Skip to main content

Full text of "De Christo et suo adversario antichristo: ein polemischer Tractat"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



cr>-9-'M^ 




^ ■-.*,.-■ 



^ 



• •* 



• * 



■■'■:/:■. 



DE 

CHRISTO ET 8U0 .4DVER8ARI0 ANTICHRI8T0. 

Ein PolemlBcher Tractat 

JOHANN WICLir'8 

«118 den HaodBchrift«n 

der K. K. HofUbUothek zu Wieo uod der UDiversitatsbibliothek zu Prag 

zum ersten Male 

heraasgegeben 

Dr. Rudolf Buddensieg, 




Gotha, 

Friedrich Andreas PertheB. 
1880. 




C^ ?^^^H5" 



SEP 7 1886 









( tcsO, 



DEM ANDENKEN 



WALTER WADDINGTON SHIRLETs 



D. D. 



Johann Wiclif s 

De Christo et adversario suo Antichristo, 

zum ersten Mal aus den Wiener und Prager Handschriften herausgegeben 



von 



RUDOI.F BUDDENSIEa. 



Einleitendes. 

I. Der gegenwftrtlge Stand der Wielif Uteratur. 

Der verewigte Professor Walter Waddington Shirley von Wadham-CoUege, 
Oxford, dessen Verdienste um die literarische und theologische Wilrdigung Johann 
Wiclifs von keinem seiner Landsleute erreicht worden sind, hat wiederholt und 
in unmisverstandlicher Weise die berUhmte und reiche alma mater Grossetete's, 
Bradwardin'8, Richard Armagh's und.Johann Wiclifs daran erinnert, was sie dem 
Andenken eines der grossten, wenn nicht des grossten ihrer Sohne schulde.^) „Dem 
Andenken eines seiner grossten Sohne hat England eine aufiallige und peinliche 
Undankbarkeit bewiesen. Wie das Abbild des Hauptes einer langen Eonigsreihe 
schaut auf die meisten unter uns ohne bestimmten personlichen Ausdruck sein trU- 
bes Bild herab — und doch ist er der erste der Reformatoren ....') Von seinen 
Werken ist das grosste, eins der gedankenreichsten des Mittelalters, zweimal im 
Auslande gedruckt worden, niemals in England. Angesehen lediglich als Vater der 
englischen Prosa darf der grosse Reformator eine ehrfiirchtsvollere Behandlung unsrer- 
seits beanspruchen. Denn der Schriftsteller Wiclif ist nicht nach seiner Bibel- 
libersetzung, so bemerkenswerth diese Arbeit auch sein mag, zu beurtheilen, sondem 
seine originalen Tractate sind es, welche die Meisterschaft seines feinen Pathos, 
seiner scharfen, feinsinnigen Ironie, der mannhaften Leidenschaft seiner kurzen, 
kraftvoUen Sentenzen tlber die Schwachen einer noch nicht ausgebildeten Sprache 
aufv^eisen und ein Englisch bieten, das bis heute nicht ohne eine Empfindung seiner 
Sch5nheit gelesen werden kann.'' 



1) Zuletzt 1866 in seinem COW, XVIII, V; vgl. femer FZ, XLVI; Lechler, Trial 34. — Nach 
Shirley geh5rt Wiclif zu den vier grOssten Scholastikem des 14. Jahrhunderts (Duns Scotus, Ockham, 
Bradwardin und Wiclif, FZ, LI); vgl.'auch das noch wenig beachtete Zeugnis ftlr seine wissen- 
schaftliche Bedeutung HAO, I 198 c. 1 u. 2. 

2) Vgl. JW, I IX. 






Diese Mahnung des ausgezeiclmeten Gelehrten ist insofern nicht ohne Erfolg 
geblieben, als die Delegates of the (Oxford) TJniversity Press sich inzwischen das 
Yerdienst erworben haben, durch die von Thomas Arnold herausgegebene Predigt- 
sammlung^) eine genauere Eenntnis der letzten Jahre des Yorreformators ver- 
anlasst zu haben. Sie haben sich dabei wohl mehr von spezifisch sprachlichen und 
literarhistorischen als theologischen Interessen leiten lassen, an ihrem Theile durch 
die Yeroffentlichung der Werke eines Zeitgenossen Geoffrey Ghaucer's einen Beitrag 
zu den alt- und mittelenglischen Studien zu bieten^, welche gegenwartig diesseits 
und jenseits des Kanals in die energischeste Arbeit genommen worden und durch 
die Namen eines Skeat, Morris und Furnivall bezeichnet sind. — Fast gleich- 
zeitig hat Professor G. Lechler in Leipzig sein grosses Werk iiber Widif ^) uns 
gegeben. Ich stehe nicht an, diese Arbeifc als eine epochemachende Leistung auf 
dem Gebiete der Wiclifliteratur zu bezeichnen, welche, wie ich frflher*) einmal be- 
merkt habe, „so ttlchtig und erschopfend ist, dass in der mit ihr beginnenden neaen 
literarischen Periode ein Stillstund auf diesem Gebiete erwartet werden muss, bis die 
Eroffiiimg neuer Quellen und derenVerarbeitung weitere Fortschritte in Aussicht stellen 
kann/' — In den inzwischen verflossenen 7 Jahi^n ist nach der bezeichneten Rich- 
tung hin nichts geschehen.^) Der Neudruck der Wiclifschen Uebersetzung des Neuen 
Testamentes^ kann wohl nicht als ein weiterer Yersuch, die von Shirley der 
Universitat Oxfbrd zugeschobene Verpflichtung in der angegebenen Richtung zu 
losen^ angesehen werden. Ein wie lebhaftes luteresse aber an Person wie Sache 
England unterhalt, das beweisen die iiber die verschiedensten Zeitschriften ver- 
streuten und von Zeit zu Zeit wiederkehrenden Aufsatze liber die Bedeutung und 
das Werk Wiclifs.^ Aber weder diese kUrzeren Arbeiten noch die Anregungen 
des vor 3 Jahren gefeierten 5(X)jahrigen Erinnerungsfestes an Wiclifs erstee 5ffent- 



1) Den genauen Titel siehe unten (S. 59) in den „Abkurzungen" unter SEW. 

2) In wie weit diese YsrOffentlichung Amold^s den Zwecken und Wunschen der Dele- 
gates entsprochen, darauf einzugehen ist nicht meine Aufgabe. 

3) Den genauen Titel siehe unten in den ,, Abkfirzungen ** unter JW. 

4) Eahnis' Zeitsohrift ftbr historische Theologie, 1874 III 296. 

5) Der yerstorbene Professor P. Lorimer Yom English Presbyterian College, London, 
ein durch seine reformationsgeschichtlichen Arbeiten treiflich bew&hrter Gelehrter, hat Lechler's 
Arbeit dem englischen Publicum in 2 B&nden geboten und einige Beigaben hinzugefSgt, welche 
dnrch die in^wischen verOffentlichten zeitgendssischen Geschichtsquellen angeregt sind: John 
Wiclif and his English Precursors by Prof. Lechler, transl. from the German with additional 
notes (I, 117—120; 149—162; 186—192; 260—261; 322—323; II, 320) by P. Lorimer, DD. 2 voll., 
London 1878, C. Kegan Paul & Co. — Es ist nur der erste Band des Lechlerschen Werkes. 

6) The New Testament in English, accord. to the version by John Wycliffe about 1380 
(formerly edited by Forshall and Madden) Oxford 1879, Clarendon Press. 

7) Vgl. Britiflh Quarterly Rev., 1879 July; Church Quarterly Rev., 1877 October; Times, 
13. Juni 1877 S. 9 u. m. a. 



liches Auffcreten haben die Shirleyschen WUnsche irgend wie zu fordem vermocht. 
— Dagegen ist, wie ich aus englischen Zeitschriften und seinen directen Mit- 
theilungen ersehe, F. D. Matthew im Begriff, die Amoldschen Bande zu erganzen 
durch eine Herausgabe der weiteren englischen Stucke Wiclifs, an welche wir wohl 
fUr die eingehendere Wiirdigung des grossen Mannes und seiner Lebensarbeit 
Hoffnungen knUpfen dUrfen. Nach seinen letzten Mittheilungen vom September 1879 
wollte Matthew sein Manuscript demnachst in die Druckerei schicken; bis jetzt 
(Marz 1880) ist aber noch nichts erschieuen. 

Seit dem grossen deutschen Werke ist also kein neuer Schritt gethan 
worden; die „edition of selected works of John Wyclif , English and Latin, under- 
taken by the Delegates of the University Press"^) ist auf halbem Wege stehen 
geblieben, und soweit ich durch Erkundigung an competentester Stelle habe in 
Erfahmng bringeu konnen, verlautet nichts von der Absicht, den ausgewahlten 
englischen StUcken eine Auswahl der lateinischen anzufUgen. — Der etwaigen 
AusfUhrung einer derartigen Absicht dUrfte als Hindernis nicht etwa der Umstand 
entgegengehalten werden, dass die Handschriften fast sammtlicher lateinischer 
Werke deutschen^ nicht englischen Sammlungen angehoren; denn die Verwaltungen 
der deutschen und osterreichischen Bibliotheken bringen der Forderung wissenschaft- 
licher Zwecke ein wahrhaft intemationales WohlwoUen ent^egen. Die Vorst&nde 
der k. k. Hof bibliothek zu Wien und der Universitatsbibliothek zu Prag erleichtern 
den Zugang zu den Manuscripten unter den fUr die Erhaltung der Codices selbstver- 
standlichen Bedingungen in liberalster Weise.^ — Thatsachlich haben auch die um 
die Wiclifquellen hochverdienten Delegates die continentaJen Handschriften ihren 
Zwecken nicht nur durch Professor Shirley dienstbar gemacht^ sondern haben auch 
deutsche Mithilfe in Anspmch genommen, indem sie 1869 Lechler veranlassten, eine 
Neuausgabe des frUher bereits zweimal gedruckten^) Trialogus zu veranstalten. 



1) SEW, 1 1. Auch Lorimer bemerkt a. a. 0., I xii mit Bezug hierauf: „It is much to 
be wished that the Univeraity of Oxford, Wiclifs Alma Mater, should complete the serrice of 
iustice to the memory of so great a man, by carrying out to the fnll her owu noble deaign of a 
collection of the „Select Works" ofWiclif.'* 

2) Ich ergreife an dieser Stelle die erwiiDttchte Gelegenheit, nicht nur den Verwaltungen 
der beiden dsterreich. Bibliotheken sowie dem Kgl. S&chs. Miniaterium der auswftrtigen Angelegen- 
heiten, welches die Ueberlassung der fraglichen Codices in die Bftume der EgL Offentl. Bibliothek 
zu Dresden hochgeneigtest vermittelt hat, sondem auch namentlich dem hiesigen Oberbibliothekar, 
Herm Hofrath Dr. Fdrstemann, meinen ehrerbietigsten und verbindlichBten Dank fiir ihre werth- 
voUe Beihulfe bei Ti-ansscription sowie Collation der Wiclifschen Polemika abzustatten. 

3) Die editio princeps ist wahrscheinlich J. Frobeniils* Werk (vgl. Trial 11.)) stammt 
also aus Basel: Jo. Wiclefi viri undiquoque piis. dialogorufai libri quattuor, anno MDXXV; 
die Namen des Druckers und Drackortes fehlen. -> Die 2. Ausgabe ffihrt den Titel der edit. 
princ. (auctus est denique liber catalogo praecipuorum de Wiclefo nostro scriptorum, quem 
vita ex optimis fontibus (Jlerm. idiom. depicta sequitur) und ist von J. Qottl. Vierling 1763 in 4^ 



8* 

II. Die lateinisehen Werke Wiclif s und ilir Werth. 

Dem Bediirfhis, das Verdienst Wiclifs um die englische Sprache^) her^or- 
gehoben zu sehen, ware also durch Forshall und Madden^s bekanntes und aus- 
gezeichnetes Bibelwerk, durch den Neudruck des Neuen Testamentes und die drei 
Bande*) ArnoWs Geniige geschehen. — Aber viel umfangreicher und bedeutender 
als seine kurzen englischen Tractate, welche lediglich den Fragen des Tages^) 
dienten, und deren Form wie Inhalt von diesem ephemeren Zwecke bedingt war, 
sind Wiclif^s lateinische Werke. Trotzdem liegen von diesen bis jetzt nur der 
Trialogus (seit 1869 voUstandig in Trial. cum Supplemento Trial. ed. G. Lechler) 
und vier kleinere Stiicke*), also noch nicht einmal Wiclifs Hauptwerk, die Summa 
Theologiae^), gedruckt vor; das Verdienst auch dieser VeroflFentlichungen geh5rt 
dem deutschen Wiclifbiographen, der neben Shirley auch fiir die Hebung der hand- 
schriffclichen Schatze des Wiclifschen Geistes den Anstoss geben zu soUen scheint. 

Von den verschiedensten Seiten ist auf den Werth dieser Quellen fUr die 
Erkenntnis und Wflrdigung des ganzen Mannes hingewiesen worden. Wiclif, der 
Theolog, und Wiclif, der Polemiker, werden griindlich und sicher erst dann ver- 
standen werden konnen, wenn zu dem bisher Veroffentlichten eine Auswahl der 
wichtigsten lateinischen Stucke hinzugekommen sein wird.^) — Diese allein sind 



zu Leipzig und Frankfurt verlegt worden; besorgt ist sie wahrscheinlich von Ludw. Phil. Wirth, 
dem wir auch die erste deutsche Biographie Wiclirs (1754) verdanken. 

1) Einer seiner Biographen bezeichnet ihn neben Ghaucer, „dem Vater der englischen 
Po6sie " als „Vater der englischen Proaa", vgl. C. W. Hanna, J. Wycliffe/& the Huguenots, Edinb. 1860, 
S. 111: ,Jn Chaucer undWycliffe feierte das Englische uber das Lateinische und aristokratisch- 
FranzOsische seine pogtischen und prosaischen Triumphe. Denn Wycliffe muss mit gleichem Rechte, 
wia Chaucer als Vater der englischen PoSsie, als Vater der englischen Prosa gelten." Vgl. dazu 
Th. B. Shaw, Hist. of EngL Lit., 66; Tumer, Hist. of Engl, II 683 u. 661; Pauli, Bilder aus 
Alt-England, 2. Aufl., 246 und FZ, XLVII. 

2) Arnold hat neben den Predigten der beiden ersten B&nde im dritten auch eine Anzahl 
der engUschen Originalarbeiten Wiclirs , die nicht homiletischer Natur sind, gedruckt; vol. I hat 
412, II 423 u. III 623 Seiten. 

3) COW, VIII: „The English works . . . . are almost always short being intended for 
popular circulation^^etc; JW, II667: „In der That sind die englischen Schriften grossentheils nichts 
anderes als &chte Flugschrifben , die ein paar Blatt z&hlen, und die umfangreichsten unter den- 
selben fiillen im Druck hfichstens 3 — 4 Bogen." u. ibid.: „Seine englischen Schrifben haben ihren 
Hauptwerth theils fur die Geschichte der englischen Sprache und Literatur, theils fur unsere 
Kenntnis der Einwirkung WicUrs auf das englische Volk.*^ 

4) De ofQcio pastoraU, ed. G. Lechler (Univers.-Programm) Leipzig, 1863; und die von 
Lecbler JW, II im Anhang S. 676 folg. gedruckten StCicke. 

6) VgL JW, II 669—61 gegen Shirley, FZ, XLVI: ,,hi8 greatest work", worunter Shirley 
di'n Trialog versteht. 

6) Wenn ich recht sehe, so wird schon auf Grund des unten abgcdruckten Tractats 
die bisherige DarsteUung der Wiclifschen Opposition gegen den Papst, wie sie deren letzte 
Phase durch Lechler gefnnden, in etwas modificirt werden milssen. 



9 

von wissenschaftlichem Werthe. jjWiclifs philosophische und theologische Stellung 
lasst sich nur aus diesen sicher und griindlich erkennen/'; ^^auch die Bedeutung 
des Inhalts ist bei vielen der lateinischen Werke eine ungleich hohere als bei den 
englischen^^, sagt Lechler^); und fcShirley bemerkt: „Die lateinischen Werke sind 
sowohl historisch als theologisch die bei weitem wichtigsten"; ,;nur aus ihnen kann 
Wiclifs theologische Stellung verstanden werden, und . . . . es ist vielleipht nicht 
zu viel behauptet, dass keine andem Schriften so wichtig fiir Wiclifs Lehr- 
entwicklung sind, wie gerade diese noch im Manuscript vergrabenen."^) Ganz neuer- 
dings verleiht auch Reinh. Pauli diesen Gedanken Ausdruck^) mit glucklicher 
Berufong auf Milton's Urtheil Uber Wiclifs nationale Verdienste: „Seine Zeit und 
die Nachwelt haben ihn vielfach misverstanden. Erst die Publikation seiner vielen 
lateinischen und englischen Schriften und das ernste Studium seiner Lehre weisen 
ihm einen besonderen vorreformatorischen Platz an. Die Kirche damals schon zu 
reformiren war ihm nicht beschieden. In so fem ruft Milton mit Recht; aber 
klagend von der eigenen hohen protestantischen imd patriotischen Warte: „Hatte 
die hartnackige Widerspanstigkeit unserer Pralaten nicht dem gottlichen und wunder- 
voUen Geiste Wiclifs im Wege gestanden, so waren vielleicht weder die Bohmen 
Huss und Hieronymus, noch selbst die Namen Luther^s und Calvin^s je bekannt 
geworden, und der Ruhm, alle unsere Nachbarn reformirt zu haben, ware voUig 
• unser gewesen!" 

Abgesehen aber einerseits von ihrer rein theologischen Bedeutung und 
von ihrem Werthe fur eine voUe Erkenntnis des ganzen Wiclif andrerseits, sind 
die lateinischen Werke wichtig fiir die Legitimiruug der originalen englischen 
Schriften. Auf diese nimmt Wiclif weder in andem unzweifelhaft echten Schriften 
Bezug, noch werden sie in gegnerischen Schriften erwahnt*), so dass es an allen 
ausseren Zeugnissen fiir deren Echtheit fehlt. Diesen Mangel an directem Beweis- 
material ersetzen nun in etwas Wiclifs Latina^ welche, soweit es sich um die 
minder umfangreichen handelt, haufig Doubletten zu den englischen sind, indem sie 
meist nur den Titel andern.^) 

1) JW, II 657. 

2) COW, IX; vgl. dazu XLVII: ^As it is in the light — influence" u. die Xoto 1. 

3) Bilder aus Alt-£ngland, 2. Aufl. 1876, 265. 

4) Die einzige Ausnahme ist Wiclifs Wykett, auf welches Prozessakten aus uem An- 
faoge des 16. Jahrhunderts fiezng nehmen. 

5) Vgl. SEW, III 242: „For this uncouthe discencioun that is bitwixe thes popes semeth to 

signjfie the perillous tyme that Poul seith schulde come in (hes laste daycs And firste it 

semeth, that discencioun of tbia popehede is for covetise of worschipe and wynnynge of tbis world, 
that bi cautele of the fende is knytted to this office'* etc. zu vgl. mit ^Quia ista monstruosa dissensio 
inter papas videtur significare tempora periculosa, que secundum apostolum novissimis tem- 
poribus Buut futura^ etc. (De dissensione paparum) in Cod. (d. Wien. Uofbibl.) o929 f. 217 c. 3; 
Cod. 1337 f. 67 c. 1; Cod. 4527 f. 66 c. 1. 

Bndd«aiitg, Wiolif '«2 



10 

„It is impossible", schreibt Matthew unterin 2, November 1877, „while the 
Latin works are unprinted, .to decide the date or the genuineness of the English 
tracts. Still it must be useful to bring them within the reach of critics". 

Dazu kommt schliesslich ein drittes : die umfangreichen lateinischen Werke 
bieten fiir die zeitgenossische Geschichte nicht unwesentliches Material; ohne eigent- 
lich Geschichte zu schreiben, nimmt Wiclif mitten in seinen theologischen Aus- 
einandersetzungen als ein Mann, der an der geistigen Bewegung seiner Tage den 
lebhaftesten personlichen Antheil nimmt und auf der Hohe seiner politisch und 
religios vielfach bewegten Zeit steht, sehr haufig Bezug auf naher oder femer 
liegende Begebnisse oder schwebende Tagesfragen, — je nachdem sie fiXr seine Zwecke 
verwendbar 'erscheinen, in knapperer oder ausfilhrlicherer Weise. Seine polemischen 
Tractate, die ich fast sammtlich aus den Wiener Handschriften copirt habe, sind 
reich an kiirzeren oder langeren, an die Wegseiten der polemischen Discussion ver- 
streuten geschichtlichen Notizen; das beweist nicht nur der unten abgedruckte 
Tractat an verschiedenen Stellen, nicht nur die kurzen Stiicke, die Lechler dem 
2. Bande seines JW^) angehangt hat, sondern auch der rein theologisch - systemati- 
sche Trialog (namentlich in den letzten Biichern). Ixl viel umfangreicherer Weise 
findet sich dieses geschichtliche Mosaik in den polemischen Stticken Wiclifs, sodass 
dieselben, soweit ich sehen kann, ein recht geeignetes Object fiir die ausgezeichnete 
Sorgfalt abgeben wiirden, welche der Master of the RoUs den mittelalterlichen 
Geschichtsquellen seines Vaterlandes zu theil werden lasst.*) 

Die vorstehenden, von sammtlichen Wiclif kennern anerkannten Grtlnde fiir die 
Nothwendigkeit, die noch im Manuscript ruhenden Wiclifiana zu veroflfentlichen, biete 
ich als Rechtfertigung an fiir den nachfolgenden verzagten Versuch, einen der lateini- 
schen Tractate Wiclifs in einer editio princeps der Oeflentlichkeit zu iibergeben. Ich thue 
dies im klarsten Bewusstsein der Grenzen meines Wissens und Konnens, deren 
Enge und Beschranktheit mir unter der fortschreitenden Arbeit mehr und mehr 
klar geworden sind. Unerfahrener Anfanger in der schwierigen und zeitraubenden 
kritischen Collationsarbeit und iiberhauft mit den Forderungen, die das Amt vorab 
an meine Krafte und Musse stellt, bitte ich die mit der Sache Vertrauten fiir das 



1) S. 574 flg. 

2) Eine Anzahl der polemischen Tractate bieten z. fi. noch mehr geschichtlich-zeitgendssisches 
Material als die in der Rolls Series erschienenen FZ. — Es ist darum auch gar nicht so schwierigf 
die chronologische crux, die bisher auf der Wiclifliteratur gelastet, einigermassen zu heben. 
Denn diese historischen Notizen, die sich in fast sS.mmtlichen von mir copirten Stucken finden, 
bieten natiirlich ebenso willkommne als* sichre Anhaltspunkte fur die fiestimmung der Ent- 
stehungszeit und das gegenseitige AltersyerhS,ltni8. Ich hoife, einmal an anderer Stelle die 
Gelegenheit zu finden, alle (ca. 25) Nummcrn auf ihr Jahr zu bestimmen, muss aber hier von 
dieser Arbeit, als nicht zu meiner Aufgabe gehOrig, absehen. 



11^ 

Geringe, das ich zu bieten habe, im voraus um Nachsicht; ich wage, dieselbe 
wenigstens von denjenigen zu erhoflFen, denen ein griindliches Verstaudnis Wiclife, 
des Polemikers, als das nachste Ziel zukiinftiger Arbeit vorschwebt. Professor 
Lechler, der die Arbeit fast seines ganzen Lebens der Darstellung von Wiclirs 
Person und Sache gewidmet und durch seine Leistungen seinem Namen ein bleibendes 
Denkmal gesetzt hat, scheint die Studien iiber Wiclif zunachst aufgegeben zu haben: 
darf der Schiiler zu reden versuchen, da der Meister sich in Schweigen hiillt? 

III. Die polemischen Schriften und die Polemilt Wiclifs. 

Ich habe eben bemerkt^ dass ich die mir bleibende Musse der letz- 
ten vier Jahre dazu verwandt habe, aus den Wiener Handschriften fast das 
gesammte polemische Material Wiclifs abzuschreiben.^) Grade diesen Werken 
habe ich mich zugewandt, nicht sowohl weil von den lateinischen polemischen 
Stticken noch keins gedruckt worden ist^), sondem weil wesentlich flurch die 
Erschliessung dieser Quellen fiir eine der Hauptperioden des englisch-romischen 
Kampfes, dessen Fahne der streitbare Oxforder Professor trug, eine griindliche und 
sichere Erkenntnis ermoglicht wird. Ohne die Herausgabe der charakteristischsten 
und wichtigsten Polemika ist es bei dem gegenwartigen Stande der Wiclifschen 
Quellenedition einfach nicht moglich, die verschiedenen Phasen des Kampfes bis zu 
seinem Hohepunkte, dessen Darstellung wir vielleicht im untenstehenden Stiicke zu 
finden haben, sicher zu bestimmen. Zwar hat Lechler auch in dieser Beziehung 
schon tiichtiges geleistet^)*, die Hauptziige sind von ihm sicher gezeichnet,^und 
wenn die nachfolgenden Bemerkungen in Einzelheiten von .ihm in Abweichung*) 
stehen, so liegt der Grund dafur wesentlich darin^ dass er fiir die Darstellung 
von Wiclif^s Papstkampfe grade die eigentlich polemischen Tractate nicht in Be- 



1) Also die Stiicke COW, Nrr. 77—96 (ausgen. 83, 89, 90); dazu kommen noch die 
Nrr. 25, 27, 30, 31, 39, 47—49, 69, 61, 72—76. 

2) So eigenthvinilich diese Thatsache erscheint, so wahr ist sie. Dr. James hat im 
Jahre 1608 einc englische Streitschrift gedruckt (Objectiona of frerea, by Thomas James, DD., 
Oxford 1608, 4®; a. u. d. T.: An Apologie for J. W., ehewing his conformitie with the now 
Church of Engld.), und Dr. R. Vaughha hat in aeinen TrTr (of J. de W. with Selections and 
Translations etc., London 1846, 332 S.), wie der Titel besagt, nur Auszuge und Uebersetzungen 
neben den modemiBirten englischen Stiicken Wiclifs gegeben. 

3) JW, I 566—602. 

4) Der Beginn des Eampfes gegen die Bettelmdnche , den Lechler in die erste 
H&lfle von 1381 setzt und lediglich in Wiclirs Angriffe auf die Transsubstantiation (Som- 
mer 1381) begrundet sieht (JW, I, 588—89: „Von dem Augenblicke an, wo er seinen theo- 

logischen Grunds&tzen eine bestimmte Anwendung auf das rQm.-kath. Dogma gab, hat 

nicht nur sein Urtheil tiber das Fapstthum sich bedeutend Tersch&rfb, sondem er hat auch zu- 
gleich einen Kampf gegen die Bettelm5nche er&finet*"), erscheint mir z. B. ebenfalls als dis- 
cutable Frage. 

2* 



12 

nutzung gezogen hat, sondem seine Satze vorzugsweise aus Wiclifs systematischen 
Werken und Predigten zu belegen sich bestrebt.^) — Und doch ist grade diese 
Periode in Wiclirs Leben eine eingehende Darstellung werth, denn in ihr liegt 
ein Schwerpunkt seiner Thatigkeit, weil sie als die vorbereitende Phase fiir seine 
positiv - aufbauende Arbeit von Wichtigkeit ist. — Wiclifs reformatorischer Kampf 
zerfallt in drei Abschnitte, die sich zwar nicht zeitlich genau abgrenzen lassen, 
aber doch ihrem Inhalt nach wesentlich von einander verschieden sind: I. Der 
politisch-nationale Kampf gegen Rom, 1366 — 1378*); II. der Kampf 
gegen die Papstkirche und ihre Institutionen (Verfassung, Monchthum, 
Papstthum, Priesteramt, Cultus, Hierarchie), etwa 1378 — 1380; III. der Kampf 
gegen die romische Lehre, 1381 — 1384. Wir verdanken Lechler eine treflF- 
liche Darstellung dieser drei Perioden; die zweite zerffillt nach ihm') in drei 
Stadien, die sich sachlich genau scheiden: bis zum papstlichen Schisma 1378 
ist Wiclif „noch weit davon entfemt, das Papstthum als solches in seinem 
Kem und Wesen anzugreifen; er widmet ihm als der kirchlichen Centralgewalt 
allerdings nur innerhalb gewisser Schranken eine wirkliche Anerkennung und 
ungeheuchelte Achtung," also das Stadium einer relativen Anerkennung 
des papstlichen Primats. Nachdem im Jahre 1378 dem von dem romischen 
CoIIegium erwahlten Urban VI., dessen evangelischen Gewissensemst und christ- 
lichen Sinn Wiclif zuniichst noch anerkennt*), von den romischen Cardinalen in 
Clemens VII. ein Gegenpapst gegeben war, hatte diese Vemichtung der gregoriani- 
schen Idee von der Eiuheit der Kirche auf Wiclif die Riickwirkung, dass erlvon 

1) Er hat folgende Werke Wiclifa angezogen: Lib. mandatorum , cp. 26 (Cod. 1339 
f. 206 c. 1); De verit. script. s., cp. 11 (Cod. 1294 f. 30 c. 3); cp. 20 (f. 65 c. 4); cp. 14 (f. 43 c. 3); De 
civili doraino II 4 (Cod. 1341 f. 104 c. 2); I 43 (f. 120 c. 1; f 123 c. l^; I 35 (f. 84 c. 1); De ecclesia, 
cp. 12 (Cod. 1294 f. 164 c. 3^; cp. 2 \f, 133 c. 2); cp. 15 (f. 178 c 4); cp. 1 (f. 128 c. 2); Festpredigten, X 
.Cod. 3928 f 19 c. 1); V (f. 8 c. 2); LVI (f. 116 c. 3; f. 117 c. 1); XLIV uber Matth. 24, 3 vgLSEW, 
II 394folg., Cruciata, cp. 8 (Cod. 8929 f. 238 c. 1); Suppl. Trial., cp. 9 S. 460 (LechWs Aueg., 
Oxford 1869); cp. 4 S. 423; 477; Trialogus 1. IV cp. 32; De blasphemia, cp. 1 (Cod. 3933 f. 117 cp. 2); 
c. 2 if. 123 c. 3); cp. 3 (f. 126 c. 1); De apostasia cp. 1 (Cod. 1343 f. 37 c. 1); XXIV Predigten, 
Nro. IX (Cod. 3928 f. 152 c. 1). 

2) Dies ist das entscheidende Jahr: das eintretende Schisma (Pauli, a. a. 0., 243); 
gegen Lechler, welcher 1376 annimmt (JW, Ixvi); daa Einschreiten der Hierarchie gegenWiclif 
1377 — 78 (ibid. xvn) i^t das Nachspiel jener national-politischen Opposition WicliTs. 

3) JW, I 675 — 681. 

4) Vgl. De ecclesia, cp. 2 (Cod. 1294 f. 133 c. 2): ^Dominus matris nostre (i. e. ecclesiae) . . . 
providit caput catholicum, virum ewangelicum, Urbanum VI . . .; ideo oportet ex operibus credere 
quod ipse sit caput nostre ecclesie**; femer f. 133 c. 2: ^Tsta fides de nostro capite tam graciose 
et legitime nobis dato est credenda . . . Nec dubium quin nos omnes tenemur snbesde sibi** (ac. 
Urbano) eic; Festpredigten , X (Cod. 8928 f. 19 c. 1): „Ideo maneat Urbanus noster in iusticia verus 
Petri vicarius et valet sua eleccio''. Vgl. cp. 15 (f. 178 c. 4) und als eine alte Beminiscenz unten 
§ 102: „Qui videtur (antipapa ist Subject) pape nostro pretenso plus humili adversari''. 



^13 _ 

da ab in einen principiellen Gegensatz zum Papstthum trat. Der Person 
des von ihm znerst begrflssten Papstes (Urban's) gegeniiber verhalt er sich neutral, 
vom Papstthum als solchen aber sagt er sich grundsatzlich los.^) — Aber 
dieser Standpunkt war unhaltbar; es ware ein Stehenbleiben auf halbem Wege 
gewesen. Ein so entschiedener und durchgreifender Charakter wie Wiclif war 
dessen nicht fahig. Je tiefer seine Conflicte mit der kirchlichen Obergewalt in 
sein Leben eingriffen, mit um so grosserem Nachdruck bekampffce er principiell 
die Fehlgriffe und Laster des Hauptes der Kirche, und wenn ihn nicht die Contro- 
verse iiber das heilige Abendmahl seit Sommer 1381 in die active Opposition gegen 
das Papstthum*) als solches getrieben, so war es die Erkenntnis, dass der romi- 
sche Pontifex im schnurgraden Gegensatz zu demjenigen stand, dessen Stelivertreter 
auf Erden zu sein er den Anspruch erhob. In diesem dritten Stadium der rilck- 
haltslosen Bekampfung des Papstthums lauft der Angriff in den Satz aus: 
der Papst ist* der Antichrist. „Die systematische Aussaugung der Landeskirchen, 
der hochfahrende Stolz, der weltliche Charakter des Regiments, die Anspriiche auf 
hierarchische Weltherrschaft^' sind von seiten des Papstes nichts als Anmassungen 
g5ttlicher Eigenschaften und Rechte: und das sind diabolische Anmassungen. 
Jetzt sind nicht nur die beiden concreten Papste Urban VL und Clemens VIL 
„falsche Papste und Antichriste"^), sondem der Papst als solcher ist der Anti- 
christ; fiir die Eirche ist er tlberfliissig, ja schadlich, weil er dem Teufel selbst 
sein Amt verdankt.*) — Von diesem Gedanken aus aber schreckte Wiclif nach 
Lechler^s Darstellung vor dem weiteren nicht zuriick, das papstliche Amt, dessen 
Trager der Antichrist sei, als ein vergiftendes, verderbliches zu bezeichnen.*) 



1) Aus diesem Stadium stammt Wiclif *s Cruciata; ygl. cp. 8 (Cod. 3930 f. 248 c. 1 ; 4536 f. 249 
c. 2): nAbsit fideles credere quod in sanctitate vite unius istorom vel alterius pendeat . . . salus 
tocius ecclesie militantis, cum probabiliter creditur, quod utroque istorum subtracto de medio yel 
dampnato staret ecclesia Christi quiecius quam stat modo*^. 

2) FZ, 104: „Post haec, cum non posset ultra celari ignis absconditus, coepit palam. . . 
dictare blasphemias" etc. „Incepit autem sub a. D. MCCCLXXXI in aestate determinare materiam 
de sacramento altaris''; vgl. JW, I 652. 

3) Trial (Suppl.), 450: „Unde isti paeudopape non possent patentius ostendere se esse 
vicarios antichristi'^ und ibid.: ^Manifeste patut, quod uterque istorum pseudopaparum tanquam 
membrum diaboli in causa stultissima provocat homines ad pugnandum". VgL auch unten einmal 
§ 68: „Cum videtur multis peritis probabile, quod iste papa sit precipuus antichristus" etc. 

4) Trial. (Suppl.), 423: „Ex istis rationibus potest colligi vel Avinionicus quem aliqui 
vocant papam . . . sit fons et origo totius nequitiae in militante ecclesia, ac si foret praecipuus 
antichristus". S. 426: „Debemus enim credere . . . quod nullus talis papa necessarius est per ordi- 

nationem Christi , sed per cautelam diaboli introductus ; et tunc ista duo monstra cum 

membris diaboli sibi adhaerentibus sese destruerent ecclesia fidelium stante salya*^. Vgl. auch 
JW, I 583 n. 1 und 2. HA, II 58 art. 9; endlich unten § 85: ^EccIesia Christi posset regulari 
prospere et quiete sine tali papa ut patet de tempore** etc. 

5) XXIV Pred., IX (Cod. 3928 f. 152 c. 1): „Breviter totum papale ofQcium est 



14 

Darum sei niemand mehr als der Papst zu Bom geeignet, ut sit vicarius princi- 
palis Satanae et praecipuus antichristus.*) Schliesslich wird, wie Lechler bemerkt, 
der Begriff des Antichrists fiir Wiclif identisch mit dem des Papstes, sodass er kurzweg 
z. B. die Legaten als missos a latere antichristi bezeichnet.*) — Und an einer der 
starksten (charakteristisch-mittelalterlichen Kraft-) Stellen bezeichnet er die dem Papste 
gezollte Verehrung als eine plus d^estanda atque blasphema idolatria, ,;Weil hier- 
mit gottliche £hre beigelegt werde einem Gliede Lucifers, der' ein abscheulicheres 
Gotzenbild ist als ein bemalter Klotz, da er so grosse Bosheit in sich tragt."*) 

lY. Stellung des Tractats innerhalb der Folemik Wielirs. 

Auf die Bekampfung des Bettelmonchthums geht Wiclif auch sonst ausser 
seinen eigentlich polemischen, direct gegen die Friars gerichteten Schriften in mehr 
einheitlicher Weise ein*)*, dagegen suchen wir eine systematische Bekampfung 
des Papstthums als solchen mit angefiigter Begriindung der in Frage kommenden 
Vorwiirfe in Wiclif 's bisher veroffentlichten Werken vergeblich. Die Lechlersche Cha- 
rakteristik dieses letzten Eampfstadiums ist in sehr lebhaften Farben gemalt, wohl 
wesentlich deshalb, weil der deatsche Biograph nicht aus einer systematischen, 
ad hoc verfassten Darstellung der Wiclifschen Opposition gegen den Papst geschopft, 
sondern die heftigen Ausbrtiche gegen Ghristi Statthalter gesammelt hat, wie sie sich 
iiber die bisher veroffentlichten (und einige noch im Manuscript ruhenden) Schrifben 
Wiclirs aus seinen letzten Lebensjahren verstreut finden*, da erscheinen sie zunachst 
ohne innere Begriindung als die rabiaten Ergiisse eines Gemiithes, welches das Ur- 
und Vorbild der Gemeinde in Siinde und Schande bis zu diabolischer Bosheit ver- 
kehrt sieht. Eine derartig chargirte Darstellung vermittelt aber, glaube ich, nicht 
ganz das richtige Bild. Es wird doch nothwendig sein, eine Schrift Wiclifs zur Be- 
nntzung heranzuziehen, welche die einzelnen Angriffe von einem bestimmten und 
klaren Grundgedanken. aus in zusammenhangender Darstellung bietet. Diese f&r 
eine gerechte Wiirdigung des Polemikers und seiner Polemik wiinschenswerthe 
und nothwendige Forderung scheint mir der Tractat De Christo et adversario suo 
Antichristo zu erfiillen. Nach diesem ist aber Wiclif doch nicht so riicksichtslos und 
zionswachterlich vorgegangen. Vielmehr wird das Lechlersche Bild wesentlich modi- 



venenosum . • ., praelati versi sunt iu lupos et capitaneus eoram . . . diabolus vita et opere 
antichristus''. 

1) De blasphemia, cp. 3 (Cod. 3933 f. 126 c. 1.) 

2) Featpredigten , V (Cod. 3928 f. 8 c. 2): „Legatos cum bullis miasos a latere anti- 
chrieti'*. Vgl. auph unten § 107 u. 108: ^Antichristus autem in persona propria" etc. 

3) De blasph., cp. 2 (Cod. 3933 f. 1^3 c. 3), vgl. damit unten § 77. In wieweit diese 
abstoBBende Sprache entschuldbar ist, habe ich nicht darzulegen; ich verweise dafiir auf Lechler 
JW, I 584 folg. 

4) VgL Trial, 1. IV cp, 26 — 38 (S. 335 — 385). 



15 

ficirt. Wie ich weiter unten (S. 18) nachweise, stammt De Christo etc. aus Wic- 
lifs letztem oder vorletztem Lebensjahre; das Endstadium des Kampfes ist also 
bereits eingetreten. Trotzdem geht Wiclif an keiner Stelle^) so weit, den Papst ohne 
weiteres und direct mit dem Antichrist oder Teufel zu ideutificiren. Seine innerste 
Meinung, dass er das dennoch sei, spricht er an den in Frage kommenden Stellen 
in vorsichtiger und jedesmal bedingter Weise aus: der Papst ist der Autichrist nur 
in so fem, als er dies oder jenes thut, resp. verabsiiumt.*) lch halte die Betonung 
einer solchen immerbin entschiedenen, aber, um es kurz zu sagen, wissenschaftlich 
nobleren Art der Beklimpfung des Gegners fur um so wichtiger, als Wiclifs Feinde 
es nicht daran haben fehlen lassen, in schrofister und rlicksichtslosester Weise des 
Gegners Schroffheit und Riicksichtslosigkeit gegen das sichtbare Haupt der Kirche 
hervorzuheben^) und daraus fiir ihre Zwecke Capital zu schlagen. Und in dieser 
Charakterisirung der Wiclifschen Opposition gegen den Papst scheint mir in erster 
Linie der Werth des unten folgenden Stiickes zu liegen. — Dazu kommt noch ein 
anderes. Des Vorreformators^) Polemik richtete sich wesentlich gegen die Monche 
und die Pfrttndeninhaber'^), wie Wiclif selbst es an den verschiedensten Stellen ausdriickt. 



1) Auch § 107, wo es so scheint, iat conditicmal, vgl. § 108. 

2) Die hierher gehOrigen Stellen sind die folgenden. § 67: ^Quanto magis antichristive" 
etc.; § 68: „Cum videtur multia peritis probabile" etc.; § 76: „Secundo dictum est, si papa'' etc. 
und: ^Et comperto quod pastores*' etc; § 87: .,Capitur tamquam regula, quod si" etc.; § 96: 
^Revera si vite Christi sit** etc. und: „Et indubie si perseverasset** etc.; § 97: nQuod si moritur 
sic Christo contrarius^ etc. und: „Quod si pape magis hoc^ etc. und: ^ldeo si in vita et doctrina'' 
etc; § 100: „Et quantum ad vitam»* etc; § 104: „Nec posaet patere'* etc; § 106: „Numquid 
credimus ipsum" etc; § 107: ^Antichristus autem in persona propria** etc , vgl. mit § 108; § 112: 
„Sed quis posset esse" etc; § 119: „Ideo cum idem sit" etc; § 124: „Ex istis practice declaratis'* 
etc und: ^Sed cum inequa distribucio'' etc; § 129: n^^P^ autem ex tali crebra citacione^ etc 

3) HA, I 450, 451; II 119; YN, 340, FZ, passim z. B. 2, 108—109. 

4) Auch seine Schiiler fuhrten den Kampf, namentlich von London und Bristol aus 

nach dem Vorgange des Meisters und in erfolgreichster Weise fort: „Di8cipuli multaa, clades, 

insidias rixas et contenciones et sediciones adhuc durantes et, ut timeo, usque ad regni con- 
fusionem duraturas nefandissime seminarunt. Unde in pluribus regni partibus, precipue Londonia 
et Bristolia" etc, ChAU, 3. 

6) Gegen die BettelmOnche, Orden und Pralaten verzeichnet Shirley in seinem COW, 26 — 30 
nicht weniger als 20 selbstandige Streitschriften, gegen den Papst keine einzige; in erster Linie 
gehOrt hierher De Christo etc , von Shirley COW, 26 als an important tract bezeichnet, wozu vielleicht 
noch Nrt 72 und 73 des Eatalogs treten; nicht aber Nr. 74 De dissensione paparum; — dies ist vielmehr 
eine Polemik gegen die Friars, vgl. z. B. Cod.3929 f. 218 cp. 1: „Et cum supponi potest quod Urbanns 
noster non autorizat hoc facinus, licet a pseudofratribus sit seductus, videtur probabile, quod fratres 
promoventes hanc causam in suis predicacionibus et spoliantes ecclesiam suia falsis colleccionibus sunt 
precipui hostes ecclesie . . . et eadem videtur sentencia contra pseudocardinales 
et nostrates stantes in curia . . .** Auch nicht Nr. 29 De dyabolo et membris eius, vgl. COW, 
12; der Tractat enth^It nach Shirley, der die Wiener Codices eingesehen, eine Behandlung der 
Prftdestinationsfrage. Bale (vgl. HLS^ 145) hat unter demselben Titel ein englisches Stiick ge- 



_ 16 

gegen den clerus cesareus, die monachi^ canonici et fratres^); vor diesem seine ganze 
spatere T^atigkeit beherrschenden Interesse tritt Wiclif 's Erbitterung gegen den Papst 
sehr zuriick. Das unten gedruckte Stiick, welches zwar von dem Gegensatze gegen 
die quatuor secte ausgeht, immerhin aber in noch massYoller W«ise^)y dient dagegen 
der Opposition gegen den Stellvertreter Christi auf Erden, auf deren Hohepunkt es 
uns massvoU und systematisch ftihrt, indem es in 15 (resp. 11) Kapiteln den ganzen 
voUbewussten Gegensatz Wiclif^s gegen den Papst zusammenfasst, von dessen gelegent- 
lichen Ausbrflchen uus seine theologisch-grundlegenden Werke an den verschieden- 
sten Stellen Zeugnis geben^); ich hoflfe deshalb durch den Versuch der Herausgabe 
des nachfolgenden Sttickes die in dieser Beziehung vorhandene Lticke in etwas aus- 
zufUlIen und einen wenn auch nicht bedeutenden Beitrag zur Charakteristik der 
Polemik Wiclifs gegen den Papst zu liefern. 

Y. Eintheilung und Inhalt des Tractats. 

De Christo et adversario suo Antichristo zerfallt in drei Theile: 
I. eine kurze Einleitung, cp. 1 § 1 — 4; 
U. die philosophisch-scholastische Begrtlndung des Angriffs, cp. 1 

§ 5 — cp. 4 § 34; 

ni. den AngriflF selbst, cp. 5 — 15. 

Die Einleitung geht von dem Lehrstucke der Eirche aus. Nach katho- 

lischer Lehre zerfallt diese Gesammtheit der Erwahlten in drei Theile: die trium- 

phirende Kirche (die Seligen im Himmel), die streitende Kirche (die lebenden, im 

Kampfe mit der Welt begriflfenen Christen) und die schlafende Kirche (die Ent- 



sehen: How Sathanas and his prestis and his feyned religious casten by thre cursed heresies to 
distroie alle good lyuynge and meyntenen alle nianere of synne (vgl. Bibl. Bodl. Archi. A. Nr. 3849 
cp. 20 S. 58). Aber auch dleses Stiick (Amold hat es in seinen S£W nicht mit abgedruckt, da- 
gegen findet sich ein ausfiihrlicher Auszug in TrTr, 64 — 66) enthlllt keine Angriffe gegen den Papst, 
sdndern verurtheilt die von seiten der Pr3Jaten angestellte Falschung der h. Schrift und die Praktiken 
der religiGswi Orden (Werbung von Umniindigen filr das Skapulier u. a.). — Femer gehdrt nicht 
hierher Nr. 86 De deteccione perfidiarum Autichristi, das sich gleichfalls polemisirend gegen die 
BettelmGnche wendet, vgl. Cod. 1337 f. 36 c 1: ,,Iste autem secte quatuor que ab unitate secte 
domini simt divisi faciunt divisionem in hiis tribus virtutibus theologicis et in aliis unitatibus'' ; der 
Verfasser giebt mit diesen Worten sein Thema an. — Endlich auch nicht Nr. 30; gleichfalls gegen 
die BettelmOnche , deren Thun fast in jedem Paragraphen in Gegensatz zu Christi Wirken gesetzt 
wird. Der Papst wird iiberhaupt nur an einer Stelle erwahnt, die ihn mit Gog in Vergleiph setzt, 
Cod. 8929 f. 186 c. 1. 

^) ^S^' § 13; De quatuor sectis novelliB, Cod. 3929 f. 226 c. 2; De solucione Sathane, 
Cod. 4527 f 18 c. 1. In andrer Verbindung, aber in gleicher Reihe finden sie sich FR, 190: 
^Officiales et decani, monachi et canonici bifurcati, pseudofratres introducti iam ultimo''; vgl. mit 
S. 216: „Omnes isti duodecim** etc, 

2) § 12 — 13 ist die einzige Stelle. 

3) Vgl. JW, 676 — 586. 



/ 



17 

schlafenen d. h. die im Fegefeuer befindlichen Seelen).^) — Diese drei Theile haben 
in Harmonie zu steheny wenn die Kirche gesund sein soli. 

Der philosophisch-scholastische Theil (cp. 1 — 4). Deshalb ist die erste 
Bedingung heilsamen Gedeihens Einheit und Friede in der ecclesia militans. Diese 
Einheit begrQndet auf Exod. 25 und Ephes. 4. Aus der Einheit des Kirchen- 
begriffs folgt die Einheit der glaubigen Gemeiade, welche gefahrdet erscheint durch 
die quatuor secte noviter introducte. Diese Viertheilung verwirre vielmehr die Ein- 
heit. Die verschiedenen Einwande, von praktischer, sophistischer und philosophi- 
scher Seite erhoben, seien zurUckzuweisen. — Nach Erledigung dieser „materia 
abstracta^ (§ 36) geht Yerfasser auf eine Untersuchung der thatsachlichen Verhalt- 
nisse der Eirche, wie sie damals bestand; ein. 

Der polemische Theil (cp. 5 — 15). Nach apostolischer Autoritat ist 
das Haupt der Kirche Christus; wie steht es dieser Thatsache gegeniiber mit den 
romischerseits erhobenen AnsprUchen? Diese stellen sich in folgenden vierPunkten dar. 
I. Ist Petrus das Haupt der Kirche (Beweis aus h. Schrift, aus Petri Namen)? — H. Ist 
Petrus der Stellvertreter Christi, resp. hatte er vor den Ubrigen Jtingem ein beson- 
deres Vorrecht (Schriftbeweis , historischer Beweis)? — IH. Hat der rbmische Pontifex 
seine Gewalt von Petrus fiberkommen (Schriftbeweis mit Bezugnabme auf die 6e- 
schichte [Silvester] ~ Wiclifs Protest)? — IV. Ist der Papst (in Fragen der Ethik 
und Doctrin) unfehlbar? — Alle vier Fragen sind zu vemeinen. — Der Papst 
steht vielmehr im schlagendsten Oegensatze zu Christo; lasst sich diese 
These begrClnden, so ist er der Antichrist. Nun wird der Satz erwiesen an 12 Fallen. 

1. Christus die Wahrheit — der Papst das Princip der Falschheit 
und Ltige (in Worten, Schrifken, Werken). 

2. Christi Armuth — des Papstes weltliche Herrlichkeit. 

3. Christi Sanfbmuth und Demuth — des Papstes Stolz und Grausam- 
keit (Kreuzzug). 

4. Christi Gesetz vollkommen und ausreichend — des Papstes neue 
grausame Gesetze und Erpressungen von den Glaubigen. 

5. Christi Missionseifer und Missionsmahnung — der Papst und die 
Seinen entweder in den herrlichsten Palasten thronend oder ab- 
geschlossen in Klostem. 

6. Christi Verachtung der weltlichcn Herrschaft — des Papstes An- 
spmch auf das Regiment liber alle weltlichen Reiche. 



1) DioBelbe Tbeilung und Definition vgl. SEW, III 339: ^Cristis Chirche in his Spouse 
that hath three partie; the first part is in blid** etc. und ThrTr cp. 1 S. III: ^The first part is 
clepid o?ercoming. The myddil is clepid Blepyng. The thridde is clepid fightyng". Vgl. Trial IV 
cp. 22, 326; auch Daniel, Thesaurua hynm., V 106. 

BnAdenileg, Wlolf£ 3 



18 

7. (yhristi Gehorsam gegen den Kaiser — der Papst schwacht die 
weltliche Gewalt. 

8. Christus und seine 12 einfachen Jiinger — der Papst und seine 
12 schlauen verweltlichten Cardinale. 

9. Christus litt filr die Seinen — der Papst ruft ^u Kriegen auf. 

10. Christus beschrankt seine Mission auf Judaa — der Papst missionirt 
in allen Landen, aber aus Herrsch- und Gewinnsucht. 

11. Christus prunklos und dienstbereit — des Papstes prilchtiger Hof- 
staat imd Forderung kaiserlicher Knechtsdienste. 

12. Christus verachtet Weltruhm und Geldgewiun — vom Papste ist 
alles kautlich.^) 

So liegen thatsilchlich die Dinge. Schluss: Kann der Glaubige, der Christi 
Jflnger sein will, den Papst sich als Vorbild nehmen? Nimmermehr; denn dann 
ware eine rechte Nachfolge Christi unmoglich. 

YI. Die Abfassungszeit. 

Zuniichst weist, wie aus der Inhaltsangabe hervorgeht, der ganze Ton der 
Schrift, welcher dem Papst gegenilber angeschlagen wird, auf Wiclifs spatere Le- 
bensjahre. — Aber wir haben auch bestimmte Notizen ttber die Doppelwahl der Papste, 
§ 80: „Et idem patet . . . de eleccione erronea istorum paparum"; danach ist Wiclif 
bereits zur Verwerfung des von ihm zuerst noch anerkannten*) Drban VI. Uber- 
gegangen; seit dem 29. November 1378, an welchem Tage Urban die KreuzugsbuIIen 
gegen Clemens VII. erliess, begann wahrscheinlich Wiclif 's Wendung.^) — Ferner ist die 
Residenz der Papste zu Avignon und Rom vorausgesetzt, vgl. § 109: „Nam quidam 
papa" etc. — Clemens war am 20. September 1378*) gewahlt worden und floh vor 
Urban^s Anfeindungen nach Ostem 1379^) nach Avignon. Auf diese Flucht scheint 
sich nun die weitere Notiz zu beziehen § 108: ,;Papa fugit latenter ut latro de loco 
in locum" etc.^*) — Endlich erwahnt Wiplif den Kreuzzug selbst § 102: „Ut patet de 
cruciata nuper erecta contra antipapam qui videtur pape nostro pretenso plus 
humili^) adversari" und § 104: „VerisiiiiiIe est quod illis laborantibus in illa cruciata 



1) Charakteristisch ist bei diesen Antithesen, dass der Doctor evangelicus fur seine 
Hummtlichen 12 S3,tze sich lediglich auf die Bibel (namentlich auf Matthaeus) beruft. 

2) Vgl. JW, I 648. 

3) Vgl. ibid. 

4) A£, ad annum 1378, S. 56folg. 

5) HA, I 393. 

6) Vgl. ibid. : nQ^^^ audiens, non (iam) Clemens, sed pene demens factus Antipapa, 
concito fugit ad quoddam castrum Beginae Neapolis quod yocaiur ^Spelunca^, ibidem latitans, 
donec furtive transvectus est a schismaticis Avinionem'', vgl. dazu ilber Urban XScr 2657 46 fo]g. 

7) Woraus die immer noch sehr gemS.88igte Sprache Wiclifs gegen Urban hervorgeht. 
Die Stelle ist fdr dieses letzte Kampfstadium charakteristisch. 



19 

defecenmt fides spes et caritas et sic tam in corpore quam in anima sunt occisi^^ 
— Der Kreuzzug — deun von diesem selbst^ nicht von den Vorbereitungen ist, 
wie die zweite Stelle schlagend beweist, die Rede — begann im Mai 1383. Der 
Bischof Spenser von Norwich schififte sich Mitte Mai 1383^) nach Flandern ein, 
musste aber nach kurzem Kriegsglilcke bald nach Michaelis^) nach England zurflck- 
kehren. Damit wird also Ende 1383 oder Anfang 1384 als Abfassungszeit mit 
ziemlicher Sicherheit gewonnen. 

TII. Die Echtheit des Sttickes. 

Gegen diese dQrfte sich kaum der Schein eines Grundes erheben lassen*, 
durch innere wie aussere GrQnde ist die Wiclifsche Abkunft bezeugt. 

Innere Grtinde: Stil, Gedanken und Beweisfiihrung sind durchaus die- 
jenigen; welche wir aus Wiclifs unzweifelhafb echten Werken kennen; ja, soweit 
geht diese Uebereinstimmung; dass sich gewisse Gedankenreihen in andern Werken 
Wiclirs wdrtlich wiedergegeben finden.^) Der Stellen, welche eine gegenseitige Ver- 
wandtschafb aufweisen, stehen mir sehr viele zu Gebote; der Raum verbietet mir, 
sie in extenso zu geben.*) — Wiclif beruft sich femer an mehreren Stellen auf frflhere 
Schriffcen.^) — Dies mag genQgen, um die innere Yerwandtschaft des StOckes mit 
den unangefochtenen Werken Wiclif 's zu behaupten. 



1) HA, II 88; nach XScr, 3672 44 im Jani 1383. 

2) XScr, 2672 46. 

3) Vgl. z. B. den Eingang: ^Secundum katholicos ecclesia est** etc. mit De civili dominio, 
Cod. 1341 f. 116 c. 1; das Citat in J\V, I 542; derselbe Passus in gleicher Sequenz Fcstpredigten, 
XLVIII (Cod.3928 f. 97 c.3); XXIV Predigt«n, XII (f. 167 c. 3u.4); ferner SEW, III 839: ^Criatis 
Chirche hath three partis*^ etc. — Ich fiige gleich eine andere — nicht ganz w5rtliclie — Parallele 
aoB demselben Stilcke bei: „For no pope that now lyveth woot where he be of the chirche, or 
where he be a lym of the fend, to be dampned with Lucifer'* zu vgl. mit § 92: „Sed certum 
eet quod nec papa in persona'' etc. 

4) Vgl. z. B. § 68 mit De solucione Sathane (Cod. 3929 f. 185 c. 3): „De quanto fidei 
Bcripture consonat ac eciam racioni" (alao ganz Luthers Position von Worms); §§ 12 und 14 
mit De deteccione perfidiarum Antichristi (Cod. 1337 f. 36 c. 1): „Paulu8 docet ad Ephes. 4^ 
quomodo Christi ecclesia debet diligere unitatem etc. — divisionem". Vgl. femer § 71 mit Trial 
427: „Et Btatim poat dotacionem^ etc; § 61: ^Et constat primo*' etc. mit ChA, 343 oder HA, II 68 
und XScr, 2648 SOfolg.; §61: ^Nisi ut loquar" etc. mit De citacionibus firiv. (Cod. 3929 f. 212 
c. 2); §82 (daa Citat auB corp. iur.) mit De cit. friv. (Cod. 3929 f. 214 c. 2). — Auch das ein- 
leitende Namquid credimus ist Wiclif eigenthumlich. — Der Satz § 21: „Omne continuum componi- 
tor ex non quantis^ wird von Wiclif sehr h&ufig ffir seine scholastischen Deductionen verwendet; 
es ist ein Satz Grosset^te^s, der die atomistische Theorie des Leukippos wieder aufhahm und 
ipeculatiy ausbaute, vgl. FZ, LV. 

6) § 12: „Sunt autem iste secte quatuor ut sepe dictum est'' vgl. mit De quatuor sectis 
novellis (Cod. 3929 f.226 c.2; Cod. 4527 f. 18 c. 1); § 6: ^Ut dictum est alibi" vgl. mit De funda- 
cione sectarum (Cod.3930 f.252 c. 2; Cod. 3927 f.26 c.2j. 

3* 



' 20_ 

AeussereGriinde: I.De Christo etc. wird als Wiclif angehorig bezeichnet 
von Denis in CMT, f. 195; so auch in Bale'& Liste, SMBS, f. 155 (ohne ein Incipit; 
nach Bale in 2 Bttchem; Lewis, HLS; 145 und 352 hat bei Bale als Incipit gesehen: 
„£gressa8 lesus de templo, Matth. 24^'; danach scheint eine Verwechslung mit 
einer Predigt Wiclif 's Hber Matth. 24 vorzuliegen)., — Auch Walden nimmt auf die 
Schrift Bezug.^) — II. Die von mir verglichenen Codices enthalten wiederholt Hin- 
weise auf Wiclifs Namen^); so Cod. 3933 im Explicit der Cruciata: „Explicit Cruciata 
ewangelici doctoris*), incipit eiusdem de Christo et advers." zu vgL mit Cod. 3929: 
„ExplicitCruciata venerabilis et ewangelici doctoris Magistri lohannis Wyclef ". — Cod. 
Un. Prag. III. G 16 giebt am Anfang und Ende (hier czechisirt Wyclefficek) Wic- 
lifs Namen. — Schliesslich bemerken die Correctoren, resp. Glossatoren von Cod. 3929 
und 1337 zu § 68 a. R.: „Protestacio doctoris ewangelici" (Cod. 4527 nur: ^Protestacio 
magistri"). — III. Auch der Wiener Codexkatalog der Opera Wiclif., Cod. CCCXCI, 
f. 195 folg. (alte Numerirung) enthalt unser Sttick vmier Wiclif s Schriften, vgl. 
COW, 61 und CMT, 11 1475. Shiriey a. a. 0. hat den Katalog abgedruckt. 

VIIL Die Handschriften.*) 

1. Der Codex A, der meinem Texte zu Grunde liegt, gehdrt der K. K. 
Hofbibliothek zu Wien an; jetzt Nr. 3929, friiher Nr. 309, in CMTh.*^) Nr. CCCLXXXV. 



1) DF, II cp. 1 , vgl. COW, 26. 

2) Vgl. unten cp. 1 n. 1. 

3) Dieser Name stammt schon aus Wiclif' s Lebenszeit, FZ, 362. In der That zeigen 
selbst die kiirzesten Schrifben Wiclifs die fortgesetzte biblisclie, namentlich neutestamentarische 
Begriindung seiner Gedanken; besonders wird — wie De Christo etc. zeigt — MattyiuB stark 
herangezogen. — Wiclifs hHufiges Zuruckgehen auf Augustin hat ihm von seiten seiner Schfller 
einen andern auszeichnenden Namen eingebracht, DF, I 34: ,,Sui discipuli vocabant eum famoso 
et elato nomine loannem Augustini'*. Nach der Notiz: „Nec ipsius Augustini verba evadere possunt, 
cuiuB discipulos se esse iactant" FZ, 167 nahmen auch seine SchtUer diesen Ehrennamen an in 
Nachahmung Berengar's, vgl. Guitmundus, De verit. corp. et sang Chr., f . 6 v^ 

4) Inhaltsangabe und (sehr vereinzelte) Noten uber Herkunft, Einrichtung etc. der Hand- 
schriften finden sich in dem grossen bibliographischen Werke des gelehrten Jesuiten Michael 
Denis, Codd. Manusc. Theol. (CMTh); blosse Inhaltsangabe in dem neuen Eatalog der Wiener 
Manuscripte, Tabulae Codicum Manuscr. (TCM); da beide Bucher, namentlich das erstere, aelten 
zu erlangen sind , eine eingehendere Beschreibung der Wiclif)iandBchriften mit einer Ausnahme 
(Lechler, Trial 20folg.) noch nirgends gegeben ist, so hofiPe ich, ktLnfbigen Wicli&rbeitem in 
etwas die Wege zu bahnen, wenn ich es versuche, soweit meine Er3,fte und der mir Kugemessene 
Raum es gestatten, im Folgenden die nothwendigen bibliographischen Notizen zu geben. Es wird 
sich dabei zeigen, dass sie nicht imwesentlich sind fur die Bestimmung der Nationalitat, die 
Herkuuft und Abfassungszeit der einzelnen Handschriften. 

6) I 1464. Das Exemplar dieser grossen Bibliographie in der Etoiglichen OefPent- 
lichen Bibliothek zu Dresden ist in drei Bgnde gebunden, in deren zweitem sich die 
Notiz befindet. 



— Der FoL^), 32 cm hoch, 22 cin breit, ist in starke Holztafeln gebunden, die 
mit nun stark vergilbtem Pergament iiberzogen sind; Spuren von grossen Buckeln 
und Reste (kleine Btifte) der Clausuren. — Vorderer Deckel, Aussenseite: am 
oberen Bande, aber fieist ganz verwischt: „LibercuIu8", darunter: „Nr. 309", weiter 
unten: „Liber Wiglef doctorif Ewangelici". Auf der Innenseite der Lidex der im Codex 
enthaltenen Werke; es sind 29 Nummern, rechts davon frQher ein kiirzerer von anderer 
Hand; ist jetzt verwischt und ausser mehreren Anfangs-de ist etwa nur noch De dominio 
zu erkennen. Die in rother Tinte ausgefiihrten Seitenzahlen des Index zum Theil 
unrichtig (De relig. privata steht z. 6. nicht f. 27;% sondern 274). Unter dem Index alte und 
neue Bibliotheksmarken. — Der Codex enthalt 289 Blatter (Papier); 1 — 13 un- 
beschrieben; in Folge davon tritt zwischen der alten und neuen Paginirung steis 
eine Differenz von 13 ein (170— 157, Schlussblatt 289— 276). — Auf dem Vorsetzblatte 
(Pergament) oben a. B. in der Codexhand (?); „TuIius de officiis L I dicit omnium autem 
iniuriarum nulla est capitalior quam ea que fit per falsam legis interpretacionem. 
hec ille. Hoc contra lo (d. h. lohannem) wy (d. h. Wycleff) et omnem eum se- 
quentem qui scripturam sacram vel scripturam doctorum trahunt pro eisdem fre- 
quenter repugnantem". Weiter unten zwei fur unsere Zwecke irrelevante Citate aus 
Chrysostomus und Cic. of&c. ~ Die dann folgenden leeren (auch die beschriebenen) 
Blatter haben als Wasserzeichen einen umgekehrten Ochsenkopf mit einer Art 
Doppelkreuz zwischen den Homern. Blatt 13 herausgeschnitten; Blatt 14 beginnt 
der Text: „Quia nonnulli eciam illi qui" etc. und nun folgen bis 289 33 grossere 
ond kleinere Stflcke Wiclif s.«). — Unter Nr. 22 steht von f. 239 verso bis f. 246 De 
Christo et suo advers. Antichr.'), wie die meisten Qbrigen in einer festen, charakter- 
vollen nnd deutlichen Hand; jede Seite des Folium in zwei Columnen zu durchschnittlich 
48 Zeilen.*) Die Liitialen der einzelnen Stiicke und cp. — unverziert — sind in 
rother Tinte ausgef&hrt; die der Satze in schwarzer Tinte, aber durch einen rothen 
Strich ausgezeichnet. Diese Striche, die Kommata, die Marginalnoten und ahnliches 
gehoren Einer durch den ganzen Codex gehenden Hand an. — f.274c endet De 
statu innocencie so: „PIurimum ociose et sic deus similibus etc. bez Koncze pohrziechu'' 
(d. h.: leider ohne Ende, modem czechisch: bez konze pohfichu). Soweit geht die 
oben charakterisirte Texthand; es folgt in einer ahnlichen, aber breiteren, entschie- 



1) Eurz beschrieben von Lechler, Tnal 33. 

2) Verzeichnet CMTh; I 1463 folg. (28 Nummem); TCM, III 120 (33 Nummem); di« 
neue Angabe ist genauer; mehrere im orginalen Codexindex unter eine Nr. (11 und 12) ver- 
einigte Werke sind hier getrennt aufgefahrt. 

3) CMTh, Nr. 21, TCM, Nr. 26. 

4) Zum Zwecke rascherer Orientirtmg bezeichne ich im folgenden die linke Col. des 
foHum rectum (z. B. 239) mit 239 a, die rechte mit 239 b, die linke des foUum yeraum mit 239 c, 
die rechte mit 239 d. 



22 

denercn ein Brief an Magister Robert Stovam (iber die Frage: quid sit proprium*), 
welcher so schliesst: „Ut ipsam construat, illuminet et conservat Amen. hec materia 
reperta est inter cartas mag. Roberti Stouam (Stonam?) qui mortuus est |*) in pisis 
in concilio Anno MCCCCIX celebratum etc." — f. 276cundd sind unbeschrieben. 
Nachdem ich den meiner Ausgabe zu Grunde liegenden Codex eingehender 
charakterisirt, fasse ich die Beschreibung der Ubrigen kiirzer. 

2. Codex 1337 (E) vgl. die Beschreibung Lechler^s in De officio pastorali, 
Pfingstprogramm der Univ. Leipzig, 1863, S. 3. Zu dieser Beschreibung f&ge ich, 
da es nicht ohne Interesse scheint, hinzu, dass am Schluss des Cod. f.2d8c eine 
Hindeutung auf seine czechische Herkunfk sich findet (2 S^^); oben am Rande des 
&usseren Vorderdeckels steht: „Tractatus wiclivi doctoris ewangelici", darunter: 
„Nr. 292", beides von einer sehr alten Hand. 

3. Codex 3933 (B)«), nach Denis CCCXCI, Fol., 31 cm hoch, 21V6 cm 
breit, 5 cm dick, scheint mit 3929 gleicher Herkunft; gleiches Papier, gleicher Ein- 
band; die Texthand, wenn nicht dieselbe, ist sehr ahnlich. War Eigenthum des 
Paul de Slawckowicz^); denn unter dem Index auf dem innem Deckel steht neben 
alten und neuen Bibliotheksmarken dieser Name. Oben a. R. dieses Deckels: „Versa 
berengarium fuge wicleff. cede pikardis. Implicat hic. errat hic. sacramenta retractat^'. 
Darunter ein W. (?WicIif). — Der Codex (ohne Vorsetzblatt) enthalt 196 Blatter 
(Papier); f. la Inhaltsangabe von De officio regis. Text beginnt f. 2a Ende; im fol- 
genden mehre folia unbeschrieben (z. B. 26c, 26d). fol. 63a — 70a steht Cruciata; 
darauf (also wie in Codex 3929) folgt 70a — 76d De Christo et s. a. A. — f. 185c 
endet De blasfemia so: „ — limitare Amen Vtyess tye buoh" (d. h. Gott troste dich; 
modem czechisch: utcs (tes) te buh). — Am Schluss des Codex f. 195c — 196d die 
Bibliographia Wiclefiana.'^) — Die Columnirung wie in 3929; der Titel der jcdes- 
maligen StQcke Uber sammtliche vier Columnen hiugezogen. Der ganze Codex von 
derselben Hand geschriebeu; es scheint nur Ein Corrector thatig gewesen zu sein. 

4. Codex 4527 (C)^), frUher Nr. 268, Denis CCCLXXXIX ist ein in mehr 
als einer Beziehung bemerkenswerther Sammelband czechischer Herkunft; vgl. die 
Marginalnote f. 209b zu dem iniText stehenden yitulaminibus: „NotayituIamen dicitur 



1) AIbo eine den Wiclifachen Ideen verwandte Materie, vgl. LO, I 434 — 435; HA, 1 
363; CMB, UI 601; JW, I 376; It 314; FR, 190, 240, 244 u. 6.; ChA, 190; HLS, 818 folg, 

2) lf.276b. 

3) CMTh, I 1473. 

4) Auch Cod. DCCCCLXVIII (nach Deni», CMlli, I 1473 und III 326B) hatte denselben 
Besitzer: „Prtinen8 ad Paulum de Slauikouitz qui fuit Art. Baccal. Plebanus D. Aegidii et Cor- 
rector Cleri Curiae Archiep. PragenBis". 

6) Gedruckt COW, 66. 
6) CMTh, I 1466. 



23 

— - — f- 

in vite ramus infertilis bohemice pazuch^^^) Der competente Denis giebt ihm das- 
selbe Nationale: „In Bohemia exaratum foisse (codicem) manifestum est".^) Femer 
steht am Ende von Responsio ad octodecim argumenta Radulphi Strode, f. 75 a: ;;Ha 
ha na mnychy^^ (d. h.: „Ha, ba^ auf die Monche^^; modern czechisch: „Ha ha na mnichu'^). 
Aehnliche kurze Bemerkungen durch den ganzen Codex verstreut, vgl. auch unten 
§ 116. — AIs ausseres Zeugnis fUr die Wiclifsche Abfassung der in diesem Codex enthal- 
tenen Stiicke darf wohl die Notiz (ad calcem von Nr. 1) gelten : ,^PexIitic responosi Soihanni 
Giamtris arguadmetan cusiud ma liemu tisuei^ri^', denn der Magister Johannes ist 
eben Joh. Wiclif, und die Trausposition der Silbentheile legt ja den Gedanken 
nahe, dass es sich hier um das Werk eines Autors handelt, dessen Namen zu ver- 
schweigen der Copist seiner Zeit Grund hatte. — Aber auch auf die Zeit seiner 
Niederschrifb haben wir im Codex einen Hinweis. Am Ende von De fundac. sect. 
steht hinter den Worten: „de sua ecclesia sit ablata^^ die Notiz: „Anno MCCCCIX^'; 
dieser Codex ist also dem Scheiterhaufen des Erzbischofs Sbynjek von Prag im 
Jahre 1410^) entgangen. VoIIendet wurde er im Jahre 1410, wie sich aus der Notiz 
hinter dem Expl. von De relig. priv., f. 229 b ergiebt: ,;hoc opusculum finitum est in 
Adventu anno domini Millesimo quadringentesimo decimo'^ Auf dieses Jahr weist 
auch hin die zwischen die Wiclifschen Stiicke eingeschobene Erklarung des Dominicaner- 
priors Thomas von Utino, gegeben „die Mercurii^^) 1410, Uber Maesnahmen wegen 
der Wiclifschen Schriften.^) — Der Codex, Quart, 22)4 cm hoch, 15% cm breit, 
5 cm dick, aus Papier- (ohne Wasserzeichen) und Pergamentblattem (Vorsetzblatt, 1, 
6, 7, 12, 13, 18, 19, 24, 25, 30, 31, 210, 211, 217, 218, 223, 224, 229 und 



1) Die Stelle iBi aus dem An&nge des von Lecbler 1863 gedruckten De ofScio pastorali. 
Bemerkenswerth ist, dass dem sorgf&Itigen und vorsichtigen Lechler das Vorhandensein nicht nur 
dieses zweiten Textes, sondem aach der andem (vgl. COW, 18) entgangen zu sein scheint; er sagt 
De off. past. 2: „Vemm enimvero tractatus .... in codice uno invenitur*^ und ,,cum .... cognorissem 
tractatum illum in codice vindobonosi asservari'* (L. meint Cod. 1337). Shirley (COW, 18) 
giebt die andem Quellen, aber es laufen bei ihm grade in bezug auf Cod. 4527 mehre Irr- 
thOmer unter. Er schreibt COW, 30 Z. 3: CCCLXXIX, f. 191 — 194; aber 1) Cod. CCCLXXIX 
hat nur 141 folia, vgl. CMTh, I 1443; 2) die Foliozahl (191 — 194) stimmt mit unserm Codex 
4527 — OCCLXXXIX, aber 3) nicht fOr De graduacionibus, wie Shirley es giebt, sondem fOr das 
folgende Stiick De gradibus cleri ecclesie. — Femer steht De 4 iraprecacionibus — COW, Nr. 93 — 
auch Cod. 4527 f. 146, was Shirley anzugeben unteriasst; desgl. De officio regis — COW, Nr. 69 — 
hier f. 146. Femer muss bei Nr. 24 De concordacione (nicht ordinacione) fratrum die Quelleu- 
angabe heisseh 75 — 79a, nicht 75 — 78; ebenso Nr. 77 De ordine christ. f. 120 — 124a, nicht 
120—123, da das darauffolgende De Christo eic, erst 124b beginnt, vgl. TCM, III 300. 

2) CMTh, I 1466 sub Nr. III. 

3) Am 16. Juli, JW, II 159 — 160. 

4) d. h. nicht Mittwoch nach gewOhnlichi^m Sprachgebrauch , sqndem Dienstog, den 
25. Nov.; es ist der Tag des Martyrers Mercurius; nach HhChr, Tafel 2, S. 58 ergiebt der 
Sonntagsbuchstabe (E) des Jahres 1410 eiaen Dienstag. 

5) Die Hauptsache daraus von mir gedruckt i. d. Ziitschr. f. hist. TheoL, 1874 III 297. 



u 

Schlussblatt) bestehend; ist ohne Columnirung, sodass also nur a und b zu unterscheiden 
sind, von Einer Hand geschrieben.^) — Auf der Vorderseite des mit vergilbtem und wurm- 
stichigem Leder tLberzogenen Einbanddeckels Bibliotheksmarke (olim 268); auf der 
Innenseite ein index contentorum mit den Tncipits.^) Auf dem Vorsetzblatte oben am 
Rande ein Citat aus Chrysostomus und Bibliotheksmarken. Text von la — 229 b. 
Auf der Tnnenseite des hinteren Deckeld ein registrum utriusque libelli amici, 
dariiber steht: ^Perfidus aspiciat petrum predaque latronem Crudelis paulum, quem 
stringit culpa Matheum Zacheum cupidus, immundus came Mariam. Non desperetis 
vos qui peccare soletis Exemploque meo vos preparate deo'S Das alphabetische 
registrum ist fiir unsere Zwecke ohne Werth. 

5. Codex 3930 (D), frtiher 369, Denis CCCCIV»), Fol., 32 cm hoch, 
22 cm breit, 8 cm dick. Die Holzdeckel — mit gepresstem Leder Uberzogen, 
Buckel- und Clausurenreste — tragen die Bibliotheksmarke: „Theologia Nr, 369, 
157" Auf der Innenseite des vorderen ein Monogramm aus M W (?Magister Wiclif) 
verschlungen-, links darUber fast unleserlich: „Iiber iste est Amudis (?) domini etc. 
I. VI. etc." Unter dem Monogramm ein index contentorum in rother Tinte; zwei Vor- 
setzblatter (Pergament, nicht paginirt); darauf ein registrum Trialogi und Dialogi. 
Die Paginirung^) beginnt erst mit dem dritten Blatte^ mit dem das Papier (Wasser- 
zeichen von 3929) anfangt; es sind 368 Blatter, 1 — 355 in rother Tinte, 356 bis 
359 in Bleistift paginirt. 359 verso endet der Text, folgen sechs lose eingeheffcete 
unbeschriebene Blatter. — Die gleiche Hand (Joh. von Tumow) geht von 1 — 304; 
von da eine etwas jflngere*) bis Schluss. — Jede Seite des folium zweifach columnirt, 
also unterscheide ich a-b-c-d. — Der Codex ist ein Sammelband fiir Schriften von 
Wiclif^, Hus, Jac. v. Misa, Joh. Rokjczana. Geschrieben im Jahre 1412; 
vgl. zunachst die Notiz am Schlusse des Dialogus, f. 20 d: „Correctus est Anno 
dom. M^CCCC^XIV^ post festum Georgii^ feria sexta", d. h. Freitag, den 27- April 
1414. Vgl. femer f. 124b die Schlussnotiz des Trialogus: „Correxi anno dom* MCCCCXIV 
finivi post ascensionem domini^) sabbato die ante horam XVIir^, also Sonnabend, 



1) AusgeiL nur f. 166 a Z.21 — f. 156b (die Erklilrung des Pnors). 

2) Das Genauere CMTh, I 1466 folg.; TCM, III 300. 

3) CMTh, I 1499; TCM, III 120; vgl. auch Trial 22. 

4) Sie ist sehr unordentlich angefertigt; die ff. 176, 177, 200, 244, 333, 344 fehlen; 
253 und 283 sind doppelt vorhanden. 

5) CMTh, I 1606: ^tardius adscriptua". 

6) Auf ilin weisen mehrese Marginalien und andre AndeutungeUi z. B. im Expl. zu De 
sectis monachorum, f. 197 verso: ^posicio ewangelici doctoris"; f. 217 verso: „editu8 a Magistro 
Johanne" (d. h. Wiclif). 

7) Der Georgstag, gewShnl. der 23. April, wurde in Salzburg, Aquileja, Prag, Gnesen, 
Erakau und Augsburg den 24. gefeiert, HhChr, 109 und 164. 

8) Himmelfahrt fiel 1414 auf den 17. Mai, HhChr, 196 und 154. 



25 

den 19. Mai, Abends zwischen 5 und 6 Uhr. Im Mai 1414 wnrde der Codex also 
durchcorrigirt. Endlich ergiebt sich auch das Jahr seiner Niederschrift aus der 
Notiz f. 196 a: „Expl. tract. de cor. va. condi fratrum^), editus a magistro Johanne 
sacre pagine professore. Finitus Anno dom. MCCCCXIT. In Collegio pauperum.*) 
In die sancte Agne hora quasi 20/' d. h. Donnerstag'), den 21. Januar 1412, 
Abends gegen 8 Uhrj vgl. ferner f 264 b die Schlussnotiz von De fund. sect.: „Anno 
dom. Millesimo CCCCXII sexta feria proxima ante Conductum Pasche^) hora quasi 
vicesima," d. h. Freitag, den 8. April 1412, Abends gegen 8 Uhr. Aus diesen No- 
tizen ergiebt sich zugleich seine bohmische Herkunft (aus der Stundenbestim- 
mung)^) — Auch der Schreiber des Codex, weuigstens bis f. 304 ist bekannt; 
f. 239 d hinter dem Explicit von De Christo etc. fugt er seinen Namen Johannes 
de Tumow*^) bei. 

6. Es erabrigt der Codex der Prager Univ.-Bibliothek III G 16 (F). 

Es ist ein Sammelband, Quart, 22 cm hoch, 16 cm breit, 5 cm dick, f[lr 
sehr verschiedene, aber meist der husitischen Bewegung dienende StQcke^); Wiclif- 
scher Provenienz sind nur die uuten collationirten 4 cpp. und das Outachten iiber 
den Eid ArnoId's de Granario. Eine junge Hand hat den Codex durchpaginirt und 
auf die Innenseite des Vorderdeckels einen (unvollstandigen, nur bis f. 40 reichenden) 
Index gesetzt; fortgesetzt auf Innenseite des Hinterdeckels (jedoch erst von f. 126 
an; es fehlen also flf. 41 — 125). Ein alterer Index, mit dem jungen dem Sinne, 
nicht denWorten nach identisch und gleichfalls unvollstandig, bedeckt dieVorder- 
seite des Vorsetzblattes. Auf der Riickseite desselben beginnt eine sehr schone Hand: 
,,B.egnum celorum presentis temporis super terram bipharie scissum est'^ etc. — Das 
11. cp. von De Christo etc. beginnt f. 36 a; es standen oben am Rande etwa 5 andere 
Zeilen, welche nur noch die ganz unleserlichen Spuren einer Rasur (Reageutien?) 



1) So Denis, CMTh, I 1502; ist wohl &l8ch geleson filr de concordancia (vielleicht 
fltand metathetisch cor aca condi) fratrum; denn f. 196 a endet De sectiB monachorum, TCM, 
III 121, das nach COW, Nr. 84 auch heisst De concordancia fratrum cum simplici secta Christi. 
— Das bei Dcnis dann folgende Agne ist ^vahrscheinlich Abk^rzimg fdr Agnetis. 

2) An der St. Valentinskirche , Prag; gegrdndet 7 Aug. 1379 von Vincenz Nydek aus 
GOrlitz; es heisst auch domus pauperum studentium und kommt sp&ter h&ufig vor (vgl. Tomek, 

. GkBoh. d. Prag. Uniy., Prag 1849, S. 26). 

8) HhChr, 144. 

4) Nach bOhmischem Festusus (ygl. Voigt, Dissert. germ. de Calendario Slayorum, UT, 
113; [ygl. auch HhChr, 82] ist der Conductus Pasche der Sonutag Dominica in Albis (ygl. CMTh, 
I 1604) d. h. Sonntag nach Ostem. 1412 fiel Ostem den 3. April, HhChr, 196 und 144. 

6) CMTh, I 1600 sub Nr. II. 

6) Denis, CMTh, I 1604 und nach ihm Lechler, Trial 22 liest Taraow, Vgl. abrigens 
unten cp. XV n. 61. Weiteres (iber den Codex auch Trial 22 — 23. 

1} Husitische Predigt«n, Polemica gegen die Wiclifiten, Briefe Joh. XXIII u. a. 

Itnd4«uiicg, Wiolif. 4 



26 

aufw^eisen. Auf der Rasur die jetzige Ueberschrift: Capitulum XI "^ ex tractatu 
wiklefF etc; vgl. unten cp, XI n. 1. 



In den auf den vorstehenden Seiten nach ihren inneren und ausseren Merk- 
malen beschriebenen Handschriften findet sich De Christo etc: Codex 3929 (A), 
f. 239d — 246a; 3933 (B), f. 70a— 76d; 4527 (C), f. 124b— 133b; 3930 (D), 
f. 230d— 239d; 1337 (E), f. 125a— 134d; Un. Prag. III G 16 (F), f. 36a-39a 
(nur cp. XI— XV.^ 

IX. Bas gegenseitige YerhSltnis der Handseliriften. 

Ehe ich die Frage erledige, welches der beste Codex sei, habe ich die 
andere mit ihr verwandte nach dem VerwandtschaftsYerhaltnis der Handschriften 
unter einander in Angriff zu nehmen. 

Unter den coUationirten Codd. scheiden sich zunachst zwei Familien ab: 
A — E und C— D; B ist selbstandig den andem gegeniiber; zur Entscheidung der 
Frage, wie weit F seine Unabhangigkeit gewahrt, bot der geringe Umfang des vor- 
handenen Textes mir nicht genttgende Anhaltspunkte. 

I. Die Sippe A — E. 

1. A und E sind mit einander verwandt. 

a) Die beiden Codd. stimmen bis auf wenige Ausnahmen wortlich tlber- 
ein; meist bis aufs Eomma und die abweichende Orthographie; z. B. § 136 Ihesu 
(sonst immer abgektirzt); selbst in den corrupten Varianten cp. II n. 10, III 7, 10, 
IV 14, 36, VI 40, 49, XI 38 (leicht durch viele andere zu vermehren). Die wenigen 
Ausnahmen sind zuriickzufiihren entweder auf Fliichtigkeit des Copisten bei der 
eigenen .Niederschrift und Auslassung von einzelnen Wortern: primus I 33; clerus 
ces. II 4; consoluerunt VI 15; petro in apost. VI 21; locum VII 18, meritorior etc. 
IX 19; quando IX 24; sit IX 30; terrenendo XV 8; quocunque XV 22 etc; oder in 
der eiligen Behandlung des vorliegenden Originals (A): Macha I 31; unde I 30, 
IV 22; sedVI 30, quando VIII 21, X 18; magnus X 35.^ 

b) Zu dieser sclavischen Uebereinstimmung des Textes kommt die weitere 
der Marginalglossen. Der Text von A ist namlich sorgfaltig von einer Hand, A\ 
durchcorrigirt worden^), welche sammtliche Marginalnoten hinzuftigte (mit Ausnahme 
von Johannes XXIII etc. § 43, Cyprianus etc. § 51, welche dem Corrector A.*, 
Omnibus apost. etc. § 48, Quare secta etc. § 71, Quando erit etc. § 75, Elegulari 



1) Nicht, wie Shirley will, COW, 26 schon von cp. 10 ab. 

2) Auf diese Nachl^^sigkeit erscheinen mir weniger zuriickfuhrbar: eius II 26; loquen- 
tur IV 10; innuuntur V 20; antichristus VIII 36; sanctis XIII 21; Symoniaco XIV 14; qua XIV 46. 

3) Ich sehe mich leider uicht im Stande, zu entscheiden, nach welchem Archetypus. 



27 

etc. § 85, Petrus etc. § 88, Papa edific. etc. § 111, welche dem Corrector A*, endlich 
nadir § 35, welches dem Corrector A* angehort.') — Diese sammtlichen A^ — A* 
eigenthUmlichen Glossen — es sind 41 im Ganzen — weist in wbrtlicher Uebereinstim- 
mang allein E auf.*) — Dabei ist charakteristisch, dass von cp. XI an die Noten 
seltener werden und von § 111 an ganz aufhoren, — Ubereinstimmend in beiden 
Codd.; femer dass die beiderseitigen Glossen wiederholt selbst in der ungewohn- 
lichen Orthographie tlbereinstimmen z. B. capud ecclesie § 31 und 44 — ; im Texte 
schreiben beide caput. — E eigenthUmlich und abweichend von A sind im Anfange 
des StUcks 5 Marginalnoten (2 — Ende cp. 1 und 3 — Mitte cp. 2) und die Note zu 
§ 84. — Dagegen stehen nun, was hervorzuheben von besonderer Wichtigkeit ist, tlie 
Randnoten der 4 andem Handschriften in consequenter Abweichung, sowohl der 
Stelle als der Fassung nach« 

c) Nur A und E haben die sehr charakteristische und f&r die Ent- 
scheidung der in Rede stehenden Frage vielleicht entscheidende czechische Note 
Ende cp. 12: „Mily boze" etc XII 50. 

d) Endlich haben nur A und E die gleichfalls charakteristische lacuna III 17. 
Schluss: Cod. A und God. E sind mit einander verwandt. 

2. A ist die Mutter von E, nicht umgekehrt; die beiden Codd. 
haben auch nicht etwa eine gemeinsame Mutter. 

Das erweist sich durch folgendes: a) Aus einer grossen Anzahl Stellen 
ergiebt sich, dass der Schreiber von A sich verschrieb, das falsche Wort tilgte 
(durch Querstrich oder Unterpunktirung) und richtig fortfuhr, vgl.: consistit sanitas 
I, 12; clerus cesareus II 4; quanto § 32; pravitate V 17; quod V 31, 7, III 24; 
est VI 20; peccat VII 21; ewangelica VII 23 u. a. (am besten im Cod. zu vgl.) E giebt 
dagegen an diesen Stellen trotz seiner eignen Nachlassigkeit sofort das Richtige. — 
b) Zur Evidenz wird der Satz durch die Stelle: petro in apostolatu VI 21; denn 
dieser Sachbestand lasst sich wohl kaum anders als so erklaren: A lag E vor; irregeleitet 
durch petro gerieth letzterer in die falsche Zeile. Umgekehrt konnte A nicht von 
E copiren, weil E den vollstandigen Text gar nicht hatte, nicht einmal — was 
den Schluss wesentlich beeintrachtigen wiirde — in einer Marginalcorrectur. Man 
darf auch nicht einwenden, die VervoUstandigung sei A's Conjectur, denn dieser Ein- 
wand erledigt sich durch die Thatsache, dass B, C und D den Satz wortlich') so 
haben und weil er ein Citat aus der Vulgata (Gal. 2) ist. — Auf diese Argumente 
hin schliesse ich, dass E eine Tochter A^s ist. — Aus diesem Grunde und weil E 



1) Von welcber Hand die Glossen: Roma est locus etc. § 66, Protestacio doctoriB § 68 
und Pes primus etc. § 89 herriLhren, ist diacutabel; wabrscbeinlicb von A*. 

2) Es fehlen nnr CyprianuB etc. § 51, nadir § 85, das jedenfalls eine debr sp&te GtbsBe 
oder eine Corrector ist, und Papa edific. § 111. 

3) C hat nur die Variante petruB filr petro (wabrBcbeinlicb Schreibfebler . 



i 



* 



28 

tiberliaupt hochst ungenau und nachlassig copirt hat, (vgl. catolicos et sic est tri- 
plex § 1 (im Cod. zu vgl.); et II 8, deistas und de ita § 30 (im Cod. zu vgL) 
petro in apostolatu YI 21; diceretur VI 28; sed Y 30; potestas sophist etc. VII 2 
sume XI 22; visibile XI 41; undiquam XI 60; que sunt XIII 12; dominum XIII 18 
vovit XIV 23; vicarios XV 7; terrenendo XV 8; quocunque XV 22; fiunt XV 30 
dei XV 47; debere XV 48; dazu kommen die leichteren Wunden: locum YII 18 
est IX 19; quando IX 24; sit IX 30; dyabolus cond. X 41; et mitit. XI 45 
videtur XI 58; sit XIII 49 u. m. a.) — habe ich unten die Varianten von E nie 
gegebeu; soweit sie mit A libereinstimmen, von den abweichenden nur die haupt- 
saehlicheren , soweit sie wichtig erschienen und ftir den Leser die Werthung des 
Codex erleichtem konnten. — So geringwerthig indess E selbst ist, so relativ 
schatzenswerth ist sein Gorrector E\ der E's Text nicht nur gewissenhaft, sondem 
auch nach einer guten Vorlage corrigirt hat. Fiir die Frage^ ob diese Vorlage eine 
der vier, resp. funf vorliegenden Handschriften gewesen sei und weiter, welche von 
diesen, bin ich nur zu einem negativen Resultate gekommen: die Emendation g^- 
schah nicht, was ja an sich moglich gewesen ware, nach A selbst, wie sich aus 
folgenden Correcturen ergiebt: consistit sanitas I 12; fideli III 7; totaliter III 10; 
quod III 24; racionis IV 36; patenter VI 40; fuisse VI 49; infundabiliter XIV 48 
U.V. a. — E^, E' und E* sind drei weitere Hande; sie geben keine Varianten, son- 
dern nur Marginalien, welche im God. vgl. 

II. Die Sippe C— D. 

Bevor ich zur Erledigung der Frage, in welchem Yerhaltnisse beide Hand- 
schriften zu einander stehen, libergehe, versuche ich beide erst in ihrer Eigenthtim- 
lichkeit zu werthen. ^ 

1. Die einzelnen Godices. A) Cod. C. — a) Der Text von C hat sich 
zwei Correctoren C^ und C* zu unterwerfen gehabt. C liess, wo die Lesung un- 
sicher schien, den entsprechenden Raum fiir spatere Einfiigung frei, copirte also mit 
Vorsicht und Ueberlegung und ist deshalb relativ werthvoU; an diese Lacunen IV 7, 
VI 33, IX 32, XII 9 hat C^ in fester Hand nach guter Vorlage das fehlende ge- 
setzt; der dlinnen, schnorkelhaften Hand C* gehoren 3 — 4 unbedeutende Marginal- 
noten an. C ist ein selbstandiger Glossator. — b) Die marginale Adscription: 
C bietet am Rande folgende Noten: 4°' secte zu § 13 (C); Quid est clems cesarius 
Quid Monachi, Canonici Ffratres zu § 13 (C — (iber c. 125a am obera Rande 
hingeschrieben); Supposicio zu § 15 (C); Silvester penituit zu § 64 (C* — halb 
verwischt iiber c. 128 a); Protestapio magistri zu § 68 (C), vellet suam iurisdiccionem 
zu § 126 (C — ist keine Glosse, sondem blosser Copistenvermerk f&r den Beginn 
der neuen c. 133 a^). 



1) An dieser Stelle bemerke ich fOr das Gkmze, dass ich die marginalen Zahlen, Bach- 
stabeii) Hgjide, Finger, NB. NB. u. &. nicht besonders unter meinen Yarianten anftilue, weil sie 



29 

B) God. D. a) Viel weniger werthvoU als C ist D. Dass seine Trans- 
scription ongenau und leichtsinnig war, lasst sich durch eine grosse Zahl Varianten 
belegen; ich fQhre nor einige an: yeritas I 26; clerus ces. II 4; sentencie II 14; 
puro III 18; enim iungeret V 33; foret VI 33; relucebat VI 38 u. v. a. — b) Die 
marginale Adscription. D sind eine Anzahl Marginalien eigenthiimlich, welche 
sammtlich von den C-GIossen abweichen. Merkwiirdigerweise beginnen sie erst 
mit dem theologischen Theile (▼. cp. 5 an). Ich setze sie hierher, indem ich zu- 
gleich bemerke^ dass D^, D^, D' und D^ die einzelnen Glossatorenhande vertreten: 
prima clerus cesareus zu § 13 (D*?), steht flber c. 231 b; Petrus utrum fuit caput 
ecclesie zu § 37 (D*); Cophas zu § 40 (D*), steht aber c. 233 a; Petrus habuit pre- 
rogativam zu § 45 (D*); primatum zu § 45 (D*); dextras dederunt zu § 50 (D*); 
Erubescere debent heretici de excellencia Petri zu §53 (D*); prerogativa zu § 58 (D*)|; 
Quomodo papa habeat se ad potestatem petri zu § 60 (D^); Paulus vocavit Petrum socium 
zu § 63 (D^; Qui excusat Silvestrum accusat Christum zu § 64 (D^); nemo debet men- 
tiri — a maligno spiritu agitantur — Romanam Ciuriam elegerunt zu § 66 (D ^) ; Christus 
passus est pro nobis zu § 69 (D ') ; prelati adversantur Christo zu § 70 (D ^) ; perversi sunt in 
lupos zu § 70 (D^); a grecis divisi sunt zu § 72 (D^); ad dignitatem aspirantes istam 
Cesaream zu § 73 (D^); Bonum est habere papam zu § 75 (D^); caput Christus zu § 76 
(D^); adbrare Antichristum zu § 77 (D*); de Elleccione zu § 78 (D^; Elleccio erronea 
duorum paparum zu § 80 (D^; Ex dignitate presumpta fides est sopita zu § 87 
(D'); Primatus sapit manifestam superbiam zu § 89 (D^; Que ergo fides quod 
iste papa peccare non poterit zu § 91 (D^); Petrus vocatus fuit Sathanas zu § 95 
(D^); Papa contrarius Christo (D^) in 12 casibus (D^) zu § 97; pape ducere equum 
et pedes osculare zu § 132 (D^); Dispensare cum lege zu § 135 (D^). 

2. C — D gehdren zu Einer Sippe. Eine nahe Verwandtschaft beider 
lasst sich sicher nachweisen; aber um, wie bei A — E, das Verhaltnis von Mutter 
und Tochter zu constatiren, dazu gentlgt mir nach angestellter Vergleichung das 
vorhandehe Beweismaterial nicht Ich vermuthe, beide Codd. sind Tochter Einer 
(unbekannten^)) Mutter, resp. Familie. 

Zum Erweise der nahen Verwandtschaft beider Codd. nehme ich a) in An- 
spruch den umfangreichen und selbstandigen Variantenconsens von C — D gegen- 
iiber den 3, resp. 4 andem. In dieser Beziehung spricht wohl nichts beide so 
schlagend Einer Sippe zu als die im dbrigen ganz irrelevante Stellung von dem 
Sinne nach zuBammengehorigen Worten, welche C — D dem Consens der andem 
gegenUber in selbstandiger Abweichung aufweisen*), vgl.: ecclesia triumphans finaliter 

neae Momente sor CharakteriBtik der einzelnen Handscliriften mir nicht zu geben, die Uebersieht 
aber zq erBchweren scheinen. 

1) Wenigfitens ist weder A noch B (noch F) die Vorlage. 

2) In meinem yariantenverzeichnis nnten habe ich anf diese Abweichungen in der 
Wortfolge nur in charakieriatiBchen F&Uen aafinerksam gemacht. 



30 

in ipso unietur § 11; ecclesia militante § 12, aber militans ecclesia § 101; suut multi- 

pliciter § 13; arguitur sic § 21; corpus unum § 21; ecclesia secundum quamlibet. 

sui partem est consimilis § 34; de primatu apostolorum aput modernos est dissensio 

§ 36; quod est creditum michi § 49; vocavit vere und sibi nichil § 63; ista tota § 74; 

habet per hoc medium desideratum § 77; vicarius Christi § 78; doctrina et vita § 97; 

cruciari propterea ut § 106; propria persona § 107; posset in hoc magis esse con- 

trarius domino lesu Christo § 112; cum sit idem § 119; sibi sonare § 126; posset 

maior esse § 132. — b) Zu diesem Consens einer selbstandigen Wortfolge tritt 

nun weiter eine grosse Anzahl selbstandiger (8inn-)Varianten, von denen ich zur 

Orientirung nur folgende gebe: totaliter ITI 10; substancie fe. III 13; qualitativa- 

quantitattva IV 5 und 6; sunt hec fimdata IV 15; consequens est falsum IV 17; 

cuilibet V 4; credidit VII 25; vixit VIII 6; nec eciam ecclesia conversans X 23; 

in sua voluntate X 43; in terris X 45; exposicio XII 26; iste XII 45; discipulorum suorum 

XIV 51 u. m. a. — c) Am deutlichsten aber beweisen die folgenden die naheVerwandt- 

schaft beider Handschriften : deus d. ecclesiam (sic) § 6; denn d. als Abbreviatur fQr 

doceret ist ganz ungew5hnlich und nicht allgemein recipirt; qui episcopus D und qui 

erat [up,] episcopus C § 54; si fuit pe. excellencia (sic) § 58; auch diese Ab- 

ktirzung pe. fiir Petrus ist wenigstens auffallend, da sie sonst im ganzen Stiieke 

nicht wiederkehrt; durchschlagend und die Frage zur Evidenz entscheidend aber 

sind die pseudo sui discipuli § 136. — Die vorstehenden vier von C und D ver- 

tretenen Varianten sind so aufTallig, dass sie zur Behauptung der Abh&ngigkeit des 

einen Codex (D) vom andem (C) versuchen konnten, wenn nicht der umfaugreiche 

und gewichtige Variantendissens beider Codd. die Behanptung eines Mutter- und 

Tochterverhaltnisses fflr C — D unmoglich machte. So wichtig jener Consens auch 

erscheinen mag^ er lasst sich erkrareh, wenn beide Codd. eine gemeinsame Vorlage 

oder zwei verschiedene, aber derselben Sippe angehorige gehabt haben. . — Den 

eben berilhrten Dissens constatiren folgende nur in kleiner Auswahl gegebene Vari- 

anten: I 6, 9, 19, 26, 29, 35, 36; II 5, 14, 17, 18, 20, 22, 24, 26 und in dem- 

selben Verhaltnisse weiter in den folg. cpp. 

Schlu8s:*C — D gehoren der gleichen, von der Sippe A — E ver- 

schiedenen Familie an, stehen aber nicht in unmittelbarer Abhangigkeit 

von einander. 

III. Cod. B. 

Den beiden unter A und B beschriebenen Gruppen gegentiber geht B seinen 
besondem Weg, bald im Consens, bald im Dissens zu dem einen oder andem, 
bald mit selbstandiger Variante.^) 

1) B in Uebereinstimmung mit Sippe A — E: ipsius I 11; spiritale 
I 14; ecclesiarum I 20; exemplatur I 22; dicit I 25; bene II 13; ista II 29; sub* 



1) Eigentbiimlich ist ihm die Orthographie consiiderare desiiderare, hiistoriacam u. &. 



31 

stancie III 13; quantitativa-qualitativa IV 5 uud 6; sit fnndata IV 15; est fe. lY 
28; deitati IV 29; angeli IV 30; est IV, 33 und 35, u. s. w. leicht zu vermehren 
durch Vei^leichung der Varianten. 

2) B in nebereinstimmung mit Sippe C — D: iuvare I 8; corporis 
consistit sanitas I 12; finaliter I 15; nec I 21; unde I 30; domini II 6; dividunt II 9. 
instinctu II 10; circa II 11; fideli III 7; omnes cum etc. III 19; nec IV 14; illum 
sensum V 3; ponens V 8; alicuius istoinim V 12; quemcunque V 19; multis quod ex 
etc. V 31; sic VI 4; necessario VI 16; fuisse VI 49, u. s. w. leicht zu verm. wie oben. 

3) B's selbstandige Varianten: a) lectio vera: singule I 13; quo- 
modo IV 7; secundum IX 13; adversantur X 4G; declaret XIV 16 (vgl. F); fugiat 
XV 38.. b) lectio falsa: et fe. I 18; regulam I 27; observacionibus II 7; laboret 
II 12; primo fe. II 21; quatuor fe. II 23; secta fe. II 27; illis II 28 u. v. a., die ich 
wegen Raummangels nicht hierbersetze.^) 

Hiernach erscheint B nicht als werthvollster Codex; ja die vorstehenden 
Zahlen scheinen sogar seine Inferioritat unter C — D zu ergeben. Das Ver- 
haltnis andert sich jedoch in etwas, und seine Superioritat iiber diese Sippe erhellt, 
sobald wir von seiner lectio vera, soweit sie selbstandig ist, absehen, sie aber iu 
Anschlag bringen, soweit sie zugleich dem einen oder andem Codex angehort, und 
sie dann mit derjenigen C — D*s vergleichen. Unter 481 in Frage kommenden 
Varianten hat D nur 257, C nur 299, B dagegen 329 richtige aufzuweisen. — 
Nehme ich zu dieser Zahl noch den innem Werth der Varianten hinzu^ so bin ich 
geneigt, den Cod. B noch vor den sonst nicht ilbeln Cod. C zu stellen. 

IV. Cod. F. 

Der geringe Umfang des vorhandenen Paralleltextes hindert eine einiger- 
massen sichere Werthung des Codex. — Ich muss mich auf Allgemeines be- 
schranken. Im grossen Ganzea hat der Schreiber uicht ubel copirt; unter den in 
Frage kommenden 199 Varianten hat F 121 der lectio vera angehorige; einmal 
(XI 50) bietet er dem Consens der 5 andem gegeniiber wohl die richtige Lesart.*) 
Schreibfehler finden sich wenig. — Ich neige mich der Ansicht zu, dass er der 
Familie A — E nicht angehort, namentlich weil er den czechischen Stossseufzer 
XII 50 nicht enthalt, den sich der bohmische Copist wohl nicht hatte ent- 



1; Ich habe die Vertreter dea ConB^nses und DissenseB gez&hlt: B begleitet Gruppe 
A — £ ca. 80 mal, Gnippe C — D ca. 60 mal; der lectio vera gehOren an selbet&ndigen VarianteD 
6 resp. 6 (siehe oben unter 3 a) an, der lectio falsa 64. Diese letztere beruhen, wie eine genaue 
Vergleichung ergiebt, wesentlich auf Nachl9A8igkeit des Copisten (meist Schreibfe^er). 

2) Dagegen an 44 Stellen dem Consens der 5 andem gegendber die unrichtige: XI 
:tl 37 42 49 61 56; XII 5 17 18 20 30 32 38^ 36 38 44 60; XIII 6 11 29 30 34 35 37 42 48 62 
63 64; XIV 3 7 16 17 37 42; XV 6 17 18 19 28 40 41 44 49. 



32 

/ ——————— 

gehen lassen. Ob er dann mit G — D oder B yerwandt sei, wage ich wegen man- 
gelnden Beweismaterials nicht zu entscheiden.^) 

X. Die £ditlon. 

Nacbdem iiber die Herausgabe mittelalterlicber Urkunden aus den Hand- 
scbriften von berufenster Seite ber eine wesentlicbe Uebereinstimmung angebabnt 
und erreicbt worden ist^, babe icb micb beim Druck des nacbfolgenden StUckes 
den allgemein acceptirten Normen angescblossen. Diction und Construction, Nomen- 
clatur und Yocabularium yerbieten es ja gradezu, einen Scbriftsteller des 14. Jabr- 
bunderts im Gewande des augusteiscben Zeitalters einbergeben zu lassen. — 
Lecbler bat bei seiner Herausgabe des Trialogus zwar mit Recbt bemerkt, 
dass die einzelnen Codices ortbograpbiscb nicbt fibereinstimmten, und dass sicb 
Inconsequenzen selbst innerbalb der einzelnen fanden. Das ist zuzugeben; icb 
verzeicbne in A — auswablend — z. B.: ierarcbie, leronimus^ armonia, yposta- 
tice, aber beresis; quemdam, quendam; Petro, petro, pe. (sic); Symoniam, Symonya, 
simonyace, Symon; syrum, sirum; aput, apud (zweimal aucb capud); Judea, israel; 
dauid, belial Cosdre, Jacobus et cepbas; cesaria, cesarea u. y. a. — Dagegen finden 
sicb eine grosse Anzabl Worte in consequentester DurcbfUbrung in allen Hand- 
scbriften (von den Nacblassigkeiten des Copisten abgesebn). Um einem mittel- 
alterlicben Scbriftsteller das ibm eigentbttmlicbe Colorit zu wabren, sind, meine icb, 
diese Consequenzen im Druck wiederzugeben. Von diesem Gesicbtspunkte lasse icb 
micb leiten und drucke nie ae oder oe (also pene ffir poenae); nie tiay tio u. a. 
(also corrupcio, gracia, eleccio); ferner eu^angelium, «(Tulgaris, sang2<;is etc; dampnum, 
presumpcio, columpne; mic&i, nic^il; blas/eme und dj/abolus (das /*und y sind obne 
Ausnabme durcbgefiibrt); comunis, excomunicacio. — Dagegen bat sicb die un- 
bescbrankteste Willkiir in allen Handscbriften des h und 5, v und u, der grossen 
und kleinen Anfangsbucbstaben, der Namen und ibrer Derivate, der griecbiscben und 
orientaliscben Worter, scbliesslicb der Interpunktion bemacbtigt. Ich folge desbalb 
der acceptirten Norm, drucke stets s, nicbt /) unterscheide das consonantische v vom 
vocalischen u, beginne sammtlicbe Satze und Namen mit grossen Buchstaben, gebe 
(ausgenommen blas/emia und dj/abolus) den Fremdwortem ihre richtige Form und dem 
Ganzen — mehr andeutungsweise als ausgefuhrt — eine selbstandige Interpunktion. 



1) Die Erledigung dieser Frage durcb den Hinweis auf die Zahl der UebereiaBtiinmangen 
mit oder Abweichungen von den andem Handscbriften ist jon ganz relativem, unsicherm Werthe. 
Mit Sippe A— E hat F ca 110, mit B 102, mit C 98 und mit D 91 Variantea gemeinsam. 

2) Die vortreffliche Rolls Series ist, soweit ich aus den mir vorliegenden B&nden 
sehe, auf die — bekanntlich schwankenden — Normen der classischen LatinitS.t zurilckgegangen ; 
H. Maunde Thompson druckt sein Chronicon Angliae noch in dieser Weise, dagegen giebt er in 
seinem neuesten Chronicon Adae de Usk die mittelalterliche Orthographie des Originals; vgl. 
ChAU, XIII. 



Ezplioit GruoUta venerabilit %% ewAUtfelici 
doctoris Magistri Johanni* Wyklof. i 



fOHANNfS WfCUF 



DE CHRISTO ET ADVERSARIO^ SUO' ANTICHRISTO/ 



Cod.A Cap. L ^Secundum katholicos ecclesia est predestiuajtorum universitas. Et §1 

^Un 14 ^^^ ®^* triplex*' ecclesia, | scilicet ecclesia triumphancium in celo, ecclesia militancium Eccictia. (ai) 
hic l^in mundo et ecclesia dormiencium in purgatorio. Ecclesia autem militancium ^'^ 
ex approbacione Christi expressa vel tacita dicitur comuniter tripartita, scilicet 
ecclesia clericorum qui debent esse propinquissimi ecciesie triumphanti et iuvare" 
residuum ecclesie militantis, ut sequatur^ Christum propinquius, qui est caput tocius 
ecclesie, ut patet Eph. primo^^: ipsum, inquit Paulus^ dedit caput super omnem 
ecclesiam^ que est corpus ipsius.^^ S^cunda pars militantis ecclesie dicitur esse §^ 
militum ita, quod sicut prima pars istius ecclesie dicitur instrumentum oratorum, 
ita secunda pars ecclesie dicitur corporalium defensorum. Tercia vero pars ecclesie §^ 
dicitur wulgarium vel laboratorum. Et in harmonia ista trium parcium ad imitaci- 
onem trinitatis increate consistit sanitas corporis istius^^ ecclesie militantis. 

Debet ^utem in ista ecclesia et qualibet sui parte esse pax et unitas, cum ^'^umtaaeecieHie 
omnes partes singule^' debent mutuo se iuvarC; cum locorum distancia non impedit 



Cap. I. 1. Ezpl — lobannis Wyklef Cod. A Ezplicit CruciaU. ewangelici doctoris Incipit 
eiusdem de ChriBto et eius adversario cap. primuin Cod. B Ohne dteses Explicit Cod. C, weil der 
vorhergehende Tractat De ordine christianorum seine Endcolunvne 124 a nicht fiillte; es fehlen ca. 
17 ZeiUn. Ezplicit liber Ambroaii de moribus ecclesie etc. Cod. D; ea steht fast am Ende von f. 230 c 
Explicit De noya prevaricancia mandatorum Incipit tractatus de Christo et suo adversario anti- 
chriBto Cod.E 2. adversario J.D im Explicit BE im Incipit und Ezpl. adsairouer {d. h. adver- 

sario) C im Expl. 3. buo AD im Expl. E im Inc. ous (d. h. suoj C im Expl. eius B im Inc, im Expl. 
aher sno 4. antichristo AB im Expl. E i>/*inc. u. Expl. fe. C, D im Expl. und B im Inc. 5. ' Cod. B 
f 70 a lin, 43 Cod, C f 124b lin, 1 Cod. D f. 230 d lin. 1 6. triplex AD duplex BC 1. \B 
f.70h 8. iuvareJBCD iuvans^ 9. Bequatur^^C sequiturD \Q. vv.22 u.23 11. ip- 
vixiAAB Christi ipsiusCZ) 12. Ahatte nach corporid noch einmal consistit sanitas; heide 

WofU 9ind dstr. corporis consistit sanitas istius e. m. BCDE^ 13. singule B et singule ACD 

Buddenaieg, Wiclif. 5 



34 

adiutorium spirituale.^^ £t sic ista ecclesia militans debet ad instar triumphantis 

;^'6* ecclesie et specialiter^*'^ ad similitudinem trinitatis appetere onitatem. Et istam 
doctrinam eliciunt quidam ad sensum mysticum ex verbo domini dicto Mosi Exodi 
yicesimo quinto^^: onmia fac sicut tibi in monte monstratum est, | ac si mystice deus ^ f- -i^Oa 
doceret ecclesiam^^ militantem, quod imitetur secundum noticiam suam et'^ graciam 
{*^in disposicionibus ecclesiam*^ triumphantem, quia certum est quod ipsa errare non 

§'!' poterit, ut^^ exemplatur** inferius**, de quanto exemplar istud debite imitatur. Istam 
autem unitatem videtur docere apostolus Ephes. quarto**, cum sicdicit**: unus dominus, 
una fideS; unum baptisma^ unus deus et pater omnium. Ista autem quadruplex 

§^ unitas^^ doceret militantem ecclesiam servare ex dei gracia unitatem. Recoleremus 
itaque*^, quomodo dominus*'* lesus Christus qui est rex regum et caput tocius ecclesie 
appetit unitatem. Secundo recoleremus, quomodo fidei uniformitas facit in*^ mem- 

§^ bris militantis ecclesie unitatem. Unde*^ gentiles principes, licet in errore fidei 
perseverent, nituntur reducere suas provincias ad fidei unitatem, ut patet de An- 
tiocho illustri primo Macc.^^ primo^*, ymo de Alexandro magno, qui primus 
l^^regnavit in Grecia, dicitur quod fecit totam legem dei interpretari sibi*^ a lingwa 
§ ^o hebrea in grecam; et per hoc ex dei gracia monarchiam generalius conquisivit. Ter- 
cium signum ad unitatem excitans est unitas baptismalis.^^ Debemus enim ex fide 
supponere, quod spiritualis baptizacio est infiuencia viantis'^ ex gracia summi dei. 
§ ^^ Et istud recolens^* et unitatem increatam in deo quarto considerans et quomodo 
triumphans ecclesia in ipso finaliter unietur, appeteret naturaliter uuitatem. 

se«u anicA §12 Cup. II. 'Ex istis quidam fideles eliciunt, quod debet in militante ecclesia 

esse unica secta domini lesu Christi et per consequens quatuor secte post sectam 
Christi per dyabolum introducte debent cessare gracia unitatis ecclesie militantis. 

quatuoriecte.^'i^ Suut autcm isto sectc quatuor, ut sepe^ dictum est, clerus cesareus', monachi^, 

14. spiritual e C7i) spiritale-4B 16. specialiter -4 linaliter jBC7I> 16. vMO: y,Inspice ei fac 

securtdum exemplur quod tibi in nionte nionstratum est** ; das Citat dlso ungenau xara cvvsaiv. Vgl. 
Act. 7, 44 Hehr. 8, 6 ' 17. ecclesiam^JB deus d. ecclesiam {sic) CD 18. eiACD fe.B 

19. graciam -41?D graciaC' \D f.2Sla 20. ecclesiaiuCZ) ecclesiarum-4.-B 21. ut-4 necBCD 
22. exemplatur^J^ exemplatumC2> 2S.Vgl§92 24. it. 5 w. 6". 26. dicitAB dicatCD 

26. «nitasABC veritasD 27. itaqueCD Ahatte igitVLT; mit Verweis am Rande die Correctur 

Haque E hat it&que im Tejote regulamJ5 28.' dominus^JJC deusD 2\i. inABD fe.C 

30. unde BCD, E{ Y) bene A 31. Mach ABCD M* E Macha E^ 32. tT. 4'6~-46: „Et scripsit 
rex Antiochus omni reyno suo, ut esset mnnis populus unus ; et relinqueret unusquisque legem suam. 
Et consenserunt ofnnes getites seaindum verhum regis Anti^chi; et multi ex Israel co9isenser%mt servi- 
tuti eius et sacrificaverunt idolis et coinquinaverunt sahhatum'^ 33. primus JBCD fe.E \Bf.70c 
34. sibi.^ dei sibi interpret-ariCD dei sibi a lingwa interpretarif tn. V. a. B. 36. baptismalis ABD 
baptizabilis C 36. viantisABC unitatisD 37. Diese Suhstantivirung des Partic. kommt bei 

WicUf ofters vor, vgl. z. B. §65: sic dicens FZlOO: contra tenentem opinionem. 

Cap.n, 1. I C f.l25a 2. Vgl e. B.Cod. 39.29 f225h Cod.4527 flHa 13. D f231h 
4. cesareus monachi etc ABC cesareus est multitudo sacerdotum etc.D; der Copist gerieth in die fahche 



35 

canonici atque fratres. Clerus cesareus est luultitudo sacerdotum; qui temporali 
dominio sunt dotati, cuius patronus instabilis dicitur esse papa et regula lex papalis. 
Secunda secta dicitur esse monachi bipertiti, cuius patronus dicitur esse Benedictus 
et regula quam ex eius sentencia beatus Gregorius compilavit. Tercia secta dicun- 
tur^'* canonici, cuius patronus fiugitur Augustinus. Et dicitur quod sacerdotibus 
I f. ^40b sibi sociis dedit regulam | facilem cum lege dei*^ concordantem. Quarta secta et ultima 
dicuntur^ fratres qui in ritibus et aliis obseiTanciis ^ multipliciter sunt divisi, sicut 
et triplex secta possessionatorum in^ albos [et] nigros viros et feminas, quas 
sanctimoniales dicimus, dividimtur.^ Et talis divisio instinctu^^ dyaboli indubitanter § u 
in militantem ecclesiam subintravit, et sicut confundit unitatem secte domini lesu 
Christi, eic confundit religiositatem ordinis christiani. Ideo, ut sepe dicitur, circa" 
unitatem secte domini tota militans ecclesia laborat^^, cum Alexander Macedo, 
princeps ethnicus, circa hoc laudabiliter laboravit. Unde^^ secte iste verecundantes § I6 
suam divisionem a secta domini dicunt, quod non sunt alie a secta domini Icsu 
Christi, quia tunc indubie non forent nisi equivoce christiani. Sed suppono illis 
sine^* contencione, ut dictum est alibi**^, quod unitas secte requirit unitatem |*^regule 
et patroni, et cum iste secte quatuor tam in patrono quam regula^^ variantur a secta 
Christi, evidens est, quod iste secte sunt dispares, sicut sunt ordines ex confessione 
propria variati. Nec valet dicere*^ quod secta Christi est genus et habet sub se §16 
species multiplices, quia ad unitatem individuam date secte sufficit P^unitas^^ indi- 
vidua regule et patroni. Sed Christus et lex ewangelica sunt individua, ergo tota 
secta Christi sicut et sua ecclesia est ad unitatem individuam reducenda. Quando 
autem secta Christi fuit priino^^ simplex individua, tunc crescebat; sed expost, cum 
false ficta fuerat esse genus et partes specifice fuerunt^^ sine auctoritate Christi 
vel eius licencia introducte, tunc decrevit. Ymo constat logicis quod individuum non § 17 
potest crescere ad genus vel speciem; ideo non potest vere dici quod iste secte 
quatuor*^ sunt species contente sub genere secte Christi. Ymo cum diversitas 
numeralis** recedit ab unitate et secta Christi*^, ut patet ex suig** principiis, sit 
optima secta possibilis*", manifestum videtur, quod sit irreligiosa stulticia sic recedere 



ZeiU, irregefahrt durch das sich wiederholende clerus cesareus. WicDaudiE, aher E^ gieht durch 
Verweis unter die Columve den richtigen fortJaufenden Texi 5. dicuntur^BD diciturC 

6. dei^ dominijBCD 7. ob8ervancii8.4.CD observacionibus £, aft^r -B^ obserranciis 8. in 

ABCD eiE 9. dividuntur^, die Endsilbe ur ist r.A^ in rother Tinte angehdngt E hat 

dividuntur i. T. dividunt 5Ci> 10. ineitinctu JBCDJE* in fructuui, beiEup, 11. circa 

BCD citra^ 12. laborat^CD laboretB 13. undeCD^ bene^5 14. sine ^5C 

•entencie D 15. Vgl Cod. (der K K Bihl) 3930 f 253 c. 2 Cod. 3927 f 26 c. 2 Cod. 4527 

fSOverso Cod. 1337 f.l36 c.3 Cod.4536 flOOc.2 \^.\Bf.70d. IT.regulaABD inregulaC 
18. dicere^D d.(sicjC 19. | 2) f.231c 20. unitas^ABC etunitasD 21. primo^CD fe.B 
22. faeruntABC fuerantD 28. iste secte quatuor ^CD iste secte suntB^ aber B^ qn&inor a. E- 
24. numeraliBui^D naturaliBC 26. Christi^^CD fe.AB 26. suis J.BC eiusDjE: 27. op- 

6* 



36 

ab individua secta Christi. Nec possunt iste secte subterfagere, quin ab individua 
secta domini recesserunt, Sed quis processus terruit illos*^, quod sic ab ista-'* 
unitate secte domini declinarunt? 

§16 Cap. III. Sed contra istam sentenciam instant sophiste* dyaboli — contra A f.240c 

EcGiesift est onum hoc, quod dicit apostolus Ephcs. primo^, quod uniyersalis' ecclesia est unum corpus 

oorpui. ^^ dominus eius caput — j^primo sic: omne corpus est unum continuum, quia aliter 

§19 foret substancia huius mundi corpus, licet fuerit in indiyisibilia separata. Sed hic 

dicitur concedendo primum principium tamquam fidem. Gum enim ecclesia sit sponsa 

Christi et mulier fortis, ut dicit Salomo^, necessario erit corpus, ut hic^ dicit apo- 

stolus, nec dubium fideli^, quin Christus non sit cum duris et frigidis lapidibus, 

cum lignis et aliis concurrentibus ad composicionem basilice desponsatus. Ideo 

§ 20 oportet quod ecclesia, sponsa Christi, ex angelis et hominibus l^componatur. Et sic 

concedunt quod ecclesia est unum continuum^ quia secundum partes corporeas et 

totus l^mundus est unuin corpus maximum et foret, licet per impossibile totaliter'^ 

in indivisibilia dividatur. Continuacio enim et parcium composicio'* cum sit** 

accidens, non est principium nature corporee, cum totum genus accidentis a toto 

§21 genere substancie^* sit causatum. — Secundo sic arguitur: cum angeli sunt^* partes 

Goniinuum oompo- ecclcsie et ipsa est unum corpus continuum, ut hic dicitur^ sequitur, quod continuum 

^i%^%\)^^ *^°*° componitur ex non quantis, cuius** oppositum demonstrat Aristoteles multis locis. 

EcoieiiepaTtetaii- Hic conccdcnda est conclusio, ut patet ex multis eyidenciis. Nam omnes partes istiud 

queiuntdiTitibiles, . - j« • «i m i • t • «i n • • i- t» • i 

ftMqueindiri-^ ^jg corpons vcl suut purc divisibilcs vel pure mdmsibiles sive mixtim. Pnmo modo 

enim** dicitur, cum tunc onmes ille*^ partes assignate in principio^® non sunt omnes, 
cum*^ habent medietates, quartas et sic de aliis partibus proporcionabilibus et per 
consequens ille assignate in principio^® non sunt onmes.^ Nec potest dici quod ille 
omnes sunt indivisibiles, quia tunc nulla pars continui foret composita. Ideo re- 
linquitur tercium membrum, quod nec omnes partes corporis sunt divisibiles nec 
§23 omnes^^ indivisibiles, sed commixte. Et sic est de partibus corporis ecclesie, quod 



tima secta possibilis ^CD optima possibilis^^ oberB^a.B. sect» 28. illos^CD iUis^ 

29. ista AB fe. CD 

Cap. m. 1. sophiste ACD sopbistice B 2,w. 23 u. 24: „Et ipsum dedit caput eupra 
omnem ecclesiam, quae est corpus ipsius etple^iitudo eius, qui omnia in omnihus adimpletur*' 3. uni- 
versalisD visibilis ABC 4. | C fl25h 6. Salomo^D Salomon^CjK 6. E^.1,24. 

7. MeMBCDE'^ fe.AE 8. \D f231d 9. \ B f71a 10. totaliterCDjE?» fe.ABE 

1 1. composicio ACD posicio B, aberB^ com a. B 12. sit^CD fe. B, aherB^ i. T. sit 13. sub- 

stancie AB fe. CD 14. sunt CD Bini AB Vgl. den gleich folgenden Indicativ est und das sunt 

nadh cum in §22 16. cuius ABC cum D 16. enim A non BCD 17. ille ABC 

fe.D 18. principioABC puro(?)D 19. omnes, cum e<c.5CD omnes, nec potest dici ^c^ 

u, E (charakteristisch) ; d^ Copist gerieth in die falsche Zeile, irregefHhrt durch non sunt omnes 
20. omnes D^ jedenfalls au^ das Original vonA omnia BC 21. omnesACD fe.B, ciberB^ 



37 

alique sunt divisibiles ut corpora beatoruin, alique^^ indivisibiles ut spiritus beatorura 
et alique mixtim ut partes corporis ecclesie, que ex istis partibus componuntur. — 
Sed tercio arguitur per hoc principium mathematicum, quod omne totam est maius §24omM totum 
sua parte quantitativa. bed totum corpus ecclesie non est mams quam est corpus qaomodo inteiiigi 
hominum beatorum, ergo corpus universalis* ecclesie non est ex hominibus j*^et 
angelis a^regatum. Hic dicitur^ quod iUud principium mathematicum intelligitur'^ 
de quantitate, que est principium talis sciencie, ut quantitas discreta, que est prin- 
A f,240d cipum arithmetice^^, vel quantitas continua, que est principium geometrie; — iUud 
idem*^', inquam, principium intelligitur de partibus quantitatis*' huiusmodi subiec- 
torum. Et istud est verum^ licet unum totum a sua parte maxima per indivisibile § ^r^ 
sit excedens, ut patet tam de quantitate continua quam discreta. Et sic dupliciter 
potest intelligi unum corpus esse maius reliquo, scilicet continue vel di'*®8crete; 
eontinue sicut corpus excedit sui partem quamlibet numeralem*^^ discrete autem 
unum torpus excedit reliquum per partes indivisibiles, que non sunt partes numerales 
vel proporcionales geometrice suo toti. Et in ista equivocacione laborant inutiliter 
sciencie, que miscentur. 

Gap« lY. Sed adhuc instatur contra istam sentenciam, que asseritur esse §2^' 
fides: quelibet pars quantitativa corporis, est corpus, sed tres hierarchie* celestes sunt 
partes quantitative corporis j^ecclesie, ergo quelibet illarum est corpus et per con- 
sequens spiritus non habentes posicionem^ vel continuacionem constituunt^ unum , 

corpus. Sed quid impossibilius? 

Hic dicunt catholici quod duplex est pars corporis eciam secundum philo- § 27 
sophos, scilicet pars quantitativa^ et pars qualitativa^'; et cum omnis homo sit cor- part oorpom eit 

.••. Ai'ii« • Tii. • duplex, qttft&tiia- 

pus et anima sit pars eius, non vertunt m dubmm, qum non quelibet pars corporis tiv» k quaJitatiTa 

et non quelibet pars qualitativa hominis est corpus. Sed ulterius considerant theo- 

logi Bubtilius in ista materia, cum considerant de parte indivisibili corporis, quo- 

modo' stat* resolucio ['-^quoad molem. Et sic loquendo de parte quantitativa corporis §2s 

ecclesie loquuntur^^ de ipsa comunius quam loquuntur philosophi, scilicet de parte 

qualibet numerali^ et sic negant quamlibet partem quantitativam corporis esse cor- 

pus, cum spiritus indivisibilis quoad molem sit p^rs quantitativa corporis ecclesie, 

Onmes a. B. 22. beatorum alique ACI) beatorum et ahque mixtim ut partes corporis ecclesie 

(von et an up.) Alique JB 23. | D f.232a 24. matbematicum intelligitur^*C* Ei. T. 

mathematicum quod intelligitur^BODi;'* 25. yl sc^reiM ariBmetice 26. idemJ.B fe.GI) 

27. quantitatiB^JS6^ quantitativis 2> 28. | B f.71h 29. numeralem ^4BZ) materialemC 

Cap. rv. 1. ierarchie JC gerarchie -BD 2. | C f.l26a 3. posicionem ABC 

potenciam 2> 4. constituunt ABC consistunt D 5. quantitativa AB qualitativa CD 

6. qualitativa ^jB quantitativa (7Z> 7. quomodo B; in C hatte der Schreiber freien Baum ge- 

lassen, dann ist quomodo vonC^ nadigetragen tvorden, der Baum aber nicht ausgefuHt, aho nadi 
corporis einelacufia qnamAD 8. stat XCZ^ constatJB. 9. | D f.232b 10. loquuntur 



38 

licet non habeat extensionem^'; iit patet de hierarchia celesti et spiritibus, qui sunt 

S ^9 partes hominuni. Sed difficultas est, utrum aliqua hierarchia celestis Tel aggregatum 
ex spiritibus hominum sit corpus. Et dicunt quidam quod sic, quia corpus mysticum, 
et sic aliquod est corpus, quod non est divisibile quoad molem. £t sic yidentur 
legiste^* loqui vocantes legum suarum indivisibilem multitudinem corpus iuris, et 
sic aliquod est corpus ex tribus partibus indivisibilibus posicionem'^ non habentibus 
integratum. Et ipsi dicunt quod quelibet multitudo | trium, spirituum beatorum A f.j^4ia 
vel plurium est corpus ecclesie, sed corpus mysticum. Nec*^ dissencio ab ista 
sentencia. 

§30 Si enim in fide scripture palule sit fundata**, secundo obicitur per hoc, quod 

( hristuft ti Mt pATs si Christus sit caput ecclesie, ^^'tuiic est pars ecclesie, quia aliter ecclesia foret 

corpus acephalum. Conseqnens videtur*" falsum, quia Christus est deitas*® et 
i»pudr*iv;ecciesi*. dcitas *^ non potest esse pars creature, quia sic creatura foret perfeccior creatore. 

§31 Hic dicunt catholici quod Christus est indubitanter caput ecclesie, ut patet ad Ephes. 
primo^^, et sic potest dici esse dignissima** et suprema pars ecclesie, sed secundum 
humanitatem. Unde^* sicut Augustinus in libro retractacionum suarum vellet vocare 
Christum hominem dominicum, si auctoritatem ^^habuerit ex scriptura, ita nos 

§32 vellemus in ista materia^ loqui, sed de scripture locucionibus contentamur. Et ita 
videtur quod ante incamacionem ecclesia non fuit acephala, cum habuit*^ deitatem 
extrinsecus, non intrinsecus capitantem. Habuit tamen ex incamacione Christi per- 
feccionem inestimabilem, cum fuit*^ intrinsecus capitata. Et de isto capite videtur 
loqui apostolus ad Hebreos primo*' secundum eius humanitatem, quando dicit quod 
Christus tanto melior angelis eflfectus est*^, quanto differencius pre illis nomen 
hereditavit. Hoc autem nomen videtur esse homo deitati*^ hypostatice copulatus, et 
in racione istius nominis gaudebant angeli^® tempore veteris testamenti. 

§33 Sed tercio dubitatur, de racione, secundum quam homines et angeli sunt 

corpus ecclesie. •''^Videtur enim ecclesiam esse corpus valde heteromogenum^* et sic 

Kccirnp con- § 34 videtur esse congmum militanti ecclesie habere sectas disparium naturamm. Hic 

dicunt catholici, quod racio corporis ecclesie non est continuitas mathematica, sed 



ABCn loquentur>; 11. pxtensionem JTJC/^A' nher B^ a. R. und E^ i. T.co l^. Die 

Legistev sind mirh mittelalterlichem Sprachffehraueh die Le.hrer des rimischen, die Decretisten des 
canonischen Rechis. 13. posicionemi^Z) poaitum^r W. n^cBOBA^E'^ wiAE 15. «it 

fundatata^^ sunt her fundataCT) \^.\Bf.71c 17. videtur^ videturesseB estCZ) 

18. deitas ^5CZ) deistasi': 19. deitas^^C/> de itaK 20. v.22 21. potest dici esse 

dignissima^CD potest esse dirigi (dstr.) dignissimal? 22. undeJ5(7DJB bene.4 23. | D 

f232c. 24. in ista materiaJ^CT) istam materiamyl 26. habuit^CD^* fe.E 26. fttit 
ABCDE' nintE 27. v.4. 28. estCD fe.AB 29. deitatiJLB deitateCD 30. an- 

geViAB angeli et patres C apostoli et patres 7) 31. { C f.l26h 32. ethromogenam .^ 

ethromogenium (das erste m up.) B ethromogenium C etromogdhium D et romogenum E 



39 

verius est^ predestinacio, secundum quam [m] deo^ ecclesia est unita. Et ita quoad 
istud ecclesia est^^ secundum quamlibet sui partem consimilis racionis^*^, cum tam^^ 
Christus quam^ angelus sit predestinatus, ut patet Rom. primo.^'* Ideo cum sec^^ 
sit spiritualis sicut predestinacio vel unio in deo, consonum est racioni, quod sit 
unica secta Christi Et sic conceditur quod secundum racionem disparem Christus c»pat et «poutus 
est caput et sponsus ecclesie. «ui^McnSduii^Va- 

^ f.94ib Alias autem difficultates, ut quod ecclesia ante incamacionem | fiiit acephala, ^55"^°°^ .f^*J" 

licet tunc cum deitate fuit^ desponsata, non audeo tangere^ sed relinquo posteris 
pertractandas , sicut relinquo sophistis, quomodo | ^^ idem corpus potest esse quantum- 
cunque modicum et simul in zenith capitis, in nadir" et in polis. N»<i*f. M*y 

Cap. V. pEelicta ista abstracta raateria restat tangendum grossius de §'iO 
sensibili ecclesia militante. 

Et mcipiendo a radice supponendum est ut fides quod Christus sit caput 
illius ecclesie, ut sepe dicit apostolus. Sed de primatu apostolorum est apud 
modemos^ dissensio. E^rimo videndum est, utrum fundari posset in fide scripture §^7 
quod Petrus fiiit caput ecclesie. Et videtur quod non, quia de racione capitis est (^ftpitu eondicio. 
conferre omnibus membris sui corporis motum et sensum. Sed Petms nec contulit 
nec conferre potuit omnibus membris corporis sue ecclesie motum et sensum ad 
propositum, ergo Petms non fuit caput sue ecclesie. Sensus enim non est pertinens §38 
isti proposito nisi sapiencia legis domini ad viandum. Et illum sensum^ servavit 
deus ut sibi proprium, licet occasione doctorum fidelium eciam cuilibet^ creature 
possit deus doctrinam suam imprimere. £t quantum ad motum patet quod non est §3i^ 
pertinens nisi excitacio potencie volitive^ ad servieudum deo voluntarie, quod est 
proprium deo qui mentem humanam illabitur.*' In cuius signum apostolus, qui fuit 
vas eleccionis thesauri divine sapiencie constitutus, sepe vocat Christum caput ecclesie, 
et numquam in fide scripture vocatur caput ecclesie aliquis christianus. 

Et quantum ad tria nomina Petri patet secundum interpretacionem Hieronymi § ^^ 
quod' I non sonant, quod Petrus sit caput eeclesie alicuius. Petrus enim dicitur agnos- 



33. eat^^ fe.CJ) U.deoBCDE deiA 35. est.^l? fe.CJ) 36. partem consimiliH racionis /^ 
partem est conn racion.CD part. cons. sanctis .•!£', aber E^ m. V. unter dem lexte racionis 37. tam 
ABC tamenl> 38. quam^lBC quomodoD 39. i.^ AO. initABC fueriti) Al. \ J) 

f.232d 42. in nadir et eine wegen des angeudhfHicken n&Air corrumpirte Stelle: in nadaer et A, 

aber A* a. M. nadir in n(u '0^dsior(a€r} et B invadit et C capitis invadit delicta ista abstracta materia 
restat (v&n invadit an up.) in nadir etD, d^r Copist gerieth in die Anfangnzeile ron cap. V, aber vgl. delicta. 
Der Nadir (Fu^fspunkt) ist d^rjenige Punkt an der IJimmelslcuget, der dem Zenith gctuiu gegenilber- 
steht, cUso unserm Auge allezcit unaichtbar. N. u. Z. mui die I^le der Fundamenialebem des Horizontes 
nnd liegen daher, icie die Astronomie zeigt, ron jenem tiberaU um einen Viertelkreis d. h. 90^ entferni. 
Cap. V. 1. { B f.71d t. est apud modernoB.12^ apud mod. est67J 3. ilium 

^^nmmBCD illud secundum^4 4. cuilibet C/) cuiuslibet .4B 5. voiitive.lJBC* valentem/> 

6. illabitur in B ausserhalb der Zeile a. B. 7. patet seeundum etc. EA^ patet quod iec. 



_ 40 _ 

cens sive discaJcianS; Simon autem dicitur obediens, ponens^ tristiciam vel auditor 

meroris; Gephas vero est nomen tercium a Christo sibi impositum^ ut*patet loh. 

primo^ et ipsum interpretatur potens vel firmitas*^; et** est nomen syrum, non 

§41 hebreum. Sed rogo: quid sonat interpretacio alicuius istorum*^ nominum, ui Petrus 

preur ■oripturftm |sit caput ecclesic? Si ificitur Aucnistinus timuit^^ vocare Christum hominem domi- A f.24ic 

ett periouioium. nicum cx hoc quod eius sensus non est patulus ex scriptura, quanto magis timendum 

est aliquem Christianum vocare ^^caput ecclesie, ne forte blasfemetur in Christum, 
§42 cui hoc nomen ex trinitatis concilio tamquam sibi proprium est servatum. Videtur 
autem modernos philocaptos*^ esse frontosos '^'^ex heretica cecitate^^, quia ponunt 
xxta*" fttit***in P^^trum^* et papas generaliter, quorum quosdam est verisimile esse dyaboloS; esse 
creMi"pro^dyabo?o ^aput tocius ecclesic militantis, ymo precipiendo arigelis esse caput ecclesie trium- 
per^^u*^ CMdinr P^iantis. Et tamen fratres asserunt publice, quod ille est hereticus, qui ponit 
^*conciSJm°* ^ ^^ quemcunque**'' dampnatum esse dyabolum sicut Christus vocavit Scarioth. Et in 
uo"domSS*MiUe8t ^^^^ crrorc lapsi sunt plurimi, ut quidam dicunt expresse, quod hoc est impossibile, 
mo^ cccc« XV «. quQ^ Christus descendit ad inferos, cum nichil de Christo nisi spiritus suus descendit 

ad inferos et impossibile est illum spiritum esse Christum; et ultra innuunf^ quod 
iste articuhis fidei sit^^ valde hereticus, quia implicat quod ille spiritus est doininus 
Jesus Christus et sic, ut balbuciunt, Christus non foret tunc verus homo vel integer, 
sed foret identificacio ^- rerum ^^, ex qua sequitur oppositum cuiuslibet articuli 
fidei christiane. 
§44 Suppositis autem oppositis horum deliramentorum yidetur esse sanum 

guit «it oaput ec- catholicc nec concedere de Petro nec aliquo" christiano, quod sit caput alicuius 

ecclesie, sed hoc tamquam proprium domino reservare. 
§ 45 Quis autem apostolonim fuit princeps ^" vel capitaneus plus dilectus , est dissensio 

apu<l multos, sed Petrum videtur habere prerogativam humilitatis, paupei*tatis et 
voluntarie administracionis, sicut videtur ipsum conversando cum Christo habuisse 
primatum quendam interrogando, respondendo et operando, ac si hoc innueret 
Petrum habiturum quandam^® principalitatem secundum legem domini in regimine 
§46 ecclesie militantis. Sed hoc nuUo modo innuit, quod Petrus fuit*^ caput ecclesie, 
sed quod fuit humilior, pauperior et servitivior, cum Christus diffinit quod inter 
apostolos penes hoc maioritas attendatur, ut patet Matth. vicesimo^^, Marc. decimo*^ 
et Luc. vicesimo altero.^® Ideo videtur multis ex fide scripture | quod^' dyabolus ^ f.:i4ld 



int. Jer. quod.4B(7D — \ D f.2'63a 8. poneus £02; pavens ^ 9. v.42 10 firmitasAC 

finitasBT) 11. ^iABC eciam 7) 12. ali cuius istorum £CI> aliquorum^ 13. iimmi ABC 

innuitD 14. | C f.l27a 15. philocaptos J.Z> philocaptas 5 filo {up.) philocaptOB C* 

16. \' B f.7'ria 17. cecitate i^CDi? pravitate u. cecitate ^4 18. petrum^ijSD pe. ^«ic) C, 

ungetcohnliche AbbrevuUur 19 quemcunque J5(7i> quomodocunque J 20. innuuntulBCi) 

innuuntur-E 21. 8itA.B estCD 22. jdemptificacio ^ 2'S.\Df^33b 24. aliquou4£7> 

dealiquoC 25, princeps i4BC principalis i> 26. quandam £Ci> quendamA. 27. fuit 

AB eritCii 28. tv. 26 u. 27 29. vv. 43 u. 44 30. vv. 26 u. 27 31. multis ej fi. scr. quodi:;. 



41 

numquam emungeret^^ hunc errorem, nisi ut placeatur hominibus et attendatur 
superbia in prelatis. 

Cap. TI. Superest videre si Petrus fuit appropriate iWicarius Christi in ,?47siPetruifun. 
terris et habens super quoscunque reliquos^ apostolos^ ad hoc propriam potestatem. stoiua. (ai) 
Et videtur quod sic^, quia Matth. sexto decimo^ Christus singulariter dicit Petro: 
quodcunque ligaveris super terram erit ligatum et in celis, et quodcunque solveris 
super terram erit solutum et in celis; et ibidem^' prerogative dicitur sancto Petro: 
tu es Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiam meam et tibi dabo claves 
regoi celorum. Et in istam senteuciam ^sonant fides et usus" ecclesie. 

Sed antequam ulterius procedatur, videtur diceudum quid*^ in isto puncto §^S 
proposito'^ sit credendum. Yidetur autem probabile quod omnibus'^ apostolis Chri- ommbaa apoato- 
stus dedit plenitudinem potesiiktis ad ligandum et solvendum et faciendum quod- piemtadiucm po- 
cunque prelati officium in ecclesia militante, ut plane dicitur Matth. duodevicesimo'* 
et loh. vicesimo,^* Aliter enim non fuisset Christus providus mittendo illos apostolos 
sic solitarie |^^ad tam separatas provincias regulandum. Non enim consuluerunt^^ ,^'^if 
ceteri apostoli ex suis provinciis sanctum Petrum, ac si ab illo papalis potestas 
necessario^^ emanaret, sed Paulus dicit signanter, quod illi, qui videbantur esse 
aliquid et columpne ecclesie, nichil sibi contulerunt^', ut patet Gal. secundo^^: deus, 
inquit, personam hominis non accipit; michi enim, qui videbantur esse^^ aliquid, 
nichil contulerunt, sed e contra cum vidissent, quod creditum est michi*° ewangelium. 
prepucii sicut et Petro circumcisionis^^ — qui enim operatus est Petro*^ in aposto- 
latu circumcisionis, operatus est michi^^ inter gentes — et cum cognovissent graciam !ioO 
dei que data est michi, lacobus et Cephas et lohannes, qui videbantur esse columpne, 
dextras dederunt michi et Barnabe societatis, ut nos inter gentes, ipsi autem in 
circumcisione, tantum ut pauperum memores essemus, quod eciam soUicitus fui*'* 
hoc ipsum facere. Cum autem venisset Cephas Antiochiam, in faciem ei^ restiti, .ji 
A f.242a quia reprehensibilis erat. |*^Prius enim quam venirent quidam ab lacobo, cum ciprianni epi»co- 
gentibus edebat, cum autem venissent, subtrahebat et segregabat se timens eos, cap. loquitur %d 

petram dicli qaod 



A hatte molt. quod (dstr.) ex fi. script. quod mult. quod ex fi. script. dyabolus BCD 32. emun- 
geret C coniungeret A(E) iniungeret B enim iungeret (up.) D gigneret D * 

Cap. VI, 1. \B f.72h 2. reliquos ABD aliquos (das a up.) C, aherC^i.T.vG 

8. apo8tolo8^CAJ5*a.22. fe. B i. sic BCD sit A h. v. 19 ^. v.l8 l.\Df.233c 

8. sonant fidea et usus^CD sonatfidesutusuBJS 9. quidyiCD quodl? 10. proposito ACZ) 

propositeB 11. Vgl ChA, 395 12 v. 18 13. v. 23 14. C. fl27h 16. con- 

Buluerunt -45C2) conBoluerunt i? 16. necessario BCD necessaria-^ 17. contulerunt-4CD 

contulerant J9 18. w.6 — 14 . 19. eBSQABD fe.C, aher a. R. eBse C ^ 20. quod cred. est 

micbiJS^ quod est (dstr.) cr.m.A q. e. cr. m. CD 21. petro circumciaioni8-4i^C7>> petro in 

apostolatu circumcisionifi ^ 22. -petToABD petrus C 23. mibi^CD etmicbi^ 24. fui 
ABD 8ui C 26. ei ABC eius D 26. Ueher col. 242 au.h hingeschriehen , ar.i ohern Eande 

Buddenaieg Wiclif. 6 



42 

PMt*^"rei^w5cio- ^"^ ®^ circumcisione erant et simulacioni eius consenserunt ^'ceteri ludei, ita ut et 
nom suam ^ ^.2 Bamabas duceretur^^ ab eis in illam simulacionem. '^^Sed cum vidissem quod non 

parem po- ' ^ 

idem^*Mt*Hfwo^^ rocte ambularcnt ad veritatem ewangelii, dixi Cephe coram omnibus: si'*^ tu ludeiis 
fTirmidemVresWter ^^^ ®^®^^ geutiliter vivis et non iudaice, quomodo gentes cogis iudaizare? — Istam 
et cpiscopu». (Ai) autem benedictam fidem historiacam spiritus sanctus'^^ iu ewangelio Pauli secundum 

istam formam^^ inseruit ad confundendum superbiam et beresim sequencium prela- 

§03 torum. Primo igitur patet in hoc ewangelio, quod apud^* deum non est accepcio 

lom^iigindi 6^101- pcrsonarum. Ideo erubescerent heretici diceutes, quod Petrus habet ceteris apostolis 

runt^ap*Jtoii •* '^'^ cxcellenciorem potenciam*'*, quia est episcopus Romanorum. Patet secundo quod 

^^^^ isti tres principales apostoli non contulerunt sensum vel motum ewangelii sancto 

Paulo, sed quod lacobus qui erat episcopus*** Hierosolymitanus, ubi Christus fuit 

.^'5.1 episcopus, a deo in hoc ewangelio Simoni^' antefertur. Patet tercio quod mundaua 

honorificencia et nomen vocacionis patris sanctissimi non inter istos apostolos relu- 

cebat,^ cum isti precipui confessi sunt Paulum et Barnabam esse sibi socios, non 

§o6 prelatos dominos auf*^ magistros. Quarto patet, quomodo Paulus ex caritate Petro 

patenter^ restitit*^, cum certus fuerat quod peccavit ad relinquendum exemplum 

§57 aliis, ut ipsi faciant postmodum sine personarum accepcione similiter. Quinto patet, 

cum quanto fervore et timore notandi** ecclesie Paulus servavit*^ contra Petrum 

ewangelicam libertatem; et utinam** ista doctrina foret hodie practizata! Tunc 

enim cessarent legales ritus istarum sectarum quatuor introducti. 

§58 ^ I^^Redeundo ergo ad primum propositum patet logicis'*^, quod Petrus habuit 

nrglithilm^^aiiqJIm ^^ aliquo prcrogativam supra ceteros apostolos et e contra alii Petrum in aliquo 

i"J*Jt^tontra!7'n; excedebaut, cum notum sit, quod verbum Christi singulariter dictum Petro fuit 

exemplar et doctrina sequenti ecclesie militanti. |*'Sed si fuit Petri*** excellencia 
simpliciter supra alios, hoc fuit ex dei gracia et propter meritum humilitatis que 
§59 fioruit excellencius in hoc Petro. Petrus enim dicitur | aliqualiter fuisse*^ firraus A f,S4>ih 
in fide, sed notatur ex dicto Christi, quod illa fides fuit fundamentaliter gracia lesu 
Christi. Vanum igitur est nobis ex talibus verbis Petrum*'^ simpliciter anteferre^*, 
^^sed vivamus humiliter in fide secura et nobis ambiguum dimittamus. 



(Ub Blattes, steht: Ciprianus episcopua p. 24 q. 1* (?) capitulo loquitur rtc. wie ohen 27. \ D 

f.233d. 28. duceretur ^507) dicereturJE' 29, \ B f.72e 30. si ABCD BedE 31. lu- 
deu.s cum sis ABCD Vulg. : cum ludaeMS sis, 32. sanctus ABC sancti D 33. formam AB 

C^ hat es an die von A leergelassene SteJle eingefilgt foretD 34. apud-4JBC sic apudD 35. VgU 
diesen WicJifschen Satz YN, 324 36. qui erat episcopus E qui episcopus BDA, aber A * erat 

a ,B. qui erat (up.) episcopus C 37. Simoni C, hei AD eine Correctur aus Simone Simone BE 

38. relucebat^^O fe,D 39. autAB acCD 40. patenter OT-E* a. ii. patentena JLBJ? 

41. restitit ^i?6* resLstitT) 42. notandi^jBC vocaviD 48. servavitAB servatCD 

44. utinamyl^C utiami) 45. | D f234a 46. logicis JjBD loicis C 47. | C f.l28a 
48. petri.ljB pe. (sia CD 49. fuisaeSCD, E^ ilber der CoJumne m. V.; habui8se-4J5^ 60. pe- 
trum^JBC ^Q.(sicjD 61. anteferre ^CD anteferri^ 62. | JB f,72d 



43 

Cap. Tn. Habito quomodo Petrus et ceteri apostoli se habuerunt ad .'^^^^guomn.^o 



Christum ad ecclesie serviendum, restat videre quomodo romanus pontifex vel papa tem 



pa- 
p» habot ]tot('!>ta- 



(.M 



se habeat ad Petri potestatem vicariam subeundum. Et constat primo ex fide goi 
quomodo potestas, quam papa exercet, fuit a potestate cesarea derivata nec habet 
fundamentum in fide scripture nisi, ut loquar ironice, ex illo Luc. vicesimo altero^: Dot»cio (av 
reges gencium dominantur eorum, vos autem non sic. Ideo si nou sit potestas nisi 
a deo, patet quod maior potestas, quam^ false vendicat, sit potestas sophistica et 
sic dyabolica usurpata. Primo tamen restat videre, si ad continuacionem regiminis §0.^ 
militantis ecclesie oportet Christi et Petri vicarium in ecclesia capitaliter presidere.'' 
Et videtur quod non, quia Ghristus post ascensionem sui in celum maxime prudenter 
regebat^ecclesiamtumexpartesapiencie j^^domini presidentis, tum eciam ex humilitate'' 
ecclesie militantis. Sed tunc non reliquit^ aliquem taliter** presidentem, ergo nec .^6.v 
modo debet aliquis taliter^ presidere, et in signum istius Paulus vere vocavit Petrum 
suum socium. Vere confessus fuit quod Petrus nichil sibi contulit et sibi acute in 
8U0 errore seductivo*® ecclesie contradixit. Quomodo ergo non foret maius peccatum 
introducere istam novitatem gentilem sine fundacione debita legis dei? Nam licet 
cesar ex sua stulticia vellet privilegium tale concedere, viri tamen apostolici foret 
ipsum renuere. Ideo qui nititur excusare in hoc Silvestrum vel alium a peccato .<>6*4siireit«ri.cc- 
nititur accusare Christum et contempnere Christi legem. Christus autem tradidit accrpt»nda*'"!"nj 
officium et legem suis discipulis, in quibus, quantumcunque habiles fuerint^', forent 
plenarie occupati. Quis ergo potuit eis dare potestatem extraneam tardantem vel 
subtrahentem ab illo officio et ad seculare officium a Christo prohibitum inducentem. 
A f. 24x*c Et si dicatur | quod sic dicens imponit calumpniam beato Silvestro et cesari, certum .<^w;.", 
'^est, quod ex leviori**'^ causa imponimus culpam, ut imponit fides ewangelii*^ sancto 
Petro. Supponi tamen potest, quod sauctus Silvester de isto crimine postmodum 
penitebat. Hoc tamen asseritur citra fidem, qua creditur, quod Petrus post culpas 
suas multiplices fructuosius postmodum penitebat. Ex istis patet peccatum papamm ^66 
sequencium qui ex vita Petri talem presidenciam mendaciter concludebant^*^, et cum 
nemo p^debet mentiri propter salvacionem seculi, patet quod pape "sic continuantes 
in hac presidencia graviter continue peccaverunt. Et hic dicitur quod a maligno 
spiritu agitantur, quod locum ^^ prophanissimum ^^y in quo effusus fuit sangwis multorum Rom» <>»t locua 

... . « i. xi A* • 1 • «i prophaniMimtit 

martirum, ut romanam cunam elegerunt. hx contmuacione vero sue secularis vite quom p»po » dj». 

bolo agitati «log*- 
— rant (.<»-> 

Cap. Vn. 1. 22^ A 20^BCD vi.2o—>i6 2. poteflta» quam .4/y67> A' ' potestas 

sophistica et sic etc. E 3. presidere B2> esse (</«ir. «.«/>. /presidere C reeidere .4 4. regebat 
ABC regebant7> 5. \ 1) f.'J34h 6. humilitate ^ habilitate JB6V> 7. reliquit^l^ 

relinquit CD 8. aliquem taliter A aliqualitcr B aliqualiter taliter Cl) 9. taliter ACl) 

fe.B 10. seductivo ABC seduccioZ; 11. fTierint^J5 fueruntC/>> 12. \B f.73a 

13. quodex leviori AB * (i. T.) CD quod leviori B 14. ewangelii ACD ewangelium B 15. con- 
cludebant .4BD concludebatC 16. \C fl38h 17. \D f234c. 18. locum^^C/) 

locumlocum ('{f^^^erestfp.^JB^ 19. prophanissimum ABC eligerent proph. /> 20. peccat AE^ pecca- 

6* 



44 

§67 et luciferine superbie patet quomodo contra Christum continuant in errore. Ideo 
fideles cordati contradicerent in hoc romano pontifici. Si igitur Petrus peccavit 
contra libertatem ewangelii in hoc, quod ab esu cum gentibus se subtraxit, quanto 
magis antichristive peccat^ qui cupit*^ super omnem habitabilem** presidere et non 
servato oificio quod Christus limitat, impedit alios, ut volentes ewangelizare et alia 

ittriidiooio p»pe. opera apostolica^^ exercere per suam fictam et infundabilem iurisdiccionem, eciam 

infundabilem potestatem regis superbie, ne currat libere sermo dei. Et tamen 
propter timorem servilem nuUi vel pauci sunt, qui audent istam sentenciam ewan- 

Protesiacio §68 gelicam diwulgare. Persona tamen^ hec asserens protestatur, quod si docta fuerit 

doctoris uwanffolioi ii'* • • i • *i j^i l • •xr»T^ * ± i •• 

(A.sf) vel aliquis viancium docere sciverit, quod ista sentencia sit fidei scripture vel racioni 

contraria*^ wult ipsam humiliter revocare; credit^^ tamen evidenter, quod tenetur ex 
lege dei publicare istam sentenciam, quia omittendo peccaret in Christum et in^' 
eius eoclesiam, cum*^ videtur multis peritis probabile quod iste papa sit precipuus 
antichrifitus et coraula ducens exercitum dyaboli contra Christun^ et cum*^ more'^ 
dyaboli simulat^' se habere potestatem maiorem ad dimittendum peccata et alias 
^^indulgencias ac privilegia concedendum ultra quam fecerat Christus vel aliquis apo- 
stolorum. Ideo est multis I^^verisimile, jquod ista simulata ficcio in dyabolo est fundata. ^ f.242d 

§69 Cap, TIII. Ex istis claret causa divisionis que est in ecclesia militante. 

Olim enim fuit per questum Christi in suis apostolis et pastoribus suis fidelibus 
ipsos sequentibus nostra faabitabilis conquisita lacius quam est modo. Cuius causa 
indubie est defectus pastorum qui sunt perversi in mercenarios et^ lupos et non 
sequuntur dominum lesum Christum et tamen^ Petrus, quem pseudoapostoli nominant 
papam, scribit fidelibus I. Petri secundo^: Christus, inquit^, passus est pro nobis* 
nobis relinquens exemplum, ut sequamur vestigia eius. Quis enim non haberet 
conscienciam super isto, quod Christus in persona propia vixit tam aspere et passus 
est^' tam dire^, ut christiani qui forent oves sue ipsum in moribus sequerentur. 

§70 Si ergo papa, quicunque episcopi vel prelati ecclesie adversantur Christo in doctrina, 
vita et moribu», non mirum, si ex hoc et isto dicto Petri in consciencia vel peccato 
animi sint® gravati. Si autem perversi sint in mercenarios et^ lupos, non mirum, 

§71 si laniando et spoliando oves ab j^^ovili domini sint^^ dispersi. Et hec creditur 



runt BCD peccaverunt E^a.R.m,V. 21. qui cupit BCBE qui peccat (dstr. u. up.) cupit A cupiunt 
B^ i. T. 22. omnem habitabilem BJ) onmem habitabile A omnem terram (dstr. u. up.J habitabilem G 
23. apostolica-BC2)J& ev/SLnge\ica. ex (dstr.u.up.) ayostohcB, A 24:. iomen ABD autemC 2b.VgL 
Wodford^s interessante Pblemik gegen di€se Berufung auf die Schrift FB, 257 - 26. creditAB 

crediditCD 27. in^CD fe.B 28. cnm ACD tamen^ 29. cum CD tamenAB 

30. more ACD m&reB 31. similatui^C aimilantD 32. \B f73b 33. D f234d. 

Cap.Vm. 1. ot-4 atqueJBOD 2. tamenOZ) cum AB Z.v.21 4. inquit -4Ci) 
in quid B 5. pronobis^^ fe.CD 6. passusestJ. fe.B yvsxiCD 7. direABC dureD 
8. flintAB fluntCD 9. et-4 velin^ velCD 10. \C, fl29a 11. sintAB sunt C2> 



45 

racio, quare secta saracenica, que est hodie longe maior^' quam secta christiana, a guare sect» tar- 
christianismo cecidit. ^^Non dubium, quin pastorum superbia et ^^ cupiditas altrinsecus ^^ Htiuuiamo ocdicit 
est in causa. Et eadem est causa casus secundi, quare Greci a nominetenus fidelibus ndeubuM diTisia 

xi***/*ij*i^ . 1 .. *i* ■ 1 •* » ' m f * * '^ uoniiauteuui Ci- 

sunt oivisi. Lreditur tamen quod nostri occiaui, qui sunt mmis maniaci*", divisi deiibui. ris; 
sunt a grecis fidelibus |^^ex^^ fide domini lesu^^ Christi. Hec eciam est tercia ';. ^.^ 
causa, quare papis aspirantibus ad dignitatem istam cesaream populo adherentes 
ipsis^".^) ab unitate fidei sunt divisi. Non dubium, quin error consistit in ipsis pastoribus, 
qui debent in moribus sequi Ghristum. Sed^^ quis eorum est qui vitam suam 
corporalem ponit pro ovibus? Quin*^ pocius vitam corporalem ovium ponimt pro 
suis superbiis ac avariciis tamquam lupi. Ymo qui videntur pastores laudabiles, §74 
sunt mercenarii temporale stipendium et non beatitudinem pro sua custodia expec- 
tantes. Ipsi autem videntes adventum lupi rapacis fugiunt ut vecordes, cuius causa 
A /1 ^43 a est indubie, quod non sunt fundati in fide^ spe et caritate, | sed in amore temporalium 
ut mercenarii non mercedem beatitudinis expectantes. Ideo talis mercenarius non 
est pastor nec habet oves proprias, cum pro sua^^ custodia premium beatij^^tudinis 
non expectat; patet tota^ ista sententia loh. decimo.^ 

Sed fideles credunt unionem ecclesie sub^® uno ovili et uno pastore ante §75 Quando ent 

1« • m» » » f 1*1.1*11* **i i*A * 9*7 !• • • I unus pMtor 01 

diem mdicu vel post m beatitudme, quia mxta dicta supenus'^ divisio sectarum Qnum oviu. M9< 

in fide et moribus necessario'^ est ad unitatem in mercede beatitudinis vel pene^ 

finaliter^ reducenda. Unde quidam fideles publicant in wulgari, quod sicut bonum 

esset habere papam qui sequeretur'^ Ghristam et Petrum in moribus et doctrina, 

sic malum esset habere papam qui in his duobus foret pastoribus istis^' contra- 

rius. Secundo dictum | ^^est, si papa adversatur istis pastoribus in vita, moribus §70 

et doctrina, tunc est precipuus antichristus. Istud autem possunt fideles cognoscere 

ex fructibus quf proveniunt^ ex suis laboribus. Et comperto, quod pastores isti 

sophistici sunt taliter antichristus^^, tunc sunt tamquam dyaboli detestandi, quia 

episcopus animarum lesus Ghristus in celis residens est caput vivax tocius ecclesie 

militantis. Tercio dictum est, si christiani adorent huiusmodi antichristum, ac si §77 

fuerit verus Ghristus, tunc dyabolus per hoc habet desideratum medium ad sedu- 

cendum populum ad infemum.*^* Ideo cum ex fide I. Gor. quarto'^ et undecimo*® 

nemo debet sequi in moribus Petrum, Paulum vel aliquem christianum nisi, de 



12. hodie longe mBior ACD hodie maior £, aber B^ a.BAouge 13. cecidit ABC occidit D 
14. etA atqucBCZ) 16. altrinBecus £C72) altrisentis J. 16. maniaciJLBC numeratiD 

17. \D f.235a 18. ex^ ei BCD 19. lesu ACD nostrilesuB 20. Sed^ siBCD 

21. quin ABCD quando E, vgl. cp. IX n. 24, 10 n. 18 22. sua BCD buo A 2S. \ B f. 73 c 

24. tota^CD fe. B 26. w. 1—15 26. sub BC auper AD 27. Vgl §16 28. ne- 

ceBsario AD necesBe BC 29. ». e. poenae 80. finaliter ACD, B^a.B. m. V. fideliter B 

31. Bequeretur JBCD BequeturJ 32. MsABC fe.D 33. \D f.23oh 34. proveniuut 

ABC proveninuit D 36. antichriBtua ABCD antichriBti E 36. A schreibi aus Venehen 

inferum 37. v. 16 38. undecimo BCDE et 11 ^ (datr.J A v. 1. 



46 

quanto ipse sequitur dominum lesum Christum, patet quod error istorum ficte 
pastorum devianciura positus est in^ signum, ut fideles ab eis fugiant et sequantur 
dominum lesum Christum. Nescio contradicere isti sentencie, cum sit propinqua 
fidei christiane. 

8ip»paiiciie .'¥ 7*6' Cftp. IX. j^Supcrest scrutari profundius errorem in isto principio^, ut caucius 

nlui. (A v^^^^^ caveatur. Dicitur enim curiam illam statuere sibi pro regula quod papa, qui sit 

summus Chrisfi vicarius in terris, a cardinalibus eligatur. Videtur autem error in 

g79 ieto principio multas^ sequentes hereses parturire. Christus enim verus deus et 
homo ex summa sapiencia elegit sihi duodecim^ apostolos, et ex fide cardinales non 
possunt equiparari in isto ipsi^ sapiencie increate. Ergo stulta presumpcio*' foret 
hoc sine evidencia fidei attemptare. Quando ergo papa non est sufficiens '^ad 
eligendum sibi cardinales loco^ apostolorum, multo magis ipsi cardinales non 

gso aufficiunt sine errore papam digere tamquam Christum. Et confirmacio | istius est -t f\':ir,h 
ex hoc, quod^ multi pseudocardinales sunt electi per eleccionem istam stolidam, 
qui postmodum multum onerant ecclesiam et conturbant.*" Et idem patet in defectu^^ 
de eleccione erronea istonim paparum duorum; que eleccio non potest subterfugi 

§81 fiiis !**se erronea secundum*^ utramque veP* alteram sui^*' parteni Et verisiniile 
est multis^ quod partes dividentes ecclesiam totam occiduam suadentes eleccionem 
sibi contrariam fuisse erroneam verum^'* dicunt, cum naturali instinctu homines 
desiderant^^ et consenciunt veritati. Et sic est verisimile, quod ambe elecciones 
paparum ad primatum huiusmodi^^ erant stulte; similiter non procedere in sibi 
ambiguo, ubi operacio securior et meritorior, magis patet, sed eleccio paparum per 
istos cardinales est ipsis ambigua et operacio securior et meritorior est a^^ domino 

§8^ limitata. Ergo eleccio illa est secundum dei prudenciam^ dimittenda et alia ope- 
racio ut ewangelizacio, diccio oracionis dominice vel alia a deo^^ ordinata ad edifi- 
cacionem ecclesie est humiliter amplectenda. Nam iuxta principium fidei dictum a 
Hieronymo*^ et incorporatum in decretis de con. d. quinta*^: non mediocriter peccat 



Cap. IX. 1. I C f,129b 2. principio -BCDii^ p , ut {sic) A, das Wort undmt- 
Uch durch Easur oder Beagentim 3. mnMAn ABC multos i) 4. dnodecimACD 2cimB 

6. ipBi BCD Christiul 6. presumpcio J.CD preaupcio (cio dstr.J B 7. \D f.235c 

8. lcyco BCDE laco A . 9. quod ABC quia D 10. conturbant ABC perturbant D 

11. defectuil^ effectu CD 12. \ B f73d 13. secundumJB secundam^CD 14. utram- 

que \e\AB utramque partem vel CD 16. Vgl. fur diesen Gebrauch tw» sui § 62: post ascen- 

sionem sui, § 123: sui cum illis societas u. 6. 16. verum^J5, C*i.T., C^a.B. unum CD 

17. desiderant^D considerant C desiiderant B. Diese Ortlwgr. ist B eigenMmlichj vgl. oben S. 30 n. 1 

18. modi ACD fc. B 19. meritorior est b,ABCD meritorior a E, aber E * est a. B. 20. prudenciam 
ABD prudencia C 21. alia sl deo BCDE alia deo^, aber A^a.B.m. V. a 22. Hieronymo 
ABC Christo D 23. i. e. tn decretis, de consecration^, distinctione V. Die Stelle steht Corpus 
iuris canonici, decreti p. III de comecratiom , dist. V., cp. 24 u. lautet: „Mediocre bonum non est 
magno praeferendum. Item Hieronymus (in reguta monachorum eoc Hieronymo collecta — Boly' 



47 

qui dimisso magis bono et magis facili eligit minus bonum. Sed quis dubitat, §83 
quin** reeta ewangelizacio sit securior atque facilior quam pape talis eleccio? 
Ergo electores debent hoc maius bonum ^''eligere et insecurum dimittere. Et 
ista videtur esse sentencia apostoli Rom. decimo quinto*^, quando dicit: non enim 
audeo aliquid eorum loqui que per me non efficit Christus. Numquid credimus istos §84 
electores cognoscere , quodChristus ad edificacionem ecclesie elegit*' hunc in*^ papam? 
Videtur ex facto apostolorum post missionem spiritus sancti contrarium. Nam ipsi 
eligendo Matthiam non audebant istud presumere, sed miserunt sortem super Mat- 
thiam et loseph et cecidit sors super Matthiam, ut patet Act. primo.*^ Que ergo 
prudencia est, quod iste cetus cardinalium est Paulo et istis apostolis in eligendo • 

hunc summum Christi vicarium, quem iingunt esse superiorem Matthia, audacior? 
Revera videtur, quod sit^ irregularis |^*eleccio et frontosa. 

Similiter ecclesia Christi posset regulari prospere^^ et quiete sine tali papa, ,$ 85 ReguUn po- 
ut patet de tempore ab ascensione usque ad dotacionem ecclesie. Ergo cum nec pll^.^cAsJ^'' ""* 
A f.3i'6c racio nec auctoritas eleccionem huiusmodi introduxit, videtur quod|pape talis eleccio 
et potestatis sue libracio'^^ sint** contrarie racioni. Et hoc patet ex facinore a papis 
precedentibus*'^^ pullulante.**^ Capit enim papa supra suam noticiam atque potenciam 
^^regulam ad regendum totam ecclesiam militantem^, cum nunc supponunt^^, quod 
vita sua et mandatum suum sit regula cunctis fidelibus ad viandum. 

• Cap. X. . Es istis lucescit error pullulans ex errore isto temere in eccle- § 86 

siam introducto; nam ex dignitate presumpta papali fides catholica est sopita et 
fides Myabolica* introducta. 

Nam hodlie capitur tamquam fides, quod non est possibile, papam manentem § 87 papa non 
papam errare in moribus et specialiter in fide catholica, quia capitur tamquam *"*'' ^ 
regula, quodsi papa quidquam^ diffinierit, tunc erit fides et sic [di/]finita* de pri- 



carpxis l. 3 t. 25.): Non mediocriter errant qui hono nuMgno praeferuni mediocre bonum. Nonne 
rationabilis homo dignitatem amittit qui rel ieimiium caritati aut vigilias praefert sensus integritati, 
ut propter abstinentiam immoderatam atqtie indiscretam psalmorum vel officiorum decantationem 
aut amentiite aut triMitiue notam incurratY*' etc. — Vgl. L. Ae. Richter, Corpus iur. can., Lpzg. 1839, 
S. 1235 24. fimn ABCD.E^ a. K quando (up.) E 26. | D f235d 26. v. 18 

27. elegit/ljSr' eligit 1) 28. in ACD fe.B, aber von B^ im T. hinzugefUgt 29. v. 20 

30. %\tABCD fe. A; aber von E^ a. B. hinzugefugt 81. | C f 130a 32. prospere ABDC^ 
C hatte tavumi 33. libracio AliC liberacio D 34. sint ACD sit B 36. prece- 

dentibu8i4BI> procedentibu» C 36. pululante-47iC pulolantemD • 37. | ^ f.74a 38. ec- 
clesiam militantera ACV> eceleBiam introdueto nam ez dignitate presumpta (von intr. an up.) militan- 
teiu B, der Copist gerieth iu d. falsche Xeih. (vgl. Anfg. cp. X.) 89. Bupponunt^ eupponitur 1/CV) 
Cap. X. 1. ' D f 23fja 2. dyabolica JjBC dyaboli Z) 3. quidquam i4-BC' 

quemquam 7) <iuidquid C'' a. i^. 4. diftinita ist meine Correctur in finita uiij sic infinita C'X> 



48 

vilegiis^ indulgenciis ef' excomunicacionibns et censuris aliis capiuntur a simpli- 
cibus tamquam fides et cum certum sit, quod^ papa sit vir temptabilis et a multis 
dyabolis assidue est temptatus, nec^ est deus necessitatus electoribus istis condes- 
cendere dando isti ^ape graciam et virtutem, patet, quod faciliter potest corruere 
PetruB et ee- .'^' ^6' i» quamcunquc^ voraginem viciorum. Nam apostoli, ut Petrus et ceteri in pre- 

tcri in preiiencia • •j.» i.**» m. ' * x/a xqi •j.j_ 

niagiitri optimi in seucia magistn optimi m multa vicia corruerunt. (juare ergo est ^deus necessitatus 
}T3) *^*^""""°* ad dandum huic pape graciam, qui preter eius auctoritatem in suum tam eximium 

vicarium est electus. Revera videtur sic opinantes blasfeme innuere, quod apud 

Christum sit necessario accepcio personarum, quod est contra apostolum ad 6al. 

§80 secundo^^ et sepe alibi.^* Similiter cum superbia sit pes inducens in'totam vora- 

ginem viciorum et iste primatus contra mandatum domini sapit manifestam super- 

biam, videtur, quod iste prelatus sit manifestissime labilis in peccatum. Nam Psalmo 

tricesimo quinto^^ dicitur: non veniat mihi pes superbie et manus peccatoris non 

Pes primus est su. movcat mc. Ex quo fideles eliciunt, quod superbia est primus pes, per quem pec- 

^^*^'"* ' ^ cator a deo decidit, ut patet de Lucifero et aliis personis in ecclesia a deo aposta- 

i^90 tantibus.^^ Et quantum ad manus peccatorum ad varietates criminum excitantes 

patet, quod papa ex suo |^*presumpto officio ad diversitatem | consensus peccati A f.243d 
multorum hominum est temptatus. Ubi enim Christus '^^noluit ex sua omnisciencia , 

Pap» diTiden» hi.- esse iudcx vel divisor bonorum fortone, ut patet Luc. duodecimo ***', papa capit 
nefio»» errat. ^.4 1; y^pj.Q^i7 g^ ^ggg iudcx vcl divisor omnium beneficiorum ecclesie propter lucrum, 

nec dubium, quin^^ papa non habet generaliter scienciam, quin dat consensum 

§91 multis dyabolis in particione huiusmodi sic presumpta.^^ Que ergo fides, quod iste 

papa peccare non poterit, et si dicatur, quod peccare non poterit manens papa, 

papa non potest cquc evidcntcr vel evidencius nullus predestinatus ^^peccare poterit manens in 

pr^rTir*"^"'^* gracia. Eoc enim patet ex famosa significacione terminorum fidei*\ sed iste ter- 

minus papa et hec sompniata sentencia non sunt fundata ex racionibus vel scriptura. 
§9:2 Similiter ut fides capitur, quod papa sit pater^^ sanctissimus et caput 

ecclesie in tantum, quod, ut experimento didici, negans istam sentenciam erit tam- 
quam hereticus persecutus. Sed certum est, quod nec papa in persona propria net 
ecclesia** conversans cum illo, cui non sit revelacio, scit**, si predestinatus fuerit 
vel prescitus et per consequens, si sit membrum ecclesie vel dyabolus incarnatus. 



6. etA de.B fe.CD 6. et cum cert. sit quodJ. tamen certam est cum£(7D 7. j\^q.ABD 

utC 8. quamcumque^CD quantamcunque J3 9. ^^iAB fe.CD 10. v.6 11. Vgl. 

DetU, 10, 17; 2. Chron. 19, 7; Hiob 34, 19; EccUsi. 35, 16; Act. 10, 34; Bom. 2, 11; 1 Pet. 1, 17 
12. V. 12 13. apostatantibus JBC apostotantibua AD 14. | D f236h. 15. | B f74b. 

16. vv. 22—29 17. aupra^CD super^ 18. qmn ABCD quando J^, vgl cp. IX n. 24 

19. presumpta^JS presumptam CD ^O. \ C f.l30b 21. ex &m. sign. term. MeiAB exfamoso 
sermone ter. fi. C; e scenoao sermone dominorum fidei D 22. pater^i^C fe.D 23. nec ecclesia 
AB nec eciam eccl. D nec eciam ecclesia (eccl up.) C 24. scit A * E nescit (ne dstr.) A nescit ^CD, 



49 

Quomodo ergo perversa est in fidem^^ ista precesumpcio, quod papa necessario est 
salyandus et errare non*^ poterit in agendis. Ista quidem blasfemia acueret dyabo- §93 
lice multos homines, ut sint pape, quod*' possint^^^ credere istam heresim, quod 
postmodum errare non poterunt^^ vel peccare. Sed coUigat papa cum suis cardi- 
nalibus et aliis Christi fidelibus sensum suum et videat, si papa potest esse con- 
trarius lesu Christo, videat, si revelacionem j^habuerit de futuris contingentibus 
sibi ipsi, si^^ alium papam adversantem sibi cum suis consencientibus excomuni- 
care poterit et e contra, ymo generaliter si dando indulgenciam^^ vel fulminando 
censuram conformis fuerit deo suo. Que ergo certitudo, quod papa tam stolidus 
errare non poterit vel peccare! Numquid credimus partiri poterit beneficia ecclesia- §94 
stica imperitis*^ propter primos fructus vel aliud munus quod^ expresse sapiat 
simoniam? Numquid Simon Magus^^ propter mentem peccatis infectam et recessum 
ab imitacione Christi eximitur, ne committere poterit^*^ simoniam? Numquid ille §9.j 
A f.J244a terminus aut officium illud | sine Christi licencia introductum*^ facit ista miracula*^? 
Revera si vite Christi sit manifeste contrarius, est evidens quod sit dyabolus, cuui 
Matth. decimo sexto^^ docet fides quod Petrus, ut videtur, pia intencione et simplici 
dicens^ Christo: absit hoc a te, domine, '^Wocatus fuit sathanas ab ipsa veritate: 
vade, inquit Christus, post me, sathana. Et indubie si perseverasset finaliter^^ 
in illo proposito adversans*'* Christo in sua** voluntate ut ceperat Petrus, fuisset 
dyabolus condempnandus. Numquid credimus papas aliquos adversantes Christo iu §90 
sua voluntate in illa adversancia*^ interire*^'? Multi possunt credere, quod multi 
pape possunt superbia indurari tamquam dyabolus et mori in tali adversancia, 
qua tamquam sathanas adversantur*^ domino lesu Christo. Ameii. r.n; 



Cap. XI*. Quidam autem ex fide scripture in practica sancti^ pape eliciunt §97 Duodecfm 
duodecun casus, in quibus papa est contranus lesu^ Christo, quod si moritur sic* chruto contrarie. 



E^a.B. m. F. 26. fidem ABD fide C 26. non ABCD fe. E 27. quod A^a.B. m.V. 

CDE (iMmAB 28. posflintul^ possunt C2> 29. poterunt^^C potuerit(?)D m. \ D 
f.236c ^l.si ABC scilicetJB 32. indulgenciam^i^C sentenciam indulg. D sentenciam 

C^a.B. 38. imperitis ACD imperitus B 34. vel aliud munus quod AC vel al. minus quod B 
vel ad muntis aliquod quod i> 35. magus^f^CZ) magnuB^ 36. poterit^JSC possetT^ 

37. introductum ii^C intcoductam D 38. facit ista miracula .^BD facit ista (dstr. u. up.) 

miracula ista C 39. U^ABD 10 C ^ v. 23 40. dicens^JBD dicere C 41. | ^ f74c 

42. perseyerasset finaliter ABCD pers. dyabolus comdempnandus (von dya. an up.) finaliter E, der 
Copigt gerieth in die fahche Zeile, getduscht durch fuisset 43. adversans BCD adversarius A 

44. in 8ua voluntate CD in vol. AB 46. adversancia BCD adversitate A 46. interire AB 

in terris CD 47. adversantur JS adverflaretur ^C adversaturD 

Cap. XI. Von diesem cp. bis zum Schluss tritt Cod III G. 16 (Prag. Univ. Bibl.j ein, F 
fol.36a. Seine Ueberachrift lautet (in der Textlmnd): Capitulum undecimum ex tractatu wikleff # 
de christo et sno adversario AntichriBto. £t tractatus ille incipit sic Secundum katholicos 
ecclesia est predesUnatorum universitas, Diese Ueberschrift fiilU 2 (verkiirztej Zeilen, nUt der 3. 

BuddABileg, Wiolif. 7 



50 

Christo contrarius, est indubie sathanas atque dyabolus. Nam iuxta interpretacionem 
l^nominis antichristi ille qui est Christo contrarius in vita et doctrina est ut sic 
antichristus; quod si pape magis hoc conveniat, tunc indubie est precipuus anti- 
christus, quia, licet dixerit quod sit immediatus Christi vicarius, tamen Matth. 
decimo^ dicit Christus: inimici hominis {^domestici eius. Ideo si in vita et 
doctrina^ sit Christo magis contrarius, tunc est Christo precipuus inimicus et per 
consequens peior dyabolus conversans cum hominibus et precipuus antichristus. 

^98 Primo, inquam, ubi Christus est veritas, ut patet ex fide loh. decimo quarto^, pftpa 
dicitur esse priucipium falsitatis, et ut sic Christo contrarius. Dicitur autem 
seminare mendacia in verbis, scriptis et vita; in verbis quidem, quia dicit ex suo 
officio se propinquissime sequi Christum tamquam eius verum vicarium, dum tamen 
sit a Christo in moribus maxime elongatus. Aliter enim non palliaret suam ex- 
cellenciam seducendo populum^ quomodo veniret in nomine crucifixi, ut Cbristus 
prophetat^^ Matth. vicestmo quarto**: multi, inquit, venient^* in nomine meo dicentes 
^99 quia ego sum Christus et multos seducent. Et si scriptis attendimus, videat homo 
scripta apostolorum, que ex fide sunt scripta domini lesu Christi, et scripta papalia, 
cuiusmodi sunt buUe et decretales epistole, et potest percipere, quomodo in sentencia 
non concordant, cum scripta papalia dicunt | mundanam excellenciam, scripta autem A f.244h 

^IOO ewangelica insinuant humilem'^ fugam mundi. Et quantum ad vitam, patet quod 
Christus et papa sunt directe contrarii, cum secunda^^ Christi oondicio fiiit, quod 
ipse tenuit regularissime |^^summam^^ pauperiem, ut^^ prophetatum est de ipso in 
veteri lege^®, ut sentenciat^* | apostolus 11.-^' Cor. octavo-*: pro nobis egenus factus 
est, ut illius inopia nos divites essemus. Papa autem pretendit se et laborat ad hoc 

l^ioi nimis illicite, quod sit seculo summe**dives. Christus enim per pauperiem vicit 
mundum, ut patet loh. decimo septimo, et ideo docet apostolus suus in epistola 
ad Titum^ quod abnegantes impietatem et secularia desideria sobrie et iuste et pie 
vivamus in hoc seculo. Ideo non mirum, si propter inhiacionem pape et suorum 
102 sacerdotum ad secularia desideria sit tota ecclesia militans perturbata. Et tercio 
Christus fuit homo mitissimus et mansuetissimus^ ut patet Matth. undecimo^^: 
discite a me, quia mitis sum et humilis corde; et eius mansuetudo declaratur capitulo 



beginnt der Text: Quidam etc; links uber Quidam steht in der Textha/ind capitulum undecimam. 
J)ies wie die voUstdndige Ueherschrift stehen auf eifier Eiisur oder einer mit Meagentien behafukUen 
Stelle. 2. sanctL^F fBLncii (dasnup.J B facti CD 3. IqbmACDE domino leau BF, JS^a.E, 
4. sic ABDF sitC 6. \ D f 336 d 6. v.26 7. | C fl31a 8. vita et doctrina 

ABF doctrina et vita C2> 9. t'. ^ 10. prophetatABi^ prophetavit C7Z> 11. v.5 

12. venientACDF veniuntB 13. humHem ABF humiliter CZ> 14. 8ecunda.^CF 

eciami> 16, | D f237a 16. Bummam^CDF summejB 17. jAACDF, B^a.B. 

fe.B 18. VglSach.9,9 19. sentenciat 5CZ)F eenciat^ - | B f74d 2a 2*^1 

fe.BCDF 21. v.9 22. ^vjnme ABCDF BumeJS; 28. 11®^, et 12*^ isi aus- 

radirt, aher nodh zu Usen; E hat deshati) 11 ^, E^ aber fUgte et hinter 11 ^ und m. V. 12 a. B, 



duodeoimo'^ ex testimonio Iesaie^'\ Papa autem dicitur esse homo superbissimus et 
crudelissime yindicativus, quia, dum deficit sibi potestas brachii secularis, ficte^^ 
simulat censuras excomunicacionis et indulgencias'^ fingit cunctis qui ipsum super 
hostes suos*** voluerint*^ vindicare, ut patet^^ de cruciata nuper^^ erecta contra anti- 
papam, qui yidetur pape nostro pretenso plus humili adyersari. Et sic l^^verificatur S^03 
de ipso condicio antichristi, ubi'^ Christus dicit loh. decimo*^: ego sum pastor Bonoapaator. r^i 
bonus, et annectens proprietatem boni pastoris dicit^^: bonus^^ pastor animam suam 
ponit pro ovibus suis; e contra iste papa qui videtur melior (?) pro sua vita^^ 
superba, quam^ continuat contra Ghristum per fictam suam cruciatam, ponit multa 
milia animarum. |^^Nec posset^ patere patencior condicio antichristi, quia verisi- gi04 
mile^^ est, quod illis laborantibus in illa cruciata defecerunt fides, spes et caritas 
et sic tam in corpore quam anima^' sunt occisi, licet antichristus evasit^^ per suas 
fallacias contra Ohristi humilitatem |^et mititatem^*"^ populi^^ seductivas'^''. Quid, 
rogo*^^, esset expressior condicio contra Ghristum, quam ubi ipse^^ animam suam 
pro multis posuit eciam inimicis, papa animas multorum fidelium amicorum Ghristi 
A f.244c ponit^ non solum pro suo corpore, | sed pro sua dominacione mundana quam 

possidet^^ contra Ghristum? Quarto sic''^ sub anathemate gravi precepit ad Gal. §105 
primo^' et sepe alibi, quod non adderetur aliquid impertinens vel contrarium legi 
sue, cum lex sua sit per^ se sufficiens secundum Augustinum continens singulas 
i^^veritates. Papa autem dicitur condere multas leges, que distrahunt a noticia legis 
Ghristi et sapiunt^^ crudelitatem multiplicem personarum, ut periti eliciunt de penis 
repugnancium cardinaJibus, plus punitorum quam senciunt penas esse gravandas 
contra ipsos qui peccant graviter contra deum.*^ Et ista lex videtur^ esse blasfemia^^ §106 
illis, qui student istam materiam .undique^, cum Ghristus transeundo per Samariam 
noluit negantes^^ sibi atque suis prandium et hospicium propterea cruciari, ut patet 



hinzu; 1 1 * et 12 « BCDF — v.29 - 24. rr. 17 u. 18 26. cp. 42, 1 26. ficte ABF suas 

ficte(71> 27. indulgencias^J^CF indulgenciis D 28. suos^^F fe.CD 29. voluerint 

ABCF voluenmtD 80. patet JS7* t. T. papa -4JBCZ)-£7F 31. nuper-4JBC7) muperF. 

Der Kreuzzug begafm (tcegen erecta ist nicht an das Ausschreiben desselben zu denken) Mitte Mai 
X383, HA II, 88; nach Kmghton, XJScr coh 2672, U im Juni 1383 32. | F f. 36 b 33. ubi^ 

quod ubi BCDF 84. v. 11 35. ibid. 36. bonus A quod bonus BCDF 37. melior 

pro 8. Yi\A ABCD, FU. T. melior vitaJF 38. qnam£(?;C2>jP non^ quomodoiJ.^ corrigirt 
au8 non 89. | D f.237b 40. posset BCDF possit^ 41. verisimile JJ^CD^ E^a.B. 

F visibile^ 42. anima ^^Ci> in asii, F 43. evaeit^ evaserit^CZ^ evaseratF 

44. I (7 /: 131 b 45. et mititatem ABCDE^ a. R. fe. E mititat«m (corr. Wort) F 46. populi 
ABDF pt^ali C 47. sedactivas ABF seductas CD 48. rogo unleserUch in E, tceil 

ein Loch im Flergamente 49. ipaeABCD GhristuB ipse-F 50. ponitF ponat^^CD 

61. poegidet ABCD posset F 62. sic^CDJP sicut^ 6$.v.8 U.perABCF 

proD 66. \B f.76a 56. sapiunt ABCD sapiumti-' 57. deum ^BCF Christum 

deumD 68. videtur^JBCDF, E^a.B. fe.E 69. blasfemia ^CDi^ blaafema^ 60. un 
diqueiiCDF vai6iquam.qxie B, E^ a, B, vanddqaBm (up.) E 61. negantes J.^Ci" negentesD 

7* 



52^ 

Luc. nono'^^: nescitis, inquit, cuius spiritus estis.^' Filius enim** hominis non 
venit*^^ animas perdere,. sed salvare. Papa autem dicitur crudeliter multas animas 
perdere; numquid ipsum credimus propterea antichristum ? 

• 

j>e <iuAieT- § 107 . (Jap^ XII*. Sequitur propter fructum istius materie videre alium quater- 

narium, l^in quo Christus est contrarius antichristo. Primo in servicio discipulis' 

limitato. Christus enim precepit suis discipulis, ut irent in orbem universum et 

predicarent ewangelium omni creature, ut patet Marc. ultimo^; antichristus autem 

iillOd in persona propria et in suis discipulis servat contrarium. Nam quoad personam 

propriam vel residet in sumptuoso castro edificato furtive de bonis pauperum, vel 

fugit latenter ut latro de loco in^ locum, non audens erigere caput proprium^ 

<^109 propter hostes. Et quoad suos discipulos patet ex regula sibi subdita, vel facit 

suos episcopos in castris^ dominorum temporalium residere vocans totum hoc^ 

furtive conquestum patrimonium crucifixi, vel claustrales suos includit in claustro 

ipsos impediens, ne predicent libere ewangelium creaturis. Et sic utrobique ad* 

versatur monitis^ domini lesu Christi. Nam quidam papa /^residet tamquam alter*^ 

Cozdre^' in castro Avinonie^^, et quidam in castro Rome vel alibi ewangelizacione 

ubilibet pretermissa. Et iudicet fidelis, utrum in hoc sequitur lesum Christum. 

iii 110 i>*Nam Christus elegit capi in orto^^, ut patet loh. duodevicesimo ^*^ et perante 

circuivit pedester | per patrias^^ ewangelizans gratis hominibus^® regnum dei, nec A f..^44d 

timuit capcionem suorum hostium, ut patet de Skarioth, ministris pontificum et 

phariseorum, sed eis gratis se obtulit continue benefaciens inimicis, ut patet 

.<i 111 duodevicesimo ^" ubi supra. Et cum papa non^^ intrat secundum istam formam in 

papa ediiicnDi cas- ovile ovium, scd asccudit aliunde; patet ex tesjkimonio Christi, qui mentiri non 

etiatro. r^ia; potcrit, loh. decimo*', quod sit realiter fur et latro. Bona ergo, que capit de 

pauperibus ad edificandum castra talia et ad j^^faciendum genus suum inclytum, 



62. V. 55 36. nescitis inquit cuius spiritus estiB^i^Ci^ nescitis cuias (up.) quid aut cuiuB spiritus 
estisT) 64. enim.dBJF fe.CD 66. yemtABCF wultD 

Cap. XTT. 1. F hat ketne Capitelabthetlung ; Seqiiitur ete. schiiesst sich unmittelbar an 
antichristum in derselben ZeiU an; a. B. links cap. 12" 2. | D f.237c 3. BeiJE fe. 

discipul, enim pre tind ut irent wegen des oben cp. XI n. 48 erwahnten Lodhes 4. v. 15 6. in ABCD 
ad F 6. proprium ABF suum CD 7. castris ABDF castro C 8. totum hoc BCDEF 

totum furtive-4, aber hoc m. V. a. B. 9. monitis ABCDjP fe. C, lacima 10. | F f.37a 

11. alter ABjP altis C B.\c(?t)i9 D 12. CozdreA^ cosdree C casdree 2) Cosdie F ^ Kosru 
(Chosroes) II, ein Sassanide u. Nestariamr, fuhrte siegreiche Kriege mit Ostrom, drang 616 bis Chai- 
cedon ror, wurd^ aber, fiachdem er in den eroberten Protnnzen die katholischen CJhristen mtt furdU- 
barer Grausamkeit verfolgt, 62S vom Kaiser Heraklius total geschlagen 13. avinonie^JF' AvinonieB 
avinione CI> l^. \ B f.75b 15. d.h.horto — Sdmmtl. codd. Jiaben orto (? orco) 16. v.lfolg. 
17. per patrias ABCD patrias F 18. hominibus ABCD fe. F 19. 18 ABE Joh. 18 CD 

Johann. S^*» JP Jo. E^a.B. — w.25—27 20. non.iJ5Ci> fe.F 21. v.l 22. | D 



53^ 

furatur de pauperibus ^^tamquam latro. Et quoad claustrales, quos secundum legem §112 
suam iscarcerat, patet idem. Nam totum hoc facit ex mendacio non consenciente 
domino capitali et per consequens omnia bona ista rapit de pauperibus ut fur et 
latro. Sed quis posset esse in boc magis contrarius lesu Gbristo?^^ 

Secunda condicio antichristi*^ Christo*^ contraria stat in isto, quod Christus ^113 
aufugit^^ seculariter dominari, antichristus autem cupit^^ in hoc specialiter extolli 
supra dominum lesum Christum, quia fingit mendaci titulo, quod extollitur secu- 
lariter super quodlibet regnum mundi ac si dyabolus sibi concederet illud quod 
Christus renuit capere a dyabolo tamquam contrarium legi dei, ut patet in temptacione 
Christi tercia Matth. quarto'^ Et sicut magister istius dotacionis est mendax, sic 
et ista dotacio est ficticia^^ plena mendacio. Quis^^ enim dubitat, quin papa non §114: 
sit dominus omnium bonorum religiosorum tam possessionatorum quam mendicancium, 
licet ipse et sui cardinales legem constituantj ex qua cum^^ paribus istud sequitur 
manifeste? Ex istis infertur veritas istius dicti apostoli*^ II.** Thess. secundo**, 
quod antichristus extollitur supra Christum. Christus enim non^^ habuit proprium §iio 
sibi humanituS; ubi caput suum cum discipulis reclinaret, ut patet Matth. octavo^^. 
Iste autem antichristus fingit contrarie quod dominatur^ sic supra^^ omnia regna 
mundi, quod^, si firatres ;*4psum vere constituant dominum supra*^ omnia bona 
sua in Anglia, non dubium, quin exinde dominaretur — quod absit — capitaliter 
A f.245a super i^^bonis omnibus regni nostri, quia sine regis licencia acciperet** dominium 
super omnibus istis bonis et per idem dominium super omnibus bonis ecclesie nostre 
per reges dotate. | Sed quomodo foret cum isto*^ rex noster nisi subregulus** sub- §116 
ditus^^ antichristo, quia antequam fratres vel religiosi possessionati istud capitale 
dominium sibi^ dederant^ fuit apud deum racionabile quod ipsum^^ hab^ret. Et 
per consequens ex titulo voluntatis divine habuit ius ad illud et sic ad omnia 
bona regni" 



f. 237 d 23. I C f 132 a 24. posset e. in h. m. c. I. Christo ABF p. in h. m. e. c. domino I. Ch. CD 
26. antichriflti ACDF, B^ a. R. m. V. fe. B 26. Christo ABF exposicio CD 27. aufngit 

ACDF, B^a.B.m.V. fe,B 28. cupit^C capit5DF 29. v.lO 30. ficticia^BCJ; 

fictica F 81. quifl ABDF quin C 32. cum ABCD fe. F 83. apostoli ABCD fe. F 

U.^^ACDF 2» 5 36. V. 4 36. non ABCD, F^i.T. fe.F 31. v.20 38. domina- 

imABCD domineturF 39. supra ^CDF super^ 40. quod^ quia^CD^ 41. | 5 

f75c 42. supra^ superBCDF 43. | D f.23da 44. acciperetui^CD accipereturF 

45. isto A(?)BF iate CD 46. suhregulus ABF regiminibus D subregulis C 47. sub- 

dituB J.CDF subditisB 48. sibi^jBCF non sibi D 49. ipsum 5CDF ipseA 60. regni 
ABCD regni sui F — Hinter regni hatA in der Texthand kinzugefugt: Mily boze neprze pussty 
ey toho nanasse czechy sprostne; E gleidkfaUs in nur arthographischer - Ahweichung Myly boze 
neprze pusstiey toho nsnasse zechi sprosine, d. h. „Lieber Gott, Jass den nicht uher umer schlichtes 
Bohmen hmmen." (Mily hoze, nedopoustej tdho na nase sprostne Cechi!) In allen iihrigen codd. fehJt 
dieser entrOstungswarme Erguss des h6hmis(hen Batrioten, der Wiclifs Tractat copirte. 



54 

S117 Cap. Xin« j^Adhuc superest videre, quomodo papa in conversacione sua 

est contrarius lesu Christo. lesus^ enim fovit et sustinuit seculare dominium et 
ipsum negavit suis sacerdotibus convenire, sed papa facit in isto contrarium, ergo 
in isto est contrarius lesu Christo. Christus enim natus est in'* tempore, quo 
dominium magis floruit, de quo tempore fuit propter* tranquillitatem^ et pacem a 
domino prophetatum lesaie secundo^: conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas^ 

SllS suas in falces. Christus eciam^ gracia confirmacionis istius dominii dedit tributum 
cesari, ut patet Matth. decimo septimo'^; ymo mandavit illa que sunt cesaris dari 
cesari, ut patet Matth. vicesimo altero.^^ Et in illo involucro*^ confirmavit secu- 
laria dominia subdominorum sub cesare dominancium. Unde nec in persona pro- 
pria nec in suis apostoUs quesivit^^ temporale dominium nec fuit secularibus dominis 
nec suis tenentibus onerosus, ut patet de duobus Christi conviviis et confessione 

filW multiplici sancti Pauli. Papa autem videtur in omnibus istis esse contrarius**, 
primo quia abstulit |^^medietatem romani imperii, quod nec Christus nec aliquis^^ 
eius apostolus acceptasset et sic de approbacione p^dominii cleri^'^ dotati et men- 
dicancium subdole dominium^^ seculare attenuancium, que omnia^^ papa gaudenter 
approbat et confirmat. Ideo cum idem sit esse Christo contrarium et {^contrarium 
factis^^ suis, videtur ex ista contrarietate papam esse patulum antichristum. 

§liiO Similiter Christus** elegit sibi discipulos simplices, idiotas** et mundi pauperes, 

ut patet Matth. decimo^, et in introitu ad snam religionem facit eos plus pauperes, 
ut patet Matth.*^ undevicesimo*® et Luc. decimo quarto*'; illis dicit: omnis ex vobis 
qui non renunciat omnibus que possidet non potest meus esse discipulus. Papa autem 

§121 eligit^^ sibi^ plures quam duodecim cardinales, plus inclytos, callidos et astutos, et 
prius mundo abiectos elevat in fiilsos dominos urbis et orbis.^^ Aliter enim foret 
discipulus magistro nimis dissimilis et ex contrarietate foret | societas dissoluta^ quia A f,245b. 
Ecclesiastici^^ tredecimo'^ dicitur: quid comunicabit cacabus ad ollam? Quando enim 
se coUiserinf*', confringetur^. Ex istis videtur*^, quod papa habe taffeccionem inclinatam 
mundo et hinc'^ consentit et eligit quod habeat tales socios sibi continue assistentes. 



Cap. Xm. 1. \ F f.37h 2. lesusJBC-F in lesuB J. ChristuBD 3. mABDF 

ft, C 4. propter ACBF fe.B 5. tranquilitatem ABCD tramqnilitatem F B. v.4 

7. lanceasJSF IsaiceaACD S, ecivLxn ABCF enim eciamD 9.V.27 10. 22^ ACDF 

200J3 — v,31 11. involucro JjBCD convolucro F 12. qxie6\\ii ABCDF, E^ a. B. que 

gunt {dstr. und up.) E 13. contrarius ABC Christo contr. DF 14. [ D f. 236b 16. ali- 
quis^jB^ quiaCD 16. | C fl32b 17. c\&dABDF, C^ a. E. talis (wjp.) C IS. do- 

minium ABCDF dominumJS; 19. omnia 5C2)F omnino^ 20. \B f75d 21. factis 

CDE, F(corrigiri a%ks sanctis) aanctis AB 22. Christus ACDF fe. B 23. ydiotas ABCF 
et ydiot. D 24. v, Ifolg, 26. Mt.<> BDF, E^a,B. m, V. fe. ACE 26. v. 23folg. 27. v, 26 
28. eligit^C-P elegit-BD 29. sihi ABCD fe.F 30. et othiaABCDF^ a, B. m. V. 

fe.F 31. eccleaiastici ^i?C'2^ Genesis D S2. v, 3. 33. colliserint C colliderint 

ABDF 34. confringetur ABD confringentur F olla confringetur C 36. videtur ABCD 



55 

Similiter Ghristus prohibuit suos ferire cum^^ gladio, sed pati ut ipse, cum § ISJ^ 
potuit hostea tuos, si voluerit*^, faciliter superare, ut patet loh. duodevicesimo.*'-^ 
Papa autem dicitur d(u)eere^ et conducerc milites de bonis pauperum ad cumulandum 
sibi superfluitates stercorum et discipulos suos qui severius exsequuntur iUud offi- 
cium plus commendat, ;^^eciamsi cardinales fuerint^^, et ad uberiorem promovet 
dignitatem. Sic, quod Christo conversante nobiscum non foret sui cum illis*^ §^^3 
. societas, quia secundum apostolum Il.^Cor. sexto^^ non est comunicacio Christi 

ad belial et secundum legem suam, ,^^quam^^ dat de David, tales pugnatores et 
viii sangwinum non sunt digni*^ sacerdocio regis pacis. — Ex istis practice declaratis § ^^^ 
declarari potest patencius, quod papa ad bella sic^^ provocans''^ sit patulus antichristus 
quia ante incamacionem et tempore sue nativitatis et post resurreccionem Christus 
pacem suis fidelibus {^^commendavit. Sed cum inequa distribucio temporalium sit 
causa discordie et bellorum^*, videtur quod^ papa principians** tot dominia secu- 
laria in clero et auferens illa de seculari brachio sit principium discordie et bellorum, 
et illa est condicio antichristi. i 

Cap. XIY. Adhuc restat finaliter iuxtaponere^ tres proprietates contrarias §^^5 
ex multis', que conveniunt Christo et pape vocato eius vicario. Prima est quod 
Christus limitavit racionabiliter locum iurisdiccionis in ludea: non sum missus, in- 
quit, uisi ad oves que perierunt^ domus Israel, ut patet Matth. decimo quinto.^ 
Quando autem visitavit Samariam, Tjrum et Sidonem vel terras alias, hoc fuit^ 
figurative ad denotandum, quod gentes fuerunt postmodum in ovile domini convertende, 
et in istis terris convertit fiUos Israel. Papa autem vellet extendere suam iurisdic- 
cionem per totam terram habitabilem, dum lucrum sibi saperet, quia per hoc creditur, 
quod mandavit angelis rapere spiritum care ementis hoc spirituale su£Pra|^gium in 
numerum beatorum. Ymo si crederet illud sonare^ sibi in lucrum, |^vellet suam §1^6 
iurisdiccionem ^tendere per vacuum infinitum. Yerum tamen cum^ in castro vel 
A f.245c villa^^ parva |*^vix vel numquam predicat iura Christi, videtur quod modicus locus 

iurisdiccionis sibi sufficeret. Sed triplex videtur causa huius extensionis fatue §^^7 



patetF .S6. hinc^ sicli^ habere CD Zl.cma.ABCD fe.F 38. volueritABF 

volueratCD 39. r.ii. 40. docereJ-B dareCDF 41. | D f238c 42. car- 

dinales inexini ABCD cardinalis fueritF 43. iWi^ ABCD, F i. T. fe.F 44. 2*D» 

a.R. feABDF l^ A^(?) a.E.,C 46. v. 15 46. | F f38a 47. quamACDF 

quomodo B 48. digni ACDF fe. B 49. sic ABCF sit DE 60. provocans BDF 

provocatuB^C 61. \ B f76a 62. et bellorum ^BCDI''* a. E. et (dstr. u. up.) F 

68. quod ABCD fe. F 64. principiana ABCD principans F. 

Cap. XTV, 1. iuxtaponere -45F imponere C'D 2. ex multia^CDF fe.B. 

8. perierunt JJBCD perieranti'' 4. v.24 6. fuit^^ fecit r'Di^' 6. | D f238d 

7. flonare^^rD fe.F 8. | C fl33a 9. cum BCDF tantum^ 10. yili&ABCF 

in villaZ> 11. Van diesei' col, «6 fehlen im Texte(Aj die rothen Kofnmata der Ua^nd A^ tns zum 



56 

supra^' Ghristum^^, Petrum vel quoscunque alios apostolos lesu Christi. Primo ut 
exteri ferant sibi copiosius pecuniam et in die iudicii commercantes cum illo 
simoniace^^ contra suam maliciam contestentur. Secundo*^ ut declaret^^ stultis 
evidencius immensitatem vel generalitatem sui dominii. Tercio*' ut vexet^® fideles 
anxius^^ citando eos in tempore brevi^ in quocunque loco ipsum esse contigerit.^^ 

,^1:^8 Numquid credimus in hoc sequitur dominum lesum Christum? De Christo quidem^^ 

legimus^^, quod venit^' per magnam distanciam {^"^ad^^ lordanem baptizandus a^^ • 

lohanne et lohannes mirative dixit sibi: ego a te debeo baptizari et tu venis ad 

§1^9 me? Et lesus ait: sine modo, sic enim decet nos implere omnem iusticiam Papa 
autem ex tali crebra citacione contra dominum citando impotentes citatos^^ a domino 
ad locum contrarium pro eodem tempore per infirmitatem et^^ impossibilitatem ad 
in loco citacionis pape incognito comparendum ostendit condicionem patulam anti- 
christi.^^ Christus enim citat ad unum locum pro uno tempore et ipse ad locum 
contrarium pro eodem. Christus eciam non^ permittit nos temptari ultra hoc quod 
possumus»', ipse autem |»^mandat nos»^ faoere quod non possumus. Christus eciam 
numquam citat nisi ad beatitudinem vel medium ad eandem^, ipse autem citat ad 
infemum posito quod ex sibi dubio in tempore, quod ipse limitat, suus^^ spiritus 
fuerit*^ in infemo, sed Act. quinto*' dicunt apostoli^: obedire oportet magis deo 

ii ISO quam hominibus. — Secundo Christus dicitur homo mansuetissimus et maxime 
domesticus suis subditis ex hoc, quod iuxta dicta fuit homo humillimus. Sic enim 
venit lerusalem sedens super asinam et pullum eius sine sella, dum discipuli 
posuerunt super ea*^ vestimenta sua et eum desuper sedere feceruut, ut patet Matth. 
vicesimo primo*^, et tunc impleta est prophetia de Christo Sachar. nono*^, quod venit 

§131 lemsalem mansuetus. Papa autem dicitur habere^ cardinales et familiam nimis 

superfluam^^ ad onus ecclesie et illi cum equitant habent sellas splendidas | et A f.24o(l 
numerum** famulomm et equos ac*^ mulas cum apparatu alio omnino superfluo et 
tam ecclesie, quapropter^^ istam superfluitatem solverit, quam loco, cui ipse advenerit. 



Ende des cp.; cp. 15 erscheinm sie wieder 12 m^r^ABCDFE^ im fortlaufenden Texte, Ehatte 

dusWort weggelassen 13. Chnsium BCDF Christo^ 14. Bimoniace J.Ci)i^ Bimoniaco jB^ 
15. 2° JLBCD 2»F 16. declaretJBF declararet^CD 11. S'^ ABCD S* F 18. vexet 

ABCDF yext (sicJE 19. anxius ABCi^ antichristus D 20. coniigeniACDF contingeritB 
21. quidem^CJP enimD 22. Vgl Matth.3, 13 folg. 23. Yemi ABCDF, E^ corr. Wort, 

E JiaUe yoYii 24 \B f.76b 26. odACDF inJB 26. B.ABCF de D 27. citatos 

ACDF, B hatte citos, daraus citatoe corrigirt vonB\?J 28. eiABC fe. DF 29. anti- 

chriati ACDF, B^a.B. m. K christi B 30. non ACDF, BhaJt esa.B. 31. poasumuB ABDF 
posaimuB C 32. | D f 239a 33. nos ABF nobis CD 34. eandem BDF eandum AC 

36. auua^ODJP' finisJB 36. fueritul(7D^ fuitB 37. 5« ABCD l^F — ».^9 88. di- 
cunt apostoli AF dicente apostolo B dicit apostolua CD 39. ea ABC eam DF 40. v. 7 

^X. V.9 42. habereABCD fe.F, folgt dann nach auperfluam 43. auperfluamJ^CDJP 

aupfluam J., der abbrenirende Strich durch das p ist vom Copisten vergessen ivorden 44. nu- 

merum BEF mirum (?j A nimium CD . 45. ac ABF et CD 46. qua propter E 



57 

omnimode onero8[oj^^, et tamen ex fide capimus quod Christus in loco, cui advenerat, 
infinite^ efficacins seminaverat ;^^iura dei. Christus eciam fuit domesticus suis § t$J9 
apostolis, quod die cene sue implevit pelvim aqua et tunica se succinxit ac^ lavit 
per ordinem pedes suorum apostolorum^^; sed ubi mansuetudo vel domesticitas 
maior^^ posset esse? Papa autem dicitur monere cesares ad ducendum sibi frenum^ 
tam superfluo^ apparatu et sedendo postmodum in solio l^facere magnos et dignos 
fideles pedes suos cum genuflexionibus osculari. Sed que conveniencia Christi 
ad belial? 

Gap. XY. ^Ultimo videtur, quod Christus fuit summe domesticus ostendens §133 
suam inferioritatem^ et summe fugiens lucrum seculi, papa autem videtur inter 
mortales candere luciferina superbia et cupiditate simoniaca. Nam de Christo 
legimus loh. octavo^: ego gloriam meam non quero, sed de papa dicitur, quod tota 
vita sua et gesta sunt^ propter querendam gloriam huius mundi. Quare, rogo .§134 
propter causam aliam, consentiret vocari^ pater sanctissimus et per suos glossatores 
vocari deus mixtus vel deus in terris vel officium talis vicarie Christi supra^ omnes 
Christi apostolos^ acceptare et de potestate incognita concedendo privilegia et 
terrendo^ inscios per fictas censuras ultra hoc quod feceruut Christus et^ sui apostoli 
se pompare? Et sic ubi Christus docet Matth. decimo^^: gratis accepistis, gratis 
date, nichil datur a papa, eciam introitus ad suam locucionem^^ nisi ematur palam 
vel abscondite, tacite vel expresse; et sic est de infinitis heresibus sue potestatis et 
operacionis ", quibus videtur multipliciter consentire. Quando autem papa noscit*' §135 
et audit suos pseudoclericos dicere, quod nemo debet ipsum corripere, tunc^^ habet 
in scrinio sui*'' pectoris cuuctas leges et potest tam verbo quam opere cum cunctis 
conditis^**' legibus dispensare, ymo cum lege dei ac i^^articulis fidei cum 'potest 
euncta talia innovare. Et sic dicunt sui pseudodiscipuli^^ quod gravius est in §136 
A f. 'J46a legem*^ suam vel precepcionem offendere*^ quam offendere in monita | lesu Christi, 
quia papa, qui peccare non poterit, gravius punit ista. Potest enim quemcunque 



que yroytar AIi('I)F 47. omnimode onerose CDi** oimiino deonerose ^l/ 48. infinite^^ 

infinitum CDF infundabiJiter li, E^ a B. 49. seminaverat Ali seminaverit CDF 60. ao 

AliF eiCI) 61. apostolorum^J^F discipulorum C7> 62. maior /iC(?;7>, E^a.B, amplior^jp; 
Efupj 63 frenum.467>JP fe.B frenum vel equum/*'*i.r. bi. \ I) f^39b b6.\Bf76c. 
Cap. XV. 1. I C fl33b 2. inferioritatem ^C/^iJ^F inferioritate ^ 3. v 50 

4. Hunt ACDF sitB 6. vocari vli^Ci'' honori Z> 6. supra ABCD Buperi*^ 7. apo- 

8tolo8 -4 i^C/)F vicarios (up.J apostolos i' 8. terrendo ^BCiJi^' terrenendo jE^ 9. etAB 

velCDF 10. r. «s li. loc ucionem C/>i'*, E^a.B.m.V. locacionem ^B£ 12. opera- 

vionia CDEF opinionis i^ operonis^, der Abbreviaturstrich ist vofn Copisten vergessen wor^ 
den VS. noscitBCDEF non ecit .4 14. tunc .1 cum BCDF 16. BuiABCD 

smsF 16. conditiH .-IBC/) fe. F 17. \D f239c 18. sui pseudodiacipuli^B 

pseudo 8ui discipuli C/> suo pseudo disc. /•' 19. in \egem ABCI) fe. F 20. offendere 

Uuddentiwg, Wiclif. 8 



58 

sibi contradicentein diffinire, publicare'^ esse hereticum ^et postmodum tractare 
ipsum penaliter, quomodocunque^' ipse^^ cum suis cardinalibus**'^ voluerit adoptare'^ 
et quemcunque^^ inbabilem pure ex bullis suis habilitare, quod indubie, si Christus 
poterit, foret personarum accepcio ^^apud deum. 

§137 Multe cunt tales blasfemie, quas cecati non percipiunt et fideles non 

audent propter penam ecclesie publicare. Et sic sicut status vel ofKcium videtur 
suum superfluum^^, sic status sectarum^ quatuor cuiuslibet membri sui. Nam quan* 
tum ad privilegia vel opera quecunque, que fingit^^ se facere, yel sunt utilia vel nociya. 

§138 Si sunt utilia, tunc sunt prius^* racionabilia apud'^ deum et per consequens sine 
empcione sue licencie factibilia^ absque periculo. Si autem sint^^ nociya, tunc non 
' sunt per fucum^ sue licencie &cienda. 

§139 Istas autem condiciones duodecim tetigit fidelis quidam^^ sperans in domino, 

ut vel sic securius imitetur^^ Christum et fugiat'^ antichristum. Nam fides edocet, 
quod nemo sequatur papam^^ nisi de quanto ipse imitatur lesum^^ Christum, nec 
papa obedienciam vel limitacionem plurem^ appeteret, cum fides apostoli et patens 

§140 racio fidei hoc testantur.** Nam loh. decimo** dicit Christus: si non facio opera 
patris mei,'nolite mihi credere, et I.** Cor. quarto |*^et undecimo*' dicit suus apostolus: 
imitatores mei^ estote sicut et ego Christi. Nam si amplius deberet^-^ aliquis 
christianum^ aliquem imitari, posset licite a Christi vestigiis deviare. 

ExpUoit tractatUB de Chrifto et 
•uo adverfArio aatiohri«to. fii 



ABCD suam offendere i*' 21. publicare ^.BCDi'' et publicare i''» t. T. 22. | F f.S9a 

23. quomodocunque ^ J52>i'' quocunque-E, der Strich iiher quo ist vom Copisten vcrgessen worden 
cum (up.) quocunque modo ipae C 24. ipse ABCF non ipse I) 26. cardinalibus ABCF 

cardinalis 2> 26. adoptare ACF adaptare BI) 27. quemcunque C quomodocunque D 

quantumcunque ABF 28. \ B f.76d 29. oflicium videtur suum superfluum ABCD officium 
suum videtur sup. F 30. sectarum ^CDF 8ecta.B, die Abbrevmtur fiir nim ist vom Copisten 

vergessen worden 31. fingit ABCDF, E^ a. R, fiunt (up.) E i. T. 32. prius ABCF plus D 

33. apud^CDF anteB 34. factibilia ^JBDF fictibilia C 36. sint^, ^r^rf^' Strich iiher 

dem i fehlt) F sunt CD 36. fucum ABC7<' factum D 37. d. h. der Verfasscr des Tractats, 

Johann Wiclif, vgl. ohen persona tamen hec asserens cp. VII § 68 38. imitetur BC imiten- 

iuT ADF 39. fugiatB fagvajiiACDF 40. pB,pBm ABF mandatum (77> 41. lesum 

ABCD dominum lesum F 42. plurem ABCD plurime F 43. testantur AF testatur 

BCDE 44. V.57 46. l'' AJiCD 1«F 46. | D f239d 47. WABF fe. D 

4® dicitur suis Apostolis Imitatores etc. C — y.16, resp. 1 48. mei ABCDF, E^ a.E.m.V. 

ilQiEi.T. 49. deberet-42>(?; d^hei BCF dehere E 60. cliristianum^5C7> christianus F 
61. ExpUcit etc. w<4J5 Excitlip Sutactrat de Storic. te. ous adsairouer C Explicit tractiitus de 
Ohristo ^t suo adyersario etc. per lohannem de Tumow D Explicit de Christo et suo adversario 
antichristo. Incipit tractatus de fundacione etc. E fe. F; dafiir steht hinter deviare noch in der- 
selhen Zetle lohannis Wyclefficek. 



59 



Die Abklbrznngen (alphabetiBch geordnet): 

^E^AnnaleB EccleBiastici aact. Od. Baynaldo, Romae 1667. 

ChA » Chronicon Angliae, 1828—1388, ed. E. Maunde Thompson, RolU Series, London 1874. 

ChAU » Chronicon Adae de Usk, 1377—1404, ed. E. Maunde Thompson, London 1876, Murray. 

CMB»Conci]ia Magnae Britanniae, ed. Dav. Wilkins, London 1736. 

CMTh»Codice8 Manuscripti Theologici bibL palat. Vindob. rec. Michael Denis, Vindobonae 1794. 

COW « Catalogue of the Original Works of J. Wyclif by W. W. Shirley, Oxford 1866, 

DF » Doctrinale Fidei Christianae ed. Th. de Walden, Venedig 1571. 

FR » Fasciculus Rerum Expetendarum etc. ed. Edw. Brown, London 1690. 

FZ»Fa8ciculi Zizaniorum Mag. Joh. Wyclif cum Tritico, adsc. Th. de Walden, ed, W. W. Shirl^y, 

Rolls Series, London 1858. 
HA = Historia Anglicana (Chron. Mon. S. Albani) Th. Walsingham ed. H. Th. Riley, RoUs Series, 

London 1863. 
HAO = Hi8toria et Antiquitates Univ. Oxon. ed. Ant. a Wood, Oxon. 1674. 
Hh Cbr s Handbuch der historiachen Chronologie von Dr.' Grotefend, Hannover 1872. 
HLS=«Hi8tory of the Life & Suflferings of J. WicliiFe by J. Lewis, London 1720. 
JW«=Joh. V Wiclif und die Vorgeschichte der Reformation von G. Lechler, Leipzig 1873, Fleischer. 
LO = Life & Opinions of J. de Wycliffe by R Vaughan, London 1828. 
SEW = Select Engliah Workg of J. Wyclif by Th. Arnold, Oxford 1871. 
SMBS = Illu8t. Majoris Britanniae Scriptorum Summarium auct. J. Balaeo, London 1548. 
TCM = Tabulae Codicum Manuscr. in bibl. palat. Vindob. asserv. ed. Acad. Caes. Vindob., Vindobonae 1869. 
ThrTr = Three Treatises by John Wyklyffe ed. Dr. Todd, Dublin 1851. 
Trial = Johannis Wiclif Trialogus cum Suppl. Trialogi ed. G. Lechler, Oxon. 1869. 
TrTr = Tract3 & Treatises of J. de Wycliffe ed. for the Wycl. Soc. by R. Vaughan, London 1846. 
YN = Ypodigma Neu8triae a Th. Wal^ingham ed. H. Th. Riley, RoUs Series, London 1876. 
XScr = Historiae Anglicanae Scriptores Decem ex vetustis Mscrr. editi (Hcnr. Enighton), London 1652. 



A = 


Codex 


3929 




B = 




3933 




C- 




4527 


Bibl. pal. Vindob. 


D = 




3930 




E- 




1337 J 


f 


F = 




III G 16 Bibl. Univ. Prag. ' 


Fol. = Foliant 




cp. = capitulum 


f.= folio 




n.= DOta 


c. = columna 




Cod 


. = Codex 



A»A*A»A* ^ 
B^ 

c*c«c» 

D'D«D* 



reprftsontiren die rer- 
•chiedenen in den ent- 
sprechenden Codicibas 
thfttig gewesenen Cor- 
roctoron, resp. OloBsa- 
toren. 



a. R.= amRande ; ygl.= Tergleiche 

m. V. = rait Verweis ; up.= unterpunktirt 
fe. = f'ehlt d8tr.= durchstrichen 

Die im Texte cursir und in | ) gedruckten Wfirter, resp. Buchstaben sind meine Coniecturen 

;vgl. §§ 13, 34, 87, 122 imd 13iy 



INHALT. 



Brster Theil. 

6e4te 

I. Der gegenw&rtige Stand der Wiclifliieratur 5— T 

II. Die lateinischen Werke Wiclif 8 und ihr Werth 8-11 

in. Die polemischen Schrifben und die Polemik WicUf^s It — 14 

IV. Stellung des De Christo etc. innerhalb der Polemik Wiclif 's 14 — 16 

V. Eintheilung und Inhalt des Tractats 16-18 

VI. Ab&88ung8zeit 18—19 

VII. Echtheit 19-20 

Zweiter Theil. 

VIII. Die Handschrifben 20—26 

IX. Ihr gegenseitiges Verhaitnis 26—32 

X. Die Edition 32 

Dritter Theil. 

XI. Der Text 33—68 



Druck TOQ B. Q. Teubuor in JJreadeii. 



t 



• • 



•j 



T 



3 2044 019 344 803 



"fC SI ,soi 



I 

I 



FEai»Wtf— 



i