Skip to main content

Full text of "De architectura, libri decem: Ex fide librorum scriptorum recensuit ..."

See other formats 


This is a digitai copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legai copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the originai volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we bave taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legai Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legai. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is stili in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . google . com/ 




eA^X^7 





Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 




/• 



A'z^ . //y fa 3/. 



1^^^^- 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



1 



o 



\ 



MARCI yiTRUVII POLLIONIS 
. DE 

ARCHITECTURA 

LIBRI DECEM. 



EX FIDE LIBRORUM SCRIPTORUM RECENSUIT, 

EMENDAVIT, SUISQUE ET VIRORUM DOCTORUM 

ANNOTATIONIBUS ILLUSTRAVI! 

IO. GOTTLOB SCHNEIDER, Saxo. 



TOMUS PRIMUS. 
L I P S I A E 

SUMTIBUS ET LITTERIS G. J. GÒSCHEN. 
ANNO MDCCCVII.-^ 



Digitized by 



Google 



,, V ^-^/^ J è, ^ 



/^ 



f <: e 1 1 1 G E I 



Digitized by 



Google 



VIRIS DOCTISSIMIS, 

CHR. GOTTL. HEYNE, 

CONSILIA RIO. INT. JUST. PROFESSORI 
GOETTINGENSI, ET PRAECEPTORI, 

C. A. BOETTIGER, 

CONSILIARIO REGIO DRESDENSI. ACADEMIAE 
MILITARIS PROFESSORI, 

G. H U T H, 

CONSILIARIO REGJOET PROFESSORI 
FRANCOFURTENSI, 

A. H I R T, 

CONSILIARIO REGIO ET ACADEMICO 
BEROLINENSI. 

JOHANNI GURLITT,' 

DIRECTORrXT PROFESSORI GYMNASII 
H AMBURGE N S I S, 

TOH. CHRISTIANO GENELLI, 

ARCttlTEC TO'. BEROLINENSI, 



Digitized by 



Google 



QUI DE VITRUVIO BENE MERITI SUNT, 

VEL HANC EDITIONEM OPERA, STUDIO, 

CONSILIIS ET COPIIS SUJS AUGERE ATQUE 

ORNARE BENIGNE VOLUERUNT, 

OPERAM SUAM 



GRATI ANIMI TESSERA M 

DAT, DICAT, DEDICAT 

EDITOR 

JO. GOTTLOB SCHNEIDER, saxo. 



Digitized by VjO^QIC 



CORRIGENDA IN PRAEFATIONE TOM. I. 

p. LXII 1. 5 ab ima pagina: Hermagenem scribe Hermogenem 
p. LXyi L 3 narrratìoni scribe narratloni 

INDEX 

ERRATORUM IN ORATIONE VITRUVU. 



p. 13 8. 5 


lin. 5 hypaeihrae' scribe 


Aypaet^rtf- 


p. 18 J. 8 


1. 25 opartet — 


oporteat 


p. fl4 $-3 


L SI Aatf, — 


Aa«c« 


p. «8 $.13 


1. ao ^ua — 


7»atf 


p. 59 5-10 


1. x5 temperata non — 


temperata» non 


p. 69 «IO 


1. 17 hmmoris in — 


humoris, in 


p. 97 J. 1 


L la incommodo — > 


incommoda 


p.ioa J. 4 


1, 7 firmiora — 


firmiorem 


p.107 5- 4 


1. 3 secnriolis, — 


securiclis^ 


p. i3& Gap. IX 8. d L antcpen. sunt, — 


sint. 


p.iga «. 1 


l. 7 mollitae -« 


molitae 


p. 195 Gap. ] 


rX L 11 armenio — 


Armenio 


P.195 


- a. a l.a6 Aventino -^ 


Aventino 


p.&i6 $. 8 


1. 9 vitreo; — 


citreo : 


p.fla4 j. a 


1. ao quoquocunque *- 


quocunque 


p, ^ Cap. VII $. » L 15 umbras — 


umhrae 


P.263 ii3 


1. 5 <2tfm jo/ — 


cum sol 


p.274 J. 11 


1. pcnult. armillis ^-« 


armillas 


p.a9i j. 5 


L 5 securiolatìs -*- 


secnriclatis* 



Digitized by 



Google _ 



Digitized by 



Google 



LECTORI A EQUO 
EDITOR SALUTE M. 



Ab inido statini profiterì cogor, eam novae Editionis 
librorum Vitravii suscipiendae cansam mìhi non fuisse» 
quae fortasse gravissima omnium iudicibus intellìgen- 
tibus imo sola vera videri possit, quaeque adeo diu 
viros doctos ad opus necèssarìum aggrediendum per- 
movere potuisset et debuisset Scilicet humana uti 
negotia pleraque omnia fortuna potius quam pruden- 
tia regi vìdemus, ita hominum doctonim etiam co- 
gitationes et studia sorte quadam ad diversas disd- 
plinas traduci et veluti dispensari, et Philologorum 
quidem industria critica modo ad hunc modo ad ìUum 
scriptorem graecum aut latinum emendandum illustran- 
dumque quasi vento delata accommodari videtur. At- 
que ipse ego nunc admiror, quomodo mihi acciderit, 
quod Cicero iocans ad Quintum fratrem (11^ io) scripsit: 
nos enirn ita philologi sumus^ ut vel cwnfabris habitare 
possimus. Casu enim acddit, ut Berolini in Museo Blo- 
chiano occupatus Systemate Ichthyologiae amici desidera* 
tissimi ordinando atque absolvendo versarer^ cum editio 
Rodiana Vitruvii sum tibus Myliae excuderetur, eiusque 
plagulae recentes ad amicum aliquem meum corrigendae 
deferrentur. Exoratum exemplum plagellarum domi cu- 



Digitized by 



Google ^ 



IV 

rioseperlegi; statim Àgnovìmuldsin locisgraecumexem- 
plar, quod Vitruvius interpretatus erat; ubi^perveni 
ad dedmum librum , recordahar Mathematicoruin grae- 
coruED et Aristotelìs , ubi eadem graece praecepta paiilo 
antea legerain. Advertebant auimum etiam illi loci, 
quos a Palladio, rei rusticae scrìptoret translatos in 
Editione Scrìpronim rei rusticae haud multo ante 
tempore comparaveram et interpretari conatus eram. 
Apparebat iam tum mihi, criticam rem ab Editore 
admodum negligenter administratam essel Sed accu- 
rata cognitio eius rei differenda fuit in aliud tempus^ 
posteaquam in museum meum Francofurtanum rever- 
sus essem. Absoluto demum opere postumo Blochii 
mei, .statim me lubido incessit pervestigandae novae 
Editionis Vitruvianae. Itaque quam primum potui, 
Codicem Guelferbytanum arcessivi, eumque cum Edi- 
tione nova et excerptis ibi ex Codice eo lectionibus 
comparavi. Varietatem lectionis ex Vincentii Bello- 
vacensis Speculis excerptam iam antea exemplo Edi- 
tionis Laetianae alleveram. Coepi tum curiose cir- 
cumspicere et sedulo anquirere et vetera et nova emen- 
dationis atque interpretationis subsidia; quorum copia 
quo magis augebatur, eo laboris suscepti amor magis 
increscebat; quem deinde sero animadversa difficultas 
partis praedpuae operis nec mìnuere nec reprimere 
potuit. . Consilìum fuit» solum areae» in qua alii ex- 
aedifìcarent, purgare atque eruderare, fundamenta 
solidiora iacere , quibus superstnieretur aedificium mi- 
nime ad singulos ingredientium gressus contremiscens 
et titubans» et materiem undique sedulo coUectam 
apponere atque comparare , qua peritiores artis archi- 
tectonicae et mechanicae interpretes recte usi singula 
corporis Vitiniviani membra felicius quam adhuc factum 



Digitized by 



Google 



est expolire possent Quod qua via quaque ratione 
exsequi conalus sim, quo facilius aequi atque intel- 
ligentes lectores possent existunare, hìc deinceps in 
conspectu eorum omnia apposui, unde plerumque de 
fide et diligentia Editoris praeiudicium fieri solet. 
Quidquid enim de nomine, patria atque aetate Vitruvìi 
vel certis scrìptorum testimoniis liquido constai , vel 
probabilibus temponim notis rerumve argumentis aut 
sagacibus hominum doctorum coniecturìs colligì po- 
tuit, id omne in quantam potui compendiì brevita- 
tem non obscuram contractum apposui; deinde ordi- 
nem totius operis atque argumenta singulornm libro- 
rum fìdeliter explicuii et ex antiquitate romana sele- 
età comparavi scriptonim loca ea, ex quìbus de pre- 
tio iusto operi Vitruviano statuendo iudicium aequum 
fieri posse videbatur; postea priorum Editorum atque 
Interpretum operam et merita fideliter enarravi» di- 
stinxì, et quantiun potui iudicavi; denique sybsidio- 
rum criticorum copias meas recensui, et novae Edi- 
tionis fauius rationes quam potui accuratissime explicui. 
Itaque facile erit lectoribus harum rerum intellìgenti- 
bus ad existimandum , quid ab hac mea opera expe- 
ctare iure possint, quid ve aliorum curis vel volens 
rei necessario expediendum reliquerim. 

§. I. 

De nomine patria et aetate scriptoris. 

Frìnceps Sulpiciana Edilio et Fiorentina anni 149^ 
inscriptum gerunt nomen Ludi Victruvii; quaedam 
Italicae etiam M. L, praescriptum habere dicuntur: 
reperlum praeterea ^ lestatur Folenus, qui M prae- 
fert, ut fi'equenlissime in libris praescriptum. 



Digitized by 



Google 



VI 

De patria Verona suspicionem primus Andreas 
Aldatus duxit ex monumento antiquo et prodidit in 
tibro Parergon luiis 8, 5. Qua de coniectura disse- 
rentem audìas- velim Philandrum in Praefatione de 
Vita Vitruvii: „M. Vitruvii PoUionis , inquit, quemre-^ 
peri ab aliquo Veturii Rufi nomine ad testimonium 
vocatum , quae fuerit patria 9 video in dubium vocali ; 
quibusdam Romanum, nullo quod sciam arguinento, 
aliis Veronensem existimantibus , quod Veronae in ve- 
teris stnicturae arca ad hunc modum legatur: 
JL. Fltruvius Li. L. Cerdo 
Architectus, 
£a inscriptio fecit , ut vir doctissimus , A. ' Alda- 
tus iurìsc. decem librorum de ardùtectura auctorem 
L. Vitruvìum Pellionem appellare se mihi Ferrariae 
dixerìty et postea ediderit, quod Fellio, aiebat, id 
quod cerdo significaret In cuius sententiam ne trans- 
eam, multa me movent. Primum, quod in omnibus 
exemplaribus praeter unum recens scriptum , M. non 
L. y et PoUionem in omnibus , non PeUiotiein legerim. 
Deinde quod cerdonem, pace tanti viri dixerim, 
non esse continuo quod pellionem facile intelligit, 
cui utriusque vocabuli originis venit in mentem; al- 
terum enim a lucro , id est aTCÒ Tov népbovs^ unde 
lucrionem quoque Latini vocant, a pellibus alterum 
ductum est Et si idem sit, quid architecto cum pel- 
libus? Cerdo enim in illa inscriptione hominis non 
studii est index. Ut si idem credi par fuit, fuerit 
tamen cerdonis non pellionis appellàtio restituenda. 
Quin, et quod Vitruvius noster reprehendit, arxJìite- 
ctus ille sub mutulis (quod vidimus) denticulos col- 
locavit Itaque» vulgatam codicum scripturam reti- 
nentes, diversos esse arbitramur." 



Digitized by 



Google 



VII 

Alciati suspidonem reiecerunt praeter Philandrum 
Onufirius Panvinius Antiquit. Veronensium lìBro 6 p. i/\rj. 
C. Barth Adversar. I» io. et P. Burmann in Praefa- 
tione ad Tomi IX Part. 6 Thesauri reruijQ Italicarum. 
Verum admonendus est lector, ab Alóaìà f^ictruvius 
annotatum esse ex inscriptione Veronensi, unde Phi- 
lander testis ocularìs Vitruvius exscriptum posuit. Vi- 
truvium sine varietate scripturae bis nominavit Fron* 
tiniis de Aquaeductibus , semel Sidonius Apollinaris 8 
Epistola 6. Comparavit Fabrìdus Vìtruvium V^acdum^ 
Fundanum Livii Bt ^9 ^t Vitruvium Secundum Lam- 
pridii in Commodi Vita, cuius in locum Casaubonus 
Victorini nomen reponi voluit. Prior ille fuit M. Vac^ 
€ius f^itruviuSf Privematium et Fundanorum dux con- 
tra Romanosy cuius domus eversae area Vacci prata 
dieta fuerunt. Cf. Cicero prò Domo e 58* 

Quod ait Philander Vitruvium ab aliis Romae fuisse 
vindicatum, id spectare videtur ad interpretem Cise* 
ranum , cuius locum ex annotatione ad libri 8 cap. 4 
p. 136. a. excerptum apponere lubet. 

y^Vitruvio in questo loco dimostra claramente esse* 
re stato nobile dtadino romano. Cum el fosse de 
la stirpe di Asinio Pollione : e perho . Vitruvio es- 
sendo antiquissimo y era digno et sufficiente per quo- 
tidiano convicto , ed era da li sapienti ed egregi 
visitato per potére conferire i philologi sermoni e dis- 
putare in casa sua: praedpue con questo di regia 
stirpe filio di Masinissa. Unde poi cognoscere si per 
questa parte si per questo que ha dicto in il primo 
proemio chi bene vole considerare il tenore suo, si 
etiam per quello che ha dicto in multi altri loci, prae- 
dpue in libro tertio, ubi de frontibus aedium ait: 
huius eocemplar Romae nuUuin habemus: luì esserli 



Digitized by 



Google 



vili 

connumcrato coti li Citadini romani : che si èl fusse 
stato extemo, haveria dicto nuUwn habetis^ non au* 
tem hàbemus. Àncora in lo quinto prohemìo parendo* 
li volere usare beneficio a lo romano populo, dice: 
non minus cuin aniinadvertissem distentam occupatio- 
nihus civitatem publicis et prìvatis negotUs. Questo era 
signo eh' el amava la sua patria. Etiam eh* el fusse 
nobile y il poi vedere in lo sexto prohemio: etiàm el 
si dimonstra eh' el amava e consultava la sua patria. 
In lo decimo prohemio. Ma pur e cosa attonita che 
alcuni praeclarissimi scriptori per epso hano autenti- 
cato ed allegato molte sue nationi. Si come si dice 
dil Comense Plinio e lulio Frontino in lo opusculo 
de Aquaeductibus , non habiamo scripto ultramente 
le prole e patria di epso Vitruvio a do si levasse la 
opinione de quilli, che credeno per la inscriptione 
facta in li archi dil Veronense theatro che questo sia 
quello L. Vitruvìus Cerdo. Quale io non lo so in 
qual modo credere , cum sia ivi non e memoria dil 
fondatore ne altra ala (alia?) mentione del' archite* 
cto : io de quanti texti antiqui ho lecto , etiam quello 
ultimo dil studioso causidico Paulo di Balzano , Fa- 
tricio Milanense» ubique la inscriptione dice L. P^i" 
truvii Pollionis ad Caesarem Augusturn de Architectura* 
et liher primus et sic de siugulis. Alcuni non seri- 
bendo extenso nisi cum. litera L per dire brevemente 
Lucii^ il resto de le littere erano del dicto tenore. 
E perho si etiam accadesse alcuni volere credere , eh' el 
si dovesse intendere, questo e fusse cognominato Cerdo. 
Vede etiam quanto ha scripto P. Victor in opusculo de 
romanis aedificiis. Cubrìne morat (C. ubimemorat?) 
Prata Bacchi , ubi fuerunt aedes Vitruvii fundate. Po- 
tri'a forse accadere essergli stato uno altro cosi nominato 



Digitized by 



Google 



IX 

e non questo; licet el fusse nobile, ut diximus, et doctis- 
sìmo , non pare si sia sdìgnato ha scribere et conversare 
con ogni sorte de persone et praecipue di Cerdoni: 
quamvìs epso non sia cerdone. Ma noi non dovemo 
dubitare perche molte volte per qualche operatione 
aut naturale seu accidentale effecto facilmente si lassa 
la cognominatione de la prima ed antiqua , e fii rete* 
nuta la nova cognominatione per li praedicti casi." 

Ex hac Ciserani annotatione sequitur fadlis et 
probabilis coniectura, opinionem illam de Verona, Vi- 
truvii architecti et scriptoris patria, non fuisse ab 
Alciato excogitatam sed comparatione cerdonis cum 
peUione et cognominis PóUionis in Pellionis mutatione 
non tam omatam et firmatam , qnam detortam et cor- 
ruptam. Accedit etiam illud, quod comparationem 
illam piane alienaro esse demonstrat, si Ciserani nar- 
ratio vera et ex monumenti inspectione ducta est; 
omissam enim is architecti mentionem et conditoris 
ii^ inscriptione affirmat; unde suspicari liceret, voca- 
cabulum architectus^ quod Philander ibi inscriptum 
legisse etiam videtur , recentiore manu additum postea 
fuisse. Quidquid sit ea de re , satis tamen manifestum 
est, inscrìptionem Veronensem ad patriam scriptoris 
Vitruvii indagandam nulla ratione referri posse aut 
adhiberi. Argumenta vero Ciserani prò romana Vitru- 
vii patria aliata sunt eiusmodi, ut refellendis iis im- 
morari nec lubeaj^nec sit operae pretium. Igitur ad 
Philandream annotationem redeo, in qua lectorem di- 
ligentem advertere debet, quod de f^eturìi Rufi no- 
mine iniecit: bue accedit adiecta in extrema Praefa- 
tìone annotatio haec: ^^ Raphael Volaterranus scrìbit 
quarto Geographiae: f^itruvii Ubrum de hexagords^ 
lieptagonis et id genus anno MCCCCXCIIII inventum 

h 



Digitized by 



Google 



in coenobio qiwdam ad Bobium oppidum. Hactenus 
quod astruere possuinus.^^ 

Suspicor ecpiidem in mente fuisse Philandro men- 
tionem libri alicuius manuscripti similem illi, quam 
retulit Fabiicius ex Bibliotheca nova MSS. Labbei 
p. 3G4 "^^ memorantur e Catalogo auctiore Scipionis 
Tettii Vìtruvii Rufi et Epaphroditi Arcìiitectonica, Huc 
pertinere opinor etiam, quod reperi in Sabnasii £xer- 
citationibus Plinianis p. 48 1* ^' !)• editionis prioris, 
ubi est : Ita reperi scriptum in fragtnentis Epaphrfh 
diti et Vitruvii Rufi architectonis: pertica habet pedes 
XII digitorum Xl^IIL Ibidem p. 483 est : Inde apud 
Epaphroditum et Vitruvium Rufum haec caera sem'^ 
per sutnitur prò numero dato, puod semper correxU 
nec inteUexit vir doctus f cuius iUae membranae fuerunt. 
Tum ponit aliquot exempla. Denic[ue p. 492 est: 
In fragmentis arithmeticis Epaphroditi etc. Ultra huius 
libri manuscripti Vitruvio Rufo adscripti vestigia lati* 
tantis persequi nec volili nec potui. Satis enim ex 
fragmentis a Salmasio positis intellexisse mihi vide- 
bar, librum illum ad criticam Vitruvii nostri emen-» 
dationem et interpretationem piane non pertinere. Lo- 
cum Volaterrani Fabricius ex libro IV extremo Com- 
ment. Rer. Urb. memoravit paulo pleniorem ita, ut 
affirmet Volaterranus codicem istum a Thoma Phae- 
dro fuisse in urbem Romam advectum. Denique 
Laetiana Editio, ubi repetiit Philandream Vitam Vi- 
truvii y prò nomine f^eturii Rufi scriptum habet V^itru'- 
vii Rufi. Tam parum fidei haberi potest Amsteloda^ 
mensi operael Unum hoc de patria Vitruvii dubia 
addo, Scipionem Maffeum in altera Veronae illustra^ 
tae Parte multis argumentis asserere Vitruvium seri- 
ptorem Veronae suae allaborasse, quae Fabricio qui- 



Digitized by 



Google 



XI 

d^n probabìlitatis speciem habere visa simt. Eqni- 
dem librum non inspexi, quoniam coniecturis ìstis et 
suspicionibus nihìl piane auctorìtaftis ex ipsis Vitruvìi 
scriptis adstrui et asserì posse piane mihi persuasum 
habeo. 

Disputationem olim varììs vìrorum doctorum opìnìo- 
nìbus iactatam de tempore, quo Vitruvius vixit et libros 
de Architectura conscrìpsit, recentiore aetate itenim 
suscepit et fere sopitam excitarit yir egregius, Mor- 
gagni, cuius annotationem apposiii. ad eum locum, ad 
quem pertinet, libri 2 capitis 9 sectionem 11. ubi le- 
ctor addita reperiet, quae viri docti suspicionibus cum 
summa verìtatis specie opponi et responderì poterant 
Antiquiores yirorum doctorum opiniones refert Cisera- 
nus, cuius annotationem postea apponam, ubi de In- 
terpretatione eius Vitruviana dicendum erìt. Equidem 
satis hoc firmiim et vix ulli dubitationi obnoxium esse 
existimo cum Th. Reinesio Var. Lect. p. 165 librum Vi- 
truvii de Architectura ad Caesarem Augustum fuisse ab 
auctore scriptum et missum. . In Praefatione enim Libri 
noni Lucretium poetam Ciceronem et Varronem ut 
aequales nominavit et laudavit. De quo loco post- 
ea accuratius dicetur in Enarratione eius Prooemii. 
Sequitur ut de librorum decem de Architectura Edi* 
tionibus videamus. 

§. ' II. 

De operis Vitruviani Editionibus. 

Prìnceps est, quam prodidit Io. Sidpicius, Verula* 
mus, addito Frontino de Aquaeductibus et adhibito 
in sodetatem laboris Pomponio Laeto , sine anni et loci 



Digitized by 



Google 



XII 



nota. Verba graeca singula singiilis latinis expressit; 
ubi plura erant aut versus graeci, vacuum spatium reli- 
ctumest: item ubi figuras additas Vitruvius memorat, 
una excepta, quae apposita conspicìtiìr ad libri primi 
caput extremum. Sulpicium scrìpturam Codicis fideli- 
ter ubique repraesentasse , comparatio plurium codi- 
cum manuscriptorum a viris doctis et a me ipso facta 
- docuity qui fere omnes, perpaucis locis et vocabulis 
exceptisy cum editione Sulpiciana consentiunt, ita ut 
coniectura satis prpbabilis exinde duci possit , scrìptu- 
ram Codicum Vìtruvìanorum omnium » qui quidem ad- 
huc comparati fuerunt, ex uno aliquo fonte ductam 
f luxisse , per librariorum incuriam et inscitiam sermo- 
nb praecipue graeci magis aut minus temeratam et 
corruptam. ' Exemplum huius Editionìs, quod extat in 
Bibliotheca Senatus Lipsiensis , ante me comparaverat 
aut potius inspexerat auctor Editionis postremae Bero* 
linensis. Annum Sulpicianae Editionis dubium inter 
1484 ^^ ^49^ medium fuisse ex Praefatione Io. Sulpicii 
recte arguit Maittaire eumque secutus Polenus in Re- 
censione Editionum Frontini p. 21. 

Editio altera Fiorentina anni 1496 addita habet 
praeter Frontinum opuscula quaedam Politiani et figu- 
ras duas. In orthographia accuratiorem Sulpiciana, in 
ceteris fere consentire Fabricius affìrmat Equidem 
nancisci eam non potili. Locum unum alterumque ex- 
dpit Polenus » qui varietatis exemplum posuit ad Fron- 
tinum p. 210 not. 4. 

Editio tertia est Veneta anni 1497» quam ex Fio- 
rentina expressam vel potius repetitam esse, additis 
duabus aliis figuris et textu interdum mutato, ait Fa- 
bricius auctore Poleno , qui de Edìtionibus Vitruvii di- 
ligentissime exposuit in Commentatone edita Patavii 



Digitized by 



Google 



uni 



anno 1739. Exemplum mutatae in melìus scrìpturae 
habes libri 5 cap. g sect. i. ubi Stnitoniceum recte 
scriptum extat. Eandem Editionem Galianì interdum 
inspexity et ex ea veram scTÌpturam restituiti cumSul- 
pidanam nancisci non potuisset; veluti C e. 3 sect. 2. ubi 
fideliter veram scrìpturam spatiosae redduntur habitat 
tiones servavity ubi lucundus spatìosa — hahitatiombus 
ediderat. 

Haec est prima familìa Editionum Vitruviani operis, 
quae parum a lìbrorum manuscriptorum fide recessit^ 
sed graecis versibus caret. 

Successit anno 1511 Editio Veneta apud Ioannem de 
Tridino , cui praefuit lucundus f^eronensis^ Is contex- 
tum plurimis in locis mutavit usus ope Codicum manu- 
scriptorum f ex quibus verba graeca et versus graecos 
restituisse vìdetur » sed plura ingenio suo et scientia rei 
architectonicae confìsus, ut ipse confitetur, mutavit, 
additis multis figurìs. Idem lucundus iterum edidit 
Vitruvium Florentiae anno 1513 forma octava apud 
luntam. Haec editio repetita fuit anno 1522 et 1523 
forma octava. Hanc postremam editionem ex biblio- 
theca regìa fierolinensi suppeditatam adhibui et com- 
paravi una cum prima anni 1511 forma folii integri 
procusa. 

Mirificam lucundi confidentiam et audaciam in re- 
censendis olim rei rusticae scriptoribus latinis cum 
cognovissem, facile erat ad augurandum, quid ab in- 
genio hominis temerarìi expectandum esset in eo scri- 
ptore, quem quasi suum eiusque artis, in qua lucun- 
dus tum regnare videbatur, praeceptorem multo ma- 
lore cum confidentia quam rei rusticae scriptores tra- 
ctasse videtur. Plurima sane is Vitruvìo vulnera inf li- 
xìtf et doctrìnae architectonicae capita non pauca ita 



Digitized by 



Google 



XIV 



pervertiti ut rairarì satis non possim non viros doctos 
solum, cpii rei criticae operam dant, sed peritissimos 
etiam antìquitatis et artis architectonicae nihìl de teme* 
ritate et fraude lucundi suspicatos, temeritatem homi- 
nis tam patienter tulisse et viliia scrìpturae Vitruvianae 
innumera I a lucundi importunitate illata ^ partim in- 
terpretationibus alienis saepe etiam coniecturis et emen* 
dationìbus sanare ag^essos novis vitiis ciunulasse, ita 
ut in recentissimis quibusque Yitruviani operis recen* 
sionibus veteris architecti nec caput nec pedem agno- 
scere liceret. Criticae lucundi rationem et ingenium 
etsi satis spectata lectores habere possunt ex lectione 
Scriptorum rei rusticae latinorum , operae tamen pre- 
tium facturum me puto, si locum Budaei iisdem bue 
ante oculos apposuero , unde conìectura fìeri potest de 
multis aliis locis Vitruvii , quae lucundus primus inge- 
nio suo sibi eniendasse videbatur. Locus est in GuiK 
Budaei Annotationibus Prioribus ad Pandectas p. 435 
editionis Lugdunensis anni 1551 ubi ponit locum Vitru- 
vii 4» ^^ ^ ^ lucundo emendatum) deinde ita pergit: 
puae verha mendosissime in iinpressis libris leguntur^ ut 
totus paene tractatus Ule de architectura — quare a 
paucissirnis legitur^ alioquin etiam inteUectu perdiffior 
lis — Nobis vero in ea lectione contigit praeceptorem 
exiìnium mmcisci lucundurn sacerdotem^ architectum 
tutte regiunif hominem antìquitatis peritissimum ^ qui 
graphide quoque f non modo v^rbis inteUigemlas res 
praebebat. può tempore f^itruvium nostrum otiose 
aUosque nonnuUos antiquos scriptores eodem benignissi- 
me adiuvante emendavimus. Equidem in vestigia huius 
loci persecutus sum diligentissime lectionem Anno- 
tationum Budaei ad Pandectas omnium , ut ceterorum 
etiam operum f quae quidem in notitiam meam perve- 



Digitized by 



Google 



nerunt; ibique loca Vitruvii bene multa correcta reperi 
eadem piane radone, quam deìnde lucundus in edendo 
Vitru%io secutus est. Itaque haud temere aliquis 
suspicetiir, Budaei ingenio non exiguam partem de- 
beri laudis illius, quam lods Vitruvii manifeste vitio^ 
sis emendandis meruìt lucundus. Nec tamen is fuit 
BudaeuSy excelienti vir ingenio , qui seposito omni 
suo ittdicioy securus in verba et praecepta magistri 
lucundi iurarety atque emendationes hominis omnes 
simpliciter amplecteretur. Extat enim locus in libro 
de Asse 9 ubi locum Vitruvii I e 6 s. 9 de Eratosthe- 
nea terrae mensura temeraria lucundi correctione cor- 
ruptum ex antiquiorum Editionum scriptura vindìca- 
vit et ingenio suo adiutus in integrum restituit Cete- 
rum Budaei mentionem a nullo hucusque Vitruvii in- 
terprete factam merito mireris; itaque sedulo feci, ut 
omnes viri egregii coniecturas de locis Vitruvianis ex 
variis eius scriptis collectas singulis locis apponerem. 
< Haec altera Editionum Vitruvii familia, quanquam 
lucundi flagitiis et corruptelis frequentior quam le- 
ctionis emendatae laudibiis commendanda, ita tamen 
per seculorum .insequentium Editiones dominata est, 
ut mentes et ingenia virorum etiam doctissimorum, 
qui post lucundum libros Vitruvii corrigendos atque 
interpretandos sibi sumserant, et libros manusciiptos 
consuluerant , admiratione ingenii lucundei coeca vel- 
uti fascino defixa ^ atque obstupefacta fuisse credere 
cogaris. Tarn servile ubique obsequium lucundi teme- 
rariis coniecturis praestiterunt, ut errare et saepe de- 
lirare ciim duce omnium ore celebrato tutius habe- 
rent, nec suo ipsi ingenio sapere et novam enìendandi 
atque interpretandi viam ingredi auderent. Quicquid 
emm vel Ciseranus, vel fiarbarus, vel Philander, vel 



Digitized by 



Google 



XVI 

Galiani in Vitruvìi libris e^endis immutaruot, eius* 
modi et tam panim est, ut reduvias potius curasse, 
vulnera vero, .et > ulcera foeda et late serpentia piane 
omisisse et negiexisse \ideantur. Pergo nunc ad re- 
liquas Editìones commemorandas. 

Anno ìgitur 1521 Comi prodìit versio Italica Vi- 
truvii, auctore Caesare Caesariano, adiuvante Bona 
Mauro et Benedicto lovio. Eadem repetita cum epi- 
stola Fr. Ludi Durantini Venetiis anno 1524 fuit. 
Priorem ex Bibliotheca Electorali Dresdensi commu- 
nicatam habui; alteram non vidi, quam Fabricius Ve- 
netiis anno 1534 i^^p^titam et prò nova venditatam 
fuisse ab Editore in Praefatione Fr. Lucii annotavit. 
Hanc versionem Critico Vitruviano non negligendam 
esse recte pronunciavit Polenus; fuit enim in isto 
interprete si non ingenium acre et usu critico sub- 
actum, quod quis in isto seculo in ipsa adeo Italia 
ab homine errabuudo expectaverit? sed fuit in eo 
voluntas larga de Vitruvio bene merendi. Itaque libros 
scrìptos plures comparavit, et multis in locis lucundi 
anctoritatem deserere ausus est. Antea vero quam 
ex ipsius relatione de opera eius tradam, lubet bue 
referre, qiiae ad historiam versionis istius et operae 
a Ciserano coeptae ab aliis vero pertextae pertìnent. 
Locus est in Comitis di Turre Rezzonici Disquisitiom' 
bus PUnianis Tomi I p, 206 nota 2. ubi baec de ver- 
sione Caesariani memorantur: 

Caesar Ciseranus, qui iuxta aevi sui morem latine 
Caesarianus dici maluit^ f^itruvium Benedicto lovio au- 
xiUante italica manu aernulari et comìnentarii$ illustrare 
^SgressuSy operi summam manum minime imposuit. 
Legimus enim apud lovium Epistola LXXX MSta: 
Cum ad aures meas non semel perlatum fiierit, te mihi 



Digitized by 



Google 



XVII 

vitio vertere» quod in opere Vitruviano perficiendo, 
quod tu superioribus diebns imperfecttiin reliquisti» 
non nibil opis contulerim. Hanc oh causam Augu- 
stìnus GaUuSf qui editionem curavereU^ et Gothardus 
PouticuSf qui librum iinpresserat Comi 1521 pactam 
Caesariano mercedein cwn differrait^ ille in tantarn 
animi aegritudincìn inciditi ut occursus hominum vi* 
tans vitam miserriìno fato obierit. 

Subiiciam nunc, (piae ex libri ipsius inspectione 
et diligenti comparatione didici. Titulus bic est : 
Di Lucio f^itruvio PoUione de Architectura Libri 
dece traducti de latino in Vulgcrre^ affigurati , cow- 
inentati e- con mirando ordine insigniti ^ per il quale 
facilmente potrai trouare la multitudine de li abstrusi 
e reconditi vocabuli a li soi loci et in epsa tabula con 
summo studio expositi et enucleati ad immensa utUir 
tate de ciascuno studioso et benivolo di epsa opera* 
Cum gratia et privilegio. 
Emblema subiectum babet in ima ora adscriptum 
nomen Gotardi di Ponte; pagina véro ftVersa privile- 
gium Papae et Francisci Regis Galliae et Ducis Me- 
diolani. Sequitur Tabula de f^ocabulif per quiiique 
folia continuata; post eam Tabula de U Capituli uni- 
cum implet folium; altenim dedicatio operis sic in- 
scrìpta: Patriciis Populoque Mediolanensfi Alaisius Pi^ 
rovanus Salutefn plurimam dicit: ex qiia haec excer- 
pta ponam verba» ad bistoriam operis pertìnemtia : 
Non senza maxima ònpensa per molti exceUenùi piuari 
io ho facto designare et per non médiocti incisori ho 
mnihnerkte facto intagliare le ùffìguratiùne ài cireinó 
perlineate et compassate. Et adcio in epsa opera nulla 
conveniente cosa da li diligenti et studiósi fussc desi- 
derata f il magnifico Dominò Angustino Gallo ^ ^^f^ 



Digitized by 



Google _ 



xvni 

rendano Comcnsé digidssimOy et io prenominato aloiso 
de la generosa- fainilia et antiqua stirpe de Pirouani pro^ 
genito j vestro Citadino Milanese di Arithvietica et Geo- 
metria in epsa aiuta Citate non infuno aut incognito pro- 
fessore , hahiavio conducti homini in tale doctrina stu- 
diosi ^ quali V ìiano con sumina diligentia {quanto per 
la brevitàte dil tempo gli e stato licito f) correcto fideU 
mente traducto et declaratOj rrmxime Bono Mauro^ Ber- 
goinensCf homo di tale doctrina non ignaro ^ quale lux 
et epso texto traducto , et molti difficili passi enucleati 
et infiniti loci confusi al vero ordine reducti auante die 
fusse epsa opera data a la impressione ^ licet in parte di 
epsa sia il nome lui surrepto et nominato solum per cor- 
rectore da quello die la impressione frequentava. 

Excipit hanc Fraefatio Augustini Galli ad Franci- 
scum Galliae Regem et Ducem Mediolani: demum 
ìncipit folium primum operae Vitruvianae ita iu- 
scriptum : 

DI Lucio yitruvio Pollione a Caesare Augusto de 
Ardiitectura incomenza il primo libro translato in 
vulgare sermone commentato et affigurato da Cae- 
sare Caesariano Citadino Mediolanense s Professore 
di Architectura etc. 
In extrema pagina CLIV aversa in Commentario 
ad Libri IX Caput VII haec léguntur; 

Il die considerando il uuzgnifico Domino Augustino 
Gallo 9 Novo Comense et Domino Aloysio Pirouano^ 
JHediolanense Patritio^ Arithmetico excellentissimOj prin- 
cipali auctori de la presente impressione f^itruviana , . da 
loro già longo tempo facta mettere m qualche essere da 
Caesare Cisserano con lo adiuto de alcuni commentando 
et ih fino al presente loco perducta , ma poi leuemente 
non si saper qual caso da lui destitucta: deliberano de 



Digitized by 



Google 



XIX 

perseguire là digiia impresa. Et cosi con il inexo de 
Benedecto lovio Novocomense e Bono Mauro Bergo- 
mense e per longa hahitatione suo Condtadinpf hano 
procurato de farle expedire et volendo epsi gratifi- 
care a li prelibati Patricii et anche adducti da T amore 
del opera azo non rcmanense imperfecta in questo modo 
declarando Ihano proseguita. 

Finis in exfcrema pagina CLXXXIII adversa ita ha- 
bet : pui finisse lopera praeclara de Lucio Fitruvio PoU 
lione de Architectura traducta de latino in vulgare^ hi- 
storiata e commentata a le spese e instantia del iruignU 
fico Domino Augustino' Gallo — e del nobile D. Aluisio 
da Pirouano Patritio Milanese. — e ifnpressa nel amoe- 
na et delectauole Citate de Como per Magistro Gotardo 
da Ponte^ Citadino Milanese, nel anno M. D. XXI. XV 
mensis luln. 

Aversa pagina habel; registrum cum emblemate 
Gotardi; postrema deni({iie Tauola de li Errori in 
tuta lopera Vitruviana. Concludit totnm opus ad- 
monitio Augustini Galli et Aluisii Pirouani ad lecto- 
res haec: 

Perche Cesare Cisarano circa il fine de Magio del 
anno presente MDXXI ìuiuendo commentato e dato le 
copie a li impressori per insino aV loco soprascripto j non 
obstante àUhuna conventione se partite da Como et lasso 
lopera imperfecta con grande dispendio nostro: essendo 
conducti li dicti impressori per questo effecto, quali vo- 
levano la mercede loro, et de epsa opera , per non essere 
finita , niente se poteucnto preualere , furono richesti per 
nuy li sapra scripti Betiedicto Jovio et Bono Mauro con 
pregarli , ne volesseno adiùtare in questo : li quali per 
non hauere studiato V autJiore , se bene altre volte tram- 
corso f con difficultate acceptamo limpresa de prose- 



Digitized by 



Google 



guirla con bona venia de li docti^ li quali hauerano au^ 
thori(ate de admettere quello a loro parere , et sema in- 
iuria alchuna del prefato Caesare^ il qual Jiavendo aban* 
donata la preda ha facto cìte non sia più sua secondo 
il dictamine de la lege civile^ Et irnperho haverìano 
possuto dire assai più cose se havesseno havuto tempo , et 
retractare le opinione ^ quando non fusseno tolerabile, 
niente diìoftio quanto e stato licito per la brevità dil tern-- 
pOf hano facto una revisione del infrascripto. 

Sequuntur paiicae aliquot correcdones dictomm in 
Commentarìis ad Libnun Xy quas excerptas alibi me- 
morabo. Est locus in Commentariis ad Librum X 
p. CLXXV aversai ubi de Caesarìano ita txaditur: 
„£ queste poche littere lassiamo indiscusse per langustia 
del tempo , perche li presenti authori impressione- delusi 
del CiseranOf al quale perlio era impossibile ad perficcre 
questa cosa^ perche iri XX atmi ne lui ne Pontico ueru* 
nio in questo residuo da nuy traciato non luzuevano per^ 
cepto alcuno bono senso: non cessano de incalzarne de 
sarte che le nostre cornmentatione sono tumultuarie^ et 
per questo serano forse repreliensibile in qualche parte: 
niente di meno de le nostre biterpretatione ne sia testi- 
monio U texto del authore e lauthoritate de li gramma- 
tici greci e latini Ma volendo fare uno cornucopie^ 
comò ha facto Cesare , inculcando fabule historie e 
cosmogrcqphia^ era necessario più longo tempo ^ maxime 
ad nuy hojmni occupati et de maucho che mediocre 
doctrina.^ 

Omnino paucae libronu» scsiploruiB irarietates in 
Commentariis a duumTÌrìs praedktis oontinuatis com- 
memorantur, eascpie ipsaa ductas fuisse ex Adversariis 
Ciswani arguit locus paginae aversae CLIL ubi est: 
««Ma sono alchuni quaU auante che oprino il libro pai- 



Digitized by 



Google 



XXI 



sano quello che debbe havere dicto lautliore al modo 
loro f e non caueno le sententie da le parole , ma le 
vóleno adaptare al senso suo et non e possibile. Et 
ciò sia dicto con la pace de Caesare Ciserano, perche 
questa parte Gnomonica et Horologica^ corno hauemo 
visti le soe archetype commentatione ^ da lui era assai 
manciù) intesa che da nui, per la causa suprascripta.^*' 

Vitam patrìs et suam ìpse Cìseranus obiter enarrai 
in annotatione ad Praefatìonem libri VI p. LXXXXI cui 
addidit iconem allegoricam in folio adverso sequenti. 
Gloriatur saepiiisaile de opera Vitruvio impensa , cum 
hoc ipso in loco 9 tum alibi , veluti in annotatione ad 
Libri VII Praefationem p. CIX. In vertendo Vitruvio 
non est temere secutus lectionem lucundi, sed libros 
scriptos plures adhibuit, eorumque varietatem scriptu* 
rae annotavit; qnoA utìnam pluribus locis et nomi- 
natis singulis testibus fecis$etl Sunt in iis lectionibus 
quaedam scripturae non contemnendae; aliquas Edi- 
tores recentiores velut inventa nova ipsi adeo textui 
Vitruviano inseruenint, velut ova prò vulgato tona 
libri IX cap. g et ascensu prò accessu libri X cap. 19. 
Chodaces in Cnodaces mutarì ìussevant iam olim lovius 
et MauruSf sed nemo monito paruit. 

Anno 1536 secuta est versio Italica Io. Baptistae 
Corpora/i Peiiisiae prodita folio integro, ^amnancisci 
et comparare cum prima non potuL 

Editio Argentoratensis anni 1543 in forma quarta 
adiunctum habet Frontinum de Àquaeductibus et Indir 
dicem copiosum, sed textus est e lucundi recensione 
repetitus. 

Anno post 1544 I^^^ìae prodierunt Philandrì Com- 
mentarli in Vitnivium , repetiti anno post Parisiìs for- 
ma octava. Textus Vitruvianus accessit demum in 



Digitized by 



Google 



XXII 

Editione Argentoratensi anni 1550 forma quarta; tex- 
tus est tamen idem qui Editionis fuit prioris^ anni 
1543- Sed anno 1552 apud Tomaesios Lugduni for- 
ma quarta prodiit Vitruviiis cum Commentarìis Phi- 
landrìy qui praefuit ipse Editioni, secutus recensionem 
anni 1513 lucundeam, a qua tamen interdum réces- 
sity ex ingenio nonnullis locis mutatis. Additae sunt 
varìae lectiones editionis Argentoratensis. Haec Editio 
repetita est anno i586> eamque solam adhibere mihi 
licuit. Phìlander sane multa Vitruvii loca bene illu- 
stravi t, inprimis ea, quae ad archi tecturam proprie 
pertinente Erat enim artis eius peritissìmus, et plu- 
rima antiquìtatis et architecturae Graecae et Latinae 
monumenta Romac et per Italiam reliqua curiose fue- 
rat contemplatus. Sed in ceteris operis Vitruviani 
partibus interpretandis Philandrum vel ingenium vel 
diligentia defecit, quanquam is etiam virorum docto- 
iiim consilium et librorum mannscriptorum auxilium 
adhibuerity quòrum mentionem diligenter excerptam 
ex viri docti annotationibus ad singula Vitruvii loca 
apposui. 

Post PhilandruiD»accessit ad Vitruvium interpretan- 
dum et illustrandum Daniel Barbarus, qui primum ver- 
sionem Italicam prodidit adiectis commentarìis Venetìis 
anno i/jSGrepetitam anno 1567. i584 ^^ ^^'^9- Prima 
et postrema Editio folio integro , mediae duae forma 
quadruplicata factae sunt. Deinde anno 1 567 textum 
Vitruvii D. Barbarus edidit commentarìis figurìs multis 
et indicibus ornatum , secutus maxime recensionem Phi- 
landrì Tomaesianam, a qua tamen interdum lectore non 
admonito recessit. Dolui me nec ipsam textus Vitru- 
viani recensionem nec interpretationem a D. Barbaro 
factam nandsci et comparare potuisse ; itaque ex aliena 



Digitized by 



Google 



XXIII 



commemoratioiie sumta sdat lector velim , quae de seri* 
ptura ex Editìone Barbari relata a me repererit. 

Anno 1 590 prodiit versio Italica udnù. RusconiVene- 
ìììSf repetita anno 1660 quam non vidi. 

Longo demum intervallo homo omnium imparatissi* 
mus, loaiines de Laet^ Antwerpiensis ad edendum Vi- 
tiiivium accessit, cuius opera prodiit Amstelodami anno 
1649. Textiim is aìt se secutum esse Editionis prioris 
Tornaesianae anni 1552 sed id parum diligenter factum, 
annotationes Philandri non integras appositas esse , uti 
titulus Editionis promittit, et scripta Barbari et Salma- 
sii summa cum» socordia excerpta ab eo merito concpie- 
ritur Fabricius. Ck)ntra scriptis alienis a Critica Vitru- 
viana, velati H. Wottoni.Elementis Architecturae, Leo- 
nìs Baptistae de Albertis Excerptis e Pomponii Gauri 
Dialogo de Sculptura, et Ludov. Demontiosi Commen* 
tario de Sculptura et Pictura, Editionem oneravit» et 
ipsum Baldi Lexicon f^itruvianum ^ ceterum satis utile 
futunim lectoribus Vitruvii» mutilavit, neglectis egre- 
giis H. Turnebi emendationibus et omissis CI. Salmasii 
annotationibus multi» , aliis vero mutilatis et corruptis^ 
denique permultis in locis vitiato per incuriam textu 
Yitruviano ; quae tot tantaque elimina minime redemit 
apposita varietate duorum Codìcum manuscriptorum, 
qua ipse uti ad emendandum Vitruvium nesciit. Me* 
inorat scilicel Codicem Arundelianum et ìnterdium vete-** 
rem Codicem cuius varietatem margini libri sui Is. Vos- 
sius adscrìpserat; raro etiam Codicem llegium, baud 
scio an Parisiensem. Accesserunt annotationes M. Mei* 
bomii ad capita Vitruvìi, quae rem musicam et machi- 
nas tractant et describunt. 

Novam Editionem operose instruxit vìr doctissimus 
Io. PolenuSp a quo egregia omnia expectare licebat, si 



Digitized by 



Google 



XXIV 



susceptiim opus perHcere ei per fata licuisset* Fruimur 
interim ExerciUUionibus Vitruviams^ quarum pnma de 
Editionibus et Codicibns manuscrìptis Yitruvii. tractat; 
altera Cofnpendium Architecturae ex librìs Vitruvii col- 
lectiim ex Codidbiis Vaticanis emendatam vel facile 
emenduiidum exhibet: reliqua volumina varios diver- 
sorum Scriptorum tractatus de locis Vitruvianis maxime 
in Italia olim publicatos complectuntur. Quid post 
mortem Poleni factum sit apparatu iste operoso per Po^ 
lenum conquisito , lector coniicere poterit ex locò Ca-' 
voli Fea in eo libello ^ quo nundavit viris doctis novam 
Vitruvii editionem a se susceptam, Romae 1788 edito 
in forma quadruplicata hoc titulo: Progetto per una 
nuova Edizione dell Arcìdtectura di f^itruvio: ubi 
p. 24 haec; leguntur scrìpta: Si è sperato finora di 
am\o in anno di veder comparire V Edizione già princi- 
piata dal celebre Marchese Poleni prima del 1730 e 
continuata dopa la di lui morte dal Sign. Conte Stra^ 
ticOf publicpProfessore di iruUematiche in Padova ^ con 
nuove di lui osservazioni e dissertaziord : ma dopo le 
Eserzitazioni J^Uruviane date dal Poleni per int^odu" 
zione alla sua Opera grandiosa ^ mxlV altro si è ve- 
àuto ancora^ clie due manifesti del Sign. Straticq; 
neW ultimo dei quali puhlicato nel 1784 si da un 
saggio di quello che dovrà essere V Edizione. SulV 
incertezza per tanto ^ che sia per essere mai eseguita, 
ho voluto sottentare io nel progetto di questi Editori. 
Sed ante Polenum et post Philandrum et D. Bar- 
barum insignem in Vitruvio intei*pretando et illustrando 
operam collocaverat Claudius Perraltus, qui Gallicam 
interpretationem adiectis commentariis copiosis et ico* 
nibus plurimis publicavit Parisiis anno 1673 quae fuit 
editio recognita et repetita anno 1684 ^^^^^ integri 



Digitized by 



Google 



XXV 

fonna. Praeter ingeuium artibiis mathematicis et me^ 
chanicis exercitatissimum adhibuit etiam exemplar edi- 
tionis vetustae, cuius margini manus docta alleverat 
varietatem scrìpturae » cuius pars aliqua saltem ex libro 
scripto ducta fuisse videtur. 

Nec in Germania nostra Vitruvio illustrando et 
interpretando defuit opera D. Gualteri Hermenii Rivii, 
Medici et Mathematicis cuius versio cum commenta* 
riis et iconibus prodiit primum Norinbergae anno 1548 
et Basileae 1575 iterumque 1614 forma folli integri. 
Idem illustrandis Vitruvii locis inprimis mathematicis 
dicavit librum hoc cum titulo editum Norinbergae 
anno 1558 iterumque 1582 forma folii integri: Be- 
richt von der Architectur zu rechten Verstand der Leh-^ 
reii des Vitruvii. Vitruvii volutam lonicam explicare 
conatus est Nicolaus Goldmannus , cuius libellum Edi* 
tioni suae inseruit de Laet p. 265 seqq. 

Brìtannicas versiones duas commemoratas reperi, 
alteram quidem curante Roberto Castello proditam 
Londini anno 1730 duobus voluminibus in forma folii 
integri. A Fabricio dicitur habere verba latina Vitruvii 
cum versione Anglica, commentariis tam editis quam 
ineditis virorum doctorum Inigo Jones aliorumque, 
et figuris multìs aeri incisis et inde expvessis. Altera 
auctore ÌV. Newton ^ architecto, Londini anno 1771 
et 1791 prodita est duobus voluminibus hoc cum titulo : 
The Architecture of M. Vìtruvius PoUio* Translated 
from the originai latin hy W. Newton. In Praefa- 
tione haec viri docti verba leguntur^ quae ad crìti- 
curo eius versionis usum peitinent: / hat^e made use 
of the printed editions of BarharuSy de Laet and Galiani^ 
and where accasion required of sundry jnss. I have 
in no place ^ as I recoUect^ taken the liberty to alter 

d 



Digitized by 



Google — 



XXVI 



or depart front the text: hut if atiy difficuhy or ain- 
higuìty has occurred^ I have remarked it in the notes, 
and given the opinions of tìie comnientators or niy 
own thoughts thereon. Equidem tamen uno tantum 
in loco Libri III. capitis I. extremi plures Codices a 
Neutono inspectos et nominatos memini. Vitru\iium 
cum MS. in Collegio D. Ioannis Oxoniensis colla tum, 
cui US ope locos cpiosdam Vitruvii luxatod corruptos- 
qiie restituerit redintegraveritque Edwi Bern^rdus ,' me- 
tnorat Vitae £d. Bernardi auctor Th. Smith, Loildini 
editae 1704 p. 69 et in Notitia Collectionis Mathema- 
ticae ibidem posita p. 14. 

Ante Neutonum anno 1758 Neapoli Vitruvium cum 
versione latina annotationibusque et fìguris et monu- 
mentorum antiquorum iconibus illustratum edidit Be- 
rardo GalianL Is non solum veterem editionem Ve- 
netam anni i497 ^^^ Auos etiam Vaticanae Bibliothe- 
cae Codices scriptos comparavit, atque inde loca ali- 
quot Vitruvii a lucundi interpolationibus vindicavit. 

Postea anno 1797 Matriti hispanico. sermone con- 
scripti prodierunt Los diez Libros de Architectura de 
M. f^itruvio PollionCy traducidos del Latin y coimnen^ 
tados por Don Joseph Ortiz y Sanz, Presbitero, in 
forma maximi folii integri. Hanc ex Italica Galiani 
versione factam pronunciavit Fea in libello supra lau- 
dato p. 10. ubi merito queritur, utetp. 6. ex quatuor 
Codicibus scriptis Vaticanis et duobus Escuridlensibus, 
quos inspexisse se ait Hispanus Presbyter, piane nul- 
lum fructum ad Vitruvium pervenisse. 

De Galiani opera critica ita civis eius Fea iudicavit 
p. 6. Forse è stato ingannato da chi li (i manoscritti 
due Vaticani) consulto; poiché non ha avuta neppure 
la terza parte di quelle che vi sono: e di quelle che ha 



Digitized by 



Google 



xxvn 

avute y alcune sono la metà soltanto della lezione ; altre 
sono alterate s altre applicate fuori di luogo e perciò in- 
utili: altre sono evidentemente erronee: e di quelle pòche 
buone eglinon ha saputo profitarne per jnaiicanza di cri- 
tica et di pazienza, ne releggere i contesti. 

Ipse Fea profltetur p. 8- Codices manuscrìptos 
triginta a se comparatos fuisse, quorum opibus in- 
stnictus paravit et proznisit in Specimine operìs egre- 
gio Editionem criticam. librorum Vitinivii; eaqiie ab* 
soluta alterain adiuncta versione additisque annota- 
tionibus ad usum artificum. Qui si promissis stare 
potuissety multo. sane faciliorem .antecessori nieo Rodio 
Vitruvii ìnterpretandi et deinde edendi operam reddi- 
disset, atque ipse fortasse hac nova opera edendi Vitru* 
vii piane, supersedere poteram. . . 

De postrema Editione Rodiana sive ' Berolinensi 
utinam tacere mihi liceret! in qua laudanda multo 
lubentius patriae meae Germaniae gloriam vindicare 
quam improbanda odium Editoris. amicorumque eius 
mereri maluissem. Sed vidi omnia tam negligenter 
ab Editore administrata tamque mala fide rem gestam 
f uisse , ut indignntioni moderari non possem. lucundi 
primam Editionem passim non emendatam sed sae- 
pius depravatam magis operis describendaip tradìdit 
vir doctusy gracci sermonis non satis gnarus» a cuius 
scientia maxima fere pars Criticae Vitnivianae pendet. 
Principem Editionem Sulpitii et Co^icaijQ Guelferby- 
tanum comparavit quidem, sed paucis in locis* nec 
eorum librorum scripturas magis fìdeliter quam Feae 
alionimque virorum doctorum opkiiones excerptas 
apposuit et commemoravit. Veram scripturam raris 
in locis aliquot Vitruvii ex doctorum admonitione 
restituit; quod laudo; sed multo pluribus in loois 



Digitized by 



Google 



XXTUX 

valnera Vitruvio inflicta a lucundo non solum non 
vidit nec sanavit^ sed lectìonem vitiosam etiam con- 
iecturis vel suis vel alienis temere incrustavit, passim 
etiam soloecismis et barbarismìs cumulavìt. Paratis 
copiis ìisque uberrìoiis , quas Turnebi Adversaria alii- 
que libri suggerebant novo Editori» aut omnino non 
aut sinistre usus esse reperitur. Maior autem laus ei 
debetur in eo, qilod in separato Iconum LXXI yolu- 
mine ex rarissimis libellis Italicis excerptas picturas 
monumentorum et artifìciorum veterum apposuit, qui- 
bus intelligentia plurium Vitruvii locorum adiuvatur; 
veluti in Tabula XIX Forma XIII reddidit (ìguram 
macbinae Ctesibicae , quam descripsit Vitruvius libri X 
capite ^2. excerptam ex libro Italico Giornale di Lit- 
teratu^ra Italiana. Mantova 1795 Tomo V p. 303 
Art. 16. ubi extat libellus Abbatis E. Q. Visconti in- 
scrìptus: Descrizione di un* antica Tromba idraulica 
ultimamente scoperta presso Castronovo, ora la Cina'- 
Tuccia^ nellittorale di Civita- vecchia ^ ed illustrata dal 
— coli* annessa figura. Verum verba decem addita 
figurae interpretationis vices nullo modo implent, et 
lectori etiam intelligentissimo desiderium descriptionis 
Viscontianae maghum faciunt. 

§. III. 

De scriptis Vitruvium illustrantibus atque 
instrumento critico. 

Fuerunt 6tatim ab initio, posteaquam Vitruvii libri 
fiierant proditi in Incem, viri doctr» qui curam suam 
iis ihterpretandis separatim dicarent, cuius tamen firu- 
ctu nos aut mors auctonim matura aut sortis huma- 
nae iniquitas vel pravitas aliqua '-privavit Comme- 



Digitized by 



Google 



XXIX 



moravit Fabricius Bernardini Merulae commentarìos in 
Vitruvium» item Adriani Auzuti sive Azovii a Fran- 
cisco Nazario cum addilis suis annotatìonibus pramis- 
80S, deinde lohannis Norchiati, Fiorentini , qui omnes 
lucem non viderunt. Commentarìos Italìce editos a 
Syhvano Mauroceno ^ Veneto i in decem libros Vitruvii 
Venetiis i49^ memorat Celsus Kòsinus Lycei Latera- 
nensis T. 2.p. Q94 ^^ ^^ repetiit Fabrìcius. 

ClaMdii Pùoleirmei Epistolae septem italice scrìptae 
et .^itae Venetiis anno 1547 forma quadruplicata, in 
quibus èst una ad Augustinum Comitem de Landis, 
quae rationem illustrandorum librorum Vitruvii accu- 
rate et perspicue explicat. ]>e quo libro refert Pole<^ 
nus p. so seqq« 

Ioannis Bertoni liber prodiit Mantuae anno i558 
forma folii integri» hoc cum titulo: Gli ohscuri e dif- 
ficili passi di l^itruvio alla chiara intelligenza tradottL 
De quo vide Polenum p. 85* Bertani de scamillis im* 
paribus opinionem impugnavit Bemardmus Baldus , Ur- 
binas» edito Augustae Vindelicorum anno 1612 libello 
de Scamillis iinparibus luwa ratione explicatis. fiiusdem 
Baldi Lexicon f^itruvianmn ibidem eodemque anno pro- 
ditum , alteri Parti Editionis suae inserult Io. de Iiaet 
rnidtiSf ut ait, aUoruin virorum doctorum interpreta* 
tionibus et observationibiis auctum et illustratujn : quod 
sequuntiur ibi a pagina inde 14 ad 165 ScainiUi iinr 
pares f^itruviani a D. Baldo explicatù Quos excipit 
Vinceììtii Scanwzzii explicatio eorundem scamillorum 
ex libri VI cap. 8 ex^eipta. Plures virorum doctorum^ 
inprìmis Italorum libellos de locis Vitruvianis et sin* 
gulis capitibus scriptos complectuntur quatuor JExer* 
citationuìu f-'itruvianaruin a Poleno editarum volumin% 
ad quos singulis in ipcis ablegavi lectores in annota» 



Digitized by 



Google' 



XXX 



tionihuSy si quid inde auxilii ad intelligendam scii- 
ptoriS'.doctrinam expectari poterai. Equìdem enìm 
cum mihi hoc maxime propositum hab^rem, ut lectio- 
uem Vitruvii ex fide li}>rorum scriptorum, constitue- 
rem et scrìpturae varietates omnes. diUgenter. annota- 
rem t quo facilius viri docti internoscere lucundi con- 
iecturas et correctiones ab antiqua scriptura Codicum 
et de vera lectione singulonim locorum ipsi iudicare 
possente difficultatibus y si quae suborìebantur ex 
scriptura vel vulgata vel librorum manuseriptorum, 
vel mathematicis vel architectonicis extricandis vel 
euarrandis immorari nec potui nec volui. Satis 
enim habui peritis artium illarum, quas libri Vitru- 
viani tractanty fundum scrìpturae purum et ab inter* 
polationibus lucundi aliorumque virorum doctorum 
purgatum veluti solum tradere, in quo quasi <inaedi- 
ficare, copias ingenii doctrìnaeque es^plicare, aliisque 
praecepta Vitruvii de arte architectonica accuratius et 
rectius explicare possent viri docti, quibus ciua. insta 
sermonis latini graecique scientia artium singularum 
vel omnium t quas Vitruvius libris decem complexus 
e$tf cognitio atque usus suppetit. . . . 

Ab hoc igitur Consilio edendi Vitruvii progressus 
primum diligentissime conquisivi atque excerpsi Ha- 
driaui Turnehi et Claudii Sabnasii annotationes » quas 
adhuc ab Interpretibus Vitruvii aut non satis curiose 
inspectas aut piane neglect^s atque omissas videram. 
Tumebus enim praeter ingenium multarum artium 
et sermonis graeci latinique scientia usuque exer- 
citatum et . subactum ad libros Vitruvii » inprìmis 
nonum et decimum, illustrandos atque ei^endandos 
attulit v^rietatem scrìpturae Codicum manuscriptorum, 
quos tamen non accurate designavit; praeterea libri 



Digitized by 



Google 



XXXI 



decimi machinas latine a Vitruvio conscriptas cum 
graecis exemplaribus comparavìt , quae tum in Biblio* 
tlieca Regia Parìsiensi manuscripta adhuc et ab usn 
vulgari virorum doctorum seclusa servabantur. Salma- 
sius autei^n praeter Codices manuscrìptos Bibliotbecae 
Regiae Parisiensis consuluerat etiam Codices scriptos 
Palatinos plures, quorum varietatem multis in locis 
Exerdtationum Plinianarum annotavit. Isaaci P^ossii 
paucae extant ad Vitruvium annotationes in commen- 
taiiìs ad Pomponium Melam et alibi propositae , quan- 
quam-is copìis criticis ex codicum manuscrìptorum 
collatione ductis abundabat » de quibus postea mihi 
erit dicendum. Aeque paucae prostanl And. Schotti 
annotationes crìticae ad Vitruvium in Observationibus . 
Humanioribus et alibi proditae^ maxime Ulae ex usu 
Codicum Hispanicorum ductae. 

Codicis Franeckerani notitiam primus publicavit 
eiusque scripturas ad locos aliquot Vitruvii emendan- 
dos adhibuit Petrus ÌVesseling in Libris Observatiò- 
num variarum editis anno 1727, quem deinde secu* 
tus Hadrianus Ueringa in libri Observationum critica- 
rum Leovàrdìae editi aiino 1749. e. 16 Vitruvii libri IX 
caput 6 et 7 multis in locis » scripturis Codicis Fra- 
neckerani adiutuSy emendare conatus est. Omnes istius 
Codicis pervetusti et boni varietates scrìpturae enota- 
tas publicavit Frieseinann in Collectione opusculonim 
germanico sermone scriptorum hoc titulo: Magazin 
filr Schuilehrer, Lectiones eiusdem Codicis ad multa 
Vitruvii capita emendanda atqùe illustranda cum va- 
rietate ab Isaaco Vossio excerpta ex Codicibus manu-' 
scriptis et snis et Cottoniano «dbibuit in Libris Le- 
ctionum variarum duobus editis Zutpbaniae anno 1759 
Petr. Bondam. 



Digitized by 



Google 



XXXII 



Qiùbus omnibus locis inter se comparatis intellexi 
varietatem Codicis Franeckerani non eandem nec eadem 
fide ab omnibus iis, qui eam memorarunt, fuisse ex- 
cerptam , sive exsciibentium indiligentia in conferenda 
seu typothetarum incuria in imprimenda ea typis et 
yarìanda fuerit versata. Postea liberalitas venerandi 
Praeceptoris , HeyTin^ ùbtulit mìhi CoUectionem lectio- 
num diversarum ex Codicibus manuscriptis duobus 
Parisiensibus Sermonum Ioannis Stobaei coUectarum 
olim ab Hugone Grotio, cui additae erant Isaaci Vos- 
sii annotationes criticae ad Vitruvium cum lectionis 
yarietate excerpta ex Codicibus manuscriptis Vossìanis 
et Cottoniano; quam cum varietale a Bondamo posila 
quum compararem, iterum animadverti hic illic in 
scrìpturìs codicum diversis memorandis vel descripto- 
ris vel calami errore fuisse varìatum. Accessit etiam 
libellus varìarum lectionum Codicum manuscriptorum 
Vossianorum et Leidensium collectarum ex Frojicisci 
Oudeiìdorpii Editionìlius Suetonii et Metamorphoseon 
Apuleii, quem summa humanitas egregii Fn Aug. 
Wolfii egestati buie meae librariae suppeditavit » unde 
excerptas non paucas iam antea communicaverat cum 
Editore postremo Berolinensi, qui postremae Editioeis 
suae paginae recensum earum nimis brevem commisit. 

Sed redeo ad supellectilem criticam recensendam 
eam» quae priorum Editorum usibus exposita patuit 
pariter atque meis. Pertinet bue Specimen varìarum 
lectionum editum a Fabrìcio in Bibliothecae Latinae 
T. r p. 486 edit Emesti. Lectiones illae Fabrìcio vi- 
debantur ex Codicibus Italicis ductae^ quae adscrì- 
ptae leguntur margini exempli Vitruvii Laetiani, quod 
est in fiibliotbeca Scholae Fdpensis; unde Rodio saepe 
nominatur Codex Ripensis. 



Digitized by 



Google 



XXXIII 



Primo tamen loco iiominan4uin ^xat Anonyini Com- 
pendmin sive Epitome Vitiuvii,. .qn^^m. primus Gtul. 
Postellus.Parism anno i£4o foirm^ quadrupUcat;^ apud 
Vasc9sanum «edidit:». quamque ciim duobu^. Codicibus 
MSti$ Vatìomis comparatami, quanquam w^ ^ satis 
emendatam.,. in altero Exercitatianum Vitnivìanarum 
volumiae repetiit Io. Polenus* Ex quo Ubro lici|it 
loca permulta Vitruvii, quae quidem Anonymus in 
compendiiuu redegit atque intesdum suis. quibusdam 
annotatioliìbiifi auxit, a lucundi- interpolationibus vin- 
dicare atque emendare.- Verum cum auctor Compen* 
dii vix dimidiam VitruTÌanorum librorum partem ex- 
cerpserìty manifestum est usum eius criticum non ad 
omnem Vitruvii doctrinam illustrandam pertìnere. Ce* 
tesum dubitarunt viri quidam docti, num is idem sit 
liber, quem .olim Petrus Diacotius fecerat, quem nar- 
rat Cbranici Gisinensis Continuatio libri 4 <^P* ^8 
fiUwDiuin de Architectura breviassel 

Eiadem fere Vitruvii loca, quanquam minore nu- 
mero; sed verbis saepe iisdem usus excérpsit Palla- 
dius, 'rei'rusticae scriptòr,* ita ut merito dubltari posse 
\ideatur9 Vitriivium is ipsum an Compendium eius 
ante oculds habuerit. Qua de re ad singula loca Vi- 
truvii, quid mihi vidéretur, dixi. 

j\(^ulto. p^uciora Yitruvii loca..,«f3|cerpsit aut respe- 
xit Plìi)iuSy bìstoriae natmalis scrìplpr, in quibus 
comparandis adhibui scriptorum librorum omnium va- 
rietatem, quorum quidem notitia ad me pervenerat> 
aut quorum usus mihi patebat. Notum enim est iis, 
qui Plinium ex Harduini editione tractarunt, quam 
sinistre is mun^s criticum in recensendo Plinio admi- 
nistraverit. 



Digitized by 



Google 



XXXTV 



Ad criticain Vitruvianam perkinet etiam Ubar D. 
Peùri Marquez Romae anno 1796 editus hoc tilulo: 
Delle ville di Plinio^ con un appendice sugli Atrj 
della S. Scrittura e gli Scarnilli itnpari di Vitruvio. 
quem excerpserunt Ephemerides litterariae Goettin* 
genses anni 1798 No« 90. p. 889 seqq. quibus excer- 
ptis usus sum/ciim librum ipsum perlegere mihi non 
licuerìt. Idem vìr doctus postea anno 1303 alterum 
librum prodidìt Romae hoc titulo: DeW ordine Do* 
rico — di <S. Luigi da Don Pietro Marquez^ con ap^ 
pendice sopra un' antica Tavola di Pozzuolo. cum tabu* 
bulis X aere expressìs. Notìtiam libri debeo iisdem 
Ephemeridibus anni 1805 No. 72. Inscrìptionem is 
Puteolanam a Philandro editam et appositam ad Vi* 
truvii libri IV cap. 6 p. 156 editionis anni 1586 et 
repetitam cum quadam lectionis varie tate a Grutero 
Inscr. p. CCVII a pagina inde 147 illustrare conatus 
est; quare merito dolui me viri docti inventis uti non 
potuisse, cum inscriptionem istam ex Philandri com* 
mentariis repeterem, ubi insunt eaedem mensurarum 
notae, quas in libris Vitruvii mire vitiatas a librariis 
reperimus. 

§. IV- 

De instrumento critico nova^ huius 
Editionis. 

Tandem eo devenì» ut enarrandum mihi nunc sit 
instrumentum, quo instructus novam hanc Vitruvii 
librorum recensionem sum aggressus , quod quanquam 
sentiOy quam sit exiguum et fere mendicum> si com- 
paretur cum apparata ilio magnifico Itali Fea^ equi* 



Digitized by 



Google 



XXXV 



Aem tamen non despero , operam hatic ciitìcam meam 
Vitnivìo impensam apud lectores et iudices intelli- 
gentes atque aeqiios, cum mihi perfécti intex'pretis 
ad gloriam in rebus partim abstrusis partira a studiis 
meis alienis adspirare minime liceret, certe lectìonis 
vel emendatae vel, ubi dubia erat relinquenda, certa 
auctoritatum fìde enotatae et assertae laudem esse me* 
rituram. Usus sum igitur subsidiis iis, quorum par- 
tem supra iam enarravi; pars nunc enarranda super- 
est. Praeter Editionem principem Sulpicianam et Co* 
dicem Guelferbytanimi comparavi Codicem Wratisla* 
vieftsem membranaceum , quem Bibliothecae Rhedige<» 
rianae inseruit beneficium loannis GottUeb Uberi y Con- 
siliarii regii. Conspirat is fere cum optimis quibus- 
que librisy et paucas aliquot peculiares sibi et bonas 
lectiones habet, scriptura non adeo difficili sed notis 
multis perscriptus in forma folii integri. Dimidia 
fere voluminis pars adscripta habet miracula sanctae 
Brigidae^ sed alia manu et diversis litteris. Plures 
Codices manuscriptos adhibei^e mihi non licuit; nec 
ubi aliqui forte in Germania latent, aditus ad eos 
,tam facilis est, quam eum per humanitatem Langeri 
et. Scheibelii habui ad Guelferbytanum et Wratisla- 
viensem. Obiter tamen aliìs indicare volo thesaurum 
latentem variarum lectionum ex libris manuscriptis 
Vitruvii excerptarum apud virum doctissimum , Her- 
beUuìUj Leovardiae, qui ipse indidum fecit in Notitiis 
additis Ephemeridibus litterariis tunc lenensibus anni 
1795 No. 98 p. 796. 

In decimo Vitruvii libro emendando adhibui Ma* 
thematicos graecoa a Theveneto editos, inter quos He- 
ronem comparavi cum Codice Gudiano , Bitonem vero 
cum Codice Berolinensi. Praeterea in eo me libro 



Digitized by 



Google _ 



XXXVI 

corrigendo atcpie illustrando egregie adinvit ingeninm 
Hadr. Tumehi et diligentia M. Meibomii^ cum libellis 
duobus Meisterij Professoris Goettingensis , cui prae- 
cipue debetur, quiccpiid ad organi hydraulici descrì- 
ptionem illustrandam atque emendandam contuli. Qua 
quidem in parte mihi non defuit etiam aimicìtia 
Buttìnanni mei, qui singulas organi partes dilìgenti 
inquisitione persecutus interdum in eadem meciim 
verae lectionis vestigia perductus est. 

Vincentius etiam Bellovacensis capita aliquot Yitru- 
tìì ex librìs prioribus in Speculum naturale suum 
translata posuit, unde ex editione Duacensi, (Norin- 
bergensem enim antiquiorem mutilam possidet Biblio- 
theca Universìtatis nostrae) varìetatem lectionis omnem 
apposui excerptam. De locis Sidonii ApoUinarìs in 
Epistolis y Servii ad Virgilii Aen. 6, 43* ^^ Isaacì Tzetzae 
ad Lycophronem p. 164 quem ad Vitnivium pertinere, 
ita ut Birpoviw scribendum sit prò Bvypibitsù^ est 
Reinesii coniectura Var. Lection. p. 11 8- obiter bic 
admonere lectorem volui; si quid enim istinc auxilii 
peti potuit, in singulis Vitruvii locis quemque apposui. 

Nova Vitruvii versio et editio prodita a Rodio 
plures artis architectonicae perìtos viros ad scriben- 
dum et ad praecepta romani scrìptoris vel examinanda 
vel illustranda excitasse videtur. Primus C. L. StiegUtz, 
Lipsiensis , in Encyclopaediae architecturae civilis , ger- 
manico sermone scriptae, Tomo V. sub nomine Vitru- 
vii, deìnde in utroque volumine Archaeologiae Archi-» 
tecturae Graecorum et Romanorum Vinariae anno 18O1 
eodem sermone proditae plura Vitruvianae doctrinae 
capita illustrare, quaedam etiam loca emendare aggres- 
sus est. Postea itìter ipsum Rodium eiusque amicum 
Hìrthnn exortae sunt de locorum Vitruvianorum quo- 



Digitized by 



Google 



XXXVII 



ruBclam interprelalione controversiae scrìpds publica» 
lae; quibus ao^sserunt GeneUiif archìtectì Berolinen- 
àSf Epistolae ad RoéUian^ quibus non solum multas 
Hirtii opìmones et interpretationes locorum Vitruvia- 
norum improbavìty sed ipse edam suam de sìngulìs 
lods opìmonem varia raliocinatione , adiectis etiam 
figuris et schematibus multis, adstruere et confirmare 
conatus est. Panca admodtmi ex bis llbris delibare 
licuit mihi y quae quidem ad criticam librorum Vitru* 
vii pertìnerent; de controversis rebus ipsis, quae artìs 
sttbtilem doctrinam babent, saepiuscule etiam falsa 
locorum scriptura et lucundi interpoladonibus nitun- 
tur, iudicium interponere meum nec potui nec volui. 
Denique quod olim Io. Alb. Fabrìdus in loco de 
Vitruvio ait: Ex sacris Utùeris Vitruvium profecisse^ 
iUgue ex Mese architecturae praecepta^ Ucet dissimulet^ 
hausisse^ (quod vult VìUalpandus T. 2 in Ezecluclem 
P- 45) "^'^ magis verisimile iniìii videtur^ quaui ex 
f^ltruvii praeceptionibiis veram templi Hierosolyinitani 
ijìiaginem y pulcherrirna licet ac splendidissifna dia siù, 
a f^ìUalpoìido nohis expUcarif qucan aliam longe exhi- 
bent nobis Hebraeorum fUii: idem mihi nunc, quod 
nunquam equidem putaveram, esse repetendum video 
de libro nuper anno 1802 Stutgardiae forma octupli- 
cata folii et sermone germanico prodito, cui dtulus 
est: Erlàuterungen ùber Vitruvs Bauhunst — von 
Jahob Friedrich von Ròsch. cuius airgumentum si quis ac- 
curate cognoscere voluerit, adeat Bibliothecam Novam 
Germanicam Voi. 87 Part. i p. 154 seqq. Diu dubius 
haesi, quid inde adusum lectorum Vitruvii excerptum 
cum fructu aliquo apponerem; tandem re accuradus 
pensitata, qUanquam viri docti interpretadones atque 
emendadones ab eo propositae pleraeque omnes con« 



Digitized by 



Google 



XXXVUI 

iectura vel vana vel ambigua niti viderentur, mentio- 
nem tamen earum omnem piane ofiittere religioni 
mihi duxi. Igitur quanta potui cum brevitaté et per- 
spicuitate omnes viri docti vel interpretatìones vel 
coniecturas vel correctiones fideliter excerpsi, et sin- 
gulis Vitruvii locis apposui aut Indici inserui. Sed 
factum id demum posteaquam Commentaiios , tribus 
annis antea conscriptos et ad libraiium Lipsiam trans- 
missos y et cum. variae causae Vitruvii Editionem mo- 
ratae hucusque distulissent, redire iussos retractare 
et novis observationibus interim coUectis augere eoe- 
peram; qua quidem opera vereor nunc, ne quaedam 
iiórepov xpórepov collocata subrepserint, quae le- 
ctorum notam censoriam mereantur, cum omne Com- 
mentariorum volumen perlegere non potuerim; impe- 
diebat enim praecipue multitudo schedarum passim 
intersertarum , quas diligenter ordinatas perscrutari 
non vacabat. 

Ad instrumentum criticum non refero ea, quae 
lector quivis attentus in vulgari librorum Vitruvii et 
capitum descriptione et distinctione animadvertere at^ 
que emendare poterat. Multa sibi lucundus olim in 
descriptione capitum tnutanda permiserat, plura equi-* 
dem mihi et quidem eodem iure licere putavi. Ipse 
enim Vitruvius in libros opus digessit^ eosque dili- 
genter notavit; in capita eos plura et diversa disse-* 
cuerunt librarii librorum scriptonim; alia passim fe- 
cerunt Editores. Argumenta etiam capitum plura et 
diversa habent libri scripti , quam editi , quorum ma« 
gna pars adeo inepta et a re aliena est, ut ab ipso 
Vitruvio profecta esse nemo facile existimare possit. 
Itaque confìdenter mal» seiuncta et distracta copulavi 
et coniunxi, capita vel plura vel minora numero feci; 



Digitized by 



Google 



XXXIX 

omnium vero sectiones minores feci, earumque notas 
in margine apposui, ne ledores, ubi quid quaerunt, 
per caput totum oculb errare cogerentur. Ne quid 
vero incommodi ex mutato capitum ordine et numero 
accideret iis, qui locum.ex editione antiquiore aliqua 
aimotatum in nostra quaerunt, in argumentis capi- 
tum yeteris descriptionis mentionem feci, numerosque 
ad nostrae numeros et sectiones accommodavL Deni« 
que totum volumen Vitruvii ipse manu mea descri- 
ptum quam potui diligentissime ordinavi, correxi et 
dispnnxi; argimienta etiam capitum antiqua vel emen- 
davi vel novis et commodioribus mutavi; ne lectori 
tamen inscio fraudi esset mutatio, sedulo in annota- 
tionibus cavendum esse existimavi. Annotationes ipsas 
ad novam capitum descrìptionem eorumque sectiones 
praescriptis numeris acxommodavi, quod eo magis fa- 
ciendum fuit, cum annotationes decorìs causa seorsim 
^pis describendas curassem. 

5. V. 

De conditione lìhroruin Vitruvii supersti" 

tum: cum descriptione ^librorurn et iudicio 

de ingenio scriptoris^ oratione et pretio 

lihrorum decein de Architectura insto. 

Satis quidem integri Vitruviani de architectura libri 
ex antiquitate per lìbrariorum mànus traditi et descripd 
pervenerunt ad nostram aetatem , si per lucundi Vero- 
nensis vel temeritatem vel fraudem Vitruvio doctiinae 
et scriptorum fructu et laudibus frui licuisset Codices 
manuscriptos eos, qui hucusque a viris doctis compa- 



Digiti-zed by 



Google 



XL 



rati fuerunt, pleroscpie omnes ex uno alicpio fonte deri- 
vatos fiiisse, iam siipra censui; nec obstant loci» in 
qnibus librariorum inscitia et stupor a verae lectionis 
vestigiis abeiTavit. Aliter eniin fieri qui potuerit, in 
tanta barbarie seculorum eorum, quibus debentur exem- 
plaria vel optima , quae hodieque in bibliothecis super- 
8unt f cogitari non licet. G)ntra opinionera illam con* 
firmare videtur mirus librorum scriptorum consensus in 
lacuna ea , quae reperitur in libri VII Capite 6. 7 et g. 
Subito enim in verbis Capitis 6. pilis ferreis contundun- 
tur desinunt, et omisso Capite 7 transiliunt ad Capitis 8 
verba et is qui ex his. Caput tamen 7, quanquam ordine 
confuso et perverso, repetunt et repraesentant iidem 
libri; sed Capitis 6 partem reliquam abruptam et omis- 
sam nusG[uam repetunt Supplementum vero illud» 
quod dedit lucundus, quanquam Codice integriore is 
tisus esse ^ideri possit , minus tamen fìdei apud me ha- 
bet atque auctoritatis , cum videam, totum illum locum 
a lucundo suppletum novi nihil tradere, sed verbis pau- 
lum variatis repetere, quae Vitruvius iam antea posuerat. 
Crimen hoc lucundi atrox aperient et convincente ceteri 
libri script! etEditiones, quae interSulpicianametlucun- 
deam intercesserunt, quando dìligentius a viris doctis in- 
^ ' spectHe et comparatae fuerint. Atque hic quidem unicus 
est locus, qui lacunae per omnes libros vagatae suspicio- 
nem probabilem habeat; in ceteris enim, ubi compara- 
tio scriptorum , qui Vitruvium laudarunt aut excerpse- 
runt, veluti Servius locum de ostia ^ et auctor Compen- 
dii de Architectura Caput de lapidibus , talem suspicio- 
nem iniicere possit, equidem socordiam et negligeutiam 
scribàrum librariorum in Servio et Auctore Compendii 
accusare quam de iactura verborum Vitruvii suspicari 
malim. 



Digitized by 



Google 



XLI 



Descrìptionem librorum Vitruvii antequam aggre- 
diar, dieendum est de iis scrìptorìbiis , quos secutus 
aut interpretatus est. Plerique fuere Graecì, quos 
ipse enumeravìt in Praefatione ad Librum VIL può* 
ruiìiy inquìt, ex coimnentarìis quae utilia ^se his rebus 
aìiimadvertì y coUecta in unum coegi corpus j et ideo ina- 
ximCf quod animadverti in ea re ab Graecis volumina 
pluf a edita , ab nostris oppido quain pauca. Fussitius 
( libri variant nomen , alii Fujffìtius , Sujjfìtius , Fusicius 
habent) enirn iniruin de his rebus prunus instituìt edere 
volumen. Itein Terentius trarrò de novent disciplinisy 
unum de architectura^ Publius Septimius duo* Amplius 
vero in id genus scripturae adhuc nemo incubuisse vide* 
tur^ cum fuissent et antiqui cives magìii architecti^ qui 
potuissent non minus eleganter scripta comparare. No- 
minat deinde Cossutium Antiocho Epiphani, ^^g^» ^^* 
qualem, qui lovis Olympii aedem imperfectam Athenìs 
perficere aggressus fuerat, et C Muciwnj qui aedes 
Honoris et Yirtutìs Romae à Marcello dedicatas perfe- 
cerat. De Fussitii vel Fuffitii aetate ne coniecturae qui- 
dem locum silentium vetemm scriptorum reliquit , nisi 
Fufidiuniy M. Scauro aequalem mecum intelligi suspi- 
cari velis. De Septimio suspicionem meam posili ad eum 
locum , fuisse eum , qui M. Terentio Varroni quaestor 
fueraty et ad quem Varrò libros quosdam de lingua 
latina perscripsit. Ex Varronis volumine uno de Ar- 
chitectura fragmentum in tanto antiquitatis naufragio 
nuUum ad nos pervenit: nisi quod Ausonii Mosella 
versu 306 docet Varronis Hebdomadum volumen deci- 
mum architectos celebrasse. Verum liber de archite^ 
ctura diversus fuisse videtur. Libros IX Disciplinarum 
Varronis inter A. U. C. 701 et 706 scrìptos fuisse, col- 
legi in Disput de Varronè p. 234* Sed in multis Vitru- 

/ 



Digitized by 



Google 



XLII 

vii locis ìngenium et sermonem aiisterum et ilio anti- 
quitatis stivcù oblìtum , qualem in libris de re rustica^ 
de lingua latina et in tot ceterorum lìbrorum reli- 
quiis a viris doctis collectis miramur, agnovisse mihi 
^ideor. 

Graecorum scrìpta pleraque omnia perienint, quae 
Viti*uyiu8 in sermonem latinum convertita praeter locos 
aliquot Heronis Athenaei aliorumque de machinis bel- 
licis et hydraulicis» quos graece scrìptos reliquos ha* 
bemus in Collectione Mathematicorum graecorum The- 
venotiana seu Parisiensi, et capita aliquot quaestio- 
num mechanicarum Aristotelis » quem tamen cum nus- 
quam nominaverit Vitruvius, aliunde translata con- 
vertisse videtur ea, quae cum graecis Aristotelis ver- 
bis non sine magno et meo, et, ut spero , lectorum 
fnictu comparavi. Passim etiam sententiae philoso- 
phorum et scriptorum graecorum translatae et disper- 
sae fuerunt a Vitruvio per libros , quas graece hodie- 
que legere et cum Vitruviana interpretatiohe compa- 
rare possumus. Quibus ex locis omnibus inter se col- 
latis facile est ad iudicandum, in Vitruvio fuisse non 
adeo magnam yel facultatem ingenii vel dicendi peri- 
tiam et copiam, quae scriptis Graecorum apte et ele- 
ganter sermone latino ìnterpretandis sufficeret Verum 
enim vero, ne simus in memoriam et merita Yitruvii 
iniurii f meminisse oportet , incidisse iuventutem homi- 
nis in ea romanae litteraturae tempora, quibus ingenia 
romanorum hpminum pauca extìterunt, quae praece- 
ptis Graecorum de Philosophia et arte dicendi sermo- 
nem latinum accommodare , et artis verba graeca lati- 
nis interpretari conarentur. In quibus praeter Cor- 
nificium Cicero et Varrò excelluisse reperìuntur. Sed 
is ipse Varrò reliquarum etiam artium praecepta a 



Digitized by 



Google 



XLIII 

Graeds tradita latine interpretari- aggressus est , ciiius 
exemplìim multi deinde sunt secuti, quos enumerare 
hic nec vacat nec lubet* Fuit tamen in his etiam 
Vìtruyius, qtxì Vanonis multa aim laude non solum 
in loco supra posito , sed alibi etiam memìnit. Multa 
artis vocabula, a Graecis reperta et posita, cum latine 
interpretari Vitruvius yellet, nec in sermone vemaculo 
ab aliis iam inventa et usurpata reperisse! , quae vim 
graeci sermonis consequerentur ^ nova ipse ingenio suo 
exqiiirere et fingere nécesse habuit; quae, uti per in- 
sequentium scriptorum et seculorum libros propagata ad 
nostram usque aetatem servata pervenenint , ita , si qui 
forte alius acriore vir ingenio et maiore diceudi facul- 
tate instructus ad architectonica et mechanica Graeco* 
rum scrìpta latine interpretanda accessissèt, longe fac«« 
tius et mollius sesmonem (inxisset at;que inflexisset ad 
vim vocabuloruin graecorum exprimendam , in qua 
quantopere laboraverit ipse Cicero , et quam saepe eum 
operae in vocabulis graecis latine reddendis positae poe- 
nituerit, notum est iis, qui maximi romanorum ora- 
toris scripta huius generis triverunt. C3rrum is Vet- 
tium y architectum , celebravit scrìptis , cuius opera in 
aedifidis suis vel reparandis vel omandb saepe usus esse 
reperitur , ut Attìcus , P. Clodius aliique inter prind- 
pes cives romanos. Mortuum eum anno U. C. 701 tra* 
dit oratio prò Milone dieta cap. 17. Doctrinae eius 
spedmen hoc unum extat in Epistola Ciceronis ad Atti* 
cum libri 2 ep. 3. Fenestrarum angustias quod re- 
preìieridiSy scito te Kvpov xaibéiav reprehendere. 
Natii cum ego idetn istuc dicerem^ Cyrus aiehatj vi* 
ridariorum hta^àtSéts latis lurninibus non tain esse 
suaves: Etenim Ì6rw òì^is jièv if cLj to hk ópoj- 
lx€Vov fij y, ànrìvés he b «ai é. f^ides enim 



Digitized by 



Google 



XLIV 



cetera. Jain si Har éihooXoov éfiycrdxSéis videre- 
inuSy valde lahorareiit éibcoiia in angustiis: nunc 
fu lepide illa inyvdis radiorum. Cetera si repre* 
henderisj non feres tacituiriy nisi quid erit eius modi^ 
quod sine suintu corrlgi possit. Ea eiboùXa ^ quae De^ 
mocritus comxnentus et Epìcurus secutus erat, M. Ca- 
tius Miltiades losuber» Epicuri interpres, ex Horatii 
Sermonibus II, 4 eiusque Scholiaste et Quinctiliano 10, 
1, 124 iiotus , spectra dixerat, Cicero simulacra ma- 
luit Verum in loco Ciceronis illud primum animad- 
verti velimy Cynmi Vettium architectum graeca ora- 
tione artis praecepta desiderantibus explicuisse, par* 
tim, quod Graecus esset natione, quod ipsum Cyri no- 
men arguere videtur, maxime vero, quoniam lingua 
latina vocabulk nondum habebat ingenio peiitorum 
artis et interpretum inventa, quibus doctrina archi* 
tectorum graecorum aperte atque eleganter tradi pos* 
set Deinde illud etiam annotatione dignum videtur, 
scientiam opticam in eodem tum gradu constitisse, 
ubi eam multis postea seculis conspicimus. Eundem 
cum Cyro Cicerone et omni isto aevo communem er* 
rorem habuit Vitnuius, qui cum libri VI capite 2 
sect. 3 de visus fallacia dissereret, haec posuit: Hoc 
autem^ sive simulacrorum impulsa seu radiorum ex ocu* 
lis cffusionibus f uti Physicis placet j videamuSj utraque 
ratione videtur ita esse^ ut falsa iudicia oculorum liabeat 
aspectus. Postea velitn Cicero integram Vettii Cyri de- 
monstrationem apposuisset, qua volebat effìcere virida- 
riorum bia(paóéis (i. e. aspectus per fenestras) lumi* 
nibus latis non tam esse suaves^ uti hodieque egregia 
scilicet illa Kvpov Jtaib&ia frueremur delectaremur- 
que, tam lepidam enim iUam fuisse equidem exbti* 
mOy quam lepide Cicero illam iajivóiv (effusionem) 



Digitized by 



Google 



XI-V 



radiOTum per fenestrarum angusta lumina fieli pu* 
tabat. Denìcpie in oeco Cyziceno Vitruvius libri 6 
cap. 3 sect. io cuius lumina virìdia prospiciebant, 
valvas non fenestras ^implicìter adhibendas censiiit 
Obiter hic, cum historiam diversitatis opinionum de 
causa visus attigerim, quam olim in annotationibus 
ad Eclogas Physicas copiosius exposui p. 2^S et seqq. 
lubet nunc addere locum Claudiani Mamerti de Statii 
animae libro 3 p. iQ^ ed. Barth. quem.ex ^ntiquiore 
aliquo scriptore ductum suspìcor. t^isus animi^ inquit, 
per corpus, qui homini helluaeque coimnunis est^ interi- 
dit sese, atque exit per istaec puncta pupiUarurn, va^ 
parato cerebri anteriore ventricuh invisibilibus viscerum 
fUuìwdSy inque radios porosque prornanans, si quid co^ 
loris aut forinae obviuin ceperit^ concipit, et uti cursu 
ita etiam recursu, rapidis linearuìn ineatibus recipit* 
Itaque hoc illud est^ quod vocatur visus. 

Redeo nunc ad eam disputationem , linde sum di- 
gressus. Praeter Cossutium et C. Mucium archìtectum 
romanum Yitruvius neminem nominavit; graecos autem 
et operum quidem graecorum artifices plures in Praefa- 
tionibus librorum decem et in singulari operid unius- 
aiiusque mentione epumeravit. Fuerunt qtiidem viri 
docti, qui locum Vitiuvii 3 e. 2 sect 5 ita scriptum 
ederent:. queinadinodum est in porticu Metellij lovìs 
Statoris TIennodi et ad Mariana Honoris et Virtutis sine 
postico a Mudo facta. ^lii vero Hennodori scrìpserunt 
Turnebi auctoritatem secuti, qui Hermodorum Sala- 
mipium intellìgi censebat 9 a quo aedem Martis factam 
refert Comelius Nepos 9 et a quo navalia Romae fabri- 
cata fuisse arguit locus Ciceronis de Oratore I» 14 
ex quo cognoscitur architecti aetas M. Antonio oratori 
aequalis. Vérum mibi praeferenda videtur scrìptura 



Digitized by 



Google 



libri Sulpiciani et Arundeliani, ubi locus ita scrìptus 
extat: queìnadìnoduin est in porticu Metelli lovis Stn^ 
toris: huiusinodi et ad Mariana Honoris et V^ìrtutìs sine 
postico a Muciofacta. 

Plinius ex Vairone architectos aedis Cereris Romae 
factae graecos Gorgasum et Demophilum nominavity 
^em Vitruvius praeteriit: neque hic omnino opera 
publica recentissimo suo tempore ab Augusto facta et 
dedicata attigit. Exempla operum recentissimorum pu- 
blicorum forum et aedein divi lulii cum aede J^ene-^ 
ris Genetricis a lulio Caesare facta nominavit. Cuius 
facti causam idoneam et gravem habuisse videtur, quam 
licebit suspicari ex loco Praefationis ad Librum prì* 
mum sect 2. Cum vero attenderejn te, (Caesarem 
Augustum alloquitur) non solum de vita communi 
omnium curam puhlicaeque rei constitutione hahcrej sed 
etiam de opportunitate puhUcorum aedificiorum, ut 
civitas per te non soluta provinciis esset aucta^ veruni 
etiam ut maiestas imperii publicorum aedificiorum egre- 
gias haberet auctoritates: — Cum ergo eo beneficio 
essem obligatus , ut ad exitum vitae non haberem ino- 
piae timorem, haec tibi scribere coepij quod aninmd- 
verti, multa te aedficavisse y et nunc aedificare , reli* 
quoque tempore et publicorum et privatorum aedificio^ 
rum prò amplitudine rerum gestarum ut posterìs me" 
moriae traderentur, curam habiturum. Conscripsi per^ 
scriptiones terminatasi ut eas attendens et ante facta 
et futura qualia sint opera per te, nota posses habere; 
namque hìs voluminibus aperui omnes disciplinae ra- 
tìones. In cuius loci interpunctione verba extrema per 
te cum antecedentìbus et ante facta et futura qualia 
sint opera copulanda censui, quo melius consilium Vi- 
truvii cum facto congruei'et Voluit enim Vitruvius, 



Digitized by 



Google 



XLVll 

tanquam aliquis artis magister superbus satis^ Caesa» 
rem Augustum ex his voluminìbus omnes architectu- 
rae ratìones cognoscere, atque opera sua yel facta vel 
futura ad eas exigere. Igitur in generìbus et exem- 
plis aedium romanis enarrandis et nomìnandis sedulo 
abstinuit recentissimorum operum, ab Augusto facto- 
rum mentione. Ex ipsis enim artis praeceptis sequi* 
lur, quae Vitravius sui temporis nova opera probanda 
improbandave censuerit Itaque Philander ad libri 4 
capitis 2 praeceptum : Itai/ue in Graecis operibus natio 
sub ìnutulis denticulos^ constituit: annotavit, tacite re- 
prehendi a Vìtruvio sui temporis romana aedificia, 
quae sub mutulis denticulos insculptos habebant, vel- 
uti porticus aedis Concordiae et aedes Pads. Ita ubi 
Vitruvius libro 1 vitiosum pronuntiat si Doricis epi- 
stylìis in coronis denticuU sculpantur : monet idem Phi- 
lander vitium illud inesse coronae doricae theatri, quod 
nomine Marcelli dedicavit Augustus. 

Consilio operis Vìtruviani et fine aperto, aggredior 
nunc ad eiusdem operis descriptionem enarrandam. Li- 
'ber igitur primns tractat de artis officio^ idest, qui- 
bus eruditionibus et discipUnis esset ornata ^ finit ter- 
ndnationibus eius species^ et e quibus rebus esset nata 
tradita quae sunt ipsius Vitruvii verba capite i libri 2 
ubi hanc librorum suorum descriptionem defendit. Sed 
accuratius in libri tertii Praefatione argumentum ita 
enarravìt: deinde de moenibuSj quemadmodum eligari'- 
tur loci salubreSj ratiocinationibus eocpUcui^ ventique 
qui sint et e quibus regionibus singuli spirent^ defor^ 
mationibus grami nicis ostendi^ platearumque et vicorurn 
uti emendatae fiant distributiones in moenibus^ docuL 

Alter de naturalibus materiae rebus ^ quern ha- 
beant usum^ disputata id est, de copiiSj quae aptae 



Digitized by 



Google 



xL^in 



sujit aedificiorum perfectionìbus f quemadmodum vide- 
antur esse ab natura rerum procreàtae , quibusque 7/iix- 
tionibus principiorurn congressus temperentur^ ratioci- 
natur. Sunt et haec ipsa Vitruvii verba 1. e Sed 
idem in Praefatìone libri 2 ubi eadem repedl;, addit: 
Sed antequam naturales res incipiam expUcare , de aedi-: 
ficiorum rationibus^ unde initia ceperint , et uti creve* 
rìnt eoruin inventiones ^ anteponaui^ et insequar ùigres* 
sus antiquitatis rerum naturae et eorum^ qui initia 
humanitatis et inventiones perquisitas scriptorum prae^ 
ceptis dedicaverunt. 

Tertlus de deorum immortalium aedibus sacris docet 
et uti oporteat perscriptas esse^ ut est in Praefatione; 
sed accuratius idem in Praefatione libri quarti: Ter* 
tiOy inquity de aedium sacrarum dispositionibus et de 
earum generum varietate^ quasque et quot habeant 
species , earumque quae sint in singulis generibus distri* 
butioneSf ex tribus generibus j quae subtilissimas liabe* 
rent proportionibus modulorum qualitate^ Ionici generis 
moribus^ docuu 

Quartus de Doricis Corinthiisque institutis et mori* 
bus dicitj corumque discrimina et proprietates expUcat, 
ut est in Praefatione. Prìmum igitur docet de tribus 
generibus columnarum et epistyliorum ornamentis, eo- 
rumque inventione; deinde de coUimnis Corinthiis^ 
de aedibus Doricis; postea de cellarum pronaique in- 
teriore dispositione ; abbine de ostiorum rationibus; 
demum de aedibus Tuscanicis, rotundis, alìisque gè* 
neribus aedium sacrarum; denique de aris deonun 
ordinandis. 

Quintus liber de comìnunium^ id est publicoTum, 
operum distributionibus reddit expUcationes , ut est in 
estremo libro- quarto» seu de communium operum 



Digitized by 



Google 



XLIX 



opportuìiitatej ut est in Fraefatione libri sexti. In Praè- 
fatìone libri quinti est: Publicorum locorum expediam 
dispositiones f primumque forum uti oporbeat coiistitui^ 
dicain. Cum foro igitur explicat basilicarum rationes, 
deinceps aerarium, carcerem et curiam; postea thea- 
truniy in quo vasa sive if'jieìa disponit, eorumque 
occasione de musica disserit ekisque doctrinam ad 
Tj'jiéia disponenda in theatro accommodat. Sequitur 
de porticu et ceteris partibus theatri; deinde de tribus 
scenaiiim generibus. Postea de theatro Graecorum. 
Interseritur disputatio physica de loco theatro eligendo 
voci et declamationK actorum accommodato. Abbine 
est de porticibus post scenam et ambulationibus. Ad- 
duntur balnearum dispositiones et partes : demum pa- 
laestrarum aedificationes : denique portuum et molium 
structurae. 

Sextus liber privatoruin aedificiorutn ratìocìnationes 
et coTìirneiisus syinmctrìaruin explicat j ut est in Frae- 
fatione. Incipit igitur de aedificiis secundum locorum 
proprìetates disponendis docere, ubi nationum natu- 
ras et ingenia diversa ex coeli inclinatione et tempo- 
ratione diversa interpretatur. Sequitur de aedificio- 
rum privatorum proportionibus accommodatis ad na- 
turam loci, usum et speciem. Deinceps explicantur 
cava aedium, atria, alae, tabulinum et peristylium: 
postea trìclinia, exedrae, bibliothecae, pinacothecaei 
oeci Corinthii , Aegyptii , Cyziceni , et quibus proprie* 
tatibus genera aedificiorurn ad lisurn et coeli regiones 
apte deheaììt spettare» Postea docetur, quibus ratio^ 
ìubus privatis aedificiis propria loca patribus faimlia" 
rum et quetìuidmodum cojivnunia cum extraneis aedi" 
ficari debeant. Absolutis urbanis habitationibus aedi- 
ficiorurn rusticorum ratìones tradit; a quibus redit ad 

S 



Digitized by 



Google 



domus Graecae dispositionem. Deni({ue hypogaeorum, 
concamerationuin et aedificiorum , qtiae pilatim agiin- 
tur f fundationesy structurae et substi*uctiones docentur. 

Septimus de expolitionibus exponit, ut sint elegan- 
tes et siile vitiis ad vetustatem^ ut est in libro sexto 
extremOy vel ut est initio septimì, quibus rationibus 
et venustateitì et finnitatem Jiabere possint. Incipit 
igitur de ruderatione et pavimentorum generibus; se- 
qui tur de albariis operibus et calcis maceratione; de- 
inceps de camerarum dispositione , truUissatione, et 
opere tectorio in locis siccis et humidis. Ad expoli- 
tionum genera refertur etiam pictura, cuius ratio re- 
centissima eaque per\^ersa multis verbis vehementer 
improbatur. Deinde docet, quomodo xnarmor ad te- 
ctoria, quibus pictura sit inducenda, praeparetur; 
postea de coloribiis, primum nativis, .ochra, rubrìca, 
ParaetoniOy Melino , creta viridi, aurìpigmento » san- 
daraca, minio, (obiter de argento vivo) eius tempe- 
ratura , experimento et usu in pictura. Altenim genus 
est colorum arte factorum, velut atramentum, caeru- 
leum et usta, quorum temperatura docetur, cerussa, 
aenigo, sandaraca, ostrum. Ad hoc genus pertinent 
etiam colores infectivi , similes iis , quos hodie pasteU 
los vocamus, quorum temperatura docetur. 

Octavus de aqua, si quibus locis non fuerit^ quem^ 
admodum inveniatur et qua ratione ducatur^ quibus^ 
que rebus ^ si eiit salubris et idonea ^ probe tur ^ expUr 
cat , ut est in libro septimo extremo. In Praefatione 
libri octavi addit : quasque liabeat in locoruni proprie-^ 
tatibus virtutes: in extremo libro octavo est: de aquae 
virtute et varietate^ quasque habeat utilitates, quibus* 
que rationibus ducatur et probetur» Itaquede aqua- 



Digitized by 



Google 



I.I 



rum, fontinm et fluviorum origine, naturìs et prò- 
prietatibus diversis copiosissime exponit, ita ut maior 
libri totius pars altera rebus alienis tradendis occu- 
petur, Prooemio etìam proprio de aquae praestantia 
anteposito; reliqua pars aquarum librationem et ìn- 
strumentorum usum ad hanc accommodatorum docet. 
Sequitur de ductibus aquae, qui fiunt rivis per cana» 
les stnictiles aut fistulis plumbeis aut tubulis fictili- 
bus ducendis. Postea de fodiendis puteis , unde aquae 
ducantur; denique de ratione operum Sìgnìnorum. 

Nonus liber de gnornonicis rebus et horologiorum 
rationibus exponit, ut est in libro octavo extremo; 
in Praefatione vero libri noni^ (quae longissima omnium 
narrationem habet ab argumento alienam de variis 
Mathematicoruìn veterum invcntis) est: de gnoinoni'- 
cis rationibus^ queinadinoduin eoe radiis solis in ?nundo 
sunt per umbra?n gnomonis inventae^ quihusque ra* 
tionibus dìlatentur aut contralmntur. Ante omnia ordì* 
nationem mundi sidenimque et ab eorum cursu apti 
temporis tempestatumque exponit; deinceps solis iter 
.per diiodecim signa zodiaci explicat; demum gnomo- 
nicas et horologiorum rationes interpretatùr. 

Decimus et postremus de inachinationibus et de 
earwn principiis ratiocinatur , ut est in libro nono 
extremo: in libro decimo extremo est: quas potui 
de ìnacidnis expedire rationes pacis beUique ternpO' 
ribus et utilissimas putavi^ in hoc volumine perfeci. 
•Exorditur a machinae definitione eiusque. differen- 
tia ab organo : exponit genera machinarum trta , scan- 
sorium 9 spiritale , tractorium. Deinceps machinas tra- 
ctorias earumque diversa genera/ trispaston, penta- 
spaston et polyspaston explicat Obiter de lapicidi- 
narum fiphesianim inventione narrat, Postea principia 



Digitized by 



Google 



rn 



machinarum omnium exponit; quae sunt omnia ex 
Quaestionibus Mechanicis Arìstotelis traducta et in 
latinum sermonem conversa. Sequitur de vario genere 
organorum, quìbus aquae hauriunfcur, de tympano, 
de hydromylisy de cocblea. Quibus absolutis descri- 
bitur machina Ctesibica, quae in altitudinem aquam 
educit; abbine hydraulica traduntur, id est organi 
hydraulici structura. Inde transit ad rationem, qiui 
in via rheda sedentes vel mari navigantes scìre possi'- 
ììius , quot Tìiillia numero itineris fecerimus. 

Altera huius libri pars docet quae ad praesidin 
periculi et necessitatem salutis sunt inventa^ id tst scor* 
pìonum et halistarum rationes , quìbus symmetriis coni* 
parari possint. Sequitur de rebus oppugnatoriis et 
repugnatoriis y velut de ariete eiusque inventione, de 
testudine ad congestionem fossarum , aliaque ad fodien» 
dum inventa. De repugnatoriis rebus praecepta non 
traduntur, sed exempla aliquot narrantur, quemad* 
modum hostium machinationes ex tempore solerti con* 
siliorujn celeritate sine machinis saepe evertantur. 

Formam et partes, earumque dispositionem , ope- 
ris Vitruviani explicavi lectorumque ante oculos posui, 
ut ipsi iùdicare possent, quam late Vitnivius archi- 
tecturae nomen et vim sit interpretatus. Contra Quin* 
ctilianus Instit. Or. 2 , 21, 8- architectonice , ìnquit^ 
in omnibus, quae sunt aedificio utilia, versatur. Cum 
quo fere convenit scrìptori , a quo auctor Etymologici 
M. accepta haec posuit: ^jipfirénroov ai)fiaivéi — ìiv* 
piws ròv àpjiòv TODv rearóvcDv^ ròv rrfv bià^éóiv 
Tov aaraanevàcffiaros dycivoavvra mài ròv mara» 
axevaóavrà ri mài aK€Vùùpijóavra xpàyjia: i. e. ar- 
cbitectus proprie significat ducem et rectorem Fabro* 
rum, qui dispositionem operis aedifìcandi invenit, et 



Digitized by 



Google 



I.IIJ 



qui rem aliquam fabricatur et perficit Verum cum 
nostrae aetatìs opinionibus et artis nobilissimae de- 
scriptione satis bene Vìtruvio convenire videtur; qua 
de re tamen iudicium meum non facio. lUud vero 
ad me lectoresque meos pertinet, nt Prooemia sin* 
gulis libris a Vitru\io addita consideremus , nihilne 
ibi neque ante rem neque praeter rem locutu4 sit, 
an plura communia, quaedam vulgaria^ aliqua etiam 
aliena sint existimanda. Quanquam enim supra iam 
in recensendis librorum argiimentis aliquid ea de re 
iecerim, lubet tamen nunc omnia ad examen vocare; 
simulque excerptas inde de vita monbus et fortuna 
scrìptoris notitias apponere, a quibus iudicium de in* 
genio Vitruvii verum separari posse non videtur. 

Primi statim libri Prooenùumy quod habet operis 
totius dedicationem 9 demonstrat difficilem atque im« 
peditam scriptoris oraiionem. AUoquitur ubique Cae^ 
sarein imperatorem ^ cui bella gerenti ad apparatici 
non halistarurn et scorpionum reliquoruinque tormen'-^ 
torum perfectioneni una cum M. Aurelio^ P. Numisio 
et Cn, Cornelio praestò fuerat et cum eis commoda 
acceperat. Caesari fuisse per sororem commendatum, 
atque ita demum commoda eccepisse , significant baec 
Terba: quae (commoda) cum. primo mihi tribuisti^ 
recognitionem, per sororis commendationem servasti. 
Sororem dicit Octaviam , si Caesar est is , qui postea 
Augustus fuit appellatus. Sed difficile est veram et 
ptenam sententiam verborum rccógnitionem servasti 
coniectura assequi. Videtur tamen Caesari memoria 
officiorum Vitruvii inter imperii sedati initia excidissei 
simulque eorum fructus intercidisse. Obscurum etiam- 
num manety quid honoris inesse Vitruvius censuerit 
in eo, quod primo sibi tributa fuisse ait commoda 



Digitized by 



Google 



LIV 

Gratum animum his signifìcat additis verbis: Cujn 
ergo €0 beneficio essem ohligatuSj ut ad exituin vitae 
non haberein inopiae timoreìn^ liaec tìbi scribere coepi. 
Sed piane perplexa est oratio Vitruvii, ubi causam 
dedicandi Imperatori Caesari operis sui edere voluit 
Curn verOf inquit, attenderemo te non sohnn de vita 
communi omnium curam publicaeque rei constitutione 
haberCf sed etiam de opportunitate publicorum aedificio^ 
rum f ut civitas per se non solum provinciis esset aucta^ 
verum etiam ut maiestas imperii publicorum aedificio* 
rum egregias haberet auctoritates ^ non putavi praeter- 
mittendumj quin primo quoque tempore de his rebus ea 
tibi ederan^ ideo quod primum parenti tuo de eofueram 
notus et eius virtutis studiosus. Cum autem concilium 
coelestium in sedibus immortalitatis eum dedicavisset^ 
et imperium pareiitis in tuam potestatem transtulisset^ 
idem studium meum in eius memoria permanens in te 
contulit favorem. Parentem appellat non C. Octa- 
vium; qui enim potuit? a quo Imperator Caesar Au- 
gustus imperium non accepit, sed potius avunculum 
C. lulium Caesarem, cuius testamento in familiam 
nomenque adoptatus fuit, età quo deinde etiam prae* 
nomen Imperatoris recepit. Igitur parentem bis , non 
patrem dixit. Ita Cicero aliique huius aevi scriptores 
patrts parentesque iuxta nominane Verum statim oc- 
currit dictionis aliqua obscuritas, nec apparet, quid 
significare voluerit scriptor verbis parenti tuo de eo 
fueram notus: notatane fuisse lulio Caesaii peritiam 
architecturae Vitruvii, an Caesarem notitiam habuisse 
Toluminum de arcbitectura conscriptorum a Vitruvio 
necdum publicatorum? ut bac conciliatione littera- 
rum. studiosus. Caesaris virtutis Vitruvius partibus eius 
vivi faverety idemque studium eundemque favorem 



Digitized by 



Google 



post mortem lulìi, memoriam viri et studìi sui ìnte* 
gram et sanctam servans, ad nomen et partes Octa- 
TÌani transferret? Satis mihi quidam superbe loqui 
videtur .Vitruvìus, qui, dum studium suum virtutis 
lulianae profitetur, ìdemqiie propter parentis memo- 
riam in Octavianum translatum iactat, commoda per 
sororis Octaviae commendationem ab Octaviano non 
tam honoris causa et in beneficii loco accepisse quam 
offidis praestitis in praemii loco meniisse yult videri. 

Secundi libri , qui de materia aedificiorum et stru- 
cturae generibus tractat, Prooemium alienum est a re, 
neque ineptiarum reprehensione caret Narratur Di- 
nocratis Macedonis^ architecti mirus habitu Herailis 
suscepto accessus ad Alexandrum regem, cui formam 
statuae yirilis ìmmanem suo ingenio repertam manu- 
que sua designatam offerebat Namque Athon inon- 
tem fonnaverat in statuae virìUs figuram ^ cuius rnanu 
laeva designata erant civitatis amplissimae moenia^ dex- 
tera patera ^ quae exciperet omnium fluminunij quae 
sunt in eo monte ^ aquam^ ut inde in mare profundere^ 
tur. Transitum ab historia bis sibi paravit Vitruvius. 
Itaque Dinocrates a facie digmtateque corporis corn^ 
mendatus ad eam nohilitatem pervenite Mihi autem^ 
Imperatore staturam non tribuit natura ^ faciern de/or- 
mavit aetaSf valetudo detraxit vires. Itaque, quoìiiam 
ab his praesidiis sum desertusj per auxUia scientiae seri'' 
ptaque, ut spero ^ perveniatn ad commendationein. 
Haec vero talis oratio mihi quidem magis senis infirmi 
et vulgo contemti loquacitatem ambitiosam, quam archi- 
tecti » mentis et scìentia artis cpnfidentis animum ma- 
gnùm prodere videbatur. Ceterum in hoc eodem libro 
de materia lignorum disserens commemorat divi Coesa- 



Digitized by 



Google 



I-VI 



ris exercitum circa Alpes habitum et castellum Lari- 
gnum ab eo expugnatum. 

Tertius hbet a Socratis dìcto exorsus: oportuisse 
hominum pectora fenestrata et aperta esse^ uti non 
occUltos haberent sensu^^ sed patentes ad considerane 
dum; continet ^erelam de fortuna eorum artificum^ 
quos neque industria ncque artis studiuui ncque solertia 
defecit^ sed aut rei fainiUaris exiguitas aut imbecilH" 
tas fortunae seu in anìbitione certationis contrarioruin 
superatio obstitit eorum dignitati et fantae. Transit 
bine ad conclusionem hanc: puoniam autetn ea non 
sunt illustria neque apparentia in aspectu^ ut putamus 
oportuisse y et animadverto potius indoctos quani doctos 
gratia superare^ non esse certandum iudicaiu cuni in^ 
doctis anìbitione f potius his praeceptis editis ostendavi 
nostrae scientiae virtutern. Itaque ^ Imperatore in pri" 
ma volumine tibi de arte etc. Quis in querela morosa 
hominis vulgo contemti pusillum animum, neque scien- 
tia et philosophiae, quae tamen ubique iactatur, prae** 
ceptis confidentem et nitentem, sed ambitione misera 
magis quam a fortuna depressum et aegrum non agno* 
scit? Non opus igitur est, ut pluribus demonstretur 
eiusmodi prooemium a re et docti hominis , qui for- 
tunae animum fortiter opponere didicit , ingenio quam 
sit alienum. 

Quarti libri Praefatio omnium brevissima pertine- 
bat potius ad initium causasque operis suscepti ex- 
plicandas« Cum^ inquit, animadvertissem ^ Imperatore 
plures de architectura praecepta voluminaque commeii'- 
tarìoruin non ordinata sed incepta, uti particulas erra- 
bundaSe reliquissCf dignam et utilissimojn rem putavij 
antea discépUruie corpus ad perfectam, ordinationem per- 
ducere^ et praescriptas in singuUs voluminibus singulo^ 



Digitized by 



Google 



LVII 

rum generum qualitates explicare. Itaque^ Caesavj 
•primo volumine tìbi de officio eìus etc Quorum hic 
obiter zneminit sciiptorum de arte architectonica ^ eo- 
iiim demum nomina et titulos libronim in Praefa- 
tione libri septimì subiecit. 

Libri quinti Prooemium causam omissarum aucto- 
ritatum , quas ceteri scriptores adiicere praeceptìs suis 
soleant, explicare, deinde brevitatem voluminum ex- 
cusare velie videjtur. Quas vero auctoritates dicati 
mihi ad intelligendum facile esse videtur. Scilicet 
iis scriptoribus qui amplioribus voluminibus ingenii 
cogitationes praeceptaque explicaverunt comparat et 
dissimiles esse ait eos, qui de architectura scribere 
conantur. Nominat deinde historias et poemata. Huius 
ìgitur generis scrìpta esse debent, quorum in praece^ 
ptis amplificationihus auctoritas augeatur. Hic statim 
vocabulorum variatio sententiae facit ambiguitatem, 
ita ut nescias praeceptorum auctoritates an amplifica- 
tiones omissas excusare Vitruvius voluerit. Poetae et 
bistorid quas auctoritates quibus praeceptis adiungere 
possinty equidem non satis intelligo; sed amplifica- 
tiones histoticorum et poetarum bene notas habere 
mihi videor. Has si dicere voluit, iterum non ìntel- 
ligo , quomodo in arcliitecturae conscrìptionibus id noti 
fieri posse censuerit, quod in historia et poesi posse 
concedit. Sed audìamus rationem editam: quod vo^ 
cahula ex artis propria necessitate concepta inconsueto 
sermone obiiciunt sensibus ohscuritatem. Cum ea ergo per 
se non sint aperta ^ nec pateant eoruìn m consuetudine 
nomina j tum etiam praeceptorum late vagantes scri-^ 
pturae si non cóntraJiantur p et paucis et perlucidis sen^ 
tentiis eocpUcentur j frequentia mukitudineque sermonis 
impediente 9 incertas legentium efficient cogitationes. 

h 



D-igitized by 



Google 



J 



Lvni 

Itaque occultas nominntìones commensusque e mernbris 
operum pronuncians ^ ut jnernoriae tradantur^ hreviter 
exponain. Sic enim expedUius ea recipere poterunt 
inentes. Quid audio? Ego vero nemini unquam ho- 
mini credam affìrmand, res novas aut arduas, quae 
nisi vocabulis novis nec usitatis tradi non possunt, 
quo magis contrahuntur scripturae compendìo , quoque 
paucioribus sed iis lucidis sententiis explicantur , nullo 
vel auctoiitatum vel amplificationum genere adiecto, eo 
facilius a mente lectoris vel auditoris recipi, nec in- 
certas legentium cogitationes efficere. Praetereo dis- 
ciimen , quod inter historiam poesinque et archite- 
cturae scientiam et doctrinam intercedit; quod quam 
..ingens sit, nemo facile non ipse intelligit Restat 
excusatio brevitatis, cuius usum iterum Vitruvius re- 
fert ad lectorem , quo facilius ad sensiis legentium per^ 
venire possint res obscurae lìiuUis^ quae sibi sint seri* 
bendae. Brevìbus igitur yoluminìbus indicasse seri- 
bendum; ita enim futura expedita ad intelligenduvu 
Rationem cum exemplo adiecit admodum ineptam et ab 
arte alienam, quam in nullo scriptorum reliquorum grae- 
corum latinorumque traditam adhuc reperi. Narratenim 
Pytbagoreos cuhicis rationihus praecepta in vohiminibus 
scrihere instituisse. Graeoos quoque poetas comìcos in- 
terponentes e choro canticuin^ divisisse spatia fabularurn^ 
ita partes cubica ratione facientes\ intercapedinibus 
levare actorum pronundationes, Plura addere nolo de 
traditione ab inepto aliquo Grammatico accepta, et 
ab omni piane veri similitudine aliena. Simile tamen 
commentum Varronis hic silentio praeterire non pos- 
sum. Is apud Gellium libri ig cap. 15 de caesura 
versus hexametri antiquissima ^ quae est in prima tettii 
pedis syllaba, ita tradit: Observasse se in versu hexor 



Digitized by 



Google 



X.TX 



metro ^ quod omni modo quintus semipes versum finirete 
et quod priores quinque semipedes aeque niagnam vivi 
ìiahereiit in efficiendo versum atque alii posteriores se^ 
ptem: idque ipsum ratione quadam geometrica fieri 
Cetenim liber hic quintus operum publicorum dispo- 
sìtiones docet 

Sexti libri Prooemium sìmilem habet narratìonem 
illiy €[iiae est in Prooemio libri tertii, de Aristippo 
philosophoy naufragio ad littora Rhodi eiecto, qui 
suis renunciari iusserat: eiusmodi possessiones et via^ 
tica liberis oportere paruri, quae etiam e naufragio 
una possint enatare. Hanc sententiam variis modisj 
additis etiam auctoritatibus Theophrasti et Epicuri, 
philosophoTum , deinde poetarum comicorum, Eucratis, 
Chionidae , Aristophanis , Alexidis j denique legis Atti- 
cae de parentibus a liberis alendis , amplificat et exag- 
gerat. Vides igitur Vitruvium in ea fuisse opinione, 
res obscuras et difficiles ad intelligenduin , si verbis 
novis atcpie inusitatis tradantur, non egere ulla am- 
plificatione , nec ita facile mentibus legentium adhae- 
rescere aut inteUigi. Contra sententias, a sensu bo- 
niinum communi facile sine doctoris opera percipien* 
dasy rhetoricis omamentis amplificandas esse censuit. 
Transit bine ad gratias parentibus suis reddendas, a 
quibiis educatus fuerit, quique se in arte ea erudiendum 
curaverint, quae sine littcratura encycUoque doctrinarum 
omnium disciplina prohata esse non possit. Ita eas posses* 
siones animo se parasse, e quihus haec sitfructuum sutH'^ 
ma:' nullamplus habendi esse necessitatemi eamque esse 
pròprietatem divitiarum maxime, nihil desiderare. Pluri- 
bus deinceps sententiis defunctus Caesarem iterum allo-^ 
quitur : Ego autem, Caesar, non ad pecuniamparandam 
ex arte dedi studium , sed potius tenuitatem cum bona 



Digitized by 



Google 



Z.X 



faina ^ quam abundantiam cwn infamia sequendam pro- 
bovi; ideo notities parum est assecuta: sed tamen bis 
voluminibus editisj ut spero ^ posteris etiam ero notus. 
Neque est mirandum^ quid ita pluribus sim ignotus. 
Ceteri arcJùtecti rogant et ainbiunty ut architectentur ; 
jnihi autein a praeceptoribus est traditum, rogatum, 
non rogantenif oportere suscipere curam; quod inge^ 
nuus color rnovetur pudore ^ petendo rem suspiciosmn. 
Eandem candlenam transfert ad màiorum exemplum 
repetendum : qui primuni a genere probatis opera tra* 
debant architectis: deinde quaerebant^ si honeste essent 
educati: ingenuo pudori ^ non audaciae protervitatis 
coinmittendum iudicantes. Ipsi autem artifices non eru" 
diebant nisi suos Uberos aut cognatos^ et eos viros bo- 
nos instituebant^ quorum f idei tantaruin rerum pecuniae 
sine dubitatione permitterentur. Cum autem animad" 
verto , ab indoctis et imperitis tantae discipUnae magni^ 
tudinem iactari^ et ab his^ qui non modo architecturae^ 
sed omnino nefabricae quidem notitiam habent^ non pos-^ 
sum non laudare patresfarnilias eos, qui litteraturae 
fiducia confirmati ^ per se aedificantes ^ ita iudicant: si 
imperitis sit committendum^ ipsos potius digniores esse 
ad suam voluntatem quam ad alienam pecuniae consu^- 
mere sumnumt. — ideo quod quiprofitentur^ non arte 
vera sed falso noìnijumtur architectL puas ob res cor* 
pus architectwrae rationesque eius putavi dUigentissime 
conscribendas ^ opiimns id munus omnibus gentibus non 
ingratum futurum. Atque hic est locus omnium cla- 
rissimus et disertissimus, qui demonstrat dolorem atque 
indignationem, qua Vitruvius contemtum' hominum tu- 
lisse videtur; de quo cum apud ipsum Imperatorem 
Caesarem conquestus sit^ coniectura non est aliena a 
▼eri aimilitudine» Caesarem ipsum» post commoda Vi- 



Digitized by 



Google 



X.XI 



travio per sororis commenclationem tributa , nullaxn 
porro hominis rationem habiiìsse. Huc transferendum 
etiamiium censeo locum ex libri primi capite I sect. i8 
ubi postquam de architecturae finìbus et amplitudine 
disputaveraty ita pergit: peto a te^ Caesar^ et ah his^ 
qui mea volumina sunt lecturi^ ut si quid parum ad ar* 
tis gramnuiticae regulam fùerit ejcplicatmn^ ignoscatur. 
Namque non uti summus philosophus , nec rlietor diser- 
tuSf nec grammaticus summis rationibus artis exercita^ 
tuSf sedut architectus^ his Utteris inihutus ^ haec nisus 
suni scribere. De artis vero potestate^ quaeque insunt in 
earatìocmatìoneSy poUiceor^ uti spero ^ his voluminibus 
non modo aedificantibus sed etiam omnibus sapientibus 
cum maxima auctoritate me sine dubio praestaturum. 
Ego vero, Vitruvi, hanc satis honestam excusationem 
tuam accipio et probo, ita tamen, ut mìhi dubitatio 
alicpia supersit de iudido tuo» quo non solum aedi- 
ficantibus sed omnibus etiam sapientibus de archite- 
ctura praecepta te traditurum et satisfacturum esse 
hic profiteris et promìttis» cum antea brevitatem do- 
cendi remotis auctoiìtatibus atque amplificationibus 
unice laudasses et consectandam tibi putasses, quae 
etiamsi sapientibus et artifìcibus aedificandi satisfacere 
possit» vereor tamen, ne saepius aedificantium desi- 
deria destituat. 

Septimi libri Prooemium admodum longum infit 
a laude scriptorum, cpii res gestas et opiniones phi- 
losophorum scriptis memorìae posterorum prodiderant. 
Deinde notai infamia eos scriptores, qui commenta 
aliena furati gloriam inde sibi parare conati sunt 
Nanrat exemplum poetae graeci, qui in ludis Musis 
et Apolbni Alexandiiae a Ptolemaeo factis carmina 
prò suis redtaverat populoque audienti approbaverat, 



Digitized by 



Google 



Z.XII 

quae Aristophanes Grammaticus furto alìunde trans* 
lata esse convicit. Subiungitur fatum Zoili , Homero* 
mastigos vocati, qiii scrìpta contra Homerì poemata 
duo ibidem recìtaverat Transit inde Vitruvius ad 
hanc librorum suorum commendationem : Ego verOj 
Caesary ncque alienis indieibus mutatis, interposito nom- 
inine nieOf id profero corpus ^ ncque uUius cogitata 
vituperans institui ex co me approbarc ; scd omnibus 
scriptoribus injmìtas ago gratias, quod egregiis ingc* 
niorum solertiis ex aevo collatis abundantcs alius alio 
genere copias praeparaverunt ; unde nos^ uti fontibus 
liauricntcs aquain^ et ad propria proposita traduccn^ 
tes , foccundiores et expedìtiores habemus ad scribendum 
facultates^ taUbusque confidentes auctoribus audemus 
institutiones novas comparare. Igitur tales irCgrcssus 
eorum ìiabcns^ quos ad propositi 'mei raùiones animad- 
verti pracparatos^ inde sumendo progredì coepù. 

Postea enumerat scriptores earum artium, quibus 
veluti membris corpus architecturae componitur: pri* 
mum graecos , velut Agatharchum^ Democrìtum et Ana- 
xagoram de scenographia; Silenum de symmetriis ae^ 
dium Doricarum ^ Theodorum de aede lunonis Samiae, 
Chersipbronem et Metagenem de aede Ionica Dianae 
Ephesiae , Py thium de fano Ionico Minervae Prienàeae» 
Ictinum et Carpionem de aede Dorica Minervae in àree 
Atbenarum , Theodorum Piiocaeeum de Tholo , (jui fuit 
Delphis; Philonem de aedium sacrarum symmetriis et 
armamentario , quod fecerat in portu Pyraeei Athenis ; 
Hermagenem de aede Ionica pseudodiptero Dianae 
Magnesiacae et monoptero Liberi Patris Tei ; Argelium 
de symmetriis Corinthiis et Aesculapio Ionico Trai- 
lensi; Phiteum et Satyrum de Mausoleo. .'Sequuntuf 
nomina scriptorum minus nobilium, qui praecepta 



Digitized by 



Google 



rxiii 



symmetrìarum conscrìpserunt, quorum libros unacum 
auctoribus hodie piane ignoramlis. Hos vero onmes 
VitruvìuSy si iustun^ ordinem operis a se institutum 
sequi yoluìsset, uti debebat, in Praefatione libri tertii 
vel quarti potius nominare decebat. 

Nunc scriptores de machinationibus nominantur 
graeci, Diades, Archytas, Archimedes, Ctesibius, Njm* 
phodorus, Philo Byzantius, Diphilus, Democles vel 
Demades, Charidas vel CharicleSi Polyidus, Pyrrhus, 
Agesistratus. 

Horum omnium ex commentarìis quae utìlia esse 
fiis rebus anirtiadvertit j collecta in unum coegit corpus 
VitruviuSy et ideo maxime y quod animadverterat in ea 
re a Graecis vohimina plura edita , a suis oppido quam 
pauca. Nominai deinceps Fuf/itii vel Fujìdii imum 
de bis rebus volumen, Terentiì J^arronis de archite- 
ctura, unum ex librìs de novem dìsciplinis; item Pu- 
blii Septimii duo volumina, addens: Ainplius vero in 
id genus scripturae adhuc nerno incuhuisse videtur. 
Demum nominai architectos aedium celeberrimarum 
Deorum Dearumque^ plurimos quidem graecos, quos- 
dam tamen ctiam romanos, veluti Cossutium et C. Mu- 
cium, quorum scripta nulla extitisse videntur. Transit 
bine ad conclusionem banc : Cum, ergo et antiqui nostri 
ìnveniantur non minus quam Graeci fuisse magni ar- 
chitectij et nostrae memoriae satis multi, et ex Jds pauci 
praecepta edidissent, non pittavi silendum^ sed dispo* 
site singulis voluminibus de singulis exponendum. Hoc 
Vitruvio , quanquam seni moroso , testimonium de satis 
multis memoriae suae architectis romanis magnis tan- 
dem ipsa veritas quasi invito videtur expressisse, cum 
videret Caesarem Augustum in tam multis operibus pu- 
blicis egregiis aedificandis opera sua uti noUe. 



Digitized by 



Google 



I.XIV 

Octavi libri, qui de aquarum natura, varietale, du* 
ctibus et puteis tractat, ' aptissimum omnium Prooemium 
exponit philosophorum anti(piissimonim opiniones de 
elementorum numero , et de aquae dìgnitate atque uti- 
litate f rìtibus etiam sacrìs Aegyptiorum comprobata. 

Libri noni Prooemium exorditur ab honoribus pu- 
blice habendis scriptoribus iis, qui infinitas utilUatès 
aevo perpetuo omnibus genùibus praestent^ potius quam 
athletis victoribus. Sequitur comparatio fhictuiun , qui 
yel ex victorum gloria vel ex scriptorum praeceptis va* 
riis ad usum rei publicae perveniunt. Deinde ponun* 
tur exempla inventorum utilissimorum, Platonis de cubi 
duplicatione, Pytbagorae de norma sine artifids fabri- 
catione explicanda, Archimedis hydrostaticarum legum 
accommodatio ad auri argenlique commixtorum pondus 
comparandum discemendumque , Archytae hemicjlin- 
drorum descrìptiones , Eratosthenis organica mesolabi 
explicatio, denique Democritus in voluminibus de re- 
rum natura quae fuerat ipse expertns. Transit bine 
ad reliquorum scriptorum laudes, in quibus Ennium 
et Accium poetas romanos praedicat; quibus subiun*- 
git baec : Item plures post nostram inemoriam nascerv- 
tes curri Lucretio videbuntur velut coram de rerwn na-^ 
tura disputare; de arte vero rhetorica cum Cicerone: 
multi posterorum cum Varrone conferent sermonem de 
lingua latina. Conclusio nibii babet memorabile, quod 
bue apponi debeat. Sed in postrema oratione et men- 
tione Lucretii Ciceronis et Varronis aliquamdiu nobis 
immorandum esse puto. Hunc enim locum si vel re- 
cordati essent vel considerassent viri quidam docti, 
fieri non potuisset, ut de Vitruvii aetate dubitarent 
Nihil enim aperti us esse potest, quam baec Vitruvii 
significatio, Lucretium Ciceronem et Varronem eidem 



Digitized by 



Google 



LXV 

aetaté fuisse aequales. Quod vero aliqiiis fortasse 
non sine aliqua veri similitudine possit suspicarì ex 
priorì$ orationis comparatione , ubi Ennius et Accius 
poetae iam dia mortui nominantur, Lucretium Cice* 
ronem et Varronem tum, ciun Vitruvius haec a se 
scrìpta ederet, adhuc in vivis fuisse, eam vero con- 
iecturam piane improbandam esse rationes chronolo- 
gicae docent Vitruvius enim, qui in Prooemiis Im^ 
peratorem et Caesarem ubique alloquitur, in libri 
quinti capite primo, ubi basilicae a se structae in 
foro coloniae' luliae , Fanestri , descriptionem posuit, 
aedis Augusti ibidem collocatae meminit. Augusti vero 
cognomen Giesar Octavianus demum anno U. C 727 
assumsit. Manifestum igitur bine fìt , libros a Vitruvio 
demum post bunc annum editos fuisse* Mors Cice- 
toni obtigit A. U. C 710. Varronis mortem A. U. C 
726 assignat, Lucretii 703 Eusebius, 699 auctor Vi* 
tae Virgilii. Varronis autem libros de lingua latina post 
A. U. C. 708 editos , de novem disciplinis inter annum 
701 et 706 scriptos fuisse, rationibus chronologicis 
collegi in Disputatione de Varronis Vita et Scriptis 
p. 229 et 234* Ultra vero coniecturam et rationes 
chronologicas anni, quo haec a Vitruvio fuerunt edita, 
proferre vix licebit, nìsi si quis fortasse ex silentio, 
quo Vitruvius Virgilium, Horatium aliosque praecla* 
ros poetas sibi aequales praetermisit, argiiere quid 
voluerìt Octaviae vero, sororis Augusto carìssimae, 
in libri primi Prooemio ita meminit, ut viventem 
nominasse merito possis existimare^ Qui enim saepius* 
Cttle parentem Angusti, divujti luliurn nominavit, di- 
vae sororis appellatione non abstinere potuisse vide- 
tur, si vita iam tum excessisset; excessit autem A. U. 
C 743- 



Digitized'by 



Google 



LX\1 



Libri decimi et postremi Prooemium narrat legem 
Ephesiorum architectis scriptam , qui publicum aUc[uod 
opus curandum recipiunt: narriationi subiungit hanc 
querelam : Utinain dii immortales fecisseiit , ea lex et- 
iarn populo romano non modo publicis sed etiam pri- 
vatis aedificiis esset constìtuta: namque non sinepoena 
grassarèntur itnperitiy sed qui summa doctrinarum sub- 
tilitate essent prìncìpes^ sine duhitatione profiterentur 
architecturam; ncque paires familiarum inducerentur 
ad infinitas sumtuum profusiones^ et ut ex honis eiice^ 
rentur; ipsique architectij poenae timore coactì^ dilv- 
gentius viodum impensarum ratiocinantes explicarent^ 
uti patres familiarum ad id^ quod praeparavissent j seu 
paulo amplius adiìcientes^ acdificia expedirent. Reli- 
qua oratio contiuet causam, qua inductus machina- 
rum principia in sequenti libro explicuerit , ^ etiam in 
muneribus , quae a magìstratibus foro gladiatorum 
scenisque ludorum dantur^ quibus nec mora ncque ^x- 
spectatio conceditury sed necessitas finito tempore per» 
ficere coegitj uti sunt sedes spectaculorum ^ velorum* 
que inductionesj et ea omnia ^ quae scenicis moribus 
per rnachinationan ad spectationes populo comparane 
tur: in his vero opus est prudentia dilige?iti et ingenii 
doctissimi cogitatUf quod iiihil eorum perficitur sine 
macidnatìone studiorumque vario ac solerti vigore. — 
Ergo quoniam ncque lex ncque morum institutio id 
potest cogerCy et quotannis et praetorcs et ciediles tu-- 
dorum caussa machinationes praeparare debent^ visum 
ìnihi estj Imperatore non esse alicnum^ — quae sunt 
principia machinarum^ ordinata praeceptis explicare. 

Haec èst descriptio librorum decem Vitruvii et sum- 
ma Frooemiorum, quae simul continet argumehta lo- 
dorum omnium, unde aliquid de vita» parenbtbus, 



Digitized by 



Google 



I.XV1I 

aetate, ingenio et tcrìpds auctoris sads tuto colligi 
potest. Hinc statim emergit et lectoii cuivìs conspi** 
ciendam se praebet mira Vifcruvii ambido Caesarì Au« 
gusto erudidonis copias veuditands, ubicunque vel ipsa 
se obtulisset occasio yel ex longinquo arcessi adeoque 
interdum vi pertrahi locum in alienum posset, fontes 
lecdonis per multas disciplinas et volumina pervaga- 
tae aperiendL Igitur mirari non debenius dura viro- 
rum doctonim iudicia de ingenio Vitruvii» ex quibus 
unum nunc Gallum, Montucla , elegantissimum , si non 
diligendssimum » Historiae mathematum scriptorem no* 
minasse satb habeo. Cuius hoc est iudicium T. I 
p. 489 ^^* secundae: Vkruve a étalé beaucoup de 
cowioissances en rnathéinatiques ^ surtout dans le iieu* 
vième livre de son architecture. Nous lui devons la 
mémoire de quantità de traits curieux concemanb la 
mecanique et la gnomonique de son tcinps; et quoique 
cela Ile Vienne pas extrètneinent à propos de san óbjet 
prbicipalf nous lui devons savoir beaucoup de gre de 
cette excursion , sans laqueUe beaucoup de traits curieux 
sur ces scìences nous auroìent échappé. Aliquanto 
acerbius idem, ubi gnomonum genera varia a Vi* 
travio memorata interpretari conatus est, de Vitruvio 
indicavi t p. 719. Nous devons à V espéce de manie 
qu'avoit Vìtruve^ détaler des connoissances étrangères 
à son artf les seuls traits qui nous soient parvetius 
sur les différentes espèces de cadrans solaires usités 
par les ancicns et sur leurs ìnventeursj nous lui sau^ 
rions inème gre d'ètre entré à cet égard dans plus 
de details. 

Ecpiidem non potui l'eperire , quomodo nomen Vi- 
truvii et scriptoris sedulitiatem ab ineptìarum crimine 
a plurimis obiecto defenderem; sed eam facilius excu- 



Digitized by 



Google 



i.xvni 

sare milii vìAeor posse dolore homìnis, qui, post({uam 
lulio Caesari bella gerenti cum Aurelio , Numisio et 
Cornelio apparatum tormentorum adniinistraverat et 
rexeraty ad opera quaecunque publica ab arte archi- 
tecti possunt expectari f suscipienda et cum laude exe- 
quenda vel omnium maxime yel praecipue idoneus 
ipse sibi visus, nomen suum vulgo contemni artem- 
que in basilica Fanestrensi spectatam ab ipso Augusto 
eiusque amicis, qui tam multa et varia publice tum 
aedificabant aut moliebantur , spemi non poterat aequo 
pati animo. Hanc aegritudinem animi atque indigna- 
tionem non obscure pluribus in lods Prooemiorum^ 
ubi Caesarem Augustum alloquitur, sìgnificavit, ita 
ut dubitari non possit» Vitruvium se suamque artem 
bis scriptis a contemtu Augusti vindicare et aequiori 
posteritatis memoriae et iudicio commendare voluisse. 
In quo hominem sua vel spes vel augurium non omnino 
fefellisse et destituisse videtur , quanquam breviore via 
et rectius sine excusatìone ineptiarum ad immortali- 
tatis glorìam grassari potuisset. Obtigit Vitruvio sors 
sane invidiosa , ut quicquid graeca et romana antiqui- 
tas scriptorum ex hoc genere litterarum viderat et lau- 
daverat, iniurìa temporum piane perirete ipse vero 
solus cum voluminibus ex borrendo litterarum nau- 
fragio ad nostram emergeret memoriaml Hinc scilicet 
factum, ut nielior vacua nunc regnet in aula! Nec 
tamen erit, quod iniuriae maiestatisque crimen a ma- 
nibus Vitruvìi deprecer , si virorum doctorum iudicium 
cuni meo de ingenio et dictione eius adiunxero, quan- 
quam supra iam eam disputationis partem attigerim* 
Sermonem in eius libris obsoletnm et plebei um adeo 
notarunt iam olim viri docti a Fabrido nominati, qui 
fecisse etiam videtur, ut aliqui, cum aevi Augustei 



Digitized by 



Google 



I-XIX 



scriptorum elegantiam in Vitruvio non recognoscerent» 
eum ab iis temporibus aliemim censerent et ad pò* 
sterìora reiicerent. Quod quibus de causis fieri omnino 
nec possit nec debeat , supra iam fuit ostensum. 

Prima orationis virtus , quae in scriptore et doctore 
artis disàplinaeqiie cuiuscunque ante omnia spectarì 
debety non solum usu vocabulorum planorum diliicì- 
dorumqiie recto et constanti sed eorum etiam collo- 
catione, dispositione et comprehensione recta, facili 
atque usitata constare videtur. Haec autem in Vitru- 
vii praeceptis tam saepe desideratur» ut ei videatur 
aut perfecta atque accurata rerum traditarum cogni- 
tio aut scribendi meditatio atque usus omnino defuisse. 
Alteram tamen causam solam veram esse, atque scri- 
bendi exercitationem homini piane defuisse, prooe- 
miorum oratio inprimis difficilis et perplexa argumento 
mihi esse videtur. Exemplo nunc uno defungar. Sce- 
nographiam tribus in locis tractavit Vitruvius. Prìmus 
est libri i cap. 2 sect. 2. ubi genera dispositionum id 
est aedificiorum futurorum lineis deformandorum tria 
esse docet Orthographia est erecta froiìtìs iuiago 
ììiodiceque pietà rationibus operis futuri figura» Item 
scenographia estfrontis et laterum abscedentiurn ad" 
wnbratiOp ad circinique centrum omnium Unearum r^- 
sjìonsus. In priore mèmbro ambigua est verbomm 
rationibus operis futuri figura collocatio et significatio. 
Facillime omnium iungi videntur invicem figura epe* 
ris futuri; superest ita vocabulum rationibus^ quod 
quomodo interpretari oporteat, non apparet statim. 
Italus Galiani id referre maluit ad sequentia operis 
futuri^ locumque vertit: coUe misure corrispondenti 
all' opera futura. Addita praepositio prò aut ex sai* 
tem orationem et sensum apertiorem reddidisset In 



Digitized by 



Google 



X.XX 



lertia specie dispositionum satis erat posuisse scetiO" 
graphia est frontis et laterurn adumbratìo: quemad- 
modum auctor Compendi! ex hoc loco posuit Sceno* 
graphia est frontis et totius operis per picturam ostensio. 
Qui multo rectius totius operis meminity quam Vitru- 
vius laterurn; quae si abscedentia a fronte dicuntur» 
occupatur simul praepostere pars aliqua ex scenogra- 
phicae ipsius definitione, quae tamen imperfecta sub- 
ditur. Quae Vitruvius praeterea addidit, non solimi 
abundanty (pertinent enim ad artis scenographicae de- 
finitionem, cuius aliqua species hic describitur) sed 
dubium etiam lectorem reddunt» cum scenographicae 
artis accurata defìnitio nulla antecesserìt, ad quam 
species haec architectonica possit accommodarì. Quod 
si factum fuissety apparere tum facile posset, lineas 
radiis, circini vero centro oculi humani pupillam re* 
spondere. Altero loco scenographia non nominatur 
quidem, sed varius eius praeceptorum usus exemplis 
pluribus positis monstratur libri 6 capite 2, postea- 
quam iam antea scenographia libri 3 capite 3 ad co* 
lumnarum altiorum ivraaiv fuisset accommòdata. Libri 
demum septimi Prooemium historiam scenographicae 
inventae et defìnitionem proponit hanc : Nanique prì* 
mum ytgatharchus Athenis^ Aeschylo docente tragoe- 
diain^ scenaìn fecitf et de ed comiìi^itariurn reUquit. 
Ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadern 
re scripseruntf quemadrnoduin oporteat ad aciern ocu* 
lorutn radioruinque extensionem ^ certo loco centro con* 
stitutOf ad lineas ratione naturali respondere^ uti de 
incerta re certae irnagines aedificiorum in scenarum 
picturis redderent speciem^ et quae in directis planis- 
tfue frontibus sint figurata , al'ui abscedentia alia prò* 



Digitized by 



Google 



JLXXI 



minentia esse videantur. Quo in loco vel interpre- 
tando vel Vertendo quantopere a v^ro scriptoris sensu 
propter leve scripturae vitium aberraveiint, satis in 
annotatione docuisse mihi videor. Accedat nnnc Galli 
Montitela intérpretatio ex Hìstorìa Mathematum ducta 
T. I p. 707. Vitruve ajoute qu'ih déterrninèrent ^ comr 
ììient un point etant pris dans un lieu^ on pouvoit 
Uniter si bien la disposition des lignes qui sortent des 
yeux en s'écartant^ que bien que cette disposition soit 
inconnue , mi ne laissa pas de représenter fort bien les 
édifices dans les decorationSy et de /aire ensorte que 
ce *qui est décrìt sui; une sur face piane ^ paroisse avan- 
cer dans un endroit et reculer dans un autre. Cuius 
vitia plura hic non est, quod copiose convincam. 
Tolerabilem Vitnivii definitionem una hac ratione ef-' 
ficere licet, si mecum praepositionem ad ante voca- 
bulum lineas delere volueris. Itaque eam in Editione 
hac mea secludere ausus sum, ne librarii socordia 
culpam rei parum intellectae Vitrtivio a Mejstero in 
Comment. Noy. Goetting. V p« 1^3 impositam confir- 
mare vìderetur. Supersunt tamen vel sic in altera 
orationis parte cpjaedam, quae vel explicare vel excu- 
'sare difficile esse mihi vìdetur : veluti cum pictura 
scenographica iinagines aedificiorum certas de incer- 
ta re ponere dicitur. Non potest omnino (ieri , ut res 
incerta dicàtur ea, quae subiicitur oculis conspidenda ; 
igitur potius res incerta dici videtur pictura aedifi* 
ciorum vel rei visae lineis eiusmodi expressa , quae 
propius inspicienti incertam rei imaginem reddant. 
Acumen aliquod sententiae quaesivisse videtur Vitru- 
viuSy cum rei incertae certas imagines opponeret; qui 
tamen conatus male et ad fraudem sententiae cecidit 



Digitized by 



Google 



I.XXII 



Deinde specìcìn dixit prò aspectu^ idque vocabulum 
ad aedificiorum referendum videtur. Quod nisi fece- 
risy oratio multo durior atque insolentior erit: uti 
de incerta re certae irnagines aedificiorum — ^ reddc* 
rent speciern. Simul enim pietà aedificia res incerta^ 
eorum vero irnagines ad oculum perlatae aedificiorum 
unagines mutato vocabulo , quasi de re diversa sermo 
sit, dicuntur, et hae aedificiorum iinagines dicuntur 
de re incerta specietn reddere admodum inusitate! 

Atcpie haec mihi princeps in Vitruvio causa ora* 
tionis non solum minus elegantis et purae, sed vitio- 
tae etiam interdum et perplexae saepe atque obscu- 
rae esse videtur. Obscuris igìtur ut lucem afferrem» 
consuetudo sermonis latini omnis atque usus antiquo- 
rum et aequalium scriptorum fuerunt pervestiganda, 
it quis alius eo verbo uno pluribusve in eam senten- 
tiam usus fuerit, in quam locum alicpiem dubium ac- 
cipiendum esse viri docti existimarunt Deinde supe- 
rior atque inferior $criptiira libri perquirenda et com- 
paranda fuit, ut id, quod quaerebatur, fieret perspi- 
Cuum. Saepe accidit, ut verba aliquot ipsa separa* 
tim ex se considerata dubitationem haberent, quae si 
ex omni scriptura et scriptoris Consilio et fine consi- 
derabantur, perspicua fiebant Singulis igitur in locis 
tota scriptura omnibus ex partibus ita fuit perten* 
tanda, si quid aut ad id sit appositum, quod ipse a 
Vitruvio scriptum ex fìde lìbrorum scriptorum inter* 
pretabar, aut ei, quod lucundus aliive Interpretes a 
Vitruvio scriptum affìrmaverant, adversetur. Ubi adi* 
tus patebat ad fontem graecum , unde derivaverat sua 
Vitruviut, diligenter graecum exemplar comparavi le* 



Digitized by 



Google 



ctòTÌbu8(pie ad iudicatìdum apposui. Saepissime tamen 
decurrendum mihi fuit ad diviiìationem aliquam, ut, 
si fieri possety assequerer vocabula graeca, quibus 
usi fuisse vìdebaiìtur artifices et scrìptores graeci, a 
quibus mutuatus ea in sermonem latinum transtulit 
Vitrnvius. Exempli causa nominabo dìspositionurn spe- 
cies tres libri i cap. 2. Exemplar autem graecum ubi 
deficit, ex quo scriptoris voluntatem interpretetnury 
superesty ut domesticis suspidonibus eam perscruta- 
mur. Tum vero iudicium omne redit aut ad senno- 
nis latini peritiam, aut ad rei de qua agitur scien- 
tìaro, aut denique ad utramque cognilionem coniun- 
ctam. In qua posteriore conditione vereor admodum^ 
ne iudicium meum claudicare interdum artificibus vi- 
deatur, ncque mihi id ipsum acciderit, quod omni 
diligentia adhibita cavendum mihi esse videbam. Quo- 
tiescunque enim Vitruvii doctrina ipsam artem archi- 
tectonìcam rationibus aut suis aut geometricis definit 
et tractaty multo facilius peritus aliquis utriusque 
scientiae ardfex ex ipsa re, vel ex verbo uno pluri- 
busve adiectis , vel denique ex simili eadem de re aut 
de cognata aliqua tractatione assumet facultatem con- 
iiciendi vel intelligendi et iudìcandi, quid scriptoir 
fieri voluerìt, quid ex artis praescriptione fieri debeat» 
et quam id magis commode fieri possiti quod ipse 
interpretetur , quam id, quod Philologus penitiore 
artis et scientiae cognitione non instriictus sed Gram- 
maticae et Criticae leges in singulis vocabulis inter- 
pretandìs secutus acceperit. Itaque fieri aliter non 
potesty nisi ut artifìci rei alicuius interdum ncque 
administratio ncque exitus ulhis esse vìdeatur, quam 
Pliilologùs facile et commode ti'ansigi posse existimabat. 

A 



Digitized by 



Google 



JLXXIV 

Haec equidem ingenue, atcpie ita uti sentio, prò* 
(iteor; neque ignoro, Vitruvii interpretiitionem non 
esse eiusmodi, ut in ea Philologua se ìactare atque 
opera sua praeclaram alìquam laudem adipisci possit 
Verum idem ^o, cum Vitruvii lectionem opera lu- 
cundi multo diffidliorem » quam reapse est, eiusque 
scrìpturam innumeris in locis non solum vocabulis plu« 
ribus mutatis, sed multis etìam illatis, aliis deletis» 
partim detoitis vitiatam atque etiam barbaram factam 
fuisse viderem; deinde cum animadverterem , harum 
tot tantanimque corruptelarum suspicionem vel levis- 
simam adhuc nullam vel iìs in locis, ubi artis quae* 
dam elementa eversa a lucundo fuerunt, animum In* 
terpretum subiisse, si discessero ab Italis duobus, Po« 
leno et Fea, quorum opera in Vitruvio purgando et 
restituendo occupata diu sed frustra fuit expectata^ 
postea locorum haud paucorum interpretationem eam 
vulgo probari videbam, quae litteris et ratione gram-* 
malica urgeretur; contra non deerant etiam, quorum 
perversa interpretatio aut vitiosa scriptura multum ex 
vera Vitruvii laude delibasse aut scriptori culpam er* 
roris immeritam ìmpegisse videbatur; itaque misera- 
tione sortis iniquae captus aggressus sum laboranti 
Vitruvii famae et scripturae , quantum quidem ingenio 
meo conniti possem, opitulari; id saltem effìcere co- 
natus sum, ut si qui in posterum ad hunc scrìptorem 
mterpretandum accessuri sunt me peritiores, ex eo, 
quod a Vitruvio scriptum librorum consensus testetur, 
non solum id, quod a Vitruvio non scriptum, sed ei 
fuit a lucundo aliisve suppositum, agnoscere» sed et- 
iam ad eorum locorum sententiam, quae hucusque 
dtibia aut ambigua fuerat, expUcata sermonis vel ro- 



Digitized by 



Google 



I^XXV 



mani vel graeci consnetaidine, et cognito peculiari Vi* 
tmvii loquendi usu, vel coniectura vel iu9ta interpre* 
tatione pervenire possent Quemadmodum autem is prp* 
terve atque impudenter facit, qui in scriptore aliquo 
«rtis aut disciplinae, quam ipse totam non probe cai* 
leat V ad fidem librorum manuscrìptorum recensendo et 
a librarìonim erroribus Editonimque ìnterpolationibu9 
repurgando occupatus, fines crìticae artìs egressus ad 
nunus alienum interpretis transita suumque de rebus 
non satis intellectis aut perspectis iudicium interponere 
audet ; ita contra lectores vel interpretes non solum ini« 
que sed ingrate edam agere mihi videntur iì , qui copiis 
ad eorum usum commoditatemque congestis atque ap- 
parati» usi, sicubi forte in apparatu vel consìlium con- 
gerentis improbaverint, vel iudicium desideraverìnt, uni* 
versam Pbilologorum operam sublato supercilio contem* 
nunt atque etiam rident Quorum ego contemtum quan* 
quam facile atque aequo animo passurus esse mihi vi- 
deor, tamen vereor, ne pluribus antiquis artium vel ma* 
thematicarum vel phjsicarum scrìptorìbus magnum ali- 
quod detrimentum ista superbia afferat, a quorum lectio* 
ne et tractatione crìtica cum Philologonim plurimorum 
animus per se abhorreat, tum magis etìam clamoribus mo* 
lestis et reprehensionibus acerbis iudicum severiorum, 
qui se perìtos artium profitentur, absteniti cavebunt, ne 
perìculum famae et tranquillitatis animi temere subeant. 
Ante hoc nostrum aevum fuit artis criticae cognitio at* 
que usus communis et familiarìs Theologis, Philosophis, 
PhysiciSy Medicis» Mathematicis et lurìsconsultis. Quo 
vero maiora singularum disciplinarum incrementa facta 
Bunty aut quo latius imiuscuiusque fìnes proferrì coe- 
perunty eo magis ab earum communione esclusa fiiit 



Digitized by 



Google 



JLXXVI 



et in angustum aliquem gyrum poetarum, oratoruth, 
historìcorum et philosophorum antiquorum compulsa 
et conclusa ars crìtica , extra quem raro hodie Phi- 
lologi progredì audent; qui nisi deposito omni vel 
timore vel socordia ad antiquam illam cum artibus et 
disciplinis amici tiam et familiarìtatem redierint, ve- 
reor» ut his moribus a communi hominiim contemtu 
vindicare se possint Igitur vehementer opto, id quod 
tamen sperare vix ausim, ut redeat tempus illud , quo 

Ne signare quidexn aut partir! limite campum 
Fas erat. in medium quaerebant; iptaque tellus 
Omnia liberius nullo poscente ferebat. 

Scribebam IV a. d. Calend, Aprii. MDCCCVH. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER PRIMUS. 



Digitized by 



Google 



V 



Digitized by 



Google 



P R A E F A T I 0. 



Cum divina mens tua et niimen , Imperator Caesar , im- ^ 
perio potiretur orbis terrarum , invictaque virtute cun* 
cti» hostibus stratis , triumpho victorìaque tua cives glo- 
riarentur, et gentes omnes subactae tuum spectarent 
nutum^populusque romanus et senatus, liberatus timore^ 
amplissimis tuis cogitationibus consilìisque giibemare* 
tur 9 non audebam tantis occupationibus de architectura 
scrìpta et magnis cogitationibus explicata edere, metuens, 
ne non apto tempore ìnterpellans subirem tui animi 
offensionem. Cum vero attenderem , te non solum de s, 
vita communi omnium curam publicaeque rei constitu- 
tione habere, sed etiam de opportunitate publiconim 
aedificiorum, u( civitas per te non solum provinciis esset 
aucta, verum etiam ut maiestas imperii publiconim aedi- 
ficiorum egregias haberet auctoritates , non putavi prae- 
termittendum, qnin primo quoque tempore de bis rebus 
ea tibi ederem: ideo quod primum parenti tuo [de eoj 
fueram notus, et eius %irtutis studiosus; cum autem con- 
cilium coelestium in sedibus immortalium eum dedica- 
visset, et imperium parentis in tuam potestatem transtu- 
lissety idem studium meum in eius memoria permanens 
in te contulit £avorem. Itaquc cum M. Aurelio et P. 
Numisio et Ciu Cornelio ad apparationem balistarum et 



Digitized by 



Google — 



4 DE ARCHITECTURA 

scorpionum reliquorumqiie tormentorum perfecdonem 
fui praestOy et cum eis commoda accepi; quae cum pri- 
mo mihi tribuisti , recognitionem per sororis commen- 
5 dationem sen^asti. Cum ergo eo beneficio essem obli- 
gatus , ut ad exitum vitae non haberem inopiae timo- 
rem , haec tibi scribere coepi, quod animadverti, multa 
te aedificavisse et nunc aedificare, reliquoque tempore 
et publicorum et privatorum aedificiorum, prò amplitu- 
dine rerum gestarum ut posteria memoriae traderentur, 
curam habiturum. Conscripsi praescriptiones termina- 
taS| ut eas attendens et antefacta et futura qualia sint 
opera per te, nota posses habere; namque bis volumi- 
nibus aperui omnes disciplinae rationes. 

CAPUT I. 

puid sit architecturaj et de architectis 
instituendis. 

t Architecti est scientia pluribus disdplinis et variis 
eruditionibus ornata , cuius iudicio probantur omnia, 
quae ab ceteris artibus perficiuntur opera. Ea nascitur 
ex fabrica et ratiocinatione. Fabrìca est continuata ac 
trita usu meditatio, qua manìbus perficitur e materia 
uniuscuiusque generis opus et ad propositum deforma* 
tionis. Ratiocinatio autem est» quae res fabricatas soler- 
tia ac ratione proportionis demonstrare atque explicare 

2 potesL Itaque arcbitecti qui sine litteris contenderunt 
ut manibus essent esercitati, non potuerunt efficere, ut 
baberent prò laboribus auctorìtatem : qui autem ratio- 
cinationibus et litteris solis confisi fiierunt, umbram non 
rem persecuti videntur. At qui utrumque perdidicerunt, 
uti omnibus armis ornati, citius cum auctoritate quod 



Digitized by 



Google 



LIBER I. GAP. I. 5 

fuit propoaitum , sunt assecuti. Cum in omnibus enim 3 
rebus, tum maxime etiam in architectura haec duo in- 
sunt, quod significatur et quod significat Significatur 
proposita res de qua didtur : banc autem sìgnifìcat de- 
monstratio rationibus doctrìnarum explicata. Quare 
videtur utraque exerdtatus esse debere , qui se archi- 
tectum profiteatur. Itaque eum et ìngeniosum esse 
oportet, et ad disdplinas dodlem; neque enim inge- 
nìum sine disdplina, aut disdplina sine ingenio per- 
fectum artificem potest efficere: et ut litteratus sit, 
perìtus graphidos , eruditus geometrìa , et optices non 
ignaruSf instructus arithmeticay bistorias complures no- 
veriti philosopbos diligenter audiverit, musicam sciverìt, 
medidnae non sit ìgnarus, responsa iuris consultorum 
noveriti astrologiam coelique rationes cognitas babeat 
Quae cur ita sint, bae sunt causae. Litteras arcbite- 4 
ctum sdre oportet, uti commentariis memoriam firmio- 
rem efficere possìt Deinde grapbidos sdentiam babere, 
quo facilius exemplaribus pictis quam velit operis spe- 
dem deformare valeat Geometria autem plura praesi- 
dia praestat arcbitecturae : et primum eutbygrammi et 
circìnì tradit usum , e quo maxime fadlius aedificiorum 
in areis expediuntur descriptiones , normarumque et 
libradonum et linearum directiones. Item per Opticen 
in aedifidis ab certds regionibus coeli lumina recte du- 
cuntur. Per Aritlmieticen vero sumptus aedifìdorum 
Gonsummantur, mensurarum rationes explicantur: dìf- 
(idlesque quaestiones geometrìds (aritbmetids) ratio- 
nibus et methodis ìnveniuntur. Historias autem plures 5 
novisse oportet, quod multa ornamenta saepe in operi- 
bus arcbitecti designante de quibus argumentis ratio- 
nem, cur fecerint, quaerentibus reddere debent. Quem 
ad modum si quis statuas marmoreas muliebres stola- 



Digitized by 



Google _ 



6 DE ARCIIITECTURA 

taSy quae Caryatides dicuntur, prò columnis in opere 
statuerit, et insuper tniitulos et coronas coUocaverit, 
percontantibus ita reddet rationem. Carya civitas Pelo* 
ponnensis cum Persis hostibus contra Graeciam consen* 
sìt: postea Graeci per victoriam gloriose bello libe* 
rati communi Consilio Caryatibus belkim indixenint 
Itaque oppido capto , ^àris interfectis , civìtate deleta^ 
matronas eonim in servitù t^m abduxenint, nec sunt 
passi stolas necfue omatus matronales deponere; uti 
non uno triumpho ducerentur^ sed aetemo servi tutis 
exemploy gravi contumelia pressae, poenas pendere 
viderentur prò civitate. Ideo qui tunc architecti fue* 
runt 9 aedifìciis pubjicis designaverunt earum imagines 
oneri ferendo collocatas; ut etiam posteris notapoena 

6 peccati Caryatium memorìae tradei etur. Non minus 
LaconeSy Pausania Àgesipolidos fìlio duce, Plataeeo 
praelio pauca manu infinitum numerum exercitus Per- 
sarum cum superavissent, acto cum gloria triumpho, 
[spoliórum et praedae] porticum Persicam ex manubiis 
laudis et virtutis civium indicem [^victoriae'] posteris 
prò tropaeo cotistituerunt, ibique captivorum simulacra 
barbarico vestis ornatu\ superbia meritis contumeliis 
punita, sustinentia tectum collocaverunt; uti et hostes 
horrescerent timore eonim fortitudinis affecti , et cives 
id exemplum virtutis aspicientes» gloria erecti , ad de- 
fendendam libertatem essent parati. Itaque ex eo multi 
statuas Persicas , sustinentes epistylia et ornamenta eo- 
nim , collocaverunt: et ita ex eo argiimento varietates 
egregias auxerunt operibus. Itera sunt aliae eiusdem 
generis historiae, quarum notitiam architectos tenere 

7 oportet Philosophia vero perficit architectum animo 
magno , et uti non sit arrogans , sed potius facilis , ae« 
qims et (idelis, sine ayaritia, quod est maximum; nul- 



Digitized by 



Google 



LIBEK I. CAP. I. 7 

lum enim opus vere sine fide et castitate fieri potesft : 
ne sit cupidus , neque in muneribus accipiendis habeat 
ahimum occupatum, sed cum gravitate suam tueatur 
dignitatem, bonam famam habendo. Haec enim phi- 
losophia praescribit Praeterea de rerum natura , cpiae 
graece ^vóioXoyia dicitura philosophxa explicat: quam 
necesse est studìosius novisse, quod habet multas et 
varias naturales quaestiones , ut etìam in aquarum du- 
ctionibus : in cursibus enim et circuìtionibus et librata, 
planitie expressionibus spiritus naturales aliter atque 
aliter fiunt, quorum offensionibus mederi n^no potente 
nisi qui ex philosopbia principia rerum naturae noveriti 
Item qui Ctesibii aut Archimedis libros et ceterorum» 
qui eiusdem generis praecepta conacripserunt , ìeget, 
sentire non poterit, nisi bis rebus a philosophis fuerit 
institutus. Musicen autem sdat oportet, uti canoni- 8 
cam rationem et mathematicam notam habeat: praeter- 
ea balistarum , catapultarum , scorpionum temperaturas 
possit recte facere. In capitulis enim dextra ac sinistra 
sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur erga* 
tis aut suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non 
praecluduhtur nec praeligantur, nisi sonitus ad artificis 
aures certos et aequales fecerint Brachia enim^ quae ih. 
eas tensiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter 
et pariter utraque plagam emittere debent Quod si non 
bomotona fuerìnt, impedient directam telorum missio- 
nem. Item in theatris vasa aerea ^ quae Graed rjy.éìa 9 
vocanty in cellis sub gradibus collocantur, et mathema- 
tica raiione sonituiun discrimina ad symphonias musicas 
sive concentus componuntur divisa circinatione in dia* 
tessaron et diapente et diapason; uti vox scenici soni- . 
tus conveniens in dispositionibus 9 tactu cum offenderit, 
aucta cum incremento, darior et suavior ad spectatorum 



Digitized by 



Google — ^ 



8 DE ARCHITECTURA 

perveniat aiires. Hydraulicas quoque machinas el cae* 
tera , quae suul similia his organis , sine musicis ratio* 

10 nibus effìcere nemo poteri t Disciplinam vero Medi- 
cinae novisse oportet, propter inclinatiónes coeli, quae 
graeci clitnata dicunti et aeres locorura, qui sunt salu^ 
bres aut pestilentes , aquarumque usus. Sine his enim 
rationibus nulla salubris habitatio fìeri potest lura 
quoque nota habeat oportet ea, quae necessaria sunt 
aedificiis communìbus parietum ad ambitum stillicidio- 
rum et cloacarum et luminum. Item aquarum ductio- 
nes et caetera , quae eius modi sunt , nota oportet sint 
architectisy uti ante caveant» quam instituant aedifida, 
ne controversiae» factis operibus» patribus familiarum 
relinquantur : et ut legìbus scribendis prudentia cavere 
possit et locatori et conductori : namque si lex perite 
fuerit scripta y erit ut sine captione uterque ab utro« 
que liberetur. Ex Astrologia autem cognoscitur oriens, 
occidenSy meridies, septentrio, et coeli ratio, aequi- 
noctium f solstitium , astrorum cursus : quorum notitiam 
si quis non habuerit, borologiorum rationem omnino 
scire non poterit 

1 1 Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata et 
abundans eruditionibus variis ac. pluribus , non puto 
posse iuste repente se profiteri architectos p nisi qui ab 
aetate puerili his gradibus disciplinarum scandendo, 
scientia plurium litterarum et artium nutriti , pervene- 

la rint ad summum templum architecturae. At fortasse 
mirum videbitur imperitis hominibus, posse naturam 
tantum numerum doctrinarum perdiscere et memoria 
contenere : cum autem animadverterint, omnes discipli- 
nas inter se coniunctionem rerum et communicationem 
habere, fieri jposse faciliter credent Encyclios enim 
disciplina ^ uti corpus unum , ex his membrìs est com- 



Digitized by 



Google 



L I B £ R I. e A P. I. 9 

posita. Itacpie qui a teneri» aetatibus eruditionibus 
variis instruuntur » omnibus litteiis agnoscunt easdem 
notas f coniinunìcationemque omnium disciplinanim p et 
ea re facilius omnia cognoscunt. Ideoque de veterìbus 
architecds Py thius , qui Prienae aedem Minervae nobi- 
liter est architectatus» ait in suis commentariis, archi- 
tectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere posse 
facere» quam qui singulas res suis industriis et exer- 
dtationibus ad summam claritatem perduxerunt. Id 
autem re non expeditur. Non enim debet nec potest i3 
esse arcbitectus grammaticus, uti fìiit Aristarchua , sed 
non agrammatos: nec musicus, ut Aristoxenus, sed 
non amusos: nec pictor» ut Apelles, sed graphidos 
non imperitus : nec plastes , quemadmodum Myron 
seu Polycletusi sed rationis plasticae non ignarus: nec 
denuo medicus, ut Hìppocrates, sed non aniatrologe* 
tos: nec in ceteris doctrinis singulis cxcellens, sed in 
bis non imperitus. Non enim in tantis rerum varie- 
tatìbus elegantias singulares quisquam consequi potest» 
quod earum ratiocinationes cognoscere et percipere 
vix cadit in potestatem. Nec tamen non tantum ar- ^4 
cbitecti non possunt in omnibus rebus habere sum- 
miuQ effectum , sed etiam ipsi , qui privatim proprie* 
tates tenent artium, non efficiunt, ul babeant omnes 
summum laudis principatum. Ergo si in singulis do- 
ctrinis singuli artifices neque omnes sed pauci aero 
perpetuo nobilitatem vix sunt consecuti, quemadmo* 
dum potest arcbitectus, qui pluribus artibus debet 
esse peritus , non ìd ipsum mirum ac magniun facere» 
ne quid ex bis indigeat* sed etiam ut omnes artifices 
superet, qui singulis doctrinis assidoitalem cum indu- 
stria summa praestiterunt? Igiku'r in hac re Py thius i5 
errasse videtur» quod non animadverterit ex duabus 

2 



Digitized by 



Google 



IO DE ARCHITECTURA 

rebus singulas artes esse compositas ^ ex opere et eius 
ratiodnatione; ex his autem unum proprium esse eo- 
ruin> qui singulis rebus sunt exercitati, id est operis 
effectum, alterum commune cum omnibus doctis, id 
est ratiocinationem : uti medicis et musicis et de veua- 
rum sphygmo et de pedum motu. At si vulnus me- 
deri aut àegrum eripere de periculo oportuerit, non 
accedet musicus , sed id opus proprium erit medici. 
Item in organo non medicus sed musicus modulabi- 
tur, ut aures suam cantionibus recipiant iucunditatem. 

1(5 Similiter cum astrologis et musicis est disputatio com- 
munis de sympathia stellarum et symphonianim in 
quadra tis et trigonis, diatessaron et diapente: cum 
geometrìs de visu, qui graece Xóyos oTcrinòs appel- 
latur, ceterisque omnibus doctrinis multae res vel 
omnes communes sunt duntaxat ad disputandum. Ope- 
rum vero ingressus^ qui manu ac tractationibus ad 
elegantiam perducuntur, ìpsorum sunt, qui proprie 
una arte ad faciendum sunt instituti. Ergo satìs ab- 
unde \idetur fecisse, qui ex singulis doctrinis partes 
et rationes earum mediocriter liabet notas , easque 
quae necessariae sunt ad architecturam ; uti si quid 
de his rebus et artibus indicare et probare opus fue* 

17 rity ne deficiatur. Quibus vero natura tantum tribuit 
solertiae, acuminis, memoriae, ut possint geometriam, 
astrologiam, musicen, ceterasque disciplinas penitus 
habere notas, praetereunt officia architectonim , et 
efficiuntur mathematica Itaque faciliter contra eas 
disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis disci- 
plinarum sunt armati. Hi autem inveniuntur raro , ut 
aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Fhilolaus et 
Archytas Tarentiniy ApoUonius Pergaeus, Eratosthe- 
nes Cyrenaeusy Archimedes et Scopinas ab Syracusis» 



Digitized by 



Google 



L I B £ R I. GAP. I. ri. Il 

^i multas res organicas et gnomonicas numero natu* 
ralìbusque rationibus ìnventas atcpie explicatas poste- 
ria relicpierunt Cum ergo talìa ingenia a naturali ^8 
solertia non passim cunctis gentibus sed paucis vìris 
babere concedatur; offìcium vero architecti omnibus 
eruditionìbus debeat esse exercitatum , et ratio propter 
amplitudinem rei permittat non iuxta necessitatem sum- 
mas j sed etiam mediocres scientias babere disciplina- 
rum; peto, Caesar» et a te et ab bis, qui mea volu- 
mina sunt lecturi, ut si quid parum ad artis gramma* 
ticae regulam fuerit explicatum , ignoscatur. Namque 
non uti summus pbilosophus, nec rbetor disertus , nec 
grammaticus summis rationibus artis exercitatus, sed 
ut architectus bis litteris imbutus haec nisus sum 
sciibere. De artis vero potestate, quaeque insunt in 
ea ratiocinationes y poUiceor, uti spero, bis volumini* 
bus non modo aedificantibus sed etiam omnibus sa- 
pientibus cum maxima auctoritate me sine dubio prae- 
staturum. 

C A P U T IL 

Ex qiiibus rebus architectura constet. 

Architectura autem constat ex ordinatione» quae i 
graece ràSis dicituri et ex dispositione : banc autem 
Graeci hià^iaiv vocant: et eurbytbmia et symmetria 
et decore et distrìbutione , quae graece oinovofiia 
dicitur. Ordinatio est modica membrorum operis com- 2 
moditas separatim , universaeque proportionis ad sym« 
roetriam comparatio. Haec componitur ex quantìtate, 
quae graece Ttoaórijs dicitur. Quantitas autem est 
modulorum ex ipsius operis sumptione e sìngulisque 



Digitized by 



Google — 



12 0£ AKCHITECTUKA 

membronim partibus universi operis conveniens effe- 
ctus. Dispositio autem est rerum apta coUocatio, eie* 
gansque in compositionibus effectus operis cum qua» 
litate. Species dispositionis , quae graece dicuntur 
ih lai y hae sunt: ichnographia, orthographia , sceno- 
graphia. 

Ichnogràphia est drcini regulaeque modice conti- 
nens usus, ex qua capiuntur formarum in solis area- 
rum descriptiones. Orthographia autem est erecta 
frontis imago modiceque pietà rationibus operis futuri 
figura. Item scenographia est frontis et laterum abs- 
cedentium adumbratio , ad circiniqiie centrum omnium 
linearum responsus. Haec nascuntur ex cogitatione 
et inventione. Cogitatio est cura studii piena et in* 
dustriae vigilantiaeque, effectus propositi cum volu- 
ptate. Inventio autem est quaestionum obscurarum 
explica tioy ratioque novae rei vigore mobili reperta. 

3 Hae Sunt terminationes dispositionis. Eurhythmia est 
venusta species commodusque in compositionibus mem- 
brorum aspectus. Haec cfficitur, cum membra ope- 
ris convenienda sunt, altitudinis ad latitudinem, lati- 
tudinis ad longitudinem et ad summam omnia respon- 

4 dent suae symmetriae. Item symmetria est ex ipsius 
operis membris conveniens consensus ex partibusque 
separatis ad universae figiirae speciem ratae partis re- 
sponsus: ut in hominis corpore e cubito, pede, pal- 
mo, digito ceterisque partibus symmetros est eurhyth- 
miae qualitas; sic et in openim perfectionibus. Et 
primum in aedibus sacris aut e columnarum crassitu- 
dinibus aut e triglypho embates ; in balista autem e 
foramine, quod Graeci Xèpirprjrov vocitant; in navi* 
bus interscalmio, quod dicitur; item cete- 
ronim operum e membris invenitur symmetriarum ratio- 



Digitized by 



Google 



LIBERI. C A P. II. 



15 



cinatio. Decor autem est emendatus operìs aspectus 5 
probatis rebus compositi cum auctoritate. Is perfici- 
turstatione, qui graece BejAana/iòs dicitur, seu con* 
suetudine aut natura. Statione, cum lovi Fulguri et 
Ooelo et Soli et Lunae aedificia sub divo hypaethrae- 
que constituuntur. Horum enim deorum et species 
et effectus in aperto mundo atque lucenti praesentes 
videmus. Minervae et Marti et Herculi aedes doricae 
fient: bis enim diis propter virtutem sine deliciis ae- 
dificia constitui decet Veneri, Florae, Proserpinae, 
Fonti cum Nympbis Corinthio genere constitutae aptas 
videbuntur habere proprietates , quod bis diis propter 
teneiitatem graciliora et florida folìisque et volutis 
ornata opera facta augere videbuntur iustum decorem. 
lunoniy Dianae, Libero patri, ceteiisque diis, qui 
eadem sunt similitudine, si aedes lonicae constnien- 
tur, habita erit ratio mediocritatis , quod et ab severo 
more Doricorum et a teneritate Corintbiorum tempera- 
bitur earum institutio proprietatis. Ad consuetudinem 6 
autem decor sic exprimitur, cum aedificiis interiori* 
bus magnificis item vestibula convenientia et elegan* 
tia erunt facta: si enim interiora perfectus habuerint 
elegantes, aditus autem bumiles et inhonestos, non 
erunt cum decore. Item si Doricis epìstyliis in coro- 
nis denticuli sculpentur , aut in pulvinatis capitulis et 
(columnis) lonicis epistyliis exprimentur triglyphi, 
ti'anslatis ex alia ratione proprietatibus in aliud genus 
operìs, offendetur aspectus, alius ante ordinis con* 
^uetudinibus institutis. Naturalis autem decor sic erìt, 7 
si prìmum omnibus templis salubeiiimae regiones aqua- 
rumque fontes in bis locis idonei eligentur, ih qui- 
bus fana constituantur : deinde maxime Aesculapio, 
Saluti et eorum deorum, quorum plurimi medicinis 



Digitized by 



Google 



l4 DE ARCHITECTURA 

aegri curari videntur. Cum enim ex pestilenti in 
salubrem locum corpora aegra translata fuerìnt^ et 
e fontibus salubribus aquarum nsns subministrabun- 
tur, celerius convalescent. Ita effìcietur, uti ex na- 
tura loci maioresy auctasque cum dignitate, divìnitas 
excipiat opiniones. Item naturae decor erit, si cubi- 
culis et bibliothecis ab oriente lumina capìentur , bal- 
neis et hibemaculis ab occidente biberno» pinacothe- 
cis et quibus certis luminibus opus est partibus a 
septentrione; quod ea* coeli regio ncque exclaratur 
ncque obscuratur solis cursu» sed est certa et immu- 

tabilis die perpetuo. Distributio autem est copiarum 
locique commoda dispensatio^ parcaque in operibus 
sumptus cum ratione temperatio. Haec ita observabi- 
tur, si primum architectus ea non quaeret, quae non 
poterunt inveniri aut parari nisi magno. Namque 
non omnibus locis arenae fossitiae, nec caementorumi 
nec abietis» nec sappinorum^ nec marmoris copia est, 
sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes 
difficiles simt et sumptuosae. Utendum autem est^ 
ubi non est arena fossitia, fluviatica aut marina Iota. 
Inopiae quoque abietìs aut sappinorum vitabuntur uten- 
do dipresso, populo, ulmo, pinu: reliqua quoque 

9 bis similiter erunt explicanda. Alter gradus erit dis- 
tributionisy cum ad usum patrum familiarum aut ad 
pecuniae copiam aut ad elegantiae dignitatem aedifi- 
cia aliter disponentur: namque alitar urbanas domos 
oportere constitui vìdetur , aliter quibus ex possessio- 
nibus rusticis influunt fructus: non item foeneratori- 
bus: aliter beatis et delicatis: potentibus vero, quo- 
rum cogitationibus respublica gubematur, ad usum col- 
locabuntur: et omnino fncieiidae sunt aptae omnibus 
personis aedificiorum distributiones. 



Digitized by 



Google 



LIBERI. GAP. III. 15 



CAPUT III. 

De partibus et ierminationibus 
architecturae. 

Partes ipsius architecturae sunt tres , aedificatio, i 
gnomonice, machinatio. Aedificatio autem divisa est 
bipartito, e quìbus una est moenium et communium 
operum in publicis locis collocatio: altera est priva- 
torum aedificionim explicatio. Publicorum autem dis* 
tributiones sunt tres, e quibus una est defensionis^ 
altera religionis, tertia opportunitatis. Defensionis est 
murorum turriumque et portarum ratio ad hostium 
impetus perpetuo repellendos excogitata. Religionis, 
deorum immortalium fanorum aediumque sacrarum 
collocatio. Opportunitatis 9 communium locorum ad 
usum publicum dispositio, uti portus, fora, porticus, 
balnea, theatra, inambulationes, ceteraque, quae iisdem 
rationibus in publicis designantur locis. Haec autem 2 
ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, 
venustatis. Firmitatis erit habita ratio , cum fuerit 
fundamentorum ad solidum depressio, et ex quaque 
materia copiarum sine avaritia diligens electio. Utili- 
tatis autem y emendata et sine impeditione usus loco- 
rum dispositioy et ad regiones sui cuiusque generis 
apta et commoda distributio. Venustatis vero, cum 
fuerit operis specie» grata et elegans, membrorumque 
commensus iustas babeat symmetriarum ratiocina- 
tiones. 



Digitized by 



Google 



l6 DEARCHITECTURA 

CAPUT IV. 
De electione locorum saluhrium. 

1 In ipsis vero moenibus ea erunt principia.- Prìmum 
electio loci saluberrimi. Is autem erit excelsus et non 
nebulosusy non pruinosus, regionesque coeli spectans 
neque aestuosas neque ftigidas sed temperatas : deinde 
si evitabitur palustris vicinitas. Cum enim aurae 
matutìnae cum sole oriente ad oppidum perveniente 
et iis ortae nebulae adiungentur, spiritusque bestia- 
rum palustrium venenatos cum nebula mixtos inhabi* 
tatorum corpora flatus spargente efficieot locum pesti* 
lentem. Item si secundum mare erunt moenìa specta* 
buntque ad meridiraa aut ad occidentem, non erunt 
satubrìa; quia per aestatem coelum meridianum sole 
exoriente calescit, meridie ardet: item quod spectat 
ad occidentem, sole exorto tepescit, meridie calete 

2 vespere fervet. Igitur mutationibus caloris et refìrige- 
rationis corpora , quae in iis locis sunt» vitiantur. 
Hoc autem licet aniaadvertere eftiam ex iis , quae non 
sunt animalia. In cellis enim vinariis tectis lumina 
nemo capit a meridie nec ab occidente , sed a septen- 
trione; quod ea regio nullo tempore mutationes reci^ 
pity sed est firma perpetuo et immutabilis. Ideo 
etiam granaria , quae ad solis cursum spectaot, bonita- 
tem cito mutante obsoniaque et poma, quae non in 
ea coeli parte ponuntur» quae est aversa a solis cursu^ 

5 non din servantur. Nam semper calor cum excoquit 
a rebus» fìrmitatem eripit, et vaporibus fervidis ex- 
sugendó natura les virtutes dissolvi t eas et fervore mol- 
lescentes effìcit imbecillas: ut etiam in ferro animad- 



Digitized by 



Google 



L I B ER I. e A P. I V. 17 

vertimiiSy quoà qiiamvis natura sit durum^ in foma* 
cibus ab ignis vapore percalefactum ita mollesdty uti 
in omne genus formae faciliter fabrìcetur, et idem cum 
molle et candens refrigeratur tinctum frìgida , redu- 
rescit et restituitur in antiquam proprietatem. Licet 4 
etiam considerare haec ita esse ex eo , quod aestate 
non solum in pestilentibus locis sed etiam in sala* 
bribus omnia corpora calore (iunt imbecilla, et per 
hiemem etiam quae sunt pestilentissimae regiones effl- 
ciantur salubres, ideo quod a refrìgerationibus soli- 
dantur. Non minus etiam quae a frigidis regionibus 
corpora traducuntur in calidas, non possunt durare» 
sed dissolvuntur : quae autem ex calidis locis sub se- 
ptentrionum regiones frìgidas, non modo non labo- 
rant immutatione loci valetudinibus , sed etiam con- 
firmantur. Quare cavendum esse videtur in moeni- 5 
bus coUocandis ab iis regionibus , quae caloribus fla- 
tus ad corpora hominum possunt spargere. Namque 
ex principiisy quae Graeci aroijiéia appellante ut 
omnia corpora sunt composita , ìd est ex calore et 
humore et terreno et aere» ita bis mixtionibus natu- 
rali temperatura fìgumntur omnium animalium in 
mundo generatim qualitates. Ergo in quibus corpo- 6 
ribus cum exuberat e principiis calor, tunc interficit, 
dissolvitque cetera fervore. Haec autem vitia efficit 
fervidum ab certis partibus coelum, cum insidit in 
apertas venas plus quam patitur e mixtionibus natu- 
rali temperatura corpus. Item si hiunor occupavit 
corporum venas imparesque eas fecit, cetera princi- 
pia, ut a liquido corrupta, diluuntur, et dissolvuntur 
compositionis virtutes. Item e refrìgerationibus humo- 
rìs, ventorum et aurarum infunduntur vitia corporìbus. 
Non minus aéris etiamque terreni in corpore naturalis 

3 



Digitized by 



Google 



18 DEARCHITECTURA 

compositiOy aiigendo aut minuendo, infirmat cetera 
principia: terrena» cibi plcnitate, aeria, giavitate 

7 coeli. Sed si qiiis voluerìt diligentius haec sensu per- 
cipere, animadvertat attendatque naturas avium et 
piscium et terrestrium animalium, et ita considerabit 
discrimina temperaturae. Aliam enim mixtionem ha- 
bet genus avium , aliam piscium, longe aliam terre- 
strium natura. Volucres minus habent terreni, mi* 
nus humoris, caloris temperate et aéris multum: igi* 
tur levioribus prìncipiis compositae facilius in aérem 
nituntur. Aquatiles autem piscium naturae, quod 
temperatae sunt a calido, plurimumque ex aere el 
terreno sunt compositae, sed humoris habent oppido 
quam paulum, quo minus habent e prìncipiis humo* 
ris in corpore, facilius in humore perduranti itaque 
cum ad terram perducuntur, animam cum aqua re- 
linquunt. Item terrestria, quod e principiis ab aere 
caloreque sunt temperata, minusque habent terreni 
plurimumque humorìs, quod abundant humidae par* 

8 tes, non din possunt in aqua vitam tueri. Ergo si 
haec ita videntur, quemadmodum proposuimus, et ex 
iis prìncipiis animàlium corpora composita sensu per- 
cipimus, et exuberationibus aut defectionibus ea la- 
borare dissolvique indicavimus: non dubitamus, quin 
diligentius quaerì oportet , uti temperatissimas coeli 
regiones eligamus, cum quaerenda fuerìt in moenium 

9 coUocationibus salubrìtas« Itaque etiam atque etiam 
veterem revocandam censeo rationem: maiores enim 
pecorìbus immolatis, quae pascebantur in iis locis, 
quibus aut oppida aut castra stativa constituebantur» 
inspidebant iecinora, et si erant livida et vitiosa prì- 
ma, alia immolabant, dubitantes utrum morbo an 
pabuli vitio laesa essent: cum pluribus experti erant, 



Digitized by 



Google 



LIBERI. C A P. IV. 19 

et probaverant integram et soU^am naturam iecino- 
rum ex aqua et pabulo, ibi constituebant munitio- 
nes; si autefn vitiosa inveniebant indicio, transfere-^ 
bant: item in humanis corporibus pestilentem futu- 
ram nascentem in iis locis aquae cibique copiam: et 
ita transmigrabant et mutabant regiones, quaerentes 
omnibus rebus salubritatem. Hoc autem fìeri, utì 10 
pabulo ciboque salubres proprìetates terrae videantur, 
licet animadyertere et cognoscere ex agris Cretensìum, 
qui sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae 
inter duas civitates Gnoson et Gortynam : dextra enim 
et sinistra eius fluminis pascuntur pecora; sed ex iis, 
quae pascuntur proxime Gnoson, splenem habent; 
quae autem ex altera parte proxime Gortynam, non 
babent apparentem splenem. Unde etiam medici quae- 
rentes de ea re invenerunt in iis locis herbam, quam 
pecora rodendo imminuerant lienes: ita eam herbam 
colligendo curant lienosos boc medicamento, quod 
etiam acfycXrjvov Cretenses yodtant Ex eo licet 
scire, cibo atque aqua proprìetates locorum naturali- 
ter pestilentes aut salubres esse. Item si in paludi- n 
bus moenia constituta erunt, quàe paludes secundum 
mare fuerìnt, spectabuntque ad septentrìonem , aut 
inter septentrìonem et orìentem, eaeque paludes 
excelsiores fuerìnt, quam littus marìnum, ratione 
videbimtur esse constituta. Fossis enim ductis 
aquae exitus ad littus , et , marì tempestatibus 
aucto, in paludes redundantia motionibus concitatur, 
amarisque mixtionibus non patitur bestiarum palu* 
strium genera ibi nasci; quaeque de superìoribus lods 
natando proxime littus perveniunt, inconsueta salsi- 
tudine itecantur. Exemplar autem buius rei Gallicae 
paludes possunt esse, quae circum Altinum, Raven- 



Digitized by 



Google 



20 DEARCHITECTURA 

nami Acjuileiam aliaque cpiae in eiusmodi locis mum* 
dpia sunt proxima paludibus; <piod bis regionìbus 
i2 babent incredibilem salubritatem. Quibus autem in* 
sidentes sunt paludes, et non babent exitus profhien* 
tes neque per flumina neque per fossas, uti Ppinti* 
nae, stando .putrescunt, et bumores graves et pesti- 
lentes in bis locis emittunt. Itetn in Apulia oppi* 
dum Salpia vetus, qiiod Diomedes ab Troia rediens 
constituity sive, quemadmodum nonniilli scripserunt, 
Elphias Rbodius» in eiusmodi locis fuerat coUocatum; 
ex quo incolae quotannis aegrotando laborantes ali- 
quando pervenerunt ad M. Hostiliuui, ab eoque publice 
petentes impetraverunt, uti bis idoneum locum ad 
moenia transferenda conquireret eligeretque. Tiinc is 
moratus non est, sed statini rationibus doctissime 
quaesitis secundum mare mercatus est possessionem 
loco salubii, ab senatuque populoque romano petiit, 
ut liceret transferre oppidum , constituitque moenia 
et areas divisiti numoque sestertio singulis municipi- 
bus mancipio dedit. His confectis lacum aperuit in 
mare, et portum e lacu municìpio perfecit: itaque 
nunc Salpini quatuor millia passus progressi ab oppido 
vetere habitaut in salubri loco. 



CAPUT V. 
De fundamentis murorum et turrium. 

Cum ergo bis rationibus erit salubrìtatis in moe- 
nibus coUocandis explicatio, regionesque electae fue- 
rint fructibus ad alendam dvitatem copiosae, et via- 
rum munitioneSt aut opportunitates fluminiim , seu 
per portus marinae subvectiones babuerint ad moenia 



Digitized by 



Google 



L I B E R I. e A P. y. 21 

compOTfcationes expedìtas, tunc turrium murorumque 
fundamenta sic sunt facienda, uti fodiantur (si queat 
inveniri) ad solidum, et in solido, (quantum ex ampli* 
tudine operis prò ratione videatur,) crassitudine am- 
pliore, quam parietum, qui supra terram sunt futuri; 
et ea impleantur quam solidissima stnictura. Item tur- fi 
res sunt proiiciendae in exteriorem partem , uti » cum 
ad murum hostis impetu velit appropinquare , a tiir- 
ribus dextra ac sinistra, lateribus apertis, telis vulne- 
retur. Curandumque maxime videtur, ut non facilis 
8Ìt aditus ad oppugnandum murum, sed ita circumdan- 
dum ad loca praecipitia , et excogitaiidum , uti porta- 
rum itinera non sint directa sed scaeva: namque cum 
ita factum fuerit» tunc dextrum latus accedentibus, 
quod scuto non erìt tectum, proximum erit muro. Col- 
locanda autem oppida sunt non quadrata nec procur- 
rentibus angulis, sed circuitionibus, itti hostis ex plu- 
ribus locis conspiciatur. In quibus enim anguli pro- 
currunt, difficiliter defenditur, quod anguhis magis 
hostem tueatar quam civem. Crassitudinem autem 5 
muri ita faciendam censeo » uti armati homines , supra 
obviam venientes, alius alium sine impeditione prae* 
terire possint: tum in crassitudine perpetuae taleae 
oleagineae ustulatae quam creberrime instniantur, uti 
utraeque muri frontes inter se » quemadmodum fibulis» 
bis taleis colligatae aeternam habeant firmitatem : nam* 
que ei mateiiae nec tempestas nec caries nec vetustas 
potest nocere , sed ea et in terra obiiita et in aqua col- 
locata permanet sine vitiis utilis sempiterno. Itaque 
non solum in muro sed etiam in substructionibus f qui- 
que parietes murali crassitudine erunt faciendi, bac ra- 
tione religati non cito vitiabuntur. Intervalla autem 4 
turrium ita sunt fadeuda, ut ne longius sit alia ab alia 



Digitized by 



Google 



22 DEARCniTECTURA 

sagittae missione i ufi si qua oppugnetur, tum a tiir* 
ribus f quae erunt dextra ac sinistra , scorpionibiis re- 
liqiiisqiie telonim missionìbus hostes reiiciantur. Et- 
iam contra inferiora turrium dividendus est murus in- 
tervallis tam magnis quam erunt turres; et itinera sìnt 
interioribus partibus turrium contignata , neque ea 
ferro fixa: hostis enim si quam partem muri occupa- 
verità qui repugnabunty rescindente et si celeriter ad- 
ministraverinty non patientur reliquas partes turrium 
murique hostem penetrare , nisi se voluerit praecipi- 

5 tare. Turres itaque rotundae aut polygoniae sunt 
faciendae ; quadratas enim machinae celerìus dissìpant, 
quod angulos arietes tundendo h'angunt: in rotunda- 
tìonibus autem \id cuneos, ad centrum adigendo, lae- 
dere non possunt. Item munitiones muri turriumque 
aggeribus coniunctae maxime tutiores sunt; quod ne- 
que arietes neque suffossores neque machinae ceterae 

6 eis valent nocere. Sed non in omnibus locis est aggeris 
ratio facienda, nisi quibus extra murum ex alio loco 
plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda. Ita- 
que in eiusmodi locis primum fossae sunt faciendae lati- 
tudinibus et altitudinibus quam amplissimis: deinde 
fundamentum muri deprimendum est intra alveum fos- 
sae 9 et id exstruendum est ea crassitudine , ut opus ter- 

7 renum facile sustineatur. Item interiore parte substru- 
ctionis fundamentum 9 distans ab exteriore, introrsus 
ampio spatio constituendum est, ita uti cohortes pos- 
sinty quemadmodum in acie, instructae ad defenden- 
dum supra latitudinem aggeris consistere. Cum autem . 
fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta, tunc 
inter ea alia transversa , coniuncta exteriori et interiori 
fundamento , pectinatim disposita , quemadmodum ser- 
rae dentes solent esse, coUocentur. Cum enim sic erit 



Digitized by 



Google 



LIBE R I. e A P* V, VI. 25 

factum, tunc ita oneris terreni magnitudo distributa 
in parvas partes^ neqiie universo pondere premens, 
non poterit uUa ratione extrudere muri substructio- 
nes. De ipso autem muro e (jua materia stniatur 8 
aut perfidatur, ideo non est praefiniendum , quod in 
omnibus locis, c[uas optamus copias, eas non possu- 
mus babere: sed ubi sunt saxa quadrata sive silex 
sive caementum aut coctus later sive crudus, bis erit 
utendum. Non enim» uti Bab}lone abundantes liquido 
bitumine, prò calce et ai*ena, et cocto latere factum 
babentmurum, sic item possunt omnes regiones, sed 
locorum proprietates babere tantas eiusdem generis 
utilitates, uti ex bis comparationibus ad aetemitatem 
perfectus babeatur sine vitio murus. 

C A t U T VI. 

De divisione et dispositione operum, quae 
•intra inuros sunt. 

Moenibus circumdatis, sequuntur intra murum 1 
arearum divisiones platearumque et angiportuum ad 
coeli regionem directiones. Dirigentur haec autem 
recte, si exclusi erunt ex angiportis venti prudenter: 
qui si frigidi sunt, laedunt; si calidi, vitiant; si bu* 
midi, nocent. Quare vitandum videtur boc vitìum, 
et advertendum, ne fiat, quod in multis civitatibus 
usu solet venire; quemadmodum in insula Lesbo op- 
pidum Mitylene magnificenter est aedifìcatum et ele- 
. ganter, sed positum non prudenter. In qua civitate 
Auster cum fiat, bomines aegrotant, cum Corus, tus* ' 
siunt, cum Septentrio, restituuntur in sanitatem, sed 
in angiportis et plateis non possunt consistere propter 



Digitized by 



Google — 



2/|. D E A R C H I T E C T U R A 

2 vehementiam frìgorìs. Ventus autem est aéris fluens 
linda cum incerta motus redundantia. Nascitur cum 
ferver offendit humorem, et impetus fervoris expri- 
mit vim spiritus flatu. Id autem verum esse, ex 
aeolipilis aereis licet aspìcere, et de latentibus coeli 
rationìbus artifidosis rerum inventionibus divinatis 
exprimere verìtatem. Fiunt eiiìm aeolipilae aereae 
cavae; hae habent punctum angustìssimum , (juo aquae 
infunduntur, collocanturque ad ignem, et ante quam 
calescanty non habent ullum spiritum; simul autem 
ut fervere coeperint, efficiunt ad ignem vehementem 
flatum. Ita scire et indicare licet e parvo brevissi- 
moque spectaculo de magnis et immanibus coeli ven- 

v^ torumque naturae rationìbus. Qui si exclusi fuerint, 
non solum efficient corporibus valentibus locum salu- 
brem, sed etiam si qui morbi ex aliis vitiis forte 
nascenturi qui in ceteris salubribus locis habent cu- 
rationes medidnae contrariae, in bis propter tempe- 
raturam exclusionis ventorum expedidus curabuntur. 
Vitia autem sunt, quae difficulter curantur in regio- 
nibusy quae sunt supra scriptae, hae, gravitudo, ar* 
teriaca, tussis, pleuiitis, phthisis, sanguinis eiectio 
et cetera, quae non detractionìbus , sed adiectionibus 
curantur. Haec^ideo difficulter medicantur, primum 
quod ex frìgoribus concipiuntur; deinde quod defa- 
tigatis morbo viribus eorum, aér agitatus ex vento- 
rum agitationibus extenuatur, unaque vitiosis corpo» 
ribus detrahit succum, et efficit exiliora. Contra 
vero lenis et crassus aer, qui perflatus non habet 
neque crebras redimdantias , propter immotam stabi* 
litatem adiiciendo ad membra eorum, alit eos et re- 

4 fìdt, cpii in bis impliciti sunt morbis. Nonnullis 
placuit esse vento$ quatuor, ab oriente aequinoctiali 



Digitized by 



Google 



L I B E R I. e A P. VI. 25 

Solanum» a meridie Austnim, ab occidente aeqiiiiìo- 
ctiali Favonium, a septeiitrioiiali Septentrionem. Sed 
qui diligendus perquisiverunt, tradidenint eos esse 
octOy maxime quidem Andronicus Cyrrhestes, qui 
etiam exemplum coUocavit Athenis, turrim marmo* 
ream ocfcogonon, et in singulis laterìbus octogoni sin- 
gulorum yentorum imagines exsculptas contra suos 
cuiusque designavit , supraque eam turrim metam mar- 
moream perfedt, et insuper Tiitonem aereum coUo- 
cavit, dextra manu virgam porrigentem: et ita est 
machinatus, uti vento circumageretur, et sempet con- 
tra flatum consisterete supraque imaginem flantis venti 
indicem vii^am teneret Itaque sunt collocati inter 5 
Solanum et Austrum ab oriente bibemo Eurus, inter 
Austi^m et Favonium ab occidente hibemo Africus, 
inter Favonium et Septentrionem Caurus , ( quem plu- 
res vocant Corum) inter Septentrionem et Solanum 
Aquilo. Hoc modo videtur esse expressum, uti 
capiatur numerus et nomina et partes» unde flatus 
ventorum certi spirent Quod cum ita exploratum 
habeatur, ut inveniantur regiones et ortus eorum , sic 
erit ratiocinandiim. Collocétur ad libellam marmo- 6 
reum amussinm mediis moenibus» aut locus ita expo- 
liatur ad regulam et libellam, ut amussium^ non de- 
sideretur: supraque eius loci centrum medium collo- 
cétur aeneus gnomon, indagator umbrae, qui graece 
(Sma^pas dìcitur. Huius antemeridianam drciter 
horam quintam sumenda est extrema gnomonis umbra 
et puncto signanda: deinde drcino diducto ad pun- 
ctum , quod est gnomonis lunbrae longitudinis sìgnum, 
ex eoque a centro circumagenda linea rotiindationis* 
Itemque observanda postmeridiana istius gnomonis 
crescens umbra, et cum tetigerit drcinationis lineam, 

4 



Digitized by 



Google ^ 



26 DE ARCHltECTU R A 

et fecerit parem antemeridìanae umbrae postroeridia- 

7 nam » sigiiaiida pimcto. Ex bis diiobiU sìgnis circino 
decussatim descrìbendum , et per decussationem et me* 
dium centrum lìnea perducenda ad extremum, ut ba-^ 
beatur meiidiana et septentiionalis regio. Tunc postea 
sumenda est sexta decima pars circiiiationis lineae to« 
tius rotuudationis 9 centrumque collocandum in meri*' 
diana linea ^ qua tangit circinationem , et signandum 
dextra ac sinistra in circinatione » et meridiana et 
septentrionali parte. Tunc ex signis bis quatuor per 
centrum medium decussatim lineae ab extremis ad extre^^ 
mas cirdnationes perducendae. ita austri et septentrio'- 
nis babébitur octavae partis desìgnatio. llelicpiae partes 
dextra ac sinistra tres aequales distribuendae sunt in 
tota rotundatione, ut aequales divisiones octo vento- 
rum designatae sint in descriptione : tum per angulos, 
inter duas yentorum regiones, et platearum et angipor^* 

8 torum videntur debere dirigi descriptiones. His enim 
rationibus et ea divisione exclusa erit ex habitationi- 
bus et vicis ventorum vis molesta-. Cum enim plateae 
contra directos ventos erunt cònformatae, ex aperto 
coeli spatio impetus ac flatus fìrequerìs, conclusus in 
faucibus angiportorum 9 vehementioribus viribus per^ 
vagabitur. Quas ob res convertendae sunt ab regioni* 
bus ventorum directiones vicorum , uti advenientes ad 
angulos insularum frangantur, repulsique dissipentur. 

9 Portasse mirabuntur ii, qui multa ventorum nomina 
noverunty quod a nobis exppsiti sunt tantum octo esse 
venti. Si autem animadv^terint, orbis terrae circuì- 
tionem per solis cursum et gnomonis aequinoctialis um- 
bras ex inclinatione coeli ab £ratosthene Cyrenaeo ra- 
tionibus mathematicis et geometi*icis methodis esse in- 
ventam ducentorum quinquaginta duum millium stadio- 



Digitized by 



Google 



L I B E R I. e A P. VI. 27 

mm, cpiae fiunt passus treceiìties quindecìes centena 
millia: huius autem octava pars, quam ventus tenere 
videtur, est tricies nongentìes triginta septem millia 
et passus quingenti: non debebunt mirarì, sì in tam 
magno spatio uniis ventus vagando , inclina tionibus 
et recessionibus varie tates mutatione flatus faciat Ita- 10 
que dextra et dnistra Austrum Leuconotus et Alta- 
nus flare solet» Afiicum, Libonotus et Subvesperus» 
circa Favonium Argestes et certis temporibus Etesiae : 
ad latera Cauri Circiùs et Corus : circa Septentrionem 
Thrascias et Gallicus : dextra ac sinistra Aquilonem 
Supemas et Boreas: circa Solanum Carbas et certo 
tempore Omithiae: Euri vero medias partes tenentis 
in extremis Eiirocircias et Vulturnus. Sunt autem 
et alia plura nomina flatusque ventorum a locis aut 
fluminibus aut montium procellis tracta. Praeterea n 
aurae matutinae, quas sol, cum emergit de subterra- 
nea parte» versando pulsat aéris humoremi etimpetu 
scandendo procedens exprimit aurarum antelucano 
spiritu flatus 9 qui cum exorto sole permanserint. Euri 
venti tenent partes. Et ea re, quod ex auris prò- 
creatur, a Graecis évpos videtur esse appellatus. 
Crastinus quoque dies propter auras matutinas avptov 
fertur esse vodtatus. Sunt autem nonnulli , qui ne- 
gant Eratosthenem veram mensuram orbis terrae po- 
tuisse coUigere: quae sive est certa sive non vera, 
non potest nostra scriptura non veras babere termi- 
nationes regiouum, unde ventorum spìritus oriuntur. 
Ergo si ita est, tantum erit, uti non certam mensu- 12 
rae rationem» sed aut maiores impctus aut minores 
habeant singuli venti. Quoniam haec a nobis sunt 
breviter exposita,. ut facilius intelligantur, visum est 
roihi in extremo volumine formas , sive ■ uti Graed 



Digitized by 



Google 



28 ^£ ARCHITECTURA 

ójujfxara dicunt, duo explicare: unum ita defomui* 
tuiiiy ut apparcaty unde certi ventorum spiritus orìan* 
tur : alterum , quemadmodum ab impetu eorum aver- 
^ sis directionìbus vicorum et platearum evitentur no* 
centes flatus. Erit autem in exaequata planitie cen- 
trum, ubi est littera A, gnomonis autem antemeri* 
diana umbra ubi est B, et ab centro, ubi est A, 
diducto circino ad id signum umbrae» vhì est B, 
drcumagatur linea rotundationis : reposito autem gno* 
mone, ubi antea fuerat, exspectanda est dum de- 
crescati faciatque iterum crescendo parem antemeri- 
dianae umbrae postmeridianam , tangatque lineam ro- 
tundationis ubi erit littera C. Tunc a signo, ubi est 
B 9 et ab signo» ubi est C, circino decussatim descri- 
batur ubi erit D; deinde per deciissationem, ubi est 
D, et centrum perducatur linea ad extremum, in 
qua erunt litterae E et F. Haec linea erit index 
13 meridianae et septentrionalis regionis. Tunc circino 
tòtius rotundationis sumenda est pars aexta decima, 
circinique centrum ponendum in meridiana linea , qua 
tangit rotundationem , ubi est littera E, et sigiian- 
dum dextra ac sinistra, ubi erunt litterae G. H: item 
in septentrìonali parte centrum circini ponendum in 
rotundationis septentrionali linea, ubi est littera F, 
et signandum dextra ac sinistra, ubi sunt litterae I 
et K, et a^ G ad K et ab H ad I per centrum lineae 
perducendae. Ita, quod erit spatium ab G ad H, 
erit spatium venti Austri et partis meridianae: item, 
quod erit spatium ab I ad K, erit Septentrìonis. 
Reliquae partes, dextra ac sinistra tres, dividqndae 
sunt aequaliter: quae sunt ad orientem, in quibus 
litterae L et M, et ab occidente, in quibus sunt 
litterae N et O: ab M ad Or et ab L ad N perdu- 



Digitized by 



Google 



LIBERI. CAP. VI. VII. 29 

cendae sunt lineae decussatìm , et ita erunt ae^aliter 
ventoiTuin octo spatia in circuitionem. Quae cum ita 
descrìpta erunt in sìngulis angulis octogoni, cum a 
meridie incipiemus, inter Eurum et Austrum in an- 
gulo erìt littera G» inter Austrum et Afrìcum H» 
inter Africum et Favonium N» inter Favonium et 
Caurum O, inter Caurum et Septentrìouem K, inter 
Septenlrionem et A((uilonem I, inter Acpuilòhem et 
Solanum L> inter Solanum et Eunim M. Ita his 
confectis inter angulos octogoni gnomon ponatur, et 
ita dirìgantur angiportorum divisiones IIX. 

CAPUT VII. 

De electione locorum ad usum communem 

civitatis. 

Divisis angìportis et plateis constitutis, arearum i 
electio ad opportunitatem et usum communem civi- 
tatis est explìcanda aedibus sacris, foro, reliquisqiie 
locis communibus. Et si erunt moenia secundum 
mare, area, ubi forum constituatur, eligenda proxime 
portum; sin autem mediterranea, in oppido medio. 
Aedibus vero sacris, quorum deorum maxime in tu- 
tela civitas videtur esse, et lovi et lunoni et Miner- 
vae in excelsissimo loco , unde moenium maxima pars 
conspiciatur , areae distribuantur. Mercurio autem in 
foro, aut etiam, uti Isidi et Serapi, in emporio: 
Apollini Patrique Libero secundum theatrum: Her- 
culi, in quibus civitatU>us non sunt gymnasìa ncque 
amphitbeatra, ad circum: Marti extra urbem, sed ad 
Campum: itemque Veneri ad portam. Id autem et- 
iam Hetruscis aiiispicibius disciplinarum scriptis ita 



Digitized by 



Google 



30 DE ARCIIITECT. LIB. I, CAP. VII. 

est dedicatum: Extra murum Veneris, Vulcani, Mar- 
tis faiia ideo collocari, uti non insuescat in urbe 
adolescentibus seu matribus familiarum Venerea libido, 
Vulcani(jue vi e moenibus religionibus et sacrificiis 
evocata , ab timore incendiorum aedificìa videantur 
liberari: Martis vero divinitas cum sit extra moenia 
dedicata, non erit inter cives armìgera dissensio, sed 
ab bostibus ea defensa et belli periculo conservabit. 
2 Item Cereri extra urbem, loco, quo non semper ho- 
mines nisi per sacrificium necesse habeant adire: cum 
religione caste sanctisque moribus is locus debet tueri. 
Ceterisque diis ad sacrifìciorum rationes aptae tem* 
plis areae sunt distribuendae. De ipsis autem aedi- 
bus sacris faciendis et de earum symmetriis in tertio 
et quarto volumine reddam rationes, quia in secundo 
visum est mìbi primum de materiae copiis, quae in 
aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus, et 
quem habeant usum, exponere; commensus aedifi- 
ciorum et ordines et genera singula symmetiiarum 
peragere et in singulis voluminìbus explicare. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUyiI POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER SECUNDUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



Dinocrates architectus cogitationìbus et solertia fre- i 
tuSy cum Alexander rerum potiretur, profectus est a 
Macedonia ad exercitum* regiae cupìdus commenda* 
tionis. Is e patria a propiiiquis et amicis tulit ad 
primos drdines et purpuratos litteras , ut aditus habe* 
ret faciliores, ab eisque exceptus humane petiit, uti 
quam primum ad Alexandrum perduceretur. Cum 
polliciti essent, tardiores fuerunt, idoneum tempus 
exspectantes. Itaque Dìnocrates, ab iis se existìmans 
ludi, ab se petiit praesidium. Fuerat enim amplissi- 
ma statura 9 facie grata , forma dignitatecpie summa. 
His igitur naturae munerìbus confisus vestimenta pò* 
suìt in hospitioy et oleo corpus pemnxit, caputque 
coronavi! populnea fronde , laevum humerum pelle 
leonina texit, dextraque clayam tenens incessit c6n«^ 
tra tribunal regis ius dicentis. Pfovitas populum cum 2 
advertissety conspexit eum Alexander. Admirans ius- 
sit ei locum dari» ut accederete interrogavitque quis 
esset? Atille, Dinocrates, ìnqiiit» arcbitectus Macedo, 
qui ad te cogitationes et formas afferò dignas tua 
claritate: namque Atbon montem formavi in statuae 
virilis figuram, cuius manu laeva designavi civitatis 
moenia, dextera pateram, quae exciperet omnium 

6 



Digitized by 



Google _ 



34 I>E ARCHITECTURA 

fluminum» quae sunt in eo monte , ac[uani, ut inde 

3 in mare profunderetur. Delectatus Alexander ratione 
formae , statim quaesivit , si essent agri circa , qui 
possent frumentaria ratione eam civilatem tueri. Cum 
invenissety non posse nisi transmarìnìs subvectionibus, 
Dinocrates» inquìt, attendo egregiam formae compo- 
sitionem et ea detector, sed animadvertOi si quìs de- 
duxerit eo loci coloniam, fore ut iudicium eius vitu- 
peretur. Ut enim natus infans sine nutricìs lacte 
non potest ali, neque ad vitae crescentis gradus per* 
duciy sic civitas sine agris et eorum fructibus in moe- 
nibus affluentibus non potest crescere , nec sine abun* 
dantia cibi frequentiam habere populumque sine 
copia tueri. Itaque quemadmodum formationem puto 
probandam, sic iudico locum improbandum: teque 

4 volo esse mecum, quod tua opera sum usurus. Ex 
eo Dinocrates ab rege non discessit, et in Aegyptum 
est eum proseciitus. Ibi Alexander cum animadver- 
tisset portum naturaliter tutum, emporium egregium» 
campos circa totam Aegyptum frumentarios, immanis 
fluminis Nili magnas utilitates» iussit eum suo nomine 
civitatem Alexandrìam constituere. Itaque Dinocrates 
a facie dignitateque corporis commendatus ad eam 
nobilitatem per^'enit Mihi autem, Imperator» statu- 
ram non trìbuit natura» faciem deformavit aetas, va- 
letudo detraxit vires; itaque quoniam ab bis praesi- 
diis sum desertus» per auxilia scientiae scriptaque, 

5 ut spero , perveniam ad commendationem. Cum au- 
tem in primo volumine de officio architecturae termi* 
nationibusque artis perscrìpserim » item de moenibus 
et intra moenia arearum divisionibus , insequaturque 
ordo de aedibus sacris et publicis aedificiìs itemcpie 
prìvatis, quibus proportionibus et symmetriis debeant 



Digitized by 



Google 



L I B E R II. C A P. I. n55 

esse 9 uti explicetiir, non putavi ante ponendiinii 
nisi prìus àe materiae copiis» e quibus coUatis aedi- 
ficia structuris et materiae rationibus perficiuntur» 
qiias habeant in usu virtutes» exposuìssem, ({uibus- 
que rerum naturae principiis essent temperatae, di- 
xisseoì. Sed ante quam naturales res incipiam ex- 
plicare, de aedificionim rationibus , linde iuitia cepe- 
rint, et uti creverìnt eorum inventiones, anteponam, 
et insequar ingressus antiquitatis rerum naturae et 
eorum 9 qui initia humanitatis et inventiones perquisì- 
tas scriptonim praeceptis dedicaverunt. Itaque quem- 
admodum ab bis sum institutus, exponam. ^ 

CAPUTI. 

De priscoTum hoininum vita et de initiis 
humanitatis atque tectorum et incrementis 

eorum. 

Homines veterì more, ut ferae» in silvis et 8pe«- i 
lunds et nemorìbus nascebantur , ciboque agresti 
vescendo vitam exigebant Interea quodam in loco 
ab tempestatibus et yentis densae crebritatibus arbó- 
res agitatae et inter se terentès ramos ignem excita- 
verunt: et eo, -fiamma vehementi perterriti qui circa 
eum locum fuerunt, sunt fugati. Postea requie data, 
propius accedentes cum animadvertissent commoditar 
tem esse magnam corporìbus ad ignis teporerp. Ugna 
adiicientes et eum co^servantes alios adducebant, et 
nutu monstrantes ostendebant quas haberent ex eo 
utilitates. In eo hominum congressu cum profunde- 
bantur aliter e spiritu voces, quotidiana consuetudine 
vocabula, ut obtigerant, constituerunt : deinde signi- 



Digitized by 



Google 



36 DS ARCHITECTURA 

ficando res saepius in usu, ex eventu fari fortuito 
coeperunty et ita sermones inter se procreaverunt 

i2 Ergo cum propter ignis inventìonem conventus initio 
apud homines et concilium et convictus esset natus, 
et in unum locum plures convenirent, habentes ab 
natura praemium praeter reliqua animalia, ut non 
proni sed erecti ambularent, mundique et astrorum 
magnificentìam aspicerent, item manibus et articulis 
quam vellent rem faciliter tractarent: coeperunt in 
eo coetu alii de fronde facere tecta, alii speluncas 
fodere sub montibus, nonnulli birundinum nidos et 
aedificationes earum imitantes de luto et virgultis fa* 
cere loca , quae subirent. Tunc observantes aliena 
tecta, et adiicientes suis cogitatioiiibus res novas, effi-* 

S ciebant in dies meliora genera casarum. Cum essent 
autem homines imitabili docilique natura, cpiotidie 
inventionibus gloriantes alius alii ostendebant aedifi- 
ciorum effectus: et ita exercentes ingenia certationi- 
bus in dies melioribus iudiciis efficiebantur. Primum- 
que furcis erectis et virgultis interpositis , luto pa- 
rietes texerunt Alii luteas glebas arefacientes strue- 
bant parieteSy materia eos iugamentantes , vitando- 
que imbres et aestus tegebant arundinibus et fronde. 
Postea quoniam per hibemas tempestates tecta non 
poterant imbres sustinere , fastigia facientes luto indù- 

4 cto f proclinatis tectis stillicidia deducebant. Haec 
autem ex iis» quae supra scriptae sunt, originibus 
instituta esse, possumus sic animadvertere, quod ad 
hunc diem nationibus exteris ex bis rebus aedifìcia 
constituuntur, utinGallia, Hispania, Lusitania, Aqui- 
tania scandulis robusteis aut stramentis. Apud natio- 
nem Colchorum in Ponto propter silvarum abundan- 
tiam arboribus perpetuis planis dextra ac sinistra in 



Digitized by 



Google 



LIBER II. CAP. I. 37 

terra poaitis, spatio ìnter eas relicto cpianto arborum 
longitiidines patiuntur, coUocanlur: in extremis par^ 
tibus earum supra alterae transversae, quae circum* 
dudiint medium spatium habitationis : tunc insuper 
altemis trabibus ex quatuor partibus angulos iuga* 
mentantes , et ita parietes arboribus statuentes ad per- 
pendiculum imarum, educunt ad altitudinem turres» 
intervallaque , quae relinquuntur propter crassitudi* 
nem materiae, schidiis et luto obstruunt Item tecta 
recidentes ad extremos angulos transtra traiiciunt gra* 
datim contrahentes, et ita ex quatuor partibus ad 
altitudinem educunt medio metas, quas et fronde et 
luto tegentes efficiunt barbarico more testudinata tur- 
rium tecta. Phryges vero , qui campestrìbus locis sunt 5 
babitantes, propter inopiam silvarum egentes materia, 
eligunt tumulos naturales , eosque medios fossura exina- 
nientes, et itinera perfodientes, dilatant spatia, quan* 
tum natura loci patitur. Insuper autem stipites inter 
se religantes metas efficiunt , quas arundinibus et stra- 
mentìs tegentes exaggerant supra habitationes maximos 
grumos e terra: ita hiemes calidissimas, aestates frigi- 
dissimas efficiunt tectorum ratìones. Nonnulli ex ulva 
palustri componunt tuguria tecta. Apud ceteras quo- 
que gentes et nonnulla loca pari sìmilique ratione 
casanim perficiuntur constitutìones. Non mìnus etiam 
Massiliae animadvertere possumus sine tegulis subàcta 
cum paleis terra tecta. Àthenis Areopagi antiquita- 
tis exemplar ad hoc tempus luto tectum. Item in 
Gipitolio coinmonefacere potest et significare mores 
vetustatis Romuli casa in arce sacrorum stramentis 
tecta. Ita liis signis de antiquis inventionibug* aedi- 6 
ficiorum sic ea fuisse ratiocinantes possumus iudicare. 
Cum autem quotidie fadendo tritiores manus ad aedi- 



Digitized by 



Google 



38 DEARCHITECTURA 

ficandum perfecissent , et solertia ingenia exercendo 
per consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam 
industria in anitnìs eorum adiecta perfecit, ut qui 
fuenint in his studiosiores , fabros esse se profiteren* 
tur. Cum ergo haec ita fuerìnt primo constituta, et 
natura non solum sensihus omavisset gentes, quem* 
admodum reliqua animalia, sed etiam cogitatìonibus 
et consiliis aìrmavisset mentes, et subiecisset cetera 
ammalia sub potestà te, tunc vero e fabricationibus 
aedifìciorum gradatim progressi ad ceteras artes et 
disciplinas e fera agrestique vita ad mansuetam per- 

7 diixerunt humanitatem. Tum autem instruentes ani- 
mose et prospicientes maioribus cogitatìonibus ex va- 
rìetate artium natis non casas sed etiam domos fun* 
dataa et lateritiis parietibus aut e lapide structas ma- 
teriaque et tegula tectas perficere coeperunt: deinde 
observationibus studiorum e vagantibus iudiciis et in- 
certis ad certas symmetriarum rationes perduxerunt 
Postea cum animadverterunt profusos esse partus na- 
turae ad materiam, et abundantem copiam ad aedifi- 
cationes ab ea comparatami tractando nutriverunt et 
auctam per artes omaverunt voluptatibus elegantiam 
vitae. Igitur de his rebus » quae sunt in aedificiis ad 
usum idoneae, quibusque sint qualitatibus , et quas 

8 habeant virtù tes, ut poterò, dicam. Sed si quis de 
ordine huius libri disputare voluerit, quod putaverit^ 
eum primum institui oportuisse, ne putet me erravisse^ 
sic reddam rationem. Cum corpus architecturae seri- 
berem, primo volumine putavi, quibus eruditionibus 
et discipUnis esset ornata , exponere , f inireque termi- 
natiopibus eius species, et e quibus rebus esset nata 
dicere: itaque quid oporteat esse in architecto» ibi 
pronunciavi. Ergo in primo de artis officio, in hoc 



Digitized by 



Google 



LIBER II. C A P. I. II. 39 

de naturalibns materìae rebus, quem habeant usum 
disputabo. Namque hic liber non profitetur^ imde 
architectura nascatur, sed unde origines aedificionim 
sint institutae, et quibus rationibus enutritae et pro- 
gressae sint gradatici ad hanc finitionem. Ergo ita 9 
suo ordine et loco huius erit voluminìs constitutio. 
Nunc revertar ad proposìtum , et de copiis, quae aptae 
sunt aedificionim perfectionibus , quemadmodum vi- 
deantur esse ab natura rerum procreatae, quibusque 
mixtionihus principionim congressus temperentur , ne 
obscura sed perspicua legentibus sint, ratiocinabor. 
Namque nulla materiarum genera neque corpora neque 
res sine principionim coetu nasci neque subiici intel- 
lectui possunty ne([ue aliter natura rerum praeceptis 
physicprum veràs patitur babere explicationes , nisi 
causae, quae insunt in bis rebus , quemadmodum et 
quid ita sint, subtilibus rationibus babeant demon- 
strationes. 

C A P U T IL 

De principiis rerum secundum physicorurti 
opiniones. 

Thales quidem primum aquam putavit omnium re- i 
rum esse principium. Heraclitus Ephesius, qui propter 
obscuritatem scriptorum a Graecis (snoriivòs est ap- 
pellatus, ignem* Democritus quique eam secutus est 
Epicurus, atomos» quae nostri ìusecabilia corpora, 
nonnulli individua , yocitaverunt. Pythagoreorum 
vero disciplina adiecit ad aquam et ignem aera et ter- 
refium. Ergo Democritvis. etsi non proprie res nomi- 
navit, sed tantum individua corpora proposuit, ideo 



« Digitized by 



Google 



^O DE ARCHITECTURA 

ea ipsa dixisse videtur, quod ea, cum sunt disitincta, 
nec laeduntur nec interitionem recipiunt , nec sectioni- 
bus dividuntur, sed sempiterno aevo perpetuo infini- 
2 tam retinent in se solidìtatem. Ex his ergo congruen- 
tibus cum res omnes coire nascique videantur, et eae 
in infinitis generibus rerum natura essent disparatae, 
putavi oportere de varie tatibus et discriminibus usus 
earum, quasque haberent in aedificiis qualitates, ex* 
ponere» uti, . cum fuerint notae, non habeant qui aedi- 
ficare cogitante errorem, sed aptas ad usum copiag 
aedificiis comparent. 

CAPUT III. 
De laterihus. 

1 Itaque primum de lateribus j qua de terra duci eos 
oporteaty dicam. Non enim de arenoso neque calcu- 
loso neque sabuloso luto sunt ducendi; quod ex his 
generibus cum sunt ducti, primum fiunt graves; dein- 

' de, cum ab imbribus in parietibus sparguntur, dila- 
buntur et dissolvuntur , paleaeque in his non cohae- 
rescunt propter asperitatem. Faciendi autem sunt ex 
terra albida cretosa , sive de rubrica , aut etiam masculo 
sabulone. Haec enim genera propter levìtatem habent 
firmitatem et non sunt in opere ponderosa , et faciliter 

2 aggerantur. Ducendi autem siint per vemum tempus et 
autumnale, ut uno tenore siccescant: qui enim per 
solstitium parantur j ideo vitiosi fiunt j quod summum 
corium sol acriter cum percoquit , efficit ut videantur 
aridi, interior autem (humor) sit non siccus, et cum 
postea siccescendo contrahit et perrumpit ea, quae 
erant arida, ita rimosi facti effiduntur imbecillL Ma- 



Digitized by 



Google 



LIBER II. CAP. III. ^x 

xime autem lUiliores erunt, si ante bienniiim fuerint 
ducti; nainqiie non ante possunt penitus siccescere. 
Uaque cum recentes et non aridi sunt structi , tectorio 
inducto rigideqiie ohsolidato permanente, subsidentes 
non possunt eandem altitudinem , qua est teptorium, 
tenere» contractioneque moti non haerent cum eo, sed 
a coniunctione eius disparantur : igitur tectoria ab stru- 
ctiira seìuncta propter tenuitatem per se stare non pos- 
sunt , sed franguntur» ipsique parietes fortuito sidentes 
\itiantur. Ideoque etiam Uticenses latere, si sit aridus 
et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magistratus 
fuerit ita probatus, tunc utùntur in parietum striictu^ 
ris. Fiunt autem laterum genera tria : unum quod 3 
graece Lydium appellatur; id est, quo nostri utuntur, 
longum sesquipede, latum pede: ceterìs duobus Grae- 
corum aedificia struuntur. Ex bis unum pentadoron, 
alterum tetradoron dicitur. ^Doron autem Graeci appel- 
lant palmum , quod muneiiim datio graece hwpov ap- 
pellatur : id autem semper geritur per manus palmam. 
Ita quod est quoquo versus quìnque palmorum , penta- 
doron , quod quatuor , tetradoron dicitur : et quae sunt 
publica opera pentadoro , quae privata, tetradoro stru- 
untur. Fiunt autem cum bis lateribus semilateria, quae 4 
cum struuntur, una parte e lateribus ordines altera 
semilateriis ponuntur: ergo ex utraque parte, ad lineam 
cum construuntur alternis choris parietes, aUigantur, 
et medii lateres supra coagmenta collocati et (irmitatem 
et speciem faciunt utraque parte non invenustam. Est 
autem in Hispania ulteriore civitas Maxilua et in Galliis 
et in Asia Pitane, ubi lateres cum sunt ducti et arefacti, 
proiecti natant in acpia. Natare autem eos posse ideo, 
videtur , quod terra est , de qua ducuntur , pumicosa : 
ita cum est levis , aere solidata , non recipit in se nec 

6 



Digitized by 



Google 



42 



DE ARCHITE CTU RA 



combìLit liquorem. Igitur levi raraque cum sint pro- 
prietate, nec patiantur penetrare in corpus hiimidam 
potestatem, quocunque pendere fuerint, coguutur aH 
rerum natura, quemadmodum pumex, 'uti ab aqua 
sustineantur. Sic autem magnas habent utilitates, quod 
iieque in aedificationibus sunt onerosi , et cum ducun- 
tur f a tempestatibus non dissolvuntur. 

C A P U T TV. 
De arena. 

1 In caementitìisf autem structuris primum est de 
arena quaerendum, ut ea sit idonea ad materiam 
miscendam , neque habeat terram commixtam. Ge- 
nera autem arenae fossitiae sMnt hae, nìgra, cana, 
rubra 9 carbunculus. Ex bis quae in manu confricata 
fecerit stridorem, erit optima: quae autem terrosa 
fuerity non habebit asperìtatem: item si in vestimen- 
tum candidum ea coniecta fuerit, postea excussa vel 
icta id non ìnquinaverit , neque ibi terra subsìderìt, 

2 erit idonea. Sin autem non erunt arenaria, unde 
fodìatur, tum de fluminibus [aut] e glarea erit ex- 
cernenda, non minus etìam de littore marino. Sed 

' ea in structuris haec habet vitia, difficulter siccescit, 
neque onerari se continenter paries patitur, nisi in- 
termissìonibus requiescat: neque cohcamerationes reci- 
pit. Marina autem hoc amplius , quod etiam parietes, 
aim in bis tectoria facta fuerint, remittentes salsugi- 

3 nem corium dissolvunt. Fossitiae vero celeriter in 
structuris siccescunt, et tectoria permanente et con- 
camerationes patiuntur, sed bae, quae sunt de are- 
nariis recentes. Si enim exemptae diutius iaceant, 



Digitized by 



Google 



LI BER II. GAP. IV. V. ^43 

ab sole et luna et pruina concoctae resolvniitur, et 
fiunt terrosae. Ita cum in structuram conìiciuntur, 
non possunt continere caementa, sed ea ruunt et la* 
buntur, oneraque parietes non possunt sustinere. 
Recentes autem fossitiae cum in structuris tantas ha- 
beant virtutes , eae in tectoriis ideo non sunt utiles, 
quod pinguitudini eius calx , palea commixta , propter 
vehementiam non potest sine rimis inarescere: fluvia* 
tica vero propter macritatem, uti Signinum, bacillo* 
rum subactionibus in tectorio recipit soliditatem. 

CAPUT V. 
De calce. 

De arenae copiis cum habeatur explicatum , tum i 
etiam de calc^ diligentia est adhibenda, uti de albo 
saxo aut silice coquatur; et qùae ^it ex spisso et 
duriore, erit utilis in structura, quae autem ex fistu- 
loso, in tectoriis. Cum ea erit extincta, tuncmateiia 
ita misceatur, ut si erit fossitia, tres arenae et una 
calcis confundantur; si autem fluviatica aut marina, 
duae arenae in' unam calcis coniiciantur: ita enim 
erit insta ratio inixtionis temperaturae. Etiam in 
fluviatica aut marina si quis testam tusam et succre- 
tam ex teitia parte adiecérit^ efficiet materiae lem- 
pératuram ad usum meliorem. Quare autem ^ cum 2 
recipit aquam et arenam calx, tunc confirmat sini- 
cturam, haec esse causa videtur, quod e prìncipiis^. 
uti cetera corpofa, ita et saxa sunt temperata, et 
quae plus babent aeris , sunt tenera , quae aquàe, 
lenta sunt ab humore, quae terrae, dura, quae ìgnis^ 
fragiliora. Itaque ex bis saxa si, antequam coqiian- 



Digitized by 



Google 



44 I>E ARCHITECTURA 

tur» contusa minute mixtaque arenae coniiciantur in 
structuram, non solidescunt, nec eam poterunt con- 
tinere: cum vero coniecta in fomacem ignis vehe- 
menti fervore correpta amiserint pristinae soliditatis 
virtutem, tunc exustis atque exhaustis eorum vìrìbus 
relinquuntur patentibus foraminibus et inanìbus. Ergo 
liquor qui est in eius lapidis corpore et aér cum 
exustus et ereptus fuerit, habueritque in se residuum 
calorem, latentem, priusquam ex igni vim recipiat, 
intinctus in aqua, et humore penetrante in forami* 
num raritates confervescit , et ita refrigeratus reiicit 
5 ex calcis corpore fervorem. Ideo autem quo pondero 
saxa coniiduntur in fomacem , cum eximuntur, non 
possunt ad id respondere; sed cum expenduntur, ea- 
dem magnitudine permanente , excocto liquore, dr- 
dter tertia parte ponderis imminuta esse inveniuntur. 
Igitur cum patent foramina eorum et ratitates , arenae 
mixtionem in se corripiunt et ita cohaerescunt, sic- 
cescendoque cum caementis coeunt et efficiunt stru* 
cturarum soliditatem. 



CAPUT VI. 
De pulvere Puteolano* 

Est etiam genus pulveris, quod efiicit naturaliter 
res admirandas. Nascitur in regionibus Baianis et in 
agri^ munidpiorum, quae sunt drca Vesuvium mon- 
tem, quod commixtum cum calce et caemento non 
modo ceteris aedificiis praestat firmitates, sed etiam 
moles, quae construuntur in mari, sub aqua solide- 
scunt Hoc autem fieri bac ratione videtur, quod 
sub bis montibus et terra ferventes sunt fontes crebri; 



Digitized by 



Google 



L I B £ R II. C A F. VI. 45 

qui non essent, si non in imo haberent aut de sul- 
fure aut alumine aut bitumine ardentes maximos ignes^ 
Igitur penitus ignis et fiamiliae vapor per intervenia 
permanans et ardens efficìt levem eam terram» et ibi qui 
nascitur topbiis exugens est et sine liquore. Ergo cum 
tres resy consimili ratione ignis vehementia formatae, 
in unam pervenerint mixtionem, repente recepto 
liquore una cohaerescunt, et celeriter humore dura- 
,tae solidantur, neque eas fluctus neque vis aquae 
potest dissolvere. Ardores autem esse in bis locis 2 
etiam haec res potest indicare , quod in montibus 
Cumanorum et Baianis sunt loca sudationibus exca- 
vata ^ in quibus vapor fervidus ab imo nascens ignis 
vebementia perforat eam terram, per eamque manan- 
do in bis lods oritur, et ita sudationum egregias 
efficit utilitates. Non minus etiam .memoratur anti- 
quitus ci*evisse ardores et abundavisse sub Vesuvio , et 
inde evomuisse circa agros flammam* Ideoque nunc 
qui spongia sive pumex Pompeianus vocatur^ excoctus 
ex alio genere lapidis, in banc redactus esse videtur 
generis qualitatem. Id autem genus spongiae, quod 5 
inde eximitur, non in omnibus locis nascitur, nisi 
cìccum Aetnam et coUibus Mysiae, quae a Graecis 
naraiiénavfjiévij nomitiatur, et si quae eiuscemodi sunt 
locorum proprìetates. Si ergo in bis locis aquarum fer- 
ventes inveniuntur fontes, et in montibus excavatis 
calidi vaporesy ipsaque loca ab antiquis memorantur 
pervagantes in agris babuisse ardores, videtur esse 
certum, ab ignis vebementia ex topbo terraque, quem- 
ndmodum in fomacibus et a calce, ita ex bis ereptum 
esse liquorem. Igitur dissimilibus et disparibus rebus 4 
correptis et in unam potestatem coUatis, calida bu* 
moris ieiunitas, aqua repente satiata, communibus 



Digitized by 



Google 



46 DEARCHITECTURA 

corporibus latenti calore confervescit , et vehementer 
efficit ea coire, celeiiterque una soliditatis percipere 
virtiitem. Relinquetur desideratio , quoniam ita sunt 
in Hetruria ex aqua calida crebri fontes, quid ita 
non etiam ibi nasdtur pulvis, e quo eadem ratione 
sub aqua structura solidescat? Itaque visum est, an- 
tequaro desideraretur de bis rebus , quemadmodum 

5 esse videantur, exponere. Omnibus locis et regioni- 
bus non eadem genera terrae nec lapides nascuntur, 
sed nonnulla sunt terrosa , alia sabulosa , itemque già- 
reosa» aliis locis . arenosa non minus materia; et om- 
nino dissimili disparique genere in regionmn varieta- 
tibus qualitates insunt in terra. Maxime autem id 
licet considerare, quod, qua mons Apenninus regio- 
nes Italiae Hetniriaeque circumcingit , prope omnibus 
locis non desunt fossitia arenaria:, trans Apennmum 
vero, quae pars est ad Adriaticum mare, nulla inve- 
niuntur: item Achaia, Asia et omnino trans mare ne 
nominantur quidem. Igitur non in omnibus locis, 
quibus effervent aquae calidae crebri fontes, eaedem 
opportunitates possunt similiter concurrere , sed omnia 
uti natura rerum constituit, non ad voluntatem ho-' 

6 minum sed fortuito disparata procreantur. Ergo rqui- 
bus locis non sunt terrosi montes, sed genere mate- 
riae, ignis vis per eius venas egrediens adurit eam, 
et quod molle est et tenerum, exurit; quod autem« 
asperum, relinquit: itaque uti in Campania exusta 
terra cinis , sic in Hetruria excocta materia efficitur 
carbunculus. Utraque autem sunt egregia in structu* 
ris; sed alia in terrenis aedificiis, alia etiam in ma* 
ritimis molibus habent virtutem. Est autem materiae 
potestas moUior quam tophus, solidior quam terra; 
qua penitus ab imo vehementia vaporis adusta, non- 



Digitized by 



Google 



UBER II. CAP. VI. VII. 47 

nullis locìs procreatur id genus arenae^ ^od dicitur 
carbunculus. 



CAPUT VII. 
De lapidicinis. 

De calce et arena c[iiibu8 varietatibus sint et quas ^ 
babeant vìrtutes, dìxi; sequìtur ordo de lapidicinis 
explicare; de quibus et quadrata saxa et caemento- 
rum ad aedificia eximuntur copiae et comparantur. 
Hae autem inveniuntur esse disparibus et dissimilibus 
virtutibus. Sunt enim aliae nioUes, uti sunt circa 
urbem Rubrae, Pallienses, Fidenates, Albanae: aliae 
temperatae, uti Tiburtinae, Amiteminae , Soractinae, 
et quae sunt bis generibus : nonnuUae durae y uti si- 
lìceae. Sunt etiam alia genera plura , uti in Campania 
ruber et niger tophus, in Umbria et Piceno et Ve- 
netia albus» qui etiam serra dentata uti lignum 
secatur. Sed haec omnia, quae moUia sunt, hanc 2 
habent utilitatem, quod ex bis saxa cum sunt exem- 
pta, in opere facili ter tractantur, et si sint in locis 
tectis , sustinent laborem ; sin autem in apertis et pa- 
tentibusy gelicidiis et pruina congesta frìantur et dis- 
solyuntur: item secundum oras maritimas ab salsugine 
exesa diffluunt, neque perferunt aestus. Tiburtina 
vero et quae eodem genere sunt omnia , sufferunt 
et ab oneribus et a tempestatibus iniurias» sed ab 
igni non possunt esse tuta , simulque ut sunt 'ab eo 
tacta, dissiliunt et dissipantur, ideo quod tempera* 
tura naturali parvo sunt bumore , item quod non muU 
tum babent terreni , sed aéris plurimum et ignis. 
Igitur cum et humor et terrenum in bis minus inest. 



Digitized by 



Google — 



48 I> £ ARCHITECTURÀ 

tum etiam ignis , tactu et vi vaporis ex his aere fugato, 
penitus insequens et ìnterveniorum vacuitates occupans, 
fervescit et efficit ea suis ardentia corpoiibus similia. 

3 Sunt vero item lapidicinae complures in finibus Tarqui- 
niensium quae dicuntur Anitianae, colore quemadmo- 
dum Albanae, quamm offìcìnae maxime sunt circa 
lacum Vulsìniensem item praefectura Statoniensi. Eae 
autem habent infinitas virtutes : neque enim his gelici- 
diorum tempestas neque tactus ignis potest nocere , sed 
sunt fìrmae et ad vetustatem ideo permanentes , quod 
parum habent e naturae mixtione aéris et ignis , humo- 
ris autem temperate , plurimumque terreni : ita spissis 
compactionibus solidatae neque ab tempestatibus neque 

4 ab ignis vehementia nocentur. Id autem maxime indi- 
care licet e monumentisi quae sunt circa municipium 
Ferentis ex his facta lapidicinis : namque habent et sta- 
tuas amplas, factas egregie , et minora sigilla , flores- 
que et acanthos eleganter scalptos , quae cum sint ve- 
tusta , sic apparent recentia, uti si sint modo facta. 
Non minus etiam fabri aerarii de his lapidicinis in 
aeris flatura formis comparatis habent ex his ad aes 
fundendum maximas utilitates. Quae si prope urbem 
essent, dignum esset, ut ex his officinis omnia opera 

5 perficerentur. Cum ergo propter propinquìtatem ne- 
cessitas cogat ex Rubris lapidicinis et Palliensibus et 
quae sunt urbi proximae , copiis uti , si qui voluerint 
sine vitiis perficere, ita erit praeparandum. Cum 
aedifìcandum fu^rit, ante biennium ea saxa non hieme, 
sed aestate eximantur , et iacentia permaneant in locis 
patentibus; quae autem a tempestatibus eo biennio tacta 
laesa fuerint, éa in fundamenta coniiciantur, cetera 
quae non erunt vitiata, ab natura rerum probata» 
durare poterunt supra terram aedificata. Nec solum 



Digitized by 



Google 



LIBER II. CAP. VII. Vili, 49 

ea in qiiadratis lapidibus sunt observanda, sed edam 
in caeznentitiis structuris. 



CAPUT VITI. 
De generibus structurae. 

Structuranim genera sunt haec: redculatiim , quo & 
nunc omnes utuntur, et antiquum, quod ìncertum 
dicitur. £x hìs venustius est reticulatum» sed ad 
rimas fadendas ideo paratum» quod in omnes parte» 
dissoluta habet cubilia et coagmenta. Incerta vero 
caementa, alia super alia sedentia inter seque impli- 
cata, non speciosam sed firmiorem quam reticulata 
praestant structuram. Utraque autem ex minutissi* 2 
mis sunt instruenda, uti mateiia ex calce et arena 
crebriter parietes satiati diutius contineantur. Molli 
enim et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo 
e materia succum: cum autem superarit et abundarit 
copia calcb et arenae, paries plus habens humoris 
non cito fiet evanidus, sed ab bis conciiiebitur. Si* 
mul autem humida potestas e materia per caemento-* 
rum raritatem fuerit exucta, calx quoque ab arena 
discedit et dissolvitur, item caementa non possunt 
cum bis cobaerere, sed in vetustatem parietes efii- 
ciunt ruinosos. Id autem licet animadvertere etiam 3 
de nonuullis monumeiitis , quae circa uibem facta 
sunt e marmore seu lapidibus quadratis, intrinsecus- 
que medio calcata farturis: vetnstate evanida facta 
materia, caementonimque exucta raritate, proruunt 
et coagmentorum ab niina dìssolutis iuncturis dissi- 
pantur. Quod si quis noluerit in id vitium incidere» 4 
medio cavo, servato secundum ortbostatas intrinsecus, 

7 



Digitized by 



Google 



50 DJÉ ARCHITECTURA 

ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut ex siliclbus 
ordinariis struat bipedales parietes, et cum his ansid 
len'eis et plumbo frontes vinctae sint. Ita enim non 
acervatim sed ordine structum opus poterit esse sine 
vitio sempitemum, quod cubilia et coagmenta eorum 
inter se sedentia et iuncturis alligata non protrudent 
opus, neque orthostatas inter se religatos labi patien- 

5 tur. Itaque non est contemnenda Graecorum stru- 
ctura: non enim utuntur e molli caemento structura 
polita 9 sed cum discesseiint a quadrato, ponunt de 
silice seu de lapide duro ordinario, et ita, uti lateri- 
tia struentes, allìgant eorum altemis cborìs coagmenta, 
et sic maxime ad iietemitatem fìrmas perficiunt vir- 
tutes. Haec autem duobus generibus struuntur: ex 
bis unum isodomum altevum pseudisodomum appella* 

6 tur. Isodomum dicitur, cum omnia choria aequa cras* 
situdine fuerint structa: pseudisodomum, cum impa* 
res et inaequales ordines cboriorum diriguntur. £a 
utraque sunt ideo firma , primum quod ipsa caementa 
sunt spissa et solida proprietate, neque de materia 
possunt exugere liquorem , sed conservant eam in suo 
humore ad summam vetustatem; ipsaque eorum cubi- 
lia primum plana et librata posita non patiuntur 
mere materiam, sed perpetua parietum crassitudine 

7 religata continent ad summam vetustatem. Altera est, 
quam ijiJtXéKrov appellant, qua etiam nostri rustici 
utuntur: quorum frontes poliuntur, reliqua, ita ud 
sunt nata, cum materia collocata altemis allìgant 
coagmentis. Sed nostri, celeritati studentes, erectos 
cboros locantes frontibus serviunt, et in medio far- 
ciunt fractis separatim cum materia caementis: ita 
tres suscitantur in ea structura crustae, duae fron* 
tium et una madia farturae. Graeci vero non ita; 



Digitized by 



Google 



L I B E R II. GAP. Vili. 51 

seà plana collocantes, et longitudines chororum alter- 
nis coagmentis in crassitudinetn instinientes, non me- 
dia farciunty sed e suis ,frontatis perpetuum et in 
imam crassitudiiiem parietem consolidant Praetérea 
interponunt singulos perpetua crassitndine utraqne 
parte frontatos, quos òiaróvovs appellante qui maxi- 
me religando confirmant parìetum soliditatem. Itaque 8 
si quis Yoluerit ex his commentariis anìmadvertere et 
eligere genus structurae, perpetuitatis poterit rationem 
habere. Non enim quae sunt e molli caemento sub- 
tili facie venustatisy eae possunt esse in vetustatem 
non ruinosae. Itaque cum arbitiia communium pa- 
rìetum sumuntur, non aestimant eos quiìnti facti fue- 
rìnt» sed cum ex tabulis inveniunt eorum locationis 
pretia, praeterìtorum annoiiim singulorum deductmt 
octogesimasy et ita ex reliqua summa partem reddi ìu- 
bent prò his parìetibus, sententiamque pronuntiant, 
eos non posse plus quam annos octoginta durare. De 9 
laterìtiis vero, dummodo ad perpendiculum sint stan- 
tes, nihil dedudtur, sed quanti fuerìnt olim facti , tanti 
esse semper aestimantur. Itaque nonnullis civitatibus 
et publica opera et privatas domos, etiam regias, e 
latere structas licet videre : et primum Àthenis murum, 
qui spectat ad Hymettum montem et Pentelensem : item 
Patris in aede lovis et Herculis lateritias cellas, cum 
circa lapidea in aede epistylìa sint et columnae : in Italia 
Aretii vetustum egregie factum murum: Trallibus dor 
mum regibus Attalicis facfam, quae ad habitandum 
semper datur ei , qui civitatis gerit sacerdotium : item 
Lacedaemone e quibusdam parìetibus etiam picturae 
excisae, intersectis laterìbus, inclusae sunt in ligneis 
forniis , et in comitium ad ornatum aedilitatis VaiTonis 
et Muraenae fuerunt allatae.. Croesi domus, quam 10 



Digitized by 



Google — 



52 D E A R e II I T E e T U R A 

Sardiani civibiis ad requiescendum aetatis otio senio- 
rum collegio Gerusìam dedica verunty item Halicarnassi 
potentissimi regis Maiisoli domus cum Proconnesio 
marmore omnia Iiaberet ornata, parietes habet latere 
structos, qui ad hoc tempus cgregiam praestant fir- 
mitatem, ita tectoriis operibus expolici, ut vitri per* 
luciditatem videantur habere. Neque is rex ab in- 
opia id fecit; infinitis enim vectìgalibus erat fartus, 

il quod imperabat Cariae toti. Acumen autem eius et 
solertiam ad aedifìcia paranda sic licet considerare. 
Cum esset enim natus Mylasis et animadvertisset Ha* 
licarnassi locum iiaturaliter munitiim emporiumque 
idoneum, portum utilem, ibi sibi domum constituit. 
Is autem locus est theatri curvaturae similts. Itaque in 
imo secundum portum forum est constitutum; per me- 
diam autem altitudini» curvaturam praecìnctionemque 
platea ampia latitudine facta , in qua media Mausoleum 
ita egregiis opeiibus est factum, ut in septem spectaculis 
nominetur. In summa arce media Martis fanum habens 
statuam colossicam àrtpóXi^ov nobili manu Leocharis 
factam. Hanc autem statuam alii Timothei putant esse. 
In cornu autem summo dextroVeneris etMercurii fanum 

12 ad ipsum Salmacidis fontem. Is autem falsa opinione 
putatur Venereo morbo implicare eos, qui ex eo bi- 
berìnt. Sed haec opinio quare per orbem terrartmi 
falso rumore sìt pervagata, non pigebit expoiiere. 
Non enim quod dicitur, moUes et impudicos ex ea 
aqua fieri, id potest esse; sed est eius fontis potestas 
perlucida saporque egregius. Giim autem Melas et 
Areuanias ab Argis et Troezene coloniam communem 
eo loci deduxerunt, barbaros Caras et Lelegas eiece- 
runt. Hi autem, ad montes fugati, inter se congre- 
gati discurrebant, et ibi latrocinia facientes crudeliter eos 



Digitized by 



Google 



L I B £ R II. GAP. Vili. 53 

vastabant Postea de colonis unus ad eum fontem 
propter bonitatem aquae quaestus causa tabemam 
omnibus copìis instmxit, eamque exercendo eos bar- 
baros allectabat Ita siiigulatim decurrentes et ad 
coetiis convenìentes e duro feroque more commutati 
in Graecorum consuetudinem et suavitatem, sua vo- 
luntate reducebantur. Ergo ea aqua, non impudico 
morbi vitio sed bumanitatis dulcedine moUitis animis 
barbarorum, eam famam est adepta. Relinqnitur 15 
nunc» quoniam ad explicationem moenium eorum sum 
invectus, tota uti sunt defìniam*. Quemadmodum enim 
in dextra parte fanum est Veneris et fons supra seri* 
ptuSy ita in sinistro cornu regia domus, quam rex 
Mausolus ad suam rationem coUocavit. Conspicitur 
enim ex ea ad dextram partem forum et portus moe* 
niumque tota fìnitio; sub sinistra secretus sub monti- 
bus latens portus ita» ut nemo possit quid in eo ge< 
ratur aspicere nec scire: ut rex ìpse de sua domo 
remigibus et militibus sine tiUo sciente quae opus 
essent imperaret Itaque post mortem Mausoli Arte* 14 
misia uxore eius regnante , Rhodii indignantes mulie^ 
rem imperare civitatibus Cariae totius, armata classe 
profecti sunt, ut id regnum occUparent. Tunc Arte* 
misiae cum esset id renuntiatum, in eo portu abstru* 
sam ciassem^ celatis remigibus et epibatis, compara* 
vit; reli([uos autem cives in muro esse iussit. Cum 
autem Khodii omatam classem in portum maiorem 
exposuissent, plausiim iussit ab muro bis dare polli* 
cerique se oppidum tradituros: qui cum penetrassent 
intra murum relictis navibus inanibus, Aitemisia re- 
pente fossa facta in pelagus eduxit classem ex portu 
minore y et ita invecta est in maiorem. Expositis 
autem militibus et remigibus classem Hhodiorum ina* 



Digitized by 



Google 



64 DEARCHITECTURA 

nem abduxit in altum. Ita Rhodii non habentes quo 
se reciperent, in medio conclusi » in ipso foro sunt 

15 trucidati. Ita Artemisia » in navibùs Rhodiorum suis 
militibus et remigibus impositis, Rhodum est profe* 
età: Rhodii autem cum prospexissent suas naves lau* 
reatas venire» opinantes cives victores reverti» bostes 
receperunt. Tunc Artemisia Rhodo capta, principi* 
bus occisist tropaeum in urbe Rhodo suae victorìae 
constituity aeneasque duas statuas fecit, unam Rho* 
diorum civitatis , alteram suae imaginis » et istam fìgu- 
ravit Rhodiorum civitati stigmata imponentem. Fost- 
ea autem Rhodii religione impediti» (quod nefas est 
tropaea dedicata removeri) circa eum locum aediH* 
cium struxerunt, et id erecta gi*aia statione texerunt» 
ne quis posset aspicere, et id àfiarov vocitari iusse- 

16 runt. Cum ergo tam magna potentia reges non con- 
tempserint lateritiorum parietum structuras» quibus 
et vectigalibus et praeda saepius licitiim fuerat non 
modo caementitio aut quadrato saxo sed etiam mar* 
moreo habere» non puto oportere improbari quae e 
lateritia simt structura facta aedificia , dummodo recte 
sìnt perfecta. Sed id genus quid ita a populo ro- 
mano in urbe fieri non oporteat, exponam» quaeque 
sunt eius rei causae et rationes non praetermittam. 

17 Leges publicae non patiuntur maiores crassitudines 
quam sesquipedales constitui loco communi; ceterì 
autem parietes, ne spatia angustiora fierent, eadem 
crassitudine collocantur. Lateritii vero , nisi diplinthii 
aut triplinthii fuerint, sesquipedali crassitudine non 
possunt plus quam unam sustinere contignationem. 
In ea autem maiestate urbis et civium infinita fre- 
quentia innumerabiles habitationes opus fuit explicare. 
Ergo cum recipere non posset ai*ea plana tantam mul- 



^Digitized by 



Google 



LiIBER II. CAP. Tiri. 55 

titudinem ad habitandum in urbe» ad auxiliuiii altitu- 
dinis aedifìpiorum res ìpsa coegit devenire. Itaque 
pilis lapideisi skructuris testaceis, parietdbus caemen* 
tdtiis altitudines extructae et contignationibus crebria 
coaxatae coenaculorum ad siunmas utilitatea proficiunt 
dìsparatìone. Ergo moenibus e contignationibus variis 
alto spatio multiplicatis^ populus romanus egregias 
habet sine impeditione habitationes. Quoniam ergo iQ 
explicata ratio est, quid ita in urbe propter neces* 
sitatem angustiarum non patiantur esse lateritios pa- 
lietes, cum extra urbem opus erìt bis uti, sine vitiis 
ad yetustatem sic erìt fadendum. Summis parietibus 
structura testacea sub tegula subìiciatur altitudine cir* 
citer sesquipedali, habeatque proiecturas coronanun: 
ita yitarì poterunt quae solent in bis fieri vitia. Cuna 
enim in tecto tegulae fuerint fractae aut a ventìs de- 
iectae^ qua possit ex imbribus aqua perpluere, non 
patietur lorica testacea laedi laterem sed proiectura 
coronarum reiiciet extra perpendìculum stillas, et ea 
ratione servabit integras lateritiorum parietum stru- 
cturcis. De ipsa autem testa, si sit optima seu yitiosa 19 
ad structuram, statini nemo potest iudìcare, quod in 
tempestatibus et aestate, in tecto cum est collocata, 
tunc si firma est, probatur. Nam quae non fuerìt 
ex- creta bona aut parum erìt cocta, ibi se ostendet 
esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. Ergo quae 
non in tectis poterit pati laborem, ea non potest in 
structura onerì ferendo esse firma. Quare maxime 
ex veteribus tegulis tecti structi parìetes iirmitatem 
poterunt habere. Cratitii vero velim quidem ne in- 20 
venti essent Quantum enim celerìtate et loci laxa* 
mento prosunt, tanto maiorì et communi sunt cala- 
mitati, quod ad incendia uti facea sunt parati Ita- 



Digitized by 



Google 



56 DEARCHITECTURA 

que satius esse videtur, impensa testaceorum in sum- 
ptu , quam compendio cratitiorum esse in periculo. 
Etiam qui in tectorìis operìbus rimas [m zìs] faciunt 
arrectariorum et transversariorum dispositione. Cum 
enim linuntur, recipientes humorem turgescunt, de- 
inde siccescendo contrahuntur, ' et ita extenuati dis- 
rumpunt tectoriorum soliditatem. Sed quoniam non* 
nuUos celeritas aut inopia aut impendentis loci dis- 
septio cogit, sic erit faciendum. Solum substruatur 
alte, ut sint intacti ah rudere et pavimento. CX)ruti 
enim ìt\ his cum sunt, vetustate marddi fiunt; de* 
inde subsidentes proclìnantur et disrumpunt spedem 
tectoriorum. De parietibus et apparatione genera- 
tim materiae eorum, quibus sint virtutibus et vitiis, 
quemadmodum potui, exposui: de contignationibus 
autem et copiis earum, quibus comparantur et ad 
vetustatem non sunt infirmaei uti natura rerum 
monstrat, explicabo. . 

CAPUT IX. 
De materia. 

Materies caedenda est a primo autumno ad id tem* 
pus 9 quod erit ante quam flare incipiat Fayonius. 
Vere enim omnes arbores fiunt praegnantes, et omnes 
suae proprietatis virtutem efferunt in frondes anniver- 
sariosque fructus. Cum ergo inanes et humidae tem- 
ponim necessitate caesae fuerint, vanae fìunt et rari- 
tatibus imbecillae: uti etiam corpora mulìebria cum 
conceperint, a foetu ad partum non iudicantur inte- 
gra; neque in venalibus ea, cum sunt praegnantia, 
ptaestantur sana, ideo quod in corpore praesemina- 



Digitized by 



Google 



L I B E R II. GAP, IX. 57 

tio crescens ex omnibus cibi potestatibus detrabit ali- 
menta in se, et quo firmior efficitur ad maturità tem 
partus; eo minus patitur esse solidum id, ex quo 
ipsum procreatur. Itaque edito foetii, quod prìus in 
aliud genus incrementi detrahebatur , cum ab dispa- 
ratione procreationb est liberatum, inanibus et paten- 
tìbus venis in se recipit et lambendo succum etiam 
solidescit et redit in pristinam naturae firmitatem. 
Eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum 2 
flaccescente fronde , ex terra recipientes radices arbo« 
rum in se succum recuperantur et restituuntur in anti« 
quam soliditatem. At vero aéris bibemi vis compri- 
mit et consolidai eàs per id (ut supra scriptum est) 
tempus. Ergo si ea ratione et eo tempore» quod 
supra scriptum est , caeditur materies , erit tempestiva. 
Caedi autem ita oportet , ut incìdatur arboris crassi- 3 
tudo ad mediam medullam, et relinquatur, uti per 
eam exsiccescat stillando succus. Ita qui inest in bis 
inutilis liquor e£Huens per torulum , non patietur emori 
in eo saniem, nec corrumpi materiae qualitatem. 
Tunc autem cum sìcca et sine stillis erit arbor, deii- 
datur 9 et ita erit optima in usu. Hoc autem ita esse, 4 
licet anìmadvertere etiam de arbustis: ea enim cum 
suo quaeque tempore ad imum perforata castrantur, 
pròfundunt e medullis quem babent in se superantem 
et vitiosum per foramina liquorem, et ita siccesceudo. 
recipiunt in se diuturnitatem. Qui autem non babent 
ex arbbribus exitus bumores, intra concrescentes pu- 
trescunt, et efficiunt inanes eas et vitiosas. Ergo si 
stantes et vivae siccescendo consenescunt, sine dubio 
cum eaedem ad materiam deiiciuntur, cum ea ratione 
curatae fuerint, habere poterunt magnas in aedificiis 
ad vetustatem utilitates. £ae autem inter se discre* 5 

8 



Digitized by 



Google 



58 I>E ARCHITECTURA 

pantes et dissìmiles habent virtutes, ut robur, ulmus, 
populus, cupressuSy abies et ceterae qiiae maxime in 
aedificiis sunt idoneae. Namque non potest id robur, 
quod abies y nec cupressus, quod ulmiis, nec ceterae 
easdem habent inter se natura rerum similitates; sed 
singula genera prìncipiorum proprìetatibus comparata 

6 alios alii generis praestant in operibus effectus. Et pri- 
mum abies aèris habens plurimum et ignis minimumque 
humóris et terreni, levioribus rerum natura potestatibus 
comparata non est ponderosa. Itaque rigore naturali 
contenta non cito flectitur ab onere , sed directa perma- 
net in contignatione; sed ea quod babet in se plus calo- 
ris, procreat et alit tarmitem, ab coque vitiatur : etiam- 
que ideo celeriter accenditur, quod quae inest in eo 
corpore raritas aeris patens accipit ignem , et ita vehe* 

7 mentem ex se mittit f lammam. Ex ea autem , ante- 
quam est excisa, quae pars est proxima terrae» per 
radices recipiens ex proximitate humorem enodis et 
liquida efficitur, quae vero est superiora vebementia 
caloris eductis in aera per nodos ramis, praecisa alte- 
circiter pedes XX et perdolata propter ilodationis duri- 
tiem dicitiir esse fusterna. Ima autem cum excisa qua- 
drifluviis disparatur , eiecto torulo ex eadem arbore, 
ad intestina opera comparatur et sappinea vocatur. 

8 Contra vero quercus terrenis principiomm satietatibus 
abundansparumque habens humoris et aérìs et ignis, cum 
in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeter- 
nitatem , ex eo quod cum tangitur humore, non habens 
foraminum raritates propter spissilatém non potest in 
corpus recipere liquorem , sed fugiens ab humore resi- 
stit et torquetur, et efficit in quibus est operibus ea 

9 rimosa. Esculus vero, quod est omnibus principiis 
temperata, habet in aedificiis magnas utilitates; sed 



Digitized by 



Google 



L I B E R II. C A P. IX. 59 

ea arni in humore collocatur, recipiens penitiis per fo- 
ramina licpiorem , eiecto aere et igni , operatione humi« 
dae potestatis vitiatur. CeiTiis, quercus, fagus, qiiod 
pariter habent mixfcionem humorìs et ignÌ9 et' terreni, 
aéris plurimum, pervia raritate humores penitus reci- 
piendo celeriter marcescunt Populus alba et nigra, 
item salix, tìlia, vitex, ignis et aeris habendo satieta- 
tem f humorìs temperate , panim autem terreni haben* 
tes, leviorì temperatura comparatae egregiam habere 
videntur in usu rigiditatem. £rgo cum non sint durae 
terreni mixtione, propter rarìtatem sunt calidae, et in 
sculpturìs commodam praestant tractabilitatem. Alnus io 
autem quae proxima flumìnum ripis procreatur, et mi- 
nime materies utilis vìdetur, habet in se egregias ratio- 
nes: etenim aere est et igni plurimo temperata non mul- 
tum terreno, humore paulo: itaque quod minus habet 
in corpore humorìs in palustribus locis infra funda* 
menta aedificiorum palationibus crebre fìxa, recipiens 
in se quod minus habet in corpore liquorìs , peimanet 
immortali» ad aeternitatem, et sustinet immania pon- 
dera structurae , et sine vitiis conservat Ita quae non 
potest extra terratn paulum tempus durare , ea in hu- 
more obruta permanet ad diutumitatem. Est autem n 
maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia, opera 
et publica et privata sub fundamentis eius generis ha- 
bent palos. Ulmus vero et fraxinus maximos habent 
humores minimumque aérìs et ignis , sed terreni tempe- 
rata mixtione comparatae, sunt in operìbus, cum fabrì- 
cantur , lentae et ab pondere humorìs non habent rìgo- 
rem sed celeriter pandant : simul autem vetustate sunt 
aridae factae aut in agro praesectae, qui inest eìs 
liquor stantibus, emoritur, fiimtque duriores, et in 
commissuris et in coagmentationibus ab lentitudiue fir- 



Digitized by 



Google 



6o DE ARCHITECTURA 

12 mas recipiunt catenationes. Item carpinus, quod est 
minima ignis et terreni mixtione, aéris autem et hu- 
moris summa continetur temperatura, non est fragilis, 
sed habet utilissimam tractabilitatem. Itaque Graeci, 
quod ex ea materia ìuga iumentis comparante quod 
apud eos iuga Slvyòc vocitantur, item et eam 2.vyiav 
appellant. Non minus est admirandum de cupressu 
et pinu, quod eae habentes humoris abundantiam 
aequamque ceterorum mixtionem , propter humoris 
satietatem in operìbus solent esse pandae, sed in ve- 
tustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor , qui 
inest penitus in corporibus earum, habet amarum sa«> 
porem, qui propter acritudinem non patitur pene- 
trare cariem, iieque eas bestiolas, quae sunt nocen- 
tes. Ideoque quae ex bis generibus opera consti- 

13 tuuntury permanent ad aetemam diutumitatem. Item 
cedrus et iuniperus easdem babent virtutes et utili ta- 
tes; sed quemadmodum ex cupressu et pinu resina 
sic ex cedro oleum, quod cedrium dicitur, nasdtur, 
quo reliquae res unctae, uti etiam libri, a tineis et 
a carie non laeduntur. Arboris autem eius sunt 
similes cupresseae foliaturae, materies vena directa. 
Epbesi in aede simulacrum Dianae etiam laamaria 
ex ea et ibi et in ceteris nobilibus fanis propter 
aeternitatem sunt facta. Nascuntur autem hae arbo- 
res maxime Cretae et Afiicae et nonnuUis Syriae 

14 regionibus. Larix vero , qui non est notus nisi bis 
municipalibus , qui sunt circa ripam fluminis Padi 
et littora maris Adriatici , non solum ab succi vehe- 
menti amari tate ab carie aut a tinea non nocetur, 
sed etiam flammam ex igni non recipit , nec ipse per 
se potest ardere, nisi (uti saxum in fornace ad cai- 
cem coquendam) aliis lignis uratur: nec tamen tunc 



Digitized by 



Google 



^ 



L I B E R II. GAP. IX. Ci 

flammam recipit nec carbonem remittit, sed longo 
spatdo tarde comburìtur, cpiod est minima ignis et 
aém e prìncipiis temperatura , humore autem et ter- 
reno est materia spisse solidata et non habens spa* 
tia foraminum, qua possit ignis penetrare, reiicitcpie 
eius vim nec patitur ab eo sibi cito noceri: propter- 
que pondus ab aqua non sustinetur, sed cum porta- 
tur, aut in navibus aut supra abi^nas rates colloca- 
tur. Ea autem materies quemadmodum sit inventa, 15 
est causa cognoscere. Divus Giesar cum exercitum 
habuisset circa Alpes imperayissetque muuicipiis prae- 
stare commeatus', ibique esset castellum munitum, 
qnod vQcaretur Larignum , tunc . qui in eo fuerunt, 
naturali munitione confisi,, noluerunt imperio parere. 
Itaque imperator copias iussit admoveri. Erat autem 
ante eius castelli portam turris ex bac materia alter- 
nis trabibus transversis (uti pyra) inter se composita 
alte, ut posset de summo sudibus et lapìdibus acce- 
dentes repellere. Tunc vero cum animadversum est 
alia eos tela praeter sudes non habere, neque posse 
longius a muro propter pondus iaculari, imperatum 
est fasciculos ex virgis alligatos et faces ardentes ad 
eam munitionem accedentes mittere. Itaque celeiiter 
milites congesserunt. Postquam fiamma circa illam 16 
materiam virgas comprebendisset, ad coelum sublata 
effecit opinionem, uti videretur iam tota moles con- 
cidisse. Cum autem ea per se extincta esset et re- 
quieta, turrisque intacta apparuisset, admirans Cae- 
sar iussit extra telorum mìssionem eos circumvallari. 
Itaque timore coacti oppidani cum se dedidissent, 
quaesitum unde essent ea ligna, quae ab igni non 
laederentur? Tunc ei demonstraverunt 'eas arbores, 
quarum in bis locis maximae sunt copiae, et ideo id 



Digitized by 



Google 



62 DEARCHITECTURA 

castellum Larìgnum item materìes larigna est appel- 
lata. Haec autem per Padum Ravennani deportatur^ 
in colonia Fanestri, Pisauri, Anconae, reliquisque, 
(^uae sunt in ea regione, municipiis praebetnr. Cu- 
ius materiei si esset facultas apportationibus ad ur- 
beniy maximae baberentur in aedifìciis utilitates; etsi 
non in omnibus, certe tabulae in subgrundiìs circum 
insulas si essent ex ea colloca tae» ab ti*aiectionibus 
incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod eae 
nec flammam iiec carbonem possunt recipere nec fa- 
17 cere per se. Sunt 'autem eae arbores foliis simìles 
pini, materia earum prolixa, tractabilis ad intestìnum 
opus non minus quam sappinea, babetque resinam 
liquidam mellis Attici colore» quae edam medetur 
pbtbisicis. De singulis generibus, quibus proprietati- 
bus e natura rerum videantur esse comparatae, qui- 
busque procreantur rationibus, exposui: insequitur 
animadversio y quid ita, quae in urbe supernas did- 
tur abies, deterior est, quae infemas, egregìos in 
aedificìis ad diuturni tatem praestat usus. £t de bis 
rebus, quemadmodum videantur e locorum proprie- 
tatibus habere vitia aut virtutes, uti sint consideran- 
tibus apertiora, exponam.. 



CAPUT X. 

De ahiete supernate et inferriate eum Apen- 
nini descriptione. 

X Montìis Apennini primae radices ab Tyrrbeno mari 
in Alpes et' in extremas Hetruriae regiones oriuntur: 
eius vero montis iugum se circumagens et media cur*- 



Digitized by 



Google 



L IB£R II. e A P. X. 63 

vatura prope tangens oras maris Adriadci pertingit 
drcuitionibus centra fretum. Itaquè citerìor eius cur- 
vatura, quae vergit ad Hetruriae Campaniaéque re- 
gìonesy apricis est potestatibus : namque impetus ha* 
bet perpetuos ad solis cursum. Ulterior autem, quae 
est proclinata ad superum mare, septentrìonali regioni 
subiecta, continetur umbrosis et opacis perpetuitati- 
bus. Itaque quae in ea parte nascuntur arbores, 
humida potestate nutrìtae, non solum ipsae augentur 
amplissimis magnitudimbus , sed earum quoque venae 
humoris copia repletae, turgentes liquoris abundan- 
tia, saturantur. Cum autem excisae et dolatae %ita- 
lem potestatem amiserint, venarum rigore permanente, 
siccescendo propter raritatem fìunt inanes et evanidae, 
ideoque in aedificìis non possunt habere diutuniita- 
tem. Quae autem ad solis cursum spectantibus lo- 2 
cis procreantur, non babentes interveniorum raritates, 
siccitatibus exuctae solidantur, quia sol non modo ex 
terra lambendo sed etiam *ex arboribus educit bumores. 
Itaque quae sunt in aprìcis reglonibus spissis venarum 
crebritatibus solidatae, non babentes ex humore rari- 
tatem , cum in materiam perdolantur , reddunt magnas 
utili tates ad vetustatem. Ideo infernates, quae ex apri- 
cis locis apportantur, meliores sunt, quam quae ab 
opacis de supeniatibus advehuntur* 

Quantum animo considerare potui, de copiis, quae 5 
sunt necessariae in aedificiorum comparationibus , et 
quibus temperaturis e rerum natura principiorum 
babere videantur mixtionem, quaeque insunt in sin* 
gulis generibus virtutes et vitia, uti non sint ignota 
aedificantibus , exposui. Ergo quoniam de apparatio- 
nibus est explicatum, in ceterìs voluminibus de ipsis 



Digitized by 



Google _ 



64 DE ARCHITECT. LIB. II. GAP. X. 

aedificiis exponetur, et prìmum de deorum itnmorta- 
lium aedibus sacris et de earum syrnmetriis et pro- 
portionibug (uti ordo postulai ) in sequenti perseti*- 
barn. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER TERTIUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimuii^ i 
Pjthìae responsis est professus. Is autem memoratur 
prudenter doctissimeque dixisse, oportuisse hominum 
pectora fenestrata et aperta esse, uti non occultos 
haberent sensus sed patentes ad considerandum. Uti- 
nam vero rerum natura, sententiam eius secuta, ex- 
plicata et apparentìa ea constituisset! Si enim ita 
fiiissety non solum laudes aut vitia animorum ad ma- 
num aspicerentur y sed etiam discìplinanim scientiae 
sub oculorum considerationem subiectae non incertis 
iudiciìs probarentur, sed et doctis et scientibus au- 
Gtoritas egregia et stabilis adderetur. Igitur quoniam 
haec non ita, sed uti natura rerum voluit, sunt con- 
stituta, non effidtury ut possint homines^ obscuratis 
sub pectoribus ingeniis, scientias artificionim penitus 
latentesy quemadmodum sint, indicare. Ipsi autem 
artificesy etiamsi polliceantiu: suam prudentiam, si 
non pecunia sìnt copiosi, seu vetustate officinarum 
babuerint notitiam, aut etiam gratia et forensi elo- 
quentia non fuerint parati, prò industria studiorum 
auctoritates non possunt habere, ut eis, quod profi- 
tentur , scirc id credatur. Maxime autem id animad- 2 
vertere possumus ab antiquis statuariis et pictorìbus; 



Digitized by 



Google 



6b de architectura 

quod ex his qiii dignìtatìs notas et i^ommendadoms 
gratiam habuerunt, aetema memoria ad posterìtatem 
sunt permanentes, uti Myron, Polycletiis, Phidias, 
Lysippus ceteriqiie , qui nobilitatem ex arte sunt con- 
secuti. Namque uti civitatibus magnis aut regibus aut 
civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. 
At qui non minori studio et ingenio solertiaque fue- 
runt nobilibus y et humili fortuna civibus non minus 
egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam 
sunt assecuti, quod hi non ab industria neque aitis 
^olertia sed a felicitate fuerunt deserti » ut Hellas Athe- 
niensis, Chion Corinthius, Myagrus PhocaeuSi Pharax 
Ephesius , Bedas Byzantius , etiamque alii plures. Non 
mìnus item pictores, uti Aristomenes Thasius, Poly- 
cles Adramy tenus , Nicomachus ceterique , quos neque 
industria neque artis studium neque solertia defecit, 
sed aut rei familiaris exiguitas aut imbecillitas fortu- 
nae seu in ambitione certationis contrariorum supe- 

3 ratio obstitit eorum dignitati. Nec tamen est admi- 
randum, sì propter ignorantiam artis virtutes obscu- 
rantur; sed maxime indignandum, cum etiam saepe 
blandiantur gratia conviviorum a veris iudiciis ad fai- 
sam probationem. Ergo, uti Socrati placuit, si ita 
sensus et sententiae scientiaeque disciplinis auctae 
perspicuae et perluci^ae fuissent, non gratia neque 
ambitio valeret, sed si qui veris certisque laboribus 
doctrinarum per\xnissent ad scientiam summam, eis 
nitro opera traderentur. Quoniam autem ea non sunt 
illustria neque appaientia in aspectu^ ut putamus 
oportuisse, et animadverto potius indoctos quam do- 
ctos gratia superare » non esse certandum iudicans 
aim indoctis ambitione, potius his praeceptis editis 

4 ostendam nostrae scientiae virtutem. Itaque , Impe- 



Digitized by 



Google 



L I B E R in. C A P. I. 60 

rator, in primo volumine tibi de arte et quas habeat 
ea virtutes , quibuscpie disciplinis oporteat esse auctum 
architectum , exposui , et subieci causas , quid ita ea- 
rum oporteat eum esse peritum, rationesque summae 
architecturae partitione distribui finitionibusque termi- 
navi. Deinde , qiiod erat primum et necessarium , de 
moenibusy quemadinodnm eligantur loci salubres^ ra- 
tiocinationibus explicui , ventique qui sint et e quibus 
regionibus singuli spirent^ deformationibus grammicis 
ostendi; platearumque et vicorum uti emendatae fìant 
distribiitiones in moenibus, docui; et ita fìnitionem 
primo volumini constìtui. Item in secundo de materia, 
quas habeatin operibus utilitates, et quibus virtutibus 
e natura reiiim est comparata , peregi. Niinc in tertio 
de deorum immortalium aedibus sacris dicam, et uti 
oporteat perscriptas esse exponam. 

CAPUT I. 

{Unde ^yinmetriae fuerint ad aedes sacras 
translatae.} 

Aedium compositio constut ex symmetrìa, cuius 1 
rationem diligentissime arcbitecti tenere debent £a 
autem paritiir a proportioue, quae graèce àvaXoyia 
dicitur. Proportio est ratae partis membrorum in omni 
opere totiusque commodulatio, ex qua ratio efficitur 
symmetrìarum. Namque non potest aedes ulla sine 
simmetria atque proportione rationem habere composi- 
tionisy nisi uti ad bominis bene figurati membrorum 
babuerit exactam rationem. Corpus enìm komìnis ita 2 
natura composuit, uti os capitis a mento ad frontem 
summam et radices imas capilli esset decimae partisi 



Digitized by 



Google 



jO D E A R e II I T E e T TJ R A 

item znanus palma ab artìculo ad extremum medium 
digitum tantundem : caput a mento ad summum verti- 
cem octavae : tantundem ab imis cervicìbus : ab summo 
pectore ad imas radices capillorum sextae : ad summum 
verticem. quartae. Ipsius autem oris altitudine tertia- 
pars est ab imo mento ad imas nares: nasus ab imis 
naribus ad finem medium snperciliorum tantundem; ab 
ea fine ad imas radices capilli, ubi frons efficitur, item 
tertiae partis. Pes vero altitudinis corporìs sextae: 
cubitus quartae : pectus item quartae. Reliqua quoque 
membra suos habent commensus proportionis , quibus 
etiam antiqui pictores et statuarii nobiles usi magnas 

5 et infinitas laudes sunt assecuti. Similiter vero sacra- 
rum aedium membra ad universam totius magnitudinis 
summam ex partibus singulis convenientissimum debent 
habere commensuum responsum. Item corporìs cen- 
trum medium naturaliter est umbilicus. Namque si 
homo collocatus fuerit supinus, manibus et pedibus 
pansis f circinique collocatum centnim in umbilico eius, 
circumagendo rotundationem utraramque manuum et 
pedum digiti linea tangentur. Non minus quemadmo- 
dum schema rotundationis in corpore efficitur, item 
quadrata desigtiatio in eO invenitur. Nam si a pedibus 
imis ad summum caput mensum erit, eaque mensura 
relata fuerìt ad manus pansas, invenietur eadem latitudo 
uti altitudo, quemadmodum areae, quae ad normam 

4 sunt quadratae. Ergo si ita natura composuit corpus 
hominisy uti proportionibus membra ad summam figu- 
rationem eius respondeant, cum causa constituisse vi- 
dentur antiqui , ut etiam in operum perfectionibus sin* 
gulorum membrorum ad universam figurae speciem ha- 
beant commensus exactionem. Igitur cum in omnibus 
operibus ordines traderent, id maxime in aedibus deo- 



Digitized by 



Google 



LIBER III. CAP. I. 71 

rum, [in quibus'] operum et laudes et culpae aeter- 
nae solent permanere. Nec minus mensiiranim ratio- 5 
nes, quae in omnibus operibus videntur necessariae 
esse, ex corporìs membris collegerunt, uti digitum, 
palmum, pedem, cubitum, et eas distribuerunt in 
perfectum numerum, quem Graeci réXeiov dicunt 
Perfectum autem antiqui insti tuerunt numerum, qui 
decem dicitur. Namque ex manibus denarius digito- 
rum numerus; ex digitis vero palmus, et ab palmo 
pes est inventus. Si autem in utrisque palmis ex 
.articulis ab natura decem sunt perfecd, etiam Fiatoni 
placuit esse eum numerum ea ré perfectum , quod ex 
singuiaribus rebus, quae /lovàhes apud Graecos di* 
cuntur, perficitur decussis; quae simul ac undedm 
aut duodecim sunt factae, quot superaverint , non 
possunt esse perfectae, donec ad alterum decussim 
pervenerint Singulares enim res particulae sunt eius 
numeri. Mathematici vero contra disputantes ea re 6 
perfectum esse dixerunt numerum, qui sex dicitur, 
quod is numerus babet partitiones eorum rationibus 
sex numero convenientes , sic sextantem unum, trien* 
tem duo, semissem tria, bessem (quem bijxoipov di- 
cunt) quatuor, quintarium (quem TCévràpoipov di- 
cunt) quinque, perfectum^ sex. Cum ad supputatio- 
nem crescat, siipra sex adiecto asse, i(fé»iTov ; cum 
facta sunt octo, (quod est tertia adiecta) ad tertia- 
rium, qui ixirpiros dicitur; dimidia adiecta cum 
facta sunt novem , sesquialterum , qui ijfXióXios appel- 
latur; duabus partibus additis et decussi facto, bes 
alterum, quem tKibijioipov vocitant; in undecim nu- 
mero quod adiecti sunt quinque, quintarium, quem 
iTcixéjJLycrov dìcimt; duodecim autem, quod ex duo- 
bus sìmplicibus numeris est effectus, bixXaaicsjva. 



Digitized by 



Google 



72 DE ARCIIITECTURA 

7 Non mìnus etiam cjuod pes hominis altitudinìs sex* 
tam habet partem, ita etiam ex eo quod perficìtur 
pedum sex numero corporis altitudinis terminatio, 
eiim perfectum constituerunt; cubitumque animadver- 
terunt ex sex palmis constare digitisque viginti quatuor. 
Ex eo etiafn videntur civitates Graecorum fecisse, quem- 
admodum cubitus est sex palmorum , in drachma, qua 
numb uterentur , aereos sìgnatos uti asses exaequet sex, 
quos obolos appellant , quadrantesque obolorum , quae 
alii dlchalca nonnulU trichalca dicunt, prò digitis viginti 

8 quatuor in drachma constituisse. Nostri autem primo . 
decem feceriint antiquum numerum, et in denarìo 
denos aeris constituerunt, et ea re compositio nomi- 
nis ad hodiernum diem denarium retinet; etiamque 
pars quarta quod efficiebatur ex duobus assibus et 
tertio semisse, sestertium vocitaverunt. Postea autem 
quam animadverterunt utrosque nuraeros esse perfe* 
ctos, et sex et decem, utrosque in unum coniecerunt, 
et fecerunt perfectissimum decussissexis. Huius au- 
tem rei auctorem invenerunt pedem : e cubito enim 
cum dempti sunt palmi duo, relinquitur pes quatuor 
palmorum: palmus autem habet quatuor digitos: ita 
efficitur, uti habeat pes sexdecim digitos et totidem 

9 asses aereus denarius. Ergo si convenit, ex articulis 
hominis numenim inyentum esse, et ex membris se- 
paratis ad universam corporis speciem ratae partis 
commensus fieri responsum, relinquitur, ut suspiciamus 
eos, qui etiam aedes deorum immortalium constituen* 
tes. ita membra operum ordinaverunt , ut proportioni- 
bus et sjmmetriis separatae atque universae conve- 
nientes efficerentur eorum distributiones. 



Digitized by 



Google 



L I B £ R III. GAP. II. 73 



CAPUT II. (vulgo I. sect. io. seqq.) 

De sacrarum aediuin compositione et 
syrninetriis. 

Aedium autem principia sunt, e quìbus constai i 
fìgurarum aspectus: PriiDum in antis, quod gi*aece 
vaòs iv xapaaràai dicitur : deinde prostylos , amphi- 
prostylosy peripteros, pseudodipteros , dipteros, hy* 
paethros. Horum exprimuntur formatìones his ratio- 
nibus. In antis erit aedes, cum habebit in fronte aii- 2 
tas parietum, qui cellam circumcludunt , et Inter antas 
in medio columnas duas supraque fastigium syminetria 
ea collocatum y quae in hoc libro fuerit perscripta. 
Huius autem exemplar erit ad tres Fortunas, ex tri- 
bus y quod est proxime portam Collinam. Prostylos 3 
omnia habet, quemadmodum in antis, columnas au- 
tem contra antas angulares duas, supraque epistylia, 
quemadmodum et in antis, et dexti*a ac sinistra in 
versuris singula. Huius exemplar est in insula Tibe- 
rina in aede lovìs et Fauni. Amphiprostylos omnia 4 
habet ea, quae prostylos, praetereaque habet in po- 
stico ad eundem modum columnas et fastigium. Peri- 5 
pteros autem erit, quae habet in fronte et postico 
senas columnas, in lateribus cum angularibus unde- 
nas, ita ut sint hae columnae coUocatae, ut inter- 
columnii latitudinis intervallum sit a parietibus cir- 
cum ad extremos ordines columnarum » habeatque am- 
bulationem circa cellam aedis, quemadmodum est in 
portìcu Metelii , lovis Statoris Hermodi, et ad Mariana 
Honoris et Virtutis sine postico a Mutio facta. Pseudo- 6 
dipteros autem sic collocatur , ut in fronte et postico 

10 



Digitized by 



Google 



74 DE ARCHITECTURA 

sint columnae octonae, in lateribus cum angularibus 
quindenae , sint autem parietes cellae centra cfuatemas 
columnas medianas in fronte et postico. Ita duorum 
intercolumniorum et imae crassitudinis columnae spa* 
tium erit a parietibus circa ad extremos ordines co- 
lumnanim. Huius exemplar Romae non est, sed 
Magnesiae Dianae Hermogenis Alabandi et Apollìnis 

7 a Menesthe facta. Dipteros autem octastylos et pro- 
nao et postico 9 sed circa aedem duplices habet ordi- 
nes columnarum, uti est aedes Quirini Dorica et Eplie- 

8 siae Dianae Ionica a Chersiphrone constituta. Hy- ^ 
paethros vero decastylos est in pronao et postico: 
reliqua omnia eadem habet quae dipteros, sed inte* 
riore parte columnas in altitudine duplices , remotas 
a parietibus y ad circuitionem ut porticus peristylio- 
rum. Medium autem sub divo est sine tecto, aditus* 
que valvarum ex utraque parte in pronao et postico* 
Huius autem exemplar llomae non est, sed Athenìs 
octastylos, et in tempio Olympio. 

CAPUT III. (vulgo n.) 
De quinque aediurn speciebus. 

1 Spedes autem aedium sunt quinque, quarum ea 
sunt vocabula: Pycnostylos, id est crebrìs columnis: 
Systylos, paulo remissiorìbus : Diastylos, amplius spa- 
tiis intercolumnioioim patentibus : rarìus quam oportet 
inter se diductis, Araeostylos: Eustylos intervallorum 

& insta distributione. Ergo Pycnostylus est, cuius in- 
tercolumnio unius et dimidìal^e columnae crassitudo 
interponi potest: quemadmodum est Divi lulii et in 
Caesaris foro Veneris, et si quae aliae sic sunt com* 



Digitized by 



Google 



L I B £R III. C A P. III. 75 

po$itae. Item Systylos est, in qua duarum columna* 
rum crassìtudo in intercohiinnio poterit collocali, et 
spirarum plìnthides aeque magnae sint eo spatio , quod 
fuerit inter duas plinthides: quemadmodum est For« 
tunae Equestris ad theatrum lapideum, et reliquae, 
quae eisdem ratìonibus sunt compositae. Haec utra- 3 
que genera vitiosum habent usum. Matre$ enìm fa« 
miliaruui cum ad supplicationem gradibus ascendunt, 
non poasunt per intercolumnia amplexae adire, nisi 
ordines fecerint. Item valvarum aspectus abstruditur 
cdlumnarum crebritate, ipsaque signa obscurantur. 
Item circa aedem propter angustias impediuntur am« 
bulationes. Diastyli autem haec erit compositio, 4 
cum trium coliunnarum crassitudinem intercolumnio 
interponere possumus , tanquam est Apollinis et 
Dianae aedis. Haec dispositio hanc habet difficul- 
tatem, quod epistylia propter intervallorum magnitu* 
dinem franguntur. In Araeostylis autem nec lapideis 5 
nec marmoreis .epistyliis uti datur, sed imponendae 
de materia trabes perpetuae; et ipsarum aedium spe- 
cies barycae barycephalae , humiles, latae; omantque 
signis fictilibus aut aerets inaiiratis earum fastìgia 
Tuscanico more, uti est ad Circum maximum Cereris, 
et Herculis Pompeiani, item Capitolii. Reddenda nunc 6 
est Eustyli ratio , quae maxime probabilis et ad usum 
et ad speciem et ad firmitatem rationes habet expli- 
catas: namque facienda sunt intervallis spatia duarum 
columnarum et quartae partis columnae crassitudinis, 
mediumque intercolumnium unum, quod erit in fronte, 
alterum quod erit in postico^ trium columnarum cras- 
situdine. Sic enim habebit et fìgurationis aspectum 
venustum et aditus usum sine impeditionibus , et circa 
cellam ambulatio auctoritatem. Huius autem rei ratio, 7 



Digitized by 



GoQgle '— 



76 DE ARCHITBCTURA 

explicabitur sic. Frons loci, quae in aede constitnta 
fuerit, si tetrastylos facienda fuerit, dividatur in par- 
tes undecim semis praeter crepidines et proiecturas 
spirarum: si sex erit coliunnarum, in parfces decem et 
octo: si octastylos constituetur , dividatur in XXIIII 
et semissem. Item ex his partihus, sive tetrastyli 
8Ìve hexastyli sive octastyli, una pars sumatur, eacpie 
erit modulus: cuius moduli unius erit crassitudo co- 
lumnarum. Intercoliunnia singula praeter mediana 
modulorum duorum et moduli qtiartae partis ; mediana 
in fronte et postico singula ternum modulorum. Ipsa- 
rum columnarum altitudo erit modulorum octo et di* 
midiae moduli partis. Ita ex ea divisione interco- 
lumnia altitudinesque columnarum habebunt ìustam 

8 rationem. Huius exemplar Romae nuUum habemus, 
sed in Asia Teo hexastylon Liberi Patris. Eas autem 
symmetrias copstituit Hermogenes, qui etiam primus 
hexastylum Pseudodipterive rationem invenit Ex 
Dipteri enim aedis symmetrìa sustulit interiores ordines 
columnarum XXXVIII , eaque ratione sumptus operas- 
que compendii fecit. Is in medio ambulationi laxa- 
mentum egregie circa cellam fecit, de aspectuque nihil 
imminuit, sed sine desiderio supervacuorum conserva- 

9 vit auctoritatem totius operis distributione. Pteroma* 
tos enim ratio et columnarum cìrcum aedem dispositio 
ideo est inventa, ut aspectus propter asperitatem inter- 
columniorum haberet auctoritatem : praeterea si et ìm- 
brìum aquae vis occupaverit et intercluserit hominum 
multitudinem , ut habeat in aede circaque cellam cum 
laxamento liberam moram. Haec autem ita explicantur 
in Pseudodipteris aedium dispositionibus. Quare vi- 
detur acuta magnaque solertia effectus operum Her- 
mogenes fecisse , reliquisseque fontes , unde posteri 



Digitized by 



Google 



.LIBER III. GAP. III. 77 

possent hauiire disdplinarum rationes. Aedibus Arae- io 
ostylis colutnnae sic sunt faciendae, uti crassitudines 
earum sint partis octavae ad altitudines: item in Dia^ 
stylo dimetienda est altitudo columnae in partes octo 
et dimidiam» et unius partis crassitudo columnae col- 
locetur. In Systylo altitudo dividatur in novem et 
dimidiam partem, et ex eis una ad crassitudinem co- 
lumnae detur : item in Pycnostylo dividenda est altitudo 
in partes decem , et eius una pars facienda est columnae 
crassitudo. Eustyli autem aedis columnae ut Systyli 
in novem partes altitudo dividatur et dimidiam, et 
eius una pars constituatur in crassitudine imi scapi: 
ita habebitur prò rata parte intercolumniorum ratio. 
Quemadmodum enim crescunt spatia inter columnas, n 
ita proportionibus adaugendae sunt ci'assitudines sca- 
porum. Namque si in Araeostylo nona aut decima 
pars crassitudinis fuerit, tennis et exilis apparebit, 
ideo quod per latitudinem intercolumniorum aér con- 
$umit et imminuit aspectus scaporum crassitudinem. 
Contr<i vero Pycnostylis si octava pars crassitudinis 
fiierit, propter crebritatem et angustias intercolumnio- 
rum tumidam et invenustam efficiet specìem. Itaque' 
generis operis oportet persequi symmetrias. Etiamque 
angulares columnae crassiores faciendae sunt ex suo 
diametro quinquagesima parte , quod eae ab aere cir- 
cumciduntur, et graciliores esse videntur aspicientibus. 
Ergo quod oculos fallit, ratiocinatione est exaequan- 
dum. Contracturae autsm in summis columnarum 12 
hypotracheliis ita faciendae videntur , uti si columna 
sit ab minimo ad pedes quindenos, ima crassitudo 
dividatur in partes sex, et earum partium quinque 
summa constituatur : item quae erit ab quìndecim 
pedibus ad pedes vìginti, scapus imus in partes sex 



Digitized by 



Google — 



78 I>E ARCHITECTURA 

et sémissem dividatiiTy ex earumque partìum cpiinque 
et semisse superìor crassitiido columnae fiat : item quae 
erit a pedibus vigiliti ad pedes trìginta , scapus imus dì- 
vidatur in partes septem, earumque sex summa contra- 
ctura perficiatur: quae autem ab trìginta pedibus ad 
quadraginta alta erìt, ima crassitudo dividatur in partes 
septem et dimidiam , ex bis sex et dìmidiam in summo 
babeat contracturae ratione. Quae enint a quadraginta 
pedibus ad quinquaginta , item dividendae sunt in octo 
partes , et earum septem in summo scapo sub capitulo 
contrahantur : item si quae altiores erunt, eadem ra- 
tione prò rata constituantur contracturae. Hae autem 
propter altitudinis intervallum scandentis oculi speciera 
adiiciuntur crassitudinibus temperaturae : venustatem 
enim persequitur visus; cuius si non blandimur volu- 
ptati proportione et modulorum adiectionibus , uti» 
quo fallitur, temperatione id augeatur, vastus et in- 
venustus conspicientibus remittetur aspectus* De ad- 
iectione, quae adiicitur in mediis columnis, quae apud 
Graecos ivraais appellatur, in extremo libro erìt for- 
ma et ratio eìus, quemadmodum moUis et conveniens 
efficìat&r, subscrìpta. 



Digitized by 



Google 



LIBER III. CAP. IV. jg 



CAPUT IV. (vulgo ni.) 

De fundationibus tam in locis solidis quarti 
in congestitii$. 

Fundationes eorum operum fodiantur, si cpieat in* i 
yeniii, ad solidum^ et in solido cpantum ex ampli- 
tudine operis prò ratione Tidebitinr; exslruaturque 
structura totum solum qiiam solidissima: supraque 
terram parietes exstruantiir sub columnis dimidio cras- 
siores quam columnae sunl futurae, uti firmiora sint 
inferìora superiorìbus ; quae stereobatae appellantur, 
nam excipiunt onera. Spirarumqne proiecturae non 
procedant extra solidum.. Item supra parietis ad eun- 
dem modum crassitudo serranda est: intervalla autem 
concameranda aut solidanda fistiicationibus , uti dìsti- 
neantur. Sin autem solidum non invenietur, sed locus & 
erit congestitius ad imum aut paluster, tunc is locus 
fodiatnr exinaniaturque, et palis saligneis aut oleagi- 
neis aut ^robusteis ustulatis configatur, sublicaeque 
macbinis adigantur cpiam creberrime, Garbonibusc[ue 
expleantur intervalla palorum, et tunc structuris soli- 
dissimis jFiindamenta impleantur. Exstructis autem 
fundamentis ad libramentum, stylobatae sunt collo- 
candae. Supra stylobatas columnae dìsponendae^ quem- 3 
admodum supra scriptum est, sive in Pycnostylo, 
cpiemadmodum Pycnostyla, sive Systylo aut Dia- 
stylo aut Eustylo, quemadmodum supra scripta sunt 
et constituta. In Araeostylis enim libertas est, quan- 
tum cuique libet constituendi ; sed ita columnae in Pe- 
rìpteris coUocentur, uti quot intercolumnia sunt in 
fronte , totidem bb intercolumnia fìant in lateribus : 



Digitized by 



Google 



,gO DEARCHITBCTURA 

ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem. 
Namque qui columnarum . duplicationes fecerunt, er- 
ravisse videntur, quod unum intercolumnium in lon- 

4 gitudine plus quam oporteat procurrere videtur. Gra- 
dus in fronte ita constituendi snnt, uti sint semper 
impares: namque cum dextro pede primus ^adus 
adscendatur, item in ^ummo primus erit ponendus. 
Crassitudines autem eorum graduum ita finiendas cen- 
:Seo, ut neque crassiores dextante neque tenuiores 
.dodrante sint collocatae : sic enim dui*us non erit asc^n- 
sus. Retractioues autem graduum nec minus quam 
sesquipedales nec plus quam bipedales faciendae viden- 
tur.* Item si circa aedem gradus futuri sunt, ad eyn- 

5 dem modum fieri debent. Sin autem circa aedem ex 
trìbus lateribus podium facìendum erit, ad id consti- 
tuatur, utiquadrae, spirae, trunci, coronae, lysis ad^ 
ipsum stylobaten, qui erit sub columnarum spiris, 
conveniant. Stylobaten ita oportet exaequari, uti 
habeat per medium adiectionem per scamillos impares. 
Si enim ad libellam dirigetur,. alveolatum oculo vide* 
bitur. Hoc autem uti scamilli ad id convenientes 
fìant, item in extremo libro forma et demonstratio 
erit descripta. 



CAPUT V. (vulgo m sect. 6. sqq.) 
De colurnnis lonicis atque earum ornatu. 

His perfectis in suis locis spirae coUocentur, eae- 
que ad symmetriam sic perficiantur, uti crassitudo 
cum plintho sit columuae ex dimidia crassi tudine, prò- 
iecturamque, quam Graeci éìitpopàv vocitant, habeant 



Digitized by 



Google 



L IB £ a III. e A P. V. gì 

quadrantem. Ita tum lata et longa erìt columnae 
crassitudinis imius et dimidìae. Altitudo eius, si 2 
Atticurges erìt » ita dividatur , ut superìoi* pars 
tertia parte sit crassitudinis columnae , reliquum 
plintho relinqiiatur : dempta plintho reliquum di- 
vidatur in partes quatuor, fìatque superior torus 
quartae, reliquae tres aequaliter dividantur, et una 
sit inferìor torus , altera pars cum suis quadrìs scotia, 
quam Graeci rpójiiXov dicunt Sin autem lonicae 3 
erunt faciendae, symmetrìae earum sic erunt consti- 
tuendae » uti latitudo spirae quoquovefsus sit columnae 
crassitudinis, adiecta crassitudine quarta et octava; 
altitudo uti Atticurgis ; ita et eius plinthos : reliquum- 
que praeter plinthon, quod erìt tertia pars crassitu- 
dinis columnae dividatur in partes septem. Inde trìum 
partium torus» qui est in summo : reliquae quatuor par- 
tes dividendae sunt aequaliter » et una pars fiat cum 
suis astragalis et supercilio superìor trochilus, altera 
pars inferìorì trochilo relinquatur: sed inferìor maior 
apparebit ideo» quod habebit ad extremam plinthon 
proiecturam. Astragali faciendi sunt octavae partis 
trochili; proiectura erìt spirae pars octava et sexta 
decima crassitudinis columnae. Spirìs perfectis et col- 4 
locatis » columnae sunt medianae in pronao et postico 
ad perpendiculum medii centrì collocandae : angulares 
autem quaeque e regione earum fiiturae sunt in late- 
ribus aedis dextra ac sinistra» uti partes interìores 
qiiae ad parietes cellae spectant» ad perpendiculum 
latus habeant coUocatum. Exterìores autem partes 
uti dictum de earum contractura. Sic enim erunt 
figiirae compositionis aedium contracturae iusta ratione 
exactae , scapis columnarum statutis. Capitulorum 5 
ratio. Si pulvinata erunt» bis symmetriis conforma- 
li 



Digitized by 



Google 



82 DE ARCHITECTy^RA 

buntur» uti quam crassus imus scapus fuerit addita 
octava decima parte scapi, abacus habeat longitudi* 
nem et latitudinem crassitudinem cum volutis eius 
dìmidiam. Kecedendum autem est ab extremo abaco 
.in interìoréin partem frontibus yolutarum parte duo* 
devigesìma, et eius dimidia, et secundum abacum in 
(piatuor partibus volutarum secundum extremi abaci 
quadram lineae demittendae, quae catheti dicuntur. 
Tunc crassitudo dividenda est in partes novem et di^ 
midiam; ex novem partibus et dimidia una pars et 
dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo 

6 volutis constituantur. Tunc ab linea, quae secundum 
abaci extremam partem demissa erit, in interiorem 
partem alia recedat unius et dimidiatae partis latitu- 
dine. Deinde eae lineae dividantur ita, ut quatuor 
partes et dimidia sub abaco relinquantur. Tunc in eo 
loco, qui locus dividit quatuor et dimidiam et tres 
et dimidiam partem, centrum oculi signetiir, diicatur* 
que ex eo centro rotuhda circinatio, tam magna in 
diametro , quam una pars ex octo partibus est : ea 
erit oculi magnitudo, et in ea catheto respondens 
diametros agatur. Tunc ab summo sub abaco ince- 
ptum in singulis tetrantorum ^actionibus dimidiatum 
oculi spatium minuatur, donicum in eundem tetran- 

7 tem, qui est sub abaco, veniat Capituli autem cras- 
situdo sic est facienda, ut ex novem partibus et di* 
midia tres partes praependeant infra astragalum sum- 
mi scapi, cymatio, adempto abaco et canali reliqua 
sit pars. Proiectura autem cymatii habeat extra abaci 
quadram oculi magnitudinem. . Pulvinorum . balte! ab 
abaco hanc habeant proiecturam, uti circini centrum 
unum cum sit positum in capituli tetrante et altérum 
diducatur ad extremum cymatium, drcumactum bai* 



Digitized by 



Google 



L I B E R in. GAP. V. 83 

teorum extremas partes tangat Axes volutarum ne 
crassiores sint qiiam oculi magnitudo , volutaeqne ipsae 
sic caedantur, uti altitudinis habeant latitudinis siiae 
duodecimam partem. Hae erunt symmetriae capitu- 
lonim, qiiae columnae futurae sunt ab minimo ad 
pedes XV; quae supra erunt reliquae, habebunt ad 
eundem modum symmetrias. Abacus autem erit lon* 
gus et latus, quam crassa columna est ima, adiecta 
parte nona, uti quo minus habuerit altior columna 
contractum, eo ne minus habeat capitulum suae sym- 
metriae proiecturam et in altitudine ratae partis ad- 
iectionem. De volutarum descrìptionibus , uti ad cir- 8 
cinum sint recte involutae, quemadmodum descri- 
bantur , in extremo libro forma et . ratio earum 
erit subscrìpta. Capitulis perfectis deinde columna- 
'nim, [et] non ad libellam sed ad aequalem modu- 
lum collocatis; ut quae adiectio in stylobatis facta 
fuerity in superioribus membrìs respondeat, ^^Syinìne* 
tria epistyliorum'] epistyliorum ratio sic est habenda, 
ut si columnae fuerint a minimo XII pedum ad XV 
pedes, epistylii sit altitudo dimidia crassitudihis imae 
columnae: item ab XV pedibus ad vigìnti columnae 
altitudo dimetiatur in partes tredecim , et unìus partis 
altitudo epistylii fiat: item si a XX ad XXV pedes, 
dividatur altitudo in partes duodecim et semissem, 
et eius una pars epistylium in altitudine fiat: item 
si a XXV pedibus ad XXX, dividatur in partes XII, 
et eius una pars altitudo fiat: item rata parte ad 
eundem modum ex altitudine columnarum expedien- 
dae sunt altitudines epistyliorum. Quo altius *enim 9 
scandit oculi species , non facile persecat aèris crebri* 
tatem; dilapsa itaque altitudinis spatio et vìribus ex- 
trita incertam modulorum renuntiat sensibus quanti- 



Digitized by 



Google 



84 



DE ARCUITECTURA 



tatem. Quare semper adiiciendum est rationis sup- 
plementum in symmetriarum membiis, cum fueiint 
aut altioribus locis opera, aut etiam ipsa colossico- 
teram habeant magnitudinum rationem. fipistylii la* 
titudo in imo quae supra capitulum erit, quanta 
crassitudo summae columnae sub capitulo erit, tanta 

10 fìat; summum, quantus ìmus scapus. Cymatium epi* 
styliì septima parte suae altitudine est faciendum, et 
in proiectura tantundem: reliqua pars praefcer cyma* 
tium dividenda est in partes XII» et earum trium 
prima fascia est fadenda, secunda quatuor, summa 
quinque. Item zophorus supra epistylium quarta 
parte minus, quam epistylium: sin autem sigilla de* 
signari oportuerit, quarta parte altior, quam episty- 
lium, uti auctoritatem habeant scalpturae. Cyma- 
tium suae altitudinis partis septìmae; proiectura cy- ' 

11 matii, quanta eius crassitudo. Supra zophorum den- 
ticulus est faciendus tam altus, quam epistylii media 
fascia; proiectura eius, quantum altitudo. Interse^ 
ctio quae graece jJLirÓJCrj dicitur, sic est dividenda, 
uti denticulus altitudinis suae dimidiam partem habeat 
in fronte, cayus autem intersectionis huius frontìs e 
tribus duas partes: huius cymatium altitudinis eius 
sextam partem. G>rona cum ^uo cymatio praeter 
simam quantum media fascia epistylii. Proiectura co- 
ronae cum denticulo facienda est, quantum erit alti- 
tudo a zophoro ad summum coronae cymatium: et 
omnino omnes ecphorae venustiorem habent speciem, 
quae quantum altitudinis, tantundem habeant prò* 

12 iectufae. Tympani autem, quod est in fastigio, alti- 
tudo sic est facienda, uti frons coronae ab extremis 
cymatiis tota dimetiatur in partes novem, et ex eis 
ima pars in medio cacumine tympani constituatur. 



Digitized by 



Google 



L I B £ R 111. C A P. V. 55 

dum centra epislylia columnarumque hypotrachelìa 
ad perpendiculum respondeat Xoronae quae supra 
[^tyiìipanum sunt^"] aequaliter iinis praeter simas sunt 
coll€M:andae; iiisuper coronas simae , qiias Graeci 
E7ZCa>ribas dicunt, faciendae sunt altiores octava parte 
coronarum altitiidmis. Acroterìa angularia tam alta, 
quantum est tympaniim medium^ mediana altlora 
octava parte, c[uam angularia. Membra omnia, quae 1 3 
supra capitula coUimnarum sunt futura, id est epi* 
stylia, zophori, coronae, tympana, fastigia, acro- 
terìa, inclinanda sunt in frontis suae cuiusque alti- 
tudinis parte XII, ideo quod cum steterìmus con* 
tra frontes , ab oculo lineae duae si extensae fuerìnt, 
et una tetigerìt imam operìs partem^ altera summam» 
quae summam tetigerìt longior iiet. Ita quo longior 
visus linene in superìorem partem procedit, resupi- 
natam facit eius speciem. Cum autem, uti supra 
scriptum est, in fronte inclinata fuerint, tuncin aspe- 
ctu videbuntur esse ad perpendiculum et normam. 
Columnai^um striae faciendae sunt XXIV, ita exca- 14 
vatae, uti norma in cavo strìae cum fuerit coniecta, 
drcumacta anconibus, strìarum dextra ac sinistra tan- 
gat, acumentpie normae circum rotundatione tangen- 
do pervagari possit. Crassitudines strìarum faciendae 
sunt, quantum adiectio in media columna ex descrì'- 
ptione ìnvenietur. In simis^-quae supra coronam in 45 
lateribus sunt aedium, capita leonina sunt scalpenda 
ita posita, uti coltra columnas singulas prìmum sint 
designata , cetera acquali modo disposita , uti singula 
singulis mediis tegulis respondeant: haec autem, quae 
erunt contra columnas, perterebrata sint ad cana- 
lem, qui excipit e tegulis aquam coelestem : me- 
diana autem sint solida, uti quae cadit vis aquae 



Digitized by 



Google 



y6 DE ARCHITECT. LIB. III. GAP. V. 

per tegulas in canalem, ne deiiciatur per ìnterco- 
lumnia^ neque transeuntes perfiindat, sed qiiae sunt 
contra columnas vìdeantur emittere vomentia ructus 
aquarum ex ore. 

Aedium lonicarum quam aptissime potui dispo- 
sitiones hoc voluipine descripsi; Doricarum autem 
et Corinthiarum quae sint proportiones in sequenti 
libro expUcabo. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER QUARTUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEPATIO. 



Cum animadvertissem y Imperator, plures de archi- i 
tectura praecepta yoluminaque commentarìorum non 
ordinata sed incepta, uti particulas errabundas, reli- 
quisse, dignam et utilissimam rem putavi, antea di- 
sciplinae corpus ad perfectam ordinationem perducere, 
et praescrìptas in singulis voluminibus singulomm gè- 
nerum quali tates explicare. Itaque, Caesar, primo 
Tolumine tibi de officio eius, et quibus eruditum 
esse rebus arcbitectum oporteat, exposui; secundo de 
copiis materiae , e quibus aedificia constituuntur , dis- 
putavi: tertio autem de aedium sacrarum dispositio- 
nìbus et de earum generum varietale , quasque et 
quot habeant species, earumque quae sint in singu- 
lis generibus distributiones. Ex tribus generibus quae 2 
subtilissimas haberent proportionibus modulorum quan- 
titates Ionici generis moribus docui: nunc hoc volu- 
mine de Doricis Corinthiisque institutis et moribus 
dicam, eorumque discrimina et proprieUtes ex- 
plicabo. 



Digitized by 



Google 



QO DEARCHITECTURA 

CAPUT I. 

De tribus generihus coluinnarum earumquc 

inventione et de capituli Corinthii 

syminetria. 

i ' Columnae Corinthìae praeter capitala omnes sym- 
metrìas habent uti lonicae» sed capìtulorum altitudi- 
nes efficiunt eas prò rata excelsiores et graciliores: 
quod Ionici capituli altitudo tertia pars est cra^situdi- 
nis columnarum , Corinthii tota crassitiido scapi. Igi- 
tur quod duae partes e crassitudine Corinthiarum ad* 
iiciuntur, efficiunt excelsitate speciem earum gracilio- 

2 rem. Cetera membra ^ quae supra columnas impo- 
nuntur, aiit e Doricis symmetriis aut lonicìs moribus 
in Corinthiis columnis collocantur: quod ipsum Co- 
rinthium genus propriam coronarum reliquorumque 
omamentorum non habuerat institutionem , sed aut 
e trìglypborum rationìbus mutuli in coronis et in epi- 
styliis guttae Dorico more disponuntur, aut ex loni-^ 
cis institutis zophori scalpturis ornati cum denticulis 

3 et coronis distrìbuuntur. Ita e generibus duobus, 
capitulo interpositò, tertium genus in operibus est 
procreatum. E columnarum enim formationibus trium 
generum factae simt nominationes , Dorica, Ionica, 
Corinthia; e quibus prima et antiquitus Dorica est 
nata. Namque Achaia Peloponnesoque tota Dorus 
Hellenis et Orseidos Nymphae filius regnavit, isque 
Argis, vetusta civitate, lunonis tempio aedifìcavit 
eius generis fortuito formae fanum: deinde iisdem 
generibus in ceteris Achaiae ci^itatibus, cum etiam- 

4 num non esset symmetriarum ratio nota. Postea au- 
tem quam Athenienses ex responsis ApoUinis Delphici 



Digitized by 



Google 



L I B E R IV. C AP. I. 91 

communi Consilio totius Hellados tredeclm colonias 
uno tempore in Asiam deduxerunt, ducesque singu- 
lis coloniis constituerunty et summam imperii potestà- 
tem Ioni, Xuthi et Creusae filio, dederunt, quem 
etiam Apollo Delphis suum filium in responsis est pro- 
fessus; isque eas colonias in Asiam deduxit, et Cariae 
fines òccupavity ikique civitates amplissimas constituit 
Ephesura , Miletum , Myunta , ( quae olim ab aqua 
est devorata, cuius sacra et su£Fragium Milesiis lones 
attribuerunt) Prienen, Samum, Xeon, Colophona, 
Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas, Lebedum, 
Meliten. Haec Melite propter civium arrogantiain 
ab bis civitatibus bello indicto communi Consilio est 
siiblata: cuius loco postea regis Attali et Arsinoes 
beneficio Smymaeorum civitas inter lonas est recepta. 
Hae civitates cum Caras et Lelegas eiecissent, eam 5 
terrae regionem a duce suo Ione appellaverunt loniam : 
ibique tempia deorum immortalium constituentes coe- 
perunt fana aedificare» et primum Apollini Panionio 
aedem, uti viderant in Achaia, constituerunt, et eam 
Doricam appellaverunt, quod in Dorieon civitatibus 
primum factam eo genere viderunt. In ea aede cum 6 
voluìssent columnas collocare, non habentes symme- 
trias earum et quaerentes, quibus rationibus efflcere 
possent, uti et ad onus ferendum essent idoneae, et 
in aspectu probatam haberent venustatem, dimensi 
sunt virilis pedis vestigium, et id retulenint in alti- 
tudinem in homine: idem in columnam transtulerunt, 
et qua crassitudine fecerunt basim scapi, tahtam sexies 
cum capitulo in altitudinem extulerunt. Ita Dorica 
columna \irilis corporis proportionem et fìrmitatem 
,et venustatem in aedificiis praestare coepit. Item 7 
postea Dianae constituere aedem quaerentes novi gene- 



Digitized by 



Google 



92 DE A RC HI TE C TURA 

risy specìem iisdem vestigiis ad lùuliebrem tran^tule* 
niDt gracìlitalem , et fecerunt primum columnae cras- 
situdinem altitudinìs octava parte, ut'haberet specietn 
excelsiorem. Basi spiram snppositerunt prò calceo, 
capitulo volutasy uti capillatnento concrispatos cincin* 
nos praependentes dextra ac sinistra , collocaveruni, 
et cymatiis et encarpis prò crinibii$ dispositis frontes 
ornaverunty truncoque toto strìas uti stolarum rugas 
matronali more demiserunt. Ita , duobus discrimim« 
biiSy columnarum inventionem unam, virili sine omatii 
nudam specie, alteram muliebri subtilitate et ornata 

symmetriaque sunt mutuati. Posteri vero elegantia 
subtilitateque iudiciorum progressi et gracilioribus 
modulis delectatiy septem crassitudinis diametros in 
altitudinem columnae Doricae, lonicae novem consti- 
tuerunt. Id autem genus, quod lones fecerunt pri- 
mo , lonicum est nominatum. Tertium vero, quod Co- 
rinthium dicitur, virginalis habet gracilitati» imitatìo- 
nem, quod virgines propter aetatis teneritatem graci- 
lioribus membris figuratae e£Fectus recipiunt in omatu 

9 venustiores. Eius autem capituli prima inventio sic 
memoratur esse facta. Virgo civis Corinthia, iam 
matura nuptiis, implicita morbo decessit: post sepul- 
turam eius , quibus ea virgo ioculis ' delectabatur, nu* 
trix collecta et composita in calatho per tuli t ad mo- 
numentum, et in summo coUocavit, et uti ea perma- 
nerent diutius sub divo, tegula texit. Is calatbus for- 
tuito supra acanthi radioem fuerat coliocatus : interim 
pondere pressa radix acanthi media folia et caulicu- 
los circa vernum tempus profudit, cuius cauliculi se- 
cundum calathi latera crescentes, et ab angulis tegulae 
ponderis necessitate expressi , flexuras in extremas 
10 partes volutarum facere sunt coacti. Tunc Callima- 



Digitized by 



Google 



L I B E R IV. C A P. I. 93 

chus t qui propter elegantiam et subtilitatem arti» mar- 
moreae ab- Athenien&ibvs Catatechnos fuerat nomina* 
tus» praeteriens boc monumentum animadvertit eum 
calathum et circa foliorum nascentem teneritatem, de- 
lectatusque genere et formae novitate ad id exemplar 
coliimnas apud Corinthios fecit, symmetriasque con- 
stitiiit ex eo» quod in operum perfectionibus G)rin* 
thii generis disti ibiiit rationes. Eius autem capituli n 
syuimetria sic est facienda* uti quanj^a fuerit crassi- 
tudo imae columnae, tanta sit altitudo capituli cum 
abaco ; abaci latitudo ita babeat rationem , ut quanta 
fuerit altitudo, tantae duae sint diagonioi ab angulo 
ad angulum. Spatia enim ita iustas habebunt fron- 
tes quoquoversus. Latitudinis frontes simentur in* 
trorsus ab extremis angulis abaci suae frontis latitu- 
dinis nona. Ad imum capituli tantam habeant crassi* 
tudinem , quantam habet sumtna columna praeter apo- 
thesin et astragulum. Abaci crassitudo septima capi- 
tuli altitudinis. Dempta abaci crassitudine dividatiu: 12 
reliqua pars in pairles tres» ex quibus una imo folio 
detur; secundum folium mediam altitudinem teneat; 
cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus folia 
nascuntur proieda, uti excipiant quae ex caulieuUs 
natae procurrunt ad extremos angulos yolutae; mi« 
noresqué helices intra suum medium floribus» qiù 
sunt in abaco , subiecti scalpantur^ Flores in quatuor 
partibus quanta erit abaci crassitudo» tam magni for- 
mentur* ita bis symmetriis C-orìndiia capitula suas 
habebunt exactiones. Sunt autem, quae iisdem co- 
lumnis imponuntur capitulorum genera, variis voca* 
bulis nominata: quorum nec proprìetates symmetria- 
rum nec columnarum genus aliud nominare possumus, 
sed ipsorum vocabula traducta et commutata ex Co* 



Digitized by 



Google — 



54 D E A R e H I T E e T U 11 A 

rinthiis et pulvinatis et Doricis videmus, .cfuonim sym- 
metriae sunt in novarum scalptuiaruin trauslatae suh* 
tilitatem. 



CAPUT II. 
De ornamentis e o /u 7nnarum (eorumqae origine.) 

1 Quoniam autem de generibus columnarum origi- 
nes et inventiones snpra sunt scrìptae, non alienum 
mihì videtur ìisdem rationihus de ornamentis eonim, 
quemaduiodum sunt prognata et quibus prìncipiis et 
orìginihus inventa, dicere. In aedificiis omnibus insu- 
per collocatur materiatio variìs vocabulis nominata: 
ea autem uti in nominationibus ita in re varias habet 
utilitates. Trabes enim supra columnas et parastati- 
cas et antas ponuntur; in contìgnationibus tigna et 
axes: sub tectis, si maiora spatia sunt, columen in 
summo fastigio culminis, unde et columnae dicuntur, 
et transtra et capreoli; si commoda , columen et can- 
therii prominentes ad extremam subgrundationem. 
Supra cantherios tempia, deinde insuper sub tegulas 
asseres ita prominentes , uti parietes proiecturis eorum 

2 tegantur. Ita unaquaeque res et locum et genus et 
ordinem proprium tuetur, e quibus rebus et a mate* 
riatura fabrili in lapideis et marmoreis aedium sacra- 
rum aedificationibus artifices dispositiones eorum scal- 
pturis sunt imitati, et eas inventiones persequendas 
putaverunt Ideo quod antiqui fabri quodam in loco 
aedificantes , cum ita ab interioribus parietibus ad 
extremas partes tigna prominentia babuissent collo- 
cata, inter tigna struxerunt, supraque coronas et fa- 
stigia venustiore specie fabrdibus operibus ornave- 



I 



Digitized by 



Google 



. L IBER IV. e AP. II. g5 

runt: tum proiecturas tighorum , quantum eminebant^ 
ad lineam et perpendiculum parietum praesecuerunt : 
quae species cum invenusta iis visa esset, tabellas ita 
formataSy uti nunc fiunt trìglyphìy contra tignorum 
praecisìones in fronte fixerunt, et eas cera coerulea 
depinxerunty uti praecisìones tignorum tectae non 
offenderent visutìi. Ita divìsiones tignorum tectae tri- 
glyphorum dispositione intertignium et opam habere 
in Doricis operibus coeperunt Postea alii in aliis 3 
operibus ad perpendiculum triglyphorum cantherios 
prominentes proiecerunt, eorumque proiecturas sima- 
verunt. Ex eo, uti e tignorum dispositionibus. tri- 
glyphiy ita e cantheriorum proiecturis mutulorum 
sub coronis ratio est inventa. Ita fere in operibus 
lapideis et marmoreis mutuli inclinati scalpturis de- 
formantur, quod imitatio est cantberionim : etenim 
necessario propter stillicidia proclinati coUocautur. 
Ergo et triglyphorum et mutulorum in Doricis operi- 
bus ratio ex ea imitatione inventa est. Non enim, 4 
quemadmodum nonnulli errantes dixerunt fenestra- 
riim imagines esse triglyphos, ita potest esse: quod in 
angulis contraque tetrantes columnarum trigìyphi con- 
stituuntur; quibus in locis omnino non patitur res fene- 
stras fieri. Dissolvuntur enim. angulorum in aedificiis 
iuncturae, si in bis fuerint fenéstràrum lumina relieta: 
etiamque ubi nunc trigìyphi constituuntur » si ibi lu- 
minum spatia fuisse iudicabuntur , iisdem rationibus 
denticuli in lonìcis fenestrarum occupavisse loca vide- 
buntur. Utraque enim, et inter denticulos et inter 
trìglyphos, quae sunt intervalla metopae nominantur: 
ÒJtàs enim Graeci tignorum cubilia et asserum ap- 
pellante uti nostri ea cava columbaria: ita quod inter 
duas opas est intertignium , id metopa est apud eos 



Digitized by 



Googk 



g6 DEARCHITECTURA 

5 nominatiim. Ita uti ante in Doricìs trìglyphorum et 
mutulorum est inventa ratio, item in lonicis denti- 
culonim constitutio propriam in operibus habet ratio- 
nem: et quemadmodum mutali cantherionun proie- 
ctnrae ferunt imaginem, sic in lonicis denticuli ex 
proiecturis asserum habent imitationem. Itaque in 
graeds operibus nemo sub mutulo denticulos consti- 
tuit: non enim possunt subtus cantherios asseres esse. 
Quod ergo siipra cantherios et tempia in ventate de- 
bet esse collocatum, id in imaginibus si infra consti- 
tutum fuerity mendosam habebit operis rationem. 
Etiamque antiqui non probaverunt ncque instituenmt, 
in fastigiis denticulos fìeri sed puras coronas: ideo 
quod nec cantherii nec asseres contra fastigiorum 
frontes distribuuntur ^ nec possunt prominere, sed ad 
stillicidia proclinati collocantur. Ita quod non potest 
in ventate fieri, id noii putaverunt in imaginibus 

6 factum posse certam rationem habere. Omnia enim 
certa proprìetate et a veris naturae deductis moribus 
ti*aduxerunt in operum perfectiones , et ea probave- 
runt, quorum explicationes in disputationibus ratio- 
nem possunt habere veritatis. Itaque ex eis origini- 
bus symmetrias et proportiones uniuscuiusque generis 
constitutas reliquerunt: quorum ingressus persecatus 
de lonicis et Corinthiis institutionibus supra dixi; 
nunc vero Doricam rationem summamque eius spe- 
ciem breviter exponam. 



Digitized by 



Google 



L I B E R IV. e A P. III. 97 

CAPUT TU. 

4 

De r a t i n e Dorica. 

Nonnulli antiqui architecti negaverunt Dorico gè- \ 
nere aedes sacras oportere fieri ^ quod mendosae et 
disconvenientes in hi$ syrnmetrìae confidebantur: ita- 
que negavitTàrchesiuSy item Py theus , non minus Her- 
mogenes. Nam is, cum paratam habuissct marmoris 
copiam in Doricae aedis perfectionem, commutavit ex 
cadem copia et eam lonicam Libero Patri fecit: sed 
(amen non quod invenusta est species aut genus aiit 
formae dignitas, sed quod impedita est distrìbutio et 
iDCommodo in opere trìglyphorum et lacunariorum. 
Namque [zn] distrìbutione necesse est triglyphos con- 2 
stitui contra medios tetr^tes columnarum, metopas- 
que, quae inter trìglyphos fient, aeque longas esse 
quam altas; contraque in angulares columnas trigly- 
phi in extremis partibus constituuntur et non contra 
medios tetrantes. Ita metopae^ quae proxime ad an- 
gulares triglyphos fiunt, non exeunt quadratae, sed 
oblongiores trìglyphi dimidia latitudine. At qui me- 
topas aequales volunt facere, intercolumnia extrema 
contrahunt trìglypbi dimidia latitudine. Hoc autem 
sire in metopanim longìtudinibus sive intercolumnio- 
rum contiactionibus efficiatur, est mendosum. Qua- 
propter antiqui • vìtare visi sunt in aedibus sacris Do- 
ricae symmetriae rationem. Nos autem exponimus, 3 
utì ordo postulai y quemadmodum a praeceptoribus 
accepimus; uti si quis voluerìt bis rationibus atten- 
dens ita ingredi, babeat proportiones explicatas, qui- 
bus emendatas et sine vitiis efficere possit aediiun 
sacrarum Dorico more perfectiones. Frons aedis Do- 

13 



Digitized by 



Google 



93 DEARCHITECTURA 

rìcae in loco, quo columnae constituuutur , divìdatur, 
si tetrastylos erit, in partes XXVII, si kexastylos, 

'XXXXII: ex his pars una erit modulus, qui graece 
èjjLfiàrtjs dicitur, cuius moduli constitutione ratioci- 
nationibus efficiuntur omnis operis distrìbutiones. 

f Crassitudo columnarum erit duonim modulorum; alti^ 
tudo cum capitulo XIV; capituli crassitudo unius mo- 
duli; latitudo duorum et moduli sextae partis. Cras- 
situdo capituli dividatur in partes tres, e quibus una 
plinthus cum cymatio fiat , altera echinus cum anulis, 
terlia hypotrachelion. Contrahatur columna ita, uti 
in tertio libro de lonicis est scriptum, Epistylii alti- 
tudo unius moduli cum taenia et guttis: taenia mo- 
duli septima; guttarum longitudo sub taenia contra 
triglypbos alta cum regula parte sexta moduli prae- 
pendeat: item epistylii latitudo ima respondeat bypo- 
trachelio summae columnae. Supra epistylium collo- 
candi sunt triglyphi cum suis metopis alti unius et 
dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli, ita 
divisi, ut in angularibus columnis et in mediis contra 
tetrantes medios sint collocati, et intercolumniis reli- 
quis bini, in mediis pronao et postico temi. Ita 
relaxatis mediis intervallis ,. sine ìmpeditionibus aditus 

5 accedentibus erit ad deorum simulacra. Trìglypho- 
rum latitudo dividatur in partes sex, ex quibus quin- 
que partes in medio , duae dimidiae dextra ac sinistra 
designentur: regula una in medio deformetur femur, 
quod graece jxrjpòs dici tur; secundum eam canaliculi 
ad normae cacumen imprimantur. Ex ordine eorum 
dextra ac sinistra altera femora constituantur , in ex- 
tremis partibus semicanaliculi intervertantur. Trìgly- 
phis ita collocatis, metopae, quae sunt iuter trigly- 
phos, aeque altae sint quam longae: item in extre- 



Digitized by 



Google 



L I B E R IV. C A P. III. 99 

mis ancrulis semimetopia sint impressa ditnidia mo- 
duli latitudine. Ita enim erit, ut omnia vitia et me- 
toparum et intercolumniorum et lacunariorum , quod 
aequales divisiones factae erunt, emendentur. Tri- 6 
glyphi capitula sexta parte moduli sunt facienda: 
supra trìglyphorum capitula corona est coUocanda in 
proiectura dimidia et sexta parte, • habens cymatium 
doricum in imo, alterum in summo: item cum cy- 
matiis corona crassa ex dimidia moduli. Dividendae au- 
tem simt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum 
et ad medias metopas viarum dii^ectiones et guttarum 
distrihutiones ita, uti guttae sex in longitudinem, 
tres in latitudinem pateant: reliqua spatia, quod la- 
tìores sunt metopae quam trìglyphiy pura relinquan- 
tur, aut fulmina scalpantur; ad ipsumque mentum 
coronae incidatur linea, quae scotia dicitur. Reliqua 
omnia, tympana, simae, coronae, quemadmodum supra 
scriptum est in lonicis ita perficiantur. Haec ratio 7 
in operibus diastylis erit constituta. Sì vero systy- 
lon et monotriglyphon opus erit faciendum, frons 
aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes XVIIII. S. 
si hexastylos erit, dividatur in partes XXVIIII. S. 
ex his pars una erit modulus, ad quem, uti supra 
scriptum est, opera dividantur. Ita supra singula 
epistylia et metópae diiae et tiiglyphi singuli erunt 
coUocandi: in angularibus hoc amplius; quantum est 
spatium hemitrigly phi , id accedit in mediano. Con- 
tra fastigium duorum triglyphorum et trìum metopa- 
rum spatium distabit , ut latius mèdium intercolumnium 
accedentibus ad aedem habeat laxamentum , et adver- 
sus simulacra deorum aspectus dignitatem. Insuper 8 
triglyphorum capitula corona est collocanda habens, 
liti supra scriptum est, cymatium doricum in imo, 



Digitized by 



Google 



lOO DE ARCHITECTURA 

alterum in summo: item cutu c^matiis coróna crassa 
ex dimidia moduli. Dividendae autem sunt in corona 
ima ad perpendiculum trìglyphorum et ad medias 
metopas viarum directiones et guttarum distrìbutiones 
et reliqiia quoque» quemadknodum dictum est in dia- 
9 stylis. Columnas autem strìari XX striis oportet; quae 
si planae erunt» angulos habeant XX designatosi sin 
autem excavabimtur, sic est forma faciendai [^^] 
uti qiiam magnum est intervallum strìae » tam magnis, 
strìaturae paribus, lateribus quadratum describatur: 
in medÌQ autem quadrato circini centrum coUocetur» 
et agatur linea rotundationis , quae quadrationis an- 
gulos tangat> et quantum erìt curvaturae inter rotun- 
dationem et quadratam descrìptionem , tantum ad for- 
mam excaventur. Ita Dorica columna sui generis 
LO strìaturae habebit perfectionem. De adiectione eius, 
quae media adaugetur, uti in tertio volumine de Io* 
nicis est perscrìpta» ita et in bis transferatur. 

Quoniam exterior species symmetrìanim et Corin- 
tbiorum et Dorìcorum et lonicorum est perscrìpta, 
necesse est etìam interìores cellarum pronaique distri- 
butiones explicare. 

CAPUT IV. 

De interiore ceìlaruin et -pronai distri- 
' hutione. 

\ Distribuitur autem longitudo aedis , uti latitudo sit 
longitudinis dimidiae partis , ipsaque cella parte quarta 
longior sit» quam est latitudo » cuniparìete, qui parìes 
valvarum babuerit coUocationem : reliquae tres partes 
pronai ad antas parietum procurrant» quae antae co- 
lumnarum crassitudinem babere debent Etsi aedes 



Digitized by 



Google 



L I B E R IV. C AP. IV. lOl 

erit latitudine maior qiiam pedes XX» duae columnae 
infcer dua$ antas interponantur t quae disiungant pte- 
romatos et pronai spatium: ìtem intercolumnia tria, 
quae enint inter antas et columnas» pluteis marmo- 
reis sive ex intestino opere factis, intercludantur ita, 
uti fores habeant» per quas itinera pronao fiant 
Item 8Ì maior erit latitudo » quam pedes XL » columnae 2 
contra regiones columnarum, quae inter antas sunt» 
introrsus collocentur» et eae altitudinem habeant aeque 
quam quae sunt in fronte; crassitudines autem earum 
extenuentur his rationibus, uti si octava parte erunt, 
quae sunt in fronte , hae fiant novem partes: sin au* 
tem nona aut decima, prò rata parte fiant. In concluso 
cnim aere si quae extenuatae erunt, non discemen- 
tur: sin autem videbuntur graciliores, cum exterio- 
ribus fuerint striae [XX aut] XXIV, in his faciendae 
erunt XXVIII aut XXXII. Ita quod detrahitur de 
coi*pore scapi, striarum numero adiecto adaugetur 
ratione quod minus videbitur, et ita exaequabitur 
dispari ratione columnarum crassitudo. Hoc autem 5 
efficit ea ratio, quod oculus plura et crebriora sìgna 
tangendo maiore visus ciraiitione pervagatur. Nam- 
que si duae columnae aeque crassae lìneis circumme- 
tientur , e quibus una sit non striata et altera striata, 
et circa strìgium cava et àngulos striarum linea cor* 
pora tangat, tametsi columnae aeque crassae fuerint, 
lineae quae circumdatae erunt, non erunt aequales; 
quod striarum et strìgium cìrcuitus maiorem efficiet 
lineae longitudinem. Sin autem hoc ita videbitur, 
non est alienum in angustis locis et in concluso spa* 
tio graciliores cohironarum symmetrias in opere con* 
stituere, cum habeamus adiutrìcem strìarum tempera- 
turam« Ipsius autem cellae parietum crassitudinem 4 



Digitized by 



Google 



yA 



102 DE ARClilTECTURA 

.prò rata parte magnitudinis fieri oportet» dum antae 
eorum crassitudinibus columnarum sint aequales : et si 
exstructi futuri sint ^ quam minutissìmìs caementis 
struantur; siti autem quadrato saxo aut marmore, 
maxime modicis paribusque Wdetur esse faciendum» 
qiiod media coagmenta medii lapides continentes fir- 
miora facient omnis operis perfectionem : item cir- 
cum coagmenta et cubilia eminentes expressiones gra- 
phicoteram efficient in aspectu delectationem. 



CAPUT V. 

De aedibus constitucndis secundum 
regiones. 

1 Aedes autem sacrae dearum immortalium ad regio- 
nes, quas spectare debent,.sic erunt constituendae, 
utiy si nulla ratio impedierit, liberaque fuerit potè- 
stas aedis , sìgnum quod erit in cella collocatum » spe- 
ctet ad vespertinam coeli regionem, iiti qui adièrint 
ad aram immolantes aut sacrificia facicntes, spectent 
ad partem coeli orientis et simulacnim» quod erit in 
aede, et ita vota suscìpientes contueantur aedem et 
orientem coeli, ipsaque simulacra videantur exorien- 
tia contuerì supplicantes et sacrificantes ; quod aras 
omnes deorum necesse esse videatur ad orientem spe- 

2 ctare. Sin autem loci natura interpellaverit, tunc 
convertendae sunt earum aedium constitutiones, uti 
quam plurima pars moenium e templis deorum con* 
spiciatur. Item si secundum flumina aedes sacrae 
fient, ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas 
videntur spectare debcre. Similiter si circum vias 



Digitized by 



Google 



LIBER IV. C A ?• V. VI. 103 

publicas erunt aedificia deorum, ita consti tuan tur, 
uti praeteretmtes possint respicere et in conspectu 
salutationes facere. 



CAPUT VI. 

De ostiormn et aiitepaginentorum sacraruin 
aedìum rationibus. 

Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in~i 
aedibus hae supt rationes, uti primum constituantur, 
quo genere sint futurae. Genera sunt enim thyroma* 
ton haecy Doricum, lonicum, Atticurges. Horum. 
symmetriae conspiciuntur hi^ rationibus , uti corona 
summa, quae supra antepagmentum superius imponi- 
tur, aeque librata sit capitulis summis columnarum, 
quae in pronao fuerint: lumen autem hypaetri con- 
stituatur sic, uti quae altitudo aedis a pavimento ad 
lacunarìa fuerit, dividatur in partes tres semis, et ex 
eis duae partes lumini valvarum altitudine constituan- 
tur. Haec autem dividatur in partes duodecim, et 
ex eis quinque et . dimidia latitudo luminis fiat in 
imo: et in summo contrahatur, si erit lumen ab imo 
ad sexdecim pedes, antepagmenti tertia parte; sexde- 
cim pedum ad viginti quinque, superior pars luminis 
contiahatur antepagmenti parte quarta; si a pedibus 
viginti quinque ad triginta, summa pars contrahatur 
antepagmenti parte octava: reliqua quae altiora erunt, 
ad perpendiculum videntur oportere collocali. Ipsa 2 
autem antepagmenta [ crassa fìant in fronte altitudine 
lujninis parte duodecimaf'j contrahanturque in summo 
suae crassitudinis quarta decima parte. Crassitudo 



Digitized by 



Google ^ 



lO/j. DE ARCIIITECTURA 

supercilii quanta antepagmentorum in summa parte 
erit crassitudo. Cymatium facienduin est antepagmenti 
parte sexta: proiectura autem quanta est eius crassi- 
tudo. Sculpendum est cymatium Lesbium cum astra- 
galo: supra C3rmatium9 quod erit in supercilio» col* 
locandum est hyperthyrum crassitudine supercilii, et 
in eo scalpendum est cymatium Doricum, astragalum 
Lesbium sima ^Iptura. Corona plana cum cymatio : 
proiectura autem eius erit qurtnta altitudo supercilii, 
quod supra antepagmenta imponitur. Dextra ac sini- 
stra proiecturae sic sunt faciendae, uti crepidines ex- 
5 currant, et in ungue ipso cymatio coniungantur. Sin 
autem Ionico genere futurae erunt, lumen altum ad 
eimdem modum, quemadmodum in Doricis, fieri vi- 
detur: latitudo constituatur, ut altitudo dividatur in 
partes duas ft dimidiam, eiusque partis unius ima 
luminis fiat latitudo : contracturae ita ut in Doricis. 
Crassitudo antepagmentorum altitudine luminis in fron- 
te quarta decima parte: cymatium huius crassitudinis 
sexta: reliqua pars praeter (^matium dividatur in 
partes duodecim; barum trium prima corsa fiat cum 
astragalo, secunda quatuor, tertia quinque: eaeque 

4 corsae cum astragalis circumcurrant. Hypertbyra au- 
tem ad eundem modum componantur, quemadmodum 
in Doricis. Àncones sive parotides vocentur, exscul- 
ptae dextra ac sinistra praependeant ad imi supercilii 
libramentum praeter folium. Eae habeant in fronte 
crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus unam, 
in imo quarta parte graciliores quam superiora. Fo- 
res ita compingantur, uti scapi cardinales sint ex alti- 
tudine luminis totius duodecima parte: inter duos 
scapos tympana ex duodecim partibus babeant temas 

5 partes. Impagibus distributiones ita fient, uti, divi- 



Digitized by 



Google 



L I fi £ R ly. e A P. VI. 106 

SÌ8 aldtudinibus in partes quinque, duae superiori» 
tres inferiori designentur: super medium medii impa- 
ges coUocentur: ex reliquis alii in summo alii in imo 
compingantur : altitudo impagis fiat tympani tertia 
parte; cymatium sextà parte iìnpagis. Scaporum lati- 
tudines impagis dimidia parte: item replum de im- 
page dimidia et sesta parte. [Scapi qui sunt ante 
secundum pagmentum dimidiiim impagis constituan- 
tur.] Sin autem valvatae erunt, altitudines ita ma- 
nebunty in latitudinem adiiciatur amplius foris lati- 
tudo; si quadriforis futura est, altitudo adiidatiir. 
Atticurges autem iisdem rationibus perfiduntury qui- 6 
bus Dorica: p^aeterea corsae sub c^matiis in ante- 
pagmentis drcumdantur, quae ita distribui debent, 
uti antepagmenta praeter cymatium ex partibus septem 
babeant duas partes > ipsaque non fiunt celostiata ne* 
que bifora 9 sed valvata, et aperturas habent in exte- 
riores partes. 

Quas rationes aedium sacrarum in formationibus 
oporteat fieri Doricis, lonicis, G)rinthiisque operibuSi 
quoad potui attingere , veluti legitimis moribus expo- 
sui: nunc de Tuscanids dispositionibus quemadmo- 
dum ìnstitui oporteat dicam. 



14 



Digitized by 



Google 



\oG DE ARCHITECTURA 

CAPUT VII. 
De ragione Tuscajiica. 

i Locus, in quo aedis constituetuTy' cum habuerit 
in longitudine sex partes , una dempta reliquum quod 
erit latitudini detur. Longitudo auteih dividatur bi- 
partito : et quae pars erit interior , cellarum spatiis 
designetur; quae erit proxima fronti, columnarum 

2 dispositioni relinquatur. Itein latitudo dividatur in 
partes decem: ex bis ternae partes dextra ac sinistra 
cellis minoiibus sive ibi alae futitrae sint dentur, reli- 
quae quatuor medìae aedi attribuantiir. Spatium 
quod erit ante cellas in pronao, ita columnis designe- 
tur, ut angulares contra antas, parietum exti^emorum 
e regione, collocentiir : duae medìae e regione parie- 
tiim, qui inter antas et mediam aedem fuerint, ita 
distribuantur , et inter antas et columnas priores per 
medium iisdem regionibus alterae dispoiìantur: eae- 
que sint ima crassitudine altìtudinis parte septima; 
altitudo tertia parte latitudinis templi ; summaque 
columna quarta parte crassitudinis imae contraha- 

5 tur. Spirae earum altae dimidia parte crassitudinis 
fiant: habeant spirae earum plinthum ad circinum 
altam suae crassitudinis dimidia parte : tonim insu- 
per cum apophysi crassum quantum plinthus. Ca- 
pituli altitudo dimidia crassitudinis: abaci latitudo, 
quanta ima crassitudo columnae: capitulique crassi- 
tudo dividatur in partes tres; e quibus una plintbo, 
quae est in abaco, detur, altera echino, tertia hypo- 

4 trachelio cum apophysi. Supra columnas trabes com- 
pactiles imponantur, uti sint altitudinis modulis iis, 
qui a magnitudine operis postulabuntur : eaeque trabes 



Digitized by 



Google 



LIBER IV. CAP. VII. Vili. 107 

compactiles ponantur, ut eatn habeant crassi tudinem, 
quanta summae columnae erit hypotrachelium , et ita 
sìnt compactae subscudibus et securiolis , ut compactura 
duorum digitorum habeat laxationem. Cum enim ìnter 
se tangunt et non spiramentum et perf latum venti reci- 
piiint y concalefaciuntur et celeiiter putrescunt. Supra 5 
trabes et supra parie tes traiecturae mutulorum parte 
quarta altitudinis columnae proìiciantur: item in eo- 
rum frontibus antepagmenta figantur, supraque ea 
tympanum fastigii structura seu de materia coUocetur: 
supraque id fastigium columen, cantherii, tempia ita 
sunt collocanda y ut stillicidium tecti absoluti tertiario 
respondeat. 



CAPUT Vili, (vulgo Vn, »ect. 6. seqq.) 

De aedibus rotundis aliisque, generibus 
aedium sacrarum. 

Fiunt autem aedes rotundae , e quibus aliae mono- 1 
pterae sine cella columnatae constìtuuntur; aliae peri- 
pterae dicuntur. Quae sine cella fiunt , tribunal ha- 
bent et ascensum ex sua diametro tertiae partis : insu- 
per stylobatas columnae constituuntur tam altae, quanta 
ab extremis partibus est diametros stylobataioim ; cràs- 
situdine altitudinis suae cum capitulis et spiris decimae 
partis. Epistylium altum columnae crassitudinis dimi- 
dia parte: zophorus et reliqua, quae insnper impo« 
min tur y ita uti in tertio volumine de symmetriis scripsi. 
Sin autem peripteros ea aedes constituetur , duo gradus 2 
et stylobatae ab imo constituantur; deinde cellae paries 



Digi'tized by 



Google 



108 !>£ ARCHITECTURA 

GoIIocetur cum recessu eius a stylobata circa partem 
latitudinis qiiintam; medioqiie valvarum locus ad adi- 
tus relin({uatur : eaque cella tantam habeat dìametron 
praeter parietes et circuitionem, quantam altitudinem 
columna supra stylobatam. Columnae circum cellam 
iisdem proportionibus symmetriisque disponantur. 
5 Tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius 
operis erit futura, dimidia altitudo fiat tholi praeter 
florem : fios autem tantam babeat magnitudinem, 
quantam babuerit in columnis capitulum, praeter py- 
ramidem. Reliqua uti supra scripta simt ea , propor- 
tionibus atque symmetriis facienda videntur. 

4 Item generibus aliis constituuntur aedes ex iisdem 
symmetriis ordinatae, et alio genere dispositiones ba- 
bentesy uti et Castoris in Circo Flaminio, et inter 
duos lucos Veiovis^ item argutìus Nemori Dianae co- 
lumnis adiectis dextra ac sinistra ad humeros pronai. 
Hoc autem genere primo facta aedes » uti est Castoris 
in Circo y Athenis in astu et in Attica Sunii Palla- 
dis Minervae. Earum non aliae sed eaedem simt 
proportiones. Cellae enim longitudines duplices sunt 
ad latitudinest nti reliqua exisona, quae solent esse 
in frontibus, ad latera sunt translata. 

5 Nonnulli etiam de Tuscanicis generibus sinnentes 
columnarum dispositiones transferunt in Corinthiorum 
et lonicorum operum ordinationes , et quibus in loda 
in pronao procurrunt antae in iisdem e regione cellae 
parietum columuas binas collocantes efficiunt Tusca- 
nicorum et Graecorum operum communem ratiocina* 

6 tionem. Alii vero removentes parietes aedis et appli- 
cantes ad intercolumnia , pteromatos spatio sublati 
efficiunt amplum laxamentum cellae: reliqua autem 



Digitized by 



Google 



LI BER IV. GAP. Vili. 109 

proportìonibus et symmetriis iisilem conservantes aliud 
genus figurae nominisque videntur Pseudoperipterum 
pTocreavisse. Haec autem genera propter usnm sacri- 
ficìorum convertuntur. Non enim omnibus diis iìs- 
dem rationibus aedes sunt faciendae; quod alius alios, 
varietate sacrorum, relìgionum babet e£fectus. 

Omnes aedìum sacrarum ratiocinationes , uti mihi 7 
traditae sunt, exposui, ordinesqtie et symmetiias ea<- 
rum partitionibus distinsi; et quarum dispares sunt 
figurae, et quibus discriminibus inter se sunt dispa* 
rata6, quoad potui significare scriptis , exposuL Nunc 
de aris deorum immortalium, uti aptam constitutio- 
nem habeant ad sacrìficiorum rationem, dicam. 



Digitized by 



Google 



no DE ARCHITECT. LIB. IV. GAP. IX. 

CAPUT IX. (vulgo vm.) 

De aris deorum ordinandis. 

I 

Arae spectent ad orìentem, et semper inferiores 
sint coUocatae qùam simulacra, (juae fuerint in aede; 
uti suspìdentes divinitàtem qui supplicant et sacrifì* 
cant disparibus altitudinibus ail sui cuiuscpie dei de* 
corem componantur. Altitudines autem earum sic 
sunt explicandae, uti lovi omnibusque coelestibus 
quam excelsissimàe constituantur , Vestae Matrique 
Terrae humiles collocentur: ita idoneae his institu- 
tionibus explicabuntur in meditationibus -ararum de- 
formationes. 

Explìcatis aedium sacrarum compositionibus in hoc 
libro f in sequenti de communium operum reddemus . 
distributionibus explicationes. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



TilBER QUINTUS, 



Digitized by 



Google^ 



Digitized by 



Google 



P R A E F A T I O. 



Qui amplioribus voluminibus » Imperator, ingenii co* i 
gitadones praeceptacpie explicaverunt, maximas et 
egregias adiecenint suÌ3 scrìptis auctoritates ; quod 
edam vel in nostrìs quoque studiis res pateretur, ut • 
amplificationibus auctoritas et in his praeceptis auge* 
retur: sed id non est, quemadmodum putatur, expe« 
ditum. Non enim de architectura sic scribitur ut 
historiae aut poemata. Historiae per se tenent lectO'» 
res; habent enim novarum rerum yarias expectatio* 
nes; poemadcorum vero carminum metra ac pedes, 
ac verborum elegans disposido et sentendarum inter 
personas disdnctas, et versuum pronunciado prole- 
ctando sensus legentium perducit sine offensa ad sum- 
mam scriptorum terminationem. Id autem in archi- 2 
tecfcurae conscrìpdonìbus non potest fieri , quod voca- 
bula ex artb propria necessitate concepta inconsueto 
sermone obiiciunt sensibus obscuritatem. Cum ea 
ergo per se non sint aperta, nec pateant eorum in 
consuetudine nomina, tum edam praeceptorum late 
vagantes scrìpturae si non contrabantur, et. pancia 
et perlucidis sententiis explicentur, frequenda muld- 
tudineque sermonis impediente incertas legendum effi* 
dent cogìtadones. Itaque occultas nominadones com« 

15 



Digitized by 



Google 



114 ^^ ARCHITECTURA 

mensusque e membrìs operum pronuncians, ut me- 
moriae tradantury breviter exponam: sic enixn expe* 

3 ditius ea recipere poterunt meutes. Non minus cum 
animadvertissem distentam occupationibus civitatem 
publicis et privatis negotiis, paiicis iudicavi scrìben- 
dumy uti angusto spatìo vacuitatis ea legentes brevi- 
ter percipere possent. Etiam (jiii Pythagoram quique 
eiiis haeresim fuerunt secati , placuit cubicis rationi- 
bus praecepta in voluminibus scribere, constituerunt- 
que ciibum CCXVI versus , eosque non plus tres in 

4 una conscrìptione oportere esse putaverunt. Cubus 
autem est corpus ex VI lateribus aequali latitudine 
planitiarum perquadratum. Is cum est iactus, quam 

* in partem incubuit, dum est intactus , immotam habet 
stabilitatem : uti sunt etiam tesserae , quas in alveo 
ludentes iaciunt. Hanc autem similitudinem ex eo 
sumpsisse yidentur, quod is numerus versuum, uti 
cubus, in quemcunque sensum insederit, immotam 
efficiat ibi memoriae stabilitatem. Graeci quoque 
poetie comici interponentes e choro canticum, divi- 
serunt spatia fabulamm; ita partes cubica ratione 
facientes , intercapedinibiis levant actorum pronun- 

5 ciationes. Cum ergo haec naturali modo sint a ma- 
ioribus observata, animoque advertam inusitatas et 
obscuras multis res esse mihi scribendas, quo facilius 
ad sensus legentium pervenire possint, brevibus volu- 
minibus iudicavi scrìbere; ita enim expedita erunt 
ad intelligendum ; eorumque ordinationes iustitui, uti 
non sint quaerentibus separatim colligenda, sed e 
corpore uno, et in singulis voluminibus generum ha- 
berent explicationes. Itaque, Caesar, tertio et quarto 
volumine aedìum sacrarum rationes exposui ; hoc libro 
pubiicorum locorum expediam dispositiones : primum- 



1 



Digitized by 



Google 



L I B ER V- C A P. I. 115 

que forum uti oporteat constitui dicam» quod in eo 
et publicarum et privatarum rerum rationes per ma- 
gistratus gubemantur. 



CAPUT I. 
De foro h a sili e i s q uè. 

Graed in quadrato ampUssimis et duplicibus por- i 
ticìbus fora constituunt, crebrisque columnis et lapi- 
déis aut marmoreis epis^liis adornante et supra am- 
bulationes in contignationibus faciunt Italiae vero 
urbibus non eadem est ratione faciendum, ideo quod 
a maioribus consuetudo tradita est, gladiatoria mu- 
nera in foro dari. Igitur circum spectacula spatiosiora st 
intercolumnia distribuantur , circaque in porticibus ar- 
gentariae tabemae moenianaque superioribus coaxa- 
tionibus coUocentur, quae et ad usum et ad vectigalia 
publica recte erunt disposila. Magnitudines autem 
ad copiam hominum oportet fieri , ne parvum spa- 
tium sit ad usum, aut ne propter inopiam populi 
vastum forum videatur. Latitudo autem ita finiatur, 
uti longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex bis 
duae partes ei dentur: ita enim oblònga erit eius 
formatio, et ad spectaculorum rationem utilis dispo- 
sitio. Columnae superìores quarta parte minores quam 5 
inferiores sunt constituendae, proptereà quod oneri 
ferendo quae silnt inferiòra firmiora debent esse quam 
superiora: non minus quod etìam nascentium oportet 
imitari naturam, ut in orboribus teretibus abiete, cu- 
pressu , pinu , e quibus nulla non crassior est ab radi* 
cibus, deinde crescendo progreditur in altitudinem, 
naturali contractura peraequata nascens ad cacumen. 



Digitized by 



Google 



Il6 DE ARCHITECTURA 

Ergo si natura nascentìum ita postulat , recte est cod- 
stitutum, et altitudinibus et crassitudinibus superiora 

4 inferiorum fieri contractiora. Basilicarum loca adiun- 
cta foris quam calidissimis partibus oportet constitui, 
ut per hiemem sine molestia tempestatum se conferre 
in eas negotiatores possint: earumque latitudines ne 
uìinus quam ex tertia , ne plus quam ex dimidia lon- 
gìtudinis [parte] constituantury nisi loci natura im- 
pedierit, et aliter coegerit symmetriam commutari. 
Sin autem locus erit amplior in longitudine, Chalci- 
dica in extremis partibus constituantur , uti sunt in 

5 Julia Aquiliana. Columnae basilicarum tam altae quam 
porticus latae fuerint, fadendae videntur: porticus, 
quam medium spatium est, ex tertia fìniatur. Co- 
lumnae superiores minores quam inferiores, utisupra 
scriptum esty constituantur. Pluteum, quod fuerit 
inter superiores [et inferiores] columnas» item quarta 
parte minus quam superiores columnae f uerint , opor* 
tere fieri videtur; uti supra basilicae contignationem 
ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur. Epi* 
stylia, zophoiiy coronae, ex symmetriis columnarum, 

6 uti in tertio libro diximus, explicentur. Non minus 
summam dignitatem et venustatem possunt habere 
comparationes basilicarum , quo genere coloniae luliae 
Fanestri collocavi curavique faciendam: cuius propor- 
tìones et symmetrìae sic sunt constitutae. Mediana 
testudo inter columnas est longa pedes CXX, lata 
pedes LX. Porticus eius circa testudinem inter pa- 
rietes et columnas lata pedes viginti. Columnae alti- 
tudinibus perpetuis cum capitulis pedum quinquagin- 
ta» crassitudinibus quìnum, habentes post se pai*a- 
staticas altas pedes viginti, latas pedes duos semis, 
crassas pedem unum semis; quae sustinent trabes, in 



Digitized by 



Google 



L IB £R y. e A P. 1. 117 

quibus invehuntur portiGuum contìgnationes : supra* 
que eas aliae parastadcae pedum decem et octo, la- 
tae binum» crassae pedem, quae excipiunt item tra* 
bes sustìnentes cantherium et porticus quae sunt sub- 
missa infra testudinem tecta. Reiiqua spatia inter 7 
parastaticaruiD et columiiarum trabes per intercolumnia 
luminìbus sunt relieta. Columnae sunt in latitudine 
testudinis cum angularibus dextra ac sinistra quater- 
nae, in longitudine, quae est foro proxima, cum iis- 
dem angularibus octo: ex altera paite cum angulari- 
bus sex, ideo quod mediae duae in ea parte non 
sunt positae, ne impediant ^aspectus pronai aedis Au- 
gusti» quae est in medio latere parietis basilicae col- 
locata spectans medium forum et aedem lovis. Item q 
tribunal est in ea aede hemic^cli schematis minore 
curvatura formatum: eius autem bemicycli in fronte 
est intervallum pedum quadraginta sex, introrsus cur- 
Tatura pedum quitidecim, uti, qui apud magistratus 
starent, negotiantes in basilica ne impedirent. Supra 
columnas ex tribus tignis bipedalibus compactis tia- 
bes sunt circa coUocatae, eaeque ab tertiis columnis, 
quae sunt in inteiiori paite, revertuntur ad antas, 
quae a pronao procurrunt, dextraque ac sinistra be- 
micydum tangunt Supra trabes contra capitula ex 9 
fulmentis dispositae pilae sunt collocatae altae pedibus 
tribus, latae quoquo versus quatemis. Supra eas ex 
duobiis tignis bipedalibus trabes euerganeae circa sunt 
collocatae, quibus insuper transtra cum capreolis co- 
lumnainim contra corpora et antas et parietes pronai 
collocata sustinent unum culmen perpetuum basilicaef 
alterum a medio supra pronaum aedis. Ita fastigiorum io 
duplex tecti nata dispositio, extrinsecus et interioris 
altae testudinis, praestat speciem venustam. Item 



Digitized by 



< Google 



115 ^E ARCHITECTURA 

sublata epistjliorum ornamenta et pluteorum colu* 
mnarumcpie superiorum distrìbutio operosam detrahit 
molestiam, sumptiisque imminuit ex magna parte 
summam. Ipsae vero columnae in altitudine perpe- 
tua sub trabes testudinis perductae et magnificentiam 
impensae et auctoritatem operi adiungere yidentur* 

CAPUT II. 
De aerarlo^ carcere et curia ordinandis. 

X Aerarium, career, curia foro sunt coniungenda> 
sed ita uti magnitudo symmetiiae eorum foro respon- 
deat. Maxime quidem curia inprimis est facienda ad 
dignitatem municipii sive civitatis : - et si (quadrata erit, 
quantum habuerit latitudinis , dimidia addita constitua*» 
tur. altitudo; sin autem oblonga fuerit, longitudo et 
latitudo componatur, et summae compositae eius di- 

2 midia pars sub lacunariis- altitudini detur. Praeterea 
praecingendi sunt parietes medii coronis ex intestino 
opere aut albario ad dimidiam partem altitudinis. Quae 
si non erunt» vox ibi disputantium elata in altitudi- 
nem intellectui non poterit esse audientibus: cum au- 
tem coronis praedncti parietes erunt , vox ab imis mo- 
rata , prius quam in aera elata dissipabitur , auribus 
erit intellecta. 



Digitized by 



Google 



LIBERV. CAP. III. iig 

CAPUT III. 
De theatro eiusque salubri constitutione. 

Ciim forum constihihim fuerit» tum deorum im« ^ 
mortalium diebusfestis ludorum spectationìbus elìgen- 
dus est locus theatro quam saliiberrimus , uti in primo 
libro de salubritatibus in moenium collocationibus est 
scriptum. Per ludos enim cum coniugibus et liberi» 
persedentes delectationìbus detinentur, et corpora pro« 
pter voluptatem immota patentes babent venas, in quas 
insidunt aurarum flatus , qui si a regionibus palustri* 
bus aut aliis regionibus vitiosis advenient, nocentes spi- 
ritus corporibus infundent Itaque si curiosius elige- 
tur locus theatro, vitabuntur vitia. Etiamque provi- 2 
dendum est, ne impetus habeat a meridie: sol enim 
cum implet eius rotunditatem , aér conclusus curvatura, 
neque habens potestatem vagandi , versando confer- 
vescit, et candens adurit excoquitque et imminuit e 
corporibus humores. Ideo maxime vitandae sunt vitio- 
sae regiones et eligendae salubres. Fundamentorum 3 
autem, si in montibus fuerit, fadlior erit ratio; sed 
si necessitas coegerit in plano aut palustri loco ea con- 
stitui, solidationes substructionesque ita erunt facien- 
dae quemadmodum de fundationibus aedium sacrarum 
in tertio libro est scriptum. Insuper fundamenta lapi- 
deis et marmoreis copiis gradationes ab substructione 
fieri debent. Praecinctiones ad altitudines theatrorum 4 
prò rata parte facìendae videntur , neque altiores quam 
quanta praecinctionis itineris sit latitudo : si enim ex- 
celsiores f uerint , repellent et eiiciént e superiore parte 
vocem, nec patientur in sedìbus summis, quae supra 



Digitized by 



Google 



120 DE ARCHITECTURA 

praecinctiones 9 verborum casus certa signifìcatìone ad 
aures pervenire. Et ad summam ita est gubemandum, 
uti linea cum ad imura gradura et ad summum extenta 
f aeriti omnia cacumina graduum angulosque tangat; 

5 ita vox non impedietiir. Aditus complures et spatiosos 
oportet disponere , nec coniutictos superiores inferiori- 
bus, sed ex omnibus locis perpetuos et directos sine in* 
versuris faciendos; uti cum populus dimittitur de spe- 
ctaculis, ne comprimatur, sedhabeat ex omnibus lods 
exitus separatos sine impeditione. Etiam diligenter est 
animadvertendum ne sit locus surdus , sed ut in eo vox 
quam clarissime vagari possit. Hoc vero fieri ita pote- 
rity si locus electus fuerit, ubi non impediatur reso- 

6 nantia. Vox autem est spiritus fluens et aéris ictu sen- 
sibilis auditui. Ea movetur circulorum rotundationibus 
infinitis, uti si in stantem aquam lapide immisso na« 
scantur innumerabiles undarum circuii cresceutes a cen- 
tro quam latissime possunt evagantes, nisi angustia loci 
interpellaverit aut aliqua offensio, quae non patitur 
designationes earum undarum ad exitus pervenire. Ita- 
que cum interpellentur offensionibus , primae redun* 

7 dantes insequentium disturbant designationes. Eadem 
ratione vox ictu ad circinum efficit motiones. Sed in 
aqua circuii planitiae in latitudinem moventur; vox et 
in ladtudinem progreditur, et altitudinem gradatim 
scandit. Igitur ut in aqua undarum designationibus, 
ita in voce cum offensio nulla primam undam interpel- 
laverit, non disturbat secundam , nec insequentes, sed 
omnes sine resonantia perveniunt ad imorum et summo- 

8 rum aures. Ergo veteres architecti naturae vestigia 
persecutì indagationibus vocis scandends tlieatrorum 
perfecerunt gradationes, et quaesiverunt per canoni- 
cam mathematicorum et musicam rationem, ut quae- 



Digitized by 



Google 



MBER V. C A P. in. IV. 121 

cunque vox esset in scena, clarior et suavìor ad spe* 
ctatorum perveniret aures. Uti enìm organa in aeneis 
laminis aut comeis echeis ad chordarum sonitiis eia-» 
litatem perfiduntur, sic theatrorum per harmonicen 
ad augendam vocem ratiocinationes ab antic[uis sunt 
constitutae. 

CAPUT IV. 
De H a r in o 71 i € a. 

Harmonica autem est musica litteratura obscura i 
et difficilis, maxime quidem quibus Graecae litterae 
non simt notae; quam si volumus explicare, necesse 
est etiam graecis verbis uti, quod nonnulla eorum 
latinas non habent appellationes. Itaque ut» poterò 
quam apertissime ex Aristoxeni scripturis interpreta* 
bor, et eius diagramma subscribam finitionesque so- 
nituum designaboy uti qui dìligentius attenderit,- faci« 
lius percipere possit Vox enim duobus modis move- 2 
tur; e quibus unus habet eEfectus continuatos alter 
distantes. Continuata vox neque in finitionibus con- 
sistit neque in loco uUo, efficitcpie terminationes non 
apparente) , intervalla autem media patentia \ uti ser* 
mone cum dicimus sol, lux, flos, nox. Sic enim^ 
nec unde incipit nec ubi desinit, intelligitur, quod 
neque ex acuta facta [est] gravis nec ex gravi acuta 
apparet auribus. Per distantiam autem e contrario s 
namque cum flectitur immutatione vox, alias fit acuta 
alias gravis; statuit se in alicuius sonitus finitione, 
deinde in alterìus, et id ultro citro crebre fadendo 
inconstans apparet sensibus, uti in cantionibus cum 
flectentes vocem varietatem facimus modulationis. Ita^ 

16 



Digitized by 



Google — 



122 DE ARCHITECTURA 

que intervallis ea cum versatur , et unde initìuin fecit, 
et ubi desiìt, apparet in sonorum patentìbus finitio* 
nibus: media autem carentia intervallis obscurantur. 

3 Genera vero modulationum sunt tria: prìmum quod 
Graeci nominant àp/ioviavy secundum y,p<i>p.a^ ter* 
tiiim òiócTOVOv. Est autem Harmoniae modulatio ab 
arte concepta, et ea re cantio eius maxime gravein 
et egregiam habet auctoritatem. Chroma subtili so- 
lertia ac crebritate modulorum suaviorem habet dele- 
ctationem. Diatoni vero, quod naturalis est» facilior 
est intervallorum distantia. In bis tribus generibus 
dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones » quod 
Harmonia tetrachordorum et tonos et dieses habet 
binas. Diesis autem est toni pars quarta; ita in he- 
mitonio duae dieses sunt coUocatae. Chromati duo 
hemitonia in ordine sunt incomposita; tertium trium 
hemitoniorum est intervallum. Diatoni duo sunt con- 
tinuati toni; tertium hemitonium finit tetrachordi 
n^agnitudinem. Ita in tribus generibus tetrachorda 
ex duobus tonis et hemitonio sunt peraequata» sed 
ipsa cum separatim uniuscuiusque generis finibus 
Gonsiderantur , dissimilem habent intervallorum desi- 

4 gnationem. Igitur intervalla tonorum et hemitonio- 
rum [et] tetrachordorum in voce divisit natura, fini*- 
vitque termina tiones eorum [mensuris] intervallorum 
quantitate, modisque certis distantibus constituit qua* 
litates: quibus etiam artificès, qui organa fabricant, 
ex natura constitutis utendo ' comparant ad concentus 

5 convenientes eorum perfectiones. Sonitus, quigiaece 
ip^óyyoi dicuntur, in unoquoque genere sunt decem 
et octo : e quibus octo sunt in tribus generibus per* 
petui et stantes; reliqui decem cum communiter mo- 
dulantur, sunt vagantes. Stantes autem sunt qui 



Digitized by 



Google 



L I B E R V. C A P. IV. 123 

inter mobiles ìnterpositi continent tetrachordi coniun- 
ctioneiiiy et e generum discriminibiis suis fìnìbus siint 
permanentes. Appellantur autem sic: proslambano* 
menosy hypate hypaton, hypate meson, mese, nete syn- 
emmenon , paramese , nete diezeugmenon , nete hyper- 
bolaeon. Mobiles autem sunt, qui in tetrachordo 
inter immotos dispositi, in geneiibus et lods loca 
mutant: vocabula autem habent haec: parbypate hy- 
paton, lichanos hypaton, parbypate meson, lichanos 
meson, trite synemmenon, paranete synemmenon, trite 
diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite byper* 
bolaeon , paranete byperbolaeon. £i .autem , qui mo* 6 
ventur, recipiunt virtutes alias: intervalla enim et <li- 
stantias babent crescentes. Itaque parbypate, quae 
in barmonia distat ab bypate diesi, in ebromate mu- 
tata babet bemitonium, in dia tono vero tonum: qui 
licbanos in barmonia dicitur ab bypate distat bemi- 
tonium , . in cbroma translatus progreditur duo bemi- 
tonia, in diatono distat ab bypate trìa bemitonia. 
Ita decem sonitus propter translationes in generibus 
effìdunt triplicem modulationum varietatem. Tetra- 7 
chorda autem sunt quinque: primum gravissimum, 
quod graece dicitur x>xaTOv ; secundum medianum, 
quod appellatur jxéóov; tertium coniunctum,- quod 
6vvrjj.ifiévov dicitur; quartum' dìsiunctum, quod bié- 
2iévyjxévov nominatur; quintum, quod est acutissi- 
mum , graece vxepfióXaiov dicitur. Concentus , quos 
natura bominis modulari potest, graece({ue (Svjxqxsùviai 
dicuntur, sunt sex, diatessaron, diapente, diapason, 
diapason cum diatessaron, diapason cum diapente, dis- 
diapason. Ideoque et a numero nomina receperunt; 8 
quod, cum vox constiterit in una sonorum finitione 
ab eaque se flectens mutaverit et pervenerit in quar- 



Digitized by 



Google 



124 DEARCHITECTURA 

tam terminationem y appellatur diatessaron , in qiiin- 
tam diapente 9 in octavam diapason, in octavam et 
dimidiam diapason et diatessaron, in nonam et dimi*. 
diain diapason et diapente, in quintam decimam dis- 
9 diapason. Non enim inter duo intervalla cnm chor* 
darum sonitus aut vocis cantus factus fiierit, nec in 
tertia aut sexta aut septima possunt consonantiae 
fieri; sed, ut supra scriptum est, diatessaron et dia* 
pente et ex ordine ad disdiapason convenientes ex 
natura vocis congruentis habent finitiones; et ei con- 
centus procreantur ex coniunctione sonituum, qui 
graece (^^óyyoi dicuntur. 

CAPUT V. 
De t h e a t r i v a $ i s. 

1 Ita ex liis indagationibus mathematicis rationibus 
fìant vasa aerea prò ratione magnitudinis theatri; ea* 
que ita fabricentur, ut, cum tanguntur, sonitum fa* 
cere possint inter se diatessaron, diapente, et ex 
ordine ad disdiapason. Postea inter sedes theatri con* 
stituds cellis ratione musica Ibi coUocentur ita, uti 
nullum parietem tangaut, circaque habeant locum 
vaaium et a summo capite spatium; ponanturque in-^ 
versa, et habeant in parte quae spcctat ad scenam 
suppositos cuneos ne minus altos semipede ; contraque 
eas cellas relinquantur aperturae inferiorum graduum 

fi cubilibus longae pedes duos altae semipedem. De* 
signationes autem earum quìbus in locis constituan- 
tur sic explicentur. Si non erit ampia magnitudine 
theatrum, media altitudinis transversa regio designe- 
tur, et in ea tredecim cellae duodecim aequalibus 



Digitized by 



Google 



I.I B E R V. C A P. V. 125 

inlervallis distantes confomicentur, uti ea echea , qnae 
supra scripta sunt, ad neten hjperbolaeon sonantia 
in cellisy quae sunt in comibus extremis , utraque 
parte prima callocentur; secunda ab extremis diates- 
saron ad neten diezeugmenoii; tertia diatessarou ad 
neten parameson; cpiarta [^diapente"] ad neten synem- 
menon; quinta diatessaron ad mesen; sexta dìatessa- 
ron ad hypaten meson; in medio unum diatessaron ad 
hypaten hypaton. Ita hac ratiocinatione vox ab scena 3 
uti ab centro profusa , se circumagens tactucpie feriens 
singuloruin vasorum cava, excitaverìt aucta claritate 
ex concentu convenientem sibi consonantiam. Sin 
autem aìnplior erit magnitudo theatri, tiinc altitudo 
dividatur in partes quatuor; uti tres efficiantur re* 
gìones cellarum transversae designatae , una harmoniae, 
altera cbromatos, tertia diatoniret ab imo quae erit 
prima, ea ex harmonia coUocetur ita, uti in minore 
theatro supra scriptum est. In mediana autem parte 4 
prima in extremis comibus ad chromatìcen hyperbo- 
laeon faabentia sonitum ponantur; in secundis ab bis 
diatessaron ad chromaticen diezeugmenon ; in tertiis 
diapente ad chromaticen synemmenon^ in quartis dia- 
tessaron ad chromaticen meson; quintis diatessaron 
ad chromaticen hypaton; .sextis ad paramesen, quod 
et ad chromaticen hyperbolaeon diapente, et ad chro^ 
maticen meson diatessaron habent consonantiae com- 
munitatem. In medio nihil est coUocandiun ideo, 5 
quod sonituum nulla alia qualitas in chromatico ge^* 
nere symphoniae consonantiam jpotest habere. In 
summa vero divisione et regione cellarum , in comibus 
primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata vasa sonitu 
ponantur; in secundis diatessaron ad diatonon die- 
zeugmenon; tertiis diatessaron ad diatonon synemme- 



Digitized by 



Google 



126 DE A RC H I T E C T U R'A 

non; quartis diatessaron ad dìatonon meson; (juintis 
diatessaron ad dìatonon hypaton; sextis diatessaron 
ad proslambanomenon ; in medio ad mesen» quod ea 
et ad proslambanomenon diapason, et ad dìatonon 
hypaton diapente habet S3niiphoniarum commiinìtates. 

6 Haec autem si quis voluerit ad perfectum facile per- 
ducere, anìmadvertat in extremo libro diagramma 
musica ratione desìgnatum, quod Aristoxenus magno 
\dgore et industria generatim divìsis modulationibus 
constitutum reliquit: de quo si quis ratiocìnationibus 
his attenderit, et ad naturam vocis et ad audientium 
delectationes facilius valuerit theatrorum effìcere per- 

7 fectiones. Dicet aliquis forte, inulta theatra Romae 
quotannis facta esse, ncque ullam rationem hanim 
rerum in his fuisse^ Sed eixavit in eo, quod omnia 
publica lignea theatra tabulationes habent complures, 
quas necesse est sonare. Hoc vero licet animadver- 
tere etiam a cithàroedis, qui superiore tono cum vo- 
lunt canere, advertunt se ad scenae valvas, et ita 
recipiunt ab earum auxilio consonantiam vocis. Cum 
autem ex solidis rebus theatra constìtuuntur, id est 
ex structura caementorum, lapide, marmore, quae 
sonare non possunt, tunc ex his hac ratione sunt 

8 explicanda. Sin autem quaeritur, in quo theatro ea 
sint facta, Romae non possum ostendere; sed in Italiae 
regionibus et in pluribus Graecorum dvitatibus: et- 
ìamque auctorem habemus L. Mummium, qui diruto 
theatro Corìnthiorum eius aenea Romam deportavit, 
et de manubiis ad aedem Lunae dedicavit Multi 
autem solertes archìtecti, qui- in oppidis non magnis 
theatra constituerunt , propter inopiam fìctilibus doliis 
ita sonantibus electis, hac ratiocinatione compositis 
perfecerunt utilissìmos effectus. 



Digitized by 



Google 



L I B E R V. C A P. Vr. 127 

CAPUT VI. 
De conformatione theatri f adendo. 

Ipsius autem theatri conformatio , sic est fadenda, i 
uti quam magna futura est perimetros imi, centro 
medio collocato circumagatur lìnea rotundationis, in 
eaque quatuor scribantur trigona, paribus lateribus et 
ìntervallis, quae extremam lineam circinationis tan- 
gant: quibus etiam in duodecim signorum coelestium 
descriptione astrologi ex musica convenientia astro- 
rum ratiodnantur. Ex bis trigonis cuius latus fuerit 
proximum scenae ea regione , qua praecidit curvatu- 
ram cìfcinationis , ibi finiatur scenae frons, et ab eo 
loco per centrum parallelos linea ducatur, quae dis- 
iungat proscenii pulpitum et orcbestrae regionem. Ita 2 
latius factum fuerit pulpitum . quam Graecorum,: quod 
omnes artifices in scena dant operam: in orchestra 
autem senatorum sunt. sedibus loca designata: et eius 
pulpiti altitudo sit ne plus pedum quinque, uti qui 
in orchestra sederinty spectare possint omnium agen- 
tium gestus. Cunei spectaculorum in theatro ita di- 
vidantur, uti anguli trigonorum, qui currunt circum 
curvaturam circinationis , dirigant ascensus scalasque 
inter cuneos ad primam praecinctionem. Supra au- 
tem alternis itineribus superiores cunei medii diri- 
gantur. Hi autem , qui sunt in imo et dirigunt sca- 3 
laria, erunt numero septem [^ajiguli'^ relìqui quinque 
scenae designabunt compositionem ; et unus medius 
contra se valvas regias habere debet; et qui erunt 
dextra ac sinistra hospitalium designabunt composi- 
tionem; extremi duo spectabunt itinera yersurarum. 



Digitized by 



Google 



128 ^^ A RC II ITE e TUR A 

Gradus spectaculorum , ubi siibsellia componantur , ne 
minus alti sint jpalmopede , ne plus pede et digitis 
sex: latitudines eorum ne plus pedes duos semis, ne 
minus pedes duo constituantur. \^Sequitur vulgo Ca- 

4 put VII. de tecto porticus theatri.'j Tectum porticusi 
quod futurum est in summa giradatione, cum scenae 
altitudine libratum perfidatur ideo, quod vox cre^ 
scens aequaliter ad summas gradationes et tectum per* 
veniet. Namque si non erit aequale, quo minus fue* 
rit altum, vox praerìpietur ad eam altitudinem, ad 

5 quam perveniet primo. Orchestra inter gradus imos 
quam diametron habuerit 9 eius sexta pars sumatur, et 
in comibus utrinque aditus ad eius mensurae perpendi- 
culum inferiores sedes praecidantur, et qua praedsio 
fuerity ibi constituantur itinerum supercilia; il» enim 
satis altitudinem habebunt eorum confomicationes. 

6 Scenae longitudo ad orcfaestrae diametron duplex fieri 
debet: podii altitudo ab libi:amento pulpiti cum co- 
rona et lysi duodecima orchestrae diametri: supra 
podiiim columnae cum capitulis et spiris altae quarta 
parte eiusdem diametri: epistylia et ornamenta earum 
columnarum altitudinis quinta parte: pluteum insuper 
cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte: 
supra id pluteum columnae quarta parte minore al* 
tìtudine sint quam inferiores: epistylia et ornamenta 
earum columnarum quinta parte. Item si tertià episce* 
nos futura erit, mediani plutei summum sit dimidia 
parte > columnae summae medianarum minus altae sint 
quarta parte: epistylia cum coronis earum columna* 

7 rum item habeant altitudinis quintam partem. Nec 
tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes ra- 
tìones et effectus possunt respondere, sed oportet archi* 
tectum animadvertere, quibus proportionibus necesse 



Digitized by 



Google 



L I B E R V. C A P. VI. 129 

sit seqni symmetriam , et quiLus radonibus ad loci 
naturam aiit magnitudinem operis debeat teinperari. 
Sunt enim res , quas et in pusillo et in magno theatro 
necesse est eadem magnitudine fieri propter usum; 
uti gradus» dìazomata, pluteos, itinera, adscensus, 
pulpita, tribunalia» et si qua alia intercurrunt, ex 
quibus necessitas cogit discedere ab symmetria, ne 
ìmpediatur usus. Non minus si qua exiguitas copia- 
rum, id est marmoris, materìae, reliquarumque re- 
rum, quae parantur, in opere defuerìnt, paululum 
dettiere aut adiicere , dum id ne nimium improbe 
fiat sed cum sensu , non erit alienum. Hoc autem 
enti si architectus erit usu peritus, praeterea ingenio 
mobili solertiaque non fuerit viduatus. Ipsae autem 8 
scenae suas habeant rationes explicatas ita , uti me- 
diae valvae ornatus habeant aulae regiae; dextra ac 
sinistra hospitalia : secundum autem spatia ad ornatus 
comparata, quae loca Graedi mpiànrovs dicunt ab 
eo, quod machinae sunt in iis locis versatiles trigo- 
noe , habentes in singula tres species omationis , quae 
cum aut fabularum mutatìones sunt futurae, seu deo- 
rum ^adventus cum tonitribus repentinis, versentur 
mutentque speciem omationis in frontes: secundum 
ea loca versurae sunt procurrentes , quae efficiunt 
una a foro altera a peregre aditus in scenam. [6^- 
quitur vulgo Caput VIIL de tribus scenarum gaierir 
bus et theatris Graecorurn^ cuius posterior pars nunc 
separatim legitur.'\ Genera autem sunt scenarum 9 
trìa: unum, quod dicitur tragìcum, altenim comi- 
cum, tertium satyricum. Horum autem ornatus sunt 
inter se dissimili disparìque ratione : quod tragicae 
deformantur columnis et fastigiis et signis reliquisque 
regalibus rebus : comicae autem aedificiorum priyato* 

17 



Digitized by 



Google 



d50 DE ARCHITECTURA 

rum et menianorum habent speciem, prospectusque 
fenestiis dispositos imitatione commuriium aedificio- 
nim rationibus: satyrìcae vero omantur arboribus, 
speluncis» tnontibus, reliquisque agrestìbus rebus in 
rojcii<s)hif spedem deformatis. 



CAPUT VII (vulgo Vin. scct. 2. 3.) 
De theatris Graecorum» 

1 In Graecorum theatris non omnia iisdem rationi- 
bus sunt facienda; quod primum in ima circinatìoney 
ut in latino trigonorum quatuor» in eo quadratorum 
trium anguli circinationis lineam tangunt: et cuius 
quadrati latus est proximum scenae praeciditque cur- 
vaturam circinationis , ea regione designatur finìtio 
proscenii; et ab ea regione ad_ extremam circinatio- 
nem airvaturae parallelos linea designatur , in qua 
constituitur frons scenae: per centrumque orchestrae 
proscenii e regione parallelos linea describitur, et 
qua secat circinationis lineas dextra ac sinistra in 
comibus hemicycliy centra designantur, et cirdno col- 
locato in dextra 9 ab intervallo sinistro circumagatur 
drdnatio ad proscenii dextram partem: item centro 
collocato in sinistro cornu, ab intervallo dextro dr- 

2 cumagatur ad proscenii sinistram partem. Ita a tribus 
centris hac descrìptione ampUorem habent orchestram 
Graed et scenam recessiorem minoreque latitudine 
pulpitum, quod Xoyeiov appellante ideo quod apud 
eds tragid et comici ac^tores in scena peragunt, reli* 
'qui autem artifices suas per orchestram praestant 
actiones. Itaque ex eo scenid et thymelid graece 



Digitized by 



Google 



LI BER V. CAP. VII. Vili. 131 

sq>aTatim nominantiir. Eiits logei aUitudo non minus 
debet esse pedum decem, non plus duodecim. Gra- 
dationes scalarum inter cuneos et sedes contra qua- 
dratorum angulos dirigantur ad prìmam praecinctio- 
nem: ab ea praecìnctione inter eas iterum mediae 
dirigantur 9 et ad summam quotiens praecinguntur, 
altero tanto semper amplificantun 



CAPUT VIIL (vulgo Capitis VUL scct. 4. 5.) 

(2> e lo e is e on s onantihus ad the atr a 
eligendis.) 

Cum haec omnia stimma cura solertiaque expli- ^ 
cata sintf tunc etiam diligentius est animadvertendum, 
uti sit electus locus, in quo leniter applicet se vox, 
neque repulsa resiliens incertas auribus referat signi« 
ficationes. Sunt enim nonnulli loci naturaliter impe- 
dientes vocis motus, uti dissonantes, qui graece dì- 
cuntur aaTTfjiovvTéS : circumsonantes , qui apud eos 
nominantur xeptijj:ovvres : item resonantes, qui di- 
cuntur àvTTfjiOVVTéS : consonantesque » quos appellant 
6vvrfy,ovvTas. Dissonantes sunt, in quibus vox prir 
ma» cum est elata in altitudinem, offensa superiori- 
bus solidis corporibusy repulsacpie resiliens in imùm, 
opprimit insequeutis vocis elationem. Circumsonantes 2 
autem sunt , in quibus circumvagando coacta vox se 
solvens in medio sine extremis casibus sonans, ibi 
extinguitur incerta verborum sìgnifìcatione. Resonan- 
tes vero , in quibus , cum in solido * tactu percussa 
resiliat, imagines exprimendo novissimos casus dupli- 
ces fadunt auditu. Item consonantes sunt, in quibus 



Digitized by 



Google 



132 DE ARCHITECTURA 

ab imis auxiliata, cum incremento scandens» ingredi- 
tur ad aures diserta verborum claritate. Ita si in 
locorum electione fuerit diligens animadversio » emen- 
datus erit pnidentia ad utilitatem in theatrìs vocis 
effectus. 

Formarum autem descriptiones inter se diserìmini- 
bus bis erunt notatae, uti quae ex qiiadratis desi- 
gnantur, Graecorum babeant usus, latinae paribus 
lateribiis trìgonorum. Ita bis praescriptionibus qui 
voluerit uti 9 emendatas efficiet tbeatrorum per- 
fectiones. 

CAPUT IX. 

De p or tic ihu s post s e e nani et a in- 
bulatio 71 ibus. 

1 Post scenam porticus siint constituèndae , uti cum 
imbres repentini ludos inter pellaverint, babeat popu- 
lus, quo se recipìat ex theatro, choragiacpie laxamen- 
tum babeant ad comparandum : uti sunt porticus Pom- 
peianae itemque Atbenis porticus Eumenia, Patrisque 
Liberi fanum, et exeuntibus e theatro sinistra parte 
Odeum, cpiod Tbemistocles columnis lapideìs navium 
malis et antennis e spoliis Persieis pertexit; idem autem 
l^etiarnll incensum Mìthridatico belio rex Ariobarza- 
nes restituit : Smyrnae Stratoniceum , Trallìbus porti- 
cus ex utraque parte ut scenae supra stadium: cete- 
risque civitatibus, quae diligentiores babuerunt arcbi- 
tectosy circa tbeatra sunt porticus et ambulationes. 

a Quae videntur ita oportere coUocari » uti duplices sunt, 
babeantque exteriores columnas doricas cum epistyliis 
et omamentis ex ratione modulationis doricae per- 



Digitized by 



Google 



L I B E R V. C A P. IX. 155 

fectas. Latitudines autem earum ita oportere fieri 
fideiiturt uti quanta altitudine columnae fuerìnt ex-- 
teriores » tanfcam latitudinem habeant ab inferiore parte 
iX>luinnarum extremarum ad medias , et a medianis ad 
parietesy qui circumdudunt portiais ambulationes : 
medianae autem columnae quinta parte altiores sint 
quam exteiiores, sed aut Ionico aut Corinthio genere 
deformentur. Columnarum autem proportiones et 5 
symmetriae non erunt iisdem rationibus, quibus in 
aedibus sacris scripsi. Aliam enim in deorum tem- 
plis debent habere gravìtatem, aliam in portidbus 
et ceterìs operibus subtilitatem. Itaque si dorici ge- 
neris erunt columnae , dimetiantur earum altitudines 
cum capitulis in partes quindecim, et ex eis parti- 
bus una constituatur et fiat modulus; ad cmxis mo- 
duli rationem omnis operis erit explicatio; et in imo 
columnae crassitudo fiat duonim modulorum: Inter* 
columnium quinque et moduli dimidia parte: altitudo 
columnae praeter capitulum quatuordecim modulorum: 
capituli altitudo moduli unius, latitudo modulorum 
duorum et moduli sextae parti»: caeterì operis mo^ 
dulationes, uti in aedibus sacris in libro quarto sai* 
ptum est, ita perficiantur. Sin autem lonicae colu- 4 
mnae ficnt, scapus praeter spiram et capitulum in octo 
partes et dimidiam dividatur, et ex bis una crassi* 
tudini columnae detur: spira cum plintho dimidia 
crassitudine constituatur s capituli ratio ita fiat, uti in 
tertio libro est demonstratum. Si (>)rtiithia erit, sca- 
pus et spira, uti in Ionica, capitulum autem, quem- 
admodum in quarto libro est scriptum, ita babeat 
rationem: stylobatisque adiectio, quae fit per scamil- 
k>s impares, ex descriptione , quae supra scrìpta est * 
in libro tertio, sumatur: epistylia, corunae, cetera- 



Digitized by 



Google 



134 ^^ ARCHITECTURA 

que omnia ad cólumnanim rationem ex scriptis vo- 

5 luminum superìorum explicentur. Media vero spatia, 
quae erunt sub divo inter porticus, adoi*nanda. viri* 
dibus videntur, quod hypaethrae ambulationes.habent 
magnam salubritatem , et primuin oculonim, quod ex 
viridibus subtilis et extenuatus aer propter motionem 
corporis influens perlìmat speciem, et ita auferens^ 
ex oculis humorem crassum aciem tenuem et acutam 
spedem relinquit. Praeterea cum corpus motionibus 
in ambulatione calescat, humores ex membris aer exu- 
gendo imminuit plenitates, extenuatque dissipando 

6 quod plus inesty qiiam corpus potest sustinere. Hoc 
autem ita esse ex eo licet animad vertere , quod sub 
tectis cum sint aquarum fontes aut etiam sub terra 
palustrìs abundantìa, ex bis nullus surgit bumor ne- 
bulosus, sed in apricis hypaethrisque locis, cum sol 
oriens vapore tangit mundum, ex humidis et abun* 
daiitibus excitat humores , et etiam conglobatos in 
altitudinem toUit. Ergo si ita videtur, uti in hypae- 
thris locis ab aere humores ex corporìbus exiigantur 
molestiores» quemadmodum ex teiTa per nebulas vi- 
dentur, non puto dubium esse^ quin amplissimas et 
omatissimas sub divo hypaethrisque collocarì oporteat 

7 in civitatibus ambulationes. £ae autem uti sint sem- 
per siccae et non luiosae, sic erit fadendum. Fo- 
diantur et exinaniantur quam altissime , et dextra ac 
sinistra structiles cloacae fiant> inque earum parieti- 
buSy qui ad ambulationem spectaverint» tubuli in- 
struantur inclinati fastigio in cloacas. His perfectis 
compleantur ea loca carbonibus; deinde insuper sa-, 
bulone eae ambulationes stemantur et exaequentur : . 
ita propter carbonum naturalem raritatem et tubulo- 
nun in cloacas instructionem exdpientur aquarum 



Digitized by 



Google 



L I B E R V, . e A P. IX, 155 

abimilantiae y et ita siccae et sìne humore perfectae 
fueiint ambulationes. Pràetereà in his operibus the- 8 
sauri sunt civitatibus in necessariis rebus a maiori- 
bus constituti: in conclusionibus eAim reliqui omnes 
faciliores sunt apparatus quam lignorum. Sai enim 
facile ante importatur: frumenta publice priyatimcpie 
expeditius congeruntiir, et si desint, oleribus, carne, 
seu leguminibus defenditur: aquae fossuris puteorum 
et de coelo repentinis tempestatibus ex tegulis exd" 
piuntur : de lìgnatione , quae maxime nece^aria est ad 
cìbum excoquenduìn y difficili^ et molesta est appara^ 
tioy quòd et tarde comipòrtatur et plus consumitur. 
In eiusmodi temporibus tunc eae ambulatipnes aperiun- 9 
tur, et mensurae tributim singulis capitibus designane 
tur. Ita duas res egregias hypaethrae ambulationes 
praéstanty unam in pace salubritatis , alteram in bello 
salutis. Ergo bis rationibus ambulalionum explica- 
tiones non solum post scenam dieatri, sed etiam 
omnium deorum templis effectae magnas ciyìtatibus 
praestare poterunt utilitates. 

Quoniam haec a nobis satis videntur esse expo- 
sita, nunc insequentur balnearum dbpositionum de* 
monsttationes. 



Digitized by 



Google — 



156 DE ARCHI TECTURA 

C A P U T X. 
De balnearum dispositionihus et partibus. $ 

1 Prìmiim eligendus locus est quam calìdìssimus , id 
est 9 aversus a septentrione et aquilone. Ipsa autem 
caldana tepidariaque lumen habeant ab occidente hi- 
berno: sin autem natura loci impediente utiqiie a 
meridie, quod maxime tempus lavandi a meridiano 
ad resperum est constitutum. Et item est animadver* 
tendum , uti caldana niuliebria yiriliaque coniuncta et 
in iìsdem regionibus sint collocata; sic enim efficie- 
tur, ut [in] yasaria et hypocaiisis communis sit [ustis] 
eonim iitrisque. Ahena supra hypocausin trìa sunt 
componenda, unum caldarium, alterum tepidarìiun, 
tertium frigidarium, et ita collocanda, uti ex tepi- 
dario in caldarium quantum aquae caldae exicrit, in- 
fluat de frigidario in tepidarium ad eundem modum: 
testudinesque alveolorum ex communi h3rpocausi c-ale» 

2 facientur. Suspensurae caldariorum itii sunt facien- 
dae, uti primum sesquipedalibus tegulis solum ster- 
natur inclinatum ad hypocausim, uti pila cum mitta- 
tur, non possit intro resistere, sed rursus redeat ad 
praefumium; ipsa per se ita flamma facilius perva- 
gabitiir sub suspensione: supraque laterculis bessali- 
bus pilae stniantiir ita disposìtae, uti bipedales tegu- 
lae possint supra esse collocatae. Altitudinem autem 
pilae habeant pedum duorum; eaeque stniantur argilla 
cum capillo subacta: supracpie coUocentur tegulae bipe- 

S dales, quae sustineant pavimentum. Concamerationes 
vero si ex structura factae fuerint, erunt utiliores: 
sin autem contignationes fuerint,. figlinum opus sub- 



Digitized by 



Google 



LIBER V. CAP. X. 137 

ìiciatur. Sed hoc ita erit faciendum: regulae ferreae 
aiit arcus fiant, eaeque undnis ferreìs ad contigna- 
tionem suspendantur quam creberrìmis; eaeque regu- 
lae sive arcua ita disponantur, ut tegulae sine mar- 
ginibus sedere in duabus invehìque possint, et ita 
totae concamerationes in ferro nitentes sint perfectae : 
earumque c^unerarum superiora coagmenta ex argilla 
cum capillo subacta liniantur. Inferior autem pars^ 
quae ad payimentum spectat, prìmum testa cum calce • 
trullìssetur, deinde opere albario sive tectorio polia- 
tur. Eaeque camerae in caldariis si duplices factae 
fìierint, meliorem babebunt usum: non enim a vapore 
humor corrumpere poterit materiem contignationis, 
sed inter duas cameras vagabitur. Magnitudines au- 4 
tem balnearum videntur fieri prò copia hominum. 
Sint autem ita compositae: quanta longitudo fuerit, 
tertia dempta kititudo sit praeter scholam labri et 
alvei: labrum utique sub lumine faciendum videtur» 
ne stantes circum suis umbris obscurent lucem. Scbo- 
las autem labrorum ita fieri oportet spatiosas, ut, 
cum priores occupaverint loca, circumspectantes r^^li- 
qui recte stare possint. Alvei autem latitudo inter 
parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, ut 
gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. 
Laconicum sudationesque sunt coniungendae tepidario, 5 
eaeque quam latae fuerint , tantam altìtudinem habeant 
ad imam curvaturam hemisphaerii: mediumque lumen, 
in hemisphaerio relinquatur, ex eoque clypeum aeneum 
catenis pendeat, per cuius reductiones et demissiones 
perfìcietur sudationis temperatura; ipsumque ad circi- 
num fieri oportere videtur , ut aequaliter a medio flam- 
mae vaporisque vis per curvaturae rotundationes per- 
vagetur. 

18 



Digitized by 



Google 



/ 



138 r>E ARCHITECTURA 

CAPUT XL 
De palaestraruìn aedificatione et xystis. 

1 Nunc mihì yidetur, tametsi non sint Italicae con- 
suetudinis, palaestrarum aedificationes tradere tamen 
explicate, et quemadmodum apud Graecos constituan- 
' tur monstrare. In palaestris perìstylia ^ladrata sive 
oblonga ita sunt facienda, uti duorum'Stadiorum ha- 
beant ambulatìonis circuitionein , quod Graeci vocant 
biavXovj ex qiiibus tres porticus simplices dispo- 
nantur, quartaqiie, quae ad meridianas regiones est 
conversa 9 duplex; uti cum tempestates ventosae sunt, 
non possit aspergo in interiorem partem pervenire. 

fi Constituantur autem in trìbus porticibus exedrae spa- 
tiosae, habentes sedes, in quibus philosophi> rheto- 
resy reliquique qui studiis delectantur sedentes dispu- 
tare possint. In duplici autem porticu coUocentur 
haec membra, ephebeum in medio; hoc autem est 
exedra amplissima cum sedibus, quae tertin parte 
longior sit quam lata: sub dextro coryceum: deinde 
proxime conisterìum: a conisterio in versura porticus 
frigida lavatioy quam Graed Xovrpov vocitant: ad 
sinistram ephebei elaeothesium: proxime autem elae- 
othesium frigidarium, ab coque iter in propnigeum in 
versura porticus: proxime autem introrsus e regione 
frigidarii coUocetur concamerata sudatio» longitudine 
duplex quam latitudine, quae habeat in versuris ex 
ima parte Laconicum, ad eundem mpdum uti supra 
scriptum est compositum : ex adverso Laconici caldam 
lavationem. In palaestra perìstylia, quemadmodum 
supra scriptum est, ita debent esse perfecte distrìbuti. 



Digitized by 



Google 



L I B E R V. C A P. XI. 139 , 

Extra autem dìsponantur porticus tres , una ex peri- 3 
stylio exeuntibuSy duae destra atque sinistra stadia- 
tae; ex quibus una c[iiae spectaverit ad septentrio- 
nem^ perfìciatur duplex, amplissima latitudine: alte-» 
rae simplices» ita factae, uti in partibus , quae fuerint 
circa parietes et quae erunt ad columnas, margines 
habeant uti semitas non minus pedum denum, me- 
diumque excavatumy uti gradus bini sint in descensu 
a marginibus sesquipedem ad planitiem: quae plani- 
ties sit ne minus pedes XII. Ita qui vestiti ambula- 
verint circum in marginibus non impedientur ab un- 
ctis se exercentibus. Haec autem porticus Svaròs 4 
apud Graecos vocìtatur, quod athletae per hiberna 
tempora in tectis stadiis exercentur. Proxime autem 
systiim et duplicem porticum designentur hypaethrae 
ambulationesy quas Graeci xapahpojAibas^ nostri xysta 
appellante in quas per hiemem ex xysto sereno coelo 
athletae prodeuntes exercentur. Fadunda autem xysta 
sic videntur, ut sint inter duas porticus sylvae aut 
platanones, et in bis perfìdantur inter arbores am- 
bulationeSf ibique ex opere signino station es. Post 
xystum autem stadium ita figuratum , ut possint homi- 
num copiae cum laxamento athletas certantes spectare. 

Quae in moenibus necessaria videbantur esse^ ut 
apte disponantur, perscripsi. 



Digitized by 



Google 



1^0 DE ARCHITECTURA 



CAPUT Xlt. 

De p or t uh US et s tr uc t ur is in a q u a 
f ac ie ndis. 

i De oppoTtunitate auteixi portuum non est praeter- 
mìttendum y sed quibus rationibus tueantur naves in 
bis ab teinpestatibusy explicandum. Hi autem natu* 
raliter si sint bene positi » habeantcpie acroteiia sive 
promoiitoria procurrentia , ex quibus introrsus curva- 
turae sive versurae ex loci natura fuerint conforma- 
tae, maximas utilitates videntur habere. Circum enim 
porticus sive navalia sunt faciendà, sive ex portici* 
bus aditus ad emporia, turresque ex utraque parte 
collocandae, ex quibus catenae traduci per machinas 

2 possint Sin autem non naturalem locum neque ido* 
neum ad tuendas ab tempestatibus naves habuerimus» 
ita videtur esse faciendum, uti si nullum flumen in 
bis locis impedierity sed erit ex una parte statio, 
tunc ex altera parte structuris sive aggeribus expe* 
diantur progressus, et ita conformandae portuum con^ 
clusiones. Eae autem structurae* quae in aqua sunt 
futurae, videntur sic esse faciendae, uti portetur pulvis 
a regionibuSy quae sunt a Cumis continuatae ad pro- 
montorium Minervae, isque misceatur uti in mortario 

5 duo ad unum respondeant. Deinde tunc in eo loco, qui 
definitus erit, arcae stipitibus robusteis et^catenis in- 
clusae in aquam demittendae destinandaeque fìrmiter: 
deinde inter eas ex transtillis inferior pars sub aqua ex- 
aequanda et purganda, et caementis ex mortario ma- 
teria mixta (quemadmodum supra scriptum est) ibi 
congerendum, donicum compleatur structurae spatium^ 



Digitized by 



Google 



LIBERV. CAP. XII. 141 

* 

quod faerit inter arcas. Sin autem proptier fluctiis aut 
impetus aperd pelagi destinae arcas non pofcuerìnt con- 
tinere » tiinc ab ipsa terra sive crepidine pulvinus qiiam 
fìrmissime stniatur , isqiie pulvinus exaequata struatur 
planide minus qiiam dìmidiae partìs ; relicjuum , quod 
est proxime littus, proclinatum latus hal>eat Deinde 4 
ad ipsam aquam et latera pulvino circiter sesquipedales 
margines struantur aequilibres ei planitiae» qyae supra 
scrìpta est Tunc proclinatio ea impleatur arena» et 
exaequetur cum margine et planitia pulvini : deinde ip- 
super eam exaequationem pila quam magna constitiita 
fuerit, ibi struatur » eaque cum erit extructa, relin* 
quatur ne minus duo menses , ut siccescal : tunc autem 
sucddatur margo , quae sustinet arenam : ita arena flu- 
ctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem. 
Hac radone quodescunque opus fuejiti in aquam pote- 
rit esse progressus. Hoc autem munus naturale habent 5 
ea loca, quae supra scripta sunt In quibu^ autem 
locis pulvis non nascitur» bis rationibus erit faciendum, 
ud arcae duplices relatis tabulis et catenis colligatae in 
eoloco, qui finitus erit, consdtuantur, et inter desd- 
nas creta eronibus ex ulva palustri facds calcetur. Cum 
ita bene calcatum et quam densissime fuerit, tunc 
cochleis, rods, tympanis coUocads, locus qui in ea 
sepdone finitus fuerit, exinaniatur sicceturque , et ibi 
inter septiones fundamenta fodiantur. Si terrena erunt» 
usque ad solidum crassiora quam qui murus supra futu- 
rus erit exinaniatur, sicceturque, et tunc structura ex 
caemends calce et arena compleatur. Sin autem moUis 6 
locus erit, palis ustulads alneis aut oleagineis [aut ro- 
busteisj configatur» et carbonibus*compleatur, quemad- 
modum in theatrorum et muri fundationibus est scri- 
ptum. Deinde tunc quadrato saxo murus ducatur iun- 



Digitized by 



Google 






1^2 DE ARCHITECT. LIB. V. CAP. XII. 

cturis quam longissimis , uti maxime medii lapides eoa* 
gmentis condneantur. Tunc cpii locus erit inter mu- 
rum, Tuderatione sive structura compleatur. Ita erit, 
7 uti possit turrìs insuper aedificari. His perfectis, na«* 
valìorum ea erit ratio , ut constituantur spectantia ma- 
xime ad septentrionem; nam meridianae regiones prò- 
pter aestus cariem , tineam , teredines , reliquaque be- 
stiarum nocenlium genera procreant alendoque conser- 
vant: ea<pie aedificia minime sunt mateiianda propter 
incendia. -De magnitudine autem finitio nulla debet 
esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti, 
etsi maiores naves subductae fuerint, habeant cum laxa- 
mento ibi collocationem. 

Quae necessaria ad utilitatem in ciìdtatibus publico- 
rum loconim succurrere mihi potuerunt, quemadmo- 
dum constituantur et perficiantur, in hoc volumine 
scripsi : privatorum autem aedificiorum utilitates et 
eorum symmetrias in sequenti volumine ratiodn^or. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVIl POLLIONIS 



DE ARCHITEGTURA 



LIBEH SEXTUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



Aristippus philosophus Socraticiis , naufragio cum eie- i 
ctus ad Rhodiensium littus animadvertisset geometrica 
schemata descripta , exclamavìsse ad comites ita dicitur : 
Benesperemus! hommum enim vestigia video: statimque 
in oppidum Rhodum contendit , et recta gymnasium de- 
venite ibique de philosophia disputans muneribus est 
donatusy ut non tantum se omaret, sed etiam eis, 
qui una fuerant, et vestitum et cetera, quae opus 
essent ad victum, praestaret Cum autem eius comi- 
tes in patriam reverti voluissent, interrogarentque 
eum, quidnam vellet domum renunciarii tunc ita 
mandavit dicere : eiusmodi possessiones et viatica libe- 
ris oportere parari, quae etiam e naufragio luia pos- 
sent enatare. Namque ea vera praesidia sunt vitae, 2 
quibus neque fortunae tempestas iniqua neque publi- 
»carum rerum mutatio neque belli vastatio potest no- 
cere. Non minus eam sententiam augendo Theophra- 
stuSy hortandos doctos potius esse quam peamiae 
confidentes, ita ponit: doctum ex omnibus solum ne- 
que in alienis locis peregrinum neque amissis fami- 
liaribus et necessariis inopem amicorum, sed in omni 
cavitate esse civem, difficilesque fortunae sine timore 
posse despicere casus; at qui non doctrinarum sed 

19 



Digitized by 



Google 



1^6 DE ARCIIITECTURA 

• 
felidtatìs praestdìis putarct se esse vallatum, labidis 

ìtineribus vadcntem non stabili sed infirma conflictari 

3 vita. Epicurus vero non dissimiliter ait, pauca sapien- 
tibus fortunam tribuere; cpiae autem maxima et ne- 
cessaria sunt, aitimi mentisque cogitationibus guber- 
nari. Haec ita esse plures philosophi dixerunt Non 
minus poetae, (pii antiquas comoedias graece scripse* 
runt, easdem sententias versìbus in scena pronuncia- 
verunt, ut Eucrates, Chionides, Aristophanes, maxi- 
me etiam cum bis Alexis, qui Atbenienses aìt ideo 
oportere laudari, quod omnium Graecorum leges co- 
gunt parentes ali a liberis, Atheniensium non omnes, 
nisi eos, qui liberos artibus erudissent. Omnia enim 
munera a fortuna cum dantur, ab ea facillime adimun- 
tur;- disciplinae vero coniunctae cum animis nullo 
tempore deficiunt, .sed permanent stabiliter ad sum- 

4 mum exitum vitae. Itaque ego maximas infinitasque 
parentibus ago atque habeo gratias, quod Athenien* 
sium legem probantes me arte erudiendum curave- 
runt, et ea, quae non potest esse probata sine lite- 
ratura encyclioque doctrinarum omnium disciplina. 
Cum ergo et parentum cura et praeceptorum doctri- 
nis auctas haberem copias disciplinarum , philologis 
et philotecbnis rebus commentarìorumque scrìpturis 
me delectansy eas possessiones animo paravi, e qui* 
bus haec est (ructuum summa: nullam plus habendi « 
esse necessitatem , eamque esse proprietatem divitia- 
rum maxime, nihil desiderare. Sed forte nonnulli 
haec levia iudicantes putant, eos esse tantum sapien* 
tes 9 qui pecunia sunt copiosi. Itaque plerique ad id 
propositum contendentes audacia adhibita cum divitiis 

5 etiam notitiam sunt consecuti. Ego autem, Caesar, 
non ad pecuniam parandam ex arte dedi studium, sed 



Digitized by 



Google 



LIB. VI. PRAEFATIO. 147 

potius tenuìtatem cum bona fama , quam abunclantiam 
cum infamia sequendam probavi; ideo notities parum 
est assecuta : sed tamen his voluminibus editis, ut spero, 
posteris etiam ero notus. Neque est mirandum , quid 
ita pluribus sim ignotus. Ceteri architecti rogant et 
ambiunt» ut architectentur; mihi autem a praeceptori- 
bus est traditum, rogatum non rogantem oportere sus- 
dpere curam; quod ingenuus color movetur pudore, 
petendo rem suspiciosam. Nam benefìcium dantes non 
accipientes ambiuntur. Quid enìm putemus suspicari, 
qui rogetur de patrimonio sumptus faciendos commit- 
tere gratiae petentis , nisi quod praedae compendiique 
eius causa iudicet fadendum? Itaque maiores primùm 6 
a genere probatis opera tradebant archìiectis; deinde 
quaerebant, si honeste essent educati, ingenuo pu- 
dori non audaciae protervitatis committendum iudi* 
cantes. Ipsi autem artifices non erudiebant nisi suos 
bberos aut cognatos, et eos viros bonos instituebànt^ 
quìbus tantarum rerum fìdei pecuniae sine dubitatione 
permitterentur. Cum autem animadverto ab indoctis 
et imperitis tantae disdplinae magnitudinem iactarì, 
et ab his, qui non modo architecturae sed omnino 
ne fabricae quidem notiiiam habent; non posaum non 
laudare patres familias eos , qui literaturae fiduda coor 
firmati per se aedificantes ita iudicant, si imperitis sit 
committendum, ipsos potius digniores esse ad suam 
voluntatem quam ad alienam pecuniae consumere sumr 
mam. Itaque. nemo artem uUam aliam conatur domi 7 
facere, uti sutrìnam vel fuUonicam aut ex ceteris quae 
gunt fadliores , nisi architecturam ; ideo quod qui prò- 
fitentur, non arte vera sed falso nominantur architecti» 
Quas oh res corpus architecturae rationesque eius pu? 
tavi diligentissime conscribendas , opinans id munus 



Digitized by 



Google 



i4» 



DE ARCHITECTURA 



omnibus gentibus non ingralum futurum. Igitur qiio^ 
nìam in quinto de opportunitate communium operum 
perscripsi, in hoc volumine piivatorum aedifidonim 
ratiocinationes et commensus symmetriarum explicabo. 



CAPUTI. 

De aedificiis disponendis secùndurn loco* 
rum proprietates. 

1 Haec autem ita erunt recte dispOfiita, si primo 

animadversum fuerìt, quibus regionibus aut quibus 
inclinationibus mundi constituantur. Namque aliter 
AegyptOy aliter Hispania, non eodem modo Ponto, 
dissimiliter Romae item ceteris terrarum et regionum 
proprìetatibus oportere videntur constitui genera aedi» 
fìdorum: quod alia parte solis cursu premitur tellus^ 
alia longe ab eo distat; alia per medium temperatura 
Igitur uti consti tu tio mundi ad terrae spatium indi- 
natione signiferi circuii et solis cursu disparibns qua* 
Utatibus naturaliter est collocata» ad eundem modum 
etiam ad regionum rationes coelique varietates viden* 

a tur aedifidonim debere dirigi collocationes. Sub se- 
ptentrione aedifìcia testudinata et maxime conclusa 
et non patentia , sed conversa ad c^ilidas partes opor- 
tere fieri videntur. Contra autem sub impetu solis 
meridianis regionibus , quod premuntur a calore » pa^ 
lentiora conversaque ad septentrionem et aquilonem 
sunt faciunda. Ita quod ultro natura laedit, arte 
erit emendandum. Item reliquis regionibus ad eun- 
dem modum temperarì, quemadmodum coelum est ad 

5 inclinationem mundi coUocatum. Haec autem ex na- 



Digitized by 



Google 



LIBER Vr. CAP. I. 149 

tura rerum sunt animadvertenda , et consìderanda , at- 
^e eiiaxn ex membris corporìbusque geùldiim obser; 
Vanda. Namqiie sol quibus locìs mediocriter profunC- 
dit vaporesy in bis consenrat corpora temperata r quae- 
que proxìme currendo deflagrata erìpit exiirendo tem- 
peratiiram humoris. G)ntra vero refrìgeratìs regìo^ 
uibus, quod absunt a meridie longe, non exhauritur 
a caloribus humiory sed ex coelo rosckbis aér, in 
corpora fundens humoDem, efficit ampliores corpora- 
turas vocisque sonitus graviores. Ex eo. quoque aub 
septentrìonìbus uutrìuntur gentes immanibus corpori*- 
buSy candidis coloribuB^ directo capillo et rufOt ocu^ 
li» caesiis) sanguine multo ^ quoniam«ab.bumoris pl^ 
nitate coelique refrigerationibus sunt oonformali. Qi£ 4 
autem sunt proxìmi ad axem meridianum subiectìque 
solis cursui, brevioribus corponbus, colore fusco, 
crispo capillo 9 oculis nigris» cnirìbus uivalidist saa* 
guine exiguo., solis impetu perficiuntur. Jtaqye etiam 
propter sanguinis exiguitatem timìdiorcs sunt £erro 
resistere; sed ardores ac £ebres suCferunt sine'tàmottt, 
quod nutrita sunt eorum membra cum fervore.:. Ita- 
que corpora , qaae nascunfeur sub septcntnone » a £dm 
simt timidiora et iaibecillay sanguinie autem .abune- 
danlia ferro resisfeunt sine timóre. :>:JHon minus aoons 5 
vocb in gealeribns gealium dispaopes et varias babet 
qualiutes; ideo quod temdnatìo onentis et occidentis ^ 
circa» tiérrae.libraiioniem» ' qua divìditur pars superior 
et ìnferior mundio 'habere .videtui' .libratam naturali 
modo drcmtkweia» qna^m etiam matbematici borìzonta 
dicunt. . Jgitur quoniami >id bahemus cerluDon aniao 
6nstineii|besv a labro:,, quod est in jregione septQnlrÌQ«> 
nali» linea traietita iid id quod. est super nleridianu^ 
axem,. ab eetque.fdtera obji^a.ìniAltituilinem ad.sum<- 



Digitized by 



Google 



150 DE ARCIIITECTURA 

nuim cardinem» cpu est post stellas septentrionum, 
sine dubitatioiie animadvertemus ex eo • esse schema 
trigoni mundo, uti organi , quam aafifivxtfv Graeci 

6 dìcunt Itaque qiiod est spatium proximum imo car* 
dini ab axis linea in meridianis finibus, sub eo loco 
quae sunt nationes, propter brevitatem altitudinis ad 
mundum sonitiim vocis faciunt tenuem et acatissi- 
mum, uti in organo chorda quaeest proxima angulo: 
secundum eam autem reliquae ad xnediam Graeciam 
lemissiores effìdunt in nationibus sonorum scansio- 
nes: item a medio in ordinem crescendo ad extremos 
scptentriones sub altitudine coeli nationum spirìtus 
-sdnitilms grarioribus ab natura rerum expiimuntur. 
Ita? videtur nusndi conceptio tota propter indinatio* 
nem consonantissime per solis temperaturam ad bar* 

7 moniam/ esse composita. Igitur quae nationes sunt 
ìater axis meridiani cardinem ac septentrionalis medio 
fcositae> aiti in diagrammate musico , mediae vods 
hahent • sonitum in sermóne : quaeqne progredientes 
^ sejptentriotiem sunt nationes , qiiod altiores babent 
distantias ad mundum , spiritus vocis babente^ humore 
Tepulsos ad .hypatas et proslambanomenon , a natura 
rerum sonita graviore coguntur uti: eadem ratione e 

'. medio progredientes ad. mtodiem gentes paranetarum 
nebarumque àcutissknam sonitu vods perfidunt tenui- 

8 tatem. Hoc autem verum «saa , ex htunidis uaturae 
lods graviora fieri et ex fenridis acutiora, Utet ita 
experiendo animadvertere. Gdices duo in una for- 
nace aeque cocti aequoque pondeise-ad orepitumque 
una sonita sumantur: e^^ihis unus • in*iaqùam demit* 
tatuT, postea ex aqna. eximatiir: ^luuio; utrique tan*^ 
gantur. Gum enim il!a factum Aitrit, largiter inler 
eos sonituS' discrepabit,- a^equoque pondero non potè* 



Digitized by 



Google 



L I B E R VI. C A P. I. 151 

nmt esse. Ita et hominum corpora uno genere figu- 
rationis et una mundi coniunctione concepta alia pro- 
pter regionis ardorem acutum spiritum aérìs exprì* 
munt tactUy alia propter humòris abundantiam gra-» 
vissimas effundunt sonoruin qualitates. Item propter 9 
tenuitatem coeli merìdianae nationes ex acuto fervore 
mente expeditius celeriusquè rooventur ad Consilio* 
rum cogitationes. Septentiionales autem gentes, in* 
fusae crassitudine coeli, propter obstantiam aeris hu- 
more refìrigeratae , stupentes habent mentes. Hoc au- 
tem ita esse, a serpentibus licet aspicere, quae per 
calorem cum exhaustam habent humoris refrìgeratio- 
nem, tunc acerrime moventur; per brumalia autem 
et hibema tempora mutatione coeli refrigeratae , im- 
motae sunt stupore. Ita non est mirandum, si acu- 
tiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigera* 
tus autem contra tardiores. Cum sint autem meri- 10 
dianae nationes animis acutissimìs infinitaque solertia 
consiliorum, simul ut ad fortitudinem ingrediuntur, 
ibi succumbunt; cpiod habent exustas ab sole animo- 
rum virtù tes. Qui vero refrigeratis nascuntur regio- 
nibus, ad armorum vehementiam paratiores sunt, ma* 
gnisque virtutìbus, [sunt]^ sine timore, sed tarditate 
animi sine considerantia irruentes, sine solertia, suis 
consiliis refragantur. Cum ergo ab natura rerum 
haec ita sint in mundo collocata, ut omnes nationes 
immoderatis mixtionibus sint disparatae, veros inter 
spatium totius orbis terranim regionumque medio 
mundi popuhis romanus possidet fines. Namque tem- n 
peratissimae ad utramque partem et corporum mem- 
brìs animorumque vigoribus prò fortitudine sunt in 
Italia gentes. Quemadmodum enim lovis stella inter 
Martis ferventissimam et Saturni frigidissimam media 



Digitized by 



Google 



152 DE ARCHITECTURA 

currens temperatur , cadem ratione Italia inter septen- 
trionalem meridianamque ab utracpie parte mixtioni- 
])us temperatas et invìctas habet laudes. Itaque re* 
fringit barbarorum virtutes forti manu, consiliis me- 
' ridianonim cogitationes. Ita divina mens civitatem 
populi romani egregia temperataqiie regione colloca- 
12 vit, liti orbis terrarum imperio potiretur. ' Quodsiita 
est, uti dissimìles regiones ab inclinationibus coeli 
yariis generibus sint comparatae, et ut etiam naturae 
gentium disparibus animis et corporum figuris quali- 
iatibiisqiie nascerentur, non dubitemus aedificiorum 
quoque rationes ad nationum gentiumque proprieta- 
tes apte distribuere, cum habeamus ab ipsa rerum 
natura solertem et expeditam monstrationem. 

Qnoad potui summa ratione proprietates locorum 
ab natura rerum dispositas animadvertere , exposui^ 
et quemadmodum ad solis cursum et inclinationes 
coeli oporteat ad gentium fìguras constituere aedifi- 
ciorum qualitateSy dixi. Itaque nunc singidorum gè- 
nerum in aedifìciis commensus symmetriarum et uni- 
versos et separatos breviter explicabo. 

CAPUT II. 

De aedificiorum privatoruìit proportioni- 

bus et mensurìs secundum naturam 

locorum. 

t Nulla architecto maior cura esse debet, nist uti pro- 
portionibus ratae partis habeant aedifìcia rationum 
exactiones. Cum ergo constituta symmetriarum ratio 
fuerity et commensus ratiocinationibus explicati» tunc 
etiam acuminis est proprium providere ad naturam 



Digitized by 



Google 



L I B £ R VI. C A P. II, 153 

loci aut usuili aut speciem detractionibus vel adiection 
nibus temperaturas effìcerey uti, cum de symmeti'ìu 
sit detractum aut adiectum, ìd videatur recte esse 
formatum , in aspechiqiie nihil desìderetur. Alia enim 2 
ad manum spedes esse videtur, alia in excelso; non 
eadem in concluso , dissimilis in aperto : in quibus 
magni iudicii est opera, quid tandem faciendum sit. 
Non enim veros videtur habere visus efféctus, sed 
falli tur saepius iudicio ab eo mens. Quemadmodum 
etiam in scenis pictis videntur columnanim proiectu- 
rae, mutulorum ecphorae, signorum figurae promi- 
nentes, cum sit tabula sine dubio ad regulam plana. 
Similiter in navibus remi, cum sint sub aqua directi, 
tamen oculis infracti videntur, et quatenus eoriim 
partes tangimt summam planitiem liquoris, apparent 
uti sunt diiecti; cum vero sub aqua sunt demissi, 
per naturae perlucidam rarità tem remittunt enatantes 
ab suis coi*poribus fluentes imagines ad summam aquae 
planitiem, atque hae ibi commotae effìcere videntur 
infractum remorum oculis aspectum. Hoc autem sive 5 
simulacrorum impulsu seu radiorum ex oculis effu* 
sionibus (uti physicis placet) videmus, utraque ra- 
tione videtur ita esse, uti falsa iudicia oculorum ha-» 
beat aspectus- Cum ergo quae sunt vera falsa vide- 4 
antur, et nonnulla aliter quam sunt oculis proben- 
tur, non puto oportere esse dubium, quin ad loco- 
rum iiaturas aut necessitates detractiones aut adie* 
ctiones fieri debeant, sed ita uti nihil in bis operi- 
bus desideretur. Haec autem etiam ingeniorum acu- 
minibus non solum doctrìnis efficiuntur. Igitur sta- 5 
tuenda est primum ratio symmetriarum , a qua suma- 
tur sine dubitatione commutatio; deinde explicetur 
operis futuri et loconun imum spatium longitudinis 

20 



Digitized by 



Google 



154 ^^ ARCHITECTURA 

et latitudinis 9 cuius cum semel constituta fuerit ma- 
gnitudo , seqnatiir eam proportionis ad decorem ap* 
paratie, uti non sit considerantibus aspectus eurythmiae 
dubius. De qua, quibus rationibus efficiatur, est 
mihi pronunciandiim ; primumque de cavis aediuin, 
uti fieri debeanty dicam. 



CAPUT III. 

De cavis aedium sive atriis^ de aìis, ta- 
blino et peristyliOf sect. 8- 9- (vulgo Cap. V.) 
de tricliniiSf oecis^ exedris^ pinacothecis et 
eoruiìi dimensionihuSj sect, io. ii. (vulgo Cap. VI.) 
de oecis more Graeco. (Cyzicenis.) 

^ Cava àedium qiiìnque generibus sunt distincta, quo- 
rum ita fìgurae nomìnantur: Tuscanicumi Corintbiuro» 
Tetrastylon, Displuviatum , Testudinatum. Tuscanica 
sunti in quibus trabes in atrii latitudine traiectvie ha- 
beant interpensiva et coUicias ab angulis parietum ad 
angulos tignorum intercurrentes , item asseribus stilli- 
cidiorum in medium coropluvium deiectis. In Corin- 
thiis iisdem rationibus trabes et compluvia coUocantur, 
sed a parietibus trabes recedentes in circuitione circa 
columnas componuntur. Tetrastyìa sunt, quae subie- 
ctis sub trabibus angularibus columnis et ntilitatem tra- 
bibus et firmitatem praestant, quod neque ipsae ma- 
gnum impetum coguntur habere, neque ab iuterpen- 

2 sivis onerantur. Displuviata autem sunt, in quibus 
deliciae arcam sustinentes stillicidia reiiciunt. Haec 
hibernaculis maximas praestant utilitates, quod com- 
pUivia erecta non obstant luminibus tricliniorum. Sed 



Digitized by 



Google 



L I B E R Vr. GAP. HI. 155 

ea habent in refectionìbus molestìam magnani , quod 
circa parietes stillicidia confluentia continent fistulae» 
quae non celerìter recipiunt ex canalibus aquam de- 
fluentem: itaque redundantes restagnant, et intesti- 
num opus et parietes in eis generibus aedificioriim 
corrumpunt Testudinata vero ibi fiunt^ ubi non sunt 
impetus magni, et in contignationibus supra spatio- 
sae redduntur habitationes. Atrìorum vero longitu- 5 
dines et latitudines tribus generibus formantur: et 
primum genus distribuitur , uti longitudo cum in quin- 
que partes divisa fuerit, tres partes latitudini dentur. 
Alterum cum in tres partes dividatur, duae partes 
latitudini tribuantur. Tertium, uti latitudo in qua- 
drato paribus lateribus describatur, inque eo qua- 
drato diagonios linea ducatur, et quantum spatium 
habuerit ea linea diagonios, tanta longitudo atrio detur. 
Altìtudo eorum, quanta longitudo fuerit, quarta dem- 4 
pta sub trabes extoUatur, reliquum lacunariorum et 
arcae supra trabes ratio habeatur. Alis dextra ac 
sinistra latitudo, cum sit atrii longitudo ab triginta 
pedibus ad pedes quadraginta, ex tertia parte eìus 
constituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquaginta 
longitudo dividatur in partes tres et dimidiam : ex 
bis una pars alis detur. Cum autem erit longitudo * 
ab quinquaginta pedibus ad sexaginta, pars quarta 
longitudinis alis tribuatur. Ab pedibus sexaginta ad 
octoginta longitudo dividatur in partes quatuor et 
dimidiam: ex bis una pars fìat alarum latitudo. Ab. 
pedibus octoginta ad pedes centum in quinque partes 
divisa longitudo iustam constituerit latitudinem alarum. 
Trabes earum liminares ita altàe ponantur, ut altitu- 
dines latitudinibus sint aequales. Tablino , si latitudo 5 
atrii erit pedum viginti, dempta tertia eius spatio» 



Digitized by 



Google 



156 DE ARCIIITECTURA 

reliquum tribuatur. Si erit ab pedibus triginti ad 
qnadraginta , ex atrii longitudine tabiino dimidium 
tribiiatur. Cum autem ab quadraginta ad sexaginta, 
.latitudo dividatnr in portes quinque, et ex bis duae 
tabiino con tribù an tur. Non enim atria minora ac 
maiora easdem possunt habere symmetriarum rationes. 
Si enim minorum symmetriis utemur in maioribus, 
neque tablina neque alae utilitatem poterunt habere; 
sin autem maiorum in minoribus utemur, vasta et 
immania in bis ea erunt membra. Itaque generatim ma- 
gnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui 

6 conscribendas putavi. Altitudo talìlini ad trabem ad- 
iecta latitudinis octava coiistituatur. Lacunaria eiu$ 
tertia latitudinis ad aititudinem adiecta extollantur. 
Fauces minoribus atriis e tablinl latitudine dempta 
tertia y maioribus dimidia, constituantur. Imagines 
ìtem alte cum suis ornamentis ad latitudinem alarum 
sint constitutae. Latitudines ostiorum ad aititudinem, 
si Dorica erunt , uti Dorica, si Ionica erunt, uti Ionica 
perficiantur, quemadmodum de thyromatis; in quibus 
quarto libro rationes symmetriarum sunt . expositae. 
Compluvii lumen latum latitudinis atrii ne minus 
quarta, ne plus tertia parte reliuquatur; longitudo 

7 liti atrii prò rata parte fiat Peristylia autem in trans- 
verso tertia parte longiora sint quam introrsus: colu* 
mnae tam altae quam porticus latae fuerìnt. Peristy- 
liorum intercolumnia ne minus trium, ne phts quatuor 
columnarum crassitudine inter se dìstent. Sin autem Do* 
lieo more in peris^lio columnae erunt faciundae. uti in 
quarto libro de Doricis scrìpsi , ita moduli sumantur , et 
ad eos modulos trìglyphorumque rationes disponantur* 

a Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo 
fieri debebit. Altitudines omnium condaviorum, quae 



Digitized by 



Google 



L I BER VI- C A P. III. 157 

oblonga f iierìnt » sic habere debent rationem , uti lon- 
gitudinis et latitudinis mensura componatur , et ex ea 
summa ditnidium sumatur^ et quantum fuerit^ tantum 
altitudini detur. Sin autem exedrae aut oed qua- 
drati fiierinty latitudinis dimidia addita, altitudìnes 
educantur. Pinacothecae, uti exedrae , amplis magni- 
tudinibus sunt constituendae ; oeci Corinthii, tetra^ 
stylique, quique Aegjptii vocantur, latitudinis et lon* 
gitudinis, uti supra tricliniorum symmetriae scriptae 
sunty ita habeant rationem , sed propter columnarum 
interpositiones spatiosiores constituantur. Inter Corin- 9 
tbios autem et Aegyptios hoc erit discrimen: Corin- 
tbii simplices babent columnas aut in podio positas 
aut in imo, supraque babent epistylia et coronas aut 
ex intestino opere aut albario; praeterea supra coro* 
nas curva lacunaria ad circinum delumbata. • In Aegy- 
ptiis autem supra columnas epistylia, et ab epistyliis 
ad parietes , . qui sunt circa, imponenda est contigna* 
tio, supra coaxationem pavimentum, sub dio ut sit 
circuitus. Deinde supra epistylium ad pei*pendiculum 
infeiiorum columnarum imponendae sunt minores quar* 
ta paite columnae : supra earum epistylia et ornamenta 
lacunariis omantur , et inter columnas superiores fene* 
strae collocantur; ita basilicarum ea simili tudo, non 
Corìntbiorum tricliniorum, videtur esse. Fiunt autem 10 
etiam non Italicae consuetudinis oeci, quos Graeci 
Kv^impo-vs appellant. Hi collocantur spectantes ad 
septentrionem , et maxime viridìa prospicientes , vai*, 
vasque babent in medio. Ipsi autem sunt ita longi 
et lajti , uti duo triclinia cum circuitionibus inter se spe- 
ctantia possint esse collocata , babentque dextra ac sini* 
stra lumina fenestrarum valvata, uti viridia de lectis 
per spatia fenestrarum prospiciantur. Altitudìnes eo* 



Digitized by 



Google 



158 ^^ AIICHITECTURA 

11 rum dimìdia latitudinis addita constituuntur. In his 
aedificiorum generìbus omnes sunt faciendae earum 
syrnmetrìanim rationes» quae sine impeditione loci 
fieri poterunt: luminaque parietum, altitudinibus si 
non obscurabuntur, facilitar erunt explicata: sin autem 
impedientur ab angustiis aut aliis necessitatibus , tum 
erity ut ìngenio et acumine de symmetriis detractio- 
nes aut adiectiones fìant, uti non dissìmiles veris 
symmetriis perficiantur venustates. 

CAPUT IV. (vulgo VII.) 

^d quas codi regiones quaeque aedì'ficio- 

rum genera spectare deheant^ ut usui et 

saluhritati sint idonea. 

1 ^unc explìcabimus cpiibus proprietatibus genera 
aedificiorum ad usum et coeli regiones apte debeant 
spectare. Hibema triclinia et balnearia uti occiden- 
tem hibernum spectent, ideo quod vespertino lumine 
opus est uti; praeterea quod etiam sol occidens ad- 
versus habens splendorem, calorem remittens, effìcit 
vespertino tempore regionem tepidiorem. Cubicula et 
bibliothecae ad orientem spectare debent; usus enim 
matutinum postulat lumen : item in bibliothecis libri 
non putrescent. Nam quaecunque ad meridiem et 
occidentem spectant, a tineis et humore libri vitiantur, 
quod venti humidi advenientes procreant eas et alunt, 
infundentesqiie humidos spiritus pallore volumina cor- 

2 rumpunt. Triclinia verna et autumnalia ad orientein 
praetenta luminibus; tum enim adversus solis impetus 
progrediens ad occidentem efficit ea temperata ad id 
tempus, quo opus [solitum] est uti. Aestiva ad septen- 



Digitized by 



Google 



LIBER VI. CAP. IV. V. 159 

trìonem , quod ea regio non ut reliquae per solstitium 
propler calorem efficitur aestuosa, eo quod est aversa 
a solis cursu, semper refrigerata et salubritatem et 
voluptatem in usu praestat. Non minus pinacothecae 
et plumarìonim textrina pictorumqiie officinae, uti 
colores eorum in opere propter constantiam lumìnis 
immutata permaneant qualitate. 



CAPUT V, (vulgo vhl; 

De aedificiorum proprìis locis et generi^ 

bus ad quascunque personaruin qualiùates 

convenientibus. 

Cum ad regiones coeli ita ea fuerint disposìta, ^ 
tunc etiam animadvertendum est, quibus ratìonìbus 
privatis aedificiis propria loca patribus familiarum, 
et quemadmodum communia cum extraneis aedificari 
debeant Namqiie ex bis quae propria sunt, in ea non 
est potestas omnibus introeundi riisi invitatis; quem* 
admodum sunt cubicula, triclinia, balneae ceteraque, 
quae easdem habent usus rationes* Communia autem 
sunt, quibus etiam invocati suo iure de populo pos- 
sunt venire , id est vestibula , cava aedium , peristylia^ 
quaeque eundem habere possunt usum. Igitur bis 
qiii communi sunt fortuna, non necessaria magnifica 
vestibula, nec tablina neque atria, quod bi aliis offi- 
cia praestant ambiundo, quae ab aliis ambiuntur. 
Qui autem fructìbus rusticis serviunt, in eorum ve- 2 
stibulis stabula , tabernae, in aedibus cryptae, borrea, 
apothecae ceteraque, quae ad fructus servandos magis 
quam ad elegantiae decorem possunt esse, ita sunt 



Digitized by 



Google 



i6o DE ARCIIITECTURA 

facienda. Item feneratoribus et publicanis commo- 
diora et speciosiora et ab insidiis tuta: forensibus au- 
tem et disertds elegantiora et spatiosiora ad conventus 
excipiiindos : nobilibus vero, qui honores magistratus- 
que gerendo praestare debent officia civibus, facienda 
siint vestibula regalia, alta atrìa, et peristylìa amplis- 
sima , silvae, ambulationesque laxiores, ad decorem 
maiestatis perfectae: praeterea bibliothecae, pinaco- 
thecae, basilicae, non dissimili modo quam publico- 
riim operum magnificentia comparatae , quod in domi- 
bus eorum saepius et publica Consilia et privata iu- 
5 dicia arbitrìaque conficiuntur. Ergo si bis rationibus 
ad singulorum generum personas, uti in libro primo 
de decore est scriptum , ita disposita erunt aedifìcia, 
non erit quod reprehendatur : habebunt enim ad omnes 
res commodas et emendatas explicationes. Earum au- 
tem rerum non solum erunt in urbe aedificiorum ratio- 
nes, sed etiam ruri, praeterquam quod in urbe alria 
proxima i<inuis solent esse, ruri vero pseudourbanis 
statim peristylia, deinde tunc atria habentia circnm 
porticus pavimenta spectantia ad palaestras et ambu- 
la tiones. 

Quoàd potui urbanas rationes aedificiorum sum- 
matim perscripsi, ut proposui: nunc rusticonim ex- 
peditionem, ut sint ad usum commoda, quibusque 
rationibus collocare oporteat ea, dicam. 



Digitized by 



Google 



L I B E R Vr. C A P. VI. 161 

CAPUT VI. (vulgo IX.) 
De rusticorum aedificìorum rationihus, 

Primum'de salubrìtatibus , uti in primo volumine i 
de moenibiis collocandis scriptum est, regìones aspi* 
ciantur , et ita villae collocentur. Magnitudines earum 
ad modum agri copiasque fructuum comparentur: 
cortes magnitudinesque earum ad pecorum numerum, 
ÀtGpie quot iuga boum opus fuerit ibi versari, ita 
fiiìiantnr. In corte culina quam calìdìssimo loco de- 
signetur, coniuncta autem habeat bubilia, quorum 
praesepia ad focum et orientis coeli regìonem spectent; 
ideo quod boves lumen et ignem spectando horridi 
non fiunt. Item agiicolae regionum periti non pu* 
tant oportere aliam regionem coeli boves spectare 
nisi ortum solis. Bubilium autem debent esse latita* 2 
dines nec minores pedum denum nec maiores quin- 
denum: longitudo, uti singula iuga ne minus occu* 
pent pedes septenos. fialnearia item coniunctii sint 
culinae; ita enim lavationi rusticae ministratio nop 
erit longe. Torcular item proximum sit culinae;- ita 
enim ad olearios fructus commoda erit ministratio: 
habeatque coniunctam vinariam cellam, habentem ad 
septentrionem lumina fenestrarum ; cum enim alia parte 
babuerity qua sol calefacere possit, vinum quod erit 
in ea cella , confusum ab calore efficietur imbecillum. 
Olearia autem ita est collocanda , ut babeat a meridie 5 
calidisque regionibus lumen; non enim debet oleum 
congelariy sed tepore caloris extenuari. Magnitudines 
autem earum ad fructuum ratìonem et numerum do* 
liorum sunt faciendae; quae cum sint cullearia, per 

21 



Digitized by 



Google 



l62 DE ARCHITECTURA 

medium occupare debent pedes quaternos. Ipsum 
autem torcular, si non cochleiar torquetur sed vecti* 
bus et prelo premitur, ne minus longum pedes qua- 
draginta constituatur; ita enim erìt vectìario spatium 
expeditum: latitudo eius ne minus pedum senum de- 
num; natn sic erit ad plenum opus facientibus libera 
versatio et expedita. Sin autem duobus prelis loco 
opus fuerit , quatuór et yiginti pedes latitudini dentur. 

4 Ovilia et caprìlia ita magna sunt facienda, ut singula 
pecora areae ne minus pedes quaternos et semipe* 
dem, ne plus senos possint habere. Granaria subli- 
mata et ad septentiionem aut aquilonem spectantia 
disponantur; ita enim frumenta non poterunt cito 
concalescere , sed afflatu refrigerata diù servantur: 
namque ceterae regiones procreant curculionem et re- 
liquas bestiolas , quae frumentis solent nocere. Equi- 
libus quae maxime in villa loca calidissima fuerint 
constituantur, dum ne ad focum spectent; cum enim 
iumenta proxime ignem stabulantur, horrida fiunt. 

5 Item non sunt inutilia praesepia, quae collocantur 
extra culinam in aperto contra orientem; cum enim 
in hieme anni sereno coelo in ea traducuntur, ma* 
tutine boves ad" solem pabulum capientes , fiunt niti- 
diores. Horrea, foenilia» farraria, pistrina extra vil- 
lam facienda \identur, ut ab ignis periculo sint villae 
tutiores.< Si quid delicatius in villa faciendum fuerit, 
ex symmetriisy quae in urbanis supra scripta sunt, 
constituta ita struantur, ut sine impeditione rusticae 

6 utilitatis aedificentur* Omìiia àedificia ut luminosa 
sint, oportet curari; sed quae sunt ad vilias, faciliora 
TÌdentui: esse, ideo quod parìes nullius vicini potest 
obstare: in urbe autem aut communium parietum al- 
titudines aut angustia» loci impediundo facitint ob- 



Digitized by 



Google 



L I B E R VI. C A P. VI. 163 

scuritates. Itaque de ea re sic exit experiundiim : ex 
qua parte lumjen oportéat sumere linea tendatur ab 
altitudine parietis , qui videtur obstare ad eum locum, 
cui [lumen] oportéat immittere; et si ab ea linea, 
in altitudinem cum prospiciatur^ poterit spatium puri 
coeli amplum videri, in eo loco lumen erit sine im- 
peditione : Sin autem officiunt trabes seu limina aut 7 
contignationes y de superioribus partibus aperiatur, et 
ita immittatur: et ad summam ita est gubemandum, 
ut e quibuscunque partibus coelum prospici potente per 
eas fenestrarum loca relinquantur; sic enim lucida erunt 
aedificia. Cum autem in tricliniis ceterisque concia* 
vibus maximus est usus luminis, tum etiam in itine- 
ribus clivis scalisque; quod in bis saepius alius alii 
obviam venientes ferentes sarcinas solent incurrere. 

Quoad potui distributiones openim nostratium , uti 
sint aedificatoribus non obscurae , explicui : nunc etiam 
quemadmodum Graeconim consuetudinibus aedifidà 
distribuantur, uti non sint ignota, summatim exponam. 



Digitized by 



Google 



l64 ^ ^ ARCHITECTURA 



CAPUT VII. (vulgo X.) 

De Graecorum aedifìciòrum eorumque 
partium dispositione. 

1 Atrìis Graeci cpiia non utuntiir, neque aedificant, 
fied ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudini* 
bus non spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera 
ostiariis cellas, statimque ianuae interiore» finiuntur. 
Hic autem lociis inter duas ianuas graece ^poùpàiov 
appellatur. Deinde est introitus in peristylion; id 
peristylion in tribus partibus habet porticus; in ea 
parte y quae spectat ad meridiem, duas antas inter se 
spatio ampio distantes, in quibus trabes inrebuntur, 
et quantum inter antas distata ex eo tertia dempta 
spatium datur introrsus. Hic locus apud nonnuUos 

a jcpoaràs apud alios Ttapaóràs nominatur* In hLs 
locis introrsus constituuntur oeci magni , in quibus 
matres familiarum cum lanifìcis habent sessionem. In 
prostadii autem dextra ac sinistra cubicula sunt col* 
locata 9 quorum unus thalamus^ alterum amphithala- 
mus dicitur. Circum autem in porticibus tridinia 
quotidiana, cubicula etiam et cellae familiarìcae con- 
stituuntur. Haec pars aedificii Gynaeconitis appella- 

.5 tur. Coniunguntur autem bis domus ampliores ha- 
bentes latiora peristylia , in quibus pares sunt quatuor 
porticus altitudinibus y aut una, quae ad meridiem 
spectat, excelsioribus columnis constituitur. Id au- 
tem peristylium, quod unam altiorem habet porticum, 
Rhodiacum appellatur. Habent autem eae domus ve- 
stibula egregia et ianuas proprias cum dignitate por- 
ticusque perìstyliorum albariis et tectoriis et ex in- 



Digitized by 



Google 



LIBER VI. GAP. VII. 165 

testino opere lacunarìis omatas , et in porticibus , qnac 
ad septentrionem spectant, tricUnia Cyzicena et pina- 
cothecas; ad orìentem autem bibliothecas ; exedras ad 
occidentem; ad meridiem vero spectantes oecos qua- 
dratos tam ampia magnitudine, \iti faciliter in eis 
trìdiniis quatuor stratis ministration'um ludorumque 
operis locusr possit esse spatiosus. In his oecis fiunt 4 
yirilia con vi via; non enim fuerat institutum matres 
familìarum eorum morìhus accumbere. Haec autem 
peristylia domus andronitides dicuntur, quod in his 
viri sine interpellationibus mulìerum versantur. Prae- 
terea dextra ac sinistra domuuculae constituuntur ha* 
bentes proprias ianuas, tricUnia et cubicula commo- 
da , uti hospites advenientes non in peristylia sed in 
ea hospitalia recipiantur. Nam cum fiierunt Graeci 
delicatiores et fortuna opulentiores ^ hospitibus adve* 
nientibus instruebant tricUnia, cubicula, cum pena 
cellaSy primoque die ad. coenam invitabant» postero 
mittebant puUos, ova, olerà, poma reUquasque res 
agrestes. Ideo pictores ea, quae mittebantur hospiti- 
bus, picturis imitantes xenia appellaverunt Ita pa- 
tres famiUarum in hospitio non videbantur esse pere- 
gre, habentes secretam in his hospitalibus Ubertatem. 
Inter duo autem peristylia itinera sunt, quae mesau- 5 
Ice dicimtur, quod inter duas aulas media Sunt in- 
terposita; nostri autem eas andronas appellane Sed 
hoc valde est mirandum, nec enim graece nec latine 
potest convenire. Graeci enim àvhpóóvas appellant 
oecos, ubi convivia virilia solent esse, quod eo mu- 
lieres non accedunt. Item aliae res sunt similes, uti 
xystus, prothyrum, telamones et nonnulla alia eius 
modi; £vóròs enim graeca appeUatione est porticus 
ampia latitudine, in qua athletae per hibema tem- 



Digitized by 



Google 



\66 DE ARCHITECTURA 

pora exercentur. Nostri autem hypaethras amLula- 
tiones xysta appellante quas Graeci ycapabpojiibas 
dicunt. Item prothyra graece dicuntur, quae sunt 
ante ianuas vestibula; nos autem appellamus prothyra, 

6 quae graece dicuntur iia^pa. Itetn si qua virili 
figura signa mutulos aut coronas sustinent, nostri te* 
lamones appellanti cuius rationes, quid ita aut quare 
dicantur, ex historìis non inveniuntur: Graeci vero 
eos OLTXavras vocitant. Atlas enim historia formatur 
sustinens mundum j ideo quod is primum cursum solis 
et lunae siderumqiie omnium ortus et occasus, mun- 
dique versationum rationes vigore animi solertiaque 
curavit hominibus tradendas, eaque re a pictoribus 
et statuariis deform^tur prò eo beneficio sustinens' 
mundum; filiaeque eiiis Atlantides (quas nos Vergi- 
liasy Graeci autem IlXéiàòas nominant) cum sideri- 

7 bus in mundo simtdedicatae. Nec tamen ego ut mu- 
tetur consuetudo noroinafionum aut sermonis, ideo 
haec proppsui; sed ut ea non sint ignota philologis, 
exponenda iudicavi. Quibus consuetudinibus aedificia 
Italico more et Graecorum institutis conformantur ex- 
posuiy et de symmetriis singulorum generum propor* 
tiones perscripsi; ergo quoniam de venustate decore- 
que ante est scriptum, nunc exponemus de firmitate, 
quemadmodum ea sine vitiis permaneat et ad vetu- 
statem coUocetur* 



Digitized by 



Google 



LIBER VI. C A P. Vili. 167 



CAPUT Vili, (vulgo XI.) 

{De hypogaeis^ concainerationihus et quac 
-pilatìin aguntur aedificiis.) 

Aedificìa quae plano pede instituuntiir , si funda- 1 
menta eonim facta fiierìnt ita, ut in prioribus librìs 
de muro et theatris a nobis est expositum, ad vetu- 
statem ea erunt sine diibitatione firma. Sin autem 
hypogea concamerationesque- instìtiientur , fundationes 
eorum fieri debent craésiores quam qnae in siiperio- 
ribiis aedificiis structurae sunt futurae , eorumque pa- 
rieteSi pilae, columnae ad perpendiculum inferiorum 
medio collocentur, liti solido respondeant: nam si in 
pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, 
non poterimt habere perpetuam firmi tatem. Praeter- 2 
ea Inter limina secundnm pilas et antas postes si sup- 
ponentur, eriint non vitiosae: limina enim et trabes 
structuris cum sint oneratae, medio spatio pandantes 
frangunt sublisae structuras. Cum autem subiecti fue- 
rint et subcuneati postes , non patiuntur insidere tra- 
bes , neque eas laedere. Item administrandum est, uti 5 
levent onus parietum fomicationes cuneorum divisio- 
nibus et ad centriim respondentes earum conclusurae: 
cum enim extra trabes aut liminum capita arcus cu- 
neis erunt conclusi, primum non pandabit materies 
levata onere; deinde si quod e vetustate vitium cepe* 
rit, sine moUtìone fulturanim faciliter mutabitur. 
Itemque quae pilatim agimtur aedificia et cuneorum 4 
divisionibùs , coagmentis ad centrum respondentibus^ 
fornices concluduntur, éxtremae pilae in bis latioies 



Digitized by 



Google 



iGq de arguite c t u r a 

spatio sunt faciundae, uti vires eae habentes resistere 
possinty cum cunei ab oneribiis parietum pressi per 
coagmenta ad centium se prementes extxudunt in- 
cumbas. Itaque si angulares pilae erunt spatiosis 
magnitudinibus , continendo cuneos firmitatem operi- 

5 bus praestabunt. Cum in bis rebus animadversum 
fuerity uti ea diligentia in bis adbibeatur, non minus 
etiam observandum est, uti omnes structurae perpen- 
diculo respondeanti neque habeant in ulla parte pro- 
clinationes. Maxima autem esse debet cura substrii- 
ctionum, quod in bis infinita vitia solet facere tet- 
rae congestio: ea enim non potest esse semper uno 
pondere, quo solet esse per aestatem; sed bibernis 
temporibus recipiendo ex imbribus aquae mujtitudi- 
nem, crescens et pondere et amplitudine disrumpit 

6 et extrudit structurarum septiones. , Itaque ut buie 
vitio medeatur, sic erit faciundum, uti primum prò 
amplitudine congestionis crassitudo structurae consti* 
tuatur; deinde in frontibus anterides sive erismae 
sint una struantur» eaeque inter se distent tanto spa- 
tio f quanta altitudo substructìonis est Altura , crassi- 
tudine eadem qua substructio. Procurrant- autem ab 
imo per quam crassitudo constituta fuerit substru- 
ctionis, deinde contrabantur gradatim ita, uti sum* 
mam babeant prominentiam quanta operis est cra3- 

7 situdo. Praeterea introrsus contra terrenum \iti den- 
tes coniuncti muro serratim struantur, uti singuli 
dentes ab muro tantum distent, quanta altitudo fu- 
tura erit substructionis : crassitudines autem habeant 
dentium structurae uti muri. Item in extremis an- 
gulis cum recessum fuerit ab interiore angulo spatio 
altitudinis substructionis , in utramque partem signe- 
tur, et ab bis signis diagonios structura coUocetur; 



Digitized by 



Google 



LIBER VI. CAP. Vili. i6g 

et ab ea media altera coniuncta ciim ancailo muri. 

o 

Ita dentes et diagoniae structurae non patientur to- 
ta vi premere murum, sed dissipabunt retinendo im« 
petum congestionis. Quemadmodum opera sine vitìis 8 
oporteat constitui, et uti caveatur incipientibus ex- 
posui; namque de tegulis aut tignis aut asseribus 
immutandis non eadem est cura» cpiemadmodum de 
bis; quod ea quamvis sint vitiosa, faciliter mutin- 
tur. Ita quae nec solida quidem putantur esse, qui- 
bus rationibus haec poterunt esse firma , et quemad- 
modum instituantur exposui. Quibus autem copia- 9 
rum generibus oporteat uti, non est architecti po- 
testas; ideo quod non in omnibus locis omnia ge- 
nera copianim nascuntur, uti in proximo volumine 
est expositum. Praeterea in domini est potestate, 
utrum lateritio an caementitio an saxo quadrato velit 
aedificare. Itaque omnium operum probationes tri- 
partito consìderantur y id est fabrili snbtilitate » ma- 
gnifìcentia et dispositione. Cum magnificenter opus 
perfectum aspicietur a domini potestate, impensae 
laudabuntur: cum subtiliteri officinatoris probabitur 
exactio: cum vero venustate, proportionibus et sym- 
xnetriis babuerit auctorìtatem , tane fuerit gloria ar- 
chitecti. Haec autem recte constituiintur, cum is et io 
a fabris et ab idiotis patiatur accipere se Consilia. 
Namque omnes homines, non solum' architecti, quod 
est bonum possunt probare; sed inter idiotas et eos 
hoc est discrìmen , quod idiota nisi factum viderit, 
non potest scire quid futurum sit; architectus autem 
simul animo constituerit , ^ntequam inceperit, et ve- 
nustate et usu et decere quale sit futurum, babet 
definitum. 



22 



Digitized by 



Google 



1 



170 DE ARCHITECT. LIB. VI. CAP. Vili. 

Quas res privatis aedificiis utiles putavi, et quem- 
admodum sint faciuiidae» quam apertissime potui per- 
scripsi. De expolitioniLus autem eorum, ut sint ele- 
gantes et sine vitiis ad vetustatem, in secpienti volu- 
mìne exponam. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER SEPTIMUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



JMaiores cum sapienter tum etiam utiliter ìnstitue* i 
runty per commeiitariorum relationes cogitata tradere 
posterìsy uti ea non interirenti sed singulis aetatibus 
crescentia voluminibus edita gradatim pervenirent ve- 
tustatibus ad siimmam doctrinarum subtilitatem. Ita- 
qtie non mediocres sed' infinitae sunt his agendae 
gratiae, quod non invidiose silentes praetermiserunt» 
sed omnium generum sensus conscrìptionibus memo- 
riae tradendos curaverunt Namque si non ita fecis- 2 
sent, non potuissemus scire, quae res in Troia fuis- 
sent gestae; nec quid Thales, Democritus» Anaxago- 
raSy Xenophanes reliquique physici sensissent de re- 
rum natura; quasque Socrates 9 Plato» Aristoteles» Ze- 
non, Epicurus aliique philosophi hominibus agendae 
vitae terminationes finiyissent; seu Croesus» Alexan- 
der » Darius ceterique reges quas res aut quibus ra- 
tionibus gessissent, fuissent notae, nisi maiores prae- 
ceptorum comparationibus omnium memoriae ad po- 
steritatem commentariis extulissent. Itaque» quem- 3 
admodum bis gratiae sunt agendae» sic contra qui 
eorum scripta furantes prò suis praedicant sunt vitu- 
perandi, quique non propriis cogitationibus nituntur 
scrìptorumi sed invìdis moribus aliena violantes glo- 



Digitized by 



Google 



174 ^^ ARCHITECTURA 

riantur, non modo sunt reprehendendi sed edam, 
qiiia impio more vixenint, poena condemnandi. Nec 
tamen haé res non vìndicatae ciirìosius ab antiquis 
esse memorantur; quorum exitus ìudiciorum qui fue- 
rint, non est alienum quemadmodum sint nobis tra- 

4 diti explicare. Reges Attalici magnis philologiae dui- 
cedinibus inducti cum egregiam bibliothecam Pergami 
ad communem delectationem instituissent , tunc item 
PtolemaeuSi infinito zelo cupiditatisque incitatus stu- 
dio, non minoribus industriis ad eundem modum con- 
tenderai Alexandriae comparare. Xum autem summa 
diligentia perfecisset, non putavit id satis esse, nisi 
propagationibus in seminando curaret augendam. Ita- 
que Musis et Apollini ludos dedicavit, et quemad- 
modum athletarum sic communium scriptorum victo- 

5 ribus praemia et bonores constituit. His ita institu- 
tis cum ludi adessent, iudices literati, qui ea proba- 
renty erant legendi. Rex cum iam ex civitate sex 
lectos habuisset, nec tam cito septimum idoneum in- 
veniret, retulit ad eos, qui supra bibliothecam fue- 
rant , et quaesiit , si quem novissent ad id expeditum. 
Tunc ei dixerunt, esse quendam Aristophanem , qui 
summo studio summaque diligentia quotidie omnes 
libros ex ordine perlegeret Ital[ue in conventu lu- 
dorum cum secretae sedes iudìcibus essent distributae» 
cum ceteris Aristophanes citatus , quemadmodum fuerat 

6 locus ei designatus , sedit Primo poetarum ordine 
ad certationem inducto , cum recitarentur scripta, po- 
pulus cunctus significando monebat iudices, quospro- 
barent Itaque cum ab singulis sententiae sunt roga- 
tae, sex una dixerunt, et quem maxime animad ver- 
terunt multitudini placuisse ei primum praemium , in- 
sequenti secundum tribuenmt. Aristophanes vero, cum 



Digitized by 



Google 



L I B. VII. PRAEFATIO. 175 

aB eo sententia rogaretur, eum prìmum pronunciarì 
iussit, qui minime populo placuisset Cum autem 7 
rex et universi vehementer indignarentur , siirrexit et 
rogando impetravit, ut paterentiir se dicere. Itaque 
silentio facto docuit unum ex his eum esse poetam, 
ceteros aliena recitavisse; oportere autem iudicantes 
non flirta sed scripta probare. Admirante populo et 
rege dubitante , fretus memoria e certis armariis in* 
finita voluminaeduxiti et ea cum redtatis conferendo 
coegit ipsos furatos de se confiteri. Itaque rex iussit 
cum bis agi furti , condemnatosque cum ignominia 
dimisìt: Arìstophanem vero amplissimis munerìbus 
omavity et supra bibliothecam constituit. Insequen- 8 
tìbus annis a Macedonia Zoilus p qui adoptavit cogno- 
men , ut Homeromastix vocitaretur , Alexandrìam venit 
suaque scrìpta contra Iliadem et Odjsseam comparata 
regi recitavit Ptolemaeus vero cum animadvertisset 
poetarum parentem philologiaeque omnis ducem ab* 
sentem vexari, et cuiiis ab cunctis gentibus scripta 
suspicerentur , ab eo vituperari, indignatus nullum ei 
dedit responsum. Zoilus autem cum diutius in regno 
fuisset, inopia pressus summisit ad regem postulans 
ut aliquìd sibi tribueretur. Rex vero respondisse 9 
dicitur, Homerum^ qui ante annos mille decessisset, 
aevo perpetuo multa millia hominum pascere: item 
debere qui melioii ingenio se proiìteretur non modo 
se unum sed etiam plures alere posse. Et ad sum- 
mam mors eius ut parricidii damnati varie memora- 
tur: alii enim scripserunt a Philadelpho esse in cru- 
cem fìxum; nonnuUi Chii in eum lapides esse conie- 
ctos; alii Smyrnae vivum in pyram esse coniectum. 
Quorum utrum ei accidente merenti digna constitit 
poena: non enim aliter videtur promererì, qui citat 



Digitized by 



Google 



176 DEARCHITECTURA 

eoSy quorum responsum, quid senserint saìbentes, 

10 non potest coram indicali. Ego vero, Caesar, neque 
alienis indicibus mufatis, interposito nomine meo id 
profero corpus, neque ullius cogitata vituperans in- 
stitui ex eo me approbare: sed omnibus scrìptoribiis 
infinitas ago gratias^ quod egregiis ingenionim soler- 
tiis ex aevo coUatis abundantes alius alio genere co- 
pias praeparaverunt y linde nos uti fontibus haurientes 
aquam et ad proposita traducentes foeciindiores et ex- 
peditiores habemus ad scribendum faciìltates, talìbus- 
que confìdentes auctoribus àudemus institutiones novas 

1 1 comparare. Igitur tales ingressus eorum habens , quos 
ad propositi mei rationes anìmadverti praeparatos, inde 
sumendo progredi coepi. Namque primum Agatharchus 
AtheniSy Aeschylo docente tragoediam^ scenam fedt, 
et de ea commentarium reliquit Ex eo moniti De- 
mocritus et Anaxagoras de eadem re scrìpserunt, quem- 
admodum oporteat ad aciem oculorum radiorumque 
extensionem, certo loco centro constituto, [ad] lineas 
ratione naturali respondere, uti de incerta re certae 
imagines aedificiorum in scenarum picturis redderent 
specìem, et quae in directis planisque frontibus sint 
figurata , alia abscedentia alia promiuentia esse vìdean- 

12 tur. Postea Silenus de symmetriis Doricorum edidit 
volumen ; de aede lunonis , quae est Sami dorica, 
Theodorus; [rie] Ionica Epbesi, quae est Dianae, Cher- 
sìphron et Metagenes; de fano Minervae, quod est 
Prienae lonicum , Phileos ; item de aede Miner^^ae do- 
rica, quae est Atbenis in arce, Ictinus et Carpìon; 
Theodorus Phocaeus de tholo, qui est Delphis; Philo 
de aedium sacrarum symmetriis et de armamentario, 
quod fecerat Piraeei in portu; Hermogenes de aede 
Dianae loniòa, quae est Magnesiae pseudodipteros , et 



Digitized by 



Google 



LIB. VII. PRAEFATIO. 177 

• 
Liberi Patris Teo monopteros ; item Argelius de sym- 

metriis Corinthiis et Ionico Trallibus Aesculapio , quod 
etiam ipse sua manu dicitur fedsse; de Mausoleo Sa- 
tyrus et Phiteus, quibus vera felicitas summum ma- 
ximumque con tuli t munus. Quorum enim artes aevo i3 
perpetua nobilissimas laudes et sempiterno florentes 
hiibere iudicantur, et cogitatis egregias operas prae- 
stiterunt. Namque singulis frontibus singuli artifìces 
sumpseriint certatim partes ad ornandum et proban- 
dum, Leocbares, Bryaxis, Scopas, Praxiteles; non- 
nulli etiam putant Timotheum; quorum artis eminens 
excellentia coegit ad septem spectaculorum eius ope- 
ris pervenire famam. Praeterea minus nobiles multi ^4 
praecepta symmetriarum conscripserunt , ut Nexaris, 
TheocydeSy Demophilos, Pollis, Leonidas, Sìlanion, 
Melampus , Samacus , Euphranor. Non minus de ma- 
chipationibus, utiDiades, Archytas, Archimedes, Cte- 
sìbios, NymphodoruSt Philo Byzantius, DiphiloSt De- 
moclesy Charitas, Polyidos» Pp-rhos, Agesistratos. 
Quorum ex commentariis quae utilia esse bis rebus 
animadverti, collecta in unum coegi corpus» et ideo 
maxime y quod animadverti in ea re ab Graecis'VO- 
lumina plura edita, ab nostris oppido quam panca. 
Fufitius enim mirum de bis rebus primus instituit 
edere volumen : item Terentius Varrò de novem disci- 
plinisy unum de architectura , Publius Septimius duo. 
Amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo 15 
incubuisse %'idetur, cum fuissent et antiqui ciyes ma- 
gni architecti, qui potuissent non minus eleganter 
scripta comparare. Namque Athenis Antistates et Cal- 
laeschros et Antimachides et Porinos architecti Pisi- 
strato , aedem lovi Oly mpio facienti » f undamenta con- 
stituerunt: post mortem autem eius propter interpel- 

23 



Digitized by 



Google _ 



178 I^E ARCHITECTUP. A 

lationem reìpublicae incepta reliqiierunt. Itaque cir* 
citer annis quadringentis post Antiochus rex cum in 
id opus impensam esset pollicìtus, celtae magnitudì- 
nem et columnarum circa dipteron colloca tionem , epi- 
styliorumque et ceterorum ornamentorum ad symme- 
trìam distributionem magna solertia scientiaque sum- 
ma civis Romanus Cossutius nobiliter est architecta- 
tus. Id autem opus non modo vulgo sed etiam in 

16 paucis a magnificentia nominatur. Nam quatuor locis 
sunt aedium sacramm marmoreis operibus oinatae 
dispositiones ^ e quibus proprie de bis nominationes 
clarissima fama nominantur. Quorum exceHentiae 
prudentesque cogitationum apparatus suspectus habent 
in deorum sessimonio. PrimUmque aedes Ephesi Dia- 
nae Ionico genere a Chersiphrone Gnosio et Alio eius 
Metagene est instituta; quam postea Demetrius ipsius 
Dianae servus et Paeonius Ephesius dicuntur perfe- 
cisse« Mileti Apollini item lonicis symmetrits idem 
Paeonius Daphnisque Milesius instituerunt. Eleusine 
Cereris et Prosei-pinae cellam immani magnitudine 
Ictinus Dorico more sinè exterioribus columnis ad laxa- 

i7 mentum usus sacrificiorum pertexuit. Eam autem 
postea, aim Demetrius Phalereus Athenis rerum po- 
tiretur, Philon, ante templum in fronte columnis con- 
stitutisy prostylon fecit: ita aucto vestibulo laxamen- 
tum initiantibus operique summam adiecìt auctorita- 
tem. In asty vero Olympium ampio modulorum com- 
paratu, Corinthiis symmetiiis et proportionibus (uti 
supra scriptum est) architectandum Cossutius susce- 
pisse memoratur : cuius commentarium nuUum est in- 
ventum. Nec tamen a Cossutio solum de bis rebus 
scripta sunt desideranda, sed etiam a C. Mutio, qui 
magna scìentia confisus aedes Honoris et Virtutis Ma- 



Digitized by 



Google 



LI BER VII. GAP. I. ijQ 

rianae >ce11ae columnarumque et epistyliorum symme* 
trias legitimis artis insti tu tis perfecit. Id vero si inar- 
moreiim fuisset, ut haberet, quemadmodnm ab arte 
subtilitatem sic ab magnificentia et impensis auctori- 
tatem , in primis et summis operibus nomioaretur. 
Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus 18 
quam Graeci fuisse magni architecti, et nostra me- 
moria satis multi, et ex bis pauci praecepta edidis- 
sent, non putavi silendum, sed disposite singulis vo- 
luminibus de singulis exponendum. Itaqiie quoniam 
sexto volumine privatorum aedifìdorum rationes per- 
scripsi» in boc qui septimum tenet numerum, de ex* 
politionibus, quibus rationibus et venustatem et (ir- 
mitatem babere possint, exponam. 

CAPUTI. 
De ruderatione (et pavìmentis.) 

' Primumque incìpiam de ruderatione, quae prìn- t 
cipia tenet expolitionum , uti curiosius summaque prò- 
videntia solidationis ratio babeatur. Et si plano pede 
erit eruderandum, quaeratur solum si sit perpetuo 
solidum, et ita exaequetur, et inducatur cum statu- 
mine rudus: sin nutem omnis aut ex parte congesti- 
tius locus fuerity fistucatiónibus cum magna cura so- 
lidetur. In contignationibus vero diligenter est anim- 
advertendum, ne, qui parìes non exeat ad summum, 
sit extructus sub pavimentum, sed potius relaxatus 
supra se pendentem babeat coaxationem. Cum enim 
solidus exiti contignationibus arescentibus aut panda- 
tione sidentibus , permanens structurae soliditas dextra 
ac sinistra secundum se facit in pavimentis necessario 



Digitized by 



Google 



180 DE ARCHITECTURA 

2 rimas. Item danda est opera, ne commisceantur axes 
aesculini quernis, quod quemi, simul humorem per* 
ceperunt|. se torquentes rimas faciunt in pavimentis. 
Sin autem aesculus non erit, et necessitas coegerit 
propter inopiam iiti quemis, sic videtur esse facimi- 
dum, ut secentur tenuiores; quo minus enim value- 
rint» eo fadlius clavis fixi continebuntur. Deinde in 
singulis tìgnis extremis partibus axes binis clavis 
figantur, uti nulla ex parte possint se toiT[uendo an- 
gulos excitare. Namque de cerro ant fago seu fanio 
nuUus ad vetustatem potest permanere. Coaxationi- 
bus factisy si erit, filex, si non, palea substematur, 

1 uti materies ab calds vitiis defendatur. Tunc insu- 
per statuminetur ne minore saxo quam quod possit 
manum implere. Statuminationibus inductis rudus, 
si novum erit, ad tres partes una calcis misceatur; 
si rediyi\aim fuerit, quinque ad duum mixtiones ha- 
beant responsum. Deinde rudus inducatur.et vectibus 
ligneis, dècuriis inductis, crebriter pinsatione solide- 
tur, et id pinsum absolutum non minus crassitudine 
sit dodrantis. Insuper ex testa nucleus inducatur, 
mixtionem habens ad tres partes unam calcis» ne 
minore sit crassitudine pavimentum digitorum senum. 
Supra nucleum ad regulam et libellam exacta pavi- 

4 menta struantur sive sectilia seu tesseris. Cum ea 
extructa fuerint, et fastigia sua extructiones habue- 
rint, ita fricentur, uti si sectilia sint, nulli gradus 
in scutulis aut trigonb aut quadratis seu favis extent, 
sed coagmentorum composito planam habeat inter se 
directionem. Si tesseris structum erit, ut eae omnes 
angulos habeant aequales, [nullibique a iricatura ex- 
tantes:] cum enim anguli non fuerint onmes aequa- 
Uter plani , non erit exacta ut oportet fricatura. Item 



Digitized by 



Google 



L IBER VII. GAP. I. ** iQi 

testacea spicata Tiburtina sunt dilìgenter exigenda, 
ut non habeant lacunas nec extantes tamulos» sed 
sint extenta et ad regnlam perfrìcata. Super frica- 
turam» levigationibus et politurìs ciim fuerint perfe- 
cta, incematur marmor, et supra loricae ex calce et 
arena inducantur. Sub dio vero maxime idonea fa- 5 
ciunda sunt pavimenta , quod contignationes humore 
crescentes aut siccitate decrescentes seu pandationi- 
bus sidentes movendo se faciunt vitia pavimentis: 
praeterea geliddia et pruinae non patiuntur [^a] in- 
tegra permanere. Itaque si necessitas coegerit, ut 
minime vitiosa fiant, sic erit faciundum. Cum coa- 
xatum fuerity super altera coaxatio transversa stema- 
tur , clavisque fixa duplicem praebeat contignationi 
loricationem ; deinde ruderi novo tertia pars testae 
tunsae adinisceatur calcisque duae partes ad quincpie 
mortarii mixtionibus praestent responsum. Statumi- 
natione facta, nidus inducatur; idque pinsum absolu- 
tum ne minus pede sit crassum. Tunc autem nucleo 
inductOy (uti supra scriptum est) pavimentum e tes- 
sera grandi circiter binum dìgitum caesa struatur, 
fastigium habetis in pedes denos digitos binos; quod, 
si bene temperabitur et recte fìricatum fuerit, ab 
omnibus vitiis erit tutiim. Uti autem inter coagmenta 
materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis 
ante hieroem saturetur; ita non patietur in se reci* 
pere gelicidii pruinam. Sin autem curiosius videbi- 
tur fieri oportere, tegulae bipedales inter se coagmen- 
tatae supra rudus substrata materia coUocentur, ha* 
bentes singulis coagmentorum frontibus .excisos cana- 
liculos digitales, quibus iunctis impleantur calce ex 
oleo subacta , confricenturcjue inter se coagmenta com- 
pressa. Ita calx quae erit haerens in canalibus, du* 



Digitized by 



Google 



1Q2 DE ARC III TECT UR A 

rescendo tion patietur aqiiam neque aliam rem per 
coagtnenta transire. Cum ergo fuerit hoc ita per- 
stratum, supra nucleus inducatur, et virgis caedendo 
subigatur: supra autem sive ex tessera grandi sive 
ex spica testacea struantur fastigiis, quibus est supra 
scriptum; et» cum sic erunt facta, non cito vitia- 
buntur. 

CAPUT II. 

De maceratione calcis ad albaria opera 
perficienda. 

i Cum a pavimentorum cura discessum fuerit^ tunc 
de albariis operibus est explicandum. Id autem erit 
recte, si glebne calcis optimae ante multo tempore» 
quam opus fuerit , macerabuntur; uti, si qua gleba 
pariim fuerit in fornace cocta , in maceratione diuturna 
liquore defervere coacta uno tenore concoquatur. 
Namque cum non penitus macerata sed recens sumi- 
tur, cum fuerit inducta babens latentes crudos calca- 
loSy pustulas emittit, quia calcali in opere, uno tenore 
cum [7/072] permacerantur, dissolvunt et dissipant 

2 tecterii politiones. Cum autem babita erit ratio ma- 
cerationis, et id curiosius opere praeparatum erit, 
sumatur ascia, et quemadmodum materia dolatur, sic 
calx in lacu macerata ascietùr. Si ad eam offende- 
rint calculi , . non erit temperata : cumque siccum et 
pui*um ferrum educetur, indicabit eam evanidam et 
siticulosam; cum vero pinguis fuerit et recte mace- 
rata, circa id ferramentum uti glutinum baerens, omni 
ratione probabit esse temperatam. Tunc autem machi- 
nis comparatis cameranim dispositiones inconclavibus 
expediantur, nisi lacunariis ea fuerint ornata. 



Digitized by 



Google 



LI BER VII. GAP. Ili, 13- 



CAPUT III. 

De camerarurn dispositionCj albarìo et 
tcctorio opere. 

Cum ergo cameranim postulabitur ratio, sic erit 1 
faciunda. Asseres directi disponantur in ter se ne plus 
spatium habentes pedes binos, et hi maxime cupres- 
slni; quod abiegni ab carie et ab vetustate celeriter 
vitiantur: hique asseres cum ad formam circinationis. 
fuerint distributi , catenis dispositis ad contignationes 
sive tecta erunt crebriter clavis ferreis fixi religentur : 
eaeque catenae ex ea materia comparentur, cui nec 
caries nec vetustas nec humor possit nocere, id est 
e buxo, iuniperoy olea, robore, cu presso ceterisque 
similibus praeter quercum, quod ea se torquendo 
rimas faciat quibus inest operibus. Asseribus dispo- 2 
sitis , tum tomice ex sparto Hispanico arundines Grae- 
cae tunsae ad eos uti forma postulat religentur: item 
supra cameram materies ex calce et arena mixta subinde 
inducatur, ut» si quae stillae ex contignationibus aut 
tectis ceciderìnty sustineantur. Sin autem arundinis 
Graecae copia non erit, de paludil)us tenues colliganr 
tur, et mataxae tomice ad iustam longitudinem ima 
crassituditie alligationibus temperentur, dum ne plus 
inter duos nodos alligationibus binos pedes distent; 
et hae ad asseres (uti supra scriptum est) tomice 
religentur, cultellique lignei in eas .configantur : cetera 
omnia uti supra scriptum est expediantur. Cameris 3 
dispositis et intextis, imum coelum eamm trullissetur, 
deinde arena dirigatur, postea aut creta autmarmore 
poliatur* Cum camerae politae fuerint, sub eas coro* 



Digitized by 



Google 



184 ^^ ARCIIITECTURA 

nae sunt subiiciendae^ [^eaeque'^ quam maxime tenues 
et subtiles oportere fieri videutur : cum enim grandes 
sunt» pondere deducuntur nec possunt se sustinere: 
in hisque minime gypsum debet admisceri, sed ex 
Greto marmore uno tenore perduci, uti ne praeci- 
piendo noB patiatur uno tenore opus inarescere. Etiam- 
que cavendae sunt in cameris priscorum dispositiones, 
quod earum planitiae coronarum gravi pondere im- 

4 pendentes sunt periculosae. Coronarum autem aliae 
sunt purae aliae caelatae. Conclavibus , aut ubi ignis 
aut plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, 
ut eo facilius extergeantur : in aestivis et exedris, 
ubi minime fumus est nec fuligo potest nocere, ibi 
caelatae sunt faciendae ; semper enim album opus 
propter superbiam candoris non modo ex propriis^ 

5 sed etiam ex alienis aedifìciis concipit fumum. Coro- 
nis explicatis parietes quam asperrime truUissentur; 
postea autem supra truUissationem subarescentem der 
formentur directiones arenati , ut longitudines ad regu- 
lam et lineam, altitudines ad perpendiculum , angulì 
ad normam respondentes exigantur : namqiie sic emen* 
data tectoriorum in picturis erit species. Subare- 
scente, iterum ac tertio inducatur: ita quo fundatior 
erit ex arenato directura, eo firmior erit ad vetusta* 

6 tem soliditas tectorii. Cum ab arena praeter trullis- 
satioiiem non minus tribus coriis fuerit deformatum, 
tunc e marmore grandi directiones sunt subigendae, 
diim ita materìes temperetur, uti, cum subigitur, non 
haereat ad rutrum , sed purum femim e mortarìo libe- 
retur. Grandi inducto et inarescente, alterum corium 
mediocre dirigatur: id cum subactum fuerit et bene 
fricatum, siibtilius inducatur. Ita cum tribus coriis 
arenae et item marmoris solidati parietes fuerint, ne- 



Digitized by 



Google 



L I BE R VII. CA V. III. 185 

i|ue riinas neque aliiid vitìiim in se recipere poterunt. 
Sed et baculorum subactionìbus fiindatae soliditatesi 7 
maimorisque candore firmo levigatae» coloribus ciim 
politionìbus inductis niddos exprìment splendores. 
Colores autem udo tectorio cum diligenter sunt in* 
ducti, ideo non remittunt» sed sunt perpetuo perma- 
nentes, quod calx, in fomacibus excocto liquore » et 
facta raritatibus eyanida ieìunitate coacta conipit in 
se quae res forte [ca7/i] contigerunt, mixtionibusque 
ex aliis potestatibus collatis seminibus seu principiis» 
una solidescendo in quibuscunque membris est for« 
mata, cum sit arida, redigitur uti sui generis prò* 
prìas yideatur habere qualitates. Itaque tectoria, quae 8 
recte sunt facta, neque vetustatibus fiunt horrida, 
neque cum extergentur, remittunt colores, nisi si pa* 
iiim diligenter et in arido fuerint inductL Cum ergo 
ita in parietibus tectoria facta fuerint, uti supra seri* 
ptum est, et firmitatem et splendorem et ad vetusta* 
tem permanentem virtutem poterunt habere. Cum 
vero unum corium arenae et unum minuti marmoris 
erìt inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter 
rumpitur, nec splendorem politionibus propter imbe- 
cillitatem crassitudinis proprium obtinebit Quemad- 9 
modum enira speculum argenteum tenui lamella du- 
ctum incertas et sine viribus habet remissiones splen- 
doris , quod autem e solida temperatura fuerit factum, 
recipiens in se firmis viribus polidonem, fulgentes in 
aspectu certasque considerantibus imagines reddit: sic 
tectoria, quae ex tenui sunt ducta materia, non modo 
fiunt rimosa, sed etiam cderiter evanescunt Qua^ 
autem fundata arenationis et marmoris aoliditate sunt 
crassitudine spissa , cum ^sunt polìliionibus crebris sub- 
acta, non modo fìunt nitentia^ aed etiam imagineiB 

24 



Digitized by 



Google 



136 I>E ARCHITECTURA 

IO expressas aspicientibus ex eo opere remittunt Grae- 
corum tectores non solum his rationibus utendo faciunt 
opera firma , sed etiam mortarìo collocato , calce et 
arena ibi confusa , decuria bominum inducta, ligneis 
yectibus pinsant materiam , et ita ad certamen subacta 
tunc utuntur. Itaque veteribus parietìbus nonnulli 
crustas excidentes prò abacis utuntur ; ipsaque tectorìa 
abacorum et speculorum divisìonibus circa se promi- 
si nentes habent expressiones. Sin autem in cratitiis 
tectorìa erunt facienda, quibus necesse est in arrecta- 
rìis et transversarìis rìnias fieri ideo, quod luto cum 
linuntur necessario recipiunt humorem; cum autem 
arescunt extenuatìy in tectoriis faciunt rimas; id ut non 
fiat, haec erit ratio. Cum paries luto inquinatus fue- 
rity tunc in eo opere cannae clavis muscariis perpetuae 
figantur: deinde iterum luto inducto si priorés trans* 
versariis ordinibus fìxae sunt, secundae erectis figan- 
tur, et ita, uti supra scriptum est> arenatum et mar* 
mor et omne tectorium inducatur. Ita cannarum duplex 
in parietibus ordinibus transversis fixa perpetuitas nec 
segmina nec rimam ullam fieri patietur. 

CAPUT IV. 

De politionibus in humidis locis^ [et pavi- 
mento hibemaculonim graecanico.j 

1 Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri, 
dixi; nunc quemadmodum humidis locis politiones 
expediantur, ut permanere possint sine vitiis, expo- 
nam. Et primum conclavìbus, quae plano pede fue- 
rint, ab imo pavimento alte circi ter pedibus tribus prò 
arenato testa trullissetur et dirigatur, uti eae partes 



Digitized by 



Google 



LIBER VII. CAP. IV. 187 

tectorìorum ab humore ne vitientur. Sin autem ali- 
^[uis paries perpetuos habuerit humores, paulum ab 
eo recedatur, et struatur alter tenuis distans ab eo 
quantum res patietur» et inter duos parietes canalis 
ducatur infeiior quam libramentum conclavis fuerit, 
habens nares ad locum patentem. Item cum in altitu- 
dinem perstructus fuerif , relinquantur spiramenta : si 
enim non per nares humor et in imo et in summo ha- 
buerit exituSy non miuus in nova structura se dissi- 
pabit. His perfectis» paries testa trullissetur et diri* 
gatur , et tunc tectorio poliatur. Sin autem locus non a 
patietur structuram fieri, canales fìant, et nares 
exeant ad locum patentem. Deinde tegulae bipedales 
ex una parte supra marginem canalis imponantur, ex 
altera parte bessalibus laterculis pilae substruantur, in 
quibus duarum tegularum anguli sedere possint; et ita 
a paiiete hae distent , ut ne plus pateant palmum ; de- 
inde insuper erectae mammatae tegulae ab imo ad sum- 
mum parietem figantur » quarum interiores paites cu- 
riosius picentur, ut ab se respuant liquorem : item in 
[imo et in] summo supra cameram habeant spira- 
menta. Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, 3 
uti truUissationem testaceam non respuant; namque 
propter ieiunitatem, quae est a fomacibus excocta, 
[truUissationem] non possunt recipere nec sustinere, 
nisi calx subiecta utrasque res inter se - conglutinet et 
cogat coire. TruUissatione inducta prò arenato testa 
dirigatur, et cetera omnia (uti supra scripta sunt in 
tectorìorum rationibus) perHciantur. Ipsi autem poli- 4 
tionis eorum omatus proprias debent babere decoris 
rationesy uti et [ex] locis aptas etgenerumdiscriminibus 
non alienas habeant dignitates. Tricliniis hibernis non 
est utilis [haec] compositio nec megalogiaphia nec ca- 



Digitized by 



Google 



1Q5 E^E A^RCniTECTURA 

meràrum coronario opere subtilis omatus , quod ea et 
ab ignis fumo et ab lumìnum crebris fuliginibus cor- 
rumpuntur. In bis vero supra podia abaci ex atra- 
mento sunt subigendi et poliendi, cuneis sìlaceis seu 
miniaceis interpositis : explicata camera pura et polita, 
etiam pavimentorum non erit displicens , si quis anim- 
advertere voluerit , graecorum ad bibemaculorum usum 
5 minime sumptuosus et utilis apparatus. Foditur enim 
infra libramentum triclinii altitudo circiter pedum bi- 
num» et solo fistucato inducitur aut rudus aut testa* 
ceum pavimentum ita fastigatum , ut in canali habeat 
nares. Deinde congestis et spisse calcatis carbonibus 
inducitur ex sabuloue et ca1c« et favilla mixta materies 
crassitudine semipedali ad regulam et libellam, et sum- 
mo libramento cote despumato redditur species nigrì 
pavimenti. Ita conviviis eorum et quod poculis et 
pytismatis effunditur» simul cadit siccescitque , qui- 
que versantur ibi ministrspites, etsi nudis pedibus 
fuerinty non recipiunt frigus ab eius modi genere 
pavimenti. 

CAPUT V. 
De ratione pingcndi parietes. 

i Ceteris conclavibus, id est vemis, autumnalibus, 
aestivis , etiam atriis et peristyliis constitutae sunt ab 
antiquis ex certis rebus certae rationes picturanim: 
namque pictura imago fit eius, quod est seu potest esse, 
uti hominis , aedifìcii » navis reliquarumque rerum , e 
quarum finibus certisque corporibus figurata similitu- 
dine sumuntur exempla. Ex eo antiqui, qui initia expo- 
titionibus instituerunt, imitati sunt primum crustarum 



Digitized by 



Google 



LIBER VII. CAP. V. 109 

marmorearum varìetates et coUocationes ; deinde co« 
ronarum et silaceorum [miniaceorumque] cuneorum 
inter se varias distrìbutiones. Postea ingressi sunt, & 
ut etiam aedificìorum figuras columnarumque et fa<- 
stigiorum eminentes proiecturas imitarentur : paten* 
tibus autem locis, uti exedris, propter amplitudinem 
parietum scenarum frontes tragico more aut comico 
seu satyrico designarent: ambulationes vero propter 
spatia longitudinis varietatibus topiorum omarent ab 
certis locorum proprietatibus imagines exprimetites : 
pinguntur enim portus, promontoria, littora, f lumi- 
na , fonteSy euripiy fana, luci, montes, pecora, pa- 
stores: nonnullis locìs item signarent megalographiam 
babentem deorum simulacra, seu fabularum dispositas 
explicationes , non minus Troianas pugnas seu TJlyssis 

errationes , per topia , ceteraque quae sunt eo* 

rum similibus rationibus ab rerum natura procreata. 
Sed haec, quae [a veteribus] ex veris rebus exempla 3 
sumébantur, nunc iniquis morìbus improbantur. Nam 
pinguntur tectoriis monstra potius quam ex rebus fini- 
tis imagines certae : prò columnis enim statuuntur ca- 
lami 9 prò fastigiis harpaginetuli striati cum crispis 
foliis et volutis teneris , item candelabra aedicularum 
sustinentia figuras t supra fastigia eaium surgentes ex 
radicibus cum volutis colicuU teneri plures habentes in 
se sine ratione sedentia sigilla» non minus etiam ex 
colicuiis Flores dimidiata habentes ex se exeuntia sigilla 
alia humanis alia bestiarum capitibus ^sifuilia.'] Haec 4 
autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. Ergo ita 
novi mores coegerunt » uti inertia mali iudicis connive- 
rent artium virtutes. Quemadmodum enim potest 
calamus vere sustinere tectum aut candelabrum [aedi- 
culas et] ornamenta f astigli ^ seu coUculus tam tennis 



Digitized by 



Google 



IQO 



DE AKCHITECTURA 



et mollis sustinere sedens sigillum, aut de radicibus 
et coliculis ex parte Flores dimidiataque sigilla prò* 
creare? At haec falsa videntes homines non repreheu- 
dunty sed delectantur, necpie animadvertunt sì quid 
eorum fieri potest nec ne. ludiciis autem infirmis ob- 
scuratae mentes non valent probare quod potest esse 
cum auctoritate et ratione decoris. Necpie enim pìctu- 
rae probari debent, cpiae non sunt similes veritati; 
nec si factae sunt elegantes ab arte , ideo de bis statim 
debet recte iudicari, nisi argumentationis certas habu- 

5 erint rationes sine offensionibus explicatas. Etenim 
etiam Trallibu$ cum Apaturìus Alabandeus eleganti 
manu finxisset scenam in minusculo theatro, quod 
èn9ikrj(5i(x6Trfpiov apud eos vocitatur, in eaque fecisset 
columnasy signa, Centauros sustinentes epistylia, tbo* 
lorum rotunda tecta^ fastigiorum prominentes versu- 
ras, coronasque capitibus leoninis omatas, quae 
omnia stillicidiorum e tectis habent rationem; prae- 
terea supra eam nihilominus episcenium , in quo tboli, 
pronai y semifastigia » omnisque tecti varius picturis 
fuerat ornatus: itaque cum aspectus eius scenae prò- 
pter asperitatem eblandiretur omnium visus , et iam 
id opus probare fttissent parati , tum Licinius matbe- 

6 maticus prodiit et ait : Alabandeos satis acutos ad 
omnes res civiles haberi, sed propter non magnum vi* 
tium indecentiae insipientes eos esse iudicatos» quod 
in gymnasio eorum quae sunt statuae omnes sunt causas 
agentesy in foro autem discos tenentes aut currentes 
seu pila ludentes : ita indecens inter locorum proprie- 
tates status signorum publice civitati vitium existima* 
tionis adiecit. Videamus item nunc ne Apatùrii scena 
efficiat et nos Alabandeos aut Abderitas. Quis enim 
vestrum domos supra tegulanim tecta potest habere 



Digitized by 



Google 



LI B E R VII. jC A P. V. 191 

aut columnas seu fastigionim explicationes ? Haec 
enim supra contìgnationes ponuntur, non supra tegu- 
larum tecla. Si ergo cfuae non possunt in ventate ra- 
tionem habere facti, in picturìs probaverimuSi accede- 
mu8 et nos his civitatibus ^ quae propter haec vitia insi- 
pientes sunt iudicatae. Itaque Apaturius contra re- 7 
spondere non est ausus , sed sustulit scenam , et ad ra- 
tionem veritatis commutatam postea correctam appro- 
bavit. Utinam dii immortales fecissent, ut Licijìius 
revìviscerety et corrìgeret hanc amentiam tectoriorum* 
que errantia institutaì Sed quare vincat veritatexn 
ratio falsa, non erit alienum exponere. Quod enim 
antiqui insumentes hiborem et industriam probare con- 
tepdebant artibus, id nunc coloribus et eorum eleganti 
specie consequuntur; et quam subtilitas artifìcis adii* 
ciebat operìbus auctoritatem , nunc dominicus sumptus 
efficit ne desideretur. Quis enim antiquorum non uti 
medicamento minio parce videtur usus esse ? At nunc 
passim plerumque toti parietes ìnducvntur: accedit 
bue chrysocolla y ostrum, armenium. Haec vero cum 
inducuntur, etsi non ab arte sunt posita, fulgentes 
tamen oculorum reddunt visus ; et ideo quod pretiosa 
sunt, legibus excipiuntur, ut ab domino non a redem- 
ptore repraesententur. 

Quae commonefacere potui , ut ab errore discedant 
in opere tectorio, satis exposui: nunc de apparatio- 
nibuSt ut succurrere potuerit» dicam, et primum, 
quoniam de calce initio est dictum , nunc de marmorc 
ponam. 



Digitized by 



Google 



192 DE ARCIIITBCTURA 



CAPUT VI. 

De ma r ino r e q u o m odo p art t ur ad 
t e e t o ria. 

1 Marmor non eodem genere omnibus regionibus 
procreatur, sed cfuibusdam locis glebae ut salis mi- 
cas perlucìdas habentes nascuntur» quae contusae et 
moUitae praestant [tectoriis et coronariis] operibus 
utilitatem. Quibus autem locis hae copiae non sunt, 
caementa marmorea sive assulae dicuntur, quae mar* 
morarii ex operibus deiiciunt, pilis ferreis contun- 
duntur cribrisque excemuntur. Kae autem excretae 
tribus generibus seponuntur; et quae pars grandior 
fuerity quemadmodum supra scriptum est, arenato 
primum cum calce inducitur, deinde sequens ac ter* 

2 tia, quae subtilior fuerit. Quibus inductis et dili- 
genti tectoriorum fricatione laevigatis, de coloribus 
ratio babeatur, uti in bis perlucentes «xprìmant splen- 
dores; quorum haec erit differentia et apparatio. Co- 
lores alii sunt, qui per se certis locis procreantur et 
inde fodiuntur: nonnulli ex aliis rebus tractationi- 
bus aut mixtionibus seu temperaturis copipositi per- 
ficiuntur ^ utì praestent eandem in operibus utilitatem. 



Digitized by 



Google 



L I B E a VII. e A P. VII. 1^3 

CAPUT VII. 
De nativis coloribus. 

Prìmiim autem exponemus quae per se nascentià i 
fodiuntur, uti sil^ quod graece wy.pa dicitur. Haec 
vero multis locisi ut etiam in Italia » invenìtury sed 
quae fuerat optima Attica , ideo nunc non habetur, 
quod Athenis argenti fodinae cum habuerint familias, 
tunc speciis sub terra fodiebantur ad argentum inve* 
niendum, cum ibi vena forte inveniretur, nihilomi* 
nus uti argentum persequebantur; itaque antiqui egre- 
gia copia silis ad politìonem operum sunt usi. Item 2 
rubricae copiose multis lods eximuntur, sed optimae 
paucisy ut Ponto Sinope , et Aeg3rptO| in Hispania 
Balearibus, non minus etiam Lemno^ cuius insulae 
vectigalia Atheniensibus Senatus populusque romanus 
concessìt fruenda. Paraetonium vero ex ipsis locis unde 5 
foditur habet nomen. Eadem ratione melinum , quod 
eius vis metalli insulae c^cladi Melo dicitur esse. Creta 4 
viridis item pluribus locis nascitur, sed optima Smyr* 
nae : hànc autem Graed ^éohóriov vocant, quod Tkeo- 
dotus nomine fuerat 1 cuius in fundo id genus cretae 
primum est inventum. Auripigmentum, quod àpaévi*» 5 
nov graece dicitur , foditur Ponto* Sandaraca item 
pluribus locis y sed optima Ponto proxime flumen Hy« 
panim habet metallum. Aliis lods, ut inter Magnesiae 
et Cpbesi fines, sunt loca» unde effoditur parata, quam 
nec molere nec cernere opus est, sed sic est subtilis, 
quemadmodum si qua est manu contusa et subcreta. 



25 



Digitized by 



Google 



194 DEÀACHITECTURA 



CAPUT Vili. 



De minio et argento vivo. 



1 Ingrediar nunc minii ratìones explicare. Id aiitem 
agris Ephesiorum Cilbianis primum memoratur ess6 
inventum, cuius et res et ratio satis magnas habet ad- 
mirationes. Foditur enim gleba , quae antbrax dici- 
tura antequam tractationibus ad minium pen^eniant, 
vena uti ferri, magis subrufò colore» habens circa 
se rubrum pulverem. Cum id foditur, ex plagis fer- 
ramentorum crebras emittit lacrìmas argenti vivi, quae 

2 a fossoribus statim colligiuitur. Hae glebae cum col- 
lectae sunt in ofiicinam, propter humoris plenitatem 
coniiciuntur in fornacem, ut interarescant : et is qui 
ex bis ab ignis vapore fumus suscitatur, cum resedit 
in solum fumi, invenitur esse argentum vivum. Exem- 
ptis glebis, guttae eae, quae residebunt, propter bre- 
vitatem non possunt colligi, sed in vas aquae conver- 
runtur, et ibi inter se congruunt et una confunduntur* 
Eae autem cum sini quatuor sextariorum mensuraei 
cum expenduntur, inveniuntur esse pondo centum. 

3 Cum in aliquo vase est confusum, si supra id lapi- 
dis centénarii pondus impònatur , natat in summo ne- 
que eum liquorem potest onere suo premere nec 
elidere nec dissipare: centenario sublato si ibi aiiri 
scripulum impònatur, non natabit, sed ad imum per 
se deprimetur. Ita non amplitudine, ponderìs sed 
genere singulàrum r/erum gravitatem esse, non est 

4 negandu/n. Id autem multis rebu3 est ad usìub ex- 
peditum: neque enim argentum ncque aes sine eo 
potest recte inaurari: cumque in veste intextum est 



Digitized by 



Google 



LIBER VII. C A P. Vili. IX. 195 

aurum, eaqiie yestis contrita propter vetustatem usum 
non habeat honestum, panni in, fictilibus vasis ìm- 
positi snpra ignem comburuntur; is cinìs coniicitur in 
aquam, et additur ei argentum viyum : id autem omne$ 
micas auri corrìpit in se, et cogit secum coire; aqua 
defusa cum id in pannum infunditur, et ibi manibus 
premitur » nrgentum per panni raritates propter Uquo- 
rem extra labitur^ aurum compressione coactum intra 
purum invenitur. 

C A P U T IX. 

De minii temperatura^ (de chrysocolla , arme* 
nio et Indico.) 

Revertar nunc ad minii temperaturam. Ipsae enim ^ 
giebae, cum simt aridae, pilis ferreis contunduntur 
-et moluntur, et lotionibus et cocturis crebris relictis 
stercoribus efficitur ut adveniant colores. Cum ergo 
hae emissae sunt ex minio per argenti vivi relictio- 
nem quas in se naturales habuerat virtutes» efficitur 
tenera natura et viribus imbecilla. Itaque cum est 2 
in expolitionibus conclavium tectis inductum, perma- 
net sine vitiis suo colore: apertis vera, id est peri- 
styliis aut exedris aut ceteris eiusmodi locis, quo sol 
.et luna possit splendores et radios immittere , cum ab 
iis locus tangitur I vitiatur et amissa virtute' colo.ris 
denigratur. Itaque cum et alii multi tum etiam Fa- 
berius scriba cum in Aventino voluisset . habere do- 
mum eleganter expoUtam peristyliis, parietes omnes 
induxit minio, qui post dies trìginta facti sunt in- 
venusto varioque colore. Itaque primo locavit indu- 
cendos alios colores. At si quis subtilior fuerit , et 5 



Digitized by 



Google 



1^6 DEARCIIITECTURA 

voluerit expolitionem miniaceam suiim colorem reti* 
nere, cum paries expolitus et arìdus fumt, tunc 
cerain Punìcam igni licfuefactam paulo oleo tempera** 
tam seta inducat: deinde postea carbonibus in ferreo 
vase compositis eam cerain apprime cum pariete calefa- 
ciundo sudare cogat, fiatcpie ut peraequetur: deinde 
tunc candela linteisque puris subìgat, uti signa marmo* 

4 rea nuda curantur. Haec autem noviaóts gi*aece did^ 
tur ; ita obstans ceree Punicae lorica non patitur nec 
lunae splendorem nec solis radios lambendo eripere ex 
bis poUtionibus colorem. Quae autem in Ephesiorum 
metallis fuerunt officinae » nunc traiectae sunt ideo Ro* 
mam, quod id genus venae postea est inventum Hispa- 
niae regionibus, ex quibus metallis glebae portantur, 
et per publicanos Romae curantur. Eae autem offìd* 

5 nae sunt in ter aedem Florae et Quirini. Vitiatur mi- 
nium admixta calce: itaque si quis velit experiri id 
sine vitio esse , sic erit faciundimi. Ferrea lamna su- 
matiir; eo minium imponatur, ad ignem collocetur» 
donec lamna candescat; cum e candore color immuta* 
tus fuerìt eritque ater, toUatur lamna ab igne, et si 
refrigeratum restituatur in pristinum colorem, sine vitio 
esse probabitur: sin autem permanserit nigro colore, 
significabit se esse vitiatum. 

6 Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi. 
Cbrysocolla apportatur a Macedonia ; foditnr autem ex 
bis locis, qui sunt proximi aerarìis metallis. Arme- 
nium et Indicum nominibus ipsis ìndicatur quibus in 
locis procreantur. 



Digitized by 



Google 



L I BE R VII. C A P. X. if)7 

C A P U T X. 
De coloribus qui arte fiunt; de atramento. 

Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis gofierìbus tracta- i 
tioniim texnperaturis commutata recipiunt colorum prò- 
prìetates: et primum exponam de atramento , cuius 
usus in operibus magnas habet necessitatesi ut sint 
notae, quemadmodum praeparentiir certis rationibus 
artificiorum ad id , temperaturae. Namque aedificatur & 
locus uti Laconìcum , et expolitur marmore subtiliter et 
laevigatur : ante id fit fornacula habens in Laconìcum 
nares , et eius praefumium magna dìligentia comprimi- 
tur t ne flamma extra dissipetur. In fornace resina col- 
locatur: hanc autem ignis potestas urendo cogit emit* 
tere per nares intra Laconìcum fulìgineìn, quae circa 
parietem et camerae curvaturam adhaerescit : inde col- 
lecta partim componitur ex gummi subacta ad usum 
atramenti librarii, reliqua tectores glutinum admiscen- 
tes in parietibus utuntur. Sin autem hae copiae non 3 
fuerint paratae, ita necessitatibus erit administrandum, 
ne expectatione morae res retineantur. Sarmenta aut 
taedae schìdiae comburantur; cum erunt carbones» ex- 
tinguantur: deinde in mortario cum glutino terantur: 
ita erit atramentum tectoribus non invenustum. Non 4 
minus si fex vini arefacta et cocta in fornace fuerit et ea 
contrita cum glutino in opere inducetur, perquam atra- 
menti suavem efficiet colorem , et quo magis ex meliore 
vino parabitur, non modo atramenti sed etiam Indici 
colorem dabit imitati. 



Digitized by 



Google 



198 DE ARCIIITECTURA 

CAPUT XI. 
De caeruleo et usta. 

i Caerulei temperationes Alexandriae prìmum sunt 
inventae, postea item Vestorìus Puteolis instituit fa- 
ciundum. Ratio autem [eius cum iis rebus] e qui- 
bus est inventa , satis babet admirationisr- Arena enim 
cum nitri flore conteritur adeo subtiliter» ut effìcia- 
tur quemadmodum farina , et aes'Cyprium limis cras« 
sh uti scobis factum mixta conspergitur , ut conglo- 
meretur: deinde pilae manibus versando efficiuntur, 
et ita coHìgantur, ut inarescant: aridae componuntur 
in urceo fìctili; urceus in fornace [^ponitur;'^ ita aes 
et ea arena ab ignis vehementia confervescendo cum 
coaluerint inter se dando et accipiendo sudores, a 
proprietà tibus discedunt suisque rebus , per ignis ve- 
bementiam confecta, [e^] caeruleo rediguntur colore. 

^ Usta vero 9 quae satis babet utilitatis in operibus te* 
ctoriis» sic temperatura Gleba silis boni coquitur, 
ut sit in igne candens; ea autem aceto extinguitur 
et efficìtur purpureo colore. 



Digitized by 



Google 



LI BER VII. C J^ P. XII. 199 

CAPUT XII. 
De cerussa, aerugine et sandaraca. 

De cerussa aemgineque, quam nostri aerucam 1 
vocant, non est alienum quemadmoduxn comparetur 
dicere. Rhodii enim in doliis sarmenta componentes 
aceto suffuso supra sarmenta collocant plumbeas 
massas; deinde dolia operculis obturant, ne spira- 
mentum [obturatum] emittat: post certuni tempus 
aperìentes inveniunt e massìs plumbeis cerussam. 
Eadem ratìone lamellas aereas collucantes efficiunfc 
aeniginem, quae aeruca appellatur. Cerussa vero a 
cum in fornace coquitur» mutato colore ad ignis in* 
cendium efficitur sandaraca. Id autem incendio 
facto ex casu didicerunt homines, et ea meliorexo 
usum praestat, quam quae de metallis per se nata 
foditur. 



Digitized by 



Google 



200 X>£ ARCHITECTURA 

CAPUT XIII. 
De ostro. 

1 Incipiam nunc de ostro dicare » quod et carissi- 
mam et excellentissimam habet praeter hos colores 
aspectus suavitatem. Id autem excipitur ex conchy- 
lio marino, e quo purpura infìcitur, cuius non mi- 
nores sunt quam ceteranim uaturae rerum conside- 
rantibus admirationes ; quod habet non in omnibus 
locis quibus nascitur unius generis colorem, sed solis 

2 cursu naturaliter temperatura Itaque qùod legitur 
Ponto et Galatia, quod hae regiones sunt proximae 
ad septentrionem , est atrum: progredientibus inter 
septentrionem et occidentem invenitur lividum: quod 
autem legitur ad aequinoctialem orientem et occiden- 
tem, invenitur violaceo colore: quod vero meridianis 
regìonibus excipitur , rubra procreatur poteslate; et 
ideo hoc [rubrum] Rhodo etiam insula creatur cete- 
risque eiusmodi regionibus, quae proximae sunt solis 

3 cursui. £a conchylia cum sunt lecta , ferramentis circa 
scinduntur, e quibus plagis purpurea sanies, uti la- 
crima profluensy excussa in mortariis terendo compa- 
ratur; et, quod ex concharum marìnarum testis exi- 
mitur, ideo ostrum est vocitatum* id autem propter 
salsuginem cito fit siticulosum, nisi mei habeat cir- 
cumfusiun. 



Digitized by 



Google 



LI BER VII. CAP. XIV. 201 



CAPUT XIV. 

(D« coloribus qui imìtantur purpuram^ 
sii Atticum^ chrysocollarn et Indicum,) 

Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae i 
radice et hysgino; non minus et ex floribus alii co- 
lores. Itaque tectores cum volunt sii Atticum imi- 
tariy violam aridam coniicientes in vas cum aqua, 
confervescere faciunt ad ignem; deinde cum est tem- 
peratum , coniiciunt in linteum , et inde manibus ex- 
prìmentes recipiunt in mortarìum aquam ex violis 
coloratami et eo cretam infundentes et eam terentes 
efficiunt silìs Attici colorem. Eadem ratione vacci- 2 
nium temperantes et lac miscentes purpuram faciunt 
elegantem. Item qui non possunt chrysocoUa prò- 
pter caritatem uti, herba, quae lutum appellatur, 
caeruleum inficiunt, et utuntur viridissimo colore: 
haec autem infectìva appellatur. Item propter ino- 
piam Indici cretam Selinusiam aut anulariam vitro, 
quod Graeci iGariv appellante inficientes, imitatio- 
nem faciunt Indici coloris. 

Quibus rationibus et rebus ad dispositionem fir- 5 
miter quibusque decoras oporteat fieri picturas, item 
quas habeant omnes colores in se potestates, ut mihi 
succurrere potuit in hoc libro perscripsi. Itaque 
omnes aedificiorum perfectiones quam habere debeant 
opportunitatem ratiocinationis , septem voluminibus 
sunt finitae: in sequenti autem de aqua, si quibus' 

26 



Digitized by 



Google 



S02 DE ARCHITECT. LIB. VII. CAP. XIV. 

locis non fuerit, quemadmodum invenìatuTy et <pa 
ratione inducatur, quibusque rebus si exit salubris 
et idonea probetur, explicabo. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBEH OCTAVUS. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



De septem sapìentibus Thales Milesius omnium rerum i 
principium a(piam est professus, Heraclitus ignem, 
Magorum sacerdotes aquam et ignem; Euripides au- 
ditor Anaxagorae , quem philosophum . Atheniense$ 
sceniciim appellaverunt, aera et terram, eamque ex 
coelestium imbrium conceptionibus inseminatam fetus 
gentiunl' et omnium animalium in mundo procrea^isse^ 
et quae ex ea essent prognata cum dissolrerentur 
temporum necessitate coacta , in eandem redire y quae- 
que de aere nascerentur item in coeli regiones reverti, 
neque interi tiones recipere, sed dìssolutione mutata 
in eandem recidere in qua fuerant proprìetatem. Py- 
thagoras vero, Empedocles, Epicharmus aliique Phy- 
sici et Philosophi haec principia quatuor esse propo* 
suerunt, aérem, ignem, aquam , terram, eorumqiie 
inter se cohaerentiam naturali figuratione ex generum 
discriminibus efficere quaUtates« Animadvertimus vero fi 
non solum nascentia ex bis esse procreata , sed etiam 
res omnes non ali sine eorum potestate neque crescere 
nec tueri. Namque corpora sine spiritus redundantia 
non possunt habere vitam, nisi aèr influens cum in- 
cremento ìeccTìt auctiis et remissiones continenter. 
Caloris vero si non fuerit in corpore iusta compara- 



Digitized by 



Google 



206 DE ARCHITECTURA 

tio, nqn erit spiritus ànimalis neque erectio firma^ 
cibique vires non poterunt habere concoclionis tem- 
peraturam. Item si non terrestri cibo membra cor- 
porìs alantur, deficiente et ita a terreni prìncipi! 

5 mixtione erunt deserta. Animalia vero si fuerint sine 
humoris potestate, exsanguinata et .exucta a prìnci- 
piorum liquore interaresceiit. Igitur divina mens quae 
proprie necessaria essent gentibus non constituit dif- 
ficilia et cara 9 uti sunt margarìtae, aurum, argentum, 
ceteraque, quae nec corpus nec natura desiderata sed 
sine quibus mortalium vita non potest esse tuta, efiFu- 
dit ad manum parata per omnem mundum. Itaque 
ex bis si quid forte desit in corpore spirìtus, ad 
restituendum aér assignatus id praestat: apparatus 
autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inven- 
tus tutiorem efficit vitam : item terrenus fructus esca* 
rum praestans copiis. supervacuis desiderationes alit 
et jìutrìt animales pascendo continenter: aqua vero» 
non solum potus sed infìnitas usui praebendo neces^ 
sitatesy gratas quod est gratuita praestat utilitates. 

4 Ex eo etiam qui sacerdotia genint morìbus Aegyptio- 
rum f. ostendunt omnes res e liquorìs potestate consi- 
stere: itaque cum bydrìa aquae ad templum aedem-r 
que casta religione refertur, tunc in terra procum- 
bentes, manibus ad coelum sublatis inventionibus gra- 
tias aglint divinae benignitatis. Cum ergo et a phy- 
sicis et a philosophis et ab sacerdotibus iudicetur. ex 
potestate aquae omnes res constare , putavi, quoniam 
in prioribus septem voluminibus rationes aedificiorum 
sunt expositae, in boc oportere de inventionibus 
aquae , quasque babeat in locorum proprietatibus virtù- 
tesy quibusque rationibus ducatur, et quemadmodum . 
interea probetur, scribere. 



Digitized by 



Google 



LIBER Viri. C A P. I. 207 

C A P U T I. 

De aquac inventionihus. 

Est enim maxime necessaria et ad vitam et ad ì 
delectatìones et ad usiim quotidianum. £a autem fa- 
cilior erìty si fontes erunt aperti et fluentes: sin autem 
non profluent, quaerenda sub terra sunt capita et 
coUigenda, quae sic erunt experienda: uti procum- 
batur in dentes, antequam sol exortus fuerit, in locis 
quibus erit quaerendum, et in terra mento collocato 
et fiilto prospidantur eae regiones. Sic enim non 
errabit excelsius quam oporteat visus» cum erit im- 
motum mentum , sed libratam altitudinem in regioni- 
bus certa fìnitione desìgnabit. Tunc in quibus locis 
vidèbuntur humores concrispantes et in aera surgen- 
tes 9 ibi fodiatur : non enim in sicco loco hoc signum 
potest fieri. Item animadvertendum est quaerentibus 2 
aquam, quo genere sint loca; certa enim sunt in 
quibus nascitur. In creta tennis et exilis et non alta 
est copia; ea erit non optimo sapore. Item sabulone 
soluto tennis sed [si] inferioribus locis invenietur; 
ea erit limosa et insuavis. In terra autem nigra su- 
dores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibemis 
tempestatibus coUectae in spissis et solidis locis sub- 
sidunt; eae habent optimum saporem. Glarea vero 
mediocres et non certae venae reperiuntur; eae quo- 
que egregia sunt suavitate. Item sabulone masculo 
arenaque et caibunculo certiores et stabiliores sunt 
copine, eaeque sunt bono sapore. Rubro saxo et 
copiosae et bonae/ si non per intervenia dilabantur 
et liquescant Sub radicibus autem montium et in 



Digitized by 



Google 



208 DE ARCHITECTURA 

saxis silicibus uberiores et afflueiitioTeSy eaeque fri* 
gìdiores sunt et salubriores. Campestribiis autem fon- 
tibus salsae» graves, tepidae, non suaves, nisi quae 
ex montibus ^sub teii*a submanantes erumpunt in 
medios campos ibiqiie arborum umbris contectae prae- 

3 stant montanonim fontiiim suavitatem. Signa autem 
quibus terrarum generibus supra scriptum est ea in* 
venientur nascentia, tenuis iuncus, salix erratica, 
alnus, vitex» arando, hedera, aliaque, quae eiusmodi 
sunt, quae non possunt nasci per se sine humore. 
Solent autem eadem in lacunis nata esse, quae se- 
dentes praeter reliquum agnim excipiunt ex imbribus 
et agris per hiemem diutiusque propter capacitatem 
conservant humorem, quibus non est credendum: sed 
quibus regionibus et terris, non laamis, ea signa 
nascuntur non sata, sed naturaliter per se creata, 

4 ibi est quaerenda. In quibus si hae non significa- 
buntur inventiones, sic erunt experiundae. Fodiatur 
quoquoversus locus latus ne minus pedes quinque, 
in coque collocetur drciter solis occasum scaphium 
aereum aut pliimbeum aut pel vis, (ex bis quod erit 
paratura,) idque intrinsecus oleo ungatur ponaturquc 

* inversum, et summa fossura operiatur arundinibus aut 
fronde, supra terra obruatur; tum postero die ape- 
riatur, et, si in vase stillae sudoresque erunt, is 

5 locus habebit aquam. Item si vas ex creta factum 
non coctum in ea fossione eadem ratione opertum 
positura fuerit, si is locus aquam habuerit, cum aper- 
tura fuerit, vas humidum erit, et etiam dissolvetur 
ab huraore. Vellusque lanae si coUocatum erit in ea 
fossura, insequenti autem die de eo aqua expressa 
erit, signìficabit eum locum habere copiara. Non 
minus si lucerna concinnata oleique piena et accensa 



Digitized by 



Google 



LI BER Vili. GAP. I. 209 

in eo loco operta fuerit collocata , et postero die »on 
erit exusta y sed habuerit reliquìas olei et ellychnii, 
ipsac[ue humida invenietiir, indicabìt eum locum ha- 
bere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit hu- 
mores. Item in eo loco ignis si factus fuerit , et per- 
calefacta terra et adusta vaporem nebulosum ex se 
suscitaverit , is locus habebit a(][uam. Cum haec ita 6 
erunt pertentata, et quae supra scripta smit signa 
inventa , tum deprimendus est puteus in eo loco ; et si 
caput erit aquae inventum, plures sunt circa fodiendi 
et per specus in unum locum omnes conducendi. 
Haec autem maxime in montibus et regionibus septen^ 
trionalibus sunt quaerenda, eo quod in bis et sua* 
viora et salubriora et copiosiora inveniuntur; aversi 
enim sunt solis cursui, et ia bis locis primum ere* 
brae sunt arbores et silvosae, ipsique montes suas 
habent umbras obstantes, ut radii solis non dìrecti 
perveniant ad terram, nec possint bumores exurere. 
Intervalla quoque montium- maxime recipiunt imbres, 7 
et propter silvarum crebritatem nives ibi ab umbris 
arborum et montìum diutius conservantur : deinde 
iiquatàe per terrae venas percolantur , et ita perveniunt 
ad infimas montium radices ; ex quibus profluentes fon* 
tium erumpuiit ructus. Campestres autem loci e con- 
trario non possunt babere copias , et quaecunque sunt, 
non possunt babere salubritatem, quod solis vehemens 
impetus propter nuUam obstantiam umbrarum eripit 
exhauriendo fervens ex planitie camporum humorem; 
et si cpiae ibi sunt aquae apparentes , ex bis 9 quod est 
levissimum tenuissimumque et subtili salubritate, aèfr 
avocans dissipat in impetum coeli, quaeque gravissi* 
mae duraeque et iusuaves sunt partes , eae in fontibus 
campestribus relinquuntur. 

27 



Digitized by 



Google 



210 DE ARCHITECTDRA 

CAPUT II. 
De a q u a i in b r i u in. 

1 Itaque quae ex imbribus aqua colligitur salubriores 
habet viitutes, [eo] quod eligitur ex omnibus fontibus 
levissimis subtilibiisque tenuitatibus; deinde per aérìs 
èxercitationem percolata tempestatibus liquescendo per- 
venit ad terram- Etiamque non crebriter in cauipis con- 
fliiunt iiubreSy sed in montibus aut ad ipsos montes, 
ideo quod humores ex terra maturino solis ortu moti 
cum sunt egressi ^ in quamcunque partem coeli sunt 
proclinati, trudunt aera, deinde cum sunt moti , prò- 
pter vacuitatem loci post se recipìunt aèris ruentes un- 

2 das. Aér autem qui ruit trudens quocunque humorem 
per vim spiritus et impetus et undas crescentes facit 
ventorum. A ventis autem quocunque feruntur humo- 
res conglobati ex fontibus- et fluminibus et paludibus 
et pelago, cum tepore solis colliguntur, exhauriuntur 
et ita tolluntur in altitudinem nubes: deinde cum aérìs 
unda nitenteSy cum perventum fuerit ad montes, ab 
eorum offensa et pròcellis propter plenitatem et gravi- 
tatem liquescendo disperguhtur et ita dìffunduntur in 

5 terras. Vaporem autem et nebulas et humores ex terra 
nasci, baec vìdetur efficere ratio, quod ea habet in se 
et calores fervidos et spiritus immanes refrigerationes- 
que et aquarum magnam multitudinem. Ex eo cum 
refrigeratum noctu sol oriens impetu tangit orbem terrae 
et ventorum flatus oriuntur per tenebras, et ab humidis 
locis egrediuntur in altitudinem nubes : aér autem tunc 
a sole percalefactus cum rorationibus ex terra toHit 

4 humores. Licet ex balneis exemplum capere ; nuilae 



Qigitized by 



Google 



I.IBER Vili. C A P. II. 211 

eiìim camerae» quae sunt caldariorum , supra se pos- 
sunt habere fontes, sed' coelum quod est ibi, ex prae- 
furniis ab ignis vapore percalefactum corrìpit ex pa- 
yìmentis aquam et aufert seciim in camerarum curva- 
turas et sustinet; ideo qiiod semper vapor calidus in 
altitndinem se triidit, et primo non remittitur pro- 
pter brevitatem ; simili autem plus humoris habet con- 
gestum, non potest sustineri propter gravitatemi sed 
stìllat supra lavantium capita. Item eadem ratione 
coelestis aér cum ab sole percepit calorem, ex omni* 
bus locis hauriendo tollit humores et congregai ad 
nubes. Ita enim terra fervore tacta eiicit humores, 
ut corpus hominis ex calore emittit sudores. Indices 5 
autem sunt eius rei venti, ex quibus qui a frigidis- 
simis partibus veniunt procreati, septentrio et aquilo, 
extenuatos siccitatìbus in aere flatus spirant; auster 
vero et reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, 
sunt humidissimi, et semper apportant imbres; quod 
percalefacti ab regionìbus fervidis ad veniunt, et ex 
omnibus terris lambentes eripiunt humores, et ita eos 
profundunt ad septentrionales regiones. Haec autem 6 
sic fìeri testimonio possunt esse capita fluminum , quae 
orbe terrarum chorographis pietà itemque scripta plu- 
rima maximaque inveniuntur egressa ad séptentrionem. 
Primumque in India Ganges et Indus a Caucaso 
monte oriuntur; Syria Tigiis etEuphrates; Asiae item 
Ponto Borysthenes, Hypanis, Tauais; Colchis Phasis; 
Gallia Khodanus; Celtica fthenus; citra Alpes Timavus 
et Padus ; Italia Tibris ; Maurusia , quam nostri Mau- 
ritaniam appellant, ex monte Atlante Dyris , qui ortus 
ex septentrionali regione progreditur per occidentem ad 
lacum Heptagonum, et mutato nomine dicìtur Nigir, 
deinde ex lacu Heptabolo sub montes desertos subter- 



Digitized by 



Google 



£12 DE ARCHITECTURA 

fluens per meridiana loca manat et influii in palu- 

deniy quae appellatur circumcingit Metoen, 

quod est Aethiopum meridianorum regnum: ab his- 
que paludibus se circumagens per flumina Astansobam 
et Astabo^m et alia plura pervenit per montes ad ca- 
tarrhactam , ab eaque se praecipitans per septentriona* 
lem pervenit inter Elephantìda et Syenem Thebaicosque 

7 in Aegyptum campos , et ibi Nilus appellatur. Ex 
Mauritania autem caput Nili profluere ex eo maxime 
cognoscitur, quod ex altera parte montis Atlantis sunt 
alia capita item profluentia ad occidentem oceanum, 
ibique nascuntur ichneumones> crocodili et aliae similes 
bestiarum pisciumque naturae praeter hippopotamos. 

8 Ergo cum omnia [maxima] flumina [magnitudinibus] 
in orbis terrarum descriptionibus ab septentrione vi- 
deantur profluere, Afrique campi, qui sunt in meri* 
dianis partibus subiecti solis cursui, latentes penitus 
babeant humores, nec fontes crebros amnesque raros, 
relinquitur uti multo meliora inveniantur capita fon- 
tium, quae ad septentrionem aquilonemve spectant, 

' nisi si incìderint in sulpburosum locum aut alumino- 
sum seu bituminosum; tunc enim pèrmutantur, et aut 
calidae aquae aut frigidae odore malo et sapore perfim- 

9 dunt fontes. Neque enim calidae aquae est ulla prò- 
prietas; sed frigida aqua cum inddit percurrens in 
ardentem locum effervescit, et percalefacta egreditnr 
per venas extra terram; ideo diulius non potest permar 
nere, sed brevi spatio fit frigida. Namque si naturali- 
ter esset calida, non refrigeraretur calor eius. Sapor 
autem et odor et color eius non restituitur, quod intin- 
ctus et commixtus est propter naturae raritatem. 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. CAP. HI. 213 



CAPUT III. (a «ect. £4. vulgo Caput lY*) 

De aquis calidis et de varioruin fontium^ 
fluminum lacuujnque natura. 

Sunt autem etiam nonnulli fontes c^Jìdi, ^x. qiii- 1 
bus profluit aqua sapore o|ptinio» quae in poiione 
ita est suavis, uti nec fontinalis ab C^moenis nec 
Marcia saliens desideretur. Haec autem a natura 
perfìciuntiiT bis rationibus. Cum in imo per alumen 
aut bitumen seu sulpbur ìgnis excitatur» ardore per* 
candefadt terram, quae est [circa se]: supra se au* 
tem fervidum eroittit in superiorsT loca vaporem , et 
ita si qui in bis locis qui sunt supra, fontes dulds 
aquae nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter 
venas , et ita profluunt incorrupto sapore. Sunt edam 2 
odore et sapore non bono frigidi fontes» qui ab in- 
ferioribus locis penitus orti» per loca ardentia trans- 
eunte et ab bis per longum spatium terrae percur- 
rentes, refrigerati pèrveniunt supra terram, sapore 
odore coloreque corrupto» uti in Tiburtina via flu- 
men Albula et in Àrdeatino fontes frigidi eodem odore, 
qui sulpburati dicunlur, et reliquis locis sirailibus. 
Hi autem cum sint frìgidi, ideo videntur aspectu fer* 
vere , quod cum in ardentem locum alte penitus *inci* 
derunt , humore et igni inter se congruentìbus , offensi 
vehementi fragore validos in *se recipiunt spiritus, et 
ita inflati vi venti coacti, bullientes crebro per fontes 
egrediuntur. £x bis autem qui non sunt aperti, sed 
a saxis \_aut alia vi'\ coiitinentur, per angustas venas 
vehementia spiritus extruduntur ad summos grumorum 
tumulos. Itaque qui putant tanta se altitudine qua sunt 3 



Digitized by 



Google 



2l4 DEARCHITECTURA 

grumi capita fontium posse habere , cum aperìunt fos- 
suras latius» decipiuntur. Namqùe uti aeiieum vas 
non in summis labrìs plenum, sed aquae mensuram 
suae capacitatis habens e tribus duas partes, opercu- 
lumque in eo collocatum, cum ignis vehementi fer- 
vore tangatur, percalefieri cogit aquàm. £a autem 
propler natiiralem raritatem in se recipiens fervoris 
validam inflationemy non modo implet vas, sed spirì- 
tibus extoUens operculum et crescens abundat: sub- 
lato autem operculo, emissis inflationibus in aere pa- 
tenti, nirsus ad suum locum residet Ad eundem 
modum [ea] capita fontium, cum sunt angustiis com- 
pressa , ruunt in summo spiritus aquae bullitus : si- 
mul autem latius sunt aperti, exanimati per rarita- 
tem liquidae potestatis resident et restituuntur in libra- 
ci menti J^sui"] proprietatem. Omnis autem aqua calìda 
ideo quidem est medicamentosa , quod in pravis rebus 
percocta aliam virtutem recipit ad usum. Namque 
sulphurosi fontes nervorum labores refìciunt percale- 
faciendo exurendoque caloribus e corporibus humores 
vitiosos : aluminosi autem , cum dissolutii membra cor- 
porum paralysi aut aliqua vi morbi receperunt, fo- 
vendo per patentes venas refrìgerationem contraria 
caloris vi reficiunt, et [ex] hoc continenter resti- 
tuuntur in antiquam membrorum curationem. Bitu- 
minosi autem interioris corporis vitia potionibus pur- 
5 gando solent mederi. Est autem aquae frigidae getius 
nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis aliisque locis 
8Ìmilibu$, quod potionibus depurgat, per alvumque 
transeundo etiam s^trumarum minuit tumores. Ubi 
vero aurum argentum ferrum aes plumbum reliquae- 
que res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur 
copiosi > sed hi maxime sunt vitiosi : habent enim 



Digitized by 



Google 



LI BER Vili. C A P. III. 215 

vitia [contraria'] aquae calidae [, quam'] sulphur, 
alumen, bituinen [emittit; qui] eaedenique per pò- 
tiones cum in corpus ineunt et per venas perma* 
nando nervos attingunt et artus, eos duraut inflando : 
igitur nervi inflatione tùrgentes ex longitudine con* 
trahuntur» et ita aut neurìpos aut podagricos effi* 
ciunt homìnes, ideo quod ex durissimis et spissiorì- 
bus frigidissimisque rebus intinctas habent venarum 
raritates. Aquae autem species est, quae cum habeat 6 
non satis perlucidas venas, spuma uti flos natat in 
summo, colore similis vitri purpurei. Haec maxime 
consideratur Athenis; ibi enim ex eiusmodi locis et 
fontibus in Asty et ad portum Piraeeum ducti sunt 
salientesy e qnibus bibit nemo propter eam causam» 
sed lavationibus et reliquis rebus iituntur: bibunt au- 
tem ex puteìs, et ita vitant eorum vitia. Troezene 
non potest id vitari, quod omnino aliud genus aquae 
non repeiitur nisi quod Cibdeli habent; itaque.in ea 
civitate aut omnes aut maxima ex parte sunt pedibus 
vitiosi. Cìliciae vero civitate Tarso f lumen est nomine 
Cydnosy in quo podagrici crura macerantes levantur 
dolore. Sunt autem et alia multa genera , qnae suas 7 
habent proprietates , uti in Sicilia f lumen est Hime- 
ras 9 quod a fonte cum est progressum, dividitur in 
duas p.artes; quae pars profluit coiitra Hetruriam, 
quod per teiTae dulcem succum percurrit, est infinita 
dulcedine; altera pars» quae per eam teiram cunit 
unde sai foditur, salsum. habet saporem. Item Parae* 
tonio et quod est iter ad Hammonem, et Casio ad 
Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt salsi, ut 
habeant insuper se salem congelatum. Sunt [autem] 
et aliis pluribiis locis et fontes et flumina et lacus, 
qui per salis fudinas percurrentes necessario salsi per- 



Digitized by 



Google — 



2l6 DE ARCHITBGTURA 

8 ficiuntuT. AUi autem per pìngue» kerrae venas prò- 
fluentes unctì eleo fontes erumpuiit,. uti Solis (cpiod 
oppidum est Ciliciae} f lumen nomine Lìparis, in quo 
Aatantes aut lavantes ab ipsa aqua unguntur. . Simi- 
liter Aethiopiae lacus est, qui unctos homines effidfc, 
qui in eo nataverint; et in India, qui sereno coelo 
emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagine 
fons est I in quo natat insuper oleum odore ut e scobe 
vitreo; quo oleo edam pecora solent ungL Zacyntho 
et circa Dyrrhachium et Apolloniam fontes sunt, qui 
picis magnam multitudinem cum aqua vomuuL Sub 
Babylone lacus amplissima magnitudine qui jlifivif 
àói^aXrins appellatur, habet supra natàns liquidum 
bitumen y quo bitumine et latere testaceo structo muro 
Semiramis circumdedit Babylonem. Item loppe in 
Syrìa, Arabiaque Numidarum lacus supt immani ma- 
gnitudine, qui emittunt bituminis maximas moles, quas 

9 diripiunt qui babìtant drca« Id autem non est mi- 
randum; nam crebrae sunt ibi lapicidinae bituminis 
duri. Cum ergo per bituminosam terram vis erumpit 
aquae, secum extrahit, et cum sit egressa extra ter- 
ram secernitur^ et ita reiicit ab se bitumen. Etiam- 
que est in Cappadocia in itinere , quod est inter Ma- 
zaca et Tuana , lacus amplus , in quem lacum pars sive 
arundinis sive ahi generis si demissa fuerit et postero 
die exempta, ea pars, quae fuerit exempta, iuvenie^ 
tur lapidea, quae autem pars extra aquam manserit, 

IO permanet in sua proprietate. Ad eundem modum 
Hierapoli Phrygiae effervet aquae calìdae raultitudo, 
eit qua drcum hortos et vineas fossis ductis immit- 
titur. Haec autem effìdtur post annum crusta lapi- 
dea, et ita quotannis dextra ac sinistra margìnes ex 
terra fadendo inducunt eam^ et efficiunt bis crustis 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. C A F. Ili; 217 

in agris septa. Hoc autem ita videtur naturaliter fieri, 
quod in his locis et ea terra , cjuibus is [fons'\ nasci- 
tur , siiccus subest coaguli naturae similis : deinde cum 
commixta vis egreditur per fontes extra terram, a solis 
et aéiis calore cogitur congelari; ut etiam in areis 
salinarum videtur. . Item sunt ex amaro succo terrae n 
fontes exeuntes vehementer amari » ut in Ponto est 
flumen Hypanis» qui a capite profluit circiter millia 
quadraginta sapore dulcissimo; deinde cutn pervenit 
ad locum, qui est ab ostio ad millia centum sexa- 
ginta, admiscetur ei fonticulus oppido quam parvu* 
lus: is cum in eum influita tunc tantam magnitudi- 
nem fluminis facit amaram, ideo quod per id genus 
terrae et venas , unde sandaraca foditur , ea aqua ma- 
nando perficitur amara. Haec autem dissimilibus sa- 12 
poribus a terrae proprietate perficiuntur^ uti etiam 
in fructibus videtur. Sì enim radices arborum aut 
vitium aut reliquorum seminum non ex terrae prò- 
prietatibus succum capiendo temperarent fructus , imo 
genere essent in omnibus locis et regionibus omnium 
sapores. Sed animadvertimus insulam Lesbon vinum 
protyrum, Maeoniam catacecaumeniten , item Lydiam 
Tmoliten, Siciliam Mamertinum, Campaniam Faler- 
num, in Terracina ^t Fundis Caecubum, reliquisque 
locis pluribus innumerabili multitudìne genera vini ' 
virtutesque procreare , quae non aliter possimt fieri, 
nisi cum terrenns humor suis proprietatibus saporum 
in radìcibus infusus enutrit materiam, per quam egre- 
diens ad cacumen profundat proprium loci et generis 
sui fructus saporem. Quod si terra generibus humo^ 13 
rum non esset dissimilis et disparata , non tantum in 
Syria et Arabia in arundinibus et iuncis herbisqué 
omnibus essent odores , neque arbores turiferae neque 

28 



Digitized by 



Google . _ 



218 I>E ARCIIITECTURA 

piperis darent baccas , nec myrrhae glebiilas , nec Cy- 
renis in ferulis laser nasceretiir, seà in omnibus ter- 
rae regionibus et locis eodem genere omnia procrea- 
rentur. Has autem varìetates regionibus et locis in- 
clinatio mundi et solis impetus propius aut longius 
;cursum faciendo tales efficit terrae humores: quae 
qualitates non soluin in bis rebus sed etiam in peco- 
ribus et armentis discernuntur. Haec non ita dissi- 
militer efficerentur, nisi proprietates singularum ter- 
rarum in regionibus ad solis potestatem temperaren- 

14 tur. Sunt enim fioeotiae flumina Cephisos et Melas, 
Lucanìae Crathis , Troiae Xanthus , inque agris (ylazo- 
meniorum et Erytbraeorum et Laodicensium fontes ac 
flumina » cum pecora suis temporibus anni parantur ad 
conceptìonem partus, per id tempus adiguntur eo 
quotidie potum, ex eoque, quamvis sint alba, pro- 
creant aliis locis leucophaea, aliis locis puUa, aliis 
coracino colore. Ita proprìetas liquoris, cum init in 
corpus/ proseminat intinctam sui cuiusque generis 
qualitatem. Igitur quoniam in campis Troianis pro- 
xìme flumeii armenta rufa et pecora leucopbaea na- 
scuntur, ideo id f lumen Ilienses Xantbum appella- 

15 visse dicuntur. Etiamque inveniuntur aquae genera 
mortifera, quae per malefìcum succum terrae percur- 
rentia recipiunt in se vim venenatam, uti fuisse dici- 
tur Terradnae fons, qui vocabatur Neptunius; ex 
quo qui biberant imprudentes vita prìvabantur : qua- 
propter antiqui eum obstruxisse dicuntur. Et Chrobsi 
Thraciae lacus, ex quo non solum qui biberint mo- 
rìuntur sed etiam qui laverint: item in Thessalia fons 
est profluensy ex quo fonte nec pecus uUum gustat 
nec bestiarum genus uUum propius accedit; ad cpiem 
fontem proxime est atbor florens purpureo colore. 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. GAP. III. Qig 



\ 



Non minus in Macedonia» quo loci sepultus est £u- 16 
rìpides, dextra ac sinistra monumenti advenientes 
duo rivi con'currunt in unum» e quibus ad unum ac« 
cumbentes viatores pransitare solent propter. aquae 
bonitatem; ad rivum autem» qui est ex altera parte 
monumenti» nemo accedit» quod mortìferam aquam 
dicitur habere. Item est in Arcadia Nonacris nomi- 
nata terrae regio » quae habet in montibus e saxo - 
stillante» £rigìdissìmos humores. Haec autem aqua 
^Tvybs vbwp nominatur» quam neque argenteum 
neque aeneum neque ferreum vas potest sustinere^ 
sed dissilit et dissipatur: conservare autem eam et 
continere nihil aliud potest nisi mulina ungula; quae 
etiam memoratur ab Antipatro in provìnciam» ubi 
erat Alexander» per lollam filium periata esse» et ab 
eo ea aqua regem esse necatum. Item Alpìbus in 17 
Cotti regno est aqua» quam qui gustant statim con- 
cidunt Agro autem Falisco via Campana in campo 
Cometo est lucus» in quo.fons oiitur» ibique avìum 
et lacertarum relicpiarumque serpentium ossa iacentia 
apparent Item sunt nonnullae acidae venae fontium^ 
uti Lyncesto» et in Italia Velino» Campania Teano» 
aliisque locis pluribus» quae habent virtutem » uti cal- 
culos in vesicis qui nascuntur in corporibus homi- 
num» potionibus discutiant. Fieri autem hoc natura- ig 
liter ideo videtur» quod acer et acidus succus subest 
in ea terra» per quam egredientes venae intinguntur 
acritudine, et ita cum in corpus inierunt» dissipant 
quae ex aquarum subsidentia in corporìbus et concre- 
scentia offenderunt. Quare autem discutiantur ex 
acidis eae res» sic possumus animadvertere. Ovum 
in aceto si diutius positum fuerit» cortex eius mollescet 
et dissolvetur: item plumbum» quod est lentissimum 



Digitized by 



Google 



220 DE ARCHITECTURA 

et gravissimum , si in vase collocatum fiierit» et in 
eo acetura suffusum, id autem opertum et ohlitum 
[si] erity efficìetur, uti plumbum dìssolvatur et fiat 

19 cerussa. Eisdem rationibus aes, quod etiaxn solidiore 
est natura y similiter curatum si fuerit, dissipabitur 
et fiet aenigo. Item margarita, non minus saxa sili- 
cea, quae neque ferrum neque ignìs potest per se 
dissolvere , cum ab igni sunt percalefacta , aceto sparso 
dissiliunt et dissolvuntur. £rgo cum has res ante 
oculos ita fieri videamus, ratiocinemur iisdem ratio- 
nibus ex acidis propter acrìtudinem succi etiam cai- 

20 culosos e natura rerum similiter posse curari. Sunt 
autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum est 
unus Paphlagoniae , ex quo eam aquam sine vino po- 
tantes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia et 
in Alpìbus natione Medullonim est genus aquae, quam 

21 qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus. In Arca- 
dia vero civitas est non ignota Clitori,-in cuius agris 
est spelunca profluens aquae , quam qui biberint fiunt 
abstemii. Ad eum autem fontem epigramma est in 
lapide inscriptum hac sententia versibus graecis, eam 
non esse idoneam ad lavandum, sed etiam inimicam 
vitibusy quod apud eum fontem Melampus sacrìficiis 
purgassec rabiem Proetì filiarum restituìssetque earum 
virginum mentes in pristinam sanitatem. Epigramma 
autem est id quod est subscriptum: 

!4ypÓTa 6VV xoijÀvais to jiecsrjp^fipivòv r)v a€ 

fiapvvri 
òixf)OS àv èajLarias KXeiropos ipj:óji€voVy 
rijs jiìv àjtò nprfvtfs apv6ai 7tóp.a^ nai Ttapa 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. C A P. III. 221 

^^Tbpiaói òrifdov stdv rb oov aìxóXiov* 
^àXka av jxrfT ijii Xovrpà fiaXys ypóa^ ji'j 6é 

ìiai avprj 
xtff^Lrfvt) ^épjxijs évròs iórra p,é^r)S* 
q^evye 5)' éiiìjv jcijyìjv /iióà/x^fceXov ^ ivBa 3Ie* 

Xajixovs 
Xov(^àjiévos Xi>6(Sf)S TIpoiTibas àpyaXéijs^ 
xàvra na^apjxov ino^év ànónpvi^ov ^ évr av 

OLTC ^Apyovs 
ovpaa rptfjiéirjs ijXv^év y4pnahiijs. 

Item est in insula Chio fons, e quo qui imprudentes bi- &2 
berinty fiiint insipienteSi et ibi est epigramma inscul- 
ptum ea sententia: iucundam esse potionem fontis 
eiuSy sed qui biberit» saxeos habitiirum sensus. Sunt 
autem versus hi: 

^Hbeìa ìf)vjipov ytófiaros Ai^às, ijv àvitj6i 
xrjyìjy àXXà vóoo Ttirpos 6 rijóhe xio)v. 

Susis autem , in qua civitatc est regnum Persarum, fon- 23 
ticulus est, ex quo qui biberint amittunt deutes. Item 
in eo est scriptum epigramma, quod significat hanc 
sententiam: egregiam esse aquam ad lavandum, sed 
eam, si bibatur, excutere e radicibus dentes: et hu- 
ius epigrammatos sunt versus graece: 

'^Thara npavàevra fiXéxeis^ £év€^ r&v àxò 

jieprn 
Xovrpòi }iìv àv^pwjcois àfiXafiij éariv iy^iv 



Digitized by 



Google 



222 DE ARCHITECTURA 

ìjv bk fiaXrfS HoiXffS xorì vtfbvos àyXaòv vbcop, 
axpa jÀÓvov boXijiOv jLéiXeos àtffàjjLévoSy 

avrifjiap xpiarijpis ìtzì jc5ovi bairos òhóvres 
xìtctovóIj yevvciùv òp(pavct ^évr^s ibrj. 

24 Sunt etiam nonniillis locis fontium proprìetates , qiiae 
procreent qui ibi nascuotur egiegiis vocibus ad can- 
tandum, uti Tarso, Magnesiae aliisque eiusmodi re- 
gionibus. Etiamque Zama est civitas Afronim cuius 
moenia rex luba duplici muro sepsìt, ibique regìam 
domum sibi constituit: ab ea millia passuum viginti 
est oppidiim Ismuc, cuius agroruxn regiones incredi- 
bili fìnitae sunt termìnatione. Cum esset enim Africa 
parens et nutrix ferarum bestiarum, maxime serpen- 
tium, in eius agris oppidi nulla nascitur , et si quando 
aliata ibi poii^tur, statim morìtur: neque id soIuid, 
sed etiam terra ex bis locis si alio translata fuerit, 
et ibi. Id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse; 
sed aliam mirabiliorem virtù tem ea habet terra , qiiam 

25 ego sic accepi. C. Julius , Masinissae filius , cuius 
erant totius oppidi agrorum possessiones , cum patre 
Caesare militavit: is hospitio meo est usus; ita quo- 
tidiano convictu necesse fuerat de philologia dispu- 
tare. Interim cum esset inter nos de aquae potestate 
et eius virtutibus sermo , exposuit esse in ea terra 
eiusmodi fontes, ut qui ibi procrearentur voces ad 
cantandum egregias haberent: ideoque semper trans- 
marinos catulastros emere formosos et puellas matu- 
ras, eosque coniungere, ut qui nascerentur ex bis, 
non solum egregia voce sed etiam forma essent non 

26 invenusta. Cum haec tanta * varietas sit disparibus 
rebus natura distributa, quod humanum corpus est 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. CAP, III. 223 

ex ali€pia parte terrenum, in eo autem multa genera 
8unt humorum, uti sanguinis, lactisi sudoris, urinae, 
lacrìmarum : ergo si in parva particula terreni tanta 
discrepantia invenitur saporum» non est mirandum» 
si in tanta magnitudine terrae innumerabiles succo* 
rum reperiuntur varietates, per quarum venas aquae 
vis percurrens tincta pervenit ad fontium egressus, 
et ita ex eo dispares variique perficiuntur in propriis 
generibus fontes propter locorum discrepantìam et 
regionum qualitates terrarumque dìssìmiles proprietates. 
Ex his autem rebus sunt nonnulla , quae ego per 27 
me perspexi; cetera in libris Graecis scripta inveni, 
quorum scriptorum hi sunt auctores: Theophrastus, 
Timaeus, Posidonius, Hegesias, Herodotus, Aristides, 
Metrodorusy qui magna vìgilantia et infinito studio 
locorum proprietates, regionumque qualitates [<ft] 
aquarum virtutes ab indinatione coeli ita distributas 
esse scriptis d^claraverunt. Quorum secutus ingres- 
sus in hoc libro perscripsi quae satis esse putavi de 
aquae varìetatibus ; quo facilìus ex his perscriptioni* 
bus eligant homines aquae fontes, quibus ad usum 
salientes possint ad civitates municipiaque perducere. 
Nulla enim ex omnibus rebus tantas videtiir habere 28 
ad usum necessitates quantas aqua; ideo quod omnium 
animalium natura si frumenti fructu privata fuerit arbu* 
stisve aut carne aut pìscatu aut etiam qualibet ex his 
rebus, reliquis escarum utendo poterit tueri vitam; 
sine aqua vero nec corpus animalium nec uUa cibi vir- 
tus potest nasci nec tueri nec parari. Quare magna 
diligentia industriaque quaerendi sunt et eligendi fontes 
ad humanae vitae salubritatem. 



Digitized by 



Google 



224 ^^ ARCHITECTURA 

CAPUT IV. (vulgo V.) 
De a q u ar uin experi mentis. 

1 Expertiones autem et probationes eorum sic sunt 
providendae. Si erunt profluentes et aperti ante- 
quam duci incipiantur» aspiciantiir , animoque adver- 
taiitur qua membratura sint qui circa eos fontes ha- 
bìtant bomines: et, si erunt corporibus valentibus, 
coloribus nitidisy cruribus non vitiosis» non lippis 
oculis, erunt probatissimi. Item si fons novus fuerit 
fossuSy et in vas Corintbium sive alterìus generis, 
quod erit ex aere bono, ea aqua sparsa maculam 
non fecerity optima erit. Itemque in aeneo si ea 
aqua defervefacta et postea requieta et defusa fue- 
rit, ncque in eius aenei fundo arena aut limus inve- 

2 nietur, ea aqua erit item probata. Item si legumìna 
in vas cum ea aqua coniecta, ad ignem posita cele- 
riter percocta fuerint, indicabunt [eani] aquam esse 
bonam et salubrem. Non etiam mìnus ipsa aqua, 
quae erit in fonte, si fuerit limpida et perlucida, et, 
quoquocumqiie pervenerit aut peifluxerit [51] muscus 
non nascetur ncque iuncus, ncque inquinatus ab ali- 
quo inquinamento is locus fuerit, sed puram habue- 
rit speciem, innuetur bis signis esse tenuis et in 
summa salubritate. 



Digitized by 



Google 



L J B E R Vili. C A P. V. 225 



CAPUT V. (vulgo VI.) 

De lihrationihus aquarum et instruvientis 
ad ìiunc usujn. 

Nunc de perducdonìbus ad habitationes moenia* i 
que, ut fieli oporteat, explicabo: cuius ratio est 
prima perlibratio. Libratur autem dioptris aut libri» 
aquariis aut cborobate; sed diligentius efficitur per 
chorobatem, quod dioptrae libraeque fallunt. Cho- 
robates autem est regula longior circiter pedum vi- 
ginti: ea babet ancones in capitibus extremis aequali 
modo perfectos inque regulae capitibus ad normam 
coagmentatos y et inter regulam et ancones a cardini- 
bus compacta transversaiia ; quae babent lìneas ad 
perpendiculum recte descriptas pendentiaque ex regala 
perpendicula in singulis partibus singula : quae » cum 
regula est collocata, -eaque tangent aeque ac pariter 
lineas descrìptionis , indicant libratam collocationem. 
Sin autem ventus interpellaverit, et motionibus lineae 2 
non potuerint certam significationem facere, tunc ba- 
beat in superiore parte canalem longum pedes quin- 
que f latum digitum , altum sesquidigitum » eoque aqua 
infundatur; et si aequaliter aqua canalis summa labra 
tanget, scietur esse libratum. Ita eo cborobate cum 
perlibratum ita fuerit, sdettir, quantum babuerit fa- 
stigiì. Portasse qui Archimedis libroslegit, dicetnon 3 
posse fieri veram ex aqua lìbrationem; quod ei pla- 
cet, aquam non esse libratam, sed sphaeroides babere 
schema, et ibi babere centrum quo loci babet orbis 

29 



Digitized by 



Google 



226 DE ARCHITECTURA 

terrarum. Hoc autexn , siye plana est aqua seu sphae- 
ToideSy necesse est, extrema capita [canalis] regulae 
[dextra àc sinistra] cum librata regula erit, pariter 
sustinere aquam ; sin autem proclinatum erit ex una 
parte, qiiae erecta altiorem habuerit regulae canalem, 
in summis labris aquam non esse. Necesse enim est, 
quocunque aqua sit infusa, in medio inflationem cur- 
vaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra ìnter 
se librata esse. Exemplar autem chorobatis exit in 
extremo volumine descriptum. Et si erit fastigium 
magnum, facilior erit decursus aquae: sin autem in- 
tervalla erunt lacunosa, substructionibus erit succur- 
rendiim. 



Digitized by 



Google 



LIBER Vili. GAP. VI. 227 



CAPUT VI. (^nilgo VII.; 

De diictìonìhus aquaruin : de puteorum 

fossionìhus: de cìsternis: [et de sìgninis 

operibus.] 

Ductiis autem aquae fiunt generibus triBus: rivìs ^ 
per cariales stnictiles, aut fistulis plumbeis, seu tubu- 
lis fictilibus: quorum hae sunt rationes. Si canali- 
bus, ut structura fiat quam solidissima , solumque 
rivi libramenta habeat fastigata ne minus in cèntenos 
pedes semipede: eaeque structurae confomicentur , ut 
minime sol aquam tangat : cumque venerit ad moenia» 
effìciatur castellum, et castello coniunctum ad reci- 
piendum aquam trìplex immissarium» colloc^ntiurque 
in castello tres fìstulae aequaliter divisae inter rece- 
ptacula coniuncta, uti cum abundaverit ab .extremis, 
in medium receptaculmn (^aqua) redundet. Ita in s 
medio ponentur fìstulae in omnes lacus et salientes: 
ex altero in balneas vectigal quotannis populo prae- 
stent: ex [quibus] tertio in domos privatas. Haec 
autem quare divisa constituerim , hae sunt causae: 
uti ne desit in publico; non enim poterunt aver* 
tere, cum habuerint a capitibus proprias ductio- 
nes; et qui privatim ducent in domos, yectiga- 
libus tueantur#per publicanos aquarum ductus. Sin 3 
autem medii montes erunt inter moenia et caput fon* 
tis , sic erit faciendum , uti specus fodiantur sub terra, 
librenturque ad fastigium, quod supra scriptum est; 
et si tophus erit aut saxum, in suo sibi canalis exci« 



Digitized by 



Google 



228 ^E ARC IUTE C TUR A. 

datur: sin autem terrenum aut arenosum erit solum, 
parietes cum camera in specu struantur, et ita per- 
ducatur: puteique ibi sint facd, ut inter duos sit 

4 actus. Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum 
castellum ad caput struatur, deinde ad copiam aquae 
lumen fìstularum constituatur , eaeque fistulae ab eo 
castello coUocentur ad castellum quod erit in moeni* 
bus. Fistulae ne minus longae pedum denum fun- 
dantur : quae si centenariae erunt , pondus habeant 
in singulas pondo MCC, si octogenariae , pondo 
DCCCCLX, si quinquagenariae, pondo DC, qua- 
dragenariae» pondo CCCCLXXX, tricenariae, pondo 
CCCLXy vicenariae, pondo CCXL, quindenum pondo 
CLXXXy denum pondo CXX, octonum pondo XCVI, 
quinariae pondo LX. Ex latitudine autem lamnarum, 
quot digitos habuerint, antequam in rotundationem 
flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fistu- 
lae: namque quae lamnà fuerit digitorum quinqua- 
ginta, cum fìstula perficietur ex ea lamna, vocabi- 

5 tur quinquagenaria, similiterque reliquae. £a autem 
ductioy quae per fìstulas plumbeas est futura , hanc 
habebit expeditionem : quod si caput babeat libramenta 
ad moenia, montesque medii non fuerint altiores ut 
possint interpellare, sic intervalla necesse est sub- 
struere ad libramenta, quemadmodum in rivis et ca- 
nalibus: sin autem . • . [^f] non longa erit circumi- 
tio, circumdnctionibus : sin autem valles erunt per- 
petuae, in declinato loco cursus diriglntur; cum ve- 
nerit ad imum , non alte substruitur , ut sit libramen- 
tum quam longissimum: hoc autem erit vehter, quod 
Graeci appellant SioiXiav : deinde cum venerit adver- 
sus clivum, ex longo spatio ventris leniter tumescit 



Digitized by 



Google 



LIBBR Vili. CAP. VI. 229 

et expiimitur in aldtudinem summi clivi. Quod si 6 
non venter in vallibus factus fuerìt» nec substructum 
ad libram factum, sed geniculus erit, erumpet et 
dissolvet iìstularum commissuras. Etiam in ventre 
colluviarìa sunt facienda, per quae vis spiritus rela- 
xetur. Ita per fistulas plumbeas aqiiam qui ducent» 
bis radonibus bellissime poterunt efficere» quod et 
decursus et circumductiones et ventres et expressus 
possunt fieri hac ratione, cum habebunt a capitibus 
ad moenia fastìgii libramenta. Item inter actus du- 7 
centos non est inutile castella collocar! , ut si quando 
vitium aliquìs locus fecerit , non totum omneque opus 
contundatur, et in quibus locis sit factum , fadlius 
inveniatur. Sed ea castella neque in decursu neque 
in ventris planide neque in expressionibus neque 
onmino in vallibus sed in perpetua fiant aequalitate. 
Sin autem minore sumptu voluerimus aquam ducere, 8 
sic erit faciendum. Tubuli crasso corio ne minus 
digitorum duorum fiant; sed uti hi tubuli ex una 
parte sint lingulad, ut alius in alium inire conveni- 
reque possint: coagmenta autem eorum calce viva ex 
oleo subacta sunt illinenda, et in declinadonibus . 
libramenti ventris lapis est ex saxo rubro in ipso, 
geniculo coUocandus, isque perterebratus , uti ex de* 
cursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur et 
primus ^^siiniliter'] librati ventiis: ad eundem modum 
adversum clivum novissimus Hbrati ventris in cavo 
saxi rubri haereat, et primus expressionis ad eun- 
dem modum coagmentetur. Ita librata planitia tubu- 9 
lorum ac decursus et expressionis non extolletur: 
namque vehemens spiritus in aquae ductione solet 
nasci, ita ut edam saxa pemunpat, nisi primum 



Digitized by 



Google 



230 DE ARCHITECTURA 

leniter et parce a capite aqua immittatur , et in gè- 
niculis aut versuris alligatìonibus aut pendere sabur- 
rae contineatur: reliqua omnia uti fistulis plumbeis 
ita sunt collocanda. Item ciim primo aqua a capite 
immittitur, ante favilla immittetur, uti coagmenta si 

10 qua sunt non satis oblita, favilla oblinantur. Habent 
autem tubulorum ductiones ea commoda: jprimum in 
opere, quod si quod vitium factum fuerit, quilibet id 
potest reficere: etiamque multo salubrior est ex tu- 
bulis aqua quam per fistulas; quod per plumbum 
videtur esse ideo vitiosa, quod ex eo cerussa nasci- 
tur: haec autem dicitur esse nocens corporibus hu- 
manis. Ita si, quod ex eo procreatur, id est vitio- 
sum, non est dubium, quin ipsum quoque non sit 

11 salubre. Exemplar autem ab artificibus plumbariis 
possumus accipere, quod palloribus occupatos habent 
corporis colores ; namque cum fundendo plumbum 
flatur, vapor ex eo insidens corporis artus, et in. 
dies exurens, eripit ex membris eorum sanguinis vir- 
tutes. Itaque minime fistulis plumbeis aqua duci vi- 
detur f si volumus eam habere salubrem : saporemque 
meliorem ex tubulis esse, quotidianus potest indicare 
victus, quod omnes extructas cum habeant vasorum 
argenteorum mensas, tamen propter saporis integrì- 

12 tatem fictilibus utuntur. Sin autem fontes non sunt, 
unde ductiones aquarum faciamus, necesse est puteos 
fodere. In puteorum autem fossionibus non est con- 
temnenda ratio, sed acuminibus solertiaque magna 
naturaies rerum rationes considerandae; quod habet 
multa variaque terra in se genera. Est enim uti re- 
liquae res ex quatuor principiis composita: et pri- 
mum est ipsa terrena, habetque ex humore aquae 



Digitized by 



Google 



LI BER Vili. C A P. VI. 251 

* 
fontcs: item calores, unde etiam 'Sulphur, alumen, 

bitumen nascitur f aériscpie spiritus immanes , qui cum 

graves per intervenia fistulosa terrae perveniunt ad 

fossionem puteonun, et ibi homines offendunt fodien- 

tesy ut naturali vapore obturant in eoruin naribils 

spiritus animales , ita qui non celerius inde effugiunt, 

ibi interimuntur. Hoc autem quibus rationibus ca- 15 

veatur, sic erit faciendum. Lucerna accensa demit- 

tatur; quae si permanserit ardens, sine periculo de- 

scendetur. Sin autem eripietur lumen vi vaporis, 

tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur 

aestuarìa: ita, quemadmodum per nares, spiritus ex 

aestuariis dissipabuntur. Cum haec sic explicata fue- 

rint, et ad aquam erit perventum, tunc sepiatur stru- 

ctura, ne obturentur venae. Sin autem loca dura erunt 14 

aut nimium venae penitus fuerint, tunc signinis ope* 

ribus ex tectis aut a superioribus locis excipieudae 

sunt copiae. In signinis autem operibus haec sunt 

facienda: uti arena primum purissima asperrimaque 

paretur: caementum de silice frangatur ne gravius 

quam librarium: calx quam vehementissima mortario 

misceatur, ita ut quinque partes arenae ad duas cai- 

cis respondeant: mortario caementum addatur: ex eo 

fossa ad librametitum altitudinis quod est futurùm 

calcetur vectibus ligneis ferratis. Parietibus calcatis, 15 

in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libra- 

mentum infimum parietum : hoc exaequato solum 

calcetur ad crassitudinem , quae constituta fuerit. £a 

autem si duplicia aut trìplicia facta fuerint, uti per- 

colationibus transmutare possint, multo salubriorem 

et suaviorem eius usiun efficient Limus enim cum 

habuerit quo subsidat, limpidior aqna fìet, et sine 



Digitized by 



Google 



232 DE ARCHITECT. LIB. Vili. GAP. VI. 

odoribus consen^abit saporem: sì non, salem addi 
necesse erit, et extenuarì. 

Quae potui de aquae vìrtute et varietale , quas* 
que habeat utilitates, quibusque rationibus ducatur 
et probetur, in boc volumine posui: de gnomonicis 
vero rebus et borologiorum rationibus in seguenti 
persaibam. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER NONUS. 



30 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



Nobilibus athletis, qui Olympia, Pythia, Isthmìa, i 
Nemea vicissent, Graecorum maìores ita magnos ho- 
nores constituerunt, uti non modo in conventu stan- 
tes cum palma et corona ferant laudes, se<i etiam 
cum revertantur in suas civitates cum Victoria , trium- 
phantes quadrigis in moenia et in patrias inveliantur, 
e reque publica perpetua vita constitutis. vectìgalibus 
fruantur. Cum ergo id animadvertam , admiror, quid 
ita non scriptoribus iidem honores etiamque maiores 
8Ìnt tributi , qui infinitas utilitates aevo perpetuo 
omnibus gentibus praestant. Id enim magis erat in? 
stitui dignum; quod athletae sua corpora exercitatio- 
nibus efficiunt fortìora; scriptores non solum suos 
sensus sed etiam omnium animos exacuendo libris ad 
discendum praeparant praecepta. Quid enim Milo 2 
CrotoniateSy quod fuit invictus, prodest hominibus? 
aut ceteri qui eo genere fuerunt victores? nisi quod 
dum vixerunt ipsi , inter suos cives habuerunt nobili- 
tatemi Pythagorae vero praecepta, Democriti, Pla- 
tonis , Aristotelis , ceterorumque sapientum quotidiana, 
perpetuis industriis eulta, non solum suis civibus sed 
etiam omnibus gentibus recentes et floridos edunt fru? 
ctus: e quibus qui a teneris ael^atibus doctrinarum 



Digitized by 



Google 



236 ' I>E ARCHITECTURA 

abundantia satiantur, optimos habent sapientiae sen- 
susy instituimtque civitatibus humanitads mores, aequa 
iura, legesy quibiis absentibus nulla potest esse civi- 

3 tas incolumis. Cum ergo tanta munera ab scrìptorum 
prudentia privatìm publiceque fuerint liominibus prae- 
parata, non solum arbitror palmas et corouas bis tri- 
bui oportere, sed etiam decerni triumphos, et inter 
deorum sedes eos dedicandos iudicari. Eorum autem 
cogitata utiliter hominibus ad vitam explicandam , e 

. pluribus singula paucorum uti exempla ponain; quae 
recognoscentes , necessario bis tribui honores oportere 

4 bomines confitebuntur. Et primum Platonis e multis 
ratiocinationibus utilissimis unam, quemadmodum ab 
eo explicata sit , ponam. Locus aut ager paribus late* 
ribus si erit quadratus, eumque oportuerit duplicari, 
quod opus fuerit genere numeri, quod multiplicatio- 
nibus non invenitur, ex descriptionibus lìnearum re- 
peritur. Est autem eius rei haec demonstratio. Qua- 
dratus locus , qui erit longus et latus pedes denos , effi* 
cit areae pedes centum. Si ergo opus fuerit eum dupli- 
cari , et pedes ducentos item ex paribus lateribus fa- 
cere, quaerendum erit, quain magnum latus eius qua- 
drati fiat, ut ex eo ducenti pedes duplicàtìonibus areae 
respondeant. Id autem numero nemo potest invenire: 
namque si XIIII constituentur , enmt multiplicati pedes 

5 CXCVI: si XV, pedes CCXXV. Ergo quoniam id non 
explicatur numero, in eo quadrato longo et lato pe- 
des deceih quae fuerit linea ab angulo ad angulum 
diagonios perducatur , uti dividantur duo trigona aequa 
magnitudine, singula areae pedum quinqiiagenum, ad 
eiusque liueae diagonalis longitudinem locus quadra- 

. tus paribus lateribus describatur: ita quam magna duo 
trigona in minore quadrato quinquagenum pedum linea 



Digitized by 



Google 



L I B. IX. P R A E F A T 1 O. f>^J 

diagonio fuerint designata , eadem magnitudine et eo- 
dem pedum numero cfuatuor in maiore erunt effecta. 
Hac ratione dupUcatio grammicis rationibus a Platone, 
uti schema subscriptum est, explicata est in ima pa* 
gina. Item Pythagoras normam sine artifids fabrica- 6 
tionibus inventam ostendit, et quam magno labore 
fabri normam facientes vix ad yenim perducere pos* 
sunt, id rationibus et metbodis emendatum ex eius 
praeceptis explicatur. Namque si sumantur regulae 
tres, e quibus una sit pedes tres altera pedes qua- 
tuor tertia pedes quinque, haeque regulae inter se 
compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extre- 
mis schema habentes trigoni, deformabunt normam 
emendatam. Ad eas autem regularum singularum lon- 
gitudines si singula quadrata paribus lateribus descri- 
bantur, quod erit pedum trium latus, areae habebit 
pedes novem; quod erit quatuor, sexdecim; quod 
quinque erit, viginti quinque. Ita quantum areae 7 
pedum numerum duo quadrata ex tribus pedibus lon- 
gitudinis laterum et quatuor efficiunt, aeque tantum 
numerum unum ex quinque descrìptum. Id Pytha- 
goras cum invenisset, non dubitans a Musis se in ea 
inventione monitum, maximas gratias agens, hostias 
dici tur iis immolavisse. Ea autem ratio quemadmo- 
dum in multid rebus et mensuris est utilis, etiam in 
aedificiis [in] scalarum aedificationibus , uti tempe- 
ratas habeant graduum librationes , est expedita. Si 8 
enim altitudo contignationis ab summa coaxatione ad 
imum libramentum divisa fuerit in partes tres, evie 
earum quinque in scalis scaporum insta longitudine 
inclinatio, [quam magnae fuerint inter contìgnatio^. 
nem et imum libramentum altitudinis partes tres} 
quatuor a perpendiculo recedant et ibi coUocentur 



Digitized by 



Google 



238 DEARCIIITECTUHA 

infeiiores calces scaporum: ita enim enint tempera* 
tae graduum et ipsarum scalarum collocationes. Item 
9 eius rei erit subscripta forma. Archimedis vero cum 
multa miranda inventa et varia fiierint, ex omnibus 
etiam infinita solertia id quod exponam videtur.esse 
expressum nimium. Hiero enim Syracusis auctus regia 
potestate, rebus bene gestis cum auream coronam 
votivam diis immortalibus in quodam fano consti- 
tuisset ponendam, manupretio locavit faciendam, et 
aurum ad sacoma appendit redemptori. Is ad tem« 
pus opus manu factum subtiliter regi approbavit et 

10 ad sacoma pondus coronae visus est praestitisse. Post- 
eaquam indicium est factum , dempto auro tantundem 
argenti in id corouarium opus admixtum esse* indi- 
gnatus Hiero se contemptum esse, neque inveniens» 
qua ratione id furtum reprehenderet , rogavit Archi- 
medem, uti in se sumeret sibi de eo cogitationem. 
Tunc is, cum haberet eius rei curam, casu venit in 
balneum» ibique cum in solium descenderet, animad- 
vertit, quantum corporis sui in eo insiderete tantum 
aquae extra solium effluere. Itaque cum eius rei 
rationem explicationis offendisset, non est moratus, 
sed exilivit gaudio motus de solio , et nudus vadens 
domum versus significabat darà voce invenisse quod 
quaereret. Nam currens identidem graece clamabat 

11 évprjKa^ évprjnoi. Tum vero ex eo inventionis in- 
gressu duas dicitur fecisse massas aequo pondere , quo 
etiam fuerat corona , unam ex auro alteram ex argento. 
Cum ita fecissety vas amplum ad summa labra imple- 
vit aqua; iniquo demisit argenteam massam: cuius 
quanta magnitudo in vase depressa est, tantum aquae 
effluxit. Ita exempta massa , quanto minus factum* 
fuerat y refudit sextario mensusp uteodemmodo, quo 



Digitized by 



Google 



LIB. IX. PRAEFATIO. 259 

prius fuerat, ad labra acquare tur. Ita ex eo invenit^ 
quantum J[ad certuìn'] pondus argenti ad certam aquae 
mensuram responderet. Cum id expertus esset, tum au- i^^ 
ream massam similiter pieno vase demisit, et ea exempta, 
eadem ratìone mensura addita invenit ex aqua non 
tantum defluxìsse sed [^tantmn'^ minus, quanto minus 
magno corpore eodem pondere auii massa esset quam 
argenti. Postea vero repleto vase in eadem aqua 
ipsa corona demissa, invenit plus aquae defiuxisse in 
coronam, quam in auream eodem pondere massam: 
et ita ex eo, quod plus defluxerat aquae in corona 
quam in massa , ratiocìnatus deprehendit argenti in 
auro mixtionem et manifestum furtum redemptorìs. 
Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Erato* 13 
sthenis Cyrenaei cogitata. Hi enim multa et grata 
a mathematicis rebus hominibus invenerunt. Itaque 
cum in ceteris inventionibus fuerìnt grati , in eius rei 
concertatiouibus maxime sunt suspecti. Alius enim 
alia ratione explicamnt, quod Delo imperaverat re- 
sponsis Apollo 9 uti arae eius quantum halìerent pedum 
quadratorum, id duplicaretur , et ita fore, ut hi qui 
essent in ea insula tunc religione liberarentur. Ita- 14 
que Archytas Kemicylindrorum descriptionibus , Era» 
tosthenes organica mesolabi ratione idem explicave* 
runt Cum haec sint tàm magnis doctrinarum iucun- 
ditatibus animadversa, et cogamur naturaliter inven- 
tionibus, singularum rerum considerantes effectus, mo- 
veri; multas res attendens admiror etiam Democriti 
de rerum natura volumina et eius commentarium, quod 
inscribitiir XéiposijiijTisiyv^ in quo etiam utebatur anulo 
signans cera molli quae esset expertus. Ergo eorum 15 
viroioim cogitata non solum ad mores corrìgendos sed 
etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt praeparata. 



Digitized by 



Google 



240 DE ARCHITECTURA 

Athletarum autem nobilitates brevi spatio cuni suis cor- 
poribus seuescunt; itaque neque cum maxime sunt flo- 
renteSy neque posteritati [neqidc'] institutis hi, quem- 
admodum sapientìum cogitata hominum vitae, prodesse 

16 possunt. Cum vero neque moribus neque institutis 
scriptorum praestantibus tribuantur honores, ipsae au- 
tem per se mentes , aéris altiora prospicientes> memo- 
riarum gradibus ad coelum eUtae , aevo immortali non 
modo sententias sed etiam figuras eorum posteris co- 
gunt esse notas. Itaque qui literarum ìucunditatibus 
instinctas habent mentes non possunt non in suis pecto- 
ribus dedicatum habere , sicuti deorum , sic Ennii poe- 
tae simulacrum. Accii autem carminibus qui studiose 
delectantur, non modo verborum virtutes sed etiam 

17 figuram eius videntur secum habere praesentem. Item 
plures post nostram memoriam nascentes cum Lucretio 
videbuntur velut coram de rerum natura disputare , de 
arte vero rhetorica cum Cicerone; multi posterorum 
cum Varrone conferent sermonem de lingua latina : non 
minus etiam plures philologi cum Graecorum sapienti- 
bus multa deliberantes secretos cum bis videbuntur ha- 
bere sermones: et ad summam sapientium scriptorum 
aententiae, corporibus absentibus, vetustate florentes 
cum insunt inter Consilia et disputationes , maiores 
habent 9 quam praesentium sunt auctoritates , omnes. 

18 Itaque, Caesar, bis auctoribus fìretus, sensibus eorum 
adhibitis et consilìis , ea volumina conscrìpsi : et priori- 
bus septem de aedificiis, octavo de aquis; in hoc de 
gnomonicis rationibus, quemadmodum de radiis solis 
in mundo sunt per umbras gnomonis inventae, quibus- 
que rationibus dilatentur aut contrahantur , explicabo. 



Digitized by 



Google 



I. I B£ R IX. C A P. 1. 24.1 



CAPUT T. (vulgo IV.) 

(^De zona duodecim signormn et septetn 
astrorum contrario cursu.) 

£a auteih sunt divina mente comparata , habentque ^ 
admiràtionem magnam considerantibus , quod umbra 
gnomonis aequinoctialis alia magnitudine est Athenis, 
alia Alexandriae, alia Romae, non eadem Placentiae 
ceterisque orbis terrarum locis. Itaque longe aliter 
distant descriptiones horologiorum locornm mutatio- 
nibus. Umbrarum enim aequinoctialium magnitudi- 
nibus designantur analemmatorum formae, ex quibus 
perficiuntur ad rationem locorum et umbrae gnomo- 
nimi horarum descriptiones. Analemma est ratio con- 
quisita solis cursu et umbrae crèscentis a bruma ob- 
servatione inventa, e qua per rationes arcbitectonicas 
circìnique descriptiones est inventus effectus ^n mundo. 
Mundus autem est omnium naturae rerum conceptio 2 
summa coelumque sideribus copformatum. Id volvi- 
tur continenter circum terram atque mare per axisf 
cardines extremos. Namque in bis locis naturalis 
potestas ita archi tectata est coUocavitque cardines tan- 
quam centra, unum a terra et a mari in summo 
mundo ac post ipsas stellas septentrionum , . alterum 
transcontra sub terra in meridianis partibus; ibique 
circum eos cardines orbiculos, [tanquam'\ circum cen- 
tra ut in tomo, perfecit, qui graece TCÓ'Koi uominan* 
tur; per quoa pervolitat sempiterno coelum: ita me- 
dia terra cum mari centri loco naturaliter est collocata. 
His natura dispositis ita , uti sepfentrionali parte a 3 
terra excelsius habeat altitudine centrum, in meri- 

51 



Digitized by 



Google 



242 DE ARCHITECTURA 

diana autem parte in inferioribus locis subiectum a 
terra obscuretur; tunc etiam per medium transversa 
et inclinata in meridiem circuii, lata zona duodecim 
signis est conformata; quae eorum species stellis dis- 
positis duodecim partibus peraequatis exprimit de- 
pictam a natura figurationem* Itacpie lucentia cum 
mundo reliquoque siderum omatu circum terram ma- 
reque pervolantia cursus perficiimt ad coeli rotundi- 
j tatem. Omnia autem visitata et invisìtata temporum 
necessitudine sunt constituta: ex quibus sex signa 
numero supra terram cum coelo pervagantur, cetera 
sub terram subeuntia ab eius umbra obscurantur. Sex 
autem ex bis semper supra terram nituntur: quanta 
pars enim novissimi signi depressiore coacta versatione 
subiens sub terram occultatur, tantumdem eius con* 
trariae versationis necessitate suppressa rotatione cir- 
cumactum trans e locis non patentibus et obscuris egre- 
ditur ad lucem. Namque vis una et necessitas utrum- 

5 que simul orientem et occidentem perficit £a autem 
' signa cum sint numero XII, partesque duodecimas sin* 

gula possideant mundi, versenturque ab oriente ad 
occidentem continenter, tunc per ea signa contrario 
cursu Luna, stella Mercurii , Veneris, ipseSol, item- 
que Martis et lovis et Saturni , ut per graduum ascen* 
sionem percurrentes, alius alia ciraiitionis magnitu- 
dine ab occidente ad orientem in mundo pervagantur. 
Luna die octavo et vìgesimo et amplius circiter bora 
coeli cìrcuitionem percurrens, ex quo coeperit signo 
ire , ad id signum revertendo perficit lunarem mensem. 

6 Sòl autem signi spatium quod est duodecima pars mundi 
mense vertente vadens transit: ita duodecim mensibus 
duodecim signorum intervalla pervagando cum redit ad 
id signum unde coeperit, perficit spatium vertentis anni. 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. CAP. I. 245 

Ex éo quem circuliimLuna terdecies in duodecim menù- 
bus percuiTÌt,eum sol iìsdem mensibus semel permelitur. 
Mercurìus autem et Venerìs stellae cireum Solis radio», 
[^solem ipsuìn"] uti centrum, itineribus eum coronante», 
regressus retrorsus et retardatiònes faciunt, etiam sta- 
tionibus propter eam circinationem morantur in spatiis 
signorum. Id autem ita esse, maxime cognoscifcur ex Ve- 7 
neris stella ; quod ea ciim solem sequatur, post occasum 
eius apparens in coelo , clarissimeque lucens Vesperugo 
vocitatur; aliis autem temporibus eum antecurrens et 
oriens ante lucem Ludfer appellatur. Ex eoque non« 
nunquam plures dies in uno signo commorantur, alias 
celeiius ingrediuntur in alterum signum. Itaque, quod 
non aeque peragunt numerum dierum in singulis signis, 
quantum sunt moratae prìus, transiliendo celerioribus 
itineribus perficiunt , uti, quod demorentur in nonnullis 
signis, uihilo minus eum eripiiint se a necessitate morae, 
celerìter consequantur iustam circuitionem. Iter autem 8 
in mundo IMercurii stella ita peryolitat, uti trecentesimo 
et sexagesimo die per signorum spatia currena perveniat 
ad id signum , ex quo priore circulatione coepit facere 
cursum: et ita peraequatur eius iter, ut circiter trice-» 
nos dies in singulis signis habeat numeri rationem. 
Venerìs autem , eum est liberata ab impeditione radio- 9 
rum solis , XXJ^X diebus percurrìt signi spatium , quod 
minus quadragenos dies in singulis signis patitur, eum 
stationem fecerit, . restituit eam summam numeri in uno 
signo morata. Ergo totam circuitionem in coelo qua- 
drìngentesimo et octc^esimo et quinto die permensa 
iterum in id signum redit, ex quo signo prìus iter 
facere coepit. Martis vero circiter sexcentesimo octo- 10 
gesimo tertio die siderum spatiu pervagando pen^enit 
eo, ex quo initium faciendo cursum fecerat ante: et in 



Digitized by 



Google 



244 ^^ ARCHITECTURA 

quibus signis celeiius percurrìt, cum stationem fecit^ 
explet dierum nameri ratiouem. lovis autem, piaci* 
dioribus gradìbus scandens contra mundi yersationein» 
circiter tiicenis sexaginta diebus singula signa per* 
metituT, et consistit per annos undecim et dies tre* 
centos sexaginta tres, et redit in id signum» in quo 
ante duodecim annos fuerat Saturni vero, mensi- 
bus XXXI et amplius paucis- diebus pervadens per 
signi spatium, anno nono et vigesimo et circiter die- 
bus CLX in quo ante trìcesimo fuerat anno in id 
restituitur, ex eoque quo minus ab extremo distat 
mundoy tanto maiorem circìnationem rotae percur- 

1 1 rendo tardior videtur esse. Hi autem qui supra soUs 
iter circinationes peragunt, maxime cum in trigono 
fuerint, quod is inierit, tum non progrediuntur, sed 
regressus facientes morantur, donicum idem sol de 
eo trigono in aliud signum transitionem fecerit Id 
autem nonnullis sic fieri placet, quod aiunt solem, 
cum longius absit abstantia quadam, non lucìdis iti- 
neribus errantia per eam sidera obscuritatis moratio* 
nibus* impedire. Nobis vero id non videtur. Solis 
enim splendor perspidbilis et patens sine ullis obscu- 
rationibus est per omnem mundum, ut etiam nobLi 
appareat, cum faciunt eae stellae regressus et mora- 
tiones. Ergo si tantis intervallis nostra species potest 
id animadvertere, quid ita divinitatibus splendoribus- 
que astrorum iudicamus obscuritates obiici posse? 

12 Ergo potius ea ratio nobis constabit, quod fervor, 
quemadmodum omnes res evocat et ad se ducit, ut 
etiam fructus ex terra surgentes in altitudinem per 
calorem videmus^ non minus aquae vapores a fonti* 
bus ad nubes per arcus excitari; eadem ratione solis 
impetus vehemens radiis trigoni forma porrectis iuse* 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. CAP. I. 245 

quentes steUas ad se perdudt, et ante currentes vel- 
uti refrenando retinendoque non patitur progredì, 
sed ad se cogit regredì et in alterìus trigoni signum 
esse. Portasse desiderabitur, quìa ita sol quinto a 15 
se signo potius qiiam secundo aut tertio, quae sunt 
propiora, fadat in bis fervorìbus retentiones? Ergo 
quemadmodum id fieri videatur, exponam. Eius radii 
in mundOy uti trigoni paribus lateribus forma , linea- 
tionibus extenduntur: id autem nec plus nec ininus 
est ad quintum ab eo signo. Igitùr si radii' per 
omnem mundum fusi circinationibus vagarentur, ne- 
que extentionibus porrecti ad trigoni formam linea- 
rentur, propiora flagrarent. Id autem etiam Eiiripi- 
des Graecorum poeta animadvertissevidetur: ait enim, 
quae longius a sole essent, haec vehementius ardere, 
propiora vero eum temperata habere. Itaque scribit 
in fabula Pbaéthonte sic: naiéi rà soppeso ^ ràyyv'^ 
^€v b^ evHfyar ijitt* Si ergo res et rado et testimonium 14 
poetae veteris id ostendit, non puto aliter oportere 
iiidicariy nisi quemadmodum de ea re supra scriptum 
habemus. lovis autem inter Martis et Saturni drcina- 
tionem currens maiorem quam Mars, minorem quam 
Satumus y pervolat cursum : item reliquae stellae , quo 
maiore absunt spatio ab extremo coelo proximamque 
habent terrae cirdnàtionem , celerius percurrere viden- 
tur; quod quaecunque earum minorem circinationem 
peragens, saepius subiens praeterit superiorem. Quem- 15 
admodum si in rota, qua figuli utuntur, impositae 
fuerint septem formicae, canalesque totidem in rota 
facti sint circum centrum in imo accrescentes ad ex- 
tremum , in quibus hae cogantur circinationem facere,, 
verseturqiie rota in alteram partem, necesse erit eas 
contra rotae versationem nihilo minus adversa itinera 



Digitized by 



Google 



246 r>E ARCHITECTURA 

perfìcere, et quae proximum centrum habtieiit cele* 
lius pervagarìy quaeque extremum orbexn rotae per* 
agety etiamsi aeque celeriter ambulet, propter magni- 
tndinem circinationis multo tardius perficere cursum: 
similiter astra nìtentia contra mundi cursum suis iti* 
neribus perficiunt circuitum , sed coeli versatione red- 
iindationibus referuntur quotidiana temporis circula- 
16 tione. Esse autem alias stellas temperatas alias fer* 
ventes etiamque frigidas, haec esse causa videtur, 
quod omiìis ignis in superiora loca habet scandentem 
f lammam. Ergo Sol aethera , qui est supra se 9 radiis 
exurens efficit candentem, in quibus locis habet cur- 
sum Martis stella; itaque fervens ab ardore solis effi- 
citur. Saturni autem , quod est proxima extremo 
mundo tangitque congelatas coeli regiones, vehemen* 
ter est frìgida. Ex eo lovis cum inter utriusque cir* 
cuitiones habeat cursum , a refrigeratione caloreque 
eorum medio conyenientes temperatissimosque habere 
videtur effectus. 

De zona duodecim signonun et septem astrorum 
contrario opere ac cursu, quibus rationibus et numeris 
transeant ex signis in signa, et circuitum eorum 9 uti 
a praeceptoribus accepi, exposui: nunc de crescenti 
lumine Lunae deminutioneque, uti traditum est nobìs 
a maioribusy dicam. 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. C A P. II. 247 



CAPUT II. (Tulgo IV. sect. 17. «eqq.) 

{De Luna e lutnine crescenti et 
deminut io n e.) 

Berosus, qui a Qialclaeorum civìtate seu natione 1 
progresstts in Asiani edam disciplinam Chaldaicam 
patefecit, ita est professus, pilam esse ex dimidia 
parte candentem t reliqua habere coeruleo colore. 
Cum autem cursum itineris sui peragens subiret sub 
orbem Solis , tunc eam radiis et impetu caloris corripi 
convertique candentem, propter eius proprietatem lu- 
minis 9 ad lumen : cum autem evocata ad Solis orbem 
superiora specteut , tunc inferiorem partem eius , quod 
candens non sit, propter aéris similitudinem obscuram 
videri : cum ad perpendiculum esset ad eius radios , to* 
tum lumen nd superiorem speciem retineri, et tunc eam 
vocari primam. Cum praeteriens vadat ad orientis fi 
coeli partes, relaxari ab impetu Solis , extremamque ^ 
eius partem. candentiae oppido quam tenui linea ad 
terram mittere splendorem ; et ita ex eo eam secundam 
vocari. Quotidiana autem versationis remissione ter- 
tiam quartam in dies numerari: septimo die Sol cum 
sit ad occidentem Luna» autem inter orientem et occi- 
dentem medias coeli teneat regiones, quod dimidia 
parte coeli [spatio] distet a Soie, item dimidiam can- 
dentiae conversam habere ad terram. Inter Solem vero 
et Lunam cum distet totum mundi spatium, et Lunae 
orientis \^orbein'^ Sol [rettospicieìis'^ cum transit ad oc- 
cidentem, eam, quod iongius absit a radiis, remissam 
quarta decima die piena rota totius orbis mittere splen- 
dorem, reliquosque dies decrescentia quotidiana ad per- 



Digitized by 



Google 



248 ^E ARCIIITECTURA 

fectionem lunaris mensis versationibus et cursus a sole 
revocationibus subire sub rotam radiosque eius et men- 

5 struas dienim efficere rationes. Uti autem ArìstarchuSi 
Samius mathematÌQis , vigore magno rationes varietatis 
disciplinis de eadem relicjiiit, exponam. Non enim 
latet Lunam suum propriumque non habere lumen , sed 
esse uti speculum^ et a Solis impetu recipere splendo- 
rem. Namque Luna de septem astris circulum proxi- 
mum terrae in cursibus minimum pervagatur. Itaque 
quot mensibus sub rotam Solis radiosque uno die , ^ an- 
tequam praeterit , latens obscuratur, cum est cum Sole, 
nova vocatur: postero autem die, quo numeratur se- 
cunda, praeteriens a Sole visitationem facit tenuem ex- 
tremae rotundationis. Cum triduum recessit a Sole, 
crescit et plus illuminatur: quotidie vero discedens 
cum peiTenit ad diem septimum, distans a Sole occi* 
dente circiter medias coeli regiones, dimidia lucet, et 
eius quae ad Solem pars spectat ea est illuminata. 

4 Quarto autem decimo die cum in diametro spatio totius 
mundi absit a Sole, perfìdtur piena et oritur, cum Sol 
sit ad occidentem, ideo quod toto spàtio mundi distans 
cohsistit contra, et impetu Solis totius orbis in se reci- 
pit splendorem. Septimo decimo die cum Sol oriatur, 
ea pressa est ad occidentem : vigesimio et altero die cum 
Sol est exortus. Luna! tenet circiter medias coeli regio- 
nes et id quod spectat ad Solem habet lucidum, in reli- 
quis obscura. Item quotidie cursum faciendo circiter 
octavo et vigesimo die subit sub radios Solis , et ita 
menstruas perficit rationes. Nnnc ut in singulis mensi* 
bus Sol signa pervadens auget et minuit dierum et bora- 
rum spatia dicam. 



Digitized by 



Google 



L I B £ R IX. GAP. III. 2^9 



CAPUT III. (vulgo V.) 

(^pueinadmodujìt sol signa pervadens «u- 
geat et minuat dieruvi et horarum spatia.) 

Namque cum Sol Aiietis signum init et partem i 
octavam pervagatur, perficit aequinoctium vernui^: 
cum progreditur ad caudam Tauri sidusque Vergilia- 
rum, e qnìbus eminet dimidia pars prior Tauri , in 
maius spatium mundi quam dimidium procurrit, prò* 
cedens ad septentrionalem partem. £ Tauro cum in- 
greditur in Geminos exorìentibiis Vergiliis magis ere- 
scit supra terram, et auget spatia dierum: deinde e 
Geminis cum init ad Cancrum , qui brevissimum tenet 
coeli spatium y cum pervenit in partem octavam , per- 
ficit solstitiale tempus ; et pergens pervenit ad caput et 
piectus Leonis , quod eae partes Cancro sunt attributae. 
Ex pectore autem Leonis et finibus Cancri Solis exitus, 2 
percurrens reliquas partes Leonis, imminuit diei ma- 
gnitudinem et circinationis , reditque in Geminorum 
aequalem cursum. Tunc vero a Leone transiens in 
Virginem progrediensque ad sinum vestis eius con tra- 
hit circinationem et aequat eam, quam Taurus habet, 
cursus rationem. E Virgine autem progrediens per 
sinuip, qui sinus Lìbrae partes habet primas, in Li- 
brae parte octava perficit aequinoctium autumnale; 
qui cursus aequat eam circinationem, quae fuerat in 
Arietis signo. Scorpionem autem cum Sol ingiessus 5 
fuerit occidentibus Vergiliis, minuit progrediens ad 
meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione 
cum percurrendoinitinSagittarium ad femina eius, con- 
tractiorem diumum pervolat cursum. Cum autem in* 



Digitized by 



Google 



250 DE ARCHITECTURA 

cipit a feminibus Sagittari! , quae pars est attributa 
Capricorno, ad partem octavam, brevissimum coeli 
percurrit spatium. Ex eo a brevitate diurna bruma 
àc dies brumales appellantur. E Gipricomo autem 
transiens in Aquarium adauget et exaequat Sagittari! 
longitudine diei spatium. Ab Aquario cum ingres- 
sus est in Pisces Favonio flante, Scorpionis compa- 
rat aequalem cursum. Ita Sol ea signa peiTagando 
certis temporibus auget aut minuit dierum et bora- 
rum 'Spatia. Nunc de ceteris sideribus quae sunt 
dextra ac sinistra zonam signorum meridiana septen- 
trionalique parte mundi stellis disposita fìgurataque 
dicam. 

CAPUT IV. (vulgo VI.) 

(De Sideribus ad dextram orientis inter 
zonain signorum et septentrioiiem.) 

1 Namque Septentrio, quem Graeci nominant àpnrov 
sive éXiìiijv , habet post se collocatum Custodem : ab 
eo non longe conformata est Virgo , cuius supra hu- 
merum dextrum lucidissima stella nititur, quam nostri 
provindemiatorem , Graeci xporpvyrfTÌjv vocitant: 
colorata item alia contra est stella media genuorum 

fi custodis arctii qui Arcturus dicitur. Est ibi dedica- 
tus e regione capitis Septentrìonis transversus ad pe- 
des Geminorum Aurìga; stant ih summo cornu laevo 
Tauri pedes Aurigae, itemque sinistra manu Auriga 
tenet stellas, qui appellantur Hoedi, Capram laevo 
humero. Tauri quidem et Arietis ìnsuper Perseus 
dexteriori supercurrens basi Vergilias sinisteriori ca- 
put Arietis et manu dextra innitens Cassiopeae simu- 



Digitized by 



Google 



LI BER IX- GAP. IV. a5l 

lacro supra Aurìgam, laeva tenet Gorgoneiim adsii- 
znens caput subiiciensque Andromedae pedibus: il>i* 
que ad summum cacumen facientes stellae sunt trigo- 
num paribus lateribus insuper Arìetis signum. Item 5 
Pisces supra Andromedam et \^eius ventris et Equi 
quae suntl^ supra spinam Equi, cuius ventris lucidis- 
sima stella finit ventrem Equi et caput Andromedae. 
Manus Andromedae dextra supra Cassiopeae simula* 
ci*um est constituta, laeva [supra] aquilonalem piscem. 
Item Aquarìus supra Equi caput: Equi ungulae attin? 
glint Cassiopeam: Aquarii genua media dedi- 
cata Capricorni. Supra in altitudinem Aquila et Del- 
phinus: secundum eos est Sagitta: ab ea au.tem Volucris, 
cuius penna dextra Cephei manum attingit et sceptrum, 
laeva supra Cassiopeae innititur : sub Avis cauda pedes 
Equi sunt subiecti. Inde Sagittarii , Scorpionis , Li* 4 
brae insuper Serpens summo rostro Coronam tangit: 
at eum medium Ophiuchus in manibus tenet Serpen- 
tem, laevo pede calcans mediam frontem Scorpionis. 
Ad dextram partem Opbiuchi capitis non longe posi- 
tum est caput eius qui dicitur Nixus in genibus: eo- 
rum autem faciliores sunt capitum vertices ad cogno- 
scendum, quod non obscuris stellis sunt conformati. 
Pes Ingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpen* 5 
tisy qui est inter Arctos, qui Septentriones dicuntur, 
implicatus: [parve per eos flectitur Delphinus.J Con- 
tra Volucris rostrum est proposita L3rra. Inter hume- 
ros Custodis et Geniculati Corona est ordinata. In 
septentrionali vero circulo duae positae sunt Arcti 
scapulanim dorsis inter se compositae [et] pectoribus 
aversae, e quibus minor Kvvósovpa maior "^EXinrj 
a Graecis appellatur, earumque capita inter se dispì- 
cientia sunt constituta f caudae capitibus eanim adversae 



Digitized by 



Google 



252 DE ARCHITECTURA 

contrarìae(fiie dispositae figurantur: utrarumqiie eium 
6 superando emìnent in summo. Per caudas earum esse 
dicitur item Serpens exporrecta; eaque stella , quae 
dicitur polus, elucet cìrcum caput maioris Septentrio- 
nis: namque qua est proximei [Draconem] circum 
caput eius ìnvolvitur, una vero circum Cynosurae ca* 
put iniecta est f lexu porrectaque proxime eius pedes : 
hic autem intorta replicataque se attoUens reflectitur 
a capite minoris ad maiorem circa rostrum et capitis 
tempii s dextrum. Item supra caudam minoris pedes 
sunt Cephei. Septentrìonìs autem minoris et Cephei 
simulacri complures sunt stellae confusae. 

Quae sunt ad dextram orìentis Inter zonam signo- 
rum et septentrionum sidera in coelo disposila dixi : 
nunc explicabo quae ad sinìstram orientb merìdianis- 
que partibus ab natura sunt distributa. 



Digitized by 



Google 



L I B E R IX. C A P. V. 253 



CAPUT V. (vulgo Vn.) 

(De sideribus ad sinistrarli orientis inter 
zonam signorum eù rneridiem.) 

Primum sub Capricorno subiectus Pìscis austrìnus ^ 
caudam prospidens Ceti: ab eo ad Sagittarium locus 
est inanis. Turìbulum sub Scorpionìs aculeo. Cen- 
tauri priores partes proximae sunt Librae et Scor- 
pioni: tenet in manibus simulacrum id, quod Bestiam 
astrorum periti nominaverunt^ At Virginem et Leo- 
nem et Cancrum Angui» , porrigens agmen stellarum, 
intortus succingit, regione Cancri erigens rostrumt 
ad Leonem medioque corpore sustinens Craterem, ad 
manumqué Virginis caudam -subiiciens, in qua inest 
Corvus. Quae aiitem sunt supra scapiilas peraeque 
sunt lucentia. Ad Anguis interius rentris sub caudam 2 
subiectus est Centaurus: iuxta Craterem et Leonem 
Navis est quae nominatur Argo, cuius prora obscura- 
tur; sed maliis et quae sunt circa gubemacula emi- 
nentia videntur; ipsaque navicula et puppis per sum- 
mam caudam Cani iiingitur. Geminos autem minu- 
sculus Canis sequitur contra Anguis caput: maior item 
sequilur minorem. Orion vero transversus est sub- 
iectus, pressus ungula Tauri, manu laeva tenens [c2f- 
pewn^'] clavam altera ad Geminos tollens. Apud 3 
vero eius basim Canis parvo intervallo insequens Le- 
porem. Arieti et Piscibus Cetus est subiectus , a cu- 
ius crista ordinate utrisque Piscibus disposila est tennis 
fusio stellarum , quae graece vocitatur àpycéhóvat : 
magnoque inteiTallo introrsus pressus nodus Piscium 



Digitized by 



Google _ 



254 ^^ ARCHITECTURA 

attingit summam Ceti cristam. Erìdani per speciem 
stellanim f lumen profluit, initìum fontis capiens a 
laevo pede Orìonis: ^ae vero ab Aquario fundi me- 
moratur aqua, profluit inter Piscis austrini caput et 
4 caudam Ceti. Quae figurata formataque sunt side- 
rum in mundo simulacra, natura divìnaque mente de- 
signata, ut Democrito physico placuit, exposui; sed 
ea tantum, quorum ortus et occasus possumus anim- 
advertere et oculis contueri. Namque uti Septentrio- 
nes circum axis cardinem versantes non occidunt, ne- 
que sub terram subeunt; sic et circa meridianum car- 
dinem, qui est propter inclinationem mundi subie- 
ctus terrae , sidera versabunda latentiaque non habent 
egressus orientes supra terram. Itaque eorum fìgura- 
tiones propter obstantiam terrae non sunt notae. Hu- 
ius autem rei index est stella Canopi , quae bis regio- 
nibus est ignota; renundant \autem negotiatores , qui 
ad extremas Aegypti regiones proximasque ultimis 
finibus terrae terminationes fuerunt. 



Digitized by 



Google 



LI BER IX. CAP. VI. 255 



CAPUT VI, (vulgo VIL sect 5. 6. 7.) 

(De astrologia ad divìnationes genetìdìa- 
cas et tcrn-pestatum translata.) 

De mundi circa terram pervolitantia duodecimque i 
signorum ex septentrìonali meridianaque parte side- 
rum dispositione y ut sit perfectus, docui: namque ex 
ea mundi versatione et contrario solis per signa cursu, 
gnomonumque aequinoctìalibus umbris, analemmato- 
rum. inveniuntur descriptiones. Cetera ex astrologia, & 
quos effectus habeant signa duodecim, stellae quin* 
.que, Soly Luna, ad humanae vitae rationem, Chal- 
daeorum ratiocinationibus est concedendum : quod pro- 
pria est eorum genethliologiae ratio, uti possint ante- 
facta et futura ex ratiocinationibus astrorum expiicare. 
Eorum autem inventiones [quas scrìptis] reliquerunt, 
atque solertia acuminibusque fuerunt magnis, qui ab 
ipsa natione Chaldaeorum profluxerunt; [ostehdunt] 
primusque Berosus in insula et civitate Co consedit, ibi- 
que aperuit disciplinam; postea studens Antipater 
itemque Achinapolus , qui etiam non e nascentia sed 
ex conceptione genethliologiae rationes explicatas re- 
liquia De naturalibus aulem rebus Thales Milesius, 5 
Anaxagoras Clazomenius, Pythàgoras Samius, Xeno- 
phanes Golophonius , Democritu s Abderites , rationes 
quibus natura rerum gubemaretur, quemadmodum 
quosque effectus habeant, excogitatas reliquerunt. 
Quorum inventa secuti siderum ortus et occasus tem- 
pestatumque signifìcatus Eudoxus, Euctemon, Cailip- 
pus, Meto, Philippus, Hipparchus, Aratus ceteiiquc 



Digitized by 



Google 



256 DE ARCHITECTURA 

ex astrologia invenerunt, et [eas] parapegmatoruni 
disciplinas posteris explicatas reliquenint Quorum 
scientiae suut hornìnìbus suspiciendae , quod tanta cura 
fuerunt, ut etiam videantur divina mente tempesta- 
tum significatus post futuros ante pronunciare : quas 
ob res haec eorum curis studiisque sunt concedenda» 



CAPUT VII. (vulgo vm.) 
(^Docetur analeitiìnatos deformatio.) 

i Nobis autem ab bis separandae sunt [horologio- 
rujn'\ rationes et explicandae menstruae dieanim bre* 
vitates itemque depalationes. Namque sol aequino- 
ctiali tempore Ariete Libraque versando quas ex gno* 
mone partes habet novem, eas umbras facit octo in 
dedinatione coeli quae est Romae: itemque Athenis 
quam magnae sunt gnomonis partes quatuor^umbrae 
sunt tres : ad septem Khodo quinqiie : at Tarenti povem 
ad undecim; Alexandrìae tres ad quinque; ceterisque 
omnibus locis aliae alio modo umbrae gnomonum aequi- 

2 noctiales ab natura rerum inveniuntur disparatae. Ita 
in quibuscunque locis horologia erunt describenda, 
eo loci sumenda est aequinoctialis umbra: et si erunt 
(quemadmodum Piomae) gnomonis partes novem, um- 
brae octonae, describatur linea in planitia, et ex media 
xpòs òpi^às erigatur, uti sit ad normam, quae dicitur 
gnomon: et a linea, quae erit planitiae, in linea 
gnomonis circino novem spatia dimetiantur, et quo 
loco nonae partis signum fuerit, centrum constitua- 
tur, ubi erit litera A: et' diducto circino ab eo centro 
ad lineam planitiae» libi erit litera B , circinatio circuii 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. C A P. VII. 257 

descrìbatiir y quae dicìtur meridiana. Deinde ex no* 3 
vem partibuSy quae sunt a planitia ad gnomonis cen- 
truniy octo sumantur et signentur in linea, quae est 
in planitia , ubi erit litera C. Hàec autem erìt gno- 
monis aequinoctialis umbra: et ab eo signo et litera 
C per centrumi ubi est litera A, linea perducatur, 
ul)i erit solis aequinoctialis radius. Tunc ab centro 
diducto circino ad lineam planitiae aequilatatio signe- 
tur , ubi erit litera E sìnisterìore parte, et I dexte- 
riore in extremis lineis cirdnationis , et per centrum 
perducenda linea, ut aequa duo hemicyclia sint divisa; 
haec autem linea a mathematids dicitur horizon. 
Deinde cirdnationis todus sumenda pars est quinta 4 
dedma , et cirdni centrum coUocandum in linea drd- 
nationis quo loci secat eam lineam aequinoctialis ra- 
dius, ubi erìt litera F, et signandum dextra ac sini- 
stra ubi sunt literae G, H. Deinde ab bis lineae 
usque ad lineam planitiae perducendae sunt, ubi erunt 
literae T, R; ita erit solis radius unus hibemus alter 
aestivus. Contra autem E litera I erìt ubi secat cir- 
dnationem linea, quae est traiecta per centrum; et 
contra G et H literae erunt K et L, et contra C et 
F et A erit litera N. Tunc perducendae sunt dia- 5 
metri ab G ad L et ab H ad K: quae erit inferìor, 
partis erìt aestivae , superìor hibemae. Quae diametri 
sunt aeque mediae dividendae ubi erunt literae M et 
O, ibique centra signanda, et per ea signa et cen- 
trum A linea ad extremas lineas drcinationis est per- 
ducenda ubi enmt literae P, Q. Haec erìt linea 
jcpòs òp^às radio aequinoctiali; vocabitur autem haec 
linea mathematicis rationibus axon: et ab eisdem cen- 
trìs diducto drcino ad extremas diametros descrìban- 
tur hemicyclia duo, quorum unum erìt aestivum alte- 

33 



Digitized by 



Google — 



258 ^^ ARCHITECTURA 

6 rum hibémum. Delude in qiiìbus locis secant lineae 
parallelae lineam eam, quae dicitur hoiizon, in dex- 
terìore parte exit litera S, in sinisteriore V, et ab 
extremo hemicyclid ubi est litera G» ducatur linea 
parallelos axoni ad sinistrum hemicyclium , ubi est 
litera H. Haec autem parallelos linea vocatur 
laeotomos: et tum circini centrum coUocandum est 
eo loci, quo secai circinationem aequinoctialis ra- 
diuSy ubi erit litera X, et deducendum ad eum 
locum, quo secat circinationem aestivus radius, ubi 
est litera H. E centro aequinoctiali intervallo 
aestivo circinatio circuii menstrui agatur, qui me- 
naeus dicitur. Ita habebitur analemmatos deformatio. 

7 Cum hoc ita sit descriptum et explicatum sì ve per 
bibernas lineas sive per aestivas sive per aequinoctia* 
les aut etiam per menstruas, in subiectionibus ratio- 
nes borarum erunt ex analemmatis describendae sub- 
iicienturque in eo multae varietates et genera borolo- 
giorum 9 et descrìbentur rationìbus bis artifìciosis. 
Omnium autem figurarum descriptionumque earum effe- 
ctus unusy uti dies aequinoctialis brumalisque itemque 
solstitialisin duodedm partes aequaliter sit divisus. Quas 
res'non pigritia deterritus praetermisi, sed ne multa 
scribendo offeudam : a quibusque inventa sunt genera 
descrìptionesque horologiorum exponam. Ncque enim 
nunc nova genera ìnvenire possum, nec aliena prò 
meis praedicanda videntur. Itaque quae nobis tradita 
sunt et a quibus sint inventa, dicam. 



Digitized by 



Google 



LI BER IX. GAP. Vili. 259 



CAPUT Vili, (vulgo IX.) 

(^De quorundmn horologiorurn inventionì» 

bus: de horologiis ex aqua: et de horolo- 

giis hibernis vcl anaphoricis.') 

Hemicyclium excavatum ex quadrato ad enclima- i 
qiie succisum Berosus Chaldaeus dicitur ìnvenisse; 
Scaphen sive hemisphaerium Aristarchiis Samius : idem 
etiam disciim in planitia: Àrachnen Eudoxus astrolo- 
gus; nonnulli dìcunt ApoUonium. Plinthium sive la- 
cunare quod etiam in Circo Flaminio est positum, 
Scopinas Syracusius; ^pòs rèe lóropovjieva Parme- 
nion: JCpòs itàv dnXìjxOL Theodosius et Andreas: Pa- 
trocles Pelecinon , Diony sodorus conum , Apollonius 
Pharetram: aliaque genera et qui supra scripti sunt 
et alii plures inventa reliquerunt, uti conarchenen 
conatum, plinthium, antiboraeum. Item ex his ge- 
neribus viatoria pensilia uti fierent plures scrìpta reli- 
querunt: ex quorum libris si quis velit subiectione» 
invenire I poterit; dummodo sciat analemmatos descri* 
ptiones. Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem 2 
scriptoribus horologiorum rationes, primumque a Cte- 
sibio AlexandrinOy qui etiam spiritales pneumaticas- 
que res invenit. Sed uti fuerint ea exquisita , dignum 
studiosis \^cst'\ agnoscere. Ctesibius enim fuerat Ale- 
xandriae natus patre tonsore: is ingenio et industria 
magna praeter reliquos excellens, dictus est artificio- 
sìs rebus se delectare. Namque cum voluisset in ta- 
berna sui patris speculum ita pendere, ut, cum du-^ 
ceretur sursumque reduceretur, linea latens pondus 



Digitized by 



Google 



fi6o DE ARCHITECTURA 

5 deduceret , ita coUocavit machinationem. Canalem 
ligneum sub tigno fixit, ibiqiie trochleas collocavit; 
per canalem lineam in angulum deduxit, ibique tu* 
bulos struxit : in eos pilam plumbeam per lineam de* 
mittendam curavit. Ita pondus cum decurrendo in 
angustias tubulorum premeret coeli crebritatem ^ Tebe* 
menti decursu per fauces frequentiam coeli compres- 
sione solidatam extrudens in aérem patentem offen- 

i sione et tactu sonitus expresserat claritatem. Ergo 
Ctesibius cum animadvertisset, ex tactu coeli et ex- 
pressionibus spiritus voces[que] nasci, bis prìncipiis 
usus bydraulicas machinas primus iustruxit Item 
aquarum expressione automatopoeetas macbinas mul- 
taque deliciarum genera, in bis etiam horologiorum 
ex aqpia comparationes explicuit. Primumque consti- 
tuit cavum ex auro perfectum aut ex gemma tere- 
brata; ea enim nec ternntur percussu aquae, nec 

5 sordes recipiunt, ut obturentur. Namqùe aequaliter 
per id cavum influens aqua sublevat scapbium in- 
versum, quod ab artificibus pbellos sive tympanum 
dicitur; in quo collocata regula versatilia tympana 
denticulis aequalibus sunt perfecta: qui denticuli alius 
alium impellentes versationes modicas faciunt et mo- 
tìones. Item aliae regulae aliaque tympana, ad eun- 
dem modum dentata, una motione coacta versando 
faciunt effectus varietatesque motionum, in quibus 
moventur sigilla, vertuntur metae, calculi aut ova 
proiiciuntur , buccinae canunt, reliquaque parerga. 

6 In bis etiam aut in columna aut parastatica horae 
describuntur, quas sigillum egrediens ab imo virgula 
signifìcat in diem totum; quurum brevitates aut 
crescentias cuneorum adiectus aut exemptus in singu* 
lis diebus et mensibus perficere cogit. Praeclusiones 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. CAP. Vili. 261 

aquarum ad temperandum ita sunt constitutae. Me- 
tae sunt duae» una solida » altera cava, ex torno ita 
perfectae» ut alia in aliam inire convenireque possiti 
et eadem regula laxatio earum aut coartatio efficiat 
aut rehementem aut lenem in ea yasa aquae influen- 
tem cursum. Ita his rationibus et machinatione ex 
aqua componuntiir horologiorum ad hibemum usum col- 
locationes. Sin autem cuneonim adiectionibus et de* 7 
tractionibus correptiones dierum aut crescentiae non 
probabuntur, quod cunei saepissime yitia faciunt, sic 
erit explicandiim. In columella horae ex analemma- 
tis transverse describantiir menstniaeque lineae in co* 
lumella signentur; eaque columella versatilis perfida- 
tur, uti ad sigillum virgulamque (qua viigula egie- 
diens sigillum ostendit horas,) columna versando con- 
tinenter suas cuiusque mensis brevitates et crescentias 
faciat horarum. Fiunt etiam alio genere borologia 8 
hibema, quae anaphorica dicuntur, perficiunturque 
rationibus his. Horae disponuntur ex virgulis aeneis 
ex analemmatos descriptìone , ab centro dispositae in 
fronte: in ea circuii sunt circumdati, inenstrua spatia 
finientes. Post has vìrgulas tjxopanum collocatur, in quo 
descriptus et depictus sit mundus signiferque circulus, 
descriptioque duodecim coelestium signorum sit figu- 
rata, cuius e centro deformatur cuiuslibet signi spa- 
tium, unum maius alterum minus. Posteriori autem 
parti tympano medio axis versatilis est inclusus, in- 
que eo axi aenea moUis catena est involuta, ex qua 
pendet ex una parte phellos sive tympanum, quod 
ab aqua sublevatur, ex altera aequo pondere phelli 
sacoma saburrale. Iti quantum ab aqua phellos sub- 9 
levatur, tantum saburrae pondus infira deducens ver- 



Digitized by 



Google 



262 DE ARCHITECTURA 

sat axeniy axis autem tympanum; cuìus tympani ver- 
salo alias efficit uti maior pars circuii signiferi alias 
minor in versationibus suis temporibus designet bora- 
rum proprietates. Namque in singulis signis sui cn- 
iusque mensis diertim numeri cava sunt perfecta, cu- 
ius bulla f quae solis imaginem borologiis tenere vide- 
tur, significat horarum spatia: ea traiislata ex tere- 
bratione in terebrationem mensis vertentis perficit 

10 cursum suum. Itaque quemadmodum sol per siderum 
spatia vadens dilatat contrahitque dies et horas, sic 
bulla in borologiis ingrediens per puncta contra cen- 
tri tympani versationem, quotidie cum transfertur 
aliis temporibus per latiora alìis per angustiora spa- 
tia, menstruis finitionibus imagines efficit horarum 
et dierum. De administratione autem aquae, quem- 
admodum se temperet ad rationem, sic erit facien- 

11 dum. Post frontem borologii intra collocetur castel- 
lum, in idque per fistulam saliat aqua, et in imo 
habeat cavum. Ad id autem affixum sit ex aere tym- 
panum habens foramen, per quod ex castello in id 
aqua influat In eo autem minus tympanum inclu- 
datur cardinibus ex tomo masculo et femina inter se 
coartatis , ita uti minus tympanum quemadmodum epi- 
stomium in maiore circumagendo arte leniterque ver- 

12 se tur. Maioris autem tympani labrum aequìs inter- 
vallis CCCLXV puncta habeat signata ; minor vero 
orbiculus in extrema circinatione fixam habeat lingu- 
lam, cu ius cacumen dirigat ad punctorum regiones: 
inque eo orbiculo temperatura sit foramen, quia in 
tympanum aqua influit per id, et servat administia- 
tionem. Cum autem in maioris tympani labro fue- 
rint signorum coelestium deformationes , id autem sit 



Digitized by 



Google 



LIBER IX. CAP. Vili. 263 

immotuzDy et in summo habeat deformatum Cancri 
sìgnum, ad perpendiculum eius in imo Capricorni ad 
dextram spectantis Lìbrae ad Arietem. Signa quo- 
que cetera inter eorum spada designata sint, uti in 
coelo videntur. Igitur dum sol fuerit in Capricorno, 13 
orbiculi lingula in maiòris tympani parte Capricorni 
quotidie singula puncta tangens, ad perpendiculum 
habens aquae currentis vehemens pondus, celerìter 
per orbiculi foramen id extrudit ad vas, tum exci- 
piens eam, (quonìam brevi spatio impletur») corri- 
pit et contrahit dierum minora spatia et horarum. 
Cum autem quotidiana versatione minoris tympani 
lingula ingreditur in Aquario, tum descendit foramen 
a perpendiculo , et aquae minus vehementi cursu co- 
gitur tatrdius emittere salientem. ita quo minus ce- 
leri cursu vas excipit aquam, dilatat horanim spatia. 
Aquarii vero Pisciumque punctis, uti gradibus scan- 14 
dens, orbiculi foramen in Ariete tangendo octavam 
partem, aquae temperate salienti praestat aequìno- 
ctiales horas. Ab Ariete per Tauri et Geminorum 
spatia ad summa Cancri puncta partis octavae fora- 
men seu tympanum versationibus peragens, et in al- 
titudinem eo rediens viribus extenuatur, et ita tar- 
dius fluendo dilatat morando spatia, et efficit horas 
in Cancri signo solstitiales. A Cancro cum proclinat 
et peragit per Leonem et Virginein ad Librae partis 
octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo 
spatia contrahit horas, et ita peiTcniens ad puncta 
Librae aequinoctiales rursus reddit horas. Per Scor- 15 
pionis vero spatia et Sagittarii proclivius deprìmens 
sese foramen rediensque circumactione ad Capricorni 
partem octavam , restituitur celeritate salicntis ad bni- 
lyales horarum brevitates. 



Digitized by 



Google 



264 ^^ ARCHITECT. LIB. IX. GAP. Vili. 

Quae 8unt in horologiorum descrìptionìbus rationes 
et apparatus» uti sint ad usum expeditiores , cpiam 
aptissìme potui, perscripsi: restat nunc de machina- 
tionibus et de earum princtpiis ratiocinari. Itaque 
de bis 9 ut corpus emendatum arcbitecturae perfida* 
tur, in sequenti volumine incipiam scribere. 



Digitized by 



Google 



M. VITRUVII POLLIONIS 



DE ARCHITECTURA 



LIBER DECIMUS. 



54 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 



!Nobili Graecorum et ampia civitate, Ephesì, lex ve- & 
tiista dìcitur a maiorìbus dura conditione sed iure 
esse non iniquo constituta. Nam architectus cum 
publicum opus curandum recìpit, pollicetur quanto 
sumptu id sit futurum; tradita aestunatione magistra- ' 
tui bona eius obligantur, donec opus sit perfectum: 
absoluto autem cum ad dictum impensa respondet, 
decretis et honoribus omatur. Item si non amplius 
quam quarta ad aestimationem est adìicienda, de pu- 
blico praestatur, neque ulla poena tenetur: cum vero 
amplius quam quarta in opere consumitur, ex eius 
bonis ad perfìcìendum pecunia exigitur. Utinam dii 2 
immortales fecissent ea lex etiam populo romano non 
modo publicis sed etiam privatis aedifìciis esset con- 
stituta: namque non sine poena grassarentur imperiti; 
sed qui summa doctrinarum subtilitate essent pruden- 
teSy sine dubitatione profiterentur architecturam ; ne- 
que patres familiarum inducerentur ad infinitas sum- 
ptuum proFusioneSy et ut ex bonis eiicerentur; ipsi- 
que architecti poenae timore coacti diligentius mo- 
dum impensarum ratiocinantes explicarent, uti patres 
familiarum ad ìd quod praeparavissent seu paulo am- 
plius adiicientes aedifìcia expedirent. Nam qui qua- 



Digitized by 



Google — 



268 ^^ ARCHITECTURA 

diingenta ad opus possunt parare , si adiiciant cen- 
tum f habendo spem perfectionis delectationibus tenen- 
tur; qui autem adiectione dimidìa aut ampliore sum* 
ptu onerantiir, amissa spe et impensa abiecta, fracti» 

5 rebus et animis , desistere coguntur. Nec solum id 
vitium in aedificiis sed etiam in munerìbiiSy quae a 
magistratibus foro gladiatorum scenisque ludorum dan- 
tur; quibus nec mora neqiie expectatio conceditur, 
sed necessitas finito tempore perficere cogit, id est 
sedes spectaculorum yelorumque inductiones et ea 
omnia, quae scenicis moribus per machinatiouem ad 
spectationes populo comparantur. In bis vero opus 
est prudentia diligenti et ingenii dottissimi cogitati! ; 
quod nihil eorum perficitur sine machinatione stu- 

4 diorumque vario ac solerti vigore. Igitur quoniam 
haec ita sunt tradita et constituta, non videtur esse 
alienum , uti caute summaque diligentia » antequam in* 
Stituantur opera, eorum expediantur rationes. Ergo 
quoniam neque lex neque morum institutio id potest 
cogere, et quotannis et praetores et aediles ludonun 
causa machinationes praeparare debent, visum mihi 
est, Imperator, non esse alienum, quoniam de aedi* 
ficiis in prìoribus volumipibus exposui, in hoc, quod 
finitionem summam corporis habet constitutam,.. quae 
sint principia machinarum, ordinata praeceptìs ex- 
plicare. 



Digitized by 



Google 



L I B £ R X. C A P. I. 26g 

CAPUT I. 

De machina et eius ab organo differenùia. 

Machina est continens ex materia coniunctio ma- i 
xìmas ad onerum motud babens virtutes. £a move* 
tur ex arte drculorum rotundadonibus, quam Graeci 
nvnXiiiìjv iiivt)6iv appellant. Est autem unum genus 
scansorium» quod graece àxpofiannòv dicitur: aite- 
rum spiritale» quod apud eos TCvévjxariiiòv appella* 
tur: tertium tractorium; id autem Graeci jàapovXnov 
vocitanL Scansoriae autem machinae ita fuerunt col?* 
locatae» ut ad altitudinem tignis statukis et transver- 
sariis coUìgatis sine periculo scandatur ad apparatus 
spectationem : ut spiritales, cum spiritus expressìoni* 
bus impulsus et plagae vocesque òpyaviHws expri* 
muntur. Tractorium vero » cum onera machinis per- s 
trahuntur aut ad altitudinem sublata collocantur. Scan- 
sorìa ratio non arte sed» audacia gloriatur: ea catena* 
tionibus et [transversariis et] plexis colligationibus et 
erismatorum fulturis continetur. Quae autem spiritus 
potestate assumit ingressus» elegantes artis subtiiitati* 
bus consequitur. effectus. Tractoria autem maiores et 
magnificentia plenas habet ad utilitatem opportunità- 
tes et in agendo cum prudentia summas virtutes. Ex 3 
bis sunt quae }iT)j:avinii>s ^ alia òpyavi9iws moventur. 
Inter machinas et organa id videtur esse discriment 
quod machinae pluribus operìs aut vi maiore £Ogun* 
tur effectus habere, uti balistae torcularìorumque prela. 
Organa autem unius operae prudenti tactu perficiunt 
quod propositum est, uti scorpionis seu anisocyclo* 
rum versationes. £rgo et organa et machinarum ratio 



Digitized by 



Google 



270 DE ARCHITECTURA 

ad usum sunt necessaria ^ sine quibus nulla res potest 

4 esse non impedita. Omnis autem machinatio est a 
rerum natura procreata ac praeceptrice et magistra 
mundi yersatìone instituta. Namque animadvertamus 
primum et aspiciamus continentem Solis , Lunae » quia- 
que etiam stellarum naturarne quae ni machinata ver- 
sarentur» non habuissemus interdiu lucem nec fru- 
ctuum maturitates. Cum ergo maiores haec ita esse 
animadvertissent, e rerum natura sumpserunt exem- 
pla, et ea. imitantes» inducti rebus divinis» commodas 
yitae perfecerunt expticationes. Itaque compai*ayerunt, 
ut essent expeditiora^ alia machinis et earum versa- 
tionibus y nonnulla organis : et ita quae ad usum utilia 
essent studiis artibus institutìs» gradatim augenda do- 

5 ctrinis curaverunt Attendamus enim primum inven- 
tuih de necessitate, ut vestitus, quemadmodum tela- 
rum organicis adminìstrationibus connexus staiminis 
ad subtegmen non modo corpora tegendo tueatur sed 
etiam omatus adiiciat honestatem. Cibi vero non ha* 
buissemus abundantiam , nisi iuga et aratra bobus iu- 
mentisque [omnibus] essent inventa: sucularumque 
et prelorum et vectium si non fuisset t?brcularis prae- 
paratio, neque olei nitorem neque %dneum fiructum 
habere potuissemus ad iucunditatem : portationesque 
eorum non essent, nisi plaustrorum seu sarracorum 
per terram navicularum per aquam inventae essent 

6 machinationes. Trutinarum vero librarumque ponde- 
libus examinatio reperta vindicat ab iniquitate iustis 
moribus vìtam : non minusque sunt innumerabili modo 
rationes machinationum ; de quibus non necesse vide- 
tur disputare, quonìam sunt ad manum quotidianae> 
ut sunt rotae, folles fabrorum, rhedae, cisia, tomi, 
ceteraque quae communes ad usum consuetudinibus 



Digitized by 



Google 



LIBER X. CAP. I. II. 271 

habent opportunitates. Itaque indpiemus de bis, quae * 
raro veniunt ad manus, ut nota sint, explicare. 

C A P U T II. (vulgo IL ni. IV. V. VI. vn.) 
De machinis tractoriis. 

Primumcpie instituemus de his , cpiae aedibus sa- x 
crìs ad openimqiie publicorum perfectionem necessi- 
tale comparantur, quae fiunt ita. Tigna tria ad one- 
rum magni tudinem ratione expediuntur, a capite fibula 
coniuncta et in imo divaricata eriguntur, funibus in 
capitibus collocatis et circa dispositis erecta retinen- 
tur: alligatur in summo trochlea» quem etiam non- 
nulli rechamum dicunt In trochleam induntur orbi- 
culi duo per axiculos versationes habentes; per orbi- 
culum summum traiicitur ductarius funis, deinde de- 
mittitur et traducitur circa orbiculum trocbleae infe- 
rioris; refertur autem ad orbiculum imum trocbleae 
superioris, et ita descendit ad inferiorem» et in fora- 
mine eius religatur: altera pars funis refertur inter 
imas machinae. partes. In quadris autem tignorum 2 
posterioribus, quo loci sunt divaricata, figuntur che- 
Ipnia, in quae couiiciuntur sucularum capita, ut faci- 
liter axes versentur. £ae suculae proxime capita ha- 
bent foramina bina ita temperata, ut vectes in ea 
convenire possinL Ad rechamum autem imum ferrei 
forfices religantur, quorum dentes in saxa forata ac- 
commodantur. Ciim autem funis habet caput ad su- 
culam religatum et vectes ducentes eam versant, funis 
involvendo circum suculam extenditur, et ita sublevat 
onera ad altitudinem et operum coHocationes. Haec 3 
autem ratio machinationis , quod per tres orbiculos 



Digitized by 



Google 



272 DE ARCIIlTfiCTURA 

circumvolvitur, trispastos appellatur. Cum vero in 
ima trochlea duo orbiculi in superiore tres versantur, 
id pentaspaston dicitur. Sin autem maioribus oneri- 
bus erunt machinae comparandae» amplioribus tigno- 
rum longitudinibus et crassitudinibus erit utendum, 
et eadem ratione in siimmo fibulationibus in imo su- 
cularum versationibus expediundum. His explicatis 
antarii futied ante laxi collocentiir, retinacula supra 
scapulas machinae longe disponantur, et^ si non erit 
ubi religentur, pali resupinati defodiantur, et circum 

4 fistucationibus solidentur, quo funes alligentur. Tro* 
chlea in summo capite machinae rudenti continea- 
tur, et ex eo funis perducatur ad palum et cpiae est 
in palo trochlea illigata; arca eius orbiculum funis 
indatur et referatur ad eam trochleam, quae erit ad 
caput machinae religata. Circum autem orbiculum 
ab summo traiectus funis descendat et redeat ad sucu* 
lam, <{uae est in ima machina ibique religetur. Ve* 
ctibus autem coacta siicula versabitur et eriget per se 
machinam sine periculo: ita circa dispositis funibus et 
retinaculis in palis haerenttbus ampliore modo madiina 
coUocabitur. Trochleae et ductarii funes uti supra 

5 scriptum est expediuntur. Sin autem colossicotera 
amplitudinibus et ponderibus onera in operibus fue- 
rinti non erit suculae committendum ; sed quemadmo- 
dum sucula cheloniis retinetur, ita axis includatur^ 
habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli 
rotam appellante Graeci autem * àfi^ipevóiv alii 

6 Xépirp&pov Tocitant. In his autem machinis trochleae 
non eodem sed alio modo comparantur. Habent 
enim et in imo et in summo duplices ordines orbi- 
ciilorum: ita funis ductariys traiicitur in inferiorìs 
trochleae foramen, uti aequalia duo capita sint, funis 



Digitized by 



Google 



L I B E R X. C A P. II. 273 

cum erit extensus; ibique secundum inferiorem tro- 
chleam resticula circumclata et contenta utraeque par- 
tes funis continentiir, ut neque in dextram neqne in 
sinistram partem possint prodire. Deinde capita funis 
referuntur in summa trochlea ab exteriore parte » et 
deiiciuntur circa orbiculos imos, et redeunt ad imum 
coniiciunturque infìmae trochleae ad orbiculos ex in- 
teriore parte, et referuntur dextra ac sinistra ad ca- 
put circa orbiculos summos. Traiecta autem ab exte- 7 
riori parte referuntur dextra ac sinistra tympanum in 
axe, ibique ut faaereant, colligantur. Tum autem circa 
tympanum involutus alter funis refertur ad ergatam, 
et-is circumactum tympanum et axem se involvendo 
funes qui in axe religati sunt, pariter se extendunt, 
et ita leniter levant onera sine periculo. Quod >i 
maius tympanum collocatum aut in medio aut in una 
parte extrema babuerit sine ergata calcantes bomineSi. 
expeditiores habere poterit operis effectus. Est autem- 8 
aliiid genus machinae satis artificiosum ^t ad usum 
celeritatis expeditum , sed in eo dare operam non pos- 
sunt nisi periti. Est enim tìgnum, quod erigitur et 
distenditur retinaculis quadrifariam; sub retinaculis 
chelonia duo figuntur; trochlea funìbus supra chelo- 
nia religatur; sub trochlea regula longa circiter pedes 
duos, lata digitos sex, crassa quatuor supponitur* 
Trochleae ternos ordines orbiculorum in ladtudinem 
habentes coUocantur: ita tres ductarii funes in sum- 
mo machinae religantur, deinde referuntur ad imam 
trochleam et traiiduntur ex interiore parte per eius 
orbicidos summos: deinde referuntur ad superiorem 
trochleam et traiiciuntur ab exteriore parte in inte- 
riorem per orbiculos imos. Cum descenderìnt ad imum, 9 
ex interiore parte et per secundos orbiculos tradu- 

35 



Digitized by 



Google 



274 



DE ARCHITEGTURA 



cnntur in exteriorem et referuntur in summum ad or- 
biculos secundos; traiecti redeunt ad imum; ex imo 
referuntur ad caput, et traiecti per summos redeunt 
ad machinam imam. In radice autem machìnae col- 
locatur tertia trochlea; eam autem Graeci èTcàyovra^ 
nostri artemonem appellant. £a trochlea religatur ad 
machinae radicem habens orbiculos tres, per quos 
traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. Ita 
tres ordines bominum ducentes sine ergata celeriter 

10 onus ad summum perducunt. Hoc genus machinae 
polyspaston appellatur, quod multìs orbiculorum cir- 
cuitìonibu^s et fadlitatem summam praestat et celeri- 
tatem. Una) autem statutio tigni banc habet utilita- 
tem, (piod ante quantum velit a àextra ac sinistra 
ad latera declinando onus deponere potest Harum 
machinationum omnium , quae supra scriptae, ratio- 
nes non modo ad has res sed etiam ad onerandas et 
' exonerandas naves sunt paratae, aliae erectae» aliae 
planae in carchesiis versatilibus coUocatae. Non mi- 
nus sine tignonim erectionibus in plano etiam eadem 
ratione et temperati» funibus et trochleis subductio^ 

li nes navium effìciuntur. Non est autem alienum etiam 
Cbersiphronis ingeniosam rationem exponere. Is enim 
scapos columnarum ex lapidicinis cum deportare vel- 
let Ephesum ad Dianae fanum, propter magnitudinem 
onerum et viarum campestrem molUtudinem » non con- 
fisus carris, ne rotae devorarentur» sic est conatus. 
De materia trìentali scapos quatuor, duos transversa- 
rios interpositos duobus longis » quanta longitudo scapi 
fueraty complectit et compegit» et ferreos cnodaces 
uti subscudes in capitibus scaporum implumbavit et 
armillis in materia ad cnodaces circumdandos infixit, 
item buculis iligneis capita religavit. Cnodaces autem 



Digitized by 



Google 



LIBER X. CAP. II. 275 

in armillis inclusi liberam habuenint versationem tan- 
tani f uti aim boves diicerent subiuncti , scapi versando 
in cnodacibus et armillis sine fine volverentiir. Cum 12 
autem scapos omnes ita vexissent , et ìnstarent episty- 
liorum vecturae 9 filius Chersiphronis Metagenes trans- 
tulit eam rationem e scaporum vectura etiam in epi- 
styliorum deductione. Fecit enim rotas circiter pedum 
duodenum, et epistyliorum capita in medias rotas in- 
clusit; eadem ratione ciun cnodaces et armillas in cA- 
pitibus inclusit. Ita cum trìentes a bubus diiceren- 
tur, in armillis inclusi cnodaces versabant rotas; epi- 
stylia vero inclusa uti axes in rotis eadem ratione 
qua scapi sine mora ad opus pervenerunt. Exemplar 
autem erit eius, ^emadmodùm in palaestris cylindrì 
exaequant ambulationes. Neque hoc potuisset fieri» 
nisi primum propinquitas esset: non enim plus sunt 
ab lapidicinis ad fanum quam millia pedum octo: 
nec uUus est clivus, sed perpetuus campus. Nostra 13 
vero memoria ciun colossici Apollinis in fano basis 
esset a vetustate defracta, et metuentes ne caderet ea 
statua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapidicinis 
basim excidendam. Conduxit quidam Paeonius. Haec 
autem basis erat longa pedes duodecim, lata pedes 
octo, alta pedes sex: quam Paeonius gloria fretus 
non uti Metagenes apportavit, sed eadem ratione alio 
genere constituit machinam facere. Rotas enim circi- 14 
ter pedum quindecim fecit, et in bis rotis capita la* 
pidis inclusit: deinde circa lapidem fiisos sextantales 
ab rota ad rotam ad circinum còmpegit ita, uti fusus 
a fuso non distaret pedem nÌ9Ì unum. Deinde circa 
fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebat; 
ita cum explicaretur, volvebat rotas, sed non poterai 
ad.lineam via recta ducere, sed exìbat in unam [vd 



Digitized by 



Google — 



276 DE ARCH^TECTURA 

altera7n'\ partem. Ita necesse erat rursus retroducere. 
Sic Paeonius ducendo et reducendo pecuniam contrivit, 
15 ut ad solvendum non esset Pusillum extra progrediar, 
et de hìs lapidicinis, quemadmodum sint inventae» ex- 
ponam. Pixodarus fuerat pastor: is in his lods ver- 
sabatur. Cum autem cives Ephesiorum cogitai'ent fa- 
niim Dìanae ex marmore facere , decemerentque a Paro 
Proconneso Heraclea Thaso uti marmor petatur, pro- 
pulsis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus pasce- 
bat» ,ibique duo arietes inter se concurrentes alius 
alium praeterìerunty et impetu facto unus cornibus 
percussit saxum, ex quo criista candidissimo colore 
fuerat deiecta* Ita Pixodarus dicitur oves in monti- 
bus reliquisse, et crustam cursim Ephesum, cum ma- 
xime de ea re ageretur, detulisse. Ita statim bono- 
res ei decreverunt, et nomen mutaverunt, ut prò 
Pixodaro Euangelus nominaretur: hodieque quot men- 
sibus magistratus in eum locum proficisdtur , et ei 
sacrifidum facit, et, si non fecerit, poena tenetur. 

CAPUT III. (vulgo Vm.) 

{De linea recta et rotunda^ viotus ornnis 
principiis.) 

X De tractoriis rationibus/ quae necessaria putavi, 
breviter exposui. Quanim motus et virtutes duae res 
diversae et inter se dissimiles [uti] congruentes uti 
prindpia pariunt ad eos perfectus , unum porrecti, 
quam Graeci év^iicuv yodtant, alterum rotunditatis, 
quam Graeci nvnX(^Tr)v appellant: sed vero ncque 
sine rotunditate motus porrecti nec sine pon^ecto ro- 
tationis versatìones onerum possunt facere levationes. 



Digitized by 



Google 



L I BB R X. GAP. III. 



277 



Id autem ut intelligatur , exponam. Inducuntur uti 2 
centra axiculi in orbiculos et in trochleis coUocantur, 
per quos orbiculos fiinis' circumactus directis ductioni- 
bus et in sucula collocatus vectium versationibus onè- 
rum facit egressus in altum ; cuius suculae cardines , uti 
centra, porrecti in cheloniis, foraminibusque eius vectes 
conclusi, capìtibus ad ^ircinum circuxnactis » torni ra- 
tione versando faciunt oneris elationem. Quemadmo- 
dum etiam ferreus vectis cum est admotus ad onus, 
quod manuum multitudo non potest movere , supposita 
uti centro cito porrecta pressione, quod Graeci v^O" 
fiójiXiov appellante et lingua sub onus subdita, caput 
eius unius hominis viribus pressum id onus extoUit. 
Id autem [^t^], quod brevior pars prior vectis ab ea 5 
pressione , quod est centrum , subit sub onus , et quod 
longius ab eo centro distans caput eius per id cum 
ducitur, faciundo motus circinationis , cogit pressioni- 
bus examinari paucis manibus oneris maximi pondus* 
Item si sub onus vectis ferrei lingula subiecta fuerit, 
neque eius caput pressione in imum sed adversus in 
altitudinem extoUetur, lingula fulta in areae solo ha- 
bebit eam prò onere, oneris autem ipsius angulum prò 
pressione; ita non tam facili ter quam oppressione sed 
adversus nihilominus id pondus oneris erit excitatum. 
Igitur si plus lingula vectis supra hjpomochlion posita 
sub onus subierit, et caput eius propius centrum pres- 
siones habuerit, non poterit onus elevare, nisi (quem* 
admodum supra scriptum est) examinatio vectis lon- 
gius per caput deductionibus fuerit facta. Id autem ex 4 
trutinis, quae staterae dicuntur, licet considerare: cum 
enim ansa propius caput, unde lancula pendet, uti ad 
centrum est collocata , et aequipondium in alteram par- 
tem scapi, per puncta vagando quo longius aut etiam 



Digitized by 



Google 



278 ^ ^ ARCHITECTURA 

ad extremum perducìtur, paulo et impari pondere 
amplissimam pensionem parem perficìt per scapi librai 
tionem examìnatio longius a centro recedens. Ita im- 
becillior aequipondii brevìtas maiorem vini ponderis 
momento deducens sine vehementia molliter ab imo 

5 sursum versiun egredi cogit [futunim.] Quemadmo- 
dum etiam navis onerariae maximae gubemator ansam 
gubemaculi tenens» qui oìa& a Graecis appellatur, 
una maiiu, momento per' centrum pressionibus [^x] 
ratione artis agitans, versat eam amplissimis et imma- 
nibus mercis et penus ponderibus oneratam; eiusque 
vela cum sunt per altitudinem mediam mali penden- 
tia, non potest habere navis celerem cursum: cum 
autem in summo cacuraine antennae subductae sunt, 
tunc vehementiori progreditur impetu , quod non prò- 
xime calcem mali, quod est loco centri, sed in sum- 
mo et longius ab eo progressa redpiunt in se vela 

6 ventum. Itaqiie uti vectis sub onere subiectus si per 
medium premi tur, durior est neque incumbit; cum 
autem caput eius summum deducitur, faciliter onus 
extollit: similiter vela cum sunt per medium tempe- 
rata f minorem habent virtutem ; quae autem in capite 
mali summo coUocantur discedentia longius a^ centro, 
non acriore sed eodem flatu, pressione cacuminis ve- 
bementius cogunt progredi navem. Etiam remi circa 
scalmos struppis religati cum manibus impelluntur et 
reducuntur, extremis progredientibus a centro, pai* 
mis maris undis spumantibus impulsu vebementi pro- 
trudunt porrectam navem, secante prora liquoris ra- 

7 ritatem. Onerum vero maxima pondera cum ferun- 
tur a phalangariis hexaphoiis et tetraphoris, exami- 
nantur per ipsa media centi'a phalangarum , ut ita divi- 
so oneris solido pondere certa quadam divisionis ra- 



Digitized by 



Google 



LIBERX. CAP. III. 279 

tione aecpias partes Collis singuli ferant operarìi. Me- 
diae enim partes phalangarum , quibus lora tetrapho- 
rorum invchuntur, clavis sunt finiUe, ne labantur in 
unàm [vel akeram'^ partem. Cum enim extra finem 
centri promoventur, premunt eum locum, ad cpiem 
propius accesserunt; cjQiemadmodum in staterà pondus 
cum [<2& j examine progreditur ad fines ponderationum. 
Eadem radone iumenta , cum iuga eorum subiugiorum 8 
loris per medium temperantur , aequaliter trahunt 
onera ; cum autem impares sunt eorum virtutes, et 
unum plus valendo premit alterum, lorp traiecto fit 
una pars iugi longior, quae imbecilliori auxìliatur 
iumento. Ita in phalangis et iugis , cum in medio lora 
non sunt collocata sed in una parte , qua progreditur 
lorum a medio » unam breviorem , alteram effìcit par- 
tem longiorem : ea ratione si per id centrum , quo loci 
perductum est lorum, utraque capita circumagenturi 
longior pars ampliorem brevior minorem aget circina- 
tionem. Quemadmodum vero minores rotae duriores 9 
et difficiliores babent motus , sic phalangae et iuga , in ' 
quibus partibus babent minora a centro ad capita inter- 
valla* premunt duriter colla; qua autem longiora ba- 
bent ab eodem centro spatia, levant oneribu» extra, 
bentes et ferentes. Cum haec ita ad centi-um porre- 
ctionibus et circinationibus recipiant motus , tum vero 
plostra, rbedae» tympana, rotae, cochleae, scorpio- 
nes, balistae, prela, ceteraeque machinae iisdem ra- 
tionibus per porrectum centrum et rotationem circini 
versantium fadunt ad propositum effectus. 



Digitized by 



Google _ 



280 DE ARCniTECTURA 



CAPUT IV. (vulgo IX.) 

De organorum ad aquam hauriendam 
generihus. 

1 Nunc de organis, cpiae ad hauriendam aquam in- 
venta sunty ^quemadmodum variis generibus comparen- 
tur , exponam : et prìmum dicam de tympano. Id au- 
tem non alte toUit aquam , sed exhaurìt expeditissime 
multitudinem magnam. Fit axis ad tomum aut circi- 
mim fahricatus, capitibus lamina ferratis, habens in 
medio circa se tympanum ex tabulis inter se coagmen- 
tatis» collocaturqiie in stipitibus habentibus in se sub 
capite axis ferreas laminas. In eius tympani cavo in- 
terponuntur octo tabulae transversae, tangentes axem 
et extremam tympani circumitionem , quae dividant 

2 aequalia in tympano spatia. Circa fìrontem eius figun- 
tur tabulae , relictis semipedalibus aperturis ad aquam 
intra concipiendam : item secundum axem columbaria 
fìunt excavata in singulis spatiis ex una parte. Id autem 
cum est navali ratione picatum , hominibus calcantibus 
versatur , et hauriendo aquam per aperturas, quae sunt 
in fròntibus tympani, reddit per coluitibaria secundum 
axem supposito labro ligneo habenti una secum coniun- 
ctum canalem. Ita hortis ad irrigandum vel ad salinas 

5 ad temperandum praebetur aquae multitudo. Cum 
autem altius extollendum erit , eadem ratio commutabi- 
tur sic: rota fiet circum axem ea magnitudine, ut ad 
altitudinem , qua opus fuerit, convenire possit : cijcum 
extremum latus rotae fìgentur modioli quadrati, pice 
et cera solidati. Ita cum rota a calcantibus versabitur, 
modioli pieni ad summum elati rursus ad imum rever- 



DigitizediDy 



Google 



LrB£R X. GAP. IV. V. 231 

tentes infundent in castellum ipsi per se quod extulerìnt. 
Sin autem magis altis locis erit praebendum , in eius- 4 
dem rotae axe involuta duplex ferrea catena demissa- 
que ad imum libramentum collocabitur , habens situlos 
pendentes aereos congiales. Ita versatio rotae catenam 
in axem invoi vendo efferet situlos in summum; qui 
Cam super axem pervéhuntuTi cogentur inverti et in- 
fundere in castellum id aquae quod extulerìnt. 

CAPUT V. (vulgo X.) 
(De rotis aquariis et hydraletis.) 

Fiimt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus, 1 
quibus supra scriptum est. Circa earum frontes affi- 
guntur pinnae, quae cum percutiuntur ab impetu flu* 
minis 9 cogunt progredientes versali rotam , et ita mo- 
diolis aquam haurientes et in summum referentes sine 
operarum calcatura, ipsius flumìnis ìmpulsu versatae, 
praestant quod opus est ad usum. Eadem ratione etiam 2 
versantur hydraletae, in quibus eadem sunt omnia» 
praeterquam quod in uno capite axis [liahent'^ tympa. 
num dentatum est indusum. Id autem ad perpendi* 
culum collocatum in cultrum versatur cum rota pariter : 
secimdum id tympanum maìus, item dentatum, pia- 
num est collocatum, quo continetur [axis babehs in 
summo capite subscudem ferream, qua mola contine- 
tur* j Ita dentes eius tympani , quod ;e8t in axe inclu- 
sum, impellendo dentes tjmpani plani, cogunt fieri mo- 
larum circinationem; in qua machina iifipendens infim- 
dibulum subministrat molis frumentum, et eadem ver- 
satione subìgitur farina. 



36 



_ Digitized by 



Google 



282 DE ARCHITECTURA 



CAPUT VI. (vulgo XI.) 

De cochlea quae magnam copiam extollit 
aquae sed non tam alte. 

1 Est autem etiam cochleae ratio , quae magnam 
vim haurìt aquae, sed non tam alte tolliti quam 
rota. Eius autem ratio sic expeditur. Tignum sumi- 
tur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo , tanta 

vdigitorum expeditur crassitudo. Id ad circinum ro- 
tundatur: in capitibus circino dividuntur circinatio- 
nes eorum tetrantibus in partes quatuor et octanti- 
bus in partes octo [ductis lineis,] eaeque lineae ita 
coUocentur » uti, plano posito tigno ad libellam, utrius- 
que capitis lineae in ter se respondeant: item in tigno 
plano collocata lineae ab capite ad alterum caput 
perducantur ad perpendiculum convenientes» et quam 
magna pars sit octava circinationis tigni, tam ms^gna 
spatia dividantur in longitudinem. Sic et in rotun- 
datione et in longitudine aequalia spatia fìent. Ita 
quo loci describuntur lineae, quae sunt in longitu- 
dinem spectantes, faciendae decussationes , et in de<> 

2 cussationibus finita puncta. His ita emendate descri- 
ptisy sumitur salignea tennis aut de vitice secta re- 
gula, quae uncta liquida pice fìgitur in primo de- 
cussis puncto \ deinde traiicitur oblique ^d insequentes 
longitudines et circuitiones [decussiwn:'^ item ex or- 
dine progrediens, singula puncta praetereundo et cir- 
cumvolvendo, collocatur in singulis decussationibus, 
et ita pervenit et fìgitur ad eam lineam, recedens a 
prima in octavum punctum, in qua prima pars eius 
est fixa. £o modo quantum progreditur oblique spa- 



Digitized by 



Google 



LIBERX. GAP. VI* 233 

tium [et] per octo puncta, tantundem in longitudine 
procedit ad octavum punctum. Eadem ratione per 
omne spatium longitudinis et rotunditatis singuiis de- 
cussationibus oblique fixae regulae per octo crassitu- 
dinis divisiones involutos faciunt canales et iustam 
cochleae naturalemque imitationem. Ita per id vesti- 3 
gium aliae super alias figuntur uncfcae pice liquida, 
et exaggerantur ad id, uti longitudinis octaya pars 
fiat summa crassitudo. Supra eas circumdantur et 
figuntur tabulae, quae pertegant eam involutionem : 
tunc eae tabulae pice saturantur, et laminis ferreis 
coUigantur, ut ab aquae vi ne dissolvantur. Capita 
tigni ferreis clavis et laminis continentur, iisque in- 
figuntur stili ferrei : dextra autem ac sinistra cochleam 
tigna coUocantur in capitibus utraque parte habentia 
transversaria confixa. In bis foramina ferrea sunt 
inclusa, inque ea inducuntur stili, et ita cochlea ho-* 
minibus calcantibus facit versationes. Erectio autem 4 
eius ad inclinationem sic erit collocanda , uti quem- 
admodum Pytliagorìcum trigonum orthogonium descrì- 
bitur, sic id babeat respensum; id est uti dividatur 
longitado in partes quinque: earum trium extoUatur 
caput cochleae: ita erit ad perpendiculum ad imas 
nares spatium earum quatuor. Qua ratione autem 
oporteat id esse, in extremo libro eius forma descri- 
pta est [in ipso tempore.] 

Quae de materia fiunt organa quibus rationibus 
perficiantur, quibusque rebus motus recipientia prae* 
stent versationibus infinitas utilitates , ut essent notiora, 
quam apeitissime potui, perscripsi. 



Digitized by 



Google 



284. ^^ ARCIIITECTURA 

CAPUT VII. (vulgo Xn.) 

De Ctesihìca machina^ quae altissime ex- 
tollit aquam. 

1 InsequituT nunc de Ctesibica machina , quae in 
aldtudinem aquam edudt , monstrare. £a fit ex aere, 
CUÌU8 in radicibus modioli fìunt gemelli paulum di* 
stantes, habentes fistulas (furcillae sunt figura) simi- 
liter cohaerenteSy in medium catinum concurrentes : in 
quo catino fiunt asses» in superioribus naribus fistu- 
larum coagmentatione subtili collocati; qui praeob- 
turantes foramina narium non patiuntur [éxfrir] spi- 

2 ritum qui in catinum est expressus. Supra catinum 
penula ut infundibulum inversum est attemperata et 
per fibulam cum catino ciìneo traiecto continetur, ne 
vis inflationis aquae eam cogat elevare. Insuper 
fistula, quae tuba dicitur, coagmentata in altitudine 
fit erecta. Modioli autem habent infia nares inferio* 
res fìstularum asses interpositos supra foramina eorum, 

3 quae sunt -in fundis. Ita de supemis in modiolis em* 
boli masculi tomo politi et oleo subacti conclusique 
regulis et vectìbus commoventur, \^gui uUro citroque 
frequenti viotu preinentes'\ aérem qui erit ibi cum 
aqua, assibus obturantibus foramina , cogunt et ex« 
trudunt ìnfiando pressionibus per fistularum nares 
aquam in catinum; e quo recipiens penula spiritus 
exprimit per fistulam in altitudinem; et ita ex infe* 
riore loco castello collocato ad saliendum aqua sub- 

4 ministratur. Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fer* 
tur exquisita, sed etiam plures et variis generibus 
ab eo liquore pressionibus coactD spiritus efferre ab 



Digitized by 



Google 



LI BER X GAP. VII. Vili. 265 

natura mutuatos effectus ostenduntur , ud iqenilarum 
aquae motu voces» atque engìimta» quae bibentia 
tandem movent sigilla , ceteracjue quae delectationibu» 
oculorum et aurium usu sensus eblandiuntur. E qui- 5 
bua quae maxime utilia et necessaria iudicavi, selegi 
et in priore volumine de horologiis [^posui']; in hoc 
de expressionibus aquae dicendum putavì. ReGqua, 
quae non suilt ad necessitatem sed ad deliciarum vo- 
luptatem, qui cupidiores erunt eius subtilitatis , ex 
ipsius Ctesibii commentariis potenint invenire. 

CAPUT VIIL (vulgo xra.) 
De hy dr aulic i s (organis). 

De bydraulicis autem quas babeant ratiocinatìo- ^ 
nèSy quam brevissime proximeque attingere poterò et 
scriptura conseqiii, non praetermittam. De materia 
compacta basi, arca in ea ex aere fabricata colloca- 
tur: supra basim eriguntur regiilae dextra ac sinistra 
scalari forma compactae, quibus includuntur aerei 
modioli, fundulis ambulatilibus ex tomo subtiliter 
subactis habentibus fixos in medio feixeos ancones, 
et verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusque la- 
natis involutos, itern in summa planitia foramina dr- 
citer digitorum termim; quibus foraminibus proxime 
in verticulis collocati aerei delphini pendentia habent . 
e catenis cymbalia ex aere infra foramina mqdiolo- 
rum chalata. Intra arcam , quo loci aqua sustinetur, 2 
inest pnigeus uti iafundibulum inversum, quem subter 
taxilli alti circiter digitorum ternum suppositi , librant 
spatium imum [ima] inter labra pnigeos et arcae 
fundum. Supra autem ceryiculam eius coagmentata 



Digitized by 



Google 



2C6 I>E ARCIIITECTURA 

.HTCula sustinel; caput machinae, cfuae graece iiavòi>v 
jxov(Ji$i6s appellatux: in cuius longitudine canales, 
si tetrachordos est, sunt quatuor, si hexachordos, 

3 sex, si octochordos, octo. Singulis autem canalibus 
singula epistomìa sunt ^ inclusa manubrìis ferreis , col- 
locata: quae manubria cum toropientur, ex arca pa* 
tefaciunt nares in canales. Ex canalibus autem ca- 
non babet ordinata in transverso for^mina respon- 
dentia naribus, quae sunt in tabula summa; quae 
tabula graece JcivaS. didtur. Inter tabulam et canona 
regulae sunt interpositae , ad eundem modum foratae 
et oleo subactae, ut faciliter impellantur et rursus 
ìntrorsus reducantur, quae obturant ea foramina, 
plinthidesque appellantur: quarum itus et reditus 

4 alias obturat alias aperit terebratìones. Hae regulae 
habent ferrea choragia fixa/ et iuncta cum pìnnis, 
quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum* 
Continentur supra tabulam foramina, quae ex cana- 
libus habent egressum spirìtus: iis sunt anuli agglu- 
tinati , quibus lingulae omnium includuntur organo- 
rum. E modiolis autem fistulne sunt continentes con- 
iunctae pnigeos cervicibus pertingentesque ad nares, 
quae sunt in arcula; in quibus asses simt ex tomo 
subacti et ibi collocati, qui, cum recipit arcula ani<^ 
mam, spiritum non patientur obturantes foi*amina 

5 rursus redire. Ita cum vectes extolluntur, ancones 
deducunt fundos modiolorum ad imum, delpbinique, 
qui sunt in verticulis inclusi, chalantes in eos cym- 
balia replent spatia modiolorum, atque ancones, ex- 
toUentes fundos intra modiolos vehementi pulsus ere- 
britate et obturantes foramina cymbalis superiora, 
aera qui est ibi clausus pressionibus coactum in fìstu- 
las cogunt, per quas in pnigea concurrit, et per eius 



Digitized by 



Google 



LIBERX. CAP. Vili. IX. 287 

cervices in arcam: motione vero yectìum vehemen- 
tiore spiritiis firequens compressus epistomionim aper- 
turis influita et replet anima canales. Itaque cum 6 
pinnae manibus tactae propellunt et reducunt conti- 
nenter regulas alteiYiis obturando foramina alternis 
aperiundoy ex musicis artibiis multiplicibus modulo- 
rum varietatibus sonantes excitaiit voces. 

Quantum potui niti » ut obscura res per scrìpturam 
dilucide pronunciaretur 9 contendi: sed haec non est 
facilis Fatio neque omnibus expedita ad intelligendum 
praeter eos» qui in bis generibus habent exercitatio- 
nem. Quod si qui parum intellexerint e scrìptis, cum 
ipsam rem cognoscent, profecto invenient curiose et 
subtiliter omnia ordinata. 

CAPUT IX. (vulgo XIV.) 

pua ratione rheda vel navi vecti peractutn 
iter diìnetiantur. 

Transferatur nunc cogitatio scripturae ad rationem i 
non inutilem sed summa solertia a maioribus tradi- 
tami qua in via rheda sedentes vel mari navigante» 
scìre possimus , quot millia numero itinerìs fecerimus. 
Hoc autem eiit sic. Rotae, quae erunt in rheda , sint 
latae per m^iam diametron pedum quatemum , ut, 
cum finitum locum habeat in se rota, ab eoque in- 
cipiat progrediens in solo viae facere versationem,* 
perveniendo ad eam finitionem, a qua coeperit versari, 
certum modum spatii habeat peractum pedum XII S. 
His ita praeparatis tunc in rotae modiolo ad partem 2 
interiorem tympanum stabiliter incliuiacur, habens 
extra frontem suae rotundationis extantem denticulum 



Digitized by 



Google 



288 ^^ ARCHITECTURA 

unum. Insuper autem ad capsnm rhedae loculaxnen- 
tum firmiter figatur, habens tympanum versatile in 
cultro coUocatum et in axiculo conclusiun: in cuius 
tympani fronte denticuli perficiantur aequaliter divisi 
numero quadringenti , convenientes denticulo tympani 
inferiorìs. Praeterea superiori tympano ad latus figa- 

3 tur alter denticulus prominens extra dentes. Super 
autem [tertium ^mpanum] planum eadem ratione 
dentatum inclusum in altero loculamento coUocetur, 
convenientibus dentibus denticulo , cpiì in secundi tym»- 
pani latere fuerit fixus: in eocpie tympano foramina 
fianty quantum diurni itinerb milliariorum numero 
cum rbeda possit exiri: minus plusve rem nihil im- 
pediti et in bis foraminibus- omnibus calculi rotundi 
collocentur, inque eius tympani theca (sive id locu- 
lamentum est) fiat foramen unum babens canalicu- 
lum, qua calculi, qui in eo tympano impositi fue- 
rint, cum ad eum locum venerint, in rbedae capsum 
et vas aeneum, quod erit suppositum, singuli cadere 

4 possint. Ita cum rota progrediens secum agat tym- 
panum imum, et denticulum eius singulis versationi- 
bus tympani superioris denticulos impubu cogat pvae- 
feerire, efficiet, ut, cum quatercenties imum yeraatum 
£uerit, superius tympanum semel circumagatur, el 
denticulus, qui est ad latus eius fixus, unum denti- 
culum tympani plani producat Cum ^go quadrin- 
gentis versationibus imi tympani semel superius versa- 
bitur, progressus effidet spatia pedum millia quinque, 
id est passus mille. Ex eo quot calculi deciderint, 
sonando singula millia exisse monebunU Numerus vero 
calculorum ex imo collectus, summa diurni milliario- 

5 rum itineris numerum indicabit. Navigationibus vero 
similitcr, paucis rebus commutati?, eodem ratione 



Digitized by 



Google 



LIBERX. CAP. IX/ 289 

efficiimtur. Namque traiicitiir per ktera parietum axìs 
habens extra navem prominentia capita, in qiiae in* 
cluduntur rotae diametro pedum qiiatemum, haben- 
tes circa frontes affixas pinnas aquam tangentes : item 
xnedius axis in media navi habet tympanum cum imo 
dendculo extanti extra suam rotunditatem. Ad eum 
locum còUocatur loculamentum habens inclusum in se 
tympanum j,^ peraequatis dentibus quadringentis conve- 
nientibus dentìculo tympaniy quod est in axe inclu- 
sum: praeterea ad latus affixum extantem extra ro- 
tunditatem alterum dentem. Unum insuper in altero 6 
loculamento cum eo confixo inclusum tympanum pia- 
num ad eundem modum dentatum [coUocctur^ conve- 
nientibus"] dentibus denticulo, qui est ad latus fixus 
tjmpani quod est in cultro collocatum, ita ut eos 
dentesy qui sunt plani tympani, singulis versationi- 
bus singulos dentes impellendo in orbem planum tym- 
panum verseti^ In plano autem tympano foramina 
fianty in quibus foraminibus coUocabuntur calculi ro- 
tundi: in theca eius tympani (sive loculamentum est) 
unum foramen excavetur habens canaliculum, qua 
calculus liberatus ab obstantia cum ceciderit in vas 
aeneum , sonitum significet Ita navis cum habuerit 7 
impetum aut remorum aut ventorum flatu, pinnae 
quae erunt in rotis tangentes aquam adversam^ vehe- 
menti retrorsus impulsu coactae versabunt rotas: eae 
autem involvendo se agent axem, axis vero tympanum: 
cuius deus circumactus singulis versationibus singulos 
secundi tympani dentes impellendo modicas efficit circi- 
nationes. Ita cum quater centies ab pinnis rotae fuerìnt 
versatae, semel tympanum circumactum impellet dentem, 
qui ad latus est fixus tympani plani : igitur circuì tio 
tympani plani quotienscunque ad foramen perducet 

37 



Digitized by 



Google 



2QO DE ARCHITECTURA 

calculosy emittet per canaliculum. Ita et sonitu et 
numero indicabit milliarìa spatia navigationis. 

Quae pacatis et sine metu temporibus ad utilità- 
tem et delectationem paranda , quemadmodum debeant 
fieri, peregisse videor. 



CAPUT X. (vulgo XV.) 
De [catapultarum et] scorpionuin rationihus. 

1 Nunc vero quae ad praesidìa periculi et necessi* 
tatem salutis sunt inventa, id est scorpionum [ca- 
tapultarum] et balistarum rationès, quibus symmetriis 
comparari possint, exponam. Omnes proportiones 
eorum organorum ratiocinantur ex proposita sagittae 
longitudine, quam id organum mittere debet, eiusque 
nonae partis sit foramiuum in capitulis magnitudo, 
per quae tenduntur nervi torti , qui brachia continere 

2 deben^. Ipsa tum eorum foraminum capituli defor- 
matur altitudo et latitudo. Tabulae, quae sunt in 
summo et in imo capituli peritretique vocantur, fiant 
crassitudine unius foraminis, latitudine unius et eius 
dodrantis: in extremis foraminis unius et S. Para* 
statae dextra ^c sinistra praeter cardines altae fora- 
minum quatuor, crassae foraminum quinum: cardines 
[dimidia parastatica, ad foramen spatium foraminis 
S. T.] A foramine ad medianam parastatam item 
foraminis S g. Latitudo parastados mediae unius fo* 

3 raminis et eius I. L. crassitudo foraminis unius. In- 
tervallum, ubi sagitta collocatur in medLi parastade, 
foraminis partis quartae. Anguli quatuor, qui sunt 
di'ca in lateribus et frontibus, laminis ferreis aut stilis 
aereis et clavis configantur. Canaliculi (qui graece 



Digitized by 



Google 



L I B E R X. C A P. X. 291 

(SvpiyK. dicitur) longitudo foraminum XIX. Regula* 
rum, quas nonnulli bucculas appellante qiiae dextra 
ac sinistra canalem figuntur, foraminum XVIlIIy alti- 
tudo foramìnis unius et crassitudo: et affiguntur re* 
gulae duae, in quas inditur sucula, habentes longi- 
tudinem foraminum trium, latitudinem dimidium fora- 
minis. Crassitudo bucculae, quae affigitur, voci- 
tatur camillum, seu, quemadmodum nonnulli, locula- 
mentum, securiolatis cardinibus fixa, foraminis I, 
altitudo foraminis S, bucculae longitudo •*•*• forami- 
num \\\ crassitudo bucculae foraminum VIIIL Epi- 4 
toxidos longitudo foraminum S «t^ crassitudo. — . Item 
chelae sive manulea dicitur longitudo foraminum IH, 
latitudo et crassitudo S: — . Canalis fundi longitudo 
foraminum XVI, crassitudo foraminis •^•/ , latitudo S : — . 
Columellae basis in solò foraminum octo, latitudo in 
plinthide, in qua statuitur columella, foraminis S: — , 
crassitudo F Z , columellae longitudo ad cardìnem fora- 
minum XII\j/ latitudo foraminis S:. — , crassitudo O9. 
Eius capreoli tres , quorum longitudo foraminum Villi, 
latitudo dimidium foraminis ••• crassitudo Z, cardinis 
longitudo foraminis •*•/, columellae capitis longitudo 
L. S* K* antefixa latitudo foraminis a. s. •!;> 9 crassi- 
* tudo 1. Posterior minor columna, quae graece dicitur 5 
àvrifiaais^ foraminum odo, latitudo foraminis S. I, 
crassitudinis F Z. subiectio foraminum XII, latitudinis 
et crassitudinis eiusdem, cuius minor colnmna illa. 
Supra minorem columnam chelonium sive pulvinus di- 
citur foraminum US •*;*• altitudinis US*'*** latitudinis 
SI: — . Carchesia siicularum foraminum US. I •*•*• 
crassitudo foraminis SII «l;** latitudo 1. S. Transversa* 
riis cum cardinibus longitudo foraminum X «J*** latitudo 
L S. \i[* decem et crassitudo. Brachii longitudo IS. 



Digitized by 



Google 



2^2 DE ARCHITECTURA 

foraminum YII, crassi tudo ab radice foramìnis FZ, 
in siimmo foraminis UZ, curvaturae foraminum octo. 
6 Haec iis proportionibus aut adiectionibus aut detractio- 
nibus comparantiir. Nam si capitula altiora, quam erit 
latitudoy facta fuerint, (quae anatona dicuntur) de 
bracbiis demetur; ut quo mollior est tonus propter 
altitudinem capituli, brachii brevitas faciat plagam 
vehementiorem« Si minus altum capitulum fuerit, 
(quod catatonnm dici tur) propter Tebementiam bra- 
cbia paulo longiora constitu^ntur, uti facile ducan- 
tur. Namque quemadmodum vectis cum est longitu- 
dine pedum quatuor, quod onus quatuor bominibus 
extollitur, is si est pedum octo, a duobus elevatur: 
eodem modo brachia quo longiora sunt, molliuSy quo 
breviora , durius ducuntur. Catapultarum rationes ex 
quibus membris et portionibus componantur dixi. 

CAPUT XI. (vulgo XVI. et XVH.) 

De hulistaruììi rationihus et prò- 
-portionibus. 

1 Balistarum autem rationes yarìae sunt et differen- 
tes unius effectus causa comparatae. Aliae enim ve- 
ctibus et suculis, nonnullae polyspastis, aliae ergatis, 
quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. 
Sed tamen nulla balista perficitur nisi ad propositam 
magnitudinem ponderis saxi, quod id orgapum mit- 
tere debet. Igitur de ratione earum non est omni- 
bus expeditum nisi qui geometricis rationibus nume- 

2 ros et multiplicationes habent notas. Namque fiunt 
in capitibus foramina, per quorum spatia contendun- 
tur capillo maxime muliebri vel' nervo funes, qui 



Digitized by 



Google 



L I BE R X. C AP. XI. 255 

magnitudine ponderis lapidisi qiiem debet ea batista 
mittere, ex ratione gravitatis proportione sumuntur, 
quemadmodum catapultìs de longitudinibus sagittarum. 
Itaque ut etiam qui geometrìce non noverint, babeant 
expeditum , ne in periculo bellico cogitationibus deti- 
neantur, quae ipse faciendo certa cognovi, quaeque 
ex parte accepi a- praeceptoribus finita , exponam; et 
quibus rebus Graecorum pensiones ad modulos babeant 
rationem , ad eam ut etiam nostris ponderibus respon- 
deanty tradam explicata. Nam quae balista duo pondo 3 
saxum mittere debet, foramen erìt in eius capitulo 
digitorum V, si pondo quatuor, digitorum VI, et 
digitorum VII ^J'», decem pondo, digitorum Vili •*•*•, 
viginti pondo, digitorum X •*•/, quadraginta pondo, 
digitorum XII. S. K. sexaginta pondo , digitorum XIII 
et digiti octava parte •*;*•, octuaginta pondo, digito- 
rum XV*!j>, centum viginti pondo,, pedis IS. et sesqui- 
digiti •'•'• , centum et sexaginta pondo , pedum II •*•/ , 
centum et octuaginta pondo, pedum II et digitorum 
V, ducenta pondo, pedum II et digitorum VI, du- 
centcì decem pondo, pedum II et digitorum VII «ff, 
CCL pondo , XIS* Cum ergo foraminis magnitudo 4 
fuerit instituta, descrìbatur scutula, quae gracce Jtspi" 
TpTjTOS appellatur, cuius longitudo foraminum IL F. Z. 
latitudo duo et sextae partis : dividatur medium lineae 
descriptae, et cum divisum erit, contrahantur extre- 
màe partes eius formae, in quibus procurrunt cacu- 
mina angulorum, ut obliquam deformationem habeat 
longitudinis sexta parte, latitudinis ubi est yersura 
quarta parte. In qua parte autem est curvatura, et 
foramina convertantur, et contracturà latitudinis red* 
eant introrsus sexta parte. Foramen autem oblongius 
sit tanto , quantam epizygis habet crassitudinem. Cum 



Digitized by 



Google 



294 ^^ ARCHITECTURA 

deformatum fueiit, circumlaevigentur extrema, ut 

5 habeat curvaturam molliter drcumactam. v> Crassi- 
tudo eìus foraminis SF constituatur. ModioU foratoi- 
nuIll^:— ^9 latitudo IS9 ;•;, crassitudo, praeterquam 
quod in foramine inditur, foraminis SI, ad extremum 
autem latitudo foraminis IT. Parastatarum longitudo 
foraminis Y S T, curvatura foraminis pars dimidia, cras- 
situdo Ù et partis LX: adiidtur autem ad mediam 
latitudinem quantum est prope foramen factum in de- 
scriptione » latitudine et crassitudine foraminis V : alti- 

6 tudo parte IIIL Regulae, quae est in mensa, longitudo 
foraminum Vili , latitudo et crassitudo dimidium fora- 
minis: cardinisIIZ «|« crassitudo foraminis I99 CJV: 
curvatura regulae r5 K. Exterioris regulae latitudo 
et crassitudo tantundem, longitudo quam dederit ipsa 
versura deformationis et parastatae latitudo, ad suam 
cuiTaturam K. Superiores autem regulae aequales 
erunt inferioribus K. Mensae transversarii foraminis 

7 OUK. Climacidos scapi longitudo foraminum XIII ;|j, 
crassitudo IIIK , intervallum medium latitudo foraminis 
ex quarta parte •*;*•, crassitudo pars octava K; clima- 
cidos superioris pars quae est proxima brachiis, quae 
coniuncta est mensae, tota longitudine divìdatur in 
partes quinque : ex bis dentur duae partes ei membro, 
quod Graeci jììjXtjv vocant, •*•/ latitudo T, crassitu- 
^^ 9 vi*» longitudo foraminum III et semis K, ex- 
tantia cbeles foraminis S, pterygomatos foraminum 
6 et sicilicus: quod autem est ad axona, quod ap 
pellatur frons transversarius , foraminum trium •*«*•• 

8 Interiorum r^ularum latitudo foraminis F, crassitudo 
^ K. Cheloni replum , quod est operimentum , sccti- 
riculae includitnr K. Scapi climacidos latitudo Z 5, 
crassitudo foraminum XIIK. Crassitudo quadrati, quod 



Digitized by 



Google 



LI BER X. CAP. XI. XII. 295 

est ad climacìda, . foraminis F59 in extremis K, ro- 
tundi autem axis diametros aequaliter erit cheles. Ad 
claviculas autem S minus parte sexta decima K. An- 9 
terìdon longitudo foraminum F III 9 » latitudo iii imo 
foraminis F «^ •*• , in summo crassitudo Z K. Basis , quae 
appellatur eschara, longitudo foraminum •••! antiLa- 
sis foraminum UH • « • , utiiusque crassitudo et latitudo 
foraminis ••• : compingìtur autem dimidia altitudinis K. 
Columnae latitudo et crassitudo IS; altitudo autem 
non habet foraminis proportionem, sed erit quod opus 
erit ad usiun. Brachii ••• longitudo foraminum VI •••, 
crassitudo. in radice foraminis in extremis F. 

De balistis et catapultis symmetrias, <juas maxime 
expeditas putavi exposui: quemadmodum autem con- 
tentionibus eae temperentur e nervo capilloque tortis 
rudentibusy quantum comprebendere scriptis potuero, 
non praetermittam. 

CAPUT XII. (vulgo xvm.) ^ 

De catapultarmn halistarumque canteri^ 
tionihus et temperaturis. 

Sumuntur tigna amplissima longitudine , supra x 
figuntur cheloniai in quibus includuntur suculae: per 
media autem spatia tignorum insecantur et excidun- 
tur formae, in quibus excisionibus includuntur capi* 
tuia catapultarum 9 cuneisque distinentur, ne in con- 
tentionibus moveantur. Tum vero modioli aerei in ea 
capitula includuntur, et in eos cuneoli ferrei, quos 
èKiS^vyiboLS Graeci vocant, collocantur. Deinde ansae 2 
rudentiun induntur per foramina capitulorum et in 
alteram partem traiiciuntur ; deinde in suculas conii- 



Digitized by 



Google _ 



oq6 de arciiitectura 

duntur, involvunturque , vectibiis utì per eas extenti 
rudentes, cum manibus sunt tactii aequalem in lUra- 
que sonitus habeant responsum. . Tunc autem^ ouneis 
ad foramina concluduntur, ut non possint se remittere: 
ita traiecti in alteram partem eadem ratione y«clibus 
per suculas extenduntiiri donec aequaliter sonent. Ita 
cuneorum couclusionibus ad sonitum musicis auditio- 
nibus catapultae temperantur. 

De bis rebus quae potui dixi: restat mihi de op- 
pugnatoriis rebus quemadmodum machinationibus et 
duces victores et dntates defensae esse possint. 

CAPUT XIII. (vulgo XIX.) 
De oppugnatoriis rebus. 

I Frimum ad oppugnationes aries sic inventus me- 
moratur esse. Carthaginienses ad Gades oppugnan- 
das castra posuerunt : cum autem castellum ante cepis- 
seuty id demoliri sunt conati. Posteaquam non habu- 
erunt ad demolitionem ferramenta , sumpserunt tignum, 

' idque manibus sustinentes capiteque eius summiun 
murum continenter pulsantes,. ^ummos lapidum or- 
dines deiiciebant, et ita gradatim ex ordine totam 

fi communitionem dissipaverunt. Postea quidam faber 
Tyrius, nomine Pephasmenos, hac ratione et inven- 
tione ìnductus , malo statuto , ex eo alterum transver* 
sum uti trutinam suspendit et in reducendo et impel- 
lendo vebementibus plagis deiedt Gaditanorum murum. 
Cetras autem Chalcedonius de materia prìmum basim 
subiectis rotb fedt, supraque compegit arrectariis et 
iugis varas, et in bis suspendit arietem, coriisque 
bubulis texity uti tutiores essent, qui in ea machina- 



Digitized by 



Google 



LIB&K X. CAP. XIII. 297 

tione ad piilsancluiii murum essent collocati. Id autem 
quod tardos conatus habuerat, testudinem arìetariain 
appellare coepit. His tunc primis gradibus positis ^d 5 
id genus machinatioms , post ea cum Philippus Amjn- 
tae filius Byzantiuin oppugnaret, Polyidus Thessalus 
plurìbus generibus et facilioribus explicavit; a quo 
receperunt doctrìnam Diades et Chaereas» cpii cum 
Alexandre militaverunt. Itaque Diades scriptis suis 
ostendìj; se invenìsse turres ambulatorias, quas etiam 
dissolutas in exercitu circumfen^e solebat; praeterea 
terebram et ascendentem machinam , qua ad murum 
plano pede transitus esset, etiam coiTum demolito- 
rem 9 quem nonnulli gruem appellane Non minus 4 
utebatur ariete subrotato , cuius rationes scriptas reli- 
quia Turrem autem minimam ait oportere fieri ne 
minus altam cubitorum LX, latitudinem XVII , con* 
tracturam autem summam imae partis quintam: arre- 
ctarìa in turris imo dodrantalia» in summo semipe- 
dalia. Fieri auliem ait oportere eam turrem tabula- 
torum decem , singulis partibus in ea fenestratis. Ma- 5 
iorem vero turrem altam cubitorum CXX, latam cu- 
bitorum XXIII S***/. contracturam item [^sumìnaìnl^ 
quinta^ parte •'j'*, arrectaria pedalia in imo, in sum- 
mo semipedalia. Hanc magnitudinem turris faciebat 
tabulatorum XX, cum haberent singula tabulata cir- 
Cuitionem cubitorum temum : tegebat autem coriis cru- 
dis f ut ab omni plaga essent tutae. Testudinis arieta- 6 
rìae comparatio eadem ratione perficiebatur : habuerat 
autem intervallum cubitorum XXX, altitudinem prae- 
ter fastigium XVI, fastigii autem altitudo ab strato 
ad summum cubita VII. Exibat autem in altum et 
supra medium tectum fastigium non minus cubita duo, 
et supra extollebatur turricula [cubitum] UH tabula- 

38 



Digitized by 



Google 



298 ^E ARCHITECTURA 

toriim, in qiia tabulato summo statuebanitur scorpio^ 
nes et catapultae, in inferiorìbus congerebatur magna 
aquae multitudo ad extinguendunii si qua vis ignis 
immitteretur. Constituebatur autem in ea arìetaria 
machina, quae graece npiobÓHtf dicitur» in qua col- 
locabatur torus perfectus in tomo; in quo insuper 
constitutus aries rudentium ductionibus et reductioni- 
bus effìciebat magnos operis effectus : tegebatur autem 

7 is corìis criidis, quemadmodum tunis. De terebra 
has explicuit scriptis rationes: ipsam machinam uti 
testudinem in medio babentem collocatum in ortbo- 
statìs canalem [facìehat , ] quemadmodum in catapultis 
aut balistis fìeri solet, longitudine cubitorum L, alti- 
tudine cubiti, in quo constituebatur transversa sucula. 
In capite autem dextra ac sinistra trochleae duae , per 
quas movebatur quod inerat in eo canali capite fer- 
rato tignum: sub eo autem in ipso canali inclusi 
tori crebriter celeriores et vehementiores efficiebant 
eius motus. Supra autem id tignum, quod inibì 
erat, arcus tegebantur ad canalem crebriter, uti sus- 
tinerent corium crudum, quo ea machina erat invo- 

8 luta. De corace nihil putavit scribendum, quod anim- 
adverteret eam machinam nullam habere virtutem. 
De ascensu, quae djci^a^pa graece dicitur, et de 
marinis machinationibus, quae per navim aditus ha- 
bere posse scripsit, tantum pollicitum esse vehementer 
animadverti , neque rationes earum eum explicuisse* 

Quae sunt ab Diade de machinis scrìpta, quibus sint 
comparationibus, exposui : nunc quemadmodum a prae- 
ceptoribus accepi, et utilia mihi videntur, exponam. 



Digitized by 



Google 



LIBERX. CAP. XIV. 299 



CAPUT XIV. (vulgo XX.) 

De-' testudine ad congestioncin fossaturn 
/ paranda. 

Testudoy quae ad congestionem fossarum paratur, 1 
èaque etiam accessus ad murum potest habere , sic erìt 
facienda. Basis compingatur, quae graece iayàpa 
dicitur, quadrata, habens quocpioversus latera sin- 
gula pedum XXV et transversarìa quatuor : haec autem 
contineantur ab alteris duobus crassìs F. S. latis S. 
Distent autem transversarìa inter se circiter pede et 
Sy supponanturque in singulis intenallis eorum arbu- 
sculae, quae graece a/xa£ò^obéS dicuntur; in quibus 
versantur rotarum axes conclusi laminis ferreis: eae* 
que arbusculae ita sint temperatae, ut babeant car- 
dines et foramina, quo vectes traiecti versationes ea* 
rum expediant, uti ante et post et ad dextrum seu 
fiinistrum latus sive oblique ad angulos opus fuerìt, 
ad id per arbusculas versati progredi possine Collo* 2 
centur autem insuper basim tigna duo in utramque 
partem proiecta pedes senos; quorum circa proiectu* 
ras figantur altera proiecta duo tigna ante frontes 
pedes VII , crassa et lata uti in basi sunt scripta. In- 
super banc compactionem erìgantur postes compactiles 
praeter cardines pedum IX , crassitudine quoquover* 
sùs palmipedales 9 intervalla babentes inter se sesqui* 
pedis. Eae concludantur superne interordinatis tra- 
bihus: supra trabes coUocentur capreoli cardinibus 
alius in alium conclusi 9 in altitudinem excitati pedes 
IX: supra capreolos coUocetur quadratum tignum, quo 
capreoli coniungantur. Ipsi autem laterariis circa fixis 3 



Digitized by 



Google 



300 DEARCHITECTURA 

contiiieantur y teganturcpie tabulìs maxime primis , si 
non f ex cetera materia , quae maxime habere potest 
virtutem, praeter pinum aiit alnum. Haec enim. sufit 
ffagilia et faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata 
collocentur crates ex tenuibiis virgis creberrime textae, 
maximeque recentibus percrudis coriis duplicibus con- 
sutis, fartis alga aut paleis in aceto maceratis circa 
tegatur machina tota: ita ab bis reiicientur plagae 
balistarum et impetus incendiorum. 

CAPUT XV. (vulgo XXI.) 
De a l i i s testudinihus. 

1 Est autem et aliud genus testudinis, quoà reliqua 
omnia habet, quemadmodum quae supra scripta sunt, 
praeter capreolos; sed habet circa pluteum et pinnas 
ex tabulis» et supei'ne subgrundas proclinatas, supra- 
que tabulis et coriis firmiter fixis continentur: ìnsuper 
vero argilla cum capillo snbacta ad eam crassitudinem 
inducatur, ut ignis omnino non possit ei machinae 
nocere. Possunt autem, si opus fuerit, eae machi* 
nae ex octo rotis esse, si ad loci naturam ita opus 
fuerit temperare. Quae autem testudines ad fodien- 
dum comparantur, (opvyes graece dicuntur) cetera 
omnia habent, uti supra scriptum est: frontes autem 
earum fiunt, quemadmodum anguli trìgonorum, uti, 
a miuro tela cum in eas mittantur, non planis fron- 
tibus excipiant plagas, sed ab lateribiis labentes , sine 

2 periculoque fodientes qui intus sunt tueantur. Non 
mibi etiam videtur esse alienum de testudine, quam 
Hegetor Byzantius fecit, quibus rationibus sit facta, 
exponere. Fuerat enim eius baseos longitudo pedum 



Digitized by 



Google 



/ 



LIBERX. CAP. XV. 301 

LXf latitudo XII; arrectaria, quae supra compactio- 
nem erant quatuor collocata , ex binìs tignis fuerant 
compactay in aldtudinibus sìngulorum pedum XXXVI, 
crassitudine palmipedali, latitudine sescjnipedali. Basis 
eius habuerat rotas octo, quìbus agebatur: fuerat au- 
tem eanim altitudo pedum VIS 4-, crassitudo pedum 
trium, ita fabricata trìplici material altemis se contra 
subscudibus ìnter se coagmentata, laminisque ferreis 
ex frigido ductis alligata. Hae in arbusculis , sive 5 
bamaxopodes dicantur, babuerant versationes. Ita 
supra transtrorum planitiem, quae supra basim fuerat, 
postes erant erecti pedum XVIII: — , latitudinis S : — , 
crassitudinis F. Z. distantes interse IS:-^; supra eos 
trabes circumclusae continebant totam compactionem •]• 
latae pedem I. -f- crassae S.4~9 supra eam capreoli 
extoUebantur altitudine pedum. XII,. supra capreolos 
tignum coUocatum conìungebat capreolorum compa- 
ctiones. Item fixa babuerant lateraria in transverso, 
quibiis insuper contabulatio circnmdata contegebat in- 
feriora« Habuerat autem mediam contabulationem su- 4 
pra trabeculas, ubi scorpiones et catapultae coUoca- 
bantur: erigebantur et arrectaria duo còmpacta pe- 
dum XXXV***/ crassitudine sesquipedali \y latitudine 
pedum II, coniuncta capitibiis transversario cardinato 
tigno et altero mediano inter duos scapos cardinato 
et laminis ferreis religato: quo insuper collocata erat 
alternis materies inter scapos et transversarium traie- 
cta, cheloniis et anconibus firmiter inclusa. In ea 
materia fuerunt ex tomo facti axiculi duo, e quibus 
funes alligati retinebant arietem. Supra caput eorum 5 
qui continebant arietem , coUocatum erat pluteum tiir- 
riculae similitudine omatum, uti sine periculo duo 
milites tuto stantes prospicere possent et renundare. 



Digitized by 



Google _ 



502 DE ARCHITECTURA 

quas res advcrsarii conarentur* Arìes autem eius ha- 
buerat longitudinem pedum ClV |;|, latitudine in imo 
palmipedali •••, crassitudine pedali •«•, contractum 
a capite in latitudine pes ••• — crassitudine S. — . 

6 Is autem aries habuerat de ferro duro rostrum , ita 
liti naves longae solent habere^ et ex ipso rostro laminae 
ferreae cpiatuor cirdter pedum XV fixae fuerant in 
materia. A capite autem ad imam calcem tigni con- 
tenti fuerunt funes quatuor crassitudine digitorum octo, 
ita religati, quemadmodum navis a puppi ad proram 
continetur; eiusque praecincturae funes transversis 
erant ligati, habentes inter se palmipedalia spatia. 
Insuper corìis crudis totus aries erat involutus; ex qui- 
bus autem funibus pendebant, eorum capita fuerant 
ex ferro factae quadiiiplices catenae, et ipsae coriìs 

7 crudis erant involutae. Item habuerat proiectura eius 

ex tabulis arcam compactam et confixam , in qua 

rudentibus maioribus extentis, per quorum asperità* 
tes non labentibus pedibus faciliter ad murum perve- 
niebatur. Atque ea machina sex modis movebatur, 
progressuy item latore dextra ac sinistra, porrectione 
non minus in altitudinem extoUebatur , et in imum 
inclinatione demittebatur. Erigebatur autem machina 
in altitudinem ad disiiciendum murum drciter pedes C ; 
item a latere dextra ac sinistra proairrendo perstrin- 
gebat non minus pedes C; gubemabant eam homines C, 
habentem pondus talentum quatuor millium, quod fit 
CCCCLXXX pondo. 



Digitized by 



Google 



LIBER X, GAP. XVI. 303 

CAPUT XVI. (vulgo xxn.) 

De repugnatoriis rebus. 

De scorpionibus et catapultis et balistis ethunque 1 
testudinìbus et turribus quae maxime mihi videban- 
tur idonea et a quibus essent inventa et <piemadmo- 
dum fieri deberent, explicni. Scalarum autemetcar- 
chesionim et eonimi quorum rationes sunt imbecil* 
liores 9 non necesse habui scrìbere : haec etiam milites 
per se solent facere; neque ea ipsa omnibus lods- 
neque eisdem rationibus possunt utilia esse; quod dif- 
fereutes sunt munitiones munitionibus nationumque 
fortitudines. Namque alia ratione ad audaces et teme* 
rarios, alia ad diligentes, aliter ad timidos machina- 
tiones debent comparari. Itaque bis praescriptioni- 2 
bus si quis attendere voluerit» ex varietate eorum 
eligendo et in unam comparationem conferendo non 
indigebit auxiliis, sed quascunque res aut rationibus 
aut locis opus fuerit, sine dubitatione poterit expli- 
care. De repugnatoriis vero non est scrìptis expli- 
candum: non enim ad nostra scripta hostes compa-^ 
rant res oppugnatorias , sed machinationes eorum ex 
tempore solerti consiliorum celeritate sine machinis 
saepius evertuntur. Quod etiam Rbodiensibus memo- 
ratur usu venisse. Diognetus enim fuerat Bbodius 3 
architectus ; et ^ de publico quotannis certa merces prò 
artis dignitate tribuebatur ad honorem. £0 tempore 
quidam architectus ab Àrado nomine Callias Rhodum 
cum venissety acroasin fecit, exemplarque protulit 
muri 9 et supra id machinam in carchesio versatili 
coustituity qua helepolìm ad moenia accedentem cor- 



Digitized by 



Google — 



504 I>E ARCHITECTURA 

ripiut et transtulit intra murum. Hoc exemplar Rhodii 
cum vidissenty admirati ademerunt Diogneto quod 
fiierat ei quotannis constitutum , et eum honorem ad 

4 Callìam transtulerunt Interea rex Demetrius» qui 
propter animi pertinaciam Poliorcetes est appellatus, 
contra Rhodum bellum comparando Epimachiim Athe- 
niensem nobilem architectiun secum adduxit. Is au- 
tem comparavit helepolim sumptibus immanibùSi in- 
dustria laboreque summo ; cuius altitudo fueràt pedum 
CXXY latitudo pedum LX: ita eam ciliciis et conis 
crudis confirmavit, ut posset pati plagam lapidis ba- 
lista immissi pondo CCCLX, ipsa autem machina fue- 
rat millia pondo CCCLX. Cum autem Callias roga- 
retur a Rhodiis, ut contra eam helepolim machìnam 
pararety et illam, uti pollicitus erat, transferret intra 

5 murum , negavit posse. Non enim omnia eisdem ra* 
tionibus agi possunt, sed ^unt aliqua, quae exempla- 
ribus non magnis similiter magna facta hab.ent effe- 
ctus; alia autem exemplaria non possuiit habere, sed 
per. se constituuntur: nonnulla vero sunt, quae in 
exemplaribus \identur veri similia, cum autem crescere 
coeperunt, dilabuntur: ut etiam possumus bine anim- 
advertere. Terebratur terebra foramen semidigitale, 
digitale, sesquidigitale; si eadem ratione voluerimus 
palmare facere, non habet explicationem; semipedale 
autem [maius j ne cogitandum quidem videtur omnino. 

6 Sic item nonnulla quemadmodum in minimìs fieri vi- 
dentur exemplaribus , non eodem modo in maioribus 
fiunt. Rhodii eadem ratione decepti iniuriam cum 
contumelia Diogneto fecerunt. Itaque jposteaquam vi- 
derunt hostem pertinaciter infestum et mucbinationem 
ad capiendam urbem comparatam , periculum ser\ ìtutis 
metuentes , et nil nisi civitatis vastitatem expectandam. 



Digftized by 



Google 



L I B E R X. GAP, XVI. 305 

procubuerunt Diognetiim roganfces, ut auxiliaretur pa- 
trìae. Is primo negavit se factunun ; posteaqiiam in- 7 
genuae vìrgines et ephebi cum sacerdotìbus venerunt 
ad deprecandum » tunc est pollicitus bis legibus, ut, 
si eam machinam cepisset, sua esset. His ita consti* 
tutisi qua macbina accessura erat» ea regione murum 
pertudit» et iussit omnes publice et privatim quod 
quisque babuisset aquae, stercoris» luti per eam fene- 
stram per canales progredientes effundere ante murum. 
Cum ibi magna vis aquae» luti, stercoris nocte pro- 
fusa fuisset, postero die helepolis accedens antequam 
appropinquaret ad murum, in bumido voragine facta 
consedit, nec .progredì nec regredì postea potuit. Ita* 
que Demetrius cum vìdisset sapientia Diogneti se de- 
ceptum esse, cum classe sua discessit. Tunc Rhodii 8 
Diogneti solertia liberati bello publice gratiasegerunt, 
honoribusque omnibus eum et omamentis exornave- 
runt; Diognetus autem eam belepolim reduxit in urbem 
et in publico coUocavit et inscripsit : Diognetus e 
manuhiis id populó dedit munus. Ita in repugnatoriis 
rebus non tantum machiiiae, sed etìam maxime Con- 
silia sunt comparanda. Non mìnus Ohio , cum supra 9 
naves sambucarum machinas hostes comparavissent, 
noctu Cbìi terram, arenam, lapides proiecerunt in 
mare ante ìnurum. Ita illi postero die cum accedere 
voluissent, naves supra aggerationem , quae fuerat sub 
aqiia, sederunt, nec ad murum accedere nec retror- 
sus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis confixae 
incendio sunt conflagratae* Apollonia quoque cum 
circumsideretur, et specus bostes fodiendo cogitarent 
sine suspicione intra moenia penetrare, id autem a 
speculatoribus esset ApoUoniatibus renunciatum, per- 
turbati nundo, propter timorem consiliis indigentes^ 

59 



Digitized by 



Google 



306 DE ARCHITECTURA 

animis deficiebant, qiiod ncque tempus neque certuni 
locum scire poterant, quo emersum facturi fuissent 

10 hostes. Tum vero Trypho Alexandrinus, qui ibi fuerat 
architectiis 9 intra murum plures specus designavit, et 
fodiendo terram progrediebatur extra murum dunta- 
xat extra sagittae emissìonetn, et in omnibus vasa 
aenea suspendit. Ex bis in una fossura , quae contra 
hostium specus fuerat, vasa perìdentia ad plagas fer- 
ramentorum sonare coeperunt: ita ex eo intellectum 
est 9 qua regione adversarii specus agentes intra pene- 
trare cogitabant. Sic limitatione cognita , temperavit 
abena aquae ferventis et picis desuperne contra capita 
bostium , et stercoris bumani et arenae coctae canden- 
tis; dein noctu pertudit crebra foramina» et per ea 
repente perfundendo, qui in eo opere fuerunt bostes, 

11 omnes necavit. Item Massilia cum oppugnaretur» et 
numero siipra XXX specus tum agerent, Massilitani su* 
spicati totam quae fuerat ante murum fossam altiore 
fossura depresserunt; ita specus omnes exitus in fossam 
habuerunt: quibus autem locis fossa non potuerat fieri 
infra murum , baratbrum amplissima longitudine et am- 
plitudine uti piscinam fecerunt contra eum locum, qua 
specus agebantur, eamque e puteis et e portu impleve- 
runt. Itaque cum specus essent repente naribus apertis, 
vehemens aquae vis immissa supplantavit fulturas, qui- 
que intra fuerunt et ab aquae multitudine et ab ruina 

12 specus omnes sunt oppressi. Etiam cum agger ad mu- 
rum contra eos compararetur, et arboribus excisis eo- 
qiie coUocatis locus operibus exaggeraretur , baiistis 
vectes ferreos candentes in id mittendo, totam muni- 
tionem coegeruut conflagrare. Testudo autem arietaiia 
cum ad murum pulsandum accessisset, demiserunt la- 
queum , et eo ariete coustricto , per tympanum ergata 



Digitized by 



Google 



LIBERX. CAP. XVI. 307 

circumagentes suspense capite eìus, non sunt passi 
tangi inurum. Denique totam machinam candentibus 
malleolis et balìstarum plagis dissipaverunt. Ita hae 
Victoria civitates' non machinis sed contra machinarum 
rationem architectorum solertia sunt liberatae. 

Quas potui de machinis expedire rationes et pads 
bellique temporibus utilissimas putavi, in hoc volu- 
mine perfeci. In prioribus vero novem de singulis 
generibus et partibus comparavi , uti totum corpus 
omnia architecturae membra in decem voluminibus 
haberet explicata. 

FINIS- 



Digitized by 



Google — 



Digitized by 



Google 



DE NOTIS MENSURARUM. 



lucundus Edìtioni extremae priori et alteri subiunxit 
has annotationes : 

Annotavi ex his quae scrihit M. Vitruvius in decimo^ 
et ex veterum auctorum graecoruin scriptis , quos idem 
ipsecitatf praenoìnÌTiati cuiusque integri sive cubiti sive 
pedis sive unciae sive digiti sive forarninis 

S. seinissem significare^ 

•J^. quartain partem^non praenominati integri sedsemìssis. 

•^, octavam parteni nonpraenominati integri sedsemissis. 

01 . duellajn^ quae est praenorninati integri pars ter tia. 

9. Sicìlicum^ quae est praenonUnati integri pars quarta. 

Z. draginaviy quae est praenomiruiti integri pars octava. 

F. duodeciviam partein praenorninati integri, 

r. sextam decimam partern praenorninati integri 

Sed quia praedictorurn caracterum et aliorutn quoque 
nonnulli in diversis exemplarihus varie descripti corru^ 
ptique inveniunturj singulis certa fides non est adìii^ 
benda. Spero tainen in dies impressioni dare quorundam 
auctorum veterum opuscula^ in quibus et integri huiuS" 
modi habentur caracteres^ et nonnulla alia pariter scitu 
digna et perquam necessaria studiosis non modo huma* 
nitatìs et architecturae maihematicarumque discipliìm^ 
rum , sed et legum et medicinae peritis. 

Puncta autem , quae modo circulari modo quadran'^ 
gularì f orina reperiuntur in decimo maxime auctoris 



Digitized by 



Google _ 



UbrOf non alieuius significationis ^ sed clausulannn di- 
stinctionis taiituin gratin facta videntur: nisi quis for* 
san minutias sui cuiusque solidi significare contenderete 
sif ut tradita fuerunt f incorruptfi haberentur. - 

Quae paucis mutatis repetiìt t^hilander,' cuius ex 
Editione anno ^536 publicata (p. 4^0) hic repeto, 
^ae sequuntur. 

Ex liiSf quae libro decimo M. Vìtruvius habet^ at- 
que ex veterum auctorum graecorum^ quos ipse cìtat, 
monurnentiSf cJiaracterurn aliquot significationes ^ quoti" 
tum concessum fuit f coUigi inque tuumusum hic seor^ 
sbn subiici curaviinus. Boni itaque hanc nostrana dili- 
gentiarn consulas velim: maiorem certe in praesentìa 
praestare datura non fuit. 

Praenorninati cuiusque integri sive cubiti sive pedis 
sive digiti sive unciae sive foraminis scire te velim cha^ 
racterem 

S. semissem significare. 

-:— • quartam partemj non praenominati integri ^ sed 

semissis. 
•. octavam partem^ non praenominctti integri^ sed 

semissis. 
U* duellarne quae est tertia pars praenominati integri. 
9. Sicìlicum^ quae est quarta pars praenominati integri. 
Z. Drachmam^ quae est pars octava praenominati integri. 
F. Duodecimam partem praenominati integri. 
r. Sextam decimam partem praenominati integri. 

Quia tamen — exemplarihus aliter et aliter descri- 
pti -^ certam fidem adldbendam esse haud puto^ donec 
in exempluìn quam castigatissimum incidas. 

Puncta vero , quae vel circulari •'•]• vel quadrangu* 
lari forma \\\ in eodem decimo libro inveniuntur^ non 



Digitized by 



Google 



■511 

significationis alicuius certae , S€d^ clausularum distzn- 
ctionis tantum gratia.facta €$se videntur. Nisi quis 
forsan ea rìdnutias sul cuiusque integri significare cori- 
tenderei , si — incorrupta ad nos conservata haberentur, 

Contra. lucunduni quaedam monuit H.' Meibomhis 
in ìis annota tìon]}^s y <fuas Editiani -suae inseruit 
Laet p. 263. unde quae sequuntur, excerpta posui. 

Alteram ìgitur notam :— significare ait quartam 
partem integri cuiusque , non semissis, uti lucundo 
et Philandro visum erat. Hoc vero signum factum 
esse putat ex = — , quod habemus apud Volusium Me- 
tianum, ita ut prò duabus lineis prioribus compen- 
diosae notatìonis causa successerìnt duo puncta* Ex 
hoc itidem contractum esse Z facile apparere. Tertiam 
enim lineolam prioribus duabus oblique iunctam cerni. 
Unde intelligi, quomodo S: — , seu, ut Volusius habet» 
SZf dodrantem Vitruvio iibique sìgnet 

Porro FZ valere decem digitos, quod certum esse 
ait ex iis quae ad cap. 15 sect. 3 notavit. F esse 
Graecoriim digamma» ^denotans sex decimas sextas, 
id est sex digitos , quorum sedecim conficiunt pedem ; 
ut digitorum numerus hac figura indicetur. Z suum 
quadrantis valorem hic invariatum retinere. Inde pu- 
tat r semper hic significare tres decimas sextas. 

Sicilici notam 9 corruptam esse ex Graecorum sigma 
à7Cé6rpajijiév(3) seu averso '^. De quo videndum esse 
Volusium. 

K putat valere sextam decimam integri alicuius 
partem 9 idque coniicit ex cap. 11 sect. 8 verbis: ad 
claviculas autern S rninus parte sexta decima K. 

Z lucundo valere dragmam » F duodecimam , T sex- 
tam decimam praenominati integri partem, de quibus 
ait se lectoribus iudicium relinquere, ut et de sequen* 



Digitized by 



Google — 



512 

tibus, ubi ait, • • octavam partem significare praeno- 
minad semissis , duellam. 

Denique ^ videtur Meibomio esse nota semunciae. 

Quod attinet ad notam = — ^ eandem in Catone de 
R. R. cap. 18 ex libro Politiani restìtuit plurìbus lods 
VictoriuSy et plericjae omnes Interpretes de quarta ex- 
plicant. 

Puncta circulari forma collocata, plerumque octo, 
medio nono incluso » in stellulam mutavit Rodiana edi- 
tio vel operarum potius negligentìa. 

Partem octavam aliter notavit lucundus , aliter Phi- 
landreae Editiones. Eandem cum nota quartae partis 
ubique permutavit Galiani Editio, veluti Cap. io sect. 4 
Epitoxidos longitudo forarninurn . Sr^. crasskudo .^. 
dedit lucundus ; Philandreae forartiinum . S: — . eros- 
situdo : — •; Laetiana forarninum ^S:-^* crassitudo — •; 
Galianea forarninum S: — crassitudo : — ; Rodiana /b- 
raminum S^^ crassitudo . — . Denique lineam f^rans- 
versam supra U, IT, 199, T, VI, Sg^ S, U9, du- 
ctam, Galiani plerumque omisit, ubique Rodiana* 
Mire variantur haenotae in librìs scriptis; undepatet, 
quam parum iis sit fidendum. Denique quod attinet 
ad puncta vel circulari forma vel quadrangulari col* 
locata, ea ubicunque Vitruvius graeca Athenaei verba 
convertit, in graecis nihil habent, quod iis respondeat; 
quare si fuerunt a Vitrmdo ipso apposita , Romani pe* 
culiaria numerorum signa habuisse \àdentur, quorum 
significa tionem hodie coniicere est difficile. 



Digitized by 



Google 



ti 



Digitized by 



Google — 



> 






"> 



/ 



< 



Digitized by 



Google 



I 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google