quid fieret; aber n)enn ba6 SWanbat jum 3ncaffo ben ©inn l)at, 
baf ber 9Äanbatar bie Summe in rem suam, al^ 3)arle{)en, be^^ 
^alte, fo iji bie SBorau^feftung beö ©enat^befd^hiffe^ t)orbanben. 
Donellus^) ift I)ier anberer knfxci)t, blof befl)alb, iveil bamit 
„ad corrumpendum filiumfamilias" 5Rid^t6 gefd^ä^e. „Si 
primo coeperit debere pecuniam ex alia causa, deinde 
convenerit ut eam retentam sibi mutuam haberet, placeat 
nihilominus eum pariter teneri, 1. 3. § 3 D. h. t. 1. 3 C. 
h. t. Atqui hac conventione posteriore pecunia mutua facta 
est, 1. 15 D. de reb. cred. 12, 1. Sed non est data, et 
ideo cessat senatusconsultum. At enim, dicat aliquis, nihil 
interest, utrum dem tibi pecuniam, an meam quae apud 
te erat velim apud te esse, ut tua fiat aut fiat mutua, 1.9. 
§ 9 D. de reb. cred. 12, 1. Dicendum est, nihil interesse ad' 
dominiimi transferendum aut mutuum constituendmn ; ad 
sententiam autem scti i. e. ad corrumpendum filium- 
familias multum interest. Nam cui pecunia datur mutua, 
is accipit quod consumat. Hanc consumtionem impedire 
voluit senatus, At cui pecunia non datur, sed quae iam 
iUius erat ei permittitur, hie nihil accipit quod possit con- 
sumere, nee magis habet ex hac conventione quam prius/^ 
!Da|i Donellus anä) ein Sincaffirung^manbat in rem suam ^or 



2) XII. c. 24. § 16. 



75 



äugen l)at, Utoti^t aufiet bet allgemeinen Raffung „ex alia 
causa" bad ©tat ber 1. 15 D. de reb. cred. unb bec 1. 9. § 9 
D. eod., in welcher legieren ©teile ber bamit t)ertt)anbte gall 
eined @etb^!De^)ofttum t)orliegt, baö in ein 2)ar(e{)en übergel^t 
3n beiben JJdllen aber ift „data pecunia", tt>ie Ulpian in 1. 15 
D- cit. tt)örtlid^, in 1. 9. § 9 D. cit. umfd^teibmb fagt „animo 
coepit possidere", nic^t blo|i mutua pecimia facta. ®anj 
anbetö liegt ber gall, ben 1. 3. § 3 D. h. t. unb 1. 3 C. h. t. 
befpric^t: tpo ber Äaufpreiö burd^ Stipulation öerfjjroc^en tpirb 
— .licet coeperit esse mutua ^) pecunia — , ba fommt ,etn 
@igentl)um6tt)ecl^fet nid^t t)or unb iji aud^ nid^t moglid^, meil ber 
Ädufer ben Äaufpreiö fd^on im @igentl)um l^at unb i^m nid^t 
gegeben »erben fann, n>a^ er fd^on i)at Uebrigen^ ift ber Untere 
fd^ieb t)on mutua pecunia facta unb data nid^t l^altbar; 
ba^ fieri ift nid^t benfbar oljne datio b. l). of^ne Sigent^um^* 
Übergang. Ob bie 93aarjal^lung eine gegenwärtige ift ober ber 
33eft^ fremben @elbe^ burd^ einen fpfiteren Slft in Sigentl^um 
fibergel)t, begrünbet tt>eber imm Unterfd^ieb nod^ eine t>erfd^iebene 
SSeurtl^eilung gegenüber bem ©enatuöconfutt. (Snblid^ toürbe 
jcbenfallö ba^ 50lanbat jum 3ncaffo in rem suam unb ber 'otu 
toanbte %aÜ be^ !De:pofitum al6 ein 3lct in fraudem legis unter 
ba^ ©enatu^confult fallen. 



3) ^icr ijl ber 5(u«bru(f nur übertragen; bie JlCage, condictio certi, ijl 
nun bfefelbe aU läge (in mutuum »er. SSgl. @a»{gnv), @#cm V. @. 
532 — 535. 3u votit gefit @a))ignt), toenn er ai\6) l^irr eine ,, malere 
IDarlel^endf^ulb'' annimmt, um gu bcivetfeu, ba$ bie (Stipulation bie 
giction eine« 2)arle^en« bejei(^ne. JDie fiipuUrte J^auffumme ijl nur cre- 
dita pecunia, »irb aber juripift^ bel^anbelt tüie mutuum: nur bicd fagt 
Vilpian. 3c^ ^alte e« für fer)r bebcnfUc^, mit (Sot)ign^ @. 534. aud bem 
©prüd^ttjort „tilio credl non licere" ben S3e»ei« gu nel^men, baß bie 
stipulation gleid^ mutuum fei, iveil fie bem creditum gleid^ fiel^e. 3ened 
®pxü^tooxi ifl ja nur eine ungenaue SBiebergabe bed @enatud€onfulted ; un^ 
gefäl^r toie ^oenn toix fagten: ,,bem ^auMinbe bätfe ni^t crebitirt" koerben. 
9Bie barf biee jur 93e»ei«fü]^rung benufct toerben ? 



76 

Siad^bem id^ bie einjelnen SWomentc bc« ©a^ed „qui mu- 
tuam pecuniam dedisset" bargelcgt \)abt, bleibt nur übrig, 
bicfen @aft im @anjcn nod^ ju betrad^tcn. Dbject bed mutuum 
fann ®clb ttnb jebc anbete fungible ®ai)e fein. Der Senat l^at 
alfo nic^t baö mutuum (mutuam rem) fc^led^tl)in meinen fonnen, 
obtt)o]^l aud^ l^ier ein dare bie SBorauöfe^ung unb eine SBerpfüd^^ 
tung auf ®elb in golge ber ©entenj bie moglid^e golge ift. 3ene 
SBorte weifen auf eine ©pecie^ beei mutuum unb finb alfo auf 
baareö ®elb ju bejieben.*) ^^ad) ber allgemeinen 9tegel aller 
^rof)ibiti^gefefte , jeben SRed^t^begriff t{)atfdd^lid^ aufjufaffen, folgt 
nun aber, baf bie „mutua pecunia" in biefem ^alle nid^t for^ 
meH JU nehmen ifl tt)ie bei bem JRealcontract beö mutuum, fon^ 
bem materiell. 9Äit anberen 3Borten, bie „causa" obligationis 
Ifi bem Senat gleid^gultig. !Die SSoraudfeftung iji nur, ba^ 
frembe6 ®elb in ba6 Sigentl^um M ^auöfinbe^ fam, um ba6^ 
felbe auf Slüdfjal^lung be^ gleid^en 33etrage6 ju verpflichten. 2)ad 
ifl möglid^, aud^ ol^ne baf ba6 ®efd^5ft unter ben formellen ®e^ 
fid^t^j)unft be^ mutuum fällt ; e6 toirb bieö nur ber regelmäfiige 
gall fein. SBeil bie formelle „causa" obligationis gleid^gültig 

if^ fö f<>f9^ ^<*f ^i^ ^^t t)^^ 'Äl^jg^ 9^9^^ ba^ ^auöfinb nid^t 
entfd^eibet. Stilgemein l^ei^t e^: ne actio petitioque daretur. 
@ö mad^t alfo feinen Unterfd^ieb, ob bie Älage ift condictio 

certi ex mutuo, condictio certi ex stipulatione (lit. obl.), 
actio praescriptis verbis, actio depositi u. f. f., tt>enn nur ber 
t^atfdd^lid^e @runb ber Obligatio („origo") auf eine Ueber^ 
tragung be« ßigentl^um« am ®elbe jurüdfauful^ren ifi. 3)iefe 
Sluffaffung beö Senatuöconfulte^ tt?irb nod^ beftätigt burd^ ein 
SRefcript "oon ©et^eruö unb äntoninu^. ^iix bie condictio 
certi ex stipulatione fonnte 3^^if^I entfiel^enj fie ift gerabe fo 



*) 1. 7. § 3 D. h. t — Sed verba videntar mihi ad numeratam pe- 
cuniam referri; ait enim senatns: miit. pec. ded. — ^lit 9te^t bemerft 
Don eil US, XII. c. 24. § 18. baf fonß genügt l^&tte „uno verbo pro- 
hibere da'ri mutuum.'* 



77 

befd^affen n)ie bie condictio certi ex mutuo; mag nun ti)at^aä)' 
Ui) ein dare t)orgefommen [ein ober nicl^t. !Die Äaifec refcri^ 
biren nun: 

1. 3 C. h. t. 4, 28. Si filiusfamilias aliquid mercatus 
pretium stipulanti venditori cum usurarum accessione 
spondeat;^) non esse locum senatusconsultum quo foene- 
rare filiisfaniilias est prohibituni nemini dubium est; 
origo enim potius obligationis; quam titulus 
actionis considerandus est. 

2)ad ^ei^t boc^ : bem ©enatu^confult gegenüber ift ber 9tamc 
ber Äfage (a(fo bie „cauea" obligationis) gleid), bad t^atfdc^* 
lic^e SRoment ber Obligation entfd^eibet. !Die Äaifer umfd^reiben 
ben ®a$ beö @enatudconfu(td : qui mutuam pecuniam dedisset, 
!I)aß fo ber Sc^fuffaft t)erftanben unb nici^t auf bic nova actio 
belogen n^erbe, fd^eint mir bie grammatifd^e ^udlegung }u forbern. 

^ie formale causa entfd^eibet alfo nic^t über bie ©eltung 
be^ ©enatu^confultd. ätucl^ wenn bie Ä(age nic^t bie condictio 



^) SEDemi Donellus, XII. c. 24. § 16. au^ (;ier ein ,,mutumn*' 
fie^t; fo fann 16) bad \\iä}t iKgeben; auc^ €ai)ign)), @#em V. @. 535. 
ber bicfc« JÄefcript überfielt, tr&gt nur bie 9lnft^t be« Donellus »or. 3dJ 
fann l^ier nur eine ^ertved^fehmg M creditum mit mutuum ftnben, 
toorauf an biefer ©teiie ni^t koeiter einjugel^en ifi. Dh hierauf ^ufd^fe, 
9ttxwtn @. 147. inote 205 unb <S. 107. <Rote 249. ^ielt? — Donellus 
erflärt nun: ,,Hinc est altera ratio, qua hoc posterius mutuum 
defenditnr, originem scilicet potius obligationis in hoc mutuo quam 
titulum actionis considerandum esse. Titulnm actionis vocant Impe- 
ratores nomen actionis novae quae de ea competit.** 9(ber toenn credita 
pecunia nc^ ni^t ifl mutuum (1. 2. § 3. 5 D. de reb. cred. 12, 1.) 
fo fallt biefe ganje Gvfiarung. — SBÖie Donellus, ax\^ Accursius ad 1. 3. 
§ 3 D. h. t. unb Salicetus ad 1. 3 C. cit. — Paulus de Castro aliein 
erfiärt meine« Grachten« rid^tig: er jte^t in fli^^uUrter ^auffumme fein 
mutuum, be^ie^t „litulus actionis*' nic^t auf bie actio nova unb verße^t 
nun ben <Sa| „origo — consid. est** nid^t aU (Srfläiung für bie ©ettung 
ber cond. certi ex stipulatione, fonbcrn aU $aravl;rafe be« „qui mu- 
tuam pec. ded.*' 9Cl0 „Saroma" ^itht er: In alio contractu quam mutui 
non habet locum exe. scti Maced." 



78 

mutui ift, fann mitj^in ba^ @enatudconfuU gut §Inn)enbun9 
fommen. SDieö trifft ju in folgenben gatten: 

a. !Dcr S^I^Iung gel^t oft »oraud ober folgt nac^ Stipulation 
(lit. obligatio farcarium nomen] — SBed^fel). 3)ad (Sena- 
tu^confult gilt, wenn nur an ba^ ^auöKnb«) gcjaljlt würbe, 
obwol^l bie Älage nic^t ifi condictio mutui, fonbem condictio 
certi ex stipulation e. (S^ fd^einen )n)ar tj^atfäd^lid^ jtoei 
©efc^äfte »orjuliegen; aber bie juriftifc^e Setrad^tung fann bod^ 
nur ein einjige^ barin erfennen unb jwar entf(^eiben bie tomi^ 
fd^en 3urijien für „una verborum obligatio."^) SBurbe t)er^ 
fproc^en in Erwartung ber 3«^lwng, ber ©tipulator jal^It aber 
nid^t, fo würbe ber ^romiffor entweber bie cond. causa data c. 
n. s. ober bie exe. doli l^aben.^) !Der ©a^ gilt iure communi; 
alfo würbe ba6 Jpau^finb in fold^em gälte, wie ber ^au6t)ater, 
fd^on nad^ allgemeiner Siegel nid^t l^aften (ope exceptionis doli). 
Die nad^folgenbe Btt^tong ^ebt bie exe. doli für ben ^au^Mkv, 
bie ©tipulatio gilt (effectum habet), alfo au^ für ba0 ^aud^ 
finb.®) !Die^ dnbert ba^ ©enatuöconfult : bie nun ipso iure 
geltenbe ®ti^)ulatio wirb exceptione senatusconsulti entfrdftet. 
9?id^t weil ein mutuum t^orliegt im red^tlidben ©inner benn e6 
iji eben verb. obligatio üorl^anben; fonbem weil jebe^ Sled^t^:^ 
gefd^aft, beffen f lagbare ©eltung auf bem @igent^umdübergang 
am ®elbe beru{)t, baö ^au^finb nid&t mel)r binben foll. — golgt 
bie ©ti^>ulation auf bie 3Äl)lwng (credendi causa), fo ifi auc^ 
unus contractus verborum. 3Ran fonnte an 9?ot>ation beulen, 
aber ed wäre bie6 werti^lo^, weil bie Älage formell biefelbe bleibt. 
Ueberbie^ fann t)on ber @ti^)utation novandi causa nic^tö an- 



6) 1. 3. § 4. 1. 6 D. h. t. 

') ®. «Öuf^ff, 9^fnim @. 25 unb lOG. Ulote 136. 

S) 1. 4 D. de cond. c. d. 12, 4. — Gaius IV. IIG. 119. 

^) 1. 6 D. h. t. — quia expleta est nnmeratione sobstantia obli- 
gationis. 



79 

bered gelten, afö toon bet ©tipufation credendi causa; ein ti)aU 
[äd^tic^er ®runb tft immer notI)n)enbtg. 9llfo gilt aud^ bie nacb- 
folgenbe Stipulation novandi causa nur um ber »oraudgeflan- 
genen 3öl)fung n>ißen. (Sonac^ ftel)en jid^ bie beiben gdlle ganj 
gleid^. (S^ entfd^eiben l)kx atfo allgemeine ©runbfa^e, bie nicf)t erft 
burd^ Interpretation beö Senatuöconfultd gewonnen finb. !Die^ 
jeigen folgenbe Stellen: 

]- 6. § l D. de novatt. 46, 2. Quum pecuniam mutuam 
dedit quis sine stipulatione et ex continenti fecit Stipu- 
lationen! , unus contractus est. Idem erit dicenduni; 
et si ante stipulatio facta est, mox pecunia numerata 
Sit (Ulp.). 

1. 7 eod. Quum enim pecunia mutua data stipulamur, 
non puto obligationem numeratione nasci et deinde eam 
stipulatione novari; quia id agitur ut sola stipulatio 
teneat et magis implendae stipulationis gra- 
tia nüme ratio intelligenda est fieri. (Pompon.) 
unb 

1. 126. § 2 D. de verb. obl. 45, 1. — Superest quae- 
ramus, an ex numeratione ipse qui contraxit pecuniam 
creditam petere possit; nam quoties pecuniam mutuam 
dantes eandem stipulamur, non duae obligationes na- 
scuntur, sed una verborum. Plane si praecedat nu- 
meratio, sequatur stipulatio, non est dicendum reces- 
sum a naturali obligatione.^^) (Paulus.) 

aSergleid^t man bamit, n)aö Scd^ola mit S3ejug auf ba« 
sct. Macedonianum fc^reibt, fo fann fein Bweifel fein, baß e? 
fic^ t)ier um allgemeine ©runbfa^e l^anbelt. @cdt)ola fd^reibt in 



^^) 5)iefc ©d^lußivortc fint nur ein anbetet $(u«bru(f füt bie 9Bovte 
be^ Pomponius: „tnagis impl." rel.: eö ift feine 9lcvation. JDie na^fo(; 
genbe @ti^)ulation, ol^nc öesug auf bie frühere Sal^fung, h)are ope exe. 
ebenfc ungüUtg, aU bie oorau^ge(;enbe ©tipulation o^ne nac^fchjenbe 
Ballung. 



80 

1. 6. D. h. t. Contra etiam recte dicitur^ si a patre- 
familias stipulatus sis^ credas postea filiofamilias facto^ 
senatus potestatem exercendani; quia expleta est nmue- 
ratione substantia obligationis. ^ 
aSJdre eö bei ber Mofen @ti^)ulatio geblieben, aud^ nad^bem 
ber promissor n)iebet ^au^finb gen)orbett, fo würbe bet pro- 
missor ope exceptionis doli niä)t l^aften „quia non expleta 
est numeratione substantia obligationis" ; ebenfo tt)enn bec 
promissor paterfamilias geblieben tt>dre; unb ebenfo wenn bie 
@ti^)ulation noä) toai)xmi ber tjäterii^en ®malt gef^Iojfen mürbe 
unb nad^ 3fufI6fung berfelben 3öi&Iung nid^t erfolgte. Dl^ne 3«^^ 
(ung befielet jmar ipso iure für bad ^audfinb »ie für ben ^au^^ 
t)ater bie verborum obligatio, aber fie ift tt)ir!ungd(o6 in goJge ber 
exe. doli; burd^ bie 3a^Iiing erl^ält fte für ba^ ^au^finb tt)ie für 
ben ^au^üater bie Äraft »irffamer Älage. ^nn feften bie Sfläorte 
„ne actio daretur" "ooiau^, baf iure communi bie Älage S3e*^ 
fianb l^dtte unb nid^t burc^ eine altgemeine exceptio entfraftet 
werben fonnte: benn fonft ift ba^ ,§audfinb gleid^ bem S^au^^ 
t)ater fd^on „communi iure (mero iure) munitus." SotgWd^ 
mu^ für bie ttagbare ©eltung ber promissio eine^ ^^auöfinbed 
entfd^eiben, wann gejap würbe: benn erft bamit ift communi 
iure wirffame ^lage moglid^ unb nun auc^ iure singulari „se- 
natus potestas exercenda." Donellus unb ©aöigni; ^er^ 
fiel)en jene (Stelle beö @cat)ola ol^ne allen 39ejug auf ba^ com- 
mmie ius. @ö l)angt bie^ bamit jufammen, ba^ nad^ Donellus 
unb @a^ign9 bei „mutua pecunia" an ben Stealcontract bed 
mutuum im formalen Sinne ju benfen fei, bie Älage alfo feine 
anbete aU bie condictio mutui fein fonne. !I)ie^ aber fann 
nic^t jugegeben werben: ber Senat l^at feine beftimmte „causa" 
obligationis bejeid^net unb feinen beftimmten „titulus actionis" 
au6gefc^loffen. SBarum fd^rieb er fonft nid^t beftimmter: „ne cui 



^0 ^gl. 1. 3. § 4 D. h. t. @. au^ 1. 47. § 1 D. de fideioss. 46, 1. 



81 
qui mutuam pecuniam dedisset condictio mutui daretur^^? 

®c&oola bringt im %aU bec promisBio mit in bie ia%^, ido 
communi iure ber ^au^t)atet n>te ba^ ^audfinb l^aften mufte; 
aM ber blofen promissio ^aften $eibe exceptione doli nid^t. 
b. ^ie ä93orte ^^qui mutuam pecuniam dedisBet^' (äffen 
(ein anbred ätefuttat, a(^ ba^ nid^t erft in 9o(ge proceffudifd^er 
Siegel, fonbern ju ^olge bed ®efc6äfte6 bie SBerurt^eilung, alfo 
bie Hagbare aSert)flicl^tung notl^wenbig auf @elb ge^. 
äBenn ba^ in ben 9ßorten gefunben n^erben mu^ unb n>enn ed 
»a^r ift, baf bie „mutua pecunia" nid^t in ber beftimmten ®efiaft 
be^ mutuum a(^ eine^ Stealcontracted gemeint fein fönne, fo fo(gt 
baf bad Senatu^confult and) gelten mu^, menn ba6 ®efd^dft mit 
einem ^au^finbe auf ^^mutua pecunia^' materiell gerid^tet \% 
obwohl ed formen nid^t ald ®elbbar(e^en auftritt. So n)enn ba6 
®ef(^&ft att SSerfauf erfd^eint, menn ®ad^en ale mutuum ge^ 
geben toutUn, aber bie 9ludfgabe in ®e(b bebungen n)urbe, g(ei(^^ 
t>ie( ob burd^ @tt))u(atio ober pactum adiectum. Die beiben 
%aüc fe^en ftd^ gleid^; ber Unterfd^ieb liegt im duferen Hergang: 
baburc^ tt)irb bie „causa" M ©efd^afted unb alfo bie Älage eine 
anbere. 9Benn ba6 ©efd^äft a(d äJerfauf auftritt, ut rem venderes 
et pretio utereris, liegt ein 3nnominatcontract t)or : baö ^audfinb, 
bad in biefem ®inne bie (Sad^en er^dlt, l)aftet, aud^ n>enn ed nic^t 
terfauft unb aud^ toenn ed tjerfauft, aber ba^ ®elb nid^t em^)fängt, 
mit ber actio praescriptis verbis auf S^^fung ber be^ 
bungenen Summe, ^^j äßenn ed »erfauft unb ber Käufer ja^It, 
fo ift in SBal^r^eit „mutua pecunia facta b. i}. data"**): ob 
bann cond. mutui (Statt l^abe ober a. praescr. verbis fonnte 
gefragt n>erben. Sür ba^ Senatu^confult fommt biefe formale 
grage nid^t in Setrad^t. 3Äag blof mit ber a. praescr. verbis 



1^ ]. 19. pr. D. praescr. verb. 19, 5. — ^ad ^aii^finb trä^t ja aii^ 
bie ®efal^r l. 11. pr. D. de reb. cred. 12, 1. 

<^ 1. 11. pr. D. de rcb. cred. 12, 1. 



62 

geflaflt »werben fonnen ober jtt)eifell^aft fein, ob, tt)eil »itflid^ bcr 
Äaufprei^ 8ejal)lt tt)urbe, oyxi^ bie condictio juldfftg fei, in 
beiben gdtten gilt ba^ @enatu6confult. (Sin „dare" liegt in 
beibm giStlen »or, jn>ar nid^t data pecunia, aber boi^ „dare^^ 
(credendi causa) tt)irb fo öerftanben, bap nur in ®elb gurürf^ 
gejault »erbe : bamit tritt ber gall mit bem bed Senatudconfulted 
im praftifd^en SRefultat auf gleid^e 8ime. Db nun »erlauft wirb, 
ob baö ^auöfinb jum @enu^ beö ©elbeö nid^t fomme, tt)eil cd 
nid&t t)erfauft ober n>eil ber Ädufer nid^t jal)lt, fann nicfet füm- 
mim, ©ntfd^eibet bod^ aud^ \>t\ pecunia data nid^t, ob bad 
^audfinb jum ®enu^ nid^t fam j. 33. toeil ed ba6 @elb t>er^ 
lor, tt)etl il^m bajfelbe geftol)len tt)urbe. 2)af baö ^au^Hnb burd^ 
bie datio @igentl)um ertt)irbt unb bie ®efa^r nun trdgt, femer 
baf bie datio eine SSerpßid^tung auf 9iudEgabe in ®elb begrunbet, 
bad ifi baö juriftifd^ Sntfd^eibenbe. äJon biefem gdl fd^reibt nun 
Ulpian ol^ne alle Unterfd^eibung : 

1. 3. § 3 D. h. t. — Quod ita demum erit dicendum 
si non fraus senatusconsulto sit cogitata^ ut qui credere 
non potuit magis ei venderet; ut ille rei pretium haberet 
in mutui vicem. 

3d^ bemerfe ju biefer ©teile nur nod^ : 3ft bie ^a^t nicbt tjer- 
lauft unb nod^ im SBeftft, fo tt)irb ber ®ldubiger gegen bie exe. scti 
Maced. bie repKca doli l)aben unb jebenfallö auf ^erauögabe 
ber <S>(^^^ f lagen fonnen. 3ft »erfauft, aber ber Äaufpreiö nidbt 
ge5af)lt, fo n)irb ber ®ldubiger gegen bie exe. scti \>\t replica 
doli Ijaben auf 5ßrdftation ber actio venditi. 

3m anbem gall, toenn ein !I)arlef)en in ©ad^en gegeben, 
aber SRüdfgabe in ®elb bebungen tt>urbe, ifi ein Darleihen üon 
Slnfang »orl^anben (mutuum datum est): bie condictio mutui 
unjweifel^aft. Slber bie ®eltung beö ©enatuöconfultö l^dngt ba^ 
oon ab, ob baö mutuum ^n ©ad^en ben ®ebraud^ berfelben 
ober ben ®elbtt>ertl^ berfelben gum 3tt>edE \t^\Xt. 3fl ber jvoeite 



6S 

3n>e<f tiotf}ant>m , fo gilt ia^ @fnatu^confuIt; if} ber etfle ^wtd 
Dotl^anben, fo gilt ed nid^t, aud^ iDenn bie Stficfgabe in ®e(b 6e^ 
bungen würbe, ärn (enteren ^aUe \)&tt( bie SSera^rebung nur 
ben 3n)e(f ber SCeflimirung unb n^ürbe bad ^^frumentiun^ vinum; 
oleum mutaum datum^^ meif) unter ben ®e^d^t^)»unft bed in 
rem patris versum faden. So erRdre td^ 

1. 7. § 3 D. h. t. — sed si fraus sit senatusconsulto 
adhibita, puta firumento vel vino vel oleo mutuo dato^ 
ut bis diatractis fiructibus uteretur pecunia^ subTenien- 
dum est filiofamilias. (Ulp.) 

Huf ben (StlH be6 ®elbe« fann e« ^ter fo »enig on^ 
fommen, n^ie im vorigen g[aE bei ber actio praescriptis verbis. 

c.) @benfo mu^ bad ©enatudconfuU gelten, wenn ®elb bei 

einem ^audfinbe fo beponirt n>orben, baf nur bie gleiche Summe 

gurüdgegeben tt)erbe. !Die iltage würbe l^ier bie actio depo- 
siti fein.^0 

2)en SaU unter c. erwdl^nt uoeber Ul^ian nod^ Donellus; 
93eibe aber müften benfelben, n>ie ben %a\i unter b., atö iii 
fraudem legis actum bejeid^nen unb barum gleid^ bei^onbetn. 
3)abei faßt auf, warum nid^t anä) in ben %&Um unter a. ein in 
fraudem agere gefe^en Wirb : benn burc^ bie ®ti)>uIation Wirb bie 
condictio mutui eine cond. certi ex Stipulationen wie in ben 
anberen ^&Um ein anbrer formaler Jllaggrunb entfielet. S(ber 
mutua pecunia data ifi iDor^anben and) of)nt mutuum unb 
o^ne ba^ bie formalen ©runbfd^e bed mutuum j. 8. in 9e^ 
treff ber Sinfen gelten^ fie ifl überall ba )Dor^anben, wo bad 
(Sigentl^um am ®e[b unb bamit bie ®efa^r überging. @o er^ 
giebt ^6f no^ ber 9lege( über 3nterj>retation loon ^ro^ibiti^ge* 
fe^en bad obige 3lefu(tat: bie exceptio senatusconsulti ^at iai 



t«) 1. 24 D. deposid 16, 3. 



84 

^audfinb nid^t b(of gegen bie condictio mutoi^ tvie bie S^^orte 
allgemein leiert/ ^) fonbern auäf gegen jebe anbre Älage, beten 
t^atfäd^lid^er ®runb in bet unmittelbaren ober mittelbaren @igen^ 
t^um^übertragung bed @e(bed liegt, mag bie causa obligationis 
auc^ nid^t bie causa mutui fein. 2)ied 9lefultat entfprid^t ber 
allgemeinen Raffung: Ne cui qui filiofamilias mutuam pecu^ 
niam dedisset actio petitioque daretor. 

3um ©d^lu^ erinnere ic^ nur nod^ einmal an bie SHJorte 
Ul)>iand in 1. 3. § 3 D. cit. — „et ideo etsi in creditum abii 
filiofamilias vel ex causa emtionis vel ex alio contractu 
in quo pecuniam non numeravi^ et si stipulatus sim 
licet coeperit esse mutua pecunia^ tarnen quia pecuniae nu-^ 
meratio non concurrit^ cessat senatusconsultum/^ iSud ben 
SäJorten „vel ex alio contractu in quo pecuniam non 
numeravi" ergiebt fid^ burd^ ein argumentum a contrario 
o^ne allen 3^<^ng: in quovis contractu in quo pecuniam 
numeravi (dandi credendive causa) non cessat senatus- 
consultimi. 2)enn ba ift mutua pecunia data )[>or^anben; unb 
bie fwmale causa obligationis ift gleid^güttig, fagt Ulj)ian. @o 
ftnb biefe SBorte Ul^jianö eine genaue 3riterpretation unb beftd- 
tigen bie Siegel, baf bei 5ßrol)ibitit)gefe$en ber 9led^töbegrif tl^at- 
fid^lid^ aufjufaffen unb alfo mutua pecunia nic^t formell ju 
nehmen fei wie bei bem 9{ealcontract beö mutuum. 



»5) 3. ». Donellus, XII. c. 25. § 4. — Vviäfta § 300. $)iefe 
©ef^tdnfung erflärt fic^ batau«, bag man Ui mntna pecnnia an bfe spe- 
cies mntni im formalen (Sinne eine« SHealcontracM backte. IDeutti^ erteilt 
bief aud Donellus, XII. c.^24. § 15. Tertiom est in prohibitione 
scti, qaod vetat non contrahi cum filiofamilias, sed filiofamilias mutuum 
dari. § 18. Qnarto loco expendatur, sctum non vetare quodvis mutuum, 
sed tantum mutuam pecuniam. — 3u unbef(^r&nft tvieber ifl bie @umma 
be« Baldus gu 1. 3 C. h. t. (@. 77.) : „Si obligatio est licite in origine, 
est simpliciter licita in actibus consecntivis.** 



85 



§ 16. ©elbjoi^Iung an HS ^miM^. 

I)er t)orige ^aragraj))^ befd^rdnfte fiä) auf btc SB orte be^ 
Senate^ „qui mutuam pecuniam dedisset." 3n biefcm 5ßa- 
taQtap})m ift bie S^^fwng an bad ^auöfinb ndl^er ju betrad^ten. 
@6 ergeben ftd^ jttjei Seiten ber Setrad^tung. 

©rfienö. !Der Senat fagt: filiofamilias. (Sinem 
5ßro]^ibtttogefe$ gegenüber barf n)of)l gefragt werben, ob biefer 
Sludbrurf fireng ju t^erfte^en, ober ob unb warum er allgemein 
JU nehmen fei. 2)er ®runb be^ Donellus, ^^fi „filius- 
familias^^ communi iure aud^ bie filiafamilias unb bie nepotes 
in avi potestate u. f. W. bejeid^ne, fd^eint mir einem ius sin- 
gulare gegenüber nid^t au^jureid^en , jia nid^t jU treffen. 2Benn 
!ein anbrer ®runb angegeben werben fonnte, fo mü^te id^ be- 
\)anpkn, baf ber 8lu^brudt „filiusfamilias" ftreng unb t^atfäd^- 
lid^ genommen werben muffe. !Der ßmd be^ ©enatuöconfutteö 
allein red^tfertigt e^, ba^ ber Sluöbrurf gleid^wo^l auf SlUe be^ 
jogen wirb, bie in ber t>äterlid^en ®ewalt fte^en, ol^ne Unterfd^ieb beö 
©efd^led^td unb be^ ©rabeö. Diefer ßwed mit SRüdffid^t auf ben 
äJater war: ben äJater t)or ber actio de peculio ju f^üften. 
!Darin liegt: baö allgemeine ^iBijfen unb ber allgemeine SBille, 
ber fonfi ben SSater de peculio l^aftbar mad^t, reid^t bei Dbliga- 
tionen bed ^au^finbe^ au^ mutua pecunia data nid^t mel^r 
au^. @d genügt, mit Sluönal^me ber merx peculiaris,^) alfo 
nur ein fpecieller SBille (iussus, ^Procura, wenn gleid^ biefe ge- 
herell gebellt werben fonnen). ll)aö Srforbernif be^ fpeciellen 
2Billen0 ift nur ba juriflifd^ möglid^, wo auc^ y)erweigert werben 



1) XII. c. 24 § 8. 1). — ®Ud XIV. (S. 308. gei^t übet bie gtage 
gan) ^tmoeg unb titixt l. 201 D. de verb. sign. 50, 16., lonrbt alfo mfe 
Donellas erH&ren. 

2) § 11. @. 55. 



86 

tarnt ^olglid^ foweit aScrweigerung iurifHfd^ »on @mfluf »teb, 
fott)eit ancf) greift bad ©enatu^confuJt. STuö bicfem Otunb mufi 
ber Slu^brurf filiusfamilias auf 8Ke bejogen werben, bie in t>ä^ 
terlid^er ®en)a(t ftei)en: beim foweit ift bie SBerweigerung t)on 
iuriftifd^em Sffect. ®erabe in biefer aSejiel^ung auf ^eculium 
unb ben fpecieBen SBiaen bringt Ulpian in 1. 9. § 2 D. h. t. 
bie STnwenbung bed ©enatu^confulteö auf ^au6t6d^ter (©. 58), unb 
3ulian in 1. 14 D. h. t. auf ^auöenfel u. f. tt).: Dixi etiamsj 
verbis senatusconsulti filii continerentur, tarnen et in per- 
sona nepotis idem servari debere; iussum autem huius 
patris non efficere, quominus contra senatusconsultum cre- 
dltiun existimaretur, qumn ipse in ea causa esset ut pecu- 
niam miituam invito patre suo accipere non possit. Unb in 
eben bem Siif^n^ttien^ange flnben wir aud^ in 1. 6 C. h. t. 4, 28. 
bie 8lurt)el^nung auf nepotes: in 1. 6 pr. fd^irfen bie Äaifer 
Philippus ben ©aft t)orau6, baf au6 mutua peeunia data an 
ben „©ol^n" „actio de peculio ef5Scaciter dirigi nequaquam 
potest." !t)arauf l^eifit e6 § 1 : Quod scti auxilium Kcet 
filiifamilias meminit, et ad nepotes et pronepotes porri- 
gitur. 9Bir fonnen nun anä) fo fagen: ber ©enat f)abe burd^ 
ben STu^brurf „filiusfamilias" nur ba^ !Dafein ber üdterfid^en 
®ett)alt bejeid^nen wollen. Xenn foweit iefief)m ^ßeculiarbe^ 
gief)ungen unb foweit ift SSerweigerung resp. iussus im @egen^ 
faft bed gemeinred^tfid^en STOanbatö moglic^. Diefe allgemeine 
Raffung giebt benn fetbft ber ©enat: „ne cui; qiü filiofamilias 
m. p. d.; etiam post mortem parentis eius cuius in 
patestate fuisset actio petitioque daretur."^) @d folgt 



3) ^uä) Donellus, XII. c. 24. § 9. f)tht bUd enbUd^ ^V6ox, um 
feine tBegrunbung aitd bem cummune ins gu befiättgen .^Non dixit senatus 
post mortem patris, sed parentis generalüer, ut inteDigeremas filiifami- 
Uas appenatioBem referri ad omnem qiii fuisset in potestate parentis co- 
inscnnque, ac non patris tantum ut huic pecnniam credere Bon liceat 
ex senatusconsnlto.*' 



87 

barau^/ baf bec SBed^fel bcr t>äterli(i^en ©enjalt feinen Untere 
fci^ieb mad^en fann. Dal^ec 

1. 7. § 4 D. h. t. Si filius in alterius erat potestate 
quum mutua daretuT; nunc in alterius, mens senatus- 
consulti non cessat; dabitur itaque exceptio.*) 



§ 17. i^ottfe^ung. ©elbjal^Iung an U9 ^aniSKnb. 

SBid^tifler ift bie jmeite Qcik ber Settad^tung , n)otauf bie 
äßorte qui filiofamilias mutuam pecuniam dedisset folgten. 
!Da^ ^au^finb foU butd^ mutua pecunia data Sd^utbnet ge^ 
worben fein. 2)ie grage iji, in mld)a SQBeife ifi biefe ©d^ulb 
ju t)erjiel)en? ©eniigt ed an6), ttjenn nur ba6 ^au^finb formell 
texpfli^tct ift, materiell aber nid^t? formell nur Xfttp^idfUt ifi, 
tt)er ben 9legref gegen einen Slnberen l^at, fei eö t)or ber 3ö^Iung, 
fei e^ nad^ berfelben. SWateriell t)er^flid^tet ift, tt>er feinen SRegref 
^at ober t>ielleid^t fetbft t)om SRegref bebro^t ift 5 babei fann ed 
nid^t barauf anfommen, ob er principaliter ober accejforifd^ t>er* 
jjfltd^tet ift unb tt)ie er überl^au^^t formell, iure, t)er))flid^tet gilt 
SBer in biefem (Sinne materiell t)erpflidls>tet ift, ber iji t^atffid^lid^ 
allein obligirt unb jal)tt auf eigene SRed^nung. 9iad^ bcr Siegel 
über 3ntert)retation ber ^rol^ibiti^gefe^e fann e^ nid^t jmeifelf^aft 
fein, baf bie aSerppid^tung beö §au^finbe^ materiell genommen 
»erben muffe. 9?id^t iebe ©elbjal^lung , bie baö ^auöfinb t)er^ 



*) ©a^ignt), ©vfietii IL @. 85. bei ber grage über Me Sirfungen 
Ut capitis deminutio bemetft: „^toat trltb aii^ nod^ In ülelen anbeten 
gr&Ken er»&l^nt, baf na^ ber c d. ®d^nlbf lagen fcrtbauern, — tf^tlU mit 
bem 3ufa|, baß bagegen ber Qmanciplrte bte exe. scti Maced. l^aben falle; 
allem l^iet Ijl jlet« fd^cn bie vr&torlf(^e 9{eflltutlon mit l^tn^u ju benfen, bie 
ia ol^nel^ln allgemein unb unbeblngt erti^elU trutbe.'' @. no^ oben ®. 34. 
9l«te 5. 



88 

)ffli6)ttn (od, fÄDt unter bad SenatuiJconfuIt, fonbem nur bicjenige, 
au6 »eld^cr ba6 Jjau^finb t)erj)flid^tct wirb entwebet fo bo^ eÄ 
o()ne Stegre^ baftänbe ober fo baß e^ ben SRegref elne^ Slnbern 
ju erwarten ^ätte. !Durd^ bie JRücfftd^t beö ©enatuöconfultd auf 
ben aSater muf biefer @a^ aud^ für ben aSater »erftanben werben- 
älfo wo bie ©c^ulb beö ^au^finbeö materieK nid^t ate ©d^ulb 
be^ Jjau^vaterd gelten fann, ba tommt ebenfalls baö @e* 
natudconfuft jur Slnwenbung: benn bann ift baö ^auafinb ma* 
teriett allein t)er^)flivf)tet. ^ierau6 erHdren fid^ bie Slu^nal^men, 
wenn ein in rem patris versum t)orIiegt, Wenn sciente patre 
contraI)irt würbe, wenn in gewiffen Säßen de peculio wenigftend 
geffagt werben !ann; ebenfo aber aud^, baf ba^ Jg)au6finb 5. 93. 
a(6 institor etne6 extraneus bie exceptio scti l)at, Wie ber 
SBater beffelben (f. oben § 8). älfo wo an^ einer Oelbjal^Iung 
ba6 ^auöKnb materiell allein »erpflid^tet wirb, ba treffen bie 
3Borte ju „qui filio mutuam peeuniam dedisset." !Dabei muf 
eö gleid^ fein, wie baö ^auöfinb formell t>erpflid^tet ift b. i), mit 
weld^er ^tage bajfelbe l^aften müßte: ob alö alleiniger Selbfi- 
fc^ulbner, al6 (Jorreud, ate Sürge (o^ne Siegreß). @d muß 
aud^ ferner gleidb fein, wer Hagt, wenn nur ber materielle ©runb 
ber Älage eine ©elbjal^lung an baö ^au^finb ift, fo ber Srbe 
be^ Oldubigerö, ber ßorrealgldubiger ber nid^t jal^lte, ober wer 
auf ®runb ber 3ö^lwng eine^ 8lnbem fid^ ftipulirte. Unb ba ber 
„titulus actionis^^ uberl^au^)t gteid^gültig ift, fo fann e6 aud^ 
weiter nid^t barauf anfommen, ob ba^ ^auöfinb tjerflagt wirb, 
ober ein SInbrer, ber ben JRegreß gegen bad ^audfinb nel^men 
würbe, fo ber 95ater, ber 93ürge, ober ein 8lnbrer birect aud ber 
^erfon be6 ^au^finbeö, fo ber @rbe. Sllled biefe6 fd^eint mir 
eine Sonfequenj auö bem ^rincip ju fein, baß bie ©d^ulb al6 
eine materiell eigene beö ^audfinbeö t>erftanben werben muffe; 
wobei nur bie Soraudfe^ung ift, baß biefe ©c^utb burd^ ®elbja^^ 
lung an ba^ ^audfinb entjianb. !Da aber gleid^gültig ifi, wer Ragt 
unb au6 wetd^er juriftifd^en causa, fo fann auc^ im gall einer actit>en 



89 

ober ^)afflt)en ©orrcaloMigation nfd^t bic Statut bicfet Obliga^ 
tfondart, fonbetn nur jenc^ ^rfncf^) über bic Oettung unb yiÜi)U 
geftung be6 ©enatudconfultö entfc^eiben. lW^)ian l^at nur gerabe 
an bem 93e{f)>{e(e ber @^orrea(ob({gation unb an bem bamit ^tu 
U)änbten 9<iQ b^t 99firgfcl^aft jened ^rtnd^ beutUd^ au^ge^ 
f|)ro(J^en. 9?acl^ Donellus unb ®Iü(f, ber (td^ ganj an 
erfieren anfd^Ueft, \)ai ed ben @^ein, afö ob ^ler bie 9latur 
ber SorrealoMigation bie ©ntfd^eibung an bie J^anb gdbe. Daf 
bem nit^t fo ifi, wirb ftd^ ergeben, wenn wir alle ^ier moglid^en 
gÄBe unter bie jwei allgemeinen (Sejlc^t^punfte bringen, ^ier^ 
naäf ift entweber ber Äldger ein Slnbrer a(d ber welcher jaulte, 
ober ber Seffagte ift ein Änbrer a(^ ber wefd^em gejal)It würbe. 

Srftenö. 2)er ÄIÄger ift einStnbrer ald ber weld^er jaulte, 
Der einfad^fte %aü ifl, al« Jtiäger tritt auf ber Srbe be« ©Idu^- 
biger«. §ier ifi ed flar, baf bie ^(age fein felbftftdnbiged gun^ 
bament f)at unb auf bie 3al)Iung be« Srblafferd jurürfgel^en mufi, 
wenn bie Älagc iure begrünbet fein fott. aber e6 ift aud^ mog^ 
lid^, ba^ bie Äfage beffen, ber nid^t ioiflk, eine eigene iure ge^ 
nfigenbe causa obligationis \)at: im Jtldger ift ein felbftftdnbiger 
formaler Obligationdgrunb öor^anben, ber materielle 3ufammen^ 
\)anQ be« .$l(aggrunbe« mit bem DbKgation^grunbe ift nid^t, wie 
bei ber Ätage beö Srben, bie SSorauöfeftung für bie formale 
®ü(tigfeit ber Jtlage. Slber Üjai^ä^üi) fteUen ftd^ bie ^dUe ber 
jweiten Slrt bod^ bem erften einfad^en gall ganj gleid^. Denn bie 
Äfage beffen, ber nid^t jal)lte, foU bie il^atfac^e jur Seite ^aben, 
ba^ ein Stnbrer jaulte; ob biefec änbre felber bad Älagred^t l^at 
ober nid^t, ift babei ganj gleid^gültig. 6« entfc^eibet, baf, wenn 
er baö Älagred^t \)at, bie Älage bod^ nur wirft, weil er jal)lte; 
unb bafi, wenn er ba6 Älagred^t nid^t \)ai, bie Jllage be« 8ln^ 
beren audb nur wirft, weil 3fener jal^lte. Ob ber Äldger, ber 
nid^t jal)lte, nun m^tt, ba^ ber ©eflagte ^audfinb jur 3eit 
bed Sontracted war ober nic^t, fann ebenfo wenig einen Untere 
fd^ieb mad^en, wie in bem JJall wenn ber @rbe M Oldubigerd 



90 

aW ÄIÄgcr auftritt. @ö cntfd^eibet aClein, bafi auö einet ®db* 
jal^fung an ein ^auöfinb geflagt tt>irb : un\> l^ietin fteljen fid^ bie 
gebadeten gätte gleid^, materiell, nid^t formell. XUpian flellt aud^ 
biefe gfiße jufammen in 

1. 7. § 6. 7. D. h. t. Non solum ei qui mutuam de- 
disset sed et successoribus eius deneganda est actio. 
§ 7. Proinde et si alius mutuam dedit alius stipulatus 
est; dabitur adversus eum exceptio licet hie non dederit. 
Sed et si alteruter eorum ignoravit in patris potestate 
esse se, verius dicendum est utrique nocere. Idem est 
et in duobus reis stipulandi. 

Donellusi) erltdrt bie ©eltung be6 ©enatuöconfulted in 
ben in § 7. »orau^gefe^ten gdHen au$ ber 9?atur ber SorreaU 
Obligation unb tjerwirft ben anberen t)on ®lücf »ieber geltenb 
gemad^ten ®runb auö bem 3Biffen beö einen (5orrealgtaubiger6. 
SBie Donellus fo erHdrt aud^ ®Iüdf bie exceptio scti in biefem 
gaHe barauö, baf tt)enn ber ©d^ulbner »on bem einen gorreal^ 
gWubiger befreit tt)erbe, er e^ ami) »on bem anbern fei. !Dabei 
fejt aber Donellus üorau6, bafi ber juerft Hage, ber n)if[enttid^ 
bem ^au^finbe ®elb jai^lte. 3« biefer Sorauöfe^ung giebt Ul* 
pian feinen Slnlaf. ^aä) Donellus müfite ba^ ©enatu^confnlt 
nid^t gelten, tt)enn ber ©orrealgldubiger juerfl ftagt, ber nid)t 
jal^lte ober t)on ber Jpau6finb^eigenfd^aft be6 @c!^ulbnere 9lid^t« 
t0n^k, Slber gerabe Xttpian fagt tbieber ganj beftimmt, baf ed 
nid^t barauf anfomme, mx ^on Seiben bie ^auöfinböeigenfd^aft 



1) lib. XII. c. 26. § 8. — „non tarn alteri nocet scientia nnius, quam 
nocet coniunctio obligationis*' — „non contingere ex alterius rei ere- 
dendi scientia, sed ei qui sciat esse ^filiumfamilias eam cnm quo con- 
trahit nocere scientiam suam, ut sie ab eo prins liberetnr filios- 
familias. Ab hoc liberatam sie deinde consequi, ut propter coniunctio- 
nem obligationis liberetur quoque ab altero" imb ibid. § 10. — „Ut 
enim cum debitor ab uno ex duobus reis credendi liberatns est, simul 
liberatttT ab utroque*' rel. 



9t 



bed @(l^u{bnei:^ gefannt ijaht ober ntd^t. Unb aud^ DonelluB 
börpe ju jener ß^onfeqiienj nid^t gelangen, tt)enn er an einer 
anbern ©tettc^) bie ©ettung be^ ©enatuöconfulteö im %aU einer 
©orrealobligation erflärt: ,,ambo numerasse ideo videntur 
qiiia in horum obligatione una res versatur." I)iefe @rHd* 
rung felbft aber ijaltt id^ für unrid^tig. SRid^t bie giction ber 
3al^lttng ffll^rt jur 8lntt)enbbarfeit beö ©enatudconfulteö ; benn 
bann mn^U anä) gegen bie Älage wegen ftii^ulirter Äauffumme 
bie exe. seti (Statt l^aben. @^ finbet aber über^upt biefe ganje 
Debuction au^ ber Sfatur ber Sorrealobfigation in ben äBorten 
Ulj^ian^ feine Unterftiiftung. ajiit Unced^t berfiel^t Donelluß^) 
ba6 93etf^ie{ ;;si alius mutuam dedit alius stipulatus e«t^^ 
t>ott einer ©orrealobligation : n>oju fc^rieb bann nod^ Ulpion 
y^dem est et in duobus reis stipulandi^^ ? @^ jtnb barunter 
benimmt jn>ei berfd^iebene gdße ju berftel)en. gür beibe gätlc 
gleid^ muf gelten^ baf nid^t in grage tommi, ob mt jaulte ober 
»er Hagte t)on ber ^au^finb^eigenfc^aft be6 ©c^ulbner^ n>ufte. 
Ige genügt, bafi @iner e^ wufite nnb bafi an bad ^auöfinb ge^ 
toi)h »urbe. 2öenn e* nun gewif ift, bafi bei ben SBorten si 
alius mutuam dedit alius stipulatus est nid^t an (Sorrealgliu^ 
Wger gebadet »erben barf, fo ift auc^ ge»i|i, ba^ bie Srfidrung 
bed Dondlus nid^t @tid^ ^< unb ed bleibt nur bie t)on mir 
gegebene @rH&rung mSglid^. 

9luf »eld^e gälte foU nun jener Saft „si alius mutuam sti- 
pulatns est" bejogen »erben? Die ®Ioffe erfldrt: ,;hocquandQ 



2) üb. XII. c. 25. § 7. Donellus ern&rt ben § 6. 7. Ulpian^ aui Um 
boV^elten ®(nn bed dare : „dandi enim significatio duplex est : naturalis 
et civilis.'* — „Est et altera civilis, com is qai natnraliter non nume- 
ravit inris tarnen interpretatione et ratione perinde habetur quagi de- 
dis^et/' 3d^ O^alte e& füir unmrglid^, bem ^ett „dedtsaef' im ^main^i 
ionfuU biefe 3tt>iefa^e Sebeuiung bel|ulegen. 

^) lib. XII. c. 25. § 6. — „item alias qni sibi pecnniam reddl sti- 
Pilatus est com alins pecnniam dedisset, nt sie cfficiantnr dno rei 
credendi^' 



92 



ille qui ftiit stipulatus ut procurator fecit; secus sl iure de- 
legationis/' 3lai) im 3Borten VUpiaM liefe jtd^ auf baö ©ine 
fo flut wie auf ba6 STnbere fd^Iiefen. Slber ber ©tt^>uIatot fann 
bod^ nid^t aW btafer ^ocurator, tt)enn gleid^ in rem suam, ge^ 
bad^t tt)erben. 3mmer erfd^iene er bod^ nur aW ein ^rocutatot 
ad agendum, bet in frembem 9?amen, wenn aud^ für eigene 
Sled^nung Hagt. UI^)ian jd^(t aber im @r6en, in ben 6otreat 
gläubigem ^er fönen auf, bie in eigenem Flamen bered^tigt fmb 
unb barum in eigenem S?amen au6) f lagen. 2)em entfpred^enb 
mu|l aud^ ba6 9eif))iet si alius mutuam dedit alius stipulatus 
est t)erftanben werben, ^nä) fonnte, wenn ber ®tij)ulator nur 
aU 5ßrocurator gebadet würbe, ba6 SBiffen ober SWid^t :? SBiffen 
be^ ^rocurator^ gar nxä)t in 33etrad^t fommen unb blof ba« 
SBiffen ober 9?id^t^a38ijfen beffen qui dedit entfd^eiben. VLlpxan 
aber fagt: wer t)on 35eiben gewuft f^abe ober nid^t, fei gleid^. 
!l)ie^ \)at nur ©inn, wenn bie Älage beffen, ber nid^t jal^lte, 
einen formal ^ felbfifidnbigen Dbligattonögrunb*) l)at, alfo wenn 
er flagt im eigenen 9tamen (suum negotium gerit). @d fd^eint 
mir alfo nur möglid^, ben gall ber ^Delegation bei XUpian ju 
t^erjiel^en. !Die @ti^)uIation gefd^al) novandi animo: ber bad 
2)arle]^en jaf)Ite, giebt bie condictio mutui auf, ber ©tipufator 
aW SDelegatar gewinnt bie condictio certi ex stipulatione. 
aSon biefem gall fagt VLlpian: auä) wenn ber, weld^er jaulte, bie 
^au^Iinb^eigenfd^aft nid^t fannte, ber 2)elegatar aber fannte fle, 
fo gilt baö ©enatu6confuIt „Kcet hie non dederit." «ber fo 
tritt Ulpian in offenbaren SBiberf^rud^ mit ^ßauluö: 

1. 19 D. de novatt. 46, 2. DoK exceptio, quae poterat 
deleganti opponi, cessat iil persona creditoris cui quis 



*) ^et @ti))u(atot aU $rocurator flagt )h)ar ex stiptilatione, ni^t 
ex mandato : aber bie Stipulation f^at ni^t ben 3toe(f ^ bie Obligation bed 
a^anbanten gu lieben, fonbern nur ben $rocurator gegen ba« freie Oievoca^ 
üon^xtd^i gu ftd^em. @o i^ nun jtoar ber Sti^ulatcr formeK im eigenen 
9lamen, materieli aber bo^ in frembem 9lamen bere^tigt (adstipulator). 



93 

delegatuB est. Idemque est in ceteris similibus exce« 
ptionibuS; imo et in ea quae ex senatusconsulto filiofa- 
milias datur; nam adver sus creditorem^ cui delegatus. 
est ab eo qui mutuam peeuniam contra senatusconsultum 
dederat; non utetur exceptione; quia nihil in ea promis- 
sione contra senatuBConsultum fit; tanto magis quod hie 
nee solutum repetere potest. 

!Det äBiberf)>»uci^ liegt beutlid^ in bem @a$ : quia nihil in 
ea promissione contra senatusconsultum fit. UIt){an (agt: 
dabitur adversus eum (qui stipulatus est) exceptio licet hie 
non dederit.*) !Die ©Joffe fuc^t ben SBiberfrcucJ^ auf bie oben 
' angegebene Sßeife )U lofen. iDie muttm Sd^riftfteOer fd^etnen 
ben ä93{bei;f))tucl^ ni^t bead^tet ju \)aim. %i)bi^) dikt beibe 
SteUen sum 93eleg, baf ben !De(egatat Sinteben aud ber @cl^ulb 
bed {Delegaten gegen ben {Deleganten nid^t treffen. @intenid^) 
bemetft nur gelegentlid^, ed fomme nid^t barauf an, ob bie ätücf;« 
ja^lung an ben ;l)arieil)er ober einen 9(nbecen t)erabt:ebet n)orben: 
bawud erl^ettt nid^t jur ®enüge, tt)ie Sintenid 1. 7. § 7 D. h. 
t. cit. gegemUec oon 1. 19 D. cit. ^erfte^t. 

Daf ^ift ein aBibetfptuc^ vorliegt, jelgt beutlic^ aud^ gol* 
genbe^. .^aulud red^tfertigt feine @ntfc^eibung : ^^Ideo autem 
denegantur exceptiones adverBus secundum creditoreni; quia 
in privatis contractibus et pactionibus non facile scire peti- 
tor potest; quid inter eum qui delegatus est et debitorem 
actum est; aut etiam si sciat dissimiüare debet ne curiosus 
videatur." ^aulu« fagt; ob ber {Delegatar ed toü^U ober nic^t, 
i^n trifft bie Sinrebe nic^t, »eld^e ber {Delegat gegen ben {Dele^ 
ganten gehabt ^dtte. Ulpian aber fagt: Sed et si alteruter 
ignoravit — utrique nocere. {Dad ^eißt bo(^ unjn)eifell)aft : 

^) $((fo quamvis in ea promiosione nihil contra Rctnm fiat. 

6) ^anUlM^t, 1. SBb. 3. 9(ufl. ®. 484 9lott 3. 

7) amtt^t, 11. ®. 508. 9loU 38. 



04 

Ydu^it e6 bet Delegant ni^t (qni mutuam dedit)^ aiet bet 
^üe^atat (qui stipalatus est) ober um^tUl^tt, bie exe. scti 
tdf t in jebem %aVi ben !t)e(egatar. 

9Benn man ben SSerfud^ bet @loffe unb bie Qh:Hdrung bed 

Donellus; baf ber qui mutuam dedit unb qui stipulatus est 
Sorrealgldnbiget feien, nic^t bidtgen fann, fo tonnte eine 86fung 
be^ aaSiberfprud^e^ t)ielleicl^t in gotgenbem gefunben tt>etben. 
$au(ud fprdd^e t>on nacl^fo(genber !Delegatton; Uipian "oon 
einem Sali, wo bad mutuum dare unb bod stipulari gleic^^ 
zeitig gefd^iel^t ). S. ber mutuo dans mei^t bad ^au^finb otft 
Sm^fdnger an, einem !Dritten )u loecfyred^n um biefem )u 
((Renten. 2)ie Stipulation träte ^ier nur al^ ^orm bed mutuum * 
auf. a»ir fd^eint aber, bof biefe Differenj in ber 3eit iurifiifd^ 
o^ne (Sinfluf fein mu^; unb nad^ Utpion bleibt lebenfaKd ganj 
unbefiimmt, ob bie @ti)>u(ation gleid^geitig ober fpdter erfolgte. 
%nä) für ^aulud reid^t ber ®runb ^^quia nihil in ea promig- 
sione contra sctum fit^' nid^t aud: er ffigt ben nod^ ftarferen 
(Srunb l^inju ;;tanto magis quod hie nee solutum repetere 
potest." 2Äit bem erfieren ®runb fiimmt natiirfid^ aui) VÜpian, 
baf in bem ®elb)>erfpred^en eined ^audfinbed feine Serle^ung 
bed @enatudconfuIted liege, ^ainaä) tonnte VÜpian anif mit 
$aulud im ätefultat ubereinflimmen. S(uf bie diic^tigfeit be^ 
jweiten ®runbed fommt alfo STOed an. ^aulud fd^lieft fo: bad 
^audfinb fann feine 2)arlel^endfd^u(b bejal^len unb jo^lt fein 
indebitum; ^ek^ation ift %ot)ation, a(fo solutio; barum muf 
aud^ bad ^audfinb a(d !DeIegat l[}aften, »eü bie (Stipulation, an^ 
ber ed nun l)aftet, fein ©efd^dft contra actum iji. 2)ie grage 
fönnte fein, ob bie Delegation ate Äoöation bem ©enatudcon* 
fult gegenüber fd^led^tl^in wie solutio voirft. 3n bem @at : solutum 
repeti non potest ift ^war aud^ bie ßuldfftgfeit ber 9?ot>ation aud^ 
gefprod^enj unb barnad^ kourbe ^ßaulud Stted^t l^aben. Slber ob 
nid^t aud^ bad solvere, wenn e6 oom ^audfinbe noäf erfolgt, 
materiell ju »erjie^en fei, wie bad dare, fo bo^ eben fo wenig 



95 

ali ia^ dara im formalen @inne (quasi dare) auä) bad sol- 
vere im formalen Sinne genügt, tjerbient bod^ gefragt ju »erben. 
!I)ie Confequenj ber ^auHnifc^cn @ntfd^eibung tt>urbe fein, baf 
nun ber SSater beö belegirten Jpauöfinbeö in jebem gatte de pe- 
culio ^aften mufte: bie urf))rungUcl^e I)ar(e^endf(^u(b bed ^aud^ 
finbed würbe burd^ 9iot)ation alfo eine ^eculiarfd^ulb bed SSaterd, 
tt)ie bajfelbe bann aud^ bei iDelictöfd^ulben be^ ^auöfinbed gelten 
müfte.^) 2)iefe Sonfequenj fann nun freilid^ nid^t angegeben 
tt)erben5 aber auf bem Unterfd^ieb be^ clviliter solvere unb na- 
turaliter solvere fann aud^ nid^t ber äBiberfprud^ bed $au(ud 
mit Ulpxan berufen. 3d^ glaube, ba^ bie Sofung in golgenbem 
liegt. 5ßauluö fragt nur, ob ber .^audfo^n gegen ben 3)elegatar 
bie exceptio l^abe. IXtpian beantwortet biefelbe ^la^e nid^t 
blofi rürffid^tUd^ beö J^audfinbe^, fonbern >aud^ rüdfftc^tlid^ be« 
^au«t)ater6: ^ier iji fein 3weifel, baf bie 9?ot>ation bie exe. 
nid^t befeitigt unb mnn ber @o^n au^ bem ^eculium itwa 



«) 3tt)ar \ä)ttiU berfelbe ViDplan in 1. 3. § 10. 11. D. de pec. 15, 1.: 
to(e ex compromisso, fo l^afte ber 95ater iudicati de peculio „etiam eins 
actionis nomine, ex qua non potuit pater de peculio 
aetionem pati. Nam sicuti in stipulatione contrahitur cum filio, ita 
iudicio contrahi." ^ie 9(nalcg{e bed indicio contrahi )um stipulatione 
contrahi fcnnte verleiten, aud^ für bie fogenannte novatio voluntaria haif 
felbe gelten ju (äffen. 3(^ l^olte aber biefen ©(^(uß für nid^t julÄfffg. 
5Dat>on abgefel^en, ba$ Don ber fogenannten nov. necessaria nid^t auf bie 
voluntaria gefd^loffen »erben barf, fotoie baß ber itlage, »eld^en Orunb fle 
aud^ f)(iU, ba^ <&audfinb f!cf) nid^t n^eigern fann, toäl^renb bie stipulatio 
novandi causa in feinem SSctieben fielet: fo treibt ber 3ufammen]^ang 1. 3. 
$ 5 — 12. auf bie im 2:ert be^au^tete 9(nf!c^t. Ul^ian fe|t aU befannt »or^- 
aud , U)ann de pccuHo gehaftet n)erbe, toann ni^t, unb giebt in biefen ^üf 
ragrav^en bie aiZobiftcation jener Siegel an 

a.) au0 ber Q3erbärgung bed @clat)en haftet ber ^err in ber 
Siegel ni6}t 1. 3. § 5 — 7. 1. 47. § 1 ; aud ber SJerbörgung bee $audfinbe0 
l^afiet ber fBater flet« 1. 3. § 9. 

b.) au« Som^jromif be« (Sfk»en l^aftet ber ^err in feinem gaH, 
benn er tofirbe au^ nid^t l^aften ex iudicato 1. 8. § 8. 



96 

j4(t ber ^atet bie condictio ^t. %iii ben ®ol^n felbfl aber 

gilt bie !De(egatii>n, nur bad fagt $aitlu^: unb l^ierfut tnU 

fd^eibet, baf aud^ 3a^Iwng gilt, nur nid^t mit t)dteclid^ett 
mttün. 

Der gafr ber ©orrealobligation neben bem eben bef<)ro(]^enen 
mad^t feine @d^tt>ierigfeit. @^ mu^ gleid^ fein, ob neben bem 
midfcv iaf)lu, ani) ein änbrer um ber gorm ber Obligation 
miUen bie Älage \)at 66 erfc^eint bie« nur ate ba« SRinud 
neben bem galt ber Delegation. Slud^ l^ierfür gift: si alteruter 
eorum ignoravit, utrique noeere. Die Stla^t beffen, n>eld^er 
ni(^t jal^Ite, gift nur, tt>eil ber «nbre jal^Ite: ber Unterfc^ieb t)on 
bem galt ber Delegation befielet nur barin, baf ^ier bie formale 
(Sinl^eit ber Obligation gehoben, ttJÄl^renb fte bei ber €orrealoWi^ 
gation erhalten i^. ' 



c.) aud (EonDpxomif bed ^audfinbed l^aftet ber ^ater in jebem %all 
„etiam eins actionis nomine ex qua non potuit pater de peculio actio« 
nem pati", iinb fbenfo ex iudicato 1. 3. § 10. IJ. ^apinian erflärt jlvat 
in § 10. bie unbef^r&nfte Haftung ex compromisso: „qunm ex sti- 
pulatu pater conveniatur/^ 9(6er bie Haftung ex compromisso nt^t im 
©tunbe auf ber Haftung ex iudicato; benn bad @om))romip erfe(^t ben 
VttäftmtQ, ber ni^t gu vermeiben ifi: bie« ev^elft beutlid^ au« 1. 3. § 8. 
(b.), «gl. 1. 1. 3. §^ 1 D. de reo. 4, 8. 9(lfo barf $apinian'« ©riinb ni<l^t 
irre fähren. 9(ud biefer ^erbinbung bed compromissam mit bem iudicatom 
fann tool^l gef^Ioffen toerben , ba{i baffelbe nt^t gelten fcnne bei fceitoiKiger 
9lo))ation von IDelictd : unb IDarlel^en^f^ulben. 9(u^ muf bo^ ber ^a^, 
ba$ bad «gaudünb bie Dbligatiun ni^t noviren fönne 1. 25 D. de novau. 
4G, 2, ni<^t blo^ auf Sorberungen, fonbern aud^ auf feine <S($ulben be-- 
jogen iDerben fönnen 1. 34. pr. de novatt.: Gaias in 1. 34. pr. bef^r&nft 
bie 9lo)}ation von pecnliaria debita, „maxime si etlam meliorem suam 
conditionem faciant." ^ama^ fann ed fein 3)Deifel fein, baß bei 9toi 
Nation von ^elict^:: unb IDarlel^endfclJ^ulben ber ^ater de peculio nid^t 
^afiet {(B. 65). — (S« bleibt nun aber no^ bie Stage »brig, ob 1. 3 § 10. II. aud^ 
9on ^arle^en^fd^ulben gu verftel^en fei, ob alfo ber l^ater a\x9 @omvromif 
unb iadicatum U9 ^au^finbed in fol^em Salle de pccnlio l^afte. 3eben? 
fafi« f(^rieb Ulpian nur in SBegug auf ^elict0f(^ulben , tvie ai\^ bie @(offe 
i^erflel^t. 



97 

SDiefdbe Siegel, bte für bie eine Sri ber SAUe iutäfi^tt 
if^/ i^St fi^ AUd^ n)teber 6ei ber anberen älrt, ju ber n)ir nun 
öibergel^en. 

StDeitend. !Der Seflagte ifi ein 9(nbrer atö ber I9e(d^em 
gejal^tt n>urbe. Der SBeHagte fann fein ber SSater bed ^au6^ 
finbed bem gejai^It n)urbe, ber @rbe be6 i^audfinbe^, ber ^ärge. 
!£)af l^ier bie exceptio @tatt l^at, maä)t Um @cl^n)ierigfeit. 
!Der SSeHagte tann aud^ fein ein anbred ^audfinb: imi S^aM^ 
finber fielen in ber Obligation atö 6orrea(fd^uIbner. $ie(t ber 
©laubiger nur ben @inen ber Sorrealfd^ulbner für ein ^au^finb, 
fo entfc^eibet ob er biefem jaulte. 2)ürfte nad^ Donellus auf bie 
%atur ber Sorrealobligation gefeiten n)erben, fo mü^U gleid^- 
gültig erfd^eineU; mm ber ©laubiger jal^lte.^) !Denn bie Obli^ 
gation befte^t bod^ nur ju Siedet (ol^ne exe. doli) bur(^ bie 
datio: forbert ber ©Idubiger ))on bem ^au^finbe jurüdF bem er 
nid^t jal^lte, fo n)ürbe i^n bie exe. doli trefen, n)enn er nid^t 
bem t^ermutl^lid^en ^au^t)ater geiat)lt l^ätte; unb ebenfo i^dtte bie 
äBirffamfeit ber Alage gegen bad ^au^finb bie 3<il)lung an ben 
^audt)ater )ur SSorau^fe^ung. 9lber bie Dbligirung ber ^au6- 
finber l^at nid^t befd^ränft werben follen; unb ob bie formelle 
aSeri)fl{d^tung eineö ^auöfinbed fid^ grünbet auf bie S^^lung an 
einen Slnberen, glei(^t)iel ob ^au^finb ober ^an^i>attt, fommt 
nid^t in grage. 2)a]^er 

1. 13 D. h. t. Si quod alii mutuum dedimus, a filio- 
familias novandi causa stipulamur, non esse impedi- 
mento senatusconstdtum lulianus scribit. 

®anj biefelbe tl^atfdd^lid^e Sejief)ung entfc^eibet, wjenn bad 
^au^finb mit einem Slnberen (Sorrealfd^utbner ift. SBie tt>ir 



») Donellus, lib. XII. c. 26. § 9. 10., toeiß ballet bie anbte dni^^tU 
bung in 1. 7. f 8 D. h. t. nut burd^ bie (Srfl&rung )u »etfj^l^nen, baf loo 
bie Befreiung M einen Sorvealf^ulbnet« nur eine ^erfönlici^e fei, fie bem 
anbern nid^t l^elfe. 

7 



98 

fallen, ba|i bad SRcfuItat glcid^ iji im goß Jer 3)ele9ation unb 

ÄCttocn Sortealobligation , fo ift cd au<3^ tt>ieber gleid^ na(i^ ber 

entgegcngefe^ten Seite, wenn bad ^audfinb aU !DeIcgatud ober aW 

bec @iite ber ßomalft^ulbner belangt wirb. 3llö SDelegotud, ald 

dorrealfd^ulbncr t)erf^>rid^t boö ^aitdfinb baö Darlet)en aurüdEju^ 

saufen:, atö ^abe ed baffelbe enn)fangen: aber biefc giction (biefe 

civilis dandi significatio) genügt nid^t für bie ©eltung be6 

Senatudconfulted. iDal^er fd^reibt Ulpian für ben galt ber Sor- 

realobligation , tt)ie Julian für ben galt ber 5)elegation: 

. . L 7. § 8 D. h. t. Item si duos filiosfamilias accepero 

,. reos, sed altenim putavi patremfamilias ^ intererit ad 

quem pectunia pervenit: ut si eum scivi filiuinfanulias 

ad quem pervenit pecunia^ exceptione summovear, si 

ad eum quem ignorem non summovear. 

SDie ©teile giebt SJeranlaffung jur Unter fd^eibung fotgenber 
gdtle: a.) bie beiben ßorreatfd^nlbner ftnb ^audfinber nnb ber 
©laubiger wn^tt ed »on 95eiben. !Darü6er fc^n)eigt Ulpian. 
3)er, bem ber ©laubiger nid|t 5al)lte, müfite l)aften; aber er würbe 
entWeber eine Stegre^flage l)aben ober burd^ bie exe. doli ftd^ bie 
©effion erjwingen !onnen. Sllfo wiirbe ba6 anbere t^auöfinb 
bod^ einfieljen muffen; unb barum ifl aud^ bem anberen ^aM^ 
finbe, bem nid^t gejal)lt würbe, bie exceptio begrünbet, tt>k bem 
93ürgen, wie bem aSater wenn fte ben Stegref nel^men fonnten. 
3)äd^auöfinb aber, bem nid^t gejal^lt würbe, ^t ftetd ben 
Slegrefi, weil ed nid^t fd^enfen fann. Sllfo wirb in feinem 
galt gehaftet. iö)!l)affelbe gilt aber aud)^ tt>mn neben bem ^ouö^ 
finbe, bem gejal^lt würbe, ein ^audi?ater alö ßorreud ftd^ t>er- 
pßä)Ut, »oraudgefe^t nur, ba^ ber §auöt>ater aU Sorreud 9ie^ 
gre^ nel^men fönnte. ^ai)n 



10) Danellttfi, XII. c. 26. § 9 i^ anbrer ^ft^ii „De eo ad quem 
pecQni4 non pervenit, generaliter probandam est hunc perpetao teneri/* 
Donellus überfielt vcHig bie dtegrepfrage. 



1. 7. § 1 D. h. t. Idem ait^ si duo reöB accepero 
filiumfamilias et Tititun, quum ad filiumfamilias esg^t 
perventura pecimia; ideo autem reum Titium acceperim 
ne quasi fideiusBor auxilio senatuBConsulti uteretur^ uti* 
lern esse exceptionem adTerstts fraudem dandam. 

@d fann nur »on bec exceptio in ber ^ßerfon be« S^itiud 
bk JRebe fein. SIW 33ürge würbe er bie exceptio l^aben, wenn 
er 9lcgref nehmen burfte; aber anä) ate ®orreaIfd^ulbner fann er 
in berfelben 8age fein. S)er ©Wütiger tpupte, baf bem Xiiin^ 
bie gejal^Ite Summe »eber ganj no6) t^eitoeife^O ju ®ute 
fömmeit folfe. !Diefen fad^lid^en 3ufammen^ang beutet Ulipian an 
iwtäf ben Saft: ;,ideo autem — uteretur." 

Sltfo tt)urbe an ein ^auöHnb gejal^It, fo ifi gUid^ ob ber 
anbre Sorrealfd^ulbner ein ^au^finb ober Jpau^öater ifi, »enn 
nur ber ^au^y>ater regre^fd^ig ift; njaö ba« anbre ^au^ftnb, 
bem nid^t gejal)ft njurbe, ftet^ ift 

b.) aSon ben beiben fiorrealfd^ulbnem burfte ber ®Wubiger 
ben ©inen ald *^audvater benfen unb biefem jal^lte er auci^. Jg)ier 
muf aud^ baö J^aU6finb l^aften : si ad euni quem ignorem non 
summovear. 2)aö Jj^audfinb resp, fein SSater ^at ja ben 9le^ 
gref. 8lber oud^ ber angeblid^e ^audöatcr fonnte bie exceptio 
nid^t tjorfd^uften in bem Vorgeben, er tt)ürbe fonjl burc^ Slegref 
fic^ erl^olen. !I)enn il^m würbe gejault 5 ob bie« nun gefd^alj, um 
bem ^auöfinbe ju @elb ju verl^elfen, fann ben ©laubiger nic^t 
fummern unb fann er nid^t tt>iffen. Unb »öfte e^ ber ©laubiger, 
fo mü^te ber angeblid^e ^auöt>ater boc^ l^aftenj e^ tt>dre fein 
©d^aben, baf.er an ba^ Jpauöfinb nid^t regrebiren fann. 8lIfo 
in iebem galt wirb gel^aftet, wenn bemjienigen ^on tti^ Sorreat^ 
fd^ulbnern geja^h würbe, ber .^au^^ater war ober fo ga(t. 



^^) S)fr %Qi[ ber tl^eüiDcifen Bal^Iung an bad ^au^finb unb an einen 
Vnbertn 9ir«ntlo^rt<t fic^ ))on ftlifl, t)^!. 1. 17. § 2 D. ad sct. Vell. 16, 1. 



100 

c.) 3<t^I^^ <t6et bec ®(dttbiger an !Deniemgen, bm er nod^ 
ald ^audfinb tt>etf , n>&^renb et ben äbtberen atö ^au^^DOter an- 
nimmt, fo n)itb in feinem %aU gel^aftet: si emn scivi filimn- 
familias^ ad quem pervenit pecunia^ ecxceptione Bummoyear. 
^a^ älefuttat begrönbet ftc^ iDie unter a. 

d.) 9lur eine Kombination ifi e6, wenn meistere Sorreal- 
gläubiger unb mel^rere Sorrealfcbulbner jufammentreffen. SJon 
ben ©laubigem jaulte @iner an ein ^au^finbj ber anbere Sor- 
realfc^ulbner mod^te ^auöt>ater fein ober fo gelten ober felbft nocft 
^anöfinb fein, unb »on ben ßorrealgläubigern modbte ber Sine 
ba^ »iffen ober nid^t : in feinem galle wirb gel^aftet (gaß a. unb 
c. in aSerbinbung mit 1. 7. § 7 D. h. t. cit.). @iner ber ®Idn^ 
biger jal)lte an @inen, ber ^au^»ater toar ober fo galt 3n 
iebem gall »irb gel^aftet, aud^ »enn flagt, »er nid^t gal^fte, unb 
gegen bad J^au^finb bem nid^t gejal^lt »urbe. (gall b. in SSer^ 
binbung licet hie non dederit). 

S^ entfd^eibet alfo überall nur, ob an ba6 J^auöfinb frembe^ 
®elb gefommen. ®leid^ ift, unter tt>eld^em 3;itel gejault unb bad 
^au^finb »erpflid^tet n)irb, ob ate alleiniger ©d^ulbner, atö ßor- 
realfc^ulbner ; »erlaubt bem legten gall ifi ber ^all, tt>o bad 
^au^finb aW 33iirge fungirt, aber S^i^Iung erljielt. ^m ifi 
baffelbe formell accefforifdb obligirt, materiell aber bod^ allein 
obligirt: e^ todre ein S3ürge ol^ne 3iegre^. 3)al)er Ulj)ian 

1. 7. pr. D. b. t. Item si filiusfamilias fideiusserit; Ne- 
ratius libro primo et seeundo Eesponsorum cessare 
senatußconsultum ait. Idem Celsus; sed lulianus adiieit^ 
si color quaesitus sit ut filiusfamilias qui mutuam acce- 
ptaru* erat fideiuberet alio reo datO; fraudem scto 
faetam nocere et dandam exceptionem tam filiofamilias 
quam reo, quoniam et fideiussori filii sub- 
venitur. 

!Dad entfd^eibenbe ^ommt biefer Stelle liegt koeniger barin^ 



101 

baf ba« §äudfinb nid^t i^aftet, aü batin ba|r ber äfnbre tcoft 
bc« bofofcn SBerfal^rcnd niä)t l^aftet.*^) j)^^ jpauöffnb l^aftrt 
niäft, mil i{)m gejal^ft tt)urbe, alfo bie aSorait^fcftung bcd ®e^ 
natuöconfuUe« erfüllt tft !Der Slnbetc ^aftet n{(^t, ttjeit if|m 
materiell bie gejal^(te Summe nid^t ju ®ute gefommen ifl, er 
alfo ben Siegref l^afcen würbe trie ein S3ürge. (Sbm bef^alb l^at 
er bie exceptio. Umgefel^rt lonnte baö §audfinb, mnn e^ »er^ 
urtl^eilt werben fonnte, jwar ipso iure regrebiren, würbe aber 
exceptione doli jurüdgewiefen. Diefen 3itfammenl>ang beutet 
Ulpian an in ben SBorten quoniam et fideiussori fiUi sub- 
veniatur. 

@o bejiätigt fld^ aud^ f)ier bie oft angejogene JReger über 
3nterpretation t5on $roI)ibitiügefeften. SBie bie mutua pecunia 
data nicf)t formell im Sinne be6 JRealcontracte^ beö mutuum, fo 
ift aud^ bie 9Ser^)flic^tung be6 Jpau^finbe^ barau^ nid^t formell 
JU nel^men, fonbern nur materiell. @o wenig eö auf bie for^ 
meKe causa obligationis anfommt, fo wenig fommt e^ barauf 



12) ©lud, XIV. @. 310. begnügt f!d^ mit ber liBemerfung, ba$ in 
fo^em SaKe in fraudem legis gel^anbelt fei. ®erabe bad „in fraudem 
legis" mußte auffotbern, bie „sententia scti'' ))r{nci^ie(( gu enttoideln. 
Slid^t flar ijl mit, »ad ®lüd 9ti>H 91. über „alio reo dato" fdjteibt: 
,,unter reus foU l^iet fein anbret a\€ intercessor ober fideiussor )}et{lanben 
toerben." 9lu(ä^ Don eil us, XII. c 24. § 17. a. (S. unb c. 26. § 9. fül^rt 
biefe ®tel(e nur aU ein ^eifpiel bed in fraudem legis agere an, ol^ne 
toeiteren Oebtaud^ bat)on jn maä)tn. — 93effer, bie >)roceff. (5onfum^)tion 
@. 198. (Rote 37. erf(&rt, baf für bod ^audfinb aU Bürgen bad ®enatu4i^ 
confult ni^t gelte, aud ber 9latut ber HBäcgfc^aft, ,;toeil ber itlage bed 
©laubiger« gegen ben liBurgen fietd ber Slnfpruc^ an ben (Sd^ulbner )u 
®runbe lag." JDer Orunb, fonjl tid^tig, ifl ^ier »ebet notl^ig nod^ trip er 
bie ^a^e. ^ier entfd^eibet allein bie 3nter))tetation M ^enakdconfult« ; 
mie ba« ^autffinb aU jtäufer >ie exe. seti nid^t f)Cii aud^ toenn t€ „pretium 
spopondit," fo au^ ba« ^audfinb aU ^nrge: non numeratur. IDer ©tunb 
Keffer'« fagt aber auc^ mel^r al« er holten fann: toenn ber SCnf^JtudJ an 
ben ®d^ulbner ex mutua pecunia data entflanb, müflte ni^t nad^ Keffer 
ba« 4au«finb aU IBörge bie exe. l^aben? 



103 

an, tt)ie bad ^audfinb l^affet, ob aUciit/ ob ^jriiicijialtter, ob 
awefforifd^ : ba6 ©cnatuöconfult gilt, voenn ed l^aften mäflte, ol^c 
ben 9legtef ju I)aben ober ioeitn c6 t)om JRcgref bebrol)t ^dre. 
@ben fo tft gteid^, tt)em ed üetpflid^tet unb wem e^ l^aften foH, 
»enn nur bie Älage fld^ ftüftt auf ©elbjal^Iung on baö ^ou^- 
ftnb: aud^ toenn ein iDelegatar flagt, gilt baffelbe (gegen $au(u6 
«nb gegen 3)1)60. 



§ 18« 2)ie eieepli« senntasctnsvlti. 

Der ©enat befd^Iof „ne actio petitioque daretur." ©ang 
fo lautet aud^ bie Seftimmung be^ Bct. Velleianimi „ne eo no- 
mine ab bis petitio neve in eas actio detur/^ ®tei(l^tt>oI)( 

ful()rt bie 3nter^>retation ber romifd^en 3uriften ju einem »er^ 
fd^iebenen SRefuItat in Setreff ber SQSirfung jener SSeflimmung: 
bie 3Äf)lung einer ©d^ulb contra sct. Macedonianum foK nid^t 
conbicirt tt)erben (naturalis obligatio manet), bie 3<tI)Iung einer 
©d^ulb contra sct. Velleianum fann conbicirt ioerben. Ufpian 
erffdrt bie6 für ba6 sct. Macedonianum „quoniam exone- 
rare eos (filiumfamiliaS; fideiussorem, ceteros) lex; noT 
luit",0 für ba^ sct. Velleianum: „mulier enim per aenatus- 
consultum relevatur^^^) 2)iefe @rIlÄrung fann jid^ offenbar 
nic^t auf ben SBortfaut ber beiben ©enatu^confulte fluten. 2)a6 
^erfd^iebene Siefuftat mu|i alfo anberö n)ol)er feine Segrünbung 
ermatten. ©et)or biefe t)erfud^t merbep fann, foll jene »efiimmung 
öl^ne SRudfftd^t auf bie ^rage über bie naturalis obligatio be^ 
traget toerben. 

!S>ie *gragen, benen wir l^ier begegnen, ftnb: iji in jenen 
® orten „ne actio — daretur'^ bie 35enegation ber Ä!age, bie 



L 9. § 3 D. h. t 

2) 1. 8. § 5 D. ad sct VeU. 16, 1. 



103 

^tftAftung betfelben iwcäa exceptio befd^Iofjen, obeif liegt idxiii 
auege{))tod^en ; ba|i bie Obligation juwibet beiben (Senatudcdn^ 
fu(ten ipso iure nid^ beftel^e? 2)iefe brei fragen {leiten felbft^ 
fi&nbig neben einanber; unb ed ifl namentlici^ bie erfie Silage 
nic^t ibentifd^ mit ber bcitten.^) !Denn tt)enn auc^ bie Alage 
benegitt b, ^. bie ^Biti^contefiation gar ni<l^t )uge(a{fen tt)ütbe, fo 
bliebe noc^ immer bie S^age^ ob aui) bie naturalis obligatio 
ipso iure ald gehoben gelte« ^n^ toet !Denegation bet Jtlage 
gleicl^ fttUt bec ^uf^ebung ber civilis obligatio ipso iure^ l(^dtte 
bamit not^ 3tiä)a übet bie naturalis obligatio audgefagt. 

S)af nun nad^ jener Seflimmung bie Obligation a(d ipso 
iure gel^oben gelte, fann au^ bem 993ort(aut nic^t erfannt n)etben. 
Die 9icbaction l)dtte* ganj anber^ auffallen muffen, mnn bie 
9iid^tig!eit ber Obligation (ex mutua pecunia data ober ex 
fideiussionibus) fancttonirt n^erben foUte. !Die «Sanction ^&tte fxcfy 
bann nid^t gegen bie Älage geridl)tet, fonbern gegen bad ©efd^dft 
felber: biefeö tt>dre bamit burd^ eine ?egaIfiction für nid^t üor* 
Rauben, für nuU erHdrt. 3tad) analogen SdUen mu^te bann er^^ 
n>artet tverben: „ne mutua pecunia detur" ober „prohibere 
quominus mutua pecunia detur", tt)ie bie gaffung lautet im sct* 
Aemilianum;^) ober aud^ ^;Ut irrita fiat mutuae pecuniae 
datio", wie e6 in bem sct. Hosidianum unb Volusianum^) 






3) SÖle @(ntenU, (Sblfre^t I. @. 326. 9lotc 43. too^t angimel^meii 
f^eint. 

*) 1. 3 pr. D. de donatt. i. v. et n. 24, 1. — • 9lel^nUc^ in bet oratio 
Seyerit. „interdicam , ne — distrafaant/^ 1. 1. pr. § 2 D. de rebna 
eorrnn qni snb tut. 21, 9. ^am ^a^ofen, auegeko&l^Ue 8cl^ttm 
@. 128. 

s) 1. 52 D. de contr. emt. 18, 1. -- Hext Bei SRommfen« IBeri^te 
über bie SBer^anblungen ber St. ®&d^f. ®ef. b. SB. 4. 93b. 1853. <S. 
272 — 77: — „Cumque aequo non oportere(t) malo exemplo vendere 
quam emcre, ut venditore» quoque coercerentur qui scientes dolo malo 
intra haue senatus voluntatem vendidisseut, placerc tales vendi- 
tiones inritas fieri.'' Ueber ben Snl^alt biefer @enatu0confuUe f. 
IBa^ofen a. a. O. <S. 183 — 227. bef. ®. 199. 



104 

l^dfit 9(itd. bet Skrgleid^ung bet ätebaction biefet ®enatu^n^ 
fulte mit bet M sct. Macedonianum unb Velleianiun gel^i 
unjkDeifell^afi l^eiDot, bafi butcl^ bie (enteren ni<^t bad ®efd^dft; 
alfo aud^ ntd^t bie Obligation baraud für nuQ ecHdtt n)etben 
foDte. 9Rit^in ipso iure befielt bie Dbligation. !Died Siefultat 
ifl aber nur ein formeUed: bie einzige (Sonfequens ifi, baf bie 
jtlage ipso iure 93eftanb l^abe unb baf biefe(be nur burd^ eine 
exceptio entfr&ftet tioerben fann, aber anif muf. !l)ie SSertl^eibi^. 
gung in iudicio (exceptio im materieUen ©inne) reid^t nid^t 
au^, eben n>eil ipso iure bad @ef(^&ft unb bie Dbligation gilt. 

hiermit ftnb bie brei fragen beanttoortet. STnbere erfldren 
bte 3Borte „ne actio daretur" anber6. Donellus*) finbet 
barin !Denegation ber ilfage auögefprod^en b. 1^ 8lu«fd^lu|i ber 
gitiöcontefiation, mnn bie ©ad^e in iure tiquib ift, Sntfrdftung 
burd^ exceptio, mm fte nid^t liquib iji. Diefe erflfirung 
tt)ieberl^oIt @intenid,'0 ber nod^ bemerft, baf !I)enegation ber 
Jtlage in iure ber feltenere %aU fei unb bafi in ber ®en)dl^rung 
ber exceptio allerbingö ein ius singulare berul^e (quoniam 
exonerare eos lex voluit).^) Slud^ Sa doofen®) finbet barin, 
tt)enigfien6 für ba6 sct. Velleianum, bie !I)enegation ber Älage 
audgef<)rod^en 5 bie« fei bie ^rari6 »or bem ©enatudconfult. 
Durd^ baffefbe l^abe aber bie ©ntfrdftung burd^ exceptio ben 
SJorjug erl^alten. 3ene frühere ^ßrari« »erbe angebeutet burd^ 
ben ©a^ ;,tametsi ante yidetur ita ius dictum esse ne eo 
nomine ab bis petitio neve in eas actio detur.^' ^aä) biefer 
(Srfldrung fel^lt ed bem ©enatudconfultum Velleianum an ber 
befümmten ©anction : ee pnben ftd^ nur bie SBorte „ut in ea re 



•) XII. o. 25. § 3. 

T milx^(fyi, II. ®. 508. mit 40. ^^l I. S. 326. fWote 43. 

®) Ul^ian fagt aBet gerabe bad ®egent]^eU, „non qnöniam exon. eos 
lex Toluit;'' a\xä) i^ ti auff&Uig, toit ein (S^efeft nur ben feltnen Sali ttift. 

•) a. a. O. 6. 14. 



105 

senatus volimtas servetui'/' ^ternac^ batf e6 Wn S^rif^l 
fein, haf, Yomn anä) in ben aSBottcn ne eo nomine rel. ber 
ftä^eten ^tarid gebac^t n)itb, btefelbe bod^ jugfeid^ anä) gegen^ 
n)dttig fccjidtigt tt)irb. Slbct baf bann bie Dcncgation bet Jtlagc 
in iure fanäionitt [ci, fann iä) nidbt jugcben. 3d^ fann in jenen 
aOBorten ber beiben ©enatuöconfulte nur finben, baf ber Senat 
bem ®Idubiger bie Älage unb fiberl^aupt Jleben anberen ^)roceffua^ 
lifd^en 9Beg (actio petitioque) gemeiert tt>lffen »otte: ber ^)ro- 
ceffualifd^e SBeg foU erfolglos bleiben. Db burd^ !Denegation, 
burd^ exceptio, burd^ replica, ifi ©ad^e bed gerid^tlid^en SSer^* 
fahren« unb fann aud jenen SBorten nid^t erfannt tt>erben. Slur 
fo^iel barf l^ieraud gefolgert »erben, baf bie Obligation ipso 
iure gelte unb alfo aud^ bie Jttage ipso iure Sejlanb 1i)ait. 
!Darau6 folgt, baf bie SSertl^eibigung bed S3eflagten in iure, alfo 
burd^ exceptio, gefd^el^en muffe. Der iudex fann biefe exceptio 
scti Macedoniani (ober Velleiani) nid^t ex officio berüdftd^'' 
tigen.^®) &ti)t bie exceptio nic^t in ber gormel, fo mu^ ber 
iudex t)erurt^eilen. 3lber bie ©orte ,*,ne actio daretur" jtnb 
materiell auf juf äffen: bie SBirfung ber Älage, ©recution, foll 
audgefd^loffen fein. @o erftdre id^ bie 3nterpretation ber romifd^en 
3urifien, baf beibe ©rceptionen aud^ nod^ in ber ©recutiondin^ 
f^ÄUg, gegen bie actio iudicati, »orgebrad^t werben fonnen: 
„tarnen si non opposita exceptione condemnati sunt, uten- 
tur senatusconsulti exceptione. Et ita lulianus scribit in 
ipso filiofamilias exemplo mulieris intercedentis.'' ^ *) @ö 
Idft fid^ für biefe fg. ))rit>itegirte Siatur ber exe. scti Mace- 
doniani nod^ anführen, baf fonfl, tomn bie exceptio gegen bie 



»0) «nbm «nftd^t ifi ©inten i«, mHx. II. ©. 509. moU 40. tocU 
nur fo ,,bet Stoecf be« ®ct., SdJJu^ bet Sater gegen ®efa^r, erreid^t toerben 
fönne.'' ~ JDie SCnjld^t (m Xtxt ffat aud^ ®iüä, XIV. @. 347. 48.: 
nur von bem Cfrforbetnifl ber Siquib&t mi$ bad romifi^e dtt^t mi^U. 

»0 1. 11 D. h. t <S. oBen ®. 17. 0lote 3. @. 18 unb 65. 



106 

actio iudicati ni6ft nod^ gettenb gemad^t n)erbm fimnte^ btt 
SSatet de peculio l^aften mü^te: ttnb eben bied foU bütd^ b(^ 
(Senatu^confuU au^gefd^toffen berben. @d folgt bann noeitet, 
ba^ aud^ ber ajater, wenn fein ^auöffnb conbemnirt Ifl, bo* 
gegen bie actio iudicati de peculio bie exceptio gebcaitd^ett 
fann. 2)affelbe mu^ audf gelten, wenn ber !Darle^en6em^)fÄnget 
a(d ^audt)ater belangt n)itb; e^ müfte benn im Untetlaffen 
ber exceptio gegen bie ©d^ulbflage ein äJerjid^t liegen. ^2) ijud^ 
ber t?erurtf)eilte Sfirge f)at nod^ bie exceptio gegen bie iudicati 
actio. !l)aröber fann nad^ bem 3MfÄJwmenl^ang bet 1. 11. mit 
1. 9. § 3. 4. 5. 1. 10 D. h. t. fein 3tt)«fel fein. 1. 9. § 3. 1)at 
aie ©ubject ben »urgen riidtftt^tlid^ be« SRegreffe« ; § 4. fu^rt au6, 
baf bie äSurgen Bolutum non repetunt^ nur anl)ang6n)eife n>irb 
bemerft, baf bieö aud^ gelte beim ^audfinbe felber. 3n § 5. unb 
1. 10. n)irb bied )ufammengefa|lt unb 1. 11. angefd^loffen : alfo 
ifl in 1. II. ber Sürge ba6 ©ubject unb baö §au«inb: Seibe 
fönnen bie condemnati fein unb Seibe „utentur exceptione." 
Db. iutd) condemnatio' beö ijpauöfinbeö ber 35ürge ipso iure 
liberirt fei, fann crft bei anbrer (Selegenl^eit gefragt »erben. 



12) arg. 1. 20 D. h. t. ^ Donellus, XII. c. 25. § 12. leugnet 
f^tet^ti^in unb nimmt bie ^rivilegivte 9latur ber exceptio nur fiv ba< (»c:: 
langte ^audfinb an. ^ud^ bie ®lcffe i>tx^t\)t fc. S)iefe !Befc^r&nfung 
fd^eint c^ne ®runb. SDenn ber ^ürge bie exceptio nc^ gegen bie actio 
iudicati i)at, n>arum nic^t vielmel^r ber lDarle]^en6em)>f&nger , toenn er gleid^ 
etfi ald ^au^oater belangt toirb? IDie fftüdfid^t auf ben ^attt ift bann 
freiließ niä)t me^r mdgUd^; aber bad iß boc^ aud^ ni^t ber eingige (Slrun^ 
bed <Senatu9confuUed. IDen ))rit>i(egirten @^arafter erflärt Donellus baraud, 
baß bie exceptio nid^t filiifamilias causa, sed in odium creditorom ge« 
geben fei. 3(^ fel^e x\iä)t , toit l^ieraud , toenn ber ®egenfa( au^ iurifiifc^ 
l^altbar toAre, etn^ad gefolgert toerben fann. ^af bie exe. scti Vell. ni(^t 
in odium creditornm fei, bemcrft Donellus XII. c. 30. § 8. au«brudflid^ ; 
(le ift aber bcd^ and^ ))ri)?itegirt ! ^er ®ef[d^t6))unft M SSergi^td, ben 
Donellus l^ier I^ert^orl^ebt , entf^eibet nt^t, f. aud^ SB a doofen a. a. 
£). @. 39. 



107 



S9 ))etf}e^t ftd^, ba^, tomn in iure fd^on Wlei Hat i^, 
itx ^&tot bte Jtlage }unt(fn)etdt : aber nur bei $tätor ober met 
bic 3uri0bictio ^at, nid^t bct iudex fann übet 3)encgation ober @r* 
ceptu)entfd^eibm.i3) Darauf folgt unjnjcifell^aft, baß bie Dbliga^ 
dort ipso iure befiele. 2)ie gragc ift nur bic, ob im gall tjorge- 
fd^ö^ter exceptio bad Sttfüxm einer naturalis obligatio auf bie 
Art bet exceptio jurüdfgefüftrt tt)erben fann. 2)ie naturalis obli- 
gatio njürbe aud^ reftiren, mnn benegirt n)urbe. !Died fd^on 
madft bebenflic^, biefe grage im Swföttimen^ang mit ber exce- 
ptio )U bel^anbelnj eö foK bal)er biefer ^unft einftweilen bei 
(Seite gelaffen unb in ben näd^ftfolgenben ^aragrapf^en bie 3u' 
ftdnbiflfeit unb ber aSegfall ber exceptio bel^anbelt werben. 



§ 19. Biißünbtgteit ber exceptio. 

Die SBorau^fe^ungen , unter welchen ba6 @enatu6confuft 
gilt, entfd^etben aud^ für bie 3wftänbigfeit ber exceptio scti; 
jene SBorau^feftungen finb in ben frül^eren ^aragrapl^en au^füf)r^' 
üä) bargefiellt <^ier fommt e^ nur barauf an, auf ®runb ber 
früheren Stuöeinanberfeftungen bie grage ju beantworten, wem 
bie exceptio juftel^e unb weld^er 2lrt bie exceptio fei. 

!I)er 9lrt nad^ gel^ort biefe exceptio ju ben rei cohaerentes 
unb perpetuae. 2)afi fie rei cohaerens ifit,0 vau^ wof){ auö 
bem objectit^en ©runbe berfelben erflart werben, ndmlid^ aM ber 
S^l^atfad^, baf mutua pecunia data ifi, 3n ber ® efdf)rlid^f eit 
biefee ®ef^4fted für ^auöfinber liegt ber ®runb beö ©enatu^^ 
fonfufte^. 9Mre bie exceptio eine personae cohaerens, atfo 



^3) t^tuili^ txf^lit ^ied aud Um sct VeUeianitm : „iid qnos de ea tt 
in iarc adit«|ti erit, »i ded^rmt operam, ut in ea re senatus yoluntas 
«ervetur/* 

^) 1. 7. §. 1 D. de ejKfepit, 44, 1. 



108 

auf bie Sonttal^enten befd^rfinft, fo wdrc bad Senatu^confult 
nur iQuforifd^ unb bad ^au^finb ^dtte tnbirect bod^ ^aften 
müffcit — 3)a^ bie exceptio perpetua ifi, folgt auö bet pco^ 
^ibitiüctt Statur be^ ©cnatudconfultea.^) 2)a^ ba^ ©efd^fip gut 
3eit bcr SScrmogcndunfd^igfeit gcfd^Ioffcn würbe, erfldtt allein 
Weber ben @l)arafter ber exe. at6 einer perpetua 3) rtoä) aÜ 
einer rei cohaerens, tt>ie baö fogenannte beneficium compc' 
tentiae beweist. 

S3eibed jufammen, ber ^jeremtorif^e unb fad^lid^e Sl^aracter 
ber exceptio, entfd^eibet wem bie exceptio jufte^e. !Darnad^ 
fommt bie exceptio ju aud^ bem SBater unb bem @rben bed 
^au^finbed, ebenfo bem ^auöfinbe, toenn gleich baffelbe in^^ 
jwifd^en ^au^ftater geworben iji; enbtid^ auc^ bem SSürgen bed 
^aualinbea, bem mandator, wenn biefem ber Siegrefi gegen baö 
Jpauöfinb ober gegen beffen SBater resp. Srben offen ftdnbe. 
9ReI)r aU biefe ©d^e entl^alten aud^ bie Quellen nid^tj Ut})ian*) 
fiellt bie ©ad^e bar ol^ne weitere Unterfd^eibung unb o^ne Se^ 
grünbung. Die Steueren unterfd^eiben : bie exceptio fte^e balb 
nur bem SSater, nid^t bem (Smpfdnger, balb 33eiben, balb feinem 
»on SSeiben ju. 

Sie foll nur bem 2Jater juftel)en, nid^t bem ^audfinbe (bem 
©mpfdnger) 



2) 1. 3 D. de exceptt. 44, 1. — Perpetaae atqne peremtoriae sunt 
— et si quid contra leges senatusve consultum factum esse dicetur. 

3) ®(e Donellus, XII. c. 25. § 11. a. (S. annimmt. 

*) 1. 7. § 10. 1. 9. § 3. 4 D. h. t. — SWfi^Icnbru§, Seffion ©. 
444. ern&rt ben donandi animns aU audbrüdfUö^en ober flUlfd^toeigenben 
SSetsId^t auf bie exceptio scti. ^a« f^eint gut)iel gefagt, toeil ber SBets 
^iä^i auf bie exe. scti nur bem ©l&uBiget gegenübet verjlanben toetben 
fann, ba bod^ bet animus donandi bem @d^u(bnet gegenüBet genügt. IDte 
§Botau0fe(ung ift übtigend, bafi ein ^atleBen contra sct. Maced. tjottiege; 
benn fon^ l^at bet i^ütge bie exe. ni^t, an^ toenn et ben Ütegtef ffat, \»it 
bet @4(u$ ))on 1. 9. § 3 betoeidt. ^a« übetflel^t ®ittannet, 9ütg^ 
fd^aft @. 42. unb jiel^t bamit einen falf<^en @<l^luf. 



109 

a^) mm t>Ä^ ^audfinb ein castrense peculium I>at 

b.) wenn baö ^audftnb alö paterfamilias bie ©d^ulb an- 
erfonnt \)at @o Slrnbt^ a. a. D., aSangerow a. a. D. — 
®(ütf a. a. a @. 349—351. fieKt baju 

c.) tomn ft^ ba6 ^auöfinb Iügenl)aft für einen paterfamilias 
ausgab. SBenn ol^ne SSorlugen be6 ^auölinbe^ bec ©laubiger 
fonft gute ©rünbe \)attc, baffelbe für einen Jpau6t)ater ju ^Iten, fo 
tt)ill ®Iü(f feinem t)on 95eiben bie exceptio gett)af)ren. Slmbt^ 
unb SSangerott) bagegen t)ertt)erfen mit ^c(i)t bie Unterfd^eibung 
®(ü(fö unb t>erfagen in beiben gdtlen bie exceptio. SlHe brei ftim^ 
men jebod^ wieber barin überein, baf bie exceptio «Reinem ^on 
S3eiben juftel^e, wenn baö ^auöfinb jur 3^^ be6 Sontract^ ©olbat 
war. — SQSarum biefe %&Uc unter c. nid^t bem %aU unter a. gteid^ 
bel)anbelt werben, fd^eint mir bod^ auffäKig. Stuö weld^em ©runbe 
ba6 ^au^finb bem ^auöt>ater juriftifd^ gleid^jie^t, ob weil e^ ein 
castrense peculium wirflid^ inne f)at ober afö miles ober fonft 
ex iusta ratione, barf bod^ wol^l für bie juriftifd^e Seurtl^eitung 
feinen Unterfd^ieb mad^m. 3n allen biefen gdllen muß ba6 SRe^ 
fultat erwartet werben, baß baö ^au^finb bie exceptio nid^t 
^abe, alfo l)aften muffe, ber ^au^Mter bagegen bie exceptio 
ntd^t braud^e, weil er red^tlid^ nic^t l^aften fann. 35er ent^ 
fd^eibenbe @runb liegt bod^ wol^l in golgenbem. ffio ba^ <§au^^ 
finb red^tlid^ einem §au6t)ater gleid^ ftel)t, ift bie unmittelbare 
33ered^tigung^) ober a3er^)flid^tung bed ^au^t>aterö beffelben iure 
unmoglid^ b. 1^. nad^ ber (Seite ber ffierpflid^tung , bie actio de 
peculio ^at ipso iure nid^t Statt, alfo ift bie exceptio scti 
Macedoniani juriftifd^ überflüfftg. 2Benn ®lüdE, SSangerow, 
Slrnbtö bie exceptio bem SBater geben für ben galt, baß ba« 
§au6finb cafh:enfif^e^ @m l)ai, bagegen t)erfagen für. ben gall, 



B) Sdtlfpitl bafür i% baf to>a6 brt ^audfol^n occasione miUtiae tttoixU 
fein (Sigen toirb. 



110 

ba|i baffelbe bk iusta ratione^) obet atö $oIb<lt fAt tinen pa- 
terfamilias galt, fo fd^eint mir alfo Setbed jlutiftifc^ mtti)lo^ 
mt> ungenau, i>a bem i^au^^oaUt,' wo er ipso iure nid^t oWi* 
girt ift, weber eine exceptio erft gewahrt noi} »erweigert ju 
werben brandet. 

!t)ie Unterfd^eibung ferner, ba^ bem §auöt)ater bie exceptio 
jufte^e, bem !l)arle^enöempfdnger nid^t, wenn festerer ald Jpauö^ 
t^ater bie ©d^ulb anerfannt \)ai, lä^t ftdb au^ einem d^nlid^en 
®runbe nid^t red^tfertigen. @rfo(gt bie Slnerfennung nad^ bem 
3;obe beö aSaterö, fo fann Weber in beffen 5ßerfon, nod^ in ber 
5ßerfon feinet (Srben »on ber exceptio bie 9tebe fein. 6rfoIgt 
bie ^tnerfennung nod^ bei gebjeiten beö SSaterö, fo ift bie^ für 
ben 5ßater ebenfo gleid^gultig wie bie Slufna^me eine^ !l)arle^en^ 
burd^ baö fetbftftdnbig geworbene ^au^Knb. gür beibe %&Üe 
mu^ gelten: bie !t)arlef)enöfd^ulb beö ilpauöfinbeö fann burd^ 
beffen Slnerfennüng bei Sebjeiten ober na^ bem Xobe beö Saterö 
nid^t ©d^ulb beö 93ater^ b. ^. nid^t qjeculiarfd^ulb werben. Sllfo ifi 
ber SSater ipso iure niä)t obligirt, unb bie exceptio scti über- 

3n ben Duellen ftnbet aud^ bie Ünterfd^eibung Olücf'^ 
u. f. w. feinen Stnl^alt. ^ai) ben Duellen fann baö JRefultat 
nur fein 



«) (So anä) ^. <Ba\>i^n\), @#em VII. @. 286. — 5lBct man muß 
^oäf too^l fctgen: SSBie bie actio quod iussu u. f. to. »craudfe^t, baß ber 
®läubt()er mit bem vSc^ulbner aU ^aueHnb, alfo in Stücfftd^t auf beffen 
^au«»ater, contral^irte, f«) ^dngt aud> bie ©eltung ber actio de peculio 
tJon bemfflben ©rforbernif ab. 2>er ©lÄubfger muß toiffen, baf et mit 
einem ^audfiube contra^irte, um bie «i^aftung bed SBatere rechtfertigen unb 
rrtoarten gu fönnen. IDie äetio institorla fe^t ja au^ toraud, baf ber in- 
stitor aU institor contrat;irte unb ber ©laubiger ibn ald institor bel^anbelte, 
f. aud^ Zf)öl, $anbel«rec^t 3. $lu|I. § 27 b. a)arum l^aftet ber SSater, toenn 
fein ^audfinb „publice** ald paterfamilias galt, de pecalio ipso iure nic^t, 
obtool^l bae( ^audünb l^aftet. ®. 63. 

7) »gl* au!d^ Doaellq», XII. c. 28. § 12. a* Q. 5>ie groge xiäc 
fld^tlid^ ber Slnerfennüng fann erfl loeiter unten genauer erörM toetben* 



111 

1.) wenn ^iOd ©efd^dft contra sct. Macedoniantim ifi, fo 
fte^t bem .^au^Hnbe n>ie bcffen Jpauöüatet Die exceptio ju; 

2.) mnn baö ®efc^äft nic^t contra sct. Macedonianum 
ifi, [o ^at ba^ Jpaudfmb in feinem gaöe bie exceptio. 3n 
betreff beö ©aterd muf untetfcf^ieben werben, ob bad (5enatu6^ 
confult nid^t gilt, »eil ba^ Oefd^öft volente vel etiam sciente 
patre entftanb (§ 8—12.), ober n)eil ba^ Jpauöfinb juriftifdi 
bem ^auöt)ater gleid^fteljt ober „publice" afö ^Jpmiötjater gead^tet 
tt)urbe (@. noc^ @. 29 — 31). 3m erftengaUe ^at an^ ber 4Bater 
bie exceptio nic^t ; im jttjeiten unb britten galle fann fie für ben 
aSater nid^t erft wegfallen, »eil er ipso iure nid^t obligirt iji. 
Der ©aft ba^ eine exceptio wegfalle (cessat) ^t nur ba Sinn, 
wo bie Dbligation ipso iure beftel)t (Wo ber Sdbulbner ipso iure 
non liberatufi est).^) 

Sluö bem SBorigen l^ebe ic^ nod^ einen ^unft jur näheren 
©efpred^ung ^ert)or, ben ©aft baß bem S3urgen, 3Ranbator bie 
exceptio scti »erfagt fei, wenn i^nen ber JRegref \)erfc^lof[en ift. 
SaSir werben bamit auf bie Srage geful)rt, in weld^en gdllen bem 
Söürgen bie exceptio be^ ^au^)tfd^ulbnerd gebüf)re. @0 fann 
nid^t bie 8lbfidf)t fein, biefe grage ^ier ju erlebigen. 3d^ mac^e 
f)ier nur auf ben ©egenfa^ bed sct. Macedonianum unb Velle- 
ianum aufmerffam. !l)er Sürge einer grau, bie contra sct. 
Velleianum intercebirte, foH bie exceptio l^aben, aud^ wenn er 
ben Stegref nic^t l^dtte : „quia totam Obligationen! senatus im- 
probat" erflärt ^ulianu^.^) !Darnad^ f^eint e6, al^ bürfe jene 
grage beantwortet werben o^ne Stücffid^t barauf, ob SRegref ju=^ 
fte^t ober nid^t. !l)ie^ behauptet aud^ aSeffer,^») ber bie 9te^ 



^) 93gl. 1. 8. § 3 D. de fideiuss. 46, 1. — An ergo condemnato 
reo exceptione (fideiussor) uti possit quaeritur; nam ipso iure non 
Liberatar. 

9) 1. 16. § 1 D. ad sct. Vell. 16, 1. — dbenfo toenn e(n JDtIttet für 
bU Stau .<>b(r ^9 «öau^inb ein 9fanb qUht, 1. 2 D. quae res pignori 20, 3. 

10) JDle ^^roceffualif^e (ScnfunH)tion. «erlin, 1863. @. 200 fg. 



112 

gref frage Weber a(d ®tunb no<j^ a(d. 93eMngung bat)on anfielet, 
baf ber Sürge bie @Ket)ttonen be^ ©d^ulbnerö erl^ielt. @r un* 
terftuftt biefe SBef)am)tung , bie nic^t für bad 3uftinian{fd^e SRed^t 
gelten foll, t)orjug^tt)eife burd^ obige ©teile Sulianö. ^ä) glaube 
nid^t, bafi bamit S3effer'^ S3e]^au<)tung ftd^ begrünben ld|it. 
Keffer überjtel^t ben ®runb Sulian'^, warum auc^ ber regreflofe 
Sürge ber JJrau bie exceptio scti Velleiani l^abe: quia totam 
obligationem senatus improbat. Julian fagt bamit ^ ba|i bie 
Obligation ber intercebirenben grau nid^t einmal afö naturalis 
obligatio gelte, alfo burd^aud null fei, ober wie er in 1. 8. 
§ 12 D. ad set. VelL fd^reibt: bie grau ift „non obligata 
cum eflFectu."iO 2)af l^iermit bad !Dafein einer naturalis obli- 
gatio t)erneint wirb, jeigt Sulian felbft am ©d^luf t)on § 12: 

,,denique in Falcidia hoc aes alienum non imputabitur" unb 
in 1. 1 § 17 D. ad 1. Falc. Id quod natura hereditati de- 
betur, — non esse computandum in hereditate quidam pu- 
tant. Sed lulianus et haec ex eventu augere Patrimonium 
aut non augere existimat — ideoque et in restitutionem 
hereditatis venturum. SBeil nun bie Obligation ber intercebi^ 
renben grau nic^t einmal al^ naturalis SfiJirhing l^at, fo fel^lt 
ber bafur beftellten Sürgfd^aft aud^ bie le^te aSorauöfeftung für 
if)re ®eltung, unb folglid^ mup ein fold^er 93urge bie exceptio 
scti Velleiani Ijaben, er mag regref faltig fein ober nid^t.^^) 
Slnber^ beim sct. Macedonianum. Dad §au^finb ifl natura- 
liter obligirtj bie SBürgfd^aft bafür ift alfo red^tlid^ jiatt^aft. 2)a 
nun baö ^au^finb, contra sct. Maced. obligirt, gegen bie 
Älage burd^ exceptio fid^ fc^ü^en fann, fo muf aud^ ber regref ^ 
fdl)ige S3ürge bie exceptio ^aben, weil fonft ba6 Jpau6finb 



*i) SWatcelCu« in 1. 8. § 9 D. eod. umf^relfct baffelfce mit inanis 
obligatio. 

12) sBgt. audj 1. 19. § 5 D. ad sct. Vell. unb baju »ad^<>fcn, au«* 
ge». iBel^ren. ®. 44—48. 



113 

inbiteci bod^ unb bamit aud^ ber 93atet l^aften mu^Uy anberd 
beim tcgrcfunfdl^igen 33ürgen. Darin alfo, baf bic Jpaftung bcd 
regre|lunfdf)igen Surgen bem sct. Yelleianum gegenüber nid^t 
mog(id^ \% n)ei{ nid^t einmal eine naturalis obligatio t)orl^anben 
iji, baf bagegen ber S3ürge eine6 ^auöfinbeö fiir bie naturalis 
obligatio beffelben fid^ »er})fli^tet \)at, liegt ber @runb jur t>er^ 
fd^iebenen Beantwortung berfelben ^tage; unb eben bad ift ber 
®runb 3ulian^.i3) mt biefer erffärung ftimmt im SBefent^- 
lid^en ©irtannerj^*) er unterfd^eibet aber, ob bie ©rception 
nur ben cMlen ober anä) ben naturalen Sefianbtl^eil ber Obli- 
gation aufgebe unb ob jie erft nad^ (£ingel)ung ber 33ürgfd^aft 
begrunbet würbe ober nic^t. iEie lefttere Unterf^eibung finbe id^ 
in ben Duellen nid^t wieber unb aud^ wert^lod. Äud^ bie erflere 
Unterfd^eibung fann id^ nic^t jugeben^ e^ fann x^on ber 8rt 
ber exceptio rei cohaerens nid^t abljangig gemacht werben^ ob 
ber Sürge fie braud^en fönne. ^enn ob naturalis obligatio 
übrig bleibe ober nid^t, bejiimmt fid^ nidbt nad^ ber exceptio, 
fonbern nad^ anberen ®runben, wie id^ fpdter audjufü^ren »er^ 
fuc^en werbe. Dh nun, \)^k ©irtanner tl^ut, au^ ben jwei 95ei|>ielen 
ber beiben ©enatuöconfulte eine allgemeine Siegel gegogen werben 
biirfe, fd^eint mir bod^ bem ius singulare gegenüber fel^r fraglic^. 



15) SCnbet« erfWtt b!e ©loffe ad 1. 16. § 1 cit, inbcm fte an ben ®u 
genfa^ Beim sct. Maced. erinnert: ,,qaia si fideiussor qni pro filio inter- 
venit animo donandi, non conveniretur sie nuUus conveniretnr. Sed hie 
licet fideinssori succurratur, restitoitnr actio creditori a lege in priorem 
debitorem.*' ^iefe fftMfiä}t, oh 3emanb l^aften toürbe ober nid)t, mufte 
a\\^ red^tfertigen, baf ber regre^fäl^ige SBurge bie exceptio nid^t l^&tte: 
barum jinbe i^ biefe (Srfianing ni^t jutreffenb. — ®enn ©effer feine 93e? 
iftau^tung no^ baburc^ finl^t, ba^ ja au(^ ber regrefbere^tigte ^prreud 
nff^t immer bie ($inreben bed 9(nbern l^atte, fo überfielt er boc^ tvi^l^I, baf 
bie Unterf^elbung be« i)rincipolen ^orreu« unb be« accefforifd^en @orreu^ 
(©ürgen) in ber 93eurt^eilung berfelben grage ju einem »erfd^iebenen fftts 
fuUat führen fonnte unb mußte. JDarauf beutet aud^ 93a^ofen, a. a. £). 
@. 34. «nmerf. 57; Wibbentro|), (Soxreab Obligationen @. 27. 9toU 5. 

1«) »firgfd^aft, ®. 41 — 44. 

8 



114 

— - 

©irtanner meint, m eine nat. obl. bleibt, fei ber Siegte^ üMn 
entfc^dbenb , unb umgefe^rt. Dad pactum de non petendo 
mit bem ©d^ulbner l^ebt nun jic^er au^ bie naturalis obligatio 
auf:^^) gIeid^tt>o^I \)ai ber 33urge bie exceptio pacti nur, tt)enn 
er ben Slegre^ i)atJ^) 35ieö n)iber[prid^t burd^au^ ber t}on 
©irtanner au^ 1. 16. § 1 D. ad sct. Vell. gett>onnenen Siegel. 
9iad) biefer Siegel mü^te bie exceptio pacti erwartet werben, 
audj wenn ber 33urge ben Siegre^ nic^t l)dtte. (S^ mu^ aber 
boc^ wo^l t>on SinPu^ fein, ob ber ©laubiger ftc^ felbft bur^ 
ein pactum de non petendo ba^ Älagre(^t entjie^t ober biefeÄ 
i^m burc^ red^tlic^e SSorfc^rift (iure communi ober singulari) 
entzogen wirb.^') 2)a^ ber Slegref allein nici^t entfdbeibe, be^ 
weifen bie beiben ©enatu^confulte 5 ba^ baö iDafein einer natu- 
ralis obligatio allein nid^t burci^fd^lage, beweist bie SSergleic^ung 
t)on L 1&. § 1 D. cit. mit 1. 32 D. cit. @^ f^eint mir bal)er 
Weber burd^ ©irtanner nod^ burd^ Seffer bie ^tage erfd^o})ff, 
und fann ^ier nur ber ®egenfa$ ber beiben ©enatuöconfulte be^ 
fc^dftigen. 

!E)ie gegebene ©rfldrung befidtigt ftc^ burd^ ben fd^on oben 
(§ 12. ©. 59.) berührten «uafpru^ Sulianö, baf nad^ bem 
S^obe bed ^auöfinbed, bem contra senatusconsultum gefielen 
worben, ein SSurge nid^t mel^r gültig gegeben werbe, weil ja 
mä)t einmal eine naturalis obligatio mel^r t)or^anben fei unt) 
eine @rbfd^aft nic^t eriftire, ber bie friil)ere naturalis obligatio 



»5) 1. 95. § 4 D. de solut. 46, 3. 
16) ). 32 D. de pactis 2, 14. 

1") Donelliis erflatt beim ai\6) bie exceptio br« ©firgen beim sct. 
Macedoniamim and ber aHgemeinen Saffitng be« €enatu«confiiHe« „ne cni 
actio petitioqne darctur" mib bie Haftung be6 regrefun fälligen ©argen 
ou« bem 2)ofein ber naturalis obligatio, ol^ne barau6 eine Strd^t^regel jm 
entnehmen, XII. c. 25. § 4. imb § 10. — - §lu^ bie exceptio be« SBwvgen 
beim sct. Vell. erüärt Donellus mir awd bem ins singulare, aber njie i^ 
glaube nic^t befviebigenb, f. XII. c. 30. §4 — 6. 



115 

Ui ^audfinbeö angered^net mxim fornite. !t)ie ©d^ufe contra 
Bct. fann ja and) na6) bem Zote be6 ^au^finbed nid^t afö 5ße^ 
fttöatfd^ulb beö Jj)au!5t)atet6 gelten, fo ba^ bafür ber SSücge ixu 
ftanben werben Mrfte. 3)onim ift eö anbete, wenn bie Sd^ulb 
nic^t contra sct. Macedonianum ift unb wentgftend de peeu* 
Ho geffagt tt)ftben fann. I)iefe 9lu6föl)rmtg 3uUanö {ft ^id^t^ 
a(« eine confequente Stnwenbimg beffen, tt)a^ er über ben ©urgen 
ber grau gefd^rieben. !Die grau ift nie naturaliter obligirt; 
barum ^aftet ber 93ürge in feinem gälte, ^it naturalis obli- 
gatio be« Js>au«tinbe« l^ort mit bef[en S^obe auf; barum ifi aud^ 
bie ©teUung eined 93ürgen mortuo eo red^tlic^ unmoglidb, alfo 
in iebem gälte unfitattt)a^. ^ier ftel)en fic^ bie beiben ©enottid^ 
confutte gfeid^. Donellus*^) erbäl)nt wo^I bei ®elegen^eil 
biefer grage aud^ jenen Slttdf^)ru^ 3ulian«, aber ol^ne bie nun ge* 
gebene 95ejiel)ung mit bem @enatu«confultum Voll, gu t)erfoIgen- 

@d bleibt jeftt nur nod^ eine grage übrig, bie fonft nirgenb 
erlauben wirb, aber bod^ gefteltt werben mu^. SBirb ber Sürge 
be« Jjau^finbe^ burd^ ?iti6conteflation beö ?e<jteren ipso iure 
frei, wie iure communi jeber anbere 95ürge? 2)ie grage red^t^^ 
fertigt fid^ aud bem 9Sorf)erge^enben. SBer für ein ^au^nb, 
ba^ contra sct. fid^ t)erpflid^tete, SBürge wirb, muß wijfen baf 
baffelbe nur naturaliter tJerlpflidbtet ift. (S^ ifi alfo iure singu- 
lari beim §au6finbe berfelbe S^ftanb t>orI)anben, ber fonjt iure 
communi nur post litem contestatam eintritt. 9?un fonnte 
bürd^ eine befonbere 6(aufel bie 93ürgfd^aft audb gleich für bie 
Seit nad^ ber Sitidcontefiation gefteltt werben unb e^ war biefe 



1«) XII. c. 25. § 10. — (50 t>evb{ent bead^tet }u n>erben, ba$ bie ent« 
f^eibenben &t\Un t>on 3uUan l^rräl^ren, meijl au6 bimfelben ^iBud^e, unb 
baf badn immer bie Qrcrtening ber naturalis obligatio )t>iebrrFe^rt. ^on 
berfetben SDi^tigfrit ifl, bag bur$ 3uHan ber begriff naturalis obligatio 
iuriflifd^ feflgefleüt tourbe unb bafi er \>cr SlUem bie Sroge unterfuc^te 
tpiinn f Ine nat oM. refUre unb wa« bie e^ünfeqnrnjfn feien. 



116 

Klaufel auä) allgemein übUä).^^) ^atin tag nid^t blo^, baf bet 
Sütge auf bie exceptio rei in iudiciiun deductae tef^>. rei 
iudicatae füt ben gatt be^ iudicatum tJerjid^te, fonbern au6) 
baf berfelbe für bie naä) ber Siti^conteftation refj). nad^ ber ab^ 
folutorifc^en ©entenj rejiirenbe naturalis obligatio eittjief)en 
»oUe. f£)a nun baö J^auöfinb nur naturaliter obligirt ift, fo 
fann burd^ bie Siti^conteftation Slid^tö gednbert tt)ecben unb ber 
©ürge fann feine Siid^tl^aftung nid^t t)on bal^er geltenb maci^en. 
Sllfo l)aftet er fort, er müfte benn bie exceptio acti gebrauten 
lonnen. ©onad^ »ürbe bie übtid^e ©laufel ber Parteien, ber 
S3ürge foße aud^ post litem contestatam, aud^ für bie naturalis 
obligatio gelten, I>ier iure singulari erfe^t Slber freitid^ lag ed 
nid^t immer fo f(ar am 3^age, ob mutua pecunia contra sctum 
gegeben fei ober nid^t, m. a. 933. ob eine d^ile ober nur eine na^ 
turaie Obligation entftanben fei. 2)arnad^ fd^eint aud^ bie unbe^ 
bingte 9lnnal)me eine^ aSerjid^teö auf bie exceptio rei in iudi- 
cium deductae u. f. tt>. ooä) bebenflid^ unb bie grage unent- 
fd^ieben, alfo quaestio facti bleiben ju muffen. SDarauö mag 
wo^i bad @d^tt)eigen ber jQuelten über biefen ^unft erflärt 
»erben. aSielleid^t barf aber bod^ tim Slnbeutung unb aucb (Sni^ 
fc^eibung biefer grage in 1. 11 D. h. t. gefunben »erben. !Der 
1. 11. gelten t>orau^ bie aOBorte: Quamquam autem solvendo 
non repetant (L 9. § 5.), quia naturalis obligatio manet 
(1. 10.): tarnen si non opposita exceptione condemnatisunt, 
utentur scti exceptione. Et ita Julianus scribit in ipso 
filiofamilias exemplo mulieris intercedentis. !Daf aud^ bem 
93ürgen, wenn er belangt ift, bie prit)ilegirte 9?atur ber exce- 
ptio JU (Biaikn fommc, glaube id^ oben ®. 105 ffg. nad^gewiefen 
JU ^aben. SBir muffen aber auc^ weiter bel^au^Jten, ba^ ber 
nic^t belangte 93ürge tro^ ber condemnatio be^ Jpau^finbe^ bie ex- 
ceptio scti nodt) gebraud^en fonne unb aud^ not^ig l^abe, ba i^n bie 



1») 1. 8. § 3 D. de fideiuss. 46, 1. \)gl. 1. 28. C. de fideittss. 8, 41. 



117 

exe- rei iudicatae nic^t befreit ^anti er bie exe. scti m(^t 
begrünben, fo l^aftet er alfo ttjeil U)m bie exe. rei iudicatae 
mi)t gilt. aaSenn bei „eondemnati" an S3firgen unb ^au^^ 
Uni ju benfen ift, fo ift ber Sinn ber ©teile: bie exe. ift pritji^ 
legirt, mag conbemnirt fein ber S3ürge ober ba^ ^au^finb. 2)ied 
fann niä)t blof l^ei^en, baf ber conbemnirte 33ürge u. f. tt>, bie 
exe* seti no<i)l}aU] fonbern auct): mnn baö Jpaudfinb conbem^ 
nirt ifi, fo l^at tro^ ber res iudieata aud^ ber S3ürge noc!^ bie 
exceptio seti, tt>enn er fie nur ju begrimben t)ermag. älfo: 
bur(^ gitiöconteftation be^ ©laubiger^ mit bem ^am)tfd^ulbner 
wirb iure singulari ber Sürge ipso iure nid^t liberirt, er Raffet 
nod^ fort, er mü^te benn bie exe. seti burd^fu^ren fonnen. 

©oUte aber and) ber ©runb, ttjefl^alb ber S3ürge ber ^rau 
in iebem gall bie exe. set. Vell. l^abe, ber S3ürge beö Jpaud^ 
finbed eontra set. Maeed. nur im gatt beö SRegreffeö, nicht ju- 
gegeben »erben, fo mü^te jtd^er entfd^eiben bie Slüdftd^t auf ben 
aSater. !l)iefer n)ürbe, n)enn ber regref fdl)ige S3urge bie exceptio 
ttld^t l^ätte, de peeulio haften muffen. 5Run foU aber gerabe bie 
Haftung de peeulio burd^ ba^ (Senatu^confult auögefd^Ioffen 
merben; alfo mufite fc^on um be^ aSater^ toiöen bem 33ürgen bie 
exceptio gegeben ttJerben. !Da6 tt>&xe aber ttJieber nid^t nott)ig, 
mnn ber Sürge regrefunfd^ig iji. !Dem galt beö regre|iunfdt)igen 
SBürgen fielet iibrigenö tJoHfommen glei^ folgenber gatt. 3Benn 
ber ^au6fol)n j. 83. institor eine6 Dritten ift, fo l)at nid^t blo^ 
ber ^audfol^n, fonbern aud^ fein ^auö^ater bie exceptio seti 
Macedoniani ; ber 2)ritte aber l^aftet unb l^at bie exceptio nid^t.^») 
aSBenn eö l^iernad^ an6) fd^eint, afö ob für unfre grage bie fRM^ 
ftd^t auf bie naturalis obligatio juriflifd^ jururftreten biirfte, fo 
erweist ftc^ bieö bod^ al^ falfd^. 3)enn bie Haftung bed S3örgen, 
n>ie beö dominus institoris, fe^t bod^ minbeften^ eine naturalis 
obligatio in ber ^ßerfon beö ©d^ulbnerd refj). institor t)orauö. 



20).®. oben ®, 33, 36. 



@rft m biefe Haftung jurijiifc^ m&gli^ iji, tarnt gefragt werten, 
ob ber Sitrge ref)>. dominuB t>ie exe. scti Maced. gebraud^en 
tonne, ©o wenig nun bet dominus biefe exceptio i)ai, weil 
naä) bem te^tlid^en SSer^dltnif il^m ber SRegceß gegen ben insti- 
tor re)>. beffen 93ater juriftifd^ unmbglid^ ift; fo wenig ber 
SSürge, mnn er irgenbwie biefed Slegreffed jtd^ begeben l^at. 
!Damad^ fd^eint mir fein 3tt>eifel, ba^ für bad set. Maced, im 
©egenfa^ jum sct. Vell. bie 3iift<Snbigfeit ber exe. scti Maced. 
in ber ^ßerfon be6 SBürgen bie jwei Sebingungen I)at: 3)afein ber 
nat. obl. itnb SRegref. 3n wieweit bieö iure communi and) 
gelte, gel^ort nid^t l^ierl^er. 



§ 20. le^egfaQ ber eicepti« ms festeren @rttnbem 

!Die @eltung ber exceptio scti Macedoniani \)ai ^t^ü 
aSorau^fe^ungen : 

1.) baf mutua peeunia an ein ^au^finb gejal^W würbe 

obligandi animo^ 

2.) bafi eö gefc^a^ ignorante patre unb anci) ni^t in rem 
patris versum. 

Unter biefen SSorau^fe^ungen Hegt eine obligatio contra sct. 
Macedonianum t)or unb bie exceptio ift ald perpetua be* 
grünbet. SBBenn nun bod^ um eineö f})Äteren Greigniffed willen We 
exceptio cefftren foll, fo muf bieö barin Hegen, ba^ eine t)on 
ben beiben aSorauöfe^ungen nid^t mel^r antrifft. 

!l)ie Xl^atfad^e ber 3<Jl)Iitng tann nun nid^t wieber oitfge^ 
l^oben werben: causae facti infirmari non possunt. 5Rur info^ 
fern ber animus obligandi fxi) aufl)ebt burd^ ben animus do- 
nandi (pactum de non petendo), fann mit ber SBSirfung ber 
3a^Iung aud^ bie 3<^'^Iitng felbfi geI)oben gelten. ^iett)on ift dbex 
l^ier nid^t weiter ju ^pui)m, ba in biefem gatt bie obligatio 
gdnjlid^ (ipso iure ober exceptione) wieber gelobt Wirb. 2)ad 



119 

Sefjiren bet exe. scti Maced. l^at aber nur ia &inn, wo bie 
obligatio ex mutua pecunia data tpentgftend naturaliter noä) 
»efianb i^atte. 

2lud) muffen tt)ir ^iet \>on bem Sali abfeilen, baf baö in 
rem versum ber 3ett naä) ntd)t mit ber Slufnal^me beö ^au 
Ie^en6 jufammenfdlft. Sffiir l^aben oben (§ 9.) gefeiten, baf, tt^enn 
ba^ ©enatuöconfiilt rtJegen in rem versum n\(S)t gilt, nid^t bie 
3eit, fonbern nur bie Xl)at\ai)c be6 versum entfd^eibet. @o 
fange nun bie Xi)at\a(!f)t ftd^ nod^ nicf)t entfd^ieben l)at,0 ift eö 
audb no(f) unentfd^ieben , ob eine obligatio contra sct. eriftire 
ober nid^t. 3)Ht ber ©ntfd^eibung ber !£^atfad^e ift e^ nun wieber 
minbeftenö n>ert]^(oö, anjufuf)ren baf i)or bem versum ba6 ©e- 
fd)dft contra sct. War. SBo baö (Sine fo gut moglid^ ift wie 
ba6 3(nbre (SSeibeö bebingt), ifl Sllleö nod^ in suspenso: barum 
muffen wir ba^ ^p&tnt versum I)ier außer 35etradE|t laffen. 5D?an 
lann nid^t fagen, baf eine SJorauöfe^ung ber exe. nid^t met)r 
jutreffe, fonbern nur, baß fie nie t)orl)anben gewefen fei. 

3)er ®runb, warum bie begrünbete exceptio fpdter ceffirt, 
fann l^iernad^ nur nod^ gefunben werben in einem f^)dteren 8Ht 
be^ !DarIe]^en^empfdngerö (fei eö afö §au^finb, fei ed ald 
^au^t)ater) ober in einem f<)dteren 3lft be^ §au^vater6. 3c^ 
wiK biefen f^dteren 3(ft afö 2(nerfennung bejei^nen. !Die gragen 
ftnb nun, welcher Slrt ift bie 2lner!ennung , unb weld^e SBirfung 
\)ai bie Slnerfennung be^ !Darle{>en6em^)fdnger^ für ben ^aM^ 
üater beffelben, unb weld^e SBirfung ijai bie Slnerfennung beö ^au^=^ 
t)aterd für ben !l)arlel^enöem!pfdnger. !I)aju fommt britten^, tca^ 
wirft bie Slnerfennung beö Sinen ober Slnberen für ben 33ürgen. 
3ur (Erörterung biefer fragen gel^e id^ in ben folgenben ^ara^^ 
gra^J^en über. 



*) Dbttjol^l animo vertendi beiberfelt« contra^lrt toutbe imt) in ber 
{(ufnal^me üUein noä^ fein versum lagi. 



120 



§ 2h güttfe^ttng« Vtterleiranng tnn @ettett hti 1>up 



I 



^k Stncrfennunfl be^ ©d^ulbnec^ fann erfolgen jur 3^^, J 

ia er nod^ ^au^finb ober fc^on ^auö^ater ift. 33eibe gdUe 
muffen gefc^ieben bel^anbelt tt)erben. 

I.) Die ^laQ^f ob ber ©c^ulbner al^ ^auöHnb nod^ toixU 
fam anerfennen fonne, läpt fid^ aud^ fo auöbrürfen, ob bad 
^auöfinb gültig auf bie exe. scti tJerjid^ten fonne. jjür bie 
rec!^te S3eantn)ortung biefer grage ift eö ivi(^tig fid^ ju erinnern, 
baß burd^ bie Slnerfennung t>on ©eiten be$ ^au^finbe^ bie 
®(^u(b fd^led^terbing^ nid^t jur t)Äter(id^en ©d^ulb de peculio 
wirb: nod^ immer trifft bie eine SSorauöfeftung bed ®matn^^ 
confulteö JU, baß ignorante patre contraI)irt tDurbe. iDarnad^ 
ift fofd^e ainerfennung red^tlic^ n)irfung^(oö, Serjid^t audgefd^loffen. 
2lu^ für ben 93ürgen n)ürbe ber SSerjic^t beö ^au^finbe^ feine 
golgen l^aben: benn ber S3ürge l^at bie exceptio au6 bem 
Orunbe, au6 n^eld^em fie ber ffiater \)at, bamit biefer nid^t de 
peculio l)afte. I)ie SRi^tigfeit biefer (Sntfdbeibung Idfit ft^ an 
bem constitutum nad^weifen j biefer 9?ad^tt)eiö foH aber erft weiter 
unten geführt werben. 

!l)ie Slnerfennung ift »erftanben ate formaler STft jum ßwed 
f lagbarer a3er^)flidbtung alö Sonfiitutum, al6 5ßot)ation: bie aSer^ 
fd^iebenl^eit beiber Slnerfennung^formen laffen wir Dorerft ganj 
außer ^d^t. !I)aß fold^e 8Inerfennung wirfungdlod fei, fann 
beßl^alb bejweifelt werben, weil ja bie 3öl)lwng be6 ^auö^ 
finbeö gilt unb bie condictio indebiti auögef^Iojfen ift. 
3mmerf)in aber ift boc^ in ber 3<Jl)lwtig einer ©d^ulb eine Slrt 
t)on Slnerfennung- JU finben. SBir bürfen alfo fagen, baß burd^ 
bie 8(nerfennung in gorm ber 3<il>Iwng bie exceptio scti gültig 
gehoben unb barum bie condictio indebiti au^gefd^Ioffen werbe. 
II)iefer ^unft ift jeftt nfil^er ju betrad^ten r Wir t)aben bann ju- 
ndd^ft JU fragen, ob anä) »on ber 9lot)ation, bie ber 3Äl()lung \a 



121 

gleid^gcflettt tt)irb, baffclbc gelten fonne.. i&iec ijl ©elegenl^eit, 
aitf baö constitutum jurucf jufommen. 

Der eben berül)rte 3tt>eifel I56t ftd^ nun nid^t butd^ bie S3e;^ 
mecfung, baß bie 3öl)Iung gelte, tt>eil eine naturalis obligatio 
nod^ t)or^anben fei. Sine fold^e 8lntn)0ct uberfÄ^e, baf ber ?lud^ 
fd^Iuf ber condictio indebiti nur mogtid^ ifi, tt)eil burt^ bie 
3Ä^lung bie exceptio scti gel^oben tt)irb. @^ tt)ürbe alfo baburd^ 
bie JJrage umgangen. Stud^ bliebe bei jener Slnttt)ort unbegreif^ 
lid^, "Warum auf ®runb ber naturalis obligatio formale SCner^ 
fennung j. ©. burd^ Sonftitutum red^tli^ untt)irffam fein foUe. 3)ie 
Söfung fann nur gefunben it)erben in bem Unterfd^ieb ber Sal^Iung 
unb ber Slnerfennung burd^ Sonftitutum. I)urd^ fold^e Slnerfennung 
ttrirb bie befief>enbe obligatio ttjeber gel^oben, noc^ eine anbere, fon^ 
bem nur, wenn id^ fo fagen foK, perpetuirt. Slber eben ba^ Dbli^ 
girtfein ttjollte ber Senat nid^t: „ne actio petitioque daretur." 
Die Sö^tong tilgt bie Obligation, unb befl)aI6 gilt fte obwohl 
in il^r eine Slrt Stnerfennung immer fid^ au^f^)rid^t. Dem Untere 
fd^ieb, ben id^ l^ier l)ert)orl)ebe, begegnen »ir tt)ieber beim 
8ct. Velleianum: bie grau !ann frembe ©d^ulben jal)len 
(baar, burd^ Delegation), aber fte foH fid^ nid^t be|i^alb obli^ 
giren.O Daß in biefem Unterfd^ieb aud^ bie 85fung jene« 
3tt)eifefö liegt, wirb ftc^ befonberö id ber 9iot)ation unb bem 
constitutum f)eraudftellen. 

66 ift bi6l)er ^oraudgefeftt , baß ba6 Oanje gejal^lt »erbe, 
fflenn nun bad ^au^finb nur einen 2;i^eil jal^It, fo wirb 9?ie^ 
manb jweifeln, baß für ben Sieft bem ^auefinbe (aud^ wenn e« 
injwifd^en sui iuris geworben), wie bem §au6t)ater bejfet^en unb 
bem ©ürgen bie exceptio nod^ jufte()e. Jpier ift ein 3^eifel 
gar nid^t möglid^, ob burd^ tl)eilweife 3ö^lung2) bie exceptio 



1) ]. 4. § 1. 1. 8. § 5.D. ad sct Ve]]. 16, 1. du beit ^emetfungen 
im Xnt ))etgl. 1. 49 § 1 D. de fideiass. 

3) 1. 7. § 15 D. h. t fommt ffin ni^t in Srage. 



122 

Ij^etilomi gelje, ba formale Slnerfennung butc^ ba« ^au^finb 
5Ri^tö wirft. 

3)ie grage ift nur no(^, tva« n>irft bic B^^Iwng? 333eil 
bure^ 3af)lun9 bie naturalis obligatio getilgt wirb, [o wirb nun 
ber Sorge, wie ber SSater nid^t blofl ope exceptioni», fonbem 
fd^on ipso iure frei. 3nbeß biefe Siberirung ift bo^ nic^t fd^Icd^t^ 
t^itt gewiß. 2)ae .lipauötinb \)at Uin eigene^ ®elb: alfo jal)lt ed 
entWeber mit tJdterlid^em @elbe (an^ bem ^eculium etwa) ober 
eö jal^It mit frembem ®elbe. 3m erften ^aße ge{)t bie Siberirung 
wieber aurürfj aSater unb S3ürge f)aften wieber, aber ^e l^aben 
bie exceptio scti. 3m jWeiten gaUe nur bleibt bie Siberirung 
in Äraft. Denn bie 3al^lung j. 33. auö bem ^eculium gilt für 
ben SSater nid^t, weit bie ©c^ulb contra sct. Maced. nid^t bad 
^eculium trifft : alfo conbicirt er. gür ba^ ^audfinb 'freilid^ 
gilt bie 3al)lung anci) auö bem ^eculium, eö fann nid^t com 
biciren,^) wirb aber bod^ nid^t liberirt, fo lange bie condictio 
bed aSaterö nod^ ju erwarten ftel^t. 3al^lt aber ba6 ^audfinb 
mit fremben @elbe, ba^ il)m j. 33. baju gefd^enft ober bad »on 
i^m baju geliel)en würbe, fo fann aud^ ber SSater nid^t conbi^ 
ciren. 3m galt ber ©d^enfung entfc^eibet, baf 3eber frembe 
©d^ulb beja^len fann, wie ber 33ürge beö ^auöfinbe^^ im atu 
bern galle, mnn baa ^au^finb erft borgte um bie ©d^ülb con- 
tra sct. ju bedfen, würbe bem nmm ®ldubiger jWar, ber ben 
Hergang wu|ite, bie exceptio sct. entgegenfiel^en;*) aber ber alte 
©laubiger ift gültig befriebigt. 2)ieö iji ber 3nl)alt ber »ielbe^ 
fprod^enen ©teile Ulpianö: 

L,d. § 1 D. h. t. Si ab alio donatam sibi pecuniam 
filius creditori solvent, an pater vindicare vel repetere 
possit? Et ait Julianus, 1.) si quidem hac conditione 



3) ffiebet proprio nomine, no^ im Flamen be« SBater«, totnn e« biefen 
g. 93. beerbt f)at, 1. 26. § 9 D. de cond. indeb. 12, 6. 
*) 1. 7. § 14 D. h* t. SBergl. ®. 40—42. 



123 

ei donata sit pecunia ut creditori solvat^ videri a dona- 

tore profectam protinus ad creditorem et fieri nummoB 

accipientis; 2.) si vero simpliciter ei donavit^ alienatio- 

nem eorum filium non habmsse et ideo si solvent condic- 

tionempatri ex omni eventu competere.(Ulp.lib.29adEd.) 

Julian fagt, im ^aü 1. iji feine ttjal^te ©d^enfung, rt)eit iai 

^auefinb baburd^ 3lx^t^ genjinnt, a(fo aud^ ber SBater nid^t; 

baö ^auöffnb tjerliett nur 9?id^t6. 3m galle 2. gett^innt ber 

aSater, bie Summe fommt in'ö ^Pecutium: unb bann conbidrt 

ber 9Sater „ex omni eventu." iDem 1. gatte fielet gleid^, tt)enn 

ba^ ^au^finb borgt, um eine ©c^ulb contra sctum ju beden: 

benn tva^ bad Äinb contra sctum ertt)irbt, gel^t nid^t in'^ ?)3e^ 

cullum, fo n)enfg tt)fe tt)a^ ex delicto ertt^orben ober fo gefd^enft 

tt)urbe ut creditori solvat. 3enem Sonbfction^red^t be6 SBaterd 

ex omni eventu im ^all 2. tt)iberftreitet aber 1. 14 D. de cond. 

indeb. 12, 6. 

Si filiusfamilias contra senatusconsultum mutuatus pe- 
cuniam solvent^ patri nummos vindicanti nulla exceptio 
obiicietur; sed si fuerint consumti a creditore nummi, 
Marcellus ait cessare condictionem^ quoniam toties con* 
dictio datur quoties ex ea causa numerati sunt, ex qua 
actio esse potuisset si dominium ad accipientem trans- 
iisset; in proposito äutem non esse. Denique, per erro- 
rem soluti contra senatusconsidtum crediti magis est 
cessare repetitionem. (Ulp. 1. 29. ad Ed.) 

2)er aSiberftreit betrifft nur bie Sonbiction im gaß ber .Son^- 
fumtion. 3m %aU, baf baö ®elb nod^ t)or^anben ift, geben 
35eibe bie SSinbication. Julian giebt nur aud^ in biefem %aU bie 
(Jonbiction, ä^nlid^ tt)ie bie cond. furtiva jufiefjt and^ wenn bad 
geftolilene ®ut nod; tjor^anben ift.^) !Da^ infofern aud^ a»ar^ 

5) Gaiu« IV. 4. — IDle (Smenbatlcn ?Pu(l^ta'«, SBodefimgen 2. S3b. 
2. 9(ufl. ®. 153, „viudicAtionem" ftatt „condictionem'^ in 1. 9. § 1. cit. 
^olU i6) für eben fo unnatl^lg aU ungerechtfertigt. 



124 

ceßu^ bie condictio julaffen n^ürbe, barf tt)o^l fein 3tt>eifc(- f«« 5 
aber ba ift blc condictio übetflüfftg , mil 3Sinbication moglid^ ift. 
SÄarceBuö f>ttnmt nur für ben gatt ber Sonfumtion. Die Sofung 
beö aBiberfprud^^ fann nun nid^t barin gefud^t tt)erben, bafi man 
annimmt,^) SRarcelluö frred^c t)on einem Sonfumiren bona fide, 
3ufian t>om Sonfumiren mala fide. 2)iefer Unterfc^eibung tt)i^ 
berf^jrid^t ,,ex omni eventu." 3WarceHu^ mad^t im JJaU ber 
ß^onfumtion einen ganj anbern ®runb geftenb: quoniam toties 
condictio datur, quoties ex ea causa numerati sunt ex qua 
actio esse potuisset, si dominium ad accipientem transiisset ; 
in proposito autem non esse. !Die Sonbiction, fagt 9Äar^ 
cettuö, feftt ©igent^um^ubergang t)orau^. I)iefer Sigentl^umö^ 
Übergang erfofgt iure, n^enn ber ®eber ©igentl^um. I^atte, ober 
burd^ Sonfumtion. 2)ie Eingabe j. 33. t)on ®elb f)at aber mU 
min l.).ben ^mä, ben @m^)fdnger ju t>er^)flid^ten (ex qua 
actio esse potuisset) ober 2.) ben ®eber ju liberiren (in pro- 
posito autem non esse). !l)iefe üerfd^iebene causa dandi ent^ 
fd^eibet für bie ßwWffeWt ber Sonbiction im %aU ber Sonfum^^ 
tion. Sffiirb gegeben (frembeö ®elb) um ju t)erpflid^ten, fo ent^^ 
ftef)t mit ber ©onfumtion bie Obligation unb nun ift condictio 
ftattl^aft SaSirb gegeben um ju liberiren, fo tritt mit ber Son^ 
fumtion SSefreiung ein unb nun ift bie condictio »erfagt: t)or 
ber Sonfmntion ift aSinbication moglid^. 3n bem ®runb bed 
SRarcellu^ ift baö allgemeine 3)ogma ber romif^en Suriften au€^ 



6) ®o bie ®loffe ad 1. 9. § 2 h. t. unb mit ii)x f^&tcte Sutijlen, bar^ 
ixhtx f. ©tötf, XIV. <S. 318. 319; aud^ Donellus, XII. c. 28. § 14., 
Unterl^clgnet, @^ulbücr^Umjfe I. @. 149 n. — Suüait meine alfo bie 
cond. furtiva. $C6et loenn in bet Sal^^^ung bed ^audfcl^ne^ au6 bem $ecu2 
Uum S)iebfla]^l Uge, fo to&re bie cond. fart nur ge^en ben ^ieB, ben 
$au«fol^n mögli^. ^er gläubiger fonnte nur aU «geißlet gelten; biefer 
aber i^jaftet mit ber a. fnrti, ni^t mit ber rei^jerfecutorifö^cn condictio, l. 6. 
D. de cond. fürt. 13, 1. ^ie bona ober mala fides !ann alfo nur für bie 
actio fnrti in ^ttxaäft fommen. 



125 

gefpwc^en, ba^ Sulian fclber mittl)eilt.'^) ©ö fd^cint mir ^ier^ 
naä) fein 3tt>#l/ t>«P i^i Setreff ber f^jecietten gragc, SRüdtjal^^ 
tung eiltet creditum contra sctum mit tjdterlid^em Oelbe, 3u^ 
lian unb 3KarceIIud fid^ tt)iberfpreci^en , oI)ne baf biefer SBiber^^ 
fpru^ gelobt mtim fann.^) SÄarcellu^ ^at für ftd^ ba^ aüge^ 
meine !I)ogma rücfpd^tlid^ ber Sonbictioj für Julian f<)ri^t ba^ 
ius singulare be^ ©enatu^confulteö, xooxnaci) ber SSater fold^e 
©c^ufben nid^t ju tilgen brandet. !Dad ius singulare gel)t bem 
ius conunune t>ox, iji Sulian^ ®runb. ^ä) fd^Iiefe mic^ ber 
3lnftd^t be^ 9WarceKu6 an, ba id^ e^ [el^r bebenHic^ finbe, eine 
Slbänberung beö allgemeinen !I)ogma^ burd^ ba6 ius singulare 
anjunef)men. 

Der B^i^lung be^ ^au^finbed ftelle ic^ jur Seite bie dlox>a^ 
tion. SaSie baö Jpauöfinb gültig jal^len fann o^ne conbiciren ju 
bürfen, fo fann e^ gültig not^iren, ol^ne t)on ber exe. scti fer^ 
neren ©ebraudE) ju mad^en. 5llfo fann eö an feiner <Btatt mm 
anberen ©d^ulbner ftelten nnb an ©teile be^ alten ®lÄnbigerd 
einem neuen ©laubiger t)erfpred^en. ^) 3lber nur für baö ^an^^ 



'^) 1. 19. § 1 D. de rcb. cre.d. 12, 1. — Nam omnino qui alienam 
pecuniam credendi causa dat, consumta ca habet obligatum eam qni 
acceperit; item qui in solutnm dederit, liberabitur ab eo qui acceperit. 
9301. bie gang gleite (Sntfcä^clbung Ul^iaii« in 1. 14. § S D. de solut. 46, 3. 
SScjiel^unQ gu blefen fragen ^at auä) 1. 19 D. de fidciuss. 46, 1. (Jul.) — 
si vero extra causam pecqlii rel. 

®) 25ie Slnnai^mc, SKarceUu« verneine nur bie cond. ex mutuo, niÄt 
bie cond. sine causa, bie Julian meine, f(^eint mir bem ^ert gegenüber 
iinmöglid!^; fo fälligen gtir Sofung be6 lIBiberfpru^d fd^on einige ®(offatoren 
Dor ad 1. 9. § 2 h. t, unter 5(nberen fröter ®lücf a. a. £). @. 320, 
neuerbingd ©intenid, (Sii^iired^t II. (S. 510. 9lote 43. 

^) I. 19 D. de novatt. 46, 2. Doli exceptio quae potcrat 
deleganti opponi, cessat in persona creditoris cni quis delegatus est. 
Idemque est in ceteris similibus exceptionibus , imo et in ea quae 
ex scto filiofamilias datur; nam adversns creditorem cui delegatuH 
est ab eo, qui mutuam pecuniam contra £ctam dederat, non ute- 
tur exceptione quia nihil in ea promissione contra sctum üt tanto magis 



126 

tUd) gilt ble 9i^i>aÜon, alfo l^aftet ed bem neuen ©(ottMger ex 
stipulatu unb ber Jlegte^ttage be^ belegirten ©d^ufbnerö ex mnak- 
dato, gnr ben aSater \mH fie Stid^ta^ er l^at gegen bie actio 
de peculio bie exceptio scti, entfpred^enb ber condictio tt)enn 
mit feinem ®e(be gejal)U n)urbe unb fo lange nod^ nid^t con^ 
fumirt ift 

®t^en noir nun jur formalen Slnerfennung gurürf, fo ift jie|t 
an bem constitutum nad^pjt^eifen, baf anc^ in ben DueUen bie 
oben au^ef))rod^ene Slnfic^t t)on ber ted^tlid^en UnmogKd^feü 
fold^et 8lnerfennung fiä) finbet. 3>aö Sonftitutum toirft nid^ 
mie d<ii^(ung ] nlä)t vok ^ot>ation, ba ed nid^t causa obligationis 
ift. St(fo bleibt unt>eränbert bie obligatio unb if)re causa. @ö 
fann nun jtt)ar eine nat. obl. conftituirt n>erben, b. \). jte tt)irb 
baburc^ flagbar: in bem Sonftitutum einer fold^en Obligation 
liegt ber SSergic^t auf bie flaglofe aSer^)fi[id^tung. iDiefer akrjid^t 
fonn aber t)om ^rator ba nid^t angenommen n)erben, tt)o burc^ 
exceptio bie 3Serj)flid^tung tt)irfung^lo^ getoorben. !Dieö fonnte 
nur burc^ SRoMtion gefd^et^en; biefe aber liegt nid^t im ©onfti^ 
tutum, toeil burd^ pactum bie causa obligationis nid^t eine 
anbere rnirb. ©o t>erfte^e id^ 

1. 3. § 1 D. de const. pec. 13; 5. Si quis autem con- 
stituerit quod iure civili debebat iure praetorio non de* 
bebat i. e. per exceptionem, an constituendo teneatur 
quaeritur. Et est verum ut et Pomponius scribit, eum 
non teneri, quia debita iuribus non est pecunia quae 
constituta est. 



quod hie nee solntum repetere potest. 9BBad[>ttt, Sßürttem? 
berg. $rit)atred^t II. @. 487. IJlote 19. giebt a\xä) bem ©o^ne bie exce- 
ptio. 3(^ glaube ober , baß naturaliter solvere unb civiliter solvere glek^ 
jJel^en. ^aulue in 1. 19. cit. »iberf^jri^t Mltpian in 1. 7. § 7 I). h. t.; 
Aber bie «öfung biefe« Söiberflteite« f. oben @. 90—96. — SBe« bie «oöo^ 
ttroi für ba6 ^audRnb gilt, fo toiib ber öütge ipso iure frei; ber ffiatet 
f^ai nofi^ immer bie dxctpUo. 



r" 



127 



5)ie (Stelle fonn in 3a3iberft)tucl^ gefunben werben mit bem 
@a$ baß aud^ bie naturalis obligatio conftituitt tt)erbenfann.^®) 
ÜJie naturalis obligatio unb biejenige, »eld^er eine exe. perpe- 
tua entgegenfte{)t , ftnb formal fi(fe gteid^. 9Wan muß alfo eine 
naturalis obligatio »orau^feften, bie im SBege ber 6om^>enfation 
erceptionöweife geltenb gemacht tt>erben fönnte, ol^ne baß replica 
doli ober j. S. repliea scti Maced. moglid^ ift. 9?icfit tm 3Bi^ 
berfprucfe bamit ftel)t 1. 1 . § 3 D. de const. pee. Sed si filius- 
familias constituerit, an teneatur quaeritur ; sed puto verum 
et ipsuni constituentem teneri et patrem de peoidio. 3)enn 

babei finb Obligationen vorauf jufe^en, bie nid)t burdb exceptio 
entfräftet toerben fonnen. 3ft bie Srflarung t)on 1. 3. § l.ricbtig, 
|o folgt, baß bie Slnerfennung in (5<>t:m be^ Sonftitutum Sfic^t^ 
toirft, audb toenn ber !Darle^en6em))fänger a(^ ^auö^ater con^ 



1^) ^nä) bie ®(cffe l^ält eine @rH&Tung für nötl^tg unb bemerft ju 
„exceptioncm" sc. favorabilem quia ex ea datur ctiam repetitio — secus 
si odiosa, ut in Maced. @lnc Stu^nal^me foU fein „nisi filius iusto errore 
ductus constituat, ut in 1. 20 D. ad sct. Maced.'* 9(ber 1. 20. fprt^t )>pm 
paterfamilias nnb »on Stoüation. 5)ie ®Ioffe fragt ncä): „Sed si quis 
sciens se qais nullo modo teneri constituat? Kesp. tenetur, quia donare 
videtur." §(ber ba« ^au^finb fann nid^t fc^enfen. 2)ie ©loffc erflärt alfo 
^\6)H. ^a^tQtn bewerft bie ©tcjfe richtig gu „iuribus" i. e. iure civili 
natarali. ®ir tanner, Jöürgfc^aft @. 59. bejiel^t bie ©teile nur auf tai 
constitutum debiti alicni, tDo^u fein ©runb t^or^nben f(^eint. .1^un|e, 
bie Obligation @. 202. ignorirt bie (Sd^n^ierigfeit biefer ©teile ganjlid^ unb 
^tx^ti)t bie ©teile nic^t, wenn er in ben Sorten „dcbita iuribus non est 
pecunia" bie SOieber^olung fielet von ,,qnod iure praetorio non debebat.** 
$omVoniu6 fagt: bad @on{lituiren ma^t feine ©d^ulb „pecnnia quae con- 
stituta est debita iuribus non est." $(lfo ifl bad @onflitutum toeber px&tos 
xi\(S)t 9lo)>ation, toie .(tun^e meint, nod^ (xoai er aU iin Stveite^ anfielet) 
j)r5torifci^e solutio. ^aä) J^un^e'« Xl^eorie itt e« gerabeju unbegreiflich, 
toit $om))oniud fo fd^reiben fonnte. IDann ift bad ^onftitutum 9{ovation, 
»enn a\\^ nur VrStorif(^e, b. 1^. Äibcrirung einerfeit^ unb Cbligirung an? 
Vrerfeit^ : toarum ift benn pecunia constituta nid^t einmal iure honorario 
debita? SSgl. no^ 1. 11. § 1. 1. 12, 1. 24. 31 D. de pec. constft. 



128 
fiUuirt. Donellus^O (Aft ^iet ba^ (SonfUtutum gehen unb 

etfl&rt I. 3. § 1. cit.: ^^Quocirca ideo aequum est debito- 
rem ob eas causa non teneri; quia iure natural! (et meint 
bie exceptio) fit ne teneatur i. e. quia natura non obligatur. 
— Juribug i. e. — non modo non esse debitam iure natu- 
rali; quod constat propter exceptionem/^ 3<^ fann biefe @r^ 
flÄtung niäfi jugeben. Ulpian frtid^t bod^ o^ne Unterfd^ieb, ob 
bie exceptio eine nät. obl. übrig laffe ober ni(^t: burd^ ein 
(S^onfHtutum tt)erbe bie exceptio nid^t befeitigt (debita iuribus 
non est pecunia quae constituta est). !Die^ ift nur moglid^^ 
muffen wir gewif ergfinjen, in golge einer 9loi>ation. Auf biefen 
®egenfa$ fd^eint mir ber @d^Iuf ber ©tette ]^injutt)eifen. 

@d ift je|t nod^ furj bie ^Jfanbbeftellung M ^audfinbed ju 
erwähnen, lieferte fann nid^t gelten, mag bie ©d^ulb contra 
sctum fein ober nic^t.^^) 5^^. ^^j|ji j)^ ^auöfol^n ate ma- 

gister navis ober institor ober iussu patris ba^ ^aiUijcn auf^ 
genommen \)&ttc unb gemdf ber procura, n)urbe aud^ ba^ $fanb 
gelten. ^^) 2)ie ungültige aSer^^fdnbung, freilid^ noc^ nic^t bie 
obligatio; mu^ aber cont)aIe6ciren, mnn ber ^au^fo^n ben 
aSater beerbt. ^0 ^^ 3tt)rif«^ ob in ber ^fanbbeftettung bie 
8tner!ennung ber ganjen ©c^ulb Hege ober nic^t, trifft nur 
ben galt, tt)enn ber ©d^ulbner a\^ persona sui iuris ein 
5ßfanb giebt. 

3)a6 Slefultat ifi: bie «nerfennung bed ^auafinbe« ijl nur 
möglich im äßege ber Ballung unb toa^ ber 3öi^fung gleich p\)t 



»0 XIT. C.28. § 8. im ©iberfrrud^ mit XII. c. 3. § .3. XIII. c. 22. §2. 

^2) 1. 7. § 2 D. h. t, — pAtris tarnen res non tenebitnr (in rem 
versum). (St müftt Um caflrenfffd^ed ®ut vttp^anUn. 

13) ]. 5. $ 15. If) D. de instit. 14, 3. — eins cnim rei sequela est. 
— 1. 4 C. h^ t. 4, 28. 

»*) 1. 7. § 2 D. h. t. — 1. 4 C. h. t. 4, 28. 



129 

Sotmale Sbtecfennung a(d blo^t @tneuetung oitt ^ttpttnathn 
bet Sd^uli) ifi U)ttfungd(o«.^^) !Dacum ifi bei t^dltDeifer 3al^^ 
(ung ober bei @teUung eiltet $fanbee, beffen @r(oe bie @(^ti(b 
nid^t becft, ein S^Iuf auf ben «eji nid^t ^att^ft . . 



§ 22. Sortfe^nitg* 9(nerfeniiutig toon @etteii bed Si^ilbtter« 

als ^anetiater. 

!I)af bie 9tnerfennung bed @c^u(bnecd ald ^aud)>atei: xtäfU 
Uä) toitU, tonnte nai) bem t)origen ^ßatagrapl^ ate unjweifel^aft 
angefel^en tt)erben; aucS) bie Unterfd^eibung , ob formale Slner^ 
fennung burd^ Sonftitutum unb 9?ot>ation ober Slnerfennung burd^ 
3a^Iung; ^ßfanbbefleUung , fonnte «nnot^ig fd^eineit JDie grage 
ifi gleid^mol^I nid^t fo (eic^t )u erlebigen; ber Umfianb, baf ber 
@^u(bner a(d ^aud^ater anerfennt , red^tfertigt nod^ nid^t bie 
®e(tung jeglid^er 9(nerfennung. 

3n ben OueOen ftnben tüir eine ^jrincipieUe Slntwort nic^t; 
nur einjelne Slnbeutungen , bie überbied rfel 3tt>rffrf I^ff^ Slud 
bem Digefientitel gebort ^ier^er: 

1. 7. § 16. Si paterfamilias factus solvent partem de- 
biti, cessabit setum nee solutnm repetere polest; (Ulp.) 
1. 8. quum tarnen a curatore per ignorantiam solutum 
sit, repeti debet. (Paul.) 
1. 9 pr. Sed si paterfamilias factus rem pignori de- 
derit dicendum erit^ scti exeeptionem ei denegandam 
usque ad pignoris quantitatem. (Ulp.) 
1. 20. Si is^ -cui dum in potestate patris esset mutua 
pecunia data Aierat^ paterfamilias factus per ignoran- 
tiam facti novatione facta eam pecuniam expromisit| 



1^) ^te gragc, ob ni^t »enig^ene eine tMi^t Itnerfennung xoixft, l^at 
loeter für bad xbmif^t no6) für bae heutige gemeine fftt^i ffiert^, baräbet 
t>gl. ®\vid, XIV. @. 313—16. 

9 



180 

si petatar ex ea stipiilatione in factmn exdpiendum 
erit« (Pompon.) 
and im %M U6 d^ober: 

1. 2. Zenodorud fi^i -^ &ua6 potöstatis cöUBtittttoB noratiotie 
facta fidem suam obligavit vel alias agnovit debitnm^ non 
esse locum decreto amplisBimi ordinis rationis est. 
(Severus & Anton.) 

an im äBotten ^^alias agnovit debitum^^ fd^etnt ein $tinci)> 
angebeutet ju fein. Donellus^ fliebt benn batauf l^in iebet 
Uti bet 9(netfemtuno tec^tlid^e SBithtitg: bie Slnetfennung fonn 
befielen 

1.) in SaljtnnQ, 

2.) in ©tettung eined ^fonbed ober 93firgen, 

3.) 9lo»atiott, ber bad ©onfütutum gfeid^gefieHt tt)itb. 

@t etfifitt bied fo : burd^ 9lot>ation nnb (SonfHtutum »erbe 
eine nova obligatio contral^itt; in ben anbeten %&Utn 
^^quaecumque alia agnitio est debiti^ semper saltem noviim 
mütuum cöntrahetur." !l)ie nova obligatio im %cM bed 
constitutum tttuf nun nod^ tomifd^em fftt6)t boc^ be}n)e{felt n>ei> 
ben. !Die @tf(&rung bed novum mutuum abet ^^nihil intereerfc 
utrum pecunia detur alicui an ea quae apud eum erat pro 
data hfebeatur ab eo cuius ftdt'^ trifft f}ict nfd^t jn. 2)a« 
mutüoim befianb fd^oti; alfo ift ein „mtrtuum de integro con- 
trahere^^ gar nid^t erji nod^ nötl^ig. 9lid^t um ben t^otf&d^Iid^n 
©eftanb be« mutuum l)anbelt e6 fld^, fonbem Uta bie SSefeitigung 
bet exceptio. 2)ie J'^age ift: wann fM)t bem iSd^uIbnet ald 
<^audt)atet bie exc^tio scti nid^t ju^ obtt>t)I^I bad ^atle^ jut 
3eit contta^itt tt)utbe ba et nod^ ^auÄKnb * wat ? . SDiefe Jtage 
!)at Donellus umgangen. 

>) XII. c. 28. § 3-8. — (56cnfo ®lfi(f, XIV. @. 320 ffg. — Wa* 
9tanfe, di»«. tlbl^nbltingfti €. 127. ifl bod agnoscere „tooffi nur auf 
>«« constifotam $ti besfd^n/' »Xccurjfiue ^nft nur an 3al^l«n(| mtb 
^fanb^efleHung. 



181 

Um biefe 0rage nfd^l^^fenb }u heantmxitn, mAffen I9ir foU 
geitbf &ii^t fefl^altftt. 3)urd^ bie srnerfennung be« Sd^ulbner« 
ald ^aud\)atet ^ort ba6 !£)at(el^ nodfy immtt nid^t auf ein cre*- 
ditom contra sctum Hacedoniwum )U fefn: benn ed ifl nod^ 
i»mn ^l^r, baf ignorante patre bie Sd^ulb eutflaitb. änfo«' 
fem muffen mir 6e^au))Un, baf bie ^necfemtung m^ je{^t ne^^ 
%i(j^t< kvitft, n)eber fftc ben @(6u(bnec npc^ füc ben SBater, nod) 
f&t ben 93ftcgen: bie exceptio UHbt Siabutd^ ftnb mii; yoiebep 
auf bie Untetfc^eibung bec Wirten bei: ^fnetfenitung geuoiefen, n>ie 
im ttotigen $aragta^^; unb e« barf m« ^ieitiat^ nid^t ^ufAUig 
fd^einen, baf lU^ian unb ^omponiue nur )>pn dal^Iung, $fatA)^ 
ieOeUung, ^l&oation, bie itaifer ))on 9{ot)atipn unb bem fraglid^en 
^^aliaB agnovit debitiun'^ fpred^en. @tfi n>enn k^ir auf bie ein^ 
)e(nen Stuten bet Slnetfennung fe^en, n)i¥b e$ t>on entfd^ibenber 
S93id^tig!eit, baf bet 6efiimmte Stet bec älnecfennung i^on bem 
®<l^u(bnet di ^avA'ookt t>o]rgen0mmen n^utbe: feilte ä^etm&gen«^ 
fi^fgfett mad^t ced^tUi^ dallihmg, $faiib6ef)eOung migli^, i^pe 
Geltung ift getDif . über eten fo gen)i$ ifl ieftt bie Geltung bet 
9t0t>ati0n; eine actio de peculio ifl jefrt nUf)t tpettet mdgHd^, 
mit im Sd(, n)ettn bet 6d^u{bnet ab» ^auAHnb nMtt 6inb 
biefe affgemeinen @i|e richtig, fo et^tten n>it folgenbe 9te^ 
fultote : 

A.) !l)ie formale Haetfennung in $otm be6 pactum^ a(fo 

ba6 (Eottflitutum befeitigt aud^ je^t noüi ni^t bie exceptio. 

2)et ®runb, nye^Iyatt bie formale Slnetfennung be0 ^au4finbe0 

SidM^ t^xH, ifl auri^ jk^t nod^ t>or]^anben: er liegt nid^t in bet 

(Eigenf(f)aft be6 ^ou^finbe« unb ^ebt ftd^ nid^t in ber $etfon 

bed J^au^atetd. Diefet ®tiutb ifi, ba$ burd^ pactum unb 

barum burd^ @onflitutum bie exceptio nid^t aufgel^oben n)irb. 

aSSdre bie«, bann n)urbe burd^ pactum Obligatio entflel^enj fo 

f(^rieb 5ßom^)oniud, debita iuribus non est pecunia quae 

constituta est. 3ßir muffen a(fo ünerfennungdarten fud^en, bie 

entn>eber bie obligatio contra sctum tilgen ober eine fe(bf)' 

9^ 



132 

PnWge Obligation bcgcfinben: unb Med ifl ^a^nxiQ, ^anbbe^ 
jiellung, 9?ot>ation. Wur l^ierauf iji ju bejie^en „alias agnovit 
debitran", ni^t auf ba^ (SonfHtutum. 

B.) 3n ©etreff bet Sö^Iwng befd^a^igt un^ l^iet nur bec 
gaU %iltt>eifer Ballung. Utpian in 1. 7. § 16 cit. Idft 3tt>#I, 
ob auf ben JÄcfi bie exe. seti nod^ gefte ober nUf)t: eessabit 
sctum nee solutum repetere potest. Unter ben Steueren ifl 
t>iel Streit 3 2) ffit mid^ ift e^ nad^ bem unter A. ©efagten ge^ 
tt)i^, baf auf ben 9left bie exeeptio nod^ jufiel^e. IDiefer 8ln^ 
ftd^t ifi auc^ ^uä)ta, aber fein ®runb ift o{)ne Sebeutung: 
„ba in ber Xl^at bad Darleihen t)on ber Sefd^affenl^eit gemefen 
fein fann, baf e6 nur jum S^^eil fid^ red^tfertigen lief;" in^ 
gWd^en ^randte a. a. D., „weil fonfi in tl^eilweifer S^^Ittttg 
ein jiittfd^weigenbed ©onfiitutum gefeiten »erben müfit" 3if 
muf bel^aupten, aud^ wenn barin ein ©onfHtutum läge, n>ürbe 
nod^ immer bie exceptio bleiben. 3n einem ?ei^)jiger ^ßro^ 
gramm^) toirb bie 3uji5nbigfeit ber exceptio auf ben Äefi 
barau^ gered^tfertigt , baf ber aSater ioie ba^ ^au6finb ate pa- 
terfamilias n)ol^I üerjid^ten fonne; aber in t^eitoeifer S^^luriQ 
fonne Uin SSerjid^t auf ben Slefl gefunben toaim, mil ber SBer:^ 
^id|t firict ju inter^)retiren fei, befonber^ ba wo bie exceptio in 
odium creditoris gegeben fei. 3)er toai)ie ®runb fd^eint mir 
aud^ bied nid^t ju fein. — !Die anbere Slnftd^t, wornad^ bie ex- 
ceptio t>ertt>eigert wirb, l)at fd^on bie ®Ioffe, SSartohU ift 
aber bagegen; ber ®eftd^t^^)unft iji „quasi approbaverit." Slud^ 
Donellus*) trdgt fte üor: „Nam qui se dicit partem debiti 
Bolvere, hoc dicit se partem solvere eins quod totum 
debet, quia non est 'pars nisi totius." ®Iudf a. a. 



*) JDIe «iteratut r>atüUx Bei ©lue!, XIV. ©. 323—25. 

3) In memoriam Kees 1844. Interpretatio fragmenti 7. § nlt D. 
14, 6. de scto Maced. p. 5. 6. 

*) XII. c. 28, § 5. 



133 

O. meint ^ ed mäffe boc^ n>ol^I ))om @c^u(bner al^ pater£8^milia& 
2)affelbe gelten, »aö t)om SSater beö ©d^ulbnerd gelte, »enn b^t* 
fette bie ©d^ulb feinet ©oljne^ ju bejal^Ien beginne, „quasi ratum 
habuerit." iDiefe ®Iei<l^e«ung tft unmoglid^:^) bie Sd^ulb ifl 
contra sctum, Weil fte ignorante patre entftanb, unb. bleibt e^, 
anäf tt)enn ber ©ol^n alö §ait6t)ater anerfennt. Die ?(nerfem 
nung be^ ©ol^neö ift niemals SRati^abition. Diefe Slnfld^t t)on 
®Iü(f u. f. tt). tt)dre öießeid^t nid^t entftanben, ttjenn mir bie 
Ulpicmifclbe ©teile in 1. 9. pr. nid^t \)&ttm : „usque ad pignoris 
quaititatem." 3n ben Slnfang^morten „Sed si" glaubte man 
einen %genfaft ju bem SJorigen annel)men ju muffen, nnb ber 
Sefd^rdnfung „ad pignoris quantitatem" muf te bei tl^eiltpeifer 
Sal^lung unbefd^rÄnlte 8lnerfennung entf))red^en.^) Sd^ l^alte ed 
für bebenflid^, fott>ol^l burd^ bad „Sed si" alö burd^ bie 99e* 
fd^rdnfung „ad pignoris quantitatem" fid^ befiimmen 8^ laffen. 
äud^ ift gegen bie l)ier »ertbeibigte 3lnfid^t angeführt tt)orben, baf 
jtd^ bamit nid^t vertrage: sctum cessabit nee solutum repetere 
potest. aber bie Slnfld^t ber ®egner begrünbet ftd^ babur(^ eben 
fo tt)enig, tt>ie ®ludf meint. Sctum cessabit foU l)eifen „auf 
ben JReft", nee solutum repetere potest bejiel^e fld^ auf bie 
Sl^eitja^lung. Diefe ©d^eibung ift nid^t gered^tfertigt. 3d^ finbe 
barin nur auögefprod^en : burc^ 3<^l)lung tritt ba6 ©enatuöcon^ 
fult au^er Äraft unb Siüdfforberung ifi auögefd^toffen „quia na- 
turalis obligatio manet." Damad^ fann au6 bem Sßortlaut 
ber ©teile weber bie eine nod^ bie anbere änftd^t jid^ begrünben. 
3)aß fo jene SBorte aber t)erfianben »erben muffen, bejifitigt 
tooljl bie ©teile be^ ^auluö: quum tamen a curatore per 
ignorantiam solutum sit repeti debet. Jpdtte ber minor, ber 



9) @. aud^ bod angefül^tte Programm p. 10. 11. 

«) <So au^ 93angerott), 8eltf. I. ®. 520. -^Donellus, XII c.28 
§7. Ibegreiftnun freiließ nl^t, tt)arum Ut^ian bfefelbe Svage anbete enifd^eibe, 
unb tt>cif aU lej^ten ®runb nur bie fStt^tl: in dubio pro reo. 



134 

{>Ateif«]nilia0 ifl, fettfi gesohlt, fo (onnte et nid^t )uc&(tfi>tbem,0 
9Mii^t)ieI ob et pdr errorem ia^U, ober nid^. !Die 3<^tttng 
M oiirator per ignorantiam \)tht aizt ba6 sctum niäft auf: 
sctum non cessat; bie exceptio bleibt unb bantm aud^ bie 
condictio.^ 

9tfi(f{i<^tlid^ bec ^fatibbefüeUung gilt baffelbe, toa^ t)i>n t^ciU 
meifet d^'^Iunfl * sctum cessat usque ad pignoris quantjtatem. 
Somit ift bie exceptio gehoben. !Z)er ®rttnb ift nid^t^ wit 
DouelluB a. a. O. § 7. bemecft: qui dicit se pignus dare, 
dicit simpliciter se dare pro debito. — Et regula iuria 
facit, ut oratio accipienda sit pro debitore ac Tninimum 
deberl intelligatur ;^^ auäf nidft bet bed Voetius, ben ®Iü(f 
<tbo))t{tt, baf in bet ^fanbgebung eine ^totefiation Hege, bie 
®d^u(b nid^t leitet anjuetfennen. 9(ud^ bie (Stfldtung M ißto^ 
gtantmt p. 12: pignoris enim datio quodammodo vicem 
tenet solutionis'' teid^t mit nid^t au6.^) !£)et toa^u ®tunb üft^ 
butd^ ben contr. pignoraticius gen)innt bet (Sldubiget ein felb^ 
ftdnbigea Sted^t unb batnad^ befKmmt fid^ bet Umfang biefed 
Siedetet; a(fo usque ad pignoris quantitatem. (Sin ^el^tete< 
fann bet contr. pign« nid^t gett)dl()ten; unb fut ben nic^t gei» 



7) Qi maßte ^enn 93eran(a{fung )ur in integrum restittttio fein. 

s) iDiefe 1. S. koivb \)on Mtn M ein Ibebeutuna^lofee (Einfc^lebfet be^; 
ttad^tet unb bavum gum fOerfl&nbnif bet 1. 7. § 16. ni^t benutzt, fo ). IB. 
von HB an get Ott); aud^ in bem angefahrten Programm p.8. 9., »et^« |Ut 
drfl&tung ber 1. 7. § 16. anf § 15. lurildfgelftt; bo« btope «»ceiMbit Bctem^* 
bafelbfl et:fl&re fl(^ ,,qaam non necessariuin videretur hano soIntiQiiM 
(a patre) effectnm ad partem iam solntam restringere." ^ad ift bod^ 
g^U^t. 

9) Pignas dare ift ein satisfacere, aber niöbt solntionis loco, t)gL 
l. 9. I 3 D. de pign. act. 13, 7. — IDaffelbe mügte bann aud^ gelten, 
tetnn ber ^d^ulbnet einen SBfirgen flellt unb toenn ein dritter ein $fanb 
giebt; 1. 2 D. qnae res pignori 20, 3. Donellas c. 28 § 6. i^ atii^ con« 
feqnent genug , in biefem Salti elenfali« bie exceptio ju ««meigetn ; ii^m 
folgt ®lfic(. !Dad fann nun ge^if nU^t %\it^itUin )onben. 



185 

t)<<{ten %l)€ü i€t (^ulb fonn bie axoeptio iux^ ein paotma 
nid^t gel^oben miUn, fo iDenig »^fe l)ei t^Ikp^if^t 3^unfl^ 
Sllfo nt($t tt>egen Analogie gib t^affelbe, font>em ol^mol^I 9(nalpflte 
nidft befielet 

e« bleibt nur nod^ SRo^ation «brfg. Diefe n)itft »ie 3«^^ 
fung; bie exceptio scti wirb gel)oben, aud^ tt)enn bet ©d^ulbnet 
per ignorantiam facti not)irte. !l)enn bad actum coBsat nee 
solutum repeti potest, mcf) vomn bet ©(i^ulbttee per errorem 
jal^he. $(bet gegen bie actio ex stipulatu foU ber ®(^ulbner in 
biefem gaKe bod^ eine exe. in factum l^aben. §iet jeigt jiel^, 
baf 9tot>ation jtt)ar juriftifd^, aber nid^t factif^ solutio ifij 
Darum »irb wol^I bie exe. scti befeitigt, aber nid^t bie exe. in 
factum.^®) !Die 9lot)ation ift bod^ immer nur formale änerfen*^ 
nung unb nid^t afö älnerfennung, fonbern nur a(6 solutio be^ 
feitigt bie SRo^ation bie exceptio scti. JRu^t nun bie Slnerfen^ 
nung auf einem error facti, fo fann gegen bie actio e;^ »tipu- 
latu nod^ biefer error facti crcipirt »erben. SDied fagt 5ßompo* 
niuö in 1. 20. So fann barau« »ol^t ein fidlerer @d&Iuf ge? 
mad^t »erben auf bie Slnerfennung ald pactum, constitutum: 
baö pactum ifi nid^t solutio unb nld^t obligatio. @o glaube 
id^ aud^ inbirect beriefen au ^aben, baf burd& bie änerlennung 
bie exceptio scti nii)t gehoben »irb, o^ne Unterfd^ieb ob 
ber ©d^ulbner aU ^auöfinb ober al« ;&auöt?ater anerfennt. 
aSon ber SaSat^r^eit biefeö ©afteö ^ängt baö SerjWnbnif obiger 
©tette ab. 

3um ©d^Iuß ift noc^ ju fragen, »eld^e SSSirfung bie 9lner* 
fennung beö ©(^ufbner^ ald ^au^^ater für ben 93ürgen unb ben 
Batet l^abe. Donellus giebt bie allgemeine Antwort: „cesaat 

10) Don eil US c. 28 § 9. giebt aud^ W exp. 4oli. ^tx ed fann 

bcd^ ni^t dolos genannt tcerben, tcenn man forbert toae man credejidi 

«oiwo gegeben. 5£)ie exe. scü i^ burdji ^loMition gej^pben; «Ifo bleibt nMc 
eine exe in fiictum. 



136 

setom, sed adrersus eiim duntaxat; ceteris eias agnitio non 
nocet/ ui patri et fideiussoribas. ^ ^^^ i^ nid^t genau^ eine 
aOgemeine 9lnttt)ott lifit ftd^ ntc^i geben. Dutd^ formale Slnet^ 
fennung (@^onfiitntum) toetHett aud^ bet @(^u(bner bie excntd^t; bei 
tl^eitoeifer dal^Iung unb bei ^fanbbefieUung be^(t er fte fftr ben 
nid^t gebedten S^^eil, a(fo aud^ ber 93ater unb Särge. 3m ^aU 
ber 9{ovation aber n)irb ber 93urge frei nad^ befanntem @runb^ 
fa|>, ber SSater mirb ipso iure frei, n)eil @d^ulben feinet JCin^ 
be^ aud ber 3^it ba e^ sui iuris v^at, if)n nid^t htt^tm. !Die 
exe. scti ijl ^in alfo überflüfftg. 



§ 23« Sortfe^nng« 9(net!ennitng lion @ei.ten M Soter« 

be9 @(^nlbnerd* 

Die atnerfennung tjon Seiten be^ SBaterd be^ ©(^ulbnerd 
ift ganj anberd ju beurtl^eilen rudffld^tlid^ ber ®eftung unb ber 
SBirfung, ai^ bie t)on ©eiten bed ©d^ulbner^. !Die obligatio 
iflt contra sctum Macedonianum ^ weil jle ignorante (invito) 
patre entflanb; fie ift e6 nid^t me^r, n)enn ber aSater ^interbrein 
bie ©d^ulb anerfennt. Durc^ i\)n ifl SRatilfiabition red^tlid^ mog^ 
lid^; »eil t)on i^m bie red^ttid^c ©eltung bea ©ontracteö abl^dngt 
(totus contractus a patre vldebitur comprobatus). !Diefe 



^0 Donellas eod. § 11. erflärt bfe0, \otil bie exe. l^eiben er« 
ttorBen fei unb burd^ eine ^anblung be0 eo^nti ni^t entzogen toetben 
fönne, na(^ 1. 62 D. de pact. 2, 14. IDa« ifi too^l ri^tig; aber bie 9(ner« 
fennung aU folc^e toirft 9lid^t0, au4 fnr ben @o]^n, barum Uft ftd^ au<l^ 
nid^t fagen : ceteris non nocet. • Db Donellas auf 1. 62. ^ä) Berufen fönne, 
fd^eint mir bo^ fraglii^. IDer Suri^ f^rid^t von ber exe. pacti de non 
petendo, toobur^ au(^ bie nataralis obligatio aufgehoben toirb. ^amit 
fe^U ffir bie I93firgfd^afi bie ttä^tUä^t a^ögli^feit. 9ud$ fielet mit 1. 62 im 
flBiberfl^rud^ Paulas in 1. 27 § 2 D. de pact. — Eadem ratione contin- 
git ne fideinssoribas prias pactum prosit 



137 

giad^dbttion bebarf feiner gorm, wie e« au(S) Wner gorm bebttcf, 
bamtt bie obligatio nid^t ate contra sctum entfiele, ©d^on 
sciente patre entfielet eine f lagbare DMigation; alfo genügt auäf 
bie nad^fofgenbe ®enel^migung be^ 93ater6 ol)ne alte gorm, mit* 
l^in pactum, constitutum. Unb im S3eginn ber S^i^li^WÖ H^fl^ 
alfo Slnerfennung ber @d^ulb unb jtt)ar ber ganjen ©d^uIb.O 

1. 7. § 15 D. h. t. Hoc amplius cessabit sctum, si 
pater solvere coepit quod filiusfamilias mutuum sum- 
serit, quasi ratum habuerit. 

Di aud ben 333 orten cessabit sctum ot^ne ben 3wf<»ft 
beö § 16; „nee sol. rep. pot." gefd^Ioffen toerben fann, baf 
bie Slnerlennung ber ganjen ©d^ulb gemeint fei, 2) bejn)eifle i^. 
3^ tann eö nur auf bie im SSorigen angegebene SSSeife erfldren. 
Um bie exceptio scti au^jufd^liefen, ift ed nid^t not^ig, baf 
ber SSater jal^le ober notjire, fonbem ed genügt fd^on jebe 8trt 
ber Stnerfennung (ratum habere). 3) 

5)ie SBirhing ber Slnerfennung beö 93aterö ift, baf ber 
^audfol^n toie ber Surge bie exceptio scti einbitfien. Donellus 
müfU auä) \)m bel^au^jten, baf bie Slnerfennung bed aSatere 
toenigfiend bem SSürgen nic^t f(^aben fonne. @r erfldrt bied aber 
l^ier rid^tig fo^) : „nam huius ratihabitio retrotracta ad initium 
mutui facit ut nee videatur bis ab initio exceptio quaesita. 
Non enim quaesita esset, si ab initio res gesta esset voluntate 
patris." 9Ran fann tool)! fagen : ber SSürge toie bad ^audfinb l^abe 
bie exceptio unter ber Sebingung, wenn bie !Dar(eI)endfd^ulb nid^t 
ate ödterlic^ ©d^ulb fic^ aufweife, erfüllt fid^ bie »ebingung 
— erfolgt bie 9iati{)abition — , fo ift bie exceptio i^nen ju 



1) «el^nlid^ Donellus, XII. c. 28. § 11. 12. — c. 27. § 11. 

2) ®o in bem angefül^tten Programm p. 9. 10. 
») 1. 7. pr. C. h. t. 

«) eod. c. 28. § 12. 



188 

feittct 5ett ermorben gen)efen. 9Ufo n^etf ^ Säcge, bd|i feine 
^a^ng gon) in ben ^dnben bed 93atet6 bed @d^u(bnec< liegt. ^) 

§ 24. 2)ie ■«taralis •Ulgmti«. 

!Die @(^ulb contra sctum Maeedoiuanum ift eine natu- 
ralis obligatio, fc^reiben bie romifc^en Surifienj bie Sd^utb 
contra sctum Velleianum ift e6 ni(!^t. SBie auffällig biefe6 
t)ecfd^iebene 3lefuUat bei gleid^em aBortlaut ber Seftimmung fei 
„ne actio petitioque daretur", tt)urbe fd^on oben § 18. bemerft. 
5>iefer 5ßunft ift jeftt nod^ ju unterfud^en. 

!t)ie fragen ftnb: 

1.) erfifirt fiä) bied auö bem ©l^araftet bet exceptio scti 
Maced. unb Vell., ba aud bem 2;ert bed SenatudconfUIted fld^ 
5Rid^t6 entnehmen (dfit? 

2.) entfielt beim sct. Maced. nur eine naturalis obligatio, 
ober eine civilis et naturalis obligatio fo baf ftd^ alfo ba« 
35afein ber naturalis obligatio für ftd^ erp fj)dter entfd^elbet? 

Sur erjlen grage. Stud beiben @enatu^confuIten ip nur fo*^ 
iDiel ju erfel^eU; baf ipso iure bie Obligation gilt (§ 18). 2)a«^ 
mit l^aben n)ir bie 9?otI)n?enbigfeit ber exceptio, aber 9tid)i€ 
ioeitti, 3)arau« baß ipso iure eine Obligatio nid^t gift, folgt 
nod^ nidbt, baf aud^ ber naturale Sefianbtf^eil berfelben nod^ gelte 
ober niä)t mel^r gelte: bie Obligation bed SclatJen befielet ipso 
iure nid^t, aber bie naturalis obligatio gilt. !Durc^ Siti^contc- 
Ration mit bem ^auj)tfd^ulbner wirb ber ©ürge ipso iure frei 
unb bleibt aud^ nid^t naturaliter obligirt. Q^benfo ift barauf 
baf eine Obligatio ope exceptionis nid^t be|iel)t, Weber auf bie 



<^) Gfne gletd^e (Sntfd^eibung gibt Paulus in 1. 56 § 2 P. de tideiass. 
46, 1. Si nummos alienos quasi tuos dederis sine Stipulationen nee 
fideiussorem teneri Pomponius ait. Quid ergo si consumtis nummis 
nascatur condictio? Puto fideiussorem obligatnm fore; in opinemenim 
causam acceptns videtnr qnae ex ea numeratione nasal pptest. 



139 

®ri|lenj nod^ auf bie Slid^terifienj einet naturalis obligatio ju 
fd^Hefien. Sei ber exe. pacti de non petendo in rem bleibt 
feine nat. obl. jurüd; bei ber exe. paeti de non petendo in 
personam n>irb Xo^n bie civilis nod^ bie naturalis obligatio 
bcrfil^rt SBei ber exe. rei iudieatae bleibt nad^ bec einen Stn^ 
ftd^t eine nat. obl. nod^ jurüd; baf bei ber exe. iurisiurandi 
auäi bie nat obl. nid^t mel^t befiele, ifl allgemein juflegeben.^ 
!t)aflelbe bejeugen bie ©rce^tionen ber beiben ©enatu^confufte. 
ißfo bad ^afein einer naturalis obligatio unb bie ^Jid^terifien} 
berfelben ifi gleid^ moglid^, mag ipso iure ober ope exceptionis 
bie Obligation nid^t mel^r befiel^en. ^amaä) muf e6 fel^r frag^ 
Hd^ fein, ob ba^ Slejiiren einer naturalis obligatio öon ber ex- 
ceptio abl^ängig gemad^t n)erben barf. @leid^tt)o]^l finben wir 
fd^on bei ben romifd^en 3uri^en ben aSerfud^, jene ^ragc prin^^ 
cipkU ju beantn)orten nad^ bem t)erfd^iebenen (Jl^arafter ber @r^ 
ceptionen. Unfere 3uriften befennen jid^ gu bemfelben 3)ogma; 
bie ©rfWrung ifl nur eine ganj anbete. !Diefe SSerfud^e ftnb je^t 
ju ^>rüfen. 

!l)ie romifd^en 3urifien f)atten baö !Dogma: mm eine 
exceptio perpetua gu|iel)e, ber fonne bie 3<»f)Iiing conbi^^ 
ctren.2) 3)iefed Dogma jeigte jtd^ aber falfd^ j. 35. id ber exe. 
rei in iudieium deductae unb rei iudieatae: bie Sonbictio 
l^at nid^t ©tatt.^) (gbenfo unrid^tig jeigt e6 ftd^ gegenüber ber 
exceptio seti Maeedoniani. !I)en ®runb beö Dogmas fonnte 
man in bem SBefen ber exe. perpetua fud^en »oHen , tt)ien)ol^l 
ftebenfen l^dtte erregen muffen, baf aud^ tt>o ipso iure bie Dbli^ 
gatio nid^t UfttU 3al)fung red^tfid^ balb gilt balb nid^t. atud^ 



*) 3JgI. 1. 42. pr. D. de iureiur. 12, 2. 3)aBci ifl baran ju erinnern, 
toie gern man iusiurandam unb res iudicata auf eine Sinie fleKt. 

3) 1. 34. § 11 D. de solat. 46, 3. (Julianus). — 1. 26. § 3 D. de 
eoad. indeb. 12, 6. (Ulp.) 

3) 1. 60. pr. D. de €ond. indeb. 12, 6. (Panlm. Joüanns.) 



140 

bcn ®tunb ber Sludnal^mc fonnte man alfo in einem Unterfd^ieb 
ber excc. perpetuae ju ftnben meinen, ©o [d^teiben benn 
Pomponiuß in 1. 19 pr. J). cond. indeb. 12, 6. Si poe- 
nae causa eins cui debetur debitor liberatus est, natu- 
ralis obligatio manet; et ideo solutum repeti nonpotest. 

unb 

Marcianus in 1. 40. pr. D. eod. Qui exceptionem per- 
petuam habet, solutum per errorem repetere potest 
Sed hoc non est perpetuum; nam si quidem eius causa 
exceptio datur cum quo agitur, solutum repetere potest 
ut accidit in scto de intercessionibus ; ubi vero in odium 
eius cui debetur exceptio datur, perperam solutum non 
repetitur, veluti si filiusfamilias contra Macedonianum 
mutuam pecuniam acceperit et paterfamilias factus sol- 
verit, non repetit. 

unb f)iernad^ »ol^I Ut))ianud in 

1. 9. § 4 D. h. t. Et hi tamen qui pro filiofamilias 
sine voluntate patris eius intercesserunt, solvendo non 
repetant — hoc enim et D. Hadrianus constituit, et 
potest dici non repetituros, — atquin perpetua 
exceptione tuti sunt. Sed et ipse filius et tamen 
non repetit, quia hi demum solutum non repetunt qui 
ob poenam creditorimi actione liberantur, non quoniam 
exonerare eos lex voluit. 

SBenn man ben Zext M sct. Maced. t>er9leid^t, fo jtel)t 
man xt>o\)l tt)ie biefe «njid^t entfianb. 2)af fte nur butd^ biefed 
©enatu^confult ftd^ bilbete, iji Hat; l^atte man einmal für biefe 
exe. einen ®runb gefunben, fo bot ftc^ burd^ ben ©egenfaft leidet 
eine allgemeine JRegel. aber ber SRegel wiberftreitet gleid^ »ieber 
bie exceptio rei in iudicium deductae unb rei iudicatae. 
aSiellei^t ^aben bie römifc^en Suriften eine allgemeine SRegel gar 
nid^t aufhellen moUen, fonbern in i^rer Unterfud^ung nur auf 



141 

bie beiben Senatueconfulte Sebad^t genommen. Sßir muffen iat^ 
na<f) »on bem romifc^en aSerfud^ abfeilen. 3n bet ®Iofl[e ftnbet 
ftd^ nur eine SBieberl^oIung , feine Segrunbung bet romifd^en 
Unterfd^elbung } antt) Donellus^ referitt nur, unb neuHd^ 
»ieber Süd^el.^) ®egentt)Ärtig ifl biefe 8lnfi(^t tt)ol^l ganj auf^ 
gegeben.*) 

%u^ @a))ign9 a. a. O. ]^A(t baran fefi, ba^ ber ®runb; 
wann eine naturalis obligatio refitre, n)ann nid^t, in ben (Sx^ 
ceptionen [elbft liegen muffe, unb fuc^t nun eine alfen &ntp^ 
tionen gemeinfame Siegel. !I)iefe foll fein : ,,bieienigen ©rceptionen, 
»eld^e fxä) lebiglid^ auf rSmifd^eö ius civile grunben, taffen in 
ber 3;i^at für eine forttt)irfenbe nat. obl. SRaum, fo bie excc. scti 
Maced.^ rei ludicatae, n)egen be^ fog. benef. competentiae 
u. f. tt).; »dl^renb fc^on im ius gentium tt)urjelnbe @rce<>tionen 
auc^ bie S^tftorung ber naturalis obKgatio mit ftd& führen, fo 
bie exe. pacti^ doli^ iurisiurandi.'' !l)ie exe. au^ bem benef. 
compet. ^atSaöign^ felbfi fj)äter jurürfgenommen;') ba^on ganj 
abgefel^en tt)Äre bod^ ju fragen gewefen, mit ttjetd^em Dted^te 
biefe exe. eine exe. civilis, bie exe. pacti aber eine exe. iuris 
gentium genannt wirb, ba bod^ beibe il^re ®e(tung in gleid^er 
äßeife bem @bict unb ber romifd^en 3uridprubenj t)erbanfen. 
2)af bie exe. seti Velleiani jener Siegel wiberfheitet , ^ebt (5a^ 
tjign^ felbfi l)ert)or.8) S)urd^ bie Siegel Sat)ign9'« ifi in ber 
%\)at ber 3tt)elfel nur auf einen anbem ^ßunft tyerlegt, nid^t ge^ 



*) XIV. c. 11. § 13. 14. 19. c. 12. § 1 — 14. 

B) abUred^tl dxM. IL 1. mt^. ®. 103-119. 

•) ®. bagegen ®at>(önl?, ©Aftern V. G. 375 — 77. — Äieriilff, 
Sl^eotie M gem. divUred^ta I. ®. 185. 

7) ObUgationenrec^t, I. ®. 106. 

^) ^a$ abtt andf bie exe. legis Cinciae brr dtegel €a)9{gn))*d loiber« 
fptid^t, ifi äberfe^en n)orben, fr. Vat. § 266. — unde si quis contra legem 
CiQciam obligatns non excepto solverit, debnit dici repetere eum posse. 
(Ulp.) 



1^ 

i^olbett Sßie mit "m tomifd^en ^nji^t bie exe. rei iudicaUie; 
fo (&f t fid^ mit feinet Slnftd^t nid^t bte exe. acti Yelleiani ui^ 
einen, ^(ud^ bie 9ttt, mie @at>i8n9 bad eigentl)äm(t(i^e 9tefultat 
be« Bct. Vell. reci^tfettiaen Witt, fann td^ ntd^t bittigen.*) 

93ei bet: Srage, toonn eine nat. obl. äbrig bleibe ^ muf t)on 
ben @rce:ptionen gan) abgefel^en n)etben. Daf neben ber exceptio 
rei in iudiciutn deductae bie nat. obl. nod^ gilt, liegt bod^ 
nid^t in ber exceptio , fonbem in ber %f}at\a<S)c, auf n>e(d^t bie 
exceptio tul^t: bie confumirenbe Straft ber Sitidcontefbition i^ ^ 
bod^^ bte \)m toittt. !Daf neben ber exe. doli bie nat. obl. 
nid^t mel^r toitti, liegt in bem dolus, ber bem $(nbern nid^t ^e«" 
toinn bringen fann; hca^ geigt {td^ beutltd^ bei ben neg. bonae 
fidei, h)0 ber dolus ipso iure, nid^t ope exceptionis geltenb 
g^nad^t »irb. 2)afjelbe n)ieberI)Dlt ^i) hti ber exe pacti: aud^ 
biefed tnirft balb ipso iure, balb ope exceptiouis; bap hie 910^ 
tttratobltgotion ^er n)ie bort gel^oben koirb, tann fein 3n)eifet 
fein^®). @benfi) ^el^t ed bei ber exe. iarisiurandi; rudfjid^tUd^ bie^ 
(er etfai^ mir iDon ^omf^onind au^rudFlid^, i>a$ ber @tunb in 
beitt pactum, bdd im iuBiurandnm entl^ülien i^, Uege^ U)tb bo^ 
auf ben 3ni^t bed hisiurandum b. 1^. M pactum %tte0 m^ 
fomme. !I)erfe(be fd^ibt in: 

1. 42. pr. D. de iureiur. 12, 2. — Eaxn rem apertius 
expiicat Juliouas; uam si oontroveniia inter credito- 
rem et pupillum Aierit an omnino peconiam mutuam 
accepisset, et convenerit ut ab omni conditione (con- 
tentione) discederetur si pupillus iurasset, isqq« iura- 
verit se dare non oport(^^, naturaUa obligatio hac 



«■«'»« 



9) 6. oben § 2. @. 7—10. 

^^) Sgl. 1. 95 § 4 D. de solat. 46, 3. IBann bad pactum enttoebet 
ipso iure «bn ope exceptiouis loirfe, fiuiii Hn« l^ct nl#t Bcf^^N^n. Slitd^ 
tn 1. 9S |4 it Wi6 iusTnrjandnm bem pa<«tniii gffi^^etCt; «^. 1. 6 | S. 4. 
D. 4^ Iris qiii not inf. 3, 2. 1. 18 C. «x (joib. «ms. inf. 2, 12. — 1. 13 
§ 2 D. de iareiur. 12, 2. (Jul.) 



143 

pactione (exceptione Hai.) tolletar et soluta peeimia re- 

peti poterit. Sin vero creditor quidem se mntuam dedisse 

contendebat^ pupilluB autem hoc solo defendebatur quod 

tutor eius non interveniBSet et hoc tale iusiurandum in- 

terpositmn est^ hoc casu fideiussorem praetor non tuebitür. 

$i»m))9ntud t0\xt\>e gefragt: menn bec ^npm gefd^tiDorm ifot 

dd däre non oportere unb ber ®(dubiget nun ium Sntgen 

gäftf an exclttdenduB sit exceptione iurisiurandi ? Quid tibi 

plaeet rescribe mihi. (St tl^ib eine Unterfud^ung 3u(ütnd mit; 

biefet aber fagt, bad fei quaestio &Mrti. !l)ie aßirfuttfl bec &x^ 

ctftlo fei öerfd^iebfu je na<i) bet iJ^tfad^e, bte ii^r ju ©runbc 

ßege. 3fi biird^ ba^ iusiurandum ttij&tUt »orben, baf 3«^^ 

(ung niij^t t^orau^egangen, bann ift aud^ ))on feiner naturalis 

obligatio bte JHebe; biefribe bleibt aber^ mm nur tri)&ttH tt)ucb<^ 

bo^ sinte tutore auctore d^^^I^ttg erfo(gte. @d fann nid^t btut^^ 

tiäf^K gefagt fein, baf nid^t bie ^jcccpiio über ba^ !Dafein bet 

naturalis obligatio entfd^ibet, fonbern nut tM^ burd^ bie (Sx^^ 

<tpixo %tütr\b gemad^t toirb. ^urd^ bie Qxctptio, mfiffen ^it 

fagen, entftei^t fein ^t^t, aber e^ n)irb an^ baburd^ feinet auf^ 

ge^^en ober gefürjt. SSon ber &x(epü0 gut, wi^ t)on ber Älage 

gift. .3)ie Äloge ift fein (gnifte^ung^rnnb , bie emptio ift fei» 

^nbigung^gricnb. !£)ie^ mag l^iet genügen, um auf einem eigenen 

SBeg bie SeatttttH>rtung eWger grage ju üerfud^en. 

3d^ fef)e babei öon ben excc. doli, iurisiurandi, pacti gant ab 
uttb rid^te bie Unterfud^ung nur auf beibe ©enatuöconfulte unb auf 
bie lex Cincia. !t)ie excc. scti Maced. unb Velleiani ^aben gegeilt 
über ber exe. doli u. f. w. bad ®emeinfame, baf fie er^ burd^ ein 
5prof)ibitit)gefeft begrünbet ftnb. Df)ne bieö ©pecialgefeft trürbe 
bad Oefd^dft gelten unb flogbar fein (ab omni «ceptione 
tutom); ed liegt feine Silfatfod^e ^or, mie dolus, iusiurandum, 
pactum, ©anj fo ftel^ e« mit ber exe. legis Cinciae. tBei 
ber exe. legis Cinciae unb exe. scti Vell. tt)irft feine nat. 
obl. fort, bei ber exe. scti Maced, n)irft fie fort, ^a^ ffte^ 



144 

fuhat fAUt auf, mll ber ®runb aller brei (Sxc^ptionen ber gleid^e 
ifi, ein ?ßtoI)i6itit)9efeft. iDet iEert ber ©enotu^onfutte ful^rt 
nid^t )u bem ))erfd^iebenen Stefultat^ ber Z^xt ber 1. Cincia Hegt 
UM niäft öor, aber toix bürfen »ermutigen, baf er dJ^nlid^ ben 
.@enatud€onfu(ten geflimgen l^abe. 2)erfe(k fann nid^t ettva ge^ 
(autet \)aitn, ut irrita fiat donatio ^ meit fjonfl bie SSertl^eibi^ 
gung ipso iure genügt l^tte. !Dann n)&re ed aud bem ®efe^, 
alfo au6 bem ®runbe ber äJertl^eibigung^®) ju erHdren getpefen, 
baf nat. obl. nid^t reftire. ©oöier iji Ijiemad^ flar, ba^ t>er^ 
fd^iebene Stefultat grunbet ft(^ nid^t auf bie ßm^tio; fonft mitpten 
wir ed red^tfertigen lönnen aM bem SCert bed ®efefte^, »eil erfi 
burd^ ©efeft bie (Sxccptlo eingeführt ifi. SJBir fmb alfo auf ben 
Sni^alt jener Obligationen ^ingemiefen , bie burd^ biefe ^rol^lM^ 
ti^gefefte I>aben t>er^inbert n)erben foHen. 3d^ mad^e l^ier auf^ 
merffam auf bad ^erfd^iebene aSerfal(>ren, meld^ed im ®egenfa$ 
jur exe. doli u. f. tt). eingel^alten werben muf , um bie groge 
rüdtjtd^tlid^ ber 5ßro^ibitit)gefe^e ju Uantmtttn aßdl^renb bei ber 
exe. doli, pacti, iurisiurandi ba^ SBerl^dltnif beö dolus, pa- 
etum, iusiurandum gegenüber ber Obligation über bie ^iäft^ 
exlfleni ber naturalis obligatio entfd^eibet, fo ift bei ber exce- 
ptio aM jenen 5prol^ibiti»gefeften , tt)o fold^e iE^atfad^en nid^t 
»irfen, eben nur ber 3n^alt ber Obligation alfein ju untere 
fud^en unb barnad^ bad SlefUren einer naturalis obligatio }u 
befUmmen. ^0 

Unterfuc^en n>ir nun ben 3nf)alt biefer Obligationen. I)ie 
Sd^enfung ifl SBertrag auf Eingabe of)m ®egenleifiung. 3)urc^ 



10) sQit ba6 iji beim sct Hosidiannm, f. oben § 18. 

11) @c erf(&rt ^d) too^, toatum bie rdmif^en Suriflen augenf^einlid^ 
nur bie excc scti Maced. unb Velleiani in Unterfud^ung gegogen. ^elc^t 
ntpglid^, baf Marcianns in 1. 40. pr. cit neben ber cxc. Vell. au(^ ber 
exe. 1. Cinciae gebadete, bie aber ))cn ^ribonian ali mpxa^tif^ gejhrii^en 
tourbe. 



145 

Me lex Cimia kvurbe (Sd^enfung burd^ @t{))uIation an^^ 
fc^Ioffen. @ettbem n>ar alfo jebe (Stipulation donandi animo 
eine ©Hpnlation sine causa. SSSenn nun eine Stipulation sin« 
causa t)orliegt, fo ^aftet jtt)at bet Sc^ulbner unb fein Sürge 
ipso iure, aber jie I^aben bie exceptio doli. !I)et dolus wfck 
mot{))itt ). 9. numeratam pecuniam non esse ober rem neque 
emtam neque traditam esse, ^an fonnte meinen, bet Sürge 
bürfe ber @rceptio jic^ nid^ bebienen, »eil er ia aud6 für eine 
naturalis obligatio ftd^ t)erpflid^ten fonne. S(ber fie fielet ü)m 
bod^ ju*3), ol^ne SRütfftd^t auf ^Regreß., SBit bürfen fc^liefen, 
ba|i in ber stipulatio sine causa feine naturalis obligatio im^ 
plicirt ifi: im gatt irrtf^ümlid^er S^i^Iung l^at alfo bie condictio 
@tatt. !Died ift ba6 !Dogma: qui exceptionem perpetuam 
habet; solutum per errorem repetere potest. (Sien biefe^ 
iDogma trdgt lUpian t?or bei ber exceptio legis Cinciae in Fr. 
Vat § 266. lib. 1. ad ed. de reb. cred. Indebitum solu- 
tum accipimus non solum si omnino non debebatur (iure 
civili), sed et si per aliquam exceptionem peti non poterat 
i. e. perpetuam exceptionem. ^*). Quare hoc quoque repeti 
poterit si quis perpetua exceptione tutus solvent. Unde si 
quis contra legem Cinciam obligätus non excepto solverit, 
debuit dici repetere eum posse^ rel. !Eie exe. doli gegen 
eine Stipulation sine causa mad^t geltenb „pecuniam numera- 
tam non esse" unb Sle^nlid^ed. 2)ie exe. 1. Cinciae gegen bie 
Stipulation donandi animo mad^t bie 1. Cincia geltenb , n)0^ 



^^) 1. 15 pr. D. de fideiuss. 46, 1. Si stipnlatus esses ame sine causa 
et fideiassorem dedissem et nallem eum exceptione uti sed potias sol- 
vere, ut mecom mandati iudicio ageret, fideiossori etiam invito me ex- 
ceptio dari debet; interest enim eins pecuniam retin ere potins quam 
solmam stipolatori a reo repetere. &i ift gu f>taäfitn, baf in Um 
leiten ®a| ed ^ä) ni<^t um bie SHegrefßage (mandati) l^anbelt, fonbern um 
bie condictio. 3)Ain ber fideiussor toufte, baf bie stipalatio sine causa 
toax) 9gl. ). 29 pr. D. mand. 17, 1. 

^«) ^gl. 1. 26 § 3 D. de cond. indeb. 12, 6. 

10 



146 

^ ■■■■■■ ■■II- ^»^^^ 

intä) cim fotd^e ®ti)>itlatton gut @tt))ulatton sine causa gf^ 
werben, »ä^renb 6id bal)in bet anirauß donandi ald teeHf 
causa galt. @^ tann fein 3tt>^tfrf fein, ba0 bep Slu^fd^fu^ Ut 
nat. obl. nic^t in ber 8lrt ber exceptio, alfo über^au^>t nid&t in 
bet exceptio liegt. SRid^t um ber exceptio willen, fonbern uw 
einer befiimmten Z\)at^aä^ willen ift eine naturalis obligatio 
nid^t t)orl^anben. 3)iefe X^atfa^e ift bei ber exe. 1. Ciuciae, 
baf burd^ bieö ©efeft ber animus donandi bei Stipulationen 
nid^t mel^r gilt al^ causa. 

®anj ä^nlid^ ift -e^ mit ber exe. scti Velleiani. !Die 
Sürgfd^aft ifi, wie bie ©d^enfung, ein Vertrag auf dare, oI)ne 
empfangen ju I)aben. 3nfofern ift bie fideiussio eine stipula- 
tio sine causa, fte Wdre alfo ope exceptionis ungültig, ^a^ 
l^ieße bie SSurgfd^aft jur juriftifd^en Unmoglid^feit madE^n. !l)er 
Hergang ber ^a^e jeigte, ba^ ber Sürge bie causa ber ^aupt*^ 
fd^ulb fftr fxä) gelten laffen wolle unb muffe, wenn er SSiirge fein 
Will. 1^ 3fi nun causa ber ^auptfd^ulb tjorl^anben, fo l^aftet 
ber ®ürge unb bie exe. doli gilt i^m nid^t. 3ft causa ber 
^auptfd^ulb nid^t ^or^anben, fo gilt i^m bie exe. doli; unb 
mnn er per errorem bod^ ja^lt, fo conbidrt er. @6 beftel^t 
feine nat. obl., nid^t weil fte burd^ bie exceptio befeitigt ift, 
fonbern weil eö an ber causa fel^lt, fraft bereu eine fold^e Dbli^ 
gation in feiner ober be6 ©d^ulbnerö ^erfon l)dtte entftc^en fön^ 
neu. 2)urd^ ba^ sct. Vell. ift nun bie S3ürgfd^aft ber %xamn 
wieber jur stipulatio sine causa geworben. Da^ JRefultat ift. 



^^) ^iefe« IDogma ifi erjl tviffenfd^aftHd^ feflge^eUt Sorben, ^ie Snrg« 
f^aft in gcrm ber sponsio unb fide promissio galt, aiiä) toenn bie ^au)^U 
f(^ulb sine cansa tüdv , Gains IIT, 119. ^iti fouitte nun jebenfalt^ nfd^t 
gelten, toenn ber Sponsor, fidepromissor contra I. Cinciam gefleUt toar. 
S)abur(^ entivicfeUe fid^ toai^tfd^einUc^ ber ^p&Uxt <Bai^, bo$ bie üdeiossio bie 
(Srißen) ber $au)>tf(j^ulb tjoraudfe^e. ^nifyta, 3nfHt. III (S. 45., fte^t in 
Gaius III. 119 nur ^(udnal^nten ; bogegen au^ ®irtanner, Särgfd^aft 
(S. 5. mt $ud^ta axi^ SdefUt, ptoctfl. (Somfumtion ®. 190. 91. 



147 

ttrie bei ber 1. Gincia^ wie bei jieber anberen stipulatio sine 
causa (tijne donandi^ fideiubendi animus): eine naturalis 
obligatio ifi nid^t^«) entjianben, fte toivi alfo nidft erfi burd^ bie 
exceptio jetftört. 

®an) anbete bei ber exe. scti Macedoniaui. £a6 (£ena- 
tU^confuU fe$t ))0tau6 mutua pecunia data. Slud mutua pe- 
cunia data entfielet naturalis obligatio. 93on aUen Duelleit'' 
geugniffen abgefel^en ben)eift bied fd^on ber Umflanb, ba^ tott in 
^olge einer stipulatio sine causa (non numerata pecunia) 
jal^It conbiciren fann: eine naturalis obligatio beftonb mithin 
nid^t iDaö ©enatu^confult ^ebt nun bie J£^atfad^e, baf mutua 
pecunia data ifi, ni*t auf (f. oben § 18). 8Ufo bleibt bie na- 
turalis obligatio, nid^t ^vegen „ber fd^wdd^eren SBirfung" ber 
exe. scti ^ ') Maced. 2)a6 ® egentl^eil l^ief e : burd| exceptio 
fonnen S^l^atfadben aufgel)oben »erben. !Dad behauptet ©aöign^) 
tt)enn er ©rceptionen unterfc^eibet in fold^e, »eld^e bie nat. obl. 
jerfiören, unb in [old^e, »eld^e biefe 2Birfung nid^t ^aben. Durd^ 
bie fe'rceptio werben S^^atfac^en nur geltenb gemad^t, nid^t ge* 
fd^affen, nid^t aufgeI)oben5 fo wenig wie burd^ actio. !I)ie Xi)aU 
fad^e, weld^e burd^ exe. scti Maced. geltenb gemad^t wirb, ift 
aber baö sctum feiber. 

!l)a6 ätefuUat ift: burd^ eine exceptio Wirb bie naturalis 
obligatio nid^t jerftort, unb ed bleibt eine folc^e aud^ nic^t übrig 
troft ber exceptio. saSeber bie gortbauer nod^ ber Slu^fc^luf ber 



16) Donelliis XII c. 30 § 5 erfläit bcn ^m\d)lu^ ber nat obl.: 
„senatum etiam gcnus ipsum totum intercessionis improbasse ut conti- 
nens virile et civile officium.'' liefen ®runb kDieberl^oIt ®a)){gn)^, 
@#cm V. @. 379 Diote m., DbUöationenredJt I <S. 120. — Silun fagt aber 
Donellus XII c. 24 § 8 bo^ auäf «om sct. Maced.: „senatum speciem 
mutui prohibere voluisse." 

^7) Sie ®a)){gn^ meint; Donellas XIV c. 12 § 14. erH&rt mit 
bem iNbenftid^en S^vgma: qui eiaemodi excepftionem (in odium creditoris) 
habet, debet natura'* unb nennt nun gar in § 4 ibid. biefe „naturalis 
obligatio huic exceptioni adiuncta"! 

10* 



148 

naturalis obligatio Pngt )>on bet (Stctpüo ab. 2)ie ^t^ 
einer @)r€e))tto ifl ol^ne (Sin^ufl auf bie (Sxi^tat einer naturalis 
obligatio, ©an; baffelbe f(^reibt $a))inian r&dfid^tßd^ ber exe. 
rei in iudicium deductae in 

1. 50 § 2 D. de pec. 15^ 1. Etiam postquam dominus 
de peculio conventus est, fideiussor pro servo accipi potest. 
Et ideo qua ratione si post actionem dictatam servns 
pecuniam exsolverit non magis repetere potest^ quam si 
iudicium dictatum non fuisset: eadem ratione fide- 
iussor quoque utUiter acceptus videbitur, quia naturalis 
obUgatio quam eliam servus accipere videtur in Utem trans- 
lata non est. 

^apinian fagt ganj au^brucflid^^^): m% bie exe. rei in 
iudicium deductae begrünbet fein ober nid^t, bie Sortbauer ber 
naturalis obligatio ift nidft bat)on bebingt Naturalis obliga- 
tio in litem translata non est. äßenn eine naturalis obliga- 
tio ber Ragbaren ©d^utb ju ®runbe liegt, fo J)5rt fte nid^t auf 
burd^ 8itiöcontefiation ; Hegt feine nat. obl. ju ®runbe, fo fann 
eben auc^ feine jurAdf bleiben: ba6 ifi ber ®d^(ufi, auf ben und 
$a)>inian fäl^rt. Unb auf biefem @a^ rul^t meine bidl^erige 
!Darfle0ung. 

iDiefer ©aft in Slnwenbung auf bie excc. scti Maced.; 
Veüeiani unb 1. Cinciae lanUt: SBeil ber stipulatio donandi 
animo unb ber stipulatio intercedendi animo eine naturalis 
obligatio nid^t unterliegt, fo fann fie »eber burd^ bie exe. 1. 
Cinciae unb exe. scti Vell. nod^ burd^ bie exe. rei in iudicium 
deductae erfi jerftört merben. Unb weil au6 mutua pecunia 



^^) (Sine 9(ntoenbimg beffelben IDogmad Ui Procolas in 1. 84 D. de 
solnt. 46, 3. Egisti de pecnlio servi nomine cum domino ; non esse 
liberatos fideinssores eins respondit. i93f)t. 1. 38 § 2 eod. — 
3(^ finbe in blefen ©teilen eine ^ß&tigung für bie oben burd|^gefiil^rte ^m 
fiäit, baf bet IBörge bed ^au«finbe« burd^ £iti«conte^aHon bedSeftteten nid^t 
liberirt »erbe. @. 115 ffg. 



149 

data eine naturalis obligatio entfielet, fo bleibt fie auäf tcoji 
bet exe. scti Maced. unb tro^ ber exe. rei in iudiciom dedu- 
ctae ; henn burd^ bie exe. scti Maced. toiii nid^t ge(tenb gemad^t 
mutuam pecuniam datam non esse^ uitb für bie exe. rei 
in iud. deductae gi(t : quia naturalis obligatio in litem trans- 
lata non est. 

e^ muf f)m genfigen, bie Unl^altbatfeit ber ©a^ign^'fd^en 
Xl^eorie nad^gett)iefen unb burd^ bie SSecgleid^ung ber exceptiones 
scti Maced. u. f. n). bie Ueberjeugung begmnbet }u I^aben, ba^ bad. 
Dafein ober bie 9tii^teriften) einer nat. obl. nid^t abl^änge &on bem 
©^arafter ber exceptio. 3jl meine Darftettung rid^tig, fo \)abtn 
toit iamit einen ^)ojttit)en Segriff ber naturalis obligatio gewonnen. 
@^ feftt nun jwar bie t)oUe @infid^t in bie SBoi^rl^eit ber gegebenen 
©rörterung »oraud, baf ein fold^er fubfiantietter Segriff ber nat. 
oblig. fid^ aufzeigen laffe; aber e6 mup bieö einer befonberen 
Stbi^anblung uberlaffen bleiben. 

SBir fommen jur jtt)eiten grage, ob nad^ bem set. Mace- 
donianum nur eine naturalis obligatio entfiele ober eine ci- 
vilis et naturalis obligatio t>on 8lnfang tjorl^anben fei unb 
ftd^ ba^ !Dafein ber naturalis obligatio erji fpdter entfd^cibe? 
». b. ^f orbten^^) betrachtet bie naturalis obligatio contra sctum 
Maced. aW eimn „casus singularis, in quo licet et civilis et 
naturalis obligatio oriatur, tarnen in odium creditoris con- 
stitutum est, ut actio summoveri possit exceptione quae 
naturalem obligationem non toUit." @^ iji woabr, baf nad^ 
bem sctum Maced. bie obligatio ipso iure beftel^tj ^o) ^jer 
bie grage ift, »eld^e obligatio befte^e, bie civilis ober bie natu- 
ralis? @ine civilis obligatio entfielet nun aber gar nid^t nad^ 
ben SBorten beö ©enatuöconfulteö „ne actio daretur": bie ex- 
ceptio scti mac^t nur biefe Seftimmung be6 @enatu6confult6 



") De obligationifl civilis in nataralem tranritn. p. 12. ^ 

*^) @o aud^ ©a^ign^, ©ijflem V. @. 372. 



156 

geftenb. Sßfo entfielt nur eine naturalis obligatio, 2 1) gjad^ 
i€t 1. Cincia^ bettt sei. Vell. mtfU\)t tt)eber eine civilis obli- 
gatio, nod^ eine naturalis obligatio: bafyet bie obligatio con- 
tra sct. Vell. eine ;;inanis obligatio" l)ei|it. 

§ 25. Geltung ber exceptio Ux t^OXffanhtnm pec. adventicium. 

3n ben Duefifen ifi bie grage nid^t entfd^ieben, ob baö ^an^^ 
finb bie exe. scti gebraud&en fonne, n^enn e6 ein peculium ad- 
venticium Ijat Unfere Suriften fmb nid^t einig. Slm meijien 
begegnen mir ber Slnftd^t, baf jebenfall^ einem pec. advent. ir- 
reguläre gegenüber bie exe. nici)t Statt f)abe. 2) 2)ie ®rünbe 
bafur ftnb, baf ja baö ^auöfinb infoweit af^ paterfamilias 
gelte, unb bem ^auöfinbe t)oUe^ ©igent^um juerfannt fei. 3)iefe 
©rünbe werben, aud^ für baö pec. adv. irreg., in einem Mp^ 
jiger ^Programm ^) beftritten. !Da6 ^au^finb gelte tro^bem nid&t 
äU paterfamilias, tt)a6 ber 3ttangel ber 3;eftament6fäf)igfeit 
bemeife. ?lud^ fei eö moI)I t>on Suftinian bebad^t, baß 2)ritte 
nidit bie SD?ad^t I)aben foffen burd^ B^^rifwngen »on SSermogen 
an ^au^finber biefelben ju §au6bätem ju mad^en. Snblid^ fei 
ber ttjal^re @runb be^ @enatu6confu(te^ nid^t bie SSermogen^un^ 
fd()igfeit, fonbern „quod filiusfamilias est, — quod pecuniae 
datio perniciosa parentibus visa est et quod saepe materiam 
peccandi malis moribus praestaret." 9tirgenb festen bie rom. 
3uriften ben ®runb in bie @igent{)um6unf4I)igf eit ; biefer @runb 
ttjürbe aud& jeben anberen Sontract unter ba6 ©enatuöconfutt 



21) @o aild^ Donellns, XII c. 25 § 10 t)gt. XIV c. 11 § 19, ben 
ö. b. ^forbien mit Untc(ä^t für feine «nfic^t dtlxt. 
1) JDle Literatur barüber bei ® l ü df, XIV @. 349. 

«J (So au$ ©angeroto, «eltf. I @. 520, @lntcnU, II @. 511, 
SInm. 48. — Donellus, XII c. 28 § 14, »erwelgert nur bie condictio 
Im %aU ber Sal^lung; ühtx bie Sußanblgfelt ber e&c. f^metgt er. 

3) Quaestiones ad sct. Mac€d. 18i9. p. 6 — 10. 



151 

gebellt l^akn. ^) @ott)eit ba^ Programm. 2)iefe ©rünbe J^aben »iel 
Sd^ein. Slber paterfamilias unb 3Sermögenöfal^ig{eit, filiusfami- 
lias unb SSermögen^unfdl^igfeit fallen juriftifdb jufammen. 2)er 
aWangcl bei: 2;eflamentöfd^igfeit rücffi^tfid^ biefec ^eculien ftel)t 
aU eine ftnguldce 2lu^ncilS)me ba, bie meinet Srad^tenö nid^t gu 
iurifüfd^en Folgerungen benuftt tDerben fann. 2)er einjige i)alU 
bare ®runb lonnte mol^t nur barin gefunben tverben, baf andf) 
jiejt noc^ ignorante vel invito patre ein !Dar(el)en t)om ^aud- 
finbe nid^t aufgenommen werben bürfe. !t)er Umftanb, bafi pa^ 
tria potestas nod^ befielet, würbe alfo bie ®ettung beö SenatU^^ 
confulteö forbern. Stber ba^ „ig^^o^ante vel invito patre" erfd^eint 
bann gleid^gültig , wenn baö ^au6f inb eigene^ Vermögen \jat Die 
Haftung beö SSaterö de peculio, bie burd^ jene^ Srforbernif 
auögefd^loffen werben foßte, i)at bod^ bie jwei SSorauöfeftungcn, 
baf auö einem anbem ®runbe ber aSater nid^t t)aftungdpfKd^tig 
erfldrt werben fann, unb baf ba^ ^au^finb juriftifd^ nid^t^ &U 
gene^ t)abe. SBo biefe leftte SSorau^fe^ung nid^t jutrifft, ba muf 
aud^ ba^ ^auöfinb felbft I)aften; unb bie exceptio scti in fei* 
ner ^erfon i^at niä)t Statt, ber 93ater aber l^aftet ipso iure 
nid^t. Unb ed mu^ bieö gelten beim pee. advent. reguläre, 
wie irreguläre. Sluö bem SRec^t be^ SBaterö am pec. advent. 
reguläre folgt nur, ba^ bie 3cil)lung barauö nid^t ol)ne beffen 
aOBillen erfolgen ?ann ; ^) aber baö ^au^finb wirb jum iudicatus. 
SQBirb nun baei ^auöfinb frei t)on ber patria potestas, fo fann 
eö gegen bie cond. mutui, wie gegen bie actio iudicati bie exe. 
scti nid^t gebraud^enj aud^ für feine erben gilt bie exceptio 
nidbt. aSon biefem le^teren ®a$ aber miiffen wir wol)l au6ge* 
^en, um bie obige grage ju beantworten. 



*) ^«öfflc» f. oben § 14. 

*) 9(u(^ beim pec. adv. irreguläre QÜt baffclbe, fo lange ba^ «&audflnb 
nod^ niä)t „perfectae aetatis'* iji b. 1^. nod^ ni^t 14 3af;re alt. 



152 



§ 26. Geltung itS ^tmmton\ulttS im i^etttigen gemeinen ^tift 

!Die ©rünbe be^ ©enatuöconfulted jinb 

1.) ©ie aSermogen^unfä^igfeit be^ !Darief)cnecm^)fdnger6 
(§ 4-7.) 

2.) 2)er ©d^uft be^ aSater^ gegen bie actio de peculio. 
@^ tt>utbe ber @aft, ba^ iure communi ber ^au^öatec aud ben 
ßontracten feineö ^auöfinbeö njenigftend de peculio Ija^c, fo^ 
mit aufge()oben (§ 8—13.). 

3.) !Die gefdf)rlici^e 9?atur beö mutuam pecuniam acci- 
pere (§ 14—170. 

!l)ie gefdl^rlid^e Statur be6 ©elbbarlel^enö ifi aber eine alfge^ 
meine, gleid^ für ^auöt^dter n)ie für ^auöfinber. 933ir fe^en 
barauö, baf ber britte ®runb minbeften^ ben erften jur notl^^ 
tt)enbigen aSorau^feftung I)at; er ift infofern nur fecunbdr unb 
gibt nur Sluffci)Iu^ barüber, \r>axnm ber Senat auf mutua p^cu- 
nia data fid^ befd^rdnfte. !Denn nad^ bem erften ®runbe müf te 
bie gleid^e Sefiimmung für alte 6ontract6fd^uIben i>on ^J^audfin^^ 
bem erwartet werben. I)ann l^dtte aber audb ber jweite ®runb 
nici)t wirfen fonnen unb ba^ ©enatu^confult müfte gelten, ol^ne 
Unterfd^ieb ob voluntate patris ober sine voluntate contral^irt 
Worben, n>ie ba^ ift nac^ bem @bict quod cum eo qui in aliena 
potestate est negotium gestum esse dicetur (§ 3.) 

!Bie grage, ob baö ©enatu^confult nod^ gemeinred^tlid^ gelte, 
fann alfo nid^t burdEi 9lürfftc^t auf ben britten ®runb entfd^ieben 
werben. !I)ef^aIb, weil bie gefd^rlid^e 9?atur beö 2)arle]^en6 ge^ 
blieben ift unb bleiben wirb, fann bie ®ettung beö ©enatu^con- 
fulte^ nid^t U\)aupkt werben.^) 9Ber ba^ meint, giebt bem 
©enatuöconfult bie SSebeutung eine^ ^olijeigefefte^ , einen crimi^ 
nal^)olitifdf^en ®ejtdf)t^i)unft. 2)ann aber mu^ ba^ ©enatuöconfult 



6) ®o ®Ifi(!, XIV @. 354. „^tx ®tunb baf ben ^öi^nen bur^ ben 
®e(bcrebit feine ©elegeni^eit gu 9(uefd()n>e{fungen gegeben toerbe, finbet aud^ 
no(i^ ie^t ^tatt/' 



158 

gelten, ba^ !E)ar(e^en mag sciente vel ignorante patre, in rein 
patris ober nx6)t gegeben fein; bann batf aud^ 3ö^Iw«9 ^^^^ 
gelten, n>ei( {td^ ba^ Safein einer naturalis obligatio mit einer 
poligeflid^en Seftimmung nid^t t>ertrigt, wie bieö bie ©pielft^ut 
ben bejeugen. !I)a^ bie rimifd^en 3tttifien biefen <)oIijeilid^en 6^a^ 
rafter be6 ©enatu^confulte^ nid^t bead^tet hcAm, wirb» aud ber 
bidl^erigen Erörterung wo^l Har geworben fein. 

6ö bleibt fonad^ nur ber erftc nnb jweite ®runb iibrig. 
2)aö romifd^e Dogma "oon ber aSermogen^unfd^igfeit ber ^and- 
finber ^aben wir im l^eutigen gemeinen Stecht nid^t; iä) it^atOfte 
fogar, baf biefe^ Siogma fc^on ju SujMmanö 3^^ nid^t me^r 
iefianb. 2)ie t)dterlic^e ©ewalt ift nic^t me^r ®runb, baf bie 
Jpau^ünber vermSgendunfd^ig finb. 3nfofern barf meiner Slnfic^t 
nad^ fein ßttti^ü fein, baf fowol^I baö beneficimn compe- 
tentiae^ afö aud^ bie exe. scti für bie ^äiröfinber weggefallen 
fei. 9?ur ifl bamtt nid^t gefagt, baf bem aSater bed ©d^ulbnerd 
bie exe. scti nid^t mel)r jufiel)e ; berfelbe brandet fie aber juri^ifd^ 
nid^t, ba er ipso iure nid^t ^aftet. 

®ona^ fommt Stlleö auf ben jweiten ®runb an. 3ft ber 
@d^u$ bed äSaterd gegen bie actio de pecnlio nod^ not^ig? 
@^ ifi gewif , ba^ jur Haftung bed SSater^ ^eut ju S^age ou^ 
Obligationen bed ^au^finbed entweber iussuB eius (sdentia) 
ober in rem patris versum t)orliegen muf . Die Haftung be6 
aSaterd de peculio knnm wir nid^t. SBir l)abm an6) nic^t 
mel)r bie naturales obligationes jwifc^en SSater unb Äinb, weil 
wir nid^t mel^r ba^ peculium (profectitium) im Sinne ber SRo- 
mer l^aben al^ baö Sonto - Sorrent für 33eibe mit ber SBirfung 
nad^ aufen. 3>d^ fann, auc^ wenn ft(^ bem peculium ä^nlid^e 
9Ser^a(tniffe bei unö finben, barin nur ein nad^ innen wirfenbed 
SSerl^dltnif erblicfen, baö duferlid^, für Dritte, nid^t in Setrad^t 
fommt. Sluc^ barf bod^ gefragt werben, ob mit bem Dogma ber 
uni^erfalen SSermögendfd^igfeit ftc^ baö pec. profectitium ber 916^ 
mer ))ertrigt? Denn ba^ geltere erfldrt fxä) bod^ nur aud bem 






154 

romifd^en !l)ogma bei: SSermigenöunfa^igfeit. ^kxnaä) ifi bei unö 
efti @efe§, tt)obur(i^ bic Haftung be^ SSatcrö de peculio au^ge* 
fd^loffen un'irbe, webcr für 3)arle^en nod^ für anbcw ©d^ulbcn 
not^ig. Sfxrr l^lerum fann eö ftd^ aber fragen 3 benn im S«Ä beö 
iussus, beö in rem versum u. f. tt). ce|]p[rte fd^on bei ben Siomern 
ba^ ©enatuöconfult unb galt für ben SSater n)i^ fiw baö •Jpauö^ 
finb. bie exe. scti nid^t. ®onad^ mu^ aud^ aud bem jweiten ®runbe 
ba^ ©enatuöconfuü bie 9lntt)enbbarfeit bei nm t>erloren l)aben. 
2)ft^ Slcfultat ift: tt)egen mutua pecunia data l^aftet ba^ 
^uöfinb bei unö, mie auö jebem anbern Sontracfc ") S)er äJa^ 
ter bebarf nid^t erfi bet exe. scti Macedoniani^ n)eil tt>\x ^af- 
tuttg de- peculio nidE)t fennen; bagegen i^aftet er, n)ie bei beii 
Stomern, im gkill beö iussus unb in rem versmn. ^a9 im 
singulare be* ©euatuöconfutteö gilt nid^t me^t, weil We Reiben 
crften ®rünbe nid^t mel)r jutreffen, ber btitte aber in ber ^etfon 
ber ^au^tjdter ebenfo n)at)r ift alö in ber ^erf^n ber -^au^tober. 



7j 2)a aber wo bie ödterlid^e ©ettjalt ben (Sf^axalttx eine« »ormunbft^ap;? 
liefen SSer^Uniffe« l^at, toirb au« biefem ©runbe jebe @^ulb, nid^t bloß 
bie 5)arlcl^n«fd[>ulb be« «&aii0flnN« unftagbar fein, wenn jie ol^ne SBifTen be« 
SBatet« entflanb; foijl»bie« beftimmt nadJJ&amburQcr Sted^t SB au meiner, ba« 
^id»atxt^t ber <Stabt J&amburg. II.- <B. 51. ^ot^ 41., eben fo nad^ bem 
£)jl«rr. bürg, ©efe^bud^ § 152. 244. Slud^ ba« «Pteuf. ßanb* 
€t^t Qtf}t bod^ t)on bemfelben ®eban!en an^, toenn bie fRed^t^befli^nbigfeit 
aller tton J&au6finbern übernnommenenOScrbinblid^feiten »on ber ßintoilligung 
bc« 35ater« abl^ängen foll : tüa« aber in 53etreff be« „freien SSermögend" ni^t 
gilt, toenn ein großjäl^riger filiusfamilias jid^ »er^jflid^tet. 9lu8 bem legieren 
®a|^ erhellt ganj beutlic^, to)ie auc^ nad^ $reup. Sanbred^t t)&terlt(i^e ©ewalt 
unb SSormunbfc^aft auf einanber belogen ftnb. ®gl. baju ©crnemann, 
ba« ^reug. (§MUt^i V @. 307—314. 2)ie«, baf bie »aterli^c (SJetoalt bet 
un« to)enn nid^t altein ein ))ormunbfc^aftli^e« ^er^Unifl tfl , bo(^ ftc^er bie 
SWomente be« leiteten in H^ aufgenommen i)at, mßd^te id^ al« ba« ^ximit> 
bejeid^nen, von u^el^em au« bei un« bie ^er^flid^tung ber ^au«finber aud 
ieglid^em (Sontract, nic^t bloß wegen JDarlel^en beurtl^eilt werben muf. 



^ru(f von S. $. SReljer in fieit>$i0. 



-r 



bi 



r 




1