Skip to main content

Full text of "De Adamo Bremensi geographo thesim Facultati litterarum parisiensi proponebat Augustinus Bernard .."

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . qooqle . com/ 








9£ 



I 



; ^ 



' r 



Csr^ 



^ 



-h^Xj^c^, 'T 



> >^ 




?garbart CoUfgr liiitara. 

THK FX.'ND OF 

Mrh. HARRIET J. G. DENNY, 

OF EOSTON. 



Gift of $Scxjo from the cbildren of Mrs, Denny, 
aL her request, 'Mor the purchase of Liooks for th^ 
paljlk librRTy of the College»** 



YYWu 



, \^g%. 



^:v 



'^.> 






M. 



r-Pf 



--v ," 



-*>-- 



,J^i 



,53^ 



Y 



Digitized by 



Google 



Digitized by VjOOQIC 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



GooQle' 

i 



Digitized by 



Google 



''T-T""'*'^^-' •?»■-■'. ; ',' «IKt*"' - , '...'.T.T^.-J^' "••,-. ■. ""'.T."f" 



DE 



ADAMO BREMENSI 6E0GRAPH0 



i 



I 

i 



Digitized by VjOOQIC 



i 



7448-94 — CoRBKiL. Imprimerie Ed. CR^Tt. 



Digitized by 



Google 



© 



DE 

ADAMO BREMENSI GEOGRAPHO 

THESIM 

FACULTATI LITTERARUM PARISIENSI PROPONEBAT 

AUGUSTINUS BERNARD 

EJaSDEH FACULTATIS OLIH A L U H N U !> 



PARISIIS 

APUD HACHETTE ET SOCIOS, BIBLIOPOLAS 

79, BOULEVARD SAINT-GERMAIN, 79 
MDCCCXCV 



Digitized by VjOOQIC 



X. 5 'f-^ 



iVIAY 21 1838 




Digitized by 



Google 



MAGISTRO SUO A. HIMLY 

PACULTATIS HTTERARUM PARISIENSIS DECAKO 

g7'ati animi testimonium dicabat discipulvs. 



Cujus magistri auspiciis 

MEMORIAM LUDOVICI POIREL 

huic opusculo meo consociare liceat, Qui eorumdem studiomm sodatis et 
eorumdem magistrorum alumnus^ immatura morte prserepius^ mej piis 
amicorum suffragiis guasi designatum^ inccepii operis heredem reliquiL 



Digitized by VjOOQIC 



Digitized by 



Google 



GONSPEGTUS ARGUMENTI 



De codicum editionumque fide et historia introductio i 

Pr^fatio 7 

PARS PRIMA. 

Caput I. — De Adami ingenio et tempore M 

— 11. — De Adami fontibus geographicis ore traditis et scriplis 21 

PARS SECUNDA. 

Caput I. — De terrse forma. De Oceano _ 29 

— II. — De Olla Vulcani U 

PARS TERTIA. 

Caput I. — De Adami topographia 43 

PARS QUARTA. 

Caput l. — De Saxonia et Slavania _ gg 

— II. — De Dania, Suedia et Norvegia _ ^72 

— III. — De insulis Oceani VJl 

CONCLUDITUR ARGUMENTUM . 1()0 

Index auctorum laudatorum 102 



Digitized by VjOOQIC 

i 



Digitized by 



Google 



DE 

ADAMO BREMENSI GEOGRAPHO 



DE CODIGUM EDITIONUMQUE FIDE ET HISTORIA 

INTRODUCTIO» 

Adami Bremensis codicibus eruditione prsestantes Germani, Lap- 
penberg in primis, non sine magna laude multum operse dederunt. 
Nobis non de philologia, sed de geographia disputantibus, sat erit 
si quse exploraverunt paucis dixerimus ^. 

Adami codices sunt : 1) Vindobonensis n° 413, omnium prsestantissi- 
mus, cujus collationem diligentissimam et descriptionem valde accu- 
ratam optimo viro Pertz debemus^ Cujus apographum exstat codex 
Vaticanus (n° 2010). 2) Guelferbytanus (codex Gudianus n° 83) qui se- 
culo XV° scriptus est et ad Vindobonensem codicem quam proxime 
accedit. 3) Codex monasterii Soroensis in Selandia, qui bibliothecae 
universitatis Havniensis incendio (anno 1728) interiit; at eumdem 
Andreas Vedei (Velleius) typis expresserat. 4) Codex bibliothecse Hav- 
niensis n° 2296, quo usus est Langebeck, et 5) Codex Breitenbergensis, 
quem edidit Lindenbruch^ Havniensi simillimus (nec constat quidem 
distinctos fuisse), a codicibus supra dictis multum discrepant et alteri 
recensioni, a textu Adami planius primis codicibus distanti, adscribendi 
videntur. 6) Codex Lugdunensis (M. L. Lat. Voss. Q 123) qui quidem 
fragmentis tantum constat, verum id habet momenti quod seculo XP 
seu XIP ineunte scriptus est, et, Vindobonensi similis, hujus optimam 
notam comprobat. Qui vero codices n^* 7, 8, 9 et 10 ab erudito Lap- 
penberg notantur multo minoris momenti habentur. 

Codex Vindobonensis nihil fere continet quod in ceteris non reperia- 

1. Monumenta Germanix Historica^ Scriptores, t. VII, p. 267-283, et Archiv der 
Gesellschaft fUr altere deutsche Geschichtskunde, t. VI, p. 768-892. 

2. Archiv, t. VI, p. 836. 

3. Archiv, t. III, p. 650-667. 

1 



Digitized by 



Google 



— 2 — 

tur; pltirima tamen in eo desunt quae ab Adamo ipso secundis curis, 
vel ab homine fere cosevo inserta videantur. Is autem unus omnium 
integer ad nos pervenit; ceteros plus minus Iruncatos habemus. 
iEquum it^itur his et aliis causis videtur illi potissimum inniti ad 
tcxlum definiendum, ceteris codicibus ad complendum adhibitis. Ita 
quidem senserunt qui Monumenia Germaniae ediderunt. 

Hoc nolandum arbitramur, scilicet eorum qui usque ad nos servati 
sunt codices, nuUum XIIP seculo anliquiorem fuisse, praeter Lugdu- 
nensis fragmenta. Antiquissimi igitur scriptores qui Adamo usi sunt 
plurimum prodesse possunt, non interpretandi tantum, sed et perfi- 
cieudi textus gratia; in quorum numero Annalista Saxo, Helmoldus, 
Snorro SLiirleson, Albertus Stadensis', in primis citandi. 

PriCJ^ertim quod ad scholia spectat scriptores illos adire utile est. 
Quont*im fidem scholiis tribuere deceat prsecipue perpendere debemus, 
siquidcm plurima notis geographicis distinguuntur, quibus nonnulla 
vel ipso textu majus habent pretium. In Vindobonensi quidem codice 
schoHa dcsunt, verum eorum materiam ipsi narrationis contextui per- 
mixtam saepe reperias. Guelferbytanus autem codex ea praebet, item 
Soroensis» In Lugdunensibus vero fragmentis plurima eorum quse in 
Vindohonensi codice desunt legere est, quod quidem iis plurimum 
confert fidei. Denique schoHa praebent ii codices quos in manibus 
habueruni Annalisia Saxo et Helmoldus. Neque dubium est quin 
eorum plurima scripserit ipse Adamus, cum quaedam nulli alii auctori 
ipsa fornia et ratione tribui possint. Ceterum haud minus constat non 
omnia Adamo adscribenda esse, quandoquidem nuUus codicum omnia 
contincL; imo, nonnulla ab illo neutiquam scribi potuisse pro certo 
habendum est, ea videlicet quae Sigiberti Gemblacensis chronica citant. 
Quoad alja, dubia res est*. 

Adami Bremensis opus XVIIP seculo notum fuit nomine Historia 
ecclesiasficay quod profecto ab auctore ipso eidem non inditum est. 
Illud Gesla Hammaburgensis ecclesise poniificum inscribi, quem titu- 
lum usurpavit Lappenberg, tradidit nobis Helmoldus^ Quarto libro, 
quem sa^pe De Siiu Danise nominant, in optimis codicibus Z)escri/>/io 
Jnsularnm Aquilonis titulus est. Opus in IV Hbros ab Adamo divisum 
esse satis constat; quis vero in capitula libros diviserit minus patet, 
neque ea de re consentiunt codices. 

1. Ai^chii:, t. VI, p. 827-836. 
5. Archii\ t. VI, p. 870-879. 
3. Chvon. Slavic.y 1. I, c. 14. 



Digitized by 



Google 



— 3 — 

Operis Adami mere geographicae partis, nempe libri quarti textum 
ceteris incorruptiorem atque integriorem censemus. Sane, Descriptio- 
nis insularum deest finis in codicibus 2) et 4). Sed eam ipsam Descrip- 
//one/n praebet optimus codex Lugdunensis ' , cujus cum Vindobonensi 
textus convenit. Scholia item quse ad librum de Situ Daniae attinent, 
inter se paululum discrepant, et fere omnes in codice Lugdunensi 
continentur, si pauca excipias manifesto recentiora, videlicet scholion 
96 de itinere inter Ripam et Hierosolymam, necnon 145, de scriptoris 
nostri dialecto ^. Neque quidem negamus aha Adami loca, a geogra- 
phia non aUena, exempH gratia quse ad Slavaniam pertinent, forsan 
vitiata fuisse. Quin loci cujusdam geographici (II, 19) textus est de 
quo maxime omnium diuturnse et pertinacissimse lites exortae sunt. 
Doctus vir L. Giesebrecht^ vitia aut intercalationes hoc loco, sicut et 
compluribus aliis, necessario inesse existimavit. Quid ea de re sentien- 
dum infra videbimus. Satis sit nobis hic notare, post egregii Lappenberg 
editionem et opera, illas interpretationes minus utiUtatis prsebere. 
Haud absque sale quodam observat Giesebrecht, se sibi jus vindicasse 
qusedam explanandi, quamvis « neque codices ante oculos essent, 
neque editio princeps » et quasdam in textibus translationes fingendi. 
Non externis tantum, ait ille, sed intus inclusis etiam argumentis vera 
a falsis intextu discernere et sejungere Ucet. 

Cui quidem contradicere nobis in animo non est, quippe quibus de 
Adami geographia disserentibus, « codicibus et primaria editione » 
carere Ubuerit. Verum ante Giesebrecht rem aggressus erat quam 
repertus esset codex Vindobonensis et studia sua Lappenberg ince- 
pisset. In vitiosissima tantum Fabricii editione Adami scripta legerat. 
Sane, post Monumentorum editionem prioribus stetit judiciis : 
« Docto Lappenbergj ait, nullse acceptse sunt intercalationes, nisi 
quas codices testantur. Sic XIIP seculi, non XP, textus ab eo nobis 
prsebetur. » 

Sed Giesebrecht modum excedit asserens Adami loca quse ad histo- 
riam spectant paululum translationibus immutari potuisse, cum tem- 
porum ordinem servari necesse fuerit, loca vero quse ad geographiam 

1. In codice '2, totam opus in 252 capita numeris continuis distinctum est. Qua 
distinctione multi sevi nostri scriptores, Adamum citantes autinterpretantes, utuntur. 
Nec aliter in editione Migne. 

2. Lappenberg, Archiv, t. VI, p. 849. 

3. L. Giesebrecht, Ueber die Nordlandskunde des Adams von Bremen (in Histor, u, 
Literar. Abhandlungen der k, d. Gesellschaft zu Koaigsberg, 1834, t, III, p. 157 sqq.), et 
Baltische Studien, t. VI, p. 187. 



Digitized by 



Google 



— 4 — 

spectant ejusmodi mutationibus natura multo magis obnoxia fuerint, 
cum scriptor ignarus nuUo modo coercilus fueril aul repressus*. 
Contraria prorsus sententia optimis argumentis non carel : scriptorum 
mendis non voluntariis affici possunt textus cum historici, tum geo- 
graphici ; voluntariis vero potissimum historici, in quibus aut gratiam 
aut inimicitiam scribentis facilius deprehendas. Adde quod Adami 
chronologia prorsus incerta quidem et saepius falsa est; geographia 
vero summa, ut illis temporibus, ratione et satis recto ordine procedit. 
Non temere igitur sentiendum censemus textum, qualem ediderit Lap- 
penberg, talem ab Adamo scriptum fuisse ; ceterum si quaedam mutcri 
necesse sit, quae ad geographiam attinent, perpendi poterit. 

Primam Adami nostri editionem e codice Soroensi paravit M. An- 
dreas Severinus Velleius (Vedel), Hafniae, 1579, in-4*»; huic editioni 
deest Descriptio Aquilonis, Novam quidem paravit Erpoldus Linden- 
hruCh^ canonicus Hamburgeiisis, Lugdunj Batavorum, 1595, in-4° ; 
quae quidem prima librum de Siiu Danise continet. Eamdem repetivit 
ipse E. Lindenbruch, in libro quem anno 1609 edidit sub litulo : Scrip- 
tores rerum Germanicarum sepienirionalium. Plurima insunt huic 
libro vitia. Quartam Adami editionem curavit Joannes Maderus 
(Helmestadii, 1670, in-4°) : quae editio Lindenbrogianam sequitur, nec 
paucioribus scatet vitiis. Fabricius, in nova editione Scriptorum rerum 
Germanicarum septentrionalium, Hamburg, 1706, in-fol", Maderum 
secutus est. Libellum de insulis Aquilonis separatim edidit Johannes 
Messenius, Holmise, 1615, in-4<*, qui iterum prelo subditus est in Johan- 
nis Siephanii Sylloge scripiorum de regno Daniae, Lugduni Batav., 
Elzevir, 1629, in-12. 

Quas mendosissimas editiones ea secuta est quam paravit (1846) 
Lappenberg in libro cui titulus : Monumenta Germanias hisiorica^ 
ScripioreSy t. VH, p. 267-293, in-fol°. Hanc inseruit Migne, Patrologia 
laiina, t. 146, p. 451-969. Postremo, jam ab anno 1846, Pertz Adamum 
in editione in usum scholarum in-8* transcripserat, cujus operis alte- 
ram editionem paravit G. Waitz, anno 1876. Haec ut adhibeatursua- 
debimus et ad eam nos referemus. 

Jac. Fred. Peringskidid libellum de Descriptione Insuiarum in lin- 
guam suecicam versum edidit, Holmiae, 1719, eumdemque in linguam 
Danicam vertit notisque instruxit Suhm in opere suo : Hisiorie af 
Danmark, t. IV, p. 490. Gallicam versionem de Chastelus quidam, ex 

I. Ueber dieffordlandskunde^ p. 159. 



Digitized by 



Google 



— 5 — 

urbe Salmurio oriundus, perfecit ante annum 1776, quo quidem anno 
Hamburgensi senatui oblata est ; in publica Bremensi bibliotheca as- 
servatur. Neque ea, neque germanica versio Historise ecciesiasticas a 
Lindenbmch parata, typis mandata est. Majorem partem librorum III 
et IV in sermonem germanicum vertit B. de Buchholz, Totius operis 
versionem pessimam edidit C. Misegaes quidam Bremse, anno 1825. 
Denique, M. Laurent novam versionem cum praefatione egregii viri 
Lappenberg dedit in Geschichtsschreiber der deutschen Vorzeit, BeroL, 
1870; alteram editionem recensuit W. Wattenbach, Lipsise, 1888. 



Digitized by 



Google 



••». ; "^ - ^ 



Digitized by 



Google 



PRyEFATIO 



Unicuique quatuor librorum quibus opus Adami constat, satis 
propria inest materies. In primo libro de conversione populorum 
ad christianam iidem agitur; describitur Saxonia; conditur Bre- 
mensis ecclesia; qui fuerint primi ejusdem episcopi, quae eorum 
versus septentrionem peregrinaliones exponitur. In secundo libro, 
non quse ad religionem tantum, sed quse ad universam germanicam 
gentem spectant ab anno 940 ad annum 1040 habentur, Germa- 
norum et Slavorum contenliones, bella in Sueciam, Norvegiam, 
Daniam, Angliam illata. In tertio libro Adalberti vita narratur. 
Quartus septentrionalium regionum geographiam tractat*. 

Qui plurimum operae Adamo dederunt, in primis eruditi viri Giese- 
brecht et Lappenberg,eum inter optimos illo tempore scriptores, inter 
fide dignissimos narratores memorant, quippe quiintelligens rerum 
existimator et a studio partium satis alienus appareat. Cum exem- 
pli gratia de bello Kanutum Magnum inter et Olaum sanctum agi- 
tur, hsec Sallustii usurpat : « Danis pro imperio certantibus, Nort- 
mannis pro libertate. » Et addit : « In qua re justior mihi visa est 
causa Olaph, cum bellum necessarium magis fuit quam volunta- 
rium. » Stabat tamen pro Danis Adamus, licet quibusdam de causis 
Olaphregimagisaddictus videripossit(II, 55). — Resminime dubia 
Adamo reges et principes ideo tantum vincere quod Deo fideliter 
serviunt et presbyteros tuentur (schol. 57). Mullae calamitates ex 
sceleribus oriuntur, quibus scelesti hominespoenaspendunt(II, 75). 
Acutum Adami ingenium tunc potissimum videre est, cum de 
lumne disserens, paganos quidem esse incolas asserit, verum, ait, 
« moribus et hospitalitate nuUa gens honestior aut benignior 

1. Schumacher, Bremisches Jahrbuch^ 1864, t. I, p. 159. 



Digitized by 



Google 



— 8 — 

potesl iQvemri n (II, 19). Item, chrislianum quemdam comme- 
moraos qui ad lumnem confugit, eum « humane, contra spem » 
esccplQm csse observat. Neque diffitetur Slavos fuisse « a chris- 
tianis judicibus plus justo compressos ». Slavorum sortem dolet, 
et cum eis stat adversus Saxones, « quorum, inquit, mens pro- 
nior ad pensionem vectigalium quam ad conversionem gentilium » 
{III, 22). 

Nec mirum quod prodigiis fidem adhibet et fabulis nimium 
indulgel. ComcLis credit infausla nunliantibus (III, 50) ; prodigio- 
rum eliam sc icstem fuisse asserit (III, 63). Forsan idem de eo 
acde muUisaliis medii aevi scriptoribus jure dicemus, nempe quid-. 
quid in co vitiosum sit^ ipsius tempori tribuendum esse, ipsi 
vero proprio nomine quidquid rectum. 

Diversis sludiis Adami opus utilitatem afiferre potest; et primum 
ex eo documcnlahauriripossunt ad narrandam XI* seculi historiam 
in universum^sive de Germania agalur, sive de Scandinavia, velde 
Slavis Baltici maris, aut de Normannorum incursionibus. HistoriaB 
ecclcsiaslicci^, Bremensi potissimum, quod sibi proposuit Z)^Aio *, 
Gesla accommodaripossunt. Demum quod ad geographiam perlinet 
pecunantcr pcrpendere multum interest : quo quidem uno tilulo de 
Adamo disscrere nobis placuit. 

Quamvis ucmo eorum qui de Adamo scripserunt de ejus geo- 
grapiiia omnino silere potuerit, et plurimi ad quasdam ejus operis 
partes explicandas disseruerint, vix tres exstant qui ad totam quoad 
res geogra[)hicas x\dami explanationem attenderint : Miirray sci- 
licet^ GieAebrf^cht et Dietrich. Sed primi quidem antiquissimae 
sunt disscrtaliones, neque, juxta Lappenberg, nimia eruditione 
laborant^ Docto viro Giesebrecht debemus quod de hoc agendum 
ostenditj quid Adamo de geographia scribenti veleres scriptores 
et sua ipsius cruditio contulerint. At dissertatio inscripta* Ueber 
die Nordlandskimde prior est editione emendata Adami in Mo- 

l.Dehio, Gesdiichie des Erzbisthums Hamburg-Bremen^ 2 v. 8«, Berlin, 1877. 

2. J. Ph. MuiTaj% De descriptione tervnrum septcntrionalium dissertationes duje (Sovi 
Commeniatii Soc. Beg. GdtlingensiSy t. I, 1771). 

3. Archiv, p. 8G4, 

4. Ludwi^' Giosebrecht, Ueber die Nordlandskunde Adams lon Bremen {Histor. und 
Utterar, AbhnrtdL der k. deutschen Gesellsch. zu Kbnigsberg^ 1834, t. III, p. 141-191. 



Digitized by 



Google 



— 9 — 

numentis; quod poslea scripsit Giesebrecht* ad Wendorum histo- 
riam polissimum altinet; quid multa? nonnulla denuo considerare 
necesse arbitramur. Dietrich vero nihil aliud fecit, nisi Adami 
textus geographicas partes, ipso Adami ordine, paucis tantum 
notis additis, in germanicam linguam vertit^. 

Adami geographicas notiones et opiniones recognoscere volenti, 
quai sint eo tempore regionum septentrionalium conditioncs, quae 
omnium scientiarum progressio percontandum ; hoc e fonte multa 
apud scriptorem derivata : quem haec fugerunt, ab eo falsae saepe si- 
militudines, falsae conjecturae aut sententise ferri possunt. Neque enim 
de Adamo judicium faciendum ex opinionibus aut mappis nostris 
censemus, sed potius illius opiniones intelligere, nobis oplabile vi- 
detur. Cohaeret Adami geographica disciplina ; cujus partes colligere 
nobis in animo est. 

Verbum Geographia^ ut notat Kretschmer^^ raro ab auctoribus 
medii sevi usurpatur. Scripta geographica inscribuntur : De natura 
rerum^ de mensura orbis terrae^ de natura locorum^ etc. Invenitur 
etiam Cosmographia^ Cosmimetria. Ea pars Quadrivii cui nomen 
erat Geometria *, et cui in episcopalibus et claustralibus scholis 
studebant alumni, nihil aliud erat nisi geographia. Discipulis suadet 
Rabanus Maurus* ut geometriss studeant si totum orbem et diversas 
ejus facies noscere cupiant. Neque facile credas de forma tantum 
ei amplitudine terr« disserere geometria, aut de zonis, de diversis 
orbis partibus, de praecipuis regionibus, de fluviis et montibus, sed 
et de terrae incolis, hominibus et nota dignis animalibus. In Ful- 
densi monasterio scientiis naturalibus, utpote quae interpretandis 
sacris libris multum prodessent, operam impendebant, et earum 
scientiarum cum geographia connexionem jamsentiebat Alcuinus^ 

1. L. Giesebrecht, Zur Beurtheilung desAdams von llremen{Baltische Studien^ t. VI, 
1839). — Id., Wendische Geschichten nus den Jahren 780-1182, Berlin, 1843, 3 v. 8». 

2. D'' Dietrich, Die geographische Anschauungen einiger Chronisten des xi-xii 
Jahrhunderts [Zeilschr. f. wissensch. Geogr.^ t. V, 1885). 

3. Kretschmer, Die Physische Erdkunde im christlichen Mittelalter (Geogr. Abhand- 
lungen, herausg. von A. Penck, t. IV, 1, Wien, 1889). 

4. Specht, Geschichte des Untennchtwesens in Deutschland (Stuttgart, I88:J), p. 143. 

5. Raban. Maur., De cleric. instit., III, 23 (ed. Migne, t. 108, p. 401). 

6. Aicuini versus de sanct. EuLoric. cccles. , Yers. 1441-144 4 {M. G. Poet. lat. med. 
aevi, I, p. 201). 



Digitized by 



Google 



— 10 — 

Adamus in conhnio pairisiicx eiscolasiicx dictarum aetatum,quoad 
geographise scientiam, esse videtur. Quod tempus non absolute 
circumscriptum et definilum esse neminem fugit. Quousque sese 
extendat quse dicitur patristica aetas non satis constat * ; quoad 
Latinos Patres cum Gregorio Magno (+604), ut plurimi putant, desi- 
nit, quoad Graecos cum Joanne Damasceno (-+- 754). Scolastica vero 
aetas a XII** seculo incipit, quum Aristotelis operibus tanta mentis 
diligentia studere cceperunt. Juxta Kretschmer, X"" et XI** saeculis 
potissimum paucissimi inveniuntur geographi ; quo quidem tempore 
unum memoratu dignum arbitratureruditus ille Germanus, scilicet 
Gerbertum: Adamum, licet longe Gerberto inferiorem, Rretschmer 
citare poterat. Sane nihil proprium et novum de geographia 
physica scribit, sed non aliter plerique ab eo citati ; et dignior fuit 
Adamus vel brevi mentione, quam Gosmas Indicopleustes prolixa 
explanatione. 

Quae de geographia recte aut falso docuit Adamus cum partim 
iis quibus vixit temporibus, et partim iis e quibus hausit fonlibus 
sint ascribenda, primum expendemus quae fuerint illa tempora, qui 
etiam illi scriplis aut verbis traditi fontes. Tum, quia Adamus 
nonnulla sive de physica, sive de geographia generali scribit, 
quibus elementis disciplina ejus constet videbimus. Postremo intel- 
ligere tenlabimus quousque prodeant ejus notitiae, et quam for- 
mam, sive certis edoctus documentis, sive vana illectus fictione, iis 
quas describit regionibus tribuerit. Denique geographicas ejus 
notitias sigillatim recensere et enucleare conabimur. 

1. Marinelli, La Geografia e i Padri della Chiesa (Roma, 1882), p. 4-5. Kretschmer, 
Physische Erdkunde im Mittelalter, p. 16 et p. 25-27. 



Digitized by VjOOQiC 



PARS PRIMA 



CAPUT PRIMUM 

DE ADAMI INGENIO ET TEMPORE. 

De Adami Bremensis vita* etingenio perpauca novimus. Ipsum 
ejus nomen in dubio quidam posuerunt, cum semetipsum una 
littera initiali A designet ; de hoc tamen sufficere videtur Helmoldi 
testimonium^. E Germania superiori, Saxonia scilicet superiori 
oriundum fuisse, e scriptoris dialecto conjecit auctor scholiae 145. 
Quidam existimarunt eum Misniae natuni esse ; sed temere, ut 
nobis videtur. Certe inter eos fuit quos Adalbertus archiepiscopus, 
ortus domo palatinorum Saxoniae, e regione natali sua Bremam 
adduxit, quique non minus ecclesiae quam lilleris profuerunt. 
Anno 24 archiepiscopatus Adalberti Adamus Bremam venit (Ad., 
III, 4,53) et inter ecclesiae calhedralis canonicos receptus est. Quo 
anno Bremensi ecclesiap praeesse coeperit Adalbertns non liquet% 
verum Adamum illuc non post 1069 advenisse conjici potest ex eo 
quod, in charta ejusdem anni, eum inter testes post decanos et 
ante presbyteros collocatum invenimus *. Haud multo post, Svend 
Estrithson Danorum regem in insula Selandia, ut videtur, commo- 
rantem adiit ; a quo benignissime exceptus et plurima de septen- 
trionalium regionum geographia et historia edoctus est. Mortuo 



1. Lappenberg, in Scriptores^ t. V, p. 267 et ArchtVy t. VI, p. 767. 

2. Chronic, Siav., I, 14. 

S.Opera consulenda vide apudDehio,l,p. n6,et t6trf.,A'n7tscAe i^Ms/^a^rwTi^ffn.n^XVIIl. 
4. Hamburg. Vrkundenb, Hamburg, 1842, 4«, 1. 1, n<» 101. 



Digitized by 



Google 



— 12 — 

Adalberto, Gesta Hammaburgenm ecclesm ponlificum scribere 
coBpit (II, 24, 26), ut ex epilogi versibus constat, quae, circa 
annum 1075, absolvit. 

Magistri scholarum munere Bremae fungebatur Adamus. Quo 
quidem muncrc ^ nonnisi doctrinis exculli viri digni habebantur, 
siquidem eos, juxta concilia, omni scientia et honestate ornari ne- 
cesse erat. Primum a ceteris canonicis scholasticum non discer- 
neres, poslea vero magis ac magis crevit ejus auctoritas, quippe qui 
saepius ecclesiae cancellarius, chartarum et librorum custos simul 
esset. Idem perlalas litteras legebal, capituli nomine rescribebat et 
tabuias curabat.Quamdiu illo munere functus sit Adamus nos latet : 
dc Rromensibus enim scliolasticis nihil novimus ante Vilecinum, 
Wagrise niox aposlolum, qui hanc dignitatem anno circiter 1125 
obtinuit. Itemquo anno mortuus sit Adamus nosfugit ; ejus tamen 
obitus diem {Octobris 12) Bremense diptychum memorat. Silvam 
quaradam convontui m Ramesloh eum donasse ibique sepultum 
esse tradiLum esl, 

Quid nunc quoad gcographiam ex hac vita inferemus? Adamus, 
ut nobis videiur, haud mulium peregrinatus est. Eum versus 
meridiem Germaniam usque ad Thuringiae sallus novisse, versus 
septentrionem Daniam usque ad Sundium fretum ex eo proxime 
tantuni conjioi potest qnod quaedam de his regionibus accurate 
scribit, ut omittamus qua^ alias de ipso accepimus. Ceterum non 
iosoleniius se elTert, et si aliud quodquam iler habuisset, de hoc 
aegligcntius, ut de Scelandica peregrinalione, monuisset. Daniam 
petiit modo ut disccretj lot et tam multa a docto tesle Suein 
accepturus, 

Adamus suapte natura rerum geographicarum studio teneri 
videtur. Singulari lucccunrta describit, intellectu facilis, in quo tot 
scriptores prLestat, de quibus quo quave nos abducant non facile 
dixerimus. Si condalur abbatia, qualis sit abbatiae locus describit 
(III, 9). In novas regiones abductos, quae fuerit regio, qui sint 
incolffi nos monet : « Hisloriam Hammaburgensis e«clesiae scrip- 
iuri, inquit,,.„ prius de gcnte Saxonum et naturaejusdem provin- 

l. Spechtj Untei^riGhliveseTij p. 173 et 34?. Cf. Ad. Br., schol. 55, et Hamburg. Ur- 



Digitized by 



Google 

iilL 



— 13 — 

tiae » (I, 1). Tum Saxoniam, Einhardo duce^ describil. Item, Tran- 
salbingios Saxones memorans, Hammaburgensi ecclesiae subditos : 
« Et quoniam occasio se locorum praebuit, utile videtur exponere, 
quae gentes irans Albiam Hammaburgensi pertinentes sint dyo- 
cesi )) (H, 15). Item de Slavania : « Quoniani mentio Slavaniae inci- 
dit, non ab re arbitramur, si de natura et gentifeus Slavaniae aliquid 
dicemus » (II, 17). Cum Bircam se confert episcopus, aut si de 
Frisia agalur, stalim quid Birca sit, quid Frisia nos docet. Iterum 
praeter haec fragmenta passim in narratione dispersa (quorum 
gravissima sunt Saxoniae descriptio, ineunte P libro, item Sla- 
vaniae, n° libro), Adami opus subsequitur libellus de geogra- 
phia regionum seplentrionalium quae ad Bremensem ecclesiam 
spectant. 

Ceterum si vel suo ingenio ad res geographicas Adamus pro- 
nior non fuisset, cum sub finem XI* secuii ecclesiae Bremensis 
historiam scriberet^ geographiae nonnihil impendere cogebatur. 
Cur ipsa materie ut de geographia scriberet inductus sit ; quo- 
modo eo tempore Bremensis archiepiscopatus et eidem subditae re- 
giones sehaberent; qua ratione rerum vixerit geographicus auctor,* 
quomodo affici potuerit^ breviter dicemus. Swiptoris tempori atten- 
dentibus, quae tunc fuerit aetas, qui homines coaevi investiga- 
bimus*. 

Septentrionalibus populis christianam fidem, Carolo Magno re- 
gnante, invectam esse, Hammaburgensem vero ecclesiam sub 
Ludovico Pio (anno 831 ?) condilam fuisse conslat. Diruto a Nor- 
mannis Hammaburgo (845?), ejus ecclesia cum Bremensi conjuncla 
est (847). Nicolaus ponlifex maximus « Bremensem et Hammabur- 
gensem episcopatum copulari sanxit et deinceps pro uno haberi... 
tam Ajisgarium quam successores ejus legatos et vicarios aposto- 
licae sedis constituit in omnibus gentilibus Sueonum. Danorum 

1. Vide Ecclesiae historias, in primis a Germanis auctoribus scriptas : Kurtz, 
Hauck, Funck, Hase, Alzog, etc, (bibliographiam reperias apud Kurtz, Kirchenges- 
chichte, T, 2» pars, p. 34). Consule etiam Dehio, Geschichte des Erzbistums Hamburg- 
Bremen. Quod ad historiam in universo pertinet, vide Weber, Weltgeschichte^ t. V, 
et opera ab illo commendata (p. 666). De Dania, lege AUen et Dahlmann ; de Suedia, 
Geijer; de Norvegia et Islandia, K. Maurer; de Normannis, Steenstrup et Worsaae 
(in gallicam linguam translatos). 



Digitized by 



Google 



— 14 — 

atque Sclavorum » (Ad., I, 29). Ex plurimis chartis (quse veraene 
sint an falsas hic ad rem non pertinet), quas Adamus sunima cura 
enumeratetevoivit, aVchiepiscopi Bremcnses atque Hammaburgen- 
sis ecclesia cunctis Septentrionis regionibus summa auctoritate 
praeerant, et in ils Evangelii praecones mittendos curare debebant^ 

Dioecesi Bremensi, cujus terminos accurate definit Adamus' non 
sunt occidentem versus et meridiem suffraganei. Orientem versus 
Hammaburgensem dioecesim invenimus'. Hic Wendicum regnum, 
a Gotescalco conditum, aliquantisper valde profuit ad Slavos 
christianis simul ac germanis moribus imbuendos. Yerum, post 
magnam seditionem (anno 1066, quae quidem terlia negatio Slavo- 
rum ab Adamo nominatur), e Slavicis circa Balticum mare regio- 
nibus per centum annos chrisliana religio evanuit. 

At, versus septentrionem, ecclesiae metropolitanae Bremensis 
jurisdictio absque ui)|s terminis patet. E S^andinavia stirpe gene- 
ratipopuliutplurimumSlavisdociliores sese praebuerunt. TotiusDa- 
niae conversionem absolvitSuein seu SwendEstrithson (1042-1076), 
princeps ecclesiasticis moribus imbutus, bellorum nuUo modo cu- 
^idus; qui quidem, Haraldo Hardrado, Norvegiae regi, « Septenfi 
trionis fulgori » semper terga vertere solitus, populis trans Albiam 
flumen degentibus niti potissimum cogebatur*. Neque vero tam 
facili lantoque successu Sueciam et Norvegiam occupavit christiana 
fides^ Regnante Stenkillo, idolorum cultus in Suecia superiori 
pedem retulit: quin de Finnis popuiis ad Christum adducendis 

1. Oinnia quse ad initia historisB ecclesiasticae Bremensis spectant multis contro- 
versiis implicata potius quam diiucidata : annorum et chartarum auctoritas in in- 
certo est. 

2. In Bremensi dioBcesi inest utraque inferioris Wisarae ripa, et, occidentem ver- 
sus, pars regionis « Oldenbourg », dictae et Frisia orientalis. V. Hamburg. Urkun- 
denb., t. I, n® 2, et mappam Hammaburgensis archiepiscopatus additam. V. etiam 
Hodenberg, Die Didcese Bremen, Celle, 1858. Bdttger, Didcesan und Gaugrenzen^ Han- 
nover, 1874, t. II, p. 126-201. Dehio, t. I, Kritische AusfUhrungen, n" 1 et 2. — Cf. 
SprQner, tabula n» 33. 

3. « Haec (Ad., II, 15) clauditur oceano Britannico, Albia flumine, Egdorefluvio, qui 
Daoosdirimit a Saxonibus, Pene fluvio. » Ultra Penemfluvium (Ad., II, 13, 14) incipit 
Magdeburgensis archiepiscopatus, vera Savorum metropolis. 

4. Allen, Histoire de Danemark (gallica translatio), I, p. 56. Dahlmann, Geschichte 
von Danemark, I, p. 174. 

5. Kurtz, Kirchengeschichle, I, 2* pars, p. 91. K. Maurer, Die fiekehrung des nor- 
wegischen Stammes zum Christenthum, 2 v. in-S». Id, Jsland^ p. 84. Dehio, I, p. 175 sqq. 



Digitized by 



Google 



L 



— 15 -^ 

Bremensis archiepiscopus cogiiavit. Sed eo ipso tempore quo Slavi 
rebellabant, denuo exorta est gentilitas in Suecia superiore, quae 
tunc a Gothia in christianis partibus stante secessit. 

Norvegia, licet Olaf regnante ad christianam fidem conversa, 
Hammaburgensem auctoritatem mox excutere tentavit, regnante 
Haraldo, qui anno 1047 Magno Bono successerat. Neque antemor- 
tuum Haraldum, apud quem Byzantina auctoritas multum valuerat, 
quique, si Adamo credamus, vere tyrannus fuit, Drontemnis eccle- 
sise melius res se habuerunt. 

In remotissimas Norvegias colonias, Islandiam scilicet et 
Gronlandiam, circa annum 1000 christiana fides invecta est. lUas 
regiones longinquas, quarum in pontificaiibus litteris anno 1027 
nulla adhuc fit mentio, primum memorat Leonis IX epistola 
anno 1053. Islandiae, cui peregrini tantum hucusque fuerant epis- 
copi, nunc suus est et titulo et genere episcopus Isleif^ anno 1055. 
Orcades insulae, etsi a Scotis ad fidem adductae, Bremensi ecclesiae 
adscriptae sunt (Ad., IV, 8, 34). Ea est « legatio borealium natio- 
num » (III, 17), ea « legatio gentium » (III, 1). Eam possidet 
Bremensis archiepiscopus « haereditariam praedicandi legatio- 
nem in totam septentrionis latitudinem » (Ad., praef. ad Liema- 
rum). Et qualis et quanta ejus potestas indicat Adamus (III, 70) : 
« A papa meruit hoc dignitatis privilegium, ut totum jus suum 
domnus apostolicus in illum transfunderet successoresque ejus, 
adeo ut ipse per totum aquilonem in quibus locis oportunum vide- 
batur, saepe invitis regibus, episcopatus constitueret, ordinaretque 
. episcopos ex capella sua quos vellet electos. » 

IUa tamen immensa Ecclesiae provincia haud multo post Ada- 
mum in varias partes mox distrahetur : ab ea primum Dania anno 1103 
dissociata ; tum Suecia alienata, denique Norvegia. Sed Adamo 
nostro vivente ac scribente, quamvis anni 1066 vicissitudines 
christianae fidei propagandae jam obsint, quamvis civitas et ecclesia 
pessimo statu sint, Brema tamen Septentrionis Roma remanet. 
Audi Adamum de hac « parvula Brema » loquentem, « instar 
Romae divulgata, ab omnibus terrarum partibus catervatim petita, 
maxime a seplentrionalibus populis » (III, 70). Cum pontificum 
Hammaburgensis et Bremensis ecclesiae gesta, a sede condita 



Digitized by 



Google 



— 16 — 

usque ad lempus suum scribere iasUtuissct, Adamo de septentrio- 
nalibus regionibus neccssario disserendum erat. Caroli Magni 
seculo, in scenam prodil Germania; undecimo deinde seculo, Scan- 
dinavia:^ et aquilonis populi sua vice. Bremenses episcopi, item et 
suffraganei, quodammodo exploratores facti, geographiae simul ac 
religionis dominio incrementum afferunt. 

£o lempore Bremam venit Adamus quo Adalbertus ^ archiepis- 
copus ecclesiam regebat. Quam splendidam personam lam in Ger- 
manico imperioquam Bremse suslinuerit Adalbertus ut omillamus, 
illud tamen memoria dignum censemus, quod ecclesise reno- 
vandae studiosus, scientiarum autem et artium studiosior, unde- 
cumque suum in palatium doctissimos et \llustrissimos viros 
adduxit*. Natione Ilali, Galli, Scoti, Graeci, Judsei, arte medici, 
aslrologi, pictores, musici, qui, ut Adalberto gratificarentur, eum 
Hammaburgensem patriarcham vocabant, id temporis Bremam 
conveniebant ibique morabantur. Quorum quaedam nomina ad nos 
pervenere : erant enim inter eos Hibemus Joannes, Gallicus 
Gualdo % Trasmundus monachus et pictor*, italicus musicus 
Guido% Aristo, ut verisimile est, Graecus origine, Adamatus 
Salernensis medicus (schol. 91), Bovo quidam qui ter Hicroso- 
lymam iverat, Babylonem, apud Saracenos, noverat, multas alias 
regiones perlustraverat : quo familiariter utebatur Adalberlus 
(Ad., ni, 70). 

Adde advenas per Bremam iter habentes, Slavos aut Scandienses 
hospites, peregrinos Compostellam, Romam aul Hierosolymam 
petentes. Erant tunc in viis quas sequebantur peregrini xenodochia 
in quibus benigne excipiebantur. Quibus Suein rex in ipsa palatii 
aula quotidie mensam instrui jusserat*. Singulis in ecclesiis talia 

1. Fusius bffic tractavit Dehio in libro suo (t. I, p. 175-277) queoi de Adalberto 
in prlmis consulendum putamus. 

2. Dehio, op. cii., p. 202. Gf. K. Maurer, Islands tind Norwegens Verkehr mit 
dem Suden im IX bis XIII Jahrhundert (Zacher*s Zeitschr. ^. deutsche Philolorfie^ II, 
p. 446). 

3. Hamb. Urkundeiib. n» 101. 

4. Bruno, de Bello SaxonicOj I, 4. 

5. Quem Guidonem virum »« Gui d'Arezzo » fuisse nonnulli false conjecerant 
(Schumacher, in Brem. Jahrb., I, p. 153). Gonf. Ad., II, C6. 

6. P. Riant, Pelerinages des Scandinaves en Terre Saintey Paris, 1865, p. 68. 



Digitized by 



Google 



— 17 — 

erant ad usum peregrinorum hospitalia, quibus omni cura 
prospicere ipse episcopus debebat (P, 32). Fing^ * tot advenas 
eidem menssB accumbentes, circum Adalbertum qui facete 
dicta, ut aiebat, epulis praeponens, quid vidissent eos rogabat. 
Nusquam Europaj id temporis talem et tantum concursum inve- 
nias. Ad unum archiepiscopum universi Aquilonis populi convc- 
niebant, aulam episcopalem invisuri, necnon lapidea monii- 
menta, cathedralem ecclesiam, episcopi palatium, capituli domum 
(III, 70). aut presbyteros qui christianam fidem ad suos inferrent 
petituri; et universi, vel Islandi et Gronlandi, Bremam affluebant 
(UI, 23 et 70). 

Plurimaigiturquoadres ecclesiasticas de Bremanovimus, quoad 
maritimas non item. Si erudito viro Dehio * fidem adhibemus, 
nisi Adalbertus tanla clade corruisset, quae causa fuit cur Bremen- 
sem portum desererent mercatores (Ad., III, 37), inferioris Germa- 
niae commercium, quod paulatim usque ad Hansae aetatem lapsu- 
rum erat, jam sicut postea viguisset. Videtur tamen * non Bremae 
naves conscendisse qui Balticum mare peterent, sed, quantum fas 
erat, periculosam Kattegati freti navigationem vitantes, eRhenoflu- 
mine urbes lumnem aut Sliaswig per Bremam terra attigisse^ 
Slavi potissimum aut Scandinavii mercaturae impendebant operam. 
Urbes Roschald aut Sliaswig, hanc praecipue cujus fama usque ad 
Arabos a Normannis fuit perlata% extremos portus Germani mer- 
catores noverant. Commercio enim et multis aliis praestitit Dania 
Xl°seculo, Bremae instar, dissimili tamen et quasi completiva ratione, 
quod quidem a recta Adami explanatione haud alienum videtur. 

Daniae res, Adami tempore, egregie sese habebant. Desierat aetas 
Vikingorum dicta^ quae fere ociingentesimum inter et millesimum 

,1. Dehio, p. 20>. 

2. Dehio, p. 233 sqq. 

3. Gotz, Die Verkehvswege im Dienste des Welthandels^ Stuttgart, 1888, p. 543. 

4. Jansen, Poleographie der cimbrischen Halbinsel^ in Kirchoffs Forschungen^ I. 
p. 518. De SlaYorum navigationibus vide Helmold., II, 13. 

5. Mehren, Connaissances geographiques des peuples islamlques sur le So'd (M^m. 
Soc, Hoy.antiq. du Nord, 1859-60, p. 54). 

6. Worsaae, Colonisation dunoise d V^poque des Vikings, gallice in Mem. S>c. 
Antiq, du Nord, 1878-83, p. 91. Ejusdem, la Colonisation de la Russie et du Nord 
Scanrfmawc, gallice in Mdm. Soc, Antiq. du Nord^ 1872-77, p. 184. Steenstnip ^ Etudes , 
priliminaires pour servir d 1'histoire des Normands {E\tr . du Bull, de In Soc. des 

2 



Digitized by 



Google 



,T^." 



— 18 — 

annum conlinelur. Aperte declararunl Dani eruditi scriplores neu- 
iiquam barbaroB Vikingos fliisse, et cullos eorum mores noscenti 
in promplu est intelligere quomodo, christianam religionem adepti, 
statim suos inter coa^vos vicinosque artibus et scientiis populi 
Aquilonis longe praestiterunl. £ tribus Scandinavise regnis, Dania 
aditu facilior, pauciores habens silvas et montes, praecipua apud 
alios populos valuit auctoritate, et cum reliqua Europa septentrio- 
nales gentes societate conjunxit. 

Danos potissimum Baltico et Brilannico mari XP seculo com- 
mercium fecisse arbitramur '. Ad Balticum enim mare per Dnie- 
prum et Yolgam, tum per Dunam et Nevam, e Caspio mari et Eu- 
x^ino merces convehebantur : quod quidem probant arabici et 
byzantini nummi, qui e littore Baltico effodiuntur. Illud autem 
commercium ad XIP*" usque seculum Danos habuisse existimat 
Worsaae. Saltem quoad Russiam et Byzantium, res mullis docu- 
mentis comprobatur. Juvantibus Scandiis coloniis quas Yikingi 
C4;)ndiderant, in Russiam usque, Novgorod nominatim et Kievam, 
pervadebant Dani mercatores. Normannos Byzantii ipsa in aula 
principum, multis donatos privilegiis, invenias. Unde Grsecam 
fidem plurimi referunt, quam ceterum a primo conversionis 
tQmpore septentrionalibus populis per Vceringos illatam fuisse 
constat^. 

Normanni XP scculo ubique inveniuntur et ad summum imperii 
fastigium perveniunt. NuUo non littore consederunt, stupenda 
celeritate et miro successu diffusi. Neque maritimos Scandiorum 

Antiq. de Normandie^ Gaen et Paris, 1881). Cf. etiam Weinhold, Altnordisches Leben, 
Leipzig, 1856. 

I. Worsaae, La colonimtion de la Russie et duNord scandinave, p. 184 et 190 sqq. 
L. Giesebrecht, VVendische Geschichlen^ I, p. 22. Possart, Die geographische Kennt- 
nisse der alten Bewohner dcs NordenSy in Liidde*s Zeitschr. f. vergl. Erdk.^ 1845, t. IV, 
p. 169. De commercio inter Arabos et Baltici maris populos vide Rasmussen, Essai 
sur le commerce et les relations des Arabes avec la Russie et la Scandinavie durant le 
moyen dge [Journal Asiatique^ t. V et VI, 1824-25). StGve, HandelszUge der Araber, 
Berlin, 1836. V. Lagus, De Idrisii notitia terrarum Baliicarum {Atti dei IV Congresso 
degli Orientalisti^ 1880, p. 395). Babelon, Commerce de? Arabes dans le nord de CEu- 
rofie avant les croisades^ Paris, 1882. G. Jacob, Der nordisch-baltische Handel der 
i4ra6cr, Leipzig, 1887. Id., Welche Handelsartikel bezogen die Ai^aber des Mittetalters 
aus den noi^disch-baltischen.Lundern fBer}m^,lS9\. 

.2. Snorro Sturleson, i/cfinsArjn^/a, ed. Schoening, Hafniae, 1777-1826, folo II, p. 297, 
Weinhold, Altnordisches Lehen^ p. 106. . 



Digitized by 



Google 



— 19 -. 

mores suslulit christiana fides, mutavit tantum el alio vei^tit. 
In unoquoque Europae littore, sive colonias a suis conditas, sive 
saltem majoribus notas navium stationes reperiunt Vikingorum 
nepoles. Galliae provinciam ab eis Normanniam dictam, Angliam, 
utramque Siciliam armis obtinent; Hierosolymam peregrinantur, 
proximis majoribus sub cruce expeditionibus praeludentes *. Totum 
septentrionem, ab Ouraliis montibus usque ad Americam occu- 
pant. Nonnulli Norvegiae coloniarum incote regionem unde ori- 
gincm trahunt quotannis petunt; quotannis etiam plurimi post 
bella civilia exsules, in Orcades insulas, Islandiam, Gronlandiam 
vel alio eliam confugiunt. Christianis enim Scandiis XP seculo, 
sicut paganis IX° Normannis, nihil mari praestantius : nulla 
distantior regio, si mari adiri possit, et, ipsorum lingua, vox 
heimsAr (umbraticus) pro gravi contumelia accipitur. Una de re 
cogitantuniversi, praedo aut viator, mercator aut peregrinus, nempe 
ut procul fortunae se committant, de futuris rebus incerti, peri- 
culorum impavidi, secuturae laudis avidissimi. Seculis X° et XP, 
juvantibus Normannis, geographicae investigationes et inventiones 
fiunt : mirum tamen quam parum ex iis geographica scientia 
profecerit. Ad meridianas fregiones, imo ad mediam Europam 
earum expeditionum fama non pervenit : Adamus non item, qui, 
unus, propter locorum propinquitatem, iis optime usus est. Non 
jam ignoti quidem sunt Normanni in regionibus quibus constite- 
runt orbis a veteribus cogniti; sed unde veniant, qua patria 
orti sint, vix pauci noverunt. Contra, in patria eorum terra, 
apud Adamum nostrum, nobis occurrunt. Germania et Aquilonis 
regiones sese invicem exploraverunt : primum populi Aquilonis 
Germaniam tentarunt; seculis IX** et X° de Germania Vikingi 
plura forsan noverant quamde ipsis Germania; XliP contra seculo, 
Hansa juvante, r^rum potitur Germania. Desinente XP seculo, 
medium tempus intercedit^. Adamo de geographia scribenli Brema 
et Dania multum profuerunt. Nec mirum, ut notat Dehio^ quod 
maximus ea aetate geographus Bremae vixerit; quid de geographia 

1. P. Riant, Expdditions et pilerinages des Scandinaves en Terre-Sainte^ p. 19-21. 

2. L. Giesebrccht, Nordlandskunde, p. 143. 

3. Dehio, p. 234-235. 



Digitized by 



Google 



"- 20 — 

sepLenlrionali cum in aula archiepiscopali tum in Dania cognosce- 
FBtur et seDtiretur osteadil Adaoii liber. Acoaevis et antiquis aucto- 
ribus, quolcumquepossent sibi pra^bere, documenta repetiit. Quod 
iiobis de fonlibus ejus iibn scriptis aut ore traditis disserentibus 
apparebit. 



Digitized by VjOOQIC 



CAPUT II 

DE ADAMI FONTIBUS GEOGRAPHICIS ORE TRADITIS 
ET SCRIPTIS. 



Sive Bremae, sive in Dania, quoslibet dignos fide viros, qui 
ipsum de regionibus et populis Hammaburgensi ecclesise subditis 
certioremfacere possent«interrogavit Adamus; quae documenta et 
traditiones magis geographiaj quam historiaenecessarioprofuerunt. 
Inter testes a se adhibitos citat Adamus : Danensem episcopum 
qaemdam, cujus nomen omittit (1, 39); nobilem Nordalbingium 
(III, 21) ; comites episcopi Adalwardi junioris quos de rebus Sicto- 
nse gestis interrogavit (IV, 29) ; christianum quemdam qui pagano- 
rum sacrificia Upsalae viderat (IV, 27). Profecto multa didicit ab 
Adalwardo natu majore, qui Bremae decanus erat, prius vero Go- 
thorum in Suecia episcopus (Ad., III, 14 ; IV, 23) ; item verisimiliter 
a Guillelmo, Anglico genere, Selandiae episcopo, qui Kanuti Magni 
faerat cancellarius, et quo rex Suein familiariter utebatur : Adal- 
berti vero et regis Suein testimonia ad ejus opus plurimum contu- 
lerunt. 

Septentrionalibus et occidentalibus regionibus melius indagan- 
dis summam operam impendebat Adalbertus. Vix suscepto episco- 
patu, ad Aquilonis presbyteros et episcopos epistolas miserat com- 
monitorias, in quibus primum insularum Oceani fit mentio (III, 
11). Ipse easdem regiones peragrare cupiebat : « Ego, aiebat, 
quartus evangelista vobis ero » (caeteri tres erant Ansgarius, Rim- 
bertus et Unni^ qui soli omnium iter susceperant et longinquas 
dissitasque regiones ecclesiae subjectas visitaverant) (III, 70). 
Episcopum Islandiae primae Adalberti litterae monent archiepis- 
copum ipsum mox ad Islandos et Gronlandos esse venturum (Ad.. 



Digitized by 



Google 



— 22 — 

III, 23, 70; IV) 35); quod tamcn consilium non perfecit, de diffi- 
cullalibus a rege Suein certior factus (III, 70). 

Ceterum ingenio acri fuit Adalbertus et summa scientia omatus. 
Adamus qui « cum eo vixit, quotidianamque viri conversationem 
inspexit » (III, 2), multa sane ab eo didicit. Sentit Lappenberg^ 
Adalberto multo minorem fidem esse adhibendam, quoad res geo- 
graphicas, quam regi Suein, quod quaedam Adamo narrayerit, quo- 
rum commentitia ratio a Suein regis veritate discrepat : hic vero 
(de nobiliumFrisonumexpeditioneet de Amazonibus),delonginquis 
simul et ignotis regionibus agitur, praeterea tres non duo testes 
interponuntur. 

Quod adregemSuein attinet, summa ore procul dubiotradidit 
Adamo documenta. Suein enim cunctas Aquilonis regiones pera- 
grarat; in Angh'a degerat, ubi Gotescalco*filiam suam nuptiis tra- 
diderat. Regis Suein pater, Vlf Yarl, gente Suecicus erat, et Suein 
multos annos (1031-1042) in Suecia vixit ibique bellum egit. 
Erat, ut illis temporibus, doctissimus vir, res gestas populi sui 
omnes in memoria teneris, latinse linguce non ignarus, et^ ut ait 
Adamus, « scientia litterarum eruditus » (III, 33). Quam « erudi- 
tionem » et « litterarum peritiam * » laudat Gregorii VII pontificis 
quaedam epistola ^. 

Quoties (et saepissime accedit) vocem recitare usurpat Adamus, 
ut ea indicet quae a rege Suein accepit, dc populi traditionibus 
et narratiohibus Sagas dictis agi existimat L, Giesebrecht *. Asserit 
contra Lappenberg^ (neque vero probat) Adamum vulgi tradi- 
tionibus aut cantilenis nullam fidem adhibuisse ad easque non 
attendisse, quin, eo loco (IV, 16) quo Adamus scribit : « Ipse rex re- 
citavit mihi hanc cantilenam », de hujusmodi documento neutiquam 
agi. Ad eam rem explanandam cavendum arbitramur : Adamum 
quidem per se « Sagas » non adhibuisse nemo infitiatur : sed aegre 
credimus eas aregis Suein sermonibus et narrationibus omnino alie- 



1. ^rcAt», VI,p. 823. 

2. P. Riant, PHerinages des Scandinaves^ p. 126. 

3. Jafif6, Regesta Pontificum romanorum^ I, p. 611. 

4. L. Giesebrecht, WendischeGeschichten, III, p. 297. 

5. Scriptores, t. V p. 269. 



Digitized by 



Google 



— 23 — 

nas fuisse, qui, ut ait Adamus, « omnesbarbarorum gestasres inme- 
moria tenuit ac si scriptae essent » (II, 41). Liquet ad rem solven- 
dam Sagas adhiberi non posse, iiisi multa prudentia, quippe qua? 
XllP seculo tantum conscriptae fuerint. Periculosum igitur es^et 
iis historiis temere uli ad Adami geographicum opus interpre- 
tandum*; qui enim scientiarum historiae studet, nonnisi tempore 
certo proktis testimoniis niti potest. 

Propemodum licet dicere iibros Adami, quod ad geographiam 
spectat, inspirante Adalberto, auxiliante Suein, scriptos fuisse, 
Nonenim satis Suein regemlaudat qui eum gravissimumAdami tes- 
tem fuisse asserit. Vere auxiliatnr ille testis, qui omni fere pagina 
citatur, et de quo haec dici possunt: « Magnam hujus libelli ma- 
teriam ex ejus ore collegi. » 

Animo concipere posses Adamum de regionibus Aquilonis pro- 
priis duntaxat informationibus et fide dignis testibus, Bremae et in 
Dania, in consilium adhibitis scripsisse. Obscure enim et confuse 
caeteri ante eum cum antiquissimo tempore tum medio aevo de 
iisdem regionibus locuti erant^ Quibus etiam sat commode uti 
potuisset scriptoribus, eos in manu habere non poterat. Ipse pro- 
pria experientia non Germaniae tantum, sed vel Aquilonis caeteris 
geograpliis praestabat^. Verum si hujusmodi doctrinam adhiberi 
potuisse existimasses, aetatisilliushomines omninonescires, qui vel 
asensu acceptum testimonium antiquorum auctoritati subjiciebant 
et eruditionem experimento anteponebant. 

Persuasum habebat Adamus omnes Septentrionis regiones Ro- 
manis notas fuisse, sed aliisnominibus et minus definite. Quoigitur 
modo quae collegerat documenta cum veterum auctorum scriptis 
convenirent quaesivit, quod quidem omnino singularem ejus operi 
notam incussit. Subridiculum sane simul ac molestum si Adamum 
vidcas, peritum tamen et callidum, quam sollicitus, de Scandia 
scribens, sit de quibusdam Flacci aut Virgilii carminibus, quibus 
Gelae commemorantur. Non aliam ergo obcausam errat plerumque 

1. Steenstrup (gallice), p. II sqq. 

2. Quid de regionibus Aquilonis noverant antiquitatis et medii sevi scriptores,. 
vide apud Peschel-Rage, Geschichte der Erdkunde, p. 1-8 et p. 81-100. Cf. etiam We- 
ber, Weltgeschichle, t. V, p. 668. MiXWenhof, Deutsche AUerthumskunde^ Berlin, 1870. 

3. L. Giesebrecht, Nordlandskunde^ p. 145. 



Digitized by 



Google 



— i4 — 

geograpbus nosler, nisi quod, sicut omnes ipsius coaevi, nimiam 
fidem anliquis scriptoribus adbibet eosque falso interpretatiir. 

Plurimi sunt et varii maxime generis e quibus bausit Adanms 
scripti fonles. Quorum plerique ad nos pervenere, amissis caeteris. 
Quos studiosissime memorat, cum ut propriam eruditionemostentety 
tnm ul res a se scriptas fulciat et confirmet. Perverse tamen saepias 
eos cilat, deficienti interdum memoriaB nimium confisus. Auctores 
si adierisy citala loca non semper invenies. 

Adami fontes recensuit Lappenberg^, et, post Asmussen^, de 
eis salis perfecte disseruit, Quos in mere bistoricos, et litterarios 
seu geographicos distribuit. Cujus partitionis rationem percipies 
si allcuderis Adamum a classicis aut pseudo-classicis quos novit 
auctoribus lillerarias voces quibus ornetur oratio accipere, aut ad 
scientiam et geograpbiam spectantes notitias mutuari solere. Ye- 
rum cjusdem distribulionisy utpote non necessariae, nonnibil a 
nobis immutari potest, et teroporis tanlum babita ratione, duplex 
fonlium serics institui : prima erit auctorum qui ab Adami tempore 
ad Caroli Magni aBlatem scripserunt; posterior eorum qui IX* 
seculo priores fuerunt. Illi tantum eccIesiaB Bremensis bistoria^ 
prodesse possunt ; quae autem anle Carolum Magnum et invectam 
ad Aquilonis populos fidem scripta erant, maxima auctoritate apud 
Adamum valebant, sivemedio aevo, sive antiquissimis temporibus 
prolata erant. Nos vero, omissis mere bistoricis fontibus, quae in 
ulraque serie Adami geographiae quamdam utilitatem conferre pos- 
sunt indicare satis habebimus. 

E fontibus IX°, X* et XV seculo scriptis consuluit Adamus * 
chartas in scriniis vel chirographa in archivis ecclesiae suae, diplo- 
mata et alia documenta de historia juribusque Bremensium epis- 
coporum ; quae quidem documenta summo studio requirere et scru- 
tarividetur. Ceteros omnes consuluit auctoresquos vel transitorie de 
septentrionalibus terris novit scripsisse. Quod ex exterorum popu- 
lorum annalibus excerpsit* nos docet quid intendat, qua via studeat 

1 . Lappenberg, Aj^chiv, VI, p. 770-827. Id.,erfi7to in usum scholarum^ prnefatio, p. II- 
IV. Vide etiam Giesebrecht, Wendische Geschichien^ III, p. 316. 

% Astnussen, Commentatio de fontibus Adami Bremensis, Kiliffi, 1834. 
. 3. ArchiVy p. 770 sqq. 

4. ArchiVy p. 777. 



Digitized by 



Google 



procedere, qtia valeat quoad Septenlrionis historiam auctoritate. 
Non quod ad suam tantum ecclesiam pertinet, veram etiam ex 
onmium populorum, vel Francorum et Anglorum, annalibus, e 
vita presbyterorum ad fldem propagandam missorum, et ex aliis 
hisloricis monumentis collegit quidquid ad Danos aut ceteros 
Normannos spectat, quantum illud Bremensis ecclesisegestismelius 
dignoscendis utile existimat. 

Plerique hi auctores pauca illi ad geographiam contulerunt, 
nec imaginem et opinionem quam de regionibus Aquilonis sibi 
effinxerat immutaverunt. E vita sanctorum Willibrordi, Liudgerii 
et Anskarii nonnulla accepit ; neque vero firmis rationibus probari 
potesl eum nescio quod Anskarii itinerarium et diarium novisse*. 
Ab Einhardo potissimum plurimas etmaximi momenti, praecipue 
quoad Saxoniam et Balticum mare, notiones hausit. Cujus auctoris 
ab Adamo citantur Vita Karoli et Historia, liber deinde, quem 
vocat Einhardi Gesta Saxonum^ qui revera nihil aliud est quam 
Translatio S, Alexandri, a Rudolfo scripta^ ; denique Einhardi 
Annales^ Fuldenses vulgo dicti, qui ex historia quam vocat 
Francorum usque ad annum 9H perducta ei innotuisse videntun 

PraBter coaevorum narrationes et Einhardum, classicis romanis 
auctoribus innixus geographicam disciplinam construxit noster. 
A scriptoribus IX° seculo antiquioribus^ multo plura quam credas 
quoad hoc tempus et hanc Europae partem tenet documenta. Inter 
illos auctores, poetas ut Virgilium, Flaccum, Lucanum, nonnun- 
quam insolite appellat. Sallustium vero, ut Widukindus et Lamber- 
tus Hersfeldensis, maxime omnium adhibet, cujus sententias et inte- 
gras notitias propriae orationi inserit, quem imitari omni opera 

1. Quod itinerariuin diu Corbeiae servatum fuisset, xiiio seculo Romfie translatum, 
et ulterius amissum. Commentitia hsec est fabula PauUino tribuenda, in adulteratis 
annalibus Corbejensibus, Syntagma, 1698. Cum Adamus saepe vitae tribuerit qua? 
in ea hodie non reperimus, seu deliciente memoria, seu exemplari ejus a nostro 
discrepante, ita conformari potuit falsa ista opinio, a K. Ritter, Geschichte der 
Erdkunde^ p. 154, repercussa. 

2. Quomodo in errorem inductus est Adamus ? Forsan, inquit Lappenberg, quia 
opus illud, a Rudolfo scriptum, a discipulo quodam ejus peractum fuit, nomine 
Meginhardo aut Meinhardo ; potius quia Translationis prologum,de Saxonum moribus 
et conversione, ex VitaKaroU Einhardiexcerpsit monachus, nonnullis exTacito additis. 
De Einhardo, vide Ehertt Litl^raturedumoyen rfye,gallica translatio,t. ll,p. lOoet3G7. 

3. Arcliiv, p. 806 sqq. 



Digitized by 



Google 



L 



— 26 - 

siiidet. Orosio etiam utitur, cujus Chronicorum vcrba refert, Paulo 
Diacono et Gregorio Turonensi (forsan ex Epitome Fredegarii). 
A Macrobio, cujus Somnium Scipionis citat, quaedam de natura 
rerum mutuatur. Sed praecipue ex his fontibus seculo IX* prio- 
ribus, Beda, Marlianus Capellaet Solinnssuntquiplurimum Adamo 
de geographia scribenli profuerunt. 

Beda* scriptor fuit summse auctoritatis. Qui, ut ait Giinther^, 
totius medii aevi quasi praeceptor fuit. Cujus Adamus duas com- 
mentationes memorat de Temporum ratione et de Natura rerum, 
flistoria ecclesiastica semel tantum et in scholiis cilatur. Liber de 
Natura rerum ejusdem lituli commentationem ab Isidoro Hispa- 
lensi scriplam, ut palet, imitatur'. Isidori et ipsius Adami iustar, 
Beda Martianum et Solinum saepius adhibet et appellat ; ita ut 
nonnunquam dubites hosne ipsos scriptores an Bedam in manu 
habuerit noster *. 

AUegoricam Martiani Capellaj fabulam* apud medii aevi homines 
plurimum valuisse, nec minus in litteris quam in scientiis evo- 
catam fuisse neminem praeterit. Non juniores quidcm alumni, sed 
jam aetate et doctrina provecti ea utebantur*. In libro VI% cui 
litulus Geometria^ elementa geographiae reperias, quae medii aevi 
auctorum nemo non usurpavit. Quod opus Gregorius Turonensis 
summis extollit laudibus, et omnis scientiae fontem vocat^ Liber 
de Nuptiis seculo XP in germanicam linguam jam versus est '. 



1. Wattenbach, Geschichtsquellen^ p. 81. Werner, Beda der EhewUrdige und seine 
Zeitt Wien, 1875, p. 107-121. Ilerzog, Real-Encyclopedie der protest. Theologie, t. I, 
p. 763. Ebert (gallica translatio), t. I, p. 667. 

2. S. Gunther, Gesch. der mathemat. Untet*richts im Mittelalter {Monum. Germ. 
Paedagog., t. IH, p. 4). 

3. In libro de Natura rerum continetur, 51 capituUs divisa, parva ex antiquis cos- 
mographia, et pro ajtate insigne mathematicaB et physicae geographijE compendium. 

4. Beda hic citatur secundum editionem Migne, Patrologia latina^ t. 90. 

5. Kretschmer, Die Physische Erdkunde im christlichen Mittelalter^ p. 12. 

6. « Cest une ^trange composition que le de Nupliis Philoiogise et Mercurii. Llma- 
gination la plus bizarre s'y allie a Tesprit le plus aride. La disposition du livre montre 
un rare manque de goCit. Les sept Arts se pr^sentent pour le mariage de la Ehilologie 
ayecMercure,etl'auteurprofite delacirconstance pourparlerdechacund^eux. » (Ebert, 
gallica translatio, I, p. 513). Cf. Paul Monceaux, Les Africains, Parjs, 1894, p. 447, sqq. 

7. Dahlmann, Forschungen aufdem Getveteder Geschichte, Altona, 1821,1, p. 205- 
208. Specht,' Geschichte des Unterrichiwesens ^ p. 84. 

8. Wackernagel, Altdeutsches Lesebuch, p. 150, amplos locos reddit germanicae 



Digitized by 



Google 



Solini vero Collectanea rerum memorabiHum\ quae novo tilulo 
Polyhistor \° seculo recognita sunt et retractata, e Plinii geogra- 
phicislibris fere omnino fuerunl excerpta. E Plinio quidquid mirum, 
quidquid prodigiosum et incredibile repererat coUigens, illud a se 
fictis narralionibus et mendaciis inserebat Solinus. Quantum illius 
temporis studiis Solini liber congrueret, probat diffusa in Gallia et 
Germania ejus codicum « psene immensa copia* ». 

Graecae linguae ignarum fuisse Adamum patet, quamvis in ejus 
libro graecse quaedam voces, latina forma, ex ecclesiastico sermone 
pleraeque sumptae occurrant. Graecorum nullumopus citat. Quorum 
lingua in Occidente fere ignotafuit,donecXIP seculo (1 167) e Constan- 
tinopoli ad Lutetiam Guillelmus monachus graecos codices primum 
attulit. Perierat etiam Ptolemaeus; ejus codicem adhuc in mani- 
bus Cassiodorus habebat. Cujus nomen tantum Alfredus Magnus 
novit, non librum, qui non ante XV"™ seculum in lucem denuo 
profertur'. 

Ut paucis supra dicta resumamus : quae per se Adamus cognovit ; 
quas a Suein regeetAdalberto,aut abEinhardo, MartianoetSoIino 
accepit notitias, iis ad scribendum de rebus geographicis utitur. 
Cetera parum expediunt. Qui enim documenta colligere potest, 
et a se collecta intelligit et ordinat, hic demum de rebus geogre- 
phicis bene scribet. Quod si documentSi defuerint, inania sibi 
effinget geographus, ut Graecis nonnunquam accidit; si autem 
defuerit scientia, notatu digna inscius praeteribit, nec commodi 

Martiani Gapellfle translationis. Quae integra typis mandata est apud Grafif, Berolini, 
1837. Gf. Ozanam, Etudes germaniques, II, p. 389. Martianus hic citatur secundum 
editionem Eyssenhardt, bibliotheca Teubueriana, 1866. 

1. Kretschmer, op, cit., p. 12. 

2. Mommsen, Solini collectanea^ Berlin, 1864 (citavit hunc locum Peschel, Gesch. 
ffer Erdkunde^ p. 76). Polyhistor nobis citatur secundum editionem Mommsen. 

3. « Onadmettr^s gen6ralement, inquitdoctus vir Hamy, quele livre de Ptolemee, 
assez r6pandu chez les Byzantins, connu en Sicile d6s T^poque d'Edrisi (1150), n'a 
cependant exerce aucune influence sur la g^ographie occidentale avant le commen- 
cement du xv" siecle, et que, suivant les expressions de Lelewel, « ni possession, ni 
influence, ni connaissance de Touvrage positivement av6r6e par quelque monument 
g^ographique ne se d6c61ent nuUe part, durant Tespace de plusieurs si^cles. » (Hamy, 
Les Origines de la cartographie de VEurope septentrionale, Bull. G^ogr. hist. et des- 
cript., 1888, p. 350). Quam in sententiam omnino ire dubitat Hamy. Non Ptolemfleum 
profecto, sed pauca quae ex illius scriptis aut tabulis apud notos sibi auctores inno- 
tuerant, ad opus suum adhibuit Adamus (Cf. infra, p. 53). 



Digitized by 



Google 



— 28 — 

quidquam ex iis percipiel : quod in vilium medii aevi aucto- 
res sa^piiis incidisse novimus. Num Adamus, sat multis ins- 
lrueta3documenlis,quae novisset edidem potuerit mtelliff ere ; ^osteay 
num vere geographicum opus^ perfecerit, nunc nobis perpen- 
dendum. 



Digitized by 



Google 



PARS SECUNDA 



CAPUT PRIMUM 

DE TERRiE FORMA. — DE OCEANO. 

Duo apud Adamum loci ad geographiam mathemalicam pertinent 
(IV, 35; IV, 37). Primum quidem quo de dierum et noctium longitu- 
dine in insula Thule disserit. Quem locum ex Solino * et Beda ^ eisdem 
verhis excerpsit. Ipse Beda juxta Solinum,et, quodad Pytheamatti- 
net, juxta Plinium^scripserat.Prior item aut Beda autSolinus erra- 
vitquoad dies XXIV horarum subarctico circulo et dies VI mensium 
polares. Quod si eo tantum loco ad Thuleninsulam pertinente de die- 
rum longitudine scripsisset Adamus noster, facile existimasses eum e 
Bedae lihris nonnulla sumpsisse quae aut parum curaret aut forsan 
minus intelligeret : verum e loco lV-37 percipis eum et rei causas 
et ipsam rem plane perspexisse, quippe qui suo nomine ihi dis- 
serat. Cum a rege Suein tum a plurimis aliis quae de noctibus in 
Halagland insula scribit percontatus accepit. Geterum, eamdem 
dierum et noctium inaequalitatem in universa Aquilonis regione 
ohservari ipsum non latet. « Stupenda res et incognita harharis » ; 
Adamo autem nihil ea in re stupendum arhitratur. Insigni concin- 
nitate asserit dierum noctiumque inaequalitatem e terrae rotun- 
ditate necessario oriri*. Quod quidem num primus et proprio 
jabore intellexerit investiganti dubium manet. Rotundum esse ter- 

1. Cap. 22 (edo Mommsen, p. 114). 

2. Beda, De ^ewporwm ratione^ cap. 31 (ed» Migne, p. 434). 

.1. Plin., HisL Nat.f II, 75. Cf. Gosselin, Geographie des Grecs analysee, Paris, 
1790, in-40, p. 48. 

4. « Propter rotunditatem orbia terrae necesse est, ut solis circuitus accedens alibi 
diem exhibeat, alibi recedens noctem relinquat » (Adr, IV, 37). 



Digitized by 



Google 



— 30 — 

rarum orbem nunquam non medio aevo creditum est. Distinguendae 
laraon sunt cum K. Kretschmer*, qui collecta ea de re loca per- 
pendit, duo in medio aevo aelates : scilicet ad VIIl"" usque seculuna, 
terram planam esse vulgo existimatur, vix paucis adversantibus ; 
ab VUI^ vero seculo terram globo similem esse consentiunt qui 
DDnnuIIa laude de cosmographia scribunt; pauci tamen supersuat 
qui alteram opinionem adhuc propugnant. 

Nihil dubitat Beda quin rotundus sit terrarum orbis; capitulo 
46 ojusdem de Natura rerum libri titulum dedit : Terram globo 
simUe.m; ubi diserte asseritur aequora et montes parvas esse inae- 
quaHtates, quae terrae rotunditali non obstant. Hoc idem evolvit 
XXXII de temporiim ratione commentalionis capitulum, cujus nisi 
ipsamet fere verba, sane ipsam significationem usurpavit Adamus : 
n Ikusa inaequalitatis dierum terrae rotunditas est » ait Beda, et 
eodem verbo utitur quo noster : « Necesse est * ». 

JVeque vero princeps rotundum esse terrarum orbem existimavit 
(^a ci^tate Adamus, neque princeps de dierum in insula Thule 
i>patio disseruit. Yerum ista ejus, sicut et Bed%, propria laus est, 
quod dilucide quae sit inler utramque rem convenientia exposuerit, 
rem indubitale affirmaverit, et solem a quodam colle abscondi 
eaque causa oculorum obtutum effugere asserentis Dicuili' in 
senlcntiam non iverit. 

Atqueideo, utobservat S. Giinther*, apud Adamum progressa est 
rerum naturae scientia, cum experimento hic contemplationes com- 

h R. Kretschmer, p. 34 sqq. — Adamus in K. dissertatione non citatur; quem 
etjam multae aliae graves notitiae praeterierunt. 

"2. Beda multo majoris momenti est quoad Adami disciplinam, quoad etiam geo- 
graphiae historiam, quam Virgilius ille Salisburgensis, qui cum antipodes esse do- 
ceret propterea damnatus est. De quo omnia prorsus ignoramus. 

3. Letronne, Recherches swr Dicuil, Paris, 1814, p. 38 et 131. 

4, S, Giinther, Studien zur Gesch.der mathematischen undphysikalischen Geographie^ 
Hallc, 1879, p. 8 : « Adam von Bremen... wurde zu einer correcten Darstellung der 
scheinbaren Umlaufes der Sonne um die als kugelformig vorausgesetzte Erde gefuhrt, 
wie diess seiner Zeit auch bei Pytheas von Massilien der Fall gewesen war. Von 
Standpunkte der induktiven Naturforschung aus hat sich hier ersichtlich cin 
ticfgreifender Fortschritt vollzogen, denn etwas ganz Anderes ist es, philosophisch 
die fur oder gegen die Globositat der Erde gGltigen Grttnde abzuwftgen und sich fur 
die eine oder andere Lehrmeinung zu entscheiden, oder aber die theilweise ver- 
wickelten PhSnomene der sogenannten Spaera obliqua direct mit dieser Kugelgestalt 
in Verbindung zu bringen. » 



Digitized by 



Google 



* 



^ 



— 31 — 

proberilur. Aliud enim agit qui philosophorum inslar utrum rotunda 
sit terra disserit et alterulram sententiam metaphysicis causis, ut 
Virgilius Salisburgensis, amplectitur ; aliud qui ab hac ipsa rotun- 
ditate dierumnoctiumquQspatium pendere decernit. Quo enim tem- 
pore torpebant, ut aiunt, mentes, tenebris circumfusae, usque eo 
deyenit Adamus ut de ficto solis circa rotundum terrarum orbem 
Gjrcuitu, quod antea. Pytheas, recte et dilucide disseruerit. Quai 
quidem re non parum illi profuit quod, utpote Aquilonis regione 
degens, quaesit procul in Septontrione dierum noctiumque inaequa- 
lilas a nautis et peregrinis comperire potuerat*. 
-. Item de Adami phy^ica geographia ea sunt discernenda quae ab 
antiquis accepit et quae proprio ingenio etper se didicit : pauca 
licet in hac ratione et minoris nfbmenti quam de mathematica geo- 
graphia^ 

. Juxta Adamum (IV, 10, 34), Oceano quasi extremis finibus terra 
cingitur : « Terribilis visu et intinitus Oceanus totum mundum 
amplectitur. » Quae notio fere apud omnes anliquos rcperitur, nomi- 
natim apud Martianum et Solinum, etiam in Ecclesiae patribus et in 
Germariorum mythologia invenitur ; de qua non amplius dis- 
screndum. 

Oceani pars septentrionalis glacie et tenebris perfusa est ; quam 
quidem Adamus triplici nomine designat : mare concretum, seu 
caligans, seu Libersee. Ex his primum (IV, 38) a Martiano accepit^, 
ut ipse nos monel. Idem nomen propemodum indicente Dicuilo, 
suspicati suntnonnulli^ Adamo aut ejus scholiastae illum auctorem 



1. « Adam von Bremen driickt sich ilber die zunehmenden sommerlichen Tages- 
langen bei wachsenden Breiten mit der gleichen Scharfe aus, wie ein Schuler des 
€lassischen AUerthums. Unter den Autoren die er benutzte, befindet sich nicht bloss 
Solinus, Orosius und Beda, sondem auch Macrobius und Martianus Capella. Wer die 
l^eiden letzten Lehrer verstehen konnte, musste ganz sicherlich in die Wahrheiten 
des sogenannten ptolemaischen Systems eingeweiht sein ))(Peschel,Gesc/i. d.Erdkunde^ 
p. 99-100). 

2. « La g^ographie math(5matique fut en effet constitu^e avant la g^ographie phy- 
sique : le progres des sciences pures, d^ductives, d6pend presque uniquement de la 
profondeur d'esprit des hommes qui s'y vouent, et fort peu du nombre des remarques 
k faire : il n'en va pas de m6me de la g^ographie physique. » (M. Dubois, Examen 
critique.de la g^og7*aphie de Strabon^ ^.ISi), 

3. Martianus, VI, 66G (ed** Eyssenhardt, p. 228). 
A.Archiv, VI, p. 891. 



Digitized by 



Google 



— 32 — 
t 
non ignotum fuisse. Hanc vero suspicionem nibil in Adami opere 

conrirmat, et ex eodem fonte Adamum et Dicuilum Iiausisse veri- 

similius arbitramur. 

Quod autem nomen saepissime usurpat mare caligans (Ad., 
IV, 10, scbol. 149, IV, 38, 39, 40) existimat Giesebrecbt* id a 
romanis scriptoribus accepisse, non a germanica mytbologia quam 
ab cjus opere omnino alienam fuisse asserit. Verum, juxta Lap- 
penbcrg*, vox « mare caligans » neutiquam romana, sed latine 
potius translata est e germanica voce Dumbshof, qua Oceanus 
glacialis a mytbologia designatur. Qua^ quidem vox regio- 
num istarum nebulas, et silentium, et latebras satis apte si- 
gnificat. 

Vox vero Lihersee (scbol. 144) dbbio procul germanicum sonat ; 
KohP^ de hoc Adami capitulo disserens, asserit mare, priusquam 
gelu coaguletur, quodam medio statu consistere quo quidem, 
innumeris crystallis fluitantibus, quasi glutinosum videtur, seu, ut 
Bremensi dialeclo dicebant, libberig ^. 

Ilaud ita facile dicam cur idem mare Adamo gelidum esse 
VideaLur, quia vi salis concrescat : ti ita spissum a sale, ut vix mo- 
veri |)ossint naves, nisi tempestalis auxilio » (schol. 144); cur 
etiam « eadem glacies ita nigra et arida videatur propter antiqui- 
tatem, ut incensa ardeat » (Ad., IV,35). Hic quibusdam medii^aevi 
de physica doctrinis utamur necesse est'; quidam Bedae* locus, 
quem Adamo notum csse verisimile est, rem forsan explanabit. 

1. Giesebrecht, Baltische Studien, VI, p. 200. 

2. Archiv, VI, p. 865. Gf. Rasmussen, disslsrt, cit., in Journal Asiatique^ VI, p. 65. 
CeteruiD, romanam originen cum germanico fonte contendere non decet, cum Romani 
e Pythea Massiliensi, Pytheas autem e septentrionalibus narrationibus haec omnia 
hauserint. Cf. Mullenhof, Deutsche Alterthumskunde^ I, p. 403-4*22. Weinhold, Die Po- 
lar^egmden Europas nach den Vorstellungen des deutschen Mittelalters^ Wien, 1871. 
A, Fecamp, Le podme de Gwirun^ Paris, 1892, p. 165. 

S. Kohl, Die erste deutsche Entdeckungsreise zum Nordpol [Brem, Jahrb.y V, p. 174, 
in4 [mO). 

4. l'"acile a libberig ad klebrig, a Lihersee ad Klebersee (Geronnene meer) pervenias. 
De quo Libersee aut Lebermeer saepe fit mentio apud medii aevi auctores. Lahkruut = 
(lactis) coagulum. Antiqua terrae descriptio germanica lingua xi*» seculo Meregarto 
dicta Lebirmere commemorat. Cf. Milllenhof u. Scherer, Denkmiiler deutscher Poesie 
uftd Prosa, Berlin, 1864, p. 69 et 348. 0. KrOmmel, Plankton Expedition, I, A, p. 118. 

5. Kretschmer, p. 105. 

(j. Beda, de Natura rerum^ cap. 40 et 41 (Migne, p. 260). 



Digitized by 



Google 



— 33 -^ 

QuaBsierant enim temporis illius homines cur non imbris et flu- 
minum, sed maris tamen salsa sit aqua : quam rem stagnationi 
tribuendam existimaverant. Namque^ juxta eos, quod in maris 
aqua levissimum purissimumque est sol exhaurit, quod autem 
grave et aridum, sal scilicet, quasi residuum quoddam in mari 
consistit. Ceterum dulcem aquam propria vi sal ipse haurit et 
absumit ; id enim proprium habet sal ut siccus sit et in se calorem 
retineat : « Mare idcirco salsum permanere, inquit Beda, tot flu- 
minibus ac pluviis irrigatum, quod exhausto a sole dulci tenuique 
liquore, quem facillime trahit vis ignea, omnis asperior crassiorque 
linquatur. » 

Quae cum ita sint, facilius, ut nobis videtur, de glaciali Oceano 
disserentem Adamumintelligemus. Concretum enim, quodstagnent 
ejus aquae, eumdem esse novit, et ita concrescere quod plurimo 
sale gravelur; ideo klebrig est, glutinosus et siccior, et, ut ait Ada- 
mus, glacies « ita arida ut incensa ardeat*. » 

Utcumque res sit, si ea quae de illis regionibus a recentioribus 
auctoribus descripta sunt didiceris, in hoc « mari caligtote » quod 
toties memorat Adamus septentrionales nebulas faciie agnosces, 
et miraberis quam apte indicet summum utrumque periculum 
nautis ibidom praecipue vitandum : « periculum caliginis et pro- 
•vintiam frigoris evadentes. » 

Alia de Boreali Occano memorat Adamus. In « caligante mari » 
pervenerat Haraldus ad « immane abyssibarathrum » (Ad., IV, 38). 
Atque adeo, cum tenebris et glacie Frisii impediti tenentur, « ecce 

1. Adde quod in glossario isidoriano xi^ seculi lebirmeri invenimus ut germa- 
nica translatio maris mortui. Sed Isidori mare morluum nihil aliud est nisi Asphaltites 
lacus. Nescio quomodo permiscuerit Adamus in mente aquam propter evaporatio- 
nem aut inclusum bitumen graviorem et aquam frigore coagulatam. (V. Miillenhof 
u. Scherer, op, cit.) Quid nunc « glacies incensa ardeat » significare potuit ? Contea- 
dunt plerique commentatores hic de Islandiaeignivomis montibus, subraarinis forsan 
aut subglacialibus, mentionem fieri. Sed potius ad palustres glebas, quae ad cremandum 
aptee sunt (gallice : tourbe) alluditur (Cf. E. Reclus, Europe du Nord-Ouest^ p. 916), 
Affirraat Poestion (Island^ p. 8), glaciatos agros ad hujus glebae incrementum melius 
paratos. Duobus reliquiis (Ai^chiv^ VI, p. 887-888) heec sententia confirmatur; prior, 
incerto tempore scripta, in codice quodam Solini ineuntis xm* saeculi reperitur : « Ma- 
rina glacies in simul coUisa se ipsam accendit, et acCensa ^uasi lignum ardescit. » El 
in carmine xi* ineuntis seculi legimus Islandicos in coquendo glacie uti. Quae explanatio 
eruditos homines fugere non debuisset, cum paulo infra dixerit Adamus in islandia 
« minimam lignorum copiam » ^sse (IV, 85)^ 

.. 3 



Digitized by 



Google 



— 34 — 

instabilis oceani euripus, ad inilia quaedam fonlis sui archana 
recurrens, infelices naulas... vehementissimo impetu traxit ad 
chaos illud profiindum, in quo fama est omnes recursus maris, qui 
decrcscere videnlur, absorberi et denuo revomi, quod fluctuatio 
crescens dici solet. Tunc illis solam Dei misericordiam imploran- 
tibus... impetus ille recurrens pelagi quasdam sociorum naves abri- 
puit, caeieras autem revomens excursio, longe ab alteris post terga 
reppulit. Illi... toto nisu remorum fluctus adjuvarunt » (IV, 39). 
Quae quidem loca obscuriora sunt quum ut de maris aestu agi facile 
primum intelligas. Verum quas inferius addit (IV, 40) nihil dubii 
superesse sinunt : « Sunt et alia quae non incongrue essent dicenda 
de illo sestu maris in die bis citato : quod miraculum praebet 
omnibus maximum; ita ut ipsi, qui arcana rerum phisici perscru- 
tantur, in dubitationem cadant cjus rei, cujus ignorant originem. 
Cumque Macrobius et Beda videantur ex illa re aliquid loqui, 
Lucanus autem nihil se scire fateatur, diversi auctores variis pu- 
gnant sentcntiis ; omnes autem incertis abeunt rationibus. » Gumque 
tam incertas sequuntur rationes, eas non referendas censet noster, 
et argutia quadam difficultatem eluctatus, renuntiat « cum sint 
abyssus Dei judicia, et incomprehensibilia dicantur », nihilmirum 
esse quod abyssus ipsa intelligi nequeat. 

Verumlamen dilucide prius et egregie de aestus transmissione 
scripserantetMacrobius* et Beda^, aquoealexperlataest : «iEstus 
Oceanilunam sequitur. » Mirum sane est Adamum nihil, velleviter, 
attigisse de illa lunae virtute tam perspicua, ut Phoenices non latue- 
rit, etipsi agrestes ferique homines illam propemodum praesenserint. 
Cujus Adami ignorantiae eauna forsan adhibenda est causa,quodad 
Baltici tantum maris littora, vix aestui obnoxia, appulerat, neque 
ipsi cum Bremae degeret, eumdem maris aestum recte observare 
licebat. Beda vero maximos Anglici littoris aestus penitus noverat. 

At quamvis Adamus rem definire dubitet, ipsis ejus verbis eum 
a Solino nonnihil accepisse conjicere est. Sic enim ille' affirmat 



1. Macrob. Somn. Scip^, II, 9« 

2. Beda, de natura rerum, cap. 39. Gf. Gilnther, GtescK d. mathem. Unterrichts im 
Mittelalter, p. 4. 

3. Solin. XXIII, 20, 21, edo Mommsen, p* 120. 



Digitized by 



Google 



— 35 — 

« in profundis Oceani nares quasdam mundi constitutas, per quas 
emissi anlielitus vel reducti modo efflent maria, modo revocent. » 
Quae verba postquam citavit Isidorus* duplicem aliam explicatio- 
nem memorat, Deo judici solvendam litem relinquens : « Hoc Deo 
soli, ut ait, cognitum est. » 

Nunc vero, cum comperta habeamus quse Adamus ab antiquis 
et a coaetaneis de maris aestu accepit, in promptu est definire quae 
ex Adalberti narratione hic exhausit. Quae quidem pauca sunt et 
minoris momenti : occurrerunt Frisii nautae violentis maris deri- 
vationibus, quas quidem maris aestus fuisse patet^ quippe quae bis 
in die mutarentur, Quibus ad scopulos aut glacie montes iceberg 
dictos provehebantur; procelia forsan seu potius nebulis, pertur- 
bato mari et intermisso vento, ingravescebat periculum. Naves 
aliae submersae sunt, aliae recedenti aestu evaserunt^. 

1. Isid., Nat. rer.^ cap. 40. 

2. Quolocorum sita sit ea derivatio sive vortex frustra, ut credimus, investigare 
conatus est eruditus vir Weinhold, Die Polargegenden Etcropas nach den Vorstellungen 
des deutschen Miltelalters, in Sitz. Ber, der phit, histor, Klnsse der K, K, Ak. d, 
Wissensch., Wien, 1871, t.68, p. 783-808) ; qui hic de orientali Gronlandiae littore agi 
existimat, ubi violenta derivatio glaciei moles volvens occurrit. Potius aestus de- 
rivatio queecumque apud Adamum notatur ; quaenam sit, dictu difficillimum. 



Digitized by 



Google 



CAPUT II 

DE OLLA VULCANI. 



Noveritne Adamus ignivomos Islandiae montes, aut de eis scrip- 
serit, minime patet, quamvis plurima ea de re disserta fuerint. 
Dubia primum loca exponemus, tum quae sint eorumdem expla- 
nationes propositsB, demum quid potius tenendum sentiamus. 

Ubi tam luculentp de Islandia scribit Adamus (lY, 35) plurima 
invenias, v. g, quo loco sit sita, quae sit ibidem dierum noctiumque 
longitudo, quid de concreto mari ipse sentiat, qui sint incola- 
rum mores, quoque modo ad christianam fidem evecti, quid com- 
mercii cum Bremensi ecclesia habuerint. Neque vero ad ignivomos 
montes eum alluder^ credideris, nisi cum (c de glacie nigra et 
incensa » scribit, et cum addit scholion 149 : « Juxta Island est 
oceanus glacialus et fervens et caligans. » Aliter vero, ut supra 
vidimus, possunt eadem explanari. 

Quam Adamj omissionem cum mirarentur nonnulli, alium ejus- 
dem locum adierunt, nempe (II, 19) eum quo describitur Slavania. 
Quaecumsit Adamo satisnota regio, eum deOdarae cursu scribentem 
facile intelligas. Ubi enim in Balticum mare ille amnis devolvitur, 
ibidem perillustris illa sita est lumne civitas, quae celeberrima Bar- 
baris Graecisque circumstantibus statio est. De qua cum plurima 
vix credibilia narrentur, nonnulla sibi memoranda existimatnoster, 
nempe lumnem omnium Europae civitatum esse maximam; eam, 
cum gentibus aliis, graecis ac tarbaris, Slavos incolere ; ibi ma- 
nendi licentiam Saxonibus concedi, ea tantum conditione ut nulla- 
tenus, quamdiu manserint, christianos se esse declarent; eam- 
dem urbem omnium septentrionalium regionum mercibus abundare ; 
plurima ibidem praeclara inveniri, et quae vix alibi reperias : « Ibi 



Digitized by 



Google 



^^ 



— 37 — 

est Glla Vulcani, quod inoolaB Graecum ignem vocant, de quo etiam 
meminit Solinus. Ibi cernitur Neptunus triplicis naturae : tribus 
enim fretis alluitur illa insula, quorum aiunt unum esse viridissimae 
speciei, alterum subalbidae, tertium naotu furibundo perpetuis 
saevit tempestatibus. >> Dein docet Adamus quam longe a nonnullis 
aliis regionibus distet lumne, et ad Oderam redit, quam cum 
Albi flumine confert. 

Doctus vir L. Giesebrecht, qui de hoc loco in compluribus scriptis 
fuse disseruit*, pro comperto habet Islandiae ignivomos montes Ada- 
moprofecto notosfuisse,et deistiseum necessario scribei^edebuisse. 
Neque dubitat quin voce Olla Vulcani Adamus ejusque coaevi igni- 
yomi montis craterem significent. Unde inferendum aut Adamum 
Islandiam pro WoUin habuisse, aut istum esse cujusdam librarii 
errorem, et locum II, 19 fuisse interpolatum. Quarum opinionum 
primam principio secutus erat Giesebrecht. Verum regem Suein, 
Adami testem, non adeo de slavico littore errare poluisse ut ibi 
subterraneum ignem ardere existimaret haud multo post declaravit 
iidem Germanicus auctor^ Tunc librarii errorem fuisse demonstrare 
tentat triplici ea ratione : 1° interpolationem fiiisse constat; 2*" unde 
ea orta sit; 3° ubi et quo sensu dubias ille locus legendus sit. 

l^ Juxta Giesebrecht, totus ille cap. 19 locus ab : tn cujus ostio 
ad Sicut ergo prsedictum esty fuit interpolatus. Non cbhaerere inter 
se sententias putat, transeundumque existimat ab : Ultra Leu- 
ticios Oddara flumen occurrit^ ad : Oritur in profundissimo saltu 
Marahomm, Posteriori autem tempore mira illa de lumne civi- 
tate scripta fuisse asserit. Postremo, hae voces : Ibi est Olla Vul^ 
cani, cum apud Helmoldum, qui tamen Adami locum de lunane 
refert, non reperiantur, eae merito suspectae habendae sunt. 

2"* IUae Ollce Vulcani locus habebantur quo defunctorum animae 
culparum poenas solvebant. Cum autem montes ignem evomentes 
in meridionali Europa Ollde Vulcani [Topfe des Vulcan) vocarentur, 
et damnatorum suppUcii loca existimatenfur, eos Islandiae chris* 



1. L. Giesebrecht, Von dem Topfe des Vulcanus in Julin (Pommersche Provincial' 
Blatter, t.IV (1822), p. 151-160. ld.,Nordlandskunde,^, 161 sqq.,et p. 19i. Id., Baltische 
Studien^ VI, p. 195. Id., Wendische Geschichten^ II, p. 91. 

2. Sigebert. Gemblac. Chron. ad ann, 998 [Monum, Germ.j Script., VI, p. 353). 



Digitized by 



Google 



— 38 — 

Uani iacolae graecum ignem nuncupabant. Neque meliori jure 
ulla gens eis igne torquenda videbatur quam GraBCorum, quippe 
qui, utpote haeretici, paganis pejores essent. Vox autem grsscus 
ignis cum idem sonaret quod Ollae Vulcani, eo devenit librarius 
quidam ut eas ad Odarae ostium sitas esse intelligeret, scilicet in 
lumne quo multi convenerant Graeci, et ubi christiani romani de 
rcligione silere necesse habebant. 

3° Quo loco describitur Islandia (IV, 35), ut patet, post verba : 
tit imensa ardeaty melius locanda sunt Olla Vulcani et Neptunus tri- 
piex. Saxo Grammaticus* Islandiam tyrannis tormentorum locum 
esse asserit, neque quemquam latet plurimos medii aevi pios auctores 
hanc in&ulam reproborum sedem existimasse. Igitur ad ignivomos 
Islanctiai montes alludit Olla Vukani ; Neptunus vero triplex 
(quocum scholiam 149 confert Giesebrecht), ad varios maris hanc 
insulam circumdantis habitus, cum sint inter liltora uberrimum 
aliud, aliud glacie constans, aliud autem atris tempestatibus 
obnoxium. 

Mira satis, fateor, ea eruditi viri Giesebrecht opinio videtur, ne- 
que eam ipse lucidioribus probat argumenlis. Hanc lamen plurimi, 
in primisDietrich, secuti sunt^. Qui autem docto Giesebrecht adver- 
santur, ut Lappenberg^, interpolatum locum fuisse negant. Neque 
nos fugiat mendoso codice usum fuisse Ludovicum Giesebreclit, 
quiquidemcur Solinum Adamus meminerit nullatenus explicat. Pos- 
trcmo, pro certo habet ille Islandiae ignivomos montes Adamo neces- 
sario mcmorandos fuisse ; de quo commode dubium est. Quae enim 
hodie quam maxime attendimus, ea id temporis annotata fuisse 
nullatenus liquet. De his majoribus insulae montium ignibus nihil 
scribit Dicuilus. Ceterum, haec Olla Vulcani Hecla non fuisset, 
quEKqiiidem, saltem ut historicis temporibus, non ante annum li04 
primum erupisse videatur. Quod ipse L. Giesebrecht noiatum vo- 
luit*. Profecto alios Islandiae montes ante IX'"" et X""" secula eru- 



1, Saxo tirammalicus, Historia Danica, pr6ef.,p. 70 (edoMiiller, 2 v. 8«», Copenhague, 
1839-58). 

2. Dietrichf in KeUler's Zeitschr,, t. V, p. 203-204. 
d.Archiv, VI, p. 815-817. 

4. Wendische Geschichten, II, p. 91. 



Digitized by 



Google 



— 39 — 

pisse novimus *.Sed cum illos montes describunt medii aevi auctores, 
eadem descriptione, ipsis fere iisdem verbis utuntur, ex quibus 
eos ab Adamo prorsua discrepare intelligas. Scripsit quidem v. g, 
Saxo deHecla* monte, verum ita lucide ut nullus maneat ambigendi 
locus : « Mons qui rupem sideream perpetuae flagrationis aestibus 
imitatus incendia sempiterna j ugi flammarum eructatione continuat. » 

Remota igitur ea opinione, neque accepta intercalatione, illa 
nobis quaerenda est/)lla Vulcani in lumne, ad Odarae ostium. Qua 
in re frusta oper^ impenderunt commentatores. Juxta Asmussen^ 
Olla Vulcani jiihil aliud significat « nisi terrae hiatum aestuantem 
et fumant^m », et Neptuno triplici indicatur Triglaff^ slavicum il- 
lud triplici capite simulacrum, sive triplex castellum quo summa 
civitas muniebatur. Aliis * videtur olla a Wollin non abesse, ne- 
que grsecus ignis a quadam male intellecta Slavica voce. Primum 
quidem Lappenberg^ Ollam Vulcani pro mercibus quibusdam vuit 
intelligi, cum in praecedenti loco de mercibus agatur quas lum- 
ne reperire est : « Urbs illa mercibus omnium septentrionalium na- 
tionum locuples nihil non habetjocundiaut rari ». Hic vero non stat, 
et ha.nc Ollam Vulcani pharum esse posseasserit [Feuertopf, Feuer- 
bake\ qui his fretis, quae periculosa esse scribit Adamus, affulgeat. 

Quae satis, ut liquet, confusa ut paulisper explanemus, quaerere 
nobis in mente est : 1** quid sonet haec vox : Olla Vulcani; 2° quid 
Grsecus ignis; 3° ad quem Solini locum Adamus sese retulerit; 
i^* apud quos scriptores Adami locus reperiatur. Unde intelligemus 
plures ortas esse arduas quaestiones ex iis ipsis eruditorum com- 
mentariis de hoc loco scriptis, quem nec ita mendosum nec adeo 
obscurum arbitramur. 

1** Vox Olla Vulcani nusquam apud classicos, interdum apud 
nonnullos medii aevi auctores invenitur. Gregorius Magnus ^ Ollam 
Vulcani vocat Yesuvium, in quem Theodorici regis anima praeceps 

1. De IslandifB eruptionum chronologia, v. Poestion, Island^ p. 131 (ex Thoroddsen, 
Oversigt over de islandske Vulkaners Historie). 

2. Saxo, praefatio, p. 14. 

3. Asmussen, Comm. de fontibus, p. 43-44. 

4. Ea vide et alia adhuc apud L. GiesebrecJit, Nordlandskunde, p. 194-197, et Baltische 
Studien, VI, p. 197. 

5. ^rc/iit;, VI,p. 814-817. 

6. Dialog,, 1. IV, cap. 30. De morte Thebdorici regis Ariani (Migne, t. 77, p. 369). 



Digitized by 



Google 



— 40 — 

immissa est. At dubius locus est, et insulam forsan, non ollam 

legere est, cum graece vfjvdv habeamus. Meminit item Vindobonen- 

sis IX*" seculo archiepiscopus Ado Vulcaniam ollam in quam, 

JuKta visionem quamdam, abductus fuerat Ebroinus, major pa- 

laLiij ut scelerum pcenas daret^ Rudolphus Glaber' Vesuvium 

memorat « qui et Vulcani olla dicitur ». Et, ut ceteros omittamus, 

Sigebertus Gemblacensis ' narrat abbatem Gluniacensem Odilo- 

nem, aano 1048 vita functum, a pio quodam peregrino accepisse, 

qui ipse ab eremita Siculo didicerat, « quod in illa vicinia essent 

loca eructantia flammarum inoendia, quae loca vocantur ab incolis 

Ollai Vulcani, in quibus animae reproborum luantdiversa supplicia. » 

2° Quae quidem satis probant voce Olla Vulcani craterem saepe 

desiguatum fuisse. Neque vero Adami locum magis illustrant, 

quippe qui nec de Sicilia, nec de purgalorio quod ibi reperire 

Bit, manifesto agat. Nec usquam vox grxcus ignis ignivomum 

montem signiiicat. Ille autem grascus ignis quid certo sit plane no- 

vimus ; id est gallice : feu grec ou gr^geois, Necesse ergo est inter 

uLramque vocem ab Adamo usurpatam, illam polissimum eligi 

cujus liquidissimus sitsensus, ut eaexplicetur quae rarior est et obs- 

cura. Olla sic a Ducangio describitur : « Genus vasis aut men- 

suraB distinctum ab oUa vulgari. » Quod autem Ollae Vulcani igni- 

vomi montes vocantur^ non necessario vox ea nihil aliud usquam 

sonat, Quomodo igitur montes illi ab Adamo graecus e^rtwvocentur, 

et ad Udarae oslium collocentur, quis vel subtilissimis argumentis 

intelligere valeat? Contra, quod graecum ignem ollam Vulcani 

Tocet, et eumdem graecum ignem in lumne reperire sit, quis mi- 

retur? Neque demum alio modo Solini mentionem interpretare licet. 

3" Profecto, sive retuleris de quo ad Olla Vulcani, sive ad yra?- 

€us ignis, nullam omnino vocum illarum apud Solinum invenies. 

Quae igitur Adami loco magis consona sunt quaesierunt nonnuUi. 

Cap, V° Solinus memorat Vulcanias insulas, Hieram, Jiltnam. 

VP vero haec legere est : « Hiera, sacra Vulcano, colle in eo noc- 

turnas evomentc flammas. » Num igitur apud Adamum legendum 

K Ado Viennensis, Breviar. Chron. {Monum. Germ.^ Script.^ II, p. 315). 

2. Hud. Glaber, II, 7 (edo Prou, p. 39). 

3. Sigeb. Gemblac, loc. cit. (Scriptores^ VI, p. 353). 



Digitized by 



Google 



— 41 — 

sit insuh aut collis^ non olla^^i Cum Germaaiam describit Solinus 
(cap* XX) memorat fictam illam Glesariam insulam quae succinum 
profert. At neque Adami coaevi emontibus ignivomis succinum oriri 
arbitrare potuerunt, et Adamus ipse (IV, 34) succinum electrum 
vocat, qUod quidem arboris resinam esse Solinus novit*. 

Ad illa igitur locanon se retulitAdamus. Verumcap. XXI scribit 
Solinus de quodam oleo medico, quod in Maesia reperire est : 
u Ol^um quod vocant Medicum : hoc ad incendium excitatum si 
Obruere aquagestias, ardet m&gis necalio sopitur quam jactu pul- 
veris. w Quod quidem oleum Medicum non graecum ignem, sed 
potius petroleum autnaphtam haud aegre crediderim. Sed facilepo- 
tuit Adamus noster Solinum de graeco igne intelligere, qui Medi- 
^us^ eliam ignis vocabatur. Eodem errore quivis alius potuisset 
abdufti, et multo .facilius Adami locum sic interpretamur quam 
pbscuris Germanicorum eruditorum argumentis. Adde quod mi- 
nime mirum est graecum illum ignem quem primum Byzantii 
VIIP seculo protulerat Callinicus, in lumne, cui cum Graecis tam 
frequens usus erat, seculo XP reperiri. 

In eo igitur Adami loco aut de vase ipso agitur, nempe de oUa 
in qua Graecus ignis capitur (OUa Vulcani), aut de ignigena ipsa 
materie (si, pro o//«, olea legeris). Ollam Vulcani graecum ignem 
esse (gallice : feu gr^geois) jam inlerpretatus est, anno 1745, 
Schwartzius quidam Greifswaldensis ea de re latine disputans, 
juxta Asmussen*. Qui vero recentius scripsere hanc opinionem 
ignoraverunt aut minimi fecerunt, hoc solo nisi argumento 
quod quatuor saecuiis ante inventum graecum ignem Solinus vixerit. 
Et revera de ignivomis Islandiae montibus quo loco disseruisset 
Adamus in primis quaerebant. 

4"* Annalisla Saxo^ totum Adami caput immutatum retulit. Hel- 
moldus vero (I, 2) Adamum haudmultum illustrat, nec parum ipse 

1. Asmussen, Commentalio, p. 43. 
%Archiv,\l, p. 815. 

3. De graeco igne, vide M. Berthelot, Les compositions incendiaires dans Vantiquit^ 
et au moyen dge, Le feu gr^geois et les origines de la poudre h canon (Revue des Deux- 
MondeSf 15ao£it 1891; cum indice auctorum, p. 786). 

4. Asmussen, p. 44 (nota). 

5. Annalista Saxo ad ann. 983, in Monum, Germ.y Scnpt.y VI, p. 631. 



Digitized by 



Google 



— 42 — 

liti subjacDt : ic Hanc civitatem (lumnem) opulentissimam quidam 
Danorum rex, maxima classe stipatus, funditus everlisse referlur. 
Fresto sunt adhuc antiquae illius civitatis monumenta. Ibi cernitur 
Neptunus triplicis naturae. Tribus enim fretis alluitur illa insula... » 
cetera ut apud Adamum. Juxta L. Giesebrecht, rem male interpre- 
talus est Helmoldus ; qui quidem unum presto esse monumentum 
Neptimum hunc triplicis naturx^ id est triplicis capitis, existimat. 
Giesebrecht vcro de quadam re naturali apud Adamum agi pro 
certo tenet. Rursus autem Dietrich * aliud aliter interpretatur, si 
quidem apud Helraoldum illa verba : « Presto... monumenta » ad 
priora referenda sunt ; haec vero : « Ibi cemitur... » ad proxime 
Bcquentia. Sin minus, nam aut enim post tribuSy non autem postiftt 
subjungi necesso est. Ceterum, Helmoldi loco firmatur nostra 
sententiaj nempe Ollam Vulcaniy si mercedem intelligas, evannisse, 
civiLatefunditus eversa;Neptunumvero triplicem praesto adhucesse, 
siquidem naturale quoddam sil. 

Es: his colligcre est locum istum II, d9, nullo modo ad Islandiae 
dcscripliouem referendum esse, nequedeejus insulaemonlibus esse 
intelUgendum. Inter alias mercedes lumne reperitur Olla Vulcani 
aut Olea Vulcani) quam quidem incolae graecum ignem vocant ; de 
qua scripsit Solinus. Neptunus vero triplex mare circa insulam 
Wolhn designat, ettriplicem aspectum quem idem praBbet intuen- 
libuSt sive Oder-Haff^ sive Sivinam, sive Pommersche Bucht (aut 
etiam, fhiff, Divenow et Swine) conspicias. 

L Dietrich, /oc. cit.^ p. 204 (nota 1). 



Digitized by 



Google 



PARS TERTIA 



CAPUT PRIMUM 

DE ADAMI TOPOGRAPHIA. 

Non ea praecipua laus est Adaini geographi, quod de nonnullis 
rebus physicis disserait, quas quidem vix nosse, nullatenus pro- 
priis argumentis explanare poterat. Septentrionales vero regiones 
earumque incolas suopte ingenio lepidius describit. Priusquam 
illas geographicas descriptiones et notitias propius contrecterous 
ac magis perspiciamus, nunc quomodo noster omnes regiones 
boreales communiter complectatur, qua ratione eas inter se con- 
gruere existimaverit, quo pacto ea constrinxerit et quasi coagmen- 
taverit, oportet inquirere. 

Verumenimvero, quam sibi Adamus finxerit imaginem in 
tabula geographica delineare maxima difficultate non careret, 
eique pressius insistere omnino vanum foret, quippe qui propria 
mente non nitideomninoneque dilucide eaminformaverit. Attamen 
inter se revera plane cohaerent ejus consilia, et quid in eis emi- 
neat invenire possumus. Etenim non modo minores quasdam 
regiones vere expressit, sed identidem, in scholiis praeser- 
tim, populorum etiam situm mirum in modum discriminat; in- 
super disciplinam geographicam sibi finxit a qua nuUatenus 
discessit. 

Ac primo Scandinavii nautae, Adami coaevi, incertis quidem ad 
locorum situm determinandum rationibus utebantur. Sane quod 



Digitized by 



Google 



— 44 — 

nobis vocc loch innuitur non ignorabant^ sed opinio est septen- 
trionalibus populis nonnisi post primas Hierosolymitanas expedi- 
liones, XIP aut XIIP seculo, bussolam' innotuisse. Ut ex eorum 
ealendario patet, astrorum scientiam ita provectam habebant, ut 
&Dlis eL stellarum, polaris in primis stellae, posituram dignoscerent. 
Ex Libro Daiico Roskildensi constat Roskildae latitudinem anno 1274 
computatam Fuisse, juxta spatium longissimae aestivalis diei; cujus 
guidem generis computationes ab episcopis in nonnullis aliis Sep- 
tenlrionis urbibus effectas esse^ verisimile est. Sed nonnihil erroris 
vel in his admittere debebant. Cursum autem navium e siderum 
inspectione et maris derivationum observatione dirigebant. Corvis 
etiam, Odini avibus, ad terram dignoscendam utebantur*. Littora 
potissimum legebant, tamen in altum primi omnium necessitate 
coacti teudore et a ripis impavidi discedere ausi sunt. 

Spatia^ plerumque per dies itineris computat Adamus : quae qui- 
dem incerta sane et inconstans est mensura, quum dies itineris non 
eadem sit torra ac mari peregrinantibus. la utroque tamen casu 
nox raro coraputatur, cum noctu ut plurimum consisterent. Scan- 
diorum uavium figuram ac magnitudinem plane novimus^; quid 
autem spalii intra certum navigationis tempus metirentur, nonnisi 
exquibusdam Adami Alfredique regislocis, urbium aut regionum 
inter se dissitarum distantiam numerantibus, possumus conjicere. 
Quidquid ergo exinde inferre tentaremus, in circulum vitiosum 
rediret. Id tantum aliquo modo asseri potest, vulgo circa XV mil- 
liaria geographica intra diem id temporis nautas navibus emetiri 



h NaTJgatio ex Dania per mare Balticum ad Esthoniam (Langebeck, Script. rer, 
danic. medii ^'m, t. V, p. 622. 

2, ForHan si uiinus ipsam bmsolam^ at tamen ferri magnetici virtutem xii» sae- 
cuJo noQ ignoraverunt. Perobscura est illa qusestio. Cf. Possart, Zeitschr, f, vergl, 
Erdk.^ t. IV, p. 387; d'Avezac, Anciens temoignages historiques relatifs d la boussole, 
PariSi iSaS, in-8o; Klaproth, Lettres sur la boussole, p. 38 sqq. (Paris, 1834). John Mur- 
ray, Scoii. Geogr. Mag.^ 1893, et locos qui ab illo proferuntur. 

Z. Langcbeck, Script.rerum danic. medii xvi^ t. III, Hafnise, 1774, p. 267, Cf. Nor- 
denak.idld, Fac-Simiie Atlas^ p. 54. 

4. Peschel, I, p. 206. Weinhold, Altnordisches Leben, p. 126 et 371. Klaproth, loc. cit. 

Ju Gustfiv Storm, Studies on the Vineland Voyages {M^m, Soc. Antiq. Nordy 1888, 
p. 33G). Gotz, Verkehrswege, p. 359. Gelcich, l/eber die Materialen zur vorcolumbischen 
Geschichta Amerikas {Zeitschr. d, Gesellsch. f Erdk,, Berlin, 1890, t. XXV, p. 104). 

6i Steenatrupi p. 210. Riant, p. 52-55. Weinhold, p. 126. Heimskringla^^^sim. 



Digitized by 



Google 



— 45 — 

potuisse*. Adde quod dierum itineris numerus eobrevior fit, spatio*- 
rumque computationes eo magis a veritate aberrant, quo remotio*- 
ribus de terris agitur*. Terra iter vel pedibus, vel equo (III, 62), 
vel in lectica (III, 60) conficiebatur : nonnunquam etiam fluminibus, 
quoties ipsis licuit, utebantur. Yise quaedam, aut saltem semitse, ac 
pontes jam muniebantur. Qui Scandinaviae asperrima juga lustra»- 
bant tardius progrediebantur; Daniam propter faciliorem viam 
paulo citius peragrabant. A Sliaswig in Alabtirg per directum 
quinque aut septem dierum iter metilur Adamus; ita ut terreni 
itineris dies quinque circiter geographicorum milliariorum esse 
videatur. Voce rasta semel utitur noster, quam milliarii germanici 
spatium comprehendisse putant^. 

Antequam Adami notiones amplius perscrutemur, geographica 
quaedam ab eo usurpata vocabula videntur explananda, in primis 
vocis insuldB significatio inquirenda, cum ubique insulas collocave- 
rit. Nonnulli quidem, ut quosdam Adami locos explicarent, muta- 
tiones invocaverunt quas temporum decursu in littorum configu- 
ratione accidisse existimabant. Et verd maris litlora, a Ripa ad 
Scaldis ostia historicis temporibus haud dubie satis instabilia fue- 
runt*. Sed Adami, ut plerorumque scriptorum, testimonia ad 



1. Vivien de Saint-Martin, Hist. de la G^ogr,, p. 229, dies itineris XXIV horis 
constare asserit, et XXV leucas communes aut LX millia marina complecti. Modum 
excedit Rafn (Af^m. sur la d4couv. de fAm^rique au x« siecie^ Copenliague, 1843, in-8<>), 
qui navigationem unius diei ad XXVII aut XXX milliaria geographica aestimat; nec 
aliter Weinhold, qui de XXIV-XXVII miUiariis, et Beauvois (D^couv. des Scandi^ 
naves en Amirique^ p. 14; qui de XXII myriametris pro die loquuntur. 

2. Exempli gratia citat Peschel (p. 84, note 3^ Adami locum (IV, 35) qui unum 
diem supputat a Dronthemni ad Orcadas, et septem diesab Orcadis ad Gronland. 

3. V. Ducange, v» Rasta. Possart, Zeistchr. f, vergl. Erdk., IV, p. 392 ; Geijer, Gesch, 
Schwedens, p. 57. Weinhold, p. 336. Heimskr,^ III, p. 448. 

4. BYisiaB septentrionalis complures insultB a Slesvigio non prius quam xiiio sfleculo 
sejunctfiB videntur. Sinus dictus die Jahde ante annum 1218, item sinus Dollart ante 
1277 non existebant (Himly, Europe centrale, II, p. 117-118). Slesvigii littus Uthland 
sive Exterior Terra appellatum multum imminutum est. (E. Reclus, Europe centrale^ 
p. 729 et 888). Cf. Suess, Antlitz, II, p. 500-546. Wahnschaffe, Die Ursachen der Ober- 
fl&ckengestaltung des norddeutschen Flachlandes {KirchhoflTs Forschungen^ VI (1891), 
p. 161 sqq.). Turner, Hislory of the Anglo-Saxons^^ I, p. 1 18. Hansen, Die Besiedelung 
der Marsch zwischen Elb und Eidnrmilndung (Peterm, Mitieil., 1891, p. 105). Id., 
Ktistenanderungen im siidwestiichen Schieswig (Petei^. Mitteil.y 1893, p. 177). Hansen 
autem quamvis has littoris mutationes non neget, eas parvas fuisse putat, et quses- 
tum detrimento superiorem fuisse, insulis tamen Haiiigen dictis exceptis. (Hansen, 



Digitized by 



Google 



i_^ 



1 



— 46 — 

ejusmodi evcntus dilucidandos parum valent, et rarissime illa 
ralioDC verha geographi nostri enucleare possis. Rectius animad- 
vertes Adamiim ubique insulas posuisse, quia apud antiquos scrip- 
tores Scandiae terrae hanc imaginem praebent, et in insulas discer- 
puntur^ ut videre est et iii mappis Ptolemaei codicibus additis. Adde 
quod, uL notavit Giesehrecht^ populi Magog hi sunt qui habitant in 
ifisulis^. Demum, in loquendi modo a navigatoribus XP seculi 
usurpalo, voci insulse significationem minus certam ac definitam 
quam apud nos fuisse satis constat'. His aliisque rationibus si 
vocis insuLe sensum satis indefinitum admittas, Adami scientiam a 
plurimiserroribus, iisque explanatu non facillimis, vindicarepossis. 
Giesebrecht, quamvis eam in. rem eruditorum animos merito 
converterit, eodem modoverba;)or/w5 et 05/mmlatiuspatere negat, 
etsi Lappenberg optimas in contrariam partem rationes attulit' ; 
quibus qui assentitur, ei textus adulterationes, xxicvQAxiGiesebrecht^ 
aut littorum mutationes ut volunt alii, saepius fingere minime 
necesse est. 



Aquilonis lantum regiones describere cum in animo habuerit 
Adamus, nihil proinde ex eo de ceteris mundi partibus, quas in- 
vcsUgare non intendebat, inquirere debemus. Insuper quousque et 
quam abiinde meridiem versus se extenderit ejus scientia, plane non 
novimus. De Normannis autem eorumque expeditionibus scribens, 
quasdamrcgiones ad opus suum non pertinentes obiter nominat, aut 
earum historiam breviter attingit (I, 54). Terras Rheno finitimas 

Bie llaiiigen der Nordsee, Peterm, MitteiL^ 1893, p. 196. Traeger, Die Halligen, in Kir- 
ckhQffs Forsehungen, 1892, t. VI, p. 227). 

1. AdaiMUs ex Vita S. Anskarii locum excerpsit quo dicitur « provintiam Danorum 
totam fere in insulas esse dispertitam ». Qui etiam locus instigante theologia fuerat 
Bcriptus {GLesebrccht, iVorrf/anc/sAMwrfe, p. 154, etMurray, Commentatio prior^ p. 134), 

^. jQEulm vidfitituresse omnes regiones adquasmari appellitur, qwsRultra mare sitse 
iUBt. Vox hisuia in Sagas et aliis nordicis testimoniis, quorum geographica lingua 
Bat copiosa. et varia, terram omnino aquis circumdatam non semper significat. Gf 
Glesebrecht, Wend, Gesch., I, p. 245. Ita apud Alfredum, Blekingia insula dicta est* 
(Forsler, Hist. ffes decouv, dans le Nord, trad. fr., 1788, 1, p. 119.) 

3. Lappenherg, ArchiVf VI, p. 867. Fluminum ostiorum designatio apud auctores 
medii Eevi certo latius patet quamapud nos, quandoquidem mercatoriiportusin terris 
Talde remoti eraint. 



Digitized by 



Google 



— 47 — 

vix cognilas babuisse videtur, quippe qui Trajectum ad Rbenum 
cum Trajecto ad Mosam confundat (I, 40). Galliarumflumina nomi- 
nat, quae Normannis ad interiora regni diripienda iter aperiebant, 
videlicet Rbenum, Mosellam, Scaldim(I, 41), Ligerimac Sequanam 
(I, 30). Peregrinationummeminit Romam usque(lll, 7, 8, scbol. 73) 
itemConstantinopolim(IIl, 12et31) etHierosolymam(Scbol.4l ;II1, 
20 et 70) ; quod quidem orientem versus extremum iter memoratur. 
Plurimum vero conferunt scboliadeNormannorum sedibusin Apulia 
(scbol. 41), de peregrinationis ad urbem Hierosolymam spatio 
(schol. 58), et itinere (scbol. 96) ; quae cum codici 6 desint, et in 
codice 4 tantum reperiantur, non Adamoipso, sedscriptori cuidam 
ignoto Xir seculi sunt tribuenda, et Adami Gestis serius fuerunt 
inserta^ 

Sed ad regiones Aquilonis redeamus. Saxonia, quae Adami ima- 
ginum et notionum quasi umbilicus dici potest, Germaniae pars est, 
Juxta Martiani Solinique opinionem, totum a Germania ad Persi- 
dem Partbiamque interjectum spatium Scytbia tenet^ 

Totam orientalem Europam Adamus Scytbiae nomine designat ^ 
Danos, Suedos, Norvegios, Slavos, aeque in Scytbarum numerum 
reponit : « Ad Bircam, ait, solent omnes Danorum vel Nor- 
mannorum, itemque Slavorum ac Semborum naves, aliique Scithise 
populi convenire » (I, 62). Bircae in Suedia episcopus moriens, in 
Scytbia mortuus esse dicitur (I, 62, 64), item Scytbia usque ad 
Graecorum imperium extenditur : « Haroldus... Constantinopolim 
exsul, multapraeliacontra Scitas in terra gessit » (III, 12). Scytbiain 



1. Schol. 96 iter describit peregrinl a Ripa in Dania ad Hierosolymam, T^er Narvere 
aut Nioervasund^ scilicet per maris fretum apud Gibraltar. Haec est notissima via 
Vestrvegr dicta seu occidentalis apudSa^a^ via, quam Scandinavii peregrini frequenta- 
verunt. Cf. Navigationem ex Dania per mare Occidentale Orientem versus circa 1270, 
apud Langebeck, Script. rer. danic. medii sevi, t. V, p. 341 et 622. Riant, op, cit., p. 72. 
Vide etiam mappas hujus itineris apud Spruner et du Chaillu. 

2. SoUn.,XII-l (p. 87), XLIX, 6 (p. 200).Martian., cap 618 et 693. Cf. L. Giesebrecht, 
Nordlandskunde, p. 146 sqq. 

3. Giesebrecht, Nordlandskunde^ p. 155. Scythia inscribitur littus russicum Baltici 
maris in mappa anglo-saxonica X^ saeculi. Eo tempore Graeci populos orientem et 
septentrionem versus sitos Scythas appellabant (Chronique de Nestor, traduction 
Ugery p. 8, 9, 367). Cf. Hamy, Origines de la cartographie de VEurope septentrionale^ 
p. 396. Apud Adamum autem verbi significatio latius adhuc vagatur, nec solos Russos, 
ut credit Steenstrup (p. 69), sed EuropcB orientalem partem integram designat. 



Digitized by 



Google 



— 48 — 

trespartes, christianamsilicet, paganam,grdecamque est dislributa, 
quam dislributionem Adamo maxime solitam in mente semper illum 
habere necesse est, qui plenam auctoris intelligentiam adipisci 
voluerit. Sed quaenam inter Scythiae gentes de quibus Martianus et 
Solinus scripserunt ad christianam religionem transierunt? Scan- 
dinaviaepopulos eosdem esse atque Hyperboreos apud vetercs Ada-^ 
mus credens^ Gothos* cum Getis, Danos cum Dacis, in unum 
confuodit. Suedi vero non alii sunt quam Suevi, qui, juxla Solir 
numet Orosium, maximam Germaniae partem occupant, et quorum 
terra montibus aspera procul in Scythiam usque ad Riphaeos sese 
extendit. 

Christianis Barbaros, paganos videlicet simul ac Graecos, noster 
opponit. Iti his nonnulla quidem sacris libris mutuatus est : Ecclesiae 
enimPalre5*inScythiapopulumilffl^oycollocant,Ezechielemsecuti, 
cujus celeberrima verba citat Adamus (I, 28) : « Et mittam, inquit 
DominuSj ignem in Magog, et in his qui habitant in insulis confi- 
denLer, >j Ilanc prophetiam jampridem Gothis qui Romam cepe* 
runt accommodatam fuisse non ignorat Adamus; verum cum 
GoLhos in Suedia reperiat, et regionem illam « in insulas disper- 
titam )} esse videat, Ezechielis prophetiam tunc tantum adimpleri 
credit^ Etenim post mille annos Gog et Magog seducendos esse 
et contra gcntem sanctorum saevituros putat : quod periculum tunc 
maxime urgere videbatur. Millesimus annus tamen, ut ait, 
feliciter impletus est : sed vix a Suedia seductio illa arceri potuit 
quam recenLer ad Christum conversis altulerat episcopus quidam 



L Quee omuifi satis vulgata apud Isidorum jam adsunt, in Dudonel. I reperiuntur 
et ab uno acriptore ad alium usque ad medii aevi finem traduntur. Certe a falsa 
etyuiologia origiaem trahunt, sed, ut infra videbitur de Baltici maris figura, Scandi- 
naviorum cumOriente commercium perRussise planos et cequos campos in rationes 
referendum, ut dixit Steenstrup, Etudes prdimin., p. 97. 

2. S. tlieronymus in primis (Migne, t. 23, p. 950). 

3. CL Gallois. Gfiograpke^ allemands de la Renaissance^ p. 147. Peschel, Der Ur- 
sprtw^ einifjier geogr. Mythen im Mitielalter {Ahhandl. f. Erd-u. Volkerkunde, t. I). 
Marinelli, la Geografia e i padri della Chiesa^ p. 20 pqq. Erroris origo in falsa, ut 
sempcr, ctyauilogia quaerenda. Apud Rabanum Maurum {De Universo, Vih. XII, cap. 4) 
legitur \ Scythia sicut Gotta a Magog, filio Jafet, fertur cognominata : cujus terra 
olim in^ens fuH. Nam ab oriente Indiae, a septentrione per paludes Meotidesy inter 
Danubiuiu et Oceanum usque Germaniae fines porrigebatur. Gf. Wackernagelj^ G^o- 
graphie dei MiUelalters in Zeitschr. f. Alterthumskunde^ t. IV, p. 479. ^ 



Digitized by 



Google 



— 49 — 

acephalus^ seu, ut credimus, e monophysitarum secta. kWuA. peri- 
culum evanuit post mortuum Haraldum Hardradum, Ecclesiae 
tyrannum, qui cum apud Graecos sedecim annos remansissel, 
eorum mores ritusque adhibuerat. Sed elapso mille annorum 
intervallo, prophetia de Magog qualibet die adimpleri potest. Jam 
enim incepit a fide recessio, Slavi ad idolorum cultum reversi sunt, 
Hammaburg civitas diruta; Bremae etiam id temporis verbum pro- 
phetae impletur. — Eosdem autem Graecos, quorum mores non 
minus quam Barbarorum a christiana fide discedunt, et quos a 
magicis vel auguribus consilium pelere compertum habebat, auc- 
tores esse seductionis in Magogminime dubitare poterat Adamus. 
Quas quidem opiniones de regionibus Aquilonis eorumque 
incolis sibi finxerat, eae non parvi momenti in descriptionibus ipsi 
fuerunt. Grmciam enim non modo regiones ad Graecorum ditioijem 
pertinentes, verum etiam omnes graecae religioni addictas in- 
terpretatur, ut et Russiam, quae christianam fidem a Byzantio 
acceperat^ 

Ex hoc Adamus quam formam Baltico mari tribuerit melius 
percipiemus^. Concilianda hic ei^ant Martiani Einhardique com- 
menta cum temporis sui notionibus : quae cum revera non 
cohaererent et secum pugnarent, nec Adamum difficultas omnino 
latuerit, haud sine aliqua dubitalione eruditioni potius quam expe- 
rientiae adhaerere statuit. 

Asserebat Martianus Capella * Maeotidem Paludem quarti sinus 
Europae, ad Hellespontum incipientis, limitem esse, atque Oceani 
septentrionalis sinum haberi : quod, ut credebant, Augusti fictae 
et fabulosae navigationes probaverant. Insuper, juxta Einhardum, 
sinus quidam ingentis longitudinis, Balticum videlicet mare, ad 
orien^em protendebatur. Quem eumdem asse putavit noster ac 
Maeotidem Paludem a Martiano descriptam, et ab eo Scythiam 
circumdari. 

Variis appellationibus hoc mare vocat Adamus, cui Einhardus 



1. Quod jam animadverterat Murray, Commentatio^ p. 141-142 et 105. 

2. Giesebrecht, Nordtunskunde^ p. 148 sqq. Marinelli, Pfl^firi della Chiesa, p. 9. 

3. Martianus, cap. 618 et praesertim cap. 661 sqq. : De quarto sinu Europae (p. •.26). 
Cf. Solinum, XII (p. 87). 

4 






Digitized by 



Google 



-^ 50 — 

nullum iaiposuerat nomen (schol. 115^ et IV, 10) : « Mare orieii- 
tale, ii)quit, sive mare Barbarum, sive mare Scithicum vel mare 
Ballicum unum et idem est mare, quod Martianus et antiqui 
Romani (scilicet Orosius, Virgilius) Scithicas vel Maeoticaspaludes, 
sive deserta Getarum, aut Scithicum littus appellant. » Sed alio 
loco (IV, 20), non tam firmc asseverat : « De sinu Baltico nullam 
mentmifm uudivi quempiam fecisse doctorum^ nisi solum Einkar- 
dum. Et /6^rto5^mutatis nominibus arbitror illud fretum ab antiquis 
vocari paludes Scithicas. » 

Einhardi autem locum integrum excerpsit Adamus (II, 16) : 
H De cujus freti natura breviter in gestis Karoli meminit Einhardus, 
cum de bellodiceret Slavanico {Vita KaroL, cap. xii) : « Sinus, ait, 
quidam ab occidentali Oceano versus orientem porrigitur, longitu- 
dinis quidom incompertae, latitudinis vero, quae nusquam centum 
millia passuum excedat, cum in multis locis contractior invenia- 
tur, )3 IIujus loci ilerum meminit noster (IV, 10, 11) quem longiori 
commentario exornat : « Explanationis more utor, ait, ea quae ille 
per conipendium dixit pleniori calamo nostris scienda proponens. » 
Sinus BaUicus * vocatur (quae vox ab Adamo primum fuit usitata), 
quia tanquam balteus in immensum extensus per Scythicas re- 
giones usque in Graeciam porrigitur, idemque mare Barbarum aut 
pelagiis Sctjthicum nominatur, propter barbaras quas alluit na- 
tioues^ 

Hujus maris latitudo ea est quam dixit Einhardus, scilicet quae 
nusquam ceQtum millia passuum (circiter XX millia germanica) 
excedat. « lii multis locis sinus contractior : cujus ab Oceano tam 
strictus invcnitur introitus, ut facili saltu per noctem carbasa tra- 
jicianlur, Idem pontus limitem Danorum egressus late brachia 
tendil, quse denuo coptrahit e regione Gothorum. Deinde q^ianto 
interius vadit, tanto latius hincJ inde diffunditur. » 

Qua? sit autem longitudo illius sinus Baltici? « Quantitatem 
ejus, ut ait, perscrutari tentaverunt Danus Ganuz Wolf et Haraldus 
rex, sed frustra ; nam ventis fracti victique redierunt, quod verba 

1. Murray, Commentatio, II, p. 132. 

2, Quod nomcn Mave Barbarum siue scythicum usque ad XV»i™ seculum de Balticomari 
Uflurpatur. Cf. llamy, Ovigines de la cartographie de rEurope septentrionale, p. 396. 



Digitized by 



Google 



— 51 -- 

Eiuhardi : sirmm longitudinis incompertse plane confirmat. x\ltamen 
Dani Adamo affirmarunt « longitudinem hujus ponti sxpe a plu- 
ribus expertam fuisse, et secundo flatu per mensem aliquos a 
Dania pervenisse in Ostrogard Russiae » ; quas sententias inter se 
satis discrepantes in eodem libri capitulo (IV, 11) invenimus. 

Circa Balticum sinum deinde populos a se descriptos ordine dis- 
ponit Adamus (II, 16; IV, 12, 13 et 14). Primi omnium Dani ad 
australem oram, Saxoniam versus, usque ad Sliam lacum habitant; 
post Slavi ad Hammaburgensis parrochiae ditionem pertinentes, 
usque ad Panim flumen; inde Wilzi et Leuticii sedes habent usque 
ad Oddaram flumen; trans Oddaram autem Pomerani, Polonique 
et Ruzzi. « Ruzziae regnum ultima et maxima Winulorum pro- 
vincia est, quae et finem facit illius sinus. » At vero a parte aqui- 
lonali revertentibus ad ostium Baltici freti primi occurrunt Nor- 
manni, deinde Sconia prominet, Danorum regio, et supra Gothi 
usque ad Bircam habitant ; postea regnant Sueones usque ad terram 
Feminarum; ultra Amazones, Wizzi, Lami, Scuti, Turci, habitare 
feruntur usque ad Ruzziam in qua denuo finem habet ille sinus. Et 
dicta concinne resumit Adamus : « Itaque latera illius ponti ab 
austro Slavi, ab aquilone Suedi possederunt. » 

Observat tamen Adamus Balticum sinum ita undique terris cingi, 
statimque addit (IV 15) : « Asserunt etiam periti locorum a 
Sueonia terrestri via permeasse quosdam usque in Graeciam. Sed 
barbarae gentes, quae in medio sunt, hoc iter impediunt ; propterea 
navibm temptatur periculum ». Quem locum saepe afferunt qui de 
Adamo scripserunt auctores et commentatores, ut comprobent 
Balticum mare ab eo usque ad Pontum Euxinum extensumfuisse, 
quod, ut credimus, ex ejus verbis aon plane deducitur. Siquidem hic 
singulas regiones graecae religioni inservientes Greeciam vocari con- 
cedas, nihil nisi veritati consonum dixit Adamus; terrestrem enim 
viam a Suedia in Graeciam sibi finxit, et, hoc loco saltem, Scandi- 
naviam peninsulam esse non negavit, Quod maritimum iter ter- 
restri anteponatur, nihil verius esse facile explanatur : a Birca 
enim in Russiam per mare tenditur potius quam per finnicas 
regiones sinui Bolhniae conterminas. 

Ultimum denique superest caput, cui non satis attenderunt scrip- 



Digitized by 



Google 



— 52 — 

lores^ Je Adamo geographo disserentes. Eliam si admillas Gi-se- 
cmm irapcriuni Grtecorum indicare, et viam per aquam ab illo 
imperio in BaUicum mare aucere, non inde sequitur Adamum 
errorem cluntaxal o veteribus auctoribus hausisse, sed potius ad 
eum aliquid pervenisse ex dictis Danorum naves per flumina 
ad Onenttitii transvehi posse asserentium. Quam fluminum viam 
cum Sccpius frGfjnonlarent Normanni % ideo dicere potuit noster : 
Na^ibm ilnr in Grseciam, Fateor lamen Mseotidis paludis men- 
tionem eLdatiim Eiuhardo suffragium gravius argumentum afferre, 
et miniis perplexo significare Adamum falsam aut saltem per- 
obscuram de illa inlermaria communicatione sententiam in mente 
habuisse^ 

Utcumque res sit, quam sibi finxerit imaginem, quam sibi con- 
texuerit ideam Adamus de Baltico sinu et circumvicinis regioni- 
bus^ paucis rcsumamus. Mediocrem latitudinem huic mari Iribuit 
ab auslro ad septentrionem, longitudinem vero incompertam aut 
male coraperLam ab occidente ad orientem, Septentrionales oras 
Scandiuavii, mcridionales Slavi habitant. Scandinaviae vero figura 
ila deFormaLur, ut Baltici maris littus Adamo ab occidente in orien- 
tem oxtensum videatur, cum revera aliam omnino imaginem pra?- 
beat. Exquo fiLuLBircacon^mcivilatemIumnemsitcolIocata(IV, 20). 
Regionum autem Baltico mari ad meridiem circumjacenlium linea- 



l-Excepto tamen PoaaQrt ia LUdde^s ZHtschr. f. vergl. Erdk., IV, p. t*91. 

3* QulE fluviatilis via nihil aliud est nisi Austrvegr seu Varingaverg nordicorum 
fontiuni. Nevam sequebantur, Ladogam lacum trajiciebant, postea seu perVolgam et 
Tfln.iim, seu per Volkow [ivum, llmen lacum, Lovat et Dnieprum flumina subveheban- 
tur. A Lovat ^d Driiepnun naves dissolvebantetportabant. Quod itinerariumapudNes- 
torem pro septentrionali parte, apud Coa^tantinum Porphyrogenetem pro meridio- 
nali dcsciiptuni invenies : « L'habitude scandinave duportage, inquit Riant (p. 17 et 
p. G2-70),rendirit trrs rccIlelacommunicationentrelaBaltiqueet la merNoire. » — «Par 
ses immenaes plrtines et ses fleuves immenses, inquit Leger {Russes et SlaoeSy p. 17. 
sqq.)» Iti. f{u,uie mfif iu Bt/Hique en communication avec la mer Noire. » « Cette idee des 
peiiples du moyen age, que l'Europe 6tait une Ile immense dont les rives de i'est 
^taierit btti^nees par iin detroit long et resserre, s'6tendant de la mer Noire a la 
Baltique, devint presque une r^alite pour les Normands. » Steenstrup {£tudes pre^ 
Umin.^ p. IKi 

3. Cfp Giesebrecht, Nordlandskunde^p. 149. Id. Wendische Geschichten, p. 9. Dietrich, 
p» 30 L Acinmus Otheri et Wulfstani narrationes in Orosii translatione a rege Alfredo 
inst^rtas piorsiis i^nocavit; sin aliter, Balticum mare clausum esse lucidius indica- 
visset. De WuJfstano ct Othero, cf. V. de Saint-Martin, p. 225-2t>0. Peschel, p. 88-89. 



Digitized by 



Google 






— 53 — 

mcnta in co7ilrarium vitiantur et adulterantur. Item ad meindiem 
Saxoniam Rheno, Slaviam Albi terminari noster putat. 



Praeter regiones Baltico mari confines, Adamus aliarum septen- 
trionalium terrarum notionem habet. Balticum enim mare cum 
occidentali Oceano communicat, qui videtur a Romanis Britannicus 
nuncupatus (Ad., I, 2). Britannicum autem mare, quod quidem 
pars infiniti Oceani Adamo videtur, immensam habet longilu- 
dinem, quod ab austro ad aquilonem intelligas, cum alibi asserat 
« mare Britannicum, aDania ad Angliam, flantibus euris, triduo vela 
pandendo trajectum fuisse » (II, 50) et alibi illius limites ex ceteris 
lateribus a^signet : a A meridie, inquit, Fresos et partem Saxoniae 
tangit; ab occasu Britanniam, ad orientem Danos et Nordmannos 
qui ultra Daniam, consistunt; ab aquilone vero insulas prseterla- 
bitur Orchadas ; deinde infmitis orbem terrae spaliis ambit, sinis- 
trorsumbabens Hyberniam, dextrorsum vero Nordmanniae scopulos 
(IV, -^O). » Alibi <( latitudo septentrionis qusenam sit interpretatur : 
« Hoc est Daniam Suediam et Normanniam pertransiens, inde ad 
Orchadas extremumque orbis palriam Island attingere » (III, 70). 
Hibernia contra Norvegiam posita esl, et (11,50) mare Britannicum 
a laeva Orcadas habet, a dextra Frisiam. 

'■ Britannici maris pars septentrionalis « Oceanus caligans », 
dicitur, cujus praecipuae insulae sunt Thule, Gronland, Halagland 
et Vinland (IV, 10). Quae ab Adamo insulae in mari aperto et 
ad septentrionem Norvegiae collocantur (IV, 36). 



Nunc autem illae deformationes et falsae locorum positurae unde 
originem ducant est quaerendum. Certe, ex terrae rotunditate et 
inaequali, ut diximus, dierum longitudine, scriptores medii aevi, 
quemadmodum et veteres, climatum et zonarum scientiam 
inferebant, simulque septentrionales plagas inhabitabiles esse 
aestimabant. Quae omnia apud Macrobium ^ Martianum Ca- 

1. Macrob., 1, 15. 



Digitized by 



Google 



— 54 — 

pellam ' et pra^sertim apud Bedam *, qui climatum seriem ex 
Plinio refert, quamvis subobscure, reperiuntur. Haec mundi idea, 
licet de ea expresse non meminerit, Adamum non prseleriil. Hinc 
forsitan septentrionales regiones deformavit ; Ptolemaei ex doc- 
trina, etsi oblique et interpositis multis aliis, nonnihil ad eum 
defluxil, Ncquo vero satis est. Nam ex antiquis scriptoribus 
nonnullffi Adami delineationes et notiones nullo modo de^duci 
possunt, eL ex alio fonte oriri debent. 

Nihil aliud, quod ad X* et XV seculi mappas pertinet, ad nos 
pervenit, nisi informes et rudes illae chartae quae Radkarten 
dicuntur \ An meliora Adamus manu tractaverit incertum rema- 
net. Descriptarum a se regionuxn situm forsan tam accurate 
indicavit, ideo qnod non ex tabulis, sed ex ipsa nanratione co- 
gnoscendffi eranl. Attamen adhuc supersunt regionum septen- 
trionalium labulde seu in portulanis, seu iu mundi tabulis quse 
porlulanis mcdii aevi usae sunt. Figurae quas septentrionalibus 
lerris imposuit Adamus, tam Baltico sinui quam Daniae, Norvegiae, 
Britannicis insulis, Gronlandiae, apud quosdam geographicarum 
tabularum fabricatores usque ad XVI""" seculum inveniuntur. 
Quomodo jllud factum sit, manifesto operae pretium est attendere. 

De regionum septentrionalium cartographia nemini plus debetur 
quam doctissimo viro Nordenskiold *, quo juvante, haec, obscura 
satiSj parum dilucidari possunt. Theobaldo Fischer ^ non placet 
portulanorum septentrionalem partem directis observationibus 
fulciri ; polius credit, quod ad has regiones spectat, narrationes 
esse adhibllas quas meridionales nautae ad Scaldis ostia ab 
hominibus BaUicum mare cognoscentibus receperant. Sed sapientius 
et congruentius vir illustris Nordenskidld * nonnullis signis, quae 

LMartian. Capell., I. Vlll. 

% Beda, Satu>\ rer, cap. 48, ex Plinio» Hist, Nat.., II, 70. 

3. Quod ad nadharien spectat, vide apud Peschel-Ruge, p. 100-103. H. Wiittke, 
Vebtr Eirdkitnde und Karten des Milielalters, Leipzig,, 1853. Breusing, Leitfaden 
durch das Wiegenalter der Kariographie^ 1883, 8o. 

4. Nordenakiold^ Studien «. Forschungen, Leipzig, 1885. Id., Fac-Simile Atlas 
{Stockcflm, 1889), p. 52-61 (Extension of Ptolemy*s Oikumene towards the north and 
mrihu^est). Id.^ Uklrag till Nordens Aldsia Kartografi, (Stockolm, 1892). 

5. Tli- Fiacherr Sammlttng mittelalterischer Welt-und Seekarien^ Venedig, Onga- 
niQj I8S6, pp. 40 aqq. 

6. Nordenskiold, Fac-Simile Atlas^ p, 53. Cf« p. 46. 



Digitized by 



Google 



- 55 — 

a seculo ad seculum iterum producuntur, eas tabulas ad nordici 
archetypi cujusdamfidem esse perfectas, paucis tantummodo immu- 
latis, significari existimavit. 

Magni ponderis sunt tabula Zamoiskiensis dicta *, seu ta- 
bula regionum septentrionalium, e codice Ptolemaei seculi XV 
(c. 1467) in bibliotheca Zamoiskiensi Varsoviae asservato, at- 
que etiam tabula dicta codicis Bruxellensis ^, et tabula Ptole- 
maei ^ Ulmiae 1482; quae scandinavium portulanum adhibuisse 
videntur. 

Non aliter tres tabulae in coUectione fiirfm^' * 'dicta editae, quae 
Zamoiskiensem tabulam quasi cognatione contingunt, et quas jam 
anno 1890 von Wieser descripserat '\ Christ. Ensenii praesertim 
tabula ^ fere una et eadem est ac Zamoiskiensis tabula ; ia qua 
haec legitur mentio : « Livonia noviter per prutenos fratres ad Christi 
fidem conversa se extendit ad boream. » Quam notationem 
XII1° seculo scriptam esse manifestum est ^ Tabula denique 
Ptolemaei Nanceiensis 1427, Claudii Clavi dicta ®, etiam pro parte 
a tabulis nordicis, forsan XIIP seculo ineunte delineatis, originem 
trahere videtur ^ Hoc igitur, quod magni interest, asseverari potest : 
in septentrionali Europa tabulas accuratissimas eo tempore fuisse 
fabricatas, a quo, si Italianorum et Catalanorum portulanos 
excipias, illepidae tantum et crassae mappae Radkarten et Routeri" 
karten dictae ad nos pervenere **^. 

1. A Nordenskidld detecta et ab eo edita in Fac-Simiie Atlasy p). XXX. 

2. EPtolemsei codice circa 1480 scripto, et in regia bibliotheca Bruxellensi, servato. 
Quam tabulum edidit Ch. Ruelens, Les monuments de la g^ograplde desi^bliothigues 
de Belgigue, Bruxelles, 1887. 

3. Edidit Nordenskifild in Trois cartes precolombiennes repr4sentant une partie de 
VAmerigue, Stockolm, 1883. Ilaec est prima Scandinaviae in aereincisa tabula. 

4. Bidrag^ till Nordens illdsta Kartografiy no» 1, 2, 3. 
b.Peterm. Mitteil., 1890, p. 270. 

6. Bidrag, n" 2 : Karta ofner Skandinavien och Grdnland, Ex codice Christ. Ensenii 
(aut potius Christ. Bondelmonti) : Descriptio Cicladum aliarumque insularum in biblio- 
theca Laurentiana Florentiae (Plut. XXIX, Cod. 55, XV^ s.) 

7. Livoniorum conversio inter annos 1200 et 1327 effecta est (von Wieser, Peterm. 
MitteiL, 1890, p. 275). 

8. Cf. Waitz, Nordalbingische Studien, I, Kiel,1844, p. 175. Nordenski6ld, Studienund 
Forschungen. 

9. Nordenskiold, Fac-Simile Atlas, p. 54-55. 

10. Von Wieser, Peterm. Mitteil., 1890, p. 276. 



Digitized by 



Google 



— 56 — 

QuBF* cuni ila sint, ires gradus in originibiis nordicde cartogra- 
p/tiiV^ elai niildbus et caUgine invohitis. discernere et sejungere 
possiimiis : mariuas iabahis a viris hnssola utentibns fabricatas 
antecesseruui labiiLv norditiw a nautis adhuc bussolae prope ignaris 
deiineata?, Quibm aHaie anteierunt portulani stricta vocis signifi- 
caiione^ sciiicet peripH\ quo tendant littora, qui sint portus, qua 
spatia, tjua^ promonloria et sinus indicantes. 

Qui poripli propemodura ad Adami tempus nos reducunt. In 
manibus enim nobis sunl^ quaedam fragmenta XIP et XUI^ seculi 
periplorum in Navigatione ex Daniaper mare occidentale Orientem 
versiis circa 1270, in Navigatione ex Dania per mare Balticum ad 
Eslhoniam, m Albcrto Sladensi ad ann. H52,in Anonymo de pro- 
fectione Danorum iii ierram sanctam circa H90. 

Vcrisimillimum cst Adami textus et scholia, praeter scholion 
quod ad Hierosolymilanam viam spectat, ex ejusmodi periplis 
nonnulla cepisse, 8cd tiuemadmodum et Adamus Ptolemseum 
tantuui Martiano Capclla intercedente percepit, sic etiam porlu- 
lanos aut poriplos pcr rcgem Suein duntaxat cognovit. 

Duae sunt apud Adamnm quae praecipuae etprimariae dici possunt 
delineationes : scilicet Baltici sinus ab occidente ad orientem 
porrccti, ct nronlandiic ad orientem Islandiae, ad septentrionem 
autem Scandinavia3 collocatae. Quaenam tabulae earum notioilum 
priorcm nobis pra*beant si percontaberis, eas ipsas esse videbis 
quas a nordico archetypo oriri pulavit doctus vir NordenskiOld; 
intcr qitas in primis citarc oportet Dulcerti ^portulanum (1339); 
Cataianam* celeberrimamlabulam (1373)^; Andreae Bianco tabulam 
(1436) ; Catalanam mappam XV^ ineuntis seculi ®; Freduci Anconi- 
lani ^ charlam (1497); Nicolai de Canerio (1502) tabulam% atque, ut 

1* SaUing-directory or book of courses {NoTdenskioid) . 

2. Lanji^ebt^ck, t. V, j>. G23, G73, UU. 

iJ. U.iniy, Les Orighie^' d^ ia cartographie de VEurope septentrionale {Bull. G^ogr, 
Uist. etdei!ci\, 18SS, [i, 3T3) et NMrdenskiold, Fac-Simile Atlas, p. 47. 

4. EdiUm :j BucliDn cL Tttstu, I^otves et Extr. des 7ns., t. XIV, 1841, p. 1-15?, etiam 
apud Satitaieni et Lelewel. 

5* Tb. Fischer, pl, XL Santamii, Lelewel, Atlas. 

6. Fischer, pl. XIIL 

7, Santarem, Atkiif, 

a, Editam a L. Gallois, BuU. Soc. G4ogr. Lyon, juiilet 1890. 



Digitized by 



Google 



1" 



— 57 — 

videtur, alios veteres portulanos in quibus nordicae regiones ultra 
Scaldis ostia effictae sunt. Cum tabulae illae depictae fuerunt, vel 
potius illarum arcbetypa, Bothniae sinum nondum invesligaverant. 
Balticum igitur mare extenditur ab occidente ad orientem, que- 
madmodum et Scandinavia*. 

Quod ad alteram Adami falsam delineationem pertiiiet, scilicet 
Gronlandiae posituram, eam plus minus in tabula codicis Bruxel- 
lensis, in tabulis ^ Ptolemaei Ulmiae 1482 et 1507 supradiclis, in 
aliis etiam invenimus. NuIIa tabularum nobis notarum Adami 
ideam omnino exhibet, quod minime mirum est, cum lot 
annis et etiam seculis posteriores sint. Itaque prudentius est eas 
tabulas Adami libro juvante perpendere quam Adami librum 
tabulis juvantibus enucleare. Quae tamen haud ncgligenda 
visa sunt. 

Quibus edocti, Adami geographicas descriptiones inlcntius 
sequi et singula copiosius recensere debemus. Qui non solum 
nuda nomina locorum dedit, sed etiam nonnulla de soli natura, 
de frugibus, pecoribus aut feris scripsit; multa etiam quee 
notarentur neutiquam indigna de incolis nos docuit; quaa sit 
eorum vita, quae ipsis cum terra convenientia et quasi cognatio, 
quibus potissimum notis inter se differant. Non omittemus inqui- 
rere, etsi ejusmodi quaestiones haud semper expedire Lentabimus, 
topographicis aut etymologicis de causis, quis sit locorara aut 
urbium situs, quoties illa ad geographiam pertinere videbuntur. 
Itaque primum de Saxonia et Slavania disseremus; deinde de 
Scandinaviae regionibus; postremo autem de insulis Oceani. 

1. Nordenski(51d, Fac-Simile Allas, p. 52-53. 

2. Nordenskifild, Fac-Sitnile Atlas, p. 27 et 61. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PARS QUARTA 



CAPUT PRIMUM 

DE SAXONIA ET SLAVANIA. 



Quanquam, ut supra diximus, Saxonia nuUa Adamo terra nolior 
eese debuit, deillatamen regione, quemadmoduni et de Slavania, 
pauca, et haec quidem parum nova et insueta, nos docuit, 

Adamus ab Einhardo didicit « Saxoniam partem non modicam 
esse Germaniae, et ejus qua* a Francis incolitur (sciliceL Franconia) 
duplum in lato Ijabere, cum ei longitudine possit esse consimilis » 
(Ad., I, 1, ex Vita KaroL, cap. xv). Ex eodem sumpsit « Saxones a 
meridie quidem Francos et partem Thuringorum habere, a quibus 
alveo fluminis Unstrote dirimantur ; a septentrione vero Norman- 
nos habent, ab ortu solis Obodritos, aboccasu Frisos >* (Ad. I, Ii). 
Addit noster Saxoniae formam trigonam videri, « ila ut primus 
angulus in austrum porrigatur usque ad Rhenum flumcn, secundus 
vero inchoans a maritimis Hadelohe regionis, longo sccus Aibiam 
limite protendatur in orientem usque ad Salam fluvium, ubi ter- 
tius est angulus. Itaque ab angulo ad angulum iter trium dierum 
habetur, praeter eam partem Saxoniae quae trans Albiam incolitur 
a Sorabis, infra autem a Nordalbingis » (I, 1). 

Quod « Saxoniae triangulum » memorat PescheP, uL ostendat 
Adamum regionum quarumdam imaginem mente salis apte con- 
cepisse, et forsan tabulis geographicis non omnino destitutura 

1. Peschel, p. 101. 



Digitized by 



Google 



1 



— 60 — 

fuisse. Saxonia lamcn non trianguli, sed quadrati formam potius 
refert, ct, otcumque sit, minime triangulus aequis lateribus cons- 
lans dici poLest, utapud Adamum. Insuper animadvertere oportet 
Saxonia^ liireamenta ab Adamo adullerari, et ad occidentem incli- 
nari, cum Khenum flumen ad meridiem hujus regionis coUocet. 
Simili nitioue nonnullas alias terras deformat. 

Uuod ad Saxonia? magnitudinem attinet*, duas, ut videtur, opi- 
niones quasi juxta positas habemus, alteram Einhardi, scilicet 
Saxoniam striclo sensu sumptam, mari et fluminibus Albia, Sala et 
l [isLrode ut terminis circumscriptam, alteram, scilicetSaxoniamla- 
Uore sensu, in qua Adamus Nordalbingos, quod non repugnat, et in- 
super Sorabos includit, quod eo difficiliusintelligitur, quod Saxoniam 
Sala lluvio tenninari paulo superius dixerit. Forsan id e schol. 19 
explaiiari potest, ubi legitur : « Sorabi sunt Sclavi, qui campos 
inter Albiara et Salam interjacentes incolunt, suntque eis conter- 
mini linesThuringorumac Saxonum. UltraAramfluviumaliiSorabi 
commorantur, » Adamum in errorem inductum esse credas per 
illam u aliorum Soraborum » mentionem, quiad aquilonem uUra 
Aram lluvium (in i4//m«r/t;) commorantur, et quos apprime novisse 
potuiL noslcr, si, ut fertur, Magdeburgum civitatem incoluit. 
Cujus erroris causa est Marca Sorabica, quae reipsa ultra Salam 
cxtendcbatiir, et, pra^ter Altmark, magnam Hartzii et Thuringiae 
parteni inchidebat. Attamen hosce Sorabos intra Salam et Albiam 
degenles Adamus in Saxonia sitos esse voluit, cum eos « trans 
Albiam supra » memoret. Sed falso, ut patet, cum Sorabi Saxo- 
niam nusquam attigerint. 

FrisiamaSaxonia disterminantpalusquae WaplingaAiciinv (^ioAiq 
flumeu Wapel); in Wisarae occidentalem ramum (hodie in sinum 
die Jahde mutato) confluens, et Wisarae fauces. Frisiae partem quae 
ad liammaburgensem parochiam pertinet a reliqua Frisia dis- 
irahit etiam palus Emisgoe^ seu paludes Emisae ostio circum- 
fusa?^. 

Saxones Transalbani, scilicet ad septentrionem trans Albiam 
iQColentes, in tres gentes dispertiuntur, nempe Tedsmargoi adOcea- 

T, De Snxoni-iJ finibus, cf. Waitz, Verfassungsgeschichiet t. V, p. 156 sqq. 
2. Giesebrecht, Wendische Geschichten^i. I, p. 108. 



Digitized by 



Google 



— 61 — 

num, Holcetse^ quos Sturia flumen interfluit, denique Slurmarii, 
quos ab oriente Bilena fluvius et Albia alluunt (II, 15). 

Limes autem Saxoniae, qui ab Albiae dextris ad maro oricntale 
extenditur, Saxones Nordalbingos a Slavis dirimit. Quem limitem, 
a Carolo etceteris imperatoribus praescriptum, minutatim describit 
Adamus, et insuper scholiis additur praecipuorunl quibus distermi- 
natur fluviorum cursus (II, 15 b). Qui Saxonum Slavorumque Imes 
ab Albiaincipiebat in xirhis Lauenbitrg vicinia, et ad mare BaUicnm, 
circa civitatis hodie Kiel dictai sinum, finem habebat, Delvunda?, 
Travennae, Pluniae lacus {Pldner-See) et Zwentinae pcr saUiim 
Isarnho cursum secutus, Conjecii Asmussen^ haecdelimiLeSaxoniBe 
e veteri quadam*tabula Bremae asservata, in qua Saxonum Slavo- 
rumque termini fuissent inscripti, Adamum desumpsissc ; quor! 
minime verisimile est, cum illa nomina potius e veteri diplomale 
sint excerpta. Utrum limes Saxoniae castris et vallis siL munitus, 
an tantum inter populos confinium fuerit, ab eis insuper saepius 
transgressum, haud certum est. Quod ad hanc quaestionem attinet 
plurima obscuritate laborat, quae Germanorum eruditorum cIucq- 
brationibus augetur potius quam dissipatur. Dubiae res illa^ smit ct 
ambiguae, quarum enodatio tam ad historicam quam ad gcogra- 
phicam scientiam parvi refert^. 

Nordalbingiae figura pariter ac Saxoniae ab Adamo deformatur, 
cum juxta eum (II, 15) ad ?nertdtem Albia flumine liTniLeLur, ut 
Saxonia Rheno. Idem de Slavania dicendum est, cujus lalilu- 
dinem ab Albia ad BaUicum sinum, id est ab aquilone ad austrum^ 
metitur, longitudine vero ab Hammaburgensi parrochia initium 
habente et orientem versus in immensum usque ad Grtcciam por- 
recta(II, 18). 

Constat planam regionem, qualis est septentrionalis Germania, 
satis notam haberi posse, cum compertum est quo cursu et quor- 

1. Asmussen, p. 42. 

2. Inter multas de limite Sar.oniae dissertationes, v. Wedekind, Not^n zu einigen 
Geschichtsschreiber, t. I,p. 1. Beyer, Der limes Saxoiiiae Karls des Grossen, 1S77. Janj^en, 
Poleographie der cimbrischen Halbinsel, in Kirchhoffs Forschungen, t. I, p, 514 O^St;), 
Gloy, Beitrage zur Siedlung Nordalbi/tgiens, in Kirchhoffs Forsch., t. VII, p. 3iH il803), 
cum limitis mappa. Bangert, Die Sachsengrenze im Gebiete der Trave (im Jahrei^fi. d, 
Gymnasiums in Oldestoe, 1893), excerpta in Peterm. L. B., 1893, no673. 



Digitized by 



Google 



— 62 — 

sum delabantur cjus flumina. Ideo satis probatur Adami descriptio. 
Id modo notandum censemus, quod saepe in ejus scriptis silvis et 
paludibus pluribus tunc temporis quam hodie regiones illae abun- 
dare dicunlur, paludibuspraecipue, provincias etgentes abinvicem 
ita divLdentibus, ut ipsis montibus interdum tutius praBsidium 
inde efficiatur^ 

<c Saxooia^ ait Adamus, excepto quod raris intumescit collibus, 
tota ferc dcclivis in planiliem » (I, 1). Enimvero, praeter montes 
qui nobis Harz dicuntur, nihil nisi coUes in Saxonia reperias : 
at singulari mcntioue illi digni erant. Concinna ea vox est : 
« decUvis in planitiem ». Ferax ubique solum esse (quod quidem 
facilius) asserit noster, pascuisque et silvis plurimis constare : 
majori quidem ad Salam et Rhenum flumina, prope Thuringiam, 
ubertate prtedituDi : minori vero prope Frisiam, ubi paludosum sit, 
et ad Albinm fluvium, ubi aridum : quibus verbis hodierna Lw/ie- 
hurger-Heide clare designatur. 

Addit Adamus multos amnes Saxoniaminterfluere, quibus naves 
plurimee circumferantur. Quorum maximus est Albis, quem qui- 
dem laudibus exlulcrunt Romani : « Cujus ortum ferunt trans 
Bohemiam (I, 2)j in profundissimo saltu Marahorum » (II, 19). 
Idem <f inoccasum ruens, primoimpetuBehemosalluitcumSorabis, 
medio cursu paganos dirimit a Saxonia, novissimo alveo Hamma- 
burgensem parrochiam scindens a Bremensi, victor oceanumingre- 
ditur Britannicum. n 

Visurgis m Thuringiae saltu [Thuringer-Wald) oritur, quemad- 
modum et Sala : Vii>urgis vero mediam Saxoniam transiens, haud 
procul a Frisiis in mare devolvitur. Quartus (post Albim, Salam et 
Visurgim) amnis Emisa Saxoniam interfluit : qui in saltu Pather- 
burnensi (Teutoharger-Wald) ortus, Westphalos a ceteris provin- 

1. De quo quid observet Ratzel vide ia Anthropogeogmphie^ t. I, p. 185. Attamen, 
soli naturaui iri Hammaburgensi regione indicans, scribit Adamus : « Provincia Stur- 
iuarioriuu, in qiia iiamumburg sita est, tota in planitiem campi descendit, ex eaparte, 
quee Slavos attingit^ neqiii; mons, neque flumen estinmedio, quod incolis munimen- 
tum pr^ustet, absque silvis passim occurrentibus... Soius mons inea regione prominet 
juxta Albiairi, longo \\i occasum dorso protentus, quem incolae SoUenberg vocant » 
(TU, 2n) (hodie Baueisberg dicitur hic collis, 91 m. altus). Neque Adamum latuit quam 
parum cum temporum iliorum moribus et propugnationis modo tam plani agri 
congruerent. 



l^ 



Digitized by 



Google 



— 63 — 

ciae populis dirimit, et per mediam Frisiam permanans, in oceanum 
Britannicum defertur. De Frisia sic habet schol. 3 : « Regio mari- 
tima, inviis inaccessa paludibus. » Haud aliis verbis scripserat 
Orosius, quibus etiam utitur Adamus (I, 1), sed de Saxonia 
ambo : existimavit scholiasta Saxoniam non jam inaccessam esse, 
et vocem ad Frisiam potius ascribendam. 

Quas fruges ferat Saxonia non docet Adamus, vitem modo 
abesse monet : « Sola caret vini dulcedine, alia omnia fert usui 
necessaria. » A Saxonia fere omnino etiamnum abest vitis. Id vero 
cur notaverit Adamus, facile explicant qui eum a Misnia oriundum 
esse conjiciunt, qua quidem regione, ut probabilius, Adami tem- 
pore vitis colebatur, sicut novimus adhuc hodie fieri. Nec minus 
argute rem interpretantur complures alii, quos non fugit, ut asserit 
noster, vinum quo in ejus monasterio uti solerent ab extera 
regione fuisse advehendum*. 

De Saxonibus et eorum origine, moribus, religione, ea, nihil 
admodum addens, absolute refert noster quae scripsit Einhardus 
(ex Translatione S. Alexandri sumpta). 



Slavaniae sicut et Saxoniae spatium et fines in primis describit 
geographus noster : « Slavania igitur, inquit (II, 18), amplissima Ger- 
maniae provincia, a Winulis incolitur, Albiam inter et Oddaram, et 
firmis undique saltuum vel fluminum terminis clauditur. » Adamum 
tamen non fugit neque natura, neque populorum vario genere, tam 
certos Slavaniae terminos definitos fuisse et constitutos, cum ad 
orientemin infinitum extendaiur. « Decies^^ajor esse fertur, ait, 
quam nostra Saxonia, prae^ertim si Boemiam et eos qui trans 
Oddaram sunt Polanos, quia nec habitu nec lingua discrepant, in 
partem adjeceris Sclavaniae. Porrigitur in orientem, infinitis aucta 
spatiis, usque in Beguariam^, Ungriam et Graeciam ». 

Ex toto Adami opere maximas regionis Slavorum descriptio 
controversias, praesertim inter clarissimos viros Giesebrecht et 

1. Germani mercatores Scandinaviis vinum afferebant {Heimskr., IV, p. 183). 

2. Scilicet Bulgariam, non Bavariam ut putat Pertz, Archiv^ III, p. 658. 



Digitized by 



Google 



n 



— 64 — 

Lappenharf^ excitavit. Juxta Giesebrecht^, Adamus Slavaniam affa- 
tim cognovil, at non ita codicum scribae, quibus omnis generis 
flagilia exprobrat; Slavorum regio, ait iile, a defectione et nega- 
tione Adami temporibus excitata, diu omnino clausa et sine com- 
merciis cum christianis gentibus permansit, ita ut errores ad eam 
spectantes, cum semel fuerint introducti, neque detegi neque 
removeri potuerint. Cui respondet Lappenberg ^ uos minime mirari 
debere Adamum de Slavis minus certa tradere, qui nondum vel 
recentissime christiani facti essent, et quorum lingua Saxonibus 
parum usitala esset, quam de Scandinaviis, quamvis ii longe 
remotiores fuerint. Atqui addit insuper Lappenberg Adami coaevos 
non nomina tantum, sed etiam gentium Slavanise sedes ita percc- 
pisse^ ut quod ad eos pertineret paucis expedire scriptori satis esset. 
Quas intcr opiniones non cohaerentes et sibi contrarias, unam aut 
alleram recipcre necesse videtur. 

Neuler illorum eruditorum virorum satis notavit^ id quod 
maximi momenti in controversia esse debet, sciiicet Siavaniae descrip- 
tionem apud nostrum duabus constare partibus, una citra, altera 
trans Panim fluvium. Adamus vero (III, 18) Slavaniam citerio- 
rem^ seu Slavorum regionem ad Hammaburgensem parrochiam 
pertLnentem,Slavaniaew//mondiiucidisverbisopponit.Deregionibus 
citra Panim fusius disseruit; ultra fluvium illum e contrario pauca 
eaque obscurtora tradidit. Cum de regionibus ad Magdeburgum 
speclantibus adhuc satis multa noverit, de iis quae a Rethariis oriun- 
tur haud ila certus est (III, 21); ultra Oddaram autem notiones 
ejus ambiguai omnino fiunt, ut videre est e verbis comperimus^ 
dicutit^ quibus utitur. Brema cum lumne quidem commercia 
exercet ; ad Ostrogard^ vero soli pervenire dicuntur Dani (IV, 11). 
Ceterum Adamus non modo de Slavaniae pauciora quam de Scan- 
dinaviB gentibus comperit, verum etiam de illis locutus minorem 
curam ea de causa adhibuit, quod ad ejus materiem non perti- 
nerent, 

Prima specie Adami auctoritas ex Helmoldi testimonio explorari 

L Cf, Giesebrecht, Nordlandskunde, p. 157-166, et Baltische Studien, t. VI, p. 193. 
2. Lappenberg, ArchiVy t. VI, p. 864. 
3- Gieaebrecht, Nordlandskunde, p. 188. 



Digitized by 



Google 



■MBl 1.- ' vTW^^^^? ' 



— 65 — 

posse vLdetur, qui nostri nonnuUas de Slavania notilias de vcrbo ad 
verbum excerpsit. Helmoldus enim Slavanicam lerram incolens 
atque de Slavorum populis peculiariter et unice scribcns, longe 
accuratius de illis disserere potuit. Quapropter Giesebrecht semper 
pro certo tenet Adami textum, qualem in manu habemus, corrup- 
tionis notam mereri, quoties apud Helmoldum nonintegre repetitur. 
Sed admitti potest Helmoldi codicem adulleratum aut truncatum 
fuisse, autillumscriptorem plura, utpoteinutilia velsupervacua, am- 
putavisse. NonnuUa etiam forsan emendavit quae Adami tcmpore 
satis veritati consona, sua autem aetale falsa facta erant. 

Adamus Slavos inter Albiam et Oddaram Winidos nuncupat, 
eosque Vandalos esse reputat. Quae Winulorum appellatio prima 
vice apud nostrum apparet, et nusquam posthac legitur, cum de 
Winedis ^ ^o\i\xs apud Einhardum ceterosque scriptores sermo sit. 
Verba vero Sclavi et Winuli^ quorum utrique eamdem Iribuit 
significationem, modo latiore sensu (II, 13, 19; IV, 13), modo 
strictiore (II, 40, 46, 6&) Adamus sumit. Cum dicit (II, 24) : « Eccle- 
siae in Sclavania ubique erectae sunt » ; et : « Slavania in duodo- 
viginti pagos est dispertita », de Slavania striclo sensu agitur, 
sciiicet de Aldinburgensi dioecesi. 

Slavorum vero seu Winulorum enumeratio longioribus commen- 
tariis non indiget. Unus est locus e siccioribus, ubi Adamus saepis- 
sime « nuda nomina populorum » tantum profert. Qua^. nomina 
pleraque apud Helmoldum reperire est, qui auctorem nostrum in 
assignandis cuique populo sedibus sequitur, ipse autem multa de 
eorum moribus et indole adjicit. Ex Helmoldo igitur Adamuni 
locupletare magis quam emendare licet. 

Ceterum Slavorum populorum distributione nihil obscurius et 
confusius, nihil variis apud scriptores appellationum formis 
investigatu difficilius. Illse nominum mutationes non semper aucto- 
rum ignorantiae vel negligentiae sunt tribuendae. Licet enim Slavi 
nomades non sint, neque sedes mutent, sed patriae solo adhan^ere 
videantur, attamen populi post bellum excidium, aut foedus, 
fcederisve solutio, gentium seriem omnino perturbare possunt. 

. 1. Loci colliguntur apud Pertz, Momim,^ t. I, p. 658, s. v. Winedi. 



Digitized by 



Google 



Nihil fere de his scire possumus, nec forsan gravissima est ea 
inscientia ; quaa L, Giesebrecht * supplere tentavit, sed fiustra 
plerumque. 

Slavorum populi quam maxime ad occidentem vergentes et 
Transalbingis viciniores sunt Wagriy quorum civitas Aldinburg 
maritiraa*. Juxta Wagros Adamus insulam Fembre (hodie 
Femern) notat, quam ex Aldinburgo aspicere est. Deinde Obodritos 
nominat, qua? aitera e duabus majoribus Winedorum nationibus 
apud Eiohardum^ et Widukindum erat, apud Adamum vero e 
pristino decorc decidisse et in minorem gentem abiisse videntur* ; 
eorum urbs caput Magnopolis seu Mecklemburg (Ad., III, 19, 50). 
Deraum Saxoniae viciniores (ad meridiem Obodritorum, cum 
Obroditi Wagrios ad occidentem habeant) Polabingi^ quorum civi- 
tas Razzisburg. Ultra illos sunt Lingones (seu Ligones) (Ad., III, 19) 
eL Warnabi'^, 

Magis ad orientem consistunt Chizziniei Circipani, qnosa, Tholo- 
saniibm et Rhetariis sejungitflumen Panis, adcujus ostium civitas 
Dimine. II i quatuor populi, nempe Chizzini et Circipani citra Pa- 
nim, Tholosantes et Rhetarii ultra fluvium illum, inter se fcedere 
juiigunlur ; a semetipsis Wilzi dicuntur, a Germanis autem propter 
forLitudinem Leuticii*. Quorum praelia narrat noster, quae ex 
nobili quodam Nordalbingo se audiisse refert (II, 18, schol. 17 ; III, 
19 et 2!, schol. 72). Potentissimi omnium sunt Retharii, quorum 
civitas celeberrima Rethra^ idolatriae sedes, ubi Joannes episco- 

1, L. Giesebrechti Wendische Geschichten (inUio), I, p. 9 sqq. Cf. Lelewel, Giographie 
du Moyen-Age, t. 111, p. 21. 

% ndem sunt ac Waarii, qui a Widukindo (III, 68) memorantur, et tunc temporis 
cuin AbodrilJs fcedere jungebantur. 

3- AnnaL, 798, 804. 

4. Eos etlaui Reregos noster appellat, procul dubio ab eorum civitate Reric, cujus 
memlnit Einhardas {Ann., 808-809). 

5. Utrique Obodritorum et Wagriorum tribus esse videntur. Lingones seu Linones 
quidem, quorum iX° seculo fit mentio {Ann, Fuld., 858, 877), deinde obruti, tunc 
rur&us apparcnt. 

6. Korsan, ut solet, a ridicula origine verba derivat Adamus, scilicet Wilzi a Wild, 
et Letiticii a Uive. 

7. llhetra, etsi metropolis Slavorum dicitur, non necessario magna civitas est. 
ILlud templum in guodam inter Panim et Oddaram lacu situm esse verisimile est. 
A certiori indicatione prudentia dehortatur. Quin Rhetra unum et idem sit ac Thiet- 
marii [VI^ 17) Riede(/osty haud dubium nobis videtur. Cf. Giesebrecht, Nordlandskundey 



Digitized by 



Google 



- 67 — 

pus senex, truncalis manibus ac pedibus, martyrio coronatus est. 
Quam Slavorum metropolim appellat (III, 50). Templum ibi Redi- 
gast dicatum describit : ad quod a civitate Hammaburg ferunt esse 
iter qualuor dierum^ 

Contra Wikos posita cernitur insula quam Rani vel Runi pos- 
sident, gens fortissima Slavorum; juxta schol. 117, Reune in- 
sula est Runorum vicina lumne civitati. In alio loco (II, 19) 
videtur scriptor Runos ad ostium Panis collocare. Cujus populi, a 
Widukindo ^ primum memorati, nemo ante Adamum nobis sedes 
indicavit. Negat Giese brec ht AdamumRnnos ad Panis fluvii ostium 
coUocare potuisse, cum ibi jam Circipanos posuerit (II, 18 ; III, 19, 
21, schol. 17) ; insuper, ait, Adamus (IV, 18) veras sedes, scilicet 
in insula Reune (nobis RiXgen) illis tribuit. Auctoris autem nostri 
sentenliae haud sibi contrariae videntur, et inter se convenire 
possunt. Quod ait Adamus : « ubi et Runi habitant », forsan signi- 
ficatRunos hancregionem versus habitare. Insuper, quisquis Riigen 
insulae situm observaverit, et freti angustiam perpenderit, Runo- 
rum coloniam aut etiam hujus popuU parlem oppositas terras inco- 
luisse facile sibi persuadebit. 

Inter Slavos quidem de nulla quam Rugiorum gente fusius 
latiusque nobis tradiderunt XIP seculi auctores. Adamus haec 
tantum docet, eos solos inter Slavaniae populos esse quibus praesit 
rex (schol. 117) ; hanc gentempotentissimam esse et numinum cul- 
tui maxime addictam; eorum insulam Rune, quemadmodum et 
insulam Fembre, piratis et latronibus crudelissimis esse confertam, 
qui nemini captivorum suorum parcunt (IV, 18). Posterioris seculi 
scriptores Rugios in infidelitate quidem perstantes, sed hospitibus 
indulgentes et rei mercatoriae deditissimos esse dicunt. Forsan 
sacerdotibus tantum infensi, fausto mercatores animo exci- 
piebant; forsan etiam Rugiorum mores in melius immutati 

p. 167. Quandt (BaUische Studien, t. XXII, p. 214) Rhetram nihil aliud esse nisi 
Diminem asserit, quod defendi non potest. 

1. E quatuor Wilzorum gentibus quorum nomina scribit Adamus, Gircipani et Tho- 
losantes jam X^ seculo noti erant (Ann. Sangall. maj.y 955); Ghizzini autem, si docto 
Giesebrecht id satis gratuito asserenti fidem praebeamus, Circipanorum pars erant ; 
Rhetariivero sponte sua aut etiam inviti a magno Vulanorum populo {Widuk.,111, 
69-70) recesserunt, cujus potentiores tribus deinceps evanuerunt. 

2. III, 54. 



Digitized by 



Google 



— 68 — 

sunt, posL immutalas piscalorum consuetudines, quibus effectum 
est ut quotannis, mense novembri, chrisliani mercatores e dis- 
sitis eliam regionibus advecti Rugiam insulam convenirent *. 
Ita Adami et Ilelmoldi parum discrepantes sententidB ad unam 
possent reduci* 

Alios eliam Slavorum populos Albiam inter et Oddaram novit 
Adamus ; at cum Ilammaburgensis parrochiae limites jam exce- 
dant, omnes recensere supervacuum putavit, et quorumdam tantum 
Brandonburgii populorum, scilicet Stoderanorum, Leubuzziorum 
et Doxanorum nomina profert*. Nihil amplius tradit, et adjicit : 
<t cum mullis aliis » ; prolixe autem populis ad sinistram Panis 
ripam dogentibus immoratur, quippe qui ad Hammaburgensem 
diceccsim spectent et jam christiani sint : quos III-19, rursus euu- 
raerat quemadmodum et 11-18. 

Ultra Wilzorum terram Oddara, maximum Slavorum flumen, 
occurril, quod cuni Albia ab Adamo confertur : « Lt Albia noster, 
ait ille, Oddara flumcn oritur in profundissimo saltu Marahorum, 
nec longis ab invicem spatiis, sed diverso currunt meatu. Alter 
enim, id est Alhia, in occasum ruit, alter vero, id est Oddara, ver- 
gcns in boreara, Iransit per medios Winulorum populos, donec 
pcrtranscat usque ad lumnem, ubi Pomeranos dividit a Wilzis » 

(II, 19). 

Quod quidemlibri caput (11,19) inquo Oddarae fluminis descriptio- 
nera legere est,rauUisIucubrationibus ilhistravit Giesebrecht^ Prae- 
ter Vulcani ollam do qua supra locuti sumus, plurimaloci menda 
ox collatione cum Mclmoldi 1-2 deprehendisse se putavit. NonnuUa 
autcm nunc minoris sunt momenti cum e recensione fuerint 
emendata; alia caducavidentur et inania. Locus enim, qualis nunc 
restitutus, salis lucidus est. Qusedam autem Helmoldum omisisse 
haudmagni pondcris facimus, cum Helmolditestimonio Annalistam 

1. Ilelmold., II, J?. 

% Inter hos populos, Stoderani ab Hefeldiis ad Havellae ripas degentibus secessisse 
exxstimantur \ X^* enim aeculo Heveldun et Storania eamdem significationem videntur 
tialjere {Annai. Qitedlinh., ^Jy7). Leubuzziorum autem et Doxanorum nomina tum pri- 
mum appiirent. Cf Helmold., 1,2, quiAdamilocum refert, verbis parumper transpositis 
atque immuiatis. Etinm id., I, 37. 

3- Giesebrecht, Nordlandskimde, p. 157-174; id., Wendische Geschichfen, t. II, p. 127. 



Digitized by 



Google 




— 69 — 

Saxonem opponere possimus, qui quadraginta ante eum annis 
scripsity et suspiciosa Adami loca exscribere non dubitat. 

In Oddarae igitur ostio sita est nobilissima civitas lumne, de 
qua mirabilia narrat Adamus^ « A civitate Dimine, quai ad 
ostium fluminis Panis est, parum distat; ab Hammaburg vel 
ab Albia flumine septimo die pervenitur ad lumnem per terram; 
nam per mare navim ingredi oportet ab Sliaswig vel Aldinburg ut 
perveniatur adlumne » (II, 19). Exinde etiam « per mare itur ad 
Semland provinciam, quam possident Pruzzi, et ad Ostrogard 
Russiae, ad quam vela tendens quarto decimo die ascendes. » 
Trajectum ad Diminem « brevi remigio » fieri, ad Ostrogard vero 
« vela tendendo » expresse dixit noster. 

At ubinam fuerit illa civitas lumne ab Adamo ssepius commemo- 
rata adbuc dubium est et in ambiguo positum. In hac qudBstione 
elucidanda multum insudarunt eruditi et archeologiae periti viri. 
Helmodus (I, 2) illam civitatem, juxta optimam recensionem, 
Jumnetam vocat; quae una et eadem ac Adami lumne esse vide- 
tur^, cujus situm alii apud Swinemitnde^ apud Wollin alii requi- 
runt. Huic posteriori opinioni adhaeremus, utpote quae verisimilior 
videatur, licet rem asseverare non audeamus^ 

Ultra Oddaram obscurae sunt magis atque magis geographi 

1 . Quibus legibus Saxones et Grceci lumne regantur Adamus nos edocet : cjuaedam 
enim urbanae sodalitates suis finibus exteros mercatores consistere sinebant, clien- 
tium magis quam civium instar: ita lumne (Giesebrecht, Wendische Geschichten, 1. 1, 
p. 38. Cf. Jacob, Nordisch-Baltische Handel der Araber, p. 113. 

2. Ex Jumneta, juxta Giesebrecht, vicissim lumnetam, Ninivetam, Vinetam duxe- 
rant ; deinceps urbem Vinetam finxerunt, quae non ut lumne bello diruta, sed maris 
iluctibus hausta esset, et cujus ruinaeprope Usedom aspicerentur. Illae autem commen- 
titiae ruinae nihil aliud sunt nisi erratica saxa ; Vineta, cujus csimpanse sub mari sonant, 
urbis vana species est et simulacrum, quemadmodum et Ys civitas in Gallia (Giese- 
brecht, Nordlandskunde^ p. 160-170. Ersch u. Grilber, Encyclopxdie, vo lumne (t. 28, 
p. 410,. Cf. A. Fecamp, Le poeme de Gudrun, p. 16*2. 

3. Lappenberg, Waitz,Daniel (IV, p. 184) putant de Woltin agi; Giesebrecht {No7*d- 
landskunde, p. 170-174; Wendische Geschischten, t. I, p. 27) de SwinemUnde. Juxta 
eum, Julinum, lomsburg, prope WoUin erat, ad sinum dictum Frische-Ha/jf. Cum 
Dimine ad Panim et lomsburg ad Diewenow llumen essent, inde sequitur lumnem ad 
Swinam fuisse. Sed alio loco {Wendische Geschischteny t. I, p.205) Giesebrecht urbem 
lumnem aSaxonis Julino nondiscernit. Wollin, Julinum et Vineta tria nomina sunt 
ejusdem urbis, inquit Schafarik {Slawische Alterthiimer, II, 576). Sic etiam Robert 
Kemplin {Baltische Studien, t. XIII, p. I), qui hancurbem cum WoUin congruere arbi- 
tratur. In eamdem sententiam ivit Penck, Das deutsche Reich,, p. 573. 



Digitized by 



Google 



— 70 — 

nostri notiones. Visulam nescit, cum hoc ipso nomine Visurgim 
{Ij 2 et II, 78) designet quod Einbardus {Vita KaroL, cap. xv), 
priori tribuit. 

Semland insula Ruzzorum et Polanorum provinciae contermina 
est, quam Pruzzi incolunt. « Sembi vel Pruzzi, ait Adamus, homi- 
Dtis suDt humanissimi, qui obviam tendunt his ad auxiliandum qui 
periclitantur in mari, vel quia piratis infestanlur. Aurum et argen- 
tuni pro minimo ducunt, peilibus abundantperegrinis... Et illiqui- 
dem,... pro laneis indumentis, quae nos dicimus faldones*, ofiFe- 
runt tam preciosos martures. Multa possent dici ex illis populis 
laudabilia m moribus, si haberent solam fidem Christi, cujus prae- 
dicatores immaniter persecuntur. Usque hodie profecto inter illos, 
cum cetera omnia sint communia nostris, solus prohibetur acces- 
sus lucorum e t fontium, quos autu mant poll ui christianorum accessu . 
Carnes jumentorum pro cibo sumunt, quorumlacte vel cruore utun- 
tur in potu, ita ut inebriari dicantur*. Homines caerulei, facie 
rubea, et criniti. Praeterea inaccessi paludibus^ nullum inter se 
dominum pati volunt » (Ad., IV, 18). 

Nullum apud scriptores, praesertim si Wulfstani narrationem 
omitlas, graviorem locum invenias ad primaevos Lithuanorum 
Samlandife mores dignoscendos '. NonnuUa enim praecise et diii- 
gcntcr dicta, V. g. quod adpeihumcommercium et commutationum 
modum perlinet*. Cum vero de bona eorum indole disserit, nihil 
aliud sifai voluisse videtur nisi corruptis Saxonum moribus incor- 
ruptam illorum vitam opponere. Qua scribendi ratione semper usi 
Bunt cujusvis aetatis, recentioris etiam, rerum geographicarum 
scriptores. Quae dissimilitudo etantithesis Tacito olim de Germanis 
BCribenti, de Hyperboreis aliis, Adamo etiam in hoc veterum vesti- 
giis insistenti, in animo erat. Eamdem notam in aliis ejusdem des- 
criptionibus mox reperire est. 

Ruzzia denique, « ultima vel maxima Winulorum provintia 

1. De Testimento faldo seu feldr dicto, cf. Weinhold, p. 166. 

2. Eadem AITredus narrat de Esthlandiae populis. Cf. Forster, gall. translat., 1788, 
1. 1, p. 121. Jumentorumcarnemedere paganorum mos habebatur (Snorro, Heimskrin' 
gla.U I, p. H3;II, 61;IV,4.=)). 

3. Quem iocum ex Adamo de verbo ad verbum excerpsit Helmoldus (I, 1). 

4. Jticob, Welche Handelsartikel die Araber, etc, p. 19. 



Digitized by 



Google 



r 



7W 



— 71 — 

(IV, 13), a barbaris Danis vocatur Ostrogard (schol. 116), eo quod 
in oriente posita quasi hortus irriguus abundat omnibus bonis. 
Haecetiam Chungard appellatur, eo quod ibi sedes Hunnorum primo 
fuit. Ad Ostrogard Ruzziae vento secundo a Dania proficiscentes 
intra unius mensis spatium perveniunt (IV, 11). Ruzziae autem 
metropolis civitasChive(KiBw), aemula sceptri Constantinopolitani, 
clarissimum decus Graeciae » (II, 19). 

Quaedam scholia populorum Slavaniae circumjacentium situm, 
ut a viris tabularum auxilio fere destitutis conscripta, satis oppor- 
tune referunt : « Trans Oddaram, legitur in schol. 15, primi 
habitant Pomerani, deinde Polani, qui a latere habent hinc Pruz- 
zos, inde Bohemos, ab oriente Ruzzos. » 



Digitized by 



Google 



CAPUT II 

DE DANIA, SUEDIA ET NORVEGIA. 



Kcgiotiuni Scandinaviae descriptio, ul apud Adamum reperitur, 
noii toL ol lantis controversiis locum reliquit, quam ea quae ad 
SlHvaiiiam speclat. Geographi nostri usque eo vestigia sequi con- 
leiiiiiruus, ubi iion jam amplius documentis ore traditis, sed eru- 
diloium nugis ianilitur. 

ii Provlulia Danorum, ait Adamus, tota fere in insulas disper- 
tila f*sl ( Ail., IV, 1)^ Hanc autem Daniam a Nordalbingiae Saxonia 
flumoii Kgdore dirimit. » Ibi est imperii septentrionalis limes, cum 
liOiiradns cfesar regi Danorum Canuti Magno civitalem Sliaswig 
cnm marclia cjOce trans Egdoram est, in foedus amicitiae concesserit 
(Ad., li, r>4), NuUo igitur modo inter se pugnant haec verba : 
<' Daniam a Nordalbingis flumen Egdore dirimit » (IV, 1) et illa : 
<c Daiji habitant usque ad Sliamlacum » (IV, 13). Regio eniminter 
Sliam ei ligdoram, seu Marca Slesvica, germanicum erat territo- 
niim a Daniae regibus possessum^. 

** Ei;dora fluvius oritur in profundissimo saltu Isarnho et des- 
cendil usque in oceanum Britannicum. » « Saltus ille, ut legimus 
in schol, !)-»j a stagno incipit Danorum quod Slia dicitur, et per- 
tiii^il tisque ad civitatem Slavorum quae dicitur Liubicen (scilicet 
Lubek voLus) et Qumen Travennam. » Magnam ergo Transalbingiae 
partem occupabal^. 

1. CL l!<']iiir>]a.^ IJ, 13. 

H. l\r\ii rM;iiii3 trftctavit W aitZj Nordalbingische Stiidien, I, p. 1 (1844). 

t\. (jLjjf^ .4n]n.'rest etiamnum inter Sliam et Egdoram silva, et vocatur die Kropper- 
Heide. Ilrrr i -'i^io, juxta Murray [Commenlalio^ t. I, p. 135) quam nobilia latifundia 
tot:im orrujKint, Daaorum silva dicitur et qucedam nemora, veteris saltus reliquias, 
!ulhi*r iqprviit. Ingentes silvae, quje XI» seculo totam orientalem Holsteini partem 



Digitized by 



Google 



-^ 73 — 

Judlanl (Ad., IV, i ) seu Dania cismarina (II, 3) quae hoc nomine 
:a Dajiia tratismarina^ danicas insulas el Sconiam complectente, 
^discriminalur, « ab Egdore in boream longitudine protenditur, 
Jifidiens iter tridui, si in Funem insulam divertis ; si vero a Sliaswig 
in Alaburg per directum viam metiris, quinque aut septem habes 
iter dierum. Haec est strata Ottonis Caesaris usque ad mare novis- 
simum Wendile. » Etenim Otto Magnus usque ad regionem sinus 
quem Lymfiord dicinius ad aquiloncm conterminam processit, quae 
hodie Vendsyssel nominatur, de quo etiam Saxo* mentionem 
facit. Fretum insuper quod Daniama Norvegia dirimit(Ad.,lI, 3? 
in memoriam Ottonis victoriae 0//m.«mrf appellatur ^ Ad Egdoram 
Jutlandia maxime patet; inde vero paulatim contrahitur, ut ad 
formam linguae in regione Wendiia desinat; illinc in Normanniam 
Jbrevissimus est transitus. 

Quanquam regionem Wendilam Adamus inDania cismarina col- 
locaverit, eamque JutJandiae extremam partem esse dixerit, alibi 
tamen (IV, 16) eam appellat insulam. Ex quo, ait Giesebrechty 
apparet qualem in Adami mente vox insula significationem ha- 
buerit. Negat autem Z>z>/ncA verbo insula\i\t peninsulamdesignari, 
cum Wendila, Adami tempore, reipsa insula forsan fuerit ; ferunt 
enim* isthmum ad occidentem WendilaemariGermanico exaestuante 
aliquando ruptum fuisse, quodnontum primum proculdubio acci- 
dit, ideoque jure praesumere possumus Wendilamabincolisinsulam 
dictam fuisse, etiam si ex intervalio angustus arenarum cumulus 
interjacuerit. 

Jutlandiae naturam ila concinniter describit Adamus ut a recen- 
tioribus aliter fieri non possit. « Ager ibi sterilis; praeter loca 
ilumini (Egdorae) propinqua, omnia fere desertum videntur ; terrae 
salsuginis et vastae solitudinis. Porro cum omnis tractus Germaniae 
profundis horreat saltibus, sola est Jutland ceteris horridior, quae 

contegebant, et Slavorum simul ac Danorum et Saxonum limitem faciebant, a Nor- 
dalbingis appellabantur Isarnho, aDanis autem lamwilh (MOUenhof, Deutsche Aller- 
thumskunde, V, p. 122). 

1. L. X(edoMOller,l, p. 481). 

2. Cf. Helmold, I, 9. 

3. Murray, Commentatio, I, p. 143. 

4. Daniel, 111, p. 8. E. Reclus [Ewope scandinave^ p. 10), de pluribus disjunctio- 
nibus loquitur. 



Digitized by 



Google 



-^ 74 — 

in terra fugitur propter inopiam frucluum, in mari vero propter 
infestationeia pyratarum. Vix invenitur culta in aliquibus locis, .vix 
humanae habitationi opportuna » {IV, 1). Jam iisdem fere verbis de 
regionis cjusdem solitudine scribit Beda*, quae nobis aliquid red- 
dunt fabularum ad saltum harnho pertinentium, terribiiem et 
horrificam regionem^. 

« Sicubi vero brachia maris occurrunt, addit Adamus, ibi Jut^ 
landiaciviiates habet maximas ». Ex qua quidem adnotatione quam 
vere g^eographus fuerit Adamuspatet, siqaidemloci natura quantum 
rebiis gerendis et augendis mercibus faveat egregie ostendit-^ 
Etadexeniplum proponit noster Sliaswig, Ripam, Aarhus, tres epis- 
copatus in Jutlandia erectos. « Sliaswig, in portu maritimo(I, 27), 
qUfP ntinc Heidaba dicitur (I, 59; II, 3, 34), sita est ad Baltici maris 
brachium Slia dictum, a quo nomen duxit; ex eo portu naves 
emitti solent in Slavaniam vel in Suediam, vel ad Semlant usque 
in GrEeciam » (IV, 1)*. « Ripa civitas alio cingitur alveo qui ab 
Oceano influit, et per quem vela torquentur in Fresiam, aut certe 
in x^ngliara vel in Saxoniam. Aarhusan autem fretum quoddam a 
Fune dirimit brevissimum quod a Baltico mari ingrediens longis 
anfractibus inter Funem et Judlant protenditur in boream, usque 
ad eamdcm civitatem Aarhusan a qua navigatur in Funem aut 
Selant, sive in Sconiam vel usque in Norvegiam » (IV, 1). 

TerrtT Jutlandise descriptiones quasapud Helmoldum % Saxonem 
Grammalicum^ et Arnoldum^ reperire est, notitiis ex Adamo 
destimptis non multum addunt. Arnoldus Amazonarum fabulam 
mirum in modum immutat, ut eas in Jutlandia collocet. 

« Post insulam Wendilam ad ostium maris Baltici apparet 
Funis insula. Haec regioni quae Jutland dicitur adhaeret, et brevis- 

t. mst. Ecchs., I, 15 (Migne, t. 95, p. 44). 

2. MDlJenhof, Deutsche Alterthumskunde^ V, p. 122. 

3, Penck, Das deutsche Reichf p. 491 : « Die F6rdenkiiste ist wohl die vielgiiedrigste 
Form dea Flachlandgestades. » Ibid., p. 514. Cf. Gloy, Beitrdge zur Siedelungskunde 
Sovdalbingim& [Kirchhoffs Forschungen^ t. VII, 1893, p. 275). 

4. Jaxta schol. 82, Sliasvig « civitas est Saxonum Transalbianorum quee sita est 
in confinio Danici regni. » Cf. I, 59. 

5, Helmold., I, 12. 

C. Preuf., p. 10, et Mulieri indicem s. v. Jutia, 
T. Chronic. Slav.y III, 5. 



Digitized by 



Google 



— 75 — 

simus est a Jutland in Funem Iransitus ex omni parte. Givitas 
ibi magna Odansue [Odensee); in freto quod Funem a terra oppo^ 
sita dirimit plures suntparvulae insulae. Si per Judlant in Funem 
tenderis, directam in septentrionem viam habes. At vero per Fuhem 
transeunti ad Seland, oriens in faciem currit » (IV, 4). 

Duo trajectus sunt in Seland, unus a Fune, alter ab Arhusan, 
pari uterque spatio distantes. Seland insula omnium maxima, in 
interiori sinu maris Baltici sita, longitudinem habet bidui, cum 
latitudo fere sit aequalis (IV, 5). Civitas ejus maxima Roschald 
ROskilde)^ sedes regia Danorum. De Hafnia urbe silet noster ; 
primus inter scriptores eam Saxo memorat*. Cum Jutlandia 
inops sit, Seeland est « opulentia frugum celeberrima. » « Aurum 
ibiplurimum est, guodraptu congeritur pyratarum quos Wichingos 
aut Ascomannos^ appellant, et qui regi Danico tributum solvunt, 
ut liceat eis prsedara exercere a barbaris (id est a paganis) qui circa 
hoc mare plurimi abundant » (IV, 6). ^quali spatio Seland a 
Fune vel Sconia distat, quo per noctem trausitur ; habetque ab 
occidente Judlant, civitatem Arhusan vel Alaburg et Wendilam, ab 
aquilone vero fretum Normannise [Kattegat)\ a meridie autem 
Funem praedictam et sinum Slavanicum; ab ortu respicit promon- 
torium Sconiae, ubi est civitas Lundona [Ltind) (IV, 5). 

Nunc autem si excogitare voluerimus quam formam et quam 
positionem Adamus tribus magnis Daniae terris^ scilicet Jutlan- 
diae, Funi et Selandiae assignaverit, videbimus eum in his a 
Ptolemaei notionibus satis discrepare. Quas si novisset, Jutlandiae 
extremam partem ad dextram torsisset ; nihil tale apud nostrum 
reperies. De Funis autem insulae positione, etsi interdum secum 
pugnet (IV, 1, 4, 5), eum tamen Funem et Selandiam, Funem 
praesertim, nimis versus septentrionem coUocasse perspicuum 

1. Propter metum a piratis incussum non Hafnia {Copenhague)^ sed Sliaswig 
civitas, in interiori secessu, ideoque nautis securior, tunc commercio pollebat. Ob 
eamdem rationem fretum minor Belt frequentius erat quam fretum Sund, latroci- 
niis infestissimum. Serius ergo, nempe XIIIo seculo, Hafnia, apud Saxonem portus 
mercatomm (Kaupmannahdfn) dicta, clarescere coepit. Cf. Saxo, ed^ MOller, p. 809, 
810, 888. 

2. Ascomanni {Aschmdnner) nuncupabantur a magnis navibus Ascus dictis, quae 
vel centam homiDCs ferebant; naves autem a ligno {Ascht Esche, gailice /r^ne) 
quo aedificabantur nomen duxerant. Cf. W einho] d, Attnordisches Leben^ p. 126. 



Digitized by 



Google 



— 76 — 

esl, Quae falsa delineatio in medii aBvi tabulis adhuc reperitur, 
et ad Adamum de supradictis nordicis portulanis manasse vi- 
detur*. 

A Seland Sconia aspici potest; brevissimus trajectus cst in 
llelsinpurgh [Hehingborg). Sconia est « pulcherrima visu Daniae 
provincia^, unde et dicitur (id est : Schonen a schOn'\ juxta Ada- 
mum), armata viris, opulenta frugibus, divesque in mercibus, et 
nunc plena ecclesiis » (IV, 7). « Sconia, ut addit, est pars ultima 
Daniae, fere insula : undique enim cincta est mari, praeter unum 
terriB brachium, quod ab oriente conlinens Suconiam disterminat 
a Dania. Ubi sunt profundi saltus montesque asperrimi, per quos 
a Sconia in Gothiam necessario iter agitur » *. Unde intelligitur 
Scandinaviae imaginem geographum nostrum deformare et torquere 
incepisse, sed alio prorsus modo quam cum de Germania et 
Slavania ageretur. Angustum terrae spalium Daniam (lege : Sco- 
iiiam) a Suecia ad orientem separat, quod Smaland dicitur. Illic 
eliam Pleicanorum populi (IV, 8) meminit, a quo Blekingia 
iiomen accepii^ 

Alias insliper addit insulas ad Daniam perlinentes, sive in mari 
Geimanico, sive in Ballico sinu. Inler illas celebrior est Heiligland, 

L *i L'ancien lype ptol^meen incline fortement a droite Textr^mit^ de la presqu^Ile 
du JutlaQd. Les cartographes du xv» si^cle reviennent a ce type, dont s'6taient 6loi- 
gnes ceux qui se fondaient sur I'experience. » (Hamy, Orig. tle la carlogr. tle VEur. 
scptentr.^ p. 404). 

2. llevera ab antiquiori tempore culta et conterminis regionibus uberior videtur 
Sconia (Geijer, Gesch.Schwedens, t. I, p. 49. ^^Q\u\io\di, Altnordisches Lehen, p. 75). 

3. Mansit iili Scliondi8enomen,quod amoBnitatem,sive, ut verburareddam, pulchri- 
tudinem significat (Jacobus Ziegler, Schondia^ in S'tc. Su^d. d'Anthrop. et de G4ogr., 
t. \ (1878), no 2, p. 4). 

\. llli asperrimi montes nihil aliud sunt nisi Samland, quae non 380 metris altior 
est regio. Sed prserupta et confragosa loca erant, via propter paludes et silvas dif- 
IlciliBp ejusque impedimenta satis nota, cum per Sconiam hecessario iler ageret qui ter- 
renam peregrinationem a Gothia ad Sueciam faciebat. 

&. Pressius ioquitur Saxo (Praef., edo Miiller, p. 1 1) : « Hallandia et Blekingia ab inte- 
j^Titate Sconiae ceu rami duplices ex unius arboris slipite promeantes ». Giesebrecht 
{Sordlandsk.,p. 178) legere vult: « Sconia insula est, ultima /Vrepars Daniae. » Nihil 
huic lextus corruptioni suffragatur. Manifesto quidem in schol. III, legimus : « Ab 
liHc insula primi egressi sunt Langobardi vel Gothi. » Sed hic vox insula usurpatur 
a SoJino, Paulo Diacono, Jordaneque de Scandia insula loquentibus. Murray {Com- 
mmiatio^ 1. 1, p. 148) fere credit Sconiam Adaml tempore insulam fuisse, quod nullo 
,uiodo defendi potest. VetusSconiaj nomen, juxta Geijer [Gesch. Schwedens^t. I, p. 49), 
Skan-ey = Skani insula, quod Adami Sconi(B insuljB congruit. 



Digitized by 



Google 






iwj^jt.afxj.».ai"— -»-.-.-■«,- -,;* ■ , , ,'■-■.• ■■-^^;- -, ;^^,-. ■'---" *^'^--* ' ^"^, 'JS^.^yW^^'?":^'*-^?^^ 



77 — 



seu Farria*, aliter Fosetisland vetustiori appellalione dicta(IV, 3, 
et schol. 104); quae Frisise WisaraBque vicina, ab Anglia distat 
remigatione tridui. Hsec insnla contra Hadeloam sita est (hodie 
Hadeln)^ ad meridiem Albiae ostii. Cujus magnitudinem indicat 
Adamus, quod non parvi refert, cum ha^c insula gravissimarum 
procellarum vi^ multum feratur imminuta. Ejus longitudo, si 
Adamo credaoius, XP seculo vix ad octo milliaria pandebatur, ad 
quatuor latitudo. Erant et aliae insulae contra Fresiam et Daniam, 
sed nulla earum tam memorabilis^ (IV, 3). 

In sinu Baltico quindecim insulas ad Daniam pertinentes enu- 
merat noster (IV, 16), quarum maximas jam antea specialiter des- 
cripserat. Juxta Wendilam supra memoratam, « in capite freti » 
sunt Morse et Tliud, quarum prior in freto Lymfiord, posterior in 
Thyland, ad parlem occidentalem Jutlandise septentrionalis, repe- 
riuntur. Exquo conjici posse videtur tunc temporis augustum iliud 
terrae spatium, quo Vcnsyssel regio terrse vicina» olim cohaerebat, 
ruptum jam fuisse, cujus quidem rei de Wendila loquentes ra- 
tionem inivimus. Hsec non concedit Giesebrecht, qui negat Thyland 
60 tempore insulam fuisse. Nominat deinde Adamus Samse 
{Samsoe), contra Arhusan, Fiinem, Seland. Verum quod adjicit : 
« Septima quse illi adhaeret etquarum supra mentionem fecimus », 
luce paululum indiget. Haec enim septima insula frustra qusesita 
est. Forsan insulam esse credit aliquod expromontoriis quse Seelant 
ad septentrionem porrigit, aut Sprogoe intelligit, cujus mentionem 
facit schol. 107 ut « insulse parvulae inter Seland et Funem ». 
Giesebrecht vero hanc septimam insulam Sconiam esse putat, quod 
vix asseri potest. 



1. Farria hodiernae Foehr respondet, quae una est insularum Frisonum. Quam 
Adamus cum Helgoland confundit. 

2. Murray, I, p. 146. De insulae Helgoland imminutione, cf. Wahnschatfe, Die 
Ursnchen der OberflcichengestaUung des norddeutschen Flachlandes [Kirchhoffs For- 
schungen, L VI (1891), p. 161. Wiebel, Die Insel Helgoland (Hamburg, 1848). 
F. G. Hahn, Inselstudien (Leipzig, 1888), p. 139-140. 

3. Occidentale Daniae littus haud penitus perspectum habuit noster. Falso ergo e 
silentio ejus arguunt illo tempore hanc Sliasvig partem insulasque adjacentes a Fri- 
sonibus septentrionalibus nondum occupatas fuisse. (Lauridsen, 0>n Norfrisernes 
Invandring i Sdnderjylland, Hafniee, 1893. De hoc vide quod retulit Hansen in 
Peterm. L. B., 1803, n^ C7t>). 



Digitized by 



Google 



i r ^^»^5£k^ilc. 



— 78 — 

Post haecde Hulmo insula {Bornholm) loquitur, Sconiae et Gothiae 
proxima, in qua (lY, 8) degunt affines Gothis. Est Holmus cele- 
berrimus Daniae portus et fida statio navium, quae ad barbaros et 
in Graeciam dirigi solent. Denique, ut numerum quindecim im- 
pleat, septem alias insulas ab Euro Funi oppositas nominat, « hoc 
est Moyland^ Imbra^ Falstra^ Laland^ Lanyland^ itemque alias omnes 
sibi vicinas, cum Laland interius vadat ad confinia Slavorum* » 
(IV, 16).Moylandhodiernae ilfo<?n respondet,Falsterautem, Laaland 
et Langeland eadem nonaina usque retinent. De Imbra non item, 
nam in regione assignata, scilicet in confinio insularum Moen, 
Falster et Laaland, nulla reperitur insula quae huic nomini res- 
pondeat. Opinatur quidem Lappenberg eam esse Fehmem, quae in 
charta quadam XlVsecuIi Imbriavocatur. Adamus non autme ml- 
bram, sed Laland proximam esse dicit regioni Slavorum ; et alibi 
(IV, 18) hodiernae Fehmam nomen Fembra tribuit. Quae inter insulas 
sita est « quae Slavis adjacent » ; eorumque terrae vicinior est quam 
Laland, imo ejus pars esse videtur. Difficile est igitur, nisi Adamo 
plures inter se haud cohaerentes sententias attribuere velis^ Imbra 
eamdeminsulam designari ac Fehmern. Forsitan Imbra nihil aliud 
est quam pars occidentalis insulae Moen. 




« Transeuntibus insulas Danorum, ait Adamus (IV, 21), alter 
mundus aperitur in Sueoniam vel Nordmanniam^, quae sunt duo 
latissima aquilonis regna et nostro orbi adhuc fere incognita. » 
Adami de his regionibus praecipuus testis, scilicet rex Suein, 
qui sub Jacobo rege duodecim annos illic militaverat, ipsi afflrma- 
vit « Nordmanniam vix transiri posse per mensem, cum Sueonia 
duobus mensibus non facile percurratur. » Quod praeter Adami 
morem, putatGiesebrecht, manifesta amplificatione laborat.Sueonia 

1. Ubi adhuc vitiatum fuisse textum putat Giesebrecht, cum Adamus, qui septem 
insularum mentionem fecit, quinque tantum nominet. At vero Adamus, postquam 
praecipuas expresse nominavit, de ceteris hoc tantum adjiciendum censuit : « Item 
aliae omnes sibi vicinae. » Quaenam ergo reliquae duae fuerint, investigare inane et 
irritum arbitramur. 

2. Giesebrecht, p. 180 sqq. Cf. Spruner, taf. 64. 



Digitized by 



Google 



— 79 — 

enim antiqua intra 56 1/2 et 62''^ gradum latitudinis comprehen- 
ditur, ila ut quinque tantum gradibus et sesquigradu constet; 
prseterea quantum inter se ambae regiones vastitate differant kaud 
melius quidem determinat. Observandum tamen, post Murray, 
Iias regiones continuis montibus et silvis impervias esse, ut ipse 
noster nos docuit ; unde fit ut inlra duorum mensium spatium a 
Sconia ad Sictonam transeatur, licet non plus quam sexaginta 
milliariis germanicis inter se distent. 

Nordmanniaautem(IV, 30) « ultima orbis provincia, a modernis 
dicitur Norguegia (Norveia, Norvegia) (Ad., II, 22 et 23)*. Ita di- 
citur, quia longitudine sua in extremam septentrionalis plagam 
extenditur. Incipit autem ex prominentibus scopulis Baltici freti, 
deinde reflexo in aquilonem dorso, postquam frementis Oceani 
marginem suo circuit ambitu, tandem in Riphseis montibus limitem 
facit, ubi et deficit orbis. Metropolis civitas Nortmannorum (IV, 32) 
est Trondemnis, ad quam istud iter est : ab Alaburg vel Wendila 
Danorum per diem mare transitur ad Wig ^ civitatem Nordman- 
norum; inde vela torquentur in leevam circa littora Norvegiae, et 
quinta die pervenitur ad Trondemnem. Huc etiam iri potest per 
alteram viam, quae ducit a Sconia Danorum terrestri itinere; sed 
haec tardior in montanis, et quoniam plena periculo, declinatur a 
viatoribus. » 

In Suedia, sicut et nos, Gothiam a Suedia proprie dicta discer- 
nit Adamus'. Hic Albim fluvium cognitum habet, qui in Alpibus 
oritur, perque medios Gothorum populos currit in Oceanum, unde 

l.Vocem Noiwxg MMTr9.y voci Amturveg opponit. 

2. Scilicet sinum hodie Wigen dictum, prope TOnsberg, juxta Lappenberg. De Vikur 
in Sagas saepissime fit mentio ; quo designatur Norvegise meridionale littus ( Weinhold, 
Altnordisckes Leberiy p. 107). Vik significat hodiernae Christianix sinum et regiones 
circumvicinas (MAbius, Altnordisches Glossar^ Leipzig, 1866). 

3. Ab antiquis temporibus Svealand et Gothaland, Svithiod et Gauthiod sunt discri- 
minata. Svithiod initio regionem supra lacum M&lar, Suedise monarchise incunabula, 
significat : postea extenditur verbum ad Suediam superiorem ut a Gothia discretam, 
denique totam Suediam amplectitur. Limes etiam fere idem remansit. Adamus tamen 
Gothiam nimis ad septentrionem dilatat et in ea Sudermaniam includit. Nonnulli 
auctores putant discriminis originem ex ethnographia esse ducendam, et populos 
aquilonis in duas prsecipuas partes distribuunt, scilicet Dano-Gothi et Suedo-Nor- 
vegii, Sed geographia etiam nitendum est, cum palustris depressio quam designant 
lacus Wener, Wetter et Malar terram Gdtarike a terra Svearike optime sejungat. 
Cf. Geijer, Gesch, Schwedens^ I, p. 49, et Dehio, Gesch, des Erzbisthums^ I, p. 54-58. 



Digitized by 



Google 



— 80 — 

pi Gothelba dicitur. Comineiilitia, utsolet, elymologia, fluvium are- 
cenlioribus Goiha-Ei fdiciam eumdom quem Lucanus Albim nominat 
esse asserit(Ad.,IV, 21, schol. 126). Haud dubiequidemeotempore 
populorum limes habcbatur « ingens fluvius Elf appellatus, qui in 
sua dextra parle Goulos admittit et Danos, in sinistra vero solos 
ferlur generare Northmannos* ». 

Inler Gothiae populos proximi Daniae sunt qui occidenlales 
Gothi dicunlur (IV, 23). Westragothia enim confinis est Sco- 
nia5, a qua fertur diebus septem perveniri usque ad magnam 
Gothorum civilatam Scaranc (II, 56) (hodie Skaraboi^g, in Gotlan- 
dia, non procul a lacu W^ener)^ Inde Ostrogolhia juxla Balticum 
mare protenditur usque ad Bircam. 

« Birca in medio Sueoniae posita contra civitalem Slavorum res- 
picil lumnem » : cum enim, ex senlentia Adami, sinus Balticus ab 
occidente in orientem protendatur, lumneque ad australem hujus 
orani sila sit, Birca necessario adoram septentrionalem erat collo- 
canda : « In quo loco (l, 62) sinus quidam Baltici maris ad 
boream vergens » (lege : ad occidentem), Birca^ portus non ad mare 
ipsum situs ost. Tutissimum incolis refugium, sed valde pericu- 
losum incautis et ignaris. Birca^ igitur solentomnes Danorum vcl 
Normannorum, itemque Slavorum ac Semborum navesaliique Scy- 
thiae populi pro diversis commerciorum necessitatibus solemniter 
convenire. Ipsa Birca(IV, 20) paribus spatiis omnes Baltici ponli 
compleclitur oras. A Sconia Danorum navigantibus ad Bircam 
(schol. 121)quinque dierum, a Birca in Ruzziamsimiliterper mare 
habes iter quinque dierum (IV, 28). Schol. 138 autem nos docet 
Bircam tunc in solitudinem esse redactam, ita ut civitatis vestigia 
vix appareant^ 

Duas praeterea civitates prope Bircam memorat Adamus, Sicto- 
nam videlicel et Ubsolam. Prior aequali spatio ac Birca, « juxta 

1, Anonymus de profectione Danorum in terram sanctam, cap. viii (Langebeck, 
Scriptores, t. V, p. 350-351. Cf. Heimskringla, ed^ SchoBning, UI. p. 214). 

2h Cf. Skai'am in Catalanensem tabulam anni 1331 (Hamy, p. 38:i). 

3. Blrkaab Esthonibus piratis circa annum 1220 fuit diruta. De urbe Wisby et de 
insula Gotland silet Adamus. VVisby enim Xllo seculo tantum floruit, et in loco Bircae 
vtgiiit, quemadmodum et Ilafnia post Sliaswig (Weinhold, Aitnordisches Leberif^. lOT. 
Murray, Commenialio, p. 166). 



Digitized by 



Google 



— 81 — 

enim sunt », distat a Sconia, nempe quinque diebus navigationis ; 
si vero per terram iter agatur, per Scaranem, Telgas et Bircam, 
completo mense ad Sictonam pervenitur (IV, 28). Ubsolam autem 
geographus noster quodam loco « a Sictona itinere diei unius 
(IV, 28) distantem » dicit, alio ioco (IV, 26), « non longe ab ea 
distantem ». 

Birca et Sictona civitates erant negotiationi deditai, Ubsola vero 
civitas sancta reputabatur*. De quarum situ plurijnaj sunt erudi- 
torum contentiones. Nonnulli ea de re errores potuissent vitari, 
dummodo qualem Baltici maris figuram littorisque Suedise ductum 
Adamus sibi finxerit eruditi prius cavissent^. Sictonae situs, 
cujus nomen hodie etiam perstat, auxilium confertad dignoscendum 
ubinam fuerit Birca, quai ad austrum, non longc ergo ab urbe 
nobis Stockholm dicta quaerenda est^. 

« Inter Nordmanniam etSueoniamWermilani et Finnedidegunt, 
christiani omnes, qui ad Scaranensemrespiciunt ecclesiam » (IV, 24). 
Wermilani, quos Saxo * Wermi vocat, incoIaB sunt regionis Werme- 
land^ ad lacum Wener^ Finnedi vero (Finnheide, Finnwald) occi- 
dentalem partem provinciae Smaland habitasse videntur, in regione 
Hallandiae propinqua. In confinio Sueonum vel Normannorum 
contra boream habitant Scritefinni, quorum urbem caput Helsing- 
land ad occidentalem sinus Bothniae oram sitam esse dicit 

1. Verbum Birka (a germ. voce Bivke = betula) apud germanicos auctores tan- 
tummodo reperitur. Nordici fontes veterem et novam Sigtonam memorant, qua- 
rum una vel aitera eadem ac Birca fuisse videtur. Upsala vetus Galmae situm oc- 
cupabat, ad septentrionem hodiernae Ubsolae. Gertum est has veteres SuedisB civitates 
circa lacum Moelar jacuisse, in regione geographicis conditionibus praedesti- 
nata. 

2. In errorem manifestissimum lapsus est Dehio, qui Bircam Borgholm in (Eland 
insula assimilat, ut contra lumnem sit, in hoc parum intelligens quomodo Adamus 
BaJtici sinus figuram torserit. 

3. Forsan in lacu Moelar, ubi insula Bjdrkd murorum vestigia, tumulosque, ut 
dicunt, gigantum servat, antiqua Birca exstitit. Cf. Geijer, Gesch, Schwedens^ I, 
p. 71. H. Hildebrand, Schweden in der heidnischen Zeit^ trad. MestorfT, 1873, p. 15. 
Wattenbach, Siockholm, 1875, p. 18. Giesebrecht, Nordlandskunde, p 183. Murray, 
Commentatio, I, p. 157. 

4. Saxo Gramm., V, p 242-243. 

5. Cum inter Suediam et Norvegiam limes fluvio Gdtha-Elf et lacu Wener sit cons- 
titutua, inter utramque regionem tamen patet saltus asperrimus, quem gentes indo- 
mita) incolunt. Wermelani valles lacui Wenei* vicinas et ipsius lacus ripas occupant 
(Geijer, Gesch, Schvedens, I, p. 5^). 

6 



Digitized by 



Google 



— 82 — 

Saxo, qui cetcrum multo accuralius de eorum regionibus locutus 
esl^ 

Oenique, ut solet, populorumase memoratorum situm resumit 
geograplius nosler {IV, 25) : « Igitur Sueonia habet ab occidente 
Gothos eL civitalem Scaranem, a borea Wermilanos cum Scrite- 
fiiinisi ab austro^ imgitiidinem habet Baltici maris, ubi civitas 
Sictona. Ab oriente autem Riphseos montes attingit. » 



Sueciam et Norvogiam, hanc potissimum, montibus constare 
existimat Adamus : « Illae regiones », ait (IV, 21), ipsamet 
regis Suein verba referens, « altissimis ambae monlibus inclu- 
duntur, magis auLem Nordmannia, quae suis alpibus circum- 
dat Sueoiiiam. » Praerupta vero Norvegiae littora his vocibus : 
u promineutibus scopulis » (IV, 30) indicat. Magis concinne, ut 
videlur, de sinibus vulgo fiords dictis scribere poterat : verum 
non sine laude qua^ esset littoris natura indicavit. 

Nunc vero de Scandiae montibus notionem quamdam ex anliquis 
aucLoribus deprompsit et excerpsit Adamus, videlicet Riphaeos 
montes. Refert nosLer quae accepit de Riphaeis, « ubi nix perpetua 
durat » (schoK 132 ; IV, 25, 31), « ubi etlassus deficit orbis» (IV, 30). 
ItacnimanLe illumMartianus(663, 666,683),SoIinus(cap. IS, 17,30), 
Paulus Diaconus (1, cap. 5). Verum apud veteres Riphaei montes 
mere fabulosi erant, quos ad septentrionem Tanais circumcirca, 
ac minime defniito loco, sitos esse credebant. Quos quidem quasi 
universam in septentrionali terrae regione prominentiam arbitra- 
banLur ; neque enim alio modo qui medii aevi tempore planam esse 
terram putabant, solis occasum explicare in promplu habebant. 
Illud nonnnlli ex sua de paradiso opinione conficiunt, quem trans 
Riphaeos situm esse plurimi fingunt'. Posuisses Adamum, quem 

]. Fiiinic^i gentes ct Samoyedi in Suedia tunc temporis spatium latius quam 
hodie occupant^ fere omnem videlicet interiorem regionem usque ad fluvium Dal- 
£Y[Geijcr, op. dt. Cf. Pescliel, p. 88, note 1). 

^. Cf. ihmmkr.^ Ytjljmja Saga^ cap. 28. 

3* KvGi^chinGT^ Physische Erdkunde^ p. 128 sqq. Santarem, Essaiswla cosmographie 
dumot/sn dge^ iudex, sub v® Ryphees, 



Digitized by 



Google 



— 83 — 

regionum Aquilonis veri et certi monles non latuere, Riphaeos et 
Scandiae Alpes in unum et idem redigere debuisse. Reque ipsa, 
quae modo miscuerat (IV, 24, 31), ea modo sejungit et secernit, 
videlicelquando Riphaeos sitos essc dicit non jam contra Boream^ ve- 
rum ab briente Sueciae et Norvegiae (IV, 25 30), et praecipue cum 
scribit : « Montana (Suevorum) usque ad Riphseos montes exteiidi 
(IV, 21). Hoc enim in quibusdam de Germaniae locis (cap. xx) 
innuebat Solinus. Praeterea, necesse habebat Adamus Riphaeos 
extendere usque ad ignotas sibi et suis coaevis regiones, ubi Mar- 
tiani et Solini fabulas tanquam sede propria locaret. 

Alqui Hyperboreos a Riphaeis nemo sejunxit. Hyperborei ho- 
mines sunt felicissimi et sapientissimi, omnibus virtutibus praediti, 
nec ullo vitio inquinati ; nuUa re carentes quamvis labori non addicti ; 
quid plura? is erat populus quem omnes poetae et fabulatores 
illecebris certatim cumularent. De iis multa Solinus (cap. xvi), 
pauciora vero Marcianus (664) scripserunt. Adamo autem « Dani 
Suecique et reliqui Scythiae populi inter Hyperboreos annume- 
randi sunt* » (IV, 12 et schol. 125). Prussi ad eosdem Scythiae 
populos pertinent, quorum virtutes Horatius, ut credit noster, in 
lyricis suis ita meminit : « Campestres Scythae melius vivunt, et 
rigidi Getae » (schol. 118), 

Quidquid ergo de Scandinaviae gentibus narrat noster, naevo 
quodam laborare videtur : menlita illa auctorum antiquorum de 
Hyperboreis fabula non parum depravatur. Immerito tamen credas 
Normannorum mores apud Adamum fictionis notam semper prae 
se ferre ; quemadmodum et supra de Riphaeis, de maris aestu, de 
dierum iongitudine, hic ea quae experimento didicit, veterum, ut 
solet, historiis contexuit. 

Atlamen de Danorum moribus plura noverat noster quam ut ipsis 
nimium indulgeret. Quomodo enim Hyperboreorum laudes de iis 
etiam praedicare potuisset, quorum assueto commercio vitia 
apprime cognoverat, quos etiam graviter satis^ increpat his verbis : 

1. Danos aliquanto acerbius judicat Adamus, inquit Murray, Commentatio, I, 
p. 15?; 

2. Normannorum nomen ad omnes septentrionalium iittorum piratas extendebatur 
apud Occidentis scriptores, quihoc generali nomine omnes Scandinaviae gentes com- 
plecti solebant. In historiis Sagas vulgo d^tis et in Otheri relatione, Normannorui^ 






Digitized by 



Google 



^' r^'Tj7T'i?3C'« 



— 84 — 

u Gula et mulieres, quae vitia naturalia sunt illis gentibus ». Nor- 
manuije* seu Norvegise incolae, ab Adamo distanliores et remoti, 
antiquorum Hyperboreis similiores Iiaberi possunt. 

i( Normanni continentissimi sunt omnium mortalium, tam in 
cihis quam in moribus parcitatem modestiamque summopere dili- 
gentes. Praiterea sacerdotum et ecclesiarum tantam habent vene- 
rationem, ut vix christianus habeatur quinon quotidie oblulerit ad 
missam quam audierit^ Apud illos tanta morum insignia sola 
sacerdolura corrumpuntur avaritia » (IV, 30). 

<t Inmuliis Nordmanniae locis pastores pecudum sunt nobilissimi 
bomines, rilu patriarcharum et labore manuum viventes (IV, 31). 
Rilu Arabum armenta longe in desertis stabulant. Eoque victu 
peculii transigunt vitam, ut lacte pecudum in cibos, lana utantur 
in vestes. Indeque fortissimos educant milites, qui nulla frugum 
luxuria molliti, saepius impugnant alios quam ipsi molestentur ab 
aliquo^ » 

Duplicera ob rationem « sterilissimam omnium regionum » 
Norvegiam habet Adamus : « propter asperitatem montium, et 
propter frigus intemperatum » (IV, 30). Itaque rei familiaris inopia 
coacli, totum mundum circumeunt et piraticos raptus reportant 
domum, penuriam suae regioni$ tali modo sustinentes. 

In montiumpascuis de pecorum fetu vivitur, si autem longius ad 
septentrionem pergas, ubi desunt pecora, de cetibus et de vena- 
lione, Pagani enim Normanni^, qui trans arctoam plagam cir- 

nomine soli Norvegiae populi designantur. Utrumque sensum novit Adamus, utpatet 
ex iocis, IV, i2 et IV, 30. Cf. Steenstrup, ttudes prMiminaires sur les Normands, p. 33, 
et Dopping^ Expeditions maritimes des Normands^ pi6ces justificatives, p. 482. 

1. Eo quod decimas in regionibus Aquilonis non percipiebant sacerdotes, omnia 
Yeiiuiiida.bant, Adalbertus archiepiscopus utrumque damnat, nimirum « quod episcopi 
benedictioneiri vendunt, et quod populi decimas dare nolunt. » (Ad., HI, 70). De his 
cf. K. Maurer^ island^ p. 84 sqq. 

2. De pastorali vita apud Scandinavios, v. Weinhold, Altnordisches Leben^ p. 36 
et 60. 

3. In BchoL 140 referuntur ritus sepulturae paganorum Norvegiae « qui cum homine 
luuiulant qufE ipse vivens habuit cariora; quod etiam de Indis habetur scriptum ». 
Tuiuuli pagan£E «tatis revera Vikingos continent in navibus recumbentes, aut cum 
armis et equis ornatis inhumatos (Worsaae, Mem. Soc. Antiq. Nord, 1878-83, p. 121). 
Quod ad mentionem more Indorum spectat, hic verisimiliter ad traditiones alludit 
nosterT juxta quas Indiae quidam incolse navibus in Germaniam delati fuerint (Pom- 
ppn MeL, lllj 5; Plin., Hist. Nat., II, 67). M#rtiani Gapellae locus (VI, 72l)obscuritate 



Digitized by 



Google 



— 85 — 

ca Oceanum remoti sunt, magicis artibus sive incantationibus 
dediti, potenti murmure verborum grandia cete maris in liLtora 
trahunt. In asperrimis quse ibi sunt alpibus audivit Adamus 
mulieres esse barbatas, viros autem siivicolas raro se prBebere vj- 
dendos. « Qui ferarum pellibus utuntur pro vestibus, et frcmdere 
magis quam verba proferre dicuntur. In eisdem montanis agres- 
tium ferarum tanta est multitudo, ut plurima pars regionis ex solis 
vivant silvaticis » (IV, 31). 

Et jam, quae sint fera illa animalia^ e quibus plurima pars 
regionis vivant, memorat Adamus, alia Norvegiae propria, cetera- 
rum regionum alia : « Ibi capiuntur uri, bubali et elaces, sicut in 
Sueonia; ceterum bisontes capiuntur in Sclavonia et Ruzzia; sola 
vero Normannia vulpes habet nigros et lepores, martures albos 
ejusdemque coloris ursos, qui sub aqua vivunt quemadmodum et 
uri » (IV, 31). Ubi Adamus Solinum de Germaniae feris disserentem 
(cap. xx), non stricte tamen, secutus est*. 

Intuitu igitur rerum sagacissimo pastoralemvitam eamdem per- 
petuo manere mente concepit noster. Eamdem enim fere ac Norvcgii 
vitam Arabes et Hebraei patriarchae agebant, quamvis alia in regione 
aliaque gente orti. Cujus vitae generis simplicitatem dignitatemque 
laudibus extollit, quippe quod omnes vivendi conditiones esmquet* 
Attamen Norvegiae populi, praeter pecudum curam, piraticam navi- 
gationem exercent, ob soli sterilitatem, ut animadvertit Adamus, 
necessitate quadam coacti. In extrema tandem septentrionali 
regione, venatione aluntur. Perspicue ergo discriminavit Adamus 
tria vivendi agendique genera, eorumque cum terra convenientiam. 



valde laborat. Quae nihil aliud afferunt, praeter formae novitatem, nisi fictam Baltici 
maris cum meridionalibus maribus communicationem. (Cf. Schiern, Une ^nigme 
ethnographique de VantiquiU^ M4m. Soc, Antiq. Nord, 1878-83, p. 245, et V. de Stiml;- 
Martin, p. 176-177). 

1. Ma^oudi vulpem nigram designat inter pelles quas ab Aquilonis popuUs empti- 
tant Arabi. Quae eadem est ac Canis vulpes argentatus. De quo vide Jacob, W^lL-h^ Ilan^ 
delsartikel bezogen die Araher ans den nordisch-baltischen LHndern^ p. 24-25. Apud 
Adamum, utputat Jacob, post : Ibi capiuntur^ ursi ^ro uri emendandum. UroB etursos 
inconsiderate auctorem nostrum permiscuisse manifestum est. Ursi albl in multia 
Aquilonis tabulis, praesertim apud Dulcertum, Olaum Magnum, etc, depinguiitar. De 
pellium commercio, cf . Weinhold, Altnordisches Leben^ p. 100 et locos ex S.ir/as abeo 
relatos. 



Digitized by 



Google 



n 



— 8G — 

SueoTies autem, si Adamo credamus, magis adhuc cum Hyper- 
boreis cong^ruunt : « Omnia enim instrumenta vanaB gloriae, hoc 
est aurum, argentum, sonipedes regios, pelles castorum vel mar- 
turum... pro nihilo ducunt. In sola mulierum copula modum nes- 
ciunt> Hospiialitale quamvis omnes Yperborei sint insignes, praeci- 
pui sunt noslri Sueones... (IV, 21). Populi Sueonum multi sunt, 
viribus et armis egregii, praeterea tam in equis quam in navibus 
jusita optimi bellatores » (IV, 22). Quod deinde narrat Adamus de 
politica eorum societate, et imprimis de regia polestate populi 
juribus attempcrata, cum Taciti de Germaniae populis narrationibus 
salis convenit^ Plurima insuper (IV, 26 et 27;schol. 134, 135, 
137) de Sueouum religione tradit, et de celeberrimo Upsalae tcmplo 
quod in planilie montibus circumdata situm est, et in quo tria 
numina, Thor, Wotan et Fricco coluntur; huc nono quoque anno 
convcniuut populi, ibique humana fiunt sacrificia : quae omnia 
plane confirmant quae ex Sagas et ex aliis fontibus de veterum Ger- 
manorum religione accepimus^. 

Suediam cum Norvegia, quod ad fertilitatem spectat, ut alibi 
propemodum Danicas insulas cum Jutlandia, confert noster. 
Quamvjs montibus constet (III, 14; IV, 21) « fertilissima regio est 
Sueonia; ager frugibus et melle^ opimus, extra quod pecorum 
fetu omnihus antefertur; opportunitas fluminum sylvarumque 
maxima, ubique peregrinis mercibus omnis regio plena ». Et hoc 
quidem vere rccleque notavit Adamus, quamvis nonnulla, utram- 
que regionem dum conferet, omiserit. 

Septentrioni viciniores Scritefingi (Ad., IV, 24 et 31; schol. 132) 

1 . Dp temperata tcmpore pacis regia potestate et de discipUna tempore belli, cf . 
Saxo, V, p. 190. Steenstrup, p. 147. 

2. Grimm, Deustche Mythologie, J, p. 160 et 190. Du Chaillu, The Vildng Age^ I, 
p, 35H. « FnincB, Frisons, Saxons, Danois, Norvegiens, Islandais, inquit doctissimus 
\\v IL Taine, sont an mfime peuple. La langue, les lois, la religion, la po^sie dif- 
r^rent a peine* Geux qui sont plus au nordrestent plus tardivement dans les moeurs 
priiuitiLTeii. La Cierujanie aux iv® et vo si^cles, le Danemark et la Norv^ge aux vii« et 
VIII*, IMsiande iiux n® et xi^ siecles, offrent le meme etat, et les documents de chaque 
paya peuvent combler les lacunes qu'il y a dans Thistoire desautres. » [Litt4rature 
anglaise^ I, p, 10). Quod quidem merito asseritur, licet in paucis temperamento 
indigeat* 

3. (Juod non parvi faciendum,cum potus ex melle conQceretur (Weinhold, Altnor^ 
disches /.efien, p. 89), 



Digitized by 



Google 



— 87 — 

montes incolunt ubi nix perpetua durat; qui tamen gelu recocti, 
tecta domorum non curant. Qui etiam feras praevolant suo cursu 
per altissimas nives, quarum carne pro cibo et pellibus pro indu- 
mento fruunlur. Juxta Saxonem etiam, Skrikfinni inusitaiis ve- 
Aicw/25utentes, inaccessas regiones venandolustrant; quodeviden- 
ter ad hodiernos Lapones pertinet, eorumque calceamenta, quae 
gallice patins dicimus, designat*. 

Alium etiam populum, Suein teste^, describit noster, omisso 
quidem ejus nomine, sed, ut videtur, Finnici generis, cujus 
Saxo ^ errabundam et totam in venatione vivendi rationem 
fusius narrat. Quovis anno e montanis subito descendunt* in 
planitiem. Quibus nisi totis resistatur viribus, omnem depopulantur 
regionem et denuo recedunt. Homines (IV, 25) modicse staturae, 
viribus tamen et agilitate Suedis praestant; unde veniant incertum 
est^ 

Adamus* plures adhuc novit insulas in sinu Baltico remo- 
liores et Sueonum ditioni subjacentes (IV, 16). Quarum maxima 
Churland dicitur, « iter habet octo dierum ». Inter alias majores 
(IV, 17) numeratur ^Estland, non insulae Kurland inferior. Ambo 

1. Saxo, Praef., eiJ. MiiUer, I, p. 18; II, p. 33 sqq. Adamua Paulum Diaconum {Hist. 
Long. I, 5) secutus est, qui primus Scritefinnorum nomen per germanicam vocem 
Schreitfinnen explicavit (Cf. Peschel, p. 88, note 1). Proverbii loco dicere solebant : 
Die Sonne scheint, der Schnee fallt, der Finne schreitet » (Weinhold, Allnordisches 
Leben, p. 307). « Gurrendi per nives ita scientes erant, ut eos evadere nec homines 
possent, nec alia animalia. » [Heimskringla^ I, p. lll).'Recentiores viatores de Lapo- 
nibus qu£Bdam referunt, a dictis Adami non multum discrepantia (Von Diiben, in 
Lanier, Lectures giographiques^ Europe, I, p. 30i). Vox Ski etiamnum longas soleas 
ligneas designat in Scandinaviae regionibus usitatas. 

2. Nonnulla etiam de Finnis ex Adalvardo Skarae episcopo et ex Adalberto acci- 
pere potuerat (Mullenhof, Deutsche Alterthumskunde, 11, p. 58). 

3. V, p. 243. 

4. Hic de Finnferd agitur. Gum quotannis Finni tributum pellium solvere debe- 
rent, Norvegii quavis hieme, stipati armatorum manu haud exigua, ut Finnis me- 
tum, sibi auctoritatem augerent, tributa colligebant et mercaturam faciebant {Heim- 
skHng., 11, p. 330). 

5. « Sunt Lapones staturae modicae... Domosnon habent, mansionesque saepe trans- 
ferunt» (Ziegler, Schondia, p. 8). 

6. Adamus, juxta Giesebrecht {Nordlandskuyide^ p. 183), Gothiam et Sueoniam insu- 
ias reputat. Nullibi autem noster Scandinaviam insulam aut peninsulam esse distinc- 
tius asseruit. Wulfstano notus erat isthmus inter Oceanum et Bothnise sinum, quem 
serius Saxo clare descripsit (Prsef., p. 18). Adamus autem haecomnia incerta reliquit, 
nec aliquid omnino praefinitum habuit. 



Digitized by 



Google 



— 88 



a cruilolissimis paganis incoluntur. iEstland autem terrae Femi- 
narum proxima est, cum Kurland non longe sit a Birca Sueonum. 
Adamus Livoniam praelerit, de qua menlio fit apud Arnoldum 

(V, 30). 



Esinde * Scythiae descriptio apud Adamum aliam induit spe- 
ciem. Etenim usque ad Ubsolam, Scritefinnos, Trondemnem, 
Panimque, extremaab Hammaburgensibus christianam fidem prae- 
dicantibus lustrata, satis accuratas geographus notiones habuil; 
omues christianas regiones, nempe Slavaniam ad sinistram Panis 
fluvii ripam, Daniam, Norvegiam Suediamque usque ad Trondem- 
nem, faene perspectas habuit, easque in Scylhiae descriptione quasi 
in proscenio coUocavit. Ultra etiam progrediendo, nonnulla adhuc 
de paganis regionibus tradidit, quae, licet minus lucida sint, aliquid 
tamen nos docent de Slavania a flumine Pani usque ad Ruzziam, et 
de BaUici maris juxta Danos navigatores longitudine. Ulterius vero 
patct Scythia, inter Ostrogard et Ubsolam. Quae etiam remotiora 
loca, labula velut in depicta, quasi nebulae caligine velata Adamo 
visa sunt. 

Ad orientem Suediae Norvegiaeque, Riphaeis in montibus, in 
tractu quod revera sinu Bothniae Finlandiaque peninsula occupa- 
lur, noster omnes scriptorum anliquorum aut sui aevi fabulas 
collocavit. 

Haec omuia, utpote propinquioribus nimisque notis regio- 
nibua non amplius jam tribuenda, scriptor noster, Martiani Soli- 
niquc iterum auctoritate fretus, ad longinquiora loca transferenda 
esse censuit. Unum autem Adami proprium est : quemadmo- 
dum et rebus narratione notis semper quaedam e scriptoribus 
anliquis sumpta admiscere solet, ita veteres fabulas referens non 
dubital asserere earum veritatem coaetaneis suis exploratam fuissQ 
ac comprobatam. Mirabilia haec fuerunt « saepe a navigatoribus ins- 
pecla n ; et Amazonarum fabulam ipsi contestati sunt Adalvardus 
(scliol. 119) et Adalbertus (IH, 15). Unde hoc tantum proticimus 

1, Gisaebrecht, Nordlandskunde^ p. 188-190, et Baltische Studien, VI, p. 200. 



Digitized by 



Google 



— 89 — 

quod auctorum illius aetatis de fabulosis populis nobis conspicua 
fiat sententia*. 

Unam ex his fabulis libentius Adamus exposuit, Amazonarum 
videlicet (IV, 19 et III, 15), quae ad littora Baltici maris « terram 
feminarum » incolunt. Sunt et alii populi, ut Alani, sive Albani, 
Anthropophagi (IV, 19), Cyclopes (IV, 23), Mirri, Lami, Scuti et 
Turci(IV, 14), quos fere omnes ^ a Martiano Solinoque mutuatusest 
Adamus. Ad hoc attendas, scilicet nonnuUas ex his fabulis apud auc- 
lores ilios ad Scythiae descriptionem non pertinere, sed a nostro 
passim colligi et in Riphaeis jugis una ad operis sui ornamentum 
collocari. An praeter mirabilium rerum amorem quadam alia vel 
tenui ratione impulsus sit, ut has prae aliis fabulas eiigeret, 
inquirere supersedimus, nec multum referre judicavimus. Ple- 
rumque quadam nominis consonantia deceptus est. Doctus autem 
Murray, de auctore locutus qui in his investigandis multum insu- 
daverat, sapienter ait : « Hunc (Edipum assequi diffidimus ^ » 

In tria igitur capita populi ab Adamo descripti distribui possunt, 
nempe : l^populi viciniores, ut Saxones, Dani, Siavi ad Albiam, de 
quibus pauca refert, eaque a seipso conspecla; 2° populi remo- 
tiores, sedplane adhuc cogniti,utPruzzi, Norvegi, Suedi, de quibus 
verissima tradit ac mendacii expertia : nihil aliud adjiciens prae- 

1. « Les fables ethnographiques, inquit eruditus vir L. Galiois, forment une g6o- 
graphie populaire, qui est a la vraie g^ographie ce que l'6pop6e est a Thistoire. Elles 
contiennent un fond de \6nt6 et une grande part de legende. » (Les g^ographes alle^ 
mands de la Renaissance^ p. 146.) 

2. L. Giesebrecht, Nordlanskunde^^, 188-191. Weinhold, Die Polargegenden Euro- 
pas nach den Vorstellungen des Mittelallers {Sitzunsber. derAkad. d. Wissensch. in Wienj 
t. 68, p. 785). 

3. De quibus inter recentiores populos fabulae narrentur si exquiras, speciosae 
tantum causae fingi possent. Quomodo enim explanaveris eadem prorsus de dissitis 
maxime populis scribi, fabulasque ita migrare et quasi sedem mutare, ut nonnullae 
ab Adam relatae apud Marcum Paulum inveniantur? 

Terra Feminarum regioni Qvenland respondet. Nordici geographi Kwenos et 
Finnos Feminas esse crediderunt, eosque Amazonibus assimilare non dubitaverunt 
(veteri nordica lingua, quaenir = femme). De Finlandia agitur (Peschel-Riige, p. 90, 
note 1. Forster, gallica translatio, 1788, I, p. 90. Possart, Zeitschr. f. vergl. Erdk., 
I,p. 1. Weinhold, loc. cit.). Magdalandia (Mddchenland) etiamapud Alfredum reperitur 
(Dahlmann, Forschungen^ I, p. 420). Jam in Taciti libro de Germania (cap. 45) vide- 
mus juxta Sueones populum a feminis gubernatum. 

Wizzi, Mirri, Lami, Scuti et Turci deformata nomina esse videntur Finnorum 
populorum qui ad ripam orientalem Baltici sinus degebant. (MOIlenhof, Deutsche Alter- 
thumskunde^ II, p. 71). 



Digitized by 



Google 



— 90 — 

ter gusBdam ab Hyperboreorum descriptione desumpta, scilicet 
diviliarum contemptum et viiam pastoralem ; 3"" commenticii et 
ficti populif de quibus nihil prorsus discere potuit. 

In his regionibus Adamo incognitis, ea. si quae sit, communi- 
catio ponitur inter Balticum sinum Pontumque Euxinum : quae 
utrum marilima an fluviatilis sit haud clare apparet. Ad haec 
etiam littora desinit ejus scientia. Ac valde deplorandum est scrip- 
torem nostrum non potuisse ab antiquorum fabulis abstinere, nec 
normam sibi prfeslitutam ad imum servare, scilicet : « Sufficit hoc 
scire, inqiut, ne, si plura dicimus, mentiri velle dicamur. Melius 
epim est^ ut ait beatus Hieronymus, vera dicere rustice, quam 
falsa discrte proferre » (I, 63). 



Digitized by 



Google 



CAPUT III 

DE INSULIS OCEANI. 



In Oceano caliganti sitae sunt terrse quas Adamus ^ insulas 
Oceani » nuncupat, scilicetThule, Gronland, Halagland et Vinland. 
Quae fabulis non omnino carent; attamen obscrvalione dignum esl, 
cum de regione sinus Bothniai pauca eaque vana memoraverit 
noster, eum de Oceano et Gronlandia minus dubia retulisse, Quod 
facile explanatur : hic enim christianas regiones invenimus ad 
Bremensem dioecesim pertinentes, de quibus Adamus percouLari 
haud difficulterpotuerat. Non multa quidem, verum plcraque fabu- 
larum expertia nobis tradidit. 

De Britannia qusedam obiter attigit, in libro II, de regis Chnui 
imperio scribens bellisque ab eo susceptis, qui per mullos annos 
Britanniam Daniamque possedit (II, 50, 51, 53, SS, 39). Schol. 20 
quaedam pra*.bet de situ insulse Britanniai ex fJistoria Ecdesiastica 
Bedae desumpta, quae illius scriptoris, non Adami, pr.-Esertim quod 
ad Hiberniam spectat, notiones sententiasque nbbis aderunL. 

« Post Nortmanniam, ait Adamus (IV, 34), qua^ est ultima aqui- 
lonis provintia, nihil invenies habitationis humanm nisi terribilem 
visu et infinitum Oceanum. Is \iBihQi ex adverso Norlmanniie\mu\ei^ 
multas non ignobiies.... quarum primae sunt Orchades insula?, quas 
barbari vocant Organas ; ritu Cicladum illae sunt dispersci? per Ocea- 
num. De quibus Romani auctores Martianus et Solinus ita scripsisse 
videntur : « A tergo Britanniae, unde infinitus pateL Occanus, 
Orchadae sunt insulae, paene XL junctae. Item vicina' sunt Eleclrides, 
in quibus electrum gignitur*. » « Orchades, addit noster, iiilcr 

1. Solini locus (p. 234), de Orchadibus insulis, juxta Moirmisen ([>. XLVTIet LXIV) 
ab hibernis monachis post eorum navigationes fuit interpolatus. {CF. Zinujjer, Uebei" 
die frUhesten Bo^Uhrungen der Iren mit den Nordgermanen^ in Sitzber. der. k. preuss. 
Akad, d, Wissenach,, 1891 (excerpta in Peterm. L, B., 18^4, u*^ 4GJ. 



Digitized by 



Google 



— 92 — 

Nordmanniam et Britanniam et Hiberniam posilae, frementis Oceani 
ludibuncla^ minas derident. Ad quas a civitate Nordmannorum 
Trondemni per diem ferunt navigari posse. Itemque ab Orchadibus, 
aiunt, similc spatium vise, sive in Angliam dirigas, sive in Scotiam 
llectere velis. » Eas igitur inter Scotiam et Norvegiam sitas esse 
putai, et circuli formam (ritu Cycladum) praebere. In hoc a Mar- 
liano SoHnoque diffcrt, quod cuncta isti ad Britanniam, ipse vero 
ad Norvegiam referat, ita ut Orchadas non a tergo Britanniae, sed 
cootra Norvegiam ponat*. 

Hiberniam ad septentrionalem Britanniae partem collocat 
(lY, 10, 34), eamque « Scotorum patriam, quae nunc Irland dici- 
lur ))^ appellat. Quae terra videtur Adamo septentrionem ver- 
sus ad Orchadas spectare ; etenim postquam Orchadas insulas 
Oceanus occidentalis praeterlapsus est, « orbem terrae spatiis 
ambit, sinistrorsum habens Hyberniam, dextrorsum vero scopu- 
los Nonlmanniae^ ». Hiberniam ergo, juxta morem scriptorum 
medii sevi. in primis Alcuini, Alfredi Magni, Bedae, Einhardi, 
cum Scotia confundit, quod etiam inOtheri periplo (cap. vm) videre 
esl'. {Jui error ex eo nasci potuit, quod Scotia longissimis fretis 
{Jiords) cingitur, ita ut insula habita fuerit. Saxo autem, accuratius 
locutus, Scotiam a Britannia non mari, sed saltu dirimil, Hiber- 
noriini nomen populis Irlandiae tribuit, eorumque civitatem Duf- 
flinam noRiinat *. 

A ceteris secreta longe in medio Oceano sita est insula Thyle, 
terrarum ultima : « De qua tam a romanis scriptoribus quam a 
barbaris multa referuntur digna praedicari », quae iterum refert 
Adamus. cc Haec itaque Thyle, inquit, nunc Island appellatur^, a 
glacie quae Oceanum astringit. » Utrum revera Thule eadem sit ac 

K GieHebrecht, Nordlandskunde^ p. 193. 
2* Dah Imann, For^c^MWgrew, I, p. 447. 

3,. Peschel, p. 82, note 1. Marinelli, La Geografia e i Padri della Chiesa, p. 12. Hamy, 
Origines dc la cartogrophie de VEurope septentHonale^ p. 375. 

4. V, p. 2.14, VI, p. 280; X, p. 459-492. 

5. l^landin, VIUo seculo abHibernis cognita, aquodam Normanno nomine Naddod 
rursua repertci est; qui eam Snae-Land appellavit. Floki autem eam Islandiam nuncu- 
pavit. Cujus In^^olf et Leif primi fuerunt coloni. IXoseculo desinente hominum referta 
esL Cf. Landjiamabokf I, 1. Heimskr., I, p. 96. V. etiam Geffroy, M4m, pr4sent. & 
UAcad. des Inscript.j l" s^rie, t. VI, p. 327 sqq. 



Digitized by 



Google 



— 93 — 

Islandia, de hoc nobis post tot et tantos scriptores disputare 
minime in animo est; satis sit notare Adamum inter priores hujus 
opinionis auclores annumerandum esse*. In Islandia quidem, ubi 
Adami scripta haud diu ignota fuerunt, haec sententia brevi con- 
valuit. Are, Adami fere coaevus, eum non citat^; sed liber 
Landnamabok hanc opinionem hominibus doctis tribuit, iisdem 
Bedse verbis innixus atque Adamus\ 

Juxta schol. 148, « egredientibus apromuntorio Danorum Alaburg 
narrant iter esse triginta dierum usque in Island, minus autem si 
ventum habeant secundum ». Pytheas, ab Adamo laudatus, sex 
dierum navigatione Thulen in septentrionem a Britannia distantem 
refert. Juxta schol. 147, forsan Pytheci^ errore correcto, a Bri- 
tannia novem dierum navigatione pervenitur ad Thilen, de qua 
unius diei navigatio est ad mare congelatum. Civitas insulse maxima 
Scaldholz^ 

De Islandia scribit Adamus « nuUas ibi fruges, minimam ligno- 
rum copiam » esse (IV, 35) ^ Qui Thule insulam inhabitant, 
vitam pastoralem, ut Sueones, exercent : « Solo pecorum fetu 
vivunt eorumque vellere teguntur; in subterraneis habitant 
speluncis, communi tecto et strato gaudfentes cum pecoribus suis. 
Itaque in simplicitate sanctam vitam peragentes, montes suos ha- 
bent pro oppidis et fontes pro deliciis^. Beata gens, cujus pauper- 

1. Beda {De temporum rationey cap. 31} Thule et Islandiam eamdem insulam esse 
non expresse dixit. Forsan Dicuil (De mensura orbis terrse^ cap. 7) et Adamus uterque 
seor^m Islandiam apud Bed» locum citatum agnoscere sibi visi sunt. 

2. Ares Isldnderbuch, herausg. von W. Gother, H*le, 1892. Cf. Mdbius (Th.), Ares 
Isldnderbuch, mit deutscher Uebersetzung, Leipzig, 1869. Ari Polyhistor. Schedse seu 
Libellus de Islandia, Islendiga-Bok dictus, in latinam linguam versus, Havniae, 1733, 
in-4o. 

3. IslandsLandnamabokf seu liberoriginum Islandiae^ versione latina ; ex mai^uscriptis 
legati Magneani, Havniae, 1774, in-4o. Cf. Islendinga Sogur, p. p. Soc. Antig. du Nord. 
1843. 

4. Quod nomen etiamnum in pago Skalholt servatur, non longe a littore in Africum. 
Cf . Spruner, tabula 63. 

5. Adami locus eorum opinioni refragari videtur, qui Islandiam Normanno- 
rum fietate proceris arboribus consitam fuisse praedicant. NonnuUae tamen silvae 
(betularum sane) in Sagas memorantur (Landnamab.^ I> 1 ; V, o. Cf. Are Frode, cap. 2). 
Islandiae vero conditio ab historicis temporibus parum mutata est. Cf. Weinhold, 
Altnordisches Lehen, p. 81. K. Maurer, Island, p. 8, 392, 425. 

6. Tylenses continentissimi dicuntur a Saxone Grammatico (Praef., p. 7). Cf. Zie- 
gler, Schondia, p. 8. 



Digitized by 



Google 



— 94 — 

tati nemo invidet.... Inter illos oruDia commuaia sunt tamadvenis 
quam indigenis. . . . Episcopum suum babent pro rege ; ad illius nutum 
rcspicit omnis populus*. » 

u Sunt autemplures alide in Oceano insulae, inquit Adamus, quarum 
noQ minima est Gronland^ (IV, 36), profundius in Oceano sita 
contramontes Suediae velRiphaeajuga. Ad quaminsulam, quemad- 
modum etad Islandiam, ferunt a littoreNormannorum velapandi 
quinque aut sept^m diebus. » Cum Islandia ad septentrionem Bri- 
tanniae(IV, 33), Britannia vero ad occidentem Normanniae (IV, 10) 
jaceat, Gronlandia, quae conlra Normanniam sita est, ad orientem 
IslandicC ab Adamo collocatur*. 

Gronlandiae populi (IV, 36) « homines sunt a salo caerulei; unde 
et regio illa nomen accepit. » Nihil aliud hic sibi voluit noster quam 
vocis Groenland [terra virida) etymologiam dare. Verius res in 
Sagas explicatur, juxta quas Ericus regionem illam ita vocavit ut 
plures nominis ejus illecebris allicerentur*. Minime ergo exinde con- 
cludi potest immutationem quamdam coeli et agrorum recentioribus 
sp^calis esse factam. 



1, Episcopum serius Islandiae prsefuisse putat K. Maurer (Island^ p. 84), scilicet 
aubepiacopo Gizzurr (1082-1118), Isleifi, Adami coaevi, filio et successore. 

% Islandicarum Sagas fragmenta qu8e ad Scandinaviorum explorationes pertinent 
collegit et interpretatus est ^BXny Antiqiiitates Amencanse^ Copenbague, 1837, gr. in-4'. 
Id., Aniiquit^s am^ricaines, Copenhague, 1845, gr. in-4o. Id., Grdntands historiske 
Mitideammrker^ 3 vol., Cppenhague, 1838-45. E. Beauvois gallicam translationem 
edidit in Revue Orientale et Ame'ricaitiej 1859, n^ 3. Du Chaillu, Vikings, t. II, p. 520, 
eadem coUegit. 

3. GieHebrecht, Nordlandskundf^ p. 197. Hunc locum etiam adhuc Gronlandiae tri- 
buunt XV' et xvii seculi tabulae geographicae (Nordenski^ld, Fac-Simite Attas). 

4. Are Frode, cap. G.Normanni .astutia non modo coaevos, sed etiam posteros de- 
lusit : idco plures sunt qui in vocis Groenland etymo investigando laboraverunt. 
Quidam animadverteruntmajoremin eo plantarum, nempe graminearum et cyperacea- 
rum, copiam inveniri, quam in ceteris arcticis regionibus (Rabot, Revue scientif.^ 188S, 
p. 650. E. Reclus, Amerique boreale^ p. 125). Juxta alios, mare circa Gronlandiam, ob 
infinitum diatomearum numerum, caeruleum colorem prffibet (Reclus, p. 127); unde 
Adaini locus : sunt a salo cserulei. An vero regionis illius coelum incleraentius factum 
sit, id ex sola voce Groenland indici non potest, cum aliter explanetur (Ftateyjarbok^ 
t. I, p, 429. I)u Chaillu, Vikings, t. II, p. 519), neque ex falso assertis Normannorum 
in orietituli Groenlandiae littore sedibus, quod, ut et nunc, nullum locum habitationi 
humaiiEij aptum ofl^erebat. Juxta doctum virum Briickner (Ktimaschwankungen^ in 
PenGk's Geogr. Abhandl., IV, 2, p. 29), qui allatos hac de re locos sagaciter indaga- 
Tit, nullo modo probari potest isothermas in septentrionali Atlantici Oceani parte 
Uncaa ad meridiem exinde flexisse. 



Digitized by 



Google 



— 95 — 

Tertia est insula Halagland (IV, 37), Normanniae vicinior, ma- 
gnitudine ceteris non impar, quam, juxta schol. 152, « alii dicunt 
esse partem Nortmanuiae postremam, Scritefingis proximam, asperi- 
tate montiumet frigoris inaccessibilem. » Etenim Halaglandia, qua^ 
Adamo, sicut et Esthlandia Churlandiaque, insula esse videtur^ 
nihil aliud est nisi pars Norvegise septentrionalis ultra circulum 
polarem. Ibi, juxta narrationes Sagas diclas, est Halogaland, 
contra Finmark ad meridiem; qua? regio, juxta eadem documenla, 
littore terrestri insulisque constat. Insulae tamenpraecipuamparlem 
constiluunt, et conventus regionis seu Thingstaag in insula Vagir 
(hodie Vaagen) sedemhabet*, 

Praeterea unius adhuc iusulae apud Adamum mentio fit (IV, 38 
et schol. 37). « Winland dicitur eo quod ibi vites sponte nascantur, 
vinum optimum ferentes. Fruges ibi non seminalae abundant, quod 
non fabulosae opinioni referendum est » : id enim « certa Danorum 
relatione » didicit noster. Ceterum rex Suein ipsi recitavit « Yin- 
land insulam a multis in eo repertam Oceano ». 

Cujus insulae nec situm nec ad alias regiones distantiam slatuit 
Adamus. At certissime de terra Winland apud Sagas memorata 
agitur, id est dc Ameriea^. Sagas autem Adamo non multa addunl, 
nisi quod dicunt Winland magis ad meridiem esse quam blandiam 
et Gronlandiam ^ 

« Post eam insulam terra non invenitur habitabilis, sed omnia 
plena glacie intolerabili (IV, 38). Haraldus, Normannorum prin- 
ceps experientissimus, haec maria tentavit, et latituditiem sep- 
tentrionalis Oceani perscrutatus navibus, tandem caliganlibus ante 

1. Heimskr,, I, p. 112; II, p. 241 ; IV, p. 133. 

2. Peschel, p. 84 sqq. 

3. V. Rafn, Beauvois, du Chaillu, opera citata. Fragmenta geographicn e\ Saga 
Erici Raudse^ luce impressa, cum anglica translatione, evulgata sunt Juxta codi^ 
cem Flateyensem (Flato-Bdgen seu Flateyjarbok)^ Hafniae, 1893. Hos fontes inves- 
tiganti liquet quinque Normannorum peregrinationes ad Vinlandiam nobis njirrarj^ 
Quarum duo tantum, sciiicet Let/S et Thorfinni Karlsevni, verae videntur^ ceterot; au- 
tem fictae (S. Hiige, Hamburgische Feslschrift zur Erinnerung an die Entdeckung Atne- 
rikas, Hamburg, 1892). Regionis a Leif anno 1000 inventse memoria in aguiloni» 
regnis usque ad x\^^ seculum duravit. In ceteris autem Europfle terris, si Bre- 
mam excipias, nemini haec innotuerunt. (Cf. Kohl, Spuren einer alten Schi/fahrtg und 
Handelsverbindung f Bremen's mit dem Norden Europa's und Amerika^ Brem. Jahrb, 
IV, p. 436-475). 



Digitized by 



Google 



— 96 — 

ora deficientis mundi fmibus, immane abyssi barathrum retroactis 
vestigiis pene vix salvus evasit. » 

Miralur Gelcich* cur Adamus dixerit : «Post eaminsulam terra 
non invenitur habitabilis », cum regiones magis atque magis 
temperato coelo invenire necesse sit, terram Vinland versus. Quod 
Adamo non probabatur, qui, licet vinearum ac frumenti mentionem 
fecerit^ verum hujus terrsB situm ignorabat, eamque in insulis 
caligantis Oceani ponebat, ad extremum septentrionem, ut Islan- 
diam et Gronlandiam. 

Ubinam fuerit haec terra Vinland^ plurimae inler eruditos ortae 
aunt controversiae ; quamvis plenam lucem non afiferant, nobis 
tamen doctissimi Storm^ elucubrationes litem quasi dirimere vi- 
dentur- 

Ha^c regionis Vinland mentio apud Adamum omnium antiquis- 
sima est, et, licet brevissima, maximi est momenti. Tradiliones 
quidem recentis adhuc memoriae et adulterationis expertes refert, 
utpole ad navigationes paulo antea peractas spectantes. Islandica 
vcro testimoniadirecta aut indirecta via a scriptore AreFrode^ A^evx- 
vantur, qui circaannumll35 scripsit. Quae addunt, fabulis admixta 
sunt, Denique, ut ait Storm^ fieri non potest ut astronomicis hujus- 
TTiodi argumentis, qualis est obscura ea codicis Flateyarbok assertio 
qucTj ad dierum durationem spectat*, Vinlandiae situs definiatur. 
Quem melius assequi possumus per vegetabilium mentionem quam 
nobis tradidit Adamus, ac potissimum quis sit vitis silvestris in 
America septentrionali limes inquirendo. 

5/ormautem^ testimonia XVr seculi collegit, ac praesertim quae 
Jacobufi Cartier de Bacchi insula prope Quebec tradidit (47** lat.), 
et exinde concludit Vinland terram in Nova Scotia aut ad fluminis 
Sancti Laurentii ostium quaerendam esse, praeter quod Vitis Cor- 

K Gelcich, Ueber die Materialen zur vorcolumbischen Gesch. Amerikas (in Zeitschr, 
d. Ge^eltsch. f. Erclk., Berlin, 1890, p. 104). 

3, Gualnv Storm, Studies on the Vineland Voyages{M^m. Soc.Antiq. du Nord^ 1888, 
p. 307). Id. , Columbus pa Island og vore forfaedres opdagelser i det nordvestUge Atlan- 
lerhav (Christiania, 1893). 

3. Ari^s Isldnderbuch^ herausg. von W. Gotther, cap. vi, p. II. 

4. Du eykar et dagmala, cf. Rafn, Antiquitates Americanse, fol. 436. Beauvois, 
Hevue Or, et Am^r.^ p. 15. 

5* StoriQ, Vineland Voyages, p. 349. 



Digitized by 



Google 



— 97 — 

difolia non amplius invenitur; non autem inregionibus magis ad 
austrum vergentibus, ut contendunt alii. Fruges vero u non semi- 
natse » non de Zea Mais intelligendae sunt, quae 44"™ gradum ad sep- 
tentrionem non praetergreditur, sed de Zizania aquatica^ aut de 
Hydropyro esculento, quoi usque ad 50''™ gradum aJ fluviorum ri- 
pam sponte crescit. 

Quidquid sit, qusedam nobis fere probala vidcnLur, nimirum 
Normannos inter 40"™ et 48"™ latitudinis gradum Americam appu- 
lisse; Oceanus in regionibus Aquilonis arctatus, terrseque inlerjec- 
tae, navigatoribus itineris insciis inventionem Amcric^B quasi ine- 
luctabiiem faciebant. Attamen colonias ibi conditas, aut commercia 
constanter inter Vinlandiam et Islandiam intercessisse omnino 
rejiciendum est. Fortuilae tantum peregrinationes huc factae sunl, 
ob difficultatem navium regendarum, indicioi;umque inopiam; hoc 
tantum ferebat illius temporis scientia. Affirmat scriptor quidam 
promontorium Code certissimum nautis signum pra^bere; sed, ut 
ait Gelcich\ promontorium liis tantummodo signum praebeL qui 
ejus positionem determinare valent. » 

Hominum XP saeculo degentium inscitia obstabat quominus e 
Normannorum peregrinationibus fructum caperenL-, Solus inler 
scriplores Scandinaviae extraneos Adamus Vinlandiam memorat, 
cui adjicere forsan possumus Ordericum Vitalem^ et Alberlum 
Magnum*. Vinlandiae mentio apud Adamum nobis perspicua est, 
in medio aevo non item. Supervacuum videtur osLentlere nihJl e 
Normannorum peregrinationibus Christophoro Coiumbo profuisse; 
qui si Adami locum novisset, non ad occidentales terras, scd ad 
polum borealem hic viam monstrari potius crcdidisset^ 

1. Eugen Gelcich, Zur Gesch. der Entdeckung Amerikas durch dic Skandtnavlev 
(Zeitschr.d. GeseUsch. f. Erdk., Berlin, 1892, p. 153-221). Horsford {The Lfmdfall nf 
LeifErikson, Boston, 1892;id., Leifs House in Vineland^ Boston, 189-t) asseiit NormaH' 
norum habitationum vestigia a se reperta fuissead CharlesRivei\ prope Boston^ quod 
probatione omnino indiget. 

2. Peschel, p. 87. 

3. Orderic. Vit., Hist. Eccles^ 1. X: «. Orcades insulae et Vinlandia, Jsianda quoque 
et Grdnlanda, ultra quem ad septentrionem terra non invenitur. » Quinimo pro Vin- 
landia nonnulli, inconsulto qiiidem, Ftn/an^^a legendum esseputant. 

4. De 7iat..ioc.or., XXVH, p. 6. . . ' 

5. « Ce furent pour les Normands quelqu6s ^i:r«a de plus dans cette grande mer 
duNord. Hs n'y attacherent aucuneid^eparticuli^re, il$ u'eh soup^oim^reQt ni rimpor- 

7 



Digitized by 



Google 



Alia qunr^dam navigatio obscurior adhuc et mirabilior ab Adamo 
narralur (IV, 39), Illi « retulit pontifex Adalbertus in diebus ante- 
cessoris sui quosdam nobiles de Fresia viros causa pervagandi 
raaris in boroam vela tetendisse, eo quod ab incolis ejus populi 
dioitur ab oslio Wirrahae fluminis directo cursu in aquilonem nul- 
lam tcrram occurrere praeter infinitum Oceanum. Cujus rei novi- 
tate pervestigaiida conjurati sodales a littore Fresonumleto celeu- 
mate progressi sunt. Deinde relinquentes hinc Daniam, indc 
BriLanniani, pervenerunt ad Orchadas. Quibus a laeva dimissis, 
cum Normanni&m in dextris haberent, longo trajectu glacialem 
Island collegerunt. A quo loco maria sulcantes, in ultimo septen- 
trionis axem, postquam retro se omnes, de quibus supra dictum 
est, insulas viderunt, omnipotenti Deo et sancto confessori Wille- 
hado suam comTncnd,antes viam et audatiam, subito collapsi sunt 
in tencbroaam rigcntis Oceani caliginem. » Qui quidem quot et 
quantis periculis fuerint obnoxii narrat Adamus (IV, 40), de qua- 
dam insula aUissimis in circuitu scopulis ritu oppidi munita 
loquitur, et de hominibus quos ibi reperire est in antris subter- 
raneis latiiantlbus^ Bremam reversi, postquam nonnullas naves 
amisissent, Fresones archiepiscopo Alebrando ordine cuncta 
narrant, 

Hanc navigalionem, ad explorandum certe institutam, quidam 
ambitioso verborum circuitu « primam Germanorum polarem expe- 
dittonom « dixerunt. Quem Adami locum eruditus Kohl^ commen- 
tariis illustravit. Affirmat nemini dubium esse quin Adamus veri 
dignoscendi studiosus et in primis sagax fuerit. Insuper qui eum 
hac de re certiorem fecit, unus e doctissimis eadem aetate viris, non 



tanco ni la conncxion, et la notion que le hasard avait amen^e se perdit comme eile 
et;ut renue, suns rtun laisser apr6s elle. Ce n'est pas la une d^couverte » (V. de 
Saint-Martin, p. 387). Quae prudentissime et aptissime dicta nobis videntur. 

1. Simijcm ctSaxo(Vni, p. 420-426) historiam narratde oppido gigantum Gerutho, 
sed mtillo uberiiis. Qunf) germanicfle potius mythologiae quam antiquitati tribuenda 
videDtur. Cf. A. Fecampt Le pohme de Gudrun^ p. 159-169 (le conte de la montagne de 
Givers). 

2, Kohl, Bie erste dmischevon der Weser aus um das Jahr 1040 veramtaltete Enf- 
deckungnreis^ tum N^rdpol {Peterm, MitteiL^ 1869, t. XV, et Brem. Jahrb,, V, p. 174- 
194. HumboJdt, KritischeUntersuchungen Uber die historische Entwickelung der Kennt- 
nissB von d. neuen Weiit 1852, I, p. 401. 



Digitized by 



Google 



r 



— 99 — 

potuit quidquam nisi verum affirmare. Haec autem narratio, quan- 
tum ad rem geographicam attinet, rebus ipsis apte congruit; quee 
vero fabulam sapiunt, ex illius temporis notionibus desumpta 
sunt, Qualem vero insulam navigantes appulerint, ubi gigantes in* 
venerunt, incertum est. Juxta Kohl^ ad aliquam exinsulis Sketland^ 
juxta alios ad insulas Farder; neutri sententiae sua decst probabi- 
litas. Utraque insula abruptis cingitur littoribus, ubi eliam spelun- 
cas aestu maris effossas reperire est. Opinatur Peschel Fresones 
ad orienlalem Groenlandise oram appulisse. Cum vero his de rebus 
certum aliquid statuere non liceat, concludendum censemus Adami 
narrationem, quamvis fabulosa quaedam referat, reipsa inconcus- 
sam veroque consonam plurimum perstare. 



Digitized by VjOOQIC 



CONCLUDITUR ARGUMENTUM 



Adamus, cum Bremae, in loco colligendis indiciis ad rem geogra- 
phicam perHnentibus opportunissimo versaretur, mullum exinde 
quaeslum fecit, ita ut vir acerrimi judicii alque eruditione ornatis- 
simus ab omniLus jure habeatur. Quae enim ex antiquis scriptoribus 
acceperat iioEionibus experientia acquisitis optime contexuit ; quae 
omnia in ejus opere inter se satis cohaerent. Orbem terrae sphcrae 
figuram liabere liquido asseruit ; nec mirum quod in aetate naturae 
scienliis parum addicta, de physica geographia haud accurate edoc- 
tug csse potuit. In describendis contra borealibus regionibus, 
mentem geographicae scientiae aptissimam ostendit. Fabulas quidem 
non paucas inccrlis aliquando verbis enarrat; iilae tamen operi 
parum nocent, Licet eruditionis et etymologiarum affectator esse 
videatur, nihil tamen hujusmodi in describendis Aquilonis regio- 
uibus animum ejus unice praeoccupavit, si Baltici sinus configu- 
ralioncm escipias, de qua coaetanorum testimonia haud recte 
interpretatus est. Denique Normannicarum investigationum in 
GronJandia Vinlandiaque fama quaedam , licet tenuis, per 
oum Europffi christianae de narralionibus Sagas dictis insciae 
innotuit. 

Quid sibi invicem conferant quae de historia aut degeographia 
noscere est, apprime sensit Adamus. Legenti enim nonnulla quae 
ille de Dania, Suedia et Norvegia scripsit, facile in mentem venit 
quamdilucideplurima perspexerit. Qui quidem, licetinterdumnon 
ita iFevcro forsan ordine, opus ad historicas simul et geographicas 
res pertinens exegit,neutiquam, ut plerique coaevi, jejunarum anna- 
llum scriptor. Quod si quantum inter se distent plurima quae memo- 
ratloca^ haud sinelegentium taediononnunquamdisputat, ipsosimi- 
tatus quos sane consuluit portulanos, narranti e contra vitio verti- 



Digitized by 



Google 



— 101 — 

tur nimia nonnunquam ubertas. Si vero attenderis quaein ejtis libro 
potissimum emineant ; quam concinne de paslorum viLa et moribus 
scripserit, quam prudenter, cum de praecipuis setatis suae gentibus 
dissereret, suam cuique notam tribuerit ; facile senties Adamura 
tam simplici venustate res narravisse, ut cumlepidissimo omnium 
priscae aetatis de geographia simul ac historia scriptorijm conferri 
quodammodo possit, et, mutatis mutandis, quasi seculi sui alter 
Herodotus fuisse videatur. 



VlDI AC PERLEOr, 

LutetiflB Parisiorum, in Sorbona 
Kal. Aug. ann. MDCCGXCIV, 
Facultatis Litterarum in Academia Parisiensi Decanus^ 
A. HIMLY. 



TyPIS MANDETUn, 

AcademisB Parisiensis Rector^ 

gr£ard. 



Digitized by 



Google 



INDEX AUGTORUM OPERUMQUE 

IN HOC OPUSCULO LAUDATORUM 



Allen, p. i3.U. 

Ahog, p. 13, 

Archiv der GcseUschaft fiir dltere deutsche 
GcschiGhlskumie, p, 1, 2, 8, 11, 22, 24, 
25, 31,32, 33,38, 39,41,46,63. 

ArcFrode, p. 93,94, 96. 

ABTTiuBsen, p. 24, 39, 41, 61. 

Avezac fd'), p. 44. 



Babdon, p. 18. 

BatiUche Siudien, p. 3, 9, 32, 37, 39, 64, 

66, 67, 09, 88. 
Baugerl, p. GL 
Bcauvoi^, p. 45, 94, 95, 96. 
BertheluL, p, 41, 
Beyer, p. 61- 

Brcjfiwches Jahrhuck, p. 7, 16, 32, 95, 98. 
Bfiirkncr, p. 94* 

BulL G^ogr, Hisi. ei Descnpf.,p. 27. 
Butlger, p, 14. 
Brcusing^ p. 54. 
Buclion, p. ^6. 
Buchholz(B, de), p.5. 
BulL Soc. Antiq, de Normandie, p. 17. 
Bull. Soc, G^o(jr. Lj/o», p. 56. 

C 

Chaillu (du), p. 47, 6G, 94, 95. 
Chastelus {de)i p. 4. 



u 

Dahlmann, p. 13, 14, 26, 89, 92. 

Daniei, p. 69, 73. 

Dehio,p. 8, 11,13,14, 16,17,19,79, 

Depping, p. 84. 

Dielrich, p. 8, 9, 38, 42, 52. 

Dubois (M.), p. 31. 



80. 



E 



Ebert, p. 25, 26. 



Fecamp (A.), p. 32, 69, 98. 
Fischer (Th.), p. 54, 56. 
Plateyjarhohy p. 95. 
Forster, p. 46, 70. 
Funck, p. 13. 



GaUois (L.), p. 48, 56, 89. 

Geffroy, p. 92. 

Geijer, p. 13, 45, 76, 79, 81, 82. 

Gelcich, p. 44, 96, 97. 

Giesebrecht (Ludwig), p. 3, 4, 7, 8, 9, 
19, 22, 23, 24, 32, 37, 38, 39, 46, 47, 
49, 52, 64, 66, 68, 69, 78, 81, 87, 88, 
89, 92, 94. 

Gloy, p. 61, 74, 

G5tz, p. 17, 44. 

Gosselin, p. 29. 



Digitized by 



Google 




Grimm, p. 86. 

Gunther (S.), p. 26, 30, 34. 



Hamburg Urkundenbuchyi^. H , 12, 14, 16. 

Hamy, p. 27, 47, 50, 56, 76, 80, 92. 

Hase, p. 13. 

Hauck, p. 13. 

Hahn (F. G.), p. 77. 

Hansen, p. 45. 

Heimskringla, p. 18, 44, 45, 63, 70, 80, 

82, 87, 92, 95. 
Herzog, p. 26. 
Hildebrand, p. 81. 
Himly (A.), p. 45. 
Histor. u. Literar. Abhandlungen der 

k. d. Gesellschaft zuKOnigsberg, p. 3, 8. 
Hodenberg, p. 14. 
Horsford, p. 97. 
Humboldt, p. 98. 



Jacob(G.),p. 18,69, 70,85. 
Jaffe, p. 22. 
Jansen, p. 17, 61. 
Journal Asiatique,^. 18, 32. 



KirchhofTs Forschungen, p. 17, 45, 46, 

61, 74, 77. 
Klaproth, p. 44. 
Kohl, p. 32, 95, 98,99. 
Kretschmer (K.), p. 9, 10, 26, 30, 32, 82. 
Krummel (0.), p. 32. 
Kurtz, p. 13, 14. 



Lagus (V.), p. 18. 
Landnamabok, p. 92, 93. 
Langebeck, p. 44, 47, 56, 80. 
Lanier (L.), p. 87. 

Lappenberg, p. 3, 4, 5, 7, 8, 11, 22, 24, 
25, 46, 64, 69, 79. 



103 — 

Lauridsen, p. 77. 
Laurent (M.), p. 5. 
Leger, p. 47, 52. 
Lelewel, p. 56, 66. 
Letronne, p. 30. 
Lindenbruch, p. 4, 5. 
Liidde^s Zeitschr. f. v^L Errf/i.j p. 18^ 
44,45,51,89. 



Maderus, p. 4. 

Maurer (K.), p. 13, IG, 10, 84, 93, ^4. 

Marinelli, p. 10, 48, 40, Oii. 

Mehren, p. 17. 

M&m. Soc. Ant. du Nordj p. 17, 44, 84, 

85, 93. 
Migaie, p. 3, 4, 9, 26, 20, 32, 39, 48, 74. 
Misegaes, p. 5. 
Mobius (Th.), p. 79, 
Mommsen, p. 27. 
Monceaux (P.), p. 20, 
Monumenta Germaniw historlcaf p. 1, 4, 

11,22, 24,37 40,41,60. 
Monumenta Germanlso Pxdogogicaj p. 2tj. 
Miillenhof, p. 23, 33, 33, 73, 74, 87, 

89. 
Murray (J.), p. 44. 
Murray (J.Ph.),p, 8,46,49,50, 72,73, 

76, 77, 78, 80, 81,83. 



Nordenskiold, p. 44, 54, 53, 56, 57, 94. 
Notices et Extr. de^ Ms. , p. 56 . 
Novi Commentarii Soc. Ri^g. GotlingensiSf 
p. 8. 



Ozanam, p. 27. 



Penck, p. 69, 74. 

Penck's Geogr. AbhandL, p. 9, 94. 

Peringskiold, p. 4, 

Pertz, p. 4, 63,65. 



Digitized by VjOOQIC 
d 



— 104 



Pe&fheL p. 23, 27, 3i, 44, 4:i, 48, 52, 

S4, iiy, 82, 87, aO, 92, 05, 97, 98. 
mem,MiUeiL,y.i^, 46,53, 61, 77, 8J, 

PoesLion, p, 33, 38. 

Pommersehe Proiincial Bldtier^ p* 37. 

Po^sarl, p, 18, ii, 4o,5i, 89. 



Rabot (ChOi P- 94- 

Rafn, p. 4^1, 94, 95, 96, 

hasmusfien, p. 18, 32. 

italzcl, p. 02. 

Redufi(E.). p-33i 4Ji, 73, 94. 

Bevue des Deuz Mondes, p. 41. 

Kiant (P.), p. 16, 19, 22,44,47,52. 

RilterfKOtp. ^25. 

Ruelens (ChO, p. »5. 

Ruge (S.j, p. 23, &4, 89, 95. 



B 



Santarem, p- 50, 82. 

Schafarik, p, 69. 

Scherer, p. 32, 33. 

Schierti, p. 8^). 

Scott. Gmgr. Mtifj., p. 44. 

Scrtpt. riTum dantcarufH medii aeviy 

p. 44,47, 80. 
Schumacher, p* 7, IG. 
Sitzber, der pfiit. hUtm\ Klasseder k. k. 

Ah. iL 'Wi^smAch. in Wkrt, p, 35,89. 
Snorro StuHofSon, p. i8, 
Specht, p, 9, 12, 26. 
Spruner, p, 14, 47, 78, 93. 
Steenstrup, p. 13, t7, 23, 44, 47, 48, 

S2, 84, 80. 
Storni (Guslav],p. 44,96. 
Stunej p. 18. 



Suess (E.), p. 45. 
Suhm, p. 4. 



Taine (H.), p. 86. 
Tastu, p. 56. 
Thoroddsen, p. 38. 



Velleius (Vedel), p. 4. 

Vivien de Saint-Martin, p . 45, 52, 85, 98. 

W 

Wackernagel, p. 26, 48. 

Wahnschaffe, p. 45, 77. 

Wailz (G.), p. 4, 55, 60, 69, 72. 

Wattenbach (W.), p. 5, 26, 81. 

Weber, p. 13, 23. 

Wedekind, p. 61. 

Weinhold, p. 18, 32, 35, 44, 45, 75, 76, 

79, 80, 84, 85, 86, 87, 89, 93. 
Werner, p. 26. 
Wiebel, p. 77. 
Wieser (von), p. 55. 
Worsaae, p. 13, 17, 18, 84. 
Wiittke (H.), p. 54. 



Zacher's Zeitschr. f. deutsche Philologie, 

p. 16. 
Zeitschr, d. Gesellsch. f. Erdk. Berliny 

p. 44, 96, 97. 
Zeitschrift f. ivissensch. Geographie (Ket- 

tlers Zeitschr.), p. 9, 38. 
Ziegler (Jacobus), p. 76, 87, 93. 
Zimmer, p. 91. 



Ca^EiL. Imprimerie Ed. Cr£t£. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by VjOOQIC 



Digitized by 



Google 



Digitizedby VjOOQIC , — — ^ 









1^' ■ 


* t * ■ ^ ^ i ^ ^ ^ ^ .i 


t_' ^'^H^' '¥ ' '^» " ' 


^ 
S^'^' 


. ^ ^ ^'t^.^^^ r' 




" t 






_i - "^ 


' -" "V -y^ 'Z-.'. te 


V-. > 


f- 





II 



111 


iilKiiliul: 


||M,„I,„, 


2044 019 629 328 



;?o«Bo« «* '%?5b!!*H^ OH 

^T ReTURNED I^V^^^ „M»P€0 
SeuO*. HON-r^*^S 0«l.rT THE 



^ 



^ -^-4 



^r-V 



../^ 



f ^ '•ur « 



-■•v 



'■^ 



h im 



i 



qps^ 




.5