Skip to main content

Full text of "De erroribus qui aetate media doctrinam Christianam de s. eucharistia turpaverunt"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



i#^ 
i^i 









r3- 




I 



\ 



H. REUTER 



DE ERRORIBUS 



QUI 



DOCTRIISAM DE £UCHARISTIA 



TURPAVBRUMT. 



, I 



• • 



DE 



ERRORIBUS 



QUI AETATE MEOIA DOCTRINAM CHRISTIANAM 



D£ 



TURPAVERUNT\pX :-^ ' *,^''25' 

SCRIFSIT 



BsmaAnus iisutsii. 



COSIMENTATIO HISTORICA DOGMATICA 
A SUMMO ORDINE THEOLOGORUM BEROLINENSI 

PRAEMIO ORNATA. 



BEROLINI 

SUMTIBUS G. EICHLERI. 
MDCCCXL. 



IV 



c. . 



./ 



Ad V08 potissimum ui hunc libellum miUereui, etai ji$i 
quo vestras^ ego familiaa cOntingo^ necessitudinis grddus ftdt 
modum diversus est, tametn eadem magniiudinis de me 
meritorum impuli t memoria. Etenim si ii de adolescenti- 
bus optime mereniury qui^ quae sununa sunt vitae bonai 
religione Chrisiliana ejudque scientia eoruiui animos ila 
imbuanf; ut de illius veritate mente mortalium coneipiendd 
minime desperent: Vobis^ qui id unum spectare soletis, tan^ 
tum d^o, quantum fore ut solvatur» spetare iioi:i; licet. :. r 



.A 



Tu enim, clarissiihe Marheinbke, cum eandem benei» 
voleniiam, quam in familiam nostram universam, in me cod-^ 
tuleris, et usu domestico ac consuetuifirie ad eas litera$f^ 
qaarum jamdiu studio flagraveram, ut omni cogitalione 
et cura incumbet^m, excitavisti et schoHs habendis eam 
rationem, quam in iis excolendis ingressus est, ita mihi pro* 
bavisti, ut ea sola nostrae memoriae theologiae qua» 
salutem recuperari posse censeam. Quem igitur alium opus- 
culi mei patronum eligam, idsi Te^ qui et de plurimis re- 
bus opera et consilio me adjuvisii et ut illius eden£ con- 
silium caperem admonuisli? — Patronum autem quum Te, 
ViR IllustriS; nominare audeam, libelli debilitatem quan- 



dam, quae in mentem venit, nominis Tui quasi viribus 
firmaverim; neque enim is, qui in se ipso fiduciam calio- 
cat, patroni tutelae se commendat. 

TiBi autem', carissime Guilelme , qui a prima aetate 

pueri animum conformavisti, et^ quum discendi cupidine 

ciq>tus, doctrinae plus, quam religioni tribuere solerem, 

hainc.ejusque scientiam ceteris disciplinis omnibus an- 

teponendam accuratissimamque, quam quis sibi comparave- 

rit, doctrinam nihil aiiud esse nisi viam in sublime fastigium 

Dei scientiae i. e. Theologiae muniendam ostendisti, — 

TiBi i^tur hoc opusculum ejus studii^ quod.exeo tempore 

nihil umquam exstinxerit, optimum esse velim testimonium. — 

Quidquid vero in illa cogitatione percipienda operae labo- 

rbque consumserim, quidquid diligenUae adhibuerim, quid- 

quid studuerim, quidquid contenderim, quidquid laboraverim, 

^tts omnem fructum non tam mihi, quam, qui primi semina 

jeceritis, communi praeceptori, clarissimo Marheinekeio, et 

Ti0i me debere profiteor. -rr- 

Dabam Berolini ante dieQi quartum Idus Februarias 

A. MDCCCXL. 



PRAEFATIO. 

Hanc dissertationem ; quam smnmus Ordo Theologo- 
nmi Berolinensis praemio dignam duxit, cum^ ut publici 
juris facerem, eorum hominum^ qui plurimum apud me pol- 
lent, admonitu impulsus^ quoad ejus fieri posset^ emendare 
statuerem: tamen simidatque diligenter perlegere coepi^ nisi 
novum libellum conscriberem, ut multa mutarentur, fieri 
non posse, intellexL Itaque, illo consilio rejecto, nonnuUa 
tantum addidi, scriptorum locos attuli^ rerum vero rationem 
mtegram conservavi: praesertim cum dissertationem jam 
ob eam causam non prorsus immutari posse cognoscerem, 
quod, qualis ab imtio fuisset, non autem, qualis, si plurima 
retractavissem, facta esset, praemio esset omata. Itaque 
eos; qui hujus libelli judices se constituent, rogaverim, ut 
nonnullos tantum menses in eo conscribendo consumere 
mihi licuisse reputent 

Praeterea nihil habeo, quod commemorem, nisi voca- 
bulum dogmatis non solum ad doctrinam absolute veram 
(vide Prooemium p. 2.), sed etiam ad errorem ejus non 
omnino expertem, ecclesiae auctoritate sanci- 



— X — 



B. Ecclesia Graeca §. 25—32. 

I. Hissa Praesanctiiicatoram §. 26. 27. 

1. Origo i. 26. 

2. Natura §. 27. 

3. Calamitas ^. 27. 

II. TranssubstaDtiatio §. 28—32. 

1. Origo i. 28. 

2. Natara §. 29. 30. 

3. CalamiUs i 32. 

IIL Panis fermentati usns, coi nimis miiltam tribneba- 
tar (Concertatio ficclesiae Graecae et Romanae de 
aaa panis azjmi ant fermentiti) ^. 33. 



p. 84—85 
p. 85—88 
p. 88 

p. 88—89 
p. 89— -95 
p. 95—96 



p. 97—98 



PROOEMIUM. 

Religionis Christianae natura omniumque dogmatum^ 

2uae ea continentur^ raUo in uno dogniate, quod est deS. 
ucharisUa, quasi abdita latet. Eucharistia enim et Theo- 
logiam et Anthropologiam et Sotereologiam tantae necessi- 
liidinis gradu contingit, ut, quam quis viam in iis explicandis 
ineat, ex ea quam de illo Sacramento tulit, satis cognosci 
possit sententia. Etenim num religionis absolutae S. Tri- 
nilatis doctrinam i. e. Dei triuni in mundo veram probet 
pr^esentiam, an summi numinis ab hominibus remotissimi 
notionem, ex ea ratione, qua quis Deum in Eucharistia 
fruenda efficacem esse, sibi persuasit, facillime intelligitur. 
Meque minus, quam cum Jesu Christo societatem quandam 
contraxerit, quidque de ejus persona codtatione effinxerit, 
si de coena Sacra sententiam non dissimulavit, apparere vi- 
deatur. QuemadmodUm enim et S. S. et ecclesiae et theo- 
logiae dogmaticae speculativae de ^sav^poJitc^) doctrinam aut 
respuit aut comprooat: sic aut memoriae Jesu Christi 
mortis Sacramento altaris renovandae aut substantiali 
praesentiae plurimum tribuit Quae igitur singulis ae- 
tatibus reU^onis Christianae fuerit conditio, quaeque totius 
Theologiae natura, ex diversitate earum sententiarum, quae 
latae sunt de S. Eucharistia, eo luculentius cognosci po- 
test, quo majorem ei potissimum dogmati exponendo ope- 
ram dederunt, qui summorum theologorum laude florerent 
Itaque de S. Eucharistia quid media aetate senserint ec- 
elesiae doctores, disserere quum in animo habeam, de il- 
lius sacramenti ratione opinionibus referendis, universae 
illius temporis theologiae quasi imaginem verbis de- 
pingere mihi videor. Quam etsi plurimis de causis falsam • 
fiiisse negari non potest , tamen de ea judicium justum , 
fieri nequit, nisi eam legem, qua, quomodo dogmata expli- 
carentur, sahcitum est, ddigenter reputamus. Est vero re- 

Reutcr, de encharist. \ 



_ 2 -^ 

ligio Chrisiiana ea lege generata, ut fidei sanclissimae, qua 
Dominum amplecterentur morlales, intemae nalurae ab ini- 
iio obscura intelligentia illius ipsis viribus, si constitueren- 
tur et perficerentur, sensim eno.darelur. £nodatur auiem 
in ecclesia, quae, quum S. S. fidem, quae quasi summa 
est concordia, ut tempore procedenie explicet, divinitus im- 

Eellatur, ne pericuiosas quidem discordias effugere poiesi. 
^ogmata enim absolute vera quoniam a nullis inielligi pos- 
suni, nisi ab iis, qui eorum sibi conscii suni, eos, qui illo- 
rum menie concipiendorum summo siudio inflammantur, non 
subiio, neque iia, ut non certamina orianiur, a falsis aba- 
lienare possunt. Ceriaminum igiiur et inimiciliarum, quae, 
dum veriias hominibus probanda esi, haud raro enascuniur, 
causa non esi divina veriias, sed h^umana imbecillitas. In 
hisioria vero ecclesiasiica, cujus esi, ut fidei Christianae in- 
tegriias sciaiur, efficere, nihil aliud permanet, nisi cujus in 
S. S. jacia suni semina. Contra quaecunque opinionum 
commenia per aliquod tempus ab hominibus sanciia suni, 
ea Spiritu sancio haud iia mullo post funditus deleniur, 
acieniiae vero Chrisiianae judicia confirmaniur. Namque 
quemadmodum respublica nullis legibus recie iemperaiur, 
nisi iis, quarum normam jam aniequam imposiiae esseni, 
cives earum sibi non conscii secuii suni: sic ecclesia 
Christiana feliciiaie fnii non poiesi, nisi instiiutis re^iur, 
Spiriiu Sancio exoriis. Haec vero instiiuia dogmata sunt^ 
quorum summam aucioriiaiem infringere nequit errorum 
haereiicorum turpitudo. Errores poiius id efficiuni, ut ve- 
riiaiis morialium meniibus concipiendae magis magisque 
explaneiur notio, neque valere possunt, si ipsius veri pror- 
sus sunt expertes.'») Contra ea, quae illis vera coniinen- 
iur, si ad docirinam ecclesiasiicam emendandam magni fue- 
runt momenii, ejus luci quum non jam obducere debeant 
tenebras, fieri non poiesi, quin evanescani. Meque vero 
primae aeiaiis pairibus ei iis, qui paullo postea vixerunl 
Chrisiianis, illa lex imposiia esi, uinobis aboliia esse vide- 
reiur, sed omnium temporum hominibus, qui sacra.Chri- 
stiana sequuniur, singuus. Eadem omnibus ad saluiem im- 
peirandam via inuenda esi; eadem ut tranquillis animis et 

Suieiis fruaniur, suscipienda pericula; eadem ad fidei vim 
rmandam ceriamina repelenda, Sed non omnium aetaium 
de iisdem dogmaiibus esse solet dimicatio, neque eorum, 
qui diversis iemporibus vivunt, aeque acris quasi pugnaruui 
impeius. Alia enim sunt magis perspicua et ad intelligendum 
faciliora, ui cogitandi studium a proposiio mimme aberref. 



— 3 — 

alia tantis difficultalibus obstructa, ut non sine multo labore 
possint amoveri. Inter quae habetur de sanctis sacramen* 
tis doctrina, De sacramentis enim a Jesu Christo institu» 
tis, cum non solum signa sint speciei cujusdam mortaiium 
mentibus informandae, sed etiam vim divinam continean^ 
omnino fieit non potuit, quin, quo majoris momenti earum 
rerum altera hommibus esse videbatur, eo facifius existeret 
ingens modorum docendi diversitas. Atque cum prioris ec- 
clesiae magistri de ratione, quae inter signum et notionem 
divinam intercederet, animo, ut ita dicam, simpliciore cogi- 
taverint, neque accuratiorem ejus explicationem desiderave^ 
rint^ non tanta errorum quasi pericula fuisse subeunda, n&- 
que tanta certamina committenda, quis est, qui miretur? 
&acrae Scripturae loci legebantur, facili nesotio exponeban^ 
tur, eorum sententiae verae intelligi videbantur. Sic de 
0ancta Eucharistia, quae Christianae antiquitalis uitimis 
temporibus tiradita sunt, ea multo propius ad veram notionem 
a Luthero evolutam accedere videntur, quam quae medii, 
quod vocatur, aevi de ea comminisci tentaverunt ecdesiae 
doctores. Medio vero aevo, quo accuratior dogmatum cognitio 
a multis acquisita est, saepissime accidit, u^ qui id conten- 
dc^ant, in maxima/quae undique* imminebant, ^adduceren^ 
tur discrimina. Error enim ea aetate natus si multorum 
praeceptorum nitebatur auctoritate, ut communi ecclesiae 
consensu comprobaretur, eo facilius inveteravit, quo magis 
paparum, qui de eo idem sensemnt, laedere reformidave- 
runt majestatem. Quicunque enim errorem iliorum decretis 
sancitum aspemari audebant, cum leges, quibus res eccle- 
siasticae continentur, negligere viderentur, non solum pbe- 
nas acerbissimas committebant, sed etiam in plurimorum 
odium irruebant et offensionem. 

Quae cum ita sint, quoniam de errorum, qui me- 
dia aetate doctrinam Christianam de Eucharistia 
turpaverunt, origine, natura, calamitate inde 
enata pro viribus disputabo, de totius operis quod ad ejus 
Sacramenti historiani exponendam conscribam, ratione et 
argumento breviter disserendum arbitror. Terminum igitur, 
a quo initium sumendum sit, saeculum sextum constiluo. 
Ex Gregorii enim Magni, qui eo saeculo extremo vixit, 
temporibus magna, si prioribus conferimus, de coena Do- 
mini sententiarum diversitas orta esl,* earumque, quae postea 
de ea ferebantur, communis parens fuisse mihi videtur. Duo 
autem membra, in quae disputatio ipsa disperlienda sil, ec- 
clesiae Latinae et Graecae opiniones diversas esse, cum in- 



- 4 -^ 

ieUexerim, de Lalina tam accurate ^sputandum esse censeo, 
ut, quae praeterea de Graeca ejusque commentis comme- 
morentur, perpauca habeantur. Itaque ne saepe idem ar- 
gumentum repetatur^ de ecclesiae Latinae erroribus multo 
copiosius et aDundantius loquar, et quae de Graeca retra- 
ctanda.erunt, ea illo loco praetermittam. De qiia, quem- . 
admodum de haereticis in utraque ecclesia exortis ut mi- 
nus multus futurus sim in erroribus enarrandis^ eorum, quae 
in scribendo opere adhibenda sunt^ adjumentorum me com- 
movet nimis magna penuria. Etenim etsi haereticorum er- 
roribus perversis investisandis maximam me dedisse ope- 
ram eosque, qui de iis lucem afferre videbantur, Ubros per- 
legisse profiteor, tamen, quid de sancta Eucharistia sense- 
rint^ raro comperi aut apud illos, qui de mediae aetatis hae- 
reticis libros composuerunt, scriptores pauca et fere de om- 
nibus eadem inveni. Quam ob rem totius operis partis', « 
quam tam lacunosam esse equidem veheiQenter doleo, 
magna brevitas^) ne meae negUgentiae, sed praesidiorum 
inopiae tribuatur, etiam atque etiam rogo. — Quod vero ex 
ipsis libris illorum hominum, quorum opiniones mihi erunt 
recensendae, multa excerpta afTeram, id quidem animo in- 
tendo, ne sententiarum inteUigentia^ quam nullo modo me- 
lius quam scriptorum verbis proponendis enodari posse duco, 
ex eOf quod ae iis faciam, pendere \ddeatur judicio. 

Sed jam ad proposita aggredior. Primum igitur de 
Latina ecclesia et quidem .de eo^ qui primus in ea exstitit^ 
sacrificii missae errore disputare statuo. 

a) Cf. Marheineke: Die Grundleliren der chrifltUchen Dogmatilc 
als Wifffffnscbaft. Vorrede p. XXXI. 

b) Cf. §. «4. 



A. ECCLESU LATINA. 

I. SACRIFiClUMMlSSAE. 

I. 0RI60 EJUS ERRORIS. 

§. 1. 

Jam antiquissimis temporibus») Christiani pro sacris^ quae 
maxime Deo placerent, virtutem et pietatem^ et quae inde 
nasceretur^ precationem Deo faciendam habendas esse de-^ 
creverunt (I. Chorinth. V. 7. I. Petri III. 18. Hebr. IX. 26. 
X. 12.). Itaque plurimi ejus aetatis scriptores, ut improbi- 
tatis suspicionem^ quam ratione religionis contra se com- 
moverant^ apud paganos diluerent, virtutis Christianae do- 
cumenta r^onttxwg sacra Deo otferenda nominare non omit- 
iebanf^). Quod nomen sanctae Eucharistiae quoque impo- 
sitnm esse, eo minus nobis mirum esse debet, quod sacra- 
rum caerimoniarum ejus tributio omnium summa esse pu- 
iabatur. Quam ob rem Justinus Martyr^) Eucharistiam 
multis locis r^ojtvxwq sacrificium appellavit, quod cum po- 
pulo adstanti daretilR', Deo pro tot tantisque beneficiis, quae 
et iis, que ad vivendum necessaria essent, procreandis, et 
Jesu Christi morte expiatoria efficienda in Christianos con- 
tulisset, laudes gratesque haberentur. Quae communis ser- 
monis consuetiido pauUatim id efTecit, ut, quod antea r^o- 
ictKWQ dici solebat, id vocabulum Jam Irenaei^) temporibus 
proprie diceretur. Etenim ut Judaei ex omnibus iis, quae 
possidebant, primitias in aris offerre debuerant (Deut XXVI. 
1 — 11), ita Christianorum esse videbatur, Deum non splum 
precibus et hymnis, sed etiam sacrificio quodam vero offe- 
rendo placare. Sic igitur Irenaeus saepissime Christianos, 
ut in V. T. sancitum sit, oblationes, „quae inter Eucha- 
„ristiam distribuendam ad sacerdotum et pauperum naturae 
„desideria satianda in ara ponantur^^, immolandae victimae 
loco quodammodo sacrificare debere judicat. Quod judicium 
eo magis probari coeptum est, quod sensim eadem ratione, 
qua apud Judaeos sacerdotes, inter Christianos clerici pfae- 
stare putabantiu*, ut soli munera a fidelibus oblata conse- 



- 6 — 

crare posse viderentur^). Id vero tantum aberat, ut postea 
rejiceretur, ul a clarissimis doctrinae Christianae doctoribus 
salis accurate traderetur, adeo ad mortuos eorumque tran- 
quillitatem referretur.») 

a) In universum cf. Slaeudlin in GOtting. Bibliotbek der neuesten 
Tbeol. Litter. tom. II: Gescliicbte des Dogmas vom Opfer im Abendmabl 
pag. 159 — 199; pag. 817 — 856. Neander Klrdiengescb. I pag. 829 — 
398 — Eusebius de vita Constant, IV. cap. 25 — avaL/Lioxjq xat ^o^i- 
^aq ^13(710^ Tct^ 6l svxtav — Clem. Alex. stromata^ VII. p. 860. edit. 
Ozon. Amtxa ^^(jicu ftiv ocuTt} fvxoU' re 9ial at^ofc^xat at, grQo t^ 
£(na<T£wq etns^ulscq twv yqacpwv, '<D^aX,ao6 6s ocat u/tvot xaqa T17V 
ctrrtao^tv, grQO t£ tij^ ocotn^^ aX>ja ocat vuxruiq tcoKlv, cf. Bingbam origg. 
vol. VI. p. 12. sq. 

b) Vide locos apud Graeserum: Die Rdmisch-Katboliscbe l.iturgle 
naoh ibrer Ensteliung unil endl. Ausbildiing. Halle 1989. tom I. pag. 88. 
%i; Staeudlin 11. p. 165. 

c) Dialogus cum Tryphone Judaeo $. 116. 117. Apolog. I. $. 67. 
18. 5. 65. ^^ ' ^ ^ . ^ 

d) Irenaeua: E^y%oq stot avaTQoiT'^ tr^q n^fP\y6wtnjpxi\3 y^^ucrt^ V. 
cap. 17. S. 6. cp. 18. %» 1. 2. 8, 4. 6. Opp. «d. Grabe. 

e) Cf. Cbemnitii examen conc. Trident. p. 848. Ed. Genev. 

f) Cf. Staeudlin II. p. 171 — 179. et locos ibi allalos; Graeser H. 
p. 16. $.4. < 

g) T«rtiillianus de «or»na militiB cp. 8. (V. Sta^udUn IL p» 188) 
Gommemorat in ecclesia afrieana morem esse, ut pro mortttis diebua, quU 
bus a vita excesserint, quotannis oblationes flant, eaeque ob eam causam, 
quod mortui sint. Cyprlanns cp. I. 9. ,,Antece8Mores nostri salubrlter 
censuerunt, ne quis Arater excedens ad tuielam vel curam clericfim im* 
Biiiarel, ac si quis hoe fecisset, non oflTerretur pro eo vee sacriflciaii pro 
dormitione ejus celebraretur." IV. 6. „Sacriflcia pro iis semper oflTeri- 
mtis, quoties martyrum passiones et dies annivyrsarios commemoratione 
celebramus^* — Quos locos Bingbam origg. lib. XV. cap. II. %. 2. Vo« 
Inm. VI. p. 256 ita lnterpretando!« esse putavit, ut, cum oblattones facero 
non possent, nisi qui Bacremm «•mmnniene uterentur, iUas oblationes pro 
moriuis ob eam causam a proprinquis factaa esse contenderet, ut e Cbri* 
stianorum societate eos minime exemtos, sed etiam post mortem ecdesiae 
catholicae socios esse declararent. (Hospinianus histor. sacrament. 
tom I. p. 152. adeo „sacriicinm pro dormitkme celebrare^* Interpre- 
tatur nomen alioujus in precibus sacerdotum, qoae bi Kucharl- 
stiae celebratione flebant, nominare; et p. 153. ostendere oonatur, prae* 
positionem pro non accipiendam.^se pro eorum commodo, aed pro 
causa — quod quldem vanum est. ) Eam vero notionem non Inesse 
posse 1n UUr locis luoalenter ostcndit Btaeudlin II. p. 186.187. (cf.Aogast. 
de civitate Dei, lib. VIII. cp. 27. p. 255. cd. Tauchn). 

§. 2. 

Nam quemadmodum secundum naiuram hommujB, qui 
de amicorum et propinquorum morle afflicti,* — quibus eorum 
desiderium levare possint, lenimenta quaedam quaerere so* 
JLent, apud Graecos et Romanos instituta fuisse legimus 
convivia, sacra, ludos funebres^ alia^id genus permulta: 



— 7 — 

sic ex ea paganorum consuetudine Christiani ad fiinebria 
spectacula et mortuorum meinoriam ceiebrandam dbos alia- 
que munera offerebant Potissimum vero diebus martyrum*) 
Bominibus consecratis et eae oblationes fieri et ipsa lEucha- 
ristia in sepulcris fidelibus tribui et mortius hoc consilio 
apponi soiebant^ ut, <pii sacramenti vivi non esse possent 
participes, eorum memoriam renovarent gratissimam, ipsi 
autem denuo se devoverent redemtori,'^) et viam in coelum 
muniendam sibi aperire studerent Quo studio fiam-antes 
in eum errorem inducti sunt, utaiii in eorum tutmm et 
fidem se conferre cupientes, quos in sanctorum numerum 
adscriptos esse sibi persuaserant, martyres nimis magna 

Sietate coierent, alii vero illos Deo suis precibus commen- 
arent, quos minus sancte in terra vixisse non ignorabant 
Sensim emm a vera via deflexerunt, et superstitionis ex- 
ttialis veneno imbuti, quae ad recordationem excitandam 
instituta erant, ea ad ipsas mortuorum animas salvandas 
retulerunt et orationibus^ eleemosynis, oblationibuS; quae in 
terra fierent, suppliciis acerbissimis, quae post mortem sub- 
eunda essent, celerrime eas liberari putaverunt Etenim 
sicut ab initio administrationem , consecrationem^ dispensa- 
tionem patres vocaverant sacrificium: sic cur ipsi illius coe- 
nae actioni'') idem nomen impOsitum sit, ab eorum virorum 
siudio causa repetenda est, qui ex saeculo quarto de ra- 
lione, quae intercederet inter vinum et sanguinem, panem 
et corpus Jesu Christi, multo subtilius, quam anlea fieri 
^ jsolebat, disputaverunt Nam cum, quae fides conceperat, ea 
cognitio quasi procreare conaretur, ea aetate plurimi doc«- 
trinae Christianae exstilerunt magistri, qui sacramenti alta- 
ris symbolicam notionem aeque ac transsubstantiationem 
aspemarentur, veram autem a Luthero postea restitutam 
ftUDstantialis praesentiae doctrinam traderent Sed quemad- 
inodum saepissime vera falsis confimduntur: sie in divina 
Eucharistia quoque corpus et sanguinem Christi, quae prae- 
sentla sunt, offerenda eoque Aa Christi cruentum sacrifi- 
cium renovandum esse falso opinabantur. Etenim quae vo- 
cabula prius T^<yitLKwq dicta esse certum est, velul: victi- 
mam salutarem, hostiam puram, pretium redemtionis nostrae, 
quaeque apud ipsum Augustinum nonnullis locis ejusdem 
notionis esse profitemur, ea paullatim Christiani ea senten- 
,tia*dsurpare coeperunt, ut pane et vino consecrandis sa- 
crificium a Jesu Christo peractum renovari arbilrarentur. 
Ab initio enim Eucharisliae distributio nihil aliud erat, nisi 
imago quaedam satis vivida salvatoris mortis expiatoriae, 



— 8 — * 

cujus in Chrislidnorum animis tantopere inGxa erat memo- 
ria, ut cum ad sacram coenam accederent et panem vi- 
numque acciperent^ quae corporis oculo adspiciebant^ eorum 
summa mentis intentione reputarent notionem. Nam- 
que quemadmodum opus egregia arte confectum divinae 
cujusdam speciei {l6iaq) quasi nguram in conspectu ponit 
mortaliiun et ejus rei, quam animo et Qogitatione com- 

Slectimur, formam^ ut ita dicam, adumbrat: sic Eucharistia 
lius iu/v&Tr\pLo\) figura erat Christianis^ qui cum ilio sacra- 
mento percipiendo arctissimae intemae conjunctionis vin- 
cula cum saivatore contraherent , divinae illius veritatis 
expressam videre cuperent imaginem. Attamen mox fac- 
tum esty ut, qui visis, quae sensibus percipiuntur, nimis 
multum tribuebant, summae cogitationis, cujus quasi for- 
mam extemam cognoscebant, omnino negbgentes, ipsam 
Eucharistiam oblatam ad Deum placandum valere^ existi- 
marent Qua de causa in mentibus mortalium, qui magis 
magisque a vero abalienarentur, pemiciosa iila de suffra- 
giis vivomm pro morluis paullatim haesit opinio, quae esti 
nullo pietatis fundamento nixa neque ulla S. S. loci aucto- 
ritate confirmata est, tamen ne ab iis quidem ecclesiae ma- 
^tris improbaretur^ q^uos ingenti acumine disserendique 
fiubtilitate praeditos fuisse accepimus. 

a) Cf. Hospininianns lilst, saeram, tom I. p. 150. — Testatur id 
0liam Aagostinos lib. VIII. de civit. Dei cap. ult. bis verbis: Qnicumqae 
etiam epulas suas ad memorias martyrnm deferunt, cum apposuerint, 
orant et aufemnt, ut vescantur vei ex iis etiam fndigentibus largiantur. 
Bt lib. VI. cp. II. refert: matrem suam ad memorias sanctorum attu* 
lisse Mediolani panem et merum. Cbemnitii examen p. 186. 

b) Cf. Chemn. examen p. 84S. b. 

c} Cf* Cbemn. ex. p. 84^9 : — ,,Seeando actio coenae dominicae ve- 
teribus vocatar sacrificium, oblatio, immolatio, quia coena dominica eele- 
bratur et usurpatur in memoriam seu commemoratiouem unici sacrificll 
Christi In cruce semel peracti. Ita Augustinus in lib. sentent.: cam 
frangitur hostla, dum sanguis de calice in ora fidellum funditur, quid 
alind quam dominicl eorporis in cruce immolatio ejnsque sanguinis de la- 
tere eflTusio designatur ? De fide ad Petr. cp. VIII. et contra Faustum llb. 
XX. cp. 18. haec tria Inter se «onfert: sacriflcia Leviiica, sacrificiam 
Christi In cruce, et Immolationem corporis ejus in coena, et Inter haee ta- 
lem ostendit differentlam: In cruce redditum fulsse in veritate sacrificium 
corporis et sanguinis Christl, in veterum sacriftciis fnisse flguras et si- 
militudines, promittentes iaturum Christi sacriflcium; in coena domini per 
aacramentum memoriae celebrari memoriam seu commemorationem et gra- 
tiarum actionem perfecti et consummati sacriflcii Christi In cruce. Et ad 
'Bonifacium cp. XXIII. item cp. CXX. ad Honoratum iractat cxeApla, 
quod illud, quod alicujus memoriale est, propter simllitudinem saepe ejus' 
rei, cujus memoriale est, nomen accipiat ut appropinquante Paschate di- 
cimus: cras aut perendie est passio Christi, cum semel tantum ante mul- 
tos annos sit passus. Ex (Et?) dio domlnica dlcimus: bodie Christus rt- 



■* ' 



r^ 9 ^ 

Biinrexit; propter similitadinem enim dies ille id esse dicittir, quod tamen 
non est. Et pestea.snj^jangit: nonne Christus scmel oblatus est, et ta- 
men in sacramento quotidie populis immolatur? Nec mentitur, qui dicit 
Christum immolari. Si enim sacramenta non haberent similitndinem ea- 
rum rernm, quarum sunt sacramenta, nullo modo essent sacramenta; sed 
ex similitudine saepe nomina earum accipiunt. 

d) Cf. Lilurgia Leonis 1. — quae ea forma, qua nunc habetur, non 
ab eO conscripta esse videatur — apud Assemannl Cod. liturg. lib. IV. 
I»ars IIL p. 32. „Remotis obumbrationibus camalium victimarum spirita- 
lem Tibi, summe pater, bostiam deferimus, quae miro et inneffabili my- 
sterio et immolatur semper, et eadem semper oflTertur, pariterque et devo- 
torum mnnus et remunerantis est praeminm. V. Staendlin 11. p. 339. 
Hospinian. tom I. p. 6S7. Chemn. exam. p: 360. 

§. 3. 

Quin etiam ne ea, quae ad Dei iram leniendam fieri 
debere existimaverunt, ad eos moriuos, qui ingenti, qua 
mala tulerant, animi patientia apud omnes valebant pluri- 
mum, summa reverentia et pietate, qua a Christianis mar- 
tyres cultos esse supra diximus, pauUiatim referrentur, tam 
nihil prohibere studuerunt, ut orationibus et laudibus, qui- 
bus divinae constantiae viros efferre consueverunt, populum 
minime invitum ad memoriam renovandam excitarent.*) 
Etenim cum ex ultimis Christianiae aetatis temporibus 
summi mart^rribus honores haberentur,^) ita ut primum in 
ipsis sepulcris, (Vid. supra) fideles congregarentur, verbum 
Dei traderetur, sensim vero sacramenta, potissimum £u- 
charistia distribuerentur: fieri non potuit, quin, quae de 
eorum intercessione et ^a, qua apud Deum poUerent^ 
auctoritate commenta erant, ad doctrinam sinceram de coena 
sacra depravandam vim haberent maximam. Nam etsi apud 
Augustinum/) quem earum opinionum, quae ante tempora 
.Gregorii magni exstiterunt, summum auctorem ducimus, 
nullus librorum inveniatur locus, qui cum inferioris aetalis 
doctorum pontificiorum sententiis omnino consentiat: tam^n 
et ipse fiduciam, quam Christiani in martyrum meritis pre- 
dbusque collocent, minime improbat et de illorum consue- 
tudine multa commemorat/) quae ecclesiae catholicae mis- 
sarum in sanctorum honorem habendarum semina putanda* 
sint Namque quanquam certissimum est, ab initio Chri- 
stianos pietati, qua precationes facerent, et beneficiorum a 
martyribus in se collatorum memoriae plurimum tribuisse, 
nihilominus, tempore procedenie, voluntatis ratione non ha- 
bita, ipsis precibus et oblationibus, si illorum favorem sibi 
coUigerent, vel maxime adjuvari posseanimas,jam Augustini 
aetate plerosque putavisse, nenio est, qui infitietur. Est 



— 10 — 

enim in natura hominun> quasi innatum atque insitum, ut 
res divinas extemis lubenter connectewnt, ut, si ab iis 
separarenlur, nullius illas nrelii esse ducerent Atque cum 
summa mala, ingentes dolores perpeti, muito facilius sit, 
quam vitae mores pravique animi voluntatem ita commu- 
tare, ut divinae semper conffruat: Christianos ad veniam 
pro peccaiis impetrandam oblationes et eIeemos}rnas mar- 
tyrum nominibus summo studio consecrasse, quis est, qui 
miretur? — Quae flagrantissimo desiderio et ea, qua sal- 
vatorem amplecterentur, caritate ut homines conscientiae 
angoribus agilati sibi compararent, Deus omnipotens voluit, 
ea sacris et ipsi et martyribus faciendis consequi studue- 
runt Quo accedit, quod cum de poenarum post mortem 
luendarum ratione et loco superstitiosae opiniones animo- 
rum adem quasi caligine quadam praestringerent, non so- 
lum vivi pro ipsorum animis, sed etiam pro mortuorum 
oblationes celeorare ausi sunt. Verisimile enim est, jam 
ante Augustini aetatem de purgatorio doctrinae stirpem et 
semen in mortatium mentibus latuisse, illius vero sununae 
aucioritatis magistri nonnullis librorum locis processisse.*) 
Quem enim Origines in extremo judicio ad animas pecca-» 
torum sordibus purgandas excitaturos esse, tradiderat ange- 
ios, is ignis Augustmus statim post mortem iis hominibus, 
qui scelerum vitiorummie sibi conscii essent, fore ut ac- 
cenderetur, eo mmus aubitavit, quo magis hominum natu* 
ram depravatam et flagitiorum turpitudine inquinatam esse 
sibi persuaserat. Itaque cum suppliciorum animis subeun-» 
dorum quasi imaginem quandam cogitatione depingere vei- 
let, nullum autem S. S. locum inveniret, quo de mortuo- 
rum, qua versarentur, conditione nonnuUa aperirentur, il- 
lum ignem purgatorium, «cujus flammae obiationibus cele- 
brandis exstingnerentur, ad peccata expianda jam post mor- 
tem Deum esse excitaturum , interdum significare non 
omisit Nam cum mortuos universos in tres ordines divi- 
deret, in quorum altero ii liaberentur, qui propter fidem 
et morum sanctitatem fruerentur vita aetema, in altero m-* 
tem, qui vitiis et fiagitiis corrupti, felicitatis spem cond- 
perent nuilam, tertium inffentem numerum eomm conficere 
docuit, qui inier duos ordines medii inierpositi, neque tanta 
pietate excellerent, ut suflragiis post mortem non indige- 
rent, neque ingenio essent tam maio pravoque, ut ilia sa- 
craficia altaris et eleemosynarum, quibus poenarum quasi 
oneribus ievarentur, prodesse non possent „Etenim, cma 
muiti contenderent^^ inquit sununus Cliemnitiiis,^ ^^ora- 



-^ 11 — 

iione& pro mortuis, quas non inanes esse praesumebant, 
adeo esse efficaces, ut per eas etiam illi, qui sine poeni- 
tentia in peccatis contra conscientiam mortui essent, Deo 
post mortem recondliarentur et salvarentur; alii vero ex 
Scriptura et ex veterum sententia contra disputarent, unum • 
quemque post hanc vitam ita judicari, prout in hac vita 
se gessit, et orationes pro mortuis ^sse vivorum commo- 
nefaciiones, confessiones, consolationes: Augusiinus satis- 
facturus utrisque, mediam quandam viam excogitavit, etsi 
modo jpersuasionem illam de impoenitentibus posset tollere, 
aliquia putavit vulgi opinionibus de efficacia orationis pro 
moriuis concedendum esse." Ilaque quae postea ecclesia 
catholica docuit, ipse significasse videtur, pro iis, qui ne- 
que sceleribus nimis essent depravati, neque virtutis con- 
stantia excellerent, piorum precibus et Eucharistia ofTerenda 
Deum commoveri, ut ex purgatorio igne, cujus flammis 
ierrerentur, multo libentius animas eriperet 

a) Cf. in universam Chemn. examen p. 353 — 355. 

b) Cf. Eubeeias praeparatio evang. XUI. 11. Kat Tavra Sa oq^- 
4«fc «*<- rf? ^80€pL%v>v rsXsvrJdy ovq «TrQaTtWTac r^? ccKrri^o^ijq svaslisiou; 
otjx, ctiv a/iaQTOt^ £(,gtcov, TeaqaXia/jL^avsiX^ai. O^sv xa2 sxl. Toq ^^aq 
a^UTwv e^oc vifuv vcaoLSvaL^ xat cvxo? gtaod Tavraic TCOLsXff^oLL^ ti- 
fxav Ts Tag fjAxxaqLaq amwv ipxjxot^, w? s^uAjoywq ocat Tomwv uy 'qjuMV 
yiyvojuiJsvwv, v. Gieseler: Lcbrb. d. Kirchengesch. tom I. p. 505 et 300. 

c) Aagastinus non omnino sibi constans est. Nam de civitate Dei 
yill. S7. (tom I. p. 255 «dit. Taachn) ^Ne^ tamen'' Inquit „flos eisdem 
martyribns' templa, sacerdotia, sacra et sacrificia constituimas : qaoniam 
non ipsi, sed Deas eoram nobis est Deas. Honoramas sane memorias 
eomm tanqnam sanctoram hominnm Dei, qai nsqne ad mortem corporam 
•aornm pro v«rlta(e certarant, at innoteseeret vera rellgio l!ial9is fletisqno 
eonvlotls, qaod etlam sl qui antea sentiebant timendo reprimebant. Quig 
autem aadivit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare etiam sa* 
per sanctam corpus martyris ad Dei honorem caltumque constructam di- 
eere In precibus: oflTero Tihl sacriflciam Petre vel Paule vel Cyprlane 
ect.*' Bl XXII. 10. (tom n. p. 380 edlt. Tanchn): ^noa autem majtyri- 
tas nostria nen templa sicat Deis, sed memorias sicat hominibiis mer- 
tuls, quorum apud Deum vivunt spiritus, fabricamu^: neqne ibi erigimus 
altaria, in quibus sacrificemus martyrlbus, sed/Cni Deo et martyrum et 
nostro sacrificta immolamus; ad quod sacrificiam, sffcnt homines Dei, qtil 
miindam In ejas confessione vlceruit, sno loco et erdine Bomiiiantar, aoa 
tamen a saeerdoie, qui aacriflcat, invocantar.'^ Aliis vero lecis fere eea* 
dem, qaos Deo ipsi, honorea iis tribuit. Cf. De cura gerenda pro mor- 
tuis ep. XIU. V. Gieseler 1. L p. 509. (Theodoretl graec. affect. curatie^ 
dispnt. 8. <ed. Schulze T. IV. p. 902: v. Gieseler 1. 1. p. 514.): at 
fiev ysvvcuoL tSv VLyr^fpoqunf i|ro%at arcQtBtoXicucrt, toi' ory^avov^ -^. 
ra 6s (Tuifjbonoby ov^ SLq svoq ococrastQijJtTCt to^o^ fxoKrrou, olXiTvol «o^ct^ 
9tat ottjjfLaL TaiJTa SLavsLfiMtuvoiL , <rupnoac 9(,at ibi^^uiv o&at cruiiaTcov. 
otat Larqotjq ovofia^oiJffL^ ytou, wq ^oMouxoijq TLfiuxTL otou ^iyAiaxaq. — 
Kat ot fuv ijyLalvovrsq atrovat tJ? ijyLSLaq vijy op-uX/aatijv ' ot 68 tlvl 
vwrtf tccikiotiovTMqj Tip/ Tkjv TiaPtifuixmf aj^cMioy^ ' atxoijcrt 6k nal 



— 12 — 

auyovo^ 9ta7daQ^ oial axeqicpcu T^aqomaXiO^GiTi ysvgq^ou lUAjTiqtq, — - Kat 
o/ /iiv £cq TLva aaco&inuuav arsXXiOfiUvoir XtntaqovaL roMovq ^svoSsV' 
gcoqovq yEvea^ou, xai j-^ff ofiox» 'rjys/uMVOiq * ot 6s t^5 eataro^oij t«tv- 
j^i^xoTC^, T^ T^s x^''^^? o/LLoXoyLav xqoqwsqoxjffbv • oa>x w? ^soTq 
auTO^q TtqocrtovTsq^ a>^% (aq ^elovq avh^qwoeoxjq dvrLlioT^owcsq ^ otat 
tvevea^aL 7tqeq{isinaq vKsq <rg)wv xotqaxaXovineq • OTt 6a nyy^ofvoisfTL^ 
utVTCsQ oItov^tlv. ol TiLaxSq e7tavye%7>jovTeqm owoupavdov luxQTXjQeZ rd tov- 
Tbjv ara^/dara, ti^v taTQei.av oijAfOO^VTa 06 /ter yotq o^e^aA//xxirv, oc 
6« *o5wv, aXT^L 6s xsi.q(av xqoQa>sqov<TLV exru«(J/taTa * otat ot fiiv 
*eoc xqvaov^ ol 6s ei v5^? a>qyvqov TtexoLti/Luva. p. 928: to-u? ydo 
ol^MLOvq vexqoijq o Aecrxon^^ avretg^^^ to<'9 'u/teTe^otg ^eotc * 9ta4 
Tov? /liv g>Qoa)6oij$ aareg^Tp/e, TOTJTOtg 6e Ta exe^vwv ogrevet/ie ^e^a * 
avTt ^OQ 6^^ Twv n^v6tta)v, ocoe Ataatuv ocat Atowatcov, oeat twv aXhav 
'u/tu)v eoQTcTv Tla\}hio\y %(xt 0u)/ta %at SeQ^tov — %at twv a^Xwv /uxq- 
rugwv eaftTe^iovmrat ^/xo^otvtott. 

d) de civit. Dei VIII. S7. 

c) Cf. loci de Aagustini sententia de pargatorio apud Marbeine- 
ckeiumlnstitutiones symbol. p. 7S : Ercliiridion, cp.67 — 69. de Adeetope- 
ribus cp. 16. decivitat. DeiSl.26. quibns adde: lib. de octo quaestionlbus 
ad Dulcitium $. 13: Tale aliquid etiam post banc vitam iieri, incredibile 
non est, c^ utrum ita sit, quaeri potest, et aut inveniri, aut latere, non- 
nullos fldeles per ignem quendam purgatorium, quanto magis minusve 
bona pereuntia dilexernnf, tanto tardius citiusque salvari. 

Examen p. 643. cf. Hospinian bist. sacram. T. I. p. 155. 



n. NATURA EJUS ERRQRIS. 

§. 4. 

Quorum errorum semina, mentium quasi lopimae et 
fertili terrae mandata^ ut minus difBculter animarentur ce- 
leriusque prodirent, adeo per unitersam aetatem mediam 
radices agerent, Gregoiii, magni romani, pontificis effecit 
auctoritas. Is enim, quamvis ingenti esset meritorum 
magnitudine eximiaeque erga Deum pietatis laudibus jure 
efferatur, tamen religionem Christianam plurimis opinionum 
commentis foedasse, Christianorumque animos turpissima 
superstitione imbuisse dicendus est Potissimum vero 
summi altaris sacramenti dignitatem ritibus et caerimoniis 
falsis et perversis» instituendis tantum abfuit, ut amplifica- 
ret, ut divinae veritatis claritudini tenebras offunderet £te- 
iiim etsi veram de £ucharistia doctrinam traderet, ut cor^ 

Soris et sanguinis praesentiam substantialem probasse vi- 
eretur,*) tamen, quae de vi sacrificiali ab iis, qui mentcm 
a sensibus avocare non possent, antea effictae erant, eas 
opiniones non modo non tollebat, sed etiam auctoritate sua 
confirmatas augebat Pro Basilii enim et Chrysostomi,**) 
quae vocantur, liturgiis, quarum quantum iis, a quibus in- 
iegrae profectae esse non possunt, docloribus Uibuendum 



— 13 — 

esset, dubilaium est, eam composuit, quam nomine Gre- 
gorianae sive Romanae usque ad nostram memoriam om- 
nes ecelesiae catholicae sequendam decreverunt.*) Quae 
eodem modo, quo nunc est, a Gregorio ma^o conscripta 
esse non potest: cujus rei ratio haec gravissuna est, quod 
nonnuUa, quae Rhabanus Maurus^) de suae aetatis ritabus 
commemorat, dififenmt a praeceptis, quae hodie in ea le- 
guntur. Quae quidem liturgia praeter mulla de indumen- 
tis, caerimoniis praecepta^ velut de sacerdotis capitis.com- 
positione et manuum lotione, de accessu ad altare^ de os- 
culo altaiis et libri, de thurificatione ect etiam Cano- 
nem Missae sive Sacramentarium continet, ex quo, quid 
de sacrificio Chri^ti, quod fit Eucharistia offerenda, ec- 
clesia catholica sentiat, optime intelligi potest, quam ob rem 
integrum eum adscribam. Legitur vero apud Hospinianum 
hunc in modum:®) 

'„Te igitur, clementissime pater, per Jesum Christum 
fiUum tuum, dominum nostrum, suppUces rogamus, 
ac petimus, uti accepta habeas et benedicas haec dona,. 
haec munera, haec sancta sacrificia illibata: in primis 
quae tibi offerimus pro ecclesia tua sancta catholica, 
quam pacificare, custodire, adunare et regere digneris 
toto oroe terrarum, uno cum famulo tuo, Papa nostro 
N. et Rege nostro N. et omnibus orthodoxis atque 
catholicae et apostoUcae fidei cultoribus.'^ 

„Memento Domine famulorum tuorum famularumque 
et omnium circumstantium, quorum Tibi fides cognita 
est, et nota devotio, pro auibus Tibi offerimus, vel 
qui Tibi offerunt hoc sacriucium laudis pro scxsuisque 
omnibus pro redemtione animarum suarum, pro spe 
salutis et incolumitatis suae Tibique reddunt vota sua 
aetemo Deo vivo et vero." 

„Conununicantes et memoriam venerantes, imprimis 
gloriosae, semperque virginis Mariae, genetricis Dei 
et Domini nostri Jesu Christi, sed et beatorum apo- 
stolorum et martyrum tuorum (sequuntur nomina eo- 
rum) et omnium sanctorum tuorum, quorum meritis, 
precibusque concedat ut in omnibus protectionis Tuae 
muniamur au^o per eundem Christum, dominum 
nostrum." 

„Hanc igitur oblationem servitutis nostrae, sed et 
cunctae faimliae tuae quaesumus Domine, ut placatus 
accipias diesque nostros in tua pace disponas atque 
ab aetema damnatione nos eripi> et in eiectomm tuo- 



— 14 — 

rum jubeas grege numerari per Christum dominum 
noslrum.^^ 

,,Quam oblalionem tu, Deus, in omnibus, quaesumus, 
benedictam, adscriptam, ratam^, rationabilem accepta-* 
bilemque facere digneres, ut nobis corpus et sanguis 
(iat dilectissimi filii tui, domini nostri Jesu Christi." 

„Qui pridie, quam pateretur, accepit panem ih sanctas 
et venerabiles manus suas, ct elevatis ocuUs in coe- 
him ad Te Deum palrem suum omnipotentem, Tibi 
gratias agens, benedixit, fregit, dedit discipulis suis di- 
cens: accipite ac manducate ex hoc omnes, hoc est 
enim corpus meum." 

,,Simi]i modo postc[uam coenatum est, accipiens et 
hunc praeclarum calicem in sanctas et venerabiles 
manus, item Tibi giatias agens, benedixit, dedit, de- 
dit discipulis suis dicens: accipite et bibite ex hoc 
omnes. Hic est enim calix sanguinis mei novi et ae- 
temi testamenti, mysterium iidei, quod pro vobis et 
pro muhis effunditur in remissionem peccatorum. Haec 
quoticscunquc feceritis, in mei mcmoriam facietis.'^ 

„Supra quae propitio ac sereno vultu respicere dig- 
neris et accepta habere, sicuti accepta habere dignatus 
es munera pueri tui justi Abel, et sacrificium patriar- 
chae nostri Abrahae, quod Tibi obtulit summus sacer- 
dos noster IMelchisedecn sanctum sacrificium, inunacu- 
latam hostiam.^^ 

Unde et memores sumus, Domine, nos tui servi, 
sed et plebs tua sancta, Christi filii tui Dei nostri, tam 
beatae passionis, nec non ab inferis resurrectionis, sed 
et in caelos gloriosae adscensionis offerimus praeclarae 
Majestati tuae, de tuis donis et datis: Hostiam puram, 
„hostiam sanctam, hostiam immaculatam, panem san- 
ctum vitae aetemae et calicem salutis perpetuae. 

„SuppIices Te rogamus, omnipotens Deus, iube haec 
perferri per manus sancti angeli Xui in subUme al- 
tare Tuum in conspectum divinae majestatis Tuae^ 
ut, ouotquot in hac altaris participatione sacrosanctum 
fiUi Tui corpus et sanguinem sumserimus, omni bene- 
dictione coelisU et graUa repleamur, per eundem Chri- 
stum dominum nostrum." 

„Memento eUam, Domine, famulorum famularumquc 
tuarum JN. et N. qui nos praecesscrunt cum signo 
fidei et dormiunt in somno pacis, ipsis, Domine, et 
omnibus in Christo quiesceiiiibus, locum refrigerii^ lu- 



— 15 — 

cis et pawi ui ihdulgeas deprecamur, per eundem 
dom. n. J. Chr.^^ 

„Nobis quoque peccaloribus, famulis luis, de muiti- 
ludine miseraiionum Tuarum sperantibus, partem ali- 
quam ei societaiem donare digneris <^\im Tuis sancti^ 
aposiolis ei mariyribus (seq. nomina) ei omnibus 
Sanctis Tuis, intra quorum nos consortium non aesti- 
maior meriti, sed veniae quaesumus largitor admiite 
p. Chr. d. n." 

„Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas, 
sanctificas, virificas ei benedicis ei praesias nobis; per 
ipsum ei cum ipso ei in ipso esi Tibi pairi omnipo- 
ienti, in uniiate spiriius sancti, omnis honor et gloria 
per omnia saecula saeculorum. Amen.^^ 

(sequitur oratio dominica.) 
,,Sanguis domini nosiri J. Chr. custodiai animam 
meam in viiam aelemam. Amen." 

„Corpus Tuum, Domine, quod sumsi, ei sanguis, 
quem polavi, adhaereai visceribus meis, ei praesia, 
ui in me non remaneai scelerum macula, quem sancia 
ei pura refeceruni sacramenia." 

Quod ore sumsimus Domine, pura menie capiamus 
ei de munere iemporali fiai nobis remedium sempi- 
iemum." 

„Placeai Tibi, sancta Triniias, hoc obsequium ser- 
vitutis meae, ei praesta, ui sacrificium, quod ocuUs 
Tuae maiesiatis ego indignus obiuU, sit Te miseranie 
^ropiiiabile, per. Chr. d. n. Amen." 
^iSi vero is canon missae**) non a Gregorio magno 
ex ipsius iestimonio^) compositus, sed non nihil mutaius») 
ejusque aucioritaie confirmatus, adeo ab iis, qui illi suc- 
cesseruni, pontificibus nonnuUis locis inculcaius. — Cui 
canoni si conferimus ea, quae in ipsius Hbris^) de ea re le- 
guniur, ex Gregorii senientia Eucharistia offerenda sacrifi- 
cium Christi ad Dei viam placandam renovari, iia ut ean- 
dem vim, quam salvaioris in crucem sublaii acerbissimae 
morii, ejusmodi caerimoniae tribuerii, luculenter apparet 
Atque in ea re ab iis, qui anie se vixerunt, ecclesiae- pa- 
tribus potissimum dissensii, qut»d non erga Dei pietati 
viiaeque sanciimoniae, quae ad oblaiiones celebrandas com- 
movereni, sed solis ritibus maximum preiium statuii. Quae 
sententia omnium, quae posiea orta sunt, opiniorum com- 
meniorum origo fuisse perhibeiur. Nam cum ea, quae 
Augustinus conjectura assequi studuerat, de igne posi mor-^ 



g 



— 16 — 

tem purgatorio, praecipue miraculis peiinWws prodigiisque, 
de quibus audierat^ inductus^ ita probaret, ut etiam dogmatis 
auctoritatem S. S. confirmare conaretiir, non tam ad solenmes 
mortuorum memorias renovandas, quam ad animas ex 
ignium flammis eripiendas Eucharistiam offerendam decre- 
vit') Sic multa in nonorem Sanctorum et ad mortuorum 
salutem augendam missarum genera inventa sunt, quae 

2uantopere ad vitae sanctitatem polluendam et verae erga 
^eum pietatis quasi nervos illidendos valuerint^ infra osten- 
demus. Quin etiam populis^ qui ad fidem Christianam tran- 
sierant, ejusmodi caerimonias a religione Domini alienas 
obtrusit, quosque a superstitione liberare sibi visus est^ 
eorum animos alia imbuit^) Cujus radices tollere, eo 
difficilius erat, quo magis ii, qui Gregorio successerunty 
pontifices id omnes contendebant, ut nova instituta adderent 
rituumque pompam exornarent Sic Gregorius secun- 
dus missam in nullo loco, nisi in dedicato et corisecrato 
celebrari et tempore quadragesimaU in quintis feriis simul 
jejimium fieri; Gregorius tertius duos vel tres calices 
contra salvatoris praeceptum in aris collocari; Sergius in 
missa adhiberi jussit patenam in margine genmiis obsitam, 
pretiosa cruce instructam , item thymiaterium aureum, 
in quo suavissimus odor in missarum muneribus obeun- 
dis accenderetur, alii alia instituerunt') Transsubistan- 
tiationis vero dogmate probato (de quo infra fusiusexpo- 
nemus) de sacrificio missae doctrina ita immutata est, ut a 
sacerdote missam celebrante, immortaUs Dei fiUus in altari 
praesens Deo patri revera sacrificii loco offerri ejusque me- 
rita ipsa Eucharistia in corpus et sanguinem consecratione 
transformata aliis hominibus applicari putarentur. 

a) Gregorius verlsimiUter symbolicaiii interprefationem et transsnb- 
stantationem aeque respuit atque praesentiam substantialem doeuit. V. 
Opp. omnia cura et labore monacli. ord. sanct. Benedicti II. tomi fol. 
tom. I. p. 1484. Homilia XIV. in evang: Fecit, quod monnit, ostendit, 
quod Jussit. Bonus pastor animam suam posoit, ut in sacramento cor- 
pus suum et sanguinem verteret et oves carnis sao alimento satiare^t. 
Cf. Dialogi IV. 58. Attamen et Hospin. p. 252 et 53 et Basnage: Hi- 
stoire de rji&glise p. 877 in suas partes eum trabere conantur, tanquam 
reformatorum sententiae faverit, quod fleri non posse, manifestum est; 
rectius Natalis Alexander: pistoriaecclesiae V. etN.T.tomVII.p.499. 
transsubstiationis dogma ei tribuendum censet; sed cum res ad liqnidum 
perduci noh poissit, in media sententia utrinque reducta permanendnm 
esse videatur. Cf. praet. Marbeinecke: Sanctorum patrum de praesentia 
Cliristi in coena domini sent. trip. p. 63. 

b) Cf. Hospinian. 1. I. p. 107. Graeser: die rdm. kath. Lit tom I. 
p. 34. Schroeckh Cbristl. Krchengsch. tom X. p. 425. Chemn. examen 
p. 358. Natalia Alexander: Hiat. eccl, V. et M. T. Um VI. pag. p. 415. 



— 17 — 

/ 

ti) Vkle litargiftm Integrain apud Hospln. I. p. 196—944. 

d) Rtaabanus Mauros Institt. Ulir. II. cp. 83, 

e) Hospin. 1. I. I. p. SS7. 
ee) 1.1. I. p. tS6. 

O Espistoiarum VII. 63. „Qaidam nomine ■eholastid precem Ulafli 
composuit, qnae supra Bucbarlstiam secreto dicitur/' Quis vero llle scho-' 
lasticus fnerlt, quoque tempore vijcerit, de ea re est magna sententlarum 
diversitas. Cum Gregorius ab Inltlo ad Eucharistiam consecrandam ora- 
tlonem dominlcam adhibitam, postea obolltam esse, ejusque locum precea 
illas a scholastico compositas tenulsse pfofessus slt, Bellarminus de 
Alissa lib. II. cp. XIX. p. 1060. ne apostolorum auctoritas ab Inferlorla 
aetatis homine quodam Infracta esse videretur, Petrum apostolum, B ona vero 
Rerr. litorg. II. cp. 11. tit. III. p. 610 virnm quendam doctum ante 
Gregoril aetatem componere coepisse, hunc vero finem ei Imposuisse pa- 
taveront, quorum utrumque summa eruditione refellit Basnage: Hist.de 
TEgl. p. 87S. qui argumentis plurimis nonnulla etiam post Gregorium ah 
aliis pontificibua addita esse ostendit, ex quibus quld cui tribuendum esset 
Hospln. 1. 1. p. 9S7 — 4f . maxima dillgentla perscrutarl studuit. ef. 
Chemn. 1. 1. p. 356. 

g) Gregorius formulam precam scholasticl probavit, orationem vero 
dominicam restituit. . 

h) Cf. Sancti Gregoril Pap; I. cognomento magnl Opp. omnia. Ad 
munuscriptos codices romanos, gallicanos, anglicanos emendata, auota et 
lUustrata notis. Studio et labore Sanct. B^ned. Par. II. Tom. fl. v. Tom. H. 
pag. 47S: Dialogi IV. 68: „Debemus itaque praesens saeculom vel quia 
jam conspicimus defluxlsse to^a mente contemnere, quoUdiana Deo lacry- 
marum sacrificia, quotidianas carnis ejus et sanguinis hostias Immolare. 
Haec namque singulariter victima ab Interno interitu animam salvat, quae 
Ulam flobis.9iortem unigeniti per mysterium reparat, qui licet resurgena 
k mortuis Jam non moritur et mors ei ultra non dominabUnr; tamen !a 
semetipso immortaliter atque incorruptiblUter vivens, pro nobis iterum In 
hoc mysterio sacrae oblationis immolatur. EJus quippe Ibi corpus suml- 
tur, lijus caro in populi salutem parUtur, ejus sanguis non tam inmanua 
infidelium, sed in ora fideUum funditur. Hinc ergo pensemus, quale sit 
pro >iobis hoc sacrificium , quod pro absoluUone noslra passlbnem unige- 
nlti fiUi semper imitatur. Quis enim fideUum habere dubium possit , in 
Ipsa immolationis hora ad sacerjlotis vocem caelos aperlri, in iUo J. C. 
mysterio angelorum choros adesse, summis ima sociari, terrena coelesti- 
bus Jungi, Jkmque ex visibiUbus et invisibiUbus fierL 

i) I. l^V. 39. Opp. II. p. 448. Qualis hinc quisque egredltur, ta- 
Us in Jndicio praesentatur. Sed tamen de quibusdam levibos culpis esse 
ante Judicium purgatorius iguis credendus est, pro eo quod veritas di- 
dt, quia, sl quis in sancto spiritu blasphemiam dixerit, neque in hoc seculo 
remittetur ei, neque In futuro. In qua sentenUa datur inieUigi, quasdam 
culpas In hoc seciUo, qnasdam vero in futuro posse laxarl. Sed tamen, 
at praedixi, hoc de parvis minlmisque peccatis fieri posse credendum est, 

sicut est assiduus otiosas sermo ; quae cuncta etiam post mortem 

gravant si adhuc In hac vita positis minime fuerlnt relaxata. U. 9. 464. 
Dlalogi IV. 65. Petrus: Quidnam ergo esse poterit quod mortuorum va- 
leat animabus prodesse? Gregor: Si culpae post mortem insolubiles non 
snnt; multum solet animas etiam post mortem sacra oblatio hostiae sala- 
taris aiUovare, Ua ut hanc noKnumquam ipsae defunctorum animae expe- 
tere videantur. (Narrat deinde, duas mortuorum animas in terra appa- 
ruisse, ut hostiam ad tranquiUitatem ipsis uUIem ofTerri Juberent.) 

k) Cf. Centurlae Magdebarg. VUI. p. 367: „Gregorios ad Bo- 

Reattr, de tneliariBt. . O 



— 18* — 

Birftdimi scriblt, Chil8il«iio0 pra svU mortuto vere ChrlstUuite potse effenre, 
sacerdotesqoe moriaoroiii faeere meniloDem Jubei. Qood Bonificlos se- 
dulo est exsecotas. Cf. ejas eplst. ad Aldhalnam: at pro docmientlani 
fratrom anlmabos, qaae noblscam a^jovabant In Domlno, a^Javamlna et 
Missaram solenBla celebrare faciatls, qaoram nomlna geralas haramllt- 

teraram ect. 

1) Cf. Hospin. 1. k I. 194. ei slngala singaloram paparam decreta, 
qnae adscrlbere longom est, vlde apud eund. Hospin. I. p. 19S sq. Cen- 
tvrlae Magdebarg. VUL p. 801. IX. p. 245. X. p. S06. 



ra. CALAMITAS INDE ENATA. 

§. 5. 

At enim et ejusmodi de Eucharistiae sacrificio doctrina 
et de ritibus praeceptis plurimis ipsorum sacerdotum, 
qui ne quidquam regularum praelermitterent, cavere coge- 
rentur, mentis aciem hebetari et populi adstantis, — cui 
eorum ratib omnino obscura erat, animum superstilionibus 
impleri debuisse commentitiis, quis est, quin intelligat! Sa- 
cerdotes enim quo majore ingenii tarditate et soc^rdia a 
rebus diviiiis cogitatione comprehendendis avertebantur, eo 
facilius haud tolerandam sibi sumebant arrogantiam. Nam 
cum sacrificium Christi a se renovari posse opinarentur, po- 
pulique peccatorum conscii apud Deum sibi esse viderentur 
interpretes, ipsorum vitiositatis obliti, et inter clericos ac 
laicos maximum discrimen servandum et horum aut yjvo- 
rum aut mortuorum salutem suis precibus a domino au- 
geri aut imminui ducd)ant Quo factum est, ut laici, non 
minus suorum jpeecatorum quasi onere oppressi, quam sa- 
cerdotibus Eucharistiam tamquam tremendum mysterium 
distribuentibus reverentiam praestantes, ab ea frii||yla paul- 
latim recederent, et qui domini corpus acciperem^mox es- 
«efit perpauci. (Quapropter nonnulla concuia velut Turo- 
nense tertium A. 813, ut certe ter quotannis ad domini 
mensam Christiani vemrenl, decreverunt') Nihilo tamen 
minus clerici et religiosi, de ea populi negligentia securi, 
sacra officia, quae, ut obirentur, legibus sancitum erat,' non 
intermittebanty'') sed preces, lectiones, ceteros ritus pluri- 
mos, Ifexcepta consecratione et communicatione celebrabant 
Quae est origo privitarum missarum. Sacerdotes enim 
missae officia conficientes, cum nuUus ahus adesset, — 
ne populi oblationibus, si siccam**) *tantum missam admini- 
strarent, privarentur, soli communicare coeperunt Itaque 
ut populum ad oblationesi quae ipsis quaestui essent, nihil 



— 19 — 

omiltendas commoverent et periculum eomm, qui indigni 
saeramenlum comederent^ verbis exasperabant et in ma- 
jus tollebant, et de ulilitate atque commodo, quae ex pri- 
vato illo opere ad absentes et praesentes redundarent, 
multa audebant comminisci. Quod institutum,^) quo nullo 
periculo, nullo negotio, solo opere operato, peccata 
remitti piitabantur, populo eo magis placebat, quo liDentius 
caerimoniarum pompam contemplari, quam mores volun- 
tatemque immulare solebai £st vero lilud opus operatum 
ipsa actio extema sive caerimonia missae, ita ut omnis vir- 
ius missae in ipso opere, quo celebretur, constare, et missa 
gratiam conferre dicMur. Unde sequitur, ut in £ucharistia, 
simulatque consecrata sit, etiamsi non comedatur, di- 
vinam quandam .sacramenti vim inesse putaverint. Quae 
quidem sententia turpissimam superstitionem et calamita- 
tes ecclesiae inlulit miserrimas. Neque enim quid- 

Siam cogitatione effingitur, quod non missis c^ebrandis a 
eo impetrari posse visum sit Atque cum mis^ae a sa- 
cerdotibus vendi, a laicis emi coepissent, ut etiam foedis- 
sima flagitia et scelera expiari posse viderentur, homines 
plurimi, qui M in Deum et in cives impie nefarieque com- 
miserant, tantum abfidt, ut a perdita luxuria ad virtutem 
revocarentur, ut missis a clericis obeundis tantum tribuerent^' 

Suantum Deus verae fidei tribuendum decrevit ; — cujus qui* 
em opinionis nonnulla exempla afferemus. Sic scripsit Lullus 
monachus Fuldensis*) in epistola ad Denhardum: „Misimus 
vobis nomina domini Romani episcopi, pro quo unusquis* 
que vestrum triginta missas cantet et psalmos et jeiunia 
juxta cohsuetudinem nostram, similiter p^q duobus laicis 
decem missas unusquisque vestrum canteL — Hlas mis- 
sas, quae pro tempestatibus fieri solent, celebrare vos 
presbyteri recordamini." Pro valetudine quoque ae- 
grotorum missarum munera administranda esse censue- 
runt Nam pro eodem LuIIo monacho psalmos decanta- 
tos et missas celebratas esse, ut pristinam sanitatem reci- 
peret, Vigberti ad eum epistola indicat Praeterea pro iis, 
qui stipendia mererent, ne mortis subirent periculum, 
missas solemnes institutas, apparet ex Caroli maghi decreto:s) 
„Qui apud suas ecclesias remanent, pro nobis et cuncto 
exercitu nostro missas,"Iitanias, oblationes, eleemosynas fa- 
ciant" Quin etiam Leo quartus papa missa, aqua bene- 
dicta, circumition^ Leopolin urbem, ut esset propugnaculum 
contra Saracenos, modo aedificatam lustravit et consecra- 
vit Praeterea vero hominum, qui accusati erant, ad innQ- 

2* ' 



— 20 — 

centiam explorandam Eucharistiam qiioque adMbitam esse, 

saepe legimus. Sic enim Lotharium, Lotharii imperatoris 

fdium, cum ut de Waldradae concubitu se excusaret magno 

cum exercitu Romam profectus esset, Hadrianus papa ad 

mensam donlini accedere jussum ita allocutus esse fer- 

lur: „Si innoxium te cognoscis ab interdicto tibi a Nico- 

lao adulterii scelere et hoc fixa mente stat, ut nunquam 

diebus vitae tuae Waldradae pellicis tuae miscearis nefa- 

rio conciibitu, fiducialiter accede, et sacramentum salutis 

aetemae tibi ad remissionem peccatorum profuturum accipe. 

Si autem ita in mente tua posuisti, ut ad moechiae velu- 

tabrum redeas, nequaquam sumere praesumas, ne forte ad 

judicium et condemnationem tibi adveniat, quod dominus 

fidelibus suis ad remedium praeparaviL" Sinuliter synodus 

Vormatiensis*) A. 868. coacta decrevit: „Saepe conligit, ut 

in monasteriis furta perpetrentur et qui committant, igno- 

rentur, idcjrco statuimus, ut, quando ipsi fratres de tali- 

bus se expurgare debeant, missa ab Abbate celebrelur vel 

ab aliquo, cm ipsi Abbas praeceperit, praesentibus fratri- 

bus: et sic in ultima missae celebratione pro expurgatione 

sua corpus et sanguinem Christi percipianl| quatehus se 

tnnocentes esse oslendant" /Secundum quod decretum Fri- 

dericus archiepiscopus Moguntii, cum in conjurationis con- 

Ira Ottonem I. factae suspicionem incurrisset'') A. 948, etsi 

mofum ejus deformitas et vitiorum turpitudo apertae es- 

sent, corpore et sanguihe domini percipiendo se liberasse 

dicitur. Ipse sanctus Bemhardus Claravallensis hostiae 

' consecratae sanandi vim attribuit Namque hominem quen- 

dam non procuI«a monasterio Claravallensi veneno ab uxore 

adultera gravissime infectum ad aram admoveri jussit, ejus- 

que capiti hostiam consecratam imposuit, qua revera vale- 

tudinem restitutam esse refert ejus vitae scriptor. Atque 

Gregorius magnus, qui miraculis editis tribuit pluri- 

mum: Hoc quoque audivimus, inquit, quendam apud ho- 

stes in captivitate positum et in vinculis religatum fuisse, 

pro quo sua conjux diebus certis sacrificium oflFerret Con- 

juge reverso quibus diebus ejus vincula solverentur, in- 

notidt, ejiisque conjux illos fuisse dies, in quibus pro eo 

sacrificiun^ offerebat, recognovit ect (Sequitur deinde nar- 

ratio, de nauta qui a naim-agio divinitus prohibitus sit vir- 

tute sacrificii pro eo oblati.)" , 

a) Gf. Scbroeekh. Christl. Kirehengcsch. T. XXVIII. p. ilt. 

h) cr. Graeser ROm. kath. Llturgie I. I. p. 30. 31. Hospinian 1. I. 

L p. a»9.j 



— 21 — 

c) De missis slcols icf. Chemn, exam. p. 363. 

d) Cf. WBlafiridas Strabo de reb. eccl* cp. XXII. apnd. Hosp. I, 
p. 330. 

e) Hospin. 1. 1. I. p. S8t. 

f) Centuriae Magdeburg. cent.'Vni« p. 363. 64. 

g) Centur. Magd. IX. p. t47. 

h) Katalis Aiex. Ust. V. et N. T. T. VI. p. 449. Ceut. Magdeb. 
IX. p. S47. 

i) Natal. Alex. I. I. T. VI. p. t40. 

k)' Gregorii Opera Tom. II. p. 269. Dialog, 1 1', 57. — Alla id gena« 
exempIavideinCent.Magd. X. p.309. XI. p. 278. Scbroeekh: Kircheng. 
XXVin. p. 111. llt. 13. XX. p. 180. XXVII. p. 133. Bossuet: Oe- 
schichie der Welt und Religion fortgesetzt von Cramer. Tom V. P. II. 
p. t64. — Gregorii^ autem aetate nondum privatas missas ea sententia, 
qua postea, celebrari solere earumqae originem demum a saecnlo octavo 
repetendam esse, ostendit Chemn. exam. p. 362. 

§• 6. 

Ex quibus exemplis intelligiiur, ad sinceram de Eu- 
charistia aoctrinam polluendam et insignes calamita- 
tes inferendas quod eo missae sacrificii commento plus 
valuerit^ excogitari posse nihil. Quae enim calamitas est 
acerbior, quam fidei internae naturae depravatio, quae ho- 
minibus perivciosior, quam luci divinae veritaiis nox of- < 
fiisa, quae universae ecclesiae turpior, quam sanctissimi sa- 
cramenti vires coelestes tantopere affectae, ut ad vanae 
caerimoniae similitudinem accesserit? — Atque si nemo 
majorem, quam verae, quae salvatorem amplectitur, fidei 
jacturamNfacere potest, quae magis exiiiaUs miseriarum tem- ' 
pestas religioni Christianae excitatur, quam ejus, quo Christi 
praesentis corpus et sanguis fideUbus tribuitur, mysierii 
contemtio? rJeque enim injuria ii, quiillam de Euchari- 
stia doctrinam perversam et probarent et mediae aetatis Chri- 
stianis obtruderent, inviii maxime eam contemsisse dicun- 
tur. Etenim etsi id sacrum institutum caerimoniis et riti- 
bus addendis exornare ejusque auctoritatem apud populum 
augere cupiebant, ut adeo de eo bene mereri sibivideren- 
tur: tamen, quo major rerum sacrarum splendor fiebat, eo 
jremotiores a vera ejus notione, rei divinae anteponebant 
speciem extemam. Quod quo faciUus fit ab iis, qui mentem 
a sensibus avocare non possint, eo mitius de ejusmodi dociori- 
bus> qui ei rei exponendae operam dederint, facere debenius 
judicium. Quamquam enim nos quidem optimo jure iilud 
commentum omnino delendum censemus, neque facere non 
possumuB, quin iis, qui omnia externa forma meiianiur^ 
sanctissimi sacramenti contemtionem quandam exprobre- 
mus: iamen> cum errorum vis tempore praecedente tauta 



— 22 — 

fiat; ut slnguli, qui ea aetate vivunt, resistere non possint, 
ne mediae aetaiis magistris, quod illi dogmati eo modo ex- 

Eonendo faverint, vitio nimis magno vertamus, cavere de- 
emus. Etenim cum a prima ecclesiae Christianae aetate 
in ipsis loauendi formulis, quae in orationibus et precibus 
adhiberi solebant, ejus errons semen ita lateret, ut homi- 
num, qui notionem' iis injiciendam cogitatione perciperent, 
doctrinae ratione sensim prodire deberet, potius universae 
ante Reformatorum tempora ecclesiae, quam singulorum 
hominum socordiae tribuendus est Qui quidem error per 
se errores genuit calamitatesque magnas Christianis intulit 
Sed demum eo aevo, quo transsubstantiationis com* 
mentum paparum auctoritate sancitum est, miseriarum, ut 
ita dicam, radices plurimas egisse videatur. Itaque de ejus 
omnium maxime pemiciosi erroris origine et natura fusius 
disserendum esse arbitror. 



U. TRANSSUBSTANTIATIO- 

I. ORIGO EJUS ERRORIS. 

Ann. TrantfsubstantlBtlonis voeabolo ea no- 
tione, quae latisaime patet, uana sum. 

§. 7. 

Origo ejus, qui media aetate et exortus et defensus 
est, transsubstantiationis erroris non minus ab antiquae ec- 
clesiae dissensu, quam a Germanorum populorum incli- 
natione quadam ad signa notione confundenda repetenda 
est De priore quidem causa inter theolpgos catnoUcos, 
Luiheranos, Calvinistas post Reformatorum tempora cejia* 
men initum est acerbissimum. In suam enim quisque sen- 
tentiam cum maxima data opera patrum locos interpre- 
lari conaretur, non tam eorum veram sententiam per^ 
scrutari, quam iis falsissime e^j^plicandis suam prooare 
volebat Quam ob rem omnino verum est, quod Marhei- 
neckeius») de ejusmodi stu(^ojudicat: „Si spectas Catho- 
licum,'^ inquit, „in patrum de Eucharistia sententias inqui- 
rentem, omnes id unum profiteri videntur, coguntur etiam, 
eam csse praesentiam Christi in sacra coena, qua conver- 
sio fit specierum in corpus et sanguinem domini: siLuthe- 
ranum audis, realem, si Reformatum, symbolicam docent 
omnes. Quod quidem si CathoUcum decere largiamur, cui 



, — 23 — 

dogmatis sui veritas ipsa in consensu painim magna ex 
parle consistit, parum tamen laudabile hoc negoiium pro* 
testahtibus existimandum est, qiyorum fides et doctrina non 
in consensione omnium temporum posita est^ immo vero 
in dissensione multorum/^ rropter illum autem conatum 
vanum et perversum^ eorum, qui de historia sacramentaria < 
scripserunt, theologorum si recensemus librosy molestissi- 
mus potius labor^ quam ad patrum sententias obscuras ape- 
riendas adjumentum nobis tribuitur. Namque ingens aeumi-^ 
nis subtilitas, qua plurimi de ea re scriptores praestabah^ 
quominus veram sententiam intellijgerent, gravissimum ha- 
bendum est impedimentum; — probabile igitur esse videtur, 
quodidemMarheineckeius de libro suo ingenue profite- 
iur: ^Quamvis tota volumina in hanc disputationemimpendisse 
multos sciam, tamen forsan hanc nostram scriptionem haud 
plane supervacaneam eruditiores existimabunt; cum apud 

^aUos eit Sanciorum patrum sennientiis coacervata, rejecta, 
defensa, deiorta, in usum suae confessionis onmia conversa 
sint, in hoc scripto compositiora saliem invenient et in me* 
liorem ordinem redacta/^ Qua de causa cum de antiquae 
ecclesiae docirina, ut uberius exponeremy mihi tion sit 
proposiium, nonnuila ex ea doctissima dissertatione, cui 
multum ego debeo, repetenda esse benseo. Itaque etsi dif-* 
.ficiUimum est, singulas pairum senientias explanare, quod, 
quid maxime se^erini, saepe ex uno vocabulo diversa ra- 
iione vertendo pehdere videiur, iamen uliimis antiquitatis 
Christianae lemporibus varias quidem de Eucharistia opi- 
niones exstitisse, sed-eampotissimumvaluisse, quae ad con-» 
verSionem quandam specierum incUnaret , ne^ari non 
posse duco. Etenim quamvis Marheineckeius loco Ubri 
adversusMarcionem''), TeriuUianum symboUcam ,tanium in- 

' terpretationem probasse, osiendere conetur, — quod nemo 
repraesenletur, i e. praesens reddatur, nisi absens: nihilo- 
minus eum locuni iniegrum reUnquens, Neandero**) as- 
sentior, qui in Eucharistia fruenda animos Christi corpore 
et sanguine quodammodo tangi aUo loco eidem Ter* 
iuUiano visos esse probavit. Fere idem de Cypriano sen-» 
tiendum esse arbiiror,. eisi eum quidenv meram symbo- 
licam praesentiam nonnullis locis docuisse, verisimiUus 
esse videatur, neque aUier de Irenaeo*), qui et ipse con- 
juhctipnem. corporis et sanguinis domini cum speciebus Eu-* 

. chaiistiae negari non posse puiavit Origines^) autem pa- 
nem in coena sacra, prout ille est per se, non magni ae- 
stimavit, omnemque ejus vim ab hominum cogitatione et 



— 24 — 

aimni deriderio pendere credidit; qua de causa materiam 
panis a consecratiohe verborum, exlemmn corpuis a typico ei 
symbolico diligenter seqrept, ita ut ejus propriam virtutem 
ahii^iyTiv pgwcTLV Tonu hoyo^} esse judicarei^) A quo 
quidem Justinus martjrr discrepat,^) qui non de panis et \wif 
sed de humanae naturae inutatione, per „incamati Christi 
alimoniam efficienda^^') loquitur. Cujus involutae opinionis 
notionem non omnino aperire possumus. Certissimum au- 
tem est, sodetatem quandam totj Xoyoru cum Eucharistiae 
speciebus ab eo probatam, quam sententiam graecae eccie- 
siae nonnulli scnptores inde repetivemnt Justino autem 
in universum omnes inferidris aetatis patres consentientes, 
cum de o/uLooxjcrla sive de intema filii cuin patre unione 
dimicarent, quod eam etiam inde probare studuemnt, quod 
in Eucharistia Dei fihus se nobiscum communicaret, que- 
madmodum fiUus in divinitate cum patre conjunctus esset, 
non tam in substantialem praesentiam, quam in verSm con- 
versionem animos indinasse,") verisimillimum est Sic 
Chrysostomus^ Hilarius, Ambrosius sensemnt Potissimum 
vero eomm primus, cum de Eucharistiae natura more ora* 
tomm paulo magnificentius loqueretur, ad eius doctrinae. 
quam postea ecclesia catholica sanxit^ simihtudinem vel 
proxime accessit, qua de ^causa plurimas illius orationes ad 
mortaUum animos m posterioris aetatis transsubstantiationis 
commentum quasi praeparandos et comj^onendos maximi 
momenti fuisse arbitror. Quomm hominum auctoritas quo 
plus valuit apud optmios quosque, eo facilius populi ger- 
mani, jam per se ad notionem symboUs confundendam pro- 
pensi, ei doctrinae favere coepemnt, cui postea transsub- 
stantiationis nomen impositum est Germani enim cum a 
cultu et humanitate quidem abessent, dociles vero inveni- ^ 
rentur religioni Christianae inteliigendae: — quoniam sub- ' 
stantialem corporis domini praesentiam nullo modo negari 

Eosse recte judicabant^ veram conversionem speciemm pro- 
are malebant, quam praesentiam quandam symbolicam. 
Itaque jam Beda"*) nonnullis locis etsi non satis luculentur 
docuit, tamen eam ita significasse videtur, ut propriam ele- 
mentomm mutationem et cum corpore et sanguine domini 
minime infitiaretur conjunctionem. Similiter sensisse Ca- 
rolum magnum*') et Alcuinum^) ex hbris, qui dicuntur, Ca- 
rolinis et ex utriusque epistoUs cognosci potest; — quam 
ob rem de miraculis in Eucharistia fmenda editis quod 
interdum nobis commemoratur, minime mimm esse debet 
Sic etiam in orationibus, quae ea aetate in missifi oelebran- 



— 25 — 

dis habitae simt, ex quibus nonnullae etiamnunc exstant, 
multa leguntuf de transformatione rerum in sacramento^ 
cujus causam inde repetunt^ (juod idem dominus^ qui aquas 
in vinum mutaverit, in sangmnem suum vinum convertere 
possit — Qua quidem ratione cum omnium animi optime 
praeparati essent ad transsubstantiationis doctrinam perci- 
piendam, el ecclesia universa,. etsi id nomen ignoraret,") 
revera tamen traderet, exstitit Paschasius Radbertus, 
qui accuratioris cognitionis auctor habetur, paparumque de- 
cretis ipsis probatur. Quapropter, quoniam ex ejus hominis^ 
in quo summa erat auctoritas, libro de corpore^san- 

rnedomini illius opinionis natura rectissime intelligitur, 
ejus vita et hbri argumento uberrime disserendum censeo. 

a) MarbeiQecke: Sanctorr. Patt. de praes. Christi in coena domini 
sententia triplex. Berl. 1812. p. 5. 

b) Ibidem p. 6. 

c) TertoU. adv. Marc. cp. XIV. 

d) Neander: Die Gescbicbte der cliristl. Rel. n. Kircbe T. I. p. 327. 

e) Ibidem tom I. p. 389. 

f) Origines in Levit. bomil. VII. Opp. ed. de la Rue T. II. p. 225. 

g) Marbeineclce 1. I. p. 20. Meander 1. 1. T. I. p. 224. 
h) Jastin. Martyr. Apol. I. p. 85. 86. edit. Bened. 

i) MarbeineclLe 1. 1. p. 22. 

ii) Cf. Cbemnitius: Rxamen Concilii Tridentini p. 277. — Usi- 
tatisftima est vetustis scriptoribus similitudo, qua inler si conferunt Eu- 
charistiam, quae duabus rebus constat, et tinionem duarum naturarum in 
persona ChdstL Et quidem in certamine contra Apollinarem et Euty- 
cben, Cbr^^stomus, Tbeodoretus et, Gelasius, ex Sacramento Eucbari- 
sUae probant bumanam naturam in Cbristo per unionem non esse ab- 
sorptam vei traiismutatam in divinam, sed duas veras et distinclas et in- 
tegras esse naturas in Cbristo, siout Eucbaristia dnabus rebus constat 
et duabus conficitur. llla vero argumentatio Eutycben magis confirmas- 
set, quam refutasset, si tunc dogma transsubstantionis in Ecclesia notam 
et receptum fuisset. Et boc argumentum vel solum firmissime probare 
posset, transsubsiantiationem ignotam esse verae et puriori anliquiiati, 
nee video, quid Pontificil vel fingere possint ad eludendam argumenii bu- 
Jos claritatem. Ita ergo et Justinus in descriptione Coenae Domlnicae 
nominat fLtxailoknp;', sed mox suhtjicit simiiitudinem duarum naturarum, 
fai persona Cbristi. Gloriose solent Pontificii Jactare Cypriani sententiam, 
ez sermone de coena Uomini: qui tamen an Cypriani sit, non satis 
certo constat. Ita autem habet 8ente*ntia: Panis iste, quem Dominus 
discipulis ^uis porrigebat,'non effigie, sed natura mutatus, omnipotentla 
verbi facius est caro. Et Pontificii statim volunt, ne dubitandum quidem, 
esse Cyprianum fuisse transsubstantiatorem. Sed ipse verborum suorum 
optimus est interpres. Mox enim subjungit, quomodo mutationem illam 
iBtelligi velit,. inquiens: Sicnt in persona Cbrlsti bumanitas videbatur, et 
latebat divinitas: ita Sacramento visibili ineffabiliter divina se infundit 
substantia, ut esset religioni circa Sacramenta devotio. Sicut ergo in 
Christo duae Integrae sunt et manent naturae, ita mutaiio pani«, de qua 
Cyprianus loquitur, non abolet substantiam panis. 

Hi) Cf* locoa aU. In: Maenacher*» Lehrbuch der christl. OogmeBge- 



— 26 — 

schiebte heravtgegcben von v. KoeUir. KsMel 1884. II. i. p« f t8« 94. et 
qaae contra disseruit Cramer iji: Bossaet: Einieitong in die Gesdiicbte 
der Welt und Reiigion Tom V. P. II. p. 2$t. 

k) Ibidem p. tS4. 

1) Ilildem p. tt6. 

m) Transsnbstantiationis nomine, qaod demnm apud Hildebertam 
Turonensem legiiur, tamen Jam ante ejus aetatem ad eam doctrinanii 
cui postea id nomen impositum est, significandam asus snm. 

U. NATURA £JUS ERRORIS. 

§. 8. 

I 

Paschasius Radbertus fine sec. oclavi (786) hu* 
miii loco natuSy-(fortasse in urbe, quae Basoches appel-^ 
latur) apud sacras virgines Suessionenses'), quibus Tneod 
rada regiae stirpis, Caroli magni consanguinea^ praefuit, 
educatus, saecularis vitae, cui postea se dederat, pertaesus 
collegio monachorum Corbejensium accessit, quorum ab- 
batem Adelardum tanta cantate amplectebatur, ut postea 
vita describenda gratissimam ejus memoriam retineret Dum 
vero ' inter hos coenobii socios versabatur , leste Sir- 
mondo^), non minus virtutis colendae, quam literarum dis- 
cendarum flagrabat studio. lUo autem tempore, quo inter 
monachos vitam degebat, librumillumclarissimum de cor- 
poreetsanguine domini scripsit, qui, quoanno editus sit, 
a viris doctis disceptatur. Arnaldus*) Paschasi^ A.818. 
scripsisse contendit, quod ipse profiteretur, esse W puerum 
et dedicare cuilibet puero, et de turbis, quae exstilissent, 
commemoraret, id quod de seditione Bemardi, Italiae re^s, 
inteUigendum esset, denique quod exsilium Adelardi, qui et 
ipse conjurationis particeps fuissetj satis luculenter significa- 
ret Sed rectiusMabillonius**) et Cointius post Adelardi 
mortem a Paschasio librum scriptum esse dixerunt; Ade- 
lardus vero in exsilium ejectus, postea autem restitutus, 
A. 826. mortuus est Cui successit Wala, frater ejus, qui 
quidem propter auxilium, quod seditiosis Ludovici pii fiUis 
ferebat, in exsilium ad lacnm Lemanum missus est Cur 
jus exsiiii tempore, Paschasium^ librum scripsisse verisi- 
millimum est, i. e. A. 831; eo enim anno Ludovici patris 
regno filii bellum intulerunt Quod autem illud opus se 
pucrum confecisse contendit, vel maxiine reputandum est, 
etiam eum, cui dono dedit, Warinum, Corbejae novae abba- 
tem, putrum appellari, itdque, cum ad ejusmodi munus 
obeundum certe aetas virilis necessaria sit, tales significa- 
tiones poUus ad garruUtatem quandam, quam ad animi sin- 



- 27 - 

ceiitatem« refeirendas esse. Qua de causa et ex temporutn 
«l scriptoris vitae conditione sequitur, ut A. 831. Kber 
:;ompositus siL 

Eadem fere aetate commentarium in Matthaeum con- 
Bcribere coepit, quem cum in Germaniam ad Corbejam 
Novam aedincandam missus, revertisset, et satis longo tem- 
poris intervallo A. 844. abbatis honoribus omatus esset, 
usque ad librum quintum perfecii A. autem 851 eo mu- 
nere, quod a plerisque maxime flagitaretur, se ultro abdi- 
casse et in urbem, quae vocabatur St Riquier, se retulisse 
videtur. JNeque enim probare possum sententiam Basna- 
gei,*) qui ob eam causam, quod doctrinam omnino per- 
versam de Eucharistia tradidisset, Paschasium exsilii poena 
affectum esse ostendere studuit Nam profecto mirum es- 
set, si monachus, qui jam A. 831. illum librum ediderat, 
oui omnibus mox nofus esse debuit, A. 844. ad abbatis 
aignitatis gradum promotus, A, autem 851, ut pro doctrina 
faka poenam lueret, ab eo dejectus esset At enim hominem, 
cujus ea aetatete auctoritas apud plerosque valuit pluri- 
mum, ut molestias et labores, quos subire cogeretur, ultro 
effugeret, vitam solitariam dignitatis splendori praetulisse et 
ad litterarum studia diu remissa eo lubentius revertlsse, 
multo verisimilius est Quo quidem tempore etiam expla- 
natiohem in psalm. 44. (45.), commentarium in threnos, qua- 
iuor posteriores Ubros commentarii in Matlhaeum cum epi- 
stola ad Frudegardum scripsit, et postea Ubro nono ad- 
dendo continuavit Epistola autem ad Frudegardum data sa- 
tis apperte dixit, neminem usque ad id tempus certamen 
contra se iniisse, libro vero duodecimo commentariiin Mat- 
thaeum de iis commemorat, quos ipsum reprehendisse au- 
dierat Itaque illa epistola ad aetatem multo priorem, quam 
ultimi commentarii libri, referenda est, neque secundum Ma- 
billonii sententiam fere sub ejus vitae obitum scripta. Qui 
quidem obitus ab Amaldo et aliis A. 851, quo magistratu 
se abdicavit, tribuitur, a Mabillonio autem et Basnageio 
multo rectius A. 861. Qui annus si ejus moriis justus est 
inde sequitur, ut eo vivente defensores sententiae de Eu- 
charistia diversae extiterint, id quod Amaldus negare au- 
Mis est 

a) M a b il 1 n : Aeta sanctoram ordinis Benedictini seec IV. p. 1 2%, sqq. 
Basnage: Histoire de Tdgiise p. 909: on croit, qae Basoches fut le lieii 
de sa naissance, parce qu'il ecrivit un traite des miracles de VaJerius 
et Rufin, a la pri^re des liabitans de cette petite ville. On li( dans une 
chronique .manuserite da monast^re de Corble, qae Pascliase etoit n6 a 
Rome, e( que ce Ait Adelaid qul ramene en France. Tritlieme a peat 



#. 



— 28 — 

«tre Btiivi la mSflie id^e, lors qu^il a attribue a Paacli. Radb. nne tra* 
daetion de la vie des peres grecs; mals ii est ^vldent, que Tritheme 
et les Gtaroniqoeors de Corbie ont eonfonda Pascbase Radberte avec Pa- 
achaae le diacre de Rome, qqi vivoit soas le Pape Symmaqae. 

b) Paschasii Radberti opera edidit Sirmond. Par. 1618. in 
cjos vita. 

c) Arnauld: La perpetuite de reglise catholique touchant reucba- 
ristie vol. I, S. p. 731 : „Le livre n*6tait destind que pour rinstruction di 
jeune bomme, aussi qa*ii le remarque lai -' mSme. Neanmoins comme il 
y avait ramasse plosieura des verit^s, qni sont repandnes dans les p^res, 
«t qtt*il y avait expliqui non seulement la nature de ce sacrement, mais 
aassi les myst^res, qu*ii enferme et la disposition avec laqueiie il en 
faut approcher, il fut tr^s blen re^u** est. 

d) Mabillon Acta sanct. ord. Ben. saec. IV. p. t. — Praefat. p. 6: 
Pascbasios librum de corpore et sanguine domlni composuit tempore ez- 
siiil cujusdam abbaiis sul, quem ipse in prologo Arsenlum et alteram aol 
saeruli Jereniiam vocat. His nominibus sanctnm Adelardum abbatemCor- 
bejensem, qui ab A. DCCCXIV. in annos septem apud Heriam Insnlam 
ezsulavlt, designarl hactehus emdltis viris persua^um est: qul icclrco 
Radberti Ilbrum de corpore et sangulne dominl clrciter A. DtJCCXVIII, 
scriptum fuisse communi consensu tradiderunt. Et mea quldem persnasia 
foit, dum Paschasil opus reperi de rebus gestis Walae abbtftis, fratria ef 
auccessoris Adeiardi, qoem Waiam perpetuo et Jeremiam, Adelardum 
vero Antonlum vocat. sane idem auctor in libro Sancti Adelardi abba- 
tis testatur, Adelardum allquando Aurelium, Augustinum aliquando Anto«- 
nium cognominatum fuisse, Arsenium aut Jeremiam nusquam. Hane ar«- 
guroenta fateri nos cogunt, librum Paschasii scrlptum esse tempore ex- 
silil Walae abbatis, quod ab A. DCCCXXX. ad XXXIL contigisse aperte 
colligitur ex Dialogo Paschasil de Walae gestls. Contigit Istud Walae 
exsilinm per lubricas illas et funestas tempestates, cnm Ludovicl Au- 
gusti illii et Francorum magnates de principatu digladiabantur eqt. „Porre 
istius Walae exsilii tripllcem locum Radbertus designat — — • Ex hia 
conilcio, Paschasii librum serins annis tredecim scriptum esse.^^ Cf. 
Basnage: Histoire de r^glise p. 910. 

e) Basuage h. de r^glise p. 922. ' 

§. 9. 

Libri vero ipsliis argumentum^ de quo mihi praeterea 
commemorandum esi^ ita accuraiissime exponi posse duccg 
ut, quoad ejus fieri potest, Paschasii Radlberli ipsa verba 
proponam toiumque ejus ' orationis filum sequi siudeam. 
Disseruit igilur in eo, quem nominavi, libro hunc in modum: 

A Deo omnia sunt creata totaque natura ejus volim- 
tate ita cubematur, ul, quaecunque velit, facillime perficere 
possit Itaque quae nobis reputantibus naturae leges ne* 
gligere videntur, minime contra naturam fiunt, sed secun- 
dum illius, qui ejus Tundamenta jecit, arbitrium. „Etideo*) 
inquit" nuUus movealur de hoc corpore Christi et sanguine, . 
quod in mysterio vera sit caro**) et verus sit sanguis, dum 
sic ille voluit, qui creavit. Omnia, quae voluit, Dominus 
fecit in coelo et in terra. £t quia voluii, licet in figura pa* - 



— 29 — 

nis et vim haec sic esse, omnino nihil aliud quam qaro 
Christi et sanguis post consecrationem credenda sunt Et^ 
ut mirabilius loquar, non alia plane, quam quae nata est 
de Maria et passa in cruce, et resurrexit de sepulcro." 
Quod si cui ab initio minus probatur, is et V. et N. T. 
a prophetis et a Christo edita miracula contemplari de- 
bet, ut facinora mira et singularia ad hominum fidem fir- 
mandam confecta esse inteUigat Omnia vero, quae mira 
edidit, hanc ob causam facta esse, concedendum e$t, ut- 
homines ducerent, „quod Christus est verilas, veritas au- 
tem Deus est Et si Deus veritas est, quidquid Christus 
promisit in hoc mysterio, utique verum est, et ideo vera 
est Christi caro et sanguis, quem qui manducat digne ha- 
bet vitam aetemam in se manentem.^^ „Ubi si naturae ordo 
requiritur^ succumbit ratio, et tamen manet extra humanam 
rationem facti veritas, ita ut in ratione fidei vis deitatis et 
potestas efficax^) modis omnibus credatur, quia dubietas 
mentis, licet bonae vitae sit, qui accipit, excludit, ne ad hu- 
jus sacramenti intelligentiam pertingat.^^ Quod quidem mi- 
nime esset, „si totum visibile fieret, nulla fides, nulla vis 
spiritualis, nulla alia res, quam quae oculis et gustui sub- 
jaceret" Neque igitur quidquam aliud, nisi fides hujus sa- 
craiTienti natUram discernit: „omnes enim homines my- 
sterium**) accipiunt, fideks autem mysterii virtutem."*) 
Quae^) quidem „plenissime accipitur, neque ab alio, quam 
ab ipso Christo pontifici pohigitLir, licet visibilis sacerdos 
assistere et singuiis tribuere videatur, quia, quod iste per 
ignorantiam ommbus mdifferenter tribuit, Christus virtutis 
majestatis suae interius, cui ad remedium, cuique ad judi- 
cium tribuatur, discemit" „Sed quia Christus vorari fas 
dentibus non esl, .voluit in mysterio hunc panem et vinum 
veram camem suam consecratione spiritus sancti potentia- 
liter creari: . creando vero quotidie pro mundi vita mystice 
inunolari, ut sicut de Virgine per spiritum vera caro sine 
coitu creatur:. ita per eundem ex substantia panis et vini. 
mystice idem Christi corpus et sanguis consecretur." „Unde«), 
quia mysticum est sacramentum, nec figuram illam negare 
possumus; omnis enim figura alicujus rei figura est, et 
semper ad eam refertur, ut sit res vera, cujus figura est 
Veritas est, dum corpus Christi et sanguis virtule spirilus 
in verbo ipsius ex panis vinique substantia efficitur. Fi- 
gura vero dum sacerdos quasi aliud exterius gerens, ob 
recordationem sacrae passionis ad aram, quod semel ges- 
tum est, quotidie immolat agnum/^ Cujus rei jam in Israe- 



— 30 — 

litarum histoiia et manna e coelo supeditatum et sacra 
legalia, quae fieri solebant, fuisse videntur significationes^ 
ita ut quod nobis revera manducare Ucet, illi Christi' cor- 
pus TvitDciZq comedisse intelligantur*»). „Cujus») oblatio 
iteratur quotidie, primo quoniam quotidie peccatur, quod 
licet omnia peccata condonatk sunt ih baptismo^ infirmitas 
tamen peccatis adhuc in came manet, secundo ut sicut fuit 
arbor vitae in paradiso^)^ ita sancta Dei ecclesia habeat in 
^e mysterium vitae^ quod in eodem ligno figurabatur, ex^ 
quo qui edunt, servantes mandata vitae^ nequaquam pos- 
sunt mori in aetemum, tertio'") ut quicunque digne hane 
vitam sumant, renati unum efficiantur, ut sicuti jam per 
baptismum Christum induunt, ita Christus in iis per hoc sa- 
cramentum corporaliter maneat") £temm') non sicut qui- 
dam volunt, anima sola hoc mysterio pascitur, quia non 
sola redimitur morte Christi et salvatur, vemm etiam et 
caro nostra per hoc ad immortalitatem et incormptibilitatem 
reparatur. Ut enim in hac mortali vita nisi vino et potu 
-non vivitur, sic ad illam aetemam non pervenitur, nisi auo- 
bus istis ad immortalitatem spiritualiter nutriatur. Et ideo 
bene in calice simul redduntur, quia de caUce uno passio- 
nis Christi haec duo nobis ad vitam manarunt. Unde non- 
nunquam viaticum appellatur, quo si quis fruitur in via, 
pervenit ad vitam, quam in se nabet et falsitate nuUa fal- 
Utur." Quod quidem mysterium „in pane et vino eam ob 
causam celebratur^ quod panis unus exmultis naturaliter 
granis efficitur, ex quo nostra in Christo commendatur unitas, 
simiU autem modo et in vino, quod vinimi ex multis liquatur 
uvis." „Quod vero calorem") etsaporem carnis minimeprae- 
bet, virtus tamen fidei et intelligentiae, quae nihil de Christo 
dubitat, totum illud spiritualiter sapit et degustat, quia, ut dixi, 
qui verbo creavit haec, verbo cum spiritu saneto coopera- 
tur. Avidius autem requirilur, quod latet et pretiosius est, 
quod cum fide quaerilur. Ideo quoque sic delbuit hoc my- 
sterium temperari ut et arcaila secretomm celarentur infi- 
dis, et nihil deesset vere credentibus promissae veritatis, de 
quaF) ut et ipsi fideles fiduciam perciperent, et alii de mi- 
raculo ad fidem solidarentur et de Christi gratia uberius 
participarent, saepe haec mystica corporis et sanguinis sa- 
cramenta visibili specie in agni formam aut in camis et 
sanguinis colorem monstrata sunt.^^*i) Quam ob rem cum 
ejusmodi quid non ex mortalium volunlate pendere intel- 
Ugatur, „non verbis humanis, sed procul dubio divinis ef- 
ficitur et mandatis.'') Sic itaque licet sacerdos benedicat, 



— 31 — 

ipse est, qui benedicit et fran^t et per manus ministromm 
mstribuit credentibus, dicens: accipite et bibite ex hoc 
omnes.*) Quod vero ante passionem id sacramentum in- 
stituity id ob eam causam factum est^) ut de legali Pascha, 
quia umbra removenda erat, veritas ciarescereL Qua qui- 
dem nulriebanlur ^t apostoli, qui non jejuni et corpus et 
«anguinem percipiebant, et nos, ^ui cum summa religione je- 
juni communicare solemus non oamaliierj sed spirilu^ter. 
Licet igitur panis in eamem et vinum commutetur in san- 
guinem, veluti a natura probatur, tamen altius.consideranda 
sunt haec, ubi non modo caro et sanguis Christi in nostmm 
convertuntur sanguinem aut camem, verum nos a camali- 
bus elevant et spiritales efficiunt Hoc sane in nobis nu- 
triunt, quod ex Deo natum est, et non quod ex came et 
sanguine." — „Ubi spiritualis esca est,") et potus sumitur 
et spiritus sanctu^ j^r eum in homine operatur, ut si quid 
in nobis camale adhuQ est, transferatur in spiritum et fiat 
homo spiritalis, quid commixtionis habere poterit? Quan- 
tum igitur distat vita illa aetema ab ista mortali vita, tan- 
tum est iste cibus omnino praeeminens ab illo communi, 
quo simul nobiscum eiiam animdlia vivunt" Cui,miracuIo 
ut majorem fidem adhibeat, impellitur, qui sanctorum pa- 
tram^) de Eucharistia sententias non igiioret Sic enim 
Sanctus Augustinus 'de hac re judicat, quocum congentit 
Ambrosius, cujus sententia planissima et verissima in e(^ 
est libro exposita, quo ait, „quia ipsa est caro Chrisli in sa- 
cramento, quae in cmce pependit, et quae de Maria vir- 
gine sumta est, et sanguis, qui fluxit ex latere." Simihter 
Cyprianus et Cyrillus et Eusebius censuemnt 

a) PasGhasU lladb. Opp. ed. Sirm. p. 1556. D. E. 

b) Cf. ibidem d. 157t C. Snbstantia panis et vini in Christi car- 
nem et sanguinem eflicaciter interias commutatur, Ita ut deinceps post 
eonseerationem Jam vera Christi caro et sangnis veraciter credatar, et 
Bon aliud, quam Ctaristi pania de coelo credentibas aestimetar. 

c) Ibidem p. 1658. D, 

d) Ibidem p. 1617. B. Qoicuaque indigne comederit, non virtutem 
carnis, sed Judicium sibi sumlt. Porro si quis peccator est, et Jam pec- 
eare desinit, tamen caro Christi sacramentum efficitur, ut per hoc et 
^se ad veram innocentiam radeat. Veram tamen etsl iia loquimur, non 
existimandum est, qaod liic aut ilie allud accipiat, quam Cliristi carnem 
et sangoinem. 

e) Ct Pasch. Radb. epist. ad Fmdegardam in opp. p. 1691. D. . 
O Ibidem p. 1678. K. 

g) Ibidem p. 1664. A, 
h) Ibidem p. 1567. 

i) Quae a Paschasio capite sexto et sept. exponuntur, quia ejas 
aon propria sunt, at doetrfaiae conspectus facillor asset, a me omissa sont. 



» 
I 



• t 



- 32 — 

k) Pasdi. opp^ p. 1678. 

1) Ibidem p. 160S. D. 

m)*Ibidem p. 1579. 

n) Qnod uberius expHcans pasch. summa Ingenll acle docet, ut Chri- 
stns non volnntatla solnm, sed naiurae qnoqne nnltate Deo esae eon- 
junctum, slc etlam nos paullMtim Cbristo Ojuooxicrtoxfs fieri debere. 

o) Paschasii opp. p. 1592. D. 

p) Ibldem p. 1593. D. 

q) Cujus rel nonnnlla exempla affemntur cp. XIV. p. 1594. 93. 

r) p. 1597. 

s) 9aec verba, quae Inferloris aetatls doctorum praeceptls contraria 
sunt, oum laici postea a vino bibendo probiberentnr, miserrlme detorqnet 
Sirmondns p. 1593. 

t) p. 1609. C. 

u) p. 1606. C. 

v) p. 1691. 

§. 10. 

Ex quo libri argumento inlelligitur, P aschasii Radbefti, 
si paucis complectimur, sententiam fuisse hanc: extema sym- 
bola panis et vinum sacerdotis consecratione in corporis 
et sanguinis domini substantiam ita transformantur, ut etsi 
sapor et odqr priorum elementorum manet, tamen ipsum 
Christi corpus ea forma, -quam illa exhibent, adesse pu- 
tandum sit Quae quidem doctrina^ cui jam diu semina 
jacta erant, a Paschasio primo accurate et exquisite pro- 
posita^ quamvis ecclesiae universae consensu probaretur, 
nihilominus adversarios nonnullos excitavit, qui illam, quam 
usque ad eam aetatem in doctrina iradenda adhibere li- 
cuerat> ambiguitatem retinendam esse^ opinarentur. Quo- 
rum hominum opiniones cum ecciesia Catholica, quae us- 
que ad Reformatorum aevum nunquam transsubi^tantiatio- 
nis doctrinam impugnatam esse contendit^ ad ejus dogma- 
iis normam interpretari et de certainine ipso, quod cum 
Paschasio inierunt, plurima comminisci ausa sit: ut vera 
eorum notio hbrorumque argumenta recte cognoscantur, de 
iis viris singulis disputandum esse mihi videtur. 

§. 11. 

Inter quos est Ratramnus siipe Bertramnus. Num 
vero qui exstat de corpore et sanguine domini ad Carolum 
Calvum liber ipsi Ratramno an Joanni Scoto iribuen- 
dus sit, dubitari potest. Namque Joa. Scotum scripsisse con- 
tra Paschasium, qui ea aetate vixerunt, scriptores ignorant 
quidem, Adrevaldus vero monachus jam A. 870, ut eum 
refelleret, iraclatum de corpore et sanguine Christi contra 



— 33 — 

ineptias Joa. Scoli*) composuit Etsi autem Hincmar'*) con^ 
tendit^ putavisse Joa. Scotigenam, sacramentum altaris non 
verum Corpus et verum sangiiinem domim esse, sed memo- 
riam tantum veri corporis et sanguinis, et ipse Berenga* 
rius Turonensis commemorat, librum ilium contra Pa- 
schasium compositum argumenta repetere a patribus saiictis, 
Ambrosio; Hieronymo, Augustino, — qualis revera est is, de 
quo disserimus, liber, — cui accedit Ascelini epistola ad 
JBerengarium*): tamen Gerbertus^), qui satis muitus est in 
controversiis enarrandis, de Joa. Scoto nihil addidit, et quae 
ab aliis scriptoribus ex eo libro aflferuntur, vei maxime con- 
sentiunt cum argumento ejus operis, quod nunc Ratramno 
tribuitur; ita ut, quod Petrus deMarca*) putavit, verisi- 
millimum sit,^) libri ejusdem modo Ratramnum, modo Joa. 
Scotum») auclorem habitum, illi vero, cujus nomen in an- 
tiquissimo codice^) inveniatur, revera tribuendum esse. An- 
tea autem De Saint Boeuve et nonnulli alii theolo^ 
pontiiicii hunc Ratramni librum ita explicare tentaverunt, ut 
sententias de Eucharistia Paschasio faventes continere vide- 
retur;') veteres vero a Reformatis librum scriptum et sup- 
positum esse suspicari non dubitaverant: sed et illud con-^ 
sUium et hanc opinionem vana esse, ostendit Basnageius.^) 

a) V. D^Achery: Spicilegium Tom. I. p. 150. 

b) de PraedestinAtione cp. 31. 

c) Cf. Lanfranci Opp. p. S4. S5. Cf. Arnaald la perp^tnitS de la 
fol catholiqiie touchant rEucharistie, suite du tome premier p. lOSl. Gie-* 
leler Lehrbnch der Kirchengesch. II. 1. p» 90. 

d) Oerberti de corpore et sanguine Ubellas In: PesU thesaan anec*> 
dotoram. tom. I. ps. II. p. 131 — 48. 

e) Epistola ad D'Acheryum in hujns spicilegio. Tom. II. 

f) Basnage: Histoire de l*^glise ^«933 nonnnlla attulit, quae facinntf 
at Jianc sententiam non tam veram) quam verisimiliimam habere possi- 
nas. Mirum enim esse, quod Jam A. 870 quis (Adrevaldus) exstiterlt, 
qoi contra Scoti ineptlas scripserit, neque satis cognoverit, illum ejus ope* 
ris, qnod ad refutandum omnem operam contulerit, minime esse scripto* 
rem, negari non potest. 

„11 y avoit donc,** inqnit Basnageius, „dSs le tems de Charles la 

Chaave un trail^ de Jean Scot, qui ^toit connu, qoi portoit son nom^ 

qae les amis de Paschase refutoient; et par cons^quent cet autear ne 

s*etoit pas cach^ sons le nom deRatramne, comme on le pr^tend. Hin&'> 

mar qui vivoit dans le m^me temS) ^onnoissoit aussi les sentiments de 

Bcot, qnl ne les dissimoloit pas k rombre d*nn nom ^tranger* D'un 

aatre c6te Tanonyme de Cellot parle du traitS de Ratramne; il falloit 

deno, qa*il y edt de son tems an traltd de Scot, contre lequel Adre-» 

valde ^crivoit, et an antre traiti de^Ratramne contre Paschase, qul 

iteit cite par ranonyme de Cellot. On continua dans les si^cles 8ul«> 

vans & distingaer ees deux oavragea; car d*an cdt^ Berenger se ser- 

▼oit da Uvre de Jean Scot poiu appayer son sentiment • D*an autre 

eM Slgtbert de Gembloarf| qai vlvoU aa cojniMnGement da sljBCie XII) 
Reater, d« eacliaritt« 3 



— 34 — 

parle du tra&te de Ratramne/' Qnod qnidem argnmentnm magn) revera 
est momentl, sed tamen non suflricit ad sententiae mibi probatae infringen-> 
dam auctoritatem: nam, ut supra dixi, permulta, quae afferuntar ex libro 
Scotf, nibil discrepant a Ralramni libro, neque audiendus est Basnageina 
qnl „<m ironve quelque conformit^,^* inquit, entre ces ierits, car dans lea 
citatioBS, qa^nn nomme Ascelin a faites de rouvrage de Jean Scot, on 
voit une pri^re, qui se trouve mot-a-mot dans le traite de Ratramne. 
Cette derniere remarque seroit la plus forte, mais eile tonibe d'elle- 
mSme, lorsqu^on d^couvre que c^est une pri^re de Gr^golre le Grand, qne 
ces deux auteurs ont pu citer en mlmes termes. Mais de plus il est 
fanx, que ceia soit, car il-y a quelque dilf^rence entre ces citations. 
Neque magis probari potest, ab eo rem illam vel maxime miram, quod 
etiam Scotus opas Carolo Calvo dedicaverit, eumque in bac dedicatione 
eodem modo, quo Ratramnus, Carolum calvum magnum appellaverit, sie 
explicari: „0n a donne qnelquefois a Cbarles le cbauvele titre de grand; 
mais il n^^toit pas encore empereur, lorsque Ratramne ecrivit sur rJSn- 
cbaristie*, ainsi la preface, dans laquelle on donne a ce prince la qua- 
lite de grand et d^empereur , est supposee. (?) On peut avoir fait la 
mdme supposition ponr l*onvrage deScot, mals il ne suit pas de Ik qnUI 
n'7 ait qu*un seul ouvrage/^ Contra quem Arnauld: la perpitnit^ I. i^ 
p. 1035. 26. sic acutissime disseruit: Je doute, qu'on trouve, qne per-> 
sonne ait Jamais donne k ancun des autres Cbarles ee titrc. ( — Atta- 
men ipse Mabillonius: Acta Sanct. ord. Bened. IV. 5. pracf. p. 1S9: 
Exempla non desunt, inquit, in quibus hoc elogium (Magni) hnic regl 
(Carolo calvo) tribuitnr,*^ (sed exempla nuUa attnlit.) Sl ron 
suppose, que ce titre est faux, 11 est bien ^tranger, que le hazard eiii 
produit la rcncontre d*une meme faussete dans deux^livres dilTerenls, qnl 
anroient eu d'ailleurs tant de ressemblance. Et si en pretendant, que le 
titre est v^ritable, on veut, que Jcaii Scote ait marqu^ Charles le chauve 
par le nom de Cbarles Magne, comme il est certain, que ce titre esi 
extraordinaire et qn'il n*a point e(6 donn^ eommunement i ce prlnce, U 
serait bien etranger eneore, que la fantaisie de deux hommes diff^rentr, 
que Ton a peine a distingner d'ailleurs, se soit tronv^e tournee & don- 
ner ce titre extraordinaire k Charles le cbauve. 

g) Joa. Scotus ab iis scripioribus, qui doctrinam de EnchariaUa ca- 
tholicam traduat, iniqne vituperatus est. Attamen etsi a doctrinae cu- 
Jusdem panthelsticae suspicione liberari nequeat, nihilo tamen mlnaa sa- 
gacissimns rerum divinarnm perserutator fnisse dicendus est. fleqtte enlm 
quidquam aliad spectavit, quam ut religionem Cbristlanam, qvam abao- 
Inte veram esse sibi persuaserat, argumentis a ratlone repetitif eontlr- 
maret. Itaque quamvis saepissime erraret, tamen philosophiae 
Christianae fundamenta Jecisse videatur. Hlort: Joa. Seotns ErigOMi 
eder von dem Ursprnng einer cbrisll. Phtlosopbie und ihrem heil. Bemfe. 
Staudenmeyer: Joh. Scotns Brigena nnd die Wissenscb. ael-* 
ner Z eit. Basnage histeire de r^glise p. 936. ( — Basnageins antem pniai| 
quod a multis scriptoribus relalom est, Joannem aliquem ab Alfredo • 
Gallia vocatnm et monasterio praeposiium per ifatos alumnos cultria ease 
trucidatum, referendnm esse ad Joa. Scotum; li^ qnod fierl non poase 
ostendit MablUonius Acta S. S. IV. ll. p. 507^13. qnem seqnnntar 
etiam reeentiores huJns rel scriptores ut Hiort: 1. 1. p. 144. Cieseler 
l.LII. 1. p.58. Cf. Histoire lit^raire de la France par des reli- 
gleux Benedictins de la eongr4gatlon deSt. Maur. VoI.y.p.4l8« 

b) Cf. MabilloB Acta S. S. ord. Ben. saec. IV. i. praef. p. 14. 
„In Belgil partes profectua Lanbiense adil monasterium, ubl Inter codieea 
manuscriptoa heae pavoofi qui rcstani, blnof repeil, wmm vetuatiaaiaMMi 



-r- 35 — 

ab annifl sane octingentis ezaratHm , In quo cdntinentnr opQscuIa dao; 
primum de corpore et sanguine domini, sobsequens de praedestinatione, 
iilud anico, lioc dnobus libris consians*^ -^ „et certe scriplum esse sub 
iinem saeC' IX. facile suadet ipsa scriptorum fprma, quae omnino Ra- 
tramni aetatem sapit, nec dnbito, quin is ipse sit codez, quo usns est 
Herigerus, ejus leoi abbas in <ne saec. X. Ez bis magna nobis praeju- 
dicia suppetunt, Ratramnum esse auciorfm libri, qnem sub nomine 
Bertramnl circumferunt , nimirum quod in codice Laubiensi pervetusto 
Ratramni praeferat nomen, quod conllnentes in eodem codice habeat 
genuinos libros duos de praedestinatione, qui omnium consensa Ratramno 
cooscribuninr auctori, quod denique Herigefus utrumque opus ipsi tri- 
lliuat. His addo styli similitadinem et scribendi genus eum aliis Ratramn| 
operibus convenientem ect* ect/* Curjudicio Justo cf quae disseruit Ar- 
nauld la perp£tuit6 I. t, i009 — 87. ubi ita opinione praejudicata ducl 
intelligltur, ut ipsa mendaeia elequi non borreat, velut p. 1036: „Car 
Ton ne trouve point que personne ait parii^ de Bertramne avant Sigeberf 
qui composait son livre des ecrivains ecclesiastiques environ 11 iO/^ Atr 
tamen Gerbertus de Ratramno commemorat, qui A. 99 i. demum summl 
pontliicis dignitate ezomatus est, antea vero librnm de corpore et san* 
gaine domini scripslt. 

i) MabUlonius Acta S. S. IV. S. p. 87« 

K) Basnage histoire de reglise p. 934. 35. 32. 

§. 12. 

Qui quidem Ratramni*) liber re^s Caroli calvi jussu 
eonfectus non camalem, sed spiritualem praesentiam domini 
saiis clare docet^ ita tamen^ ut interdum aLuthero ad Cal- 
vini sententiae similiiudinem accedat**) Argumenta vero, 
quibus sententiam suam scriptor af&rmare studuit^ ad verba 
haec sunt: 

„Ble panis, qui per Chrisii verbum et ordinationem 
usu legitimo Christi corpus est, aliud exterius humanis sen* 
sibus ostendit, et aliud interius fidelium mentlbus clamat 
Ext^rius quidem panis> quod antea fuit^ forma praetendi* 
tur, color ostenditur, sapor accipitur. Ast interius longe 
aliud, multo pretiosius multoqu<s excellentiusintimatur: qma 
coeleste, quia divinum i. e. Christi corpus ostenditur, quod 
non sensibus carms^ sed animae fideiis contuitu adspici** 
tur, accipitur, comeditur. Vinum quoque, quod Christi verbo 
et ordinatione Chrisli sanguinis efficiiur sacramenium, aliud 
inierius continet Quid enim aliud superficie, quam sub^ 
stantia vini conficitur? Gusta, vinum sapit, odorare, vinum 
redolet, inspice, vini color cemitur. At interius si conside- 
res, jam non liquor vini, sed Uquor sanguinis Chrisli cre» 
dentium mentibus,* et sapit, dum gustatur, et ex odofaiu pro- 
batur, et agnoscitur, dum conspicitur. Haec ita esse, dum 
nemo potest abnegare, daret quod pms ille vinumque fi- 
gurate(?) Chrbti corpus et sanguia exisistant INp^ emja^ ' 



— ^6 — 

secundum quod videnlur, vel camis species in illo pane 
cognoscilur, vel in illo vino cruoris unda monstralur: cum 
iamen post mystieam jconsecrationem nec panis jam dicilur 
nec vinum, sed Christi corpus et sanguis. Nam si secun- 
dum quosdam figurate hic nihil accipitur, sed totum in Ve- 
ritate conspicitur: nihil hic fide opus est, quia nihil spiri- 
tualiter geritur, sed quidquid illud est, totum secundum 
corpus accipitur. Ita nihil absurdius quam panem camem 
accipere et vinum san^nem dicere. Nec jam mysterium 
eril, in quo nihil secreti, nihii abditi continebitur. Et quo- 
modo jam Christi corpus et sanguis dicitur, in quo nidla 
permutatio facta cognoscitur? At quda confitentur, et corpus 
et sanguinem Christi esse; nec hoc esse pottiisse, nisi factain 
melius commutadone; Jieque ista commutatio corporafiter, 
sed spiritualiter facta sit: necesse est, ut jam figurate facta 
esse dicatur, quoniam sub velamento corporei pa- 
nis et vini spiritualiter corpus et sanguis Chrisii 
exsistunt." ect 

„Si panis et vinum superficie tenus considerata fuerint^ 
creatura sunt, mutabilitati cormptionique subjecta: sin vero 
mysterii perpendis virtutem, vita sunt, participantibus im- 
mortaKtatem tribuens. Non ergo sunt idem, quod cemun- 
tur et creduntur. Secundum enim quod cemuntur, corpus 
pascunt corraptibiie, ipsa cormptibilia; secundum vero quod 
creduntur, animas pascunt in aetemum victuras, ipsa in^ 
cormptibilia." — 

„In orationibus, quae post sumtionem mysterii corporis 
et sanguims Christi mcuntur, sic sacerdotis voce dicitur: 
Pignus aetemae vitae capientes, humiliter impioramus, ut 
quod in imagine configimus, sacramenti manifesta olim par* 
iicipatione sumamus." At pignus et imago aiterius rei sunt) 
id est non ad se, sed ad aliud respiciunt. Pignus enim il- 
lius rei est imago, cujus similitudinem ostendit. Significant 
enim illam rem, cujus sunt, non manifeste ostendunt Quod 
enim ita est, apparet, <|uod hoc corpus et hic sanguis rei 
futurae pignus sunt et imago, ut, quod nunc per sunilitu- 
dinem ostendilur, in futuro per manifestationem reveletur. 
— Perfice, quaesumus, per tua sacramenta in nobis, do- 
mine, ut, quae nunc specie gerimus, olim rerum veritate 
capiamus." „Dicit, quod per speciem gerantur ista, non in 
veritate i. e. per similitudinem, non per ipsius rei manife- 
stationem. Diffemnt autem a se species ei veritas. Qua- 

S^oj^ter corpus et sanguis, quod in ecclesia geritur, differiab 
o corpore et sanguine, quod in Christo per resurrectio- 



~ 37 — 

nem jam glorificatum agnoscitun^' — Addemustandem, qiiod 
ille. pams et calix, qui corpusetsanguis Chrisii nominatur9.mer 
moriamrepraesentet dominicae passionis siye mortis/^ ect. ect 

a) Batramnus de corp. ^t sang. Domini ad Garol. calv. regem etf. 
Jac. Boilean. Paris 17 IS 1» iZ. Kqnidem locos supra propositos ex- ^ 
cerpsi ex:Maenselier: Lekrlmcli. der Dogmengesch. heraasgegeiien vob 
von CoeUn. Kassel 18a4, IL 1., pu tSO Cf. Hospinian: bistoria sacra- 
nentaria I. p. 851 — 26a 

b) Librnm non satls clare et tuctllenter scriptnm esse, negarl' non 
potest, ut non omniho injuste Judicet Amauld: I^a perp^tidt^ eet.^l. 
p. 1031: Si cet antear semble en vingt endroits 8'ecarter de la dootrUMB 
de la pr^sence r^eUe, il fait semblant en tout autres endroiis de l'approa- 
ver et de la vouloir etablir contre ceux a qui il viendrait en pens^e d'e|i 
avoir le molndre doote^ en sorte que i*on ne sait a quoiseiixer ni s^arr^- 
tor'^ — Qaod autem hoo dlssereDdi genus ei, quod Joa. Scotus in Itbro, 
qul est de divisione naturae, adiUbuH, simiUimum et hane ob causamQpu^ 
ab eo compositum palat, absurdam est et ridieulum. Ipse Mabillo- 
nius V. $. 11. g) Batramnl operibus hunc librum esse parem een- 
set. Cf. Cramer In Bosfiuetr Geschichte der Welt und BeUgion. Tonti. V. 
P. t. p. t55: — Well Batramne eln allzuoflTenbarer Bestrelte^ der 
Transsubstantiation und gleioliwohl fui einer HeiUgen erkl^t ist, so. hatte 
man ihm lieber sein Werlc vom Ahendmahle abgesprochen , solches- dem 
Johannes Erigena zugeschriehen und diesen fur einen Irrgiaubigen erfclftrt. 
Arnaald hat wirkUch um dieses isu beweisen, aUe Krftfle seines Geistes 
au/gefordert; aber vergebens, indem MabUIon unwidersprechUch dargethan 
hat, daf^ Batramne der Verpisser des Werke» sel', dessen Inhalt so sehr 
wider die Transsubstsntiatton streitet. Man ist also gendthigt gewesen, ihn 
dnrch allerlei geswungene Erklftrungen reohtgtaubig smi machem Einige 
baben vorgegeben, Christus wftre im Abendmahle kOrperUcher und fiihl- 
■barer Weise, und nicht unter denHutten der ftnsserliohen 2iifftUigkeiten 
des Brodtes uud des Weines gegenwftrtig; andre, dafs der Aussprach^ 
Cbristus sel niidit wabrhaftiger Weise im Abendmahle gegenwartlg, so 
viei bedeute, als, er sei nicht aaf eine sirvnliche Weise darinnen. AUein 
wem Konnte Jemals einfailen, den I.eib Chrlstl zu sehen, zu ffihlen, zu 
brechen, wenn er nur Brodt sah, unit etwas m- behaupten^, was* nleht 
•hno elne ybUlge Verwlrnuig des Verstandos gesagt werde» hann. 

§. 13. 

Praeter Katramnum Rhabanus Maarus^ Moguntiaei 
cpiscopus', contra Paschasium scripsisse fertur, quuin in 
Epist. ad, Heribaldum') haec Ibgantur: ^QuTdam nuper de 
ipso sacramento corporis et sangxiinis Domini non rite sen- 
tientes dixerunt hoc ipsum esse corjoiss et sanguin^n Do- 
mini^ quod de Maria virgine natum et in quo ipso Domi- 
nus passus sit in cruce et resurrexerit de sepulcro.**) — Cui 
errori quantum potuimus, ad Egilonem abbatem scriben- 
les, de corpore ipso quid vere credendum sit, aperuimus." 
Quae epislola ad Egilonem dala inleriit quidem*'): attamen 
quod fecerit judicium de Eucharistia, ex mullis ejus Ubro- 
rum locis; quorum noimuUos aireremus, satis cognpsci po-^ 



/ — 38 — 

t 

test Etenim praeter duos locos^), qui si oraiionis fihiin 
abrumpas^ transsubstaniiationis doctrinam probare videntur, 
quaecunque alias tradidit, de spirituali praeseniia in-' 
telligenda sunt* 
^ „ — Maluit emm dominus/* inquit^ „corporis et san- 

guims sui sacramenta fidelium ore percipi^ et in pastum 
eorum redigi, ut per visibile opus invisibiles ostenderentur ef- 
fectus. Sicut enim cibus malerialis forinsecus corpu^ nutrit 
et vegetat, ita etiam verbum Dei intus animam nulrit et ro- 
borat, aliud est sacramentum, aliud virtus sacramentL Sa- 
cramentum enim ore percipitur, virtute sacramenli interior 
homo saiiatur: sacramenium in alimentum corporis redigi- 
lur, virtute sacramenii aetema vita ^dipiscitur. Quia panis 
corpus confirmat, ideo ille corpus Christi congruenter nun- 
cupatur, vinum autem, quia sanguinem operatur in came, 
ideo ad sanguinem Chrisli referiur. — Nisi manducaveritisy 
inquit, camem filii hominis ect Facinus vel flagitium vi- 
detur jubere. Figuraia ergo est, praecipiens passioni do- 
mini esse communicandum : el suaviter atque uUfiter reco- 
lendum in memoria, quod pro nobis caro ejus cmcifixa et 
vubierata sit" » 

a) Canlfiii lectlones antiqnaa ed. Basnage Tom II. p. i, p. 811, 

b) Cf. qnae de boc loco docet MablUon. Act. B, S. IV. 9, praef. 
Nr. 78. ^ 

c) M abillonlns 1. 1. p. 661 sq. invenisse sibl videbatnr Rbabani 
libmm in codice quodam Gemblacensi (diota eiyusdam sapientis de corp. 
et sang.)) sed quae hoc opere proponuntur, non oonsentiant cnm iis, qoae 
alias Rhab. docet. 

d) De Institutione clericoram I. 81« extr. „Haec aatem dam 
snnt visibilia, sanctiftcata tamen per sp. s. In sacramentum divlnl cor» 
poris transeant.*^ Et de Sacris ordinibns cp. 10: „ Quis luiqaam 
crederet, quod panis in carnem potuisset converti, vel vinam in sangal- 
nem, nisi ipse Salvator diceret, qal panem et vinam creavit, et omnia ex 
nibilo fecit? Facilius est ex aliquo aliquid facere, quam omnia ex nihilo 
creare.** — lloc posteriore loco potissimum Mabillon. Act. S. 8. IV. 9. 
No. 74. Rhabanum transsubstantiatorem fuisse ostendere conatur. Et 
profecto quidem sl ex quo vera Rhabani sententia perspicl posset, nihll 
aliud exstaret, qui eum refellere studereiit, consllium vanum inirent. At- 
tamen, quae ex alils librorum locis attnli, facinnt, ut etiam hune lecam 

' seeandam normam ejns doctrinae exponamns. Itaque verbam convertendl, 
quemadmodum prioris loci verbum transeundi, de vlni et panis quadam 
mutatione , qua dlvina vis in elementa efTundatur, et vocabulam sacra- 
menti pro usitatiore sfgno positum dicendum est. Quem alium looum ad 
opinlonem suam probandam att\illt, (Comment. In Josuam Hne: ubl agni 
Immaculati caro et san^is In sacris'altaribu8 qaotidie ofertur et fidelium 
ore in pastum animarum suarum salubrite pOrcipitur, ut ambra legis 
recedente veritas pateat evangelU per O. C.) is non aliter, nisi de spi- 
rituali praesentia inteliigendus est. — 

Uos vero ipsos, qui Paschasio resliterint, per ejus yitam scripsiase, 



— 39 — 

«ptime ost«ntfU 9«8oai;e lilstoire tfe r^gllse p. 919« sq. Cf- qnae BJi»- 
baiias Manrus de bai^tismate tradidit apud: Maitliies: BaptismaU» fiz*- 
positio biblica liistorica dOgmatica, Berolini 1831. p. 260. 

§. 14. 

Praeter Ratramnum vero et Rhabanum, quos contra 
ipsum Radberlum libros composuisse ostendimusy comme^ 
morandi sunt alii, qui quamvis eodem saeculo viventes ad 
doctrinam ejus refenendam nullam operam conferr^t^ ta* 
men ipsa illius aetate de coena domini inter theologos fuisse 
dissensionem opinionumque varietatemy luculentissime de- 
clarant: ex quibus, quo facilius ex adversariorum 
sententiis Paschasiana, quae iis est fere contra- 
ria, cognosceretur, de nonnullis uberius exponendum esse 
duxL Inter quos habetur Florus^)^ ecclesiae Lugdunensis 
diaconus, qui fidei tantum Christi corpus mysticum tradi 
contendit et tam mhil de transsubstantiatione tradidit^ ut Ma^ 
billonii, qui id demonstrare studuit^ mentis aciem ingens erro- 
rum caligo praestrinxisse putanda sit;*») Walafridus Strabo/) 
qui Salvatorem corporis et sanguinis sui sacramenta in pa^r 
nis et vini substantia discipulis dedisse duxit; denique Chri- 
stianus Druthmar, monachus ejusdem monasterii Corbejen- 
sis, cui praeerat Paschasius, qui locum S. S. Mt 26, 26. 
ratione a Paschasio omnino aliena interpretatus est, (piod 
60 majorem nobis admirationem facere debet, quod abbatis 
auctoritatem non facile quis monachorum inmngere au- 
8us est 

a) De expositione missae apnd Martene ei Durand : Veter. scriptorum 
amplissima collect. tom Xr. p. 584. v. Muenscher Lehrbuch der Dogmen- 
geSchichte berausgegeb. von v. Coelln II. 1, p. 289. Aliud erat corpus, quod 
tequebatur, atqae aliud, quod tradebatur. Corpus, quod loquebatur, erat 
anbstantiale, quod vero tradebatur, mysticum. cf. Bossoet. 1.1. p. 256. 

b> Act. S. S. IV. 2. pr. Nr. 80. „Mysterium ergo illud agitur sub 
ligara et specie panis , at sub illa Agura contineiur veritas corporis do- 

minici; sic Florus intelligebat, sic credebaf. Ex quo iterum appa- 

ret, quod Jam saepius dixi, controversiam illam baesisse maxime in modo 
loquendL*' ect. Cui sententiae cf. Basuage bistoire de T^glise p. 938. 

c) Walafridus Strabo de rebus eccles. cp. 16. 27. v. l^iud Hospi- 
nianum bist. sacram. tom I. p. 270. 

d) Druthmar: Expositio in Mattb» evangelist. V. Muenscher 1. 1. p. 238. 
Basnage hist. de r^glise p. 939. Gieseler Lehrbuch der Kirchengesch. 
II. 1. p. 96. 97. 98. Bossuet 1. 1. p. 258. 

§. 15. 

Eorum vero hominum sentenliis contemptis, per mediam 
aelatem Paschasii doctrina perversa, si certamen cum Bc- 



^ 40 — 

rengario postea initum et paucorum magistrorum senien- 
tias excipis, ita validts ut summo clarissimorum theoiogo- 
rum ingenii acumine et paparum decretis probaretur per- 
multis. Etenim non solum nonnuUormn patrum, qui ad 
ejusmodi dogmatis similitudinem accessenmt^ sentenliarum 
quaedam sanctitas, sed eiiam illius ipsa natura et ratio, 
quae ad animos eorum accommodaretur, qui rebus sub ocu« 
lorum adspectum cadentibus majorem iidem haberent, quam, 
quae mente a sensibus sejungenda percipiuntur^ ejus aucto- 
ritatem apud populum vel maxime auxeruni Atque cum 
inde ipsi theologi oriantur, et illius religionis aut veritas aut 
perversitas maximi momenti sit ad mentem eorumj, qui ejus 
rationem ad artem et praecepta revocant: illos ecclesiae 
doctores, quorum esset ejus dogmata et intelligere et defen- 
dere^ in transsubstantiationis errore versantes, magis magi&- 
que turpissima superstitione imbutos esse, quis est^ quin 
intelligat? -— Qui primi ipsa Paschasii aetate ejus partes se- 
quebantur^ quique sententiam contrariam refellere studebant^ 
ii ad unum omnes doctrinam, ut ita dicam, simplicem tra* 
debant et ab eo, quo uti solebant^ qui Scholasticorum 
nomine vocantur^ caplioso quaestionum genere abhorruisse 
videntur. Solam enim docebant transsubstantiationem fieri, 
ejus vero naturam, et quae inde sequerentur, perscrutari 
omittebani Etenim cum eam tam miram et singularem 
esse opinarentur, ut omnem intelligentiae humanae vim et 
notionem fugeret, nihil aliud nisiDei omnipotentiam muta* 
iionis causam habendam esse docebant easque proponebant 
argumentationes^ quibus ipse Paschasius in libro^ de quo 
supra dixinius^ usus erat. Sic enlmHincmar*) in imagine 
panem per sacerdotem Christi ipsius loco consecratum ve- 
ram Christi camem esse putavit, non quo similiter ac po*' 
stea Lutherus de sacra eoena senserit, sed transsubstantia- 
tionis notionem illi loquendi formulae injecisse intelligitur. 
Namque imaginis vocahulo usurpando mhil aliud nisi ex- 
temam speciem significare voluit, quam etiamsi intema na- 
lura mutaretur, tamen manere siW persuaserat. Neque ali- 
ier judicandum est de Haymone,^) qui transeundi verbo 
in locis, quos infra afferemus^ ea sententia usus est, ut ve- 
risimillimum sit, veram transsubstantiationem ejus fuisse 
doctrinam. 

a} Hinomar Epist. II. ad Carolum calvum cp. XII. de cavendis vi- 

tiis e( virtutibU9 exercondis.' C(. Ilisloiro literalre de la France tom V. 
p. 544. Basnage bistolre de Teglise p. 913. 

_ b) Haymo In iraetata de corp. et sang. Dom. , qal est fragmentom 



-• 41 .— 

eomnientarll ln eplstolam prlorem ad Corlnthlos: (d*Ac1iery SplcUeglam 
editio nova Tom. I. p.4S.) „Slcat panis et vinum, <|pae- qaotidie sacerdo- 
tes in ecclesia consecrant, per sanctlficationis gratiam, qaa divinitatis ple-< 
nitado et vlrtas ista repiet, in corpus et sanguinem transeunt. — : ita 
quoque, cnm pants ille a lideiibus in sacra communione ft^angitur et co- 
meditnr, Christns per hoc Immolatar. — Credlmua — quod substantla illa^ 
panis scillcet et vini, per operationem divinae virtutls substantialiter con- 
vertatur in aliam substantiam, id est, in carnem et sanguinem/^ Appa- 
ret, Haymonem his verbis transsubstantiatlonis doctrlnam tradere, neqne 
probanda est sententla Hosplniani: Hist. Sacram. I. p. 9S8. qui ejns 
doctrlnam ad suam fingere stadet. (Cf. Mabill. Act. S. S. ect. IV. t» 
Praef. No. 35. 38.) Contra Basnage: Hist, de T^glise 914. argnmen- 
tis non satis idoneis allatis hunc tractatum non ab Haymone composi- 
tnm esse censet, collige Hlstoire literaire de la France. Tom V. 
p. 2f4. Enfin Dom duc d*Achery nous a donn^ un trait^ d*Haymon su^ 
I'fittcharlstle, qu'il avoit trouvd — dans un monument de st. Germaln. — 

Ce traite est a la verite fort conrt, mais U n'en est pas estimable . 

Jt y a beaucoup d'apparence, que Haymon le composa pour ropposer 
911X errenrs de Jean Scot ect. 

§. 16. * 

Sed tantum abfiiit^ ut et li, quos modo nomlnavi, et 
qui praeterea eo tempore de sacramento altaris Pasehaaii 
sententiam assensione comprobabant, disciplinae Christianae 
ma^stri argumentis eximia disserendi subtilitate allatis eam 
coimrmare conarentur, ut in soia sanctorum patrum et Pa- 
schasii Radberti^ qui plurimum pollebant, auctoritate omnem 
collocarent fiduciam. Etenim sicut in hominibus, qui> cum 
a cultu et humamtate absint, ad litterarum sacrarum stu- 
dia animos non referunt^ sola fides est sententiarum ratio, 
cpiam ob rem divina ejus veritas cum erroribus perversis 
facillime commiscetur: sic illi doctrinae Christianae prae^ 
ceptores, cum ea aetate vitam degerent, qua in Gallia et Ger- 
mania litterarum quasi primordia existerent, quaestiones de 
ea reomnes fu^entes^ adclarissimoruni hominum opi- 
niones suam ipsorum accommodaverunt. Namque ea ratione 
versabantur in errore, ut ejus tam nihil sibi consdi essent^ 
ut minima quidem dubitatio iis moveretur. Neque icitur id 
contenderunty ut ingentes difficultates, quibus ea doctrina 
obstructa erat, argumentorum fallaciis amoverent, scrupu- 
losque, qui mentibus hominum ingenio acuto praeditorum 
injecti essent, eximerent: sed cum ipsi in signa re divi- 
na confundenda inclinarent, haud inviti commentum Pascha- 
sianum tradiderunt Longe vero alia erat scholastico- 
rum doctrinae ratio. Ea enim cum omnibus nervis con- 
niteretur, ut ecclesiae dogmata (transsubstantiatioms vero 
dogma paparum auctoritate sancitum esse, quod hoc loco 



— 44 — 

horrerent, et ut credentes fidei praemia ampliora percipe- 
rent, ipso tamen dominico corpore exsistente in coeiesiiDus 
ad dexteram patris immortali, inviolato, integro^ inconta- 
minato^ iiiaeso, ut vere dici possit, et ipsum corpus, quod 
de virgine sumtum est, nos sumere et tamen non ipsum: 
ipsum quidem^ quantum ad essentiam . veraeque naturae 
proprietatem, atque naturam: non ipsum autem^ si spectes 

Eanis vinique spedem, ceteraque superius comprehensa.^ 
lanfranco autem, etsi eliam post Berengarium senteniiarum 
erat diversitas^ '^), lonse plurimi consenserunt theoloffi «cko- 
lasticL Pl^mque Hildebertus Turonensis''), qui pnmus et 
notionem et vocabulum transsubstantiationis^ quod in posle^ 
rum legitima illius mirabilis conversionis erat signiucatio, 
adhibuisse perhibetur, fere eadem ratione, qua ille, quae- 
cunque contra illam doctrinam disseri poterant/ ita refel* 
lenda censuit, ut non cadere eam contenderet in intelbgen* 
liam humanam. (Contra Rupertus Tuiiiensis'') minus lu- 
cuienter eam doctrinam tradit, et cum substantia panis et 
vini non mutata tamen corpus et sanguinem Christi ab iis 
comedi doceat^ in quibus fides sit^ ea proferl^ qjuae non 
longe a Lutheri sententia abesse videntur.) Qttorum ho* 
minum auctoritatem secutus, Petms Lombardus^^ magbter 
eenteniiarum, eam viam ingressus est, quam fere omnes 
ecclesiae doctores postea inieruni Is enim de transsub* 
fitantiationis natura^ quae fieri potuerunt^ spinosas interro* 

Sationes dissolvere conatus est permultas. Conversio qui- 
em^ quahs sit, formalis an substantialis, etsi definire non 
audet^ tamen accidentia sine subjeclo exsistere^ et fractio* 
nem et partitionem non in substantia corporis^ quod.in* 
comiptibile sit^ sed in ipsa forma sacramentalr fien putat^) 
Neque vero infitiatur a maHs aeque atque a bonis corpus 
domini sumi, ab his non modo sacranfientaliter, i e. sub 
fipecie viinbili camem Chrisii de vir^e sumtam et sangui- 
nem pro nobis fusum, sed non mysUcum. Mihilo tamen mi* 
nus se non omnes difficultates amovere posse profitetur. — 
Itacpie^ ut ipse commemorat, multae de eonyersionis mcNlo 
ortae sunt sententiae, cum alii eam sic intelligendam esse 
opinarentur, ut sub ilUs accidentibus, sub quibus prius erat 
subslantia panis et vini, in praejacentem materiam resolvi 
vel in nihiium redigi, alii autem putarent, ibi substanliam 
panis et vini remanere et ibidem esse corpus et sanguinem 
Chrisli: et hac ratione dici illam substantiam ficri islam, 
quia ubi esset haec^ esset et illa, el illam substantiam pa- 
nis et vini esse sacram^ntum. — Alexander Haiesius^ Al- 



— 45 ~ 

bertus magnus, Thoiha$ Aquinas^^) accidentia sola Dei |>o- 
testate, quae prima omnium rerum eausa esset, [sine sub- 
jecto adesse, neque ({uidquam aliud, nisi formam extemam 
frangi duxerunt. „Quidam posuerunt," inquit Thomas, „quod 
facta consecratione non solum remanent accidentia panis^ 
sed etiam forma substantialis panis remaneret, nihil de pane 
converteretur in corpus Christi nisi sola materia: et ita se- 
queretur, quod non converteretttr in corpus Christi totum, 
sed in ejus materiam, quod repugnat formae sacramenti, 
qua dicitur, hoc est corpus meum. Secundo quia si forma 
substantialis remaneret, aut remaneret in materia, aut a 
materia separata. Primum autem esse non potest; quia si 
remanerei in materia panis, tum tota substantia panis re- 
maneret, quod est contra praedicta. In alio autem materia 
remanere non posset, quia propria forma non est, nisi in 
popria materia. Si autem remaneret in materia separata, 
jam esset forma intelligens, nam omnes formae a materia 
separatae sunt tales. Tertio esset inconveniens huic sacra- 
mento. Mam accidentia p^nis in hoc sacramento remanent, 
ut sub eis videatur corpus Christi, non autem sub propria 
specie. £t id eo dicendum est, quod forma substantialis 
panis non remanet" „ReIinquitur, quod accidentia in hoc 
sacramento manent «ine subjecto, quod quidem virtute di- 
vina fieri potest Cum enim magis effectus dependeat a 
Causa prima, quam a secunda: Deus, qui est prima causa 
substantiae et accidentis per suam infinitam virtutem conser^ 
vare potest in esse accidens, subtracta substantia, per quam 
conservabatur in esse, sicut pei^ propriam causam." — Praeter 
eos vero, de quibus Bonaventura'') refert, — qui comme- 
morentur, potissimum Johannes Parisiensis et GmlelmusOc- 
camensis digni sunt Ille, qui determinationem scripsit de 
modo exsistendi corpus Christi in sacramento altaris alio^ 
quam esset ille, quem teneret ecclesia, etiamsi ille repudia^ 
retur, tamen veram et realem exsistentiam corporis Christi 
servari docuit; — et quamvis, si ostenderetur, eum modum, 
qiiem illa traderet, aut per sacrum canonem, aut per gene- 
rale concilium, aut per papam esse determinatum, revocare 
se paratum esse simular^t, nihilo tamen minus, quantopere 
de sacra coena a doclrina ecclesiastica dissentiret, declaravit 
Substantiam enim panis manere sub acddentibus suis putavit, 
non in proprio supposito, sed tractam ad esse et suppositum 
Christi, ut sic esset unum suppositum in duabus naturis:^) 
i. e. substantias corporales panis et corporis Christi in unam 
substantiam coaiescere in idiomatum communicationei quam 



— 46 — 

in Christo naturanim unione probandam censcret ecclesia. 
— Majore etiam disserendi subtilitate erat Guilelmus Oc-» 
camensis,"*) de quo praecipue ob eam causam ut quomodo 
Nominalistae de coena domini et senserint et tradiderint, 
intelligatur, fusius disputandum esse videatur. Guilelmus 
igitur^ qui eodem modo, quo Duns Scotus ecclesiae doctri- 
nae veritatis cognoscendae spem omnem deposuit, illi quidem 
suam opponere non audens^ ejus nimiae potentiae, non 
rationibus se cedere profiletur. ^Jdeo non debet poni/* 
inquit,") „nisi ubi evidenter sequitur ex traditis in scnptura 
sacra vel determinatione ecclesiae^ propter cujus auctorita- 
tem debet omnis ratio caplivari.**) Sententia, cujus sunt^ qui 
in eodem loco cum substantia panis et vini manere corpus 
Christi arbitrantur, esset multum rationaiis^ nisi essel 
determinatio in contrarium^ quia illa salvat et vitat omnes 
difficultates^ quae sequuntur ex separatione accidentiuuL Nec 
contrarium habetur m canone bibliae^ nec plus includit ali* 
quam contradictionem, corpus Christi coexsistere substan- 
iiae panis, (piam ejus accidentibus, nec repugnat rationl^^ 
Itaque quamvis revera sibi persuasisset, suostantias et ac« 
ddentia panis et vini manere, sed eodem loco simul cor- 

Sus et sanguinem Domini^ (ita ut non procul a Lutheri 
octrina abfuisse videretur) tamen si verba spectas^ trans- 
substantiationis dogma eo modo^ quo ecclesia, docuit, si sen^ 
tentiae sinceritatem, repudiayit — Ex Nominalistarum vero 
ratione ad ecdesiae dogma confirmandum quantitatis notio- 
nem non per se exsistere docet, sed ipsis rebus, quibus 
quantitatem tribuant Realistae, contineri, ita ut magnitudo 
ipsa, et res, quae est magna, motus ipse, et res, quae mo- 
vetur, omnino idem esse mteUigatur. Qua de causa quan* 
titatem, cum non minus substantiae, quam qualitatis sit, ma- 
nere, etiamsi substantia panis transsubstantiatione intereai^ 
aut aliud corpus eundem locum, quem antea hostia, obti- 
neat. Discemit enim esse circumscriptive et diffini- 
tive. ^Circumscriptive esse in loco/^ inquit, ,,est alicpiid 
esse in loco, diffinitive autem esse in loco est, quando to- 
tum est in toto loco, et non extra, et totum est in qualibet 
parte iilius lod, quomodo cprpus Christi est in loco diffi- 
nitive, quia totum ejus corpus, coexistit toti lod speciei con- 
secratae, et totum coexsistit cuilibet parti loci. — Dico, 
quod non est inconveniens, nec repugnat aliquo modo, sub- 
Stantiam corporis Christi contineri sub specie panis. Pro- 
batur, quia sicut non repugnat alicui indivisibin^ quod se<^ 
cun^ttoi se totum coexsistat distinctis locis tiiniUter anima 



— 47 — 

intelligitiva : ila non repugnat divisibili, quod seeundum se 
tolum coexsistit aiicui toti et cuilibet ejus parli.»') 

Multa autem sequi ex transsubstanliationis doctrina non 
infitiatur velut, cum omnis hoslia corpus Christi contineat, 
altera a sacerdote toUi, altera demitti possit, ut quodlibet 
corpus eodem tempore duplici modo moveatur, duo 
vero corpora simul eodem loco esse possint Ejusmodi 
autem quaestionum genere eo lubentius utebantur permulti, 
c[uo plura in dogmatis ratione comprobanda desiderarentur. 
Itaque de tempore, per quod vimun et panis in corpus et 
sanguinem conversa manerent, magna opinionum fuit dis* 
sensio, dubitatumque est, num a brutis animalibus corpus 
Christi sumeretur, etsi videretur. Sic enim Petrus Lombar- 
dus^i) judicavit: a brutis animalibus corpus jDhristi non su- 
mitur, etsi videtur. Quid igitur sumit mus, vel quid man- 
ducat? Deus novit!" — Contra Alexander Halesius, cum 
de ea re doctrinam accuratiorem exponere vellet, num a 
bruto animali Chrisli coi-pus ederetur et in ejus ventrem 
dejiceretur, in utramque partem disseruit. Ad interrogatio'^ 
nem affirmandam nonnulla proposuit, vehit: Deum in 
hominem vitiosum flagrare majore invidia quam in animal, 
qua de causa Christi corpus comedi posse videretur, sed 
tamen objecit, hominis viliosi odisse Deum culpam, non na- 
turam, quae semper idonea esset ad accipienda sacramenta, 
id quod noft caderet in brutum animal. Denique: ,,si canis 
vel porcus deglutiret hostiam consecratam integram, non 
video, qua re corpus Christi non simul trajicerelur in ven- 
trem canis vel porci," — quod dubitare videtur.') Alexan-» 
dro autem consensit Thomas Aquinas,') qui si mus vel ca- 
nis hostiam consecratam comederet, revera corpus Christi 
comedi putavit, quia, cum panis substantia maneret, etiam 
Christi corpus manere deberet Qua quidem ratione non 
domini dignitatem pollui, quippe qui, majestate non laesa, a 
peccatoribus in cruce se affigi pateretur — praesertim cum 
Christi corpus non in forma ipsius propria, sed forma sa- 
cramenti deglutirelur, eorum vero sententiam, qui sacra-* 
cramentum, quoties animaUbus sumeretur, toties ducerent 
desinere esse, quod esset, derogare veritatem sacramento. 
Attamen Bonaventura:*) Quantumcunque haec opinio mu« 
niatur, inquit, nunquam tamen adeo munitur, quin aures 
piae hoc abhorreant audire, (piod in ventre muris sit Christi 
corpiis." — Nihilo tamen minus Thomas Aquinas apud ae- 
quales aucloritaie tanta valuit, ut ipsius sententia probare* 
tur, Lombardi et Bo^aventurae rejiceretur, illius autem lo« 



— 48 — 

cus saepe allatus in numero eorum haberelur^ in quibus 
magister non tenebatur. Itaque in murem aui aliam 
quam bestiolam, quae hosliam consecralam arrodere audeijfet, 
ut omnia exempla cruciatusque ederentur, consUtutum est Sic 
enim legitur apud Durandum:") Si custodis negligentia in- 
curiave a muribus aut vermibus aliisque id genus bestiolis 
erosum sanctiiicatum crustulum aut exesum fuerit^ ac de- 
prehendi bestiola poterit, quae ipsum arroserit exederitv^, 
corpus ipsius incaedunto, incisae bestioiae ore et intesli- 
nis diligenter exploratis, si quae inveniantur cibi reliquiae^ 
easque extrahunto, extractas pariter reliquias recolligunto 
et in sacrarium cum exusto bestiolae cinere reponunto/^ 
Petrus vero de Palude: mus, inquit,. exenterari (et mus 
quidem comburi et cinis in piscinam projici), pars autem 
hostiae, si homo eum horret sumere, debet in tabemaculo 
reverenter poni et tam diu ibi dimitti, quousque naiurali- 
ter consumatur. Ipsa autem hostia nequaquam in pisci<- 
nam debet projici: sicui fecit quidam sacerdos de musca 
reperta posi consecrationem in calice. Ei si quidem 
homo essei ianti fervoris, quod hujusmodi non 
horrerei, sed sumerei, commendandus essei ect.^^ 
Neqiie unde exsistereni illi vermes, qui in Eucharisiia gigni 
soleni, satis intellexeruni scholastici. Alii aere circumfiiso, 
alii ipsa panis substantia eos ali; Thomas Aquinas ex quan« 
tiiate dimensiva per miraculum id fieri opinatus esL rrae- 
terea in utramque partem disputaverunt, utrum panis esset 
signum corporis sine sanguine, an contineret humores ei 
spiriius atque adeo sangumem. Thomas Aquinas san^uinem 
corpori inesse censuit, ad quam sententiam defendendam 
concomitantiam (piandam docuii, cum in sacramento post 
consecrationem s^b panis specie adesse Christi corpus pu- 
taret, sub specie vini sanguinem : una cum corpore sub spe-» 
cie panis adesse sanguinem, animam, divinitatem Christi; 
cum sanguine quoque sub specie vini corpus ei divinitaiem 
ex concomitaniia. Tum vero, quia ex consecrato vino 
odor ei fumus exhalat, num in eo odore esset Chrisii san- 
guis, quaesiverunt: affirmaveruni alii, quod in calice nuUa 
aUa essei substantia, ex qua odor aui fumus oriri posset^ 
nisi Christi corpus; alii negaverunt, quod homines posse 
naso percipere coenam dominicam, absurdum iis vldebatur. 
Meque tamen, undenam fumi et odores illi gignereniur, per-> 
scruiari homierunt Ei cpiia ridiculum esse visum esi do- 
cere, ex solis eos vini accidentibus exsisiere, aut ex immor- 
lafi et glorioso Christi corporei a Deo micaculose de ni^ 



— 49 — 

hilo creari duxerunt, quasi calice, in quo essel vinum cori- 
secratum, igni admovendo a Deo perpetua ea fierent mira- 
cula. Neque minus ubinam Christus in hostia caput et 
pedes haberet, ne forte sacerdos imprudens eum aliquando 
versum sursum pedibus teneret, maxima diligentia indagare 
studuerunt : et responderunt nonnulli, semper dominum ca- 
put sursum toUere, pedes deorsum demittere, ut licet sa- 
cerdos hostiam in orbem versaret, nulla tameH status mu- 
tatione facta, erectus adsisteret, Cum autem haesitarent, 
qua tergum esset, frontem ab eo semper ad sacerdotem ob 
reverenfiam verti censuerunt, nisi cum sacerdos hominibus 
hostiam porrigeret: tum enim celerrime tergum obverti sa- 
cerdoti , vultu communicantes adspiciente. Dubitaverunt 
etiam, num Christus in hostia videret, audiret," sentiret, 
quidquid in coelo videret, audiret, sentiret; fuerunt, qui hoc 
affirmarent, in pane esse eundeni illum Chnstum, qui es- 
set in coelo, nec minus perfectum. Ahi contra eum in pane 
esse caecum, surdum, mutum, immobUem profiteri soKti 
sunt Meque vero id ipsum integrum reliquerunt, litrum 
nudus an vestitus esset in hostia dominus. Et inventi simt, 
qui vestitum inesse ducerent, quia vestitus in coelum ad- 
scendisset Alii autem nudum" censuerunt, quod absurdum 
esse videbatur, non solum ipsum corpus, sed etiam vesti- 
menta ejus in sacra coena comedi. 

a} Vide Opp. Lanfranci ed. d^Achery, praecipne librum de Euchar- 
fistla. 

I)) Lanflr. de Ettctaaristia .cp. 7. 

bb) Cf. Cliemnitias: Examen Concilil Tridentinl: p. 27!^. Scotas 
Cameracensis et alii diserte fateniar, nec verbis s.criptarae, nec symboiis 
fidei, nec veteram senten\iis cogl nos ad dogma Transsubstantiailonis, et 
aine transsubstantiatione posse doceri, retineri et credi, et veram prae* 
sentiam ct efficaciam corporis et sangainis Cliristi in Eucliaristia: miuus 
etiam absurdamm quaestionum habituram doctrinam de Eaobaristla, sl 
absqae transsubstantiationc remanere ponatur substantia panis et vini 
una cum corpore et sanguine Christi, nisl Concilium I^ateraneuse (de 
quo vide infra) aliter statuisset. Fundamentum igitur primum et princi- 
pale dogmatis de Transsubstantiatione collocant in solo Laieranensis Con- 
ciiil Decreto. Postea vero ad ornandum IUud Concilil Uecretum fncos 
quosdam ex Scriptura et Patribus conqulrunt. Dnrandus non vult Im- 
probari a,yt damnari lliam «enteniiam, quod remanente substantia panis, 
▼ere et substantialiter adsit In Eucharistla corpus Chrbfti etc. 

c) Ibid. cp. 18. 

€C> Vld. Gieseler Lehrb. d. Kircbengesch. II. 9. p. 4S8. ed. tertia 
^,Alii panem et vinum non mutatum, sed solum sacramentum sicut aquam 
baptismatis, vel oieum chrismatis, corpus Christi non vere, sed figurate 
vocari dicunt. Alii autem dicunt, panem non solum sacramentum, sed 
In pane Chrlstum quasi impanatum, sicut Deum in carne personaltter in- 
carnatom. Alii autem panem et vlnum ln caruem et sanguinem mutarl) 

Aeoter, de eucharUt. A 



— 50 — 

ned non Christi, cied cujaslibet lilil Itominls sancti et Deo accepti, ut 
compleatnr, qnod Clirlstas dixit: nlsi manducavfritis camem iilii liominls, 
non habebitis vitam in vobis. Alii aulem gratiam Dei derngaiiies, di- 
cnnt, sacerdotum malis meritis ita invocationem divini nominis annullari, 
nt eorum indigna consecratione non debeat panis in Cliristi carnem 
converti. 

d) Hildebertas Taron. Sermo V. de coena domini, Opp. Col. 422. V. 
Mnenschers Lehrb. der Dogmengesch. II. 1. p. 249. Cf. 8chroecl(b Kir- 
chengesch. XVin. 59: Nec dubitare debemus, qnin panis per sacra verba 
benedictionis sacerdotis in verum domini corpus immutetur, iia ut panis 
substantia non remaneat, sed calorem et saporem voluit remanere, et sub 
illa specie veram corporis Christi subsianiiam latere, ne si in ea quali- 
tate, in qua revera est, appareret, verum liominem animus hominis sn- 
mere abhorreret. De Sacram. Altaris Opp. Col. 1606. Nnm quid ratlone 
capabile est, qualiter substantia panis et vini in subsianliam corporis et 
sanguinis Dom. conversa, non tamen conversa sunt pariter, sed manent 
immutata, sine panis et sine vini substantia, tam paiiis quam vini ac- 
cideniia ? Quomodo accidentia sine subjecto — — — — ? 
via in istis ignota est rationi, sed non peiiitus ignola fidei. Ratio hoc 
totum ignorat, sed iides praesumit, qnod ratio non capit. — Verbum 
transsubstantiandi primus Stephanus episcopns Augustodunensis in tra- 
ctatu de sacramento aitaris cp. XIV. commemorat. Cf. Larroque bi- 
atoire de rEucharistie p. 465: i:tienne ev^que d'Autun com- 
men^a k mettre en usage le mot de transsubstantiation, et 
parceqn*il y a en deux ^vdques d* Antun de ce nom et au m^me si^cle, 
dont le premier parvint a cette dignite l'an 1112 et ranlre Tan 1160, on 
ne sait pas avec une entiere certitude, lequel des deux ' commen^a a se 
aervir de ce terme. rf. Schroeckh Krcheiigsch. Tom. 28. p. 60. 

e) Rupertus Tuiliensis Coniment. in Joa. cp. 6. vid. Hospinian. hlsto- 
ria sacram. p. 346. In pane et vino immolatur Dei filius, et in carnis 
et sanguinis sua verifate. Ibid.. cp. 7. in Joa.: SicutDeus et homo nnus 
est Christus, sic et panis iste visibilis consecratus, cum ilia carne, quae 
pependit in cruce, una caro est, unum est Christi corpus. De divinis of- 
lic. liberll. cp. IX. apud Gieseler. 1.1. p. 367. Quod cum in ora fidelium 
aacerdos distribuit, panis et vinum ad^umitur et transit: parius autem 
virginis cum unito sibi verbo patris et in coelo et in hominibus integer 
manet et inconsumtus, sed in illum, in quo fides non est, praeter visibiles 
apecies panis et vini nihil de sacrificio pervenit. v. Schroeckh christl. 
Kirchengesch. Tom. 28. p. 54. 

f) Petrus Lombardus Sentt. lib. IV. dist. VI7I. cp.- 2. Forma est, 
qoam Christus edidit dicens: hoc est corpus meum et hic meus sanguis. 
€am enim haec verba proferuutur: conversio fit panis et vini in substan- 
tiam corporis et sanguinis Christi. Ibid. cp. III. Sacramentum est spe-- 
cies visibills sub forma paiiis et vini. Res vero hujus sacramenii est 
gemina, contenta et signata: ut corpus Christi verum, quod de virgine 
traxit, et sanguis, quem pro nobis fudit, alia vero signata et ea contenta, 
nt corpus Chrisii mysticum, quod est uniias ecclesiae (vid. Ilospin. H. 
S. p. 349.) — dist. XI. cp. I. Si quaeritur, qualis sit ilia conversiA^ 
an formaiis an substanlialis vel alterius generis: deflnire non sufficio. 
Formalem lamen non esse cognosco, quod species rerum, quae antea fue- 
rant, remanent et sapor et pondos. Qulbusdam esse videiur substantialis 
dicentibus: sic snbsiantiam convertl in subsiantiam, ut haec essenlialiier 
fiat iila. Ibid. dist. XII. cp. I. Mihi videtur exsislere faiendum sine sub- 
jeelo^ quam esse In subjecto, quia ibi non est substantia, nisi corporis et 
•anguinif dominici, quae non afficitur illis accidtntibus. Mon enim corpas 



- 51 — . 

talem habet in se formam, sed qualls in Jadicio apparebit. Remanent 
ergo illa accidentia per se sabsistentia ad mysierii ritam, ad,;:ustus fi- 
deique suffraglum, quibus corpus Chrisii liabens formani et iiaiuram suam 
tegitur. Ibid. dist. XII. cp. II. Quaerilur, utrum fractio vera sit, et si 
ibi vera fractio est, cujus rei sit, vel in qua re fiat? Cumque non sit 
alia subsiantia, quam Christi, si in aliqna substaniia est ilia fractio, in 
corpore Christi videtur esse* Sed, contra, cum ipsum corpus incorrupli- 
bile sit, quia immortale et impassibiie, in ipso non posse esse videtur. 
Nam et Christus redargnit carnalem sensum discipulorum , qui putabani 
carnem Christi, sicut aliam in paries dividendam et morsibus diiaceran- 
dam. Ideo quibusdam placet, quod non sit ibi fractio, sicut videtur, sed 
dicitur frangi, quia videtur frangi. Quibus objicitur, qnod ait Ambrosius: 
Kihil falsl putandum est in sacrificio veritatls. Vel sicut fit in majorum 
praesiigiis, ubi illusione quadam toilunlur oculi, ut videant esse, quod 
non est. Ad hoc ilU dicunt : non fallit nos visus nec fallitur — - — h-. Nec 
lllusio est, quia ad utilitatem fidei, non ad deceptionem fit. Sicut ^ Chri- 
stus se osleudit duobus discipulis in via in specie peregrini, nec in eo 
tamen talis forma erat, sed oculi eorum tenebantur, ne eum agnoscerent. 
Dist. X. cp. i. Sunt alii praecedentium insaniam iranscendentes: qui Dei 
virtutem Juxla modum naturalium rerum meutientes audacius f^ periculo- 
alus veriiati contradicunt, asserentes in altari uon esse corpus Chrisil 
vel sanguinem, nec substantiam panis vel vini in subsianiiam carnis et 
sanguinis converli, sed ita Christum dlxisse; hoc est corpus meum, sicut 
apostolis dixit: Petra est Chrislus. Dicunt enim esse corpus Chrisii tan- 
tam in sacramento, i. e. in signo et tantum in signo a nobis manducari. 
Qvtl errandi occasionem sumunt a verbis verilatis, unde prima haeresis 
facta est In discipulis Christi. Cnm enim diceret: nisi quis man^ucave- 
rit carnem meam et biberit sanguinem meum, non habebit vitam aeternam. 
llli non intelligentes dixerunt: durus est hic sermo, quis potest eum 
audire? Illis discedentibus inslruxit duodecim, qui remanserunt: spiritus 
«st, inquit, qui vlvificat, caro nihil prodest, verfoa quae vobis locutns 
sum, spiritus et vita sunt. Ad quem loc cf. Hospin. H. S. p. 350. 

g) Sentt. iib. IV. Dist. iX. cp. II. 

h) Vid. Gieseler Lebrb. d. Kirchengesch. n. 2. p. 377 a. 430. llo- 
spin. 1. 1. p. 428. 462. 404. 

I) summae pars III. quaest. 75. artic. 6. Vid. apud Huenscher. 
Lehrb. d. Dogmengesch. II. i. p. 25i. 

k)' Sententt. lib. IV. Dist. XI. p. I. art. i. De ipsius vero Bona- 
venturae sententia cf. quae annotavlt Chemnitlas: Examen ConciliiTri- 
dentlnl p. 274: „Bonaventura in 4 Sententiarum, distinct. 8. quaest. i. 
quaerit, quid demonstret proQomen hoc? £t recitat quosdam dixisse, verba 
illa teneri materialiter: atque ideo non esse quaerendum, quid significent. 
Alil dixerUiU: Hoc, id est, significatum per hoc, quod est converlendum 
in corpus meum, est corpus beum. Ipse vero Bonaventura inqnit: 
Qala verbum accedit ad elementum, ideo per particulam hoc, non demon- 
strarl corpus Christi, sed substantiam panis sub accidentibus : ^tque esse 
orationem singularem, quae non significet identitatem, sed conversiunem 
operativam: Hoc est corpus meum, id est, hoc totum ad prolationem 
verbl, transit in corpus. 

I) Vid. Qieseler I. I. IL 2. p. 370. 

m) Cf. Rettberg: Occam und Lulher oder Vergleich ihrer Lehre vom 
heil. Abendm. Theol. Studien u. kritiken 1839. I. p. 69—136. 

n) Sententt. iib. I. Dist. II. quaest. 2. 

o) Cr. Quodlibeium lib. IV. quaest. 35. de Sacramento allaris cp. 5. 

Bst adverteudum, quod qiiamvis In N. T. reperiatur expressum, qood 

40 



— 52 — 

corpus Gbristl sttb specie panis est, samendum a fidelibds, In memoriam 
pas^iionis dom. et saorum remissionem peccaminum: tamen, quod sabstan- 
iia panis noii manet,' ibi non exprimitur, ande, el d^ lioc aniiqnitus ftie- 
runt diversae opiniones. 

p) Quodlibetum I. q. IV. Sentt. lib. IV. q. 4. 

q) Sententt. lib. IV. Dist. 13. Vid. Schroeclch Kircliengescli* T. 28. 
p. ^5. Hosp. H. S. I. p. 412. Giesel. 1.1. II. 2. p. 371. 

r) lib. IV. quaest. 45. membr. I. art 9. — l)e Aiexandro Ilalesio 
aliisque ejus interrogalionibus vlde Scbroeckh Kirchengesch. t. 26. p. 106. 
sq. Maxlme vero memorata digna est haec (v. Schroeckh 1. 1. T. XXV III. 
p. 68): si post consecratlonem caro Cliristi in forma paeri vel carnis 
sanguinolenlae appareret, comedenda eHMet? Respondet: minlme, sed ser- 
vanda est vaso puro. (liUdovicus IX. et Simon de Monifort ne videre 
quidem voluerunt pnerum, in cujns forma domlnus inter comedendam Eu- 
■charii^m apparebat. v. Raynald ad A. 1256. No. 18. p. 69.) cf. 
Hosp. 1. p. 434. et Cent. Magd. c. IX. p. 248. 

s) Sununae pars III. q. VIII. art. 3. 

t) vid. apud Gie.s. 1. 1. p. 371. 

tt) Durandi Rationale lib. IV. p. VII. canonis v. Hospin. p. 412. sq. 
De nonnullis alioram scholasticoram erroribos v. $. ^19. 

§. 17. 

Relinquitur, ul quam tulerant el dcfenderant tlieologi, 
^quOmodo ea sententia Romanorum pontificum decretis con- 
firmata sit, consideremus. Innocentius vero tcrtius, claris- 
'simus ille papa, Paschasii doctrinam cum non solum iis, 
qui ante se vixerunt, magistris, sed etiam suae aetatis longe 
plurimis probari intelligeret, concilio Lateranensi, quod coe- 
git A. 1215, sancire statuit. Decrevit igitur, ut transsub- 
stantiationis doctrina pro communi ecclesiae catholicae 
dogmate haberetur, id quod his verbis pronuntiavit: „Una 
est fidelium universalis ecclesia, extra quam nullus omnino 
salvatur. In qua idem ipse sacerdos el sacrificium J. C, 
cujus corpus et sanguis in sacramento altaris sub specie- 
bus panis et vini veraciler continentur, transsubstantiatis 
pane in cornus, et vino in sanguinem potestate divina, ut 
ad pcrficiendum mysterium unitatis accipiamus ipsi de suo, 
quod accepit ipse de nostro. Et hoc uUque sacramentum 
nemo potest conficere, nisi sacerdos, qui fuciit rite ordina* 
tus secundum claves ecclesiae, quas ipse concessit aposto- 
iis et eorum successoribus J. C." Neque minus manda- 
vit, ut Eucharistia „sub scrae et clavis custodia conserva- 
retur." „Statuimus", inquit, „ul in cunctis ecclesiis chrisma 
et Eucharistia sub fideli custodia^ clavibus adhibitis, conscr- 
ventur, ne possit ad illam temeraria manus extcndi, ad ali- 
qua horribilia vel nefaria exercenda. Si vero is, ad quem 
spectat custodia, ea incaute reliquerit Uibus mensibus ab 



— 33 — 

officio suspendalur, et si per ejus incuriam aliquid nefan^ 
dum inde coniigerit, graviori subjaceat ullioni." 

Neque tamen solam transsubstantiationis notionem iir 
hominum animis quasi insculpere salis habuerunt, sed etiam 
caerimoniarum pompa splendorisque illecebris permulcere 
studuerunt oculos. Etenim Urbanus IV, ut sub adspectum 
populi ipsa mutandi ratio subjiceretur, festum corporis 
X C. eumque omnium vel maxime solemnem instituit 
Erant autem illius quasi fundamenta jam ante illius aeta- 
lem jacta. Origo enim ejus diei festi hoc modo tradi so- 
let: Kobertus episcopus Leodiensis, propter revelationes, 
quas Juliana, priorissa montis Comelii et ainica ejus Eva 
virgo reclusa et Isabella sibi divinitus suppeditatas esse pro- 
fessae erant, ut hic festus dies ab incolis Leodiensibus ce- 
lebraretur, manaavit. Juliana enim saepe tantopere divino 
inflammata erat instinctu, ut, quum animum a corpore se- 
jimgeret, in coelo ipso sedem suam sibi coUocasse videre- 
tur. Mamque quolies precabatur, toties divina quaedam 
imago ante ejus oculos obversabatur, plenus quidem lunae 
orbis, sed parte quadam distractus; quo signo ecclesiam 
uno festo carere catholicam significari, revelatione percepe- 
rat, et papae indicare jussa erat Quae cum nimis magnae 
esset modestiae, viginti annos de ea re tacuit, tandem vero 
Jacobo, archidiacono, qui postea UrbanilV. nomine summi 
pontificis dignitate omabatur, quae viderat, apendt Qui 
quidem novum diem festum instituendum decrevit, sed in 
ejus dubitatione haesit Tum autem Isabella, Julianae 
amica, quae ante^Christi crucifixi statuam genibus obvolu- 
tis se prostraverat, festum illud trinitatis divinae semper 
fuisse, demum vero ea aetate hominibus colendum esse 
cognoverat Quibus argumentis confisa Juliana per cleri- 
cum quendam hujus diei festi liturgiam constituit theolo- 
^sque legendam tradidit, qui ad unum omnes non ab ho- 
mine, sed ab ipso creatore lucis eam compositam esse cen- 
suerunt Attamen in nulla aha dioecesi, nisi in Leodiensi 
celebrari coeptus, ut communi ecclesiae consensu probare- 
tur, Eva, Julianae amica^ eflicere non potuit. Sed mira- 
culiun, quod Vidsiniis in dioecesi et ditione Urbe Vetana 
editiun erat, Urbanum IV. revelationum a muliere accepta- 
mm haud immemorem, ut universae ecclesiae celebrandum 
esse censeret, impulit INam cum sacrificulus quispiam*') sacra 
missarum solemnia celebraret, sacramento confecto, de panis 
et vini IranssubstantiaUone etChristi corpore dubitavit. Quam- 
obrem statim ex hoslia; quam manibus teuebai, vivus^ san- 



— 54 ~ 

guis manare coepit el lotam mappam linxit Quo miraculo al- 
tonilus, Urbanus IV. id corporale primum ad se ab urbis epis- 
copo in Urbem Veterem transferri et solemnitate instilula in ec- 
clesia Urbe Vetana recondi jussit^ at in ea corpus Christi ma- 

)'ore honore coleretur, quam in quotidianis missis solemnibus. 
ilaque hunc in modum diem festum celebrandum decrevit: 
„Licet*') hoc memoriale sacramentum in quotidianis 
missarum solemmis frequentetur, conveniens tamen arbitra- 
mur, et dignum, ut de ipso semel saltem in anno, ad con- 
fundendam speciaiiter haereticorum perfidiam et insaniam, 
memoria solemnibr et celebrior habeatur. In die namque 
coenae domini, quo die Christus hoc sacramentum instituit, 
universalis ecclesia pro poenitentium reconciliatione sacri 
confeclione chrismatis adimpletione mandati — circa lotio- 
nem pedum et aliis quam plurimupi occupata, plane va- 
care non potest celebrationi hujusQnaximi sacramenli. Hoc 
enim circa sanctos, quos per anni circulum veneramur, 
ipsa ecclesia observat, ut quamvis in lilanus et missis ek 
aliis ipsorum memoriam saepe renovemus: nihilo tamen 
minus ipsorum natalitia certis per annum diebus solemniis 
recolimus, festa propter hoc iisdem diebus specialia cele- 
brando. Et quia in his festis circa solemnitatem debitum 
aUquod per negUgentiam et rei familiaris occupationem, 
aut alias ex humana fragUitate omittitur, statuit ipsa ma-^ 
ter ecciesia certum diem, in quo generaUter omnium 
sanctorum commemoratio fieret, ut in hac ipsorum com- 
muni celebratione, quidquid in propriis ipsorum fesiivitati- 
bus omissum exsisteret, solveretur. Potissime igitur exse- 
quendum est erga hoc vivificum sacramentum corporis et 
sanguinis J. C. qui est sanctorum omnium gloria et co- 
rona, ut festivitate et celebritate praefulgeat speciali, qua- 
tenus in eo, quod in aliis missarum officiis circa solenmi- 
tatem est forsitan praetermissum, devota diligentia supple- 
atur: et fideles festivitate ipsa instante intra se praeterita 
memorantes, id quod in ipsis missarum sblemnibus, secu-* 
laribus forsan agendis impliciti, aut alias ex negligentia, 
vel fragilitate humana minus plene gesserunt, tunc attente 
in humilitate spiritus et animi puritate restaurent. Intel- 
leximus autem olim, dum in minore essemus offi- 
cio coiistituti, quod fuerat quibusdam cathoUcis (immo 
mulierculis mihi familiariter notis) divinitus reve- 
. lalum festum hujusmodi generaliter in ecclesia celebrandum : 
nos itaque ad corroboralionem et exallationem catholicae 
fidei digne ac rationabiliter statuendum duximus, ut de 



- 55 - 

tanio sacramento praeter quotidianam memoriam, quam de 
ipsa faeit ecelesia^ solemnior ac specialior annuatim memo^ 
ria celebretur, certum ad hoc designantes et describentes 
diem^ videlicet feriam quintam proximam post octavam Pen- 
tecostes : ut . in ipsa quinta feria devotae turbae fidelium 
propler hoc ad ecclesias affectuose concurrant, et tam cle- 
rici quam populi gaudentes in cantica iaudum surgant: 
tunc enim omnium corda et vota, ora labiaque hymnos 
p^rsolvant laeUUae.salutaris; tunc psallat fides, spes trepu- 
diet; exaltet charitas, devotio plauaat, jubilet chorus, pari- 
tas jucundetur; lunc singuli alacri animo pronaque volun- 
iate conveniant, sua siudia laudabiliter exsequendo ianti 
fesU solemnia celebranies. El utinam ad ChrisU serviUum 
sic ejus fideles ardor infiammei, ui per haec ei alia profi- 
cientibus ipsis meriiorum cumulis apud eum, qui se dedit 

Sro iis in pemiciem, iribuitque se ipsis in pabuium, ian- 
em posi hujus vitae decursum iis se in praemium largia- 
tur. Ideoque universiiaiem vestram monemus, ei hortamur 
in domino et per apostolica scripia in viriuie sanciae obe- 
dientiae districte praecipienda mandamus in remissionem 
peccaminum injungentes, quatenus iam excelsum ei iam glo- 
riosum festum praedicta quinta feria singulis annis devote 
et solemniter celebretis et faciatis studiose per universas ec- 
clesias civitatum vestrarum ei dioecesium celebrari, subdi- 
tos vesiros in dominica dictam quiniam feriam proxime 
praecedente, saluiaribus monitis solliciie per vos ei alios 
exhortantes, ut per veram et puram confessionem, eleemo- 
synarum largitionem, atientas ei sedulas orationes, ei alia 
devotionis ei pietatis opera, ialiter se siudeant praeparare, 
quod hujus pretiosissimi sacramenti mereanter fieri pariici- 
pes illa die, possintque ipsum suscipere revereniur ac ejus 
virlute augmentum consequi gratiarum. Nos enim Christi 
fideles ad colendum ianlum festum ei celebrandum donis 
volenies spiriiualibus animare, omnibus vere poenitentibus 
ei confessis, qui matutinaU festi ejusdem officio in ecclesia, 
in qua idem celebrabilur, interfuerint, centum, qui vero 
missae, iotidem. Qui auiem in primis ipsius festi.vesperis 
interfuerini, simiHier cenium: qui vero in secundis iotidem. 
Illi vero, qui primae, iertiae, nonae, sexiae ofiSciis inierfue- 
rint, pro quaUbet horarum ipsarum quadraginta. lUis au- 
tem, qui per ociavas ilUus festi matutinaUbus, vesperlinis 
missae ac praediclarum horarum ofificiis interfuerint, cen- 
tum dies, singuUs ociavarum ipsarum diebus, de omnipo- 
ientis dei misericordia ac beatorum apostolorum ejus Petri 



— 56 — 

et Paidi autheniice confisi de invictis sibi poenitentiis re- 
iaxamus. 

a) Gieseler: Lebrb. d. Klrctaengescb. II. p. 382. ed. III. p. 445. de 
Julianae revelationibus narrationem confictam et omnino festi causam a 
me Bupra allatam minime veram esse opinatur. £tenlm Aegidinm aequa- 
lem in: Gestis pontificum Leodiensium, qul quidem aiioquin mol» 
tus sit in miracnlis narrandis, nibil de ea re commemorare, Joannem vero 
Hocsemium canonicum Leodiensem (Gesla pontificc. liCodie. cp. 6.) nibil af- 
ferre, nisi ea, quae ipse Gieseler p. 445. transscripserit. Demum Joann^ 
Blaernm Diesthemium revelationem beatae Julianae A. 1S30 dl« 
vinitus factam de institutlone festi corporis non omisisse, ^ 
et ob eas causas Onuphrii Panvinii sententiam comprobandam, qui omnea 
illas revelationes fictas esse putet. Sed primnm quidem tenendum estf 
UrbanumlV., qui antea Arcbidiaronus Leodiensis fuerat, in decreto sa- 
pra ailato, ipsum a muliercuiis quibusdam sibi familiariter notis se acce- 
pisse revelationes ilias profiteri, ita nt non sine causis gravissimis de 
ejusmodi testimonio dubitari possit; tum vero Onupbrium Panvinium in 
annotationibus ad Platinam in vita ITrbani IV. ob nuilam aiiam causam 
narrationi minime fidem habere, nisi quod turpe et ignominiosum pa- 
tet, „si boc festum, quo pontificii aliud non habent majas, in unius ma- 
lierculae gratiam institutum diceretur.** Itaque Aegidium nullam ejus fesll 
mentionem fecisse, mirandum quldem est, sed quin mniieres Ulae (quo- 
rum fortasse nomina non rectecommemoratasunt) divino quodam instincta 
tantopere excitatae sint, ut de ejusmodi rebus revelationes perclpere sibl 
viderentur, non dubitandum: praesertim cum, quae Panvinius attulit, noa 
minas sint miraculosa, quam illa narratio — Supra Schroeckb: CbristL 
Kirchengesch. XXVIIL p. 9S. ita secutus sum, ut ambas causas, de qui- 
bus commemoratum est, conjunctas proponerem, id quod non procul abesse 
a vero videatur, 

b) Vide Raynald. ad finnum 1264. No. 26. p. 106. Schroeckh! 
Cbristl. Kirchengesch. p. 79. Hospinian H. S. T. I. p. 383. 

c} Magnum BuIIarium Romanum. T.I. p. 146. Yide Gieseler Lehrb* 
II. 2. p. 446. ed. tert. 

§. 18. 

Sed cum error, ut ita dicam, ea lege generatus sil, 
ut denuo gigneret errores, eademque turpitutoie, qua ve- 
ritalem sinceram inquinavit, ea, quae inae sequuntur, de- 
formaret: ex transsubstantiationis quoque doctrina super* 
slitiosa, superstitionis rationes plurimas esse natas, quis 
est, qui miretur? Multae de sacramenti dignitate ortae sunl 
sententiae perversae, multa de ea, qua illud colendum es- 
set, pietate commenta, multae denique, quae quasi divinae 
veiitati obductae sunt, caerimoniarum quaedam tenebrae 
Eodem enim tempore, quo de transsubstantiatione doctrina 
concilio probabatur, mos esse coeptus est,") ut Christum, 
in cujus corpus et sanguinem panis et vinum conversa 
erant, praesentem fideles venerarentur, ita ut, cum ho- 
stia a saccrdote elevaretur, ad tintinuabuli sonitum genibus 



— 57 — 

prosteraerel se omnis populus. Quem morem^ qui non- 
nullis locisjam antea increbruerat, primum induxisse Wi- 
donem cardinalem, refert Caesarius Heisterbaccnsis.**) — Qui 
primus hujus novi moris causam affert, doctrinamque 
tradit, est Guilelmus Durandus:*') „Hostia elevatur, inquit, 
ut populus non praeveniens consecrationem, sed ex noc 
cognoscens, illam factam, et Christum super altare venisse, 
reverenter ad terram prosternatur." Scriptores vero ii, qui 
Durandi aetate sunt superiores, hunc morem ne significare 

?uidem videntur. Etenim qui de ea re commemoraverunt, 
lermanus patriarcha Constantinopolitanus, Ivo episcopus 
Comutensis, Hugo de St Victore, quique ab ipsis theolo- 
gis pontificiis antiquitalis ritus ecclesiastici testes constituli 
sunt, illam dvadstiitv totj apTou ttJ^ j?i3xaptoTta^ r^oTtocwq 
ad Christi resurrectionem aut in coelum adscensionem re-» 
ferunt, neque ullam aliam, nisi mysticam quandam in in- 
stituto injiciunt notionem. Germanus^) enim/ putat eleva- 
tionem Christi corporis repraesentare elevationem in crucem, 
mortem domini et resurreclionem. Ivo*) vero Cornutensis fere 
idem sentit, cum, si panis et calix sublati sint a Dei mini- 
stro, Chrisli in cruce affixi memoriam renovari doceat, quod 
Hugo de St Victore fere iisdem verbis repetit Itaque cerlis- 
simum est, non ante saeculum p. C. duodecimum elevandae 
hostiae morem esse inductum, ita tamen, ut jam antea et ab 
iis, qui Eucharistiam tribuebant, et ab iis, qui comedebant, 
cum hostia per populum ferretur, similiter senliretur. Quod 
quidem institutum A. 1217 auctoritate sua sanxit Hono- 
rius lU.,^) qui decrevit: „ut quilibet sacerdos frequenter doce- 
ret plebem suam, ut, cum in celebratione missarum elevare- 
tur hostia salutaris, quilibet reverenter se inclinaret, idem fa- 
ciens, cum eam deferret presbyter ad infirmum." Successor 
ejus Gregorius IX.s) „ut ad Christi corporis et sanguinis 
confectionem, itemque hostiae elevationem campanida sive 
tintinnabulum pulsaretur, ut ea audita cuncti in genua s6 
prostemerent hostiamque venerarentur consecratam.^^ 

a) PonUficii ciaideni theologi velat Bellarmin. lib. II. de missa 
€p. 15. usque ad aposiolornm tempora bunc morem referunt. Qnod om- 
nino falsum esse, deMonstravit Dallaeus libro, qui inscribltur: adversuB 
Latinorum de cultus religiosi objecto tradiiionem disputatio (lib. II. 
cp. i — S9. p. 216 — 39, v. Scbroeckh Kircbengescb. T. 28. p. 74.) Joa. 
Guilelm. de Litb: de adoratione panis consecrati et intdrdictione sacri 
«alicis in Encbarisiia. Cf. Hospin. II. S. T. I. p. 474: — „Ad probandam 
hostlae elevationem in sacra missa testimonia adducunt ex Dionysio, Ba- 
silio et Chrysostomo, ad quae tamen soiidissime respondit doctissimus 
Ivellus, ut contra nihU potuerit sua sophistica Bellarminus. Dionysias 



— 58 — 

lib. III. de ecclesiastica hierarchia sic scribit: Pontifex divina mnnera 
laude prosequojus, sscrosancta et augustissima mysteria conflcit, — et 
coliaudata £(? oy^tv ayet s= in conspectum agit, — et dona sacrificio- 
rum commonstrans, ad sacram illorum communionem et ipse accedit et 
bortatur alios. Haec autem Dionysii verba, inqnit Ivellus, niliil ad prae- 
sentem caunam prorsus faciunt, nisi voluerint dicere, nibil posse a qao- 
quam in conspectum agi sive adduci, nisi supra caput eflTeratur et toUa- 
tur in sublime. Ul autem plene et cumulate possis et fundamentum sen- 
sumque borum Dionysii verborum et perversam et novam pontificioram 
interpretationem perspicere, scias, illius aetaiis consuetudinem fuisse, ut 
sacramentum i» uno pane integrum in sacra mensa poneretur, mundo lin- 
teo opertum, donec populo distribueretur. De hac caeriroonia Pachyme- 
res Hcholiastes graecus in diclum locum Dionysii sic scribit: Aatoxot- 
y/VTtro/iiev^jiv nav Ttavayiiav 6u}(^<av /uitTa TOt^ fvxaq^ /LLSVovTtav 6e %*xa- 
Xij/i/iivb)v, Eu)q oeaiQoij /uuiTaXTi^^siaq, Ita quoque lilaximns in suls ad 
h. 1. scholiis inquil: otl ot^otaXviLfuvov e/iuve to ^i7ov duf^ov^ e(aq ocat- 
^orG /t£Ta>/iJa);cci)g et insuper addit: non solum sanctum panem opertum 
fuisse, cum produceretur, sed sacrum etiam poculum, quam consuetudiuem 
hodie ait exolevisse. Fanc igitur veteris ecclesiae consuetudinem et ri- 
lUm, si diligenter consideres, verba Dionysii cuivis erunt clara et per- 
spicua. Commonstrare enim hoc modo et in conspectum proferre, nihil 
aliud tum erat, qnam linteo subducto aperire et praesentia oculis sub- 
Jicere mysteria. Si Bellarminus hanc interpretaiionem coactam ac vio- 
lentam esse dixerit, ip!«um audiat Dionyslum, sui ipslus interpretem op- 

limiim : To ya^ eyne^itaX-uiunuLevov aSLaLqerov o^or avaocaVuij^at, 

«eoi £Lq gto^^a 6Le\iav^ — Ta fiev eynexay/viiijULeva ddf^a ei,q to e/uuifa- 
veq a/yeL, ^jihil ergo prorsus Dionysius dicit de elevatione hostiae su- 
pra caput, de qua est controversia. Ideo autem subducto linteo panem 
aacerdos protulit, a mensa extulit, et populo eommonstravit, ut oonse- 
cratum panem adeoque paratam communionem indicaret, et ut populus ad 
percipiendum se pararet, atque ad mensam accederet. Uanc ob causam 
slc in. Chrysostomi liturgia scribitur: sacerdos ostendit calicem populo^ 
dicens: cum timore Dei et fide et dilectione accedite. Eodem quoque Ba- 
silins respexit in libro de spiritu sancto cp. 27. his verbis, quae a Bel- 
larmino dicto loco citantur: verbum, inqnit, invocationis , cum oslenditur 
panis Eucharistia et poculum benedictionis, quis sanctorum in scripto re- 
liquit? Et ad ejusdem liturgiam sic notatur in margine: hic sacerdos ho- 
tftiam fractam in patena Jacentem una jcum patena sublevat et osteadit 
populo. — Quod vero eod. loco Bellarimn. Chrysostomum citat, qui ho- 
mil. 61. ad populum Antiochenum, ilem homil. 36 in Corinth. J. et ho- 
milia lil. in ep. ad. Ephes. mentionem facit illlus riius, qui apud Grae- 
cos erat, ut Eucbaristia consecraretur ad mensam velis obductam et deinde 
rediictis velis populo ostenderetur: respondeo, neque hoc ad rem perti- 
nere; diducebantur enim vela, ut mysteria a populo praeparata cernl in 
mensa possent, et ostendebantur populo parum a mensa sublata, non ut 
sacerdos ea supra caput elevaret. His omnibus illud etiam addendum, 
quoU Bellarminus hanc elevatlonis caerimonlam tantum ex patribus Grae- 
cis adeoque ex orientalis ecclesiae consuetudine probare coneiur, cum 
tamen non ignoret hunc elevandi ritum Jam inde a principio ad hodiernum 
usque diem in graeca ecclesia nunquam usurpatum esse: non igiiur pa- 
tres illi Graeci de ea lucuti sunt, sed de alia, ul dictum est. Ex Latinis 
vero patribus et Romana ecclesia nullum omnino argumentum adducit. — 
^ Sii igitur evdsLiLq vel osteniatio illa Eucharistiae, cujus Dionysius Ba- 
sUiUM et ChrysoNlouius mentionem faciunt, vetustus ritus, fuerit etiam hoc 
nun iiiutiliter illis tempuribus usurpatum, sive cum ex privatorum obla- 



— 59 — 

fionibus panem et vinum Reposuerant in pccnliarem sacramentonim usnm, 
8ive cnm peracta benedictione populum ad communionem praeparabant : 
cum tamen non liic ritus sit nobis a Deo et apostolis praescriptns, id- 
circo in ecclesia Clirisli non esi ferendus/^ Contra Bossnetuni vero : Bx- 
plication de la Messe p. 130. cf. quae 'acutissime disseruit Basnage: 
Uist. de l'J^:glise p. 993. „ — Mals qu' importe, dit Monsr. de Meaux, 
4u*on ait elev^ ou qn'on n* ait pas 6lev6, si cependant on disoit en mar- 
quant le corps de J. Cbrist par un signe de croix: Voila l^Agneau de 
Dieu, le Fils du Pere. Si on diseit en ie distribuant au peuple: Goutez 
et voyez combien le Seigneur est bon. Peut - on lc montrer d'une ma- 
niere plus ^clatante? Et cbess les Latins on le montroit au jidele qui al- 
loit le recevolr, en lui disant, c'e8t le corps de J. Cbrist, et le iidele re- 
ponduit amen. Que signifioit cet amen, si ce n*est un consentement k 
la v^rite qu*on venoit de proposer? et que sembloit faire l'Kglise lors- 
qu*elle exigeoit cet amen, si ee n'est de confesser J. Cbrist present? 
>I*est-ce pas» un acte 4le foi attache a J. Clirist pr^sent? Et confesser 
J. Christ de cette sorte, qu'est-ce autre chose que de Tadorer? Et Saint 
Pierre radora-t-il davauiage, lors qu'il lui dit, vous etes le Christ, l«i 
Fils du Diea vivant?'' 

11 parott que Monsr. de Meaux ignore rimporlance de r^I^vation da 
Sacrement dont nous parlons. Cest pourquoi il est bon de la lui de- 
couvrir. Cette elevation n'est pas indiff^rente , mais absolument neces- 
aaire, de peur que le peuple ne se trompe au moment de la consecra- 
tion, et que pr^cipitant son culte, 1] n'adore da pain au lieu du corps 
du Fils de Dieu ; adorer du pain est nn acte d'idolatrie damnable, adorer 
le corps de Jesus est un acte de devotion n^cessaire. U y a entre cea 
deux choses une CuuD abime profund, une difference terrible; il est de 
la derniere importance de marquer le moment, ou cette adoralion esl cri- 
minelle oul^gitime. Cest la Tusage de Televation, sans laquelle 11 est 
impossible que le peuple puisse ador^ a-propos, puisque les paroles 
de la consecration se prononcent a basse voix. Vn Nouveau Converii, 
qul veut voir rEucharistie ador^e dans les premiers siecles de rilglise, 
a raisbn a demander ou etoit Velevaiion, et celte elevaiion ne se trou« 
vant qtt'aa septieme siecle chez les Grecs pour une raison mystique dif- 
ferente de radoration et n* ayant pass^ chez les Latins qne dans Ton- 
zieme et dans le treizieme si^cle, 11 a raison de conclure qu'on n' adu« 
rott point rEucharlstie dans TEglise, dans la celebraiion de la Messe, 
Tespace de donze cenis ans. Mr. de Meaux a si bien senti que ce 
n'^toit pas une chose indifferente, qu'il tache de substituer a relevation 
moderne Je ne sais quoi de semblable^ il dit qu'on monfroit le Sacrement 
au communiant, lorsqu'on le distribuoit, et' qu'on lui disoit c'e8t la le 
corps de J. Christ: personne n*en doute; on ne donnoit poiiit le Sacre- 
ment enveloppe, on ne le portoit pas a la bouche du cominuniant, on ne 
le mettoit point dans sa main. On avoit raison de lui dire, c'est la le 
corps de J. Christ. Voyez, gontez combien le Seigneur est bon. Le R^- 
formS prononce les memes paroles, lorsqu^il distribue la communion, 
mais ce n'est pas la Tel^vation qu'on cherche, et qui est en usage dana 
TEglise Laline. Monsr. de Meaux 8'ecrie, peut-on montrer le Sacre- 
roent d'une maniere plus efficace et plus ^clatante? On lui r^pondra 
qu.oui, que MoUsr. de Meaux lui-mSme le fait, on le doit faire tous les 
Jours, lorsqu'on ^live soleniiellement rhostie, qu'on en gesticule trois foia 
en Tair, afin que tont le peuple qui est present, non seulement la voye, 
mais qu'il Tadore; ce qui ne se pratiquoit point chez les Anciens. A la 
favenr d'une exclaniation, Mr. de Meaux fait illusion a son Catechum^ne, 
en confondant deux choses tres - diff^rentes; quand on confondroit ces deux 



— 60 — 

clioses, celR De safflroH pas, car H n' y a point Ik d*adoration. On 
veut la trouver dans les paroles du peuple, qui repondoit amen etc* 
Cf. Shroeckli T. S8. p. 73. Larroque liistoire de TEucliaristie p. 108 
et 536. 

b) de Miraculis et visionlbus sui temporis dialogi lib. IX. cp« 61» 
V. Gieseler II. 2. p. 381. 

c) Rationale divinornm otAciorum lib. IV. de sexta parte canonia 
missae. 

d) in: Tbeoria v. T. XII. blbliolbecae patrnm Lugdun. p. 407* ef. 
Larroque L 1. p. 110. L*auleur de cette theorie etant vena a rexamen 
de cette elevation, qui s'etoit introduite dans T^glise environ le VI. siecley 
fait assez connaftre, qu'ii n*avoit pas en vue )'adoration du sacrement, 
mais seulement de representer i*elevation de notre Seigneur en la croix^ 
et que c'£iait la sa veritable fln et son legitime usage. 

e) de Sacriflclo missae T. 11. biblioth. patr. p. 60t. 
Vid. Gleseier II. 2. p. 381. 

g) Hospin. U. S. p. 371. 

§. 19. 

Quo rilu instituto populus caerimoniarutn splendorem 
el magnificentiam quidem auctam, sacramenti vero dignila- 
tem mox vidit deminutam. Eucharistiam enim, cujus ve- 
ram naturam nihil aliud indagare potest, nisi mens sacris 
Christianis initiata, tanquam tremendum mysterium, ut mo- 
libus gestibusque colendum, minime cogitatione concipicn- 
dum censeret, a sacerdotibus saepissime admonitus est. Qui- 
bus cum resistere non auderet, summam potius prAcstaret 
reverenliam: ne ea quidem, quae debuit obtinere, jura per- 
secutus esse videatur. Namque cum calicem, qui infanti- 
bus, quibus antea tribui solebat, optimo jure media aetate 
paullatim non jam concedebatur, laici universi, cum a sa- 
cerdotibus sibi eripi paterentur, salvatoris ipsius praeceptum, 
qui ut omnes biberent, mandavit, neglexisse dicendi sunt 
Periculum vero, quod efTugere cupiebant ii, qui, ne quid 
vini efifunderent, cavere debebant, quique ex sec. IX., quo 
faciiius id assequi possent, fistulam quandam adhibere jussi 
erant, tantopere in majus tollebatur ab iis, qui administra- 
bant sacra officia, ut laici illius timore pei*territi, domini 
institutum contemnere mallent, quam sacerdotum contra se 
commovere invidiam. Itaque eo aevo, quo transsubstan- 
tiationis doctrina ecclesiae catholicae probata est, interdum 
factum est, ut qui non essent clerici aut religiosi, a vino 
bibendo prohiberentur. Quam quidem consuetudinem non ante 
sec. XIII.*) auctoritatc ccclesiae receptam esse, ipsi pon- 
tificii theologi, velut Bona**) cardinalis el MabiUonius,*') ne- 
gai-e non audenl. ScdpostquamRudoIphus^) abbas St. Tru- 
donis admonuit: 



— 61 — 

Hic et ibi cautela fiat, ne presbyter aegris, 
Aut sanis tribuat laicis de sanguine Christi: 
Nam fundi posset leviter simplexque putaret, 
Quod non sub specie sit Jesus totus utraque. 
et Amulphus,®) episcopus urbis, quae vocatur Rotehesler, 
ad Lambertum, qui de novo illo more se mirari professus 
erat, a Christo ecclesiae licentiam datam esse respondit, 
sacramentorum ea ratione, qua vellel, distribuendorum, ae- 
que ac Robertus Pulleynus,^) qui qua ratione Eucharistia 
ti laicis sumi debcret, sponsae suae commisisse dominum 
judicio putavit; magis magisque illa mutilandi sacramenti 
consuetudo asciscebatur, ita tamen, ut sec. XII. poUssi- 
mum auctoritate Petri Lombardi,») qui sub duplici specie 
Eucharisliam accipiendam censuit, quonunus altera negh- 
geretur, a multis impediretur sacerdotibus. Sed haud ila 
multo post jam Alexander* Halei^ius^) et ritum illum laico- 
rum a sumendo calice prohibendorum fere ubiquc*) esse 
refert, et: „propter periculum effusionis, quod forte accide- 
ret, si sub specie vini dispensaretur, tum propter vilii in- 
fidelitatis amotionem, quod se non immerito simphcium men- 
tibus se ingereret, si semper sub specie panis et vini da- 
Tetur,^^ jure id factum esse judicat Potissimum vero aucto- 
ritas Thomae Aquinatis,'') qui et eadem argumenta attulit 
et nova addidit, id effecit, ut populus non jam ad vinum 
bibendum accederet. Etenim, „cum perfectio hujus sacra- 
menti, inquit Thomas, non esset in usu fidelium, sed in 
tjonsecratione materiae, nihil derogaret perfectioni hujus sa- 
cramenti, si populus sumeret corpus sine sanguine, dum- 
modo sacerdos consecrans sumeret utrumque." Atque Bo- 
naventura,') qui subtilissime discernendum duxit „inter 
signantiam et efficaciam sacramenti ac jure fi- 
deles recipere perfectum sacramentum sub una 
«pecie, quod ad efficaciam reciperent," judicavit, 
tantopere valuit apud animos hominum, ut ipsius sententia 
communi consensu ecclesiae probaretur, Constantiensis vero 
synodi postea lege sanciretur. Id quod nobis mirum non esse 
debet: vel maxime enim ad eam doctrinam praeparali erant 
animi. Nam cum Thomas monachorum dominicanorum, 
Bonaventura franciscanorum eodem tempore essent oma- 
menta, ab utriusque igitur ordinis sociis magistrorum opi- 
niones pcr omnes fere terras propagarentur, factum est, ut 
quam celerrime in regionibus spaliomm intervallo distanti- 
bus, simul sacerdotes in hoc instituto, ut ita dicam, ini- 
tiarentur. Qui quidem ne in errores inducerent, saepe ad^ 



— C2 — 

monebantur, ul docerent laicos, „id quod iis in calice pro- 
pinareiur, non csse sacramenlum, sed vinum pumm nau- 
riendum traditum, ut facilius, quod accepissent, siccum cor- 
pus glutirent^^ „Solis enim celebrantibus, ut sanguinem 
sub specie vini consecrati sumerent, esse concessum." — 
Aitamen usque ad sec. XIV."*) hic et illic vetus mos ser- 
vabatur, poiissimum in monasteriis, quae plurimum auctq- 
rilate pollebant, velut in Cluniacensi, aut novus induceba* 
tur, qui quasi inter ambos medius interpositus erat, ita nt 
9,post sumiionem corporis et sanguinis aliquid ipsius san- 
guinis in calice servaretur et vinum purum super infunde- 
retur." — Tandem vero concilii Constantiensis sessione XIII. 
aliera species abrogata est, cujus hoc est decretum: Hoc 
praesens concilium sacrum generale Constaniiense in spi- 
ritu sancto legilime congregaium declarat, decemit et defi- 
nii, quod licet Christus coenam instituerit ^t suis 
discipulis administraverit sub utraque specie panis 
et vini, et in primitiva ecclesia sie etiam a fidelibus re- 
ceptum fuerit: tamen, hoc non ohstante (!), ad evitan- 
dum aliqua pericula et scandala posihac a conficientibus sub 
utraque spedie et a laicis tantummodo sub specie panis 
suscipiatur: cum firmissime credendum sit et nullatenus du- 
bitandum, integrum Chrisii corpus et sanguinem tam sub 
specie panis, quam sub specie vini veraciter coniineri. Unde 
cum hujusmodi consuetudo ab ecclesia et sanctis patribus 
rationabiliter introducta et diutissime observata sit, habenda 
est pro lege, quam non Ucet reprobare, aut sine ecclesiae 
auctoritate pro nihilo mutare. Quapropter dicere, quod 
hanc consuetudinem aut legem servare, sit sacrilegum aut 
iUicitum, censeii debei erroneum, et pertinaciter asserentes 
opposiium praemissorum, tanquam haer^iici arcendi sunt 
et graviier puniendi. Haec sancla synodus decemit, ut ef- 
feciualiier punianiur, qui communicant populum sub utra- 
que specie et sic faciendum esse docent Quodsi ad poe- 
niieniiam redierint, ad gremium ecclesiae recipiantur, in- 
juncta iis pro modo culpae poenitentia salutari; qui vero 
ex illis ad poenilentiam redire non curaverint, ammo in- 
durato, per censuram ecclesiaslicam, ut haeretici, coercean- 
tur, invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, brachii saecula- 
ris auxiUo. 

a) Cf. in uiiiverMum Calixt. de communione 8ub utraqne specie. 
Larroque liittioiro de I^EucliarJHtie p. 142. If. I)e Litb. de aderatione pa- 
nis consecrati et interdictione calicis in FiUCbariMla. Spittler GcHcb. des 
Kolcbes im Abendmabl. — A prima aelat^ occJesiae usque ad aaec. XIL 



— 63 — 

aot XIII. SQb ntraqne specle eommanionem fteri^soUtam esse, o»tenderiint 
plarimis ex sanvtis patribus locis allatis Larroqae 1. 1. p. 140. 154 et 
Chemnilius Examen p. 302 — 305. CVid. praeterea Leonis I. sermo IV. 
de Quadragesima apud Gieseler T. I. p. 379. Cbrysost. taom. 18 in ep. II. 
ad Corinth. ibid. p. 631.) Matilati vero sacramenti caasa potissimum 
quidem a transsubstantiationis doctrina repetenda est, latet aatem quo* 
dammodo in Eucbaristiae distribuendae, quae jam antea in morem vene- 
rat, ratione. Eienim Jam ultimis Christianae antiquitatis temponbu^ baud 
raro panis vino tinctus fralribus absentibus, potissimum vero aegrotis et 
infantibus, afferri solebat. (Euseb. liist. eccl. lib. VI. cp. 44. v. Lar- 
roque 1. 1. p. 145. Cyprian. sermo IV. de lapsis. Prosper de promis- 
sionibus cp. 6 et 26. apud Hospin. p. 374.) Praeterea vero, qui ad inte- 
grum sacramentum fruendum accesserant, panem consecratum domum fe- 
rebant, quo post satis longum temporis intervallum vescebantur. v. Ho- 
'spin. I. p. 373. Hnjus consuetudinis mentionem fecit Tertull. ad uxorem 
Ilb. IL cp. V. cf* praeterea Hospin. 1. 1. L p. 188. Basnage hisioire de 
rjfeglise p. 881. Sed hanc consuetadinem abrogavit concilium Toletanum 
1. A. 400 et Caesar. Augustanum 518. Deinde tempore Leonis L papae 
Manichaei, qui Christi corpus exsangue fuisse opinabantur, ne calix su- 
meretur, impedire tentavernnt, contra quos vetaementer invectus est Leo I. 
aermo IV-. de Quadrages. v. supra. Tum autem Gelasius (vid. Natalis' 
Alexander historia V. et N. T. Tom. V. p. 148). A. 490. cum non so- 
lum haeretici, sed etiam ipsi Chrisliani superstiliosi idem assequi cona- 
rentur, hunc in modum MiUorio et Joanni epistolam scripsit: „Comperi- 
mas, qnod qoidem'sampta tantummodo corporis sacri portione, a calice 
aacri cruoris abstineant, quod nescio, qaa superstitione docentur ad- 
atringi, aut integra sacramenta percipiant aat ab integris arceantur: quia 
divisio unius ejusdemque mysterii sine graiidi sacrilegio nequit provenire. 
Denique (llospin. 1. L I. p. 374) quibusdam illum morem panis vino in- 
tingendi — , qui ne calice adhibendo quid vmi eflfunderetur timcbant — , 
in . legitimum usum ecclesiae inducere cupientibus, conciliom Toletanum 
tertium A. 589 decrevit CLarroque L L p. 144. Natalis Alex. Tom. V. 
p. 433. 34. Brans: Canones Apostolornm et Conciliorum Saeculorum 
IV. V. VI. VII. Pars prior. p. 212): „at omnes sacrificii tempore ante 
commynionem corporis Christi vel sanguinis Juxta orientaiium partinm 
morem unanimiter clara voce sacraiissimam fidei recenseant symbulum, 
ut primum populi quid credulitate teneant, fateanlur et sic corda fide pu» 
rificata ad Christi corpus et sanguinem percipiendum exhibeant. '^ Simi- 
liter concilium Bracarense A. 675 canone VL decrevit. CNatal. Alex. V. 
p. 538. Basnage 1. 1. p. 886.) ex quo secundum Larroquii interpretatio- 
nem gallicam haec excerpsi: „Nous avons oul, qife queiques-uns prd- 
sentent aux peuples pour accomplissement de commanion, ou^^pour une 
communion parfaite l'J^ucharistie tremp^e. Et quant a ce qu'ils dounent 
aux penples pour une parfuite communion rEucharistie trempee, le te- 
Bioignage de TEvangile, que Ton produit, ou Jesus Christ a recommande 
aux apdtres son corps et son sang, ne le soulfre point: car il esi dit, 
qu'il a recommande le pain a-part et le calice a-part. Et nous ne li» 
sons point, que Jes. Chr. ait donne du pain trempe a d'aatres, qu*a ce 
disciple seulement, que le morceau trempe devoit faire connottre pour ce- 
lui, qui devoit trabir son maitre, et non pas pour montrer rinstitution de 
ce sacrement/^ Quin etiam ipse Urbanus 11. papa Ccf. BaroniusTomll. 
ad A. 1095. Nataiis Alexander Tom V. p. 30.) non panem sine vino 
dandum decrevit, nisi qua necessilas cogeret, et Paschalis II. Ccf. ejus 
Ep. ad. Pontium abbatem Uniacensem ep. 32. v. Schroeclih Kirchengesch. 
Tom28. p. 84.) A. 1099 symbola separata distribai Jussit praeter infan- 



— 64 — 

tes et ac^otos omiiibnA Ct, praeterea lestlmonla a Larroqnlo allata 
p. 147. 48. velut: Tlieodalphe Svdqne d^Orleans, j>arlant de la vie £ter- 
nelle, poar obtenir, dit-il, cette vie, noa« sommeei baptis^s et nous som- 
mes noarris de la chaire de Jea. Chr. et abrav^s (abreuv^s?) de son 
Hanff. — 8ec. vero X. tamen hic et illic ritus ille conciliis -damnatus a 
nonnullis inlerdum adhibitus est. cf. Larroque 1. I. 

b) Bona rerum liturgicarum lib. II. cp. 18. p. 694. 

c) V. Gietteler 1. 1. II. 2. p. 438. 

d) Vide de Lith. 1. 1. p. 594. Schroeckh: Kirchengescliichte. Tom. 
XXVIIL p. 85. 

e) Epistola II. in D*Achery spicilegium III. p. 470. 

f) Senti. VIII. cp. 3. 

g) V. Gieseier II. 2. p. 375. 

h) In Sententt. lib. IV. quaest. 63. membr. I. v. Chemnllius Exa- 
men p. 329. 

i) Non sine ratione Spittlerus I. 1. p. 30 et 98. monuit, ne ilUs 
verbis „fere nbiqne^' nlmis multum tribueretur propler decretum synodi 
Dnnelmensis (Gieseler II. 2. p. 375.) et Alberti Magni Judieinm (v. Schroeckb 
Tom XXVIII. p. 92 ) 

k) Cf. Schroeckh Tom XXVIII. p. 94. 96. 96. 

1) Iti Sentt. IV. dist. XI. p. II. art. I. qifaest. II. V. Gieseler II. 
2. p. 379. 

m) Cf. Larroque 1. 1. p. 152. 153. 154.: Gnillaume de Monte Lau- 
cinno: en plusieurs lieuz, dit-il, on communie avec le pain et le vin, 
€'est a dire avec le . sacrement entier. £t Pierre de Paiude temoigne, 
que de son temps c'eioit la coutume en piusieurs ^glises de communier 
aous Tune et sous Tautre espece ect. ect. Cf. Schroeckh XXVIII. p. 98. 99. 



III. CALAMITAS INDE ENATA. 

§. 20. 

Transsubstanliaiionis igilur dogmate ab ecclesia' san- 
cito et iis, quae inde originem repeliverunt, caerimoniis per- 
versis pauUatim inslilutis, Chrislianorum animos supersti- 
tione imbutos vitamque inquinatam esse, quis est^ qui mi- 
retur? — — Quam quidem calamitatem^ etsi fuit 
acerba, tamen, cum non admodum diversa sit ab ea, quam 
ex sacrificii missae errore natam esse supra ostendi, signi- 
ficasse tanium satis habeo^ alias vero non minus pernicio- 
sas fusius enarrandas esse duco. Multi enim, qui religio- 
nis Chrisiianae naturam indagare veramque rationem exse- 
qui studerent, neque illum errorem probarent et supersti- 
lionem, qua impleti mortales, in sacramenii vi quadam 
magica siuliissime confidentes, vera pietate Deum colere 
omiiiebant, abolere conarenlur: fieri non potuit, quin mag- 
nas excitarent rerum perturbaliones. Namque transsubstan- 
tiationis terror^ de quo argumentis confirmando jam non^* 



— 65 — 

nulli desperaverant ficholastici, sensim eos, qui potentiae 
ecelesiasticae resistere audebant, exacerbare et commovere 
debuit, ut evaderent adversarii, atque periculo} et, quae un- 
dique imminebant, discrimina ullro subirent. Sic igitur lcer- 
taminibus cum ecclesiae principibus acerbissime initis, plu- 
rimae ortae vexationes et insignes miseriarum excitatae 
sunt tempestates. Quo factum est, ut eorum, quos Hae- 
reticos appellare solent mediae aetatis scriptores, cumve- 
ritatis ab erroribus defendendae non tam praemium cape- 
rent, quam' gravissima poena tenerentur, alii flagrantissimo 
ipsorum studio in.errorem ecclesiastico etiam foediorem in- 
ducerentur^ alii adeo deficerent a religione Christiana. Mam 
quoniam ecclesiae doctrina notionem signo ita confuderat, 
ut soli caerimoniae plurimum, fidei hominum nihil tribue- 
ret^ illorum non pauci inventi sunt, qui aut sacramentum 
comedere recusarent, aut, si in Domini memoriam frueban*^ 
tur, onmem veram negj^rent praesentiam. Itaque cum er- 
roribus errores nascerentur ecclesiaeque doctnnae perver- 
sae, quae emendenda erat, nihil aliud nisi opinionum com- 
menta opponerentur, seditiones oriebantur plurimae, cru- 
delitates adhibebantur inauditae, et ita in omne duritatis 
genus erumpebatur, ut,, qui de iis audiverunt, eorum ani- 
mos quasi horror perstringeret Quis enim est, Albigensi- 
bus et Waldensibus, qui praeter alios errores etiam trans- 
substantiatipnis doctrinam repudiaverant, a summis pontifi- 
cibus bella illata, si reputet, qui non, cum immanitatis 
exempla comperta habeat, praecipuo quodam animi dolore 
ang^ur? Quis, quiNquaestionem in Berengarium Turonen- 
sem^abitam si cognoverit, — etsi a vera via ipse deflexe- 
rat, — minime ex aequo judicatum esse profiteatur? — Be- 
rengarius enim vexatus, dfamnatus, vix amicorum praesidiis 
a suppliciis acerbissimis liberatus, ipsius doctrina, quae 
multo propius, quam ecclesiastica, ad veritatem accessit, 
multorum nominum iram contra paparum duritatem conci- 
tavit, eorumque haud ita paucos induxit, ut a religione di- 
vinitus tradita omnino degenerarent Etenim fere eodem 
tempore, quo vixit Berengarius, exstiterunt plurimi haere- 
iici, velut Cathari, qui cum dogma paparum commentum 
esse intelligerent, ejus perversitatem quidem abolerent, in 
eontrarium vero errorem, non minus pemiciosum illaberentur. 
Nam cuin sectarum origo semper ab iis repetatur tempo<- 
ribus, quibus Christianis iis^ qui, divino quodam spiritu af- 
flati, doctrinam cogitatione percipiant, ratio universae eccle- 
siae erroribus captae vei maxime displiceat: eo aevo, quo 

lleatcr, de encharut. ^ 



— 66 -► 

eaerimoniarum ingenfl copia omnem pietatem, ut ita dicami 
aervitutis vineulo teneret oppressamy plurimos esse ortos 
haereiicos^ qui recuperandae libertatis desiderio flagrarent, 
non esty quod miremur. — Potissimum vero Berengarius Tu- 
ronen^s, de cujus vera doclrina inter viros doctos adhuc 
sententiarum diversitas est, quum omnium- iUorum haereti- 
corum prineeps sit^ cpi commemoreturi dignissimus est 



§. 21. 

De quo qmdan viro darissimo'^) fere usque ad nostram 
nciemoriam judicia facta sunt falsissimai quod et fons, ex 
quo vera ejus doctrina hauriri posset, latebat, et ,ea, quae 
ex adversariorum iibris nota erant, nbn sine opinione prae- 
judicata a rerum scriptoribus tradebantur. Exstabant enim 
nuUae illius causae aua documenta||iisi IBerengarii episU)- 
lae ad Lanfrancum,^) Adelmannum^) A^elinum^) Richar" 
dum et conciliorum, quibus ejus opinio rejecta est, decre- 
torum nonnullae formulae^ et adversariorum libri, vehit: 
Durandi*') de corpore et sanguine Domini contra Berenga- 
rium^ Guitmundi^), archiepiscopi Aversani^ de corporid et 
sangwius Christi veritate in Eucharistia Ubri IDi Hugonis 
Lingonensis de corpore et sanguine Domini) Adehn^aurinii^) 
de veritate corpore et sanguine Domini ad. Beren^arium 
epistola, Lanfranci de corpore et sanguine Domim Uber, 
— minime vero ipsius Berengarii contra Lanfrancum Ubel- 
lus* Itaque, qui de ejus viri sententia judicaverunL ei 
Franciscus de noye^) et qui earum rerum acutissimuJlper- 
serutator est, MabiUonius^) et Oudinus,^) qui primus Be- 
rengarii defensor exstitit, et qui Utterarum galUcarum am- 
pUsaimam historiam conscripserunt^ Benedictini propter do- 
pumentorum, qua premebantur> inopiam, ut ipsunr^Beren- 
garii scnt^tiae fontem aperirent, fieri non potuit ^Tam 
autem Lessingius, vir smmnus^ in bibUotheca Guelpherbytaiui 
eum Ubrum^ quem Berengarius contra Lanfrancum poste- 
riorem scripserat, fere integrum quidem invenit;, sed quam 
«nnuntiavit editionem, non absolvit Quam typis excuden- 
dam cum Staeudlinus^) curare incepisset et Hemsenius per- 
rexisset^ Neanderus,"*) vir summus^ A. 1834 ad finem per- 
duxit Itaque quo luculentius ejus doctrina vera inteUiga- 
tur, ex hoc Ubro.ea ad verbum proponam, quae ad judicium 
justum faciendum valeant Antea vero pauca de ejus vita 
et damnatione muItipUd disserendum esse censeo. 



~ 67 - 

Berengarius verisimiKter Turom, anno, qui non saiis ac* 
curate ilefiniri potest,") nafcus Fulberii, scboiae Comutenfiis 
magistri clarissimi, ut in altiores litterarum et theolo^ca* 
rum et philoaophicarum recessus penetraret, disciplinae tra- 
ditus, mox inter aequales tantopere excellebat, ut in nume* 
rum eorum discipulorum, qui arctissima xonsuetudine Ful* 
berto conjungerentur, ultro referretur. Inter quos magi^tro, 
quum ut et virtutem colerent et fidem a patribus traditam 
servarent,*) adolescentes adhortarelur, Berengarius non raro 
restiUt, eos libros, qui contra dogmata catholica compositi 
erant, summo studio legit et ex iis argumenta ad illius 
auctoritatem infringendam excerpsit, plurimum vero tem- 
poris in operibus scriptorum aniiquorum perscrutandis con- 
sumsii Comuto redux dbricbmm ordini adscriptus ecclesiae 
sancti Martini, scholae Turonensis schoiasticus creatus, littera- 
rum antiquaram studia urgere jussus et temporis intervallo 
haud ita longo AndegavensisP) ecclesiae archidiaconus nomi- 
naitus est, ita iamen, ut scholae, quae Turoni florebat, etiam 
in posterum praeponeretur. Quo loco constitutus senten- 
tias, quas ferebat a fide catholica diversas, tam ingenue cum 
discipulis communicavit, ui mox ad ejus amicorum aures 
pervenirent, Galiiae vero sacerdotum in eum converterent 
oculos. Jam anno 1045. Adelmannus scholasticus Leodien- 
fiis, quocum Comuli Fulberti scholis interfuerat, se ante an^ 
nos duos percepisse Berengarium sententiam de coena do- 
mini falsam ferre, et se litteras hac de re dedisse, in epi- 
stola scripsii, et A. 1049. Hugo Lingonensis Hbmm ad 
opinionem ejus refutandam composuit Itaque certissimum 
est, quod MabiUonius'1) aliis quoque argumentis allatis osten- 
dit, jam ante A. 1050 Berengarium ecclesiae catholicae fi- 
dem impugnasse, eam autem, cujus postea ess^t, senten- 
iiam non satis enodavisse. Attamen quam ad Lanfran- 
cum, monasterii Beccensis priorem, dedit, epistola, qua 
sibi Joa. Scoti de Eucharistia doctrinam probari, Paschaaii 
vero falsam haberi professus erat, quamvis non eam, quain 
postea habebat, opinibnem contineret, iamen causa fuit, cur 
mox ea res ad Pontificem Romanum allata maximum Be« 
rengario inferret calanutatem. Lanfrancus enim, cum ab* 
sens esset, epistolam non accepit, a nuntio autem quibus^ 
dam legendam iraditam esse audivit, et ut erroris suspicio- 
nem a se averteret, Romam profectus cum summo ponti*- 
fice communicavit. Qua cognita postquam jussu Leonis IX. 
concilio Romano') A. 1050 absentis Berengarii docirina 



— 68 — 

damnata est^ mox proximo post eum^ quo Romanum con^ 
cifium erat, mense Seplembri, secimda Vercellis») synodus 
indicta est In qua ut ipse adesset, admonitus quidem eral, 
sed quod in concilio in Gallia hon habendo «e sistere non 
deberet, venire reformidavit Sed duos clericos ut defen- 
sores exsisterent, Romam mittendos censuit, quibus non au- 
ditis et in vincula conjectis, Berengarii haeresis iterum 
damnata esL Qua damiiatione duplici omnium clericorum 
oculi in unum Berengarium convertebantur, plurimorum, 
invidia excitabatur, nonnuUorum autem cum eo contra« 
hebatur amicitia. In (niibus cum haberetur Hildebrandus le- 
gatus a latere et suboiaconus, qui ad moderandum conci- 
Eum Turonense advenerat, Berengarium MA formula per- 
lecta in ecclesiae catholicae societatem assumsit. Aitamen 
quominus Ule in synodo, quae A. 1059. a Micolao TL^) Romae 
nabebatur, aliam fidei formulam, quae a Humberto cardi- 
nali composita, doctrinam Paschasii luculentissime tradebat, 
subscribere cogeretur, nullo modo impedire potuit Ber^- 
garius autem, postquam se periculo, quod vitae suae im- 
mineret, Uberatum cognovit, etsi ab Aiexandro 11. monitus 
est, ut a doctrina perversa resipisceret, sententiam, qtUun 
modo improbaverat, ingenue probavit, Paschasium acer- 
bissime vituperavit, se „jam imnunentis mortis timore per- 
iurbatum de veritate conticuisse^^ professus est Ita factum 
est, ut ad opinionem probandam adLanfrancum etRichar- 
dum eum hDrum scriberet, cujus fragmenta tantum apud 
Lanfrancum exstant Ad quem hbrum priorem refutandum, 
cum Lanfrancus omnes nervos intendisset: 'Berengarius id 
opus, quod nuper Lessingius invenit, maxima cum diligen- 
tia composuit, ex patribus argumenta attulit, artem dialecti- 
cam ad adversarium refellenaum adhibuit, ita ut usque ad 
aetatem Reformatorum acutissimus caihoUcae fidei impug- 
nator jure habeatur. Eo ^utem tempore, quo tota ecclesia 
Paschasii sententiam comprobavit, fere unus, etsi restitit, 
vincere non potuit Namque Berengarius ne Gregorii VIL") 
quidem auctoritate ab hostibus plurimis defensus concilio 
Komano A. 1079. novam fidei formulam recitare coactus 
est, quae i])sius sententiae omnino erat contr^ria. Etenim 
etsi Gregorius ea formula, quam ab eo legi A. 1078. ms- 
serat, quaeque ita concinnata erat, ut et cathohcam et Be- 
rengarii doctrinam simul continere videretur, — prout quis- 
que verba interpretari studuit, ad iempus amicum ex ad- 
versariorum manibus eripuit, tamen nullis artibus adhibitis, 
ne iterum in jus vocatus fidei catholicae formulam expres- 



■n, 



f? 



•^ 69 — 

sis verbis legeret, ef&cere poluii Attamen cutti voluniati- 
bus sacerdotum satisfecisset, ut ab omni impetu tulum eum 
redderet, insulam St. Cosmae habitandam dedit, in qua 
cum quod reliquum erat ejus vitae, in summa tranquUIitate 
transegisset, mortuus in clauslro Marlini Turoni sepultus 
est. rropter hanc, quam degit, vitam solitariam et aucto- 
ritatem^ qua senex apud monachos tantum poUebat, ut 
mortis memoriam diebus festis renovarent, Mabilionius^) et 
^criptores liiterarum gallicarum historiae^) contenderunt, ih 
catholicam communionem Berengarium decessisse^ quod 
revera Guilelmus Malmesburiensis, ejus fere aequalis, tradi- 
dit, sed non ita, ut nobis reputanUbus probaretur. Obstant 
enim viri contumacia et animi firmitas, quam saepissime 
in idta ostendit, obstant argumentorum inopia et debilitas, 
obstat ratio tesiimoniorum, quae ab iis edita sunt, quorum 
multum intererat, ut ad dogma transsubstaniiationis rediisse 
videretur. VerisinuIIimum est, eas expiaiiones, quas subi- 
bat, ut multarum retractaiionum poenas lueret, ab iis, qui 
in vicinia habitabant, ad senteniiam, quam tulerat de Eu- 
charisiia, immutatam relatas tantam eorum, qui adversarii 
ejus fuerant, benevoleniiam reconciliasse, ut in numero ha- 
beretur sanctorum. Sed Jam Moshemius^) et Lessingius 
hanc ejus conversionem ad fidem catholicam omnino vanam 
et commeniiiiam esse ostenderunt 



a) In oniversnm cf. Staendliii Archiv fur alte nnd neue Blirchen- 
geschichte beransgeg. v. St. nnd Tzschirner T. 2. p. i— 96. Mabillon. 
Actt. S. 8. sancti ord. Bened. in saeculoram classes distributa saec. VI. 
Iinief. $.2 — 6. Idem Dissert. de multipliei Berengarii damnatione, ildel 
professione et relapsu deque ejus poenitentia in: Bibliotheca historiae 
baereslologicae Tom. I. fase. 1. p. 99. Histoire litt^raire de la 
France Tom. VIII. p. 197—238. Larroque: Histoire de rsucbari- 
atie p. 431. Basnage histoire de I^iglise p. 1392 sq. Centur. Mag- 
d e b tt r g. XI. p . 238 — 2 4 1 . Baumgarten - Crusius Dogmengeschichte 
Tom. II. p.469. Muenscher I. L II. l.p. 237. Hospinianua: Hist. sacram* 
T. h p. 832. 

b) Cf. Opp. Lanfrancl ed. D*Achery. 

c) Purgatoria epistola In Martene et Dnrand thesaur. IV. p. 109. 

d) Vid. Opp. Lanfrand p. 24. of. StaeudUn 1. I. p. 44. 

e) V. Opp. Lanfranci ed. D'Achery. , 

f) In: Bibliotheca maxima patr^ Lugdnn. Tom. 18. p. 441» cf. Bas- 
nage 1. 1. p. 1396. 

g) Edld. Cornelius Amold Schmid Bruttovicl 1770. cf. Uospln. T. I. 
p. 536. qui quidem minime Juste Judicavit, ne Adelmannum quidem trana- 
aabatantiationis fidem amplexum esse. 

b) V. Staeudiin 1. 1. p. 1. 

i) Aett. S. S. ordinis Bened. sec. VI. praef. p. 16 — 22. 

k) DisMXtaao de vlta» acrip^ et dectrlnai Berengarii. 



# 



— 70 — 

1) Vld. ejQfl progranmata A. 189I^-^!I9 8crl|»ta. 

m) Berengarii Uber de sacra coena contra Lanfirancuin poefterior, edidd. 
Vfasclier moderanle Neandro. Berlin. 1834. 

n) Bai^ohias A. 999 eqm natum etise pataf, qaod mlhi msixime pro-> 
batnr: Oudlnas A. lOSO. Quod omnino falsum esse, ostendlt Staeudlin 1. 1. 
p. 7. ann. 14. 

o) De Berengarii ingenio et morib^s diversissime Jndicatur; C(fu8 ad« 
versarii Guitmundi senientiam proliat Mabillon. 1. I. p. 9. ^Quaiis fuerit 
Berengarius, uuus omnium optime expressit Guitinundua init. libri I. uM 
fiominis morem deseripsit Iiis verbis: Is ergo, inquit, cum Juveniles adhud 
in scholis ageret annos, ut ajunt, qui eum tum noverunt, elatiis ingenil^ 
leviiate, ipsius magistri sensum non adeo curabat — , libros insuper ar* * 
tium contemnebat, sed cum per se attingere philosophiae altioris , secreta 
non posset, negue enim homo iia acutus erat, sed tunc temporis libera- 
les artes intra Gallias paene obsoleverant, novis saltem verborum inler- 
pretationibus, quibus eliam nune nimiun gaudet, singnlaris scieiyMlChltii- 
dem sibi arrogare et cujusdam excelleutiae gloriam venari, qwKe^reun- 
que poterat,. affectahat ect# ect/* Sed ejusmodi Judicium minime Justum 
esse, ostendunt aliorum summa aUctoritiiie homlnum testimonia, qui etsi 
ne ipsl quidem iliius sentefttiae erant, tanen ejus magnae in iliteris laudl 
nitail obtrectabant, velnt Hugo Lingonensis (y. Lanfrancl Opp. ed. d*Achery 
p. 68.) et aiii, de quibus cf. Larroqtfe p. 48)2. cf. Basliage p^ 1319« 
Bossuet: Einleitung in die Geschichte der Welt und der Beligion fortge- 
setzt von Cramer Tom. V. P. 1. p. 266. 

p) Ut A. 1040 archidlaconus Andegavensis f^eril, sequitur ex life- 
ris Tbeodorici Cornutensis episcopi A. 1040. ipsa die Consecrationis da-> 
tis,' in quibus B^rengarius archidlaconus „ cum aliis, qui ex civitate Aa- 
degavensi erant subscripti,'^ appellatur v. Mabillon I. 1. .p. 11. 

q) Mabillou Act. S. S. praef. p. 10. cf. Lessing Berengarius Turo- 
nensis p. 84. Basnage hist. p. 1396, qui Jam anno 1036 Berengarium 
doctrinam suam tradidisse putat: Ce fut Tan 1035, que Berenger com- 
men^a a publier ce qu'il pensoit sur l'£ucharistie, on le laissa tres-long* 
temps T^pandre paisiblement »tn pensees, puisque le premier, qui se le- 
vait contre Berenger, fut Adelmann. Cet Adelmann ^tait Theologar de 
Licge sous Tev^que de Ouduin; delui-ci ne f nt ^vS^ue, queTan 1080. H 
y a donc beuucoup d'apparence, qu*on laissa conler douze ou quinze ma 
avant que de remuer contre Berenger. 

r) Vid. Lanfrahcns de Eucharistia, cp. IV. Berengar. de sacra coena 
p. 36. cf. Gieseler II. 2, p. 197. Hospin. p. 137. 

s) De tempore concilil Vercellensis, qnod nonnulll in A. 1063 refe- 
mnt, V. Mabillon Actt. praef. p. 12 — i'4. et ii^ Bibliotheea baeresiologlea 
p. 103. Kedem anno Cal. Nov. Luletiae Parisiorum teste Durando afc- 
bate concilium congregatum est, quod quidem etsi Henricus L rex cogen* 
dum esse decreverat, tamen, cnm Deodulnus, eplscopns Leodiensis, ut a 
prope^io desisteret, admonulsiset (Vid Mabtllon Analecta ed. II. p. 446.) 
revera non coactum esse videtur, quod Lessiug. p. 148. satis ostendit. 
Cf. Gieseler II. 1. p. 201. (Staendl. vero liesslngio non eonsenlit l. L 
p. 84.) Larroqne bist. p. 436. Queile apparence que Lanfranc, qui ^cri- 
vit contre Berenger apr^s ce pr^tendu conciie, reut pass^ sou» silenee, 
Ini qul raconte ai exactement tons les oonelles, qul furent assembl^a 
contre Berenger et a queiqnes-uns desqnels il asslsta. 

t) Mabilion in llistor. haeres. 1006.: Mortuo Vietore, qui In locum 
Leonis sutrectus erat et Stephano, Victoris successdre, Romanam accle- 
fiiam rexit Nlcolans II, crnJUQ mandHtum alterum Romae cencHlnm centum 
ei txedecim episcoponim A. MLXX« cogiiur, in qtfo BereugarlVB hAereaim 




— 71 — 

0aam fertio abjmavit et libros proprios liaereseOs concremHvit/' Formala 
aatem, cui consentire doactos est, baeo est (Cf. Mabillon Act. p. 18i): 
),Ego Berenirarias indignus dtaconas ecclesiaC St. SiiiariGii Andegaveilsia 
cognosoons veram catbolicam et apostolicam Idem, anatiiematlzo omnem 
haeresin, praedpae eam, de qaa bactenas infamatus sam, qaae adstraer^l 
conatar, panem et vinum, quae in altari ponuntttr, post consecrationem 
solammodo sacramentom et non verum corpus et sangainem dominl nostrl 
J. C. esscy nec posse sensualiter nisi in solo sacramento manlftus sacer-^ 
dotom tractari, vel frangi aat fideliam dentibus atteri. Consentio aatem 
sanctae Romanac et apostolicae sedi et'ore eandem fidem de sacramen- 
tis dominicae mensae tenere, quam Domiiias et venerabilis papa Kieelaas 
et taaec sancta synodas Ructoritate evangelica et apostolica tenendam tra^- 
didit mibiqtte /irmavit, scilicet panem et vinam, qttae ia altarl ponantar, 
post consecrationem non soluiid sacramentum, sed etiAm verum eorptts dt 
-aangainem Dom. nostri J. C. esse, et sensualiter non selum sacramentl», 
seA^n^ritate mafiibus sacerdotam tractari, frangi et fidelium dentibtis 
att^^fllans per sanctam etibomousiam trinitatem et per baec sacrosan* 
cta Ctarlsti evangelia. Eos vero, qui contra banc fidem venerint, cum 
dogmatibus et sectatoribus suis aeterno anathemate dignos pronuntlo. Quid 
si ipse aliqaando aliquid contra baee sentire et praedicare praesOmsero: 
sabjaceam^canonum severitati. Lecto et peHecto sponte subscripsi." 

u) ),Alexattdro II. suffectus A. 1073. Oregor. VII. anno secundo 
Pictavis coegit synedum eplscopornm praesidente Gerardo cardinall et 
episcopl Ostiensi atque Gregorii legato, abi agltata est denuo eadem 
caosa tanto animorum aestu, ut Berengarius, qui praesens aderat, ferO 
lilteremtus sit^ testante Cbronograpbo Maxentiano, qul Id. Januar/ id con- 
agiase tradit.'^ V. Mabillon Act. p. 20. 

v) Act. 8. S. praef. §* 6. Vogtins BibliolhecA Haeres. p. 116. 

x) Histoire littSraire de la Franoe Tom. VIII. p. 9 18. 

y) Instituiiones Bistoriae eccl. p. 431. Lessing 1. 1. p. 44« Sed Jam 
aate eos Larroque histoire de rEucharist. p» 489. acntissime sic disse- 
roit: Guillaame de Malmesbourg historien anglais dit bien, qu'a|^res avoir 
dSshonord le premier fea de la Jeunesse par la defenne de quelques h6* 
r^sies, 11 Se repentit dans un dge pius mur. Mais paroe qu'il se ren- 
contre dans rhistoire de Berenger des Choses, qui ne semblent pas aac- 
^der trop-bien av.ec le rt^cit de cet bistorien, il est a propos de lea 
examiner. On demeure d^accord, que Berenger commen^a 4 faire con* 
naitre ses sentimens environ l'an 1035. CHonc annum quamquam etiam 
Basnagius probat, non accurate definiri posse puto); il falloit, qa'il eiit 
alors pour le molns trenie ans^ car il n'y a point d'apparenee, qa'ii a 
fait brait avant cet &ge-Ia; il d^fendit encore sa causeaRome ran 1079* 
c'est-a-dire selon nolre Galcul a Tage de soixante et quatorze ans, C9 
qui est directement oppos6 a ce que Gnillaame de Malmesbourg dit, qu'a- 
pres le premier feu de la Jennesse, il se repentit tfans nn ^ge plus mdr. 
D'ailleurs il paroit par une lettre de Lanfranc a Reginald abb6 de St. 
Cyprien de Poitiers, ti^crite vraisemblablement Tah 1087 ou 1088. c'est-a- 
dire Tan de la mort de Berenger, ou un an auparavant, que la conver- 
sion^ dont parle rhistorien anglais, est une conversion imaginaire, puls- 
que dans cette lettre Lanfrano rapelle schismatique et dit, qu*il croit et 
enseigne de J. C. des choses michantes ect< ect.'^ cf. Basnage p. 1398. 
Quelqoes-nns s*imaginent que Berenger avoit abjure de bonne foi, et 
qa'il mourat dans le sein de ri:glise Romaine paroo que Guillaume de 
Malmesbourg assare que Berengei' apr^s avoir d^shonore le fea de ia 
Jeunesse par la d^f^se de quelqaOs kerfoies, se repentit dans un &ge 
ptait miir:- et mdme on lol fait dire en mourant le joar de rspiphanie, ne 



ik 



- 72 -^ 

se sovvenaBt de ce grand nonbre de personnes <ia*il avoit gitles dani m 
Jeonesse et dane la premi^re chaleur de r4ge; J, Ciirist paroftra poor 
moi dana sa gloire^mme Je respere, a caase de ttia repentance: ou 
bien Je erains qne ce ne eoit pour me pnnir a canse des autres. J'a- 
jonteroi a eela le t^moignage de Clarlus, dont on se sert qnelqoerois ponr 
pronver le contraire. . Ce Moine qui ^crlvoit a-peu-pres dans le mdme 
tems que Berenger, dlt que ce docteur de Tours, Philosoplie admirable 
a flenri l*an 1083. qu'U avoit compos^ TOraison, qui commence, O J. 
Christ Juste Juge; il a fini ses ^urs fid^le et vraiment Catholique et on 
lit sur son tombean ces vers, i|ai sont ceuz d'Hildebert j^vSque du Mans. 
On auroit quelque lieu de conclure par ces deuz t^moignages, que Be-^ 
renger est rentri dans les opinions de l'£glise Romaine avant que de mou- 
rir, mais en approfondissant le fait on trouvera le contraire. I. GuiUaume 
de Malmesbourg qui le premier a parl6 de cette p^nitence sinc^re de 
Berenger est dementi par Lanfranc, qui dit au contraire, qa'll n'avolt 
abjur6 qoe par la crainte de la mort. L*HlAtorien Anglois avaMe M- 
demment une faussete, lorsqu'il dit qne Berenger se repentit "iioa^^nn 
4ge plus mdr puisqu'a Vkge de 80 ans il soutenoit encore son sentiment 
avec la mdme chaleur qu'il avoit eue dans sa Jeunesse: et si GuUlaume 
de Malmesbonrg a pris son abjuration faite sous Nicolas U. ^ponr nne 
conversion sincere, ii s'est ^videmment trompe, puisqu^on ne la lui ar- 
racha que par la crainte de la moct, et qu'il avoit signi. L*aatorit^ de 
Guillaume sur ce fait est d'autant moins considerable que c'^toit nn ffi* 
atorien ^tranger, qui aimoit les contes et qui en a impose a Berenger 
lorsqu'!! dit qne Fulbert de Chartres ^tant au lit de la mort, le distin- 
gua dans la foule de ceux qui ^toient presens dans sa chambre et le 
di§signa comme nn Demon qui infectoit plusiears personnes de sa bouche 
et de sa ma!n. II suffit de lire la lettre d'AdeImann, compagnon des 4tu- 
des de Berenger sous Fulbert, pour reconnoitre la calomnie de Guillanme 
de Malmesbeurg et pour voir que Berenger ne pensoit point encore a 
crier contre la transsubstantiation lorsque leur commun mattre mourut. 
II. Le t^moignage de Clarins paroit beaucoup plus fort que celui de 
rHistorien Anglois. II est vrai que ce Moine ne parle point de la pS- 
nitence de Berenger; mais il assure qu'il est mort fidile et Catholiqae. 
Mourir fidele et Catholique dans le style d'un Moine, c'e8t ddfendre Jns- 
<iu'au dernier soupir les sentimens de risglise Romaine; mais 11 n'eat 
pas impossible que ce Moine ait ^t^ trompe par les vers d'Hildebert. En 
efl^et il ne parle de la fol de Berenger que sur celle de Tepitaphe qu'ii 
avoit fait graver sur son tombeau, le Molne a pu croire sans autre oxa- 
men que Berenger ^loit Catholique et fidile. D'ailleurs U connoissoit sl 
pen Berenger qu'il le fait raourir d^s Van 1083. c'est-ii-dire oiiiq ans 
plutdt qu'U ne falloit. 

Si on veut examiner la chose de plus pres, on trouvera qoe mal- 
grS la foiblesse que Berenger t^moigna dans deox Conciles, U ne laissa 
pas de pers^v^rer dans ses premiers sentimens Jusqu'a la mort. L On 
ne sait pas distinctement le tems auquel Berenger r^futa la Confesslon 
de foi qne le Pape Nicolas II lui avoit fait signer; mais au moins Lan- 
franc qui r^pondit a cet Ouvrage de Berenger, composa sa R^ponse 
apr^s le Conciie de Rome tenu par Gregoire VII. Tan 1079. U traita 
dans celle Reponse Berenger de schismatique et le r^futa comme nn 
homme qui, malgre les condamnations portees contre lui, pers^veroit dana 
Bon ancienne doctrine. 11 est donc incontestable que Berenger cembat- 
loit eocore la presence r^eUe i^r^s Tan 1079. Le ooncUe tenu cette an- 
nee 1079 a Rome est le dernier ou ron ait force Berenger d'abjurer sa 
Fei. Berenger pers^verokt donc encoce dans la doctrine, et l^enatigttoU 




• 73 ~ 

pabliqoenieiit apr^t tontes les aljjnrstions 4n*on lop^avoit arrachees. Cette 
prenve sonffiroit qnand elle seroit senle. Mais/ll. il falloit qne Beren- 
ger n'eiat pas cachS ibng tems ses sentimens pnis qnMl etoit a peine re- 
venn de Rome qn'on robligeat de rendre compte de sa Foi dans nn Coh- 
cile assembl^ a Bordeaux Tan 1088. III. Un Anonyme qne le P. Chl- 
llet a pnblie, et qui «crivoit Tan iOQk son Trait^ Des condamnations de 
Berenger, le traitoit encore d'Heresiarqne : et s'il etoit hereiiqne Tan 
1088. 11 le fut jusqn'a la mort, puis qu'il finit sa vie la mlme ann^e, 
qn*on lui donnolt ce titre. IV. Ce fut aussi aparemment la mSme ann^e 
1088. qne Lanfranc adressa sa lettre a Reginald Abb6 de st. Cyprlen 
4e Poitlers, .dans laqnelle il regardoit encore Berenger comme un scbis- 
niatlqne engag^s daos diverses errenrs sur J. Christ. Si Berenger ^tolt 
encore schlsmatique et dans l'erreur Tannee de sa mort, la penltenee, 
qu*en Ini attribnfi, est imaginaire. Tontes ces prenves sont positives, et 
font voir Incentestablement qne Berenger n'abondanna Jamais de bonne 
foi aea aentimens de rEacbaristle. Bospin. p. 343. 



§. 22. 

Reliquum est, ut Berengarii ipsius verba ea, ex qui* 
bus illius vera sententia cognosd posse videatur^ quemad- 
modum supra dixi, afTerairu 

jj^anis et vinum, quae in altari ponuntur, post conse- 
crationem sunt sacramenta. Item: palnis et vinum, quae 
ponuntur in altari, sunt verum corpus Christi et sanguis. 
iJtrumlibet horum concesseris^ panem superesse post con-* 
secrationem in mensa dominica, omni procul ambiguo con* 
cessisti, multumque a se ipso ilissidet^ qui dicit^ panem in 
aitari materialiter absumi, et nihiiominus enimtiat: panis et 
vinum, quae ponuntur m altari, sunt verum Christi corpus 
et sanguis, verumque irrevincibiliter manet^ omne, quod 
est| aliud esse in eo^ qupd est, aliud in eo, quod aliquid 
est, nec posse quippiam aliquid esse, cui contingat, ipsum 
non esse.*) — Sicut, qui dicit: Christus est summus an« 
gularis lapis, Christum non aufert, Christum esse animo 
constituit, ila, qui dicit, panis altaris solummodo est cor- 
pus Christi, panem in altari esse non negati panem et vi- 
num esse confirmat in mensa donMnica.**) — Sicut qui di- 
cit: Christus est lapis an^ularis: noh revera Christum la- 
pidem esse constituit, sed propter aUquam similitudinem, 
quam ad se invicem gerunt, tale nomen ei imponit, eodem 
modoy cum divina pagina corpus domini p^nem vocat, sa- 
crata et mystica locutione id agit^) — Dicitur in scriptu- 
ris panis altaris de pane fieri corpus Christi, sicut servus 
malus dicitur fieri de malo s,ervo bonus filius, non quia 
amiserit animae propriae naturam aut corporis, unde B. 
Ambrosius in libro de sacrameniisj inductionem faciens ad 






N 



— 74 — 

conVersionem pmii et vini in eamem ei sanguinem Christi) 
de conversione mali servi in filium Dei/denique inquit tu 
eras, sed eras vetus creatura; postqu*am consecratus es, 
nova creatura esse coepisti. Eusebius Emisenus de eodemi 
le ipsum, inquit, interroga; a salutis via intrinsecus mpr- 
luus exulabas, subito initiatus Christi legibus, de filio per- 
ditionis adoptivus Dei fieri meruisti, ac sic homo Christi 
fiiiius effectus est et Christus in hominis mente formatus.^) 

— Sicut Ambrosius scripsit: de pane fit cdro Christi: it^ 
in sequentibus de malo, inquit, servo factus est bonus fi- 
lius ; et sicut ibi putandum non est, absumpta esse per cor- 
ruptionem subjecti corpus vel animam servi, qui factus est 
filius, ila nec hic putandum est, deperiisse panem jper sub- 
jecti corruptionem. Non dissimile illud est, quoa lotiens 
dicitur: de Saulo factus est Paulus, quod revera nonnisi 
manente subjecto tam animae quam corporis fieri potuiL*) 

— Quodsi constituas, vivente TuUio atque Catilma, de 
eontemporalibus dicere aliquem v^bi ^atia: LaeUus est 
facundia TuUius, Celhegus improbitate Catilina, eiiam eac 
LaeUum esse constabit atque Cethegum> nec tantum Lae- 
lium, sed sicut constabit; Laelium LaeUum esse persona, ita 
constabit etiam, ipsum LaeUum esse Ciceronem non per- 
sona, sed facundia^ si verum est, LaeUum, qui erat, se it 
infacundia studio mutavisse in facundiam.') — Per imra* 
Ctilum dicis ista fieri, admiraUoni deberi; verius dixisses, 
ad injuriam et contemptilm Dei, vel ut verba ponam R 
Augustlni, per flagitium vel facinus ista fieri, nec admira* 
iioni deberi nisi ad contemptuni admirationem accipias. -^ 
Si enim ad gloriam Dei pertinet, quod dicit apostohis: 
mors ilU ultra non dominabitur, quod dicit, etsi noveramus 
Christum secundum camem, sed jam non novimus ; et bea- 
ius Ambrosiusr Christus jam vulnus sentire non potest, ad 
contemptum vel injuriam Dei valere necesse est, quod tu 
erras, veritatem Deum a fideUbus suis exigere, ut mentian- 
iur, porliunculam camis, quae nunquam ante celebrationem 
mensae dominicae exstiterit, in celebratione mensae domimcae 
iunc primum exsistere coeperit, esse de Christi corpore, cu- 
jus nulla omnino pars negari possit, per mille et ampUus 
retro annos exstitisse. - — Vere dicitur aoigelum lucis se 
iransfigurare, quia dixisti, quasi non contra veritatem, per 
miracula ista fieri: da de propheta, de apostolo, de evan- 
^elista locum aUquemy imde manifestissimum sit, ita de*- 
bere sentiri de saerificio popuU Christiani, ut non in eo 'siiri 
eonsiet subjectum ptttts> fic manifestum^ verba ista Uia, non 



^t^: 



-^ 75 — 

remanere panem et vinum in pristinis essen- 
tiiS; et si panem videat, qui communicat mensae domini- 
eae^ non tamen^ quod panem sensualem videat^ sibi fidem 
debere habere, miraculo id attribuendum esse: et ratum ha- 
beatur, quidquid tibi videbitur ^ontra veritatem afierre.») — » 
Hoc si omni ratione probamus, i. e. non posse vulnerari 
camem Christi, qui resurgens ex mortuisjam non moritur, 
quod de came accipiamus necesse est, — omni necessitate 
adstringimur probare, non manibus frangi, non dentibus at- 
teri camem Christi, cui in sepulcro positaa datum est, non 
sentire cormptionem. Mullo magis a morte in impassibi-* 
litatem restituta et in immortaiitatem, nullam fractionem> 
nuUam sectionem, nullam attritiohem, nullam admittit vel 
pro parte vel pro toto auctore apostolo Paulo cormptio- 
nem.*') — Refinquitur ergo, ut dictum est, quantum ad ve*- 
cordiam ejus, qui ita opinetur, adesse in altari sensuaUter 
totum Christi corpus, nullum eomm, qui eodem tempore 
mensam dominicam celebrant, nisi unum sacerdotem offerre 
Christi sacrificium, quia, quod diversis in locis eodem mo- 
mento sensualiter adsit corpus, corpus non esse constabit; 
constabit nihilominus eum qui opinetur, Christi corpus 
coelo devocatum adesse sensualiter in altari, ipsum se de- 
jicere, quod vecordium est, dum confirmat, se manu fran- 
gere, dente atterere Christi corpus, quod tamen ipsumne- 
gare non possit impassibile esse et incorraptibile. Consta- 
bit etiam eum, qui ita opinetur, Christum, qui veritas est, 
falsitatis arguere, dum simulat, panem et vinum post con- 
secrationem esse in altari, cum non sit in eo, nisi ipsiusi 
sensuahter corpus. Porro quod tu partem camis Christi opi-i 
naris adesse sensuafiter in altari, ut omittam cetera incon- 
venientia, contradicis partim tibi ipsi, scribis enim fieri in 
altari portiunculam cat^is per generationem subjecti, sicul 
factus est serpens, qui nunquam fuerat, de virga Moysi, 
cum non neges, quidquid in corpore Christi est, per mille 
annos incorruptibiliter exsislere; unde afifirmare non posc(is^ 
camem nunc primum factam Christi camem esse, partim 
fidei, qua catholici omnes impassibile jam et insecabile esse 
assemnt corpus Christi, unde apostolus dixit: etsi novera- 
mus Christum secundum sanguinem, sed jam non novi- 
mus. — Postremum insislo, quod insistere potui primum, 
infiniti est stuporis, quod inducere duas Christi cames esse 
non dubitas; hoc autem facis, dum- scribis, camem Christi 
nunc primum factam per generationem subjecti, sacramen- 
tum camis esse Christi ante mille et ampfius annos exsi- 



— 76 — 

sientis; pro eo etiam duas^ quod iu ipse Christi cametn, 
quam confindd sacramentum esse, invisibilem, inteliigibi* 
lem, spirituaiem esse non dubitas vecordiler affirmare^ cor- 
pus autem Christi, quod in coelo est, cujus corporis hanc, 
quam adesse scribis sensuaiiter in altari^ sacramentum esse 
confingis, non negas esse visibile atque palpabile; in qua 
re tu tibi sufiugium facis et dicis, tolerabue esse, quod car- 
nem Christi sacramentum esse dicas^ quia Christus non in- 
convenienter sacramentum Christi csse dicatur.*) — Ve- 
cordia iua in eo est, ut subjectum panis per consecratio- 
nem absumptum esse desierit^ nec operatoria est etiam 
Dei ipsa omnipotentiay ut sit vel secundum subjectum suum, 
vel secundum quod in subjecto eo erat, quoa revera jam 
non sit, sicut nec operatona erat, ut essent, quamdiu non- 
dum ^rant, quae nondum esse inceperant; non enim vel 
multo magis, vel mulio minus, sed indifi^erenter omnino ei 
non sunt, quae nondum esse coeperuni, et non suni, quae 
jam esse desieruni; mulio auiem magis esi praesio naiu- 
rae humanae aitendere facilius esse, facere aliquid de ali- 
quo, quam facere aUquid de nihilo, aique eo dicendi ge- 
nere accipiendum esi, quod dicit Ambrosius: mulio magis 
operaiorius esi, quantum enim ad Deum indiff^erenter se 
habei, ei facere auquid de alic^uo ei facere aliquid de m- 
hilo.^) — Sicui proposiius iibi esi Christi dommi sanguisi 
sed non sensualiier, ui laveris, iia propositus esi, sed non 
8ensualiier> etiam ui poieris; haec si aominus iuus secun- 
dum exteriorem hominem facienda iibi sensualiier institue- 
ret, primo ei capiialiter secundum intelleciualitatis digniia* 
tem merito exiiorreres^ sed nihil iibi proposiium esi, quod 
jure esse possii horrori. — Exigit, ui ipsum eundem Chrisii 
sangtunem semper in memoria habens^ in'eo, quasi in 
viaiico ad conficiendum vitae hujus iter, interioris iui vitam con- 
stiiuas, sicui exierioris tui vitam in exlerioribus consliiuis cibis 
ei potibus.^) — Exigii etiam ui intus credens, quod sicDeus di- 
lexii mundum, ui Unigeniium suum darei propiciationem pro 
peccatis, etiam exterius in hoc elementum aquae immergaris, 
ei ita tibi Christi moriem effigies per elemenium aquae, per 
rem exieriorem, dum in eam quasi occidendus immer^aris, 
dum de ea quasi vivificandus exiraharis (ejusmodi enim Cnristi 
mors fuii, ui secundum corpus moriens, secundum animam, 
secundum deitatem immunis manerei a morie) exidi, ui 
per comestionem ei bibitionem corporalem, quae ui per 
res exteriores, per panem et vinum^ commonefacias ie 
spiriiualis comestionis ei bibitionis, quae fii in menie de 



^ 77 — 

Chrisii came et sanguine, dum le reficis in interiore iuo 
incamatione verbi et passione^ ut secundum humilitatem, 
per quam verbum caro factum est, et secundum patientiam, 
per quam sanguinem fudit, interioris tui vitam instituaa, 
quanta debes, humililate, quanta debes, emineas patientia, ut in 
iis tibi adquiescas, in iis tibi adgaudeas, sicut in exteriore tuo 
in cibis tibi et potibui^ adquiescis.'") — Won est, quo fra- 
ctumreferas, sipanem sustuleris; quando enim hoc in coena 
dominus fecit et dixit, corpus ipsius adhuc integrum et in- 
aitaminatum mansit, nec in eo, quod sequitur: edite ex hoc 
omnes, pronomen hoc ab eo nomine, cui fractum adjace- 
bit, poterit separari: et ne illud, itemaUud hoc, ubididtur: 
hoc est corpus meum, pervertere laborares, simititer occur- 
rit B. Ambrosius dicens: quod pro multis confringetur, quasi 
te ad rem violenter urgeret et diceret: hoc i. e. haec res, 
i e. hic panis, quod i. e. quae res, i. e. qui panis modo 
fractus pro paucis, ipro vobis duodecim confiingetur, pro mul- 
tis, pro fidelibus totius mundi, est corpus meum; habes in 
evangeiio, quod pro vobis tradelur, habes ibi, quod pro multis 
confringetur.") — Quod scripsit B. Ambrosius: vera caro 
est, quam accepimus, vems est sanguis, quo potamur, non 
debere accipi opinatur Lanfrancus, nisi ad corporalem per 
dentes et os comestionem et bibitionem, quasi non sit as- 
solens in communi sermone, assolentissimum in scripturis, 
audiri incorporalem animae comestionem atque bibitionem^ 
undeChristus ipse: qui manducat me, etiam ipse vivit prop- 
ter me. Cerium est autem, quando haec dicebat, iiihil eum de 
sacramentis altaris constituisse, et illud: Ego cibum habeo 
manducare, quem vos non noscitis, ubi refectionem suam 
sine dubio conversionem Samaritanae et populi ejus accipi 
voluit cibi nomine, quae profecto corde manducatur ect*») 

' Ita videri in altari oculis corporis post consecratio- 

nem panis subjectum sensuaie et vini, non videri autem, 
quae in coelo reposita sunt, corpus et sanguinem Christi, 
quia, si ante tempora reslitutionis omnium Christi carnem, 
non dicam, oculis corporis videri, sed in terris alicubi esse 
constiluis, contra propnetam David, contra apostolum Pe- 
Imm, conlra coaposlolum ejus Paulum, contra Scripturas 
authenticas omnes facis. Constituis autem, non alicubi, sed 
ubicunque coelo deyocatam anle tempora restitutionis om- 
nium Christi camem adesse, qui nihil accipere fideles aliud 
confirmas ab altari, nisi camem sensualiler et sanguinem 
Christi, quod ita est contra rationes fidei, \it nuUus fidelium 
cogitare debeat se ad refectionem animae suae accipere. 



~ 78 ^ 

nisi totam et integram domini Dei sui earnem, non autem 
GOelo devocatam, sed in coelo manenlem, quod ore corpo- 
ris fieri, ratio nuUa permilUtP) — Homo de duabus sut- 
stantiis constat, anima et corpore, superiori et inferiori. Su- 
perior reficitur Christi corpore ad vitam aetemam, pane in- 
teriore, pane spirilucoli, inferior ad temporalem pane sen- 
suaii, qui tamen post consecrationem est corpus Christi, el 
in eo valet etiam ad vitam aetemam fideli^i) 

Locos attnli ex editione Vischeronim: 

a) p. 70. — b) p. 76. -r- c) p. 76. — d) p. 90. — e) p. 208. — 
f) p. 214. — g) p. 96. — h) p. il8. — i) p. 199. — k) p. 212. — 
I) p. 222. •— m) p. 223. — n) p. 232. — o) p. 236. - p) p. 167. — 
q) p, 120. 

§. 23. • 

Quos locos etsi diu multumque reputavi, totumque li- 
bmm dUigenter perlegi, tamen facere non possum, quin, et 
a Lessingio et Staeudlino dissentiens , num a Berenga- 
rio substantialis domini praesentia tradita sit, dubitem. 
Magna quidem menti^ acie argumenta afferuntur, adversarii 
refelluntur, multa etiam recte proponuntur, sed non 
pauca, quae contendit de hoc ^fuorrjpttj) sanctissimo, a 
communi sensu repetuntur, neque ab ea disserendi sub* 
tihtate, quae verae fidei ChrisUanae nitatur fundamento. 
Itaque ni vehementer erro, veram illius sententiam (quam 
fortasse eloqui horruit) si cognoscere cupimus, domini me- 
moriae Eucharistia renovandae, plurinium eum tri- 
buisse (V. p. 223), elementa autem fideli, qui ea acciperet, 
illius quasi imaginem quandam repraesentare, docuisse con- 
cedendum est, ita ut inter Calvinum et Zwinglium quasi me- 
dius interpositus, in hujus tamen magis inclinasse videre- 
tur sententiam. 

§. 24. 

Praeter Berengarium vero multi cum ecclesiae dog- 
mala probari non posse perspicerent, partes sequebantur 
haereticorum. Qui quidem etsi de rebus nonnullis rectius 
sentiebant, quam ecclesiae principes, tamen dc multis prae- 
cipue de Eucharistia, doctrinam tradebant omnino perver* 
sam. Quam, cum in ejus auctores eadem philosophia pan- 
Uieistica, qua Amolrich de Bena, David de Dinanto aniiuos 
imbuerant, vim haberet vel maximam, inter omnes fui^e ap- 



~ 79 — 

paret similem. Etenim si ecclesia cathoUca exlemis ele- 
mehtis fruendis plurimum tribuebat, ea haeretici tantopere 
contemnebant, ut prorsus ea abolenda esse censerent. Quae 
cum ita sint^ quoniam praecepta eorum universa si expo^ 
nere studierem, operis fines egredi viderer, quae de sanctae 
Eucharistiae doctrina commemoranda essent, fieri non po» 
tuit, miin invenirentur perpauca. — 

Quem primum haereticorum nominandum duco, est 
Petrus deBruis*) (1104—24), qui non ^olum veritatem 
corporis et sanguinis Domini quotidie per sacramentum in 
ecclesia offerendam negavit, „sed omnino illud nihil esse, 
nisque Deo offerri debere" decrevit Henricus'^) vero (1116 — 
1148) ejus discipulus, fere eadem, quae ille tradidit, in plu-* 
rimas autem, cum Galliae et Helvetiae regiones perlustra- 
ret, incidit calamitates. Nam cum admiraoili, qua excelle- 
bat, elocpientia plebis animum, quemadmodum volebat, 
commoveret, ut nullum jam alium sacerdotem audiret, qui- 
que adhortari audebant, aspemaretur: a papa Eugenio III.«) 
per Albericum cardinaiem et sanctum Bernardum captus et 
episcopo Tolosano custodiendus traditus est. Ejus vero, 
qui ad suum arbitrium voluntatemque mortalium animos 
acconunodare potuit, erroribus plurimis illomm, qui in ea- 
dem regione habitantes Cathari**) vocabantur, effloruisse 
doctrinae similitudinem manifestum esi Cathari enim, qui 
ab iis, qui primis ecclesiae Christianae temporibus Mani- 
chaei nominati sunt, originem duxisse videntur, per miiver- 
sam mediam aetatem potissimum in GaUia Narbonnensi ei 
Italia superiore in tantum numerum creverant, ut ecclesiae 
catholicae leges negligere possent. Sic factum est, ut et 
errores atque ritus perversos, qui sensim in ecclesia incre- 
bruerant, ingenue vituperarent, et ipsi suis libidinibus indul-^ 
gentes, docinnam falsam religionique Christianae traderent 
contrariam. De qua universa ut fusius dissererem, cum 
mihi minime propositum sit, ea tantum proponenda cen- 
seo, quae de Eucharistia judicaverunt. Quam Catharos 
omnino repudiavisse, cum ab omnibus fere haereticis r^ji- 
ceretur, jam per se verisimillimum est, et testimoniis, quae 
ediderunt testes locupletissimi, potest confirmari. Sic enim 
legitur in Heriberti monachi Epistola: „Surrexerunt in Pe- 
tragoricensi regione quam plurimi haeretici, qui se dicunt 

apostoUcam vitam ducere ect. ; missam pro nihilo 

ducunt, neque communionem percipi debere dicunt, sed 
fragmentum panis.^' Tum in decreto concilii Tolosani A, 
1119 can. IIl. legitur: „Porro eos, qui religionis speciem 



— 80 — 

« 

simulantes,^ dominici corporis et sanguinis sacra-* 
mentum^ puerorumbaptisma damnant^ tanquam haereticos 
ab ecclesia pellimus et damnamu^ et per potestates exie- 
ras co^rceri praecipimus.^^ Similiter in decretis conciliorum 
Lateranensis 11. 1139. can. XXIII. Turonensis 1163 can. IV. 
Lambertani 1165. Lateranensis III. 1179.*) Sed et haec 
concilia frustra cogebantur et qui a rege Galliae et a papa 
ad delendam sectam missus erat^ Petrus de Chrysogo- 
nus^) 1178, cardinalis et legatus, quod volebat^ minime per- 
ficere poterat — Sed non solum in Gallia^ sed etiam in 
Italia^) ejusdem doctrinae perversitati jacta sunt semina. Eo- 
rum vero, in quorum animis ea processerant, diversos quasi 
ordines fuisse tradit Rainerius Sachoni^ Albanenses^ Gonco- 
rezenses, Bagnolenses. Baoiolenses^ miatuor sacr^^imenta 
esse docere^ Concorezenses baptismum ueri manibus in ho- 
minum capitibus ponendis, Albanenses vero nihil manu 
confici posse^ quippe quae a diabolo creata sit, sed ora- 
tione dominica, secundum consecrationem panis, quae 

?uotidie inter edendum oratione dominica et 
ormula: gratia Domini Christi nobiscum, effi- 
ciatur. De quo ritu judicaverunt, corporalem panem non 

Sosse consecrari^ cum sit a diabolo creatus. — Cujus qui- 
em doctrinae etiam in Germaniae multis provinciis exsti- 
terunt auctores; quin adeo in regione Trevirensi, potissi- 
mum vero prope Coloniam Agrippinam tantopere auctus 
est eorum numerus^ ut Everinus praepositus Steinfeldensis 
epistola ad sanctum Bemardum auxilium peteret ,Jh «a- 
cramentis suis, inquit, velo se legunt; tamen nobis aperte 
confessi sunt, quod in mensa sua quotidie, cum mandu- 
cant, ad formam Christi et apostolorum cibum suum et po- 
lum in corpus Christi et sanguinem per dominicam ora- 
tionem consecrant, ut inde se membra et corpus Christi 
nutriant Nos vero dicunt in sacramentis non tenere ve- 
ritatem, sed quandam umbram et hominum traditionem. CL 
Eckberti sermones tredecim adversus Catharorum errores. 
Serm XI : Ab uno viro qui de anguUs vestris exierat, unam 
talem vestram sapientiam audivL Corpus vestrum domini 
est et corpus domini facitis, quando panem vestrum 
benedicitis atque ex eo corpus vestrum efficitis. 
Hunc sermonem dolose significatis, quando inquiretur a vo- 
bis, utrum vere fidem habeatis de corpore Domini et re- 
spondetis inquirentibus, bonam vos de corpore fidem ha-, 
bere. Cf. Sermo I. Simifiter atque Cathari, ii, qui se fra- 
tres et sorores spiritus liberi^) vocaverunt, de sacramento 



~ 81 r- 

altarb docuenint . Nam cum dociiinam omnino pan- 
theisticam traderent, ut^J. Chfisti vita nulla alia esse vide-» 
retur, qu^m singulorum hpminum, facere non potuerunf^ 
quin pessimos de Eucharistia errores doquerentUTv In 4ci-: 
creto Joannis episcopi Ar^entorati intel* ea, qui^ tradant, 
contra ecclesiae dogmata, haec referuntur? „Quod quilibef 
homo peffectiis sii Christus per naturam. Quilibet laicus 
bonus. possit conficere corpus Christi, sicui Siacerdos: pec- 
cator, quod corpus Christi aequaliter sit in quo«« 
libet pane, sicut in pane sacramentali ect^^ 

a) €f. Faessttn: Geschlebte der Ketsereien im Mittelalter. Bossnet 
liistoire des variations ect. il. p. 90: Basnage hlst. de Vigila. p. 1417. 
Larroque Iiistoire de rKucharistle p. 46)1. Schroeckh : Christl. Kirchengesch. 
Tom. XXIV. p. 515. De Petro de Bruis exstat Petri veuerabilis abbatls 
Claniacensis ad Arelatensem , Ebredonensem Archiepiscopos , Diensem, 
Wapicensem episcopos epistola. Cf. Gieseler I. I. II. S. p. 440. 41. 49. 
praeterea Fuessiin 1. L I. p. 804. „Haeresis haec vestra Berengarianis 
commentis non contenta est, qaae veritatem quidem corporis Christi, sed 
non sacramentam vel speciem vel figuram negabat. Deterias Berenga- 
rianis haereticis sentitis, non tantum veritatem corporis et sanganla, 
Christi, sed et sacramentum, speciem et liguram negatis.'^ Faesslinas qai- 
dem putat, non omnino rejecisse Petram sacramentam altaris,,8ed trana- 
substantiationis doctrinam (loqaendi formulam : Christi corpus confi- 
cere, signilicare: panem in Christi corpus convertere), sacra- 
mentnm vero ipsum ob nullam aliam causam accipiendum esse tradidisse 
nisi ut fideles memores essent Christi meritorum, sed propter argamento- 
rum inopiam de ea re non certum Judiciam fleri duco; qaun ob rem Petrl 
sententiam proposulsse satis habeo. 

b) Cf. Fuesslin 1.1. I. p. S14. sq. Larroqae 1.1. p. 452. Histoire 
gen^rale de Langued*oc II. p. 48t — 47. Schroeckh 1. 1. XXIX. 
p.517. Basnage Histoire de la r^ligion des ^glises Reform^es p. 141 — 46. 
NataUs Alex. Hist. EccL V. et N. T. Tom. VU. p. 76. 

c) Acta episcop. Cenomanensiam cp. 85. de HHdeberto eplscopo: 
Mabillonii vetera anaiecta Tom. m. p. 3ift, V. Faeslin I. p. SS8. 

d) Fontes, ex quibus Catharorum aniversa doctrina hauriri potest, 
sunt: I. Bonacorsi: Vita haereticorum sive manifestatio haeresis Catharo- 
rum inD'Achery spicilegium Tom. I. p. 208. II. Rainerius Sachoni: Summa 
de Catharis v. Argentr^ Collectio Judiciorum de novis erroribus Tom. I. 
p. 48« III. Hlonitae libri V. adv. Catharos et Waldenses. De Catharo- 
rum nomine cf. FaesslinLL I. p.dO. Schroeckh XXXIX. p. 477. Fleary: 
histoire eccl^siastique Tom. XV. p. 20. Catharis simillimos fhisse puto 
eos, qui Albigenses nominantur (ita ut a Waldensibos vel maxime ditTerre 
censeam) quos Bossuet: Histoire des variations lib. XI. p. 70. omnino 
Blanichaeos fuisse^ Basnage autem L 1. p. 1407. Christianam doctrinam 
veram servasse opinantur. Cf. Mosheim: Institt, eccl. p. 661. Histoire 
g^n^rale de Langued'oc III. p. 653. n. 18. 

e) Cf.- praeterea, quae Matthies: Baptismatis Expositio biblica hi- 

storica dogmatica Berolini 1881. p. 270. not. 106. attuUt: ., Gesta Sy- 

nodi Aarelianensis an. 1017 (in Luc. d*Achery Spicileg. Tom. I. 

Pf 604 sqq. ap. Mansi Tom. XIX. p. 876 sqq.) certiores nos faciont, kitos 
Remter, de ^ucWist. ^ 



— 82 — 

Blaillcliaeos docoisse: ^Cliilfltiiin de Vir^ne iion esse nftfaniy neqve pro 
liombilbiis passom, neaue vere in aepnlero positam nec a mortnis resur* 
rexisse, in baptismo nullam esse scelerum abiutionem, neque Sacra- 
mentum corporis et sanguinis Cliristi In consecratlone sacerdotls, 
Banctos martyres atque corfessores implorare pro nlliilo ducunt. 

O Schroeckh Tom. XXIX. p. 608. Histoire gtoirale de Laogiied*oe 
Tom. IIL p. 46. et 47. 

g) De Italiae Haereticis cf: Raumer: Oesclkiclkte der Hoheii* 
staufen. Tom. VL p. 800. 

h) Ct aiosfaeim bistitt. Ifist. eccl. p. 48t. 651. Sduroeckh XXIX. 
p. 668. 667. ruesslin I. L L p. 476. 



B. ECCLESIA GRAECA. 



§. 25. 

Ecclesiam Graecam, ad cuius qui de Eucharisiia orti sunt, 
errores commemorandos iranseamus, si Latinae contulenmus^ 
non tam longe ab ejus vera notione cognoscenda aberrasse, 
quam illam^ nobis erit profitendum. In universum enim ve< 
terum ejus ecclesiae doctorum vel maxime illustrium in 
praesentiam quandam substantialem^ ita ut 6 ^alog A»oyb$ 
cum sacrae coenae elementis conjunctus esse putaretur, in- 
clinabant sententiae. Quae quidem etsi sensim abolebantur, 
et ea aetate^ qua coli coeptae sunt ima^es^ multis commen- 
tis locum cedebant^ tamen in judidorum rationem vim 
habebant vel maximam^ ut foedae illae superstitiones; quibus 
magistri ecclesiae Latinae ingenti ipsorum principiorum con^^ 
stantia imbuebantur, effugerentur. Attamen earum nonnuUae 
ut animorum aciem quasi caligine praestringerent, quem- 
admodum apud Latinos paparum, sic apud Graecos im- 
peraiorum effecit aucioritas; sed ii non eandem omnes viam 
secuti, quae, qui antea imperayerant, sanxerant^ ea minime 
repeiiverunt, potius conirariam iis tulerunt sententiam. N e- 
que enim ut papae, qui id maxima data opera coniende- 
runi, ne in errorum suspidonem incurrerent, opinionum 
suarum diversiias quominus aperiretur;» impedire debuerunt, 
sed illud periculum non subeunies^ decemere alii aliier non 
homierunt liaque cum non ad eandem normam volun- 
tatemque onmes se accomodareni, haud raro ipsis impera- 
torum decretis, quae antea sanciia erant, abolita et super- 
stiiionum commenia^ quae hominum animos impleverant^ 
in aliquod tempus suni deleia. Ex quibus quidem ea, quae 
nihil differant ab ecclesiae Latinae erroribus, velui sacrifi- 
cium missae non iterum afferenda^ sed iQa uberius expo- 
nenda esse censeo, quae Graeca ecelesia putanda sint pro- 
pria (iranssubsiantiaiionis vero docirinam. ob eam causam 
denuo commemorabo, quia non omnino eadepi est^ quae 
Laiina), inter quae habetur: 

0* 



84 — 



I. MISSA PRAESANCTIFICATORUM. 

I. ORIGO EJUS ERRORIS. 

§. 26. 

Fere una cum sacrifidi missae errore missam prae- 
sanciificalorum esse insdtutam, ex^ conciliorum sec. V. et YI. 
coactorum canonibus, quos infra afieremus^ intelligitur. Apo- 
stolorum autem aetate celebrari eam solitam esse, si quis, 
velut Leo Allaiius contendere, audet^ ei, qui in talibus sen- 
tentiis dijudicandis artem criticam theologorum Protestan- 
tium propriam adlubere solet^ non iam admirationem fa- 
cere, quam risum excitare debet. Certissimunv quidem 
est, paulo ante id tempus, c[uo sacrificium missae apud 
Latinos auctoritate ecciesiastica sanciium esse, supra os- 
tenderimus, quomie in jejuniis servandis adhibiia sit re- 
ligio^ sacerdotes Uraecorum, qui intra magna jejunia prae- 
ter diem dominicam missas habendas esse negarent, om- 
nibus diebus dominids, ne inertes esse viderentur^ tantum 

Sanis consecravisse, quantum sufficeret ad sequeniis heb- 
omadis fideles communicantes satiandos^ et calicem^ in 
quem infuso vino panem intingerent, velo iectum in altari 
posuisse. Quam ob rem omnibus quidem hebdomadis di- 
ebus sanctam Eucharisiiam disiribuebant, sed neque vinum, 
neque panem (Graeci enim utramque speciem semper re-* 
iinebant) iterum consecrabant Diciiur • vero missa acpoi|- 
yiacTfsivwv = praesanciificatorum, quod elementa sanctae 
EucharisiiaC; quae earum hebdomadum, quibus magna je- 
junia servabantur, singulis diebus fidelibus danda erant, jam 
die dominica consecrata fuerant (Sic enim legitur apud 
Leonem AUaiium:*) Kat slq rov iaitt^LVov Ksyerat rq Xs^* 
Toupyia Twv ^poxiyuxcriiLsvtvv, — T-fJ Terapri] ttJ^ «ptoTTi^ 
M^So/LLMSoq /iiETa TTiv Ja^vaTTjv cZpav (ptXoKaksiTai 6 votoq 
otat yLVETai ksLTovoyLa twv TCgomyLOurAiivwv. — «iTa exTtvru 
xaL Tj A«oi9CT2 axo/^ovPLa twv icgoriyLaa^/iuvwv, — tt] nsiuujcrji 
rij^ ^gwTTiQ 8Q6o/Lux6oq /urra Trfv hscTo^gyiav twv TCgorfyub' 
criLuvwv eor^io^ory agrov, xou, (pd^a pgsxTov, xou 'udtvp, X4U 
f/CStv TL oXAio — ^irra 6t titv hBcronjgyLav t(j5v ^gorjyiOfm 
a/LUVWv xpousi To xpoijo^^a xai alQspxo/iisPa slq tt]V TpoU 

nsiav). Origo igitur repetenda est a sententia Graecorum, 
qui intra mama jejunia nuUas missas praeter diem domi- 
nicam habendas esse duxerunt Id quod ob eam causam 



- 85 - 

legibus veiitum est^ quod missis habendis jejunia non dili- 
genter servari viderentur. Nicetas enim Pectoratus**) Lao- 
oiceni canonis m auctoritate confisus: "^AXXd xal ocepl ro 
oivoKpo^av, inquit, TeA^ciav xoc^exaoTTjv Xstro/vpycoiv fcoulv 
iv Tolg dyiaiq nqnisgouq rwv vJiOTstdSv ^riv crapparorv, xol 
otxj^iaacriq itoPsv «vm>rt:w>c(i|)T«, dito nSv aitooroXwvj orvSa/- 
^ULwg, Ol /iiiv yop djtoorrokoc 'jtBpi ravrotj xavova sd^sP^evro 
OTJTCOQ shtovrsQ, si rig ox3 vi\(rFS!vsL rsTpadoL, otou, rrjfv dyiav 
rsTra^a^Kooniv , xai Ta sijiq • rskaviuiivi]q avv TiJ^ rshsLaq 
Xsirav^iaq xard nqv r^tniv iSpav rrlq ij^poc^, sv Ji xcxt 
vsvo/ULoPBnrYraL dvaxps^kctt^aL vfiv ^n^a^lav, vtdSq njv vr{OT8iav 
swq swoLTj\q qnjA/Oc^TjTc Xnjovrsq onjTrj^ sv rw xaipc^ ri{q 
^sLToxy^Laqi onj6a/LuJSq • sl Ss rorurro ocdwarov, '«xxA/tjo^wx- 
orratw ocavovL "VTtoitLitrsTs • ol yd^ sv Tayypa ^arspsq sv 
rw L^ . xscpaXaLta raSs ^paaLV • sl TLq rdSv oUrxaTj^iLcvcuv xw^ 
plq crw/iiaroc/flq dvay9ty\q 'UJtsgrfcpavsfuoLTO, xai Ta^ leapocds* 
6oiuLsvaq vi]crrsLaq slq ro otoLVov, xai qnjXiarroiuLsvaq yito 
ttJ^ sxatht\orLaq 'sta^ot.hiJSL, ditoxnj^aCjvroq sv opOtcJ» ohuLOXJ A»o- 
yurfjuorCj, dvdSfs^a scrrw, Ol 68 iv Aaodixstqc itars^sq xocra 
Tov va* Ttavova oGtw qpoMriv ort ooJ 6st sv rjj «oepocorxavj 
(Lia^w^uyv ysvB^XiLa harshBLV, d}JKd rdSv dyvwv /xotprupcov. 
(d/vsLav itoulv sv rotq crapparoLq, xai xuptoexae^ xoci iv n8 
opurwv hjC^ . TtavovL ol ociJToi, ot^ a6 6sl iv r^ Tsrroepaxo- 
orTji dgrov ^poqcps^sLV, sl /xi] ei; crappdn^ xoci xojptocx^ ^o- 
vov^ xai OA fiv TJJ sKTJi '2iJVo6<jp iv rt^ vp*. Ttavovi vsvo' 
fxopirrjfraL, ovrqq iKslors ^Aya^wvoq itaita Vwiuini\q, iv ^a^ 
craLq raiq dyLaq rau ^EjvovyyshtxriJuorCS ij^pa^ ysrvscrPw r\ 
Tcuv it^onr^uacrfjixvwv AifitToxjpyta. 

a) V. Leonis AUatii De ecclesiae oecidentalis atqne orientalia p6f- 
petaa consensione Libri III. Col« Agrip. MDCXXXXVIU. p. 1669. 

b) ibidem p. |646. 

\ n. NATURA EJUS ERRORIS- 

§. 27. 

Ejus vero erroris ut natura perspiciatur, primum afFe- 
ram conciliorum, quibus sandtus sit, canones^ deinde cae- 
rimonias diversas rituumque varietatem^ et, quae iis subji- 
dendae stnt, notiones evolvere conabor. Legitur autem Con- 
dlii Trullani canone LII.:*) 

'Ev 'Xoufatjq rouq Tr\q dyLaq rscrcra/^aotocfrr\q rwv Tn|« 
crrsLWV rqiLi^aLq «otpexTo^ Sa^Pocroxi xoci xup£oex^^ xoe^ roi3 
ivotyysXLCriLioiJ i]^pac^ ysvsa^w if rwv «poTjyiaoyuveDV i«pa 

Xurov^a. Ad quem Joannes Zonaras haec annotavii: 



— 86 — 

^iiM TouTo iv fJuBV ralc; oiWaK; Tf\q TBcrcrai^aHocrrflq if^e-> 
^aiq in r<iSv a^crtYyLacrfxevwv yivsTou hsiTonopyujCf oiJ tot« 
y8VoiLi8vr\(; rm; dvai/iuxKTou P^criccq^ aXKa Ttf^ T^drj otpo^ 
ox^s^o^? a\j^t(; Kpoqa/yofiiivTiq • xocra Si Ta o^oeppoeTa 
xat To^ 9W^uxxaq, eitst ev ToiJTae^ vii\crTa^siv ditovyo^gVB» 
Tcu, ivSiSoraL xod tnjcrtav icpoaqiepsiv xal TsAfStai; AiMToup- 
yslv Ai«£Tox>p7tav. 

Et Condlii Laodiceni canone XLIX:^) 

^Otl oni Stl Ti\ Tsorcrapa/xocrTrl aprov 7(poortpip8LV, e2 ^Lij 
jji; 2appaT({)y xal Kx^taxT} inovov. De quo, id quod Alexius 
Aristenus ad canonem LVIII annotavit^ cf.:0 'O xavtiv oiJ- 

TD^ av leopopa^ oXcD^, ocAi^ol ijnjXiaTTSTOu • avvv ydp ora^ 
PaToUy Ttcu 9ff\j^ia>vr\q otcu, Ti\(; dyLaq tnia/yyBhLcrfiJuvG r^fjLB" 
5>a^ iv Tscrcra^anKOcrTT^ apTog onj it^oa^B^sraL ^ dK\a ^tpoT]- 
^eao^^sva TsXowTau To di iv TJ} toij cxJocyysXc^^oaT eopTg 
/11] itpOTiytaa^awcuv TeAielor^at XeiTo^jpyeav, C3?A«V aprov 'tt^ 
cr€p8p8Lv 6 vp ocavwv ttJ^ iv tc^ Tpox^AfXcf) £cn]^ otmJdou 
«apadtdbaiv. Aux to Ta^ oXAia^ tf^pa^ Ti\g T8orcra^axocrTf\q 
TaiC8LVWcr8W(; 8lvaL xaip^, xat (KpetAisiv ^caorov T(i;'v iteitA/O- 
inj^iuvtui;, Ttth/ 9ten!A/T}^/aeAn^Levttxy n^v iitiyvuocrLV q>8^8LV, xoi 
/ui) o^evTa n]v itepl Taxjra o^^toi^v ^poq iogrdq ditoKKLvm\ 
xal xora toijto cmyyva^uv xat ftvexi^uocTixvi^ oyaXAiuxo^etti^ 
ifJMvfdfjtKaxT^aL nou^ xatpov. 

Hitum vero ipsum sic describit Micetas Michael Pa-> 
triarchia:^) 

^H de Tao^ri^ /uijotixi] TtiKBcrLonj^va leposrpoexTetTai toi/ 
Tpoitov Tourov • Tta^ iKacrrrj^v 7&vpuxKf\v Ttov o^ieptt^/uevufv 
ij^lv ei^ vj\orT8Lav dvvvSv tj/oepcuv TeA»owroct ot 9t$»OT]^eoc- 
cTfLUVOL aioTOL TLcirvd T^v L8poitapa6oTov dxoKav^tav Te xocl 
d^id^ao^xaAiiai; • ex youv Ttlh; otjtcu TeAietci)>ei/Ttuv dyLWV oEp- 
Tttw eittTa^Lteuovrai aproi, o^ocravi; tJ Xpeia, xae o xaeoo^ 
oc^taeTel', TeAieeoe Te 4^oitoeoe xae itoexeXttn^ %apLTWV ^eetov 
/LUcrToL' OLq xae ^oret^o^voe^ Te ovcrLV onjTo to ^tDoitoeov 
crwfia TOTJ xajpeou Te ^eoij Te ccorjjpo^ tJ^ilcov 'Itjcoij Xpe^ 
OTonj, avTC iitL%8LTaL TLq ^aviq tov ^eeou ae^uaTO^ ditOTL' 
P-Bfuvou; avTwq, ocou, tov iitL^^a/vrixrfuaw ToiJToii- xwgiq • iv 
68 fucf, 8KcioT^ Twv vi\crTLfjuwv r\fxigwv, xaiP aq TeA>ee'a au 
yiV8TaL, f^LtTaxofu^ovTcu aTto Tav TOTtav twv TtgoSfeaewv 8lq 
Tf\v ivToq lcrTafL8V7}[v dytav Tpaite^av tov dyLav ^o^eo^ 
OTijpeoi;, Te oude^ea tcuv ^u/uorexcyv, Te TeA>eeoitoett)v gvx^Sv 
TavTOLq ntadeTae, ocAiAi^ iitafvx^ott o Lsgt^q fuav xal fiovTjfv 
evxrYv itacpaxA/yjo^ecD^ itepe Toi? y8V8<rPxu ai/rov a!(^eovuitodb* 
X8a Twv Tt^oauLfuvwv^ xaTa 68 tov xoce$>oi; Tt\q dyiaq fis^ 
Tahnxitewqi fitK^v it^ tovtov i^pdfjtrovTat ol duiawvoi nSv 



- 87 ^ 

^p09C8LlUi8VWV dyiWV 'JCOTl\fftJU>V, OtOU, aVK SWU^WVQ^aLV wq iv 

ToCLq TBKBLOuq To * otXrjj) co (T OT/ SecritoTay dhha to «ijA»o- 
yi\(rov dioritoTa' xai to\j Upewq XsyovTog, M^vKqynToq: 
6 S^aoq if^cuv ^avTOTs , i/LipaXKsraL 6 n^bayLouXtf^Hq,] 
^Cal nporeKsiMp^sLq ayiuoq agToq slq jo Auvorixov «toTVjptov^ 
9ca6 auTWq 6 iv Towij^ oivoq BLq ayvofv aLfjja Tou tw^vw Xm. 
HisTapdXXsTaL , xal '^tuorevsTaL nisTapakXacrPat x^l /uberd 
Topura n^opouvsL if tvSv dyLWV /iL«ToeMiipi^. 

In missis igitur praesantificatorum^ si naturam spectas, 
a missis perfecds non diversis^ sacrae coenae elementa in 
corpus et sanguinem Domini transformata Christi sacrificium 
renovare^ a Graecis traditum esse, luculentissime apparet 
Neque enim ullam aliam ob causam^ quam quod iejunia 
servare deceret, sacerdotum munera, quae alias paullo ante 

Sanem et vinum distribuenda obeunda erant^ in unam diem 
ominicam differebant. Nihilo tamen minus Leo Allatius 
et; qui eum sequitury Bartoldus Nihusius ,,in missa prae* 
sanctificatorum communicasse sacerdotes sub sola specie 
panis^ et licet biberent^ non tamen^ quod biberent, fuisse 
Christi sanguinem, sed merum vinum^ sacratum corpore 
Chrisd contingendo^ aliaoa specie velato, neque n^^gis inde 
conversum in sapguinem^ quam panis^ quji quotidie come- 
deretur, in corpus Christi^ vino eucharistico tinctus conver- 
teretur," — judicaveruni Qubd Judicium etiaitt^i Leo Allatius^ 
qui ne hune quidem morem a Latina eccle»a diversum esse 
eontenderit, magna disserendi subtilitate exposuerity falsiAO; 
esse, etHeineccius ostendit, et ex loco 9upr^ e Nicetae Mi- 
chaelis libris allato extremb*) (fi^pocA»A*Ta4 o npoayiaa^si^ 
xou, TtpoTBy^EUwPsLq oyLoq slq to /LuiyoTixov noTrj^iw, Tcai ovTwq 
6 iv TOVTi^ olvoq slq ayLov ou/lux tot3 pc/vptov xoi /uara- 
PoKKeraL Tcat icuoTsvsraL fLLsra^aKKs^^aL,, ocaL fLura Tasvrok 
lego^kMvst 7] Twv dytwv (jusrahr^^tqj intelligitur. Neque enim 
ullae precationes in aacra coena comedenda fiebant^ sed in 
sacrum calicem infusis sine uUis precibus vino et aqu^ 
(moris enim erat apud Graecos^ ut vino aquam pommisce^ 
rent)^ ut, ^^vino pane diviso et superiore particula in iUa 
injecta/^ conseeraretur, /^ancta Eucharistia eodem modo, 
quo alias celebrabatur. Itaque ni^i missis praesanciificatorum 
revera sacra elementa iransmutata esse putareniur: quod 
Nicetas ait: Jcal fisrd TarvTa itpo^ouvst 7\ TiJSv dytwv (lU" 
TaKnx^vq non de fruenda fideUbus Eucharistia, sed de com? 
nium pane inteUigendum esset, quod . qu^topere aJ^horre$rt 
a notione ioti loco sub^cienda, unus quisque faeiUime.pee^pi'- 
cieL — Sentenlia igitatf Leonis AUatii rejeela» relincjpukiir^ ^i 



— 88 — 

m. Dte CALAMITATE INDE ENAtA 

oommemoremus. At vero cum minime differai; ab ea^ quae 
Laiinae ecclesiae sacrificio nussae probato illata est'^ illa, 
qaae .§. 5. dixi^ hoc loco potius omittenda, quam repe- 
tenda esse duco. 

a) Leo Allatlus p. 1567. cf. Bruns: Canones Apostoioruin et 
Gonciliornm Saecnlorum IV. V. VJU VII. Pars prior. p. 53, 

b) p. 1560. 
ci c) p. 1667. 
\ . 4) p. 1586. 

' e) p. 1586. cf* Bossndt: Einleitnng in die Geschiclite' der Welt 
vod Religion fortgesetzt von Cramer. Tom V. P. I. p. 913.* 



i; . IL TRANSSUBSTANTIATIO. , 

I. ORIGO EJUS ERRORIS. 

• §.28. 

Transsubstantiaiionis erroris origo in ecdesia Graeca 
et a Patrum de Eucharistia dissensu, aecpie atque in La- 
iina (quam ob rem^ cum supra §. 7. de eo commemora- 
tum sit, nihil hoc loco mihi addendum esse \adetur) et a 
eultu imaginum ex mea quidem sententia repetenda 
est Quicunque enim earum adorationem probarent, eos 
transsubstantiationis quoque superstitione imbutos fuisse, 
equidem contendo. Etenun qu^admodum homines tabulas 
pictas et statuas vener-antes a rebus iis, quae iis conspicie- 
bantur descriptae> nihil secemebant^ sed eadem pietate^ qua 
iilas religionum sanctiiates, quarum quasi species et forma 
erant adumbratae, eas ipsas colere soiebant, ita ut imagines 
mentibus informatae imaginibus sub adspectum cadentibus 
quodammodo confunderentur: sicpanem et viimm non mera 
esse signa^ sed revera corpus et sanguinem opinabantur. 
Namque sicut Deum et Dominum Jesum Ghnstum, ita 
sanctam Eucharistiam quoque animis a corporibus avoca- 
tis cognoscere ejusque naturam sola mente reputare re- 
Itormidabant Etenim cum tabulam piciam^ quae Do* 
minum admirabile quoddam facinus conficientem reprae- 
sentabat, ad ecclesiae parietem af&xam viderent, et, quae 
in ea admiranda cogitatione perciptebant^ quaeque inteniift 
oculis coniemplabaniury minime dsstinguenda «sse ducerenl, 
non tam Jesum Cbristum, quam ipsam tabulam venera* 



— 8ft — 

bantur. Eodem igiiur modo sacramenii elemenia exiema, 
quae accipiebani, a cibo coelesii, qui simul cum iis sup- 

Eeditaiur, non sejungebani, sed €[uae separatim disiribue- 
aniur, confundere audebani Sic facium esi^ ui Graeci^ 
simul aique imagines^ quas aniiquissinus iemporibus Chri- 
stiani, ne earum iilecebris in errores inducereniur, repudia- 
verani, ab initio ad ecclesiarum digniiaiem augendam af- 
fixas pieiate prosequi coeperuni, fere inviii iranssubsiantia- 
tionis errorem animis quasi inbibereni, cujus rationem cla- 
rissimorum maosirorum senieniiis afferendis accuratissime 
exponi posse arbitror. ^ 

IL NATURA EJUS ERRORIS. 

§.29. 

Qui saeculi sexti initio primus in ecclesia Graeca pa- 
trum priorum verba de Eucharistia magmtica iia intelfigerei, 
ui ad eam doctrinam^ quae postea transsubsiantiatio yoca- 
batur, quam proxime accederei, fuii Anastaaius Sinaiia mo- 
nachus, de cpio cum plures ejus nominis scripiores exsti- 
teriniv infra annoiabo. Is enim in libro, qui inscrilniur 
odieiyoQ^) cum quibusdam haeretids £uiychianis, quos no-^ 
minavii Gaianiias^ quique Christi corpus cum t^sti^ Koytjp 
conjuncium incorruptibue esse contenderent, quo facilius cr- 
roris convinc^ret, ita dispuiavii^ ui primum interrogarel, 
num si ui diviniias, iia etiam corpus Christi ab ipso unio- 
nis initio immorbde essei, sancia corporis ei sanguinis 
Christi communio habenda esset verum corpus et sangui^ 
an figura tantum corporis Chritti? — Cui respondii Gaia- 
mta: „Absii^ ui dicamus, sacram communionem esse ian- 
ium figuram Christi aui nudum panem; sed ipsum corpus 
et sanguinem Christi, filii Dei incamati ex sanctissima 
Deipara naii vere acdpimus." Itaque sic concedimus, in- 
quit orthodoxus, sic confitemur juxia dictum Christi ad dis- 
cipulos in coena mystica dantis vivificum panem: ,,Acd- 
pite, comedite, hoc est corpus meum;^ quam ob rem/cum 
ipse Christus fateatur, vere esse corpus suum et sangui- 
nem, agedum affer nobis aliquid ex communione vestrae 
ecclesiae, ut in vaso cum omni honore ei reverentia repona- 
mus hoc sanctum Christi corpus ei sanguinem. Etsi intra 
paucos dies non corrumpaiur aui immuteiur, planum fii, 
vos recte asserere, corpus Christi peniius ab ipso incama- 
tionis ^ initio corruptionis expisrs esse< Si vero comunpatur 



— 90 - 

aut immuietur, necessarium erit, vos faieri, aut id, quod 
sumatis^ non esse verum corpus, sed solam figuram, aut 

Serversam fid^ vestram, spiritum sancium in illud non 
escendisse, aut Christi corpus ante resurrectionem cor- 
rupiioni subjectum fiiisse. ISam immorialis natura neque 
scindiiur, neque ktere et manibus vulneraiur, nec in par- 
tes dividiiur, nec morii datur/^ £x quo loco luculentis- 
sime intellidiur^ Anastasium non solum praesentiam sub- 
siantialem docuisse, sed ipsum transsubstantiationis errorem. 
Quomodo enim admonere poiuit, ut eucharistiae partem in 
vaso conservarent haereiici^ nisi eam ipsius corporis 
Christi partem esse, opinaretur? Quomodo ex Euchari- 
stia putrescenie poiuit sequi^ ut Chrisii corpus comiptibile 
esset^ aut non esset, nisi ea in Chrisii corpus transformaia 
esse puiaretur? Non igiiur audiendus est Larroquius,^) qui 
ipsius ecdesiae dociriinam ab Anastasio traditam esse con- 
tendere audet, quem ipse Basnageius, qui haud raro ejiisdem 
temeritaiis accusari debet, refutavit Contra vero Natalis 
Alexander^) et Amaldus^) catholicum transsubstantiationis 
dogma eum probavisse argumentis saiis muliis allatis osten- 
derunt Meqtie non universam ecdesiam graecam ejusdem 
senientiae fmsse, ex concilii Quinisiaxti canone centesimo 
primo conjid pbiest, quo j^Chrisium bibens vd comedens 
aetemae vitae adaptare^^ didiur^ etsi iis loqiiendi formulis 
Bon nimis mulium tribui debet liaque cum ad unwersam ec- 
desiam Graecam^ ea^ quae modo ab Anasiasio proposita suni^ 
ut referamus^ causae non saiis multae commoveant, rectis-^ 
siinum judidum facere nobts videmur^ si indinationem in 
id, quod posiea tradebatur^ transsubsiantiationis dogma Ana- 
stasii aeiaie fuisse coniendimus, ut animi ad eam dociriiiam 
priori anieponendam maxime praeparati fuisse dicendi ^t 

a) 9rat Anastasias Sinaita Alexandriae patriarclia, de qno pt.Nata- 
liii Alexander Tom. V. p. 407—8. Larroque p. 332. 
' b) Larroqne histoire de rEucharistie p. 331 — 333. 

c> Natalis Alezander Tom. V. p. 406 — 409. Bossuet: Einleiinng Id 
die Geschichte der Welt und Religion fertgesetzt Yon Cramer. Toai. V* 
P. 1. p. Si7. 

d) Arnauld la perpetuit^ de la foi de Veglise catholi- 
qae touchant TEucharistie. Suite du Tom. L p. 568* 

§. 30. 

Secundo vero loco nominandus Joannes Damaseenus, 
ecclesiae Graecae doctor vel maxime illustris^ ,,CaUphae 
priimum consiliarius el minister, monachus deinde in Laura 



— 91 — 

' St Sabae et presbyier/' a Joanne Hierosolymitano pairiarcha 
consiitutus, — quod ex iis conjicere Hcet^ quae de Eucha- 
ristia saiis disiincte disseruit, multa quidem praeclara^ at- 
tamen errores plurimos docuisse putandus est Eienim 
disputationis; quam de ea re libro de fide orthodoxa inseruit, 
plerisque locis pontificiorum dogma, quod postea a Pa- 
schasio Radberto acutissime expositum esse ostendimus, 
revera probavisse **') spiritualem autem praesentiani re- 
pudiavisse^ nonnullis vero^) ab Eucharistiae sarctissimae 
noiione non tam longe abfuisse videatur, quanl ii^ qui in 
ecdesia Romana pessimam transsubstantiationis doctrinam 
amplexi sunt Panem enim et vinum in corpus et san- 
guinem domini fxtTa ro at/ytxxcrtn\vaL*s) revera ^uL«TapotA»- 
A^scr^ac, minime ocimrmtcxcf)^» ita ut comedendis speciebus 
fideles in salutem aetemam/) infideles in pemiciem^) >£o- 
TijTo^ 'stvsxjidMTvxwq^ awixoToq awfxariKwq participes fierent^ 
et infima conjunQtione inter se conjungerentur^) haec vero 
omnia communem captum superare docuit Itaque quae 
Centiuiae Mag4eb. cent VUI. cp. IV. commemorant; „de 
transsubstantiatione habet multa Damascenu$^^ vera Ho- 
spiniani autem et Auberiini opinionem, cum in senien* 
tiam Reformatomm ejus doctrinam interpretentur, rejicien- 
dam esse^ et per se patet et jam ex eo conjici potest, quod 
vehementissimus imaginum defensor fiusse perhibetur. 

€f. Hospinian H. S. Tom. I. p. 544. Amauld la perp^tuitd I. II. 
p. 59i. Heineccii Abbiidang der alten und neoen griecb. Kirdie. Leipz. 
1711. Tom. I. p. 1129. Natalis Alex. III. p. 36. et Bio^ toij oortov gra- 
t^pq 'qjULtSv liaawoty tov Aa/uLaqwivoiy <nyyyqaip£Lq Ttaqa Icoaio/ov ara- 
TQiCH^v hsqo<ro\rufuav apad Le Qoien in Damasceni operam editione Vid. 
Tom. I. p. 268^275. «, «. , , , ^ 

a) £t roiv\n/ o Tvoyoq toiji ^sojj dlav t<m wu evsoynq oeat TCavra ocra 
il^sAif^KrBV o Mjqcoq STComricrsv e& SM ytviq^^ia ^wq wu sysviro^ ysv^ 
^d^ci» Cxfqt<ajiia ocot syavero * et t^ T^oyt^ oeuqLO^u oi oTjqavoi, saxsqsw^^ 
cav^ %at to) Tevi^uuaTt tqxj ifxouMtoq atirov arao^a <n d^ovaiuq avrov* 
£t o omqavoq tcol ii yq Tjotaq ts %at otvq wu ovtiq wu xaq o ^(T/ulo^ 
axnorG Tw Xoy(a totj otvotov cuvsrsT^sa^tTov ocac tovto to sro>/v-' 
^qxyXiM[tov to ^biov o av^yquntoq ' u ^sMiaaq axrroq o ^soq Aioyoq 
lysviTO^av^quneoq ocac Ta vqq a^^iaq a^txaq^evoTj wxP^aqd ocat a^' 
fMjTa ou./ULara ta^urtf aarycoqiaq aaqtta 'uitfar^aarOy ov SvvaroL rov^aq' 
Tov eaxrrox; alauja XOLmaauK luu rov olvcv xat to "uduiQ ouaux; slxsv 
IV aqx^q tcjcLya/ysxvi «n yt[ porav7{v ^oqtov %cu fUt^qL tov vmv tou 
'utroM y£voiJi.svoi\j ^ eiayu Ta t&a fiXaartyubaraj rt} ^ccV awsXa-uvo» 
fjbsvri TtOL S-uvafLovflbSvn xqoarayuMTt * sltcsv o ^coc, tovto uoxj larL tc 

^* \ *»• * 9^ \ \' ^ , \ «' M 9 \ 9 \ 

ata/uux^ oca* tovto fu)v sarL to ott/ta otat tovto TtouLre SLq Tip/ s,u^ 
aafd/uLV9iaLV^^xcu rf o^vrofjwdfK^ eamov grQoo^oy/iaTt staq ouv eXi^, 
yivsrcu * ovtw ydq slxsv staq av «Xf^ ' wu yivsrcu 'usroq rn wuyii 
ra-uv^ ystai^qi, ^tfll Y^ htL^iOi^asiaq^ ij tov otvlov itvs^ufiaroq hcLaw.d-' 
^ovca ^xjvc^uq» S^atnq ydq icdnna^ oaa tKoiiiasv o t^soq t^ rw 



— 92 — 



o^Mou xv£^3/uCajoq ivMqy»iqL iieo%tnv^ tnma xeu^ vxrv i) totu «v^v^uxrof 
€V£Q3;fi6a Ta vx«q T^^'*' ti^yabi^cu^ a ov ^Tn^otrcu x^'!??*^^» '<^ iu^ 
/jrov^ '"I «tffTtg, ^ llwg «rrat /j.ot tovto, ^trlv ij a^fia gta^^crov^ ««t 
oj^^^a ov ^ivbxrxci; I aarooe^tvcTOu Fa^Qtin^f o aqxayye^oq * acvi^G/jLa 
(M/yiov BXtXeTjfftraL ixl ce. xat dvva/uc ihbto^ov iiCicFTuJurei troi» wu 
iffrv e^vr^ «w^ o a^Tog yivsrai Cd^/ua Xi^torov^ ^tju o oivoq wu to 
vjSwQ at/ux XQiOYov) Xl^iu) orot otqiyu» * WfGfija atfyiov eitjspovta %al 
rarura^ xolu Ta tix«^ Xo^ov oca2 twotav , A^og t« otat otvog xa^a- 
>iafL^av«T06t * otda ^ao o ^toq njy ouv^wilvipf atT^evetav ' taq Ta 
ji6%Xa yaq xa /i/ij ocara vijy <ruv4i^eiav rerqLfifUiiva aacofrrqe^eraL 6v- 
ax^qalvojjtro^ 

. \ b) Tji ooiv owjcaTaoTOO^at otn/i|>£t ««x^M^oc, ^ta tnjvmi^^wv t^ 
«pa^o^ewg «otf £ Tot xmtc^ ^uo^ti/^ * xat (aqxefi ext totj /3a«Tt^/i,aT09, caretd^ 
g^oq av^qfoxotq Xovicr^oL 'uSarLj xal IXatCj) x^tco^^at, (roveiexjc^e t<J 
iXoettp ocat lySarL vnv %aoLV roru levexjujaroq xat exoLTitrev aoSro X»ov- 
tqov avay\}fn/inif(ri{,^^ ovtu^ egtetoij ««^o? Totg avcJ^QCi^srotff a^ov ccTe^t- 
f£iy, v6uo Tfotat otvov «tvetv, OAyveieis^iv aiurotc t^v avrov ^eoTiTra* 
4ca2 Tesxoi/ntuv aura aZiiLa otat atua aonox;, tva 6ta rwv (nmj^wv oc<m 
xarot ^vo^tv, ev rotg uareQ ^njo^tv ^tvuuet^^a. Su/ta eo^f)', ocAiijc^? iji^- 
/levov ^eoTiprt, to ex tJ? oiytoe^ wotQ>evoa> (rwfia^ oi^ OTt to ava>j7g)- 
^av aZfia l4 o^UQavotj» xaTei^xeToet, a^X ort oeirroff o aj^TOC ^c<>u o otvos 
ii,eTa9toto'uvTat'^) etc ataiia ocat oetuaj^eov * et de^TOV Toootov eart- 
^'Tret?,. iCyq ^^tvfTOu. cc<{9c£t cot axooxroet, ort ota wtvsxtfaxxtoq ayioij . 

c) HaiCif^ ocaL e% r^? oe^tot? ^eoroxov 6ta «vru^iaTog oe^tou eav- 
Tw *oet ev eavruL o «iSotoc <roco9ta •uareo^crocro • «at arXeov o^iySev vt- 
rcjCMOiaev. a/^ ort o Aoyoc tou e^eou fle^i7c>i79 eoft oeoet eveoync. . «<u 
«avTOOi^vaftog, o oe TQoaro? oeve^tf ({ein»i2To$ . Vv ^t^ov otoet^TOtrro et* 
«retv, OTt uxTTCeo tpTutfLxvg Sta rijt; /^Qwo^ew^ o af^toq xoet o otvoffocotTO 
TjSujq Sia r^q TtOfrswq iLq (TVfia otaL at/id tooj eo^^tovro? ocoet «tvovrog /te- 
Ta^fleX»>»ovTat ocat ov ytvovroet eTf§ov (r^^ia «oe^a ^to flrQore^ov avrou 
orw/jLa * oojtwc o t^? «^o^eo^ew? oeQTOf otvo^ ocflet 'u^wq dta rTjq eartocXi}- 
«reo)?) ocat eortg^otnjo^eiuc roru j»yi(yu teveijfLaroqj^ifxeff^LCSq ixeraxoLorSvrcLL 
elq TO atafua t. X. ocat to at/ia^ %at ovot etcrtv 6vo a>i>< ev %al 
fo avTO. 



*> Vocabala furaaeoLeZ<r^ouy,fierafia)JXiec^^^ slmilia saeplsslme le- 
guntiir apnd patres eaec. V. et VI.; ex qaoQim asa minime seqaitoff, at 
transsabstantiationis dogma probaverint, quam ob rem ex hoc ano verbo 
Damasceni sententia intelligi neqait. (Cf. Blarheinecke S. S. patmm de 
pjraesentia Dom. sententia triplex p. 40. 41.) IUi potias saepisslme poe- 
taram more et oratomm de sacramento altaris loquentes^ |ion tam de 
vera transsubstantiatione panis, qoam de*mystica quadam versione cogi- 
tare videntur. Sed tamen apud Gregoriom Tfyssenam, Cyriilum Hieroso- 
lymitanum ea verba in elusmodi enuntiationibus habentar, In quibus sen- 
tentia insit non diversa ab ea, quam Damasoeni fnisse ostendL Btenim 
si ea conferuntur, qaae capite supra allato docet, potlssimum Initlam, qno 
a Dei omnipotentia eam transmutationem repetendam esse censet, ryirov 
vero otQToij tam vehementer repudiat, non dubium esse potest, qnin recte 
doceat Grablus ad Iren. V. S. (Vld. Le Qulen ad Damasc. T. I. p. S70.) 
qol: hi.persuasl erant, Inquit, spirltnm coelitas descendentem pani.neii 
modo virtutem Christl corporis communieare, sicque eundem ratlone qoa- 
Htatum matare, sed et divlna potentia Ipsam ejus sabstantiam in eamem 
transfbrmare, quae Chrlsti caro sit, et caro illa) quae ex beatae virginlt 
ntero prodiit, et cracl cmfftxa Inqne coelvm sublata fait eadem iiat per 
ijeaxfiiifrLv etc** 



— 93 — 



dl TiVtTCu roLVxyv toiq «lo^ft a4i»$ iUTaXcuLBoBUiyuffiv tiQ axDstrtv 

QUfi.a^L(tyv '%ai tLq cjtamf cuufVLOV^ xac siq ^rvAtawiqt^iov '^nyx^q re otcu crcD- 
fiaroq * Tolq Ss ev aTCLOTLCf, avot^iw; fLtTk%o\3iTLV' iLq 7f,6\a<rLV otot rt- 
fitjiqiav oca^cnrf Q otat o tov otxjQtov ^avaroe ror? fisv attOTfuo-uctv ye- 
yove 4<^ *«6 ay^flt^cta «tg a^o/^avo^tv pjg otwviox^ /uaoeaQion^o?, 
Tot? 6« 9ea6 a«ct>ov<rt %at TOtg %vQto%TO^'ot9 ct^ %6>«a(rtvocat Tt^toQtoev. 

e) OiJit £OTt rusroQ o aoToq %at o oti^o^ toij o^cuiaaToc %at cunaxoc 
T. X. Avr, yEVOLTO aA»A» avro to (TuifLa tov 'Mjqlo'u Tcp^awitcvov. ai>- 
Tov Tov xvQtov ctarovTOff TOVTO itov «OTt ov ruato^ Tor> <rw,aaT09, outKa 
t6 atafia ' oeat ov ru3rog tov at.oaTO?, aX«^d to at/ta %at aTQo Tomoty 
TOt? 'loiifiatot^ • OTt «dv ^u/ij^yayiyrc t^ o^d^a tov •utov totj dv^i^ 
irov otat artiyrc avrov to cufia^ ovx «xetc 4w^ *v amot^ • ij ydo 
<rdQ4 /toii dX(7/^5 «ort ^qSaLq otat t6 at/ia fLOxt ouni^^qq coTt aroatg, ocat 
«roiXtv o TQblyuv /i£ (^'{criTat (cf. orat. III. de imaglnibas. Opp. Tom. I. 
p, 357. 6. — oru fLSTsaxov ayysXoL, o-uSe eyevovTo ^cta^ ototvbx^oi 
«fniirtwq^ dkyl tvtqyilaq xat X<*Q'J05 • av^^caarot St fLtrtxoxjffL otcu otot» 
vitfvot ^tiaq ^vat^aq ytvovrat, oo^ot fLtrcOsiafL^avovaL to aSfLa toijX. 
Tov aytov otat xivfaaL to cufLa ' ^tovi^L yao ota> varoo^ao^tv i^vtavokL 
otat dvo yuffctg ev tc? fLtTaT^afLfiavofuvta -Jg) ^/Lurv atafLUiL t. X., 
i^vw/a^voct otoc^ xnroirracriv £t<rtv otdtaordTw?. ococt tJv Svo7v cfruatwv 
fitTt%ofUV Tov atafLOroq aiafLCtxLotfaq otoit ^conpro^ «vcu^ocrtxu^ — ov 
otoi^' oMrocrrao^tv TauTt^o/icvot * 'ugjtcrro^ooe^a yd^ arourov otat t<>t< 
tvoxffu^a^ ocXiXia otard crwavaxeactv toij crcufLaro^ otott totj aLfLaroq» 
cf. Arnauld 1. l. p. 698) Ato fura 9(avroq g)6/3ov ocoet atyvtLSiiatwq otam 
^aqdq oeoit otdt^rrobtTOTJ 7(Lare(aq ^qoaiT^^fuVy oeoet Tiavrtaq tarcu ^fuv 
ota>W5 artOTfvo/oev, /jl«^ SLard^ovrtq ' TLft/^vfLtv St a^jro Ttaaji 9ia<^ 
^ciQOPiiTt ajruxtot^ rc oeott atafiMTLx-Z^ ^tatXiOVv yce^ tart ' Kqoqt%^fafuv 
aiJTio xo^(<) SlclxcuZ^ otat <rTavQO£tflws Tce^ TCaXdfLCtq ruorwcravTcg tov 
ccrravQw/xcvo^u t6 aSfLa 'VTtoSti^fu^a ' otoet totL^tvrsq roijq otp^aXfLOijq 
otat %el7^ otott iiCTCiMra to-u >ctov av>Doeoto? furaXccfLBdvtafuv^ lvcL 
TO arue T<yu «v «iuv sroe^o^u itQoqMx.pov twv ** tooj aV(>Qaxoc gruoeiy* 
crtv otaTag)Ai£4i2 iifiMV raq afta^tot^, otou ^orrtcri} 17/UOJv to? xoQotoe^ otce^ 
T-JL jii£Tov<rta Tov ^£iov xuqoq atUQw^w/tcv av^^aoa • Av^Qaota 

£tdcv 'Hcrouce^ * av^Qoe^ St iviXov >»tT6v ovat c<rrt , <xX>i ojvw/icvov 
9rt90t * atafLa St tnnafuvov ^iorrrL ' ou fua <pv<rtc coTtv. a>f>«d iita 
/tcv Tov aufLaroqy vqq St njytafLtVTiq ^otorry «^coriTroc rrcQa, S2<rrc to 
o"uva/i9>6TCQov ot) fua wijaiq a^Xa Svo. 

f) SwALa coTt xat at/ia X. tLq axjaraaLV vnq itfurtQmq '^vxilq otat 

<ru)/UXT09 XWQOVV, OX) OtagraVW/lCVOV, OOI g^e^CtQO/LCVOV, OV3t £tC c^pc- 

Sqtava xtaqow * fun ykvoLTO * aX>« ct? r*^ iifuav ovcrtcev otcet orwrljQij- 
crtv, ^CL^q xavroSaxoroq a/i.WTi2Qtov, q\jicor(j xavroq ota^ceQTijQtov 
Sl aiirooji oca^cetQo/tcvot tvovfU^^x, rif atafUirL oex^Qtov, otod rta xvttj^ 
/iXXTt a\>r<{), otou ytvofu^a <rui/ta X. 

ff) Et vocQ otoet Tt vcc «.avrtruara totj crcS/jLcrroc otcct cufLaroq to^u otv- 
Qtou Tov OQTOV otoct Tov otvov «i^ciiAfC^rav, *aq o i^ysofpoqoq e^ Bocn* 
Xicto^, ov /xcTtt TO^ a^toe^r^^^cct ctgrov, cc^Xd sTQtv oj^tcKr^^^^at , ccirr^ 
Tip sroo^oQav oairu oeaXccravTC^ <— — . 

h^ Et ydq TtdvTtaq cvcixrt? c<rTt TCqoq 'X.qLarov occct Kqoq ccX^rf^Xovc, 
aravnu^ otat 9rd<rt rot? furaikafL^dvoyjaLV muv oeard grQooetQCcrtv cvov- 
fu^a * cot «QooetQcorcei}? ydq^ ^ cvbxrtg aon^ ^vcToet, ooi X'<^Q^C ''^? ^/<^ 
yvmu/i^Q * 9r<xvTC9 ydq tv atafub tafLtv^ ort cx tov cv6c aQrov fLtrot^ 
TMkfLfiafvofLtv^ xa^faq cft^aiv o ^elo^ aaro^rroXo?. 

Damascenum vero fere omnes secuti suni Graed do- 
ctores, velut Thophylactus, Euihymius Zygabenus. v. £u- 



— 94 ~ 
thym. Zyg. coimneni in Matth. 26. 28: ^^Oi^x i3mb 6b, Stl 

TCffvra <rv/ixBo\a Toru crwAuxnrog alov tcou toC auLAiaToq /dxnj^ 
oAfA; oTt Tocx/ra stcrtv cruro ro awfjjx /LuyiJ ocau, awo ro oc^ua 
^uxxu • A>0£9Cov oiJv x$"l l^ *po^ ''■'HV cpTJO^tv Tcuv Apbxetjtii-* 
vciuv opotv^ aX/X.a ^po^ ti]V (Jwa^tv o^cuv. ^Ao^acsp yap 
•uie«5>cptxc}^ igiriworM n]V ^po^A/ricp^sIo^av croepxa * oGtwq dicop' 
ft^wg fxsraTtoui tcou Taxjra sL; onJro tc? ^wojcoiov ofurou 
<r(t/LO^ 

§. 31. 

Transsubstantiationis vero dogma sic a clarissimis ma* 

Sistris traditum quomodo in ecclesia Graeca imperatorum 
ecretis probatum sit^ id non potest intelligi^ nisi ejus con* 
ditibnis^ m qua octavo et nono seculo versata sit^ in con- 
spectu est imago. Erat autem eo tempore acerbissimum 
certamen exoitum inter imperatores^ qui tabulas pictas ne 
quis veneraretur, vetarent et plebem superstitiosam, cui mi- 
rifice in iis haererent oculi. Etenim Leo Isauricus impera- 
ior fortissimus A. 726 cum de imaginibus abolendis edictum 
tulisset, quo cognito ingens tumultus excitatus est a populo, 
neque ut retractaret, Germani patriarchae precibus aadud 
posset^ tantum valuit apud filii, qui ei successit, Constan- 
tini Copronymi^ animum, ut patris voluntatem legem sibi 
esse statueret et Concilio sexto Constantinopolitano^ quod 
coegit A. 754, et imaginum adorationem rejiceret, el de 
Eucharistia sententiam typicam proponeret QuodCond- 
Bum i3L theologis pontifieiis tam impugnatum, quam a Re- 
formatis elatum est laudibus. Neque tamen episcoporum 
quidem numerum satis magnum aafiiisse, neque ad suum 
quemque arbitrium decrevisse concedendum est Imperatoris 
enim ad voluntatem, etsi multi sua sponte probaverunt, tamen 
plurimiita se accommodaverunt, ut diligenti consideratione 
nuUa adhibita, quid statuendum esset, jam antea cognosce- 
rent Revera autem ibi transsubstantiationis doctrinam, cui 
plerosque favisse ex ratione, qua repudiata sit, intelli^- 
mus, ingenue improbatam, neque uUam nisi notionem ru- 
i€iXffjv Eucharistiae injectam esse, ex decreto Concilii ita ap- 
paret ut nuUa de ea re dubitatio esse debeat Nilfilo au- 
tem minus certissimum est post Constantinum et Leonem 
Chazarum cum Irene pro filio, Constantino VI. in summum 
dignitatis locum elata, rempublicam administraret, ea sy- 
nodo Nicena qua ut postea colerentur imagines constitutum 
est, iUud transsubstantiationis dogma ita esse sancitum, ut 
ecclesia Graeca non tam distincte quidemi quam mox La* 



— 95 — 

tina, minime autem obscure et enudeate, quid senserit, tra- 
dideritve dicenda sii Decrevit enim hunc in modum: 

OixTa/aou ofSts 6 xijpo^ onSrs oi kitocrroKoi i\ Katri* 
jw^ ecxoi/a fSaCw rij^v 6id ronj u^iwg «tpo^cpo^uivrp; c^i;a£- 
fuxxTW Srvo^uKVf ocAfXid anjjo crwfdM tcou ociIto cxt^a otai ^e^ 
AiBV Trlq TOTj dyuxqnunj TsXsccuorsco^ <h/TirMa Turi t(JSv d/ylxffv 
leaTi^wv ^ijcrspwg aSo^tv dvonux^BO^e^ai — inard tfe tov 
dyuxorAtov cnSfxxx Ttnj^vwq xal aiAia X. XsyavTcu, xat uctl xol 
nuTTvuovrcu^ axJrol 6s ol yBwa6aL ^BKovrsq rv[v rtSv orBse- 
TiSv Bhcovwv dtpavurai ^sav, BTB^av Bhcova 7ta^Bi/;riyayov, 
tjre^ oiJx bIxwv icrrtf dKkd atSfxa otcu cugJM. 

Cf. Natnl. Alez. !• 1. VI. p. 16. 17. Cbema. Exam. p. 704. Ar- 
nanld: La perp^tiiit^ I. H. p. 6113. B^snage p. 960. Walch Entwurf 
einer voIUtftncl. Hlstorie der Ketzereien. 10. p. 290. 301. Bosanet: Ein- 
leitvng in dle Oeschiclite der Welt nnd Religlon fortgesetzt von Cramer 
Tom. V. P. t. p. t88. 



ra. CALAMITAS INDE ENATA. 

§. 32. 

Calamitas transsubstantiationis doctrina enata et ea, 
quae de imamiibus colendis pugnis exorta est plurimis, 
ita inter se conaerent, ut nulio modo separari posse vide- 
antur. Etenim ut supra dixi^ qui imagines venerandas de- 
creverunt) quique negaverunt, iidem transsubstantiatioms 
doctrinam aut probaverunt aut repudiaverunt Itaque cer- 
tamina a nonnullis imperatoribuSy de quibus §. 31. breviter 
enarravi^ de eo^ qui Deo debuit, statuis et tabuUs habendo 
honore vel maxime exacerbatis, haud raro inita^ ab iis, quae 
de Eucharistia sententiarum varietas excitavit, minime ha* 
benda sunt diversa. Namque qui ne imagines colerentur, 
vetuit, idem transsubstantiationem rejecisse^ quimandavit^ 
tradidisse fertur. lUarum vero itpo^xonnio'*^ cum aTheo- 
dora in omne tempus sancita esset, transsubstantiationis 
quoque error tantopere inveteravit^ ut^ qui eum rejicere 
audebant, cum imperatorum auctoritatem imminuerent, ca- 
sibus concuterentur acerbis. Itaque haeretici) qui jam an- 
tea exstiterunt; quoniam imagines colere transsubstantiatio- 
nisque doctrinam comprobare cogebantur, seditiones saepis- 
sime commoverunt ejusque servitutis, qua opressos eos tenere 
voluit imperatorum immanitas^ jugum a cervicibus depeliere 
studuerunt Sic enim Pauliciani^ cujus sectae Constantinus 
fuisse perhibetur conditor; a Theodora imaginum colendarum 



— 96 ~ 

studiosa vel maxime vexati^ emn eaedis perieulmn subirent, 
Tephricen mbem aedificavenint^ ex qua, cum pemultas 
impetus facerent, imperiique fines infestarent latrociniis, ab 
Alexio Comneno devicti^ et in ecdesiae societatem assumti 
suni — Paulicianorum vero^ cum etiam baptismum re- 
pudiarent (Vid. Photius libr. contra Manichaeos:») oo) /ofriv 

o2A»A/a xal to crvnvri^LOV SLOMTixyvTSQ Baitncrnux, 'vttaitXaTToih- 
Tai flTocpadex*^^^* aaJro, ra Toa5 lE,*va/yysKiau ■^ti/uuara rn 
Toij paitrt£;^iaTo^ ^tuvfj yTCopdWovTsg • xal yd^, <pacriv, o 
linj^ioQ eqyr\ . eyw BLfJiL to ^SSw^ to ijtZv) de Eucharistia 

doctrina fere eadem erat, quam Catharorum JEuisse supra 
ostendi. Sic enim legitur apudPhotium: ^SLcraxjrwq 6b Tr\v 

OCOLVWVLaV TOTJ Tt^tOU CW^taTO^ Xal aC^OCTO^ XptOTOlJ TOTJ 

^eoTj T^^Lcfjix» inu^LaLQ Tjppect ichuvovTsq f djto6sxecrPai ^ocrL 
crwfAxx, ocoLL aL/iia Te^aToKoyonuvrsq Ta dficatoTixa. p7]^aTa a 
xal cpacTL iLLSTa6L6ovTa tolq ^ATCocrroKoLg ehceiv • AiafBere, qwxfc 
yere, xai ottfiTc • ocA<A7 ox3x opTov flTo^ev 1] olvov otpo^^c- 
poi^ra.^) — TeTapTOi; slq s^WTr\crLV aijroij otpauxetTO • ti 
drjrtoTfi axpawoi; xat ^piXTov crdS/iia xai aL/na XptoroTj totj 
^coij ri/LLWV iJppfc^fi^ Tfi xal rftaitrufii,, xai fjLXvaxf%sLV omjtcuv 
oxJx dvsf/jeTaL\ o 6s T^LcrahLTi^Loq iCoKlv tov ts dTi/iuaLq 
t&xayovTa to crw/iia xal at^ia Xp. toij Ocotj ij^uxiuv xal Tor 
T% /LieToxiiQ anjToSv s^w 6LajasvovTa tw dva^e/iLari otoepe- 
Tt^fiTO • aw/iia 'xahtv xai cct^a o xaTocpocTO^ • «wocw, - , <n3x 
aitep 'r\(jXv e6L6ad,sv 6 ocolvoq 6scricoTr\g, ccv^uux xoci ocijiAa 
xocA^etv, o2A*X* oci/t' sxslvwv toI xupiocxa A/oyioc*) Praeter 

Paulicianos Bogomili exstiterunt haeretici, quos cum ecdeT 
8iae Latinae Catharis intima societate fuisse junctos^ univ^r- 
sae doctrinae declarat similitudo^ quique viam a Pauliciaxus 
munitam ineundam esse censuerunt, quod quidem conjicere 
licet ex verbis paucis, quae de ea re exstant apud Euthy* 
mium. ^ATL/na^avcri Tr\v /uuvcrTVKr^v |q)ptxTi]V tepoxjpytav xoct 
Tr\v Torv rfecitoTAXOTj o^cu^aTo^ xai at^aTo^ d/ylav ^aerocA/ii- 
ifitv, ^nxTLav Twv svockowjtwv Tolq vaolq 6ou/djovwv topu- 
Tirjv aitoxaA/om^Te^.^) 

a) Cf. Anecdota graecs Saera et profana a Chrlat. Wolfio p. t9, 

b) Ibid. p. SH. 

c) Ibld. p. 80. cf. Natalis Alez. 7. p. 5f9. Keander: AOgemetoe 
Geschiclite der cliristlichen Religion nnd Klrolie. Tom. in. p. 868. 

d) EntliymU Panoplia tit. Sa. sect. 8. cf. Schroeckli. Tom. ^^Xdi^. 
p. 469« 477. Moeheim Inatitt. p. 4S0. Natalia Aiez. VIIL p. 74. 1$. :. 



~ 97 — 

III. PANIS FERMENTATI USUS, GUI NIMIS 

MULTUM TRIBUEBATUR. 

(CONCERTATIO ECCLESIAE GRAECAE ET ROMANAE DE 
USU PANIS AZYMI AUT FERMENTATI.) 

§. 33. 

Abrocato pane fermeniaio^ az^mdum in Eucharisiia 
disiribuenda adhibendum ecclesia Romana et decrevii et 
tanquam a Chrisio ei aposiolis usurpatum in Graeca 
quoque ecclesia comedi jussit — Quam ob rem cum 

£' im multis aliis de causis inimiciliae iniercederent inier 
aiinos et Graecos^ ium de ea re poiissimum episiola, 
quam Michael Caerularius dabat ad Joannem Tranensem 
A. 1054. maxima dissensio exoria esi. Erani auiem, qui- 
bus Michael fermeniaii panis usum defenderei, raiiones fere 
hae: 1, ^^Quia azjrma comedi Judaeos Moses jussii: nosier 
vero panis Chrisius est 2, „Quia Chrisius in coena dixit, 
se novum tesiamenium insiiiuere." 3, „Quia inN.T. habe- 
tur vocabulum apToq\ a^roq auiem idem esl, quod eleva- 
tus et sursum poriatus: azyma auiem nihil disiant a 
lapide^ sine animo.^^ 4^ ^^Quia azyma malorum ei calamiia- 
tum suni symbola^ nosirum vero r ascha gaudium ei laetiiia 
est" 5, „Chrisius dixii: vos eslis sal terrae, simile estreg- 
num coeli fermenio.^^ 6, ,,TratisIaio sacerdolio eiiam legis 
translaiio facia est, ergo azyma Judaeis sunt permiiienda. 
7, ,,Chrisius accipiens panem: hoc faciie, inquii, in meam 
commemoraiionem. Azyma auiem neque domini recorda- 
tionem exciiare possunt, neque ejus moriem annuniiare, 
quia ad riius mosaicos perlinent" — Quae argumenta elsi 
ridenda nobis neque uUius momenii esse videaniur, tamen 
laniopere Romanorum animos commoveruni, ui et ipse 
Leo IX. papa responderet, et Humbertus cardinalis librum 
componerei, qui inscribiiur: Responsio insiar dialogi ab ipso 
Latine conscripia ei jussu imperatoris Constantinopolitani 
graece edita. Is enim negat: 1, „Romanos Judaeorum con- 
suetudinem sequi, qui primi mensis die XIV. azyma come- 
dani; illos auiem, quoties Eucharistia fruaniur, azymis quo- 
que frui.^^ 2, „Rationem ab originatione vocabuli aproTj re- 
peiiiam inepiam esse, vocabulum enim panis pro azymo et 
fermeniaio haberi in N. T." 3, „Azymum a Chrisio ipso 
comedendum iraditum esse discipulis, cum die festo, quo 
Pascha celebrari solita sit, coena sacra instiiuta sit" 4, „Fer- 
menium esse vitium, quia fiat ex faecibus cerevisiae. („Caveie 
a fermenio PharisaeOrum^^)^^ 5, „Hierosolymiianam quoque 

Reater, de eacbarist. ^ 



ff- 

— 98 — 

eccleaam uli pane azymo. 6^ ^^V. T. esse fundamentum 
novi^^ — Nihilo tamen minus denuo graecorum rituum de- 
fensor exstitit^ Micetas Pectoratus, oui contenderet: 1, ^^Qui 
az^rma comederet, eum esse sub umora legis/^ % ,^CImstum 
vero nos jubere in luce ambulare/^ 3, ^^Azymum non esse 
panem neque compositum neque per se ipsum perfectum/^ 
4, „Paulum dicere : expurgate velus fermentum." 5, ,,Eundem 
apud Corinthios instituisse non az}rma, saepius enim nomi- 
nare panem, non azyma." 6;,^Non comedisse apostolos azyma, 
quia Christus die aIII. cum iis coenasset" — Quibus ra- 
tionibus, quae ab utriusque ecclesiae scriptoribus oppone- 
bantur, tanta omnes flagraverunt invidia, tantaque acer- 
bitate pro sua quisque consuetudine dimicavit, ut Leo IX. 
cum ecclesia Graeca omnem consortionem dissolveret, et 
ne minima quidem societate ejus ritibus contingeretur. Ex 
auo tempore cum sui juris esse coepisset utraque ecclesia : 
A. 1138 aiia disputatio de eadem re inter Anselmum Ha- 
velbergensem a Lothario Constantinopolin missum et Ni- 
cetam Nicomediensem habita esse perhibetur, in qua hic 
fermentatum panem non damnandum esse probavit, quia 
Miltiades et alii papae de pane fermentato decrevissent; 
Latini vero a Graecis in ea re olim non dissensissent, sed 
sino ullo discrimine pane azjrmo et fermentato essent usi. 
Contra Anselmus azyma omnibus comedenda esse osten- 
dere conatus est. 

Attamen Graecorum ecclesia postea fermentati panis 
usum necessarium esse, ita docuit, ut cum Concilio Floren- 
tino 1438, quo id ageretur, ut ecclesiae discordes inter se 
. sociarentur, pane fermentato abstiinere ab Eugenio IV. jussi • 
essent, eam consuetudinem libentius servandam, quam ea 
aboUta salutem augendam censerent 

Vid. Hosp. I. p. 288. Le Quien DiMeriat. Damasc In Ipaiaa edit. 
Opp. DamaBC. T. I. p. 71. 65. 



TypiaJnlii Sittenfeld. 



k 



CORRIGENDA. 

Vel maxime doleo, cpod in hoc opnscalo tot menda typographica ex- 

stant, qaae^ etsi planmnm diligentiae in singalas plagolas corrigendas 

contnli, tamen me in ea re minos ezercitatam fogerint 

*Pag. 3. lin. iO. sap. pro intercederet lege intereedat 

Pag. i2. lin. 2. sup. pro isvodsvXoqovq lege ixsvoSoLitoqoijq 

Pag. i5. lin. 3. inf. pro opinioram lege opinionnm 
*lbid. lin. 7« inf. pro ante te lef^ antea 

Pag. 20. lin. il. snp. pro velntabro lege rolntabro 

Pag. 23. lin. 12. snp. pro habendam est lege habendnm erat 
*Pag. 32. lin. 5. snp. pro esse eonjnnctum lege sit eonjunetas 
*Pag. 43. lin. 3. inf. pro jacta snnt lege jaeta sint 
*Pag. 52. lin. 21. inf. pro ante se vizernDt lege ante se vizissent 

Pag. 63. lin. 2.' int pro Vniacensem lege Gloniacensem 

Praeterea p. 2. lin. 3. inf formae generis mascvlini acris nsitatiorem aeer prae- 
fero, quae nt seribatvr, rogo v 



'.' .w