Skip to main content

Full text of "De cambiis statuta Hamburgensia ann. 1603 et 1605 in Germania prima ..."

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . qooqle . com/ 



I.l|!l 

3 2044 



II 



03 201 497 



KALTENBQRN UND STACHAU • 
De camUis ctatua Hanburgeni 
1862 




mnM 

UftRMY 



Digitized by 



Google 



I 




Digitized by VjOOQIC 



'r ;i 



mMl 



' De cambiis 

Statuta Hamburgensia Ann. 1603 et 1605, 

in Germania 

prima legislationis cambialis vestigia, 



I edidit brevemque eorum de natura atque origine deque juris 

cambialis libris et legibus ante annum 1605 editis 

dissertationem praemisit 



ail •ntfoBeM pr« !•€• Im •nliMe JnreMMsiiltoriii RegtM^itaMmi 

[rite •btlBeHile dle XVII. MeMsls Jauarii A. c. Iiera XII. Ib aiilit^ri^ 

MailM^ paUice liabeiilaM 



inTitans 



CaroluB de Ealtenbom, 

(iria utriusqua doctor et professor publicus ordiiiarius des. 



Iieir*monti Bovussanam* 

Prostant apud Graefe de Unzor. 



f- 



„-,000,.,^, 



K^ 



n 



Yhai^iA si/ 



/r^5. 



TTpis Sohnltsianis. 

Digitized by VjOOQIC 



J. U. D. 



kmkm Mlegae. 



Digitized by VjOOQIC 



^- 



p:' Digitizedby VjOOQIC 



%. !• Introdiietlo. 

Quo tempore, ordinatione cambiali d. d. 26. Nov. ann. 
1848 eadmia artis legislatoriae specie promulgata, totam per 
Germaniam, Austriam atque Borussiam uniformes et com- 
merciorum usui aptissimae juris cambialis notiones in vi- 
gore sunt et praxis et theoria et legislatio de cambiis ad 
fastigium quoddam pervecta est, jam usui commodum atque 
consentaneum necnon litterarum studio indiguum esse vide- 
tur, ad tempora praeterita respicere, prima cambialis legis- 
lationis vestigia per Germaniam persequi et praeteritis cum 
praesentibus tamquam naturali vinclo conjunctis edocere, 
quanti momenti sint ista vestigia, quanti momenti sit istud 
fastigium. 

Quibus potissimum caussis commotus sum, ut de Ham- 
burgensi jure cambiali, quod anno 1603 vel ut rectius di- 
cam anno 1605 in statutis hujus civitatis proditum est et 
quod profectb legislationis Germanicae de cambiis initia 
continet, huncce libellum conscripserim. 

Notum est, cambia Romanis ignota fuisse et medii de- 
mum aevi tempore neque ex arte et consilio, sed magis 
rerum necessitate atque penuria esse inventa. Et recte 
quidem jam Raphael de Turri, Genuensis, inclytus de 
canibiis autor, *) cum enim commerciorum, inquit, bellorum 
ac peregrinationum frequentia saepius exigeret, ut quis 
necessario egeret pecunia in loco dissito ab illo, ubi eam 
habebat, cujus transportatio propter inimicorum latronumve 
intercedentium rapacitatem erat suspecta vel propter maris 
inconstantiam infida vel per legem vetita, hinc ad bonum 
praedictae transportationis consequendum adinventa est com- 
mutatio pecuniae absentis cum praesenti. Attamen his in 
verbis illustris Genuensis aliam neque viliorem causam cam- 
biorum condendorum neglexisse videtdr, qnam aUo loco ipse 



') Tractatds de eambiis, disp. I. qa. $• n. 2. Bdilao princept 
huJQS operie anno 1641 Gennae apparuit. 



Digitized by VjOOQIC 



— 2 — 

recognoscit. Etenim nummorum eorumque ponderis et va- 
loris in diversis terris diversitas, quae cum medio aevo per- 
multae partimque maxime parvae respublicae in Europa 
existerent, permagna erat, non minus causam condendis 
cambiis dedit, quandoquidem ab initio in permutatione varii 
generis nummorum eorumque, compsorum regulari auxilio, 
ab loco altero ad alterum solutione principalem et essen- 
tialem cambiorum naturam constitisse notum est. Unde 
nomen cambii ortum est; unde prioribus temporibus cam- 
biale negotium fere unanimiter atque etiam nunc a singulis 
(v. g. a Bienero) pro commutatione vel emptione venditione 
pecuniae absentis pro praesente habitum est. Quae fuit 
regnans de cambiis opinio usque ad saeclum XVn., e1 
fuit recta quidem opinio secundum primitivam naturam ac 
speciem cambiorum istis quidem temporibus; falsa vero post- 
quam cambiorum essentia, indossamento potissimum invento, 
plane variata fuerat; attamen inclyti de cambiis autores 
totius saecli XVII. et Italici et Grermanici istam doctrinam 
sequuntur, novam cambiorem naturam non recte discernen- 
tes. Ita Raphael de Turri, et omnes Itali, ita priores 
Germanici scriptores dejure cambialiBode, Vogt, Heydiger. ^) 
Sane vero deinceps mutata est cambiorum natura. 
Cambia a campsorum vinclis sunt liberata et transiere in 
liberum omnium mercatorum usum. Neque valuta, quae ab 
initio significat summam pro cambio tradendo emptori da- 
tam, in pecunia solum, sed etiam in mercibus vel in aliis 
rebus vel etiam in credito deinceps constare potuit neque 
essentiale cambii requisitum permansit, etiamsi ut valutae 
mentio certa fieret, usque ad nostra tempora, sedtamen in- 
juste ab multis legislatoribus postulatum sit. Neque diversi 
generis nummorum permutatio essentialis in cambiando res 
retenta est, sed cambia generalem quandam inter mercatores 
a loco altero ad alterum solvendae pecuniae naturam ac fa- 
cultatem receperunt novaque solutionis instrumenta elfecta, 
inter certas quae in cambio quodam notatae sunt perso- 
nas ipsius pecuniae similitudinem jam habuerunt secnn- 
dum analogiam nummorum fictorum, quae pro auro et 



^) Matthins Bode, dispntatio de cambiis. Marbnrg 1646; dennn 
editus est hic libor tamqnam appendiz operis qnod scqnitnr Heydigeri. — 
Joh. Marl Vogt, tractatus analyticns de cambiis Giss. 1658. Editio aU 
tera correoiior enm additionibns qnibusdam ab Ahasvero Fritsch. Pran- 
ooAirti amio 1670. — Eines gewissen Antoris Anleitnng zn grnntHichem 
Verstand des Wechselrechts etc. etc. AUen Gelehrtcn sowohl als aucb 
Kanf- nnd Handelsleuten zn gntem Unterricht nnd Nutzen mit Bewilligani; 
des Antoris an den Tag gegeben von Joh. Jacob Heydigern. Frank- 
furt a. M. 1676. 



Digitized by VjOOQIC 



argento ex papyro nostris temporibus publica autoritate con- 
ficiuntur. Quare formae et formulae cambiales, quae prio- 
ribus aetatibus vix aut numquam regulares fuere, accuratius 
dispositae et jamjam strictissimis finibus inclusae sunt. Lit- 
terae atque scripturae necessariae et essentiales fiunt cam- 
biorum partes, et regula oritur: quidquid in cambii ipsius 
tabula litteris mandatum hon est, cambialem speciem omnino 
non habere. SimT*lque indossamenti vehicula ad acceleran- 
dum cambialis commercii cursum inveniuntur, neque cessio- 
nis formae et carceres ab altero ad alterum cambialis juris 
translationem restringunt, neque in rem alienam vel suam 
procuratorum auxilio opus est, sed per solam ipsam in 
cambialis tabulae dorso scripturam, ergo simplicissima et 
mere cambiali forma omne jus creditoris originarii cambialis 
ad alterum qui scribitur transmittitur. Immo novum cam- 
biale jus fortius et quodammodo absolutum indossa- 
tario comparatur, quoniam etiam indossans prior creditor 
juri cambiali in totum subjicitur reusque fit, et novus cre- 
ditor non quatenus a priore jus suum deduxit, cambiorum 
jura recipit, sed quia nomen per indossamentum in dorso 
cambii scriptum est, ista ipsa sola forma per semet ipsum 
pleno et optimo jure cambiali praeditus est. Denique in- 
dossamentorum quae moderno nomine in blanco i. e. in 
albo dicuntur ope cambia novam virtutem sibi pararunt. 

Quam propter eximiam recentiorum cambiorum ad com- 
mercia flexibilitatem et versabilitatem factum est, ut singu- 
larem cambialis juris naturam singulari modo definire stu- 
derent. Bt licet Italorum de emtione et venditione 
cambiales doctrinae usque ad nostram aetatem florerent, 
Prancogalli et maxime Pothier, Savary et Dupuis de la 
Serra*) cambii negotium esse „cession ou transport d'ar- 
gent seu cession de la cr^ance" dixerunt, quibus quidem 
verbis nihil omnino stricti ad veram juris cambialis notionem 
constituendam prolatum esse videtur. Alii et quidem Q^r- 
mani Italorum vestigia libera quadam arte sequentes con- 
tractum innominatum in forma do ut facias cwibium esse 
af&rmamnt) uti Franck, Ptittmann, de Weisseneck> de Boset, 



^ Jaeqnes Savary, le parfalt n^gociant. 4d\U I. Gen^Te 1672} 
reeentiisima editio Paris 1800. — Dnpais de la Serra, l*art des lettret de 
ehange. Paris 1693. novae edit. 1707, 1789; Lyon 1762; B»«. 1782; 
latina traoslat. Colon. 1712. Savary et Dapuis magnae autoritatis non 
aolnm per Galliam, sed etiam perHolIandinm faernnt. — R. J. Pothier» 
trait^ dn contrat de change. Paris. 1763; nouvelle edition par Huttean. 
Paris 1809. Poftt Savary et Dupuis inelyti Pothieri de cambiis Jndieia 
cnm in GktUia, tnm in Holiandia et Anglia in vigore faere. 

1* 

1 Digitized by VjOOQ lC 



— 4 — 

alii. *) — Neque defuere qui propter recentiorum cambio- 
rum generale quoddam inter mercatores pretium eorumque 
celerrimum cursum commercialem cambium pro ipsa pecunia 
fictitia ex papyro confecta haberent. Inter quos post Ley- 
serum, Bueschium, Treitschkium praecipue Einertium*) 
et qui huncce variis variatis sequnti sunt, Brauerum, Kochium, 
Eheilium etc. nominare licet. Quae quidem de cambiis opi- 
nio falsa mihi videtur, quoniam quominus cambia peconiae 
ipsius speciem recipiant, impedimentum est primum quod a 
principio et quidem ex titulo juris privati, non publica auto- 
ritate, constituunt certum juris vinclum inter certas per- 
sonas, id quod quidem a pecuniae natura plane abhorret, 
immo obligationem constituit; et deinde quod cambii pre- 
tium non certo valore et uti dicunt cursu tenetur, sed fluc- 
tuarium quendam valorem secundum qualitatem certarum in 
cambio scriptarum personarum, secundum commerciorum vi- 
cissitudines atque conjuncturas necnon secundum locorum in 
quibus cambium et ortum et solvendum est, commercialem 
opportunitatem et quasi autoritatem habet. Immo est qui- 
dem cambium juris vinclum inter certas quae in tabula cam- 
bii scriptae sunt personas, est juris privati atque contrac- 
tus formalis, quacum sententia recentissimi de cambiis 
scriptores fere omnes consentiunt, uti Thoel, Bluntchli, Re- 
naud, Gerber, Gengler, Walter, Unger, Schlesinger, Oscar 
Waechter, Fick, E. Hoffmann, alii, licet nostro tempore aJii 
exstiterint, qui uti post Liebii et Beseleri magis incertas 
definitiones Kuntze et JoIIy, cambium non pro contractu, sed 
pro unilaterali actu formaU habeant. 

Et haec quidem sufficiant quae de cambiorum notione 
atque natura praemittenda fuerint. Convertamus nos ad 
historiam instituti cambialis. 

Cum vero antiquior et antiquissima cambiorum species | 
ab Italis et deinceps a Bomanis provincialibus qui in me-{ 
ridionali Gallia habitant, inventa, exculta atque ad aliasi 
gentes translata esset, recentior cambialis instituti vigor,| 
quem indossamentis inventis non ante saeclum XVII. in- 
ceptum esse diKimus, per Francogallos potissimum 



*) Franck, inst. jur camb. Halis 1721, et sacpias. — Puttmann, 
GrnodBatze dcs Wechselrechts. Leipzig, 17S4; edit. lU. per Mnrtens. 
1805* ^ Weissegger von Weisseneck, Theorie eines allgemeinen - Wecb 
selreehts. Freiburg 1818, 19. 2 Bde., — dc Boset, der Wechselcontradi 
Prag 1812. 

^) Leyser, diss. de cambiis trassatis. Erfnrt. 1719. — Bi^escli 
DarsteUQng der Handlung (edit. pr. 1791. Hamburg.). ^ Treitschke, Hand 
bnch des WechseJrechts. Leipzig 1824. — Einert, das Wechselrecbil 
Leipzig. 1839. ] 



Digitized by VjOOQIC 



— D — 

incitatus est, et cuiu priore aetate fere solo mercatorum 
usu et praxi cambiale commercium efQoruisset, postea 
et quidem maxime post annum 1600 per Ktterarum et 
artis legislatoriae subsidia cambiorum institutum pro- 
motum atque excultum est. Italorum vero eximia 
quae sint de cambiis opera intra saeclum XVII. sc. Ra- 
pha^Ks de Turri, Scacciae novam cambiorum naturam 
quam Galli posissimum primi praxi et litteris excoluerint 
non sane intelligunt. Recentissimam vero cambialium insti- 
tutionum per epocham Germanos potissimum excelluisse 
nemo est qui negaverit. Germani enim cum jam saeclo XVII. 
cambiorum usum litterarum studio et legislatoriae artis ope 
excolcro incepissent, saeclo XVIII. per Germaniam per- 
multi et plurimi de cambiis libri conscripti et fere innume- 
rabiles leges et ordinationes quae ad cambiorum usum spec- 
tant, promulgatae sunt. Bt nostro quidem tempoye per Ger- 
manos cambiorum instituta non solum efftorescente summo 
litterarum studio doctrinae luminibus summis illustrata, sed 
legislatoriae artis adjumentis ad quoddam cacumen perfec- 
tum elevata sunt. 

Attamen non est in animo, hoc loco Germanorum sin- 
gula de l-e cambiali merita enarrare laudibusque omnibus 
extollere, Immo a principio incipiendum nobis est. Rede- 
amus ad illa tempora, quibus in Germania cambiorum usus 
et studium primum crescere coeperit, et arctioribus hujus 
dissertationis finibus inclusis, horum temporum spatium cer- 
tum et strictum retineamus.^) Saecli XVII. prima initia sequi 
et quae isto tempore Hamburgensium legislatorum de cam- 
biorum institutis merita fuerint perspicere licet eo lubentius, 
quo in istis Hamburgensibus de cambiis legibus primis prima 
omnino cambialis in Germania legislationis vestigia obveniunt. 
Nam quamquam cambiorum usus, qui apud Italos et Roma- 
nos provinciales jam intra saecla XII. et XIII. inchoavit, 
multo serius ad Germanos translatus neque ut videtur ante 
saecli XVI. initium inter mercatores Germaniae magis regu- 
laris factus est, nihilominus jam intra saecli XVII. spatia et 
legibus et litteris cambiorum instituta valde in Germania 
exculta sunt. 

^) Qnare quae de cambionim in Germania origine atqne usn in- 
tra saccla XV. et XVI. — etenim priiis cambialia ibi vestigia indagare frustra 
studebis — detecta suat, hic praetermittam alioque loco publicabo. Vide 
Bienerum, Wechselrechtliche Abhandlungen (1859) pag. 290 squ. '■ — 
Fischer, Geschichte dcs deutschen Handels (4 Bde, 1785 sqn,). Falke, 
Geschichte des dcutschen Handels (2 Bde. 1S59 squ.) et Arcnz, Ursprung 
des Wechsels (1855) plura praebent. Vidc qni infra in nota 32 cambialis 
historiae scriptores denominantur , etiam not. 17t 



Digitized by VjOOQIC 



— 6 — 

Id qnod mirari licet. Saecli eniin XVII. initio, qao 
recentior ista instituti cambialis de qua diximus aetas atque 
epocha effiorescere incepit, omnino in Germauia cambioruxD 
usus fuit et fere recentior nec multum divulgatus, neque 
exstitit doctrinae cambialis singulare studium. E contrario 
Germani quoad cambiorum praxin magis se passivos et acci' 
pientes gerebant iisque sufficere videbatur, ut quae a pere- 
grinis inventa atque exculta essent, reciperent. Neque sin- 
gulares de cambiis scriptores per Germaniam isto tempore 
obveniunt, sed quae ab Italis doctrinae promulgatae erant, 
adoptantur. Neque respubUca Germanica tunc temporis ita 
exculta fuit, ut legibus ferendis curam praecipuam et prin- 
cipalem impenderet. Legislatio istius temporis, si ad jus 
privatum omnino pertinebat, tota magis in describendo et 
emendando jure consuetudinario et statutario constabat ne- 
que ex principiis certis derivatas et ad salutem civium di* 
rectas sanctiones novas constituebat, magis receptivam et 
passivam, non creatricem se gerens. Itaque non a Caesare 
atque imperiO; non a statibus terrae majoribus et potcntio- , 
ribus uti electoribus, ducibus, principibus, sed a sola quidem ' 
urbe primum de legibus cambialibus condendis in Germania 
periclitatum est. Quaeritur, quomodo fieri potucrit, ut ipsa 
ista Hamburgensium civitas prima cambialis legislationis 
viam ingressa sit. 

S. «• Cur Hamburseiises prlmas de eam- 
blls lesefii per Oermanlam tulerliit T 

Media jam aetate Hamburgi commercium maxime fio- 
ruisse constat."^) Jam locus ipse commercio oportunissime 
est situs. Sed aliae et multae caussae accesserunt, quibus 
Hamburgensia commercia promoverentur. Sane quidem pe- 
regrinorum mercatorum ad Hamburgum migrationes, quae 
pluribus temporibus atque jam vetustioribus eveniebant, 
multum fecere, ut Hamburgi commercia celerius crescerent, 



^) Inter libros qni de Hambnrgensiam commerciis scripti sunt, no- 
miuare sufticiat hoscc: Sartorius, Geschichte des Hanseatischen Bun- 
des. — J. P. Willebrand, Hanscatische Chronik — Schmidt, Han- 
seatisches Magazin. — J. J. Moser, reichsstadtisches Handbuch. — Ejus- 
dem reichsstadtisches Magazin. — Jager, Magazin far dio deutschen 
Reichsstadte. — Neuo Chronik vonHamburg (usque ad annnm 1S19), ed. 
F. 6. Zimmormann (iS20). — - Barman, Chronik von Hamburg (edit II. 
Hamb. 1827). — v. Hess, Beschreibnng von Hamburg. — Baach, Ver- 
such ciner Geschichte der Hamburg. Handlung, qui libellas etiam in ejus- 
dem autoris majoribus libris de commerciis invenitar. — Conferatar Poh la, 
Handelsreeht tom. I. p. 28 Nota. 



Digitized by VjOOQIC 



- 1 - 

cum quidem peregriDorum pecunia nou minus quam artibus 
atque virtutibus valde adaucta essent Quod jam factum 
est tempore quo Usedom et WoUin, insulae commerciis olim 
excellentissimae, atque Arcona, Rugiensis insulae non minus 
commerciali laude insignis civitas, et Bardevicum, urbs pari 
modo mercatura inclyta, partim detrusae partim depressae 
essent. Ingente vero modo Hamburgi commercia per liga- 
mina, quae istam urbem cum Lubecensibus et deinceps 
cum toto foedere Hanseatico, cujus capitalis atque regens 
urbs Lubecensis fuit, conjungebant, sustentata atque pro- 
mota sunt. Praeter multifaria quae Hamburgensi mercatu- 
rae ipso ex foedere Hanseatico commoda conveniebant, 
magna H&niburgensium commercio emolumenta per separa- 
tos tractatus confluxerunt, quos omnibus temporibus magna 
arte et certo consilio magistratus Hamburgenses aut singuli, 
aut cum Lubecensibus aut simul cum hisce et Bremensibus 
aut cum Slavicis civitatibus confoederationi Hanseaticae con* 
junctis foederati, peregrinis cum civitatibusetimperiis inierant. 
Neque minus privilegiorum copia omnis generis Ham- 
burgi commercium sublevatum est. Jam Pridericus Barba- 
rossa, Germaniae insignis imperator, urbem eximiis privile- 
giis ornavit atque Hamburgenses eorumque naves et mercea 
omnibus quae in Albia solvenda erant ab vectigalibus libe- 
ravit. Anno 1258 urbs jura intra territoria recens acquisita 
quae dicuntur Weichbilderecht i. e. jus oppidaneum®), 1264 
<3oIumnam Rolandicam jurisdictionis propriae signum ac- 
quisivit*) quamquam de immediata imperii libertate diutius 
ab Hamburgensibus cum comitibus Holsatiae et regibus Da- 
niae certatum est. Intra saeclum XH. et XHI. Hambur- 
genses jura singularia sibi constituerunt, partim ab Lube- 
censibus et Susatensibus, postea ex specido saxonico de- 
prempta, partim ab ipsis confecta. ^®) 



*^) cf. Zopll, deutsche Rechtsalterthumer tom. IIT. p. 121. 

^) De aniio qiio colnmna Rolandica ab Hamburgensibus eonstituta 
sit, nihil rerti exstat. Oldenhuiger (Paudectae juris publici sive Limnaeus 
enucleatus, Gen. 1670. F.) iib. IV. c. 25- p. S6. annum 1375. affert. cf. 
Zoepfl, deutscho Recbtsalterthumer. tom. III. p. 191 squ. 

'°) Adolpbus III. Comes Holsatiao anno 1188, Hamburgensibiis 
Yjliberas areus secundum justitiam Lubecensium *^ concessit atque jussit 
ut: ,,in deiinqaer.tibus haec erit justitia, ut ubicunque quispiam peccaverit, 
ibi Lubecensi jure emendet." Item Albrechtus comes auuo 1212. constl- 
tiut, ,,ut secundum justitiam Lubecensium in omnibns se habeant'^ et In 
posteriore documento dixit: „in reliquis )ure fruentur Susatensium et Lu- 
becensium. c^ Schuback, historia stat. Hamb (1749). Lappenberg, Ham- 
bnrger Rechtsaiterthumnr. tom I. p. XXXIK. squ. Ccteriim vetustissimura 
quod jam nunc exstat Hsmburgensium jus est de anno 1270 et B^h no- 
mino „Ordeibock'* vulgo circumfertur. Vido infra §. 4* 



Digitized by VjOOQIC 



— . 8 — 

Porro stapulae privilegia olim permagna fuere et anno 
1482 a Friderico III. imperatore confirmata sunt. Esdmiae 
vero immunitates quoad commercium Hamburgensibus ab 
comitibus Holsatiae qui usque ad XVH. saeclum urbis domini 
territoriales se esse contendebant, concessa sunt. ") 

Deinde Hamburgum ipsum ex immunitatibus quae Han- 
seaticis per Lotharingiam et Brabantiam annis 1256 et 1257; 
per Brunsvigam et Luneburgam 1258, per Angliam privile- 
giis Henrici HI. 1266 concessae erant, eo majora sibi coni' 
moda vindicare potuit) quo opportunior urbis Hamburgensis 
situs ad commercia cum istis terris facienda erat. Anno vero 
1560 per Daniam ab vectigalibus immunitas redemta est. 

Denuo autem recentioribus peregrinorum mercatorum 
et opificum emigrationibus, qui in finem saecli XYI. eyenie- 
bant, Hamburgensium commerciorum flores valde auctae 
sunt. Primum Anglicani multi Hamburgum se contulerunt, 
qui Elisabctba regina imperante propter religionem 1566 
anno patriam fugiebant et vulgo nomine auglico ^adventu- 
rers" appellantur. Unde ab initio multis molestiis et cala- 
mitatibus cum Hansae tum Hamburgo allatis, omnes sane 
Hanseaticorum per Angliam libertates ne tollerentur in pe- 
riculo fuere. Attamen et arte et fortuna istis periculis re- 
motis, adventuriorum illorum auxilio Hamburgenses opes 
plane multiplicatae sunt. Epdem fere tempore mercatores 
Belgici, qui non minus propter religionem e patria dejecti 
erant, Antwerpiae potissimum commerciis in finem saecli XVI. 
obsidionibus compluribus devastatis, Hamburgum emigrarunt 
neque minus pecuniis et opibus quam mercaturae commer- 
ciorumque peritia Hamburgensibus perutiles facti sunt. Anno 
vero 1605 isti Belgici fugitivi in civium qui dicitur con- 
tractum primvm recepti sunt. Neque minora commoda ex 
Judaeis fugitivis Portugallis urbi Hamburgensi confluxerunt, 
qui ista ipsa aetate Lusitania (Portugallia) propter religio- 
nem relicta Hamburgi novum domicilium condiderunt, sane 



^*) Jam anno 1470 ab Priderico m. imperatore Hsmburgum ad co- 
mitia imperii convocatum, ab Maximiliano I imperatore 1511 pro civitate 
imperii immediata et libera declaratum cst. Item Hamburgum in matri- 
cala Wormatensi anni 1521 nominatum est, ita ut 20 equites et 120 pe- 
destres milites imperio tribueret. Attamen contra Hambnrgensem imperii 
immedictatem et libertatem Holsatia et Dania usque ad recentiora tempora 
nisae sunt, ot quamquam judicium impcrii camerale pro ista libertate senten- 
tiam tnlerat anno 1618, rixa ista anno demum 17GS die 27. Maji poat 
innomerabiles ambages et detrectationes prorsus composita Hambnrgique 
imperii immedietas non jam in diibio erat. cf. J. J. Moser, Tr. von den 
deutschen Reichstanden Hb. 11. cap. 5. §. 35. Schoidemantel, Repertoriuin 
des deutsehen Staats- nnd Lehnrechts. tom. 11. p. 382. aq. 



Digitized by VjOOQIC 



— 9 — 

ut dicitur ea facta conditione, ut judaeicis erroribus abju- 
ratis christianae fidei se dederent. 

Praecipue vero ex diuturnis atque arctissimis conjunc- 
tionibus commercialibus, quae jam vetustiore tempore Han- 
seaticae confoederationi cum Belgia, Plandria et Brabantia 
fuerunt, uti ceteris Hanseaticis, ita propter loci opportuni- 
tatem inprimis Hamburgensibus multae utilitates exortae 
sunt. Unde varia commerciorum instituta, inprimis cambia, 
unde juris commercialis peritiam magnam in partem Han- 
seatici atque inprimis Hamburgenses deprompsisse videntur. 

Post Italiae scilicet magnas res publicas maxime Bel- 
gicae civitates media aetate navigatione et mercatura om- 
nibusque commercialibus artibus, speciatim cambiorum cum 
antiquiorum tum recentiorum usu, necnon juris commercia- 
lis tractatione atque scientia excelluerunt. De qua re non 
est caussa ut miremur. Ingentis enim orientalis commercii 
viae tunc temporis per Italiam atque meridionalem Germa- 
niam ad maris atlantici portus Belgarum traductae sunt. 
Hic fuere emporia mercatorum Genuensium et Venetiensium, 
Luccanensium et Florentinorum. Hic campsores Italici sub- 
sellia exstruxerunt et nummorum solutiones borealis et me- 
ridionalis inter Europae terras perfecerunt. Hic post Ole- 
ronenses sanctiones prima juris maritimi moderni vestigia 
inveniuntur, quae partim in traductione belgica Oleronen- 
sium juris maritimi articulorum constant, partim originalem 
quandam speciem prae se ferunt. •*) 

Quod vero ad cambiorum in Belgicis regionibus usum 
pertinet, Ipris (Ypern) Lombardiae mercatores jam circa 
annum 1286 Flandriae comitum privilegiis *') cambiandi jus 
obtinebant, quae tamen privilegia tantummodo usque ad an- 
num 1290 concessa erant. Etenim eodem anno 1285 cives 
ipsi Iprarum cambium cambiandique jus a comite accepe- 
runt, ita ut ^jus et autoritatem cambiandi, cambium exer- 
cendi et campsores ibidem instituendi potestatem haberent" ; 
cujus privilegii exercendi initium ad annum 1290 prorogatum 
est, quo Lombardorum immunitates cessarent. ^*) Item 
comes Guido civibus Ardenburgensibus pretio librarum 



^*) De hac re Tide Pardessiim in opere qnod inscribitnr : collection 
de l«»is maritimes (Paria. 6 tom. 1836 squ.) tom. I. cap. S squ. et C. de 
Kaltenborn (Gnindsatze des enrop. Seerechts. 2 tom. Berol. ISST^^^tom. I. 
§§. 11—14. — Vide infra notam 18. 

'^ Brugae Ingens tnnc temporis commerciiim et opnlentiam 
descripsit Wamkoenig, flandrischc Rechtsgeschichte II. 1- p. 121. et ap- 
pend. nr. LXXI. et LXXIL (p. 146 squ.) 

'*) Wnmkoenig, ibidem in appendice p. 179. (nr. XCV.) 

Digitized by VjOOQIC 



— 10 — 

mille dato jus cambiandi (le cange), quo usque ad istud 
tempus dominus Bogier de Harcheberghe excelluerat^ anuo 
1299 vendidit. 

Ergo campsorum activitas jam saeclo XTTT. per Bel* 
giam non parva fuisse videtui* atque verisimile est^ jam 
posteriore saeclo, quo per italicas et gallicas regiones sen- 
sim recentiorum cambioruqa usus cfflorescebat, vel certe 
saeclo XV. in terris belgiois cambialia recentioris generis 
negotia multa exercita fuisse. At vero fontium propter 

Senuriam usque ad hunc diem de his nihil certi constat, 
cet jam anno 1310 ibi assecurandi et cambiandi negotia 
peracta esse vulgo tradantur. Historiae autem documentis 
tantummodo constat, saeclo XVI. his in regionibus cambio- 
rum recentiorum usum adeo divulgatum fuisse, ut magistra- 
tibus necessarium esse videretur, ut leges promulgarentur, 
quibus cambiorum commercia meliuB constituerentur et variae 
controversiae deciderentur. Huc referri debent Caroli V. 
imperatoris de cambiis et similibus negotiis constitutiones, 
quae annis 153*7, 1539 et 1541 Belgis, inprimis Antwerpien- 
sibus promulgatae sunt. (Vide g. 3 notam 43.) Huc vero 
praecipue pertinet illa juris cambialis collectio, quae Ant- 
werpiae confecta, inscripta est: Rechten en costumeii 
van Antwerpen van Wisselen i. e. de cambiis jura et 
consuetudines Antwerpianae : quae quidem anno 1578 in 
lucem prodiere. '*) 

Ceterum jam isto tempore cum Germania ejusque 
imperio quae prius profecto fuerant et postea prorsus ex- 
stincta sunt, Belgarum vincla adeo dissoluta fuerunt, ut has 
cambiales leges Antwerpienses pro Germanicis neque 
habere neque in iis prima de cambiis legislationis Q-erma- 
nicae vestigia cognoscere debeas. 

Jam vero Hanseatici Belgicis in regionibus colonias 
antiquo tempore constituerunt, et quaecunque coloniae at- 
que emporia Hansae intra peregrinas terras fuerunt, inter 
haec illud emporium quod Flandrinorum Brugae *®) florebat, 



'^) G. F. de Martens (Ursprung des Wechselrechts) CaroU quinti 
constitutiones quae supra notatae sunt, in appendico p. *)4 — 105 ofFert et 
narrat, consuetudines Istas Antwerpienses anno 1578 jam renovatas ct 
anno 1597 prelo publieatas esse; ceterum vide infra §. 3 notam 49. 

'®) Ceterum speciale foedus conimerciale. quod Hansoe tentonicae 
simile crat, in Hansa flandrina inter urbes Brugam, Ipras, Dammam et 
Gandam jam saeclo XIII. existebat et inde ab anno 1426 sensim in obli' 
vionem veuiebat.. Quae Flandrina Hansa seu Londonensis, qnia in Anglii 
ct potissimum Londini negotia gorebat, in nundinis Campaniae (Cham- 
pagnemessen) multum versabatur indeque sine dubio antiquo jam tempore 
cambiorum et veterum et recentiorum usum recognitum in commerciis 



Digitized by VjOOQIC 



— 11 — 

fortasse splendidissimum fuisse videtur tum propter ingeii' 
^m negotiorum multitudinem, tum propter pecuniarum quae 
inde ad pretia diversis Europae in terris facilius solvenda 
ibi factae sunt plurimas emptiones et venditiones. Cum 
vero Bruga Italicis mercatoribus campsoribusque maxime 
conjuncta et notissima csset, verisimile est ex tempore, quo 
eambiorum usus in vigorem venerit, hic pecuniarum solutio- 
nes cambiorum auxilio perfectas esse indeque cambialia 
negotia etiam Hanseaticos inter mercatores, qui ibi commo- 
rati sunt, in usum venisse. Id quod eo magis credendum est, 
quo H^nseatici et in specie Hamburgenses aliis scilicet Bo- 
manis cum civitatibus, ubi cambiorum jura istis temporibus, 
inulto prius quam in Grermania, crescere incipiebant, sc. Ita- 
liae et meridionalis Galliae in commercio non fuerunt. At vero 
fontittm qui usque ad boc tempus aperti suntpenuria etiam 
hic obstat, ne certi quid contendere liceat. Notum tantum- 
modo est, anno 1315 ducem Brabantiae Hanseaticis merca- 
toribus qui Antwerpiae habitabant concessisse: ^quod pos- 
sunt cambire et cambia facere cum quibuscunque et solu- 
tiones facere ac recipere unus cum aliis, cum litteris vel 
sine litteris, prout sibi visum fuerit expedire :" quae quidem 
vorba variis modis interpretari licef ) 

Quantopere vero antiquioribus jam temporibus ad imi- 
tandas Belgarum institutiones commerciales ac potissimum 
ad juris instituta adoptanda Hanseatici fucrint propensi at- 
que prompti, inde luce clarius apparet, quod juris maritimi 
sanctiones quae a Belgis intra saeclum XIII. ut videtur fac- 
tae fuerant, fere verbo tenus in liguam saxonicam, quae fuit 
onmibus in terris tunc temporis inter Hansae sodales lingua 
vulgaris atque commercialis, translatae sub nomine juris ma- 
ritimi Visbicensis (Waterrecht tho Wisby) Hanseaticorum 
communem in usum sola consuetudine et observantia tran- 
sierunt. ***) 



8uis adhibobat. Warnkoenig, flandrische Rechtogesch. I. p. 32S sqn. et in 
append. 81. 

*^) Priviiegium iiitnd Hanseaticorum invenies apnd Marquardium, 
dejure mercatorum (1662) p. 289 squ. cf. etiam Holtinm (Abhandlnngen 
civilistischen und handelsrechtlinhen Inhalts, ex HoUandiae lingua germa- 
nice translatae a Dr. Sutro. Utr. 1S52) p. 176 et 213, qui modemomm 
de cambiorum uau in hoc privilegio non esse sermonem dicit: id quod 6. F. 
de Martens (Ursprung des Wechselrechts p. 63 etin app. p. 94.) contendeiat 
neqne Biener (Wechselrechtlicho Abhandlungen p. 57, 58) prorsus negabat. 

20) Est quidem illud jus maritimum Yisbicense, quod usque nd 
Pardessianas disputationes pro mero juris maritimi antiqui Galiici et Bel- 
gici fonte ipsi et Belgae mnlti habuerant, nthil aiind quam compilatio ex arti- 
cuiis juris Flandrici et Hollandici paads Lnbecensibas constitutiotiibus de 



Digitized by VjOOQIC 



— 12 — 

Unde plus quam yerisimile esse debetyHanseaticos etiam 
cambionun usam et prajdn, qualem in Belgia magis vigen- 
tem atque florentem viderint, tamquam optimum commercia- 
lium negotiationum adjumentum in patriam transtulissC; eo ma- 
gis quo etiam in meridionali Germania, praesertim in urbi- 
bus Boceni, Norimbergae et Francofurti, conjunctionibus 
potissimum commercialibus cum Italia, cum Gallia meridio- 
nali et ipsa eadem cum Belgia, cambialia negotia divulgari 
inciperent: id quod in finem saecli XV, et certius intra 
saeclum XVL peractum esse dicendum est. ^"^) Brgo quais- 
quam fontium testimonia desunt, tamen dubitandum non est, 
quin intra saeclum XVI. Hamburgi cambiorum negotia quo- 
dam jam in usu fuerint. Quam quidem cambiorum cogiii- 
tionem atque praxin recte quidem Meno Poehls "*) a Bel- 
gicis n^ercatoribus necnon ut puto ab Judaeis Portugallis, 
qui saecli XVI. in finem Hamburgum confugisse ibique do- 
micilium obtinuisse supra dicti sunt, inter Hamburgenses 
multo adauctam esse contendit. Praecipue vero Belgicus 
cambiorum usus istis ab emigratoribus Hamburgum transla- 
tus esse videtur, quandoquidem ipsa in Belgia jam legibus 
definitus et quodammodo perfectus ista ipsa aetate fuit. 
Quae cum ita sint, non plus quam tribus decenniis post istam 
Belgarum emigrationem cambialia negotia Hamburgi adeo 
crevere, ut Hamburgensibus magistratibus opus esse vide- 
retur, ut de rc cambiali leges ferrent. Quam vero arctum 
vinclum inter cambialia Belgarum et Hauiburgensium nego- 
tia et jura magistratibus Hamburgensibus existere visum sit, 
ex eo facile est intelligere, quod istae de cambiis Hambur- 



navigatione piaemissis iieqnc non postposltis. Itaque ejus p;ii'tes sunt: 
1) 1 — 12 articuli juris Lubecensis, 2) 13 — :'G articuli sunt juris Flandiid 
seu Selandici, qui vulgo sub nomine Waterregten ten Damme sen ten Westca- 
pelle circumferuntur et qni primam originem in gallica compilatione inti- 
tulata; rooles ou jugemens d^Oleron habent, 3) articuli 37—70 sunt juri» 
Hollandicf^ qui vulgo dicuntnr Waterrechten van Amsterdam seu En- 
chnysen scu Stavern, 4) articuli 71 et 72 iterum sunt juris Lubeccnsis san- 
ctiones. Vide Pardessum (coUcction de lois maritimes. Paris 1836 squ. 
6 tom.) tom. I. p. 399 squ. et C. de Kaitenborn, Grundsatze des Europ. 
Seerechts tom. I. §§. 11— -14. 

'^) Vide jam supra notam seztam. Ceternm quae usque ad nost'& 
tcmpora de negotii jurisque cambialis per Germaniam nsu scripta sunt. 
perpauca sunt neque omnino snffidunt, nt certum de cambioram Grer- 
manicis in terris initiis jndicinm capias. Etiam quao Bienerus 
(Wechselrechtliche Abhandlungen p. 290 squ.) narrat, nihil alind demon- 
strant, qnam qnod de hac re historiae documenta omnino non recte 
aperta snnt. 

'*) Meno Pohls, Handelsrecht, pars L p. 33. pars II. p. 23, 24. 
Buesch, Gesohichte des Hambnrg. Handels p. 2$. 



Digitized by VjOOQIC 



— 13 — 

genses leges magna ex parte yerbo tenus ex ipsis Belgicis 
juris cambialis fontibus, nominatim ex constitutione de cam- 
biis Antwerpiensi, dequa supra jam dictumest, desumptae sunt. 

Quae quidem leges Hamburgi cambiales partem con- 
ficiunt miyoris operis legislatorii, in quo totum jus Hamburgi 
et materiale et formale contentum est et quod sub titulo: 
^Der Stadt Hamburg Statuta und Gerichts-Ord- 
nung" annifif 1603 et 1605 promulgatum, vulgo, sed non 
prorsus recte sub anno 1603 citari solet. Cujus operis par- 
tis nempe H. titulus septimus cambiorum juri totus de^ca- 
tus e^t et primas omnino quae in Germania nostra de cam- 
biis leges sunt promulgatae, in se continet. 

Sane negari non potest, initio saecli XVH. alias Ger- 
maniae urbes magis quam Hamburgum commerciis excel* 
luisse. Dico potissimum Francofurtum ad Moenam, dico 
Norimbergam. Neque non est verisimile, istis urbibus isto 
jam tempore permagnum cambiorum usum exstitisse, for- 
tasse majorem quam quiHamburgi tunc existeret.**) Sed ibi 
non illa cum Belgicis arcta conjunctio, quae Hamburgensi- 
bus contingebat, intercedebat neque alii peregrini erant, 
a quibus cambialia jura melius acciperent, neque propria 
juris cambialis cognitio tanto in vigore fdisse videtur, ut 
sine peregrinorum auxilio et impulsu ipsas de cambiis leges 
ferrent. Itaque facile confitendum est, non tam magni- 
tudini et opulentiae Hamburgensis commercii et quidem 
cambialis, quam Belgicae isti potissimum conjunctioni tri- 
buendum esse, quod Hamburgenses primas .per Germaniam 
de cambiis leges sanxerunt. Quae cum ita sint, ceterae de 
cambiis Germanicae leges omnes post Hamburgensem san- 
ctionem publicatae sunt, Norimbergense scilicet et Lipsiense 
nundinale rescriptum anno 1621, eodem anno Norimber- 
gensis de cambiis ordinatio, 1635 nundinalis ordinatio Bo- 
ceni, 1648 ejusdem urbis nundinale privilegium, 1654 nova 
Norimbergensis de bancis et cambiis ordinatio, 1660 Lipsi- 
ense nundinale ^escriptum, 1662 cambialis ordinatio Lube- 
censis, 1663 nova Boceni ordinatio de nundinis et cambiis, 
1665 ordinatio cambialis Augustae Vindelicorum, 1620, 1635 
et 1666 de cambiis constitutiones Prancofurtenses etc. 



'') Medio eerte qnidem XVII. saedo ittad Francofortum dne 
nUa dnbitatione principalis Germaniae totins Ibcna cambialis fdit. Testes 
affero 0OIO8 Johannem Martinnm Vogtinm ejusqne novnm editorem, qni 
tsto tempore de cambiis scripflerint, neqne dnbitari potest, qnin jam initio 
illius saecli Francofurti negotiationes cambiales plwos et majores fderint 
nbam Hambnrgi. Vide Vogtinm de cambiis (edit. Fritsehid. 1670) p. d7. 



Digitized by VjOOQIC 



- 14 — 

§. 8. Fuiidameiita lilstorlM^ adllMiibarsen- 
«lum opus camblale reete dljiidleandum. 

Neve de paucis istius legislationis Hamburgensis arti- 
culis inique dijudices, haecce mihi non praetermittenda vi* 
dentur esse. 

Hujus enim legislationis tempore per Grermaniam nihil 
omnino de cambiis scriptum vel legibus mandatum fuit ne- 
que plus, quam singulae singulorum casuum cambialium de- 
cisiones exstiterunt, adeo ut Hamburgenses hac quidem in 
materia novam prorsus viam sternere et tamquam ab ovo 
incipere deberent. Peregrini soli aliquid ad succedendum 
et imitandum praebuerunt neque eorum doctrinae et sanctio- 
nes particularibus Germanorum et quidem Hamburgensium 
conditionibus plane aptae atque idoneae fuerunt; ita ut etiam 
in imitando non pauca varianda et nova adjicienda et per- 
multa submovenda essent. 

Praeterea quaecunque peregrini ad facilitandum opus 
Hamburgensibus praebuerunt, si secundum nostrae aetatis 
doctrinam atque artem metiri velis, minoris omnino pretii 
habenda sunt. Becentior enim cambialis institutionis efflo- 
rescentis epocha illa vix inchoata fuit, quoniam v. g. indos- 
samenta vix aut non jam inventa erant, neque ipsi pere- 
grini^ inter quos isto jam tempore cambiorum usus maxime 
divulgatus fuit, Itali et Galli; potestatem sibi comparave- 
rant; ut novum cambialis commercii cursum doctrina recte 
intelligerent et legislatoria arte novp cursui aptiores juria 
normas promerent. Quod quam verum sit, neminem fugiet, 
qui cognoverit, qui usque ad annum 1600 de cambiis libri 
oonscripti et . quae ad cambiorum usum ordinandum leges 
sancitae fuerint. 

Brevem igitur istorum documentorum catalogum lectori 
benevalo proponemus. 

Per priora quidem juris cambiaJis crescentis saecla de 
cambiis normae solo mercatorum usu et praxi consuetudinis 
vi exortae sunt, siquidem jureconsulti juri civili atque ca- 
nonico totos se dediderunt planeque jus novum cambiale 
ignorarunt, ita ut theologi ista aetate fere plus quam jure- 
consulti cambiorum vias sequuti sint. Neque judiciis com- 
munibus et regularibus de caussis cambiorum dijudicandum 
fuit, quandoquidem de commerciis cambiisque mercatorum 
ex numero composita judicia plerumque decernebant. 

Quanta vero rerum cambialium etiam intra saeclum 

XrV. et XV.**) inscitia quantaque ruditate ipsi celeberrimi 

^') Vide Bienerom (Wechselrechtl. Abhandlungen 1859) p. 79 flqn. 
Holdnm (AbhandlQngen, transtalit Sntro, 1852) p. 169 sqn. 



Digitized by VjOOQIC 



-~ 15 — 

JureconBulti pressi fuerint; exemplo inclyti Baldi de 
Ubaldis, qui mortuus est anno 1400, demonstrari potest, 
qui deductionibus de cambiorum natura in consiliis suis pro- 
latis sane manifestarit, se veram cambiorum notionem om- 
niuo ignorare.*^ Neque meliora sunt quae Angelus, frater 
Baldi (t 140*7), quae Rolandinus Passagerii (f 1300), 
quae Johannes Calderinus (pater f 1365), quae Ludovicus 
Romanus seu Pontanus (f 1489) et Paulus de Castro, 
qui vulgo Castrensis denominatus anno 1441 obiit, ^*) sin- 
gulis de cambiis in consiliis proposuerint. 

Quae vero de cambiis per ista saecla ab Canonistis, 
Summistis et theologis scripta sunt, multo minus valent. 
Sufficiet Azorii catalogum describere. Joh. Azorius 
enim in institutionum moralium opere tom. in. p. 685. (ed. 
Lugd. 1622.) breviter et ut catalogo nostro camparato con- 
cedes negligenter eos enumerat qui usque ad ipsius aetatem 
de cambiis scripserint. Mortuus vero est Azorius anno 1603 
Romae. ^De cambiis, inquit, pauca quaedam tradidere C«- 
Boniei juris interpretes in capite ult. de usuris, et civilis 
juris C^Bsiitly ut Paulus (sc. de Castro), Angelus, Sa- 
licetus (f 1412) in Codice, titulo de usuris; 8iMMistae 
in verb. usura vel cambium : Angelus (idem ut supra) usura 
L n. 51. Rosella eodem verbo. 6. Sylvester eod. 4. 
Tabiensis usura. 5. Armilla verb. campsor. TheoUgl 
in 4. distinct. 15. Gabriel qu. 10. art. 5. dub. 12. Major 
qu. 36 et 3Y. Sanctus Bernardinus pars U. serm. 39. 
art. s. c. 1. 2. g. 3. Sanctus Antoninus par. 2. tit. 1. 
c. 7. g. 4*7 et squ. Conradus de contractibus q. 98et99i 
Cajetanus in opusculis tom. 2. tract. 7. Sotus lib. de 
justitia 6. a quaestione octava usque ad 13. Medina de 
rebus per usuram acquisitis qu. 5 et sq. Navarrus in 
Manuali c. 1*7 num. 284. Auctor Coronae Confesso- 
rum par. 2. cap. 8. tit. de Cambiis. Johannes Baptista 
Lupus in tract. de usuris comment. 3. g. 2. Thomas 
Boninsignius in tract. de cambiis. Franciscus Garsia 
de contract. g. 2. c. 6. et squ. ThOmas Mercatus tract. 
de contract. c. de cambiis. Cosmus Philiarchus de 



^^) Longum est, hanc Baldi inscitiaiii hoc loco enncleare. Vide 
quae Biencros et Holtius I. c. scripserint. cfl etiam Biener, Abhandlangen 
ans dem Gebiete dor Rechtageschichte^ 1S46. I. 94. 

^*) Aut filius eJQS Caspar Calderinns (f 1399)* Nam res plane non 
constat. Consilium de quo quaeritnr Calderini inyenitnr apud Raphaelem 
de Tnrri I. c. disp. II. qu. 24 sub allegatione „cons. 11. de nsnris" atqna 
certnm est, Calderfnnm patrem commentarios de nsuris scripsisse. Vide 
Bieueram L c. b. 80. de SaTignj, Geschichte des Rom. Rechts, edit. 11. 
tom. VI. p. 109 et 289. cf. Biener, Wechselrechtl. Abhandlnagen p. 81. 



Digitized by VjOOQIC 



- le - 

officio sacerdotis lib. 5. cap. 22 et squ. Fabianns Genu- 
ensis in tract. de cambiis, et Hieronymus de Liic& 
de cambiis. 

Profecto Rotae Genuae decisionum, in quibus 
multae caussae cambiales inveniuntur, ante publicationem 
cambia ad artem juris a jureconsultis non sunt tractata, 
quae quidem consilia genuensia propter eorum formam at- 
que argumentum saecli demum XVL initio orta et a privato 
quodam judice coUecta esse videntur.*^) Rotae vero Ro- 
manae decisiones multo minus ad mercaturam et cambia 
pertinent, sed quae inter antiquiora Rotae Romanae con- 
silia cambiorum jura constituunt, sunt coUecta et commen- 
tariis instructa ab Raphaele de Turri 1. c. **) 

Etiam Andreae Alciati,*"^) qui Ticini 1550 anno 
periit, cambiales doctrinae, quae in ejus Responsis inveni- 
untur, levioris momenti sunt, neque omnino usque ad sae- 
clum XVIL scriptores veram cambiorum naturam rectius 
intelligunt, sed Romano juri plus quam justum est propensi 
Bomano cambia jure perverse pertractare student. Nomi- 
nare sufficiet qni singulares istis temporibus et ante sae- 
clum XVn. de cambiis libellos conscripserint quique us- 
que ad hunc diem a nemine omnes conjunctim nominati sunt. 

C otru gli, qui circa 1460 scripsisse dicitur: ^della mer- 
catura'', qui Uber Venet, 16*73 prelo editus est. Joh. Con- 
Bobrinus, natus Lisboae, celeberrimus praedicator fuit 
et confecit tractatum de justitia commutativa, arte cam- 
psorum acalearumludo; quem quidem libellum Parisiis anno 
1483 primum in lucem venisse dicunt, quod ego in dubio esse 
censeo; Joecher annum 1496 scripsit, 

Ser Pacino, de costumi, cambi, monete, pesi e mi- 
sure, delle lettere di cambio et de termini etc. in diverse terre. 



^^) Editio princeps GenQae anno incerto. Deinde editae sunt 
istae decisiones a Bellonio Venet. 15:}2, Aliae editiones inveninntnr Lng- 
dnni (Lyon) 1592 et Francofnrti 1612« neqne minns decisiones praemissae 
sunt (p. 1 — 340) editionibas operis qaod acripsit Straccha de mcrcatnra 
et cambiis Colon. 1622 et Amselodami 1669. — cf. Bienemm, Abhand- 
Inngen anni 1846. I. 97; ejusdem, Wechselrechtl. Abhandlangen 1859. 
p. 82, 83. 

^) De Rota Romana in uDiTersnm inspicies Richtemm (Kirchen- 
recht; edit. V. 1858 §, 158 Nota 2) et Waltemm (Kirchenrccht ed. H. 
$. 133.). Rotae hnjns decisiones saeelo jamXV. collectae sant. Vide R»> 
phaelem de Tnrri tract. de camb. edit. Francol 1645 p. 341 — 40J* 

<0 AUciati, responsa Basil. 1605. Ub. V. cons. 97 (in edtt L»^ 
dnn. cons. 337). Biener Wechselrechtl. Abhandlungan 1859. p. 82. 



Digitized by VjOOQIC 



- 11 - 

Quod opusculufli jam circa annum 1450 autore Uzzano 
(della decima tom. 11. p. *79) confectum esse dicitur. ^®) 

Thomas de Vio natus Ticini, vixisse videtur Brixiae, 
<;iyus libellus vulgo antiquissimus de cambiis scriptorum 
liabitus est; scripsit anno 1499 de cambiis, quod quidem 
opusculum in Tractatu Tractatuum (Lugduni 1549. tom. 
V. et Venet. 1581 tom. VI. p. 401) publicatum est. 

Guil. Bontius (Dr. juris Lovaniens, alias Calvanus), 
de usuris, cambiis etc. Parisiis' 1550. Joecher narrat, eum 
obiisse anno 1454 (1554?) et praeterea de contractibus mer- 
catorum scripsisse. 

Aloysius Casanoca, de cambiis. Venet. 1558. 
Hier. de Luca, de cambiorum marcharumque diflfe- 
rentia qui liber receptus est in Tract. Tract. (Lugd. 1549. 
tom. V.) et postea apparuit Venetiis 1584. Alter est Joh. 
Bapt. de Luca, Cardinalis, qui obiit 1683 et de cambiis 
scripsit in opere inscripto : theatrum veritatis et justitiae, 
quod in 15 tom. Colon. 1706 editum est. 

Fabianus Genuensis, tractatus de cambiis. Grenuae 

1569. Quipraenomine: Caspar, alias F dicitur et pro- 

fessor juris Patavii 1582 obiit. Alter Fabianus Genuensis prae- 
nomine: Dominicus librum de cambiis scripsisse traditur 
(Bonon. 1626 et Gen. 1668), qui etiam invenitur in Tract. 
Tract. edit. Venet. Fortasse Caspar et F . . . et Domini- 
cus idem est. 

Thomas Boninsignius, Plorentinus, professor theo- 
logiae, teste Azorio scripsit de cambiis tractatum, teste 
Lipenio Florent. 158*7 de negotiationibus, teste Zedlero 
lingua italica et de cambiis et de venditione ad tempus. 

Pranciscus Garzias, qui mortuus est anno 1587. 
Tarragonae Hispan. libros edidit de contractibus et de sti- 
pulalionibus mercatorum, 

Martinus Azpilcueta (cognomine Navarrus), qui 
Oanonista Hispanicus anno 1586 mortuus est, de cambiis 
scripsit: qui libellus in ejus operibus (Venet. 1602 et 1645) 
continetur. 

Joh. Bapt. Cavatius s. Cavaccias seripsit, uti Be- 
seke (thesaur. jur. cambial, Berol. 1783 pag. 1292) refert, 
tractatum de cambiis per litteras Mediolanen. Sed nescio 
quo anno vixerit et scripserit, sed ut putaverim ante an- 
num 1600. 

Idem dicendum est de Hieronymo Jovamino ejus* 



^*) O. F. de Martens, historische Entwickehmg des Wechselreobts 
a797) §. 20, p. 77. Bender, Wechselrecht (Darmstadt 1828) p. llSNdtA. 

2 

Digitized by VjOOQ lC 



— 18 — 

que opere de eambiis, quod Bonon. apparuit. Vide eundeni 
Beseke 1. c. p^ 1293. 

BernHardus Giustinani seu Justinianus^ patricius 
GenuensiS; natu^ anno 15*74, clericus regularis, Patavii mor- 
tuus anno 1623 tractatum in&criptum: continuatio de cam- 
biis italice Venetiis scripsisse dicitur; nescio quo anno^ qui 
liber ab Atttonio St. Salvatore ex societate Barnabitorum 
damnatus, ab Hortensio Capellonio defensus est. cf. JOcher, 

Deniquc Benevenutus Straccha, patricius Anconi- 
tanus, cujus opus inter omnia quae nominavi notissimum, 
pauca de cambiis tantum tradit et inscribitur: Tractatus de 
mercatura seu de mercatore in editione Amstelodamensi 
1669, qua quidem usus sum. Editio princeps Lugduni. 1556. 
Alia editio Colon. 1516 et 1622. 

Addo quamquam post 1605. annum scripserunt, Sera- 
phium Bactium (de cambio Perus. 1604) et Didac. Can- 
teram (de commerciis et cambio. Colon. Agr. 1620). 

Ex iis vero qui majoribus in operibus obiter tantum- 
modo de cambiis istis temporibus scripserint, nominare licet 
celeberrimos et saecli XVII. initio notissimos, quos Joh. 
Beyer, civis et bibliopola Prancofurtensis, editor secundae 
Raphaelis de Turri operis editionis (Francof. 1645) in dedi- 
catione istius operis praecipuos juris cambialis autores alle- 
gat. Est quidem Leonhardus Lessius in opere inclyto 
quod inscriptum est: De justitia et jure (editio princeps 
Parisiis 1605), Belga, ex societate Jesu, qui quidem mortuus 
est 1622. «»•) 

Porro Bernh. Bruschus (italice Brusco), Veronensis, 
librum qui incribitur: Enchiridion de contractibus (Venetiis 
1620. Veronae incerto anno) edidit. Scripsit sane uti ille 
Beyer bibliopola affirmat, post Lessium neque minus quam 
Lessius ad certam methodum cambialia jura redigere voluit. 
Sed editio princeps, fortasse illa Veronensis incerti anni, 
mihi nota non est neque de Bruschi vita quidquam certi 
afferre possum. 

Micbael Barth. Salonus (alii Salonius) Hispajias. 
qui librum: de justitia scripsit et 1620 supremum diem obiit. 

Postremo Johannes Azorius (Azor), Romanus, ex 
societate Jesu, qui in libro jam supra p. 15 citato (tom. III. 
p. 685 — 713) multa et satis bene de cambiis disserit. At 
licet Azor jam anno 1603 Bomae mortuus sit, tertius hic 
tomus libri anno demum 1611 Bomae primum prelo excus- 



^^A) cf. C. de Ealtenborn, Vorlaufer dos Hugo Grotius. (Leipzlg 
184S p. 151 squ*) de Lessii vita et scriptis. 



Digitized by VjOOQIC 



— 19 — 

SU9 est (tom, I. ibid, 1600, IL 1606). Nova editio totius 
operis Lugduni 1625 (tora. UI. 1622) apparuit, quam in- 
spexi solam. 

At vero antequam Sigismundus Scaccia, Romanus 
ille jureconsultus, philosophus et ut ita dicam humanista, 
tractatum de commerciis et cambio, circiter anno 1614. qui 
iiber sanctissimae virgini Mariae matri Dei dedicatus est, 
scripserat**) et Raphael de Turri, inclytus Genuensis, 
tractatum de cambiis, qui circa annum 1640 confectus est,'*) 
in publicum prodiderat, in jureconsultorum scriptis non 
multum invenies quod memoria perdignum et inprimis ad 
leges de cambiis ferendas auxilium quoddam magnum atque 
augmentum suppeditare potuerit. Hamburgensia vero 
statuta jam anno 1603 (melius 1605) promulgata sunt, ergo 
istorum Italorum eximia scripta in usum adhibendi legis- 
latoribus potestas non fuit.^*) 

Neque minus quae ante annum 1603 de cambiis pro- 
mulgatae fuerant, leges imperfectae et ad imitandum difficiles 
dicendae sunt Maximam enim in partem singulos tantum 
casus illustrant, singulas controversias, quac in fori praxi 
obvenerint, decidunt et posteriore demum tempore totum 
cambiale negotium certo modo dirigere atque juris et artis 
ad formam constituere volunt. Brevem catalogum expo- 
nemus. ®*) 



*®) Bditiones Scacciani opcris notae 5uut Colon. 1619; Francofurt. 
1648, Venet. 1650; Genev. 1664; Colon. 173S. Qoas editiones non om- 
nea vidi; Job. Em. Kuntse (Oeutsdies Wecfaflelrecht. lS6'i qni liber vero 
per aeatatem anni 1S61 in lucem prodiit) p. 22. ad editionem annl 1648 locum 
Romae, anni 17-)$ locum Francofurti ponit. cf. etiam Bender, Wechsol- 
recht p. 114. Ceteram Scaccia etiam aliis operibus excelluif, ex quibus 
nominare licet: de judiciis caussarum eiviliiim, criminalium et haereticalium 
(2 tom.); de sententia et re judicota; de appellationibus. 

^°) Raphaelis de Turri opcris editiones notae snnt: Genn. 1641» 
Fraocofnrt. 1645 et 1648. Falso Liponius, Beseke, alii editionem 1545 
confabnlantur. Ceterum Rapbael noster scripsit etiam opusculum quod 
inscribitur : „Dissidenti8, desciscentis receptaequc Neapolis 
libr. VL« 

^*) Scacciae et Turris tempore neque minus post jus Hamburgense 
prodiere: de Salas, de cambiorum dubiis, Lugd. 1617. — Cantera,de 
commercio et cambio. Coi. Agripp. 1620, quorum amborum libelli a 
posterioribus praeter Scacciam et Turrim non raro in usum adhibiti sunt 
Germanorum vero primi de cambiis singulares scriptores non ante mediiim 
saeclum XVIt. exstiterunt, nempe Bode, Vogt, Heydiger, de quibus vide 
sopra notam 2. 

^) cf. Kletke, Encyclopadie des gesammten Europ. Wechselrechts. 
Leipzig 1861. tom I, p. 63 squ. 101 squ. Dedekind, Abriss einer Ge- 
schichle Ton den Quellen des Wechselrcchts 1843 et idem, Vergangenheit 
iind Gegenwart des deutschen Wechselrechts. 1848. 6. F. de Martens, 
Veraach einer historischen Entwicklung des Wechselrechts. 1797. Etiam 



Digitized by VjOOQIC 



— 20 — 

Jam statuta Senaruin anni 1292 allegari possunt^ sed 
ad cambia perpauca continent. Sunt vero ista statuta annis 
1292, 13^58, 1392, 1472, 1572 et 1611 revisioni subjecta ct 
adaucta, quae viltima revisio anno 1616^ perfecta et anno 
1619 publicata in distinzione seconda cap. XCIV.^ Ieg.e& 
cambiales oflFert. ®^) 

Statuta Yeronae anni 1319 de campsoribus et p«cu- 
niae permutatione disserunt^ non jam de recentioribus 
cambiis. '*) 

Yenetiarum contra cambia et contractus usarario» 
constitutiones (die 11. Sept. 1328 et 19. Mart. 1357) cam- 
biale ad nostrum negotium non pertinere videntur, sed leges 
cambiales anni 1594 (23. April.) et 1596 (12. Peb.) demon- 
»trant, antiquitus Yenetiis cambialia jura floruisse. ^^) 

Placentiae civitatis statuta et decreta, quae jam 
anno 1391 renovata sunt, in lib. YI. n. 126 rubr. „de campsO' 
ribus", de processu cambiali nonnulla praebent. **) 

Barcelonensis magistratus 18. die Mart ann. 1394. 
imperavit^ ut cmcunque cambium ad acceptandum praesen- 
tatum esset, intra 24 horarum spatium se accipere vel noii 
declararet et diem horamque praesentationis in tabulae cam- 
bialis dorso denotaret. ^^) 

Leges Hispaniae ab ann. 1436, 1480, 1549, 1552, 
1608 de cambiis singula constituerunt; v. g. 1436 de pecu- 
niae permutatione et campsoribus, 1480 in fugitivos cam- 
psores, 1552 et 1608 ne usurae in cambiis obveniant, 1608 
ut cambia sicca vetita sint. *®) 

Bononiae civitatis in statutis anni 1454 septeni' 
decim paragraphi cambiorum jus tractant. **) Majoris verc» 



Carl Arenz: Uebcr Ui-sprung und Entwickelnng des Wechsels (Leipzig 
1855). Grottenauer, Verzeichniss der europ. Wechselgesetze in Carol. 
Alb. de Kamptz, Jahrbucher der prcussischen Gesetzgebung. tom. VII. 
p. 263 squ. 

'^) de Martens 1. c, append. p. 10. Zimmeri. (VoUstandige Samm- 
lung der Wechselgesetze. 3 Bande. Wien 1809—1815) tom. in. p. 106. 

^*) Statuta civilia domns mercatorum Veron. 1319. Edir. 159S 
pag. 32. ^5. do Martens p. 24. 

3*) de Martens p. 19 squ. Siegel, corpus jur. cambial. I, 43S. 
Bohn (vohlcriahrener Eaufmann, 5. Au6. von Ebeling und Brodha^cn. 
2 Thle. Hamburg 1789) tom H. p. 278. Zimmerl. in. 127. 

^) Martens 1. c. p. 18. — Edit. horum statntorum est Medio- 
lan. 1560. 

^^) Martens J. c. p. 107. Zimmerl. c. I. p. 179. 

3«) Martens p. 108—127. 

^) Editio hornm statat. Venetiis 1566 et postea per comitem de 
Saccu. Venet. 1735- cf. de Martens p. 55. 



Digitized by VjOOQIC 



— 21 — 

momenti est Bononiae ordinatio cambialis ab anno 1569 (25. 
die Nov.), quae a Papa Pio V. confirmata est. *®) 

Galliae rex Ludovicus IX. ann. 1462 die 4. Mart. 
de cambiis quaedam continentem constitutionem (art. 7 et 8) 
promulgavit.**) Anno 1468. Lugduni (Lyon) nundinale pri- 
vilegium confectum est. 

Pontifices Romani istis temporibus de singulis 
cambiorum conditionibus decreta promulgarunt eo consiUo, 
ne sub cambiali nomine usurarum pravitas impune exerceri 
posset, uti Paulus IV. 1560, Paulus V. 15*70, idem qui ut 
supra dictum est Bononiae statuta comprobaverat 1569; 
Gregorius XIH. 1574 et Urban Vin. 162*7 et 1631. de cam- 
biis aiccis et ricambiis nonnulla constituerunt.**) 

Caroli Y. imperatoris quaedam de cambiis con- 
stitutiones, in usum potissimum Antverpiae sunt sancitae 
ann. 1537 (1. Mart.), 153*7 (25. Maj.), 1539 (7. April) et 
1541 (16. Nov.), quae ultima anno 1667 a magistratu Ant- 
verpiae republicata ad solutionem cambiorum spectat. *') 

Porro Bergami urbis legem cambialem refero in 
statutis et privilegiis anni 1457 et ordinationem cambialem 
anni 1591; quae 1621 renovata et confirmata est.**) 

Besonti urbis (Besan^on) leges nundinariae et cam- 
})iales sunt nominandae, quae ab anno 1598 usque ad 
1637 complures in lucem venerunt.*^) 

Constitutiones Dominii Mediolanensis de anno 1541 
libri V, quae ab imperatore Carolo V. confirmatae sunt,*®) 
pauca de cambiis praebent (in libro V.). 

Huc pertinent etiam normae cambiales quae in (cap. 
14 et 15 lib, IV. et c. 4. lib. II.): ^Statutorum civilium 
reipublicae Genuensis nuper reformatorum libris VI. " con- 
tinentur, ab anno 1589. ^*') 

Item Neapolitanae Pragmaticae de cambiorura 

acceptatione, solutione et protestatione de annis 1562 — 
1648.i^8) 

♦^^) Siegel I. p. 409. Zimmorl I. 28.?. 

*') Bioner, wechselreehtlicho Abhandlungen 1S59. p. 115. 277. 
Schaflher, Geschichte der Rechtsverfassung von Frankreics. tom. lU. 
pag. 285. 

^»2) Biener 1. c. p. 100 et 27C. 

*') Martens 1. c. p. 97 — 105. Siegel corp. jur. p. 413. 

**) * Martens p. 27. Zimmerl I. p. 232. 

*^ Siegel I. 510. Bol.n (wohlerfahrener Kaufmaiin. 5. edit. 1789) 
II. p. 253. 

'*''') Edit. Xf. per Gabrielem Verronem (Medtol. 1747). Vide Mar- 
tens 1. c. p. 16. 

^*^ Martens 1 c. .\ppendix p. 40 squ. 

*^) Pragmalicae, Kdicta, Decreta rcgiaequo sanctiones Hegni Nea- 
poliraiii iNeap. 1GS2). Maitens p. 03 — 93. Zimmerl I. c. II. sect. 2. p. 62. 



Digitized by VjOOQIC 



— 22 — 

Leges cambiales civitatis Antverpiensis anni 1578^ 
de quibus jam supra dictum est et infra accuratius disse- 
rendum est, cum Hamburgensium constitutionum anni 1603 
(1605) principalem fontem praestiterint. **) 

Denique hic non sunt omittendae AmstelodaiBi urbis de 
cambiis egregiae sanctioneS; quamquam maximam partem 
in tempora post Hamburgensem de cambiis primam legis- 
lationem incidunt. Quarum longa series incipit ab anno 
1601 et usque ad saecli XVni. finem deducta est (1645^ 
1651, 1660, 1662, 1663, 1664, 1670, 16*74, 1678, 1679, 1683, 
1719, 1744, 1764).^«) 

Ceterae omnes de cambiis leges, constitutiones et 
ordinationes post annum 1603 et 1605 promulgatae sunt 
neque Hamburgensibus legislatoribus commodo esse po- 
tuerunt. 



S« 4. Generalla quaedam de fitatiitls Ham- 

burgenslbus quae annls iOOS et iOO& 

faeta sunt. 

llamburgensium jura scripta vetustiora «uut, quorum 
jam saeclo XII. vestigia fuisse videntur. Attaraen quae ad- 
huc exstant manuscripta non supra sacclum XIII. redeunt. 
quandoquidem antiquissimum quod invenitur manuscriptum 
jurium coUationis quae dicitur Ordelsbock, anno 1270 per- 
fectum est. Cujus constitutiones partim juri Lubecensi 
partim juri speculi saxonici congruunt et nova paucis arti- 
culis inclusa emendatio anno 1292 instituta esse videtur. Tum 
vero duorura saeclorum demum spatio elapso nova et qui- 
dem essentialis juris Hamburgensis revisio peracta est, quae 
in codice urbico (Stadtbuch) anni 1497 invenitur, quam- 
quam interim diversis singuli temporibus recessus h. s. 
pactiones de jure publico et privato senatum inter et cives 
conclusae, neque minus sanctiones quae dicuntur Bur- 



*^) Vidc jam notam 15. cf. Ilerbach, europ. Wechselbandian^ 
(3. edit. Nurnberg 1757) p. 2G7. Siegel 1. c. I. 408. Bohn 1. c. II. 19S. 
'Ziimmerl I. 1*29. — Qallica translatio apud Boucher (papiers de credit. 
II. 323) et Ricaid (loix i|n chanRe. p. ISo.). 

*o) Herbach 1. c. p. ^Cl. Siegel I. p. 4S1. Uhl (Siegelii corpo- 
ris juris cambialis continuatio) II. 62, III. 117. Bohn 1. c. II. p. 50- 
Zimmerl I. p. 26. Ccleberrimnm de jure Amstelod. opns est: Joh. Phoon- 
sen, Wisselstil tot Amsterdam eto. ed. I. Rotterd. 1C77. ed. VII. Amstel. 
1737 et in germanicam lingnam seonndam istam VII. editionem apod 
SiegAltum, corp. jur. camb. II. 228 squ. est translati^m. 



Digitized by VjOOQIC 



— 23 — 

sprachen (civiuin seriaoues) b. s. de rebus ad politiam 
(Polizei) pertinentia praecepta in lucem venerant. At yero 
omnibus his in monumentis, sanctionibus et constitutionibus 
frustra quaesiveris quae ad cambiorum usum spectent. ^') 

Intra sacclum XVI. quamquam novam juris recensio- 
uem necessariam esse magistratus saepius v. g. in reces- 
sibus ann. 1529 (art. 50), 1540 (art. 9), in postulatis anni 
1557 confessi erant, ea saecli XVU. demnminitioinceptaest. 
Et quidem res specialissima,^^) quae in juramento civico 
et senatorio reformando constabat, ad totius juris revisio- 
nem causam dedit. Etenim cum ista reformatio, ad quam 
100 cives die 2. Sept. mens. ann. 1602 a civium conventu 
deputati fuerant, die 25. Jan. 1603 absoluta esset, senatus 
declaravit, se in statuta legesque exstantes, siquidem ma- 
gnam partem in desuetudinem venerint, nonnisi conditionibus 
ct rcdervatiouibus adjectis (,,tii atten nbit^en Jitttkeln") 
juraturum esse. Juramenti idcirco formula a centumviris 
ita variata est, ut senatores jurarent: „tia litf|e» f ^ttlitrteii 
^tabtb0A, Heeefeii nnb |liierf|irahe, ^ea €. Itatlia uiill 0ei»eiiier 
^a^t Hntertlianrii ferorlmeteti fau^tt^U etnem ^eben liat Vit^i 
forbcrli^^ mtt^ntlicUen;^' atque deinceps collcgium seniorum 
supcriorum (^Obcralten") cui nova juramenti formula 
more solito inspicienda et probanda ab senatu tradebatur^ 



*') De niitiqno jnre Hambargensi .«cripserunt Richey (siv« Wagner), 
historia statut. Hamhnrg (Hamb. 173S); quoJ opuscuhim etiam invenitur 
in (Nettelbladtii; Thosauro juris provincialis et stntutarii; tom. I.; Schu- 
back, de ori;jino srat. Hrimb. (ibid. 1740) etc. ; meHus nostro tempore Lap- 
penberg in libro qui denominatur: Haniburgische Rechtsaltertbumer. Bd. I. 
DJe altesten Stadt-, Schiff- und Landrechtn Hamburgs fl845); etiara 
Trummer, die beiden letzten Abhandlungen uber das Hamburger Stadt- 
lecht (18.59) et O. Stobbe, Geschichtc der deutschen Rechtsquellen (ISGO) 
1. Abtheilung p. 50> sqii. Baumcister, Hamburg. Privatrecht (Hamburg 
1850. 2 Bande) I. p. 1 squ. Gengler, Lehrbuch d«s deutschen Privat- 
rcciite p. 5.>7 squ. 

*'; Hamburgcnsiuni ab aniiis 1603 ct 1(105 statutorum de originc 
atque historia usque ad nostra tempora nihil fero certi in publicum pro- 
latum fuit. Nam quae Richey (hist. stat. Hamb. c. I. §. 38) ct Anderson 
(^Hamburg. Privatrecht 1782 squ. 5 tomi — tom, II. p. 3), item Riccius 
(Entwurf von Stadtgesctzen oder Statutis. 1740< p. 124 squ.) narrant, 
pauca sunt et magis divinationis quam probationis speciem prae se ferunt. 
De qnibus anno demum 1842 lux dara prolata est, Hamburgi archivis et 
soriniis apcrtis. Isto nnno focietatis privntae, quae Hamburgi ad patriaae 
historiam colcndam instititta cst, ope et commotu nova et multis lucu- 
brutionibus commentnta editio statutorum ann. lC03etlC05 ab doctissimis 
quibnsdam viris instituta est eique de origine statntorum cx documentis et 
litteris archivoruni satis mnlta et certiora praemissn sunt. cf. Der Stadt 
H n m b u r g G e r i ch t s o r d n u n g u n d S t a t ut a. Hernusgegebea auf Ver- 
anlnssung des Vorcins fiir Hnmburgische Geschichte (Hamburg 1S42). 



Digitized by VjOOQIC 



— 24 — 

a seiiatu postulavit, ut ad promovendas res publicas juris? 
civici revisionem institueret. Senatus licet ab initio (12- 
Peb. ann. 1603) hance revisionem denegasset et per solas^ 
leges additionales, praecipue ad mercaturam^ opificia, com- 
mercia spectantes civici juris statum qui anno 149*? consti- 
tutus esset, meliorandum esse declarasset, jam 12, die Mart. 
totalem revisionem concedebat. Quam rem centumviri, inter 
quos nemo jureconsultorum erat quorumque minus ut legum 
illa revisio quam ut juramentum novum fieret intererat, tam 
facilem habebant, ut intra 14 dies a senatu recte persolvi 
posse putarent. Attamen cum senatus ne obiter res absol- 
veretur, sex menses postulasset, centumviri ambagibus qui- 
busdam factis istud quidem tempus comprobabant (die 6. Jan.). 
Revisionis autem hoc etiam consilium fuit, ut pro lingua 
saxonica (plattdeutsch), qua vetera civitatis jura scripta 
essent, lingua Germanica (hochdeutsch) adhiberetur. 

Senatus vero, uti jam ex decreto diei 31. Mart, ap- 
paret, singula revisionis negotia singulos inter senatores 
distribuebat. Electi sunt duodecim revisores hi: duo Con- 
sules Ditrich vom H o 1 1 e et Vincentius MoUer (M o e 1 1 e r) Lt. ; 
uiius syndicus Vincentius MollerDr. ; et novem senatores 
Reinhold W alr a v c Lt. , Hinrich von Sprcckelsen, Hinrich 
Sylm, Eberhard Bsich, Hinrich Wichmann, Hieronymus 
Voegler Dr., Ebcrhard Twestrcng Lt., Sebastian von 
Bergen Lt. et Didrich Apsen Lt. Inter quos cambio- 
rum materia Hinricho Wichmanno in specie tradita est, 
quamquam etiam Hinrich von Spreckelsen et Hinrich 
Sylm, quibus praeterea jura navium, assecurationum, insti- 
torum et foeneris nautiei revidenda erant, cambiorum nego- 
tium pertractare debebant. ^^) 

Quae quidera ab his viris perfecta sunt, non tam legum 
veterum Hamburgensium recensionem, sed jurium Hambur- 
gensium et peregrinorura colIaH;ionem et compilationem no- 
niinare licet. Nam etsi ad Hamburgensis juris fontes legis- 
iatores rediissent et jus civicum anni 1497 et ordinationem 
judicialera anni 1560 et recessus et burspracham, de quibus 
jam dictum est, multum adhibuissent, tamen ad emendandas 



*•*) Pj.-aetorc» jiiris territorialis (Landrecht) revisio Hinr. Gar- 
luers senatpri commissa est. Denique jurcconsultus peregrinus quidam 
nomine Dieterich a.dductus vulgo csio dicitur, ciijus neque in negotia- 
tionibus anni IG03, neque in reccntioris revisionis, quae annis 1G0( et 
1<) )5 facfa C6f, docnmentis et litteris quaevis mentio est facta, ita ut, 
hi rc vora a4 opus absolvendum curam impcnderit, tantummodo adhiberetur 
tcmpore quo rcccnsio juris prelo traderetnr, furtasse ut linguae Germa- 
nicac puritatem curaret. 



Digitized by VjOOQIC 



— 25 — 

et supplendas et corrigendas patriae leges ad peregrinos 
fontes isti viri accedentes quaecunque civium usui et fori 
praxi consentanea esse videbantur, in novum codicem trans- 
tulemnt. Praecipue reformatio quae dicitur Norimber- 
gensis anni 1564 multis in partibus et fere verbo tenus 
transscripta est. ^*) Alii articuli exjureRomano deprompti 
sunt, alii ex constitutionibus Saxoniae electoralis anni 1572, 
alii ex Carolina desumpti. Quae vero ad jus maritimum 
pertinent sanctiones, originem ex jure maritimo Hanseatico 
anni 1591 ducunt. Denique juris cambialis positiones in 
hac prima juris Hamburgensis revisione ex peregrinis legi- 
bus non esse translatas profitendum est; sunt vero tantum- 
modo quinque articuli juri cambiali concessi et quidem bre- 
ves et singulos magis casus decidentes quam juris principia 
proponentes. 

Prima ista legum Hamburgensium collatio a senatu 
civium consensu die 10. Oct. mens. ann. 1603 promulgata, 
prelo vero non excussa, sed tantum scripta est. 

Sed jam paucis mensibus praeteritis recens opusculum 
multis erroribus et lacunis laborare atque usui fori minime 
convenire multi et sapientiores et ipsi senatores confessi 
sunt. Itaque cum civea ut statuta prelo excussa publica- 
rentur, a senatu saepius postularent, hisce precibus senatus 
non prius indulgere voluit, nisi totius legislationis revisio 
denuo institnta esset. Quod quidem consilium senatus 
civium conventui jam 3. die Martii 1604 anni disertis verbis 
declaravit. Complures statutorum articulos totosque titulos 
obscuros et lacunosos et perversos esse dixit; ante omnia 
vero cambialis juris titulum esse revidcndum; cujus 
simul plane novam redactionem a quibusdam mercatoribus 
et senatoribus perfectam senatus jam proposuit. Civium 
quidem conventus die 11. Maji revisionem eamque seniorum 
superiorum (Oberalten) consensu perficiendam comprobavit. 
Jam vero istud seniorum collegium ab initio iteratae legum 
revisioni invidens die 5. Dec. declaravit: obstare quod 
juramentum a civibus in statuta anni 1603 jam praestitum 
sit; statuta quamvis neque mutarentur neque adaugerentur, 
quae quidem essent, fori usui sufficere; neque emendatio- 
nibus neque additamentis effici posse, ut perfectum aliquid 
et absolutum existeret. Nihilominus senatus precibus et 



**) Id quod Gries (Kommentnr zum Hamburger Stadtrccht. Aus 
haiidschrifilichem Material herausgegeben von N. A. Westphalcn. 2 Bde. 
1838), in praefationc p. 23 squ. primum plane ct in singulis partibus 
probavit, postquam ante eum jam WoJpmann et Anderson nonnullorum 
locorum inter ntramquc legislationem consensnm signiHcaverant. 



Digitized by VjOOQIC 



— 26 — 

argumentis die 1*7. Dec, prolatis eflfectum est, ut seniores 
die 4. Jan, anni 1606 revisioni a senatu tunc jam peractae 
accedentes, pauca tantum et inferiora ^^) denuo corrigenda 
commendarent et de forma nominatim praefationis quam 
senatus novo operi proposuisset, cum senatu paullulum 
disceptarent. ^*) 

Sed ista etiam rixa mox composita paceque ab omni- 
bus facta, totum opus infra aestatem anni 1605 tandem ab- 
solutum est. Accuratius tempus fontibus deficientibus de- 
finiri nequit. At vero mirum profecto in modum, sed sine 
dubio sola negligentia et sine uUo consilio factum est, ut 
nova praefatio quae corpori legum praefixa est, diem et 
annum, quo statuta anni 1603 publicata fuerant, retinuerit, 
ita ut falso 10. dies Octob. anni 1603 subscriptus sit. Quae 
cum ita sint, hoc subscriptionis vitium causam dedit, ut 
statuta haec Hamburgensia usque ad nostra tempora vulgo 
allegentur sub anno 1603, cum annus 1605 rectior sit. ^*^ 

Titulus vero operis novi est: Jlrr *t«^t §ambnx^ 
<^cnd)t90r)iiting tttili Statnteii. 

Neque statutis hiace Hamburgensibus si ad illius tem- 
poris artem et doctrinam recte nietiri volis, magnae laudes 
denegari possunt, neque senatui ipsi novi statutorum cor- 
poris de bonitate atque praestantia non persuasum fuit, id 
quod manifestis verbis seniorum collegio profiteri non ne- 
glexit, quae verba ut in margine describantur maxime digna 
mihi videntur esse, ^®) neque idem senatus artes artificumque 



**) Qiiao inveni«s in Editioiic statutoriim Hanib. anni 1S42. p. XVII- 

*^) Mnltam disputatum est, utruui prnefntio (iiti in statutis anni 
1603) vcrbis: in nomino sanctisMmae trinitatis inciperet necne. Dc nova 
editionc illa vcrba a scnatu ab iiiitio omissa erant. Senntns voro etsi 
haec formula in aliarum sancti Roiuani iniperii oivitatam statntis non in- 
veniietur neque omnino his in rebiis in usii osset, scniornm prccibns in- 
dulsit formulamque istam ex priore in rccenfiorera pracfntionrm transtuiit. 

*') De hie in edit. anni 1842 p. XVIII. piura profcruntnr. 

**) E. E. Raht hat Ihneii hochstcn VleisFes angcleji^cn seyn lassen, 
dass dieses hochnothiges und zii Voitsetziing der heilsamcn Justiticn dien- 
lichcs Werk scincr Wichtigkeit nacti rciflich crwogen, revidirt, in der Ord 
nung nnterschiedlich zu wahrer Riohtigkeit geendcrt, in vielen Artikeln 
gebesserr, auch mit ifziichen vcitnohret, nnd was in dem jungstabgewiche- 
nem Jahre, bei damals haufig vorgefallencn und gcmeincn Stadtnngclegen- 
heitcn hochstbesehwcrlichen Sachen, in der Eil nicht hat geschehcn konnen, 
numer ist supplirt und ergentzct wordeii. — — Ob nun woH E. E. Raht 
nichts lieber seben und -wunschen mochte, dcnn dass dadurch nicht allein 
dieser Stndt Burgeren und Einwohnein bei vorfalleuden Streitigkeiten ge- 
dicnct, sondern auch von Frembden und Auslendischen, denen es zu lesen 
unzweifelhaft vorkommcn wirt, ungetadelt pleibcn mochte; so bcsorgct 
dcnnoch E. E. Raht, dass Ihnen dasjcnigo, wns Andern zu widerfahron 



Digitized by VjOOQIC 



- 21 - 

auxilia, ut formis etcoloribus uon iniuus quam delineameutid 
et argumentis homines allectentur, adliibere sprevit, id 
quod verbis potissimum demonstratur, quibus senatus novani 
praefationis recensionem, ad quam permultum se curae at- 
que industriae adhibuisseprofitetur, seniorum collegio compro- 
bandam tradidit: quae verba et senatum ipsum Hambur- 
gensem et totam illam aetatem adeo designant; ut lectori- 
bus ea ipsa ante oculos in nota^^) ponam. 

Si vcro quaesieris, a quibus hominibus recensioni» 
novae statutorum emendationes atque additamenta senatus 
jussu perfecta sint, facile non est accuratissime ad respon- 
dendum. Sane quidem Vincentius Moller consul, qui jam 
in prima editione elaboranda diligentiae atque laboris per- 
multum adhibuerat et qui primus postea de statutis com- 
mentarios conscripsit, ^®) idem videtur fuisse qui maximam 



pflcgcf, auch begegnet, und sie viel reprehensorcs haben werden. Dieweil aber 
unmoglich, Allen ein Genuge zn thun, und anf alle Faile ein specielRccht 
zu vcrordnen, aondern (zZ2 besonder^) in grossen Sachen auch (scilicet schon) 
gclobct -wirt, wenn nian alleni woll gewollt hnf, niid des Comici Regnl 
recht schreibet: Inventis faci!e est aliqnid addcrc, so wil auch E. E. Raht 
solche ungfeiche Jiidicia in Godult verschmert7.cn, und kann gletchwoll, 
wns jetzo, wegen itzUcher obliogender vielfeltiger Gescbeffte, anch bci 
( in.i;efallencu gefoliriichen ZeitleniTren, und weil die Erbgofessene Burg«»r- 
schafc dicscs Stadtbuch in d-n Druck zn verfiMtigen unnaclilassiir gefodert, 
nicht allenthalben vonenkomlieh verrichtet werden konnen, knnftig nnd 
bevorab, wenn der Gebraiich zu andetn Fallen mrlir Andentung geben, 
auch mehr Zeit iibrig «ey» wirt, solchcs :ns Werk gosetzet werden In- 
maaszen denn die Historien bezougen, dasz die gemeine beschriebene 
Rechte nicht zu einer Zeit gf^geben , auch bekandt, clasz in andern woll- 
bestelten Regimenten' nnd Staten ihre Statuta nnd Sntzungen zu Zeiten 
vermehrt und verbossert seyn. 

^^) So viel nnn anfengklich die beschehene Erinnerung wegen dor 
Prafation belangen thnt, werden die Oberalicn, wcnn sie die letzte Pra- 
fation mit der ersten conferiren, leichtlich sehen nnd urtheilen kdnneit, 
dasz die letzte mit mehr Fleisz elaborirt, und viel zierlichcr denn dio erste 
corrigirt ist. Und weil nach gemcinem Sprichwort omnc vestibulum spc- 
ciosnm essc debct, tmd Jedermenniglich znforder^t nach dem Giebel, ob 
der zierlich gebawet, zn sehende pdegetj sintemal Jcdermann in das Hans 
iiicht hineingchet, sondern ex frontispicio von dem ganzen Gebew, wie. 
wol ungrnndlich, judicirt, und dann dies Werk in vielcr Leute Hende 
kommen, auch ungleiche ludicia ausstehcn muss, so hat E. E. Raht die 
Prafation, welche vor an der Spitze stehet, und (weil) viele nach der- 
sclben stylo von dem ganzen Werke judiciren werden, der mehre Theil 
auch das ganze Buch nicht, sondern nur die Prafation zu verlcscn pflegt, 
ctwas zierlicher verfassen lassen musscn. Dasz aber in der letzten Vor- 
rede die inscriptio : Im Nahmen der heiligen Dreyfaltigkeit ctc. — Seqnentia 
pertinent ad rizam de trinitatis sanctae praepositione, do qua jam supra 
nota 56 rclatum est. 

****) Molleri qni commcntarii in ari-hivis Hamburgensibus etiam nunc 
exstant, in singuiis tnntum fragnientis ntquc notis prelo excussi snnt. Pars 



Digitized by VjOOQIC 



— 28 — 

cmendandi et recensendi molem denuo sustinuerit. Namque 
etsi Molierus in archivorum manuscriptis recensionis novae 
autor nusquam expresse nominetur, ex ipsa manusriptorum 
facie eum autorem fuisse luce clarius apparet. Exemplar 
scilieet statutorum anni 1603 quo ad emendandum senatus 
USU8 est, jam nunc exstat, in quo a MoUeri ipsa manu non 
soluni omnes emendationes et additamenta quae in nova 
recensione anni 1605 inveniuntur, scripta sunt, sed etiam 
(partim in dissolutis paginis et tabulis quae manuscripto 
codici insertae sunt) ab eadcm manu aliarum notae et line- 
amenta emendationum deposita sunt, quae postea in novuiu 
eodicem non transiere, sine dubio quia a senatu vel colle- 
gio seniorum non sunt comprobatae. 

Attamen quod specialiter ad novae recensionis de 
o>ambiis titulum pertinet, de hocce in isto codice manu- 
scripto ab MoUeri aut alterius manu nihil scriptum inveni- 
tur. Nihilominus si statutorum editiones anni 1603 et anni 
1605 comparaveris, permagnas atque complures emendatio- 
aes factas esse facile intelliges, siquidem de cambiis titulus 
a quinque ad duodecim articulos adcrevit. Certos omnino 
qui jus cambiale emendaverint viros nominare nequeas. 
Enimvero haecce quidem tantum documentis comprobari pos- 
sunt. Senatus quidem in decreto civium collegio die 3. 
Mart. anni 1604 tradito nos docet, hanc de cambiis revisio- 
nem complurium senatorum et mercatorum atque uti 
mihi videtur campsorum ope atque auxilio esse perfectum.**) 
Et quamquam verisimile est, inter hosce senatores etiani 
Mollerum fuisse, tamen verisimilius mihi quidem videtur esse, 
quod ii senatores, qui in prima statutorum editione anno 
1603 jus cambiale ut absolverent jussi fuerant, etiam ad 
hujus tituli novam revisionem potissimum incubuerunt, prae- 
cipue Hinrich Wichmann, deinde etiam Hinrich von 
Spreckelsen et Hinrich Sylm. De nominibus vero mer- 
catorum quos senatus adduxerit, ne divinare quidem licet, 
cum fontes nostri de iis nihil amplius commemorent. Pro 
'certo quidem praeterea hoc tantummodo habendum est, 
ultimo uti putaverim demum juris cambialis revidendi in 
spatio seniores quosdam superiores (Oberalte) a senatu 



quaedam publicata est in jaoi citato Thesauro provinciali (tom. I. p. 
849 — 8G1), qnamquam nomen aiitoris cditoribus non notum fuisse videtur. 
cf. editionem stat. Hamb ab anno 1842 (pag. XXV.), in qua ipsa partes 
commontariorum ct Molleri et nliorum multac in notas receptae sunt. 

®') Senatus dixit: ^Als hat E. E. Raht durch Personen Ihres 
(sc. senatns) Mittels und ctliche Persohnen von der Borse die Wcchsel- 
ordnung etwas anders und uff Art und Wtise, wie liiermit wirt nbergebcn, 
verfassen lassen.'' cf, Edit. s^t. Hanib. anni 1S42 in introductionc. 



Digitized by VjOOQIC 



— 29 — 

adscitos esse, ut consilium ferrent; namque in negotiationibus 
quas senatus cum isto coUegio de opere revisionis perfici- 
endo inducebat quaeque multa post illud ad civium colle- 
gium senatus decretum factae esse videntur, senatus ipse 
omissis senatoribus et mercatores et seniores superiores 
(Oberalte) nominat, quos ad jus cambiale emendandum 
sibi adsciverit. •*) Sed etiam de illorum seniorum nomine 
nihil constat neque conjecturam facere licet. 

S* &• De statutoriiin Hamlrarsenslaiiiliire 

eaniblall quod In llbrl II. tltiilo iril« 

eontlnetur. 

Codicis Hamburgensis ab anno 1603 de cambiis con- 
stitutiones brevissimac sunt atque quinque articulis absol" 
vuntur sub rubrica: „De Cambiis und Wechseln." Cum 
vero principale etiam statutorum anni 1605 quoad jus cam- 
biorum fundamentum contineant neque ex peregrinis legibus 
desumpti, sed mera legislatorum Hamburgensium usus cam- 
bialis ex peritia fluxisse videantur, *^) digni isti quinque 
articuli habendi sunt, qui in nota ^*) lectoribus proponantur. 



®') cf. Edit. stat. Hamb. anni 1S43. pag^ 313 in nota, nbi senatas 
verba ex istis negotiationibus sampta sunt haecee: « Gleichergestalt ist be- 
kandt, dass die f&membsten Eauf- und Handclsleute hochnotig haben er- 
achtet, dnsz in dem Titel von Wechsel Aenderung und Verbesserung 
mogen Vorgenommen werden In Maaszen denn Auch etzlicho von den 
Oberalten dazu seyn gezogcn, ' die ihr rechtlich Bedcnkcn eroffnet, und 
numehr solche teglich vorfailende casus volkommlich in einen Titul ver- 
fasset seyn, welches darumb desto vleissiger hat befordert werdcn mnssen, 
weil die gemeine kaiserliche Rechte davon nicht disponiren, und gleichwol 
an allen Oertern keine durchgehcnde gleichmeszige consnetndo nnd Bor- 
sengebrauch davon ist.*" — Ceternm J. E. Gries (ct cjus editor N. A. 
Westphalen) in libro qui inscribitnr: Eommentar zum Hambnrger Stadt- 
recht von 1603 (tom. II. Hamb. 1S37) titulum de cambiis plane neglesit, 
qnia non jam in nsu fuit. 

^^) Nam cum art. 2 et 3 codicis Hamb. anni 1603 
cum articulis ordinationis Antverpiensis tix sensu, non Terbis 
congruant, translationem factam fuisse pTOTsus nego. 

^) StatutoTum ab anno 1003 de cambiis titulus haecce 
profert, quae primum prelo excussa sunt in Editione statutorum, 
quae anno 1842 perfecta et promulgata est pag. 312 in nota. 

art. 1. Hic est ideni art. primus in editione anni 1005. — 
Vide infra $. 0, quo textus Codicis 1605 traditur. 

art. 2. Wenn ein Wechselbrieif von frembden Orten kombt 
und uff einen zu acceptieren geassigniret ist, und derselbe sich 
Ku acceptiren Terweigert, so mag der, so acceptiren soU, Ton 
einer Borsenseit su andern Bedenkseit nehnien. Will er alsdann 
nicht acceptiren, so ffebfiret dem Einhaber der Wechselbillen 
zu protestiren, das Protest suruggesenden, den Wechselhrieff 



Digitized by VjOOQIC 



— ^o — 

Seaatus vero, uti g. 4 cnan*atuta est, mercatoruin 
potissimum precibus commotus hancce potissimum novi 
Codicis partem et civium conventui et seniorum superiorum 
(Oberalte) coUegio corrigendam significavit, praesertim 



ttber allhie behalten, bis der betaget. Will er nlsdann noch 
bezalen, so muss der Einhaber enipfangen, niit Bezalung der 
Unkosten des Protestes. Will er aber nicht bezalen, so muss 
der Einhabcr protestieren voni Haubtstul, Schaden und Interesse, 
das Protest beneben dem Wechselbrieffe zuriiggesenden, und 
Haubtstul, Interesse und Schaden, nach Wechsellauff, wie die 
zuriiggegehet, von dem Principalaufnehmer sich bezalet machen. 

Hic articulus textuni articoloruni secundi ct tertii in edi- 
tione anni 1605 in se includit, attamen paullulo variatum, ut 
vides. cf. infra %, 0. 

art. 3. Wenn ein Wechsel betaget oder verfallen und in- 
wendig dreien Tagen nieht bezalet wirt, musz er inwendig dreien 
benandten Tagen protestieren, daniit der Aufnehmer in keineii 
Schaden gefiiret werde, und mdglich seine Bezalung woti zu be- 
kommen wuszte. Wiirde aber nach Verlauff' der dreier Tagen 
erst geprotestieret, so hat er daniit seine Ansprach und Ftirdc- 
rung an den Principalaufnehmer verloren, und nuisz sich an den 
Acceptatoren hulten, es M'ere denn, dasz Sonntage oder heilige 
Tage einiielen, darauf kein Protest mag gemacht werden, die 
sollen nit gerechnet werden. 

Hic est articulus quartus in nova editione ita variatus, 
ut deliberationis ad protestum faciendum tempus a tribus in duo- 
decim dies commutatum sit. cf. infra §. 6. 

art. 4. Wenn einer eineii Wechselbrieff zu sich nimbt, 
und gelobet zu acceptieren, der soll zu bezalen schuldig sejn. 
— Haec verba plane cum verbis in art. 5. edit. novae congru- 
unt. In vetere textu praeterea inveniuntur verba: — wurde er 
aber verleugnen, er habe nicht gelobet zu acceptieren, so soll 
er sich dessen mit seinem korperliehen Eide purgiren. Hic 
passus non invenitur in recensione anni 1005, sed ejusdem in art. 
6. ad melioranduni articuli hujus textuni nova ad^iciuntur. cf. 
infra $.6. 

art. 5. Wenn einer Gelt auffgenommen, und an bestelltem 
Platz nicht acceptieret wirt, und davon Protest wieder zuriigge- 
kombt, 8 soll der Aufnebmer in continenti, ohue Verzug, Biir- 
gen su stellen, oder gute Waaren ^ind Pfande zu iiberlieffern 
gehalten seyn, dasz der Creditor von Haubstui, Unkost und 
Schaden mag versichert seyn. — Usque ad haec verba hic ar- 
ticulus cum 7 art. in recensione de anno 1005 fere verbotenns 
consentit; idem plane sensus e%t in utraque redactione. Quae vero 
deinceps sequuntur in editione nova omissa sunt. — Were aber 
derjennige, der das Gelt ausgegeben, in Abfiirderunff der Biir- 
gen oder Pfande saumig, und der Debitor, so es aufi^enommen, 
folgends nicht zu zalen hette, so muss der, so das Gelt ausge- 
zalet, den Schaden tragen. 



Digitized by VjOOQIC 



— 31 — 

cum de cambiorum materia in jure communi Gaesareo i. e. 
Romano nihil quidquam traditum sit neque uniformis con- 
suetudo atque observantia de jure cambiali existeret. In 
reformando igitur Codice quinque de cambiis articuli in 
duodecim crescebant, siquidem graviores casus, qui de jure 
cambiali usque ad illud tempus Hamburgi obvenire solebant, 
legis formxila definiti atque decisi sunt. In qua quidem 
juris cambiaiis emendatione Hamburgenses non solum pa- 
triae ex usu et more, sed etiam ex peregrino fonte hau- 
sisse dicendi sunt, cum jus Antverpiense, quod anno 15*78 *^) 
subnomine: ^Rechten en Costumen van Antwerpen" 
promulgatum est et de quo jam supra §. 3 pag^ 21 a nobis 
relatum est, sibi in usum adhibuerint. Quibus vero potis- 
simum causis factum sit, ut Hamburgenses praecipue Ant- 
verpienses imitati sint, historia commercii jurisque Ham- 
borgensis, quae in g. 2 pag. 8 — 12. tradita est, satis demon- 
stratum est, ita ut hoc loco repetendum non sit. 

Si vero imitationis et translationis juris Antverpiensifl 
formam quaesieris, haec quidem isto sane modo ab Ham- 
burgensibus legislatoribus peracta est, ut partim Antver- 
piensis constitutionis articulos verbo tenus ex HoUandina in 
Germanicam linguam translatos Hamburgensi Codici ad- 
sciscerent, partim magis libero modo Autverpiensis juris 
sanctiones imitarentur. "*) 

Sane articuli 9, 10, 11 Hamburgenses fere verbo 
tenus sunt translationes articulorum 5, 6, 7 Hamburgensium. 
In aliis autem articulis similitudo quaedam sola intercedere, 
non mera translatio facta esse videtur, cum jus Antver- 
piense licet in principiis adoptatum sit, in Codice Hambur- 
gensi magis variatum meliusque confectum translatum sit, 
ut usui Hamburgensi singulari responderet. 

Profecto articulus Hamburgensis secundus et Antver- 
piensis octavus, qui de protestatione in casu, quo assignatus 
(trassatus) accipere noluit, tractat, inter se similes sunt ne- 



^^) Baunieister, iDcljtus juris Hamburgensis autor, si in 
opere jam laudato (HaniburgeT Privatrecht, 1856) annum 1582 
scripsit, id quidem pro solo calami Lapsu habendum est. Vide 
supra $. 2. not. 15 $. 3. not. 40. 

**^) 81 autores qni novam statutorum Hamburgensium 
editionem 1842. anno confecerint, solos articulos 2, 9, 10 , 11. 
Hamburgenses ex articulis Antwerpiensibus transtatos esse 
dicunt eamque sententiam Baumeister 1. c, Gengler (Deutsches 
Privatrecht p. 557) et Biener (Wechselrechtliche Abhandlungen 
1850 p. 207) prorsus adoptant, isti mihi minus accurate totum 
ambarum legum tenoreni perlegisse et percepisse yidentur. 



Digitized by VjOOQIC 



— 32 — 

que tamen verbis, sed sensu tantummodo congruunt codex- 
que Hamburgensis etiam nova quaedam praestat, ita ut 
omnino dubitare liceat, utrum hac in parte transscriptio 
vel imitatio exstiterit necne.*'') 

Praeterea articulus quartus Hamburgensis noni et de- 
cimi articulorum Antverpiensium paraphrasin in se conti- 
nere videtur, *®) quod utroque in loco de trassantis obU- 
gatione disseritur si acceptans solvere noluit, et licet in 
rebus accessoriis v. g. quoad temporis spatia, juris caute- 
las etc, inter duas ordinationes huc discrimen non parvum 
intercedat, idem juris in utraque lege tenor constituitur. 
Id quod facile concedes, si textum juris Hamburgensis et 
textum juris Antverpiensis, quem g. 6 lectoribus proponem, 
diiigcntius inter se comparaveris. 

Ceteri vero duarum de cambiis ordinationum articuli 
omnino non similcs sunt, sed alii alia constituunt. Itaque 
articuli 1, 3, 5, 6, Y, 8 et 12 Hamburgenses ad exemplar 
peregrinarum legum non facti, sed ex ipsorum Hamburgen- 
sium mercatorum usu et praxi exhausti esse videntur. Ne- 
que quidem in his condendis abnormes et irregulares casus 
legislatorum ante oculos erant, immo maxime usitati et vul- 
gares. Namque primus articulus acceptantis obligationem 
eandem quae sit trassantis proponit, cui sanctioni in art. 5. 
adjicitur, quod etiam qui acceptare solis verbis professus 
est (non scriptis), obligatione cambiali obstrictus est, siqui- 
dem istis temporibus (X605) acceptantem ad obligandum 
scriptura absolute non requirebatur; atque articulus 6. sin- 
gularem constitutionem praestat, ut qui tres per bursae ter- 
minos cambium ad acceptandum retinuit neque postulanti 
remisit, etsi nihil de acceptando dixerit vel scripserit, cam- 
bium se accepisse praesumatur totamque pecuniae cambia- 
lis summam solvere debeat. Articulus autem tertius secundi 
argumentum latius tractans casum proponit quo cambium 
ab assignato non accipitur et easdem fere quae etiam nunc 
in usu sunt sollennitates, protestationes etc. constituit; 
cigus rei tsontinuatio in articulo 7 continetur, quo sancitum 
est, ut si cambium, quod pro pecunia datum est, non ac- 
ceptum retro venerit, trassans in continenti et sine ulla 
mora vadem praestare debeat, ut debitori de sorte, expen- 



^O Errant ergo autores stat. Hamb. Codicis (ann. 1842) 
et Baumeister 1. c. et Gengler (1. c.) et Biener (1. c), qui arti- 
culum istum secundum pro mera juris Hollandici translatione 
germanica habere videantur. 

^) Id quod iidem editores et Baumeister et Crengler et 
Biener prorsus neglexerunt. 



Digitized by VjOOQIC 



— 33 — 

sis et de omni danmo legitimo tempore sc. die quo cam- 
bii solutio praescripta sit, satisfiat. Articulus 8 institorem 
60 solo casu per cambiorum suam acceptationem dominum 
obligare declarat, si ad hoc expressis domini litteris aucto- 
ratus fuerit. ®^) Denique articulus ultimus sc. 12. singularia 
quaedam de cambiis nundinalibus quae regularia quoque vo- 
cantur, praescribit in casibus quibus cambium acceptum 
legitimo tempore non solvitur. 

Articulorum vero 9, 10, 11, qui ex Antverpiae jure 
fere verbotenus translati sunt, hoc est argumentum. 

Articulus nonus de casu tractans, quo assignatus cam- 
bium accipere noluit, honoris caussa acceptationem admittit 
et ejus qui honoris caussa acceperat jura diverse constituit, 
si isti remittentis actio (^durch Transport^) cessa est, 
aut non; quae cessio jam in forma indossamenti fieri de- 
buit, ut omnis cambialis actionis vis translata sit. V^rba 
igitur ^durch Transport" ut indossamenti usum certe 
quidem constituamus, eo pius valent, quo articuli undecimi 
sanctiones indossamenta expresse nobis admisisse videan- 
tur.^®) Vide notam Yl et squ. 

Articulus decimus vetat, ne quis ante in cambio desti- 
natum tempus solutionem praestet, 

ArticuluB undecimus prima indossamentorum lineamenta 
designare videtur. Tunc tcmporis scilicet in usu fuit, ut a 
remittente ad pecuniae solutionem accipiendam tertius qui- 
dam, qui commissus (germanice Kommiss, gallice commis) 
seu factor nominabatur, adjiceretur. Ci\jus vero commissi 
nomen jam isto tempore in dorso cambii (^zurlick des 
Wechsels" uti Vogt p. 106 dicit) poni, ergo indossamenti 
forma absolvi et generali nomine „ giriren " seu „ transporti- 
ren" nominari solebat. Heydigero igitur dicere licuit: 
„ Jedoch fuhret dergleichen Indossameiit nicht j ederzeit ' 
eine schlechte procuram oder Ordre nach sich, sondern 



^^) De qua re isto tempore multum disputatum fuit, id 
quod Vogt 1. c p. 118 narrat. 

^^) Scieiidum est, ista jam aetate et totum per saeclum 
XVII. verba quoad indossandum technica non exstitisse et etiam 
verbis: Transportare (transportus) et cedere (cessio) indossa- 
menti formam signiiicatam esse. Vide Heydigerum, qui anno 
1672 scripsit et p. 129 et 130 haec omnia verba in usum adhi- 
buit. Expresse sc. He^diger de „Girir-" oder Transporti- 
rung der Wechsel" loquitur (p. 129), idem pag. 130 5,girirte 
und transportirte Wechselbrieffe." Kt eadem verba invenies 
in constitutionibus Francofurt. ann. 1620 et 1635 apud Vogt pag. 
128. cf. etiam Renaud, Wechselrcrht ed. 2. (1857) §. 47. Ben- 
der p. 561. 

3 



Digitized by VjOOQIC 



— 34 — 

es geschieht jeweil vermittelst derselben eine Cession, 
und wird alsdann der adjectus procurator in rem suam; 
jeweilen geschieht auch dadurch eine Delegation, je 
nachdem die Umstande des verhandelten Geschafts der- 
gleichen nach sich fiihren. Vide Marquard, de jure mercat 
lib. n. c. 15. num. 6 — 8. — Quo indossamentorum isto 
saeclo usu et doctrina atque terminologia percognitis''*) 
facile concedis: in Hamburgensis juris articulo undecimo 
de indossamentis utriusque generis sermonem esse et tunc 
in usu fuisse Hamburgi et indossamentum simplex, quod 
procuratorem in rem alienam, et verum, quod procuratorem 
in rem suam seu verum creditorem cambialem creaverit. ''*) 



^O cf. Vogt (ed. Fritsch 1670) p. 106. Heydiger L c. 
Ceterum Vogt L. c. p. 72. (etiam 218) cambia hodie ubique 
usitata inquit et — — adeo reipublicae necessaria et utilia 
esse, ut si cambia cessarent, omnia paene mercaturae ofiicia 
dissiparentur ac destruerentur. 

'*) De qua re muLtnm disceptatum est. A mea sententia stat 
jam GroLlmann, „de cessione LitterarumcanibiaLium: vom Vrans- 
port der Wechselbriefe^^ (Giess. 1711) c. IL. §. t, qui ad probandum 
statut. Hamb. etiam partis 1. tit. 12 §.4 adhiberi debere sine 
justa caussa opinatus est. Nostra vero aetate Goetzius, jurecon- 
sultusLipsiensis (Ersch undGruber, Encyclopudie subvoce „Giro^^) 
ista sentcntia rejecta Hamburgensia statuta de indossaraentis quid- 
quam constituisse negavit. Longum cst hoc loco accuratius de 
hac re disputare. Sane vero hoc est primum indossamentorum 
quod invenitur exemplum, quod quidem etiam in textu Hollan- 
dico Antverpiensis constitutionis facile invenies. — Per Galliam 
indossamenta saecli XVII. initio etiam in usu fuerunt et ea qui- 
dem a Richelieu Cardinali introducta esse eontendit Boucher 
(Papiers de credit etc. Paris. 1808. 2 tom ) I. p. 169. chap. 29. 
cum iLlum Cardinaleni, qui abhinc anno 1624 inter regis mini- 
stros summos fuit, cambiorum et indossamentorum usuni magis 
in negotiis publicis adhibuisse rectius dixeris Fremery (etudes 
p. 127), Trenchant in: discours de change 1557 et Marechal in: 
tralt^ des changes 1625 ann. nihiL de indossamentis protulisse nar- 
rat, cum Cleirac circa ann. 1650 eorum usum jam vulgarem esse 
dixerit. — Per Italiani, Licet jam in Lege Neapolitana anni 1607 
de indossamento sit sermo, in qua quideni vulgo sed ut puto non 
recte primuni indossamentorum usus documentum recognoscitur, et 
quani apud Martens (1. c in appepd. p. 77) invenies, multo se- 
rius quam per Galiiam et Germaniam indossamentorum usus 
conimunis factus est, cuni multi magistratus insignium ItaLiae 
reriimpublicarum indossamentorum usum interdictis saepius re- 
tarent. cf. Biener (Wechselrechtl. Abh. 1859) §§. 13. 14. p. 
121 squ. Gotz 1. c. Ceterum Biener in terris Germanicis prima 
indossamentorum vestigia certa non finte Anistelodami constita- 
tionem anni 1651 d. 24. Jan. mensis art 4. probari contendit, 

Digitized by VjOOQIC 



— 35 — 

Id quod eo minus dubitari potest, quo jam decimo 
quinto anno post publicationem juris Hamburgici per Ger- 
maniam indossamentorum verorum usum adeo diyulgatum 
fuit, ut magistratibus periculosus esse videretur; scilicet 
qui putarent, 'multiplicatis indossamentis recursum cambialem 
in reum magno in periculo esse.^®) Prancofurti sane anno 
1620 indossamentum (sc. verum) vetitum idemque interdi- 
ctum anno 1635 repetitum et etiam Boceni promulgatum est. 
Norimbergensis vero senatus unum tantummodo indossa- 
mentum ut fieret permisit anno 1654, et Prancofurti preci- 
bus mercatorum intimis jam 1666 senatus commotus est, 
ut plenam indossandi libertatem largiretur. ''*) 

Hasce de cambiis Hamburgi leges laudibus extoUere 
nolim. Quam antiquam sanctionem si cum ordinatione cam- 
biali Germanica anni 1848 comparaveris, sane quidem illa 
pro rudi quadam mole, haec pro eximio legislatoriae artis 
specimine habenda est. At vero licet illae leges antiquae 
et brevissimae neque arte conscriptae sint, illorum tempo- 
rum usui de cambiis simplicissimo prorsus suflFecisse viden- 
tur,''^) ita ut totum per saeclum in vigore permanerent. 
Et quamquam septimum statutorum anni 1605 titulum anno 
1711 nova de cambiis constitutio sustulit, quae quidem pau- 



cuni Arenz (Ursprung und Entwickelung des WechseLs. Leipzig 
1855) p. 44 squ. docunientis quae in Lorenzii Mederi libro de 
coiumercio (anni 1558) inveniuntur, indossamentorum per Ger- 
maniam et ItaLiam usum jam saecii XVI. initio subvenisse ut 
puto non juste probrare studet. 

^^) Caussas quibus magistratus ad vetandum commoti 
sint, bene jani proposuit Hejdiger 1. c. p. 130. Aliae autem 
caussae etiam ex odio ducendae sunt quo tunc etiam temporis 
niulti cambiorum omnino institutum persecuti sunt. Notissima 
sunt hoc de odio verba Vogtii (1. c. 210): Caiiibiorum contractus 
multis insignis doctrinae viris doctoribus atque theologis (quos 
Vogtius singulos nominat) videtur maxime damnabilis, ex eo 
quod prinio turpem et illicitum habeat iinem, inserviens insatia- 
bili cupiditati et avaritiae, quae tamen oninium malorum et radix 
et regina est, et niagistra nocendi, primipilaria iniquitatis, auriga 
malitiacy siccaria virtutum, seditionis origo atqne fovea scanda- 
loruni dicitur. 

^^) Qoas conf^tutiones bene ilLustravit Ue^rdiger 1. c. 
Saiie iiiirari Licet, quod Bode in libello de cambiis (1646) nihil 
neque in thesi IV. n. B. ut Kuntze (Schletteri Jahrbiicher tom. 
Vi p 143) putat, de indossamentis dixit. 

^^) Quo quideni de hoc vetere jure Haniburgensium cam- 
biali in judicio consentio cum Dedekind^ Vergangenheit und 
Gegenwart des Wechselrechts pag 14 squ. et Buesch, Uandlungs- 
geschichte Haniburgs $. 13 pag. 27. 

Digitized by VjOOQ lC 



— 36 — 

cis recentioribus legibus adjectis, consuetudinibus sane 
multis variata usque ad a&num 1849 in yigore fuit et post 
multos qui frustra facti suntjuriscambialisHamburgensis cona- 
tus et privatos et publicos'*) ordinatione demum Germa- 
nica de cambiis prorsus in oblivionem venit, totus tamen 
iste titulus septimus intra Hamburgensis territorii partem 
quandam, sc. intra fines praefecturae, quae Ritzebiittel cum 
Cuxhaven denominatur, usque ad annum 1849 in usu fori 
permansit, licet jureconsulti Hamburgenses putarent, in 
dubio etiam in ista praefectura ad veteris juris anni 1605 
interpretationem magis ad ordinationis anni 1711 sanctiones 
quam ad generalia juris cambialis Germanici et Europaei 
principia recurrendum esse.'^^) 

Ceterum duodecim de cambiis articuli Hamburgenses 
anni 1605 paucis variatis translati sunt in statuta civitatis 
Slesvicae Friedrichsstadt ab anno 1633 (Part. II. Sect. 11. 
tit. 16: „de coUybo, von Wechseln und Wechselbriefen.") 



-^) De oompluribus Hamburgensium ad jus cambiale ci- 
vitatis emendandum conatibus hisce qui quidem abhinc anno 1792 
instituti erant, perbene referunt Meno Pohls (Wechselrecht p. 22), 
Soetbeer (Ueber Hamburgs HandeL Erste Fortsetsung. Uani- 
burg 1842. p. 90.) et Dedekind (Vergangenheit uud Gegenwart 
des Wechselrechts. p. 106). — Leges quibus ordinatio cambiaLis 
Hamburgensis anni 1711 d. 2*2. Jan. variata est, paucae et nii- 
noris monienti fuerunt, quae sunt constitutio ann. 1729 6. Oct. 
(in tribus articulis de cautione cainbiali), 1732. 4. Sept. (qua 
quaedam de processu cambiali in salutem minorum et simpliciura 
personarum disponuntur), 1798 14 Junii ((^e quibusdam solutionis 
cambialis diebus), 1709. 17. et 25. Octob. (qua iegi restrictiones 
quaedam jnris cambialis pro tempore jussae sunt). cf. H. Kiihl 
(Hamburg. Rath> u. Biirgerschliisse vom Jahre 1700 — 1800. 
Hamburg. 1803). Inter consuetudines praecipue sunt nominandae 
eae quae „Parere^' dicuntur, ante omnia ea quae a 19 
niercatoribus insignibus Hamburgi de discretionis diebus die 
28. Maji 1732 et ea quae item ab mercatoribus istius urbis die 
25. April. 1805 de canibiis a peregrinis terris cnm protestatio> 
nibus Hamburgum remissis prolata est. cf. Siegel (corpus jur. 
camb.) I. 415 ejnsque continuator Uhl (II. cont. 48. 51); Meissner 
(Codex des Europ. Wechselrechts. 2 Bande. 1837) I. p. 910—22 
et L'Estocq (Erl&uterung des allgemeinen und preuss. WechseU 
rechts 1762) p. 106. 

^') Intra tempora , quibus Hamburgum ipsum eju8> 
^ue oinnia territoria Gailorum imperio a Napoleone i. impe- 
ratore conjuncta fuerant, a diebns Decemb-ris mensis anni 1810 
jusque ad Maj. Mensem ann. 1814, neque Hamburgensia neque 
Crermanica jura Hamburgi vigebant et in specie quoad jus cam- 
jbiale Gallici codicis comniercialis (Code de coninierce) dc oam- 
Jbiis sanctiones civibus Hamburgensibus praescriptae atque ob- 
irusae erant. 



Digitized by VjOOQIC 



— 37 — 

$. •• De eamlills tltiill t/e%tum mtmtui/erum 
Hanibarsensluiii annl lOOft.^^) 

Ut vero lectores hujus primae cambialis per Germa- 
niam legislationis speciem et formam ejusque cum Antver- 
piensi jure congruentiam melius intelligant, hoc loco sin- 
guli qui sunt duodecim articuli transscribendi sunt, additis 
Antverpiensis constitutionis anni 15T8 partibus, quae huc 
pertinere videntur. 

Textum vero statutorum sequemur originalem, qui in 
editione principe senatus jussu per Georg. Lud. Probenium, 
doctissimum bibliopolam typis Pauli Langii typographi Ham- 
burgensis anno 1605, et in editione tertia senatu non ab- 
nuente sumptibus Henrici Volckers (quem vulgo Voelcke- 
rumvocant), bibliopolae quondam honoratioris et centuriae 
civicae praefecti, inter annos 1681 — 83''®) proditus est. Se- 
cunda editio, quae sine dubio anno 1663 apparuit, cui vero 
falso annus 1605 praefixus est, cum spuria et mendosa com- 
pluribus locis, itaque ipsius senatus Hamburgensis per decre- 
tum d. 21. mens. Aug. anni 1663 damnata sit, ansam omnino 
praebere non debuit. Neque quartam editionem, quae sum- 
ptibus C. Koenigii heredum anno l77l. apparuit neque tex- 
tum originalem et merum, sed modernis et voluntariis va- 
riationibus, quae quoad scribendi et loquendi genus sine 



. ^^) Statutorutii auiii 1603 de canibiis uiticiiLi jam iii nota 
04 pag. 29, lectoribus ad coniparanduiii propositi sunt. 

J^) Haec editio neque in titulo neque in praefatione annum 
originis fert inscriptum. £rgo usque ad hunc diem incertum est^ 
quo quidem anno in iucem venerit. Sed cum ea praeter CaroU 
Magni etiam Leopoldi i. imperatoris imaginem neque non insignia 
quatuor consulum, qui intra annos 1081—83 regnabant, adjectis 
supra insignibus urbis Hamburgensibus (tribus turribus) pruden- 
tiae et concordiae fif^uris inclusis et iniima in parte imafi;ine ur- 
bia istius relif(ionis et justitiae liguris inclusa in tituli pagina prae- 
beat, sine dubio intra annorum quos diximus spatium hujus editio- 
nis origo ponenda est. Ceterum ego ipse quidem statutorum Ham* 
burgensium exemplar inter meos libros numero, quod omnibus par- 
tibus et numeris, omnibus litteris atque etiam roendis cum editione, 
quum Henricus Volckers curavit, consentit, excepto plane titulo, 
qui est hicce. Neque annus neque locus positus est. Verba tituli 
circumcincta sunt iignris arabescis et tlorulentis et fructuferis, 
quorum in cacumine simplicia urbis insignia (tres turres s. ca- 
stelium) inspiciuntur. Verba vero tituli snnthaeece: rr^tt Stallt 
l^ambnr^ iBtxt^tw^nnn^ nnb ^tatuten^S cum in editione quam 
Volkers cnravit ista verba alio prorsus ordine posita sunt: l>er 
Stadt Hamburg Statiita und Gerichtsordnung. 

Digitized by VjOOQIC 



— 38 — 

certo consilio et fine, sed ad incertum illius temporis sen- 
sum atque gustum insipidum et non raro absurdum con- 
fectae sunt, lectoribus praebuit, in usum adhibere potui. ®®) 
Neque minus quintam eamque novissimam anni 1842 editio- 
nem, qua quoad scribendi dicendique formam Koenigianam 
istam, cum quidem in usum fori vulgi(q[ue transierit, editores 
insulsam imitati sunt, sequi nobis non licuit, qui nostram 
cambialis tituli editionem non ad usum yulgi forique insti- 
tuamus, sed in ea historiae documentum Utteris mandare 
velimus, ut nostrates ex originalibus ipsis verbis intimam 
et veram primae de cambiis in Germania legislationis faciem 
et animum percipiant.®*) 

Textum vero HoUandicum ordinationis Antverpiensis, 
qualis mea quidem linguae HoUandicae peritia valet, a multis 
mendis purgatum de Sigelii corpore juris cambialis (tom. I, 
pag. 406 squ.) depromsi. 



®^) Si Christ. Gottlieb. Riccius (Entwurf von Stadteesetsen 
uml Statutis. Frankfurt und Leipzig 1740) p. t37 de ahaquartsi 
editione (in FoUo) refert, quani isto tempore (1740) nuperrime 
(,9neuerUcher Zeit^^) apparuisse dicit, hoc fortasse Riccii pro 
errore habendum est, quoniam a nemine ejusdem generis et tcni- 
poris editio commemoratur, neque de Richey qui 1. c. cap. 111. 
speciaUter de editionibus statutorum disputat singularumque sin- 
gulas mendas omnes enumerat, neque ab editoribus editionis 
1842, qui quidem pag. XX seq. de statutorum variis editionibus 
breviter retulerunt. 

^') Iste de cambiis titulus statutorum Hamburgensium 
etiam in aliis libris prelo excussus est. Invenitur apud Vogtium 
(edit. Fritsch.) p. 231 squ. mantissa lll., sed ista editio valde 
mendosa atque spuria et notis mariginalibus interjectis perversa, 
fortasse ad excmplar editionis damnatae ab anno 1663 facta est. 
Aliam redactionem constituit Buesch in libro, quem jam saepius 
citavi (Theoretisch-praktische Darstellung der Handlung 3. ed. 
abNormanno perfecta in appendice ad tom. primum), quae quidemad 
Koenigianam editionem facta et voluntariis multis variationibus 
laborans nominanda est. Aiias neque criticas editiones fecere 
Koeniffke (Leipsiger Wechselordnung. Lips 1712 p. 376 — 80) et 
Joh. Mich; Nob. de Zimmerl (Sammlung der Wechselgesetse 
p. 101 squ.). Frustra vero in Siegelii corpore juris cambiaUs 
has de cambiis constitutiones Hamburgenses anni 1605 quaesie- 
ris, qiii quidem sane Hiimburgensem de cambiis ordiuationeni 
anni 1711, qua statutorum anni 1605 de canibiis jura obsoleta 
facta sunt, offert. 



Digitized by VjOOQIC 



— 39 — 

SBcrfifcI-Srieffcn: 

Articulus I. 
^@r cincn SBcdifcI-Sricff acceptiret, bcr toirb 

C^Debitor ober ©elbfc^fitbtgcr, fo toot afe ber ba^ ®elb felber 
auffgcnoinmen unb cmpfanflcn ^at. 

2. 

OgSfnn cin SKcdifcI-SSricff bon frcmbbcn iDcrtcn 

C^fSmpt, unb auff ctncn ju acceptircn assignirt ift, unb ber* 
fclbe ju acceptiren fic^ Derioeigert, ©o mag ber (Sin^aber tea 
SBcc^fet^Sricffc^ al^batb protestiren; tt)il er aber bemfelben, fo 
acceptircn fot gu ©efalfen bre^ SCaflc loarten, fot i^m fotd^c^, too* 
fcrn fein Sote in mittelft na^ bem Orte, ba ba^ ®elb aufegejal&Iet 
ift, ge^cn murbc, ol^n praejudicirlid^ unb o^n fc^5blic^ feijn.®*) 

3. 

'2531 in bcn breljcn Jagcn ber, on tDcIftjcm 

O^ter 2Bed^fet^3Jrlcff coiisignirt, nid^t acceptiren, fo flebfl^ret 
bcra einfiatcr fce^ SBed^fel-^rieffc^ gu protestircn; ba« protest 
gu rucEe gu fenben, bcn 2Sed?feI^33rieff atcr bei; fic^ jube^altcn big 
ber betaflct; toit al^bann berfelb, an meld^em ber SBec^feI*33rieff 
gefc^rieben, noc^ bego^Ien, fo muB ber (Sin^aber em^^fangcn, jebod^ 
bag bic toeflcn be« Protests auffgcn^anbtc Unfoftcu juglei^ mit 
erlegt n>erben. SBit er aber nic^t beja^Ien, fo mug ber Sinl^abcr 
protestiren t>om ^auptftul, ©c^aben unb Interesse, ba^ Protest 
neben bem SBec^fel^Srieffc gu rfidfe feitben, unb bie Sejal^Iung be« 
^auptftuls, Interesse unb Sc^abenS nad^ 2Bed^feI«4auff, tok bie 
gurudfe gef^et, i}on bem principal 8lnffnel;mer mieber forberen. 

4. 

^Sfnn cin S8cd)fel-83ricff bctagct unb berfaUcn, 

Cy^fol ber ginl^aber beffelben an raoglic^em ^l^iff^ ^^^ ®^I^ J» 
fcrteren nic^ti? taffen ertoinben. !Da aber ber acceptator in bcr 
©ejal^tunfl faumig befuuDcn tourbe, fot Dcr Gin^aber be« SBcc^fct» 



^'^) Ad istiim articalum secundiim Hamburg.oiisom pertinere videtur : 
Ordinationis Antvcrp. articulus VIII. Item, soo wanner dat de 
gene aen wien een Wissel-Brief geadresseert word, weygert denseiven t* 
accept^eren, is den Creditcur gehouden terstont ofte den derdcn dage 
dner na, dc protcstecrcn. 



Digitized by VjOOQIC 



V 



— 40 — 

bricffe^ inncrl^att itoBIff %o%zvi gu protestiren fiS^iKbig fe^^n, unb 
fol t^m bicfelbe '^z% too fcrn er ffciffig geforbert, nnb tnmittelft 
feinc novation, pacta nnb anberc ©ebtnge rait bcm acceptatorn 
gcmacbtl^at, unnad^t^ctltg fe^n. SBfirbc cr abcr nad^ 93crlanff bcr 
gtoBIff S^agcn crftprotestiren; ®o l^at cr bamtt fcinc ainfprud^ an 
bcm Principal 2luffne]&mcr berloren, unb mug fi(j^ an bcn accep- 
torn l^altcn, c« tocre bann ba^ Sountagc obcr ^ciligc 2^agc cin^ 
flelcn, baranff fctn protest mag gcmad^t n)crbcn.®') 

5. 

Og^nn clncr clncn Sfficrfifclbricff ju fid) nlmmt, 

C^^unb gclobct jn acceptiren, ber fol jnbcjal^Icn fc^^fitbig fc^n. 

6. 

OgSrb icmanbc cin SBcc^fcIbricff ju acceptiren 

Ci^gegeBcn, unb berfclbigc fptd&cn bre^ Sifrfejcit bc^ fi^ bel^ait, 
nnb ber borigc Sinl^aber be« SBed^fcIbricffeS il^n toiebcr abforbert, 
abcr nid^t toieber befommen fan, fo fol berfelbe bor t)ottnf5mmIid(f 
acceptiret gel^altcn, unb tt)ann berfelbc bcrfatlen, Donbcm, ber 
ben SBc^fcIbrieff fiber t)orbcnanbte ^n\. be^ fid^ bel^alten, unb auff 
befd^e^enc 8lbforbcrung nid^t t)on fic^ gegeben, bcja^Iet toerbcn. 

7. 

^5fnn cincr @clb auffgcnommcn, unb an bc- 

C^^ftimbtem Ortc, bcr barauff gegebeucr ajed^fet ^ Srieff ni(^t 
acceptirt tt)irb, unb bat)on protest tt)ieber ju rildtcfSmpt: ®o ift 
bcr Stuffnel^mer in continenti ol&nc iBerjug Si^iirgen ju ftetlcn, ober 
gntc aSal^rcn unb ^fanbc ju fibertieffern tjcrppid^tct, bamit ber 
Creditor njcgcn Apau<)ftuel«, Uufoften unb @c^abcn« miigc gefi» 
d^ert fcin. 



®^) Cum isto quarto articalo Hamburgcnsi quodammodo congrnere 
videntur articuli 9 et 10 Antverpienses. — Ordinat. Antverp. art. IX. Ende 
ais een Wissel - Brief geaccepteert is, ende t* syner verschyndage (= verval- 
dage) niet betaelt en v^oordt, soo de geene wien toestaet dc betalinge t' 
ontfangen, geboudcn te protesteeren binnen den tyd van 8 oft^e 14 dagen 
ofte seckere korten tyd dacr na, na exigentie en gelegentheyd van dcr 
paken; of andersints soo verliest hy syn verhaal tegen den sender van de 
Wissel-Brief; ten v^are dat den debiteur platte v^eygering van bctalinge 
dede, hem in fraude van syn crediteuren absenteerde, latiteeide, ofte by 
openbare gcruchte ter Beurse voor insolvent befaamt ware, in welken 
gevalle is de crediteur gehouden terstond te protesteeren, ofte binncn 
derden dage daar na. 

Ejusdem art. X. Des en mach de crediteur geduurende den voorsz 
tyds geenderley accort van vcrdrag met den debiteur maaken; maar moet 
den selven tot betalinge vermaanen. 



Digitized by VjOOQIC 



— .41 — 

8. 

Og^fnn ein ^iener, otine fc^rifftUc^e SSoamac^t 

C^unb Instruction etnen JDJe^felbrieff, ber an fetnen-^enn con- 
signirt, acceptirt; ®o ift bcr ^en benfetben, toann er berfaHen, 
ju bejal^ten nic^t berbunben, f)at aber ber !Dicner fc^rifftttc^e 9Sott* 
macl^t bon feinem ^enn; @o mu§ bcr^cn auff berfattene 3cit 
fciffifl bejal&Icn» 

9. 

OS^nn cinem cin Sfficc^felbrieff praesentiret, 

C^unb bon bemfelben nict^t acceptiret ift, mag ber britte, jun 
S^ren beffen ber ben fficci^felbrieff au§gegeben, acceptircn; unb 
mann berfelbige bie Seja^Iung get^an, unb burd^ transport ben 
ffiedf^feI*?Jricff em|)fangen, l^at er bie Action gegen ben Debitom, 
bon bemfelben bic Scjal^Iung toicber ju fud&en, ober cr laffc pro- 
testiren, acceptire ben S33ed^feI*S3rieff, unb bcjal^Ie, unb ncl^mc ju 
fid^ ben 8Bed^feI*93ricff mit bcm Protest, bamit er ba« ©einc 
Bnne toieberforberen, unb biefclbc britte ^erfonc ift in ^afft bcr 
Acceptation fd^filbig, ben 835eci^frf*3}rieff jubeja^Icm ®*) 

10. 

^S fol niemanb cinigen SBcc^feWjricff bcjal)- 

O^Icn, el^c unb jubor bag bcrfclbigc betagt unb ocrfaHcn, bann 
ba e« fid^ begebc, bag berfelbe, an ben bie Scjal^Iung bor ber ^clt 
gcfc^^e^^en, inmittelft faKtrte; auff folc^en gaH ift fobane ©eja^Iuufl 
ju "^adftf^eii unb (Sefa^r beffelben, ber ben ®cci^fel*3Jrieff bor ber 
Belt bejal^Iet f^at^^) 

11. 

mag autl^ bcr icnigc, bcr bic 6umma obcr 

'^fcnningc, in bem ffied^fcl^^brieffe gemelbet, auggejai&Ict, al« $en 



Afe 



**) Artiealiu iste Hambnrgensis nonus fere translatio est Ant^erp. 
art. 5. — Ordinationis Antv. art. V. Item, AU een Wissel -Brief niet 
geacceptert en word, mag eenen derden ter eeren van de Brief den eelven 
aceepteren nnde daar of bctalinge doen , en ontfangen transport van d* 
actie tegens den debitear, om hem van den selven daar of te doen rem- 
bonrseren, ofte ook latende het protest doen, dcn Wissel-Brief accep- 
teeren ende de betalinge doen, mits t' hem waarts nemende den Wissel- 
Brief met den proteste, om daer mede syn verhaal de hebben; ende de 
voorsz. (= voorschreeven) derde persoon nyt krachte van suloke accep- 
tatie gehonden, de somme in de WisseUBrief begreevm te betalen. 

^*) Articolns iste Hambnrgensis 10 est fere translatio articoli Ant- 
verpiensis 6. — Ordinationis Antv. art. VI. Men en mag ook, na de costnme 
onder de Kooplieden geenseert. geenen Wissel-Brief betaalen, eer dat den 
tydt van de betalinge van den Wissel-Brief vervallen is; ofte andersins. 



Digitized by VjOOQIC 



r 



— 42 — 

be« SBcd^fete, bie Commission barlnne begriffcn, re integra'®) 
loiberruffen, ober njiberruffen laffen, burc^ benfetben ber ben ffied^fd* 
brieff gcfd^rieben, el^c unb guoor ber Acceptant benfelben bega^fet, @^ 
njare bann, ba§ bcr ienige, an ben ber 3Bed;feI*Brieff gubeja^Icn 
gclangct, fein fd^Iec^er Mandatarius ober SJefe^Ilal^abcr be« ®en* 
ber« bc« SBccfcfelbrieffe^, befonbern ba§ bicfelbc ^fenntnac i^m gc* 
l^Srig, ttnb be^ bem ?Bed^feI*S3rieffc aviso unb ^efe^I befommen, 
in rem suam unb gu feinem felbft eigenen Slu^c, bic barinne be- 
griffene ©umrna ju empfanflcn. ®''), 

12. 

^^fnnSBcdifelcauff i^ranrffurt, gcip^^^^ 

C^burg, unb berglcicl^cn 9Meffen unb ^a^rmarcfte flbcrgcfc^ricben, 
bafelbften acceptirt unb nid^t beja^Iet toerben, folten bem (Sinl^aber 
be« ©cd^fel^bricffce ol^nc praejudicio unb 9?adj^ tl^cit brcp Jage, 
nad^ bcm ba« ©clcibc, wegflejogcn, an ten Dcrten ba ba^ ©eleibc 
aebrdud^Iid^^, unb an anbern Ocrten brc^ 2iage nad(^ ber 3^^^'' 
©od^c ba« Protest jut^un gcgSnnct toerben. SBfirbe er aber gar 
nic^t, ober nad^ bcrlauff bre^en Jagcn, protestiren, l^at er fctnc 
action gcgen ben Principal auffne^mcr bamit berlol^rcn, 
unb mu§ fid^ an ben Acceptatom l^alten. 



soade deselve betaalingc wesen tot perykel van den geenen, die betaa- 
linge gedaan heeft, in gevaUe den persoon, aan wien hy de betaalinge 
voor den tyde gedaan heeft,.komt te faiUeeren. 

^®) Verba re integra in editionibus quibusdam posita sunt in sub- 
sequente linea ante verbum „ge8chrieben*S ^^ quod falsum esse jam dixit 
Richey, hist. stat. Hamb. p. 68. 

*') Art. hic Hamb. 11 est fere translatio art. 7 Antverpiensis — 
Ordinationis Antverp. art. VII. Item, vermach de geene die de waarde 
van de somme in de Wissel-Brief begreepen, getaelt heeft (als Meester 
van de Wissel zynde), de commissie daar in begreepen wederroepen by 
den geenen die de Wissel-Bricf geschreven heeft re integra, al eer die by 
den acceptant betaalt is ; ten ware dat de geene , aen vne den Wisael- 
Brief komt te betalen, geen naakt mandatar is ofte bevel-hebber en waare 
▼an den sender van de Wissel-Brief, maar dat de selve penningen hem 
toeqoaamen ende by den Wissel-Brief bevel hudde in rem snam, om 
•omme daer in begre^en t* ontfangen. 



nO^. if. //;» 



Digitized by VjOOQIC 



Conii^eiida. 



Pag. 6 not. 7. linea 9 lege Ubellns.' 
Pag. 7 not. 9. Hnea 1 lege constitnta. 

Pag. 10 not. 16. Unea 1 post verbam commerciale pone pro 
pnncto comma. 

Pag. 13 not. 21. linea nltima lege qaam pro abam. 



Digitized by VjOOQIC 






Digitized by VjOOQ lC 



/ 




igitized by 



Google 

1 p-^