Full text of "De capitoliis imperii Romani"

See other formats

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at |http://books.qooqle.com/|

.^1 1 iki-:!! .!•:#

CAPITOLIIS IMPERII ROMANI

SCRIPSIT

OSCARUS KUHFELDT.

DR. PHIL.

BEROLINI

APUD WEIDMANNOS
MDCCCLXXXIII.

HENRICO JORDANO

PIO GRATOQUE ANIMO

OBTULIT

SCRIPTOR.

Oapitolium Romanum postquam diu et acriter a viris doctis
disceptatum est utrum fuerit in montis parte ad meridiem conversa
an in arce cum nostris temporibus controversia composita sit ita,
ut nemini dubium esse possit quin eo montis loco templum fuerit
qui proprium Capitolii nomen haberet^), operae pretium videtur
esse accuratius perscrutari quae supersint vestigia Capitoliorum
orbis Romani.

Quod aggredi si audeo primum venia mihi petenda quod
fortasse minus praestitero quam qui legent exspectabunt. Res
enim topographicae cum ubique fere pendeant ex effossionibus,
ut ita dicam, instituendis neque provinciarum antiquitatum usque
ad nostra tempora a viris doctis ea qua opus est ratio habita sit,
saepius ut ad cerlum iudicium vocarer fieri non potuisse nemo
non mihi concedet. Nihilo setius quaestionem suscepi suadente
H. Jordano qui qua est semper comitate et humanitate in studiis
discipulorum adiuvandis non solum mea causa viros doctos litteris
adiit ut ubi inopia praesidiorum haesitaremus de iis nos certiores
facerent sed ipse libros quos nostra in bibliotheca nobis non
licuit cum Rerolini versaretur inspexit.

Tali igitur auxilio usus quaestionem ita auxisse mihi videor
ut Capitoliorum maiorem quam antea factum erat numerum in-
vestigarem nonnullorumque vestigia novis testimoniis afferendis
firmarem. Licet igitur non plane cumulateque soluta sit, certe
provecta est ita, ut de origine Capitoliorum provincialium certum
iudicium ferri possit.

Sed antequam ipsum argumentum persequar ratio videtur
postulare ut quibus praesidiis nisus ad rem expli/^andam accesserim
quique ante nos eadem in quaestione versati sint paucis exponam.
Neque quaedam indigna sunt quae proludendo commemorentur

^) yd. H. JordaDi epist. ad Lanciaoum aoDalibus iost. arch. a. 1876 io-
sertam oec oon Topogr. urbis Romae vol. I 2 p. 65 sqq.

— 6 —

quo melius quam ratiouem quaerendi inierimus appareat. Qiiam
ob rem primum agemus de fontibus, deinde de Capitoliis Italiae
provinciarumque, denique cultus triadis Capitolinae originem
adumbrabimus. ■

I. De fontibns.

Ac praesidiorum quidem quibus quaestio nostra continetur
quinque. omnino videmus esse genera, quorum primum est inscrip-
lionum, secundum nummorum, tertium veterum rerum scriptoruna,
quartum actorum sanctorum, quinlum instrumentorum medii aevl
tum ecclesiasticorum tum profanorum. Atque inscriptiones/ quae
cum multum valeant ad omnem antiquitatem illustrandam etiam
disputatlonis nostrae tamquam fundamentum sunt, quod omnes in
corpora redactas nondum habemus ego quoque valde doleo. Neque
vero quamquam, ut alia omittam, totius jnediae Italiae titulos
collectos desideramus multo plura ad Capitolia cognoscenda ex iis
fore ut enucleentur puto. Mirum autem verboque monitu dignum
videtur esse quod tiluli quibus tres dei Capitoiini coniuncti com-
memorantur prae aliis titulis sacris rarius quam exspectaveris nobis
occurrunt. Quos cum facillimum sit ex corporum inscriptionum
indicibus colli^ere, eos hoc loco congerere iure supersedere me
posse arbitratus sum, cum praesertim id mihi agendum existimarem
ne commentatio in molem ingentem exscresceret. Quod modo dixi
de lapidibus tribus deis positis idem maxime cadit in titulos quibus
luppiter optimus maximus Capitolinus commemoratur; qui tam
raro nobis obvii sunt, ut quater tantum vel quinquies quod sciam
reperiantur. Neque tamen is sum qui istius modi inscriptiones
ubi reperiantur ibi Capitolium fuisse existimem. Tituli enim votivi
nuUo exstante templo poni poterant, id quod imprimis factum
fidemus a militibus in remotis saepe imperii Romani partibus aram
cuilibet deo stafuentibus. Quam ob rem nisi alia accedunt testi-
monia vel templorum reliquiae, cavendum ne nimis creduli talibus
inscriptionibus plus aequo confidamus. Hanc igitur regulam secuto
contigit mihi ut ex lapidibus cum Latinis tum Graecis Capitolia
eruerem haec: Ostiense Histoniense Marruvinum Pom-
peianuni(?) Faleriense Faesulanum Veronense Hispa-
iense Carthaginiense Bibense Suense (?) Thuggense
Thevestinense Thamugadense Lambaesitanum Uzeli-
tanum Cirtense Sitifense Nysaeum Teum Smyrnaeum. —

— 7 —

Sequuntur nummi qui in Graecia et Asia cum ioscriptiones
Latinae reperiantur perpaucae maximam habent auctorilatem* Itali
enim in civitatem recepti cum nummos cudere vetiti indeque ab
Augusto aes aureum argenteumque feriundi potestas facta esset
imperatoris, tamen aes argentumque signare magni nominis oppidis
velque coloniis Graeciae et Asiae permissu imperatoris aut procon-
sulis concessum erat^). Neque vero iibros nummarios quos edi-
denint Yaillantius Eckheiius Mionetius excutienti contigit mihi
ut plus unum certa quadam fide exempium eruerem, dico templum
lovis Capitolini Antiochiae, quae urbs est Cariae^)*

*) cf. Marqaardt. enchir. II p. 36 — Pindernm io actis Aoad. litt. BDrol.
8. 1855 p. 538 sq.

^) Memoratu digDum virisque doctis minus uotum videtur esse quod ia
nummis Aphrodisiade et Heliopoli cusis ludorum Capitolinorum mentio lit
ita, ut illi quin ibi acli sint dubitatio moveri nequeat. Ecce nummus Aphro-
disieasis Gordiano III regnaute casos: 'AtfQo^sitiiioiv^ ia arda magoa qoae
est in mensa quadrata scriptum est: roQ^icevela IdTtalsta et ia marf^ioe
meosae KaTrenoXiu; cf. Mionet. vol.lll p, 329 o. 152; £ckhel. 0. N. vol.
IV p. 435; 437; VailJant. Numism. vett. impp. p. 149. Attalea io hono-
rem Attali Philadelphi, Gordianea io Gordiani Pii Aphrodisiade edita essd
praeter alterum oummum apud Mionet. vol. III p. 330 o. 159 docet tituia^
C. I. Gr. vol. II D. 2801. Certamina ig^itar qaae eom iis cooittogantar
Capitolioa Aphrodisiadem spectare quis noo iotellegit? — Nummi autem He-
liopolitaoi suot hi:

1. nummas Caraoailae ap. Mionet. vol. V p. 299 o. 108: io froote: M. Aur.
Antoninos Aag. oam oapite Caracallae laureato; in parte aversa: Col.
lul. Ao§f. Fel. Hel. cum tribas urois agooaltbus palmatis; iofra „ci
rexergue^': Cert. sacr. Cap. Oec. Isel. Hel.

2. nummos Valeriaoi 1. 1. p. 304 o. ]36: Imp. Gaes. P. Lic. Valeriaous P.
f. Aug., io parte aversa: Cer. sao. Cap. Oee. Isel. Hel. athleta nudus atat
dextra maou io umam submiasa; sinistra palmam gestaos.

3. o. eiusdem imperatoris 1. 1. p. 305 n. 137: Sao. Cap. Oee. Ise; duo viri
pallio indnti et sedentes capiti quisque corooam impoouot et.uroam,
in qua dnae palmae, manu teoeot; media est ara.

4. 0. eiuadem imp. I. c. p. 305 o. 138: lotra corooam magoam lanream
quam sustioeot duae Victoriae scriptum est: Cer. sac. Cap. Oeo. Ise.
Hel.; iofra est urna agooalis.

5. 0. eiusdem imp. I. c. p. 305 o. 139: quattuor versibus scriptum esthoc:
Col. Hel. Cert. sacru. Capit. Oecu. Isel. Hel. iofra est uroa agooalia
cum tribus palmis.

6. n. GaUieni I. c. p. 305 n. 142 Imp. Caes. P. Lic. Gailieoas P. f. Aug., tres
urnae cam palmis, infra qaas in quattuor versibos CerU saer. Cap. Oec.
Ise. Hel.

7. 0. eiusdem 1. c. p. 306 n. 143: Graodis uroa cam inscriptiooe CoL lal.
Aag. Fel. Hel. Cert. sac. Cap. Oec. Ise. Hel.

— 8 —

QuoDiam dixi de nummis nunc sermo fiat de rerum scrip-
toribus; quibus quot debeamus Capitoliorum reiationes antequam
exponam, quid vocabulum CapitoHi significet paucis quaerere non
supervacaneum esse videatur. Est enim nomen montis Capitolini
ita formatum ut e. g. montis Palatini Esquilini Aventini^) idemque
ille traxit ex templo lovis lunonis Minervae, quod una cum area
muris circumclusa singulariter Capitolii nomine ornatum erat^)*
Quod cum ab arce ita differet ut meridionalem haec septentrionalem
montispartem occuparet posteristemporibusnominearcis exmemoria
evanescente Capitolii vox tamquam pars potior ad totum montem
significandum a rerum scriptoribus usurpata est. Neque vero quin
illud vocabulum vere Latinum sit dubitatio esse potest^).

His igitur propositis Capitoliorum provincialium relationes
cum ad unam omnes pendeant a scriptoribus argenteae, ut ita
dicam, latinitatis, qua ratione illi vocabulo usi sint agedum in-
quiramus. Ac primum quidem tenendum usque ad Antoninorum
fere tempora apud rerum scriptores Capitolii nomine nihil aliud
nisi templum lovis lunonis Minervae significari. At sub exeuntem
antiquitatem cum deorum Capitolinorum cultus per totum orbem
Romanum disseminatus tanta auctoritate et honore uteretur ut
luppiter Capitolinus xar' i^oxfjp omnis religionis Romanae sum-

Ludi Capitolini cnm ea aetate Aphrodisiade et Heliopoli agaotnr, non est
cogitandom de illis qui aDtiquitus fiomae in Capitolio fieri solebaat (vd.
Preller. myth. R. ' p. 228 sq.). Rectius imitatiooi fuisse existimabimus Indos
quos aono p. Chr. 86 Domitianus institneret, io quibus agendis certamina
et mnsica et gymnica Fuisse scimus (vd. Friedlaenderi librum cui inscripsit
Sitteogeschichte Roms vol. IP p. 437, III ^ p. 379 sq.). Aliter se habent ludi
quos in coloAia lulia Genitiva Ursonensi lex coloniae lovi Junoai Miaervae
edeodos curat (vd. cap. LXX et LXXI io ephem. epigr. vol. II a. 1877: duoviri
. . . muaus ludosve scaenicos lovi lonooi Minervae deis deabnsque quatridaom
maiore parte diei . . . faciunto). Qui cum dubium non sit quin fuerint et
scaenici et cireenses, iis imitaodo exprimi ludos magnos in honorem Capitolii
Romaoi deorum institutos arbitremur necesse est.

^) cf. Jordao. Topogr. Urbis Romae vol. I 2 p. 6 sqq.

B) cf. Mommsenum Bull. iost. a. 1845 p. 124 sq. — Jordanum 1. 1. I 1
p. 282 II 496.

^) Corsseo. libro cui ioscripsit: Kritische Nachtrage znr latein. Formeo-
lehre p. 276 ita de vocis origioe disserit: Capitoliam ist eotstaoden aus
Capit-al-in-m, indem an den Stamm capit-ali- das Suffix -io trat und das a
zu sich verduoicelte wie io n5sco, i-goo-sco, igoo-ro neben gaa-rns, i-goa-
rus, gna-r-ig-are, indos, sacer-d5-s, d5-nu-m neben da. Praeterea adi fl.
Jordaaum io Hermae vol. IV p. 246 et Topogr. U. R. I 1, 180 adn. 46.

— 9 —

roam repraesentaret^), factum videmus ut rei ecclesiasticae scrip-
tores iteram iterumque Capitolium commemorantes religionis Ro-
Romanae summam inteiligerent^). Quodsi luppiter optimus
maximus gubernator rei publicae Romanae et totius religionis pa-
tronus atque defensor putabatur non est cur miremur, quod
Christianos ut illi sacrificarent novamque iidem denegarent in Ca-
tolium abduci solitos esse legimus. Quibus enim in oppidis Ca-
pitolium esset ut Christiani in illud templum denegandi causa du*
cerentur rei natura postulabat. Quam ob rem ut iis assentiamur
qui ea quac de Christianorum deductionibus in Capitolium tra-
duntur ficticia habeant a nobis impetrare non possumus. In
Africa enim qui fide Christiana defecissent a Novalianis et Dona-
tistis Capitolinos vocatos esse Pacianus ep. 2 nos edocet. Epis-
coporum Hispaniae concilium anno p. Cbr. 305 Illiberi habitum
sanxit ne qms Christianns ad idolum Capitolii causa sacrificandi
ascendat et videat; quod si fecerit pari crimine teneatur; si fuerit
fidelis 'post decem annos acta paenitentia recipiatur^).

^) Cum enim Romae io area Capitolii deorum maxima pars deioceps a
love Capitolioo hospitio recepta atqae aedicularum cirra templum Dumeros
auctus esset ita, ut ille totius gregis deorum defeosor tamquam atque pro-
pugoator existeret, oon mirum videtur quod ipse totam religiooem praestare
dicebatur. Ceterum etiam io coloniis et muoicipiis aliis diis prope Capi-
tolia aediculas factas esse iofra satis docebo.

^) Ecce testimooia: Cypriao. epist. LV]III(ed.HarteI.p. 688,1) quid superest
quam ut ecclesia Capitolio cedat et recedentibus sacerdotibus ac domini altare
removeotibus. — Lactaot. iostit. div. lib. I 11,47: sciaot ergo Romani Capi-
tolium suum, id est summom caput religionnm publicarum , nihil esse aliud
quam inane monimentum cf. ibid. 1. 111 17,12: Capitolium quod est Romaoae
nrbis et religioois caput summum. — Prudeot. (ed. Dressel.) apoth. v. 444
ipsa suis Christum Capitolia Romula moereot, principibus luceredeum; cf. c.
Symmachum 1 625 et quascunque solent Capitolia claudere larvas. — Augustin.
de civ. dei 1. II 12 itaue pluris tibi hahenda est existimatio curiae vestrae
qaam Capitolii, immo Romae uoius qnam caeli totios? — Isid. Hisp. Etym.
lib. XV c. 2 Capitolium Romanum vocatum eo quod fuerit Romanae urbis et
religionis caput suromom. — Zeoo. tract. XIV de spirit. aedif. dom. dei (ap.
Migoiom patrol. lat. vol. XI § 109) ludaei fortasse cultius syoagogas aedi-
ficent, cultius erigant Capitolia. — Simili modo TertulUao. d. spect. c. 12
Capitolium omnium daemonum templum cf. adv. oat. lib. III c. 16. Huc etiam
Servios spectat in coromento Aeoeidis lib. II v. 319: io Capitolio eoim om<
oium deorum simulacra coiebaotur. Pro capite verbum usurpator a Chalcidio
io traoslat. Platoois Tiroaei (ap. Mullach. fragm. philos. 6r. vol. U p. 231)
c. 221: (pars aoimae) tamqoam totios corporis capitolium.

^) ap. Maosium coll. coocil. ampl. tom. II p. 15 c. LIX. Stc concilii

— 10 —

Qaae cam ita sint acta qooqae sanctorain qiiibQS semd
iterumqoe Christiani in CafHtoliam ducti esse ferantur non oranis
fidei expertia sant neqoe babemos qood eoram reiationes T^ut
fictas TaDiloqoasque licet cautionem adbibeamos a limine rei-
ciamus.

Sed alteram quid restat ot repellamos. Vitravios enim,
qui in architectorae libro exemplis nrbis Romae otitor, ad
Capitolium Romanum respiciens lovi lononi Minervae ait in
excelsissimo loco templa exstrui, unde maxima moenium pars con-
spiciatur ^^). Qood idem in provinciis, ubi lod natura daret, fac-
tum Tidemus^^). At contra est obi Capitolia in plano solo
aedificata reperiamus. lis enim in oppidis, quae in planitie erant,
e. g. Capoae, Florentiae, Corinthi, Nemausi, Vesontione nisi in
planitie exstrui non poterant. Inde autem qood CapitoUom Romanum
in editiore loco orbis exstnictum et mons Capitolinus ita a natura
munitus erat ut castellum quoddam praestaret, factum est ut apud
scriptores satis rudes vocabulum Capitohl asum ards vel castelli
capesseret").

Quae opinio per totum raedium aeyum ita vulgaris, ut saepe
numero ei occurramus^^), adeo non sublata videtur esse, ut etiam-

verba intelligeada suot; illa enim pertinere non ad Capitolium llliberitanom,
quod volueniot Brauoius et Saglio (vide infra) sed ad quodlibet Capitolium
nemo non videt.

^^) vd. lib. I c. 7 cf. Aristid. orat. I, 6 {eig JCa): rccg dxQonoXsis
i^tiXov ^tl, TiQog te ib tov navtog naQa$ei/yfjLa ^linovisg, oxi ^v avt^g
TuJV axQCJV rov naviog oixrjJOjQ et orat. II 12 {sig lA&rjvav): xal sialv al
noXiig (^(OQa IddTjvag' od^tv ^r} xal noXiovj^og anaai x^xXrjiat' rag Sk dxQo-
noXfig i^eiXov avry dtxai(ag.

") Quam ob rem Capitolium ascendere ut de Capitolio Romano ita de
provincialibus tamquam artis vocabolum in usu est; e. g. cf. Cyprian. lib.
de lapsis patrol. Lat. cur. Migne vol. IV col. 484 et Coocil. lUib. supra allatum.

^') vd. Hierooymi commeot. in Esaiam c. 13: arx autem, id est Capi-
tolium illius urbis; Isid. Hisp, Etym.: arx, i. e. Capitolium.

>B) e. ^. Capitolium pro castello adhibetur ab Ademaro Cabanensi histor.
lib. III sub a. 1022 (apud Pertzium Mon. VI p. 145): Tunc temporis comes
Andegavensis Folco, com manifeste superare nequiret Arbertum Cenomannis
comitem, dolo acciit eum in capitolium Sanctooae urbis quasi in beneficio
urbem ipsam ei concederet. Et incautum et nihil mali suspicantem inclusum
capitolio nefanda eum cepit. Pro ecclesia vocabulum usurpari reperies apad
Pertzium Mon. vol. VIII p. 383,43 (sub a. 1131): Gregorius multo comitatu
episcoporum Leodium venit; ibi . . . nsque ad capitolium sancti Lamberti
aBcendit, missam celebrat.

— 11 —

nunc viri docti nec solum Itali Capitolia pro castellis faisse sibi
persuadeant.

Tandem igitur ut error manifestus e medio tollatur Capi-
tolium niLil nisi templum significare iterum moneo. Sed ut
redeamus ad ea quae proposuimus a rerum scriptoribus comme-
morantur Capitolia haec: Capuanum fieneventanum Narbo
nense Toiosanum Augustodunense Carthaginiense Co-
rintbium Constantinopolitanum Antiocbeum Hiero-
fiolymitanum.

Nunc transimus ad acta sanctorum quae inde ab anno 1643
edere coepit Jo. Bollandius, continuaverunt, at non perfeceront
Dan. Papebrochius God. Henschenius aiii. Quibus quamquam non
is sum qui plurimum fidei habeam tamen prorsus ea esse negle-
genda nego. At difficillimum et periculosae plenum opus aleae
artem criticam iis adhibere ita, ut certum iudicium ferri queat,
cum plerumque ab auctoribus anonymis incerta aetate scripta
sint. Tamen hoc quidem pro certo haberi poterit breviora acta
antiquiora esse quam quae miraculis fictisque narratiunculis referta
vitam mortemque sanctorum enarrent. Cum autem illis brevio-
ribus et autiquioribus actis nisi nomen Capitolii nihil comme-
moratum habeamus, ea quae ad recentiorem spectant aetatem vera
falsis miscent et nomini CapitoUi historiam aliquam fabularum
mendorumque tam plenam adneclere consueveruut, vix ut quid*
quam certi bis auctoribus de Capitolio statuendum sit. De vita
enim et passione eorum qui martyrio coronati erant cum instru-
mentis ecclesiasticis praeter nomen mortisque brevissimam enar-
rationem nihil fere ad scriptorum aetatem perveniret, omnia re-
liqua a posterioribus vitis inserta ficta habeamus necesse est.
Quod eo magis probatur quod actorum quae nos habemus maximam
partem ante saeculum octavum non compositam esse satis constat.

Mihilo miuus cum actorum scriptores antiquorum nomina
locorum saepius certa quadam ratione adhibere sciamus^^) ad ea
respicere cogimur. Hoc ut credamus adducimur eo quod Capitolium
Capuanum Narbonense Tolosanum Antiocheum cum actis sanctorum
tum certis testimoniis fi rmare possumus.

lllorum igitur scriptores cum vera tradere neque Capitolii
nomen ementiri videantur, in reliquis quae pendeant ex actorum

^*) vd. H. Jordao. Topogr. Rom. vol. II, p. 448; Friedlaeoder. 1. 1. vol.
I», p. 24.

— 12 —

relationibus exemplis rem item se habere si non certum at veri
simile esse putaverim.

Exstant autem praeter ea quae modo dixi actorum SS. testi-
moniis Capitolia Nolae Abellini Ravennae Aquileiae
Brixiae Nemausi Remis Treveris Augustae Vindelicum
Caesareae in Cappadocia.

lam superest ut de quinto fontium genere pauca verba fa-
ciamus. Antiqua enim religione exstincta cum templa aut in com*
munem usum aut in ecclesias conversa essent, Capitolii nomen
adeo in Jingua vulgari viguit et ad loca antiqua adhaesit, ut non
solum medii aevi emptionum sponsionumque instrumentis aut
annalibus commemoretur sed etiamnunc ad ecclesias quasdam
sanctae Mariae significandas in usu sit. Romae enim S. Mariae
ecclesia quae nunc dicitur in ara caeli inde ab saeculo nono usque
ad decimum tertium s. Maria in Capitolio dicebatur^'^). Quae
quamquam non fuit loco Capitolii sed arcis, Capitolii nomen cum
totus mons non raro ita significaretur recte servavit. Non minus
igitur certa ratione idem de ecclesiis s. Mariae quae sunt Flo-
rentiae et Coloniae Agrippin. statuemus. Cum enim quod sciam
inde a saeculo undecimo usque ad hunc diem cognomen in Ca-
pitolio prae se ferant, facere non possumus quin nomen antiquum
viguisse neque eo ipso tempore iliam significationem ortam esse
existimemus. Neque enim, quod ante id tempus non habemus
istius modi testimonia, iilud cognomen eius aevi a monachis doctis
inventum esse quo maiorera auctoritatem ecclesiis tribuerent certo
quisquam probaverit ^^).

») vd. H. Jordan. Topogr. Rom. vol. II, p. 366; 12, p. 112 — e. g. hic
affero chartam aoDi 1152/53 apud Pertzium Mon. Vni p. 501, 5: Joannes Ro-
manus qoi fuerat monachus . . . et post abbas sancte Marie in Gapitolio Romano.

i^) Maximi esset momeoti, si quis accoratius quae qoa aetate antiqua
templa in ecclesias cooverterentur quaesivisset; saepenumero enim occnrrimus
iis qui uno tamquam ictu religionem aotiquam sublatam templaque ecclesias
facta esse censeant. Qood iode a saeculo sexto fieri solitum coocedo, ante
illud tempus saepius factum nego. Primae quidem ecclesiae haud dubie in
fundamentis templorum non coustitutae sunt. Quamquam enim religrio Christiaoa
publica facta erat iode a Gonstantino regnante, tamen usque ad Theodosii
magni aetatem, i. e. ad a. 379 aotiqua templa plus minus servata sunt. Quae
prima claudebantur templa in oriente partim propter cultus turpitadinem
sublata partim a Ghristianis destructa sunt. Gum autem templa adire
et sacrificare pagani vetarentur, templa ipsa ne delerentur decretis iin-
peratorum identidem cautum est, cf. cod. Theod. XVI 10, ]5; 18. Anno p.
Ghr. 408 Arcadius Honorius Theodosius lege sauxerunt ut aedificia ipsa

— 13 —

Usque ad saeculuin duodecimuin nomen Capitolii Latinum
servatum esse leges nonnuUae maximam partem emptionum do-
cumento sunt Subinde vocabulum lingua Fraacogallica ita mutata
est ut fieret Capdueil, Cbatoyl, Chatol, Chatoul, Chatour» Chateur^^).

Diximus de fontihus, unde omnis disputatio petenda sit; nunc
agedum commemoremus eos qui iis usi sunt, ut iudicari possit
quid nos voluerimus, quid praestiterimus. Ac princeps quidem
nominandus Ducangius, qui in thesauro medii aevi latinitatis s. v.
Capitolium magnum Capitoliorum numerum collegit. Cuius col-
lectionem ad eam rationem exigere non debemus quae iure nostra
aetate postulatur, quippe qui in pensitandis scriptorum testimoniis
non ea quae opus est cautione utatur. Quod igitur peccavit saepe,
non ipsi sed aetati vitio vertendem sit. Cuius relationem cum Brau-
nius maximam partem nuilo iudicio adhibito exscripserit, eius librum
nihili esse consentaneum. Is enim anno 1849 programma emisit,
cui inscripsit : „Die Kapitole, Einladungsprogramm zu der am Geburts-
tage Winckelmanns statlfindenden Generalversammlung von Alter-
tumsfreunden im Rheinlande.'' Qui cum permulta quae docet ne
ipse quidem perlegerit, fit lit liber erroribus refertissimus sit^^).

teiDplorum ad usum publicum vindicarentur (cf. cod. Theod. XVI 10, 19), quae
lex anno 435 a Theodosio et Valentiniano ita redintegrata est ut ea quae
superessent templa destrni et signo Christi erigendo expiari iuberent, cf. cod.
Theod. XVI 10, 25. Verbo igitur monetur ut templa in usum publicum, non
in ecclesias convertantor; quam ob rem si ecclesias in fundamentis tem-
plorum esse reperiemus, eas ad unam omnes ante qnintum vel sextom p. Chr.
saeculum non aedificatas esse arbitrabimur. Ad nostram quaestionem quod
atiinet Capitolinm Carthaginiense post annum 408 pro aerario provinciae
Africae fuisse scimus. In Capitolio Constaotinopolitano signo Christi, quod
anno p. Chr. 408 terrae motu decidisse traditor, expiato phiiosophi scholas
habuere. Vesontione et Tolosae Christianis ecclesia non erat in Capitolio,
sed prope Capitolinm, ne quid dicam de Capitolio Romano, quod nnmqnam
ecclesia factum.

") e. g, Narb. proviaciae poeta, qni vixit sub finem saeculi XII, nomen
fert PoDt de Capdneil ; cf. histoire generale de Langnedoc par Dom. Q. Devic
et Dom. J. Vaisaete tom. VI p. 165. Cetera ?d. infra snb. v. Narbo Martius
et Vesoatio.

^") Ne quis me cnpidins in illnm iav«hi putet, errorom exemplum
addo. Qaod aeribit Docaogias 1. 1. „erant eoloniae quasi effigies parvae po-
poli Romaoi eoque iore habebant theatra thermas Capitolia'', id religiose suae
dissertationi (pag. 3) Braunius inseruit; attamen, si Gellium evolvisset, ultima
verba scribere oon potuit. Gellias enim quod Ducangius tradit si scripsisset,
gravissimi nominis haberemus argamentom quaestioois nostrae solvendae.
Ceteram quibus complevit libri sui pagioas triginta duas praeter pagg. 12 — 22.

— 14 —

Neque igitur dignud est qui nostris temporibas testis atque
auctor adhibeatur ; tamen si qua in eo laus est, ea est, quod primus
quaestionem mbvit. Multo melior expolitiorque est ea disserlatio,
quam Castan anno 1S69 de Capitoliis conscriptam actis archaeol.
Academ. Sorbonn. inseruit ^^). Optime, ne longus sim in laudando,
ille vir doctus Capitolium quod fuit Vesontione pertractaTit; at in
ceteris rebus tam multa neglexit nec raro erravit, ut nobis quaestio-
nem iterum adire uon supervacaneum videretur^"). Sequitur
SagHonis tractatus in thesauro antiquitat. Graec. et Rom. voL II
fasc. VI s. V. Qui cum summa diligentia ut alibi sic hoc loco
quaecumque scitu digna viderentur congereret, tamen quae Brau-
nius et Castan profecerant ita conglutinavit veraque falsis com-
miscuit, ut nostro iure eum negligere possimus. Sic igitur
res se habet, cum nos quaestionem aggressuri sumus. Materiam
autem sic divisimus, ut primum ageremus de Capitoliis Ilaliae,
deinde Hispaniae et Africae, tum Graeciae Thraciae Asiae, denique
Galiiae et Germaniae.

II. De Capitoliis imperii Bomani.

1. Italia.

Capua.

Tiberium cum anno p. Chr. 26 Roma discessurus Capreas
se conferret causam profectionis Capuae Capitolium se dedicatu-
rum interposuisse Suetonius refert^^). Idem Tacitus de Tiberii
profectione verba facturus commemorat"). Inter ea, quae anno

adeo DOD ad rem pertioeDt, nt pro saborra ad Bomerum pagioaram augea-
dum videaDtur esse.

^^) Sic eoim iDscribitur: Le Capitole de Vesootto et les Capitoles pro*
yiDciaux do moode romaio.

*^) Qaamquam eaim iDscriptiones respexit, tameo Graecas Deglexit,
Reoieri corpos ioscriptiooum Afric. dod ipse perlegit, quo factum est ut
Gapitoliorum Africae et Asiae noBDulla exerapla omitteret.

*^) Vita Tib. c. 40: Perag^rata Campauia, cum Capuae Capitolium, Nalae
templum Augnsti, quam causam profectionis praeteoderat, dedicasset, Capreas
se coBtulit.

^) Anoal. lib. IV, c. 57: loter quae diu meditato prolatoque saepius con-.
ailio tandem Caesar in Campauiam, specie dedicandi templa apud Capoaa
lovi, apud Kolam Augusto sed certus procul urbe. degere.

— 15 —

p. Cbr. 40 exstiterunt prodigia, Capuae Capitolium fulmine ictum
esse idem Suetonius meminit^^).

His tanti momenti argumentis addo testimonium ex actis
sanctorum depromptum, dico acta SS. Rufi et Carponii'*).

Verumtamen passionis verba ultima parum sincera et
^autbentica^* sed variis inquinata sunt mendis, quae fidem minuant,
neque in altero libro ms. leguntur, ut cavendum nobis sit, ne
nimium autoritatis iis tribuamus. Quod enim de fine persecutionis
dicitur falsissimum est, cum sub Galerio Maximino Licinio nec
non luliano eam continuatam esse pro certo habeamus. Deinde
Capitoiii de incendio quod auctor passionis fabulatur ita verba
Suetonii sapit, ut ad fidem narrationis augendam implicitum esse
videatur. Licet autem extrema enarratio supposita sit et adulterina,
tamen totam reiciendam esse vix putaverim neque plus quam
Capuae tum Capitolium fuisse ex actis collegerim. Quamquam
quid loquor de tide eorum, cum prae tantis illis testimoniis utrum
suspecta sint annon nibil referat. Silii Italici, qui Capitolium
commemorat^^), verba quam nihili sint infra explicabimus.

Haec sunt Capitolii documenta, nunc quid ex iis colligeridum
sit quaeramus. Ac primum quidem cum Tacitus tum Suetonius
nii nisi Tiberium Capuae Capitolium dedicasse dicunt. Aut igitur
Capua usque ad id tempus eius modi templo carebat princepsque
primae eius dedicatibni intererat aut templum casu quodam affliclum
restauratum et denuo a Tiberio dedicatum est^^l. Sed dedicare
non solum de novo templo sed etiam de quolibet sive primum
aedificato sive restituto dicitur. Itaque Castani sententiam, qui cum
talia in provinciis templa ex gratia atque favore principum orta
esse censeat*'') Campani Capitolii Tiberium fuisse auctorem sibi

'') la vita Calignlae c. 57: Capitolinm Capnae Id. Mar. de eaelo
tactmn est.

>«) Apod BoUand. A. SS. VI Kai. Sept. (measis An|;. tom VI): Sub Dio-
cletiano imperatore et Majdmiano Caesare erat persecutio Christianornm in

provincia Campaniae, in templo Capitolii Capnae Qnae acta snnt

temporibns Diocletiani imperatoris et Maximiani Caesaris et Casselliani pro-
eonsnlis qni in Capitolio deservieliat diis sordidissimis. Qnod Capitolinm
civitate Capna orationibns ss. Rnfi et Carponii Cbristns InlmiBe suo iateremit^
et ultra aon snrrexit persecntio pag^anornm.

^) Pan. lib. XI 267: monstrant Capitolia oelsa Stellates docent campos
Gereremqne benig^nam.

*) Capitolinm dedicare, reficere, restitnere snnt artis vocabula nec so^.
lum de Cap. Rom. sed etiam de Capitoliis imperi nsurpantur.

«') 1. c. p. 65. 76.

— 16 —

persuadet, adduci noB possam ut sequar. Minime enim iUum
principem, cum parcus nec raro vel avarus fuisse tradatur, tale opus
de sua pecunia exstruendum curasse crediderim, quippe qui ne
Romae quidem opera magnifica perliceret^^). Sed utut res se
habet, hoc constat, Tiberii aetate Capuae templum lovis Capitolini
fuisse^^*). Ex Silii verbis Castan p. 65. 75 loco editiore templum
stetisse concludit neque aliter iudicat Belochius ^^^). Ego contra
meras esse nugas puto, siquis ex poetae verbis illud efficere
velit. Silius enim materiam historicam ex Livio depromptam suis
ipsius inventionibus poeticis miscuit atque ornamento mythologico
ex Vergilio maximam partem hausto nec raro male adhibito detur-
pavit atqueconfudit^^). Jtaque illud Silii: „monstrant Capitolia celsa'%
cum spectet ad Vergil. Aen. 1. Vlll 653: „stabat pro templo et
Capitolia celsa tenebaVS ille poeta nobis testis locupletissimus esse
nequit. Accedit quod antiqua Capua erat tota in planitie, ubi nunc
S. Maria di Capua, quo fit ut Capitolium in planitie fuisse cense-
amus. Perverse autem Belochius templum in excelso loco fuisse
cum Silio auctore sibi persuadeat neque intra oppidi muros coUis
reperiatur, iUud extra urbem in Tifatini montis radicibus ponendum
statuit^^). Quod quo meUus probet Tacitum, qui templum apud
Capuam lovi Tiberium dedicasse ait, ad partes suas vocat. At
ille cum dicit „apud'' Capuam idem signiticat quod Suetonius, i. e.
Capuae; praepositione enim apud saepissime utitur, ubi nos ex-
spectaremus „in'' aut in nominibus oppidorum secundum praecep-
tum genetivum ^^). Quae opinio quam falsa sit soio ex inter-

«8) cf. Sueton. v. Tib. c. 47.

^^'■) Neque vero qnid sibi velit Belochias intelligo, com censeat inde
qnod Silius bellum Ponieum describens Capitolii meminerit, illud Capuae
fuisse antequam Romaoi urbem suae ditionis facerent apparere. Hoc igitur
tenendum temporibus Capuae liberae Capitolium exstitisse a uullo demon-
strari posse.

>»b) Liber eius inscribitur : Topographie, Geschichte und Leben der Um-
gebung Neapels im Altertum, Lips. 1879. vide infra adn. 32.

B^) cf. lo. Schlichteiseni dissertationem de fide historica Silii Italic
(Regimontii a. 1881).

*i) cf. Cic. d. lege agr. II c. 35 § 96 Capua planissimo in locp explicata
ae praeclarissime sita.

*s) cf. 1. c. p. 360: das Kapitol lag also aufserhalb der Stadt. £ia K. ia der
Ebene k6nnen wir uns nun schwer vorstellen, und in der That bezeugt uos
Silius die Lage auf einer Hohe. Die nachste Erhohung des Bodens bei
Capua sind aber die Vorhiigel des Tifata, und hierhin wird also das K. zu
setzen sein.

*') flic praepositionis usus non reperitur in Taciti scriptis minoribus,

— 17 —

vallo apparet; abest eDim ab urbe mons Tifatinus duo circiter milia

passuum^^). Cuius extremis in radicibus, in pagu qui nunc Piedi-

nionte dicitur, prope urbem Casertam iam exstat S. Petri ecclesia

ex magnifici tempii antiqui reliquiis exaediScata, ubi Capitolium

fuisse vuJgo putatur. Quod spatium cum ipsi Belochio maius

videatur templum ad urbem accersiturus fortasse fuisse suspica-

tur in monte, qui nunc nomen prae se fert Costa delle Monache,

cum praesertim Casanova, oppiduium haud procul distans, medii

aevi actis publicis Casa lovis appellata sit Sed de istius modi

opinionibus nugatoriis hactenus. , Trausimus ad eos qui templum

oppidi antiqui intra muros quaerendum esse persuasos se habeant.

Quorum iudicia quamquam ad verum investigandum nihil fereaiierunt

tamen hoc habent laudis, quod aliquid sanae mentis prae se ferre

videntur. Caesarius Costa arcluepiscopus inde ab annu 1572, qui

primus topographiae et antiquitatibus patriae urbis operam dedit

et in Michaeli Monachi Sanctuario Capuano formam veteris oppidi

emisit, Capitolium ponit non longe a cryptoporticu et theatro, qai

locus nunc appellatur La Torre di S. Erasmo. Quem sequitur

Francisciis Maria Pratilli, qui fuit ab anno 1684 usque ad a

1771. Ijlum cum constet inscriptiones inventionumque relationes

mentitum operibns suis^^) immiscuisse, recte Mommsenus inscrip^

tiones ab eo relatas solo tamquam dubias refutavit ^^). luxta turrim

S. Crasmi anno 1740 detectam esse Pratiliius testis est hanc in-

scriptionem : [d]ianae Capitolinae ^^). Ipse addit in actis publicis medii

aevi se legisse prope turrim Capitolii, prope ecclesiamS.

ErasmiinCapitolio. Mazzocchius autem quibusdecausisibii^otius

quam alibi Capitolium quaeralur se nescire profitelur^^). Anno 1665

Capuae haud procul a theatro repertum est opns anaglyphum, quod

etiam nunc Capuae conservatur^^). Qua in tabula luppiter sedens

ia historiis qniDquies, saepissime io libris ab exc. Ang.; cf. Draegeri syot.
Tacit. p. 36 et Nipperdeium io commeato aoa. lib. I 5.

^*) Si fielochius templum lovis Gapitolini idem esse ceoset atque loris
Tifatini, eum credere noo veto; at luppiter Tifatinus non est Gapitoliaos.

^^) Via Appia prodiit JNeap. a. 1745^ Goosniares Ganipaniae a. 1757!

a*) vd. I. R. N. p. J85. 186.

^^) Via Appia p. 288. Idem magnum columnarum ornameotorumque
Bumerum suis temporibus iam exstare addit 1. c. p. 278. 287. Sed cum
illis ex reliquiis nihil iam reliquam sit vel emcntitus est yel omnia
perierunt.

^) lo mutilum Gamp. amphith. tit. p. 258.

*^) Mabillon. Mus, ital. p. 103; Mazzocch. 1. c. p. 258 sq.; Winckelm.

— 18 —

est medias, a dextra MiDerva stans, galea et aegide inddta manuque
hastam gestans, a sinistra Diana stat pharetrata et hastata, non Juno.
£n igitur hoc testimonium, deos Capitolinos ab Etruria adyectos
ita se coniunxisse, ut Romae Iotis a partibus staret luno, Capuae
EHana! Minime. Etenim ut taceam Tuscos regnum ita extendisse
olim, ut vel Campanis imperarent, nondum satis constare, triadeni
Capitolinam ex Etruria originem duxisse Ottfr. Muellero auctore
magis credunt viri docti quam probant. Quod enim lunonis locum
in tabula tenet Diana, causa faciliima intellectu. Saepenumero enim
alios cultus cum Capitolino coniunctos reperies ^^). Quae copulatio
plerum(fue pendet a loci natura vel causa est singularis velut in
colonia Ursonensi. Sic etiam intelligendum, quod nostra tabula
Diana pro lunone obvia fit; ilia enim Capuae et in Campania magni
nominis cultum habebat et in monte Tifatino tempio magnifico
utebatur^^). — Quoniam Romanorum aetate Capuae Capitolium
fui^se demonstravimus, restat ut paucis qua condicione urbs fuerit
inquiramus. Ager Campanus secundo bello Punico cum oppidum
a Romanis expugnatum esset civitate dissoiuta publicus p. R. factus
est ita, ut ante coloniam eo deductam Capua centum quinquaginta
iere annos in pagi eondicione versaretur. Deduxit autem primus
eo coloniam Caesar^^), quam subinde Augustus aliique imperatores
suppleverunt^^). Erat igitur una ex coloniis miiitum. Romanorum
aetate oppidum vaide auctum multitudine hominum abiindasse
videtur^*). Certe Ciceronis aetate quasi caput provinciae Romam

Storia Ilf tab. 13. Pluribus de hac tabula disputavit Raoul-Rochettius iu
nllevti effbssiODum Cap. reiatione, quatn iosernit libro qui dicitur loarnal
des Savaflts a. 1853 p. 280 sqq.

*^) e. g. in Col. lulia Ceait. Urson. lovi luaoni Minervae additur
cultus Veneris. Causa quod Veaus ibi taoto hnnore utitur non est fortuita
sed illustratur, si reputamus, quantum venerationis geas lulia Veneri tam-
quam matri genetrici obtulerit. Alia si voles exempla cum ia corpore in-
script. Lf^. tum in tabulis pictb reperies plurima. Nonoulla habes apud
0. lahnium Symb. arch. excursa altero. Ex qaibus non solum ad triadem
Capit. uoam aut plures deos saepe accessisse sed ipsam ita commutatam esse
videmus, ut vel luppiter cederet eiusque locum alias deus, e. g. Hercales
seu Mercurius, obtineret Hoc secum reputans quo modo qois aliter iudi-
care possit quam triadem Capit. imitatinnem habuisse ego non video. -

«>) Norama. I. R. N. 3575.

^') {jib, eol. ed. Lachm. p. 231, 19; Sueton. Caes. 81.

*^) Momms. I. ft, N. praef. tit. Cap., Zumpt. commentat. epigr. vol. I
p. 304. 353.

**) Ottfr. Muellerus Etr. P p. 165 frequeotiam et urbis magnitndinem
.9JE dojHUOAtiooe £tru8CQram profectam esse censet; sed ut plurima quae libro

— 19 —

ipsam aemulabatur et imitabatur^'^). Bello enim sociali confecto
cum omnes Italiae urbes ius aequum et par adeptae essent et Roraa^
quae ante id tempus metropolis et communis tamquam patria
omnium fuerat, ex urbe principe prima inter pares facta esset,
provinciarum praecipua oppida ut Roma totius imperii metropolis
ita altera quaedam parva suae provinciae Roma et esse et appellari
volebant, cum nuUo modo insignius possent laudari.

Nola.

Capitolium Nolanum nisi actis sancti Felicis presbyteri dus*
qnam <|uod sciam commemoratur. Ac duo quidem fuerunt qut
s. Felicis nomen prae se ferrent, quorum alterum presbyterum
Nolanum^^) Paulinus tot laudibus extulit et cuius vitam mortem**
que Gregorius Turonensis lib. I de gloria marlyrum cap. 104
pluribus descripsit.

Alter s. Felix, qui aclis presbyter Romanus dicitur, vixit atque
diem supremum obiit Nolae*^).

Quorum acta quamquam „veteribus iibris mss.'' tradita fi»*untur
tamen ad nostram quaestionem, cum alio loco CapitoUi noa m«nlio
fiat, certam fidem praestare non possunt. Sic igitur cum alia oppida
respexerimus, Nolae tale templum fuisse non sine veritatis specie
esse sed ex illis actis nuilo pacto effici posse existimabimas. Cum
autem topographiae Nolanae usque ad hunc diem viri docti operam
non impenderint, hac in re acquiescere nos oportet, cum preeser-*
tim Ambrosius Leo Noianus, cuius rerum Nolan. liber a 15 1 7

eontiaentur etiam hoc est ingejiiosi yiri opinatio, quae duUo argmneDto
firmatar.

*^) Gic. d. leg. agr. II 32: tuoc contra hanc RoniaBi, communem pa-
triam. omniam nostrum, illa alteni Roma quaeretor; Philipp. orat. XH 3
§ 7 qnem ad modum nostram hoc coosilium Capna probabit, quae temporihas
his Aoma altera est; de leg. agr. II 34 Gicero de colooia a. L. GoDstdio
et Sex. Saltio Gapnam deducta sed anno post sublata dissereos colonorum
superbiam ita describit: cum ceteris iu coloDiis duamviri appellentur, hi $«
praetores appellari volebaot. Qqibus primus onons haoc cupiditatem attu-
lisset, noone arbitramini paucis annis fuisse consolum oomen appetitnros?
Deiode anteibant lietores, oon eum bacillis sed ut hic praetoribua anteeanty
cum fascibus duobus. Eraot hostiae maiores in foro cQOstitutae . . . deinde
patres cooscripti vocabaotur; cf. Auson. de clar. urb: illa potens opibusque
valens Aoma altera quondam.

^^) Acta s. Felicis, coofessoris presbyteri JXoIaniy ap. BoUand. XIX kal.
Febf, (meos. lan. tom II; p. 219 sqq.).

«0 ibid. p. 232 sqq.

— 20 —

Yenetiis prodiit, et Giov. Remondini Capitolii ne verbo quidena
meminerint. Sed redeamus unde digressi sumus. Ex duobus qui
appellabantar s. Felices, Adonem, qui utriusque acta confusa in unam
relationem conglomeravit ^^) si neglexeris, s. Felicem Romanum
solum ad nos pertinere cognosces. Cuius actis, cum Nolae
yixerit atque mortuus sit, quin illud Capitolium significetur non
dubium videtur esse*^). — Antiquum oppidum erat eodem loco quo
Nola quae nunc est idque in planitie^^). Itaque si Capitolium
habuit illud in plano solo fuisse verisimile est. Cum Sulla anno
a. Chr. n. 80 Samnium subiceret, in iis erat oppidis, quae ei
diulissime maximeque resisterent. Tandem urbe a praesidio de-
serta atque deleta dictator agros militibus adsignavit^^), sed co)o-
niam ibi constituisse non videtur, cum Cicero bis in lege contra
RuUum agraria praecipuas Campaniae urbes enumerans Nolam
silentio praetereat. Cum autem primis imperatorum saeculis
urbem non parvi nomiuis fuisse sciamus, revocanda videtur esse
eius magnitudo ad Augustum, qui eo coloniam, quam subinde
Vespasianus supplevit, deduxit et cum esset patria sua ornavit
atque auxit^^).

Pompeii.

Vitruvii verbis ^^) confisi Castan 1. c. p. 66 et qui illum secutus
est Saglio Pompeiis templum Capitolinum fuisse statuerunt. Idem
et ego quamquam alias ob causas puto. Ac primum verba Vitruvii

«) cf. ibid. p. 220 § ni.

*^) 1. c. p. 233 § 1: B. Felix presbyter . . ante praesidem Draccam
addactas, cam malta de portentis deorum, quod nihil essent, dispataret, eum-
que praefectas immolare impelleret, respondit : loimiri estis deorara vestrorum ;
ad quaecoDqae enim me deoram vestroram templa duxeritis, boc eis eveniet,
qaod evenit illis, ad qaem meum fratrem Felicem vos daxisse paenitoit. Sed
si vuitis probare virtatem domini mei lesa Christi, me ad Capitolium ire
iabete, at ipsam lovem principem daemoniorum vestroram raere faciam.

^) Liv. lib. XXIII 45: Nolam, campestrem orbem^ non flamine, non
mari saeptam; cf. Sil. Ital. XII 162.

") lib. col. p. 236, 3; Zampt. 1. c. p. 254.

^*) Merito i^itar in namero est doodetriginta coloniarum qnas Aagastas
se ipsam in Italia deduxisse profitetur Mon. Ancyr. I 36. Colonia dicitvr
I. R. N. 1985. 1997.

^) lib. III 2: In araeostylis aatem nec lapideis nec marmoreis epistyliis
oti datar, sed imponendae de materia trabes perpetaae et ipsaram aediura
species sunt barycephaiae humiles latae ornantorque Mgnis fictilibus aut
aereis inauratis eorum fastigia tuscanico more^ ati est ad Circam Maximnm
Cereris et Hercalis Pompeiani, item Capitolii. Sic enim at intercidatar ipsa

_ 21 -^

ab utroque male intellecta esse moneo. Ille enim, cum esset
architectus Augusti et Romae versaretur, exeropla aedificiorum et
monumentorum non ex toto orbe congessit sed iis quae Romae
erant ad verum probandum semper usus est. Itaque varias
aedium species describens araeostylorum fastigia templorum Tus-
canico more ornanda esse ait signis fictilibus aut aereis inauratis.
Exemplo esse aedem Cereris ad Circum Maximum, aedem Herculis
a Pompeio ibidem aedificatam, aedem lovis Capitolini. Mirum
autem esset, si duobus exemplis Roma depromptis tertiuro aliunde
sumere cogeretur. Pompeium Magnum aedem Herculis ad Circum
Maximum dedicasse, quamquam plura de illo templo scir^ non
datur, pro certo haberi potest**).

Pompeiani fori in parte septentrionali magnis substructionibus
aedificium se attolit ita, ut toti foro immineat. Illud templum
fuisse non curiam, aerarium vel senaculum, ut quidam viri docti
voluerunt, nunc satis constaf^^). Nec solum templum fuisse sed
etiam , maximum et magnificentissimum inde apparet, quod op-
portuno loco forum, illam urbis partem gravissimam, superabat.
Quam ob rem lovis Capitolini templum fuisse veri non ita
dissimile videtur*^).

rei natura postulat; errant igitar qui iDterpungere veliot sic: ad Circum
Maximum Gereris et Herculis, Pompeiani item Capitolii.

^) Plin. h. D. XXXIV 57: Herculem qui est apud circum Maximum
in aede Pompei Magoi; cf. Beckerum Topogr. Rom. p. 477. De Rossius, qui
primus multis Herculis aedibus sacris distinguendis operam navavit disser-
tatione quam ioscripsit: dell' Ara massima e del tempio d'Ercole nel foro
Boario et mooum. Annal. bull. inst. arch. a. 1854 inseruit, ibi p. 33 ita
disserit: Perocche rappellaziooe di aedes Pompeii Magni e di Hercules Pom-
peianus stinio appunto adoperata per distinguere questo tempio dall' altro
piii famoso rotoodo sito anch' esso appo il circo massimo; Tistoria del quale
che ora m'acGiogero ad iodagare, e sopratutto la forma ed architettura di-
versissima da quella che accenoa Vitruvio, non conseotono inguisa veruna
a Pompeo, che possa esserne creduto 11 foodatore.

B^) Overbeck. Pomp. p. 89: Fiir seioe Bedeutuog als Tempel spricht
die Lage auf dem schoosteo Bauplatze der Stadt, seioe Orieotiruog oach der
tuskischeo AngQraldisciplio , seioe gesammte, sehr charakteristische Aolage,
die Sauleohalle mit der hiuter ihr liegeodeo Cella, das Vorhaodeoseio der
gewolbten favissae zur Aufbewabruog des Tempelgerathes. Omitto, oe multus
sim, quod Nisseo. Stud. Pomp. p. 322 de usu aedificii dixit, quippe qui
ot saepius ita hoc loco iogeoio freois datis parumque veri similitudiois ra-
tione habita varias de templi usu seotentiaA facillime copulaodas ceoseat.

^) Templum plnribus describere omitto, cnm accurate descriptum habeas

— 22 —

Anno 1817 in cella tabulae votivae pars inventa est, quae
altm parte a Fiorellio reperta nunc paene tota exstat. Tituius
lovi optimo maxioio Caligula regnante intra annos p. Chr. 37 et
38 positus bic est: I. [o] m. | pro salnte [C. Ca]esans Augusti { Ger*

maii[ici] [i]mp. pontif. max. | tribunic. p[ote] stat. cohsulis |

octus. p. s. ^^). £odem anno eodemque loco signum lovis eximiae
magnitudinis detectam esse effossionum relationes tradunt*^^). Hoc
fiimulacrum idem esse quod nunc sit in Mus. Neap. conclavi quod
didtur Tiberii, vulgo putant; at hoc est marmoreum, illud ex la-
pide alabastrite factum, ut dubium sit num alterum alteri
respondeat ^^). Romae in Capitolio templum, quod Catulus dedi-
caverat, tres cellas habebat duobus parietibus inter se secretas®^).
Nec potest dubitari, quin in templi parte adversa tres fuerint
portae, cum Scipio Capitolium prima luce ascendisse et cellam
Jovis sibi re^erandam curasse feratur^^). At contra in ilio tempio
Pompeiano aiiter res se habere videtur; ibi enim non tres sed
una porta latissima celiae introitum aperuisse videtur, id quod nisi
Pompeiis deos Capitolinos coniunctos cuitos esse deciarari non
poterit^^). Tres favissae, quae sunt in parte cellae postica usque
ad medium parietem aversum pergentes pro thesauro et basi
triadis fuisse vulgo putantur, cum inter se duobus parietibus dis-
iungantur**).

Quae cum ita sint, tempium lovis Capitolini fuisse si non
verum at veri similiimum videtur ^*). Quod quando aedificatum

apud Overbeck. Pomp. p. 62, 65, 89— 92 ; ap. Nissen. Stud. Pomp. p. 320 sqq.
et Templ. p. 142, 209; ap. Mazois et Gau „ruioes de Pomp." vol. Ill, p. 48—50,
ubi cf. formam XXX — XXXVI.

M) cf. I. R. N. 2212; Nissen. bull. 1866 p. 7.

^^) Hist. ant. Pomp. I 3, p. 190: una testa di alabastro anclie colossale
di un Giove di un bellissifflo carattere e con vari frammenti ad essa ap-
partenenti.

w) Overbeck. 1. c. p. 89, 342 adn. 18; p. 561 adn. 24. Quod Nissen.
Stttd. Pomp. p. 326 de aliis inventis anni 1818 exposait, totom falso
excogitatum esse^ aodio esse qoi propediem demoostratarns sit.

w) Jordan. Topogr. R. I 2, p. 90.

") ib. p. 92.

®*) ib. ado. 89; cf. Mau Symb. Ponip. p. 205 sqq.

M) Overbeck. p. 92; Nisse^. Stud. p. 325.

^) Licetaotem ea, quae designificatiooe templi boc loco dispotavi, qoondam

— 23 —

sit, nunc quaestio fiat. Atque illud ad Oscorum aetatem revo-
candum esse Nissenius censuit, non probavit. Ut enim templum
intra anuos 300 et 100 conditum demonstret, unam causam mo-
dulum Oscum profert^^). Omnia ad quae quadret Osca mensura
(quae est 0,275 m) aedificia ad Oscos, ad quae Romana (quae est
0,296 m) ad Romanos pertinere neque prius aedifieata esse quam
SuUa coloniam Pompeios deduceret, piuribus exponere studet. At
ratio non constat, cum Mauius, qui iterum templi measuras
exegit, nullo modo pedem Oscum ex mensuris effici recte de-
monstret^*).

Neque igitur quisquam temporibus Oscorum Pompeiis Capi-
iolium iam exstitisse adducetur ut Nissenio credat^^). At contra
Overbeckius, cum forum una cum aedificiis ad praecepta Vitravii
optime quadret, iilud recentiore quam ceteras urbis partes aetate
aedificatum ad coloniam Romanam spectare se persiHSum habet^^).
Colonia autem in oppidum beilo Marsico captum maleque affeotum
deducta est a SuUa, dictatoris propinquo, quem Cicero a. u. c.
692 ab accusatione societatis Catilinariae coniurationis defendit^^).

falso disputata videantur, tamen hoc profecisse mihi videor, ut Nissenii errores
toUerem, quippe qui maxime id agerem ut Misseninm, qui cum Capitolia ex
antiqua Italoruoi religione orta esse ceaseat, hoc quoque Capitoliuia ad Oscoi
p«rtiaere imagioatns est, nullis argumeotis inMiti demonstrarem.
^) Stud. Pomp. p. 90, 320, 362, 967.

•«) Symb. Pomp. p. 204 sq. — Nissen. I. c. p. 90 scalarum prona^ cellae
snmmam faciens compatat 36,44 m. i. e. pcd. Osc. 132 tt sem> (sive quod
p. 365 voluit 36,67 m. i. e. ped. Osc. 133 et sem.). At . coatra MauiuB
templi longitudinis summam esse probat a parte dextra 37,01 m., a parte
sinistra 36,955 m. Sunt autem 36,9dSm. idem quod 134 et sem. ped. Ose.
et 37,0 m. idem quod 125 ped. Rom. Itaque numerum Romanum multo veriorem
esse quam Oscum ince clarios est.

^^) Quid autem ille sibi velit cum 1. c. p. 326/27 templu nomen Cereris
Liberi Liberae indat, ego non intellego.

^) 1. c. p. 62, 68: „Eine zweite zwischen dem sog. Paotheon und dem
Seoaculam , sowie eine dritte zwischen dem Chalcidium auf das Forom hia-
fiihrende Strasse siod durch diese Gebaude durchaus verbaut und in Sack-
gassen verwandelt, ein Beweis, dass das Forum eine Anlage jiingeren Datums
ist als die anderen Theile der Stadt uud in seiner jetzigen gauz Vitruvs
Vorschrifteu entsprechendeo Gestalt wahrscheiulich erst aus der Zeit der
romischeo Colooisatioo, weuo oicht aus derjeuigeo oach dem Erdbebeo vom
Jahre 63 stammf

««) Cic. pro SuUa c. XXI 62.

- 24 —

Histoniam (II Vasto d^AimoDe).

Sub mediuin fere saeculum quartum Capitolium restitutum
esse a Fabio Maximo, provinciae Samnii rectore, titulus I. R. N. 5242
testatur^"). Fuit autem Histonium Frentanorum caput neque
vero quamquam 11 b. col. p. 260 colonia appeliatur ea condicione
fuisse videtur, cum obstent tituli I. R. N. 5250. 5252, quibus
municipium, non colonia dicitur.

Marraviam Alarsoram (S. Benedetto).

Marsos cum sciamus plerumque vicatim habitasse paucissimas-
que civitates habuisse, Marruvium, quod erat caput eorum, oppi-
dulum fuisse apparet. Muoicipii condicione, non coloniae oppidum
fuisse indicant tituli I. R. N. 5497. 5502, quare non dubium
quin bello sociali confecto eo iure omaretur. Praeter Capitolii
autem nomen nihil compertum habemus^^).

Abeliinam.

Abellini, Hirpinorum olim oppidi, Capitohum commemorant
acta SS. Martyrr. Hypoh'sti (sic!) Crescentii sociorum^'). Hypo-

v^) fC]apitolia[m] | [P]abias Maxiin[as] | y[ir] cflarissimas] | [i]nstaaravit.
Lapis repertos est ia atrio s. Petri, nbi olim pro grada ad aedicolam Saactis-
simi fait. Titulus qaamquam tempus non indicat, tamen aliis ex inscriptioiiibus,
quibus Fabius rector provinciae app<s}latur, eum illis temporibus floruisse
constat. Rectoris enim Samnii nomen ante aanum 352 non inyenitnr, cf.
IMoums. scr. grom. II p. 206; Wilmans. £x. n. 732 \ Rector proviociae
appellatur Alifis 1. R. JV. 4758 (= W. 735«) Telesiae ib. 4850 («= W. 735 d)
Saepibi ib. 4926 (» W. 735e) lavani ib. 5189 (=W. 735f). Qoibas in
pppidis quod vetcra aedificia restitoisse, nova perfecisse noo dicitur causa
baec est. Gum ioitio saeculi IV iocuria praesidum vetera monumenta col^
labi et perire inciperent et illi nova incboare quam inchoata perficere mallent,
Constautinus et qui ei successeruot imperatores lege saoxerunt, oe quis
iudicum aut rectorum proviociarum nova opera prius iociperet quam quae
senio victa reperata essent; cf. eod. Theod. XV 1 de op. publ. 2 (a. 321);
3 (a. 326); '11 (a. 364); 15 (a. 365); cf. Gothofredum in commento horum
titul. Sin autem Constaotiuus aooo 326 praeter templorum aedificationes
nova opera inchoari autequam vetera restaurata siut vetat, illis temporibus
nondum templa eversa fuisse apertum est. Vide nos p. 12 adn. 16.

^') apud Bolland. Kal. Maiis (mens. Maii tom II pag^. 42 sq.); cf. Ughellii
Ital. sacr. tom. NIII p. 265/66.

— 26 —

listus Antiochia AbelHnum venit, ubi magnam hominum muiti-
tiidinem ad fidem Christianam convertit. Deinde prope lovis
aediculam ecclesia constructa assidue „praedicat'^ Ad senatores
Firmium Fortunatum et Faustinum accersitus cum diis sacrificare
recusaret a monte Capitolino in forum deiectus et a lovis pontifici*
bus illusus est^*). Rogerus in G. Henscbeni actorum commento
se observasse ait anno 1644 fragmenta quaedam velut ingentia
saxa templi lovis in illo monte Capitolino. Sed ut ut est, certe
de his actis idem valet, quod de iilis exposui, cum de Capitoiio
Nolano supra verba feci. Quod ad oppidi ius attinet, Abellinum
quamquam a Plinio h. n. III 16,105 colonia non dicitur tamen
eo iure fuisse cum ex libro col. p. 219,16 tum ex inscriptiouibus
elucet^^). Cum Plinius taceat, Zumptius^*^) coloniam triumviris
rectius adiudicat, cum tamen Renierus illam inter duodetriginta
Augusti colonias referat'®).

Beneventam.

Orbilium Popillium, plagosum illum Horatii magistrum, cum
Beneventi natus esset, cives honoraverunt ita, ut statuam eius in
Capitolio ponerent^^). Sed Capitolii nunc iam ne vestigium qui-
dem exstat. loannes enim de Vita, qui thesaurum antiquitatum
Benevent. Romae a. 1754 edidit, de Capitolio haec verba facit:
at infelicior omnino Beneventani Capitolii sors fuit, cuius cum nihil
reliquum spectandum oculis locum etiam ubi fuerit indicasse negatur.

^^) ib. pag. 43 §2: Qaibus verbis commoti lovis poDtifices eum sputis
et virgis caesum DonouUis vulDeribus plag^averuDt. Qui postea vinctis post

terga maoibus et ad montem Capitolinum perductus in foruui deicitur

Interea pontifex quidam ex ilUs, BatiUus nomine, dissolutis eius manibus
thnribnlum ei porrexit, ut lovis simulacro thus adhiberet.

^*) I. R. N. 1875: col. Veoeria Livia Augnsta Alexandriana Abellinatium,
cf. n. 1877, 1879-1881.

") 1. c. I p. 336.

'•) cf. Borghes. opp. vol. V p. 257 adn. 3.

'^) cf. Sueton. de illustr. gram. c. 9: Orbilius ubinam est, litterarum
oblivio? Statua eins Beneveuti ostenditur in Capitolio ad sinistrum latus
marmorea. — Non solum igitur imperii Romani oppida Capitolia ad exem-
plum urbis Romae aedificabant sed, quod maximi est momenti, Capitolium
Rom. ita imitabantur, ut clarorum virorum statuas eodem loco constituerent.
Romae quidem Augusti aetate area templi statuis adeo referta erat, ut ille
earum maximam partem in Campum Martium transferi iuberet. Cuius moris
alia exempla exstant Hispali nec non Veronae, ubi statua quae diu in Ca-
pitolio iacnerat postea in fori celeberrimo loco constituta est; vd. infra.

— 26 —

Erat Beneventum vetus colonia Latina u. c. 486 ad Samnites
coercendos et mores Romanos in illas regiones disseminaDdos
deducta^^). Caesare mortuo triumviri anno7l2 coloniam vetera-
norum eo deduxerunt^^), deduxit autem L. Munatius Plancus,
Antonii amicus?^). Deinde Augustus eam denuo constituit, qua
re a Plinio in Augusti coloniarum catalogo coloniae nomine
ornatur^^). Denique Nero, quem novas colonias si non deduxisse
at veteres supplevisse scimus, coloniam Beneventanam auxil^^).

Ostia.

Titulus ille C. L L. VI 479^^), cum Romae in porticu lapid.
Yaticani servaretur, ab Henzenio inter inscriptiones urbanas relatus
est Quem non Romam sed Ostiam pertinere nunc primum
H. Dessau recte perspexit ^^). Fortasse enim A(ulus) Ostiensis
Asclepiades idem est atque unus ex duobus, qui in indice familiae
publicae Ostiensis 1. c, p. 132 nomen Asclepiadis ferunt. Quod
recte si habet, titulum ad Ostiam revocandum luce clarius. Sed
ex ipso nomine quo sit referendus apparet. Noster enim non
servus sed libertus est. Servi autem, cum nibil nisi unum habeant
nomen, si manu mittuntur nomen patronis sibi vindicant ita, ut
quo prius unico usi sunt iam cognomen evadat. Quam ob rem
cum hoc loco Ostia colonia eum manu mittat, nomen eius gen-
tilicium, quo ex tempore libertus fit, Ostiensis esse debet^^).

Inscriptionem ad tempora imperatorum pertinere inde in-
telligi potest, quod corporis libertorum et servorum mentio est^^).

'^») Vell. I 14; Liv. epit. 15,

»8) lib. col. 231, 5.

«0) I. R. N, 4089.

") lib. III 16, 105; cf. lib. col. 232, 7.

^') cf. lib. col. 231, 5. lu titulis dicitur col. Julia Augusta Coocordia
Felix Beneveotum cf. J. R. JV. 1410.

®^) A. Ostieosis Asclepiades | aeditus Capitoli sigouin Martis | corpori
familiae | publice (sict) libertorum et servorum d. d. (= ap. Orellium o. 2850).

^) Bull. iost. arch. a. 1881 p. I35sqq.

^^) Sic titulo ap. HeozeD. o. 6402 libertus senatus Tiburtioi dicitur
Seoatius JNephoo eiusque uj^ur Senatia Flora; o. 6394 liberti colooiae
Aeclaoeosis Maximiaous et Marceila vocautur AecJauios Maj^imiaous et
Aeclania Marcella; cf. o. 6395 C. Campanius Ursulus, n. 6396 Polleotia
Processa.

^^) cf. apud Orellium n. 4109: Cn. Seotio Cn. fil(io) Cn. n(epoti) ter.
felici . . . patrooo . . . corpora scaphariorum . . . et iibertorum et servor(um)
public(orum).

— 27 —

Nec dubium quin de collegiis funeraticiis cogitandnm sit. Coibant
enim homines tenuiores ea lege, ut sodalibus ex communi arca
stipe menstrua perpensa funeraticium solveretur^^). Aetate autem
imperatorum cum servorum sors ita commutata esset, ut humano
genere dignior fieret, iis non sohim conubium, ius hereditatis, pos-
sessio concessa sed etiam permissu dominorum in collegia tenui-
orum recipi concessum est^^). — Pompeiis, modo contingat ut verum
viderimus, Capitolium in parte fori septentrionaii aediGcatum erat
ita, ut illud ab ea parte paene saepiret. Nec aliter rem fortasse
se habere Ostiae Nissen iudicat^^). In area enim quadam ob-
longa forma, quam ille forum fuisse suspicatur, templum magnis
substructionibus exstat, quod cum ad septentriones spectans eam
loci partem recludat et loca circumiacentia superet, lovis Capitolini
fuisse videtur. Certe Nissenius, qui templi modulos exegit, eosdem
fere esse ac templi Pompeiani contendit. Sed cum ea quaestio
nisi plurimis efTossionibus institutis solvi . nequeat, ultro prodire
nobis non datur. — Quod ille Asclepiades aedituus Capitohi
dicitur, non mirum est, cum Romae in Capitolio sicuti in omnibus
deorum aedibus aeditui essent^").

lam restat ut in condicionem urbis paucis inquiramus. Erat
Ostia priroa civium Romanorum colonia sub Anco Marcio rege
deducta^^). Quae cum esset portus Romae et urbis tamquam
pars integra quin parvam quandam Romae imaginem expresserit
dubitatio non datur. Postquam ab Augusto aucta et suppleta
erat^^) subinde Vespasianus Traianus Hadrianus agris miiitibus
assignandis urbem ampliOcaverunt ^^).

•

Falerii.

Nunc venio ad oppida Etruriae, in quibus Capitoha fuisse
traduntur, quorum condiciones si quis acurate reputaverit haec
quoque Capitoha a Romanis originem duxisse mihi concedet.
Ac Faleriorum quidem Capitolii meminit titulus Hadriano ter-

®') Marquardt. enchir. IIl 137 sq.

^^) Dig. 47, 22, § 2: Servos quoque licet in collegium tenuiorum
recipere volentibus dominibus; cf. Momms. de coUeg. et sod. p. 102.
«») Mus. Rhen. n. s. vol. XXVIII p. 541.

»o) Jordan. topogr. Rom. I 2 p. 37 ; Orelli syll. insr. II p. 507.
»») Liv. I 33 XXn 38; Dionys 111 44; Cic. de re publ. II 18, 33.
»«) Plin. h. n. 111 9, 56.
»«) cf. lib. col. p. 234; Zumpt. 1. c. p. 395. 400.

— 28 —

tium coDsule i. e. anno p. Chr. 119 positus^^). Quamqaam
inscriptionibus , quibus tres dei Capitolini commemorantur, Capi-
tolium fuisse minime adducor ut credam, tamen hoc loco addo
titulum Faieriis repertum, non quo Capitolium Faleriense confirmein,
sed quia omnium qui extra Romam inveniuntur longe antiquissi-
mus videtur esse. In laminae enim parte postica habes haec :
lovei lunonei Minervai | Falesce quei in Sardinia sunt { donum
dederunt magistreis | L. Latrius K. f. C. Sal(ve)na Voltai £ | • . .
coiraveront*'^).

Falerii, oppidum perantiquum, quod Dionys. I 21 inter
vetustissimas Siculorum colonias enumerat, erant in saxo derupto
atque arduo^®). Incolas non omnes Tuscos sed cum Umbris et
Sabinos mixtos fuisse Ottfr. Muelierus probare studet ^O- Romani
cum urbem obsessam delevissent incolas loco cedere et in planitie
habitare coegerunt. Qui cum novum oppidum colonia deducenda
condere statuerent, non veterem urbem ea aetate plane desertam
incolis impleverunt sed in plano solo coloniam constituerunt eo
loco, qui nunc quoque S. Maria di Falari (Falleri) vocatur^^).

Vetus autem oppidum nunc est Citta Casteilana. Cum enim
triumviri eo coloniam deducerent, non id egerunt, ut gentem
coercerent sed ut veteranos agris adiuvarent, quam ob rem co-
loniam in planitie fuisse facere non possumus quin statuamus^^).

Faesulae.

Ante hos tres annos Faesulis in loco templi Capitolini re*
pertus est titulus hic:

^^) Sylloge iascript. Lat. aevi Rom. rei publ. usque ad G. Jnlium Cae-
sarem ed. R. Garruccius Aug. Taur. 1875; p. 170 n. 558.

98) Plutarch. vita Camilli c. 9.
9') Etr. 1« p. 103.

9^) Aliter quidem iudicat 0. Muellerus 1. c. I p. 104 adn. 104. Verum
tamea vidisse mihi videtur G. Deaais Die Stadte uad Begrabuissplatze
Etrurieas p. 78 sq.; cf. Cluver. Ital. autiq. et Holsteu ad CIuv. p. 540.

99) cf. lib. col. p. 217, 5. luuonis oomeu coloaiae iaditum videtur a
Juaoais cultu ia vetere oppldo frequentissimo cf. Ciuver It. ant. p. 542;
0. Mueller P p. 103. Praeterea colonia dicilur Plinio h. n. III 51: Falisca
col. Argis orta; quae cognominatur Etruscorum.

— 29 —

lovi o(ptimo) in(axiino) | lunoni reg(inae) | Minervae | ob
restitutio | nem Capitoli | ordo 8pl(endidissimu8) Flor(entinorum) |
d(ecreto) d(ecurionum)^^°). Litterae basi marmoreae, aitae 0,23 m
latae 0,153 m, incisae ad primum vel secundum p. Cbr. saeculum
spectare videntur ^^^). Sine dubio igitur illa basis ad statuam auream
argenteamve sustinendam apta erat. Praeterea cum illo loco
aediGciorum fundamenta tum iacerentur, in lucf^m prodierunt:
„grandi massi quadrati spettanti a dei muri di cui non si e presa
ne misura ne appunto veruno *°^).'^ Quae moles murorum quin
pertineat ad Capitolium, in loco superiore positum, vix dubium
videtur. Eodem loco proxime aeneae lupae fragmentum repertum
est^^^), quod inventum si comprobetur, Faesulis Capitolium Ro-
manum in teniplo aediticando adeo exemplo fuisse, ut illud ad
unguem exprimeretur , maximi sit argumenti. Romae enim in
Capitolio simulacrum lupae cum fratribus geminis erat^''^). Quod
illo titulo ordo splendidissimus Fiorentinorum commemoratur, non
est, cur ideo templum a Florentinis restauratum existimemus
neque Gamurrinius habebat, quod in tractanda quaestione, cuius-
nam oppidi Capitolium significaretur (utrum Romae an Fiorentiae
an Faesularum) operam et tempus consumeret. Immo res dubia non
videtur, cum verbis tituli nihil insit, quod templum a Florentinis
restauratum esse nos adducat ut putemus. Equidem sic iudico:
Faesuiani cum Capitolium restauratum dedicarent, magistratus
oppidi vicini dedicationi qui intererant iliam statuam cum basi
marmorea in area templi posuerunt; nec mirum, cum et Romae
in Capitolio ingens donorum ex toto orbe collatorum numerus
esset. Fortasse autem quispiam cogitaverit Florentinos cum Fae-
sulanis ita coniunctos fuisse, ut Faesulas allerum quasi Lanuvium
iudicarent. Itaque de oppidorum necessitudine quam nibii certi
compertum sit antequam exponam, pauca verba de Faesularum con-
dicione facienda sunt. Atque oppidum, quod erat in coUe metae

^^) cf. Fiorelliam ephem. qoae iDScribitnr Notizie degli scavi di anti-
chita a. 1879 p. 1J8, maxime antem GamarriDinm bull. inst. arch. 1879 p.
176—186.

><") cf. GamorriDinm 1. c. p. 182.

»M) ib. p. 178.

'^') Hoc debeo H. Jordani benigvitati , qnocam modo in Italia commo-
rato Gamnrrinins inventnm communicavit simalqae mihi nt tamqnam testi^
monio hoc loco nterer liberalissime conceasit.

^04) Jordan. Topogr. Rom. 1 2 p. 51.

- 30 —

in modum fastigalo ^°^) usque ad bellum sociale quale fuerit nihil
fere traditum habemus. Illo autem tempore, cum Sulla Italiae
gentibus inimicissimus existebat et permultas militum colonias
constituebat , etiam Faesulanorum oppido una cum Carseolis
Aesernia Nuceria ferro ignique vastato^^®) coloniam imposuit^^O»
Bello Catilinario cum sedes coniurationis esset, Mallius dux in
agro Faesulano castra posuisse narratur^®^). Mirum autem quod
nusquam nec titulis neque a rerum scriptoribus colonia appellatur.
Omnino ut Florentiae ita Faesularum imperatonim aetate vix bis
terve mentio fit. Plinius, qui in tertio historiae naturalis libro Augusti
distributionem Italiae undecim regionum amplexus eas tantum colo-
nias ab ipso solo aut una cum Antonio Lepidoque deductas coloniae
titulo ornavit, reliquas ante Augustum deductas oppida appellat, etiam
colonias Suilanas solo nomine apposito enumerat. Inde igitur quod
Plinius tacet Faesulis posteris temporibus coloniam non esserenova-
tam efficiendum est^*^^). Ad rem obscuram illustrandam non muUum
prodest inscriptio Ostiae proxJme inventa, qua Q. Petronius Melior
vocatur IIII vir qq. Faesulis, pontifex Paesulis et Florentiae ^^**).
Quibus autem temporibus ille floruerit, haud difficile est compertu.
Noster enim Petronius, qui est ordine equestri, pater eius Pe-
tronii Melioris fuit, quem commemorat titulus ille apud Henzen.
n. 6048. Hic autem erat censu senatorio vixitque sub aetatem
Severi Alexandri^"). Quatluorviros nisi in municipiis, duumviros
nisi in coloniis non reperiri rectum si esset, Faesulas iure muni-
cipii fuisse slatuendum esset. At lex exceptionibus non caret^^'^).
Nihilo minus cum nusquam colonia dicatur, hoc titulo freti aetate
imperatorum oppidum municipii iure fuisse veri simillimum exi-
stimamus. His igitur expositis de utriusque urbis necessitudine
agedum quaeramus. Florentiae a Romanis colonia constituta
Faesulae brevi tempore multitudine incolarum superatae videntur
ita, ut haud magno fierent nomine. Erat enim Florentia, in

"i^) 0. Mueller. Etr. I» p. 206; Dennis 1. c. p. 439 sq.

108) Klori epil. ed. 0. Jahn. p. 83, 28.

w') Cic. in Cat. IJI 6, 14; pro Mur. 24 §49.

108) Cic. in Cat. III 6, 14; Sallust. Cat. 24. 27. 30. ^

109) Nec lucem feit quod idem dicit 1. VII 13,60 C. Crispiaium Ifilarnm
ex ingenua plebe Faesulana cum liberis in Capitolio Romano sacrificasse.

"0) cf. FiorelUum, Notizie a. 1880 p. 476.
"1) BaU. inst. a. 1830 p. 198.

"«) Momms. indic. corp. J. R. N. XXV. XXVI. Marquardt. encbiri
vol. I p. 479. •

— 31 —

planitie, non procul ab Arno flumine, cum Faesulae sitae essent
in monte; qua re non miruni quod incolarum numerus illic auge-
batur bic minuebatur. Quae feruntur de Faesulis a Romanis de-
structis ac de Florenlia condita fabulae recentioris videntur esse
aetatisy quarum vestigia ut aperiret nemini adhuc contigit. Annales
enim Florentinorum Romanos narrant Faesulas destruxisse et in-
colas in nova urbe habitare coegisse. Quam famam vulgarem
Dantius quoque amplexus est» cum dicit:

Ma quell' ingrato popolo maligno
Che discese di Fiesole ab antico,
E tiene ancor del monte e del macigno
Ti si fara, per tuo ben far, nimico.
Neque vero dubium videtur quin iliis bellis, quae Romani
cum Faesulanis gessisse traduntur, illa emineant, quae inter Fio-
rentinos et Faesulanos per totum medium aevum gesta sunt, donec
Faesulae tandem anno 1125 expugnatae funditus delerentur^^*).
Neque igitur fides habenda viris doctis Italis, qui Florentiam a
Faesulanis i. e. a Suliana colonia conditam incolisque impletam
esse fabulentur. Constat Florentiam a triumviris coloniam deduc-
tam esse, neque multum ab ea re differunt annales illi Florentini,
qui urbem a Caesare conditam esse referunt^^*). Sed quod maxi-
mum est, cum Florentiam culonia deducebatur, urbs non condita
sed in urbem, quae iam bello sociali exstabat, colonia deducta est.
Nunc revertamur ad illum tituium quo Petronius dicitur pontifex
Faesulis et Florentiae. Quae verba sic intelligenda sunt tamquam
ille eodem tempore Faesulis et Florentiae magistratum sacerdotalem
tenuisse dicatur^^^). Ad sacra quaedam facienda ut compluria
oppida vel regiones inter se coniungerent saepius factum est. Sed
fortasse non errabimus, si paulo iongius progrediemur et impe-
ratorum posteriore aetate Faesulas coloniae Fiorentinae adsignatas
esse opinabimur^^^). Sed res in dubio est.

"^) Aliud quoque moDet Hartwigius libro qnem Marburgi a. 1875
emisit, sic inscri(itum: Quellen uod Forschuogen zur altesten Geschichte der
Stadt Florenz p. XXIV. Nomioa enim docum Romanorum, quos Faesulas
destruxisse annales referunt, ad nomiua montium circum urbem exstantium
pertinent.

^**) vd. infra.

^^^) £t euim usurpari solet, siquis eodem tempore, item si deinceps
duobus muoeribus fuogitur; cf. Wilmanns. Ex. n. 1147 adn.

^^^) Sic certe iam iinperante Traiano pro una colooia Cirta constitDta<{
sunt quattnor (Cirta, eol. Veoeria Kusieade, col. Saraensis Milev, col. Mi-

— 32 —

Florentia.

De Capitolio Florentino etsi non habenius testimonia lapidum
aut rerum scriptorum tamen ex nomine Capitolii usque ad hunc
diero ibi servato taii tempio urbem ornatam fuisse nihil obest
quin colligamus. Ac primum valde dolendum quod cum annalibus
historiisque Fiorentinis abundemus libro topographico adhuc care-
amus. Melius res se haberet, si viri docti priusquam grandia
historiae Florentihae volumina conscriberent eiTossionibus opera
navata veteris oppidi in condicionem topographicam ita iuquisi-
vissent, ut factum gaudemus a Carolo Promis de Augusta Taurinorum
et Augusta Praetoria. Quod cum ita sit, nihil aliud meum esse
puto nisi argumenta colligere et percensere. Atque in medias
res ut confestim ingrediar, S. Mariae ecclesiam, quae nunc vocatur
jn Campidoglio, aut in loco veteris Capitolii aut haud procul ab
eo esse ex ipso nomine apparere videatur. Exstat autem supra
forum, quod per medium aevum forum vetus, forum regis, mer-
catum regis, nunc mercato vecchio appeliatur^^^). Quod Capitoiii
nomen in S. Mariae ecclesia inde ab saeculo decimo usque ad hoc
tempus adhaesisse demonstrare possumus, ante id tempus non
possumus, causa nulla alia videtur quam quod annalibus et instru-
mentis publicis ante illud tempus conscriptis prorsus carere vide-
mur. Certe enim cum quinto vel sexto p. Chr. saeculo Capitolium ibi
iam exstaret^^^), ecclesia, quae in eius fundamentis aut prope aedifi-
cata est, nomen ita servavit, ut a primis temporibus, quo melius a
ceteris S. Mariae ecclesiis distingueretur , in lingua vulgari ea
significatione ornaretur.

Quod primum afferendum est argumentum spectat ad annum
1067: claustrum casas et terram posit, in Civ. Fior. ad
Orientem iuxta Capitolium, a quo ad quartam partem
est ecclesia S. Donati^^^). Accedunt haec: in ecclesia S. Mariae

oervia Chulla) ita, nt uDam qnodam modo rem publicam efficerent. Itaqae
praeter ma^istratas ibi iDveniuntnr flamen perpetous IIII coloniarum (I. L.
Vni 7063. 7112. 7124. 7125. 7964 alias), flamioica IIII coloniarum (ib. n. 7080).
Tres autem iilae coloniae cam Cirtensi coniunctae videntur, quod a pagi cod-
dicione haud magnopere recedebant; cf. Wilmanns. praef. tit. Cirt. p. 618.

^") vd. Ughellium Ital. sac. tom. III p. 48; Lamium Mon. vol. II p. 865. 968.

iiB) vd. nos pag. 12 adn. 16. Romae quoque ^aureum Capitolium', quod
quarto saeculo eodem atque antea splendore fulgebat, sexto saeculo quam-
quam a Germanorom ducibas saepius direptum totum iam exstabat; cf. H.
Jordan. Topo^r. Rom. I 2 p. 30/31.

*") Riccha Notizie storiche delle chiese Fiorentine (Flor. 1754) vol. IV

— 33 —

quae dicitur in Capitolio (a. 1190), in Capitolio que
etiam Odigitria dicitur (a. 1201)"°).

Nunc transeamus ad eos qui res Florentinas scripsere. Ac

primum quidem nominanda sunt illa chronica de origine civi-

tatis, quae qui composuerit dici non potest^^^). Quorum scrip-

torem posteriorem initio saeculi XIII non fuisse, inde sequitur quod

Sanzanome iudex, qui aetate paulo inferior est, eum auctorem se-

quitur. Qui, ut erat vir satis doctus, se monumentis per litteras

traditis usum esse ipse proiitetur ^^^). De Capitolio atque de FJorentia

condita chronica, quae apud Hartwigium 1. 1. tribus codicibus im-

pressa exstant, hoc referunt^*^); „Et ita fuit destructa civitas Fae-

sulae et ex Romanis et Faesulanis est alia civitas facta quam Caesar

suo nomine volebat Caesariam appellare. Senatoribus et consulibus

Romanorum non permittentibus statuerunt, quod unus ex nobilibus

civibus Romanorum muros civitatis deberet fieri facere et turres

cum depressas per girum murorum civitatis praedictae ad simili-

tudinem urbis Romae. Alius vero deberet fieri facere Capitolium

sicut erat in urbe Romana. £t quum haec omnia aedificia uno ter-

mino et die ad finem perducerentur civitas haec parva Romula voca-

batur quum nomen aliquod non haberet'^ Quingentis annis post,

pergunt chronica p. 57, Totiiam, flagellum Dei, Florentiam venisse

eamque obsedisse. Qui cum urbem diu oppugnatam capere non

posset, amicitiam cum incolis se habiturum quod simuiasset, intro-

itum urbis ei concessum esse: „£t per longum tempus in eam stetit

et ciam in eam quam plures milites introduxit et ita in Capitolio erat

habitatio dicti regis. Subtus quod Capitoiium aqua fluminis Sarni

quodam rivo artificiallter ducebatur. Et quum pessima cogitatio

ascenderet in cor eius misit ita quod nesciebat unus de altero pro

vol. IV p. 159. At vol. VII p. 311; ubi ad hoc respicit, annum indicat 1007,
qua re alterum utrum mendum typographicum esse oportet. Auctorem quem
affert, Leop. Migiorem — scripsit ille a. 1654 librum de Fiorentia illustrata

— ut adirem fieri non potuit, cum liber eius tamquam rarissimus noa saepe
io bibliothecis obvius fiat.

*'®) i. e. o^fiyrjTQca, Vd. arch. stor. Ital. III ser. (a. 1863) tom. II p. 71.

— Riccha 1. c. vol. VII p. 319 — Lami Lezioni di antichita Toscane a
specialmente della cita di Firenze p. 67 sq. — Perreus Histoire de Florence
(Paris 1877) I p. 40.

^") cf. Scheffer-fioichorst. Florentiner Studien Lips. 1874 et Otto Hartwig.
Quelien u. Forschungen zur altesten Geschichte d. Stadt Fiorenz Marburgi 1875.

^'') cf. Hartwig. I. c. p. 61. XVI. Priores inter auctores quos amplexus
est Paulum Diaconum fuisse ille demonstrat.

"») vd. p. 54 sq.; cf. pag. XXIX— XLIIL

— 34 —

quam pluribus inagoatibiis civitatis praedictae et ipsis militibus
abscoDsis et clam missis in ipsum Capitoliam, antequam divulgaretar
per civitatem« XX milia hominum nobilium dictae civitatis fecit in
dicto Capitolio decollari et in ipsam aquam quae currebat subtus
ipsum Capitolium proiici. Et non fuit aliter cognitum nisi quando
aqua dicti fluminis coepit rubescere pro sanguine interfectoram.
Et armatus ipse rex et sui milites exiverunt extra Capitolium
capiendo homines et interficiendo/' Primum monendum est, fama
vulgari Totilam cum Attila, quem nunquam in Etruriam venisse no-
tum est, mirum quantum confusum esse. Deinde non recte se habet,
quod Totila urbem solo aequasse dicitur; iiie enim anno p. Chr.
542 non ipse urbem obsedit sed tres misit legatos, qui cum itlam
capere non possent re infecta oppugnando destiterunt. Denique
Capitolii vocabulum, quod tantas in illa relatione agit partes, falso
adhibetur pro castello sive palatio. Nibilo autem minus eam fabala
vim habet, ut vocem Capitolii lingua vulgari viguisse nos edoceat.
Antiquissimus quem novimus rerum Florentinarum scriptor est
Sanzanome, qui fortasse unus ex yiris eiusdem nominis iuris peritis
fuit, qui initio saeculi Xlil Florentiae florebant. Scripsit autem
cum mortuus sit ante annum 1266, certe non post a. 1253. Cuius
Gesta Florentinorum usque ad annum 1231 pertinent atque
in medio enuntiato interrumpuntur^^^). Qui cum gesta componeret,
ei illa chronica civitatis usui fuisse cum ex aliis causis tum vel
maxime inde apparet quod de Capitolio eadem fere verba facit ^^^).
Sunt autem haec: „Dicitur insuper quod a Totila flagello dei fuit
postea destructa Florentia et melioribus auguriis rehedificata per
proceres, cum ex pacto intrasset eandem multo tempore iam ob-
sessam necatis nobilibus in palatio quod dicebatur et hodie dicitur
Capitolium, et ibidem omnibus interfectis et singulis necem igno-
rantibus ceterorum.'* Nec vero silentio praetereunda videtur loannis
Villanei historia Florentina, quae quantum auctoritatis apud viros
nostrae aetatis doctos habeat satis notum est. Qui cum sub
annum 1 300 res Florentinorum scribere in animum induxisset, ea
quae de iis ante annum 1300 gestis nota erant maximam partem
ex chronicis et gestis Florentinorum *deprompsit, quo fit ut de
Capitolio nihil fere novi ab eo comperiamus "®). Sequitur liber

^s«) cf. Scheffer-fioichorst 1. c. p. 251.
»fi) cf. Hartwiff. ]. e. p. 2.

iM) Dicit enim lib. I c. 38 (apud Maratorium Rer. Ital. script. tom. XIII.):
,,Marzio, 1' altro Signore Romano, fece fare il Gampidoglio al modo di Roma;

— 35 -

Malespinii, quo iure supersedere possumus, quoniam Scheffer-
Boichorst 1. c. p. 26 sqq. illum per fraudem ex Villanei iibro exscrip-

tum esse probavit^^O-

Quoniam de Capitolii testimoniis disserui iam restat ut de
condicione urbis pauca verba faciam. Quae quin a Romanis originem
duxerit, dubium non est, cum ipsius vocabuli forma velut Faventia,
Placentia, Fidenda argumento sit. Nec minus verisimiie videtur
eam urbem, cum Romani coloniam deducere statuerent, iam exsti-
tisse, cum Florus bello civili Mariano inter municipia Italiae splendi-
dissima enumeret^^^). Deduxerunt autem coloniam triumviri ^^^),
praeceptum Caesaris (ut visum est Mommseno agrim. II 160 adn. 3)
fortasse exsecuti.

Ravenna.

Capitolium nisi actis s. Apollinaris, primi Ravennatium episcopi,
qui vixisse fertur circa annum p. Chr. 75, nusquam quod sciam
commemoratur. Cuius sancti passionis duplex est relatio, altera
brevior excussa ex Agnelli seu Andreae, abbatis s. Mariae ad
Blachernas iibro pontificali sive ex vitis pontificum Ravennatium,
quas Bacchinius ex bibliotheca Estensi erutas dissertationibus obser-
vationibusque nec non appendice monumentorum illustravit ^^^),
altera uberior multisque additamentis aucta anonymo auctore^^').
Agnellus cr. annum 805 natus scripsit librum pontificalem sub
annum 839 amplexus vitas pontificum ab ApoUinare usque ad
annum 836. Qui cum esset barbarus rerumque et temporum ignarus
tamen veritatis amantissimus „antiquis dypticis perspectis inscrip^
tionibus descriptis, basiiicarum musivis relatis, digestis etiam quamvis

cioe Palagio, overo la mastra fortezza della Cittk; e quello fa di maravigliosa
bellezza. Questo Campidoglio fa dove e hoggi la piazza di Mercato vecchio,
di sotto alla Chiese, che si chiama Santa Maria ia Campidoglio/'

^^) Posteriores reram Flor. scriptores cum omnes plas minas pendeant
a Villaaeo, in Capitolio illastrando lacem ferre neqaeant. Qaoram ex numero
nominentar Barthol. Scala (bistor. Flor. libri qainqae ap. Graevium thes.
antiq. It. tom. VIII, ubi cf. lib. I § 8 § 34—37); Poggins Bracciolinos (hist.
Flor. libri octo ap. Graevium 1. c); Angelus Politianus (epist. lib. I ep. 2
ad Petrum M ediceum) ; Ughellius (Ital. sacr. tom. III 6).

"8) pag. 90, 26 (ed. 0. lahu.).

"») lib. col. 213, 6.

"0)* apud Maratorium Rer. Ital. scr. vol. II 1 p. 32—34 (== Act. SS. X
Kal. Jnl. (tom. V mens. lun. p. 350—352)).

^'^) a lo. Pinio ex ms. Fuldensi exeussa ezstat in BoUandi Actis SS.
1. c. p. 444 sqq. et apud Muratorium I. c. vol. I 2 p. 529 sq.

— 36 —

absque delectu quae seniores retuleraut" omnia operi suo inseroit^*').
Ille igitur Apollinarem, natione Antiochenum, cum Petro Romam
venisse et inde Ravennam se contuiisse postquam breviter narravit
mortem eius sic describit: „igitur beatissimus ApoUinaris cum in-
genti pondere ferri in carcerem missus est, non longe ad Capitolium
istius Ravennae civitatis/' Haec acta sinceriora et antiquiora esse
quam quae statim depromam nemo non videbit. Utramque enim
narrationem si quis contulerit, quin in longiore vera probabilibus
et fabulosis rebus contexta sint ita, ut auctor eius breviore tam-
quam basi usus mendis et narratiunculis miraculosis eam referciret,
dubitare non poterit. Sed ad ipsius passionis verba aggrediamur:
„Cum cresceret opinio beati Apollinaris . . . nuntiatum est de eo iudici
Saturnino, qui producens eum statuit eum ante pontifices Capitolii
Ravennatis et interrogavit eum dux quid vellet esse. Cui respondit:
Filius Dei .... Cui dux ait: £t ipse te misit ad nos, ut evacues
templa deorum nostrorum? An ignoras sacrum nomen lovis, qui
magnus est habitator Capitolii huius civitatis? Apollinaris respondit:
Quis sit habitator ignoro et quale templum habeat non novi. Aiunt
pontifices: Veni et vide magnum templum et mire exornatum ibique
cernes simulacrum invictissimi lovis. Cumque intrasset Capitolium
beatus Apollinaris, subridens ait pontificibus: Ista tanta ornamenta
aurea et argentea melius poterant pauperibus erogari quam ante
conspectum daemonum appendi. Tunc iiTuentes pontifices cum
populo super eum nimia eum caede mactaverunt .... Accersivit
itaque Messalinus vicarius in praetorium suum Apolltnarem et ait

ei Goram sacerdotibus Capitolii Messalinus vicarius dixit: Tu

mihi persuadere non potes, ut ego deos sequar ignotos, qui a
senatu recepti non sunt; sed istis postpositis accede ad Capitolium
et manibus tuis pone thura magno deo lovi tonanti . . . Apollinaris
respondit: Jam me perductum in Capitolium existimato, securus
esto quia manibus meis thura non ponam.'* Deinde in exilium
missus ex Thracia post tertium annum revertitur Ravennam. Ubi
cum missas quando teneret seditio orta est „et irruentes populi
super eum, ligatum ad forum perduxerunt . . Quem videntes pon-
tifices Capitolii indignati sunt dicentes : non est dignus iste prae-
sentari magno deo lovi, quia frequenter eum illusit, sed ducatur

^**) cf. Bachininm apud Mnrator. II 1 p. 8. 10. 31 ipsnmqne Muratoriom
p. 3. Qood Piniua in actorum commentario praevio disputavit ex Bacehinii
praefatione descripsit.

— 37 —

ad teraplum Apoliinis ibique cognoscat virtutem deorum immortalium
. . Temporibus Vespasiani Augusti tam invidiosa zelatio pontificum
Capitolii Ravennatis, ut erant super aras trecentas^'^).** — A ceteris
differentiis ut recesseris narrationes inter se differre reperies ita,
ut Apollinaris breviore in carcerem prope Capitolium, longiore in
ipsum Capitoiium ductus esse dicatur. Licet autem acta longiora
sint ficticia, certe ficta sunt ab eo, qui Romanorum antiqnitatibus
initiatns esset^^*). Ceterum Capitolii omnes qui S. Apollinaris vitam
scripserunt recordantur^^'^). Canceilieri ad Capitolium respiciens
praeter illa acta nihil novi argumenti aflert^"'), nec aiiter Kand-
ierus, qui ephemeride i'Istria a. 1846 (tom. I) no. 53. 54 cum
de aliis Ravennae monumentis tum vel maxime de Capitolio disseruit
ita, vix ut cuiquam plane eum persuasisse existimem ^^^). Idem
dissertationi adnexuit formam Ravennae antiquae (p. 231). Iliius
autem errorem, quod Capitoiium pro castello fuisse censet, cum
communem virorum Italiae doctorum supra castigaverim, hoc joco
non habeo quod piuribus reiciam. — De oppidi condicione perpauca
sunt dicenda. Quamquam enim Strabo (Y 1, 11) eo coionos Ro-
manos deductos esse dicit tamen semper municipium fuisse inde
inteiiegitur quod titulis nisi municipium non appeliatur neque Piinius
(III 30, 115) coloniam fuisse tradit. Augustus igitur cum stationem
classis maris superi ibi constituit, coloniae iure urbem donasse non
videtur^^^). Neque tamen, cum omnia in agro Gaiiico octavae
regionis oppida a Romanis condita esse constet^'®), quidquam obstat
quin Capitolium Romanorum temporibus aedificatum esse arbitremur.

*•') vide infra s. v. Treveri.

^^) c, g. cf. supra ut ego deossequar qui aseuatu recepti noo
sunt.

^^'^) cf. Bacchinium I. c. p. 34 B.

i«») II mercato il lago (Rom. 18J 1) p. 258.

"^) Is I. c. p. 216 hoc habet: 11 campidog^lio sarebbesi coUocato, siccome
fu stile, nella parte delle mura piu esposta ad attacco esterno; ali' invece
in Ravenna lo si ritrova, per sede di memorie scritte (?) neil ' angpolo della
colonia che guarda V odierna piazza maggiore, non distante dalla cbiesa che
fu dei Domenicani; indizio questo che il campidoglio fosse meno destinato a
contenere esterni nemici, di quello che a tenere in freno il rimanente della
citta. £d e da segnarsi che coUocandosi i fori a piedi del campidoglio, ed
il foro della colonia e qnello della citta fossero a piedi del campidoglio,
r uno dal lato interno, 1' altro dall' esterno.

i>») cf. Zumpt. 1. c. 1 260. 306.

^^) vd. Beloch. Der ital. Bund p. 24/25.

— 38 —

Verona.

Intra annos p. Chr. 379 et 383 Val. Palladius coDsuIaris Ve-
netiae et Histriae statuam quae diu in Capitolio iacuerat in fo-
rum transferri iussit^^^). MaiTeius in tituli commento nomen afllr-
mat Capitolii etiam nunc memorari in „Marzagaiae, Antonii Scaligeri
praeceptoris, inedito libro de modernis gestis ad Valerii imita*
tionem composito.^* Idem addit statuam, quae in colle qui nunc
dicatur S. Petri arx diu iacuerit, osque ad hunc diem Veronae
spectari ^^^). Ecce igitur alterum exemplum, sicut Romae etiam
in proTinciis statuas clarorum virorum in Capitolio poni solere.
Celeberrimus autem qui dicitur fori locus haud dubie est iuxta
tribunal et rostra, ubi clarissimorum virorum statuae vise-
bantur^^'). — Regionis decimae oppida a. u. c. 665 Cremona et

"0) C. I. L. V 3332 (= Or. n. 68 = Maff. Mus. Ver. p. 107): Hortaute
Beatitndioe j temporam ddd. Dnn. | Gratiani Valentiniani | et Theodosi
Auggg, I statuam in Capitolio | diu iacentem in | cereberrimo fori | loco
constitui | iussit Val. PalladiQS \ v. c. cons. Venet. et Hist. — Ad coltam
deornm Capitolinorum confirmandom praeter titulos lovi o. m. soli dcdicatos
accedit titulus C. I. L. V 3242, quo tres dei commemorantur.

141) Eodem respicit Polycarpus Palernus, qui de vera C. Plinii Secundi
patria atque ea Verona librum scripsit (ap. Graevium Thes. antiqq. et hist.
Ital. tom. XXIX §52). Dicit enim: Capitolii porro nostri talis apud
Dos inseriptio adhuc visitur eaque in ipso maiori foro, non in
aliquo editiore urbis loco, ubi olim Capitolia exstruebantur,
effossa. Pluribus Maffeius licet bonae frugis nihil contulerit disputavit de^
Capitolio libro quem de Verona illustrata a. 1732 Veronae emisit p. 230 sq.

i^) cf. tit. Alexandr. C. I. L. III 1, 19 et Rusicad. ap. Renier. n». 2169;
vide omnino H. lordan. ephem. epigr. vol. III p. 255: ac municipiornm
quidem coloniarumque in exornandis foris ea fuit aemulatio
urbis, vix ut ullum eorum rostris tribunalibusve ad exemplar
rostrorum fori Romani factis caruisse videatur. Itaque Nipper-
deio, qui Taciti verba (ann. IV 67) ultroque struebantur qui mone-
rent perfugere ad Germaniae exercitus vel celeberrimo fori
effigiem divi Aug^usti amplecti verbo tempore suppleto interpreta-
tur sic: „Zur Zeit wo das Forum am besuchtesten sei^', ut assentiamur ad-
duci non possumus. At contra loco supplentes fori locum medium tribu-
nali rostrisque conspicuum, qui qnasi artis vocabulo celeberrimus dicatur,
cum insignium statuis virornm refertissimus esset, intellis^eBdnm esse cense-
mus; cf. Plin. h. n. XXXIV 9 excepta deinde res est a toto orbe
terrarum humanissima ambitione. Et iam omnium municipio-
rum foris statuae ornamentum esse coepere, prorogarique me-
moria hominum, et honores legendi aevo basibus inscribi,

— 39 —

Aquileia exceptis postquam iore Italico donata erant lege lolia a. u. c
705 in iuB municipiorum venerunt^^'). Cavendum igitur ne Bor-
ghesio (opp. y p. 269) credamus, cui oppidum ab ipso Augusto
coloniae nomen traxisse visum est. PUnius enim (b. n. III 19, 130),
qui Euganeorum modo oppidum dicit, si tum fuisset colonia, silere
non potuit Quod quominus recte se babeat, nihil obstat quod
vocatur Augusta Verona; Augustae enim cognomen ubi reperitur
bonoris causa ad quemlibet Augustorum, ubi adhibetur pro nomine
proprio (e. g. Aug. Taurinorum, Rauracorum) ad Caesarem Augustum
pertinere videtor^^^). Restat autem aliquid difBcultatis. Tacitus
enim (hist III 8) bellum Yitelliaoum describens Yeronam appellat
coloniam, quod qua ratione explicemus cum non habeamus, a certo
iudicio abstiuendum nobis est. Ulum erravisse ut erraverit de
Augusta Vind. voluit Mommsenus , cum Zumptius (1. c. I p. 403),
Traianum deduxisse coloniam statuens Plinium recte tacere Taci-
tumque non errare sibi persuadeat. Ut ut autem est, hoc con-
stat, msi ante habuerit illud ius , certe tertio saeculo more eius
aevi coloniae titulo Veronam esse ornatam. Dicitur enim anno
p. Chr. 265 col. Augusta nova Gallieniana (cf. C. I. L. V 3329).

Aqoileia.

Quae Capitolium commemorant acta SS. Felicis et Fortunati
martyrum Aquil. ^'^^) Francisci Barbarani de Mironi ecdes. hist.
Vicentinae (liber prodiit cr. a. 1643) I cap. 33 tamquam acta
antiqua martyrii, in novem iectiones ad matuti-
num recitari solitas, distributa inserta exstant. Quorum
deinde codicem saec VIII in tabulario capit. oppidi quod nunc
dicitur Cividale servari monoit Kandlerus^^^).

ApoUinarius praefectos ot per totam Italiam praesides vel
magistratos et iodices ordinaret ab imperatoribos Diocletiano et
Maxiniiano Roma missus Aqoileiam venisse omuesqoe oppidi cives
ot sacrificarent venire ad Capitoliom iossisse narrator^^^. Hoc

ne Id sepulcris tantum legerenfur. Hono8 clientam instituit
sic colere patronos.

**■) Momms. praef. inscript. Veron. — Beloch. 1. c. p. 27.

^**) Momms. praef. inscript. Aug. Vind»

^^) A. SS. a. d. III id. lun. (collectionis tom. XXII p. 456 sqq.).

!«•) Epbem. Flstria vol. VII (a. 1852) p. 210.

^^^) ^Cumqne venisset apud civitatem Aqnileiensem in templom lovis in-
gressQS immandas hostias obtalit. Praeco vere per omnem eivitatem voce
magaa proclamabat ut omoes venirent cam hostiis ad Capitolium lovis."

— 40 —

e«t« quod uDnm quantoni scio habemos Capitolii Aqnil. testi-
moDium, qao osi del Torre (de diis AquiL p. 316) et Bertoli (Le
antichita d'Aquiieia a. 1739 p. 16) de ilio disputavernnt ita, rix
ut quidquam ab iis comperiamua. Nostra aetate Kandlems anti-
qnttatibus Aquil. operam navavit obserrationesque de Aqnileia Ro-
mana (actas cum per ephem. ristria dispersas emisit^*^) tum disser-
tationem forma oppidi antiqui praemissa insemit ephero. quae vo-
catur Archeografo Triestino nov. ser. vol. 1 1869/70 p. 93—140"»).
Cum ecclesia s. Petri („der Dom'*) oppidi in loco editissimo aedi-
flcata sit, ibi antiquum Capitolium fuisse persuasum se habet^^®).
Quam sententiam qno iure amplexus sit in dubio pono. —

Aquileia, colonia vetus Latina^'^^), postquam lege lulia civi*
tatem adepta erat, municipium facta videtur esse. Sic enim Vi-
truvio dicitur (I 4, 11) et in titulis n. 903. 968; at colonia ap-
pellatur a Plinio (Ili 21, 123) et a Ptolemaeo (III 1, 34) nec non
titulis n. 1084. 1127, qua de cansa similiter ac Mediolanio ab
Hadriano vel Pio nomen illud honorificentius ei datum esse
Mommsenus pluribus probare studult.

Brixia.

Vitae SS. Faustini et lovitae, cui debemus Capitolii relationem
auctorum anonymorum duplex exstat recensio ^^% quae quanta
flde digna sit ego quidem dicere nec audeo nec possum. Qui
actis praefatus est God. Henschenus: „de vitae, inquit (praef. $ 6),
horum martyrum auctoribus sane antiquis illud videtur dicendum,
eam ex praesidalibus actis, quae a notariis olim excerpta erant,
sequentibus saeculis scriptam fuisse, ab aliisque auctoribus nunc
auctam nunc breviatam.'' Sancti pbstquam Soli invicto sacra facere
iussi sunt, postero die ut coram Hadriano thura lovi imponant
in Capitolium abducuntur^^^). Deinde imperator tribunal poni

>««) De CapitoUo disseroit vol. VII qo. 23'24 p. 90; qo. 46 p. 210.

"•) ibi cf. pp. 117. 118. 120. 125.

^^) cf. ib. p. 118 («« ephem. ristria VII 101): Ib qnale preciso sito
venisse piantata (sc. Aquil.) lo additano le vie acqaee e terrestri; in qaale
preoiso punto, lo segna la eminenza maji^iore, la qaale, essendo appnnto al
sito ove sorge il duomo, non protrebbe dubitarsi cbe ivi fosse collocato il
cipo delle citta, il campidoglio.

>^*) cf. Momms. praef. tit Aquil. C. I. L. V 83; Marquardt. eochir. p. 50. 60.

lU) Ap. Bollaad. A. SS. a. d. XV. kal. Mart (tom. V p. 806).

^**) Primum vitae exemplar verba exbibet haec (p. 812): „postero die
iubet sibi in Capitolio Adrianus sedem parari; qoo cum Sanetos Dei addoci

— 41 —

inbet in teinplo Martis atque cnm paulo post Mediolanium se con-
tulisset ibi Herculis in tbermis, ubi erant statuae Hercalis et Sa-
turni, in eos denuo inquirere coepit. — Octavius Rubeus, qui
monumenta Brixiana descripsit^'^), vetustum, ait, murum, albo et
quadrato saxo constructum, qui e regione aedis S. losepbi sit,
propter magnificentiam operis partem lovi Capitolini templi vulgo
haberi. — In oppidum quod bis (C. L L. V 4212 et 4309) vocatur
coL civica Augusta Brixia atque a Plinio (III 19, 130) eo titulo
ornatur Augustum p. a. 729 coloniam deduxisse certum^^'^).

Haec babui Capitoliorum Italiae exempla quae quod eius
fieri potuit certa quadam ratione eruerem. Relinquuntur non-
nulia, de quibus cum praesidiis plane deserar neque quidquam
veri indagandi nobis det ansam, certum iudicium ferre non possum.
Nihilo setius sperans fore ut alii fortasse contingat ut melioribus
quam quae hac in terrae regione mihi in manibus sint praesi-
diis adiutus quaestionem inchoatam ad liquiduni perducat,
ea infra addere non veritus sum. Percensenti enim quibus
Capitolia fuisse demonstravimus oppida quin ex tanta Capito-
liorum ad exemplar Romani factorum copia perpauca ad nos per-
venerint vestigia nemini dubium esse poterit. Neque fallemur
cum imperatorum Rom. certe temporibus vix ullam totius Italiae
coloniam rounicipiumve fuisse contendemus, quod non lovis lunonis
Minervae templo uteretur. At, quod recte monet Abeken, praefat.
libri de Italia media conscripti p. XIV, exstat in ipsa Italia ingens
numerus librorura singularium de singulis oppidis a civibus com-
positorum, qui argumenti archaeologici plenissimi cum extra Italiae
fines plerumque ad nos non pervenerint nemini nisi qui in Italia
commoretur auxilio esse possunt.

Habes igitur, quae in tanta praesidiorum penuria investiga-
verim. Atque ut statim exordium faciam a Mediolanio, Ughel-
lius Ital. sacr. tom. IV p. 20 sic dicit: nam Capitolium fuit

praecepisset compellabat eos Tovi thura imponere". Alterum, qnod est paalo
verbosios et loqnacias, oarratiooi adnectit fabolam miracalosam (ib. p. 816):
,,Adriaoas vero procedens ascendit in Capitolium cum ingenti turba, olferens
sois sacrificia diis iassitque Faostinam et lovitam secam in Capitoliam scan-
dere et sacrificare. Camqae ingressi fuissent in Capitoliam loci ipsias funda-
menta contremaeruot ita, ut omnis popnlas timore perterritus (ugereV*,

iw) In Graevii thes. voL IV 2.

'^^) Momms. praef. inscr. Brix.

- "42 —

ad S. Salvatoris et Brovetrum vetus, Arenarium ubi
nuncArengum appellant, circum indicat aedes s. Mariae
ad circum nuncupata. Neque inde quod Ausonius in cata-
logo clarar. urb. monumenta Mediol. describens Capitolii non me-
minit^'^) sequitur ibi tale templum non fuisse. Neque vero quid-
quam nos adiuvat ille titulus C. I. L. V 5771 (cf. n. 5772 — 5785),
quo tres dei Capitolini nuncupantur, cum eos templi Capitolini
certa argumenta minime prae se ferre supra exposuerim. Quae
cum ita sint, ultra prodire non datur. Nec certius iudicium
est de Capitolio Polensi, de quo ephem. Tlstria vol. I (a. 1846)
no. 6/7 p. 22. 23 haec fiunt verba : La porta (sc. Gemina) . . .
sembrava adattata ad ingresso di Acropoli e di Campidoglio,
per lo che le era anche stato attribuito tal nome. La via che
mette al Campidoglio dalla porta Giovia fu neila parte inferiore e
superiore denudata . . . La porta dei Campidoglio fu denudata,
ne piu rimane dubbio che al Campidoglio desse adito, e dal Cam-
pidoglio si scendesse direttamente verso rAmfiteatro e sulla strada
per Albona; una testata delle mura del Campidoglio fu toccatar
L'esistenza del quale Campidoglio non rechi maraviglia percb^ altre
citta che non Roma e di non gran conto rebbero; anzi di ogni
colonia il Campidoglio era parte esseuziale nobilissima^'^^).

Restat ut ea quae de Capitolio Tergestino nota mibi
sint hoc ioco exponam.

Titulos Tergeste coloniae in C. L L. vol. quinto exstantes
perlegenti mihi occurrit quod n. 527. 530. 531 inscriptiones ad
Capitolium repertae esse dicebantur. Itaque adii quem
testem attulit Mommsenus Kandlerum, qui bis de fastis Tergestinis
ac primum quidem ephem. ristria vol. V (a. 1850) n. 1 "*),
deinde libro quem inscripsit Indicazioni per riconoscere
]e cose storiche del Littorale (a. 1855) disputavit. Apud
quem sub anno p. Chr. 56 scriptum videmus hoc: P. Paipellio,
ammiraglio della flotta imperiale del TAdriatico, di stazione in
Ravenna, dedica nel campidogiio di Trieste il tempio di Giove, di
Giunone e di Minerva, allor rilTatto, di cui rimangono avanzi.
Ad hoc iudicium qui factum sit ut perduceretur, facile est intellectu.

^^^) Gircus et inclusi moles cuneata theatri, — templa, Palatinae arces,
opulensque moneta — et regio Herculei celebris sub honore layacri, — omoia quae
magnisoperumvelut aemulaformis — excellunt: nec iunctapremit yicinia Romae.

"') cf. praeterea yol. II p. 71. 323, IV n°. 60.

»8) cf. ibid. yol. III p. 293.

— 43 —

Supra portam enim aedificii, quod Capitolium fuisse censet, reperta
est haec inscriptio: P. Pallpellius P. f. Maec. Clodius | Quirinalis
p. p. leg. XX trib. milit. leg. VII | C. P. f. proc. Aug. praef. classis
dedit^^^). At inde quod titulus in ,^tipite superiore di porta al
Campidoglio^' inscriptus erat, Capitolium a P. Paipellio aedificatum
aut restauratum neminem puto fore qui sibi persuadeat esse effi-
ciendum. Ad Capitolium Romanum respiciamus. Cuius muri quod
titulis Totivis aliisque inscriptionibus eraut refertissimi, ex eisne
efficiemus ab hoc aut illo templum aedificatum aut restauratum
esse? Minime. Sed porro pergamus. Kandlerus ]. c. p. 8 Ca-
pitolium contendit saeculi quarti decade octava S. Mariae in ec-
desiam esse conversum ^^^). At cum ne unum quidem attulerit
testimonium, non est cur creduli illi fidem habeamus. — His in
ambagibus cum versarer, confugi ad benevojentiam H. lordani,
qui Horlis, virum illustrissimum Tergestinum per Htteras addiit,
ut si posset dubitationes meas dilueret. Neque spes nos fefeJlit
Liberalissime enim ille vir egregius nostris quaestionibus ex-
pediendis opera navata non solum ex Kandleri libro ms., qui in
arcbivio munic. Tergest. conservatur, eam quae est de Capitolio
partem exscripsit eiusque formas adnexuit, sed quid ipse de re
sentiret aperuit. En habes ipsius Kandleri verba^^^):

Certo ebbe Trieste proprio Campidoglio, suUa cima del CoUe
che sovrasta alla Citta, che poi ebbe nome nel Medio tempo di
Cabor^^^), per contrazione e sostituzione della R alla L gradita
ai Triestini, nella bocca dei Tedescbi Tiber; insigni monumenti
rinvenuti ne fanno testimonianza, ma tanto fu alterato questo ver-
tice per la costruzione di Basilica, di Battistero, di Martirio, tanto
fu sconvolto colle opere militari nel Medio Evo, dei Veneziani,
dei Geovesi, delli Austriani, dei Triestini, che il piu di queir opera
^ sparito , . . Sembra potersi dividere il Campidoglio in tre parti,
due verso la Citta, di eguale superfieie cadauua, di 3248 passi
romani quadrati, dietro a queste la terza parte di 1624; Funa

^•^) cf. fQScriziooi Dell agro colonico di Trieste u°, 37 (= C. I. L. V
o. 533).

^^) 38 ... p. Chr. In Trieste si costraisce basilica in onore della B.
V. assonta in cielo sagli avanzi del teoipio di Giove, Giunone e Minerva
nel Campidoglio.

"») 1. c. p. 135—188.

^'') His addit Hortis: La corrozione di Capitoliam in Caborio e certa.
Capitolium, Capitor, Cabor. Fino da piu antichi documenti uno de quartieri
della citta, da noi detti contrade si chiamava di Cabor, o Caborio.

— 44 —

quella di dritta per le cose sacre, Faltra a sinistra per le cose
civili, la terza per le miiitari, ancoracbe tutto si possa considerarlo
opere militari. Nell' Area sacra, pressoche nel centro alzavasi il
tempio delle divinitk capitoline sopra zoccolo, sostenente collonne
corintie scannellate, con bellissimi capitelli. 11 tempio era a tre
celle, Tuna cbe terminava in abside circolare in direzione di sole
levante, ed era a Giove, le altre erano quadrilatere, Tuna a set-
tentrione, sacra a Minerva, Taltra a mezzogiorno sacra a Giunooe.
Sembra fosse tutto aperto, una gradinata vi conduceva.

Templi Gapitolini formam, cum Kandlerus ipse vno&sir&v
appellet neque quidquam ex ea discamus, omitto. Praeterea si
discesseris a columnarum reliquiis ibi repertis in Museo civib'
Tergest. conservantur teste Hortisio lovis et Minervae duo signa:
aquila et Medusa. Idem adicit haec: L'altezza del coUe sopra 11
quale stava il Gampidoglio e di circa 240 m. U foro era a piedi
del GampidogUo verso meriggio.

2. Hispania.

Inter titulos Hispanienses cum deorum dedicationes mirum
in modum rarae inveniantur, quod inscriptiones diis Gapitolinis
sacrae uno tantum alterove loco reperiantur non mirabimur ^**).
Neque Gapitoliorum plus unum exemplum ut probarem mihi con-
tigit, idque in urbe quae dicitur

Hispalis.

Atque ex titulo quidem valde truncato, quo Gapitolii mentio
fit ^^^) idem quod supra monuimus, cum disputabamus de Gapitolio
Eeneventano et Yeronensi, apparet, ibi quoque morem Romanum
Gapitolii in area statuas ponendi imitationem babuisse. Goloniam
autem Hispalim deduxit lulius Gaesar, cui luliae Romulae nomen
indidit; nec parvi, si Strabonem audias, nominis post Gordubara
et Gades inter Baeticae provinciae urbes Hispalis fuit^®'*).

lam restat ut aliorum quorundam errores refutemus. Ac
primus quidem in partes vocandus videtur esse Gastan, qui solo

"8) C. I. L. W 4076. 4079.

>M) C. I. L. II 1194: M ... P ... I (st)atuam in Capit(olio | . . . f . . . c.
loco I IV . . . titu . . . I C. C. R . . . D. — Qnomodo suppleatur dictu diffiicil-
limnm.

^^^) ef. Aem. Huebneri praefat. tit. Hispal.

- 45 —

testimonio usus tilulo C. I. L. 11 4079 ^^^) Tarracone Capitolium
fuisse sibi persuasil ^^^). Quamquam ego quoque Tarracone, quippe
quod oppidum esset totius provinciae atque etiam totius Hispaniae
primum, tale templum fuisse verisimile duco, tamen ex illo ar-
gumento apparere negaverim. — Nunc in medium prodeant
Braunius et qui eum sectatus est Saglio, qui IUiberi lovis Capitolini
teraplum fuisse inde concludunt, quod illo concilio anno Chr. 305
ibi habito Christiani Capitolium ascendere vetentur^^^). Quod ne
verisimile quidem est, probari certe non potest. Quae acta con-
cilii qui diligenter perlegerit yerba illa non in Illiberitanum sed
in quodlibet Capitoiium cadere libenter mihi concedet ^^®). Nec
firmius stabilitur Capitolium Rodense, quod silentio praeteriissem,
nisi Braunius eadem atque scriptor actorum, quae ad illud respici-
unt ^^^) simplicitate rem credidisset. Sed quid dico credidisset,
quasi quis credere possit, qui cum ipse nuilum volumen evol-
yerit, omnia pio animo exscripserit^^^). Quae acta qua fide utan-
tur optime intellegetur si scriptoris ipsius verba hic apposuero.
Dicit autem ille (§ 21): Cum congregatio episcoporum
synodali concilio Galliae (sc. Ebrodunum) conveniret,
quidam abbas ab Hispaniis pro utilitatibus ecclesia-
rum ibidem adfuit. Quem cum ego peccator inquire-
rem, ubinam passio gloriosissimorum martyrum con-
summata fuisset, sic mihi per ordinem et veritatem
exposuit ac passionem conscriptam dedit. Egoitaque
accipieni; ab ipso abbate gesta martyrum valde rustice
composita haec ut potui meae simplicitatis eloquio
pro honore eorum credidi emendanda etc. etc. Quae cum

iM^ Arulae perparvae inscriptain est: lovi Optimo Maximo Gapitolino
sacrum; cf. n. 4076—4078.

^^^) Ephem. Revue archeol. vol. 33 (a. 1877) p. 373 adn. 3. Ubi cum
repetat Capitolia nisi in coloniis non obvia fieri, eius errorem inde quod
minus acnrate in condiciones singularum urbium inquisierit ortum esse re-
prehendo.

^^) cf. Mansi., sacror. concil. nova et ampliss. coU. vol. II p. 15: pro-
hibendum nequis Christianns aut gentilis ad idolum CapitoUi causa sacri-
ficandi ascendat et videat.

^^) Adde qnod illi quos citat Braunius p. 16 libri praeter illud con-
cilium ad Capitolinm confirmandum nihil continent.

"0) vd. A. SS. lan. vol. III (a. d. XI kal. Febr.) de ss. martyribus Vin-
centio Orontio Victore Gerundae in Hispania.

^'^) Ne impium qnis me habeat erga manes yiri de antiquitatibus Rhe-
nanis optime meriti velim conferat Ducangium 1. c.

— 46 —

ita sint, ut nescio cuius abbatis Ilispani mendacianculis fidem habea-
mus nemo a nobis impetrare poterit. Quod quam recte se habeat ex
ipsis verbis deucet; iile enim dicit (§5): ad huius famam
beati martyres Yincentius et Orontius ad yicum Ro-
das (ad Thicim amnem supra Gerundam) ubi iam dictus
sceleratissimus Rufinus Capitolium constituerat per-
yenerunt. Sed satis superque de hoc fonte faeculento.

3. Afrlca.
a. Africa proconsularis.

Carthago.

Carthagine, illa Romanorum olim maxime infesta nec par-
Tae potentiae aemula, a. u. c. 608 funditus eversa soloque de-
Yoto cum opes Carthaginiensium prorsus in Africa deletae essent,
Romani quam celerrime ut proyincias illas suas facerent operam
dabant. Quae moribus et institutis Romanis quantopere assueve-
rint praeter alia ingens docet numeru)s titulorum sacrorum. Quam
ob rem non mirum quod multa pro numero Capitoliorum exstant
vestigia. Carthaginiense autem commemoratur tituli fragmento
marmoreo, quod donariorum diis diversis datorum synopsis videtur
fuisse"*). Deinde Cyprianus, qui anno p. Chr. 248 episcopus
Carthag. factus sub Vaieriano et Gallieno a. 256 vel 257 securi
percussus fertur, voce Capitolii ita utitur, ut Carthaginiense quin
significaverit dubium esse vix possit^^^). lUud initio saeculi quinti

">) C. I. L. Vllf 1013: . . . cum si^mentis Mercu . . . | et Marte plag^ults
d . . . I . . . atias puras . . . Capitoliu . . . | ... (p)rasiDa colore clavat . . . |
cf. tit. Cirt. D. 6981. 6982. cf. d. 1141: (M. Titius Ae)8culapius sac(er-
dos) I(ovis) o(ptimi) m(aj[imi).

"^) Lib. de laps. (ed. Hartel.) p. 242, 19: ooDoe quaudo ad Capi-
tolium sponte ventum est, qnando ultro ad obsequiom diri fa-
cinoris accessum est, labuit gressus, caligayit aspectus, tre-
mnernnt viscera, membra conciderunt ... Unus ex his qoi
sponte Capitoliura negatnrus ascendit postqnam Christnm ne-
gavit obmutuit. — £p. ad. Cornelium fr. c. 13 (ed. Hartel. p. 681, 12):
Compellnntur adhuc insnper lapsi ut linguis adqne ore, quo
in Capitolio ante deliqnerant, sacerdotibns conyicinm faciant,
confessores et yirgines et iustos qnosque fidei lande praeci-
puos adqne in ecclesia gloriosos contnmeliis et malediciis
vocibus perseqnantnr. Itaqne ii qni a noya fide defecerant Capitolini vo-
citabantnr, cf. Pacian. ep. 2 (ap. Migne vol. XHI c. 3): nnmquid Cypriano
sancto viro hoc obest quod popnlus eins apostaticnH iiom«o

— 47 —

proyinciae Africae pro aerario fuisse decreto impp. Theodosii et
Valentiniani a. p. Chr. 429 ad Celerem proconsulem dato com-
perimus^^*).

At quo tempore factum est ut templum ad aHnm usum de-
stinaretur? Constantinus a. p. Chr. 326 edicto monuerat ne quid
novi operis a iudicibus inchoaretur exceptis templorum aedifica-
tionibus. Templorum autem appellatione ea aetate gentilium templa
proprie intelligenda sunt cum qui fidem Christianam confiterentur
ea ab significatione abhorrerent ^^^). Eo igitur tempore templa
nondum ut everterentur accidisse videtur. Cum anno 398 Car-
thagine septuaginta trium episcoporum concilium haberetur, ab
Honorio et Arcadio petere patribus placuit, ut idololatriae reliquiae
non solum in simulacris sed in quibuscunque locis vel lucis vel
arboribus omnino delerentur^^^).

Neque igitur ab imperatoribus id petere audent ut in oppi-
dis quoque templa destruantur. Quibus illi obseculi sunt ita, ut
anno post lege Daraasci lata iuberent templa, si qua essent in
agris, sine turba ac tumultu deleri; his enim deiectis atque sub-
latis omnem superstitionis materiam tolli^^^. Eodem autem anno
iidem sanxerunt hoc: sicut sacrificia prohibemus, ita vo-
lumus publicorum operum ornamenta servari. Acne
sibi aliqua autoritate blandiantur, qui ea conantur
evertere^^^). Quo anno cum in ipsa Carthagine Gaudentius et
lovius templa ut everterent operam darent, a. d. XIIL kal. Sept.

habet vel capitolinuin vel syndreum? — Huc dod pertinent Gypriani
verba ep. 58 c. 18 (ed. Hartel. p. 688, 1) quid .super est quam ut ec-
clesia Capitolio cedat..., quippe quae ad summam religionis Rom.
inteUigendam adhibita sint.

"*) cod. Theod. lib. XI tit. I de annona et tributis n. XXXIV: Num-
quam pro dissimulatione iudicum compulsore aut opinatore
Africanus possessor mittatur ad praedam, sed quattuor men-
sium ab edicti publicati die indutiis datis aurum a possessore
Capitolio studio spontaneae devotionis sancimus inferri.

176) Cod. Theod. lib. XV tit. 1 n. 3 (ed. Gothofr.); cf. Augustin. d. vera
relig. cap. 4.

"^) Coil. concil. raax. ed. Mansi. tom. HI p. 971 n. 15; cf. Cod. canon.
eccles. Afr. ed. Instellns c. 58 p. 361 : „templa qua in agris vel in locis ab-
ditis constituta nulio ornamento sunt, iubeantur omnino destrui''.

i^T) Cod. Theod. lib. XVI tit. 10 de pagaois, sacrificis et templis n. 16
li qui antiquae religioni inhaerebant primum pnblice pagani appellantur lege
anno 368 lata (cod. Theod. XVI 2, 18 cf. Lasanlx Der Untergang des.
Hellenismus nnd die Einziehung seiaer Tempelgiiter p. 87.

"•) Cod. Theod. XVI 10, 15.

— 48 —

Patayio ad Apollodorum Africae proconsulem edictum miserunt:
aedes illicitis rebus vacuas nostrarum beneficio san-
ctionum ne quis conetur evertere; decernimus enim,
ut aedificiorum quidem sit integer status, si quis
vero sacrificio fuerit deprehensus, in eum legibus
vindicetur^^®). Unde satis superque apparere videtur, cum
pagani diis sacriOcare vetiti essent templa aliquamdiu patuisse
ita, ut una cum statuis ceterisque ornamentis musei tamquam
speciem exhiberent. Minime autem habemus, unde iam tum ea
deleta seu in ecclesias Christianas versa esse colhgamus. Neque
multo post Arcadius Honorius Theodosius a. 407 Roma edictum
dederunt idque anno sequenti Carthagine promulgaverunt: aedi-
ficia ipsa templorum, quae in civitatibus vel oppidis
vel extra oppida sunt, ad usum publicum vindicentur,
arae locis omnibus destruantur omniaque templa in
possessionibns nostris ad usus accommodos transfe-
rantur, domini destruere cogantur^^^). Cum vero iam
Honorius et Theodosius anno 412 praeciperent ut omne aurum
et argentum a possessoribus Carthaginem inferretur^^^), intra illos
annos Capitolium in commune provinciae Africae aerarium con-
versum esse si non certum at veri simillimum videtur. — Re-
latis autem quae quamquam certo sciri nequeunt tamen probabi-
> lilate carere non videntur pedem referentes Castanium ad partes
vocemus, qui quoniam Capitolia omnia ex imperatorum gratia
atque liberalitate provenisse sibi persuasit eo deductus est ut Car-
thaginiense ab Augusto aedificatum esse censeret^^^). Quas con-
iecturas cum minime ille probaverit sed suspensas reliquerit,
prudentius nobis facturi videmur si illi ne leviter fidem habea-
mus cavebimus. Ac profecto de nullo fere Capitolio quis aedi-
ficaverit dici potest, tum eodem iure si Castan. verum vidisset,
Carthaginiense revocandum esset ad Caesarem ; nam colonia, quam
C. Gracchus eo a. u. c. 632 deduxerat, lege Minucii Rufi anno
post exstincta primus dictator Caesar in loco veteris iu*bis, quae
usque ad ea tempora respublica nulla fuerat, a. u. c. 710 co-

"») AugustiD. d. c. d. 18, 54 — cod. Theod. XVI 10, 18.

^^) Cod. Theod. lib. XVI tit. 10 n. 19 (:= constit. Sirmo&d. ed. Haenel.
in corpore iuris Anteiust. Bonnens. p. 465).

^^^) Cod. Theod. lib. XI tit. I n. XXXII: „IlIationem omnem auri vel
argenti a possessoribus in Carthaginiensi urbe poscendam esse decernimus.*'

"*) 1. c. p. 67. 70.

— 49 —

loniam constituit, quam Augustus a. 725 tribus milibus civium
Rom. agris assignatis supplevit.

( Bibae.

Oppidi, cuius ruinae nunc Haret vocantur, sex tantum tituli
cum exstent, perpauca dicenda sunt. Ac municipium dicitur
C. I. L. VIIJ 907, ilamen perpetuus et duovir quinqu. nominantur
ib. n. 908. Gapitolii autem praeter nomen nibil traditum ba-
bemus^^^).

Aelinm Sna (?).

Tituli C. I. L. Vin 928, qui mutilus et male scriptus intra
annos p. Cbr. 388 et 392 positus est, versiculo tertio^^^) scriptum est:

EX SC Q VOD SYPTERIN /ELLISCA V

Capitolii igitur nominis tres primae litterae superesse videntur,
qua de causa recte fortasse Wilmannsius versum ita restituit:
ex s(enatus) c(onsulto) quod supter in (c)ellis Cap(itolii).

Thagga.

Nomen Capitolii licet non servatum sit tamen cum ex titulo
templi pronao inscripto tum ex ipsius templi descriptione lovis
lunonis Minervae illud fuisse elucet. [taque eum qui descripsit
ipsum loquentem faciamus"*): „Le portique ou pronaos en est
encore assez bien conserve. 11 se compose de six belles colonnes
corinthiennes, dont qualre de face et deux sur les c6tes. Ces co-
lonnes ont une circonference de trois metres trente centim.; la
distance qui les separe est de deux metres quatre-vingt-quinze
centim. Elles ont ete polies avec beaucoup de soin et le cbapi-
teau qui les couronne accuse un travail fin et delicat. La cella a
perdu depuis longtemps sa forme primitive. Grossierement re-
bMie h Fepoque chretienne, elle a ete alors divisee en trois nefs
aboutissant h trois autels, deux lateraux, places sous une esp^ce
d'encadrement rectangulaire, en un troisieme central, qui servait
de maitre-autel. Ce dernier s^elevait sous une petite coupole ou
abside demi-circulaire. Cette enceinte mesure environ quatorze

"*) C. I. L. vol. Vin 0. 906: [lovi lunoni] reginae Miner[vae] | . . . m
re . . . augg. Gapitoli[um] | dedicavit curante rem pub[licam].

^^*) Minus accurate lapidem descripsit Guerin, Voyage vul. U p. 350
D. 503.

"6) Guerin 1. c. vol. II p. 125 sq.

4 ^

— 50 —

metres trente centinu de long sur dix m. soixante centim. de laige.
La porte qui y donnait entree est encore debout. Les montants
qui la forment sont d'une seule piece bien qulls aient sept metres
de haut; il en est de meme de rarchitraTe ou linteau qui repose
sur ces deux pieds-droits et dont la longueur est de six raetres
cinquante centim^'.

Hac ex tota descriptione hoc elucet, ecclesiam primam for-
mam satis servasse. Hoc indicant tres classes nna com tribus
aris, quae quin loco loris lunonis Minerrae sint, dnbitatio vix re*
linquatur. Templi autem introitum sicut in templo loris Pom-
peiani una porta dedisse videtur. Cuius pronai in pariete supra
scnptuffi est : lovi optimo [maximo iunoni m]iner?ae ang. sacrum |
pro salute imp. [caes. m. antonini a]ng. et L. Yeri aug. Arme-
macor(um) I Med. Part. Nax. [I. marcius] Sim[plex et 1. marcius]
Simplex Regillianus sua p(ecttnia) f(ecerunt)^^^). Atque in epistylio:
L. Marcius Simplex et L. Mar.cius Simplex Regillianus s. p. f.
Marcius Simplex haud dubie est is, cui pagus et cives Thuggenses
ob egregiam eius in patriam munificentiam statuam posuerunt
(cf. tit. n. 1494). Thuggensis oppidi forma diversis temporibus
quae fuerit Wilmannsius in praefat. tit (p. 173) exposuit. Primo
enim saeculo appellatur pagus Thugg. (n. 1478), secundo Marco
regnante pagus et civitas (n. 1494), tertio sub Alexandro muni-
cipium Septimium Aurelium Liberum Thugga (n. 1484) at titulo
n. 1487 anno p. Cfar. 261 posito col. Licinia Septimia Aurelia
Alexandriana Thugga. Rei publicae igitur status ita videtur com-
mutatus esse ut a Severo municipii, Gallieno regnante colonia iure
ornaretur.

b. Provineia Nnmidia.

Theveste.

In arcu quadrifronti intus a dextra oppidum intranti oc-
currit C. Cornelii Egriliani praefecti legionis XIUI geminae testa-
mentum, quo magnam rei familiaris partem populo Thevestino
legavit ita, ut arcus cum statuis Augg. nn. et tetrastylis duobus
cum statuis lunonis et Minervae in foro fieret certisque diebus
publice in thermis populo gymnasia praeberentur (cf. C. I. L. VIU
n. 1859), praeterea pecuniae pars ad Capitolium daretur"').

»»•) C. I. L. Vni B. 14. 71. 1472.

>») ibid. o. 1858: [datasque ajd i«pitol(iiiii) arg^enti) lib(ras) CLXX

— 51 —

Oppidum semel in itinerario Anton. p. 27 colonia vocatur,
in inscriptionibus non vocatur, sed amplissima civitas (n. 1862
sub Diocletiano), civitas (n. 1863. 1888 sub lustiniano). Quo
tempore ad coloniae ius accesserit dici nequit ; id factum esse sub
finem saeculi secundi, fortasse sub ipso Severo, Wilmannsius in
titulorum praefatione 1. c. p. 215 pluribus docere studet.

Thamagadi.

Capitolii, cuius iam supersunt reliquiae, meminit titulus ser-
vatus „dans les ruines du portique oriental du grand temple, sur
quatre pierres bordees d'une moulure en haut et en bas""^).
De reliquiis autem Renerius apud Gastan, I. c. p. 64 adn. his uti-
tur verbis: „J'ai vu les ruines du CapitoJe de Tharaugas. Le por-
tique dont parle Tinscription est renverse; mais les colonnes y sont
encore, couchees les unes a cdte des autres. Le temple s'eievait
• sur une colline, a i^ouest de ia cour formee par ie portique. Sa
facade etait ornee de quatre colonnes monolithes, qui sont egale-
ment renversees, et dont les dimensions sont telJes que j'ai pu
cheminer, comme en un sentier, dans une des cannelures de Tune
d'elles".

Colonia anno p. Chr. 100 a. L. Munatio Gallo, Traiani impera-
toris legato, deducta vocata est col. Ulpia Marciana Traiana'^^).

Lambaesis.

Haud procul a foro Lambaesitano medio fere loco inter Aes-
culapii tempium et arcum Commodi iam supersunt ad orientem
versus reliquiae templi Capitolini lapidibus quadratis exaedihcati^"^).

id est Uaces IIII ...!... [et a]uri lib(ras) XIIII id est pihal(as) III scy-
phos II . . .

»«) C. I. L. Vm B. 2388 (« ap. Reaierum sylioge n. 1520): pro magni-
^centia saecali d^omiaorum) o(ostrorum) ValeQtioiaoi et Valeutis semper
Augustorum [quat] | tuor porticus Capitoli seriae vetustatis absumptas et
usque ad ima fuodameota c[ollapsas] | novo (o)pere perfectas exornatasque
■dedicavit Publilius Caeionius Caecin^a albij | nus vir clarissimus consularis
eurautibus Aelio liuliaoo iterum rei publicae [curatore] | Fl(avio) Aquiiino
f(lamine) p(erpetuo) Antonio Petroniano f(Iamine) p(erpetuo) Antonio lauua-
riano f(Iamine) p(erpetuo) . . .

^8*) vd. Wilmanns. praef. 1. c. p. 259.

^^) Bis Wilmannsius de re publica Lambaesit. disputavit: primum dis-
aertatione „die romische Lagerstadt Afrikas", quam inseruit commentationi-
bns in honorem Mommseni (ibi. cf. p. 199 sqq.), deinde praefat. tit. Lambaes.
C. L L. VIII p. 283,

— 52 —

Huius templi in interiore parte parieti marmore albo inducto in-
cisa est inscriptio, cuius litterae exesis posterioribus partibus su*
persunt hae:

[numinibus au]g(ustis) lovi optimo max(imo) IunoD[i reginae

et genio Lambaesis]^^^).

Castris iegionis tertiae post a. 123 Lambaesim translatis^^^)
homines ad castra consistentes^^^), qui primis temporibus rei
publicae forma carebant, cum ante a. 166 vici ius adepti essent,
a. 207 iure municipii donati sunt. Cum autem ilJum titulum
(2611) a. 208 positum esse sciamus, statim municipii iure con-
cesso Capitolium aedificatum -esse statuamus necesse est^^^).

Uzelis (Udjel).

C. L L. Vni 6339: ,Jovi optimo maxijmo Genio areae frujmen-
tariae aug. sac(rum) | P. Marcius P. f. Q. Cres|cens mag(ister) ob
statuam | quam ob honorem m|agistratus sui die lU nojnarum*
lanuariarum | in Capitolio promiser(at) { inlatis r(ei) p(ub]icae)
summis ho|norariis decurionatus { et mag(istratus) s(ua) p(ecnnia)
f(ecit) et eodem an|no die XYI k(al.) Octobr(es) | dedicavit l(oco)
d(ato) d(ecreto) d(ecurionum) | ". Cum igitur in hac re publica
praeter decuriones fuerint magistri scilicet pagi, eo iure illam fuisse
pro certo est.

Cirta.

Capitolium ibi fuisse tribus vel quattuor firmatur titulis, quo-
rum primus^^'^) est fragmentum indicis rerum sacrarum Cirten-
sium. In tabuia enim marmorea , alta 0,38 m lata 0,56, quae
nunc est in museo Parisino^ legitur hoc:

**^) C. L L. 2612. Hoc titulo innisus Wilmanns. priorem (n. 2611) resti-
tuit sic: [impp. caess. Antonino iii et Geta ii] augg. coss. | [numinum an^nsto-
rum lovis o(ptimi) m(aximi) lunonis reginae] Minervae et genii Lambae8(is)
I [templum inchoatum a republica muoicipii Lambae]sitauornm anno et men-
sibus ... I [circumactis feliciter consummatum est dedicante] M. Aurelio Co-
minio Cassian(o) | [leg. auggg. pr. pr. patrono mun]icipi|. Fortasse eodem
pertinent tituli n. 2648. 2649.

">) Orat. Hadriani C. L L. VIII 2532.

iB>) De his cf. Momms. in Hermae vol. VII p. 299 sqq.

iM) Cnm in castris praeter genios castrenses ant imperatorum numina
alii dii non colerentnr, omnes omnium deorum aedes extra vallum coiloca-
tas ad vicnm pertinere recte observavit Wiimanns.

i»B) C. L L. 6981 (»ap. Renierum n. 1890); cf. n. 6982.

— 53 —

Synopsis. | lovis Victor argenteus | in Kapitolio habens in ca-
pite co{ronam argenteam querqueam | folior(um) XXX in qua glan*
des n(umero) XV fe|(rens) in manu dextra orbem argen|(teum) et
Victoria(m) palmam ferentem | [spinarum] XX et coronam fo]ior(um)
XXXX I [in manu] (s)inistra hastam arg(enteam) tenens |.

luppiter Victor, cui Q. Fabius Maximus Rullianus primus
aedem faciendam curasse fertur, Romae in Capitolio sedem obti-
nuerat"^). Neque igitur luppiter Victor Cirtensis abhorret ab
usitato more Romanorum ^^0*

Eodem ex inventario supersunt fortasse tituli n. 6983: ar~
genteum in | Kapitolio | ex HS CCCXII et n. 6984: [argent]eum | [inj
Kapitolio | [ex] HS CCCX ^^^). Templum ipsum Renierus apud Castan
1. c. p. 64 describit sic: „Le Capitole de Cirta etait situ^ dans la
partie la plus elevee de la viile ou se trouve auJourd'hui la Cas-
bah. J'en ai vu egalement les ruines, qui ne sijbsistent plus au-
jaurd'hui: elles ont fait place h. rhopital militaire. Le temple
etait plus beau et plus grand encore qui celui de.Thamugas. Sa
fa^ade dominait le grand escarpement au pied duquel coule le Rum-
mel, k 200 metres plus bas". — P. Sittius, ductor manus hominum,
qui Caesaris partibus favebat cum Cirtam luba victo cepisset, op-
pidum fioccbo regi a Caesare concessum est ita, ut Sittianis de-
ductis colonia civium Romanorum fieret. In titulis n. 7041. 7071
vocatur col. lulia luvenalis Honoris et Virtutis. Tertio autem sae-
culo Cirta illius quattuor coloniarum conventus caput fuit^^^).

4. Graeoia et Thraola.

Corinthus.

Caesar cum praeter multa alia etiam id in animo haberet,
ut isthmo Corinthiaco perfosso viam maritimam efQceret, loco

"6) Liv. X 29. Preller Myth. Rom. 1« p. 198/99.

^^^) Alterum exemplum praestat Dummns Antonini Pii Antiocbiae Cariae
cusus; Mionet Descriptions de Medailles antiques IIl p. 3t7 n. 82; Eckhel.
Catal. Mus. Vind. 1 p. 117. At contra in nnmmo M. Aurelii ibid. conflato
luppiter Victor habet dextra manu hastam, sinistra Victoriam; Vaillant.
Numism. impp. p. 49. 293; Eckhel. D. N. II p. 574.

198^ Titulum mutilum n. 7014, quo Dracontius (cod. Theod. X 1, 5) vi-
carius Africae statuam dedicasse dicitur iuxta C . . . . ad Capitolium re-
ferri velim, nam quomodo aliter verba restitui possint non video. De sta-
tuis autem in Capitolio coJlocatis vd. supra.

199^ Wilmanns. praef. tit. Cirt. p. 618 et Hermae vol. I p. 47 sqq.

— 54 —

reteris arbis a. 146 diratae noTam condere in animiiin induxit.
Pompeio Ticto coloniam eo dedactam esse affinnat Dio Cassius
XLIIl 50. In nnmmis saepius appetlatnr coL Lans lulia Corin*
thos'^). De Capitolio antem nihil traditom est nisi iUod altiore
quam theatmm loco faisse'®^).

C^iistaBtlB^p^ils.

Oppido novo condendo Constantinus non solum id egit ut novam
imperii sedem sibi pararet, sed inde quod Romam ad ungueni
imitatus est, illam urbem, quae iam pridem caput imperii esse de-
sierat, alio loco rcTirescere ac forma mutata recentibos yiribus
redire in vitam eum Toloisse consentaneam est. Itaque cnm a. d.
V. idus Maias anni 330 nrbem dedicaret eique nomen suum io-
deret, lege columnae marmoreae incisa atque in Strategio iuxta
ipsius equestrem statuam collocata sanxit, ut secunda Roma vo-
caretur^^'). Quae com ita sint, non mirum videtur, qaod eias
aevi a scriptoribus Constanlinopolis Tel sexcenties aut altera aut nova
aut secuada Roma dictitabatur, quippe quae iisdem quibus Roma ipsa
institutis magistratibus moribos uteretur'®'). Quin etiam senatum,
cuius nisi umbra et imago nihil remanserat, Constantinopoli institait
magnificumque senaculnm exaedificavil'®^). Yel septem coltes ibi re-
periri Tidebantur, quam ob rem knTaXoifOc urbs dicebatur'^^). Ut
Roma ita noTa Roma diTisa est in quattuordecim regiones, quarum
octaTa aeque atque iltic Capitotolium continebat'®^). Utrum Constan-
tinus fide Christiana imbutus mortuus sit annon, diiudicare cum dif>
ficile sit^^Of Braunio Capitolium primo statim tempore ad alium
usum ab ipso imperatore destinatum esse arbitranti ^^^) ut assen-

• »00) Eckhcl. D. N. 11 241.

*oi) Pausan. 11 4, 5: vnkq dk ib d-iajqov iar&v Ugbv /libg Ka7rsT(oXlov
(ftJVy ty ^PfOfialojv' xara iXXdSa Sk yXwaaav KoQV(f>aTos ovofia^oix* av,

*02) Socrat. 1 16. Urbem aeteroa nomiDe se dooasse ipse profitetar lege
a. 334 lata, cod. Theod. Xm 5, 7.

'08) Cassiod. Hist. trip. H IS, 6. Coripp. d. laod. lostini I 345. III 156.
247. IV 101. 141. Claodian. in Rofin. 2. Aoson. d. clar. orb. s. v. — cf.
C. J. Gr. 8611. 9036. 9864. 8749 al.

»04) Zosim. V 24.

»0») DocaDgii Cpolis Cfaristiana I c. VIII.

>oo) vd. DocaDg. 1. c. I 20 ; Gylliom UI 7 ; H. Jordannm Topogr. U. R.
II p. 2. 4. 139.

»07) Lasanlx 1. c. p. 30; fiorckhardt, Die Zeit Constantios d. Grorsen
edit. alt. p. 389 sqq.

»o>) 1. c. p. 22 ; „So hatte z. B. Konstantinopel ein Kapitol, welches aber

— 55 —

tiamur non adducimur. At contra illum, qui ne extremo qaidero
vitae tempore a deorum cultu prorsus abhorrebat, Constantinopoli
aiiorum quoque deorum aedes adificasse cum sciamus^^^), nihil
aliud spectasse videtur quam ut diis Capitolinis qoasi imperii do-
dominis novam sedem pararet^^^). Neque vero diu iilorum cultui
templum inserviit, cum signo Christi supra posito ad alium usum
destinaretur.

Quod signum kal. April. anni 407 terrae motu concidit '^^).
Quali autem usui postea Capitolium fuerit, non iatet, cum ex lege
a. 425 a Theodosio et Valentiniano data pro academia quadam iilud
fuisse comperiamus, in qua professores suis privilegiis utentes do-
cerent*").

5. Asia.

Inter eas quae primae cultus Romanos receperunt provincias
certe Asia fuit, quippe quae iam secundo a* Chr. saeculo tempiis
ad honorem Romanorum aedificatis uteretur. Ac huius quidem

gleich von Anfang an niit Riicksicht auf die Geschichte der Entstehung der
Stadt eine andere Bestimmung als eine heidnisch-religiose gehabt haben muss*^

*^) Marquardt Enchir. III 114; Burckbardt. 1. c. p. 359.

'^^} JNum tenplum iam exstiterit, anteqoam Constantinas vrbem coBderet,
diiudicandum libenter relinquo Castan iisque, qui Tiberio quaerenti, quid Si*
renes cantaverint, respondere parati sint.

***) Chronic. paschale I p. 570 (ed. Bonn): xal ccvr^ r^ hei fyiviro
Pqo/ti /LifyaXr] avv PQOVraTg xal daxQanaTg xa\ asiafxt^ firjvl ^avd^ixip xa-
Xav^aig anQiXiais nQ(o&v/Liv((i) ^ cSaTC dvaaxevaa^vai ras xeQdfAovg ras
Xalxdg rov (fOQov (^eoSoaCov inl Katvovnoliv xal t6 aiyvoj^Qcajov tov
KantrtoXCov neanv^ .. Forum quod commemoratur Theodosianum eadem in
regione prope Capitolium erat, cf. Ducang. I 21 Gyllium III 7 (p. 168).

'1') Cod. Theod. XIV tit. IX de studiis liberalibus urbis Romae et Cpolis
n. 3 (» Corp. lust. II p. 334): „Sin antem ex eoram numero fuerint qui vi-
dentar intra Capitolii auditorium constituti, hi omnibus modis privatarum
aediam studia sibi interdicta esse cognoscant, scituri, qnod) si adversus coe-
lestia statnta facieutes fuerint deprehensi) nihil penitus ex illis privilegiis
conseqneatur, qnae his, qui in Capitolio tantum docere praecepti sont, merito
deferuntur^S Cledon. gramm. (ap. Keil. C. Gr. L. V p. 14, 4): ^,Et quia
praetermittendum mihi non visum est quod eventus admonuit, qaodam tempore,
dum ars in Capitolio die competenti tractaretur, unus e florentibus discipu-
lis loannes a grammatico venia postulata intendens in alterom sciscitatus
est . . .'^ Capitolii porro mentio est cod. lust. VIII 10 de aedificiis priva-
tis (Corp. n p. 336): IlQog rovrotg naQaxeXivofXid-a fiii&evl i^lvai noXXovg
i(f€Sijg xtovag iv ratg SrifjioaCaig aroalg raig dno rov xaXovfJiivov MiXiov
a^Qi rov KamroiXCov dno^fQdrr^w oixtjfiaaiv ix aavCdtav fi6v(tJV ^ xa\
aXXojg iv fiia(^ rav xiovatv xaraaxivaiofiivotg, Prolatis igitur his testimo-

— 56 —

moris auctores sine dubio fuenint reges, qui hoc iilo cultu Ro*
manorum imitando vel novo instituendo orbis dominorum gratiam
sibi reconciliare studebant. Velut Antiocbus Epiphanes, qui mor-
tuus est a. u. c. 590, cum diu obses fuisset Romanorum eorura-
que moribus Romae institutus esset, regno Syriae occupato ut
Romanis blandiretur Antiochiae lovis Capitolini splendidissimum
templum perfecit^^^). Quod studium Romanorum proconsules et
imperatores liberalissime adinverunt, quippe quorum vinculis quam
artissimis provincias continere maxime intererat. Sed tempus
est ad oppida ipsa, in quibus Capitolia fuisse demonstrari potest,
propius accedere.

Nysa (Cariae).

Ac Capitolium quidem significat titulus C. I. Gr. 2943, prid.
Id. Aug. a. u. c. 753 conscriptus, quo agitur de sacris quibusdam
beneficio Romanorum et imperatoris confirmatis. Ibi ad annum
designandum additur urbis eponymus Diomedes, qui simul est lovis
Capitolini sacerdos perpetuus ^^^). lovis autem Capitolini sacerdos
esse non potest nisi ubi Capitolium est.

Antiochia (Cariae).

Hac in urbe lovem Capitolinum cultum templumque habuisse
colligo ex nummis ibi cusis; scriptum enim videmus in nummo
M. Aurelii:

zeYc.KAniTnAieYCANTioxenN.

luppiter Capitolinus sedens dextra fert hastam, sinistra Victoriam ;
ex averso Fortuna stans cum attributis^^'^). In altero qui per-
tinet ad Antoninum Pium nummo legitur:

ZeYC. KAneT . . . C. ANTIOXeQN.

niis noQ iniiltum ad rem snnt Gorippi versas (de laud. last. Aug. III 121
— 125): „Ipse triumphorum per singula vasa suorum Barbarico historiam
fieri mandaverat auro, Tempore qoo captis iniecit viocla tyrannis lustinianus,
ovans quarto cum consule princeps Alta triumphali tereret Capitolia pompa'^

'^") Sic Smyrnenses anao a. Chr. 195 se primos Deae Romae templum
fecisse gloriantur, Preller. Mythol. Roro. IP 354. Atque Asiam provincia-
rum omnium maxime Romae et imperatoribus templa exstruxisse et Urbis
quosdam mores et instituta imitando exprimere studnisse docent cum tituli
tum vel maxime nummi. £. g. Antiochiae Pisidia^ non solum vicns Ger-
malus (G. I. L. III 296) et Velabrus (ib. 289) sed etiam Tnscus sicut Romae
inveniebatur (ib. 297); de ludis CapitoliDis vide nos adn. 3.

•") ^l]€Q^(og ^PcafXTjg xal AvroxQttToqog Kataaqog 2f§aaTo[v ^HQaxX]€l-
Sov Tov ^HgaxliCSov, MaaTavQdTov aTffpavrjffoQov ^iofjilri^^ovg tov Idd^-
vayoQov tov ^iofili^]^ovg, UQiag Aiog KansTQilCov dia ^lov . . .

««) Vaillant. p. 49. 293; Eckhel. II p. 574; Mionet III p. 317 n. 83. —

— 57 —

Idem luppiter (Victor) Capitolinus sedet in templo tetrastylo habens
dextra manu Victoriolam sinistra hastam^^^).

Accedit tertius nummus ap. Mionet III p. 314 n. 61:
ZeYC.KAniToAlo^ ANTI0Xei2N.
luppiter stat dextra pateram sinistra haistam ferens.

Teos (Lydiae).

C. I. Gr. 3074 : Jiog Ktfjalov \ Jtog KansTtaUov \ "^Pcififig
I ayad-ov daifiopoQ^^^).

Smyrna (Lydiae).

C. I. Gr. 3153: Kkav]diov MsvsycQdTOvg | . . . . KX]avdiog
TirfioxX[e]ovg | • • • aiog^ IsQSvg Jiog Ka7t6[%(aXiov] . . .

Antiochla (Syriae).

Antiochus Epiphanes, octavus Seleucidarum, qui inde ab anno
u. c. 579 usque ad a. 590 regnavit, postquam diu Romae obses
fuit moribusque Romanis institutus est, ut orbis dominis blan-
diretur, templum lovis Capitolini splendidissimum Antiochiae fe-
cit^**). Quod cum posteris temporibus periret, Tiberius, cum

Notatu dignum videtar, quod illa vo2 „Z6i/? KaTtiKoltsvs^^ praeter hunc lo-
cum nusquam quod sciam occurrit; forma enim adiectivi iDvenitur Kani-
T(6Xios, KansTwXiog, Kansrojltvog, KantT(oX(Tvog, sed nusquam KancTtoltsvg,

>i>) Eckhel. Catal. Mus. Vindob. I p. 117, D. N. II p. 574; Mionet. III p.
317 n. 82. De love Victore vide supra s. v. Cirta.

'^^) „Litterae satis quidem rudes sunt; sed nihilo minus titulus impera-
torum aetate prior videtur, et fortasse iam tum factus, quum Pergamenum
regnum in Romanorum potestatem veniret^S Franzius.

^*^) Liv. XLI 25: „Et Antiochiae lovis Capitolini magnificum templum
non laqaeatam aaro tantam sed parietibus totis lamioa inauratum et alia
multa in aliis locis pollicitus, quia perbreve tempus regni fuit, non perfecit^^
Idem refert Granius Licinianus p. 46 (ed. Pertz.): „extendit duos colossos
duodenum cubitorum ex aere, unum Olympio alterum Capitolino lovi^^ Idem
Polybium tradere exspectaveris ; at ille fragmento libri XXVI 10, 11 (ed.
Diudorf.) de nimia illius in rebus sacris largitione hoc tantum exhibet: „iv
Sk Tois nQog rag noXetg d-vaCai^ xai ralg ngog rovg d-eovg Ttfiaig navTag
vniQ^^aXe Toi/g fie^aailsvxoTag^^. Etiam lovi Victori ille rex templum ex-
struxisse videtur, cum in nummis eius obvius fiat, e. g. ap. Eckhel. D. IV.

III 224: BA^IAEQ^ . ANTIOXOY • OEOY • Eni^ANOY^. luppiter se-

rainudus sedens dextra fert Victoriam, sinistra hastam. Discidio inter
Alexandrum Zabbinaeum et Antiochum Grypum (qui regnavit iade ab a. 125
a. Chr.) orto illiub lovis Victoris signum ab illo ablatum est, si Trogum Pom-
peiam audimas 39, 1 : „fit deinde inter reges proelium, quo victus Alexander

-. 58 —

Antiochiae moraretur, refecit sive denuo exaedificavit"^'). Prae
his templi Capitolini testirooniis quamquam Acta sanctorum sper-
nam licet, tamen eorum quoque rationem haberi haud inutile
yideatur. Dico acta ss. martyrum luliani Basilissae Gelsi aliorum^'^),
quorum meminit Marinius Act. fratr. Arval. I 81. llla antiquis*
sima esse Bollandius inde efficit, quod scriptor in exordio eorum
se scribere quae ipsius oculis viderit affirmat. At quaeritur,
rectene nostra urbs intelligenda sit. Martyroiogia enim plurima
cum lulianum martyrium passum esse Antiochiae tradant neque
qua in terra illa sita sit indicent, recentiores, in quibus Ba-
ronius, Antiochiam Syriae xat' i^oxfjv significari arbitrantur.
Accedit, quod luliano cuidam ibidem ecclesiam aedificatam esse
Procopius (de bello Persico iib. 2) prodit. At illa ecclesia, si
audis Chrysostomum homil. III 47, alteri consecrata erat luliano.
Adde quod praeter hanc celeberrimam Syriae Antiochiam plurimae
eiusdem nominis urbes fuerunt, quarum Eustatbius solus quattuor-
decim enumerat. Ut ut igitur est, hoc certe constat, actorum
verba optime quadrare ad ea quibus Livius de Capitolio Antiocheno
utitur. En habes verba (§ 24) : „Tunc Marcianus tam vera ratione
confusus iubet omnes pontifices adesse et dixit eis: ite et im-
mortales deos sacrificis optimis honorate, ut huic rebelli suo lu-
liano ostendant virtutem suam. Sanctus autem lulianus dixit ad
praesidem: Marciane, festina celeriter ingredi in templum, vocant
te dii tui. Tunc Marcianus . . . venit ad templum, vidit quoque
omnia simulacra crystallina et electrina vel aurea atque argentea
vel ex omni metallo, quae amplius quam quinquaginta dignosce-
bantur . . .^^^) (§ 54). Alia die convocans ad se sacerdptes (Mar-
cianus) dixit: Ornate vencrandum templum lovis, cuius est con-
suetudo semel in anno patefieri, ubi dignoscuntur veneranda nu-

AutiochiaiQ profugit. Ibi iuops pecuuiae, cum stipendia militibas deessent,
templo lovis solidum ex auro signum Victoriae tolli iubet, facetis iocis sa-
crilegium circumscribeus: nam Victoriam commodatam sibi ab Jove esse dice-
bat. Interiectis deiude diebus, cum ipsius lovis aureum simulacrum infiniti
ponderis tacite evelli inssisset deprehensnsque in sacrilegio . . . interficitur'^

"») loan. Malalae Hist. chron, (ed. Oxon.) p. 302: 'O ^h Ttpiqtog Kal-
(fttQ ^xTtasv hv T^ «utJ IdvTtoxeia noXei U^bv fifya ^iog KttTtfJtoUov.
Ottfr. Muellerus Commentat. de antiquitatibus Antiochenis (Comment. societat.
Gotting. vol. VIII) I § 21 templom suspicatur fuisse in monte Silpio, in eo
cacumioe, quod cnm arce proxime coninnctum fuisset.

^^^) A. SS. a. d. III. id. lan. (mensis lan. tom I p. 571 sqq.).

Mi) vide infra s. v. Treveri,

— 59 —

mina loyis lunonis Mlnervae, ex e]ectro puro imagines constructae,
quibus suavissimus Cupido delectamenta ministrat; libationes et
incensa praeparate. Sacerdotes itaque consuetas praeparant hostias.
Quid multa? Illuxit dies, patefacto templo universa multitudo
convenit admirantes templum patefactum, quod vix semel in anno
principum natali patejQebat. Tale enim erat opus fabricae, ut non
marmore, sed tabulis argenteis parietes et pavimentum
stratum splenderent, auro purissimo et margaritis
vel lapidibus crispantes camerae. Cumque omnia pararen-
tur, ingressus templum Marcianus iubet sanctos dei adduci. Qui-
bus praesentatis dixit : hoc enim egi pro vestra salute, ut in isto
terribili templo thura diis immortalibus incendatis''. £odem for-
tasse spectant verba, quae exhibent acta disputationis s. Achatii
episcopi cum eodem fortasse Marciano Antiochiae habitae^^'):
,,Marcianus ait: Christianorum consuetudo est, multa in deos
nostros maledicta confingere; propterea te venire mecum ad lovem
lunonemque praecipio'^

Aelia Capitolina.

Hieroso]ymis a. p. Chr. 70 a Tito dirutis postquam ludaei di-
drachmum, quod prius ex lege in temp]i Hierosolymitani usus
solverant, lovi Capitolino pendere iussi erant^^^), Hadrianus (tertio
fortasse imperii anno ^'^), quo melius ludaeorum ferociam frangeret,
in ]oco oppidi deleti coioniam Aeliam Capitoiinam cunstituit et
lovis Capitolini templum exstruxit*'*). Veteris igitur oppidi no-
mine quoque deleto Aeliae Homen cum apud scriptores tum in
tabulis publicis solum in usu erat, donec episcopi Christiani i^l^m
Hierosolymorum vocem antiquam in memoriam et usum revoca-

'**) Ruinart, Acta martyrQm siocera et selecta Veronae 1731 p. 129.

■>•) Dio Cass. LXVI 7 : ovt(o fxtv ru ^lBQoaolvfjia iv «yrgVp tov Kqo-
vov TjfZ^Qq, rjv fiaXtOrn iri xal vvv ^IovdaToi ai^ovOiVf i^toXsro' xal an
ixeCvov dldQaxfiov ijdxO-ri rovg ra ndxQia avjfav i&T} ntQiariXXovTag r^
KaniJtoXiffi /^il xat* Hog dnotfiQHV] cf. loseph. bell. lad. VII 6, 6; Salp.
Sever. chroo. (ed. Halm.) II 30, 7.

>'^) £. Kahn, Die stadtiscbe und biirgerliche Verfassuog des romischen
Reichs II 357.

>*A) Dio. Cass. LXIX 12: ig Sk xd ^liQoaoXvfjia noXiv avTov uvtI Trjs
xaraaxaq eiarjg oixlaavTog, tjv xal AiXCav KantT<aXivav tuvofjiaae, xal ig tov
Tov vaov roi> d'iov Tonov vabv r^ ^il %tiQov dvTiyiiQtxvtog noXcfiog ovts
/itXQog ovT€ oXiyoxQovtog ixtvijOfi', cf. Paalin. !Nol. ap. Mi^nium Patrol.
Lat. vol. 61 p. 326 D et Sulp. Sev. II 31, 3.

— 60 --

runt"^). Cuius coloniae in nummis, qui inde ab Hadriano usque
Hoslilianum sunt, templum Capitolinum depictum interdum oc-
currit ^"),

lam restat ut exemplum haud ita sincerum afferamus. Cae-
sareae enim, quod est Cappadociae oppidum, Capitolium nisi actis
s. Sergii martyris^^^) non commemoratur. Ut nihil dicam de fide
et sinceritate eorum: quod sacrae viae ibi mentio est, animad>
versione dignum videtur, licet negari non possit in ipsa Asia alia
locorum urbis Romae nomina (e. g. v. Tusci) nobis occurere.

6. Qallia.

Narbo.

Sidonius Appoliinaris inter ea quae Narboni decori sint mo-
numenta Capitolium quoque commemorat^'^). Ausonius cum

"8) Kuhn. 1. c. p. 358.

^^) e. f;. in nnmiDo Hadriani ap. Mionet. V 516 n. 2 (^ Vaillant. I 153
= Eckhel D. N. 111 443) depictum est templum distylum, io qno tres figurae,
quas lovem Capitolinum Minervam Genium urbis esse Vailiantius et Mionetius
probaruDt. Rectius autem cum Eckhelio figpuram sinistram non genium sed
lunonem esse iudicabimus, cum hastae in manibus geniorum raro invenian-
tur. Addo nummum Diadumeniani, in quo videre licet templum testrastylnm,
ia quo Inppiter sedens inter duas figuras muliebres, qnarum alteram Miner-
vam galeatam, alteram lunonem esse arbitror; aliter quidem Mionet. V p. 520
n. 25. Vaillant. p. 69. —

M«) A. SS. a. d. VI kal. Mart. (mens. Febr. tom. VI p. 468 § 2): „Conti-
git autem in diebus illis nefandissimo lovi, quem profanorum idolorum gen-
tiles putabaut esse principem, annua sacrificia fieri in Capitolio quod basi-
licae praesidis vicioum erat: ad quod sceleratorum turbae cum immundis
hostiis concurrebant. Alii autem per viam sacram, secundum eorum mo-
rem sacrilegum, cum albis et laureatis tauris et magBa exsultatione, ut dae-
moniis ipsis sacrificarent, ad ipsum Capitolium festinabant, quadam ezecran-
dam festivitatem simulacri vanissimi celebrantes'^

<'^) Carm. 23: Salve, Narbo, potens salubritate

urbe et rure simul bonus videri

muris civibus ambitu tabernis

portis porticibus foro the^tro

delubris capitoliis monetis

thermis arcubus horreis maceUis . . .
Capitolii sicut palatii numerus pluralis a prosae orationis posterioris aetatis
scriptoribus si recesseris nisi apud poetas non invenitur, cf. Neue, Formen-
lehre I (1866) p. 411.

-^ 61 —

templum Narbonense ex marmore Pario factum cum Capitolio
Romano comparat, quin Capitolium significaverit dubitatio iam
non relinquitur**^).

Accedit quod acta S. Pauli confessoris episcopi Narbonensis
Capitolium respiciunt'^^). Neque vero Capitolio sublato nomen
ex lingua vulgari discessit sed viguit usque ad decimum fere
quartum p. Chr. saeculum. Hoc inde sequitur, quod in instrumentis
emptionum seu latinis seu gallicis, quae in tabulario urbis Narb.
conservantur, frequentatur^^^). Unde eftici videtur Capitolium fuisse

««>) De clar. arb. XIII, 14:

qaodque tibi quondam Pario de marmore templum
tantae molis erat, quantam non sperneret olim
Tarquinius Catulasqae iterum, postremas et ille,
aurea qai statuit Gapitoli culmina Caesar.
''^) A. SS. a. d. XI kal. April. (meos. Mart. tom. IX p. 373): „Caius cum
magisterio iofidelitas decresceret, fides cresceret, conversa Narbonensium
superstitio, quae adhuc diversorum templorum culturis et Capitolii ambitione
pollebat^^

*'^) Aono 106^ queritur Guifredus, archiepiscopus Narbonensis, quod
Bernardus Berengarius vicecomes „aafert ei ipsam sedem sanctorum Insti et
Pastoris et terras quae ibidem est, medietatem civitatis Narbonae ex parte
Circi et turres quae in eadem parte suat et ipsum Capitolium qaod ibidem
est". Diseordia deinde ita composita est: ,,. . . et de ista hora in antea non
dezebrei Guifredum . . . de ipsos muros vel turres qui sunt de Porta Regia
usque ad turrim Maurescam ex parte Circi, neque de ipsa sede Sanctorum
losti et Pastoris, neque de ipso Capitolio quod est in Narbona neque de
ipsas fortezzias quae modo ibi sunt et in antea ibi erunt^^, cf. Valesii Notit.
Galliar. (a. 1675) p. 370 nec non Histoire g^oerale de Languedoc par Dom.
Q. Devic et Dom. I. Vaissete (Toulouse 1879 sqq.) tom. V p. 540 sq. — a. d.
XVI kal. Inl. a. 1144: „Raimond de la Porte Royale, ea presence de Be-
renger de Capdueill et . . .'' Histoire V p. 1563. — a. d. IV kal. Mart. a.
1193: „hoe totum fuit factum et iuratum infra muros civitatis Narbone, in
domo Petri de Lacn, in presentia Petri Raimundi de Capitolio et Bereogarii
filii eius''. Histoire VHI p. 418. — a. d. IX kal. Mart a. 1203: „boc to-
tum fnit factam et laudatum et firmatum ab eodem domino Aimerico, in
curia Narbone, in presentia et testimonio Berengarii de Capitoiio et fratris
eius Gnillelmi de Capitolio . . .<' Hist. VIII p. 489. — a. d. Xlil kal. Mart.
a. 1215: „Arnaud, archeveque de Narbonne . . , s'accorde avec Jean Bistan,
au sujet de la possession de cinq tours, situees sur les muraillcs de la cite,
de leurs manses et du Capitole". Histoire V p. 1576. — a. d. XVII kal.
Maias a. 1215: „testes sunt Raimundus de Salis, Bertrandns de OvilianO)
Raimundus de Castronovo, Bernardus de Capitolio . . .'' Histoire VIII p. 665. —
Capitolium situm erat in ea urbis parte quae vice comitis erat; itaque nomen
saepe occurrit in pacis instrumentis inter archiepiscopum et vicecomitem
factis, e. g. mense Aug. a. 1232 (Histoire VI p. 672). Anno 1248 queritur

— 62 —

in urbis loco editissiino „a quelque distance de ia porte de Be-
ziers et des murs actuels de la viile'' (Histoire gener. I p. 12B).
Nostris autem temporibus eo loco, ubi Capitolium stetisse putatur,
eifossae sunt marmoris Parii reliquiae, quas ad Capitolium perti-
nere quibusque Ausonii verba confirmari viri docti Galllae cre-
dunt^^^). IUo autem urbis loco, qui in instrumentis medii aevi
Capitolium sive Capdueil dicebatur, quo iure palatium regis Aiarici
fuisse vulgo credatur non diiudico. Illud paiatium antiqui Capi-
tolii loco fuisse^^^) certe nullis argumentis fipmari videtur.

Coloniam, quae civium Romanorum iarii a. 118 a. Chr. a Q.
Marcio Rege deducta erat, a. 46 a. Cbr. Caesar per Ti. Claudium
Neronem, imperatoris Tiberii patrem miiitibus decimae legionis
deductis supplevit ***).

Tolosa.

Saturninus, ecclesiae Tolosanae primus episcopus, cuius acta
sincera ex cod. Fossatensi saec. IX Ruinartus exaravit "*), in Gal-
liam sub annum 245 p. Chr. venisse fertur. Qu^ cum, ut domo
sua egressus ad ecclesiam parvulam iuxta Capitolium aedificatam
perveniret, quin illud transiret facere non posset, quodam die
paganorum turba, quod Saturnino auctore simulacra obmutuisse
videbantur, lacessita et furibunda illum comprehensum tauroque

GuillaQme de la Broiie lonocentio IV papae: „de ce qu^Ammalric (sc. vice-
comes) s'etoit approprie les fiefs qai relevoient de Feglise de Narbonne et
en particulier dn Capitole^^ Nonis Inliis a. 1251 controversia disceptata
est ita: „Le vicomte est condamne . . . a renoncer a l'homma|^e qn'il avoit
re^u de Bertrand du Capitole, pour le Capitole de Narbonne^S Histoire VI
p. 824; Vales. N. G. p. 370. — Kal. Oct. a. 1234: „. . . haec inraverunt
tenere et observare B. loardi, P. de Capitolio, G. Alquerius consules civi-
tatis Narbone . . ." Histoire VHI 982 — A. 1277: „Pierre de Montbrun
acheta de Guillaume du Capitole toute la portion du Capitole, que celni-ci
possedoit dans la ville de Narbonne, dans la paroisse de Saint-Sebastieo,
avee les maisons dependants . . .'* Histoire IV p. 253. — a. d. III. oon. lun.
a. 1345: „Gauzbert du Val. obtiot du roi PhUippe VI rantorisation de batir
une chapelle pour les soenrs repenties dans le Capitole". Histoire IV p. 254.

»•«) Castan. p. 68/69.

''^) Rttinart. in commeoto Gregor. Turon. de gl. mart. I 92; Histoire
generale I p. 513. —

»^) Zumpt. 1. c. I p. 313; Herzog. Galliae Narb. hist. I c. 1.

^*^) Acta martyrum sincera et selecta, Veron. 1731 p. 109 sq. cf. Mar-
tyrolog. Rom. ed. Baronius a. d. III kal. Dec. ; Tiiiemoot, Memoires poar
servir a rhistoire eccles. III 299; Histoire gen^rale I 337.

-- 63 ~

ad sacrificandum parato alligatum de coUis cacumine tauro sti-
inulis incitato detraxit, quo factum est, ut ille capile scisso, mar*
tyrii mortem oppeteret'^^).

Medio aevo Capitolii nomen falso translatum est ad curiam
et magistratum Tolosanum significandum, cum tamen rectius curia
capitulum, magistratus capituiarii dici deberent. Itaque caveiidum
erit, ne inde, quod nomen Capitolii instrumentis aevi medii ad
curiam vel magistratum intelligendum falso usurpatur, Capitolium
usque ad ea tempora viguisse exisitimetur'^^).

"^) Caios relationis commnnis fortasse fons est singularis Satarnini
miasa, qnam edidit Mabillooios inter Liturfj^ias Gallioanas lib. 3. later
seriptores qui primns ad eam respicit, est Appollinaris Sidonios, inde
ab anno 472 Arvernoram episcopus, qui epist. IX 16 sic mortem Satorni
describit:

j £ qaibas primum mihi psallat hymnos

qoi Tolosatem tennit cathedram,
de gradn snmmo capitoliornm
praecipitatam.

Qoem ne{ir>torem lovia^ ac MiDervae
et crucis Christi bona confitentem
vinxit ad taori latos iniongati
plebs foribanda.

Qai eodem fere qoo Gregorios Toronensis tempore vixit Venantias Fortona-
tus Sidoniom secutos sancti laodes praedicat his versibos (miscell. II U):

sed vitiata malis et ple^bs infecta venenis
' curari effagiens aegra iacerc volens.
Comprendit male sana virom; ad Gapitolia dazit
atque soo medico vulnera plura dedit.

Gregorius Toroneosis, qui floruit inde ab anno 538 usqoe ad a. 594^
hist. Franc. I c. 28 (patrol. Lat. cur. Migne vol. 71 § 23): „Cumque com*
prehensQs ad Capitolium duceretur, relictus ab his (sc. presbyteris) solus
attrahitnr. Hic vero tauri fnreatis vestigiis alligatos ac de Capitolio prae-
eipitatos vitam finivit". Idem lib. miracul. I e. 48: ,,Qui impulsu pa^anorum,
bovis petolci religatus vestigiis, per gradus Capitolii praecipitatus, praesen-
tem finivit vitam capitis compage dispersa^'.

^^) e. p. Petri Mauricii, abbatis Claniacensis , qui obiit a. 1158, in
epistula adversus Petrobrusianos (ap. Valesium N. G. p. 620) verba haec
sunt: „Ista cum ia Capitolio senatorum, quaies vos ag^regare soletis^ de
consulari vel regio tribunali declamaterio ore vobis proferre moris sit, ad-
docto.statim in sententiam vestram eruditissimorum illorum conventa, in«
victae orationi subito acclamatur^'. Coria aotem, quae dicebatnr et nnnc
dicitur Capitolium, aedificata est a. 1294; inde igitur magistratus urbis, qui
nuBc vocantur cafitouls (capitolarii) dicti snnt Capitolini cf. Stark, Stadte-
lelieD, KuBst nnd Altertum in Franiireich p. 186. 189; Millin, Voyage dans
les defwrtements du midi 4e la Fraiice IV p. 428; Histoire g^neraie VI p. 213.

— 64 —

Tolosa, Tectosagum sicuti Nemausus Arecomicorum caput, a
Plinio 111 5, 87 Latinum oppidum, a Ptolemaeo 11 10, 9 colonia
cum dicatur, a Zumptio 1. c. I 413 inter colonias ab Hadriano
deductas enumeratur.

Nemaasus.

Medii aevi instrunientis publicis iude ab anno 1000 con-
scriptis ecclesia parva haud procul ab aediOcio quod nunc dici-
tur Maison carree sancti Stephani de Capitolio sive S. £tienne de
CapdueiL vocatur^^^). Qua de causa Poldo d^Albenas et eius ae-
tatis viri docti illud aedificium antiquum Capitolium esse censue-
runt. Yerum tamen cum nescirent, quid esset Capitolium, vel
curiam vel senaculum eo nomine significabant. Deinde fuerunt
qui, cum Spartianus in vita Hadriani c. 12 ab imperatore Ne-
mausi ad honorem Plotinae basilicam opere mirabili exstructaoi
esse tradat, aedificium „Maison carree" iliam basilicam haberi
vellent^^"). At ex tota aedificii descriptione templum fuisse
dilucide apparet^^^). Cuii^ autem vel quorum deorum fuerit,
dici nequit. Templum .deorum Capitolinorum fuisse si non cer-
tum at certe a probabilitate non abhorrere videtur^*^). Inscrip-

J89) Poldo d^Albenas Histoire de Nisines (Lyon 1560) p. 73 sqq. A. d.
VIII id. lan. aDD. 1100 Raimuado, episcopo JVemauseosi convenit cum Pontio,
abbate ecclesiae ^Ghaise-Dieu': ,,Diffii^yit namque guirpivit praedictus abbas
Pontius Raimundo Nemausensi episcopo et clericis eius et eorum successori-
bus ecclesias iotra eandem urbem fuadatas, videlicet cappellas Sancti Martini
et S. Petri, quae suot in castello quod dicitur Arenas et capellam S. Thomae
quae est in muro civitatis et aliam S. Stephani quae est iuxta Gapi-
tolium . . ." Histoire geoerale V p. 762. A. d. IV id. Dec. a. 1156 Adria-
nus IV papa privilegia ecclesiae Nemausensis Aldeberti, episcopi Nemaus.,
gratia per litteras definivit ita, ut eius potestatis esset praeter alias qaas-
dam ecclesias etiam ecclesia S. Stephani de Gapitolio; cf. Histoire
gen. III p. 803.

^^^) De illa basilica, cuius exactorem T. Flavium Hermen inscriptio in-
dicat, quaeso conferas Desjardins, La date de la basilique de IVimes in ephem.
Revue areheologique 1881 p. 65sqq.

**^) Spon, Recherches curieuses d'antiquite (a Lyon 1683) p. 159 — 163;
Millin, Voyage dans les departements du midi de la France IV 1 p. 212 — 215;
Histoire gen^rale de Languedoc I p. 256; Stark, Stadteleben, Kunst uad
Altertum in Frankreich p. 100 sqq.

^**) Stark p. 101: „Ausgrabungen sind von 1822 — 1833 gemacht, derea
Resultat folgendes ist: daraus geht hervor, dafs wir einen langgestreckten,
von einer Saulenhalle umschlossenen Platz vor uns haben, dessen siidliches
Ende aber halbkreisformig endete, dafs vor diesem Halbkreis im Siiden sich

— 65 —

tionem, quae supra portam in parte aedificii adversa erat et
quae clavis aeneis alligata antiquissima vulgo existimatur, litteris
exesis vel direptis ut clavorum auxilio restitueret nemini adhuc
contigit. Certe omnes iliius restituendae conatus acuminis ludicra
sapiunt^^^). Ludovico XIV regnante Colbertus minister aedificium
Lutetiam Parisiorum totum transferre consilium cepit. Quod cuni
factu diflficillimum videretur, a. 1670 Augustinis pro ecclesia con-
cessum est ea lege, ut reliqiiiae antiquae servarentur. Nostro
autem saeculo Napoleone auctore iJlud aedificium museum rerum
antiquariarum et pinacotheca factum esL — Nemausus, Areco-
coroicorum caput, coloniae Latinae ius a luIioCaesare adepta est^^^).

Augastodanam.

Eumenius rhetor ilie Augustodunensis, qui salarium annuum
a Constantio perpensum, ut scholas Aeduorum, quas Maenianas
vocat, restauraret, maximam partem contulit, a. 296 p. Chr. iliam
habuit orationem pro restaurandis scholis, qua provinciae
Lugdunensis a praeside petit, ut restaurationem scholae Maenianae,
Bagaudico tumultu vastatae, principibus commendet. Orationis
auteni in capite nono decimoque Maenianam inter tempium Apolli-
nis et CapitoUum, illos quasi oppidi oculos, sitam describit^^'^).

die Maisou Carree auf eioer iiber 3 Fafs erhohten Plattform aufbaut uod
mit ihrem iiber 10 Fufs aafsteigeuden Uaterbau als Zielpaukt dieser Anlage
erhebt. Es ist sonach wohl kein Zweifel, dafs wir ein Forum in autikem
SiDne vor uns haben mit einem Tempel an der einen Spitze und einem ent-
sprechenden Gebiiade, vielleicht einer Curie an der andern".

^) Seguier, Dissertation sur rancienne inscription de^la maison carre
de Nimes, Paris 1759, titulum sic restitnit: C. Caesari Angusti f. cos. L.
Caesari Aogusti f. cos. | desigoato | principibus iuventutis. llle igitur si
rectum enucleasset, aedificium a. u. c. 754 ad honorem C. et L. Caesarum
dedicatnm esse ceuseremus. At recte monet Miilin I. c, iliius quoque co-
natus ad arbitrium institutos atque magoum litterarum numerum non modo
non in restituendo neglectum sed ne eandem quidem litteram semper eodem
modo respectam esse.

^) Momms. Hist. R. III 533; Herzog, Gall. Narb. cap. 1. Aliter qui-
dem Znmptius 1. c. I p. 413.

^) „Quid aotem magis in facie voltuque istius civitatis situm est quam
haec eadem Maeoiana in ipso transitu advenientium huc invictissimorum
prineipum constituta? . . . Ad hoc, vir perfectissime, opus istod reddit illa-
strius et cum ipsorum Caesarum tum etiam omnium hominum aspectui promptius,
quod praecipuo est loco positum quasi inter ipsos oculos civitatis, inter
Apollinis templum atque Capitolium . . . ibi adulescentes discant . .'. m&xi-
morum principum facta celebrare, ubi ante aras quodammodo suas lovios

— 66 —

Templum medio fere urbi» loco fuisse effossiones nostra aetate
instilutae confirmare videntur^^^).

Augustodunum, urbem Aeduorum ])l*imariam, quamquam Eu-
menius 1. c. cap. 5 init. coloniam appellat, eo iure non fuisse vi-
detur, cum nusquam excepto Eumenii loco colonia dicatur (cf.
Zumpt. 1. c. I 438).

Vesontio.

De Capitolio cum Castan ita egerit, \'ix ut quidquam monitu
dignum relinquatur, fieri non potuit quin eum totum sequerer.

Ordinarium antiquum ecclesiae Bisunlinae, intra annos 612
et 625 conscriptum et postea saepius amplificatum, pompam ec-
clesiasticam die Palmarum celebrandam sic describit**^): „Post-
quam . . . processio extra ecclesiam (sc. S. Pauli) fuerit, incipiat
maior cantor antiphonam Cuni appropinquaret etc. Quae
sic protendatur donec ad Capitolium perveniatur. Clerici cum
processione monticuium ascendant et ibi se ordinent honeste et
religiose; turba autem in convalle stet ... His finitis, ordinent
se sicut prius et teneant coeptum iter ... Et cum venerint ad
Portam Martis, quae nunc dicitur Mgra, stent pueri super murum
civitatis, cantantes laudes Gloria etc.^'. Unde sequitur, ut septi-
mo saeculo medius inter ecclesiam s. Pauli et portae Nigrae locus,
qui non in monticulo sed eius sub radicibus esset, nomen Capi-
tolii ferret. Tertio decirao saeculo cum illa urbis regio adeo
aedificiis referta esset, ut pompa ad Capitolium consistere nequi-
ret, crux adoranda translata est ad ecclesiam S. Mauritii, quae
proxime sita Capitolium superabat^*^). Sub finem saeculi XTH vi-

Hercaliosque audiaot praedicari Inppiter pater et Minerva socia et lano
placata."

^^^) fiulliot ap. Castaa I. I. p. 68 ado. Idem dissertatione, quam ia-
scriptam „Observations historiques et archeol. sur les fouilles d'Aognsto-
dunam^' iaseroit commentationibns academ. Sorboon. a. 1877 p. 131 — 150,
de magoilicentia operum antiquorum haec facit verba: „Aacune ruiae ...
o^auooo^ait une grande richesse . . . Cest la, anx alentours da Capitole et
du forum, qu'ont ete decouverts les objets d^art, les belles mosaiqaes, les
graudes scalptures. A mesnre qa'on s'eloigoait de ce centre luxaeux, eu
reculant vers les rempart^, la somptnosit^ des coustructioos diminuait; les
mosaiqnes, les marbres, deveoaient plus rares ou plas grossiers, le chapiteau
coriathieo disparissait".

'^^) OuDod, Histoire des S^quaoois et da comte de fiourg^ogne 1735,
preaves p. XXX.

^) Mense Nov. a. 1218 inter ecclesiam S. loaonis et Gaidonem de

— 67 —

cus factus est, qui usque ad saeculum XVIII rue du Chateur
Yocabatur. Cuius vici aedilicia identidem in instrumentis publicis
dicuntur mansi de Capitolio^^^). Haec argumenta cum habea-
mus, relationem S. Maximini episcopi omittere possumus; atque hoc
etiam magis, quod haec vita sub finem saeculi XV conscripta quasi
dubia ab ipsis editoribus Actorum SS. reiecta est^^^). Cum a. 1840.
1850. 1863 eo quem illa instrumenta indicant Joco efTossiones
fierent, templi Capitolini reliquiae maximam partem inventae et
detectae sunt*'^^).

Vesontio, Sequanorum oppidum maximum, si non prius, at
certe altero p. Chr. saeculo colonia iiacta est'^').

lam super est ut Capitoliorum Galliae exempla testimoniorum
iide destituta afTeramus. Ac Durocortori quidem, quod caput
erat Remorum atque imperatorum aetate praeter cetera illius re-
gionis oppida artibus et litteris florebat, Capitolium fuisse actis

Liela initus est tractatns, „Qt dictus Guido omDe ius quod habebat io campo
qul est a dicta S. Mauritii ecclesia inferius usque ad Capitolium . . . capi-
tulo cederet** cf. Castan p. 57.

**^) Ecciesiae S. Pauli instrumenta documento sunt: a. 1134 Ansericus
archiepiscopus Bisuntinus ecclesiae S. Pauli praeter alios reditus concedit
^solidos duos in manso Lamberti de Capitolio^' cf. Castan, Origines de la
eommune de Besan^on n. VIU. IUe Lambertus de Capitolio in instrumento
anni 1250 dicitur Lambertus de Chatoyl. Inde ab anno 1200 Latinum nomen
Capitolii cessit Francogallico factumque est: Chatoyl Chatol Chatoul
Chatour Chateur. £cce documenta: „Simon Dambarbe de Chatol vendit
(a. 1247 mens. lan.) ecclesie S. Pauli tertiam partem furni de Chatol, siti
in territorio dicte ecclesie'^; mens. luo. a. 1250 „Humbertos et loanoes de
S. Mauricio dant priori S. Pauli medietatem furni siti in Chatoyl, in introitu
vici S. Pauli, in territorio dicte ecclesie^^; mense Maio a. 1260 „Ioannes,
abbas S. Paali, cedit^Gerardo presbytero, curato de Buro, furnum de Chathoil
et domum dicti furoi'^ loannes de Chatonl a. 1305 testis est pactionis,
Phelipons de Chatour a. 1291 in numero urbis Vesontionis stipendiariorum
refertur cf. Castan p. 59.

^^) „Videns (sc. Maximinus) basilicam non posse capere Christianorom
multitudinem tam ingentem, quandam domum in foro civitatis iuxta Capito-
lium consecravit in hooorem S. loannis Baptistae, quod templum etiamnnnc
in radice mootis Coelii, in platea Qnintinia constitutum est^'; cf. loan.
Chiffletii Vesontio (Lugduni 1628) cap. 16; Dunod. 1. c. p. 172 et Histoire
de reglise de Bes. p. 34.

2^^) Templum accurate Castan descripsit 1. c. p. 59—61 ; cf. formas VIII
et IX.

>B>) Momms., Inscript. Helvet. n. 42. cf. Castan, Revue arch. yol. 33 (a.
1877) p. 373 sqq.

- 68 —

s. Macrae, quibus templi mentio lit^'^), confisi viri docti Galliae
Yulgo credunt. At primum actis sanctorum, nisi accedat argumen-
torum pondus, fidem habere non possumus^^^). Deinde passio s.
Macrae, ante Carolingornm tempora non conscripta, tam sincera
et incorrupta non videtur esse, ut nimium fidei ei tribuamus;
certe qui ea ediderunt, quod sinceritatem augeat vel confirmet,
nihil conferre potuerunt.

Neque vero defuerunt, qui inde, quod Ademarus Cabanensis
Sanctonae urbis Capitolii meminit, ibi lovis Capitolini templum
fuisse statuerent'^'^). Sed ab illo falso vocabulum usurpatum esse
cum supra Q). 10 adn. 13) aduotaverim, non habeo quod hoc loco
plura verba faciam.

7. Qermania.

Angnsta Treviroram.

Postquam Augustus militibus deductis indigenisque adscriptis
Treviros iure colonico ornaverat**®), temporibus imperatorum op-
pidum ita est auctum, ut brevi inter nobilj^sima et potentissima

*'') A. SS. laD. tom. I (a. d. Vlll id. lao.) p. 325 edit. primae: „Rictio-
varus (de qao vd. infra s. v. Treviri) a Diocletiaoo et Maximiaoo io Galliam
mittitur, ut religiooem Christiaoorum peoitus aboleret . . . Virgioem nomine
Macram inveoit . . . quam sic aSatus est: ... volo ergo te scire, a sacra-
tissimis imperatoribus legem esse prolatam, . . . ut omnis qui lovis imag^oem
veoerari, imo adorare reooerit, iosuperabilibns tormeotis addicatur . . . sa-
crifica diis magois . . . prospice ad Capitolium et sacrifica diis. Macra
respondit: Christus, cui me tota devotiooe commisi, Capitoliumestmeam,
in quem semper respicio . . . Tuuc praeses a circumstantibus iudicinm ex-
poscit . . ., quorum haec fuit seotentia, ut quando renueret ma^nis diis im-
molare, ad Capitolium, quo libare uegligebat, viva combureretur".

'^) Marlot, Histoire de Reims I 505 praeter S. Macrae memoriam nihil
dicit de Capitolio; attamen iterum iterumque testis adhibetur! M. Taiiliar,
Le centre et le nord de la Gaule au siecle d'Auguste et sous les AntoniDS
in commentat. Sorbonn. 1S69 Histoire philol. etc. p. 40 haec mirifica verba
facit: „Un capitole qui y est erige sert a la fois de sanctuaire religieux et
de palais pour les magistrats ! ^^

^^) In instrumentis publicis, quae pertineant ad Pipinum, Capitolii vo-
cem saepius occurrere quo iure Petr. Pithoeas Advers. II c. 18 cootenderit,
ego diiudicare non possum.

•*•) Colonia vocatur Tacito hist. IV 62. 72 al.; col. Aug. Trcvirorum
ap. Or. 2773. 839; col. Aug. Patr. Trevir. in nummis sub Vespasiano cusis.
Secundam igitur eam^ quam Mommsenus praecepit regulam (praefat. inscript.
Aug. Vind.), colonia ad Cacsarem Augustum, non ad quemvis eius nominis
imperatorem, ut voluit Zumptius 1. c. I 385, referenda est

— 69 —

quae cis Alpes erant oppida priaiarium quenfidam locum obtineret.
Quod maxiroe valet inde ab anno 292, quo Constantius Chlorus
ibi imperii sedem constituit, cui qui successerunt imperatores
(e. g. Maximianus Herculeus Constantinus Constans Valentinianus
alii) idem fecerunt, donec oppido identidem a Germanis devastato
initio saeculi quinti inde cedere et praefecturam transferre Are-
latem cogebantur. £o autem tempore urbs in Francorum dicio-
nem pervenit.

His igitur praemissis tanti nominis in oppido Capitolium fuisse,
ad alias urbes si respicimus, non modo non veri simile sed cer-
tissimum videtur esse^'^^), licet argumenta, cum pcndeant a vul-
gari fama, non multum prae se ferant fidei atque iudicii.

Ac prima quidem Capitolii mentio occurrit in vita ss. Eu-
charii Valerii Materni^'^^), cuius auctor quis fuerit non patet :
alii Eberhardo*'^*) alii GoJdschero**°), monacho s. Mathiae coc-
nobii, ubi tum insignis quaedam erat officina fabularum ecciesi-
asticarum^^^), tribuunt. Sed quisquis fuit, hoc constat, ante sae-
culum X vitam non conscriptam esse^®*). Nec vero recentioris
est aetatis, cum eam amplexi sint Remigius Mediolaeensis (saec.
X ex.) et Herigerus, abbas Lobiensis, qui a. 1007 obiit; adde
quod auctor vitae s. Agritii saeculo XI scriptae**^) ad Eucharium
respiciens verba de Capitolio facta ad verbum fere exscripsit. At
contra eam saeculo X antiquiorem non esse, inde intelligitur,
quod praeter unam s. Maximini vitam Trevir. libri saeculo X anti-
quiores exstant nulli^^^). Quid igitur de fide eius statuemus?

'^^) Imperatores e. g. ValentioiaDum et Gratianum a. p. Chr. 368 (Ausod.
Mos. 420 sq.) ibi triumphos egisse quomodo aliter cogitari possit oisi quod
ibi templum Capitoliaum fuerit, ego quidem uescio.

«M) A. SS. lan. (a. d. IV Kal. Febr.) tom. III p. 534 sqq: „Tandem per-
fecto itinere Treviros perveneruDf, ubi tantus gentilitatis error inerat, nt ex-
ceptis singolornm peoatibus in udo Ioco civitatis eeotum statuta idola a
populo generaliter colereotur et per ea miseri responsis daemoaum ac prae-
stigiis delnderentor. . . . Cumque s. Eucharius per singulos dies populum
adraoneret, ut idola vaoa colere cessarent, quodam die . . . pontifices Capitolii
invidia succensi maximam partem populi contra eos concitavernnt'^

ws) Hontheim, Hist. Trevir. dipl. I p. XVII, m p. 965.

«w) Bonaod. 1. c. praef. § 3.

861) Wattenbach, Dentschlaods Geschichtsquellen II 97.

863) Waitz, Praef. gest. Trevir. ap. Pertzium, Mon. Germ. script. VIII
p. 113.

"8) A. SS. lao. tom. II p. 55.

»M) Waitz. 1. c. p. 111.

— 70 —

Praeter ipsa martyrum nomina ex paucis monumentis iisque saepe
dubiis cum nihil fere ad vitarum scriptores perveniret, maxime
id agebant , ut ad famam vulgarem , quo magis narrationes or-
narent, confugerent. Qua de causa quae narrant partim nuda fig-
menta partim ex fama incerta hausta sunt^^*). Fortasse igitur
ea quae acta de Capitolio Trevirensi exhibent ex fama popu]i etiam
tunc vigenti scriptor exhausit.

Nunc transimus ad Gesta Trevirorum, quae qui compo-
suerit dici non potest. Qui primus arte critica adhibita ea re-
censuit Waitzius^*®), qua editione ea quam fecerunt Wyttenbachius
et Muellerus Gestorum recensio antiquata est, non ante saeculum
XII Gesta composita esse certa ratione probavit. Quorum scrip-
tor, quisquis fuit, in Trevirorum rebus inde ab initio usque
ad annum 1101 describendis versatus est ita, ut narrationes si
non leviter inveniret at ex fama populi, ex inscriptionibus vel
tum repertis vel fictis, ex sanctorum historiis depromeret. Et
maxime quidem, ut urbem quam celeberrimam redderet, quae-
cunque tum de monumentis antiquis (e. g. de portis aquaeductibus
amphitheatro Capitolio) populi in ore tradita ferebantur, cupide
arripuit. Neque igitur solum ex Caesare lustino Eutropio aut ex
rei ecclesiasticae scriptoribus (e. g. ex Rufino Sulpicio Severo Gre-
gorio Turonensi) permulta exscripsit sed etiam martyrum Trevi-
rensium historias saepenumero verbo tenus operi suo innexuit.
Quare non mirum, quod vitae Eucharii scriptoris verba, quae de
Capitolio fecit, in gestis Trevirorum reperimus^^^). Gravioris autem
momenti est illa caedis Rictiovari narratio, quam Gesta continent.

^'^) Gentum statuta idola si in Gapitolio fuisse dicuntur, eam famam
apud populum viguisse veri simile videtur. Nam cum factum esset ut lup-
piter Gapitolinus omnes fere religionis Romanae deos deinceps hospitio re-
ciperet atque aedicularum circum templum Gapitolinum Rom. numerus itn
augeretur, ut omnes dei uno loco congregati viderentur, huius rei memoria
religione antiqua iam pridem sublata, cnm provinciarum Gapitolia Romanum
ad unguem exprimerent, in ore hominum remansisse videtur. Velut vitae s.
ApoUinaris scriptor Ravennatis Gapitolii pontificum ait invidiam et studium
tantam fuisse, ut ibi plus trecentae essent arae (vd. p. 33). Similiter
Antiochiae in Gapitolio plus quinquaginta simulacra culta esse acta s.
luliani affirmant (vd. p. 58).

2W) Mon. Germ. script. VIII p. 111—174.

^'') 1. c. p. 132, 5: „Pecerunt ibidem et Gapitolium maximum, templum
quoque idolorum, in quo non minus quam centum statuta idola generaliter
ab omni populo colebantur et per ea miseri responsis daemonum ac variis
praestigiis deludebantur".

— 71 —

Narrant enim anno p. Chr. 291 propter frequentes GaUorum tu-
multus legionis Thebanae quattuor cohortes ab oriente accersitas,
quod in campo Martis lovi sacrificare et fide Christiana desciscere
noUent, a Rictiovaro, Trevirorum praefecto, iuxta CapitoUum magna
caede facta esse occisas. Idem CapitoHum in ecclesiam s. Mariae
postea conversum martyriique Jocum litusad martires esse nun-
cupatum^^^). Videamusigiturprimum, quid statuendum sit de historia
fabulosissima, dcinde iUo loco CapitoUum fuisse rectene se habeat.
Postero die, pergunt gesta, a Rictiovaro Palmatium, consulem et
patricium civitatis, una cum undecim senatoribus ead^em de causa
trucidatum esse nec prius iUum acquievisse, dum tertio die etiam
maxima plebis pars occideretur. Paucos de caede superstites
corpora sepeUvisse et puteum quendam ingentis capaci>
tatis eorum ossibus replevisse. Praeter Thyrsum Bonifacium
Cassium Florentinum Gereonem Victorem, cohortium Thebanarum
praefectos, sanctorum qui aitero die trucidati traduntur nomina
afferuntur haec: Palmatius Constantius Maxentius Crescentius
lustinus Leander Alexander Sother Hormisda Papirius Constans
loviauus. Ac primum quidem tenendum est, cum eius aetatis a
scriptoribus tantae caedis nuUa fiat mentio at contra Lactantius
(de mort. persec. c. 15) Christianorum persecutionem non per-
tinuisse tradat ad GaUiam, iUo tempore tale facinus accidere non
potuisse. Quod si compertum habuissent rei ecclesiasticae scripto-
res, cum id unum agerent, ut sanctos, quotcunque possent, martyres
ul)ique in lucem atque oculos hominum prodire cogerent, minime
futurum fuisse putamus ut siierent. Sed quod maximum est, eo ipso
tempore, cum tota civitas ex more antiquo lovi sacrificando non
desisteret^^^), tantum iam fuisse Cbristianorum numerum non ita
veri simile videtur esse. Dnde eftlcitur, ut narrationem fide
historica non comprobari censeamus. Accedit, quod nomina san-
ctorum, quae supra nominavi, usque ad id tempus ignota in fastos
inde a saeculo ^l conscriptos irrepserunt^^^). Cum enim a. 1072

^B^) ib. p. 150: ,yEx his ionameris tanta miiltitado ad litas Mosellae
ioxta Gapitolium maitirizata est, ut sanguis rivuli defloeDtes in Mosellam
aquae permixti eam in suum eolorem converterent, ut naturali claritate re-
mota peregrino magis quam proprio colore ruberent . . . Hoc idem Capitolium
postea in honorem dei genetricis semperque virginis Mariae est dedicatum
et ipse locus ob memoriam marlirum litus ad martires nomen accepit^^

^^^) Mamert. panegyr. Maxim. Aug. p. 94, 26 al. (ed. Baehrens.).

3'^) Linde, Der Fraukeoherzog Rictiovaras und die Trevirer Maertyrer
(Trier 1852) p. 13—15.

— 72 —

s. Paulini monachi ecdesiae cryptam aperirent, inventa est ta-
bula quae illorum martyrum a Rictiovaro caesorum nomina con~
tinebat'^^). Quid mirum igitur, quod sanctorum nomina ex ta-
bula tum reperta et sine dubio iicta et supposita exscripta sunt!
Eodem fere tempore fortuna etiam arrisisit ecclesiae s. Mariae inripa
monachis. Qui cum aliarum ecclesiarum monachis, qui in sancto-
rum corporibus reperiendis tanta usi erant fortuna, cedere noUent
et ipsi diligenter vestigia quaererent, contigit, ut innumerabilium
martyrum ossa invenirent, quo factum est, ut nomen ecclesiae
converteretur in s. Maria ad martyres. Duodecimi igitur sae-
culi fuerunt monachi, qui eam fabulam pervuigandam curarent.
At quaeritur, utrum leviter eam invenerint an ei insit aliquod
granum fidei historicae. Gonstat oppidum ter a Germanis vasta-
tum et direptum postremum a. p. Chr. 411 a Francis ita deletum
esse, ut incolarum maxima pars et obsidione diuturna absumeretur
et foeda caede a victoribus trucidaretur. Quanta incolarum
miseria tum fuerit, nemo melius descripsit quam Salvianus (d.
gubern. Dei lib. YI in.). Ea autem, qua Rictiovarus usus esse
traditur, saevitia non quadrat ad Romanos sed ad Francos, quos
simile quid crudelitatis commisisse Procopius (d. bello Goth. II 25)
et alii eius aetatis scriptores tradiderunt. Quod cum ita sit, recte
fortasse Linde (1. c. p. 26 sq.) Rictiovarum non Romanorum sed
Francorum ducem fuisse suspicatus est. Cuius caedis vastationis-
que memoria cum diu vigeret, facillime accidere potuit, ut variae
fabulae cum illa coniungerentur. Quam famam, quae vulgi
facta erat, non ecclesiae, subinde monachi, qui ubique quaesituri
martyres reperiebant, in suum usum vindicarunt. Nec multum
igitur ad rem probandam valere possunt.

Secundum nostrum consilium nunc restat, ut de loco Capi-
tolii quaestionem moveamus. Quod postea in ecclesiam s. Mariae
versum et locum ipsum ob memoriam martyrum Litus ad mar-
tyres appellatum esse*^^) Gesta afOrmant. At Cbntra ecclesia s.

»") Waitz. 1. c. p. 220; Gest. Trevir. p. 166/167.

*'^) £eclesiae Doinea s. Mariae ad martyres non ante mediam saeculam
XII datam esse, testantar ecclesiae tabularii instromenta (ap. Linde, Altere
Geschichte der Abtei Sancta Maria aaf dem Moselafer 1. c. p. 35 — 42), qui-
bus vocatar a. 973 ecclesia gloriose dei genetricis et vir^inis
Marie in ripa; a. 1000 ecclesia gloriosissime dei genetricis
Marie saper litas Moselle; a. 1030 cenobiam gloriosissime vir-
ginis dei genitricis Marie; a. 1140 sancta Maria saper litas,
monasterium sacratissime virginis Marie super litus; a. 1146,

— 73 —

Mariae ante portam Nigram, id est extra veteris oppidi muros
sita est, cum tamen Gapitolium nisi intra oppidum cogitari ne-
queat. Quod cum antiquarii recte intelligerent, a)ius alio loco
Capitolii vestigia quaerenda esse arbitratus est. Verum tamen
ctim fundamenlis ecclesiae detectis ^praeclara operis Romani vesti-
gia'' in ruderibus eius viserentur, ad antiquum aliquod aedificium
reliquias spectare omnes fere pulaverunt. lilud Pantheon fuisse,
non Capitolium, censebant Wyttenbach et Muelierus (Gest. Trev,
cap. XXVIIl adn.) , ecclesiae ioco villam fuisse, non magni nominis
aedificium, ex effossionibns ibi institutis effecit Linde (1. c. p. 3S-42).

Deinde fuerunt, qui portam Nigram, quam Poppo archiepisco-
pus Trevir. anno 1035 s. Simeonis in ecclesiam convertit, Capito-
lium praestare docerent^^^). Quae quali usui fuerit postquam diu
antiquarii inter se disceptarunt^'^), nunc quidem urbis porta
eaque triumphalis vulgo putatur.

Fortasse quis dixerit, quod Gestis Trevirorum ecclesia s.
Salvatoris in Capitolio commemoretur, ea re ad templi locum inda-
gandum ansam dari. At illa verba non in omnibus sed nonnuUis
libris mss. iisque deterioribus cum legantur, Waitzius in contextum
non recepit^^*).

Denique fuisse moneo, qui eas, quae vulgo thermae vel
theatrum vel palatium habentur, ruinas ad Capitolium non male
quadrare putarent^^^). Sed hanc rem missam faciamus. Capito-
lium certo quidem Treviris fuisse, sed quo urbis loco fuerit usque
ad hunc diem dici non posse demonstrasse satis hahebo.

1187, 1219 monasterium sancte Marie ad martires; a. 1208 eccle-
sla beate virginis Marie dei genitricis ad martires. Atque nostris
iam temporibus ecclesia utitur ea significatione, quam non prius, quam monachi
saeculo XI exeunte illas martyrum repertorum fabulas aut in usum ecclesiae
vindicarent aut invenirent, ortam esse luce clarius videtur.

''*) Brower, Antiquitat. Trevir. 1 146; de Haupt, Triers Vergangenheit
und Gegenwart, part. I p. 118.

^''*) Maximi ponderis sententias collegit Linde, Die porta Nigra u. d.
Kapitolium der Treviris a. 1852 p. 11 — 14. Porta Nigra, id est Nicra, a
flumine IVicro nuncupata; deinde noinen videtur mutatum, qno melius portae
albae opponeretur, cf. Linde 1. c. p. 25.

*^^) Exstant in Wyttenbachi et Muelleri edit. cap. 38, desunt etiam ap.
d'Aschery, Spicilegium sive collectio vcterum aliquot scriptorum qui in Galliae
bibliothecis delituerant, vol. II a. 1723.

'^*) Hoc pluribus verbis docere studnit Linde, Der Frankenherzog
Rictiovarus, p. 52 sqq.

— 74 —

Colonia Agrippinensis.

Agrippina minor, Gennanici filia, Claudii uxor, quod Ubiornin
in oppido nata erat, anno p. Cbr. 50 ut oppidum patrium iure
colonico donaretur impetravit^"). Ac tanti quidem nominis oppi-
dum quin Capitolium habuerit, quid est quod dubitemus? Ek
tribus, qui urbem paululum superant, collibus unus in parte Rheni
ripae mediterranea fert ecclesiam s. Mariae, quae dicebatur et nunc
dicitur in Capitolio*^^). Haec igitur ecclesia fueritne in loco Capi-
tolii aedificata, quaestio sit nostra. Atque communis quidem fama
el sermo tradit, Plectrudem, Pipini Heristali uxorem, cum ille Chal-
paidae paelicis amore incitatus eam fastidiret, Coloniam recessisse
ibique Capitolium, habitafionem et palatium ducum Austrasiae, in
monasterium virginum s. Mariae commutasse. Eandem, cum more-
retur ut abatissa monasterii, in media ecclesia esse sepultam^^^).
Cui relationi quantum fidei habendum sit antequam exponam,
ad ecclesiae historiam quae pertinent paucis verbis commemorare
operae pretium videtur esse. Ac primum notatu dignum est quod
ecclesia in antiquissimis instrumentis non dicitur Maria in Capi-
tolio, sed Maria alta sive in altis, sancta Maria, s. Maria in Malz-
buchel, s. Maria super MalzbucheP®"). Antiquissimum quod re-
peri documentum pertinet ad testamentum Brunonis archiepiscopi
anno 956 conscriptum ^^^). Primus autem, quod sciam, Caesarius

2") Tacit. ann. XII 27, Gerin. cap. 28; Plin. h. n. IV 31, 106.

^^^) De rebas topograph. yd. Ennen, Geschicbte der Stadt Koln I p. 88 sq.

^^^) Aegid. Gelen, De admiranda sacra et civili inagnitudine Coloniae
(a. 1645) lib. III syntagm. IX (p. 323 sq); Valesius, Notitia Gall. (a. 1675)
p. 149; Mabillou, Annales ordin. s. fiened. I p. 587; Lecomte, Annales eccles.
Franc. IV p. 213 sq.; Gallia christ. III col. 770; Stangefolius, ABualium cir-
culi Westphalici (a. 1656) lib. II p. 39; Winheim, Sacrarium Apripp. (a. 1607)
p. 113; Ennen I. c. I p. 89. 110. 146.

^^^) S. Maria in Malzbuehel vocatur instrumentis inde ab anno 1179
usque ad saeculum XVI, cf. lost, Annal. societ. antiquar. Rheo. a. 1878 p.
171. Vicus, qui est haud procul ab ecclesia, nunc quoque dicitur „am Malz-
biicheP'. Gum autem Daentzerus in iostrumento anni 1231 (ibid. a. 1866 p. 88)
legi affirmat „de Alzbuchele^S eam falsam esse lectionem satis constat.

2") Pertz, Mon. Germ. VI 274, 45: ,,ad Sanctae Mariae altare vasa duo
ex melioribus; monasterio et claustro perficiendo librae centam, cortioa,
scamnalia duo, mappae totidem'^ Ecclesiam Mariam altam appellatam esse
verbo monet Winheim, Sacrar. Agripp. p. 113: „hinc in antiqaissimis monu-
mentis collegiatam hanc ecclesiam olim Mariani altam vocatam certam esf.
Idem affirmat Gelenius I. c. p. 330: „iinde et b. M. virginis alta ecclesia
appellatur*'. Neque vero qnidquam aliud hoc cogaomea significat aisi

— 75 —

HeisterbaceDsis, qui yixit inde ab anno 1199 usque ad annum
1240, significatione s. Mariae in Capitolio utitur"*). Deinde sae-
pius eam reperimus in instrumentis ad ecclesiam pertinentibus'*").
Saeculo XI cum ecclesia casu quodam diruta esset, eam restaura-
tam a. 1049 Leo IX, cum mense Martio et lulio Coloniae versa-
retur, die visitationis s. Mariae dedicavit^**). Neque vero tum
primum illam aedificatam esse eo apparet, quod eius in testaroento
Brunonis anni 965 mentio fit. Quam ob rem aedificatio ad anti-
quiorem aetatem licet non ad eam, quam voluit Boisseree, re-
vocanda est***). Eam enim, quae nunc est, ecclesiam eandem
esse quam Piectrudis sub annum 700 aedificasse tradatur ille sibi
persuasit^^*). Quid autem de ecclesiae cognomine statuemus?

„Maria in colle". Addo instrumenta haec: a. 1139 „beneficiam Karoli per-
tinens ad sanctam Mariam que est in Colonia, Lacomblet, UrkundeDbach fur
die Geschichte des Niederrheins I n. 337; a. 1229 „rectro curiam abatisse
de sancta Maria^', Knnen et Eckertz, Quellen zur Geschichte der Stadt Koln
11 n. 113; Eodem saecnlo: „\a vigilia assumptionis b. Marie, in anniversario
episcopi Heinoldi, convivales denarii a camerario sic dividuntur ... ad s.
Mariam altam VI solidi . . .^S Statut. capit. Colon. ap. Lacomblet, Archiv
fiir die Geschichte des Miederrheios II p. 24, 5.

sss) Dialog. miracul. ed. Strange II p. 59 : „CoIoniae scholaris est paene
quattuordecim annorum, cuiusdam civis filius et ecclesiae sanctae Mariae in
Capitolio canonicus*^

3^') E. g. a. 1223 „Gerberna abbatissa, Clemeotia decana totusque con-
ventus S. Mariae in Capitolio Coloo." Wallraf, Beitiage zur Geschichte der
Stadt Koln und ihrer Umgebungen I (a. 1818) p. 21; a. 1233 „et sciendum,
quod de dimidietate domus, que vocatur ad bovem, VIII solidi colonienses
ecclesie sancte Marie in capitolio annuatim iure censuali solventur'', Ennen
et Eckertz, Quellen zur Geschichte der Stadt Koln II p. 142 n. 138; a. 1255
„iuxta domum ecclesie sancte Marie in capitolio colon.^* ib. II p. 363 n. 361 ;
a. 1257 „noveriDt universi, . . . quod homines isti . . . ecclesie sancte Marie
in Capitolio Colon. suot cerocensuales ex antiquo iure^', ib. II p. 374 n. 377;
a. 1293 „scilicet de honis curtis de Are, que partim spectant . . . ad abba-
tissam b. Marie io capitolio'', Lacomblet, Urkundenbuch I p. 226 n. 337.

^^*) F. de Quast, fieitrage zur chroool. Bestimmung der iilteren Gebaude
Kolns, Annal. societ. antiqu. Rhen. vol. X (a. 1847) p. 201 — 211; vol. XIII
p. 176—178; vol. L (a. 1871) p. 134 sqq.

^^^) De Quast. I. c. vol. L p. 134: „Der Mangel bestimmter Stiftungs-
urknnden in einem so alten und schon so friih bedeutendem Orte deutet doch
immer auf eioe friihere Zeit hin'^ id. vol. X p. 209: „Das glauben wir ebenso
«icher annehmen zu konnen, dafs die jetzige Kapitolskirche nicht das erste
Muster dieses eigentiimlichen Grundplanes liefert, dafs dieser selbst in ein
weit hoheres Alter hinaufreicht als das der Stiftong der Kirche durch
Plectrudis".

S88) Die alteren Bauwerke am Niederrhein (a. 1844) p. 4.

— 76 —

Illud ante saeculum XII iam fuisse quod demonstrare non possumus,
inde efficiemus tum primum ioventum esse, quo antiquior et or-
natior ecclesia videretur ? Duentzerus quidem cum nomina Romana
nisi in oppidorum vocabulis reservata non esse deroonstrasse sibi
videatur^^^), eam quoque appellationem quasi tum a monacbis
inventam reicit^^^). Quem si audies, Caesarium fortasse eam emen-
titum esse facere non poteris quin putes. Neque tamen nos erra-
turos esse speramus, si Capitolii nominis memoriam ab initio illi
ecclesiae inhaesisse solamque causam, quod ante illud tempus
ecclesiam id nomen tulisse non eluceat, ex inopia instrumentorum
ad priora tempora pertinentium ortam esse contendemus. Certe
saeculo XI Capitolii nomen monachis notum fuisse, inde patet,
quod Gelenius^®®) dicit, Marianum Scotum^^") libro secundo
itineris sive periegeseos s. F^etri narrare, s. Maternum
iuxta Capitolium deiecisse Martis et aliorum idolorum delubra,
invexisse vefo in ea Christi cultum atque unum Capitolio vicinius
nomine s. Petri decorasse. Sed redeamus uride digressi sumus.
Plectrudis igitur a coniuge neglecta Coloniam devertisse ibique
Capitolium sive palatium ducum Austrasiae ad ecclesiam s. Mariae
destinasse fertur. Tota enarratio licet vera non habenda sit, tamen
veri granum ei inesse iudicamus. Neque igitur Duentzero ad-
stipulari possumus, qui eam nihili esse ut demonstraret maxime
operam dedit*^'). Primum autem quae historiae fide comprobata
sint, videamus. Plectrudis, quae Pipino intra annos 670 et 675
nupserat, cum coniuge ita coniuncta erat et, quamquam ille ali-
quamdiu Chalpaidam paelicem praetulerat atque cum ea Carolum
Martellum genuerat, tantum apud eum valebat, ut moriens ille
anno 714 uxori tolius regni imperium traderet, quod tenuit, dum
a Carolo privigno superata e regno pelleretur^®*). Quo loco quam
fortunam postea passa sit, non constat; tantum constat, ante
annum 717 eam non mortuam esse''^^). Cum autem a coniuge
nunquam dissideret ita, ut eum vivum desereret et in monasterium
se reciperet, illud relationis recte se habere non potest, sed vel

'^^) Annal. societ. antiqu. Rhen. vbl. XXVII 19 sq.
»M) ibid. vol. XXVI p. 50 sq.; vol. XXXIX. XL p. 88-^115.
W9) 1. c. p. 446, syntagm. CXLV.

H Vixit inde ab a. 1028 ad a. 1082 vel 1083, cf. Wattenbach II p. 92.
»>) 1. c. XXXIX. XL p. 88—115.

^) Breysig, Jahrbucher des frankischen Reiches 714—741 Lips. a. 1869
p. 5—28.

^^) Gorz, M. Rhein. Re^esten, 1 p. 57.

— 77 —

una ciin) eo vivo vel eo mortuo, cum a Carolo imperio privata esset,
monasterium exstruxit. Duae igitur res, discidium coniugis, quod
Chalpaidam anteposuit, et inimicitiae privigui, posteriore aetate
fama vulgari ita conglutinatae videntur esse, ut ea propter paelicem
a Pipino dimissa de publico recessisse et Capitolium seu palatium
in monasterium verlisse diceretur. Iniuria autem Duentzerus eo
nititur, quod Plectrudis ex paiatio ducum Austrasiae monasterium
fecisse fertur. Mihi quidem illa verba addita videntur esse, quo
accuratius quid Capitolium significaret vel quali usui fuisset, de-
terminaretur. Nam si viri docti nostrae aetatis Capitolia pro pa-
latiis fuisse credunt, quid mirum, quod medii aevi scriptores idem
crediderunt? Idem cum censeat omnibus locis templa antiqua
basilicis s. Petri cessisse, Capitolium in loco domus, quae dicitur
s. Petri, fuisse suspicatus est. At effossionibus , quas instituit
Voigtel architectus'^^), illum coilem undeviginti pedes altum non
natura sed arte factum esse dilucide apparuit. Quae cum ita sint,
quaestionis niovendae lucem solae ferre possunt efTossiones, quae
ut quam primum fiant non nemo mecum optabit.

Augustae Vindelicum monumenta qui descripserunt^^^),
passione s. Afrae confisi ibi quoque templum lovis Capitolini fuisse
arbitrantur. Sed quamquam Ruinartus M. Velserum secutus illam
omnis suspicionis expertem essc affirmat, tamen ea, quae solis
ex actis sanctorum pendent, testimonia sincera iudicare non pos-
sunius*'^).

III. De origine triadis Capitolinae.

Quoniam Capitolia iu orbe Romano quae fuerint quantum
eius iieri poluit exposuimus, consentaneum videtur esse, ut quaestio
addatur de origine triadis Capitolinae, quam ad rationem Capi-
toliorum totam explicandam nobis suscipiendam esse putamus.
Sed antequam eam ingrediamur, iuvat fortasse uno quasi obtutu
ad ea respicere quae supra exponenda nobis proposuimus. Ac

^) Aon. societ. aatiqu. RheD. vol. LIII. LIV p. 199 sqq.

s»i») e. g. Marcos Velserns, Rerum August. ViodeL libri Vlll (a. J682)
(opp. omn. p. 177 sqq.); Eogelb. Werlichius, Ghronica (a. 1595) p. 33.

'*') Rnioart, Acta sincera et seL p. 400 (= A. SS. non. Aug. (A. mens.
Aug. II p. 55 sq.)): „AccedeDs ad Capitoliom sacrifica. Afra respondit: Ca-
pitolinm meum Christus est, quem habeo ante ocules meos''.

— 78 —

primuni quidem non solum id egimus ut Capitoliorum, quae ex-
starent extra Romam, vestigia indagaremus sed etiam ex oppi-
dorum maximeque Italiae condicionibus fortasse aliquid ad ori-
ginem triadis Capitolinae illustrandam eflfici posse rati unius cuius-
que oppidi condicionem, quae fuerit, in examen vocavimus. Unde
exempla ad unum omnia a Romanis propagata non solum in colo-
niis sed etiam in singulis municipiis nobis occurrere apparuit^^^).
Italiae oppidorum municipia fuerunt Histonium Marruvium
Marsorum Ravenna. Extra Italiam in municipiis (vel io
pago cf. p. 52) Capitolia fuisse saepius observavimus. Colonia-
rum autem numerum maiorem esse quam municipiorum , sola
causa videtur esse, quod illae urbem Romam, cuius quasi ef-
figies parvae simulacraque esse quaedam videntur, imitando magis
expresserunt quam municipia^^^). Omnes igitur colonias, cum
deducerentur, praeter ceteros deos eliam cultum deorum Capito-
linorum secum duxisse putaverim. At dolendum est, quod de
coloniis, qua necessitudine cum metropoli coniunctae fuerint et
quibus modis eius imaginem expresserint , adeo nihil compertum
habemus, ut animo eas effingere haud possimus. Hoc tamen pro
certo habendum, si non statim ab initio at certe bello sociali con-
fecto cultum Capilolinum in provincias demigrasse^^^). Tola enim
Italia civitale donata cum Roma non iam omnium oppidorum do-
mina atque metropolis sed inter pares urbes prima fieri inciperet,
cum urbe Roma oppida Italiae certamen inisse videntur ita, ut

'^^) Errat ig^itor Castan, cum ceoset Capitolia nisi in colooiis obvia
000 fieri.

'^^) Gell. N. Att. XVI 13, 8: „sed (colooiae) ex civitate quasi propa-
gatae suot et iura iostitutaque omnia popuii Romani, noo sui arbitrii habeot.
Qnae tameo coodicio cum sit magis obnoxia et mious libera potior tameo
et praestabilior existimatur propter amplitudinem maiestatemqne populi Ro-
maoi, cuius istae colooiae quasi effigies parvae simulacraque esse quaedam
videotor"; cf. Cic. d. leg. agr. 11 27, 73: „est operae pretium diligeotiam
maiorum recordari, qoi colooias sic idooeis io locis cootra suspiciooem pe-
riculi collocarunt, ut esse non oppida Italiae sed propugnacula imperii vide-
rentur"; pro Font. I 3: ^colooia (sc. Narbo) oostrorom civiom, specnla po-
puli Romaoi ac propugoaculum, illis ipsis oationibus oppositum et obiectum^'.

399) Caesaris certe temporibus lege saoctum videtnr esse, ut colooiae
inre templi Capitolini possidendi uterentnr; cf. 1. col. gen. Urs. cap. LXX:
„duomviri . . . munns ludosve scaenicos lovi lunoni Minervae deis deabnsque
qnatridnom maiore parte diei . . . facinnto"; ib. cap. LXXI: ^aediles ....
mnnus Indos scaenicos lovi InnoBi Minervae tridnom . . . et noum diem in
circo aut in foro Veneri facinnto'^

— 79 —

eam non solum moribus institatisque sed etiam monumentis totam
exprimere studerent*®®). Quam ob rem summo iis erat honori,
si altera yel secunda Roma appellabantur, quippe quae melius
non possent laudari. Nec casu igitur factum esse puto, ut ex
ipsis proTinciarum oppidis primariis CapitoHorum testimonia tra-
dita habeamus, cum intra suos fines pro altera quadam essent Roma.
lam vero relinquitur, ut originem illius cultus paucis verbis
illustremus; qui unde ortus sit mirum quantum viri docti inter
se dissentiunt. Alii enim totius Italiae communem eumque anti-
quissimum esse existimant, alii cultum a Tuscis, alii a Sabinis
originem duxisse et inde Romam advectum esse volunt. Ac primus
quidem nominandus est H. Nissenius, qni, cum cuUum aetatem
Romanorum superare sibi persuadeat, sic fere de origine eius
disserit'^^): „Das Symbol der in drei Tribus zerfallcnden Rurger-
schaft ist der capitolinische Jupiter. Eine urbs, d. h. ein souvc-
raner Staat kann nicht obne einen Tempel desselben bestehen;
denn so ist offenbar die Nachricht des Servius zu Verg. Aen. I
422 zu interpretieren: prudentes Etruscae disciplinae
aiunt apud conditores Etruscarum urbium non pu-
tatas iustas urbes, in quibus non tres portae essent
dedicatae et votivae, et tot templa lovis lunonis Mi-
nerva. Ebenso Vitruv I 7: aedibus vero sacris, quorum
deorum maxime in tutela civitas videtur esse, et lovi
et lunoni et Minervae in excelsissimo loco, unde
moenium maxima pars conspiciatur, areae distri-
buantur". Ilactenus Nissenius. Quisnam fuit ille Vitruvius?
Fuit architectus Romanus, qui iussu Augusti eam artem exer-
cebat Quomodo igitur quis eius ex verbis cullum Capitolinum
antiquissimum esse efficere velit, ego quidem intelligere non pos-
sum. Primum enim ille non scripsit de architectura Italiae, deinde
id praeceptum, quod non semper respectum esse supra demon-
stravimus, a Romano Capitolio deduxit. Quid multa? lllum de
Capitoliis Italiae antiquis cogitasse, qua erat omnium rerum ad
artem suam non pertinentium summa inscilia, nemo facile demon-
straverit. Ad Servii verba quod attinet, illa a viris doctis saepius
ad partes vocata quam intellecta videntur esse. Eorum enim
auxilio alius aliud se demonstrare posse imaginatus est. Tres
portas, quarum ille meminit, omitto, cum neque Ottfr. Muellerus

>oo) FriedlaeDder, Sittengesch. III » 169.

wi) Templ. p. 145 (cf. p. 88); Stad. Pomp. p. 320 sqq.

— 80 —

(Etr. 1P p. 150) neque ipse Nissenius, quid de iis faciendum sit,
nos edocere possint.

Idem autem scriptor cum dicit, tot templa lovis lunonis Mi-
nervae in Tuscorum oppidis fuisse, idem esse censebimus tain-
quam in omnibus Capitolia fuisse dicat? Mininie. Nihil enim aliud
affirmat nisi tribus summis deis templa aedificata esse, unum lovi,
unum lunoni, unum Minervae. Quid hoc commune babet cum
Capitolio, quippe quod uno templo illos tres deos coniunctos con-
tinuerit? Quare hoc quoque Nissenii argumentum facere non pos-
sumus quin reiciamus. Restat unicum sententiae fulcimen tem-
plum lovis Capitolini Pompeiani, quod ad Oscos revocandum esse
quam non ille probaverit, supra satis exposuimus.

Nunc vertamur ad eos, qui cultum Etrusca origine esse con-
tendant. Ottfr. Muellerus®^*) el qui eum secutus est Gerhardus*"*)
ad rem confirmandam praeter Servii locum paene nihil proferre
potuerunt. Tres illos deos apud Tuscos cultos esse concedo^®^),
couiunctos uno templo usos esse nego. Quod ni ita esset, quo-
modo factum esse putabimus ut ne unum alterumve exstat Tus-
corum monumentum quo illi tres coniuncti depingantur? Dixerit
quispiam , eo quod Tarquinii, cum templum aedificarent, Tuscos
artifices arcessiverint, templum eiiisque deos more Tuscanico or-
naverint, cultum etiam ab Etruria transvectum esse satis pate-
fieri. Quod non minus est falsum quam si quis ex eo, quod
Romani magistratuum insignia ab Etruscis acceperint, ipsos ma-
gistratus more Etruscorum Romae institutos esse coliigere velit.
Hoc igitur tenendum, ne unum quidem esse argumentum, quo
cultum Etruscorum esse efficere cogamur.

Restat, ut ea quae Ambrosch^^'^) et Schweglerus ®°*) cultus
de origine Sabina protulerunt percenseam. Ac maxime quidem
nituntur verbis Varronis d. ling. lat. V 158: clivos proxumus
a Flora susus versus Capitolium vetus, quod ibi sa-
cellum lovis lunonis Minervae, et id antiquius quam

«0») Etr. II» p. 43. 44. 47.

«») Die Gottheitea der Etrusker Berol. 1847 p. 5 ado. 25. 38.

^*) Minervae nomea masis liogaam Latinam quam Etroscam sapere vi-
detar, cf. Deecke in Muelleri Etr. IP p. 47 adn. et Gartittm Etym. Gr.^
p. 313; Gerhard. 1. c. p. 9. Itaque Tuscos illam ab Umbris transtoiisse uoa
ita veri dissimile videtur.

^^) Studien und Andeutungen im Gebiet des altromischen Bodeos uad
Kultus (a. 1839) p. 159—195; 196 sqq.

»0») Hist. Rom. I» 275. 480. 696—699.

— 81 —

aedis qiiae in*Capitolio facta*^^). Cum autem Sabini in
colle Quirinali consedtsse ferantur, ab iis quoque templum factum
esse sibi persuadent. Sabinae originis alteram addunt causam,
qnod a Tarquiniis bello Sabino templum Capitolinum votum esse
renim scriptores tradunt'®^). Qoam famam, cum recentioris aeta-
tis sit (primus enim Cicero eius meminit), nubis pro testimonio
esse non posse nemo non concedet. Sed quaeritur, quid de ilia
Gapitolii veteris relatione statuendum sit. Primum enim pendet
ex solis ferbis Varronis, qui quibus fontibus qua ratione in anti-
quitatibns describendis usns sit, non satis apertum est^®*). Deinde
Ambroschius ipse concedit, inde quod Yarro veteres annales respexe-
rit, minime effici posse ea quae tradat semper recte se bab^re^^^).
Itaque prae tantis, quae statim afTeram argumentis, Varronis verba
mihi quidem non mullum valent atque templum Capitolinum anti-
quissimum nobis praestare exemplum iudico, cum praesertim sae-
pius factum sit, ut eidem deo praeter tempium maximum sacella
quaedam fierent"^).

Sed tempus est, quid ipse de origine triadis Capitoiinae sen-
tiam depromere. Atque ut statim dicam, quid ego iudicem, cul-
tum graeco more a Tarquinio sive a Tarquiniis compositum Romae
institutum esse contendo. Cuius rei primam invenio causam,
quod vocabulum Capitolii vere Latinum est neque usquam totius
Italiae exstat vestigium, quo cultum ante Romanorum dominationem
omnium aut singularum gentium fuisse communem colligere co-
gimur. Altera autem causa videtur esse, quod tria genera deo-

*<^) Ceteri qni affernBtur antiquoriiiD seriptomm loci (e. g. Val. Max.
IV 4, 11; HieroD. Chron. p. 311; Coriosum urbis quod dicitnr Victoris
(„re^o VI eontiuet . . . Floram, CapitoHum antiquum**)) huc doo pertineDt,
cum partim specteot ad templum io CapitoHo faetum partim ex Varrone de-
prompti siot.

Bo«) Cic. d. rep. II 20, 36; 24, 44. Liv. 1 38. 55. DioDys. III 69 p.
201, 18; IV 59 p. 257, 17. Plin. h. n. III 9 § 70. Tacit. hiit. IH 72 etc. etc.

^) Ambroscfa. I. c. p. IX sq.

3*0) ib. p. 168: „Da oDch seiaer Aosicht die Sabiner nicht nnr Qnirinal
nud Rapitol soDdero auch AvcBtin und Esquilin besetzt hatten, so morste
sich ihm, falls er so fortfnhr, eiae Dicht geriBge Zahl von GSttern als sa-
binische erweisen^'.

B") H. Jordao, Top. Rom. I 2 p. 41: „Bs war aueh Sitte, in der Niihe
eines bedeutenden Heiligtnmes dem himmlischen Eigentiimer desselben kleinere
Verehrun^statten neu zu stiften*^ Simili modo a love Latiali in monte
Albaoo posteriore aetate luno Mioervaqne recepta est, cum tamen primo so-
lus nie templum ibi habuerit, cf. Preller. Mythoi. Rom. I ' p. 215.

— 82 —

rum dignoscere ab Italorum religione est alienissimum. Dii enim,
quamquam sexu sunt diversi et mares cum feminis coniugia
ineunt, tamen semper sunt orbi neque unquam deorum liberi a
parentibus secernuntur ^^^). Minerva autem cum love et lunone
ita coniuncta est, eorum ut filia sit^^^). Hoc Graecorum, noa
Romanorum more factum esse quis inlitiabitur? Accedit gravis-
simum argumentum, quod deorum triades Graecorum, non Ro-
manorum sunt^^^). Ad nostram triadem quod attinet, nescio an
casu factum sit, ut unum tantum exemplum in Graecia reperire
possimus ^^^^). Apud Italos autem ne unum quidem exstat triadis

'^^) Recte igitur PreUeruSi Mythol. Rom. P p. 55: „Auch kamea diese
Gotter in deii alterco romischeu Gebeteu zwar als paarweise und ehelich
verbondene vor . . . doch sind diese Khen in deo meisten FaUen kinderlos
und vollends fehlt es der italienischen Mythologie ganzlich an dem Sinn fiir
ein solches Prinzip, wie in der griechischen der allgemeine Liebesg^ottEros
wirkt, durch welches die Gotter nnter sich und zu den Menschen in eine
lebendige Wechselbeziehuog des Geschlechts gesetzt werden und dadurch
die Quelle der genealogischen Dichtung erbffoet wird. Vielmehr wurden
die italischen Gotter insgemein als Vater und Miitter gedacht*^ Cf. Am-
brosch 1. c. p. 64; Marquardt, Enchir. lil p. 6.

^*') Ita etiam iudicat Angostinus, De civ. Dei IV 10: ^simul eoim cum
his in Capitolio constituta est (Minerva), eum ista filia non sit amborum".

^^^) Jordan. in Prelleri Myth. i' p. 65 adu. Trias Cereris Liberi Li-
berae ex Sicilia aut Magna Graecia Romam primis rei publicae liberae tem-
poribus translata est, cf. Cic. pro Balbo cap. 24; JNitsch., Die romische An*
nalistik p. 206—216; Marquardt. Enchir. HI 347. Cum ex auctoritate li-
brorum Sibyliiaorum a. u. c. 355 lectisternium fieret, primum obtinebant
locum ApoIIo Latona Diana cf. Liv. V 13, 6; Marquardt I. c. III 345. Si-
militer Hades Demeter Persephone, quibos eadem de causa piacula oifere-
bantur cf. Phlegon. mirab. 10; Klausen., Aen. I 267; Marquardt. III 351.
lovem Martem Quirinum, quibus Ambrosch. et Schweglerus nituntnr, omitto,
cum uon triadcm sed dyadem praesteot. — Qui proxime de triade deorum dispu-
tavit, Bertraud. (L'autel de Saintes et les triades Gauloises, Revue archeol.
a. 1860 vol. 39 p. 337 sqq. et vol. 40 p. 6sqq.), quod eius originem ab Indis
ducendam esse censuit, non mirabimnr. In ipsa autem Italia triades fuisse
deorum ut demonstraret, minime ei contigit Nam ea, quae ex tabulis Igu-
vinis profert, exempla longe aliter se habere, luce clarius est. .

S16) Pausan. X 51: *Eg 6k %rv inl ^elqiaiv ^v^fiav avaaTQiifjavii iac
^avUdog xal iovri inl to nQoato, Manv olxoSofjirifj^a iv aqiQjBQ^ t^; 66ov^
xttXov/Ltevov <P(oxix6v, is o dn6 kxdaxriq noknog avvCaaiv ol ^Pioxstg* fis-
yi-d-H fjikv fjiiya ro otxrjfjia, inog dc avtov xiovfg xatd firixos siaiv iattj-
xoteg' dvafiaafiol 6i dn6 t£v xtovtov dvrixovaiv ig ixdtfQov toZxoVy xal
inl t(ov dvafiaafifov tovifov ol awiovteg tiov 'Pioxifov xa&i^ovtat' nqog 6k
t^ niqati xiovfg fitv ovx iialv, ovde dvafiaafjiol, ^iog 6h ayalf4a xal
*4&Tjvdg xal^Hqag' to fikv iv d-Qovtp tov ^iog^ ixatiQio&tv 6h ^ fdiv xatd

— 83 —

antiqaum exempluin. Ubi si tres dei coniuncti reperiuntur, semper
triadem ad exemplar triadis Capitolinae factam esse facillimum est
demonstratu'^*).

Qnantum autem Graecia ad ipsam religionem Romanam com-
mutandam iam Tarquiniorum temporibus yaluerit, notius est quam
ut pluribus verbis hoc loco exponam'^'). Cum iili reges templum
aedificarent, quod quin ipsi condiderint dubitatio iam non relin-
quitur'^^), tres deos maxima auctoritate utentes Graeco more con-
iunxerunt atque tamquam imperii deos coli voluerunt. Nam Ca-
pitolinus luppiter non idem est qui antiquus ^.Ttaz^q avdqtav tb
-S-swv x€y sed gubernator et vindex imperii Romani*^').

Sa^ia, 17 Sk dQiajtQa naQiatmaa lA^va nsnofrjTai. Qood ibi Minerva lo-
vis a parte laeva, io Capitolio a dextra stat, hoc loeo nihil refert. £ius modi
mutatiooes iDterdum occurront (e. g. lovis Victoris cf. supra adn. 197). Se-
cundnm Piodarum (fraf^m. ] 2 B) sedet Mioerva a lovis parte dextra, cf. deinde
Horatii carm. I ]2: ^Proximos illi tamen occupavit Pallas honores^'.

'i*J vd. oos pag. 16 adn. 40.

"») Preller, Myth. R. I» 16—23; Schwegler, Hist. Rom. I 679 sqq.;
Marqoardt. Enchir. III p. 37 sqq.

»•) H. Jordao, Top. Rom. I 2 p. 8 sqq.

*'*) Preller, Myth. Rom. I' p. 144: „Diese Gotter treten zuerst mit
einem Anspruch auf weltliche Macht und Herrlichkeit auf, wie er gleich-
zeitig von ihren Schiitzling^en, den Konigen, spater von den Pratoren, Ron-
suln und Diktatoren im ^amen des romischen Volkes erhoben worde'*; cf.
Afflbrosch I. c. p. 224 sq.; Schwegler I 698: „Ihr Kult ist der Kult der
romischen Staatsidee und des romischen Staatszwecks*^

Tjpis Ouilelmi Pormetteri, Berolini.

Yerlag der Weidmamisclieii BnchhaDdliing in Berlin.

CAPITOL, FORUM

und

SACRA YIA IN ROM

Yon

H* «Tordla.li.

Mit einer lithographirten Tafel.
8. (62 S.) geh. M. 1. 60 Pf.

Topographie

der

Stadt Bom im Alterthmn

von

U. Jordan.

Erster Band, erste Abtheilung.
Mit zwei Tafeln Abbildungen.
8. (X u. 551 S.) geh. M. 6.

Zweiter Band.
8. (XVII u. 680 S.) geh. M. 6.
(JLHe zweite Ahtkeilv/ng des ersten Scmdea be/indet sich im Drtiek.J

EOmische Mythologie

von

L. Preller.

D ri tte A uf lage

von

H. Jordan.
Erster Band.

8. (VIII u. 455 S.) geh. M. 5.

Zweiter Band. Im Druck.

Druck YOD W. Pormetter in BerliD C, Neue GrQaBtrasie 80.

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "De capitoliis imperii Romani"

See other formats