Full text of "De Hannonis Carthaginiensis Periplo"

See other formats

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at jhttp : //books . qooqle . com/

N|f' "

,-•■'-■

d 01

1 HARVAPD n

UMVEfisirr 11

. L.BRAR-t

Ariro/v.f

&arbart» Collese ILttirars

FROM . THE

SUBSCRIPTION FUND,

BEGUN IN 1858.

&J£. /rp

Digitized by LjOOQLC

UNTERSUCHUNGEN AUF DEM GEBIET

DER

ALTEN LANDEK- UND VOLKER-KUNDE

VON

CURT TH. FISCHER.

EESTES HEFT:

DE HANNONIS CARTHAGINIENSIS PERIPLO.

LEIPZIG,

DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.
1893.

Digitized by VjOOQLC

tff-

HANNONIS CAETHAGINIENSIS

PERIPLO

SCRIPSIT

CURTIUS THEODORUS FISCHER.

LIPSIAE

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI.
MDCCCLXXXXIII.

Digitized by LjOOQLC

I. f/y 7

/O^^c^/i/Zn^/ ^tiix/C^

Digitized byCjOOQlC

CURTIO WACHSMUTH
OTTONI RIBBECK

PRAECEPTORIBUS OPTIMIS

Fischer, De Hannonis Carth. periplo.

Digitized by LjOOQLC

AH «617.5"

Digitized by LjOOQLC

Cum de longe plurimis quae Phoenices antiquissimis iam
temporibus ad novas terras quaerendas susceperunt itineribus
paucissima tantum eaque parum accurata veterum scriptis tradita
aeceperimus, unus saltem aetatem tulit periplus inter servatos
geographos primum obtinens locum. Hanno enim Carthaginien-
sium dux per fretum Gaditanum in Oceanum evectus, ut in Libyae
ora occidua colonias conderet, cum in Mauretaniae litore, dein in
fertili illo tractu qui medius intercedit inter Atlantis montis ver-
tices et arenas deserti, postremo in Cerne insula emporia consti-
tuisset nec non hoc negotio feliciter peracto ulteriorem etiam
orae partem praeternavigasset, in patriam reversus concisam totius
navigationis narrationem in publico proposuit (cf. Arist. or. 48
[t. II p. 474. 5 Dind.]), cuius tituli versionem graecam ad nos pro-
pagavit clarissimus ille codex Palatinus, cui quantum debeant omnes
geographicis studiis dediti vix est cur pluribus moneam. Res vero
est nemini non nota, huic Hannonis relationi a renatis litteris ad
hunc usque diem permultos operam navasse et philologos et geo-
graphos, neque id mirum; nam cum ipsa inaudita fere qua Cartha-
giniensium expeditio perfecta est audacia omnium in se convertit
oculos 1 ), tum inter omnia quae de Libyae ora occidentali prostant
apud veteres, Hannonis periplus maximam praebet utilitatem, ita
ut iure merito thesauri instar habeatur 2 ). Attamen ut nil est in
rebus humanis, quod ita perfectum sit 7 ut non possit magis perfici,
ita in huius quoque libelli explicatione non pauca sunt, quae qui
non temere acquiescat aliorum repertis, retractanda accuratiusque
expolienda esse intellegat et quamvis innumerabilis sit eorum

1) cf. Vivien de Sfc. Martin, le nord de VAfrique dans VantiquiU p. 333:
Tun des plus grands faits de navigation, le plus grand peut-etre de toute
rantiquiteV

2) cf. Vivien de Sfc. Martin, histoire de la giographie et des decou-
vertes geographiques p. 36: f un des plus pre*cieux fragments ge*ographiques
que rantiquite* nous ait l^gu^s.'

Digitized by VjOOQLC

4 Praefatio.

numerus qui multum operae in Hannonis titulo explicando posue-
runt 1 ), nihiloseeius non sine aliquo fructu redintegrari quaestio
potest duplici maxime de causa: altera ea est, quod his ipsis
demum annis tandem aliquando certius edocti sumus, quaenam sit
occiduae Libyanae orae natura, postquam illa plus aequo a. geo-
graphis neglecta diu iacuit, ita ut hinc Hannonis quoque periplo
nova lux affulgeat; nam minime omnes iam sublatas esse difficul-
tates recentissimus interpres palam profitetur 2 ). Alteram hanc
affero: qui anthac materiam nostram pertractarunt, topographicam
solam solvere studuerunt quaestionem omissis reliquis; at pretium
est operae, id maxime persequi, quando quaque via periplus punica
quondam conscriptus lingua Graecis innotuerit, quinam posterioris
aetatis geographi inde hausisse videantur, quatenus certae quaedam

1) Sunt, ut plane inutiles omittam, dignae quae commemorentur com-
mentationes praeter eas quas laudatas invenis apud Muellerum (geogr. gr.
min. I prol. p. XVIII sqq. p. 10 sqq.), haece:

08ann Zeitschr. f. Alterthumsw. 1855. XIII p. 537 sqq.

Judas Eevue de VOrient, de VAlgerie 1860. p. 206 sqq. 250 sqq.

Robiou Bevue archeol. n. 8. II 1861 v. 3 p. 196 sqq.

Brandes Jahresbericht des Vereins f. Erdkunde zu Leipzig 1862. p. 55sqq.

Vivien de Sfc. Martin, Le nord de VAfrique dans Vantiquite 1863. p. 326 sqq.

Knoetel, Der Niger der Alten 1866. p. 13—28.

Tauxier Le Globe 1867. p. 332 sqq.

Vivien de St. Martin, Histoire de la geographie 1875. p. 36 sqq.

Tissot, Geogr. comparee de la Mauritanie Tingitane: mem. pres. a Vacad.

des inscr. I 9, 1. 1876. p. 180 sqq.
Peschel, Gesch. d. Erdkunde ed. Ruge 1877. p. 21 sqq.
Meltzer, Gesch. d. Karthager I 1879. p. 229 sqq.
Bunbury, A history of ancient geography 1879. I p. 318 sqq.
Paulitzschke, Die geogr. Erforschung des afrik. Continents 1879. p. 1 1 sqq.
Entz, Der Periplus des Hanno, progr. Marienb. 1883/84.
Berlioux, La terre hdbitable vers Vequateur 1884.
Mer, Memoire sur le periple d?Hannon 1885.

Goebel, Westkuste Afrikas im Alterthum, diss. Lips. 1886. p. 8. 52 sqq.
Joaquin Costa Eev. de geogr. comercial II 1886. n. 25—30.
Scharnik Archiv f. Post u. Telegr. 1887. p. 398 sqq.
Treve, Le pdriple d f Hannon d^apres quelques travaux recents 1888.
Antichan, Grands voyages de decouvertes des anciens 1888.
Goetz, Verkehrswege im Dienste des Welthandels 1889. p. 271 sqq.

2) cf. Treve p. 4: f C'est qu'en effet nous ne consid^rons pas ce probleme
geographique comme re*solu dans toutes ses parties.' Contra Merium 1. 1. p. 17
iniuria gloriari r aussi en lisant la relation il m'a paru facile de la suivre
point par point, jour par jour' infra demonstrabo.

Google

Digitized by VjOOQ

Praefatio. 5

veterum opiniones geographicae ex eo pendeant. Ne vero quid
praetermittatur, plene copioseque etiam de Hannonis aetate dis-
seram, cum praesertim quantopere de ea adhuc fluctuet iudicium
testis sit ipse Berger, vir summus ac prae ceteris veterum geo-
graphiae peritus 1 ). Omnino autem id non ingratum fore viris
doctis duxi, si quae diversissimis locis de Hannonis expeditione
disputata sunt quaeque non sine multo negotio undique conqui-
runtur, uno quasi conspectu proponantur et diiudicentur, ut si qui-
post nos studium in vetustissimum hunc periplum collaturi sint,
quid certum, quid dubium sit ? faciliore fortasse opere possint
dignoscere.

Iam vero his praemonitis ad ipsam rem accingamur!

1) Geschichte der wissenschaftlichen Erdkunde der Griechen II (1889)
p. 38: c 0b die Expedition des Hanno noch im 6. Jahrhundert oder zu An-
fang des 5. stattgefunden hat, wird siclrbei aller Sorgfalfc der Untersuchung
doch nicht entscheiden lassen.'

Digitized by LjOOQLC

Oaput I.

•os., Quaestionem topographicam si quis denuo tractare vult, pro-
ficiscendum ei est ea ex re, undenam Hanno ipse distantiarum
numeros computaverit. Qui ita loquitur (§ 2): cbg <?' ava%&evteg
xag Zhtflag 7taQri[ie£ipatiev xal £%<d %Xovv Svolv yhjleq&v inAevGa-
liev e. q. s. Erat inter veteres geographos magnus de eis quae
Herculis vocantur eolumnis dissensus (cf. Strab. HI 5, 5 p. 170C. Scymn.
Ch. v. 143 sq. Avien. or. m. v. 341 sqq. Eust. ad D. P. v. 64
Philostr. vit. Apoll. V, 1. Hesych. s. v.) 1 ). Puerunt enim, qui in
orientali freti fine columnas esse putarent Calpen Europaeam mon-
temque ei in Africae litore oppositum Abilam; fuerunt, qui cum
insulis utrinque > sibi vicinis eas componerent; fuerunt, qui aliud
quid halucinarentur 2 ). At Graecos mittamus; nostra interest com-

1) cf. Humboldt, Irit Untersitchungen I p. 461 sqq. Ukert, Geogr. II
1 p. 249. Forbiger, Hdb. d. a. G. II p. 867 adn. 68. Berger, Erat. fragm.
P- 312.

2) In tanta sententiarum multitudine non substiterunt recentiores:
quippe Entzius 1. 1. p. 5 Cotes promunturium et Gades urbem pro columnis
habuit commotus ut suam proferret sententiam eis Scylacis verbis quae
leguntur §§ 1 et 111: avtav (scil. al ^HgdnXsiOL cxfjXat) 8ls%ovclv dn aXXrjXoav
itXotiv rnisgag. Concedendum sane est, inter hodiernum promunturium Spartel
et Cadiz urbem 500 fere stadia intercedere ; attamen ne cum Entzio
faciamus, obstat, quod ibidem legimus: Kal vtjool ivxav^a htstct dvo, alg
ovo{ia rddeiQcc. Tofaoov r) sxiga rtoXiv %%si dits%ovcav r)fiSQag rtXovv drtb
^HoanXsiajv cxr\X&v. Eodem etiam deducimur ea re, quia § 111 alteram
earum ipse Scylax Abinna vocat: *HQa%Xstog ctr\Xr\ [r)] hv At@v'r], a%oa "Aiti-
vMr\, it6Xig iv Ttorafio} nal dvxiov avxfjg xa rddsiga vrjcoi. Quae verba
vitium traxisse certum est, nec minus certum genuinam lectionem a Gronovio-
Muellero (p. 90) non iam recte restitutam esse. Haud scio an ea ita vitio
liberem, ut scribi iubeam : HganXs log czr\Xr\ [r\] iv Aipvn, &%ga "Afiivva, Ai>y%
noXig iv noxaiup e. q. s. quamquam si mavis scribere 'AfytXvt» (Avyg) n6Xig
non pertinaciter repugnem: illam formam ob ipsas codicis litteras praetu-
lerim (cf. Eust. ad Dion. Per. v. 64: r) $s Ai@vnr\ %axd (taQpdQOvg 'AQivva
naXovtiivT}, *EXXr\vi%&g 8s Kvvr\yr\XL%r\ e. q. s. Philostr. V 1; cf. Bernhardy,
Dion. p. 603 adnot. Mueller II p. 228. Berger, Erat. fr. p. 313 adn. 1).

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 7

perire, quid censuerint Poeni. Videmus autem horum de Herculis
columnis opinionem minime vagam fuisse et errantem. Tyriis enim
oraculo iussis coloniam ad columnas Herculis condere, cum emisis-
sent, qui urbem non procul a Calpe monte aedificarent, rem male
cessisse Strabo narrat (HI 5, 5 p. 169 C) neque plus profecisse ali-
quanto tempore post missos, mille quingenta stadia extra fretum
progressos ad insulam Herculi sacram, sitam e regione Onobae,
oppiduli Iberici ; immo tum demum felicem exitum habuisse Ty *io-
rum expeditionem, cum ad ipsarum Gadium locum appulis nt
ibique condidissent urbem: quo factum, ut Poeni, Libyes, Iberes
Herculeas columnas vulgo Gadibus quaererent (cf. Strabo IH 5, 5
p. 170C), et quamquam hoc Straboni summopere displicet — etenim
ta rddsiQa oi>x iv tow&toig ZdQvtai tditoig, &6ts uitodrikovv
i6%atidvj &XX 9 iv ^as6y itcog xsltav ^isyccly nagaUa xokit&dsi
cf. Hl 5, 6 p. 172 C — tamen Posidonio quoque veri omnium simil-
limum videbatur, Herculis columnas esse positas in Herculeo
Gaditano octo cubitorum columnas, in quibus perscriptus erat
sumptus in fani factus aedificationem (cf. Strab. IH 5 7 5 p. 170 C).
Itaque re diligenter considerata me quidem iudice dubitatione
maius est, quin Hanno termino illo nil aliud significare potuerit,
nisi ipsas columnas Gaditanas. Si enim a communi illo Poenorum
consensu recessisset, periculum erat, ne narratio ad omnium iudi-
cium popularemque intellegentiam accommodata non eveniret 1 ).
Adde quod hinc etiam apparet, quid sit, quod se non pervectum
esse columnas dixit, sed praetervectum; quamquam id nolo in eam
partem accipiat quisquam, quasi Carthaginienses ipsis Gadibus
appropinquasse in itinere existimem: nam nimium haec urbs dista-

Lixi urbis memoriam revocavi e Plinio (V 1) et Stephano Byzantio (s. v. Avyg).
Denique ad Galpen et Abylen montes necessarium est referamus, quae ad-
duntur apud Scylacem haec: i\ plv iv tfj Ai^rj Tcciteivtf, ij ds £v tfj EvQmicy
vtyrilrj: etenim prope hodiernam Gibraltar Punta de JSuropa alte in auras
attollitur (425 m.), cum qui in Libyae ora obiacet collia del Acho hodie voca-
tus ne dimidiam quidem altitudinis partem assequatur (194 m.). Contra in
Gadium vicinia mons omnino non invenitur. De distantia vero illa iusto
maiore ex qua egressi sumus plane assentior eis quae Mueller exposuit ad
Scylacis § 1 (I p. 15).

1) Simile quid in Avieni or. m. vv. 162. 562 statuendum esse censuit
Muellenhoffius, Deutsche AUerthumskunde I p. 144 adn. Cadit vero eius sen-
tentia eam ob causam, quod Punicum fontem ab Avieno non exscriptum
esse probavit Gutschmidius Litt. Centralblatt 1871 p. 524/25.

Google

Digitized by VjOOQ

8 # Caput I.

bat a Libyae litore. Simul vero id inde assequimur, Hannonem,
cum occiduam Libyae oram praeternavigaret, non potuisse aliunde
mensuras computare, nisi ab Ampelusia promunturio, quod huius
orae caput atque exordium esse Mela dicit (I 25). Quae cum ita
sint, et aliae opiniones, quae hic illic de hac re prolatae sunt —
quas sciens praetereo — collabuntur et Gosselini 1 ), quam ideo
paucis stringam, quia ad hunc usque diem magni ex ea nati sunt
errores 2 ). Neglegenter enim ille (1. 1. p. 71. 72): e tout le monde
sait', inquit, *que les anciens donnaient le nom de colonnes aux
montagnes placees sur les deux presqu'iles qui se detachent Tune
du continent de TEurope, Tautre de celui de TAfrique; autrefois
on les nommait Calpe et Abyla, aujourdTiui ce sont les montagnes
de GKbraltar et de Ceuta/ Itaque ab his montibus Hannonis quo-
que numeros emetiendos esse arbitratus est 3 ); cum vero hoc sine
causa sumptum sit, tota eius explicatio corruit.

Sed iam adiungamus nos comites Hannonis itineri! ( Slg £%a>
%Xovv Svotv 7]ijlbqg}v iitAsfocciisv, ait ille, ixtfocciiev %$&vt\v it6Xw
qvTivcc (bvo[id(fa[i£v &viiiat / ^QLOv 4 )' xediov S* avxfi peya im^v.
Inquirendum est, ubinam haec urbs sita fuerit, et cum Hannonis
ipsius mensura etsi spatium non nimis amplum circumcludit tamen
non sufficiat, ut unum certumque locum quonam oppidum trans-
ferendum sit enucleemus, auxilio arcessendus Scylax, ex quo quae
apud Hannonem manca sunt apte supplentur. Ac de universa

1) recherche8 sur la giogr. systematique et positive des anciens I
p. 63 sqq.

2) GoBselini vestigia apprime secuti sunt Gail geogr. gr. m. I, Hum-
boldt, krit. Untersuchungen I 669. II 95, Walckenaer, recherches s. I. geogr.
de VAfrique p. 362, Lelewel, Entdeckungen der Karthager u. Griechen auf
dem atlantischen Ocean p. 81 sqq., Tauxier 1. 1. p. 333 sqq.

3) Numerat, ut unum exemplum ponam, ex Abyle et Calpe mon-
tibus Plimus, cum V 1, 9 Lixum a Gaditano freto abesse CXII Agrippam
secutus dicat.

4) Quod attinet singulorum oppidorum, fluminum, promunturiorum
nomina, post Bochartum geogr. sacr. 173 sqq. imprimis Moversius, Die Phoni-
Jcier II p. 244. 274. 291. 295. 335. 344. 516. 534 eorum etyma enucleare stu-
duit. Totus etiam pendet ex una sonorum similitudine, quae recentioribus
nominibus cum priscis intercedit Judasius (1. 1. p. 206—222. 250—71). Equidem
haec omnia infirmis pedibus stare a Socinio, qua est humanitate, certior
factus consulto in proximis neglexi quae ex nominura originibus repeti solent
argumenta.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 9

quidem eius relationis indole infra pluribus agam; nunc certa ex
re profectus ea solum eligam, quae cum hac ipsa in qua nunc
versamur quaestione arte cohaerent. Certissimum vero est ; Lixum
fluvium, cuius ostio duplex apponitur urbs et Punica et Lybica,
componendum esse cum hodierno JJed el Kus 1 ), qui ad El Araisch
oppidum in mare eructat, etiamnunc ruinis spectabile 2 ): optime
enim huc quadrant, quae et de fluvio et de urbe a veteribus tra-
dita accepimus (cf. Plin. V 1, 3. Ptolem. IV 1, 13. itin. Ant. p. 7 3 )).
Qui deinceps sequitur Crathis rivus 4 ), dubitaverit fortasse quis-
piam, utrum sit hodiernus Ued Sebu an Bu Begreg: utriusque os
duorum ferme dierum iter abest ab Ampelusia promunturio, sicuti
flagitatur Hannonis distantiarum nota 5 ): nam Thymiaterion ipsi
Crathi flumini adiacere ex Scylacis verbis 6 ) pro certo colligitur.
Litem discernit, si quid video, Mnaseae Periegetae testimonium
(cf. Plin. XXXVII 38), qui Crathin in oceanum effluentem facit e
lacu quodam, in quo Meleagrides aves vivant et Penelopae: hanc
Meleagridum paludem eandem esse ac Scylacis Cephesiadem nec

1) Optimae harum regionum tabulae delineatae sunt a Petermanno
Pet. ann. 1862. 1864/65, (cf. Rohlfs, Beise durch Mardkko) Tissotio m.
d. Vacad. d. inscr. I 9, 1; bull. d. I. soc. d. geogr. de Paris 1876 II p. 225,
Beaumiero bull. 1876 II p. 241, Conringo, Marroco. Nuper adhibitis omnibus
recentioris aetatis itinerariis accurate totam Mauretaniam descripsit Paulus
Schnell Pet. ann. suppl. 103. 1892, cuius commentationi mappa diligentissime
confecta adhaeret. Anglorum tabula maritima, quae a promunturio Spartel
pertinet ad Gambiam fiuvium, edita est a. 1886.

2) Exhibent huius urbis imaginem Tissotius p 211. 213. 216 et Reclusius
nouv. geogr. comp. XI p. 714.

3) cf. C. I. L. VIII 2, p. 855. Vivien de St. Martin p. 353/54. Tissot
p. 210 sqq. De huius urbis nummis cf. Barth, Wanderungen durch die Kusten-
lander des Mittelmeers p. 19. 49, Miiller, numism. de Vanc. Afrique III p. 155,
Head, hist. numm. p. 748.

4) Hanc lectionem pro codicum scriptura ex Plin. XXXVH 38 cum aliis
recipio.

5) In cuiusque diei navigationem sumenda esse 500 ferme stadia,
recte probavit Entzius 1. 1. p. 8. Quid veteres auctores, qui ipsi non nimis
accuratos esse tales distantiarum numeros haud ignorabant (cf. Marc. Her.
ep. per. mar. int. V), de navigationum longitudine statuerint, vide sis ex his
locis: Herod. IV 86. Scyl. 69. Ptol. I 17. Marc. Her. ep. V: cf. Breusing,
Nautik der Alten I p. 11 sqq.

6) Kocifttg Ttotafibg xai Xi(ii}v %cci it6Xig <&qiviy.(ov\ cf. notafibg (isyccg Ait-og
xcd nolig ^oivUcov Al^og.

GooQle

Digitized by VjOOQ

10 Caput I.

diversam ab hodierna Merdja Bas ed-Dura res ipsa loquitur 1 ). Iam
vero inde consectarium est, Crathin eo loco egressum esse, ubi
hodie egreditur Ued Sebu, qui solus cum illo lacu conexus est.
Quae si recte disputata sunt, de ipsius quoque Thymiaterii situ
dubitatio amplius esse nequit: necessario quaerendum est ; ubi nunc
vicus exstat, cui in mappis nomen adscriptum legimus Mehedia 2 ).
Tradiderat Hanno, sub Thymiaterio oppido magnam patuisse
planitiem: Mehediam loco sublimi impositam perampKs dominari
campis Tissotius (1. 1. p. 227) exponit, testis ocularius, cum
dicat: c Mehdiya est le seul point de la cote occidentale qui
domine une grande plaine; du plateau qu'elle occupe le regard
embrasse Fimmense bassin du Sbou/ Idem addit, ipsius Sebu
fluminis ostium optimum quondam effecisse portum: c I/estuaire du
Sbou' inquit e aujourd'hui ensable formait il y a trois siecles a
peine un des plus beaux ports du littoralj son embouchure pouvait
abriter des flottes entieres dans ses vastes replis/ Ac similiter,
ut e nostratibus unum alterumve laudem, Rohlfsius 3 ) et Conringus 4 )
situm huius loci ad commercia nectenda dominationemque totius
orae obtinendam insignem in modum accomodatum esse iudicant 5 ).
Quoniam igitur de hac prima colonia inter nos convenit, pro-
tinus prosequamur Hannonem! Qui ita pergit loqui: K&nsita itgbg
stiitSQav ava%$svxs§ inl 2JoX6svza, Aifivxbv ccxqcqttjqlov , XatSiov
SsvSqsGi Gvvtflfroiisv. Laborantibus nobis et mensuram ab Hannone

1) cf. Mueller g. gr. m. I p. 2. 91 Rohlfs, Mein erster Aufenthalt
in Marokko 3 , 1885 p. 370, Conring p. 47; Tissotium (p. 197) et Vivienum
de St. Martin (p. 351 sq.) qui oblocuti sunt, infra refutabo.

2) cf. Mueller p. 2. Knoetel p. 17. Tissot p. 225. Treve p. 13. Ceterum de
Tanger urbe cogitaverunt Gosselinius p. 66. nec non eius asseclae; de El
Araisch oppido Heerenius, Ideen II p. 519; de Bdbat Klugeus (ed. per. p. 19),
Vivienus de St. Martin p. 367, Entzius p. 14; de Masagan Mer p. 24.

3) cf. p. 371: f Auf einem hohen Hiigel, der die fruchtbare nach Nord
und Siid sich weit ausdehnende Ebene beherrscht, liegt das Dorf Mehedia,
das seiner beherrschenden Lage wegen einst machtig war und leicht wieder
zu einer blfihenden Stadt gemacht werden k5nnte.'

4) cf. p. 47/48: ^Diese Stadt wurde durch den beruhmten Jacub-el-
Mansur gegriindet^ der in richtiger Erkenntnis der Wichtigkeit des viele
Kilometer schiffbaren Sebu, sowie auch der ausgezeichneten strategischen
Position des Ortes diesen Knotenpunkt der Hauptstrassen stark befestigte.
cf. Africa Pilot or sail. direct. f. the west coast of Afr. I p. 63.

5) Commemoratur haec colonia etiam apud Stephanum Byz. s. v., qui
similiter atque Scylax Thymiateriam eam vocat.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 11

omissam querentibus opem ultro ferunt Scylax, Plinius, Ptole-
maeus. Ac primum quidem Scylax (§ 112) ab Hermaeo promun-
turio ad Soloentem trium dierum praetervectionem esse testatur.
Hermaeum autem promunturium ex Scylacis computo duorum die-
rum iter distat ab Ampelusia, 174 m. p. a Tingi urbe in itinerarii
Antonini tabulis (edd. Pind. et Parth. p. 3) 1 ). Iam vero si inde
orae longitudinem in mappis nostris emetieris, stadia habebis fere
mille et septingenta — quae tridui navigationem apud Scylacem
exaequare efficitur ex eis quas modo laudavimus distantiarum notis
inter se collatis — usque ad hodiernum Cap Cantin. Quodsi dein
a Plinio (V 1, 9) Solis promunturium — ita enim Punicam vocem
in Latinum verterunt sermonem, unde iterum gliscente errore
Ptolemaei (IV 1, 2) *HMov &Qog originem duxit — non procul a
Rutubi portu meridiem versus collocatur, hoc quoque aliam non
admittit interpretationem, nisi ut de Cap Cantin cogitemus. Etenim
cum Rutubis portus a Lixo abesse dicatur 224 m. p. 7 deducimur
hanc emetientes distantiam ad Masagan oppidum 2 ): atque profecto
inter hanc urbem et Cantin promunturium brevissimum intercedit
spatium. Eodem denique pervenimus ratione habita Ptolemaei,
qui (IV 1, 2) 'HMov '6qo$ ponit sub 31° 15' non longe a veritate
recedens: nam vera promunturii Cantin latitudo est 32° 32* 27".
Haec sunt certa testimonia, quae nullo modo labefactantur Hero-
doti ambiguis et perplexis verbis (H 32. IV 43. IV 32) 3 ); immo
haec non flocci facio: nimirum Herodotus — non viserat ipse occi-
dentales has regiones — ea tantum refert, quae incertis rumoribus
falsisque opinionibus obscurata audiverat.

Cum vero Scylacis, Plinii, Ptolemaei notis certum iam iactum
sit fundamentum, quo nisi veterum Soloentem promunturium hodier-
num Cap Cantin esse 4 ) et Hannonem hucusque a Thymiaterio urbe

1) Aliter sentiunt Tissotius p. 196 et Vivienus p. 351. 418.

2) cf. Tissot p. 237, Vivien de St. Martin p. 361 sq.

3) Cum Herodotus II 32 Soloentem promunturium dicat tslsvt&v tcc tfjg
Aiflvrig, vulgo referuntur eius verba ad Cap Spartel: cf. Wiedemann, Herodots
2. Buch ad h. 1.

4) cf. Mannert, Geogr. d. Gr. u. B. X 2, 495. Movers II 2, 544. Mueller
p. 3. Tissot p. 239. Vivien de St. Martin p. 356. Entz p. 33. Treve p. 17. Cap
Blanco intellegi voluerunt Heerenius p. 103, Klugeus p. 32; Cap tfiVRobiou p. 199
(cf. Mer p. 126), Knoetelius p. 18, Berlioux p. 36; Cap Bojador Bougainvillius
mem. de VAcad. t. XXVI p. 16.

Google

Digitized by VjOOQ

12 Caput I.

quattuor dies navigasse contendamus, huc non leve pondus aliae
addunt causae. Videlicet Scylax 1. 1. auctor est, Soloentem pro-
munturium in mare plurimum prominere. Iam compara mihi, quae
recentioris aetatis nautae ac viatores rettulere haec : f lorsque Ton vient
du nord', ait Mer (1. 1. p. 26) ; c en suivant la cote a petite distance,
le cap Cantin, tres remarquable, tres escarpe, se dessine nettement
sur le ciel, comme s'il etait la partie la plus ouest de la cote.
On n' apercoit plus apres lui aucune terre au large et en voyant
ces parages pour la premiere fois ; on doit naturellement supposer
qu'il est Textremite de la Libye' 1 ). Neque ideo habemus, cur a
nostra opinione decedamus, quod, cum Hanno Soloentem promun-
turium frequentibus vestitum fuisse silvis dicat, hodie Cap Cantin
arboribus nudum est: nam qui hoc affirmat, Tissotius (p. 245)
dignior mihi esse videtur, cui fidem habeamus Merio, qui (p. 26)
plane contrarium autumat. Sed reputandum est, tot saeculis inter-
missis facillime silvam illam deleri potuisse, neque id praeter-
mittendum, Vivienum de St. Martin (p. 363) nos edocere, Mauros
appellare Cantin promunturium Bas-el-Hadihy i. e. c cap des bois
de palniiers', unde non ita multo ante Cap Cantin silvis coopertum
fuisse evincitur. Tissotio etiam teste utar, ut quo iure Scylax
Soloentis viciniam Ieq&x&xyiv vocaverit, planum fiat: nimirum hodie
quoque in Cantin promunturio murus circularis lapidibus extructus
est qui vocatur Medjma-a-es-Salihin, i. e. c la reunion des purs, des
sanctifies', c un des sanctuaires les plus veneres d'une region qui
aujourd'hui comme au temps de Scylax, est une des plus saintes
de 1'Afrique 2 ).' Restat unum argumentum gravissimum. Sequuntur
enim in Hannonis periplo haec verba: "Evfrcc Ilo0eida)vog Csqov
iSQvGdpsvoi, Ttakiv iitEprjtiev itQbg v\kiov &vCtS%ovxa 'fjfieQag fjiiitiv.
Inspicias quaeso tabulas: videbis primo obtutu, oram a septentrio-
nali fine ad promunturium Cantin recta protensam linea hic paul-
lulum orientem versus recedere eumque efficere sinum, qui gallice
nominatur baie de Saffi 3 ). Antequam autem huc contenderent
Carthaginienses, ancoras iecerunt in parvulo portu, non multum a

1) cf. Tissot p. 241. Jannasch, deutsche Handelsexpedition 1886 p. 33.
Africa Pilot p. 67. Conring p. 77: f H6her und hSher steigend tritt das felsige
Cap Cantin weit in den Ocean'.

2) cf. Tiseot p. 247. Entz p. 22.

3) cf. Vivien de St. Martin p. 400. Tissot p. 247 sq. Mer p. 26.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 13

Cantin promunturio septentrionem versus dissito prope hodiernam
Beddouza 1 ).

Iam vero ad orientem solem cursum tenuerunt, &%qi ixotifo&rj-
liev — inquit Hanno — elg H\ivr\v oi) ti6qqg) tr\g ^akattr\g xei-
\ievrjv 9 xaXdpov (ie6tr)v nollov xal peydkov ivrfiav 8\ xal iXe-
(pavteg xal aXXa ftriQla ve\i6\ieva %d\kitoXXa. Quae verba multam
dubitandi materiam praebuerunt. Nam cum et vetustiores 2 ) et qui
nuperrime et diligentissime occiduam Libyae oram perscrutati sunt,
Hooker et Ballius 3 ) reapse illum tractum paludosum et iuncosum
esse testentur — 'true it is% aiunt, c that south of Cape Cantin
there are two shligt indentations, mere coves, where the land for
a short distance trends to the south-east' — , hoc ita esse prae-
fracte negat Tissotius (1. 1. p. 249), qui etiam de Tensift fluvii in-
undationibus cogitari vetuit. Idem demonstravit certis iustisque
argumentis, hanc orae partem maris vi atque impetu maximas
pati solere mutationes: c on pouvait encore', inquit p. 250, c il y a
vingt ans longer les remparts qui defendent Asfi du cote de 1'est:
la mer les baigne completement aujourd'hui. Des habitants de
Mogador m'ont dit avoir vu il y a moins d'un demi-siecle les trou-
peaux passer facilement a maree basse du continent dans l'ile, la
meme oft la passe presente aujourd'hui une profondeur de 4 a
5 metres' 4 ). Quae cum ita sint, quid mirum, paludem illam Han-
nonis aetate mari adiacentem, altam Tensift fluvii aliorumque rivo-
rum aquis diu iam maris fluctibus haustam interisse? Minus etiam
offensionis habet, quod in illo lacu elefantos fuisse Hanno narrat:
quos, etiamsi nunc ultra Senegalem fluvium non vagantur 5 ), anti-
quissimis temporibus etiam septentrionalem Libyam infestavisse
cum veteres auctores saepiens testes sunt (cf. Aristot. de coel. H
14. 15. Plin. VHI 2. 32. Cic. ad fam. IX 6) tum probant et Maure-
taniae haud pauci nummi elefantorum effigie ornati 6 ) et quae

1) cf. Tissot p. 246.

2) cf. Jackson, an account of the empire of Marokko p. 45.

3) Marokko and the great Atlas p. 372. Mer p. 27 adn.

4) De eodem orae tractu idem exponit T. Hodgkinius, on some superficial
geological appearances in North-Western Morocco: proc. of the r. geogr. soc.
1864, IX p. 24; cf. Schnell p. 38.

5) cf. Wallace, geogr. Verbreitung der Thiere II p. 257. Atlas d. Thier-
verbreitung: Berghaus, phys. Atlas VI (ed. Marshall) II D.

6) cf. Livingstone, missionary travels and researches in South-Africa 1858
p. 604. Head, hist. numm. p. 747.

Digitized by VjOOQLC

14 Caput I.

passim in occiduis regionibus reperiuntur eorum imagines insculptae
lapidibus quorum magnam partem accurate describit Duveyrier 1 );
nimirum deterior facta est harum terrarum condicio, quae siccae
desertaeque nunc iacent, cum quondam abundaverint aqua 2 ).

Iam vero explicatius disserendum est de hisce Hannonis verbis:
Tiji/ ts Mym\v itaQaXXdfcavtsg Z6ov ^iQag itXovv, xatcpxfaansv
it6ksig it$bg tfj ^aXdtty xaXovyi,svag KaQvx6v te tsl%og xal Tvxtriv
xal "AxQav xal MsXvttav xaX "A$a\JL$w.

Priusquam ad singula accedamus, pauca in universum prae-
fabor. Quin pro corrupta codicis lectione xatcpxifiay^sv cum Klugeo
restituendum sit xatcpxi6afisv 9 dubitatione vacat: alia autem existit
quaestio, quidnam haec vox significet. Idem enim Klugeus omni-
bus 3 ), ni fallor, viris doctis id persuasit, xti%siv esse condere, xatoi-
xitjsiv urbem diu iam conditam novis incolis frequentare: itaque
quinque illa oppida, aedificata a Phoenicibus, a Carthaginiensibus
augeri solum et civibus impleri. At futtile hoc Klugei argumen-
tum est. Primum enim utramque rem vocabulo xxi%siv exprimi
evidenter ostendit Herodotus, qui 1 168 haec: ixtitfav %6Xiv "AfidriQa
tr)v %Q6tSQog tovtcov Tiytffiiog xtieiag ovx ait&vv\to (cf. I 167).
Omnis autem dubitatio, utrum xatoixi%sw exhibeatur de oppidis
primum conditis necne, tollitur ea re ; quod ipsum hoc verbum ab
Hannone usurpatur de Cerne insula, cum ex toto rerum conexu
pateat, non posse hic cogitari de vetustiore quadam colonia novis
advenis frequentata. Unum igitur fulcrum communi omnium sen-
tentiae ereptum est: iam reliqua paucis absolvamus. Nituntur
duobus potissimum locis Straboneis, ubi de permultis Tyriorum
coloniis extra Herculeas columnas quondam conditis sermo est.
Vituperat enim XVH 3, 3 p. 826 C Strabo eorum credulitatem, qui
trecenta Tyriorum oppida triginta dierum iter a Lixo distantia sibi
finxerint sicuti Artemidorus Eratostheni crimini dedit (cf. Str. XVH

1) Sculptures antiques de la provincc Marocaine de Sous: bull. d. I.
soc. d. giogr. de Paris 1876, p. 129 sqq. cf. Douls, bull. 1888 p. 456: r on
trouve des pe^troglyphes sur lesquels on voit gravees des figures repre*sen-
tant des elephants.'

2) cf. Th. Fischer, Zur Frage der Klimadnderung im sudlichen Mittel-
meergebiet und in der nordlichen Sahara : PeU ann. 1883 p. 1 sq., p. 4 ;
cf. Pet. ann. suppl. 68 1879. Wimmer , Historische Landschaftskunde p. 60.

3^ cf. Movers, Phoen. II 2 p. 629. Mueller p. 4. Meltzer, Karth. p. 241.
Goebel p. 64.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 15

3, 8 p. 829 C) Sc6xs AC\ov xiva ynfii %6Xiv %sqI xa &xqu xrjg Mav-
QOvtfCag xa s6%iQia avxl Avyy6g, &owtxt,xag S% %6Xsig xaxs6%aQ-
fiivag 1 ) %afi%6XXag xivdg, &v ovSlv tSstv idxw l%vog. Quem
modo laudavi numerum ficticium esse, recte perspexit Meltzer
(1. 1. p. 426 adn. 15), quamquam quae ibidem, ut ille quodammodo
explicaretur, prolata sunt, verisimilitudine omni carent. Equidem
ne longius quam pro huius scriptionis consilio digrediar, id minime
nego, fuisse pristinis temporibus Tyriorum in Mauretaniae litore
colonias 2 ). At cum Hannonis expeditio susciperetur, a Pharusiis
et Nigritis certe iam dirutae erant (cf. Strab. p. 826 C.): etenim qui
ante Hannonem Libyae oram praeternavigavit Sataspes nullum
eorum vestigium vidit: alioquin quae ex itinere reversus Xerxi
narravit, narrare non potuit (cf. Herod. IV 43). Superest una
tantum causa ponderanda: legitur eo quem tractamus loco: xaxip-
xfoa(isv %6Xsig xaXov[tivag KaQix6v ts tsl%og xal rvxxrjv xxL et
paulo infra (§ 16) %Qog iipaCvsxo [isyititov &s(bv 9 6%v\^a xaXotysvov
et in extremo periplo (§ 17) Supixdiisfra slg x6htov N6tov xiQag
xaloviisvov. Hoc vulgo aiunt non esse: cernebatur mons, quem
appellabamus Theon Ochema, sed qui appellabatur, cui hoc nomen
iam erat ideoque illud xaxpxC^a^isv %6Xsig xaXovfiivag KaQix6v xs
xst%og xxL nil aliud significare, nisi incoluimus urbes quibus nomen
iam erat Caricum Teichos e. q. s. Iterum vero faUuntur; nam
cum saepissime participia iUa, veluti xaXoii(isvog 9 Xsy6\Jbsvog eis
apponuntur locis, quibus certa quaedam vox non vulgari, sed
tralaticio, ut ita dicam, usurpatur sensu, id quod §§ 16 et 17
fieri nemo est quin inteUigat, tum e communi Graecorum usu ; de
quo copiosius dicere minime necessarium videtur, xaXovpsvog nil
est nisi c qui dicitur, qui vocatur' 3 ). Unde sobrie iudicanti
apparet, missa inveterata illa opinione, ex qua Hanno veteres
urbes novis tantum incolis frequentasse dicitur, id affirmandum
esse, Carthaginienses sicuti Thymiaterion aedificaverunt supra com-
memoratum et Cernen, quae sequetur, ita intermedia quoque quin-
que oppida ipsos condidisse, de quorum situ iam inquiremus.

1) Hanc voculam refinxerim nna Httera mutata ex ea quam cod. F
praebet corrupta lectione %ar sanaafiivccg: edd. vulgo 'Katsansvaafiivag.

2) cf. Movers II 2 p 521. 524.

3) Quodsi Wescheri apographon Pariainum (cf. Dion. Byz. ed. Wescher
p. 78) pro Hcdovfievccg praebet %si(iivag, mero librarii errori debetur haec
lectio, qui Palatinum pessime descripsit (cf. Mueller phil. Anz. 1877 p. 129).

Google

Digitized by VjOOQ

16 Caput I.

Quod hucusque bono cum fructu vel eam ob rem fieri non
potuit, quod tota meridionalis Mauretaniae regio ignotissima erat:
c cette contree est celle dont la geographie est le moins fixee',
anno 1880 optimo iure questus est Henricus de Castries 1 ), et simi-
liter Tissotius (1. 1. p. 258) *la topographie du Sous' ? inquit, c suffi-
samment connue dans ses traits principaux, ne 1'est pas assez dans
ses details pour que nous puissions preciser 1'emplacement des
colonies du Periple.' Ac quamquam ex paucis annis accuratior
orae delineatio suppetit 2 ), tamen ne nunc quidem dissensus 3 ) de
singulis portubus prorsus poterit tolli. Causa ea est ; quod nec
Hanno ipse sueta diligentia distantiarum numeros adnotat, nec
aliunde auxilium offertur: nam aut omnino non commemorantur a
veteribus haec oppida aut ita, ut chorographi utilitatem inde capere
non queant. Itaque si quid in re incerta suspicari licet, nil video
reliquum esse, nisi ut secundum maximam probabilitatis speciem
Hannonis colonias cum eis hodiernae orae locis componamus, c ott
des communications entre la terre et la mer etaient possibles' 4 ).

Sed quid haeremus? In Caricum murum quae praemisi non
iam cadunt; sequamur modo Hannonem ducem, et illius situm

1) cf. bull. d. I. soc. d. giogr. de Paris 1880 p. 499.

2) cf. Thomson, a journey to Sonthern Morocco: proc. of the r. geogr.
soc. 1889 p. lsq., map p. 64; G&tell, description du Sous: bull. d. L soc. d.
geogr. de Paris 1871 p. 85; Vouad Noun et le TeJcna: bull. 1869 p. 257 sqq.;
Rohlfs, Tekna und Nun: Pet. ann. 1877 p. 422; Jannasch, deutsche Handels-
expedition 1886 p. 210sqq; Quedenfeldt ann. soc. geogr. Berol. XXII 1887
p. 427. Novissime omnia complectebantur Fitzavius , Westkiiste Afrikas
von Agadir bis St. Louis. diss. Lips. 1887, et Schnellius 1. 1. p. 26sqq.
80 sqq.

3) Mueller Caricum Tichos hodieraam Gouz esse censuit, Gytten
Mogador urbem , "A*$av Agadir ; Melittam collocavit ad Mesae ostiuin,
Arambyn ad Arouas fluminis caput. Vivienus de St. Martin (p. 420)
situ respondere arbitrabatur Caricum Tichos hodiernae Mogador, Gytten
Kuleikat viculo; Melittam posuit ad Ait Amer fluminis os, Arambyn reco-
gnovit in Agadir urbe; deHannonis Acra iudicium cohibuit. Tissotius (p. 261)
composuit KaQinbv tsl%og cum Agadir oppido. Entzius (p. 26 sq.) Kaqi%bv
Tsl%og vocat Mogador, Gytten apponit ad Ait Amer fluvii ostiuni; Acran
non diversam esse opinatnr ab Agadir, Arambyn ab Ifni urbibus. Mer
(p. 27 sq.) Kaoi%bv rslxog quaerendum esse existimavit prope Saffi, Gytten
prope Mogador, Acram prope Agadir, Melittam in vicinia Agulae vici,
Arambyn in Asakae regione.

4) cf. Treve p. 17.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 17

perbene definiemus. Etenim eius verba (r»)v Xlpvriv %aQakXa%avTsg
8&ov yittSQccg itkovv xuTaxteafisv 7t6Xsig ktL) aliam non admittunt
interpretationem, nisi ut primam urbem statim stagno illo praeter-
ito conditam esse arbitremur. Quod si ita se habere concedis,
Kccqmov tsixog 1 ) situm fuisse debet, ubi nunc TJed Kseb effluit:
hucusque enim pervenis a promunturio Gantin unius diei et di-
midii navigatione. Respondere itaque mihi videtur Hannonis oppi-
dum hodiernae Mogador. Est huius loci condicio felicissima: nimi-
rum bono instructus est portu, navium semper pleno, qui parva
quadam insula urbi opposita munitur 2 ). Adde quod haud procul
ab eo septentrionem versus in eo monte qui nunc audit Djebel-
Hadid vestigia reperiuntur metailorum quae et Carthaginienses et
Romani exercebant 3 ).

Quae sequitur urbs Gytte 4 ) adiacebat, ni fallor, promunturio
Tufelneh, in cuius vicinia nullo periculo nautae in ancoris stare
possunt 5 ).

Tertia Carthaginiensium colonia recte vulgo eadem esse puta-
tur atque Agadir-n-Irir. Multiplex huius oppidi opportunitas. Nam
portum habet et navium stationem in tota hac ora longe optimam 6 );
dein ipsa urbs in summo monte sita ab omni impetu facile defen-
ditur; postremo quae circumiacet regionem vitibus, olivis, aliis
arborum generibus abundare, argenti, ferri, cupri nec non auri 7 )
venis divitem, coelo beatam, commerciis cum interioris Libyae
populis nectendis accomodatissimam esse omnes uno consensu
clamitant 8 ).

1) Novit hanc urbem Ephorus apud Steph. Byz., ubi haec: Kagnibv
tsl%og 9 7t6lig Ai(l&ri$ iv &QiotSQ& r&v ^HqccxXsIcov gxt\\&v, ag "EcpOQOg nsfintij.
Ptolemaei Mvgokccqccv lipsvcc (cf. IV 1, 2) ad Hannonis urbem referre dubito.

2) cf. Rohlfs p. 403 sqq. Conring p. 171/72. Jannasch p. 25. Africa
Pilot I p. 69 sq.

3) cf. Beaumier bull d. I. *oc. d. geogr. de Paris 1868. p. 337. Schnell
I. 1. p. 37.

4) Bavennatis Gudda nescio an eadem fuerit ac Stephani Byz. et itine-
rarii Ant. Gilda.

6) cf. Africa Pilot p. 63 : f There is reported to be anchorage ground in
10 fathoms under the south side of cape Tefelneh.'

6) cf. Rohlfs p. 416 sqq. Conring p. 178. JannaBch p. 263. Fitzaup. 217.

7) cf. Gatell 1. I. p. 84/86. Schnell p. 96.

8) Rohlfs p. 420 sqq. Conring p. 178 sqq. Jannasch p. 267 sq. Soller
C. P. d. I. 80C. d. giogr. de Paris 1887. 13.

Fischer, De Hannonis Carth. periplo. 2

Digitized by VjOOQLC

18 Caput I.

Proxima est Melitta 1 ) urbs, quae Mesae fluminis ostium pro-
babiliter tenuit.

Iam vero cum Antiatlas mons ad mare procurrat, toto hoc
tractu neque flumen egreditur neque regio invenitur, apta, in qua
urbs aedificetur 2 ), cum quasi uno ictu omnia mutentur, ubi perve-
neris ad hodiernum Ued Nun. Videlicet pulchriores fertiliores-
que plagas rarissime alias occurrere Jannaschius (1. 1. p. 236) exponit
itemque bonum ibi natura effici portum, quo vitam et spiritum in-
colae ducant. Omnes igitur probabilitatis numeros habet, Hannonis
Arambyn ponendam esse ad hodiernam Asdka urbem.

Cum vero haec lubrica et ambigua maneant, certum ubi con-
sistamus locum recuperamus ex eis quae sequuntur apud Hannonem:
Kaxei&ev ava%ftivxe$ tfk&o[iev iicl piyav xorafibv Ai%ov. In
Scylacis descriptione (§ 112) Soloentem promunturium excipit %o-
TayLog Hlcqv: quam vocem librarii fortassis errore corruptam esse
Mueller (p. 5) dixit: nunc idem e Melae IH 107 profectus ut
Scylaci reddatur Ai%usv proposuit 3 ). Iam a Soloente ad Cernen
septem dierum praetervectio est, orae longitudo recta si progre-
dimur linea 3000 stadiorum, si eius curvaminibus nos applicamus,
3500 a promunturio Cantin ad Draa fluvium 4 ) usque: unde idem
temporis spatium Hannonem quoque ea navigatione consumpsisse
statuo. Quodsi vero hic (liyav 7toraiibv Lixum appellat, profecto
Ued Draa maximum omnium quae a deserto septentrionem versus
egrediuntur fluminum est, cum ipsum Rhenum longitudine 5 ) et
tempore pluviali etiam aquarum multitudine superet: labitur enim
alveo 2000 m. lato! Praeterea id velim reminiscaris certissimis
testimoniis constare, veteribus temporibus huius orae fluvios multo
maiores et aquae abundatiores fuisse 6 ), id quod ipse infra luculen-

1) ad Hecataei fragmentum 327 M. (cf. Steph.-Byz. s. v. MiXittcc) infra
recurram.

2) cf. Jannasch p. 234. 236.

3) Hanc coniectaram protulit Mueller ad Ptol. IV 6, 6, sicuti cog-
novi ex editionis Ptolemaeanae plagulis nondum publici iuris factis, quibus
ut uterer, benignissime vir ille doctissimus mihi permisit: cuius benevolen-
tiae mazimas ei gratias ago.

4) cf. Mueller p. 6. Tissot p. 266. Knoetel p. 19. Entz p. 30. Treve p. 24.
Peschel p. 22.

5) cf. Humboldt, Ansichten der Natur* I p. 147.

6) cf. Rohlfs Pet. ann. 1877, p. 424; neue Beitrage zur JEntdeckung
und JErforschung Afrxkas 1881, p. 96, de Castries, notice sur la region de

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 19

tissimo ostendam exemplo. Dein sat memorabilia sunt et egregie
confirmant, Lixum vix alium esse atque Draa fluvium, quae de
huius regionis incolis adduntur ab Hannone: IlaQa d' avxbv (sc. xbv
Ai%ov) vofiddsg avfrQ&Ttoi Ai%lxai (io0xrjiiax 9 s"vs(ioVj Ttao 9 olg ifisC-
vapsv a%Qi TLvdg, fpiXot ysvd^isvoi. Tovxcov ds xa&vitSQ&sv AlftioTtsg
mxovv a%svoi yr)v vsfidfievoi frrjau&dr}, SisiXri^svr]v '6qs6i iisydXocg,
i% wv qsIv <pcc0t xbv Ai%ov % tcsqI $e xa (SQrj xaxotxelv avfrQGjizovg
aXXoiofi6Q(povg^ TQtoyXoSvxag* ovg xa%vxsQOvg Xititmv iv dQdpoig
£<pQa£ov of Ai&xai. Nimirum qui oram incolunt pastores illi
minime litigiosi, a quibus Carthaginienses hospitio recipiuntur,
gentes quaedam erant Berberorum, qui eiusdem adhuc animi sunt 1 ).
Quod supra hos in mediterraneis habitare narrantur Aethiopes,
nunc quidem satis habeo, tribus *monuisse verbis, Henricum Barth
iam e permagnis certi cuiusdam generis aedificiis id collegisse, eos
quondam amplam deserti partem in dicione ac potestate tenuisse 2 ).
Denique non minus aperta vestigia reliquerunt, qui tertio loco
enumerantur in Hannonis periplo, Troglodytae, montanorum in-
digenae iugorum, in quibus Lixi caput est: etenim Hooker et Ballius,
cum Atlantem maiorem peragrarent et transcenderent, passim in-
ciderunt in pumilionum domos simplicissimum in modum extructas,
de quibus haec rettulerunt (p. 301): ? it is impossible to see
these remains without being reminded of the notions current in
antiquity as to troglodytas, who dwelt in the neighbourhood of the
Atlas mountains-and who could run father than horses' 3 ). Id unum
addiderim, habere nos manifestum indicium, ex quo cognoscatur,
qui factum sit, ut Carthaginienses ad Lixi fluminis ostium diutius
morarentur; videlicet Jannaschius (1. 1. p. 134) haud raro in
eius alveo efifodi purpuris murices memorat (cf. Plin. V 1, 12):
quam rem Hannoni causam extitisse, ut totius regionis naturam
curatius pervestigaret, non inepte, opinor, coniciemus.

rOued Draa: bull. d. I. soc. d giogr. de Paris 1880 II p. 497, Quedenfeldt
Verhandlungen der Gesellsch. f. Erdkunde zu Berlin 1886 p. 454, Doula
C.-B. d. I. soc. d. giogr. de Faris 1887 p. 443, Chavanne, Afrikas Strome
und Fliisse p. 174, Afr. Pilot p. 67.

1) cf. Jannasch p. 133/34, Hartmann Zeitschr. f. Ethn. suppl. XI p. 65,
Kirchhoff Pet. ann. 1890 p. 23.

2) Zeitschrift der deutschen morgenlandischen Gesellschaft IX. cf. Knoetel
1. 1. p. 12, Duveyrier, les Touaregs du Nord 1864 p. 279/80.

3) cf. Nachtigall, Sahara und Sudan I p. 423, Ratzel, Volkerkunde III
p. 204.

Google

Digitized by VjOOQ

20 Caput I.

Iam igitur omnia satis explanata esse censeo, nisi forte nescio
quis id desiderat commemorari, in Plinii locorum serie (V 1, 10)
Daratum, in Ptolemaei tabulis (IV 6, 2) zJccqcctov manifesto re-
spondere hodierno Ued Draa, id quod vel nominum similitudine
maxime commendatur *). Noli yero mirari, quod ex Hannonis Scy-
lacisque Lixo Daratus factus est: nam saepissime accidisse, ut
eadem urbs, idem mons, idem fluvius duplici efferrentur nomine,
vel pueri probe sciunt. Quae omnia tam plana esse existimo, ut
supersedeam, pugnare cum iis, qui Lixum aut ante Draa fluvium
septentrionem versus collocarunt — quod ne probemus, impediunt
vel Scylacis mensurae — aut multo magis meridiem versus remo-
verunt sive in ipsum desertum, sive ultra desertum 2 ).

Iamiam autem transitus fit ad eam quaestionem quae summas
omnibus interpretibus excitavit turbas. Cardo enim totius expli-
cationis versatur ea in re, ubinam Cerne insula sita fuerit: Vest
de la position de Cerne que depend la solution de toute la
question', bene monuit Mer (1. 1. p. 36). Audiamus vero quae
Hanno ipse nobiscum communicaverit: Aap6vTsg Ss itao 9 avT&v
(sc. ^ Ai&t&v) SQ(irjviag %aQS%XioyiSv %r)v iQrjfirjv itobg (is6rni(iQ(av
<?t5o rjfiiQag, ixslftsv 8s itaXiv %Qog r\kiov c\vt6%ovra rjfiiQag 8q6jiov.
"Ev&a evqojisv iv (iv%<p xivog x6fotov vrfiov {ilxqccv xvxXov i%ov6av
6Ta8Ccov itsvTE<xa(dsxay*y r)v xaT<px(6aiisv , KiQvrjv 6vo\ia6avTsg.
'EtexticuQdiie&cc 8 9 avxr)v ix %ov xeqMov xaT 9 svdif xsl6fra<,
KaQ%r}S6vog* icpxsv y&Q 6 itXovg ix ts KaQ%r\86vog iril 6zr\kag
xaxstftsv i%\ KiQvr\v. Tovvtev&sv slg M\ivy\v a<pix6\ksfta 8va Tivog
itOTa(iov (isydkov Svaitks^avTsg^ <(c§ iSvofiay XQs^iyTrjg 1 )' sl%s 8s
vr)6ovg r) M(ivrj TQslg (isftovg %r)g KiQvrjg. 9 A<p 9 <hv r)\iEQr)6L0v

1) cf. Tissot p. 256. Vivien de St. Martin 339. 373. 422.

2) de Tensift fluvio cogitarunt Heerenius (II p. 620), Klugeus (ed. p. 20),
Schauenburgius (p. 31), de hodierno Ued Nun Moversius (II p. 648), de Sus
flumine Vivienus de St. Martin (p. 377) et Forbiger (I p. 66). Bougainvillius
(p. 19) Lixum composuit cum Rio de Oro, Rennellius (geogr. of Herod.
p. 700) cum Bio de Cypriano, Mer (p. 29) cum Senegale. Gosselinius (p. 80)
eiusque pedisequi eum commutarunt cum Lixo septentrionali.

3) Ita Hannonis verba instauranda duco; etenim Cornelius Nepos
(cf. Plin. VI 199) Cernen non ampliorem circuitu II m. p. tradidit.

4) Ita legendum esse dudum perspexerunt viri docti Aristotelem
(Met. I 13), Nonnum (Dionys XIII 174. XXXI 103), Suidam, Hesychium ss. vv.
secuti (cf. Bochart, geogr. sacr. I, cp. XXXVII. Mueller p. 8. Vivien de
St. Martin p. 385).

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 21

%Xovv xazavvtiavTsg slg xbv pv%bv trjg Mpvr\g tflfrofiev vtc\q r}v
'6qyi piyiGTa vtceqetsivs, (iE0Ta ccv&qcqticqv ayQloov, deQ[iata &rjQst,a
Evrni(iEVG)v 9 o f £ itETQOig (idXAovTEg aitr}Qa%av i)[iag, xcokvovTsg ix-
(H)vat. 'Exst&sv TtXiovrsg slg steqov ijk&onsv itoTapbv piyav xal
TtlaTvVy yipovTa xqoxoSsiXcov xal lititoov JtOTafiicov. "O&sv 8r) itakw
&7to0TQiil>avrsg sig KiQV m rjv irtavrjX&oiisv.

Artissimis haec vinculis inter se coniuncta esse, in propatulo
est: ad Cernen enim insulam, unde profectus erat, Hanno postremo
revertitur: unde consequitur, etiam a nobis coniunctim ea tractanda
et si fieri poterit explicanda esse.

Cum vero hac in re rationes tneae toto coelo distent a reli-
quorum interpretum^ priusquam pergamus, diligentius iuvat circum-
spicere, quomodo iUi ex his angustiis sese expediverint. Quam-
quam id neque meum est neque potest esse, totam sententiarum
farraginem in medium proferre: immo ne taedium creet infructuo-
sarum rerum commemoratio et mihi et lectoribus, quattuor eligam
sagaciter quidem excogitatas ac plerisque probatas viris doctis;
reliquas vix dignas, quae commemorentur, silentio praeteribo *).
In quarum numero ea quoque habenda est, quam Gosselinius,
Humboldtius, Lelewelius, Ritter 2 ) professi sunt, qui de Fedala
insula cogitarunt 8 ).

Iam vero multi, quibus una quidem ex parte adstipulatur
etiam Kiepertus 4 ), vir egregius, Cernen ex adverso hodierni pro-
munturii Gir contra Atlantem montem sitam fuisse opinantur,
cum duo Hannonis flumina ad hodiernos Ued Sus et Ued Mesa
referant. Hoc cur admitti nequeat, ex eis quae supra exposuimus
in promptu est, praesertim cum neque Hannonis jiotae quadrent
neque lacus ibi inveniatur.

Progredientibus autem nobis inde a Draa fluvio meridiem .
versus qui primus occurrit maior sinus hodie vocatur, quamquam

1) cf. Mueller prol. p. XXX adn. 1, qui iure eorum opinationibus immo-
rari aspematur, qui Cernen quaesiverint in hodierna Madere vel Alegranza
vel etiam in Madagascar.

2) Gosselin 1. 1. I p. 87. cf. Humboldt . krit. Unters. II p. 95, Lelewel
p. 81 sq., Ritter I p. 887.

3) Recte ait Mer p. 112: f il 6tait cent fois plus difficile de faire la
traverse^e de Carthage aux Colonnes, traverse^e de deux cent cinquante lieues,
que de parcourir les quarante-huit lieues qui se^parent Fddal du de^troit.*

4) cf. Lehrb. d. a. G. p. 221.

Digitized by VjOOQLC

22 Caput I.

iniuria, Rio de Oro, in cuius intimo recessu Herne insula terrae
continenti proxime adiacet 1 ): quam eandem esse atque Hannonis
reliquorumque veterum Cernen proclivis erat suspicio ideoque
multis placuit geographis 2 ): inter hos ipsos autem magna est dis-
sensio, quinam putandi sint Hannonis fluvii ac quousque eius lacus
pertineat; nam Vivienus de St. Martin (p. 382) duo Senegalis fluvii
ostia pro illis habet, lacum vero intellegi iubet hodiernum lac
Nguier, cui Entzius (p. 36) ita adstipulatur, ut' alterum flumen cum
Gambia componi malit, cum alii aliter sentiant. Iam contra hanc
sententiam paucis pugnabo, non ancipiti, spero, Marte. Atque
primum quidem, ne quis animum inducat, de conexu quodam inter
veterum Cernen nostramque Hernen serio cogitare, duo potissimum
in praesens habeo, quae opponam: Hernen insulam triginta quin-
que stadiorum circuitu esse docet, qui singulari de ea nuper egit
commentatione Quiroga 3 ): non potuit autem inde ex Hannonis
aetate maris alluvie pedetemptim aucta hodiernam assequi magni-
tudinem: etenim huic opinioni repugnat ipsa lapidis, ex quo ex-
tructa est, natura 4 ). Dein autem antiquissimis temporibus sinus
eo loco nullus erat: nam paeninsulam recentioris originis esse, idem
ille geologus, quem modo laudavi, enucleavit. Denique rei momen-
tum faciunt Hannonis mensurae: nam quae inter Draa fluvium et
Rio de Oro sinum intercedit distantia multo est maior, quam ut
bidui vel tridui cursu ex vulgari navigationis modo confici potuerit,
atque simili modo etiam Scylacis notae (§ 112) plane ad irritum
caderent. Hoc omnino neglexerunt viri docti; illi difficultati ita
occurrere studebant, ut inserta littera v pro <?t5o 'fjfiBQas scriberent
dcbdexa rj^Qag. Miram quidem artem, quae ut pravam opinionem
expellat, non modo mutet scripturam codicis, sed multo maiorem
etiam errorem Hannoni affingat! Etenim quo modo duodecim dies
ab Ued Draa ad Rio de Oro sinum Carthaginienses navigaverint ;

1) Hic sinus delineatur a Fitzavio (1. 1. p. 237), Knoetelio (1. 1. p. 25),
Bonellio bol. d. I. soc. geogr. de Madrid XVIII 1885. I. Accuratissima eios
tabula confecta est ab Anglicis nautis: f The river Ouro on the West Coast
of Africa by Lient 8 Vidal and Mudge'.

2) cf. Vivien de St. Martin p. 382. Entz p. 33. Goebel p. 53. Bunbury
p. 323. Peschel p. 21. Knoetel p. 15. Joaquin Costa, Bio de Oro en la anti-
guedad: rev. de geogr. com. II 1886 p. 10 — 36.

3) estructura et origin de la penimula de Bio de Oro: rev. de geogr. com.
1886 p. 8 sqq.

4) cf. Fitzau 1. I. p. 237.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 23

nemo facile dixerit. Quod cum non fugisset Muellerum, qui nunc
quidem (ad Ptol. IV 1, 2 p. 574) in eorum castra transire statuit,
qui Cernen cum hodierna Herne componunt — dubitaverat iam,
cum prolegomena ad geographos graecos minores conscriberet
(cf. p. XXVI) — pro /3' fnLSQ&v legi voluit r\ ^fiap&i/, quem com-
putum a vero proxime abesse censet. Hoc sane verum est, sed si
licet pro arbitrio quae tradita sunt verba mutare, nil est ; quod
non possit effici. Postremo quae Entzius (p. 33) de hac re
protulit ; satius duco tacere. Leviora sunt ; quae restant, nec tamen
per se spernenda: unum alterumve attingam potius quam uberius
persequar: Hanno priusquam in lacum pervehatur, priorem perna-
vigat fluvium ; tum demum pervenit in alterum, ita ut necessarium
sit lacum inter duo illa flumina medium interponamus ; cum lac
Nguier ab utroque Senegalis ostio meridiem versus in tabulis
exhibeatur. Quid? Quod in hodiernum lac Nguier Hanno omnino
non potuit intrare, potuit tantum praetervehi? Dein si cum Entzio
Gambiam alterum peripli flumen esse arbitraremur, nonne permi-
rum foret ; Carthaginiensium ducem clarissimi illius promunturii
cui hodie nomen inditur Cap Verde, ne uno quidem verbo men-
tionem fecisse? Sed quid plura? Quin de Bio de Oro sinu de-
sperandum sit ; nemini iam erit dubium.

Non minus facili negotio transigitur de ea sententia ; cui
plurimi se addixerunt viri docti 1 ). Dicunt enim vulgo Hannonis
navigationem inde a Lixo flumine meridiem versus pertinuisse
usque ad promunturium album: ibi demum oram versus ortum
flecti magnumque effici sinum, nunc baie d'Arguin vocatum, in
cuius parte interiore terrae obiacere parvam insulam ; nunc ile
d\Arguin appellatam 2 ): hanc esse Hannonis. Cernen. Priorem vero

1) cf. Mueller p. 6; ante eum idem iudicium tulerant Ramueio, il
viaggio di G. Leone e le navigazioni di Alv. da Ca de Mosto, di P. di Cintra,
di Annone e. q. s. p. 207, d^Anvillius giogr. anc. dbr. III p. 118, Ukertus (I p. 66),
Bennellius (p. 719), Moversius (II 2 p. 529); postea idem protulerunt Robiou
(1. 1. p. 201) et Trevius (p. 26).

2) Insulam multis describunt Belcher journ. of the r. g. soc. II 301 sq.,
Aubeus rev. marit. et colon. XXXIII p. 470, Bonellius (1. 1. p. 346 sq.);
eius fiitus et adspectus adumbratur tabulis compluribus, quas insertas invenis
alteri eius operis volumini quod inscribitur histoire gSnerale des voyages
p. 424. 428. De tota eius vicinia inspicias velim novissimam mappam editam
consilio et auctoritate eorum, qui Francogallorum rebus navalibus praesunt

Digitized by VjOOQLC

24 Caput L

fluvium eundem esse opinantur atque hddiernum Bio de St. Antonio
in Arguin sinum egredientem, alterum alii referunt ad Senegalem,
alii ad Gambiam, cum lacum Hannoneum Mueller componere
audeat cum Ptolemaei X£[ivy KXovlcc (IV 6, 8). Ne tempus teram ;
pauca tantum, quae rem decernant, in medio ponam. Primum eo
advertendus animus, quod mirum quantum Arguin insula distat
ab eis ; quas antehac Carthaginienses condiderant, coloniis, ita ut
sanae mentis imperator statim intellegere debuerit, nullam esse
spem ; fore ; ut urbs huic orae adiacens ab accolarum impetu de-
fendi et diuturna manere possit 1 ). Dein Arguin ipsa infelicissima
arenarum taenia est 2 ) neque id certum ; num Hannonis aetate
iam exstiterit 3 ). Nec non inde mihi inicitur scrupulus et
quaedam dubitatio, quod Bio de St. Antonio ex recentioribus
mappis et itinerariis plane evanuit: c j'ai longe' ; inquit Mer
p. 143, c la cote de tres pres ; du cap Hiwick au cap Mirick, sans
avoir vu aucune trace de cours d'eau'. Iam vero quod attinet ad
lacum Hannonis alterumque fluvium, sufficit in memoriam revo-
casse lectori ; quae supra contra Vivienum de St. Martin aliosque
monui: eaedem enim difficultates Muellero eiusque asseclis obstant,
nisi quod multo magis etiam desperata res fit atque intricata, si
Hannonem penetrasse censemus ad KXoviav Xiybvr\v^ quae ex Ptole-
maei rationibus 4 milia stadiorum a maris litore abest. Denique
haud scio ; an ioco utatur Mueller, qui tres Hannonis insulas
repperisse sibi visus est in eis ; quae Arguin sinum implent, etsi
teste Merio (1. 1. p. 142) c ce n'est pas seulement trois iles que
contient la baie de St. Jean ; mais bien onze ; toutes tres basses et
situees a une telle distance de Taccore du banc ; qu^il est impos-
sible de les apercevoir'. Facete enim ita loquitur: c Obstare videtur,
quod Hanno per magnum fluvium navigans ad eas pervenit. Verum
cum multae in hoc sinu sint arenarum taeniae ; quae aliis tempo-
ribus aliae esse solent ad ostia praesertim magnorum fluviorum:
probabiliter statuere licet, arenas olim partem sinus paullo infra

a Monteilo: carte des etabl. frang. du Senegal 1886. (cf. Francogallorum
chartam maritimam N. 297 du cajp Blanc au cap. Vert).

1) cf. Goetz p. 274.

2) cf. Mer p. 36. f cette ile n T est en re"alite* qu'un banc de sable, place"
au milien cTautres bancs de m£me nature.'

3) cf. Fitzau p. 240.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 25

Cernen multo magis quam nunc obstruxisse, ita ut inter arenas et
continentem nonnisi modicum spatium relinqueretur ; quod Hanno
pro Chremetis ostio habere poterat/ Credat Iudaeus Apella! Gravis-
simum reservavi ad extremum: nimirum iterum necessarium fit,
tradita verba mutemus in d&dsxcc rifi£Qag: qui numerus quamquam
convenit ei navigationi, quae a Draa fluvio ad album promunturium
est 7 tamen reiciendus est, si quae sunt in codice apte possunt ex-
plicari.

Eisdem argumentis refellitur ea opinio, quam novissime pro-
tulit Mer, qui assentientem habet Scharnickium (p. 400 sqq.).
Affirmavit ille, qua est arrogantia, confidenter, Hannonis Cernen
esse hodiernam Goree insulam 1 ): c On peut s^ssurer', ait p. 33, *par
Finspection des cartes marines qu'il n'existe pas dans toute la
longueur de TAfrique depuis le detroit de Gibraltar jusqu'au cap
de Bonne-Esperance une seule autre localite a laquelle puisse
s'appliquer franchement la relation d'Hannon, tandisque tout est
d'une exactitude rigoureuse, mathematique si Ton voit Cerne dans
1'ile de Goree.' Non minus fidenti animo dein asseverat, Hannoiois
flumina quaerenda esse in hodierno Gambia et Rio Geba, quam-
quam omnia tam futtilia sunt, ut minutias afferre superfluum esse
censeam: ut toti eius explicationi fimdamentum eripiatur, simul ut
exemplum eius audaciae proponatur, satis erit monuisse, eo qui-
dem iudice Lixum esse hodiernum Senegalem: argutatur enim ita ;
ut contendat ; Hannonem illis verbis iitetfrev S J avpcx&evreg xrk.
non potuisse significare tantam, i. e. tam parvam distantiam, quanta
Nun et Draa fluvii dirimantur: c Hannon indique clairement un
long parcours ; une longue traite; il est evident qu'il ne se serait
pas exprime ainsi, s'il n'avait eu a faire qu'un petit nombre de
lieues pour y arriver/ Accidit nimirum Merio quod in multis
animadvertere licet geographis, ut ipsi aliqtiid pro lubitu suo con-
fingant idque deinde pravis interpretationibus, non recte intellectis
testimoniis ; male conclusis rationibus defendere studeant.

Superest; ut duobus argumentis omnes quas modo enarravi
sententias stare nequire evincam. Quid enim? Nonne plurimum
habet offensionis> quod contra diuturnam suam consuetudinem hoc
tantum loco Hanno adnotare omisit, se in itinere maritimo longius

1) quod su8picatus antea iam erat Eitter, Geschichte der Erdkunde und
Entdeckungen ed. Daniel 2 1880 p. 22.

Google

Digitized by VjOOQ

26 Caput I.

esse provectum ; nedum litteris mandaverit, quot dierum confecisset
navigationem, priusquam ad singula illa flumina perveniret? Dein
nonne maximam movet admirationem, quod Hanno ad alterum
usque fluvium crocodilorum hippopotamorumque plenum progressus
subito subductis velis retro flectit iter? Iustam huius reditus causam
nemodum attulit, quamquam alii aliam finxerunt: aiunt enim vulgo ;
Hannonem relicta maiore navium parte ad Cernen insulam paucis
praevectum esse ; ut orae naturam perscrutaretur: Vetait evidem-
rnent', inquit Vivienus de St. Martin (1. 1. p. 385) ; f pour prendre
une idee generale de cette region nouvelle et de ces nouveaux
peuples qu'il avait hasarde cette pointe dans ^interieur , *). At
omnino a Ceme insula non iam emporiorum condendorum causa
iter ab Hannone continuabatur; continuabatur ideo solum ; ut in
futurum usum orae situs exploraretur! Itaque cur bis idem nego-
tium Hanno suscepit? Quodsi vero Entzius (1. 1. p. 38) ad inter-
polatorem provocavit, aperte hariolatur: videlicet nescio quem
virum doctum Scylacis narratione motum esse sibi persuasit ut
totas illas tres paragraphos quae de Hannonis reditu sunt in
genuinum intruderet periplum: Scylax ultra Cernen navigari posse
negat: itaque interpolatorem illum Hannonem ad Cernen reverti
coactum induxisse. Singularem hominem et eximia sagacitate prae-
ditum! Helleboro ei profecto opus fuisset, si tantopere ineptisset!
Mirus igitur adeoque absurdus Hannonis reditus omnibus videatur
necesse est 2 ).

Iam vero tempus est missis recentioris aetatis auctoribus
adeamus veteres! Circumspicientes autem quaenam hi de Cerne
insula tradiderint, stupor incedit atque admiratio, si summam de-
prendimus inconstantiam iudicii et fluctuationem. Ut enim ea ex
re ordiar, quae maxime videtur notabilis ; a mythographis Graecis
contrariis plane apponitur locis: nam cum apud Palaephatum
(incred. XXXH 5 ; 10) et Diodorum (HI 54) in occiduo mundi ter-
mino sita feratur, in orientales terrae fines transmigrat apud Lyco-
phronem ; qui (Alex. 18):

1) cf. p. 386: f Revenu a Cerne' ou sans doute s'e*tait arrete" le gros de
la flotte, Tamiral reprend de nouveau sa route vers le sud, pour continuer
son aventureuse exploration.' cf. Goebel p. 57.

2) Palam hoc professus est Major, Prince Henry the Navigator p. 92
('without any assignable motive') apud Bunburyum I p. 320 adn 8.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 27

"Eag (ihv alnvv &qxv &r\yCov nayov
XQantvotg viteQitoxaxo Ur\y&Gov itxeQotg
Tiftcovbv iv xoCxaiGi xatg KiQvr\g itiXag
faitovGa, xbv 6ov a^Kpt^TJtQiov xdtiiv.
Quam sententiam sequitur etiam Nonnus (cf. Dion. XVI 45;
XXXVI 6; XXXVIII 287). Qui factum sit, ut insula ex illo loco
transferretur ad hunc ; facile cognoscitur. Opponebatur Cerne
Aethiopibus ; quod nomen prisca aetate late patuit. Etenim a Solis
regia usque ad remotissimum occasum meridionales regiones tene-
bant: AfoConag Set SixeGftai, xovg itaQ SAt^i/ SiaxeCvovxag xr)v
(bxeavtxiv aqf r)XCov avvdvxog [ii%Qi r\XCov Svopivov (cf. Strabo I
2 ; 28 p. 35 C. cf. I 2, 17 p. 32 C). Cum igitur accuratiora non
praesto essent ; cuiusque arbitrio permissum erat, utrum in extremo
oriente Cernen quaerere mallet, an in occidente ; an in meridie:
hic enim ponitur a Dionysio Periegeta, ad cuius versus 219 sqq.
haec adnotavit scholiastes: r) ftitiig avxf\g (sc. xr\g KiQvr\g) dia-
qxovetxav. Ot plv yaQ avaxoXixr)v avxr)v vitoxCfrevxai , &g xa\ 6
Avx6q>Q(ov iiiyaCvsi, ot Si 8vxixr\v Avovidiog Se xaX aXXoi voxCav.
Ex ipsa autem huius rei natura sequebatur, ut omnibus de Cerne
insula fabellis fidem doctiores geographi denegarent veluti Strabo I
p. 47 Eratostheni credulitatem obiurgat hisce: JJenCaxsvxs xa\
tisqI x&v ii,(o (fxrjX&v 'HQaxXeCov noXXotg {iv&cbdetiLv, KiQvr\v xe
vr\6ov xa\ aXXovg x6itovg ovop&^&v xovg {irjda{iov vvv\ Seixvv-
tLevovg.

Duo tantum extant ; si Hannonem et Scylacem excipias ; testi-
monia non spernenda: alterum apud Plinium, ubi (VI 35) scriptum
est: *Polybius in extrema Mauretania contra montem Atlantem a
terra stadia octo abesse prodit Cernen, Nepos Cornelius ex ad-
verso maxime Carthaginis a continente M. P. ; non ampliorem cir-
cuitu duobus milibus': alterum apud Ptolemaeum, qui (IV 6 ; 33)
Cernen collocat sub 25° 40' ; Atlantem maiorem (IV 1, 2) sub
26° 30': utrumque eodem referendum esse patet. Iam vero Polybii
Atlas secundum eius mensuras, quas Plinius servavit V 1, 9 ; cer-
tissime respondet hodierni Antiratlantis iugis; Ptolemaei ratio obiter
intuenti alia esse videtur: nam eius Atlantem maiorem componen-
dum esse cum promunturio Gir } documento sunt, quae illum ex-
cipiunt flumina; attamen a Solis promunturio ad Atlantem com-
putat 3000 fere stadia ; quae distantia in Polybii tabulis inter
Soloentem et Atlantem intercedit: unde planum fit ; Ptolemaeum

Digitized by VjOOQLC

28 Caput I.

quoque significare voluisse eos montes, qui prope promunturium
Draa mare attingunt. Quod non nimis recedere a veritate vide-
bimus.

Ad certum vero finem pervenimus Scylacis et Hannonis auxilio,
qui non rettulerunt, quae vetustis fabulis narrata, etiam non in-
tellecta pro veris habebant, sed quae vel ipsi viderant vel qui a
Scylace exscriptus est auctor. Huius computum primum inspicia-
mus: instituitur § 112: JJaQ&itXovg kitb 'HQaxXsCav 6tr\Xihv iitl
*EQpaCav axQav f^isQ&v Svo. 'Aitb Ss *EQ[iaCag &xQag slg UoX6svta
axQav itaQ&itXovg r][iSQeov tqiQv. 'Aitb Sl ZJoXdsvtog sig KsQvr^v
itaQ&itXovg r)[isQcov sitta. 2Jv*[iitag Sh 6 TtaQ&itXovg oht6g itittv
aitb HQaxXsCcav 6tr\X&v slg K£qvv\v vrfiov r)[iSQd)v SobSsxa. Ex
duobus eis quae praemittuntur mensuris colligitur, uniuscuiusque
diei navigationi non ex sollemni more substituenda esse quinqua-
gena stadia, sed sescena: quod si tenemus, deducimur iuxta oram
navigantes usque ad hodiernum promunturium Juby, ita ut illud
xata Ss tavta vr\d6g itittv, r\ iivopa Kbqvt} aut latiore sensu acci-
piendum esse appareat aut cum Goebelio (1. 1. p. 12) in [ista Ss
tavta mutandum, id quod satius esse duco.

Iam convertamus nos ad Hannonem! Qui a Draa fluvio oram
legit duos dies: habemus vero 1000 stadia ad Cap Juby: hiuc
orientem solem petit per unius diei spatium ac reapse ab illo
promunturio litus quamvis levi curvamine ad solis ortum tendit.
Efficitur ergo ; Cernen sitam fuisse mediam inter Cap Jviby et Cap
Bojador. Dein si ex eis quae supra fusius de singulis itineris
Hannonei partibus disputavimus, summam subducimus, consum-
mantur 16 navigationis dies; qua cum re bene congruit, quod
Scylax § 111 testatur: 'Anb KaQ%r\S6vog tavty ictlv iq>' c HQa-
xXsCovg 6tr\Xag tov xaXXCtitov TtXov JtaQ&itXovg r)[isQGJV sitta xal
vvxtcbv S7tt&. Audi, si placet, cur hoc testimonio utar: laudavi
supra haec Hannonis verba, admodum sane mirabilia: 'Etsx[iaiQ6-
[is&a S' avvfjv (sc. KiQvrjv) ix tov itSQhtXov xat J svfri) xsZtiftai
KaQ%r\S6vog* icixsi y&Q 6 itXovg ix ts KaQ%riS6vog i%\ ZtrjXag
xaxsi&sv ixl Ksqvtjv. Obscurum hoc enuntiatum quomodo est in-
tellegendum? Non defuerunt, qui inde concluderent, Cernen sub
eodem meridiano sitam fuisse atque Carthaginem, qua de re infra
pluribus agam: nunc etiam me non monente hanc argumentationem
per se ipsam corruere neminem latet. Hannonis mens alia fuit:
necessario, opinor, ita eius verba accipienda sunt, ut significent,

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 29

idem fere intervallum, eodemque etiam confectum tempore esse a
Columnis et ad Cernen insulam et Carthaginem usque: nam quid
illud esse dicamus, quod inveniuntur, qui ad eam progrediantur
audaciam, ut Hannonem non spatiorum intervalla, sed nonnisi
tempus in utraque via percurrenda consumptum respexisse existi-
ment? tales ineptias Carthaginiensium nauarcho affingi, Mueller
merito vetuit (p. 8) 1 ). Itaque quamquam nolo cogitari de trian-
gulo quod vocant 1(5o6heXsi, in quo lineae a Columnis in Cernen
itemque Carthaginem ductae eiusdem sint longitudinis, ita ut Cerne
et Carthago eodem modo ex adverso iaceant, quo baseos extremi-
tates in triangulo footiHsAei sibi oppositae, tamen sedulo cavendum,
ne cum plerisque interpretibus maximam inter utramque distan-
tiam concedamus differentiam. Immo si rem diligenter animis
pensitabimus, fieri non poterit quin eo perveniamus, ut eam quae
Columnas cum Carthagine iungat lineam paullo maiorem esse arbi-
tremur altera: namque cum Carthagine profectus ad Columnas
vela dirigeret Hanno, iter emetiebatur optime sibi notum brevis-
simaque via finem proposituin assequi studebat; contra superatis
Columnis ora semper ei legenda erat incognita, ut loca idonea, in
quibus coloniae conderentur, specularetur. Si vero circulo ad
fretum Herculeum imposito orbem circumscripserimus, cuius radius
sit linea inde emissa Carthaginem, in Libyae ora occidua incidemus
in illud promunturium, cui in mappis nomen adscribitur Cap
Bojador. Hinc aliquanto septentrionem versus pedem referentes,
iterum deducimur in eum orae tractum, qui inter promunturia
Juby et Bqjador patet. Vide autem, quam apte supra Scylacis

1) Nihilosecius iterum hisce nugis indulsit Mer p. 33. 39: ut eius
levitas in clara luce ponatur, audias quaeso, quae dicit p. 33: c La distance
qui se*pare Tembouchure du Sene*gal de Pile de Gore*e n'est que de quarante
lieues marines, et l'on pourrait trouver qu'il ne fallait pas trois jours pour
faire une pareille traverse*e. Je re*pondrai d'abord que c'est vers la fin du
mois de juin que 1'escadre d'Hannon a du se trouver dans ces parages et
qu'a cette e*poque ii y a souvent des calmes. En outre il s'y produit des
brumes journalieres qui ne se dissipent que vers le milieu de la jourae*e.
L'esckdre ne pouvait donc faire route de grand matin. De plns il a fallu
nn temps considerable pour franchir la barre et faire sortir snccessivement
du fleuve une flotte aussi nombreuse. II en re*sulte que la premiere journ^e
de navigation ne conduisait pas la flotte bien loin au sud de Tembouchure
du fleuve, et, par prudence, Tamiral devait faire jeter Tancre avant le
coucher du soleil' e. q. s. Sapieuti sat!

Digitized by VjOOQLC

30 Caput I.

computum attulerim: nam Hannonis 16 itineris dies optime con-
gruere cum huius septem diebus noctibusque septem ; cum prae-
sertim de prosperrima navigatione apud eum sermo sit, nemo,
puto, infitias ibit.

Quae hucusque exposuimus, eo redeunt, ut inter promunturia
Juby et Bojador Cerne quaerenda sit: apparuit, certa rei indicia
nobis suppetere ac totam quaestionem non tam impeditam esse,
quam recentiorum quorundam opinionibus obstructam.

At interrogantem audimus, cur tandem nemo adhuc vir d. in
hac opinione acquieverit ibique collocaverit Cernen insulam. Cui
non haereo ; quid respondeam: causa nimirum ea erat, quod in hac
regione neque sinus inveniebatur neque insula, apta, quibuscum
Hannonis loca componerentur 1 ). Sed meliore nunc utimur condi-
cione, adiuti cum Habenichtii praeclara tabula ; quae anno 1887
Gothae prodiit apud Justum Perthes, tum duabus singularibus com-
mentationibus, quarum utrique mappae adnectuntur: altera con-
scripta ab Josepho Lee inserta legitur anglicis ephemeridibus,
quae vocantur the journal of the Manchester geographical society
(H 1886 p. 145 sq. 264), altera composita a duobus Franco-
gallis (Lahureo et Fourcaultio) Gallicis annalibus qui inscribuntur
mouvement geographique (1889. 9. 22 sept.). Quibus in tabulis
si illam regionem attentis oculis contemplamur, optio nobis
non datur: unus tantum aspicitur si non proprie dictus sinus,
attamen maior maris hiatus, qui efficitur amplo fluminis ostio:
egreditur enim eo loco qui hodie Sakhiet el Hamra audit.fluvius 2 ):
*au sud du cap Juby' aiunt Fourcaultius et Lahureus (p. 73), c et
a 60 milles environ se trouve sur la cote libre du Tekna une
seule embouchure en forme de tres large delta'. Quem hiatum —
plus sex m. p. in latitudinem patentem — cum Hanno ex alto
animadvertisset 3 ), navigia litori appulit, ne urbis ibi condendae
opportunitatem praetermitteret. Nec haec spes eum fefellit: rep-

1) cf. Mer p. 35: f il n'y a certainement ni fleuve Lixus, ni golfe, ni ile
de CerneV

2) cf. quae de boc flumine exponunt Josepbus Lee (p. 145 sqq. 264 sqq.)
atque Lahureus et Foarcaultius (p. 73). Praeterea qui multa de eo audacis-
8imis itineribu8 exploravit, nominandus est Camillus Douls bull. d. I. soc.
d. geogr. de Paris 1888 p. 448 sqq.; cf. buU. d. I. soc. normande de giogr. 1888
p. 1 sqq.

3) cf. Afr. Pil. p. 69. Lee p. 151.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 31

perit enim Cernen insulam, quae omnem eius exspectationem non
solum explevit, sed etiam superavit: intellegenda haud dubie
est una alterave maior ex ingenti earum numero, quae ipsius
fluminis ori protensae opportunissimum- nautis praebent recepta-
culum 1 ). Cum vero in hanc insulam egressus quae necessaria
erant aedificia exstruxisset, iam in ipsum illum fluvium invectus
Hanno eius cursum aliquantum temporis sequebatur: aliam eius
verba non recipiunt interpretationem. At, dixerit fortasse quis-
piam ; quo iure quave probabilitate tu illud flumen navium
patiens facis? Quasi non sicco piede eius alveus hodie possit trans-
iri 2 )! Cui his occurro argumentis. Recte in universum docuit
Tissotius (1. 1. p. 95), hydrographicam, ut ita dicam, condicionem
Saharae deserti inde a primis post Chr. n. saeculis in contrarium
vertisse 8 ). Idem observavit pluriens, qui hanc ipsam regionem, in
qua nunc versamur, pervagatus est Doulsius: c ce sont des lits', in-
quit, ? d'anciens fleuves, detruits par des soulevements plutoniques
et qui ont dfi a une certaine epoque fertiliser ces contrees de
desolation. II a fallu de grands bouleversements pour dessecher
ces fleuves. Alors des peuples sedentaires vivaient sur les bords,
et peut-etre a Tendroit meme oti le patre nomade vient garder
ses troupeaux des villages s'elevaient' 4 ). Ac cum ceteroquin omnia
viduata et desolata iaceant, ipse Sakhiet el Hamra aliqua saltem ex
parte excipiendus est: nam ne nunc quidem aqua caret: *about
twelve miles from the sea the country is 250 feet above the sea
level and the river 150 ft. below the banks. The channel is
about three miles wide and down the middle flows a stream of
fresh water about a mile broad/ Simul vero inversum contristat
aquarius annum, saepius tumidis etiam volvitur undis: *the Moors
say that during the rainy season in some years the depth of

1) cf. Afr. Pil. p. 69. Fitzau p. 234.

2) cf. Douls (p. 448 sq.), Quedenfeldt (p. 408), Rohlfs (p. 423).

3) Simile8 mutationes passi sunt etiam ii fluvii, qui a magno deserto
septentrionem versus exeunt: f M. Jackson qui a habite" trois ans Agadir pense
que le Sous 6tait autrefois navigable jusqu'& Taroudant, ville principale du

-Sous, situe*e a 88 km. de la mer; car il a vu dans les murailles de cette
ville de gros anneaux en fer semblables & ceux que Ton voit aux quais des
villes maritimes de TEurope et qui servent k amarrer les navires' (cf. annal.
hydrogr. 1849 p. 29).

4) cf. (7. E. d. I. 80C. d. gfogr. de Paris 1887 p. 443. Bull. d. I. soc. d.
geogr. de Paris 1888 p. 456.

Digitized by VjOOQLC

32 Caput I.

water in the river is 100 ft. and an examination of the banks
confirmed this statement' 1 ). Quae cum ita sint, quid est causae ;
cur offendamur ea in re, quod omnes recentissimae aetatis viatores
— nam ante paucos demum annos exstiterunt ; qui hanc vallem
peragrarent, postquam diu incredibilis fuerat geographorum de
eius regione ignorantia, ita ut ipsum fluvium in Ued Draa egre
dientem facerent — summis laudibus evehunt beatissimam Sakhiet
el Hamrae viciniam? c The sides of the channel or valley were
covered with trees and brushwood, among which we found the
date palm. The land in the vicinity of the river only waits for
cultivation to render it fertile and productive' 2 )* Itaque circum-
spectis omnibus his rebus nil impedit, quominus Carthaginienses
in Sakhiet el Hamram invectos esse arbitremur.

Postquam vero non longum tempus adverso flumine remiga-
verunt, meridiem versus circumflexerunt in alterum fluvium, qui a
sinistra parte in Sdkhiet el Hamram influit : nomen hodie ei inditur
el-Dela. Manifesto ad eum respiciunt, quae Doulsius narrat (p. 449):
f sur la rive gauche non loin de Tembouchure de la riviere je croisai
deux thalwegs conduisant les pluies d'hiver dans le lit du Saguiat.
Ces thalwegs se frayent un passage a travers les dunes/

Unde brevi facilique navigatione confecta Hanno in lacum
pervenit, tres insulas Cerne maiores continentem. Si quis vero
obiciat ; lacum in hac terra nullum aspici, eius verbis, ut ingenue
fatear ; non multum tribuerim. Verissimum sane est ; non ipsum
Hannonis lacum hodie ibi inveniri: sed invenitur, qui medius inter
arenarum incultam vastitatem intercedit, amoenus aquisque abun-
dans locus, qui longitudine 500 stadia excedit, ita ut unius diei
iter optime eo exaequetur. Audit nunc Gerar Isig et praestat
magnitudine reliquis depressis regionibus quae schotts vel sbchas
appellatae passim Saharae deserta interrumpunt, de quibus Doulsius
(1. 1. p. 447): *Ces depressions sont tres frequentes dans le Sahara
occidental. Elles servent de reservoir aux pluies d'hiver: ce sont
ordinairement les seules parties fertiles des steppes'. Cum vero
res sit summi momenti, ex uberrima descriptione quam Franciscus

1) cf. Lee p. 152.

2) cf. Lee p. 152. Roblfs p. 424. Douls p. 448: f ses bords couverts d'une
v6*g£tation arborescente' e. q. s. Lahure p. 73: f pendant les dix mois de
saison secbe le delta au S. est couvert d'un e*pais fourre* de ve'ge*tations 1 ' e. q. s.
Alvarez Perez, en el Segtia el Hamra; rev. d. geogr. com. II 1886.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 33

Coello publicavit in diurnis Hispanis quae vocantur revista de
geografia comercial (II. p. 62sqq.) quae memoratu dignissima
videntur excerpta proponam: 'Tambien es muy dudoso el tra-
zado del Jot (lfnea 6 camino) que con su apendice Guerar-Izig
parecen mas bien, segun los ha dibujado Mr. Masqueray en su
mapa, una sebja 6 laguna prolongada que un afluente aunque el
primero parece corresponder con el Jat-Semseru, cruzado por Bu-
el-Moghdad. En muchos de estos barrancos corre el agua por
largo tiempo: algunos se desbordan e inundan las cercanias, por
ser bajos sus bordes y su alveo poco profundo: en otros este es
muy ancho y se encuentran en el cantos rodados y redondos,
sefial evidente de la frecuencia e importancia de las corrientes: en
casi todos el agua es constante, a cierta profundidad, y hay allf
pozos donde casi se coge con la mano ; encontrandose agua en dos
6 tres puntos de una misma jornada'. Sed quid haesitamus? Evol-
vatis quaeso mecum, quod Fourcaultius et Lahureus (p. 73/74)
inscii itineris Hannonei de Gerar Isig commendarunt: c on pourrait
tout au plus prevoir un moyen de restituer aux chotts Teau qui en
faisait peut-etre jadis il y a sept a huit siecles des lacs plus ou
moins etendus ou Ton pouvait naviguer/ Nonne egregie hinc
firmatur, Hannonis lacum non diversum esse ab hodierno Gerar Isig?
Forsan autem inde id quoque non iam prorsus insanum videbitur,
quod alii Francogalli x ) exsiccatis eis paludibus ; quae Atlantis
radicibus adiacent ; aquam reddi iusserunt. Aptissimum vero ; quod
de Gerar Isig statuimus documentum est ; quo iure multi geo-
graphi iudicarint, terrarum mari Mediterraneo circumsitarum caelum
inde a Graecorum Romanorumque temporibus magnopere mutatum
esse ; cuius sententiae acerrimus semper defensor exstitit Theobaldus
Fischer 2 ). Cui qui oblocutus est de septentrionalibus Algeriae
lacubus, Josephus Partsch 3 ) ; non habebit ; spero ; quod nobis opponat.

1) cf. Roudaire, La mission des Chotts du Sahara: bull d. I soc. d.
geogr. de Paris 1875 p. 113.

2) Uber Klimadnderungen an den Aquatorialgrenzen der subtropischen
Megenzone: Ausl. 1877 p. 891; Beitrdge zur phys. Geographie der Mittelmeer-
landeri Pet. ann. suppl. LVIII 1879 p. 41 sqq. ; zur Frage der Klima-
anderungen im siidl Mittelmeergebiet: Pet. ann. 1883 p. lsq. cf. Brtlckner
geogr. Abhandlungen ed. Penck IV 2, 1890 p. 10 sqq.

3) Cber den Nachweis einer Klimadnderung der Mittelmeerlander : Ver-
handlungen des VIII. deutschen Geographentages Berlin 1889 p. 123.

Fischer, De Hannonis Cartb. periplo. 3

GooQle

Digitized by VjOOQ

34 Caput I.

Sed ut redeamus ad Hannonem, singula quoque quae de lacu
illo permagno memoriae prodidit, bene congruunt cum hodierna
rerum natura. De longitudine supra dixi; montes autem adhuc
proxime eius finem in auras alte assurgunt, altissime d Debaihat
et el Getifa 1 ). Iam vero cum ab accolis saxorum coniectu ne in
terram exiret impeditus naves vertisset Hanno, laevam lacus oram
legens incidit in alterius fluvii ostium pleni hippopotamorum et
crocodilorum: eructabat enim in mediam ferme paludem hodiernus
el Chott. Quod flumen postquam per aliquot dies secutus est
Carthaginiensium dux, cum intellegeret, regionem coloniis condendis
minime aptam esse, vel cum el Chott tenui fluere aqua inciperet,
longius non progrediendum esse ratus infectis rebus eadem via per
eosdem fluvios eundemque laciim ad Cernen insulam, unde pro-
fectus erat, revertitur. Iam manifestam tenemus causam, cur ad
Cernen renavigare debuerint Carthaginienses, nec minus apertum
est, cur Hanno se iter maritimum persecutum esse omiserit com-
memorare!

Oportet, priusquam pergamus, paucis perstringamus, num
minutiae quaedam in Hannonis Scylacisque descriptionibus apte
explicari queant. Ac primum quidem supra exposui, elephantos
quondam ultra desertum septentrionalis Libyae silvas habitasse:
idem cadit in hippopotamos, sicuti demonstrant et veterum testi-
monia (cf. Str. XVH 3 ; 4 p. 827. Ael. de n. a. VII 2. Plin. VI 194.
Paus. I 33, 5. Vitr. VIH 26. Solin. 155 M. Amm. Marc. XXH 15, 8)
et recens reperti in infima Mauretania lapides, in quibus hippo-
potamorum imagines incisae sunt': testem affero Doulsium, qui c on
trouve des petroglyphes', ait, c sur lesquels on voit gravees des
figures representant des elephants, des hippopotames, des girafes' 2 ).
Crocodilos autem ne nunc quidem e Saharae rivulis evanuisse
Ervinus de Bary rettulit in Petermanni annalibus (1877 p. 118 3 )).
Dein si quis meminerit, quae de Sakhiet el Hamrae regionis ferti-
litate monui, fidem sua sponte habebit Scylaci, qui (112) Cernaeos

1) cf. Douls 1. 1. p. 445: ( il existe une chaine de montagnes perpendi-
eulaire a la cdte et parallele au cours du Sagiet el Amra. 9

2) cf. bull d. I. 80C. d. geogr. de Paris 1888 p. 456; quousque hodie
hippopotami septentrionem versus pertmeant, docent Wallace (1. 1. II p. 243)
et Marshall (cf. Berghaus, phys. Handatlas VI. II D); de crocodilis cf. Wallace
(II 448) et Marshall (VI. V A.)

3) cf. Duveyrier, les Touaregs du nord p. 233.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 35

vinum e vitibus multum conficere narrat; nec tamen recentiorum
testimoniis destituti sumus: etenim Rohlfsius Paneti, Prancogalli
viatoris itinerarium ') in suum usum convertens docuit 2 ), inde a
promunturio Bqjador incipere agrum bene cultum vel idoneum,
qui colatur: idem inter multa alia, quae haec terra procreet, enu-
merat etiam (p. 424) uvas easque incredibilis fere magnitudinis, ita
ut intellegatur, qui At,%tr<u vivere potuerint &itb aiiitiXcov &yqi(ov
(cf. Paus. I 33, 5) 8 ).

Effecisse mihi videor quod volebam, nempe ut ostenderem ;
totam Hannonis relationem optime hodierno regionis statui incola-
rumque condicioni convenire, ita ut audacissimo illi Carthaginiensi
occiduam Libyae oram multo accuratius notam fuisse quamvis
inviti concedere debeamus quam nobis fuit usque ad mediam
ferme huius saeculi aetatem. Simul vero ante oculos positum est ;
quanam probabilitatis specie a doctis quibusdam viris dubitatum
sit ; utrum Hanno revera hunc adierit orae tractum, an fictus tan-
tum commenticiusque omnis periplus sit 4 ): talia fingi sine minu-
tiosa terrae notitia omnino nequeunt.

Ad ultimam igitur hanc Hannonis coloniam usque, quae quam
aptissimo loco ad commercia cum interioris Libyae gentibus mi-
scenda condita fuerit, documento sunt quae apud Scylacem (§ 112)
leguntur, nisi omnia me fallunt ; bene itineris Hannonei ratio
potuit explicari ; cum multo afflictiore condicione sint quae iam
sequuntur; causas ; cur hic in praecipiti versemur has afferam.
Primum Hanno ipse (id quod maxime ad extremam peripli partem
referri volo) non nisi perfunctorie regiones describit ac saepiens
etiam distantiarum notas addere neglexit (nisi forte librariorum
culpa exciderunt ; qua de re infra agam). Accedit aliud non minus
grave: videlicet post Hannonem neminem vetustis temporibus longe
ultra promunturium Bojador meridiem versus progressum esse infra

1) cf. Pet. ann. 1859 p. 101 sq.

2) cf. Pet ann. 1877 p. 422.

3) cf. Barth, Beisen in Nord- u. Zentralafrika I p. 210. Nachtigali
1. 1. I 307. Rohlfs, Quer durch Afrika I 110. Bary Berl. Zeitschr. f. Erd-
kunde 1878 p. 351. *

4) Agressus est Haunonem imprimis Tauxier, le periple d'Hannon et la
decouverte du Sinigal: le Globe 1867 p. 333 sqq.; la Libye anc. des col.
d'Herc. au fleuve Sala: ann. d. voy. 1867 p. 5sqq.; cf. C. B. acad. des inscr.
IV sdrie, II 1874 p. 325-29. Impugnavit Tauxierum Hartmannus (1. 1. p. 65);
cf. Pef. ann. 1868 p. 186.

Digitized by VjOOQLC

36 Caput I.

facile tibi persuadebo; habemus igitur praeter Carthaginiensium
imperatorem testem ocularium nullum: quae alii tradiderunt, a
vero tam longe recedunt, ut avtoittixr) itititig in his admitti ne-
queat. Tertio denique loco monendum, totam hanc oram posteriore
aetate magnas passam esse mutationes 1 ). Sed quamvis impeditior
sit et ad explicandum difficilior altera Hannonei itineris pars ;
nihilosecius spero, me minutiis etiam diligentissime observatis et
rationibus recte conclusis totam quaestionem magna cum probabi-
litate soluturum esse ; praesertim cum ex certis initium capiat in-
certorum investigatio. Quamquam id lubenter Meltzero (p. 229)
concedo, non abs re fore, si vir doctus quidam et philologiae et
geographiae peritus meridionales has regiones adeat.

Sed iam finem faciamus praefandi et in medias res transeamus !
Continuatur ita Hannonis periegesis: 'Exel&ev Sl iitl iietirjiiflQiav
iitXevtiapev ScoSexa r)\ieQag, tr)v yr)v itaQaXey6(ievoi, i}v itatiav
xatcixow Jifrioiteg cpetfyovteg r)\iag xa\ ov% vitopevovteg' devveta
S' iq>%iyyovto xal tolg fi£#' r)\icov Ai%itaig. Tfi S J ovv teXevtaia
r)(ieQa itQOti&QiiiGfrriiiev OQS0L fieydXoig SaGeGiv. *Hv Se ta tcov
SivSQCov %vXa evcoSrj te xal itoixiXa. IleQvxXevGavteg S\ tavta
r)[iiQag Svo iyiv6\x,efta iv &aXdttrjg %a6\iati &\ietQr)t(p, r)g iitl
ftdteQa itQog ty yf[ iteSiov r)v. "O&ev vvxtbg acpecoQco\iev itvQ ava-
q>eQ6[ievov %avta%6^ev Tcat' ano6td6eig^ tb \ilv itXiov^ tb S\
iXattov. ^TSQevdd^ievoL S 9 ixelfrev iitXeopev eig tovnitQoct&ev
r)(i£Qccg itevte itaga >yr)v, &%ql r]Xftopev elg \iiyav xdXitov, bv £<pa6av
ot eQfirjveeg xaXelGftai 'EtiitiQOv KeQag. 9 Ev Sh toiitco vr)6og r)v
fieydXrj xal iv tfj vr\6co Xi\ivrj %aXa66coSr\g , iv S\ tavty vr)6og
etiQa, elg r]v aitofidvteg r)\ieQag \ikv ovSlv &q>eooQco\iev oti \ir) vXrjv,
vvxtbg Sh %VQd te itoXXcc xai6\ieva xa\ cpcovr)v avXcov r)xovo\iev
xvpfidXcov te xa\ tvyntdvcov itdtayov xa\ XQavyr)v \ivQiav. <&6(iog
ovv iXafiev r)\iag xal oC ^dvtetg ixiXevov ixXeiitew tr)v vrfiov.

Antequam quae mihi ipsi placeant, explanem, sub unum
aspectum subiciam quas adhuc protulerunt w. dd. sententias, sed
ita ; ut summas tantum attingam res. Plerique montes silvis
virentes intellexerunt hodiernum Cap Verde, a\ietQrjtov %dp\ia
ftaXdttrjg Gamhiae fluminis ostium ; Hesperium promunturium
unam e sescentis Bissagos insulis, quae vocatur insula de

1) cf. Uoger, Ble versunkene Insel Atlantis 1860 ; Doelter, Uber die Cap
Verden zum Bio Grande 1884 p. 43sqq.; Bauer ap. Doelt. p. 47 sq.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 37

Orango 1 ). Sunt tamen multa ; quae haec omnia non patiantur
pro veris haberi. Primum neque ab Arguin insula ad promun-
turium Verde distantia est duodecim dierum neque a Gambiae ostio
quinque usque ad Bissagos archipelagum: utrumque falsissimum
manifesto est 2 ). Dein potuit sane quodammodo Gambiae caput
&p£tQr\%ov %&6\ia ftaXatvr\g dici: Touverture de son estuaire est
de 27 milles marins ou 270 stades' 3 ): attamen qui tandem con-
tenderit quispiam, ixl ^dteQa itQog tfi y% itsdlov elvcu, fateor me
non assequi: nam quantum equidem scio, ab utraque uniuscuius-
que fluvii ripa terra continens est. Accedit ; quod magis etiam
mirum videtur, quod Hanno Orango insulam 'EtixeQov xeQag appel-
lavisse dicitur! Quae hic illic interpretes ; ut hanc tollerent diffi-
cultatem, periclitati sunt 4 ) ; merae sunt nugae. Quid? Quod Han-
nonis insula in ipso Hesperi sinu sita erat ; cum inter Bio Gebae
os et Orango insulam essent amplius 600 stadia? Nolo dein
tacere, quod Mer (p. 149) Orango insulam navibus accessum
praebere pernegat: c ou prendre ici la baie ou il a penetre avec
toute son escadre? ou il etait reste au mouillage au moins pen-
dant une nuit?' Ultimo loco philologicam addiderim causam non
exigui ponderis: scilicet omnes editores interpretesque 5 ) nube ex-
emplorum studuerunt planum facere ; fluviorum ostia tamquam
Oceani cornua nec non maris sinus tortuose in terram penetrantes
xeQatog nomine significari: attamen frustra ; puto ; in hac opera
desudaverunt ac vim attulerunt auctorum veterum locis. Quid
enim? Unus Eustathius errorem eorum arguit et quid unice verum
sit ostendit: dicit doctus ille archiepiscopus (p. 309, 29): KsQata
xal xainto)g xal xX&vag 8r]Xol tcbv itotaii&v. Quocum conferas
quae a recentioribus afferuntur exempla: nuncupavit Thucydides
(I 110) Mendesium Nili caput tb Mevdfjtiiov xsQag, Apollonius
Rhodius (IV 282) Istri septem ora xeQata appellat ; Acheloi bracchia

1) cf. Ukert I 1 p. 66. 6. Mueller p. 9. 10. Robiou p. 206, id. ap. Merium
p. 146 sqq. Vivien de St. Martin p. 386 sqq. Knoetel p. 28. Bunbury p. 325 sq.
Goebel p. 64. Treve p. 43 sq.

2) cf. Mer p. 148.

3) cf. Vivien de St. Martin p. 388.

4) cf. Vivien de St. Martin p. 392.

6) cf. Humboldt, krit. Unters. 1 308. Mueller p. 10. Entz p. 43. Mer. p. 46.
Treve p. 38.

Digitized by LjOOQLC

38 Caput I.

Strabo (X 2, 19 p. 458 C. cf. Eust. ad D. P. 431) *): vides neuti-
quam de simplici fluminis cuiusdam ostio illum terminum usur-
pari. Egregie vero illa Eustathii interpretatio firmatur inde, quod
Strabo (VII 6, 2 p. 320 C) 'aurei cornus' figuram hisce depingit:
K6Xitog ioixfog ikdtpov xiQaxc elg y&Q itXefaxovg 6%i%exai x6kitovg,
d>g av xkdSovg xtvdg. Num denique est, cur de frequentissimo
illius voculae usjj moneam? Nimirum saepissime exhibetur de
montium verticibus, de promunturiis, quae longe prominent in
oceanum. Communis autem omnium explicatio non solum vacillat,
sed suapte natura prorsus concidit. Veniam igitur peto, si quae
a vulgari illo computo hac tantum illave re discrepant singillatim
refutare supersedeo 2 ).

Neque vero minoribus vitiis laborant, quae longius ab eo re-
cedentes Mannertus (I p. 66) et Bougainvillius (p. 17) suspi-
cati sunt: Hannonis montes silvosos esse hodiernam Sierra Leorie
paeninsulam, Hesperium promunturium Cap Palmas. Nam distan-
tiarum notas nil curasse videntur illi geographi, forsan eam secuti
sententiam quam novissime professus est Berlioux, cuius reliquas
ineptias apud ipsum velim perlegas, cum diceret (p. 23): c Avant
tout il faut traiter Hannon comme un chef de guerre avec lequel
on ne discute pas comme avec un grammairien/

Quid denique dicam de recentissimorum interpretum com-
mentis? Entzius (p. 40 sqq.) Hannonis montes recognovit in Sierra
Leone promunturio, ingentem maris hiatum in Sherboro sinu, in-
sulam 'EkfitSQOv xiQaxi adiacentem apposuit fere hodierno Cap Three
Points; Mer (p. 43sqq.) cogitari iussit de promunturio Palmas }
de Guinea sinu, de sinu de Benin 9 quem usque ad cognominis
fluvii ostium Carthaginienses pernavigasse autumavit 3 ). Quae omnia
ita excogitata sunt, ut iusto proelio ea impugnare vix operae
pretium sit. Atque Merio quidem ignosco, qui habet excusationem
ignorantiae sermonis Graeci: videlicet Maltebrunio confisus est,
qui Hannonis verba Ixelftev (sc. aitb %&6\ia%og a^exQ^xov) iitkeo-
pev elg tovpTtQoGfrev fi(iiQag itivxe ita vertit: *ayant suivi pendant
cinq jours les cotes de ce golfe' e. q. s. Entzio tamen, quippe qui

1) Similiter apud Latinos Nilus dicitur digestus in septem cornua
(cf. Ov. Met. IX 774).

2) Quae longissime a vero abeirant opiniones consulto taceo: cf. Gosselin
p. 93. 94. Lelewel p. 81 sq. Rennell p. 910 sq. Heeren II p. 715 sqq.

3) His in universum assentitur Scharnickius p. 398.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 39

philologus sit, venia non datur. An potest ulla esse excusatio
ita argutanti, ut insulam illam Hesperi cornui oppositam 5 vel 6
itineris dies ab eo distantem faciat?

Sed quid multa de recentiorum tempottim interpretibus, qui
vel ideo, quod a falso et ex mera coniectura posito principio
egressi sunt, fieri non potuit, quin ad ea deferrentur, quae pro
veris accipi nequeant? Tutius videtur, veteres adire auctores.

Proficiscendum vero semper est ab ipsius Hannonis mensuris.
Quem inde a Cerne insula desertum litus per duodecim dies legere
vidimus. Itaque si a Sakhiet el Hamrae ostio orae longitudinem in
tabulis emetimur, stadia sunt amplius quinque milia quingenta
usque ad promunturium albwm, quod vocatur, ubi ora longa hucus-
que et recta linea porrecta orientem versus mirum quantum cir-
cumflectit: huc igitur nos Hannonis mensura deduci luce clarius
est. Noli enim oblivisci, inter Juby et Blanco promunturia caenum
algamque ad Africae litus accedere, quibus cursus celeritudo ali-
quantillum retardatur (cf. Scyl. per. § H2) 1 ). Adde quod in his
maris partibus navigantes saepius venti destituere solent 2 ), id quod
qui post Hannonem primi hanc regionem adierunt sensere nautae
Portugalli: c Se per mezzo al detto Fiume-dell-Oro non anno calma,
passano di lungo la costa verso Capo-Bianco per trovar calma, e
di li poi fino in Argin' 3 ). Denique Hanno ipse compluriens ad
terrram appulit, ut eius situm et naturam cognosceret 4 ).

Adhuc igitur omnia mirifice ad Hannonis relationem quadrant.
Attamen in summas adduci videmur angustias, quod ille duo-
decimo die ad altos montes odoratis arboribus coopertos se per-
venisse ait. Nam in permultis nostrae aetatis itinerariis totus ille
orae tractus, qui a promunturio aVoo septentrionem versus est, ita

1) cf. Kerhallet, manuel d. I. navig. I p. 245; Peschel 1. 1. p. 22.
adn. 5. Quamquam perperam vulgo (cf. Humb., krit. Unt. II 65. Ans. d. N.
p. 80 sq.) Scylacis aliorumque veterum notas (cf. Theophr. h. pl. IV 7. Aristot.
mir. ausc. 148. Avien. or. m. 113. 408) referunt ad Sargassum quod vocatur
mare: cf. Kruemmel Pet. ann. 1891. p. 129 sqq.

2) cf. Mer p. 33. Treve p. 27.

3) cf. Piloto portogh. ap. Ramus., il viaggio di Giovan Leone p. 218.

4) cf. Treve p. 42: f son but n^tait pas seulement d'en (sc. de la c6te)
vdrifier la direction dans un inte^rSt purement ge^ograpbiqne, mais d'en faire
une veritable reconnaissance , d^tudier les ressources de ces contrees nou-
velles pour y nouer des relations commerciales' e. q. s.

Digitized by VjOOQLC

40 Caput I.

describitur, ut nil sit nisi ampla vastaque planities, hic illic
modicis tumulis vel scopulis cautibusque interrupta: e the coast
consists of white and red sandy slopes, assuming various shapes,
alternately terminating at the water's edge in broken cliffs or in
low sandy beaches, on which there is a heavy surf' (cf. Afr.
pil. p. 116). Ac ne ipsum quidem promunturium aTbum cum
monte apte conferri, quae ibidem extant, docent haec verba: *Cap
Blanco is a perpendicular white cliff not more than 75 or 80 feet
above the level of the sea; it is composed of strata of calcareous
grit of varying hardness and its surface is quite barren.' Nec
alia res fuit XV saeculo: c la costa e tutta arenosa', inquit Alvise
da Mosto (cf. Eam. p. 179/80), e e bianca e secca ed e terra bassa,
tutta eguale; e non mostra esser pitt alta in uno luogo, che in
altro, fino al detto Capo-Bianco' 1 ). Sed spes paene desperantibus
iam affulget ex hisce Merii (p. 146): c Si Ton suppose, en effet,
que Cerne soit Pile d'Arguin, on constate une omission non moins
grave, celle du cap Blanc, qui, comme hauteur, comme escarpe-
ment et comme saillie en mer, est encore plus remarquable que
le cap Vert', quocum consentit Reclusius (XII 175. 253) 2 ).
Maxime vero animus erigitur ideo, quia tres viri docti, qui ipsi
diutissime in promunturii albi vicinia morabantur, Belcher 3 ),
Aubeus 4 ), Bonellius 5 ) omnes uno ore altissimos arenarum colles attolli
supra Cap Blanco concinunt. Eodem spectat, quod in complu-
ribus mappis geographicis montes qui dicuntur albi in hac
regione appinguntur 6 ), oppositi nigris, qui prope promunturium
Bojador ad oram accedunt 7 ). Ac ne quis obiciat, eos in vetustio-

1) cf. Ram. p. 219. hist. gener. d. voy. II p. 428.

2) f bien plus les deux caps le „blanc u et le „vert" prfoentent l'un et
Tautre de petils massifs: ce sont des pyl6nes dispos^s r6*gulierement a droite
et a gauche de la cdte du Se^n^gal.' cf. Lenz, geologische Karte der West-
sahara: Pet. ann. 1882, tab. I.

3) Extracts from observ. on various Points of the W.-Coast of Afr.
surv. by H. M. S. Aetna: journ. of the r. geogr. soc. II p. 301 sqq.

4) L'ile Arguin et les pecheries: rev. marit. et col. 1872 XXXJII
p. 470 sq.

6) De la costa del Sahara: bol. d. I. soc. geogr. de Madrid XVIII
1885 p. 346.

6) cf. Grover journ. of the r. geogr. soc. XVI p. 106 sq..

7) cf. Douls bull. d. I. soc. d. geogr. de Paris 1883 p. 446/47.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 41

ribus solum tabulis conspici 1 ), ut mittam Bonellii mappam, quae
c extensas dunas de arenas' continet, recurram ad Anglorum char-
tam maritimam anno 1886 delineatam, ubi multo altiores supra
promunturium album appinguntur colles quam Los Matillos sunt,
c not exceeding 250 feet'. Iam vero videamus, num in tanta
relationum multitudine veri inveniendi aliqua spes sit. Et pri-
mum quidem, quaenam illius sententiarum varietatis et oscitan-
tiae causa sit, eum qui altius penetraverit, non diu latebit.
Videlicet summa in his terris ventorum vis est ; ita ut arenam
continuo moveant et cottidie fere arenosos colles soleant mutare:
c the drift-sand varies in grain from the size of hemp-seed to
almost an impalpable powder searching the nostrils, lungs and
ears' (cf. Belcher p. 300) 2 ). Neque desunt certa vestigia, quibus
comprobetur, ipsum promunturium album paulatim transformari:
*La reconnaissance faite en 1860 par le commandant Aube donna
lieu de constater que les fonds et le profil du cap Blanc s'etaient
modifies et qu'une petite ile qui existait a la pointe d T Arguin a
1'epoque ori 1'ile fut abandonnee, avait disparu (cf. Treve p. 33
adn. 1). Ce changement s'explique par Taction incessante, sur des
sables sans consistance, des vents de Nord et de N-E, qui doivent
en tres-peu d'annees modifier les contours des terres et meme le
gisement des pointes extremes' (cf. Aube p. 403) 3 ). Quid hinc
consequitur? In aprico est neque indiget demonstrationis, qui fiat,
ut modo proxime promunturium album arenosi colles haud sper-
nendae altitudinis aspiciantur, modo non: videlicet qui hodie in
auras assurgunt monticuli, paucis annis post ventis aut delentur
aut aliorsum transmigrant. Itaque cum Hanno ad promunturium
album appropinquaret, optime potuit ibi incidere in arduos clivos,
quos, postquam depressum litus diu tenuit. pro montibus habuit:
c pour des yeux lasses de suivre une cote emergeante a peine au-
dessus des eaux de TOcean, de modestes monts ont pu prendre

1) cf. journ. of the r. g. soc. II 1831 tab. I map of N. Afr., to illustr.
the quest f Is the Quorra the Niger of the ancients 9 by Leake.

2) cf. Suess, Antlitz der Erde II 636. Martins, Von Spitzbergen zur
Sahara U 287 sq. Rohlfs Ausland 1872 p. 105 sq. Desor, Aus Sahara und
Atlas p. 66. Czerny, Wirkungen des Windes auf die Oberfldchengestalt der
Erde: Pet. ann. suppl. 1876 p. lsqq.

3) cf. Belcher p. 300: f The rocks bear witness of the force of attrition
on the superior 6urface, being in some places completely smoothed down.'

Digitized by VjOOQLC

42 Caput I.

Taspect de hauts montagnes' (cf. Treve p. 39. Vivien p. 387) *).
Quamquam duplici de causa minime necessarium est, hoc perfugio
utamur: primum enim locuples testis praesto est Peschelius 2 ), are-
narum montes inter Bqjador et Blanco promunturia ascendere
usque ad 180 m.; quin etiam 200 m. altitudinem eos superare
affirmant Labatius 8 ) et Parranius 4 ); dein vero non solum altissimos
hos Libyae occidentalis arenosos colles reapse montium speciem
praebere contendit Otto Ule 6 ), sed etiam de terrae Batavorum
clivis, duplo vel triplo minoribus idem observavit Zobristus,
qui: ? ces collines de sable', inquit 6 ), 'tombent abruptement sur
la plaine offrant des especes de falaises et toutes les appa-
rences d'une veritable chaine de montagnes/ Iam cum idem addat:
c Les superbes forets de chenes qui croissent a leur pied contri-
buent beaucoup a completer cette illusion', vides, quo iure Hanno
montes illos silvis vestitos fuisse rettulerit. Quod a vero alie-
num non esse, argumentum etiam sumere licet luculentissimum
ex Labatii commentatione supra laudata, ubi p. 263 haec: c La
vegetation des sables est la plus belle que j'aie vue sur nos cotes.
L'ancienne foret d'Arcachon que l'on traverse en allant au Moulleau
presente de tres beaux types de pins maritimes, de chenes, des
ajoncs, des bruyeres, des fougeres, des ronces, des genets' e. q. s.
Licet autem hoc fundamento nixi longius pedem proferamus ac
simile quid statuamus factum esse in hac regione tot saeculorum
spatio interiecto atque quod narrant de Francogallicae orae collibus
arenosis Peschelius (I p. 454) et Reclusius 7 ). Constat enim

1) Mer p. 146. Treve p. 43. Goebel p. 66.

2) Physikdlische Erdkunde ed. Leipoldt 1879 I p. 452.

3) Dunes maritimes et sables littoraux: bull, d. I. soc. geologique de France
1890 p. 263. 272.

4) Dunes en Algerie et en Tunisie, ibid. p. 247. cf. Vogel Pet. ann.
1855 p. 246. .WaJther Abh. &. kgl. sdchs. Akad. d. Wiss. math.-phys. Kl.
XVI 3 p. 503.

5) Die Erde p. 383: f Diese Sanderhebungen machen*den Eindruck wirk-
licher kleiner Gebirge, und ihre parallel der Euste wie ungeheuere Wogen-
reihen geordneten Eetten scheinen ein ganzes orographisches System zu
bilden. Ihre steilen Geh&nge, ihre scharfen, wie mit einem Messer ge-
schnittenen E^mme, die re gelm&ssige Form ihrer Gipfel etc. yerleihen ihnen
einen auffallenden Schein von GrQsse.'

6) bull. d. I. soc. Neuchatehise de gSogr. IV p. 27.

7) La Terre n p. 247.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 43

certis testimoniis, eos arenarum montes, qui proxime adiacebant
Medoc urbi, usque ad XVI saec. densissimis silvis tectos fuisse, in
quibus apros cervosque venabantur nobiles Francogalli. Attamen
sive neglegentia sive stultitia accolarum accidit, ut pulcherrimae
quae ibi extabant varii generis arbores stirpitus evellerentur, cuius
rei gravissimam mox ipsi luebant poenam: quae enim antea arbo-
rum radicibus firmabantur et retinebantur taeniae, brevissimo tem-
poris spatio praeterlapso locum mutabant et vel in mediterranea
migrabant summa celeritate 1 ) vel maris quasdam partes obruebant 2 ).
Unde concludo, etiam in meridionali hac Saharae regione arenas
migrare coepisse, postquam Hannonis montes nescio qua de causa
odoriferis illis palmis orbati erant, atque inde ab hoc demum tem-
pore mare quoque eis pedetemptim oppleri; multitudinem earum
in dies augeri notum est: totus enim Arguin sinus hodie per-
magna circumsaepitur taenia 3 ), quam non tanta amplitudine fuisse,
cum Borussi, Batavi, Francogalli, Britanni de Arguin insula decer-
tarent, admodum verisimile est 4 ).

Patere ex his etiam credo, quid sit, quod Hanno bidui navi-
gatione se illos montes circumisse narrat; nolo enim traditam
lectionem cum Muellero (p. 9) aliisque mutari in TtccQccnXevtiavTeg :
scilicet hodie quoque in ipso circumflectendo promunturio com-
plures saepius consumi dies, omnes omnium nationum nautae, qui
Arguin sinum visere, renuntiarunt 5 ), atque adeo desperatus est
periplus, ut Belcher (1. 1. p. 279) trierarchis suadeat, ne, si venti
subiti ac procellosi sint, circumnavigando vitae periculum faciant;
deligent potius, monet, naves ad ancoras in occidua promunturii
parte, ubi perparvus patet sinus, vocatus nunc West Bay, ibique
secundos exspectent ventos. Itaque Hannonem duos.in hanc navi-
gationem impendisse dies probabile est.

Iam vero Hannonis titulum interpretari pergamus. Perveniunt
montibus feliciter circumitis in inmensum maris hiatum Carthagi-

1) cf. Reclus II p. 271.

2) cf. Peschel-Leipoldt p. 458/59. De maris Baltici oris Frederici Guilelmi I
aetate arboribus spoliatis ideoque arenarum vi vastatis similia narrat Foss
Zeitschr. d. GeseUsch. f. Erdk. zu Berlin XI p. 251.

3) Quanta sit eius magnitudo, docet Mer p. 36. cf. Afr. pil. p. 119.

4) cf. Fitzau p. 241. Treve p. 28.
6) cf. Mer p. 36. 139.

Digitized by LjOOQLC

44 Caput I.

nienses, cuius ab altero latere in continente ampla planities longe
lateque patet: altera ab parte hoc i&tipa ipsis illis montibus cir-
cumcludi res ipsa loquitur. Quid vero potest esse evidentius, quam
ingentem maris recessum putandum esse hodiernam Levrier baie?
Quid rei magis conveniens? Habes a sinistra promunturium Blanco,
prae depresso quod adiacet litore non exigua altitudine 1 ), a dextra
vastos campos: c the coast on the eastern side of Levrier bay is
low' 2 ). Accipe vero, cur &^(xqr\xov %&6fia %aX&xxr\^ Levrier sinum
Hanno appellaverit: c The long promontory of cape Blanco forms
the western side of the extensive bay of Levrier, which is 25 miles
long from uorth to south and nearly 20 miles wide at the
entrance'. Magis autem perspicuum fit illud nomen inde, quia
persuasissimum mihi est, Hannonem %&6paxog terminum meridio-
nalem non intellexisse id promunturium, quod reapse Levrier sinum
claudit nuncupatum Arguin point, humillimum sane nec longe
prominens, sed altum illud et satis conspicuum, cui nomen adscri-
bitur in tabuKs Mirik: itaque Levrier baie et Arguin baie in
unam coniunxit. Quod quam facile fieri potuerit, cum ipsa rerum
natura luculenter ostenditur, tum eis quae XV saeculo Portugalli
rettulerunt: c il (scil. le golfe d'Arguin) commence au Cap Blanc
et finit au cap Mirik a Tembouchure de la riviere de St. Jean.
La Baye entre ces deux Caps est defendue par un banc de sable' 3 ).
Nec eodem quamvis levi errore vacant, quae Mueller ipse*(p. 6)
exposuit haec: c iam si in mappam oculos conieceris, patet navi-
gationem meridiem versus pertinuisse usque ad promunturium
album, Cap Blanc] nam ibi demum ora versus ortum flectitur
magnumque efficit sinum, cuius terminus meridionalis est promun-
turium Mirik. 9 Praetenditur sinui arenarum quaedam quasi taenia,
quae maris impetum frangit, neque tamen introitum nautis inter-
cludit. Denique si ab hoc promunturio progrediemur, quae iam
sequuntur, optime poterunt constitui.

Priusquam vero huc nos convertamus, oportet me eis quae
hucusque disputavimus pauca addere explicandi causa. Dicit Hanno
(§ 11), ne Lixitas quidem, quos interpretes secum duxit, earum
gentium linguam calluisse, quae deserti oram inde a Cerne insula

1) cf. Fitzau p. 240/41.

2) cf. Afr. pil p. 117.

3) cf. hist. gen. d. voy. II p. 425. 429. Pilot. Portogh. ap. Ram. p. 219.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 45

meridiem versus protensam tenuissent. Hoc qui diligenter ponde-
raverit, vix dubitabit, quin ab hodierno promunturio JBojador alius
cuiusdam populi sedes coeperint ab ea quae antecedebat gente
lingua divisi. Inspicias autem quaeso mecum quam Fitzavius ad-
umbravit tabulam ethnographicam, et quovis pignore certarim,
fore, ut summa afficiaris admiratione, cum vix credi possit, quanto-
pere hodiernus rerum status Hannonis narrationi conveniat: eva-
nescunt post unius fere diei viam a Sakhiet el Hamrae ostio meri-
diem versus emensam quae antehac litus tenuerunt gentes, accedunt
ad mare, quae hucusque habitarunt terram mediterraneam. Nec
vero tam stultus sum et inscitus, ut contendam, eosdem qui nunc
finitimi sibi sunt populos antiquis iam temporibus has incoluisse
regiones. Immo nostrum est inquirere, quaenam stirps a septen-
trione, quaenam a meridie hucusque pertinuerit, atque potest haec
quaestio certis veterum testimoniis profligari. Initium disputationis
repetam ab ipso Hannone, qui ad Lixum fluvium in mediterraneis
saltem inciderat in Aethiopas (§ 7), quorum terras a Cerne insula
per duodecim dies praetervehebatur (§ 11). Reminiscaris dein,
Scylacem narrare (§ 112) Phoenices ad Cernen commercia habere
cum Aethiopibus, neque id praetermittendum, in Plinii (V 1, 10)
enumeratione Daratitas excipere Aethiopas Perorsos. Accedunt
Strabo (H 3, 4 p. 100), Sallustius (Iug. 19), Appianus (Num. 5),
qui uno consensu tradunt, Aethiopas vicinos fuisse Bocchi imperio l )
et habitasse etiam trans loca exusta solis ardoribus. Ab altera
vero parte Pausanias I 33, 5 testatur, Nasamonas Lixitas appel-
lare eos, qui in extremis Libyae finibus Atlantem accolant. Quae
singula per se spectata non habent multam vim; sed coniuncta
inter se non sunt speriienda: efficitur inde Libyas et Aethiopas
proximos sibi quondam fuisse; terminus, qui inter eos intercidit,
accuratissime definitur Hannonis periplo: nimirum idem est, qui
hodie Berberos seiungit Arabesque quasi natura ipsa constitutus.
Ac totum desertum olim in Aethiopum dicione fuisse omnesque
eius amoenos locos ab eis occupatos supra iam praeteriens monui:
passim enim in Sahara extant aedificia et monumenta, quae ad
alios auctores nequeant reduei; congessit quae huc spectant omnia
Duveyrier 2 ), cuius ipsius verba repetita expendam: *il est desor-

1) cf. Ptol. IV 6, 16. cf. Knoetel 1. 1. p. 12. Goebel 1. 1. p. 62.

2) les Touaregs du Nord p. 279 sqq.

Digitized by VjOOQLC

46 Caput I.

mais a peu pres certain qu' a une epoque tres-an$iehne a regne
dans tout le Sahara une civilisation negre tres-avancee pour Tepo-
que et que cette civilisation a dote le pays de travaux hydrauli-
ques remarquables, de constructions distinctes de toutes les autres,
de tombeaux qui ont partout le meme caractere, de sculptures
sur les rochers qui rappellent les faits principaux de leur
histoire'. Eiecti esse videntur ex his possessionibus ea aetate,
qua Arabes in occidentalem Libyae tractum invaserunt, ita ut
tum demum Senegal fluvius septentrionalis eorum finis factus
sit 1 ), id quod iniuria plerique geographi ad antiquitatis tempora
revocant 2 ).

Odoriferae autem palmae etsi in septentrionali hac regione
hodie interierunt, tamen magna multitudine efflorescunt in Libe-
rianis silvis (cf. Mer. p. 43/44). Denique appropinquante nocte
creberrimos incendi ignes, cum feroces Africae bestiae noctu ex
antris et speluncis praedam capturae egredientes nulla alia re a
gregibus pastorumque tentoriis arceri possint nisi flammis undique
micantibus simulque cum exterarum gentium navibus visis ex-
cubiae habeantur, satis superque iam a commentatoribus compro-
batum video 8 ). Relinquitur, ut circumspiciamus, num Carthagi-
nienses in Arguin sinu aquam dulci potu haurire potuerint. Nam
haec res quae primo aspectu parvi esse videtur momenti, revera
summi est: c Je reviens souvent a cette question de la cruche a
eau, mais, en marine, c J est partout une question de la plus haute
importance, c'est meme la premiere chose dont on s'occupe en
arrivant a un mouillage. II faut que cette question, si vulgaire
en apparence, ait aussi preoccupe Hannon et qu'il ait eu beaucoup
de difficultes a renouveler sa provision d T eau douce, puisqu'il juge
necessaire d'en faire la remarque' e. q. s. (cf. Mer. p. 141). Nec
vero ullain dubitandi causam Hannonis relatio praebet: nam cum
per se verisimillimum sit, eius aetate magis aquosam fuisse hanc
terram — scilicet plane alia erat ratio hydrographica, — Alvise
da Mosto aquae copiam in Arguin insula supplevit: c in quella

1) cf. Peschel, Volkerkunde* ed. Kirchhoff p. 487. Mueller, allgemeine
Mhnographie p. 111.

2) cf. Vivien de St. Martin p. 388. Meltzer I 233. Mer p. 108. Kiepert
p. 222. Berghaus, Phys. Handatlas VIU.

3) cf. Mueller p. 12. Entz p. 42. Mer p. 44. Doelter p. 67sqq.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 47

cTArguin si truova delT acqua dolce assai' (cf. Bam. p. 180), et
qui recens a Francogallis publice emissus est, ut hunc orae
tractum exploraret, Fubrandius haec rettulit (rev. colon. 1861
p. 511): c elle (sc. Tile d'Arguin) peut fournir plus de 1000 metres
cubes d'eau excellent provenant des infiltrations des eaux pluviales
et de source' 1 ).

Iam vero eo perventum est, ut ad Hesperium promunturium
progrediamur. Perlustremus igitur, quae de eo veteres narraverint.
Suppetit primum locus Plinianus, qui parum diligenter spectanti
falsam facile ostendat spem ; quia cum Hannonis quadam quae
postea afferetur mensura congruere videtur: dico VI 197, ubi haec
extant verba: 'Sita est Aethiopia ab oriente hiberno ad occidentem
hibernum; meridiano cardine silvae hiberno maxime virent, a media
eius parte imminens mari mons excelsus aeternis ardet ignibus,
Theon Ochema dictus a Graecis, a quo navigatio quatridui pro-
munturium, quod Hesperu Ceras vocatur confine Africae iuxta
Aethiopas Hesperios/ Attamen duae potissimum causae sunt, qui-
bus hinc utilitatem percipere prohibemur. Altera est, per se sat
gravis, quod nori liquet, quonam loco Plinius vel eius auctor Theon
Ochema montem situm sibi finxerit. An te fugit, Plinii de
meridiana Aethiopiae ora opinionem a vera eius configuratione
longissime recedere? Accedit aliud quid, quod infra diligentius ex-
planabo: contendo enim, Plinii distantiarum notam manasse solum
ex ipsius Hannonis periplo eoque prave intellecto. Neque etiam
ex altero loco, qui aliquantisper placuit, capiamus licet, ubi pedem
figamus. Scriptum est V 10 ; a Bamboto fluvio montes perpetuos
usque ad eum, quem Theon Ochema dicamus, esse, inde ad pro-
munturium Hesperium navigatione dierum ac noctium decem per-
veniri: in mediis autem his locis Atlantem montem esse, a ceteris
omnibus in extremis Mauretaniae collocatum. Atque Bambotus
quidem fluvius, modo veram vocis originem perspexerit Bochartus *),
idem est atque Hannonis fluvius crocodilorum hippopotamorumque
plenus, a quo meridiem versus reapse colles ascendunt, vocati Los
MatiUos 3 ): sed per admodum exiguum spatium oram sequuntur,
quae mox humilis iterum et depressa porrigitur, ac ne tenuissimum

1) Mer, qui p. 140 obloquitur, ipse navem ad banc terram non appulit.

2) p. 714. cf. Vivien de St. Martin p. 386. Mueller p. 9. Kiepert p. 222.

3) cf. Fitzau p. 234/35.

Digitized by LjOOQLC

48 Caput I.

quidem vestigium nec vola est montis alti, qui c deorum currus'
iure dici possit. Si vero Plinii auctor ultra Juby promunturium ipse
longe progressus esset, quae invenisset, ita descripsisset, ut intellegi
possent; quod cum secus sit, apparet, eum pendere ex aliorum
fide et rettulisse ficta tantum, quae nec viderit quisquam nec
videre potuerit. Permira enim in eis quae sequuntur ignorantia est
et duplex maxime error: non solum Theon Ochema montem ponit,
ubi Hesperium promunturium ponendum erat, Hesperion promun-
turium, ubi Theon Ochema commemorari debuit, sed etiam Atlantem
in media deserta detrusit, quamquam nemo puto dixerit, ubi ille
quaerendus sit. Itaque unam video ex his angustiis effugiendi
viam: ut prorsus abiciamus in topographica quaestione decernenda
omnes has Plinii notas. Id unum postea reputandum erit, num
eius numeri ex undevigiuti Hannonis diebus qui inter Cernen in-
sulam et Hesperi promunturium intercedunt originem duxerint,
Atlas meridionalis ex eis qui ftaX&66Y\$ &yLexQrp;<p %a6^atv adiacent
montibus. Haud absimili vero modo ne mediocris quidem lux red-
undat ex eis quae porro leguntur apud eundem Plinium (VI 199),
ex Hesperio inde promunturio primum circumagere terrarum frontem
in occasum ac mare Atlanticum, id quod ex eadem illa prava de
Libyae oris opinione oriundum esse patet. Denique incredibiliter
ommum rerum confusio adaugetur eis quae subsequuntur verbis
(§ 200), quibus Gorgades insulae opponuntur Hesperi cornui, quae
revera obiacent N6tov xeQan. Quantopere omnia vel incerta va-
cill^nt vel obscura lateant, ipse Plinius optime persentiscit, cum
dicat (§ 201): r adeoque omnia circa hoc incerta sunt, ut Statius
Sebosus a Gorgonum insulis praenavigatione Atlantis dierum XL
ad Hesperidum insulas prodiderit, ab his ad Hesperu Ceras unius\
Plinianis autem apprime conveniunt, quae Solinus (229. 230 M.)
tradidit: novi inde nil discimus; nam satis habuit Solinus quae
apud Plinium inveniebat, exscribere et quantum eius fieri potuit,
magis etiam confundere et turbare. Neque mitius iudicium est de
Pomponio Mela (cf. IH 94 — 100). Denique quid opus est, Diodori
(HI 68) ceterorumque mythologorum monstra afferre? Restat igitur
unus Ptolemaeus: attamen ne is quidem praeter omnem exspecta-
tionem praestantiorem se praebet reliquis: ut enim alia mittam
explodendae eius auctoritati idonea, uno utar argumento, quo
omnis quaestio discernitur: ponit Daradis fluvii ostium (IV 6, 2)
sub 15° (cum revera exeat sub 28°): dein inde ab 11° meridiem

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 49

versus magnum habet sinum, qui finiatur Hesperio promunturio
sub 8°; attamen in aprico est, nos a Darate per 7 gradus proce-
dentes in eas incidere regiones, quas Hanno diu iam praenaviga-
verat, priusquam ad Hesperium promunturium appelleret. Singula
autem in Ptolemaei tabulis quomodo definienda sint, nondum huius
loci est persequi.

Iam ut quae hucusque exposui, paucis complectar, demon-
strasse mihi videor, etsi testimoniorum penuria non laboramus,
tamen nil eis contineri, quod non satis obscurum sit et inutile.
Quo magis miror, quod omnes adhuc philologi et geographi 1 ) id
affirmarunt potius quam iudicarunt disputando, veterum Hesperu
Ceras componendum esse cum hodierno promunturio Verde: quae
protulerunt, ut istam stabilirent coniecturam, non argumenta sunt,
sed verba: c C'est le point le plus occidental de toute 1'Afrique,
comme le cap Guardafui a 1700 lieues de la, presque sous le meme
parallele, en est le point le plus oriental. I/appellation de cap
Occidental a dft s'oftrir d'elle-menie a Tesprit des navigateurs:
aussi ce nom trouve-t-il dans la relation de Polybe, dans Ptolemee
et ailleurs et Ton ne saurait douter que notre cap Vert ne soit
le point auquel il s^applique' (cf. Vivien de St Martin p. 389).
Quod communi quidem fama decantatum est; attamen magnopere
vereor, ne a vero absit longissime. Unum addo: postquam hanc
sententiam nostrae aetatis viri docti sibi excogitarunt, quid hinc
proclivius erat, quam idem statuere de Hannone? Sed quid dico
proclive ? Necessario illa opinio etiam ad Hannonis periplum trans-
ferenda erat: nam reliqui geographi hucusque certe non penetra-
verunt, adiit certe has terras Carthaginiensium dux. Nihilominus
vero huius Hesperium promunturium vulgo autumant esse Gambiae
fluminis ostio propinquam insulam, cui cur illud nomen indiderit
Hanno, latet et semper latebit.

Sed quid laboramus explicandis quae et veteres scriptores
mira protulerunt et magis mira vidit nostra aetas, cum optimum
ducem ipsum habeamus Hannonem? Qui, etsi perplexis posterio-
rum saeculorum testimoniis nil adiuvamur, solus facit, ut ne sic
quidem quid statuendum sit haereamus. Convenit vero, ni egregie
fallor, id supra inter nos, in Carthaginiensium itinere porro ex-

1) cf. Vivien de St. Martin p. 389. Maeller p. 9. Forbiger II p. 881.
Bunbury p. 326.

Fischer, De Haunonis Carth. periplo. 4

Digitized by VjOOQLC

50 Caput I.

pediendo profieiscendum esse ab eo promunturio, quod nunc
audit Cap Mirik: unde si quinque dies oram sinuosam sequimur,
2500 stadiis emensis reapse pervenimus ad hodiernuni Cap Verde:
ut longam disquisitionem brevi praecidam, tribus verbis moneo,
Merium (p. 145) ita loqui: *Si Pile d'Arguin avait ete Cerne, il
n'etait pas necessaire de douze journees de navigation pour faire
les 130 lieues qui separent cette ile du cap Vert: il suffisait de
cinq ou six jours au plus/ Quam rationem plurimum commenda-
tionis habere fatendum est ; puto, et eam tenendam esse aliis quo-
que evincitur argumentis non infirmis.

Est enim hercle, in quo omnia itineraria a XV. saeculo ad
hunc usque annum conscripta consentiunt 1 ), promunturium Verde
maxime conspicuum omniumque nautarum in se convertit oculos:
c il est facile a reconnaitre aux deux mamelons qui le surmontent
et sur lesquels durant Phivernage passe une vegetation rabougrie,
contrastant assez nettement avec la cote qu'on a parcourue depuis
St. Louis et au-dela' (cf. Mer p. 145). De Fennero, anglico trier-
archo qui promunturium Verde adiit anno 1566, summatim haec
narrantur: *quoique n'ayant aucune mission a remplir lui et ses
compagnons ne resisterent pas au desir de voir de plus pres
la belle perspective qu'ils avaient devant les yeux' (cf. Treve
p. 44 adn. 4).

Adicio vero potiorem hanc causam, ex ipsa rerum natura
ipsoque promunturii nomine petitam. Occidua Libyae ora inde ab
initio usque ad promunturium Verde recta porrigitur linea, si
maiorem illum recessum , qui hiat infra Cap Blanco, neglegimus,
inter occasum brumalem et meridiem spectans: subito autem in
contrarium litus circumflectit, ita ut ad ipsum Cap Verde rectus
qui vocatur angulus efficiatur, et ad amussim inter meridiem et
ortum solis protensum tenet hunc cursum usque ad promunturium
Palmas. Ex veterum igitur opinione hodiernum Cap Verde ter-
minus est occiduae orae Libyanae, initium meridionalis. Itaque
vide mihi, quam commode declaretur, quo iure Carthaginien-
sium imperator ipsum hoc promunturium f E67ceoov Kegccg com-
pellaverit.

1) cf. Alv. da Mosto XXXIV ap. Ram. p. 190. 194. Tr&ve p. 44 adn.4.
Vivien de St. Martin p. 387. Eliae^e Reclus XII p. 175 sqq.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 51

Denique uno verbo aperiam, quid mihi videatur de mira illa
insula, quam Hesperi Cornui oppositam repperit Hanno. Non sane
nescius sum habere brevem eius descriptionem in quo offendamur.
Talis enim insula, qualis Hannonis expositioni respondeat — palam
id profiteor — neque meridiem neque septentrionem versus adiacet
promunturio Verde. Una tantum inest in ipso eo sinu, qui Dcikar,
Francogallorum colonia, tenetur, cui nomen inditur Goree: at non
ea est forma et specie, quae Hannonis titulo flagitatur 1 ). Aptius
fortassis conferantur the Madeleine islands, in quas in circum-
flectendo promunturio primas incidis, cuius rei certum videtur in-
dicium esse, quod nauticus ille Anglorum liber hisce eas depingit:
*The largest is shaped like a crescent, open to the westward and
is about 600 yards in length. It consists of a hard red rock with
some basalt and is destitute of any vegetation though it appears
that formerly a few baobab trees grew in its crevices/ In quas
insulas egressi sunt audaces illi saeculi XV. nautae teste Alviso da
Mosto (cf. Bamus. p. 190): r e passato il detto capo trovammo tre
isolette piccole, non troppo lontane da terra, disabitate, e copiose
d'arbori tutti verdi e grandi/ Vides quantopere abhinc conversa
sit earum facies. Itaque nil est ; quo vetemur statuere, the Made-
leine islands Hannonis aetate miram illam figuram praebuisse:
nam id genus insulae quantas subinde pati soleant mutationes,
nequit nescire, qui vel leviter has res attigerit et perlegerit quae
de hac materia copiosius explicavit Hahnius {Inselstudien p. 171).
Quamquam igitur de his cogitare veri haud dissimile mihi videtur,
tamen, etiamsi quis Hannoneae insulae hodie nullum superesse
vestigium autumet, non obstinate refragor. Gravissimam enim eis,
qui Hannonis periplo navabunt operam, hanc legem dico, ne ubi-
cunque singularis illius formae insula inveniatur, statim eam eandem
esse censeant atque Hannonis. Aliter vereor, ne similes admittant
errores, atque Mueller aliique permulti, qui in hodierna Orango
Carthaginiensium insulam se recognovisse opinati sunt, quamquam
nec mensurae quadrant neque ( E67C8qov KeQcctog nomen cum ea
conciliatur. Talis autem ratiocinatio duplici de causa necessitatem
non habet: primum eius figurae insulae haud rarae sunt, sicuti

1) Veteres huius insulae tabulae prostant in altero eius operis volumine,
cui inscribitur histoire generale des voyages II p. 447. 448/49, recentissimae
apud Faidherbeum, le Senigal p. 258; cf. Buettikofer, Liberia I p. 282.

Digitized by VjOOQLC

52 Caput I.

dilucide ostendunt Buettikoferi tabulae, quibus adumbratur ora
Ltberiana 1 ), attamen brevissimo saepe temporis spatio interiecto
deformantur. Potuit dein Hannonis insula aut Vulcania fuisse
quales omnes fere maiores quae occidentali Libyae litori obiacent 2 )
— haec est Humboldtii sententia, qui (Kosmos IV p. 287. 522,
Jcrit. Unterstwhungen H 95) similia ex aliis mundi regionibus con-
gessit — , aut lapis e coralliis conflatus 3 ). Nam huius generis in-
sulas in certo quodam processus gradu talem prae se ferre speciem,
qualis Hannonis descriptione postulatur, Peschelio nixus (cf. I 495)
affirmo, et praesto sunt, etsi in notissimis libris corallia in occidua
Libyae ora desiderari legitur (cf. Hakn 1. 1. tab.), qui contrarium
probent, veluti Aubeus (1. 1. p. 483) prope promunturium Blanco ex
profundo mari eorum bracchia extraxit: c seulement, a notre premier
mouillage sur la cote, a quelques lieues au Nord du faux Cap
Blanc, Tancre a rapporte un rameau de corail du plus beau rouge,
et dont les branches principales avaient plus de m. 25 de longueur.
J'ignore si ce produit est abondant en ces parages, et je ne cite
ce fait que parce qu'aucun des renseignements que j'ai pu recueillir
ne s'y rapporte': utriusque autem generis insulas aeris vi maris-
que haustu saepius brevi destrui nemo nescit. Sed utcunque hoc
est — nam liberum esto arbitrium incerta sectantibus — , revoce-
mus nos ab his rebus, quibus diutius nos immoratos videmus: id
certissimum est, hanc dubitationem — si est dubitatio — haud-
quaquam eam vim habere, ut tota mea explicatio inde labe-
factetur.

Quae in fine huius paragraphi adduntur apud Hannonem, am-
pliorem non exposcunt indaginem. Ex veterum auctorum numero
comparari iubeo quae traduntur apud Plinium (V 1), Melam (HI 9),
Solinum (c. 27), aperte derivata ex Hannonis periplo. E recentio-
ribus permulti vel levi bracchio tetigerunt hoc argumentum vel
uberius persecuti sunt; verum cum de re longo ex tempore satis
constet, eis qui ab interpretibus collecti sunt 4 ) locis novos addere

1) cf. Buettikofer, Mededeelingen over IAberia 1883; Liberia I 1890
II 1891.

2) cf. Suess 1. 1. II 156. Doelter Vulkane der Cap Verden 1882. Calderon
Bol. 80c. geogr. Madrid 1884 IX p. 377. Peschel-Leipoldt I 496 sq.

3) cf. Humboldt, Am. d. Natur* I p. 181.

4) cf. Mueller p. 12. Entz p. 44. Mer p. 48.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 53

inutile est. Si quis accuratissimam requirat descriptionem, eum
remitto ad Doelterum, qui totum caput XVlll (p. 194) de talibus
caerimoniis composuit 1 ).

Iam priusquam disputando progrediar, quoniam hoc stadium
pro virili parte emensi sumus, iuvat respicere, et quae hucusque
enucleavimus, certissimo firmare argumento. Perlegas enim velim
mecum haec Arriani verba, quae nemodum recte explanavit 2 )
(Ind. XLITT § 11. 12): "Avv&v 8% 6 AitSvg ix KaQ%ri86vog 6q^tj-
frelg v7cIq [ihv 'HQaxXeCag 6tr^Xag i%i%X&6&v i%co ig tbv n6vtov,
iv ccQi6xsQfi tijv Ai$vr\v yrjv g%a>v xal e6xe plv 7tQog &vi6%ovta
ijXiov 6 %X6og avttii iyiveto t&g ita6ag itivts xal tQitfxovta rj^BQag'
chg dh dii ig ^s6a^QL^v ifexQcxTtsxo, itoXXrfiiv &^fq%avirfiiv ivstvy-
%avsv i)dat6g ts &itoQiy xal xav^iaxc iitupXiyovtt xa\ Qva%i TtvQog
ig tbv %6vtov i\i$&XXov6iv. Ac primum leve est, sed non prae-
tereundum, quod Arrianum vel eum quem exscripsit auctorem
Hannonis periplum pleniorem in mensuris quidem adnotatis ante
oculos habuisse hic locus manifesto documento est: si enim distan-
tiarum numeri singulis itineris partibus additi non fuissent, unde-
nam potuit illa summa subduci, quae cur in dubitationem vocetur,
ne levissima quidem causa est? Itaque haud erravero fortasse,
quod in alia quoque peripli paragrapho distantiae notam inter-
cidisse infra demonstrare studebo. Sed redeamus ad Arrianum et
dicamus, quid rei sit! Atque qualem ille sibi finxerit orae figuram
et quanam commotus ratione, nunc non curo: id clarissima in luce
positum est ; ex eius opinione Hannonis navigationem ad orientem
solem conversam pertinuisse usque ad Hesperi promunturium, hinc
coepisse Carthaginienses meridiem versus cursum dirigere. Agedum
iam videamus, num Arriani numerus concinat cum eo quem nos
enucleavimus: namque a reliquorum interpretum commentis toto
coelo distat, et quod Mueller (p. 14) gloriatur, Arriani 35 diebus
respondere ex suo computo 37, id veritati prorsus contrarium
est: etenim ex eius tabulis (cf. prol. p. XXV) non 37% dies,
sed 44% usque ad Hesperu Ceras consummari, ipse nequit dif-
fiteri. Secundum nostram autem explicationem locorum adornatio
haec est:

1) cf. Ratzel, Vdlkerkunde I p. 616.

2) Noviseime desperavit Berger, Gesch. d. wiss. Erdk. d. Griechen III
1891 p. 73.

Digitized by LjOOQLC

Caput I.

Cod. 1

nos

summa

A freto Gaditano ad Thymiaterion dies ....

2 !

Inde ad Soloentem promunturium „ ....

- !

Hinc ad stagnum iancosum „ ....

% !

Inde ad Caricum Teichos usque „ ....

7V,

Hinc per Gytten, Acram t Melittan, Arambyn

ad Lixum dies

—

•%

Inde meridiem versus 2, versus ortum ad

Cernen insulam dies

Inde 1 ) ad montes silvosos „

Hinc ad vastum maris hiatum „

Inde ad Hesperi Cornu „

Manent igitur dHculi mei si a levioribus quibusdam rebus vel
suapte natura dubiis discesseris, prorsus recti atque integri.

Sed tandem aliquando pergamus et Hannonis iter ad finem
usque prosequamur! Videmus Hannonem ignibus cymbalorumque
strepitu perculsum celerrime Hesperi promunturii insulam derelin-
quere: xa%i> d' ix%Xev6avxeg^ inquit, xaQrmsifidiie&a %d)Qav SiaitvQOV
&viuandt(ov \ieax(r\v \Liyt6x)ov d* ait y avxr)g itvQ&deig Qvaxeg iv-
ifiaXov eig xr)v %aXaxxav. ( H yr) 8* vitb ^iQ\ir\g afiaxog r)v. Ta%v
ovv xaxet%ev a)ofir\ftivxeg aite7tXev6a\iev. TixxaQag d 9 r)\iiQag (pegd-
\ievot, vvxxbg xr)v yr)v a<pea)Q&\iev tpXoybg \ie6xrjv iv \ii<5co d' r)v
r)Xifiax6v xi TtvQ, xa>v &XXcov \tet£ov, &itx6\ievov 9 cbg id6xei, xcbv
ccOxqcov. Tovxo d* r)\iiQag ftQog icpaivexo \iiyi6xov, Se(ov "0%r\\ia
xaXov\ievov. TQixatot <?' ixet&ev itvQ&deig Qvaxag itaQa%Xev6avxeg
&(pix6\ied , a elg x6Xitov N6xov KiQag Xey6\ievov. 'Ev dh xa> \iv%cp
vrfiog r)v iotxvta tj) itQcbxrj, Xt\ivr\v i%ov6a' xa\ iv xavxji vr)6og
r)v exiQa, \ie6xr) uv&qcqthov ayQicov. HoXv dh itXetovg rfiav yv-
vatxeg 9 8a6etat xotg 6<b\ia6t,v ctg ot §Q\ir\vieg ixdXow ToQyaSag.
/ti&xovxeg 8\ avdQag \iiv 6vXXafietv ovx r)dwr}&rj\iev 9 &XX& itavxeg
(jilv) i%i<pvyov, XQr\\ivoflaxai '6vxeg xa\ xotg itixQOig &\iw6\ievoi,
ywatxag 8\ XQetg, ai 8&xvov6ai xe xa\ 6itaQ&xxov6av xovg Hyovxag
oirx r\fteXov eite6ftai. 'Aitoxxeivavxeg \ievzoi avxag i%edeiQa\iev xa\
xag SoQag ixo\it6a\iev elg KaQ%r\86va. Ov y&Q ixc iitXev6a\iev

1) Hinc quae sequuntur distantias emetiendas esse sponte patet, quod,
quamquam iustam causam non intellexerunt, recte tamen fecerunt Mueller
(prol. p. XXV) et Vivienus de St. Martia p. 401. Contra vix est, cur monea-
mus, turpiter lapsos esse eos, qui a fluvio crocodilorum pleno computum in-
stituebant, quem errorem praeiverunt Entzius (p. 39) et Mer nec satis cave-
runt alii (cf. Scharnick p. 398).

Digitized by

Google

De Hannonis itinere. 55

7tQ06a>tsQ<x), t&v 6ttov riuag iittXtit&vttov. Quod prima paragraphus
contraxerat vitium, egregia coniectura sustulit Mueller; idem
recte &v(ita(idt(X)v vocem cum antecedente vocula dtaitvQOv con-
iungi vetuit, qua id solum significatur, nimio solis ardore has
regiones torreri 1 ), quem intolerabilem esse ab omnibus viatoribus
repetitur. Minus de suffimentis adsentior interpretibus, qui vulgo
de fumo odorifero plantarum fragranter spirantium cogitant 2 ).
Faciliorem quae Hanno refert explicatum habebunt, si animo infor-
maveris quae Mer quamvis alio consilio dicit p. 43/44: C I1 n'est
pas un seul marin ayant navigue dans ces parages, qui n'ait re-
marque, comme Hannon, cette senteur aromatique particuliere dont
on est aflfecte souvent jusqu'a des distances assez eloignees de la
cote et que les matelots caracterisent en disant: ^a sent la terre.
Cest surtout apres un temps pluvieux, lorsque la brise du large
cesse et que le vent de terre s'etablit, que ces parfums, dont
Tatmosphere est chargee, arrivent jusqu'a bord.' Commentandi
denique operam exposcunt Qvansg illi itvQthdetg. Ac quamquam
qvcc% terminus ut ita dicam technicus usurpari solet montium
Vulcaniorum eruptionibus 3 ), tamen qui harum rerum vel tantillum
peritus est ; sine ullo errandi periculo contendet, tale quid ab
Hannonis relatione longissime remotum esse, etsi multi hanc inter-
pretationem non reformidaverunt 4 ). Nohdum sane nec confidenter
negare licet neque affirmare, utrum montes quidam huic orae adia-
centes ignivomi sint necne; nam de Kakoulima monte dubitat ipse
Reclusius (XH 332): *Est-ce un mont volcanique et voit-on, comme
le disent les indigenes, une legere colonne de fumee jaillir d'un
cratere terminal?' 5 ) At ipsa Hannonis verba talem explicationem
non admittunt: etenim cum eruptionibus coniuncta esse solent et
debent alia portenta miro atque horribili visu, quae ipsi veteres
saepiens describunt, veluti Vergilius (Aen. IH 571sqq.R.):
— horrificis iuxta tonat Aetna ruinis
Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem,
Turbine fumantem piceo et candente favilla,

1) cf. Doelter 1. 1. p. 238. Hann, Handbuch der Klimatologie p. 244 sq.

2) cf. Muller p. 12. Vivien de St. Martin p. 393.

3) cf. Nissen, italische Landeskunde I p. 279/80.

4) cf. Humboldt, hrit Unters. II 95; Ans. d. Nat I 181. Kntz p. 46.

5) cf. Vigne" bull. d. I. scc d. giogr. de Bordeaux 1886. VI.

Digitized by LjOOQLC

56 Caput I.

Adtollitque globos flammarum et sidera lambit;
Interdum scopulos avulsaque viscera montis
Erigit eructans liquefactaque saxa sub auras
Cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.
(Cf.Pind.Pyth.I20sq. [Gell. n. a. XVH 10]. Aetna 461 sq.) De his
omnibus nil apud Hannonem! Necminus improbanda, ut hoc quasi in
transitu significem, ea quam plerique proferunt sententia, Bruceum 1 )
laudantes, ubi haec leguntur: c Aethiopes Shangalli Africae gramina
a solis radiis exusta incendunt et hi ignes incredibili celeritate
atque impetu supra Africae latitudinem extenduntur et loca quae-
que invadunt, ubi exsiccata inveniantur gramina et fruticeta.
Postquam flammae omnia quae sunt arida in campis con-
sumpserunt, ad montium cacumina escendunt et reliquas plantas in
terrae faucibus, hiatibus, canalibus crescentes statim corripiunt.
Tunc ab altera clivorum parte per eosdem canales devolvuntur, in
quibus aqua delapsa erat et eo demum loco extinguuntur, ubi
montanus fluvius in mare effunditur. Ego saepe hoc spectaculum
vidi, et viatori et peregrino has flammas procul intuenti earumque
causam plane ignoranti sine dubio ardentes torrentes appareant
necesse est'. Haec Brucei explicatio ut specie quadam veritatis
commendatur, reapse tamen facile cognoscitur perversa. Etenim si
quae de occidentali ora similia narrantur 2 ) subtilius examinaveris,
ea potissimum in re videbis a Brucei narratione differre, quod de
torrentibus ignifluis qui in rivorum alveis ad oceanum devolvantur
ibi neque sermo est neque potest esse: nimirum tantum abest, ut
per dimidiam anni partem Senegambiae inferioris flumina exsiccen-
tur, ut aquis semper abundent: c toute la region du littoral qui
s'etend du nord-ouest au sud-est ; sur une longueur de 300 km. en
droite ligne, entre la Guine portugaise et les possessions anglaises
de Sierra-Leone, a re$u le nom de ^Rivieres du Sud*. Cette appel-
lation provient de ce que, pour les marins et les negociants, les
bouches des rivieres, ou penetrent les navires pour trafiquer avec
les indigenes, sont les seules parties du territoire ayant quelque

1) Reisen zur Entdeckung der Quellen des Nil II p. 525. cf. Mueller
p. 12.

2) cf. de Senegalis fluTii regione Mungo-Park (vers. Germ. p. 233), de
Sierra Leone Winterbottom (vers. Germ. p. 70), de Liberiae oris Buettikofer
1. 1. I p. 87. cf. Mueller p. 12.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 57

importance' 1 ). Itaque satis et inscite et insolenter excogitata illa sen-
tentia nequit probari. Nec propius a veritate abest, quod Mer p. 49 et
Trevius 39 protulerunt. En habes eorum verba: c C'est la region oit les
tornades, nom des orages de la cote occidentale d^Afrique, acquierent
1'intensite qui en fait un spectacle terrifiant. En juin et juillet, il
y en a souvent deux dans la meme journee. On entend d'abord
quelques lointains roulements de tonnerre et des eclairs sillonnent
la nue. Bientot ces eclairs deviennent plus vifs, plus multiplies,
les grondements du tonnerre plus nombreux, plus rapproches. Tant
que le nuage de la tornade ne s'est pas beaucoup eleve au-dessus
de la c6te ? les eclairs semblent partir de la cote elle-meme et
s'ecouler dans la mer comme des torrents de feu. I/illusion est
complete' 2 ). Quod ut ita esse demus — quamquam ad dubitan-
dum quam ad credendum equidem sum paratior — ; tamen haec
disputatio haud paucos scrupulos in animo meo reliquit — et
relinquet, puto, apud unum quemque — , num Hanno reapse ful-
gura ista nuncupaverit itVQ&deis jiiiaxag. Ceterum quae dudum
iam a Muellero refutata sunt (cf. p. 12), veterem cramben non
recoquo. Nobis, ut in pauca omnem ratiocinationem conferamus,
succurrunt quae Petrus de Cintra rettulit haec (cf. Ram. p. 200):
*e del capo (agitur de Sierrae Leone montibus) di detta montagna
andando circa miglia trenta piu oltra, si truova un' altra fiumara
grossa, che e larga, nella boca, da miglia tre: alla qual misero
nome il Fiume-Rosso: e questo, perche 1'acqua di questo fiume si
mostrava esser come rossa, per il fondo ch'era terren rosso' e. q. s. 3 ).
Elucet e brevissima hac descriptione, Portugallos XV. saeculo offen-
disse in eadem re ; quae olim Hannonis admirationem excitaverat,
etsi huius aetate latius videtur patuisse.

Sed possunt haec delibari solum et attingi, non enarrari: ocius
enim ad finem penetrandum est! Omnis difficultas, quae ultimam
itineris Hannonei partem obscurat, in eo posita est, quod hactenus
quantum scio omnes quattuor dierum navigationem computant ab
Hesperio promunturio ad Theon Ochema montem. Falso profecto.
Quid enim? Nonne expresse Hanno ait, se ab illa regione ignita

1) Reclus XII p. 328/29. cf. Doelter 1. ]. p. 211 sq. Buettikofer I p. 49.

2) cf. Robiou ap. Mer. p. 150. Buettikofer 1. 1. p. 51. Hann 1. 1. p. 250.
Fritz t Feriod. Erscheinungen p. 202.

3) cf. Buettikofer I p. 46. Reclus XII p. 372.

Google

Digitized by VjOOQ

58 Caput I.

suffimentorumque plena per quattuor dies iter continuasse? Habe-
mus igitur certum indicium distantiae notam in ea quae antecedit
paragrapho sive omissam esse ab eo, cui graeca punici tituli versio
vindicanda est, sive excidisse librariorum culpa: illud praeplacet,
quia iam Plinii auctor (VI 197) idem peccavit ac recentiores geo-
graphi neque Arrianus (Ind. XLIH 11. 12) ex more suo quot dies
Hanno ab Hesperi cornu ad Noti navigaverit nobiscum communicat.
Itaque cum vulgarem ratiocinationem Hannonis fides dissuadet, tum
ratio evertit. Ut enim interim concedamus, ab Hesperio promun-
turio progrediendum esse in computo instituendo, si a promunturio
Verde per quattuor dies oram praetervehimur, eum capimus trac-
tum, cui innumerae obiectae sunt Bissagos insulae: verum enim
vero non solum totum archipelagum, sed etiam terram continentem
planam et demissam esse nemo nescit 1 ). In eo vero quod dein-
ceps sequitur litore, duobus locis alti montes ad Atlanticum mare
procurrunt: alter hodie vocatur Sagres vel Kalcoulima, cuius cacumen
attollit ad 910 m. altitudinem 2 ), alteri sunt Sierrae Leone promun-
turii iuga, quorum qui summus est vertex Sugar Loaf appellatus
700 m. assurgit 8 ): unum vel alterum interpretes vulgo componunt
cum Hannonis Theon Ochemate 4 ), flocci facientes quae utrique

1) Tabulas earum in quibus iam disputatio versabitur regionum adhibui
has: Anglorum chartam maritimam: Biver Gambia to Cape Lopez; Hassen-
steinii mappam , qua delineatur ora inde a Gambiae fluminis ostio meridiem
versus patens (cf. Pet. ann. XXVIII 1882 tab. 13); Anglorum possessiones
adumbrantur compluribus tabulis, quae ibidem prodiere (cf. Pet. ann. XXIX
1883 p. 431. ibid. t. XI). Buettikoferi chartas Liberianas supra iam merito
laudavi. De singulis cf. Reclus 1. 1. p. 294. 327. 333. 343. 345. 373. 392. 398.

2) cf. Reclus p. 332.

3) cf. Reclus p. 345.

4) Kakoulima montem, qui altero nomine audit Sagres, intellegi iusserunt
Ukertus I 1, 66, Mueller p. 13, Vivienus de St. Martin p. 394, Goebelius p. 56,
Trevius p. 39. De Sierra Leone promunturio Forbiger II 880 (d'Anvillium se-
cutus) et Pescbelius p. 22 cogitaverunt. Gosselinius (1. 1. p. 93) eiusque pedi-
sequi Theon Ochema recognoverant in eis montibus, qui prope promunturium
Bojador ad mare accedunt, Heerenius II 2, 718/19 in promunturio Verde,
Mannertus (I 2, 49), Ritter (1. 1. p. 22), Bougainvillius (1. 1. p. 22) in colli-
bus quibusdam, qui inter promunturia Palmas et Three-Points conspiciuntur.
Denique Entzius (1. 1. p. 46) Hannonis montes componi voluit cum hodierno
Ningo Peak, Mer (1. 1. p. 52/53), Berlioux (p. 25), Scharnickius (1. 1. p. 398)
cum Kameruniis, qui supra Germanorum possessiones altissime in auras
attolluntnr, Adde, quod Humboldtius, kr. Unters. H 95 totam hanc narra-

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 59

interpretationi obstant impedimenta. Proficiscamur enim cum eis
ex Orango insula: tum ad Kdkoulima montem distantia minor est
quattuor diebus, ad Sierrae Leone paeninsulam autem quatriduo vix
conficitur navigatio ac ne vix quidem. Quae alii somniaverunt, in
censum omnino non veniunt. Ut dicam, quid mihi placeat, per-
verse procedebant, qui Theon Ochema montem cum hodierno nescio
quo monte conferre studebant, hinc definiebant N6tov KiQatog
situm: et iniuria Trevius affirmat (p. 38): 'Le nceud de la question
est au Theon Ochema': contrarium verum est et ex eo pendet tota
quaestio, ubinam Noti Cornu situm fuisse arbitremur; quo con-
stituto reliqua facili negotio diiudicabuntur. Dolendum vero iterum
nobis est ; quod veterum testimonia auxilium nobis non ferunt, cum
duobus tantum locis Strabonianis N6tov Kegag omnino commemo-
retur, qui nil cum Hannonis periplo commune habent. Ne quis
forte animum inducat, duo haec cornua iungenda esse, affero ea
Strabonis verba, quibus XVI 4, 15 p. 774C. Arabici sinus descriptionem
ad finem adducit : Elisl ds xal 6tr(kai xal /to/ttol IlvftoXaov xal Ai%a
xal nvftayyikov xal Aiovtog xal XaQv^Qtov xatcc tr\v yvcoQCfiov
rcaQaXlav ti\v aitb dsiQfjg pi%Qi> N6tov KiQeog, tb ds diaGtrjiia ov
yv&QiiLov. Eodem spectant quae leguntur XVI 4, 14 p.774C: Kal ts-
Xsvtalov axQCorriQiov tf(g TiaQaXiag tavtr^g tb N6tov KeQag. Kay^avti
ds tovto obg i%\ \t,s<$r\\i$Qiav ovxiti, tprfiiv (sc. 'AQts\iida)Qog\ s%o\isv
Xt,\iivcov avaygatpag otids t6it<ov e. q. s. Itaque nec haec nec quae
Ptolemaeus (IV 7, 11) de eodem orientalis orae termino meridio-
nali servavit, ad nostram rem faciunt. In tanta autem subsidiorum
penuria, cum Hannonis ipsius mensuras mancas esse viderimus, nil
relinquitur, nisi ut secundum solam probabilitatis speciem litem
componamus: quod si mihi concesseris, idem lubenter concedes,
quae adhuc a viris doctis prolatae sunt opiniones non nimis pro-
babiles esse 1 ). Ut enim primum omne praesidium eis eripiam:

tionem quae est de Theon Ochemate ab interpolatore intrusam esse censuit,
inde ortam, quod quae de Fortunatarum insularum summo vertice (Pico de
Teide) veteribus nota erant falso ad occidentalem oram translata essent.

1) Cum res summi momenti eit, non omiserim quae hucusque a viris
doctis prolatae snnt sententias congerere : Gosselinius (p. 94), Lelewelius (p. 88),
Humboldtius, kr. Unters. I 559 Hannonem pervenisse statuerunt usque ad
promunturium Bojador, ad Gambiam fluvium usque Benickenius (cf. Ersch. et
Grub. encycl II 2, p. 178); Heerenius (11*2, 718) et Forbiger (II 881) Noti Cornu
composuerunt cum hodierno Cap Roxo; Sierra Leone promunturium ei re-
spondere opinabantur Klugeus (ed.) et Peschelius (1. 1. p.23); Ukertus (I p. 66),

Digitized by VjOOQLC

60 Caput I.

quamquam unusquisque insolenter id gloriatur, reapse tamen con-
tigit nemini, ut insulam reperiret Hannoneae prorsus similem, nec
ulla spes est, fore ut inveniatur. Ego certe hac quidem in re
totus subscribo eis quae Trevius (1. 1. p. 41) posuit: ^Cest d'ailleurs
vainement que Ton rechercherait ces accidents dans des estuaires
qui meme, depuis des temps peu eloignes, sont devenus meconnais-
sables. D'apres Matthews, cite par Elisee Reclus, on observerait
sur la cote de Sierra-Leone de nombreux indices d^affaissement du
sol. D^anciennes iles de Testuaire des Scaries se trouveraient main-
tenant changees en bancs de sable sous quatre metres d'eau; Tem-
placement d'un fort bati par les Portugais, a dix km. de la rive,
dans Testuaire de la riviere de Sierra-Leone, se serait enfon^e a
plusieurs metres sous les eauxP TJt videas, quo perveniamus, si
isto tantum argumento nitamur, quasi in transitu moneo, optime
ex hodiernis insulis Hannoneae respondere quae nunc audiunt
Is. de Los 7 quas hisce depingit the Africa pilot: c Tamara island,
the westernmost and largest of the group, . . . is thickly wooded,
5 miles long and about a mile in breadth, its curved form adds
to the shelter it affords to the anchorage on the east side. Factory
island, the easternmost of the group is 4% miles in length . . and
in some places not more than a quarter of a mile across, it is
concave on its western side, and forms the eastern limit of the
anchorage. Rooma or Crawford island is about a mile long in an
east and west direction and lies nearly in the middle of the space
enclosed by Tamara and Factory islands'. Adde, quod a promun-
turio Verde accurate 7 dies distant hae insulae: itaque si eadem
via progredi vellem qua ceteri, tutissimum haberem, quo me reci-
perem, refugium. Sed nolo ita argutari! Accedunt autem duo
quibus recentiorum sententiae infringantur argumenta: ac de men-
suris quidem ipsis quantopere recedant ab Hannoneis, quid opus
est multa verba facere, cum ipsi qui verum fatentur viri docti

Kannegiesser (cf. Ersch. et Grub. encycl. p. 180), Mueller (p. 13), Vivienus de
St. Martin (p. 332), Meltzer (p. 245), Paulitzschkius (p. 1 1), Bunburyus (p. 326),
Trevius (p. 41), alii pro NotiCornu habuernnt Sherboro sinum. Robiou (1. 1. p. 210)
ad Monroviam, Liberiae oppidum, Carthaginienses provectos esse credidit.
Mannertus (1 2, p. 48) et Bougainvillius (1. 1. p. 25) Cap Three Pointe idem esse
censuerunt atque Hannonis N6tov Ksgag. Denique Entzius (1. 1. p. 47) meri-
dionalem itineris Hannonei terminum esse existimavit hodiernum sinum de
Benin, Mer (p. 53) et Scharnickius (p. 398) Calabar fluvii ostium r

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis itinere. 61

libere id concedant? Eo magis autem spero veniam dabis, si sin-
gulas istas minutias, quibus quisque hanc difficultatem tollere
studet, non in examen vocabo 1 ). Restat gravissimum: id enim salva
eorum auctoritate quaesiverim ex nostri saeculi interpretibus, qua-
nam causa Hannonem motum esse credant, ut unum alterumve ex
orae Liberianae vel Senegambiae inferioris 2 ) promunturiis portu-
busve N6xov Kigag vocaret? Non desunt, qui dicant, in hoc maris
tractu mutari fluctuum vim atque impetum 3 ): attamen hoc nihil
esse luculentissime demonstrant quattuor tabulae, quae delineantur
in clarissimo illo libro qui inscribitur Segelhandbuch fiir den
atlantischen Occan, herausgegeben von der DireJction der deutschen
Seewarte 1885 p. 24: nam qui a promunturio Spartel occiduam
Libyae oram prosecutus erat aquarum torrens, prope promunturium
Verde eam derelinquit ad occasum se convertens, cum bracchium
quoddam eius fluenti, quod orientem petit, septentrionem versus
paullulum ascendens litus usque ad hodiernum Cap Palmas con-
sectetur 4 ). Nonnulli vero eo procedunt, ut Noti Cornus nomen
ideo excusari opinentur, quod Sherboro sinus Hannonis insula meri-
diem versus claudatur: 'Le cap Sainte-Anne', inquit Trevius p. 41
— *prolonge a 1'ouest par les iles Tortues, qui paraissent en avoir
ete detachees, limite assez Testuaire du Sherboro dans le sud, pour
lui avoir merite la designation de Corne du Sud'. Plerisque haec
res cordi omnino non erat, uno excepto, qui eo maiore laude dignus
est, etiamsi ad verum non pervenit finem: scilicet Robiou in epi-
stula ad Merium data (cf. p. 153 adn. 1) scripsit de hac quaestione:
Vest ime consideration qui, il m'en souvient, m'avait beaucoup
frappe en 1859 quand je redigeais le travail publie peu apres
dans la Revue archeologique'. Itaque re in omnes partes diu
multumque considerata denique in eo substiti, ut intellegerem vel ut
modestius loquar, mihi viderer intellegere, Hannonem aliud pro-
munturium N6tov KiQag appellare non potuisse nisi hodiernum
Cap Palmas b ): hic ora in contrarium circumflectitur, hic ex Han-

1) Ferlegas quibus argumentis alius alium impugnet apud Merium
(p. 152 sq.), Goebelium (p. 54), Trevium (p. 44).

2) Nam has tantum regiones in iudicium venire non est, cur moneam.

3) cf. Rennell p. 704.

4) cf. Jarz, die Stromungen im nord-atlantischen Ocean 1877 p. 12.

5) cf. de huius promunturii vicinia eam commentationem, quam Schoen-
leinius inseruit ann. soc. geogr. Berol. voL X.

Google

Digitized by VjOOQ

62 Caput I.

nonis opinione terminari debuit meridionale Libyae litus, quod
coeperat ab Hesperio promunturio. Atque iure etiam ea re niti
licet, quod maris fluenta ad ipsum palmarum promimturium gravis-
simam subeunt mutationem, id quod disco ex hisce maritimi illius
libri (p. 396): c Das Fortschreiten der Schiffe auf dem Wege nach
Siiden vom Nordostpassat- zum Stidostpassatgebiet ist demnach ge-
wohnlich von einer Anderung der Stromrichtung von Siidwest (im
Nordaquatorialstrom) durch Siidost (Liberiakiiste) und Nordost
(Golf von Guinea) nach Nordwest (im Siidaquatorialstrom) begleitet' *).
Denique quae hodie promunturio Palmas sola obiacet Busswurm
island, ut Buettikofer, quem per litteras adii, benigne mecum
communicavit, lacum quidem continet, alteram insulam non; sed
quid de hac re sentiam, superfluum est repetere.

Haec si recte exposuimus, sua sponte inde consequitur, cuinam
loco Theon Ochema mons assignandus sit. Quae de eo veteres
narrant, aut aperte falsa sunt aut ambigua: duos Plinii locos supra
commemoravimus; qui restat (H 2, 38) plane inutilis est. Dein de
Melae relatione item res transacta iam est. Denique neque Ptole-
maei notae, quae mira laborant in his regionibus perturbatione
(IV 6, 9), lucem quaestioni affundunt neque geographus Ravennas,
qui (p. 8. 2) montes exhibet iuxta oceanum sitos, qui ardere ascri-
bantur. Itaque eam ingrediamur viam quam multo usu experti
fere sequi solemus et Hannonem solum ducem sequamur. Linteis
autem retro datis si a palmarum promunturio per tres dies reve-
himur, naves constituuntur haud procul ab hodierno promunturio
Mesurado. Iam vero obiciat fortasse quispiam, montes altos ibi
mari non appropinquare: cui offensioni etsi perfacile possim occur-
rere — nam Buettikofer, qua est humanitate, certiorem me fecit 7
ipsum Cap Mesurado prae ceteris eius orae montibus propter sin-
gularem suam formam speciem c currus' veteribus nautis praebere
potuisse — , tamen alio nunc animus inclinat: nimirum in ipsa pro-
munturii Mesurado vicinia ex alto prospiciuntur montes mediter-
ranei: f The high land in the interior', ait the Africapilot(j>.209), c is
visible from a considerable distance and is the first seen when appro-
aching the coast from the north-westward', et infra (p. 212): f inland
from it' (intellege illud promunturium, cui nomen est Bassa Point)
*distant 10 miles and bearirig N.-E. by E. ? there is a remarkable

1) cf. Pil Portogh. ap. Ram. p. 200.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis itinere. 63

hill named the Saddle, which rises 1070 feet above the sea, and
appears to be the western extremity of a range of high land, ex-
tending 24 miles in a south-east direction to mount St. John'.
Idem testatur Reclusius (p. 372): c au-dela' (dixerat ante de Mesu-
rado promunturio) *on yoit se profiler dans Tinterieur une chaine
de collines, atteignant 335 m. au point le plus eleve, dit Table-
mountain, plus loin, a Test de la baie de Grand-Bassa, se montre
la pointe de Tobacco-mountain' e. q. s. Huc igitur refero Han-
nonis narrationem. Simul id ex disputatione mea, opinor, colligi-
tur, qui illius phaenomeni natura Hannonem fugere potuerit, quod
permirum sane foret, si revera Theon Ochema et qui ei vicini
erant montes ex tam parvo vidisset intervallo. Cum vero haud
scio, an sententia mea firmetur ea re 7 quod in Portugallorum
charta nautica anno 1508 publicata, quae etsi artissimis vinculis
cum Ptolemaeo cohaeret, tamen saepissime in oris depingendis eius
rationes aspernatur, ipsis his montibus "Theon Ochema' nomen
adscribitur 1 ), tum ut omnis dubitatio mihi quidem tollatur, faciunt
quae Petrus de Cintra, alter ille medii aevi Hanno renuntiavit de
ipsius Mesurado promunturii regione, cum alioquin similia apud
eum non legantur (cf. Ram. p. 200): c e in questa parte videro
molti fuochi, quella prima notte, su per gli arbori e per la spiaggia,
fatti dalli Negri quando ebbero la vista di questi navilj, mai piu
da loro veduti'. Eadem igitur res eodem loco et Hannonis et
Petri de Cintra animum in se convertit: veram eius causam cogno-
verunt Portugalli, ijon cognoverant Carthaginienses.

Quae cum ita sint, non dubito, himc montium tractum eundem
putare atque Hannonis Theon Ochema, huius Noti Cornu idem
atque promunturium Palmas, cui appositae erant Gorgades insulae:
ita enim confidenter cum Osannio 1. 1. p. 548 scribo. Ceterum
simiarum illa species non erat ea 7 quae vocatur Orang - Utan
(cf. Mueller p. 13/14); ab his enim haec terra non infestatur: inco-
litur potius ab eis quae dicuntur Schimpanses 2 ).

Sed haec hactenus de ratione itineris Hannonei! Quod si totum
animo contemplamur, habuimus usque ad Hesperium promuntu-
rium 35 dies navigationis; hinc series locorum haec est:

1) Inserta invenitur haec charta Leleweli operi illustrissimo, quod in-
scribitur geographie du moyen-dge pl. 43. cf. v. II p. 146 sqq.

2) cf. Peschel p. 23 a. 4. Buettikofer I p. 266. Reclus XII 307. 380.

Digitized by VjOOQLC

Caput I.

Inde a promunturio Hesperio praeternavigatio

regionis suffimentorum plenae dies

Hinc ad Theon Ochema montem „

Inde ad Noti Cornu „

Cod.

4
3

nos

10
4
3

summa

45
49
52

Calculis igitur subductis idem efficitur numerus, quem Mueller
(prol. p. XXIV) computavit, quamquam singulae eius rationes mirum
quantum a nostris distant. Felicius autem, spero, quam ille iter
confeci neque quidquam inesse explicationi meae puto, quod
non magna videatur probabilitate commendari. Quod debemus
Hannonis potissimum axQifteia, quae in ordine narrationis per-
spicua et in locorum regionumque nominibus, situ, ambitu, distan-
tiis accurate definiendis posita praecipuam geographi laudem con-
stituit, ita ut vera cum gloria de eius narratione praedicet Bunburyus
(p. 322): "Their simplicity and clearness, when considered alone,
will indeed be found to present a striking contrast to the con-
fusion in which they are mvolved in the hands of later geo-
graphers.'

Paucissima, quibus tota haec disputatio suppleatur, super-
sunt. Non enim ab instituto nostro alienum erit, curatius tractare qui
praeter Hannonem de occidua Libyae ora egerunt quique aetatem
tulerunt scriptores: Scylacem, Plinium, Ptolemaeum: nam Ravennatis
Cosmographiam (HI 11) et itinerarium Antonini (p. 3) quippe quae
ultra Sala fluvium non multum procedant meo iure neglegam.

Qui vero primus collaudandus mihi venit Scylax (§ 112)
narrat, in mare exterum navigantibus occurrere peramplum sinum
Cotes appellatum, qui pertineat usque ad promunturium Hermaeum,
quod ipsum duorum dierum navigationem distare ait ab Herculis
columnis: in medio sinu esse Pontion urbem, cui adiacere Cephe-
siadem lacum. Iam vero exploratissimum est, Hermaeum promun-
turium quaerendum esse inter hodierna flumina Ikken et Cherrat,
ubi altissimorum montium radices propius ad mare accedunt: Vest
a partir de Toued Ikkem, du reste, que la route du littoral devient
dangereuse: les hauteurs qui la dominent se rattachent, comme
nous Tavons dit ; aux montagnes berberes (cf. Tissot p. 282 x )).

1) Accuratissimam tabulam adnexuit Beaumier commentationi suae,
quam inscripsit: itin&raires de Tanger a Mogador: cf. bulL d. I. soc. d. ffiogr.
de Paris 1876 p. 241.

Digitized by

Google

Eeliqua de Libyae ora occidentaii memoria (Scylax). 65

Neque etiam de reliquorum interpretatione habeo, in quo discrepem
a Moversio (II 2, 540) et Muellero (p. 91), qui Cephesiadem lacum
rettulerunt ad eam paludem, quae hodie audit Merdja Bas ed-Dura.
Meum solum est , paucis refutare qui oblocuti sunt Vivienum
de St. Martin (p. 351 sqq.), Tissotium (p. 195 sqq.), Goebelium (p. 10),
qui Cephesiadem lacum extitisse quondam putant, ubi nunc sunt
campi lutosi (bas-fonds) fluviorum Mharbar et Tahaddert, cum
Hermaea faioa eis sit Bas el-Koaas, 20 m. p. a promunturio Spartel
dissitum. Attamen anceps esse non potest iudicium, cum duplex in
his lateat error: nam neque bidui iter iste locus distat a Cap
Spartel neque tridui a Cantin promunturio *). Quod si quis conces-
serit, habebit, cur quae iidem de Scylacis sinu protulerunt reiciat:
melius, opinor, argumentabimur, si e Scylacis numeris id eli-
ciemus, Cotes sinum porrigi inde ab Ampelusia promunturio usque
ad Hermaeum, quod non mirabitur, qui meminerit, quantopere
veteres saepius sinus nomine abutantur 2 ). Nihil aut non multum
certe a Scylace differunt Strabo (XVH 3, 2 p. 825 C) et Plinius
(V 1, 9), quorum ille 'E^ijtoQiocbv x6lnov itgbg vdtov rtp Ai\&
xcci talg K<bts6v 7iaQccxeL{i£vov facit, hic Sagigi sinum (ita Leid.
cett. Sagici, Sagaci } Sagyzi, Sagxtti) a Lixo incipientem: utrique
nomini eandem vim esse primus Bochartus perspexit (p. 644), cui
assentiebantur Moversius (H 2, 540), Mueller (p. 92), Tissotius
(p. 230). Finem eius Ptolemaeus (IV 1, 2) sub 34° 10' ponit post
Suburis, ante Salatis ostium. Restat Pontion urbs in medio sinu
sita 3 ): cave igitur ne eam situ respondisse credas Hannonis
Thymiaterio (cf. Mueller p. 91. Mannert X 2, 470); nam haec
colonia proxima fuit meridionali sinus termino; Scylacis oppidum
ei attribuendum est loco, quo hodie invenitur Ain-bu-Ali vicus.

Qui vero deinceps sequitur apud Scylacem Anides fluvius vel
nominis similitudine non diversus esse demonstratur a Plinii (V 1, 9)
Anati flumine, quod indigenarum voce (cf. Plin. V 1, 13) Ptolemaeus
(IV 1, 2) Asanam (fuitne Anasam? 4 )) nuncupat; distat a Sala 150,
a Lixo 205, ab Atlante 496 m. p.: quae tres mensurae aperte nos
ducunt ad hodiernum TJm er Rbia, quem Tissotius, qui de Anide

1) cf. Mueller ad Ptol. IV 1, 2 p. 574.

2) cf. Mueller-ad Ptol. IV 1, 2 p. 575.

3) Quae de hac Mueller docuit ad Ptol. IV 1 , 2 p. 576 minus mihi
probantur.

4) quod suspicatuB est Curtius Wachsmnth, praeceptor optimus.

Fischer, De Hatraonig Carth. periplo. 5

Digitized by LjOOQLC

66 Caput I.

falsissimum iudicium tulit (p. 199. cf. Vivien de St Martin p. 352/53),
ita describit (p. 237): c L'Oum er-Rbia ,la mere des paturages' est,
apres le Sbou, le cours d'eau le plus considerable du Maroc. Son
large estuaire, ensable aujourdTiui a la barre, mais encore profond
de 20 brasses sous les murs d'Azemmour, justifie la description de
Pline: marino haustu, sed portu spectabile/ De Lixo nulla con-
troversia est, quin sit hodiernus Ued el Kits, qui ipsum nomen
per tot saecula ad hunc usque diem servavit. Quocum bene con-
ciliatur, quod a Lixo meridiem versus ponuntur Crathis fluvius et
Thymiateria urbs. Jam vero quis non animadverterit, eandem orae
regionem quam modo persecutus erat iterum persequi Scylacem?
Nam Lixus a Cephesiade lacu septentrionem versus exit, Crathis
et Thymiateria ab Hermaeo promunturio ad septentrionem sunt.
Vides igitur, me adstipulari ei sententiae, quae primum auctorem
habuit Carolum Mueller (p. 91), quainquain, sicuti infra appa-
rebit, aliam ex hac observatione faciam conclusionem : Vivienus de
St. Martin (p. 352 sqq.) et Tissotius (p. 195 sqq.) vanis argumentis
Scylacis locorum ordinem defendere studuerunt. Si vero nunc quae-
rimus, quaenam erroris causa Scylaci extiterit, mihi longe secus
videtur ac Muellero. Qui inde natam esse censet confusionem,
quod in Scylacis fonte post Anidem fluvium mentio iniecta fuerit
eius Lixi, qui ad Saharae initium eructet: ex ordine igitur enu-
merari Cephesiadem lacum, Hermaeum promunturium, Anidem
fluvium, Lixum; unde ineptissime Scylacem revertisse ad eum
Lixum, qui non ita longe a freto Gaditano absit. Attamen
facili opera haec stare nequire intellegitur. Non potuit enim
Anidem excipere meridionalis ille Lixus: immo laudanda erat
antea et laudabatur certe — nam prima tertiaque narrationis
pars arte vel distantiarum numeris iunctae sunt — r 2fy/uu'a Hxqcc.
Praeterea id satis videtur memorabile, borealem quidem fluvium
audire Lixum, meridionalem, si recte Scylacis verba emendavimus,
Lixionem; itaque fieri non potuit, ut auctoris oculi ab altero ad
alterum aberrarent. Equidem hanc proposuerim explicationem:
enumerantur in itinerario Antonini haece mansiones (p. 3 ed.
Parth. et Pind.):

A Mercurius Sala mpm. XVI.

Thamusida „ XXXH.

„ XXXTT.
Frigidis „ XXIV.

Digitized by LjOOQLC

fteliqua de Libyae ora occidentali memoria (Plinius). 67

Lix colonia mpm. XVI.

Tabernis „ XVI.

Zili „ XIV.

Ad Mercurios „ VI.

Tingi colonia „ XVIII.
Atque de priore illa exploratione ad Mercurios, quae a Sala urbe
abest XVI m. p. supra vidimus (cf. Tissot p. 282). Cognominis
viculi ruinas prope hodiernum Dchar Djedid non procul a Zili urbe
in colle cui nomen est El Garbiya detexit Tissotius (p. 268/69).
Ergo percommode quod in meridionali orae tractu factum est
transferemus ad borealem et statuemus, quod proxime illam statio-
nem excurrit promunturium (cf. Tissot p. 196, Vivien de St. Martin
p. 352) a Mercurio nomen accepisse: a septentrionali igitur Hermaea
aKQcc proximus erat Lixus fluvius, ab australi Anides; Scylax qua
erat festinantia eas confudit atque hinc omnis perturbatio orta,
quam ipse sensisse videtur, cum post Thymiateriam urbem iterum
in Hermaeum promunturium incideret. De Soloente vero non habeo
quod addam eis, quae supra exposuimus, idemque cadit in Lixionem
flumen et Cernen insulam; quae deinceps sunt ultra Cernen, navi-
gari non amplius posse propter brevia maris et algas legimus
neque est, cur cum Muellero putemus, simulasse hoc Scylacem,
quippe cum ad ea devenisset, quorum nullam habuisset cogni-
tionem: nam reapse algae ibi Libyanae orae appropinquant
(cf. Peschel, Gesch. d. ErdJc. p. 25 adn. 3. Humboldt, Jcrit. Unters. II
p. 65 sqq. Muellenhoff I p. 78).

Tantum de Scylace; accedo ad Plinium! Qui post columnas
Herculeas sitas fuisse dicit Lissam et Cotten urbes. De hac non
dubitatur, etiamsi alioquin Cotes aut sinus est (cf. Scyl. 112) aut
extremum Mauretaniae promunturium (cf. Ptol. IV 1, 2): vide-
licet viculus erat non longe a cognomine promunturio dissitus
(cf. Tissot p. 187); de illa quoniam nondum recte iudicarunt viri
docti copiosius disputandum est. Circumspicientibus autem no-
bis, quinam huc referendi sint veterum auctorum loci, primus
occurrit Strabo, qui XVH 3, 2 p. 825 C ita loquitur: ithf\6iov
de tcctg K6te6t tcoU%vvov {ilxqov vxho x% &ccldttr}g, otisq Toiyyu
(Toiyxcc E. Tiyya edd. ante Cram.: Aiyya coni. Wilmannsius in
C. I. L. VHI p. 855 perperam) xcdovtiw ov fiaQficcQOL, Avyya 8'
b 'Aoteiiid&oog 7tQ06r\y6QSVKSV , 'EQatoG&svrjg ds Ai\ov m xsvtai d'

Digitized by VjOOQLC

68 Caput I.

uvtfotOQ&iiLOv rotg radsCQOtg iv SidQpati titadCwv dxtaxotiCav, f o6ov
sxdtSQa 8ii%si tov xata tag 2kr[kag %OQ$pov. Eodem pertinet
quod Strabo XVII 3, 8 p. 829 C exhibet: y AQtspC$(OQog d' 'EQaxotftivsi
jiev avtikiysi) Sioti ACfcov tivd yrfii %6Xiv %sq\ ta axQa tr}g MavQV-
aCag ta s6%sQia dvtl Avyy6g. In duobiis his locis Strabonianis
duo sunt, quibus offendor: primum id non capio, quomodo una
eademque urbs et prope Cotes promunturium esse potuerit et
octingenta stadia distare ab Herculis columnis. Dein latet, quo
iure Strabo parvulum oppidum Lixum nominaverit; nam temere
agat, qui id dictum esse autumet de ea urbe, quae Lixi ostio
adiacebat: quae et vetustis temporibus insigni fuisse videtur magni-
tudine (cf. Scyl. § 112) et Romanorum aetate magnopere floruisse
(cf. Plin. V 1, 3. Solin. 243. Itin. p. 7). Quam difficultatem Barthius
( Wanderungen I p. 19. 49), cuius vestigiis institit Mueller (ad. Strab.
p. 701. 5. ad Ptol. IV 1, 2 p. 573), ita removere studuit, ut T^Cyl
in Tingi oppidi variis nominibus haberet. At quaenam hinc
nobis efflorescat utilitas non assequor; nam neque alterum illud
nomen neque distantiarum nota ad hodiernam Tanger quadrant.
Quodsi vero Tissotius (p. 204) id verisimillimum duxit, Punicum
nomen ACy% berberice dictum esse TUy%, hanc autem formam
abisse dein in Eratosthenicam illam TQtyfc, post ea quae supra
monui eum impugnare supervacaneum est. Equidem ad hoc auxi-
lium descendo, ut contendam, Strabonem duo oppida confudisse,
quod vitium saepe commisit Amasensis, non vero Lixum occiden-
talem et Tingi, sed illam cum cognomine urbe perparva, quae
ad Cotis promunturii radices sita erat: ita optime explicantur et
Strabonis duo illi loci et Plinianus modo laudatus, optime denique
etiam Stephani Byzantii duae glossae, quarum altera legitur sub
lemmate ®Qlyx% ubi haec: 0Q(yxri %6Xtg %sq\ tag Et^Xag. 'Exa~
tatog 'AtiCa, altera sub voce 0Cyy% ubi scriptum est: ®Cyyr\^ %6Ug
Ai$vr\g. *Exatatog %SQLrjyfj6si. Hecataei ®Qiyxr\ manifesto non
diversa est ab ea urbe, quam barbaros T^Cyya vocare Strabo
testatur; itaque vulgo eadem habetur atque hodierna Tanger^ cum
vero haec aperte significetur altero quoque illo fragmento (cf. Mela
I 5, 26. Strabo XVH 3, 6. Plut. Sert. 9. Forbiger, Hdb. H 874/75.
Wilmanns C. I. L. Vlll 854), aut Hecataeo opprobrio dant, eum
duas eiusdem nominis formas in duo oppida male distraxisse
(cf. Meineke edit p. 318, 5. Mueller ad Ptol. IV 1, 2 p. 574), aut
Thingen nomen saepius in Libya obvium (cf. MueUer ad Ptol. IV 1, 3

Digitized by VjOOQLC

Reliqua de Libyae ora occidentali memoria (Pliniua). 69

p. 580) ad ignotam aliquam Libyae urbem revocant. Neutrum mihi
probatur. Immo reddamus Hecataeum immerito crimini exemptum
suo honori; nam optime ®lyyr\v appellavit hodiernam Tanger, ®qlywf\v
veterum Lixum urbem Cotibus ipsis adiacentem, quod oppidulum,
Strabonis iam aetate exigui momenti et ignobile, Plinii temporibus
prorsus interisse videtur; aliter enim hic non dixisset: 'fuerunt
ultra columnas Lissa et Cotte urbes'. Cum huius autem senten-
tiae probabilitate haud scio ? an proximo vinculo alius rei quamvis
dubia memoria coniuncta sit ? ad quam nunc paucis transeo. Erat
fabula notissima, Tingi aedificatum esse ab Antaeo (cf. Mela I 5 ? 26.
Plin. V 1 ? 2. Plut. Sert. 9) vel a Sophace filio Herculis et Tingis
mulieris, Antaei quondam uxoris (cf. Plut. 1. 1.; cf. Movers, Phoen. H
2 ? 536). Iam vero ? cui non admodum mirum videtur ? quod Antaei
sedes et a Plinio (V 1 ? 3; XIX 63) et a Strabone (XVH 3 ? 8 p. 829 C;
cave enim ? ne cum Grosskurdio IH 422 ? Forbigero H 875 ? Wilmann-
sio 1. 1. Aiyyl mutes in TiyyC) ad occiduae orae Lixum transferuntur?
Cuius rei quaenam praecipua causa fuerit ? nobis in promptu est
conicere: scilicet cum Lixus septentrionalis ? cui propinquum etiam
est vastum Antaei antrum (cf. Barth, Wanderungen I p. 13) ? magis
magisve in dies attenuata denique ex hominum conspectu abisset,
posterioris aetatis geographi, qua erant stultitia, deletae huius urbis
inscii quae de illius vicinia fama narrata erant non dubitanter ad
Lixum fluvium et quod eius ostium tenebat oppidum reiecerunt, et
huc migravit etiam Antaei specus, quod a Melarecte ponitur ad
Ampelusiam promunturium (cf. I 26).

Sed diutius quam vellemus huius loci interpretatio nos tenuit;
itaque ocius revertamur ad Plinium. Cum vero quae deinceps apud
eum commemorentur maximam partem constent ? par videtur et
tutius, perpaucis defungi in re eiusmodi, in qua ut fueris longior
tamen non multum profeceris: Tingi est hodierna Tanger (cf. Tissot
p. 180. Vivien de St. Martin p. 133. 349), Zulil AziU (cf. Tissot
p. 200. Vivim p. 349/50), Lixus El Araisch (cf. Tissot p. 203 sqq.
Vivien p. 353/54). Quod proximum est oppidulum Mulelacha, situm
in promunturio inter Lixum et Sububam fluvios, quaerendum est in
Moula Bou Selham vico: c La pointe de Moula est le seul accident
que presente le littoral entre El-Araich et Tembouchure du Sbou ?
le seul point, par consequent, qui satisfasse a Tiudication de Pline'
(cf. Tissot p. 221. Vivien p. 356). Nec minus certa res est de
Sububa et Salat fluminibus: 100 m. p. a Lixo abest hodiernus Bu

Digitized by VjOOQLC

70 Caput I.

llcgreg (cf. Tissot p. 231. Vivien p. 355); quod vero Plinius
Sububam medium pouit inter Lixum et Salat, cum Ptolemaei
notae (IV 1, 2) optime respondeant praesenti rerum naturae,
hic error inde deducendus mihi videtur, quod Sebu sinuosus flexi-
bus pervagatur campos, ita ut Banasam coloniam praeterfluens
reapse a Lixo distet 50 m. p.

De Anati supra iam dictum est; ab eo XIX m. p. ducunt ad
hodiernam Masagan 1 ), quacum Plinii Rutubin componas; apud
Ptolemaeum (IV 1, 2), ut passim, sic hoc quoque loco duorum
nominum ordo inversus est. Dein a Soloente promunturio meridiem
versus ponitur Rhyssadir portus, quem non diversum esse ab
Agadir urbe haud improbabiliter coniecit Tissotius (p. 255). Qui
sequitur Quosenus fluvius, me quidem iudice nulla est controversia,
quin idem sit atque Ued Sus 2 ) 7 nec minus certum, Masathat flumen
quaerendum esse in hodierno Mesa 3 ). De Darate denique Vivienus
et Tissotius recte iam iudicarunt. Restat ut pauca de eis notis
proferam, quae indigenis tribuuntur apud Plinium (V 13). Atque
primum quidem quod a Salate fluvio ad Asanam CL m. p. com-
putantur, hinc perspicuum fit, iustis multo maiores esse illorum
mensuras: itaque nil mirum quod inter Fut flumen et Atlantem
montem intercedere videmus CC m. p.; nimirum, sicuti evincitur
collatis Ptolemaei tabulis (IV 1, 2), illud est Ued Tensift% hic
referendus ad promunturium Gir. Medius autem inter utrumque
egreditur Ivor fluvius, qui nescio an intellegendus sit hodiernus
Ued el Kseb, quem solum inter Tensifk et Sus flumina non spernenda
esse magnitudine constat 5 ).

Adflictiore condicione sunt quae adnectit Plinius: inducitur
sinus DCXVI m. p. Dubitantes nos de hac re et quo nos con-
vertamus circumspicientes ad se vocat Ptolemaeus (IV 6, 2), cuius
*E6n£Qt,os xdlxog initium capiens 4 gradus meridiem versus a
Darate flumine, circuitum habet.250 m. p. f ostium 215; itaque

1) cf. Vivien p. 360. Tissot p. 237.

2) Vivieni Ued Ghisser (p. 371) e tabulis hodie omnino evanuit.

3) Plane perversa de eo est Vivieni sententia (p. 373), cum Tissotius
(p. 256) iudicium de his omnino cohibuerit.

4) cf. Vivien p. 362. Tissot p. 252.

5) Lapsi sunt Vivienus, qui inter Fut Anatimque fluvios Ivorem
interposuit, et Mueller (ad Ptol. IV 1, 2 p. 679), quem ideo opinio fefellit,
quod Atlanti hoc loco respondere sumebat promunturium Nun.

Google

Digitized by VjOOQ

Reliqua de Libyae ora occidentali memoria (Ptolemaeus). 71

adinodum probabilis fit Muelleri coniectura, qua (ad Ptol. p. 733)
eundem hunc numerum CCXVI m. p. Plinio reddidit. Cur vero
postquam hoc perspexit Mueller aperta fronte secum ipse pugnans
Ptolemaei sinum ad promunturium Barhas usque pertinentem
fecerit, non liquet et haud absimili modo me fugit, quanam
nixus ratiocinatione Ptolemaei 2h&%iQa Pliniique Salsum cum
hodierno Senegale composuerit. Si ? ut flagitant Ptolemaei notae,
aliquantum spatii progrediamur, pervenimus in eam regionem, ubi
revera inter hodierna promunturia Juby et Bojador ora magnum
efficit curvamen, quius ambitus a Plinii Ptolemaeique numeris haud
quaquam discrepat. Itaque aliqua certe cum confidentia affirmo,
huc sinus nomen translatum esse a veteribus. Unde concludo,
Salsum fluvium quaerendum esse in hodierno Sakhiet el Hamra:
quae observatio eo nititur fundamento ? quod Plinii Salsum et
Ptolemaei 2Jtd%cQa componendos esse felici qua pollet sagacitate
detexit Mueller 1 ); utraque enim voce (quae quo iure huius orae
fluminibus indatur, ostendit Quedenfeldtius 2 )) idem videtur signifi-
cari; 2ji&%iq autem sub eodem fere recensetur gradu, quo ipsum
sinus caput. Quae vero agmen claudunt apud Plinium non solum
precaria, sed plane inutilia et abicienda esse 7 supra, spero, tibi
persuasi.

Bene pol factum esse in tanta rerum iniquitate dixeris forsitan
quod Ptolemaeus laborantibus nobis opem ferat. Attamen ut et
breviter et graviter dicam, adeo non eius opera certum fundamen-
tum quo tuto confidas paratum est, ut multa insint in eius tabulis
aut a probabilitate omni aut ab ipsa veritate aliena. Ac primum
in universum haec praemiserim 8 ): cum revera ora a promunturio
Spartel usque ad Cap Verde per 12 longitudinis gradus occidentem
versus tendat, hinc demum ad orientem se convertat, in Ptolemaei
descriptione ab ipso Spartel promunturio orientem versus deflectit
neque tamen longe recedit a recto itinere. Neque vero solus orae
cursus a Ptolemaeo falsissime delineatur, sed etiam singulae di-
stantiae incredibilem in modum vitiosae sunt. Atque levioribus qui-
dem mendis inquinatur orae Mauretaniae, quae proprie dicitur, de-
lineatio (ca. 4800 stadia apud Ptolemaeum: 4200 nobis), etsi cum

1) ad Ptol. IV 6, 2 p. 733.

2) Zeitschr. d. Berl. Ges. f. Erdk. 1887 p. 427.

3) cf. Mueller ad Ptol. IV 6, 1 p. 729 sqq.

Digitized by LjOOQLC

72 Caput I.

ab eodem meridiano fere non recurrat qui inde efficitur error 3° 25'
est; nam qui inter Cotes promunturium et Atlantem maiorem
intercedunt 9° 25' (= 7° 42') respondent revera 6° 12' (== 5° 10'
nobis). Quamquam vero hinc non potuit non aut ambiguitas aut
error quibusdam in locis oriri ? multo gravius tamen et quod omnem
iustum modum excedat alterum vitium est; interponuntur enim
inter Atlantem maiorem, hodiernum promunturium Gir (26° 30 '),
et Daratem fluvium (15°) in Ptolemaei tabula 11° 30' (= 9° 35'
nobis), cum vera distantia sit 2° 10'. Quaeritur, undenam tanta
confusio nasci potuerit. Mueller (ad Ptol. p. 730) causam erroris
ex Fortunatis insulis Daratis ostio oppositis, quibus idem accidit,
scilicet ut iusto magis meridiem versus removerentur, deducendam
esse ratus, profectus est ex eis numeris, quos Plinius (VI 32, 202) e
Statio Seboso servavit. Tradidit audax hic nauta, Iunoniam insu-
lam abesse a Gadibus DCCL m. p. (6000 stadia), ab ea tantundem
ad occasum versus Pluvialiam Caprariamque, ab eis CCL m. p.
(2000 stadia) Fortunatas contra laevam Mauretaniae in octavam
horam solis (cf. geogr. Rav. p. 8. 162). Iam vero Ptolemaeus
(IV 6, m)"HQ<xg vvfiov tfv Ttax AvxoUXag ponit sub 8° 23° 50',
cum Gades urbs sita sit sub 5° 10' 36° 10': intercedunt igitur
12° 20', qui in eodem meridiano efficiunt 771 m. p. sive 6166 stadia,
ita ut reapse eundem fere habeamus numerum, quem Statius
Sebosus praebuit. Quae res Muellero ansam dedit, ut Ptolemaeum
ita Sebosi notis abusum esse statueret, ut Pluvialiam Caprariamque
insulas 750 m. p. intervallo interiecto meridiem versus ab Iunonia
collocaret. Quod mihi summopere displicet; nan\ non solum Sebosus
Pluvialam et Caprariam disertis verbis a Fortunatis insulis seiungit,
cum Tlkovltala et KaitQaQla 1 ) inter Ptolemaei Fortunatas medium
teneant locum, sed etiam eas non ad austrum sitas facit ab Iunonia
illa boreali, sed occasum versus. Haec satis sunto ad refellendas
Muelleri suspiciones.

Priusquam vero pergamus, quoniam de ipsis his insulis deque
Statii Sebosi itinere quaedam indagare licuit paullo reconditiora,
sic paucis accipite!

Rettulit Sebosus, a Gadibus DCCL (6000 stadia) abesse
Iunoniam: cuius mensurae si rationem habemus, aperte deducimur

1) cf. Mueller ad Ptol IV 6, 1 p. 730.

Digitized by VjOOQLC

Reliqua de Libyae ora. occidentali memoria (Sebosus). 73

ad hodiernam Madeiram 1 ). Ab hac autem insula DCCL (6000 stadia)
computavit ad occasum usque ad Pluvialiam Caprariamque, qua in
re vulgo nostrae aetatis viri docti Mannertus (X 2, 625), Lelewelius
(p. 137), Forbiger (II 890) aliique permulti usque ad Muellerum
(ad Ptol. p. 730) turpiter errasse censent Sebosum: nam inter
Madeiram et Canarias insulas non modo intercedere 300 tantum m. p.,
sed etiam non ad occasum, immo ad meridiem ortumque solis
Canarias inde a Madeira insula quaerendas esse: cui sententiae se
addixit etiam, qui de Seboso singularem commentationem inseruit
Bergkii et Caesaris annalibus (Zeitschr. f. Alterthumsw. 1852 nr. 3.
p. 17 sqq.), Hudemannus. At modo sequamur accurate Sebosi
notas, et aut magnopere fallor aut continget nobis, ut ab immeritis
recentiorum obiurgationibus eum defendamus. Si enim a Madeira
insula profecti 6000 stadia ad occasum navigamus, inviti etiam
deducimur ad hodiernas Azoras insulas vel, ut diligentius rem ex-
planem, ih duas saltem ex earum numero, quae Europaeo litori
maxime appropinquant, vocatae nunc Santa Maria et San Miguel:
Vide vero sis, num quae posuimus argumentis aliunde sumptis
queamus firmare. Atque primum quidem quid sit, quod duas fuisse
insulas Sebosus renuntiavit, in propatulo est: videlicet permultae
illae insulae quasi natura ipsa in tres dividuntur partes, quarum
orientalis duabus eisque maximis efficitur: ^archipel se divise
geographiquement en trois groupes bien distincts: celui de Test a
la plus grande surface, quoiqu'il comprenne seulement deux iles,
San-Miguel et Santa-Maria' 2 ). Accedit, quod Portugalli, cum medio
fere saeculo XV ad has insulas appellerent, orientales tantum
primo reppererunt impetu, occidentales multis demum annis post 3 ).
Quod dein Sebosus alteram insulam Pluvialiam appellavit, quia
aqua ibi non esset nisi ex imbribus, id optime dici de Azoris
planissimum fit ex hisce Reclusii (p. 27): c Les pluies, apportees
par les grands vents oceaniques, sont tres abondantes, au moins
deux fois plus qu'a Madere; il pleut en toute saison, surtout en
hiver, avec les vents d'ouest' e. q. s. Altera insula nuncupabatur
Capraria: quid si plane idem nomen (insula de Cabrera) a Portu-
gallis XV saec. inditum est orientali Aeorarum insulae, quae eo

1) cf. Mannert X 2, 626. Forbiger II i

2) cf. Reclus XII p. 23.

3) cf. Reclus XII p. 23.

Digitized by LjOOQLC

74 Caput I.

ascripto conspicitur in tabulis illis Medicaea et Catalonica, quae 1351
et 1375 prodiere 1 )? Itaque quoniam haec omnia bene congruunt,
non nimium audere videbor, cum veteres iam Azoras novisse affirmo.
Unde non iam mirandum, quod Phoenices quoque eas adiere
mercatores, cuius rei certissima documenta extant nummi eorum
litteris signati, qui in Azoris non pauci inveniebantur 2 ). Nolo
enim Humboldtio adstipulari, qui eos media demum quae vocatur
aetate eo ab Arabibus allatos esse credidit. Sed relinquamus
tandem Azoras insulas et Plinii locum porro expediamus, ubi
ita pergitur: ab iis (scil. Pluvialia Caprariaque insula) CCL
(= 2000 stadia) Fortunatas contra laevam Mauretaniae in VIII
horam solis vocari Invallem a convexitate et Planasiam a specie;
Invallem circuitu CCC p.; arborum ibi proceritatem ad CXL
pedes adolescere. Neque verendum est ? ne artificiosius videamur
quam criticae arti convenientius agere, cum haec Plinii verba foe-
dissimo auctoris errore inquinata esse opinamur; nam sicuti nunc
leguntur sanam omnino non admittunt interpretationem. Causam
errandi perspicio: tradiderat Sebosus inde a Gadibus usque ad
Iunoniam insulam DCCL m. p. esse ? hinc ad occasum tantundem
ad Pluvialiam Caprariamque, contra ortum versus ab eadem Iunonia
CCL ad Portunatas insulas Mauretaniae oppositas. Quas notas
Plinius, qua erat festinantia, in peius ita mutavit, ut Portunatas
a septentrionalibus illis CCL distare proderet, quo absurdius nil
potest cogitari. Quod si probas omnia optime fluunt: significantur
Sebosi mensuris orientales Canariarum insulae, quae reapse CCL
stadiis a Madeira dirimuntur. Ad has enim deducimur ea quoque
re, quod altera Sebosi insula audit Planasia, a specie, ut ait Plinius,
cognominata. Qui quid voluerit exprimere, ostendunt ea quibus
cognominem depingit insulam ex adverso Corsicae sitam verba
(III 80): est enim illa *aequalis freto ideoque navigiis fallax'.
Mea igitur sententia necessarium est, Planasiam orientali Cana-
riarum parti tribuamus, quam solam humillimam esse Leopoldus
de Buch 8 ) testatur: c Die Inseln (scil. Fuerteventura et Lanzarote)

1) cf. Peschel, Zeitalter d. Entd. p. 40 adn. 1. Ruge p. 24.

2) cf. Humboldt, krit. Unters. I p. 456. Muellenhoff, deutsche Alter-
thumsk. I p. 90 (adn. ad p. 64).

8) physik. Beschreibung der kanarischen Inseln p. 800. cf. Reclus XII.
p. 108. 111.

Google

Digitized by VjOOQ

fteliqua de Libyae ora occidentali memoria (Ptolemaeus). 75

erscheinen iiberall flach, wenn man eben die riesenmafsig an-
steigenden Inseln Teneriffa, Palmas, Canaria verlassen hat\ Recor-
damini vero, ut hoc ultimo loco moneam, itinera quae media
aetate Arabes fecerint; tum facilius statuetis, utrum verisimilia
sint quae posui necne. Perlegatis quaeso mecum haec Minutolii 1 )
verba: c Von Lissabon aus, im Anfang des XII. Jahrhunderts, ge-
langten die Maghruiner Araber (Almagruinos), auf Entdeckungen
ausfahrend, zu den Azoren, dann nach Madeira und endlich, ohne
Zweifel durch Stromungen und Winde getrieben, in den kanarischen
Archipel und landeten in Puerteventura oder Lanzarote'. Amplius
quod desiderfcs, nihil, arbitror, erit. Verumtamen longius iam i^oo
t&v iAai&v evagati sumus; itaque tandem aliquando pedem refe-
ramus ad Ptolemaeum!

Qui spatium quadruplo, paene quincuplo maius iusto inter
Atlantem maiorem et Daratem fluvium interposuerat, cuius ingen-
tis erroris fontem investigare studebamus. Ut vera ratio patefiat,
comparemus inter se quae Atlantem maiorem excipiunt fluminum,
oppidorum, promunturiorum nomina cum eis, quae antecedunt:

IV 6,2:
Zovpov notafiov inpoXal #•' xs'.

ZccXd&ov Ttotapov infioXal &' yo" n(l'.
SdXa&og ndXig & yo" *§' '.

XovcccQiog noxapov infloXat i xa' yo".
ZoXosvtia &%oa %•' L" i% L".

IV 1,2:
2ov§ovq notafiov ixfloXat s' y" X& y".
ZaXdxa notapov i%§oXa£ s'y" Xy'\J'y".
ZdXcc noXig s'y" Xy'L"y".

Kovoa itotapov iyiftoXai s yo" Xp'L" d".
'HXiov 5 Q og s'C8" Xa'8".

Sed licet ulterius progrediamur! Qui illic vocatur y O(pi6d^g
Ttota^bg non diversus esse videtur ab eo ; qui hic audit Fut: nam
quod in eius parallelo inter mediterranea nominatur oppidum
Tagana componendum esse cum hodierna Tugana prope Tensift
fluvii fontes sita sagaciter perspexit Mueller; alia quae precaria
manent sciens neglego. Itaque eadem flumina, oppida, promunturia
bis enumerantur, primo hausta ex latino auctore, qui ex Graecorum
Soloente promunturio Solis montem fecerat (cf. Plin. V 9), dein
ex Graeco fonte, qui servaverat ZbAosvr/ov HxQav et Fut fluvium
mutaverat in 'OqtHc&difi/ 2 ). Quid igitur? Quaenam impeditissimae
huius ditoQiag Xvetg parata est? Haud scio, an iusto iure ita
expediamus omnem difficultatem: debuit hercle non mediocris inde

1) die kcmarischen Imeln 1874 p. 18.

2) cf. Gosselin, Bech. p. 107. Mueller ad Ptol. p. 730.

Digitized by LjOOQLC

76 Caput I.

Ptolemaeo nasci dubitatio, quod admodum exiles de occidentali
Libyae litore praesto erant notae nec per longum spatium eae
porrigebantur; etenim a Darate per 7 tantum gradus meridiem
versus pertinebant. Iam ut lacunam hiantem suppleret et eo
usque occiduam oram habitatam faceret, quo orientalis nota erat ?
qua erat neglegentia duo itineraria, quae unum eundemque orae
tractum depingebant, pessime conflavit. Ita factum, ut locorum
ordo in hoc quidem segmine susque deque haberet; nam non solum
eorum fluviorum promunturiorumque, quae falso huc deiciuntur,
nomina, cum modo hunc, modo illum inspiceret auctorem, temere
perturbavit Ptolemaeus, sed etiam eorum invertit seriem, quae
recte in hac orae parte recensentur. Collocari enim debuit post
Subu vel Susu fluvium, qui respondet hodierno Sus, Massa flumen,
quod dilucide idem est atque Plinxi Masathat et hodiernus Ued
Mesa. Quae deinceps enumeratur Gtalinaria Hxqcc verisimiliter
componenda est cum promunturio Aglu vel cum eo quod nuncu-
patur Eas Garisim^ qui eam excipit Nov*l'o§ fluvius, certe quaeren-
dus in Nun flumine 1 ). De urbibus, cum tantae Ptolemaei numeros
obscurent tenebrae, equidem certi nil affirmarim, praesertim cum
una ex eorum numero, Jarzitha, recurrat etiam in mediterraneis
(IV1,7) 2 ).

Priusquam vero pergamus septentrionalem orae partem paucis
absolvam. Vix autem credas huc quoque emblemata quaedam a
Ptolemaeo inserta esse. At primum post Suburis ostium ponitur
Atlas minor (6° 33° 10'), quamquam montes hac in regione in-
veniuntur nulli 3 ). Perbene vero cognovit Mueller, qui Atlas mons
huc transmigraverit: narrat enim Plinius V 1, 5 Sala oppidum iam
solitudinibus propinquum esse et Atlantis verticibus, nec non
Philostratus (vit. Ap. V 1) a Salate austrum versus Libyam
desertam et afiiov esse tradit. Quid igitur mirum ; quod Ptolemaeus
quoque Atlantem sibi finxit, ubi revera nullus est? Neque vero
solum Atlantem huc transtulit, sed etiam, ni fallor, qui ab eo
septentrionem versus eructat dvov (z/ovov BE. 46vov BV)
fluvium. Quod hac ratione probo: collocatur a Ptolemaeo ante
Soloentem promunturium ^lovq (dlov FR. j4io\)qov A) fluminis

1) cf. Mueller ad Ptol. p. 731.

2) cf. Vivien p. 372 a. 6.

3) cf. Vivien p. 360.

Digitized by LjOOQLC

Reliqua de Libyae ora occidentali memoria (Ptolemaeus). 77

os, quod Vivienus (p. 363) et Tissotius (p. 238) referunt ad eam
lagunam, quae inde a saec. XVII Walidiia vocatur, antea Edrisio
appellata Ayr; his etsi dubitanter adsentitur Mueller (p. 576/77),
qui dvov quoque cum eis recognovit in hodierno Ued Mellah.
Quam incredibilia autem haec omnia sint, nemo non videt. Non
poterit vero ei, qui de Ptolemaei fide paullulum addubitare coeperit
eamque dubitationem quonam argumento firmare possit circum-
spiciat, primum non mira videri quae inter duo illa nomina inter-
cedit similitudo; accedit, quod utraque vox manifesto cohaeret cum
Plinii Ivore fluvio 1 ). Hinc autem dilucidum fit, qui Diur duplici
loco in Ptolemaei tabulas irrepserit: nimirum commemoratur Ivor
apud Plinium una cum Asana flumine et Atlante, a Ptolemaeo
ponitur ante Atlantem minorem et post Asanam, utrobique ficticius;
nam Plinii Atlas est hodiernum promunturium Gir. Iam ad
Atlantem maiorem accedamus et videamus quaenam ab eo septen-
trionem versus exeant rivi. De primo breviter dici potest: patet
Ptolemaeum, sicuti Atlantem borealem sibi finxit ad Salat fluvium,
ita Salat australem sibi finxisse ad Atlantem maiorem. Verum-
tamen assentientem etiam hac in re me habet Mueller, quod Agnam
quoque flumen ex septentrionalibus Mauretaniae regionibus temere
huc detrusum esse opinatus est nec non Valam; namque a Mela
(in 107) Gna fluvius collocatur prope Ampelusiam promunturium,
Vala vero idem esse videtur, qui est Valon freti Gaditani (cf. Ptol.
IV 1,5)*).

Eiectis vero omnibus, quae pravae tantum opinioni debentur,
perpauca restant, quorum non iam alio sententiarum nexu mentio
facta sit. Laudandus primus est Kovda jiorcc^dg qui nunc quidem
subsequitur Salat flumen; itaque neque est Ued Merzek, sicuti
Tissotius voluit (p. 236), neque causam video, cur cum Vivieno de
eo desperemus, qui c Le Cousa doit etre' inquit (p. 360) f un courant
de bien peu d^importance, car aucune de nos cartes n J en montre
la trace': immo qui meminerit eam quae IV 6, 2 legitur hominis
formam non infitiabitur, eum non diversum esse ab hodierno
Ued Scherraty cuius ostium reapse, sicuti flagitatur altera Ptole-
maei nota (IV 6, 2), a Salatis tertiam gradus partem abest.

1) cf. Vivien p. 363.

2) Tissotins (p. 253) censuit Oftvu fluvinm esse hodiernnm Ued Tefetna,
"Ayvav Ued Ait Atner, ZdXcc flumen Ued Tamrakt. cf. Vivien de St. Martin
p. 366.

Digitized by VjOOQLC

78 Caput I.

Dein a Put fluvio (30° 30') in eodem meridiano 30' distat Her-
culis promunturium: distantia optime quadrat ad hodiernum Ras
el Dura: illi spatio 5' interiecto adiacet Tamusiga urbs, huic
viculus qui vocatur Sauja Mulai bu Serehiun. Dein Ussadion
promunturium apud Ptolemaeum tantum distat a Fut flumine,
quantum Cap Sim a Tensift 1 ), cum fortassis HovQiya urbs non
austrum versus collocanda fuerit ab Ussadio promunturio, sed
versus septentrionem ubi nunc est Souira sive Mogador 2 ).

Ultimo loco eam Ptolemaei tabularum partem perlustrabo,
quae a Darate meridiem versus est, in qua latitudinis gradus iusto
multo breviores esse affirmant et Vivienus de St. Martin et Mueller
(p. 729). c Les distances', ait ille p. 374, f y sont resserrees avec
autant d'exageration que tout a 1'heure elles etaient etendues.
Nous n'avons plus qu'un intervalle de 10 degres, la oil Fapplication
des donnees connues en peut bien demander 25/ Quae argumen-
tatio prorsus corruit, quia quod sine dubio asseverant illi nullum
plane habet fundamentum. Nam nil usquam est quod nobis per-
suadeat Ptolemaei rationem subito et quasi uno ictu mutari; etenim
occupata illi ducuntur opinione, quippe qui censeant, Ptolemaeum
occiduam Libyae oram cognitam habuisse ad eam usque re-
gionem, quo Hanno penetravit. Quid igitur, quod Vivienus (p. 391)
Catharum promunturium componi iussit cum hodierno Cap Blanc,
Niam fluvium cum Senegale, Hesperu Ceras cum promunturio Verde
(p. 341. 389), Masitholum cum Gambia vel Bio Grande (p. 395)?
Nec vero in his substitit Mueller, qui non dubitavit, quin Arsina-
rium promunturium sit Cap Barbas, Rysadion Cap Blanc, Catharon
Cap Roxo, Nia fluvius hodiernus Cacheo River, Masitholus hodiernus
Rio Sangarea. Computantur autem in Ptolemaei tabulis a Daratis
ore (15°) usque ad Hesperium promunturium (8°) septem gradus,
qui nobis sunt 5° 50'. Adde, quod parva haec distantia minuitur ea
re, quod Babam urbem una cum Ov^ql^ oppidulo quod in medi-
terraneis recensetur ex Mauretania septentrionali (cf. Ptol. IV 1, 14)
inepte huc translatam esse Mueller cognovit, cum mihi quidem
scrupulus in animo resideat etiam de Rysadio promunturio, quod
nescio an cum Plinii Ryssadir urbe artiore coniunctum fuerit
vinculo (cf. Ptol. IV 1, 12). Itaque eo deducimur, ut occiduam

1) cf. Vivien p. 364. Tissot p. 252.

2) cf. Mueller ad Ptol. p. 679.

Digitized by VjOOQLC

Reliqua de Libyae ora occidentali memoria (Pfcolemaeus). 79

Libyae oram austrum versus non multum ultra promunturium
Bojador revera Ptolemaeo notam fuisse censeamus. Quod vero
attinet ad eas quae mediae inter Daratem Hesperiumque promun-
turium leguntur notas ? pdyag ille fo{ii}v recognoscendus est aut in
hodierno Cansado portu 1 ) aut in Schwikae ostio quod adhuc audit
Boca Grande; Arsinarium autem promunturium secundum positio-
nem est Cap Juby*). De reliquis locis certa quae proponam non
habeo, cum praesertim huc quoque quaedam aliunde transposita
esse videantur.

Sed mittamus tandem aliquando quaestiones topographicas et
exspatiemur in laetiores iucundioresque campos!

1) cf. Vivien p. 375.

2) cf. Vivien p. 375.

Digitized by LjOOQLC

Caput II.

Promisi in prooemio, me de Hannonis vita et aetate inquisi-
turum esse: fidem altero hoc capite persolvam.

Quae ad medium usque nostrum saeculum de hac quaestione
praestiterant viri docti, collegit et diiudicavit Mueller 1 ). At neque
plenum composuit diversissimarum sententiarum et opinionum
conspectum 2 ), neque quae ipse statuit omnibus probavit; immo ad
hunc usque diem acerrima lis est quando Hannonis expeditio
suscepta sit. Ut breviter complectar quae ex eo anno, quo prius
geographorum Graecorum volumen prodiit, hic illic disputata sunt,
Vivienus de St. Martin 3 ) ad annum fere 570 Hannonis iter rettu-
lit; longe plurimi autem geographi et philologi in duo discessere
castra: videlicet ex altera parte Osannus (1. 1. p. 537), Brandesius
(1. 1. p. 55), Knoetelius (1. 1. p. 15), Entzius (1. 1. p. 1) ducem fuisse
navigationis censent Hannonem maiorem, eius Hamilcaris patrem
qui a. 480 in pugna Himerensi pro patria mortuus est (cf. Herod.
VH 165), ita ut intra annos a 510 ad 490 usque praeterlapsos
illa instituta esse videatur, cum qui ab altera parte stant Arnol-
dus Schaefer 4 ), Peschelius (L 1. p. 21), Meltzer (1. 1. p. 238) Hanno-
nem minorem, eiusdem illius Hamilcaris filium colonos in occiduam
Libyam deduxisse arbitrentur (cf. Iustin. XIX 2, 2). Denique qui
novissime omnibus adversarius exstitit Unger 5 ) eo usque processit,
nt priore quarti saeculi dimidio Hannonem Carthagine profectum
esse affirmaret, id quod verum esse persuasit Goebelio (p. 8).

1) proleg. p. XXII. XXIII adn. 2.

2) cf. Osann Zeitschr. f. Alterthumsw. 1865 Nr. 68. p. 538.

3) p. 331. cf. hist. de la geogr. p. 37.

4) Mus. Bhen. XV p. 399.

5) Mus. Rhen. XXXVIII p. 182; cf. Philol suppl IV (1884) p. 198.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis vita et aetate. 81

At quaenam tandem causa fuit cur in tot partes viri docti
abirent? Posita haud dubie est in eo, quod certis veterum testi-
moniis plane caremus. Ex recentioribus autem nemini adhuc
contigit, ut tantum opinioni suae praesidium pararet, ut non
posset amplius de ea dubitari, ita ut adhuc sub iudice esse litem
libere concedant Kiepertus (1. 1. p. 221), Rugeus 1 ), Berger (1. 1. H
p. 39). Attamen a me nemo facile impetraverit, ut innumerabiles
istas coniecturas singillatim perpenderem et examinarem; immo
hac utar ratione, ut primum quae mihi ipsi placeant explanem
certa progressus via; postquam vero ratiocinatibnem meam ad
finem perduxero, quae primo obtutu argumentationis vim infringere
videntur paucis tractabo.

Poscit autem ipsa rei natura, ut primo circumspiciamus, quae-
nam de Hannonis itinere ipsi tradiderint veteres, quamquam nil
inde profici supra iam monuimus. Afferendi sunt duo tantum loci
Pliniani, quorum alter II 67, 169 extat, ubi haec: c Hanno Cartha-
ginis potentia florente circumvectus a Gadibus ad finem Arabiae
navigationem eam prodidit scripto, sicut ad extera Europae no-
scenda missus eodem tempore Himilco'; altero (V 1, 8) ita loquitur
Plinius: c fuere et Harmonis Carthaginiensium ducis commentarii
Punicis rebus florentissimis explorare ambitum Africae iussi'. Vides
hoc quam sit levidense et nullius momenti! Ut enim Ungero
(p. 183), qui Meltzerum aggreditur (p. 230), largiamur quamvis
inviti, Plinii de florentissimis Carthaginiensium rebus narrationem
non fluxisse ex mera ipsius coniectura, sed niti certis litterarum
monumentis similiter atque quae de Hannone Himilconeque aequa-
libus produntur, hoc igitur ut largiamur. Ungero, tamen ne si
vellemus quidem possemus subscribere eis, quae idem de felicissimo
Carthaginis urbis statu docuit; ea enim omnia parum considerate
dicta sunt. Sed utut id est, Plinii verba certe tam ambigua sunt,
ut inde nil liceat concludi. Estne vero ideo, cur omnem spem ab-
iciamus? Minime profecto! Nam multa sunt in hac antiquitatis
disciplina, de quibus quamvis non constet memoriae fide tamen
nemo dubitat. lucedamus autem ut quid verum sit inveniatur ea
via, ut primum terminum post quem Hannonis navigationem sus-
ceptam esse certum sit constituamus!

Exordium faciam ex primo illo foedere, quod inter Romanos

1) Zeitalter der Entdeckungen p. 13.

Mscher, De Hannonis Carth. periplo.

Digitized by LjOOQLC

82 Caput II.

Carthaginiensesque anno 509 ictum esse Polybius (IH 22) auctor
est looupletissimus x ). Usque ad medium fere sextum saeculum
Carthaginienses Iberica paeninsula potiti non iam erant, verum-
enimvero florebat ibi Tartessorum regnum a Graecis quoque
petitum itineribus (cf. Herod. IV 152); ex quo, ut hoc in transitu
moneam, facile intellegitUr, qui vetustissimis eorum geographis
accuratissima occiduae huius regionis suppeditaverit notitia, duo-
bus maxime, Hecataeo Milesio atque eius peripli auctori, quem
Avienus in Ora maritima consuenda potissimum expressit 2 ). Pede-
temptim vero sexto saeculo exeunte Carthaginienses cum imperii
fines propagarent, Iberiam quoque et expugnabant et valido firma-
bant praesidio, neque amplius iam aliis nationibus aditus ad has
terras patebat (cf. Strab. XVH 1, 19 p. 802 C): quae occupatio
rata facta est et sancita foedere illo a. 509 cum Romanis inito.
Ceterum priusquam progrediar hac data occasione ad pactionem
illam recte mterpretandam frustulum contulerim ea motus causa,
quia Meltzerum, xQLTixcbtcctov alioquin virum et sagacissimum, a
recta via longe aberrasse video, cum ante hos paucos menses
commentationem de c pulchro promunturio' conscriptam insereret
ei volumini, quod in Fleckeiseni honorem anno 1890 ediderimt
philologi Dresdenses (p. 259 sqq). Disceptatur inter philologos 3 ),
utrum Pulchrum promunturium, quod Romani navibus praeterire
vetantur, sit hodiernum Ras Sidi Ali el MekJci an promimturium
Bon: scilicet in errorem inducuntur Polybii ipsius prava opinione,
qui 1H 23 falsissime Tb phv ovv Kakbv &xqgot^qi6v itiuv, inquit,

1) Quod foedus si non ad annum 509, attamen ad hanc fere aetatem
referendum esse mihi persuasit Nissenus (cf. Fleckeis. ann. v. 97, 1867,
p. 321 sqq.)» Mommseni sententiam, qui primam illam pacem ad annum 348
detrudi voluit (cf. rom. Chronologie 2 p. 320—25) acerrime impugnans. Omnia
huc spectantia diligenter congessit Wende, Uber die ztoischen Bom u. Kar-
thago vor Ausbruch des 1. pun. Kriegs abgeschl. Handelsvertrdge: progr. Bonn.
1876; cf. Meltzer*, 1. 1. p. 172 sq. 487 sq.

2) Quae de Avieni Ora maritima exposuerunt Muellenhoffius in illu-
strissimi illius libri saepius laudati volumine primo (p. 73sqq.) et Gut-
schmidius, cum huius operis censuram scriberet (cf. Litt. Centralbl. 1871.
p. 523 sq.), ita comparata sunt, ut quae contra disputaverunt Unger Philol.
suppl IV p. 191 sqq. et Sonny, de rebus Massiliensium cp. II non impediant,
quominus ea amplectamur.

3) cf. Tissot, geogr. comp. de la prov. Bom. d'Afrique I p. 156 sqq.
548 sqq. Ruehl FlecJceiseni annal. 1888. p. 348—60.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis vita et aetate. 83

xb itQOxsiyievov avxrjg xr)g KaQ%r\86vog fag ttQOg xag aQxxovg' ofi
xaftditai, i%exewa %\elv hg itQog [is6r}{iftQLccv ovx olovxat, dslv ot
KaQ%r}86vioi xovg ^Pcojiaiovg paxQalg vaval Sia xb pr) /SovtaffOm
yiv&6xeiv avxovg, d)g ipol doxet, ^irjxe xovg xaxa xr)v Bv66axtv
(irjxe xovg xaxa xr)v (iixQav ZJvqxlv xojtovg. Quod omni pacto
absurdum esse vel ex hisce alterius foederis verbis colligitur
(Pol. in 24): iv UaQdovt xal Aifivr] (irjdelg ^Pco^atcov \lv[X ifino-
Qeveef&G> ^irjxe itokiv xxi%exco. Proxime autem ad veritatem Meltzer
aecessit, qui nil antiquius habuisse opinatur Carthaginienses,
quam ut ab Hispaniae ditissimis coloniis arcerent Romanos: cui
periculo occurrisse eos lege illa de Pulchro promunturio pro-
mulgata. Atque hoc quidem satis recte Meltzer; at mirari subit,
quomodo qui Roma Hispaniam petit ad septentrionale Libyae litus
perveniat, praesertim cum rapidiore maris fluento navigatio ad
Columnas Herculis conversa impediatur 1 ). Dein id quoque dubi-
tationem excitat, quod uno eodemque foederis enuntiato coniunge-
rentur et Libyae promunturium et Iberiae urbes! Quae cum ita
sint, summam fateor a me non alienam esse mirationem, quod
Meltzer silentio plane praeteriit palmarem Muelleri coniecturam,
qua (ad Ptol. H 6, 14) Kakbv axQCoxrjQiov in Hispaniae oris quaeri
iussit. Recte idem laudavit hos Avieni versus (or. m. 424 sqq.):

nam sunt feroces hoc Libyphoenices loco,

sunt Massieni, regna Selbyssina sunt

feracis agri et divites Tartesii

qui porriguntur in Caladieum 2 ) sinum.
Denique id optime docuit Mueller, Calacticum sinum ponendum
esse in occidua ora prope promunturium Palos: hic enim

terminus quondam stetit
Tartesiorum, hic Herna civitas fuit
(cf. Avien or. m. v. 462 sq.). Nec tamen acquiescendum puto in
Muelleri opinione, ex qua Kakbv ccxqcottjqiov est ipsum Cap Palos —

1) cf. Neumann, pun. Kriege, ed. Faltin p. 67 adn. 1.

2) Artificia non iminerito dixeris, quibus eam, quae tradita est, lectio-
nem tollere studuerunt viri docti: scribi enim iusserant c Calathicum' (cf. Steph.
Byz. s. v. KaXdfrri) Christius Abh. d. bayr. Akad. phil.-hist. Kl. XI, 1868,
p. 154 sqq., f Galaticum' Meinekius, vind. Strab. p. 39, f Malaciticum' Unger
Philol. suppl. IV p. 234. Erravit etiam Muellenhoffius , qui servata quidem
tradita scriptura Calacticum sinum eum esse opinatus est, qui inde a Guadiaro
flumine ad Bermujam usque pertinet (cf. I p. 146).

Digitized by VjOOQLC

84 Caput II.

hoc enim audierit in Avieni fonte TQtjtr) ccxgct 1 ) — ; Kakr) dbar^nun-
cupabatur potius ipsum Cabo de la Naos, cui ab Avieno nomen
non inditur: quod vel ideo maxime idoneum est quo terminus
significetur, quia ad orientem longissime excurrit, cum ex adverso
eius iaceant Pityusae insulae iam pridem a Carthaginiensibus
occupatae 2 ); ex his igitur perbene Romani et Massilienses a
meridionalibus orae Ibericae partibus prohiberi potuerunt. Sed ut
redeamus, unde sumus egressi, manifesta res est ? Carthaginienses
non emisisse colonos in occidentalem Libyam, priusquam tenerent
Hispaniam; namque si fretum Gaditanum in aliorum potestate erat,
tanta quidem classe per angustas illas fauces libero egredi cursu
omnino non licuit.

Iam vero alia argumentatione ad multo posterius tempus rei-
cimur. Leguntur apud Herodotum IV 43 haec: Sataspem, Teaspis
filium de Achaemenidarum stirpe, cum Zopyri filiae vim attulisset,
a Xerxe capitis esse damnatum; cuius matrem, Darei sororem,
supplicium deprecatam dixisse, se ei graviorem imposituram esse
poenam: necessitatem circumnavigandi Libyam, donec ea circumita
in Arabicum sinum perveniret. Quod mandatum ut perficeret,
Sataspem in Aegyptum profectum, cum ab Aegyptiis navem
nautasque accepisset, navigasse ad Herculeas columnas eisque
transmissis circumflexisse etiam Soloentem promunturium. Dein
vero permultum maris pluribus mensibus emensum, cum maior
semper periculosiorque itineris pars conficienda superesset, in
Aegyptum eum redisse. Unde Susa reversus quae Xerxi rettulerit
ipsius audiamus Herodoti verbis: ikeye ta 7tQ06(otdta> avfrQcb-
Ttovg (uxQOvg itaQaitXeeiv i6frr)tt, q>oiviM\ir\ dt,a%QeG>iievovg , o?
8xcog 6<pelg xatayoCato tfj vrfi <pevye6xov 7iQog ta $Qea XeCitovteg
tag rtdkiag' avtol 8e aSixeeiv ovdev i6iovteg, (iQcota 81 povva i%
avtecov Xa\i$aveiv tov <Te (ir) 7teQiTtX<o6av Ai$ir\v Ttavtektog afoiov
t68e Skeye, tb nXolov th jcq66co ov Svvatbv Iti elvai TtQoflaCveiv
&XX 9 ivC6%e6%ai. Quae omnia cum Xerxi haudquaquam persua-
sisset, supplicium sumptum eumque e palo suspensum esse 3 ).

Hanc autem Sataspis expeditionem angustissimis circumcludere
finibus non difficile erit negotium. Primum enim illud reputandum,

1) cf. Avien. v. 462. Muellenhoff I p. 162 adn.

2) a. 664/3, cf. Tim. ap. Diod. V 16. Meltzer p. 164.

3) cf. Duncker, Gesch. d. Alterthums VIII p. 192.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis vita et aetate. 85

Sataspem navigationem obisse post annum 478 duplici de causa:

necessario Samus insula Persarum imperio iam erepta erat a

Graecis *) ; etenim huc confugit audita domini morte Sataspis

eunuchus (cf. Herod. IV 43 extr.). Dein Aegyptiis nautis Sataspes

vitam credidit, quamquam multo fuit commodius, Phoenicias con-

scendere naves; nam ut Aegyptii 2 ) ignari erant rei navalis, ita

Phoenices 3 ), qui multum semper valebant rebus maritimis, peri-

tissimi. Movet autem nos ista res, ut putemus, Cyprum insulam

quo tempore Sataspes iter ingressus est a Ghraecis recuperatam

iam fuisse, quod utrum autumno anni 478 an vere 477 factum sit

fluctuat iudicium 4 ): Cyprus enim custos quasi et domina; erat

totius orae Phoenicum, qui illa a Graecis occupata tuto ac libero

cursu e portubus solvere nequiverunt 5 ). At redeundum etiam est

post annum 477: nam sat certis testimoniis constat, Xerxen cum

per quattuor annos Sardibus moratus esset autumno demum 477

hinc Susa esse profectum 6 ). Denique aliud argumentum substitui-

tur ? quo infra annum 470 descendere cogimur; namque non multum

opinor, a veritate aberremus, si hoc tempore Babylona postquam

a Persarum rege defecit a Zopyri filio Megabyzo denuo subactam

esse cum Dunckero (p. 190) et Busoltio (p. 392 adn. 3) conicia-

mus 7 ); quo negotio feliciter peracto Megabyzum a Xerxe generum

adscitum esse nota res est, nec improbabile, tum demum Xerxen

ob ignominiam istam Megabyzi familiae inustam tam acerbum

supplicium sumpsisse de iuvene regio. Ab altera autem parte de

ea quoque quaestione locus dubitationi non relinquitur, ante quem

terminum Sataspes occiduam Libyae oram praeternavigaverit. Quas

proferam causas, duas potissimum in praesens habeo: primum enim

id non eget demonstrationis, Sataspem revertisse priusquam a. 465

Xerxes morti occubuit; dein autem haud dubie illius expeditio

v 1) cf. Grote, Gesch. Griechenl. III p. 154. Busolt, griech. Gesch. II p. 319.

2) cf. Plut. de Is. et Os. 32. Herod. II 43: cf. Wiedemann ad h. 1. p. 206.
cf. W. Mueller, Die Umsegelung Afrikas durch phoniz. Schiffer. 1890 p. 23.

3) cf. Heeren, Ideen I p. 703. Mueller 1. 1. p. 27.

4) cf. Krueger, hist.-philol. Studien I p. 37 sq. Schaefer, de rerum
post bella Persica in Graecia gestarum chronol. p. 20. Unger, Philol. XLI
p. 89 sq.

5) cf. Duncker 1. 1. p. 16. Busolt 1. 1. p. 339.

6) cf. Duncker 1. 1. p. 24.

7) Quae in contrariam partem Ctesiae narrationem secutus Noeldeke,
Aufsatze zur persischen Geschichte p. 42 docuit minus mihi probantur.

Digitized by VjOOQLC

86 Caput II.

anterior fuit eo qui praecedit anno, quia Cypro a. 466 in Persarum
ditionem redacta 1 ) brevissimo iam tempore post in Phoenicum,
Cilicum, Cypriorum portubus naves ornatas classesque paratas esse
sat multi rerum scriptorum loci testantur 2 ). Itaque in exiguum
illud spatium quod est inter annos 470 et 466 Sataspis navigatio
interciderit necesse est.

Nunc autem accipe, cui usui haec tam operosa demonstratio
instituta sit: consequitur inde, Hannonem ante annum 466 in
longinquas illas terras emissum non esse. Quod enim Vivienus de
St. Martin (1. 1. p. 330) ait: c d'une part, il ne parait pas douteux
que cette longue navigation de Sataspes ait du etre posterieure a
1'expedition explorative de 1'amiral Carthaginois, qui en avait ouvert
la route' 3 ), aperto errore tenetur. Contrarium verum est; namque
aliter non perspicitur, qui Sataspes Xerxi potuerit renuntiare
quae dicentem Herodotus eum inducit. Quid enim, quod iuvenis
ille domui regiae affinitate iunctus ad indigenarum tantum urbes
se appulisse rettulit? Repperisset profecto si post Hannonem
navigasset colonias Carthaginiensium in occidua Libyae ora ab
Hannone conditas ibique de eius expeditione cuius recens fuisset
memoria certa quaedam comperisset; nam non inepte, modo unam
adiungas cautionem, Vivienus f il semble' inquit (p. 330) c que ? si
les deux voyages avaient ete en quelque sorte simultanes, on
aurait eu par le second quelque notion du premier, dont le souvenir
aurait ete si recent': Sataspes procul dubio incidisset in itineris
Hannonei vestigia satis manifesta; contra nequit idem affirmari de
Hannone; nam Sataspis navigatio vestigia omnino reliquerat nulla.
Totius vero quaestionis momentum faciunt ipsius Herodoti verba
recte explicata: agitur IV 42 ea de re quisnam primus Libyam
circumfluam esse cognoverit atque praemonetur, Nechonem Aegyp-
tiorum regem emisisse nautas Phoenices e sinu Arabico dato man-
dato ut per Herculeas columnas renavigarent 4 ); dein sequuntur,
ultima huius capitis verba haec: dvo iteav 8ie%aXft6vT(Dv xqixg)
srel xd(iipavreg 'HQuxkiaq tittfkag djtixovto ig Aly vntov ocal SXeyov
ipol pev ov niGTa, &XX(p de dtf Te<p, &g ttaoiTtXmovTeg rijv Aifrbr[v

1) cf. Duncker 1. 1. p. 197.

2) cf. Duncker 1. 1. p. 197. Busolt 1. 1. p. 393.

3) cf. Meltzer p. 506.

4) Hanc Nechonis expeditionem revera perfectam esse, probare studuit,
sed non probavit Guilelmus Mueller. Equidem assentior Bergero I p. 36 sqq.

Digitized by VjOOQLC

De Hannonis vita et aetate. 87

tbv r^kiov %6%ov ig xa de&d* ovxm (ihv avxq iyvcbtifrrj xb itQcoxov
(scil. icsqCqqvxo$ iov6a). Mexct dl KaQ%r\86vioi etol ol kiyovxeg
(scil. cognovisse se Libyam esse cireumfluam), iitel Haxd6itrig V s &
Tea6itiog avi\Q 'A%ai\ievi8rig oi) iteQteitX(D6e Ai$vr\v, iit 9 aixb xovxo
iteiMp&etg , &XXd 8eu6ag x6 xe (if\xog xov itX6ov %ccl xi\v iQrnihqv
ditrjlfte 6itl6oo ovd' iitexiXe6e xbv iitixa%e ot r) ^ttjQ aefrkov.
Quae Carthaginiensium opinio alio non nititur fundamento, nisi
Hannonis periplo 1 ), nec longe petenda erunt, censeo, quibus eius
origo illustretur; videlicet tradiderat Hanno se Hesperi Cornu supe-
rato pervenisse ad Noti promunturium; unde et posterioris aevi geo-
graphi vulgo concluserunt (cf, Plin. H 67, 169) et veteres Cartha-
ginienses conclusisse videntur, eum praetervectum et occiduam et
meridionalem Libyae oras orientalis terminum assecutum esse —
quid igitur mirum, quod hinc evicerunt Libyam circumnavigari
posse? Ipsa vero Herodoti verba, quae modo laudavi, firmissimo
documento sunt, Sataspem ante Hannonem per fretum Gaditanum
penetrasse; aliam illud iitel non admittit interpretationem.

Quae si recte disputata sunt, consectarium est ? Hannonis ex-
peditionem posteriorem esse anno 465; iam igitur eo usque per-
ducta res est, ut quaeramus, quonam tempore sit anterior. At
vero quid multa? Quis non videt, omnem controversiam profliga-
tam iam esse et disceptatam eodem illo loco Herodoteo, quo id
extra dubitationem ponitur quin Herodoti aetate Hannonis iter
feliciter confectum in omnium iam Carthaginiensium ore fuerit et
multis vanis commentis dederit ansam? Itaque pauca illa verba,
si quid video, plus valent quam farrago illa locorum, quam Meltzer
(p. 231 sqq.) ut idem probaret congessit: cuius argumentis non
sine iusta causa fidem abiudicarunt Unger (p. 183) et Goebelius
(p. 9); nam multa insunt infirma, multa etiam quibus luculenter
aetas ante-Hannonea innuitur. Nimirum describit Herodotus (IV 195)
KvQawtv insulam, sitam xaxd Tv&vtag toi>g iv Ai($vrj (cf. Steph.
Byz. s. v. KvQawig) y longitudine ducentorum stadiorum, artam
latitudine, in quam transiri possit e continente: quas notas omnes
quantum eius fieri potest apte referri ad eam insulam, quam ad
occidentalem minoris Syrtis oram sitam et centum viginti stadiis
a Libya distantem KiQXtvav vocat stadiasmus maris magni (§ 112),
Plinius V 7, 41 atque Strabo XVH 3, 16 p. 834 C KeQxivltiv,

1) cf. Berger II p. 40.

Digitized by LjOOQLC

88 Caput II.

Meltzer ipse profitetur 1 ); id unum admirationera eius movet, quod
Herodotus lacum ibi auri fertilem extitisse memorat, cum hodie
quantum scimus aurum tota illa regio non procreet. At nolo huic
rei tantum tribuere 2 ), ut Herodotum Cyraunin et Cernen inter se
confudisse arbitrer, quae suspicio quam futtilis sit cum neque
nomen neque cetera satis conveniant inde patet, quod ne in
Cernes quidem insulae vicinia hodie aurum reperitur! Dein vero
Meltzer quae de Soloente promunturio extremo Libyae termino
Herodotus docet (H 32. IV 43. 185. 196) inde repeti iubet, quod
Hanno a Thymiaterio ad Soloentem usque promunturium vesperum
versus se tenuisse, hinc ortum petisse narret: quae quam sint
probabilia, tu videas! Nec melius profecto comparata sunt quae
praeterea afferuntur haec: perhibetur IV 183, Garamantas quadrigis
usos venari Troglodytas: ot ydQ TQ&yXodfaai Aiftloiteg %68ag
td%i6toi avfrQama)v itdvttov etol t(bv r)^ielg tcsql kdyovg aTtoysQO-
pevovg axoiioiisv (cf. Solin. 229, 8. 9). Cum vero Hahno quoque
(§ 7) Troglodytas pedibus omnium hominum velocissimos vocet,
inde coUigunt Herodotea fluxisse ex Carthaginiensis periplo,
neglegunt, quod Herodoti Troglodytae non ita multum remoti a
Garamantibus habitarunt, sicuti incoluerunt etiam alias Libyae
partes (cf. Hec. fr. 266 M. Aristot. anim. VIH 14) et incolunt.
Traditum dein accepimus (IV 191), a Tritonide lacu sive amni
occasum versus incipere regionem dQeivrjv ts xaQta xal Satiiav xal
%riQi(bSriv , cuiusvis generis infestatam animalibus: xal yaQ oi
byisg ot 'bitSQiisyaftseg xal ot Xsovrsg xata tovtovg stol . . . xal ot
ayQiOL avdQsg xal yvvatxsg ayQiai. Feros hos homines referunt
vulgo ad Hannonis roQyddag, attamen cum iterum de regione ab
australibus istis insulis toto coelo dissita sermo est, tum, ut omne
fundamentum illi argumentationi eripiatur, persuasissimum habeo,
rectum vidisse Baehrium (p. 647), qui illa verba, e quibus tota res
pendet, a lectore quondam marglni adscripta inepte in textum in-
trusa esse ab indocto librario contendit; videlicet totum senten-
tiarum nexum foede interrumpunt, cum excipiantur ab his: xal
akka Ttkrjfrei' nokka ftrjQia axatdtl>ev6ta. Quodsi denique Herodo-
tus H 31 ob ingentem soUs ardorem quae sunt supra Aegyptum

1) cf. Movers, Phoen. II 2, 495. Forbiger II 839. Mannert X 2, 165.

2) cf. Niebuhr, Kl. Sehriften I p. 148. Movera Ersch. et Grub. encycl.
sect. I vol. XXIV p. 366. Mueller prol p. XXVII.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis vita et aetate. 89

deserta inhabitabilia esse affirmat, similiter atque Hanno ad terram
propter nimium calorem inaccessam pervenit, quid, quaero, impedit,
quominus hoc acceperit cum Aegypti versaretur?

Dixi supra, quaedam subindicare aetatem ante-Hannoneam,
quae vulgo posteriori tempori vindicentur: spectavi hanc Herodoti
narrationem, ab ipsis Carthaginiensibus (cf. IV 196) compertam:
elvcci tr)g Aifrvr\g %coqov ts xa\ dvfrQ&itovg £%& 'HQaxXicov 6tr\Xicov
xatoixr\\iivovg' ig tovg iitsdv ditixtovtai, xal s%iX(ovtai ta cpoQtia^
ftivtsg avta iits%f\g Ttccgd tr)v xv^iatcoyrjv , itifidvtsg ig ta itXola,
tvcpsiv xanvdv tovg d 9 iiti%(OQiovg idopivovg tbv xaitvbv livai
i%\ tr)v ftdXa66av xal iitsita avtl tcov cpOQticov %qv6ov tt&svai
xal i%ava%<0Qisiv %q66(o ditb t&v (poQticov. tovg 8s KaQ%r\doviovg
ix^dvtag 6xi%ts6^av^ xa\ r)v psv <palvr\tai 6<pi &£>iog 6 %Qv6og tcbv
cpoticov, dvsX6\ksvoi a7taXXa66ovtat 9 r]v ds \ir) a%iog 9 i6fidvtsg
biti6(o ig td itXota xatiatai' oi ds itQO^sXftovtsg aXXov JtQog fav
sd"r\xav %Qv6bvj ig oi av 7ts(ft(o6i. aSixisw Ss ovSstiQovg* oftts
yaQ avtovg tov %qv6ov aitts6^at %q\v av 6(pi ditrtcoftfy rf/ d%ir\
tcbv (pOQticov, oiit ixsivovg tcbv cpoQticov a%ts6$ai %Q6tSQOV r)
avtol tb %ov6iov Xd($G)6i. Una voce liquere aiunt, haec auri
commercia pertinere ad regiones quae a meridie sint magni deserti 1 ),
quod non nisi hic aurum inveniatur, ubi hanc mercium permutan-
darum consuetudinem inter Nigros Maurosque nondum exolevisse
constat 2 ). At ne ibi quidem aurum in ora maritima reperitur, sed
apportatur ex mediterraneis. Cum vero supra viderimus, Aethio-
pas antiquis temporibus non solum totam habitasse Saharam, sed
etiam ultro septentrionem versus protensos fuisse, nulla iam causa
est cur Herodoti relationem ad Senegalis fluvii ripas referamus.
Praesto enim sunt medii aevi exempla, quibus ex interiore terrae
parte auri amplam copiam in inferiorem Mauretaniam afferri pro-
batur 3 ). Usque ad borealem igitur deserti finem puto Carthagi-
nienses Gadibus profecti pervenerunt ibique agere solebant cum
continentis aurilegis; ut vero maiorem ex his commerciis fructum
perciperent coloniis conditis sperabant se effecturos esse 4 ). Quanta
autem reapse Hannonis urbibus aedificatis rerum permutatio facta
sit ostendit Scylacis periplus (§ 112).

1) cf. Mueller proleg. p. XXVII. Meltzer p. 233.

2) cf. Mueller proUg. p. XXVII adn. 1. Fitzau 1. 1. p 263.

3) cf. Peschel p. 50 adn. 2. p. 56.

4) cf. Goebel p. 66.

Digitized by LjOOQLC

90 Caput II.

Quamquam haec omnia in eam partem accipi nolo, quasi eis
adstipuler qui autumarunt, si Hannonis expeditio ante Herodoti
aetatem suscepta esset, plura historiae patrem et diligentiora de
ea narraturum fuisse 1 ). Immo potuisse quaedam Herodotum a
Carthaginiensibus de itinere Hannoneo comperire minime infitior;
nego id solum, huius rei testimonia ex eis quos tractavimus locis
depromi posse. Sed utut id est ; plura, opinor, omnino opus non
sunt, sufficiunt quae supra exposui.

Jam vero exsistit quaestio subdifficilis , quonam tempore
Herodotus quae de occidua Libya prodidit accepisse videatur a
Carthaginiensibus ; etenim cum his se convenisse ipse saepius
asseverat (IV 42. 43. 184. VH 167. 196). Res est admodum
lubrica; nam ne id quidem certum quibus annis hanc operis partem
conscripserit, cum Kirchhoffii opinionem 2 ) qua libros inde a HI 119
usque ad V 76 Thuriis compositos esse coniecit minime omni ex
parte firmatam esse probe sciam. Probabilissimum vero iterum
iterumque rem mecum reputanti hoc videbatur, maiorem libri IV
partem, quae mirum quantum cum altero libro consentit 3 ),
conditam esse post iter Aegyptiaeum; optime enim Bauer ex
differentiis inter singula eius capita intercedentibus conclusit,
quaedam sane confecta esse ab Herodoto ex eis, quae sive
Delphis sive Sami de Cyrene eiusque vicinia potuerat accipere,
pleniora dein et accuratiora addita esse postquam ipse Libyam
septentrionalem adiit 4 ). Nolo hic nimius esse de clarissimo
hoc itinere ac de industria omitto quaerere, quo ordine singulas
terras Herodotus viserit, quamquam eo inclinat animus, ut
primum Cyrenen, dein Aegyptum, postremo Palaestinam Syriam-
que eum petisse existimem. Nostra id solum interest, quando
peregre fuerit. Atque hac quidem in re id pro certo habuerim,
inter annos 454 et 446 Herodoti peregrinationem ponendam esse.
Iam cum in ipsa Cyrene ille quae de Carthaginiensibus deque
occidentalis Libyae gentibus prodit explorasse videatur — Cartha-

1) cf. Goebel p. 9.

2) Uber die Entstehungszeit des herod. Geschichtswerks 2 1878. cf. Baner,
Die Entstehung des herod. Geschichtswerks, Wien 1878.

3) cf. Bauer p. 66.

4) cf. Hachez, de Herodoti itineribus et scriptis p. 62. Hildebrandt, de
itineribus Herodoti Europaeis et Africanis p. 63.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis vita et aetate. 91

ginem ipsam non vidit — , vel anno ferme 450 Carthaginienses de
Hannonis expeditione gloriatos- esse manifestum fit. Itaque quae
ex his si certos numeros quaerimus constant, haec sunt: Carthagine
profectus est Hanno post annum 466, revertit eodem certe ante
annum 450.

Non est vero quinam expeditionis dux fuerit anceps con-
iectura. Traditum nimirum est apud Plinium (H 67, 169)
Hannonem eodem tempore a Gadibus ad finem Arabiae circum-
vectum esse, quo Himilco ad extera Europae noscenda missus
Iberiae Galliaeque oras praeternavigasset. Vix autem quisquam eo
adducetur, ut credat, et Hannonem et Himilconem fuisse ignotos
quosdam viros, quoram memoriam historia non servarit, quamquam
Unger (p. 182), Goebelius (p. 9), alii ab hac opinione non abhorru-
erunt: quanta levitate quantaque stultitia Carthaginienses praeditos,
quantopere occaecatos mente hi viri docti sibi fingunt, qui id con-
tendere animum inducunt eos nescio cui homini triginta milia
colonorum commisisse! Equidem id tamquam exploratum pono,
non potuisse nisi virum et rei publicae gerendae administrandaeque
peritum et virtute militari spectatum ducem tantae expeditionis
creari! Huc spectat etiam, quod Hanno in ipsius tituli prima
paragrapho audit flaeileT&g, quo nomine idem significare voluit
qui Punicum periplum Graeco reddidit sermone atque Carthagi-
nienses sufetis voce 1 ). Sed ut appareat, quorsus tendat oratio,
advertamur ad Iustinum, qui XTX 2, 1 ita loquitur: 'interea Hamil-
car 2 ) bello Siciliensi interficitur relictis tribus filiis, Himilcone,
Hannone, Gisgone. Asdrubali quoque par numerus filiorum fuit,

1) cf. Herod. VII 165. Polyb. VI 51, 2. Polyaen. I 27, 2. Diod. XUI 43.
XIV 54. XV 15. Beddi solet Punicus ille terminus etiam Graeco verbo
rtQcorevcov: cf. Aristot. Pol. II 11. Apud Latinos dicuntur ^reges' vel f con-
sules' Poenorum sufetes: cf. Liv. XXX 7, 5. Fest. s. v. p. 309 b , 29. Oros.
IV 11. Nepos Hann. VII 4. Iustin. XXXI 2, 6. Si vero exercitui vel classi
praesunt haud raro appellantur ijys[i6v8g a Graecis vel atQatriyoi (cf. Ael.
Arist. II 475 D. Diod. XX 29), a Latinis 'duces' vel 'iniperatores' (cf. Plin. V 8.
Sol. p. 230 M.) : per se enim reges et duces distinguendos esse disertis verbis
testatur Aristoteles Pol. II 8 § 5. 6 (cf. Kluge, de politia Carthaginiensium
p. 90 sq.); sed saepissime accidisse ut idem vir utroque fungeretur munere
ibidem legitur (cf. II 8 § 9).

2) cf. Herod. VII 165. Diod. XI 20; quod Carthaginiensinm dux apud
Polyaenum (I 20, 2) audit Himilco, ortus esse videtur hic error ex ea re quod
altera illius nominis forma est 9 Ap,lX%a>v (cf. Diod. XI 20).

Google

Digitized by VjOOQ

92 Caput II.

Hannibal, Hasdrubal et Sappho. Per hos res Carthaginiensium ea
tempestate regebantur'. Effectum est priore illa argumentatione,
Hannonis iter tribuendum esse eis annis, qui inter 465 et 450
praeterfluxerunt; eadem vero aetate vixerunt Hamilcaris qui a. 480
cecidit filii, ex quibus maximi natu erant Himilco et Hanno, eodem
tempore summis fungentes magistratibus ; vides igitur omnia
aptissime conciliari et eo redire, ut statuamus, Hamilcaris filios
itinera ad novas terras quaerendas suscepisse, cum interea qui
tertius erat frater Gisgo una cum patruelibus rei publicae prae-
esset. Unum addo: probabilissimum hinc reddi, priori potius illorum
annorum dimidio Carthaginiensium navigationem assignandam esse:
nam non solent seniores homines et aetate provecti talia subire
pericula.

Porro etsi anceps esse sentio aliud quid non tacebo, quod
observavi. Incertum adhuc reliquimus/ qua de causa Hannonis
expeditio instituta sit. Aiunt vulgo eam tam apertam esse, ut
manu paene teneatur: videlicet commerciorum condendorum causa
Carthaginienses tot emisisse colonos 1 ). Atque profecto nemo sanus
negaverit, Poenos, cum quinque illas in occidua Libya aedificarent
urbes, id spectasse, ut patriae florentissimae iam emporio augerent
commercia. Attamen id pervalde dubium mihi videtur, num haec
unica fuerit mittendi triginta milia hominum causa; namque intuen-
tes et veteris et mediae et recentioris aetatis coloniarum historiam
animadvertimus perraro tantam civium multitudinem uno eodemque
temporis momento e patria urbe cessisse; si vero emigrarunt, semper
interior quaedam et recondita suberat causa, quae eum qui altius
penetraverit numquam latebit. Huc non leve pondus Aristotelis qui-
dam locus addit, qui ut similia de ipsis Carthaginiensium coloniis
suspicemur nos adducit; exponuntur enim Pol. II 11 p. 1273 b
haec: 'OAiyaQ%vxr}g Sh ov6rjg tr)g noXitsiag &Qt,6ta <6td6ivy 2 )
ixysrtyov^t, top lCXovtitjsiv alsi tt, tov Srj^iov piQog ixTtiyutovtsg iiil
tag 7i6lsig' toih<p yctQ Imvtat, xal itoiov6i fi6vt[iov tr)v itofotsiav.
aXXa tovti i6ti tv%rjg $Qyov, dsl dh &6ta6ia6tovg slvai 8ia tbv
votio&striv. vvv 8% av &tv%ia yivr\tai tig xal tb itXrj&og &ito6tfj
ttbv &q%o\lsv(dv ovdiv i6ti <pccQ[iaxov dia t&v v6fiojv tr]g r)6v%iag.
Neque desunt quae haec vel ad pristina illa tempora referenda

1) cf. Roscher u. Jannasch, Kolonieen p. 10 sq.

2) Ita recte Bernaysius supplevit.

Digitized by LjOOQLC

De Hannonis vita et aetate. 93

esse magnopere suadeant. Spem enim faciunt fore ut vera definia-
tur causa quae Iustinus XIX 2, 4 tradidit haec verba: c (aetate
filiorum Hamilcaris) Mauris bellum illatum et adversus Numidas
pugnatum et Afri compulsi stipendium urbis conditae Carthagi-
niensibus remittere'. Quo fundamento nixus primus Mommsenus,
cui prorsus adsentitur Meltzer (p. 225sqq.) ? optime explanavit l ),
quantae inde factae sint in Carthaginiensium civitate inclinationes
rerum: qui antehac parvum tantum araverant agrum ob vectigal
possessoribus impositum, amplos iam latosque fundos quos colec
rent servorum auxilio coemebant: c Jetzt ward eine eigene Acker-
wirtschaffc im Grrofsen moglich* rectissime inquit Mommsenus;
c jetzt konnten die Karthager unbeschrankt den reichen libyschen
Boden ausbeuten durch ein. System, das dem der heutigen Plantagen-
besitzer verwandt ist; gefesselte Sklaven bestellen das Land; wir
finden, dafs einzebie Biirger deren bis 20000 hatten'. Iam vero
subitas tales mutationes saepissime secessionum migrationumque
causas exstitisse multis ex recentiorum temporum oeconomia
publica desumptis exemplis quivis facile demonstret; equidem haec
Roscheri verba laudasse satis habeo: c Auch eine bedeutende Ver-
anderung der Produktion (durch ein anderes System des Acker-
baues imd Gewerbfleifses, Fruchtwechsel statt Dreifelderwirtschaft,
Fabrikbetrieb statt Hausindustrie), wodurch eine Menge Menschen
aufser Brod gesetzt wird, kann zur Kolonisation fuhren' 2 ). Quibus
haud scio an commode ad expediendam eam in qua nunc dispu-
tatio versatur quaestionem utamur. Quod autem idem Roscher
alio loco 8 ) proponit, ut in tanta rerum iniquitate ipsa res publica
eiusque magistratus magnae communisque emigrationis auctores
fiant — c Eine plotzlich unternommene, grofsartig ausgedehnte
Migration kann das wirksamste Vorbereitungsmittel zur Abstellung
des Pauperismus bilden. Uberfliissig gewordene Arbeiter miissen
auf Staatskosten auswandern' — optime iam Carthaginiensium
senatus, cuius sapientiam ac prudentiam est cur miremur, per-
spexerat se hoc remedio et internis civitatis malis occurrere posse
et una patriae urbis commercia augere. Vituperandus ideo solum

1) Rom. Gesch. I p. 498.

2) cf. Kolonieen p. 34 adn. 1; Ideen zur Politik und Statistik der
Ackerbausysteme (Bau u. Hanssen Archiv der politischen Okonomie n. s.
III 2 p. 171.)

3) Nationalokonomie I p. 730/1.

Google

Digitized by VjOOQ

94 Caput II.

est, quod neglexit mutata agriculturae et industriae ratione omnium
malorum causam resecare et praecavere ne eadem incommoda
recurrerent: quo factum, ut saepius eandem medendi viam ingressi
pauperiorem populi partem (etsi non tantam, quantam Hannonis
aevo) in colonias emitterent.

Sed dum in hoc moror, paene oblitus sum gravissima quibus
alia quoque una assequimur. Nimirum idem Iustinus, cui multa
iam egregia debemus, eis quae supra exscripsimus verbis haec
adnectit: c Cum familia tanta imperatorum gravis liberae reipublicae
esset omniaque ipsi agerent simul et iudicarent, centum ex numero
senatorum iudices deliguntur, qui reversis a bello ducibus rationem
rerum gestarum exigerent, ut hoc metu ita in bello imperia cogi-
tarent, ut domi iudicia legesque respicerent '. Hinc elici posse credo
quae uni alterive fortassis non displiceant. Affirmo enim Hannonem
ipsum primum fuisse, qui ex itinere audacissimo reversus rationem
reddidit patrii oppidi magistratibus idque eo ipso quem manibus
tenemus periplo. Unde primum colligitur, quando illa rei publicae
Carthaginiensis conversio facta sit: scilicet cum Hanno et Himilco,
principes illi familiae Magonidarum qui plurimum auctoritate
valebant Carthagine abessent expeditionibus in longinquas terras
susceptis occupati, ea opportunitate utebantur Carthaginienses, ut
novas res molirentur et iugum cervicibus impositum excuterent;
etenim cum ceteroquin bini annui reges non ex eodem genere
crearentur Carthagine (cf. Aristot. Pol. H 11 p. 12726 b, per longam
annorum seriem et regum et ducum muneribus una fortassis cum
amicis Hasdrubalis Hamilcarisque filii functi erant 1 ), ita ut reapse
fuerint fiaGilsig non xata vdfiov, sed xata yivos (cf. Diog. Laert.
HI 82). Quam paucorum dominationem diu iam nobiles oderant;
tum cum mediocres tantum et obscuri Magonis nepotes in urbe
remansissent, concitata popularibus artibus plebe tempus depellendi
eos e regno non amiserunt, ita ut Hanno et Himilco ex itinere
redeuntes rem iam perfectam invenirent. Dein vero id constituitur,
quomodo illud quod servavit fortuna secunda documentum acci-
piendum sit, qua de re in diversissimas partes a viris doctis itum
est. At plerique non satis caute iudicarunt, veluti Mueller, qui 2 )
c summa itineris capita' inquit c in honorem Hannonis titulo publico

1) cf. Meltzer p. 192.

2) proleg. p. XXIII

Digitized by LjOOQLC

De Hannonis vita et aetate. 95

commendabantur tali qualem Graeca nostra reddunt, in quibus de
commerciis ne verbum quidem extat et coloniarum vix nomina
apponuntur, plurima autem sunt circa mirabilia itinerisque pericula,
quae deterrerent potius simile quid ausuros quam excitarent, adeo
ut ex eo ipso consilio videantur suum traxisse colorem'. Quid
vero Berlioux, quem ioci causa affero? In cachinnos enim omnes
profecto effundentur qui haec eius verba perlegent: *Les relations
sont remplies d'obscurites primitivement voulues et destinees a
cacher le secret du commerce africain (p. 6). Cest un veritable
modele de reticence et d'obscurite dissimulees sous une sincerite
apparente (p. 7). II rappelle les livres hieratiques de 1'Orient qui
racontent des mysteres intelligibles pomyles seuls inities' (p. 21)!
Quid? Nonne multo simpKcius arcana servassent Carthaginienses
quae habebant de occidua Libyae ora, si titulum omnino publice
non proposuissent 1 )? Immo si totum monumentum animo com-
plectimur, admodum sicca et ieiuna oratione compositum est;
paucis res egregie gestae enarrantur, nec usquam violatur veritatis
fides; itaque et res et stilus bene conveniunt cum ea explicatione,
quam supra Iustinum secutus proposui; postquam in capite prae-
scripta sunt quae ad sequentia intellegenda necessaria erant
subiunguntur quae Hanno rettulerat senatui, cum hic rationem
itineris ab eo resposceret. Videtur autem dux Carthaginiensium
merito elatus optimo expeditionis successu ipsam hanc relationem
posuisse etiam in Saturni delubro.

Effecisse mihi quod volebam videor, ut Hannonis iter decem
ilKs vel quindecim annis vindicandum esse probarem: relinquitur,
ut paucis absolvam quae unus alterve obiecit vel obiciat fortasse.
Atque primum quidem quod Brandesius (1. 1. p. 63) id summopere
pressit in Hecataei Milesii reKquiis laudari Melittam urbem (cf.
fr. 327 M. Steph. Byz. s. v.), possum me ita defendere, ut iUud quo-
que eorum fragmentorum numero inseram, quae recentioris aetatis
originem aperte prae se ferant; nam cum ipsi iam veteres dubi-
tassent, utrum quae Hecataei Milesii nomine circumferebatur
periegesis genuina esset necne (cf. CalKm. ap. Athen. II p. 270.
fr. 172 M; contra cf. Erat. ap. Str. I 1, 11 p. 7 C), recentiores
historici et geographi hic ilKc in eius fragmentis offenderunt, nec
qui nuperrime de hac quaestione multis sagaciter, ut solet, egit

1) cf. Oeann p. 540.

Digitized by VjOOQLC

96 Caput II.

Dielsius 1 ) mihi persuasit omnes Hecataei reliquias extra dubita-
tionem positas esse. Sed digna est haec res, quae seorsim copiose
tractetur; hodie unum tantum moneo, quod breviter potest exponi.
Nimirum plurimum vulgo tribuunt hisce Eratosthenis (cf. Strabo
I 1, 11 p. 7 C): tbv dh 'Exatalov nataXnteZv yQd^ifia, itiGtovyisvov
ixeivov elvai ix tr)g aXXr\g aitov yQa<pr)g 2 ). Probatur mihi Lipsii
coniectura 3 ), Eratosthenem collegisse et ex dicendi genere et ex
ipsis rebus diligenter comparatis 4 ), periodum esse non alius atque
genealogiarum libros auctoris: iam vero certissimis argumentis
eruitur, has ipsas genealogias non deberi Hecataeo Milesio. Causas
ex rebus geographicis repetam 5 ). Fabula est a nemine fere
veterum non decantata, (Jeryoneum Erythiam insulam habitasse ex
adverso Gradium ad extremum occasum sitam (cf. Stesich. ap.
Str. 1H 148. Hdt. IV 8. Eph. Phil. ap. Plin. IV 120) 6 ) ? quam
sententiam Hecataeus quoque amplexus esse videtur, cum eum
secutus Stephanus Byzantius s. v. Motvr\ (cf. fr. 47 M.) hanc Siciliae
urbem nomen accepisse testetur clizb Motvrjg yvvaixdg, \Lr\vvfia6r\g
*HoaxXei tovg iXdtiavtag tovg avtov (iovg] etenim in Siciliam
pervenire tantum potuit Hercules reversus ab Herculis Columnis.
At quomodo hac cum re conciliantur quae Arrianus (exp. Alex. H 1G;
cf. fr. 349 M.) tradit: 'Exatalog 6 Xoyo%ovbg Xiyei ovde i%\ vr)66v
tvva 'Eovftetav £$<o tr)g fieydXr\g ftaXdttr\g 6taXr)vai 'HQaxXia* dXXa
tr)g rjizetoov tr)g iteol 'A\L$oaxiav xe xal 'Ayi<piX6%ovg flatiiXea yevi-
6$ai Tr\qv6vr\v xal ix tf)g r\7telQOV tavtr\g diteXdcat, 'HoaxXea tc\g
fiovg oide tovtov <pavXov a&Xov tifripevov? Causa cur huc
Geryoneum transponerent ea erat, quod pulcherrimi in hac terra
inveniebantur boves (cf. Suid. s. v. XaQivol f!6eg. schol. Arist. av. 465.
Ael. n. a. XH 11; cf. Scyl. 26. Aristot. mir. ausc. 133): qui autem
ex Ambracia Graeciam petiit, certe non appulit Siciliam; itaque
duo illa Hecataei fragmenta, quae mihi benigne subministravit

1) cf. Herm. XXII p. 411 sqq.
» 2) cf. Berger, Erat. fr. I B 6 p. 41 sq.

3) cf. quaest. logogr. p. 17.

4) cf. Diels p. 415.

5) Dubitaverunt iam de Hecataei Milesii genealogiis Cobet Mnemos.
n. s. XI, 1883, p. 3—7, et Sittl, Gesch. d. griech. Litt. I p. 349, uterque levi-
densibus nixus argumentis, quibus non sine causa non multum tribuerunt
Lipsius 1. 1. p. 17 et Dielsius 1. 1. p. 412.

6) cf. Preller, Griech. Mythol. II p. 202 sqq. Voigt Bosch. lex. myth.
p. 1633 sq.

Digitized by VjOOQLC

De Hannoni8 vita et aetate. 97

Sieglinius vir doctissimus, aperta fronte secum pugnant. Nec ulli
dubitationi obnoxium est, quin Hecataeus Erythiam in extremo oc-
casu quaesiverit; altera ista opinio ignota veteribus auctoribus quarto
demum saeculo nata est. Pirmatur autem suspicio alia re ? quae quo-
modo explicanda sit nemodum recte indicavit; videlicet continentur
scholio ad Ap. Rh. Argonaut. IV v. 259 conscripto haec: f HQ6S(OQog
iv toZg 9 AQyovaxrtavg <pr\6\ Svd tr)g avtr)g ilfteZv ^aXa66r]g 9 8v r)g
fyfrov alg K6k%ovg. *ExataZog Sh 6 MvXr\6vog ix tov 0d6vSog
SveXd-eZv eig tbv <bxeav6v^ elta ixeZftev eig tbv NetXov, ofrev elg
tr)v r)iieteoav d-dka66av. Tovto 8h 6 9 E<pi6vog 9 AQtepv8(OQog ^ev86g
<pr\6vv elvav tbv yaa Occ6vv pr) 6v\x,$dXXevv t(p <bxeav<p, alk' i%
doecov xata<piQe6&av (cf. fr. 339 M.). Quibus plane adversantur quae
ibidem adnotantur ad v. 284 haec: H^CoSog Se Svd Qa6idog avtovg
el6%e%Xevxivav (sc. elg tr)v fta"ka66av) Xiyev. *Exatatog Sh iliy%<ov
avtbv i6toQ8i pr) ix8v86vav elg tr)v &dka66av tbv <I>a6vv, ovS^ Svd
TavdvSog £itAev6av 9 dXXd xatd tbv avtbv xlovv xa& bv xal icq6-
teQOv, <bg (xaV) 1 ) 2Jo<poxlf)g iv ZJxv&avg t6tOQet. Ex quibus
laqueis quomodo sese expediverint philologi, placet circumspicere :
Mueller, qui primum alterum locum genuinum, alterum subditicium
habuerat, postea (cf. F. H. Gr. H 389) reiecta priore coniectura
alterum locum ad Hecataeum Eretriensem pertinere voluit; Clause-
nus (ad fr. 187) aut ipsum Hecataeum post itinera confecta sen-
tentiam mutavisse censuit aut de Hecataeo Abderita iussit cogitari;
alii ut pro Hecataeo Herodorus restitueretur, proposuerunt: quae
omnia satis strenue refutavit Hollander 2 ). Ipse vero cum Gut-
schmidio lacunam statuendam esse censuit, quam hic ita iusserat
expleri, ut ^criberetur: *Exatatog Sh t6toQet pr) ixSv86vav elg tr)v
ftdXa66av tbv <ba6w r ovS' <bg Svd TavdvSog inkev6av (aXX 9 <bg ix
tov Oa6v8og etg tbv 'Qxeavbv SvrlX&ov ot Sh Stv ov8etiQ<og iitXev-
6avy dXXd xatd tbv avtbv itXovv xafr 9 ov xal 7tQ6teQOV y id quod
merito displicuit et Hollandero (1. 1. p. 21) et Bergero (1. 1. I
p. 20 adn. 4). Quae denique Hollander ipse in medium protulit:
*H6to8og 8h Svd <&a6v8og avtovg el6%eitXevxivav Xiyev. 'Exatatog
81 <avt<p 6v{icpa)vst, 7CQo6tvfrelg Svd NevXov avtovg etg tb r)piteQQv
TtiXayog d<pvxi6ftav. 9 AQte[iv8a>Qog Shy ikiy%a>v avtbv e. q. s. cum

1) Ita recte GutBchmidius supplevit: cf. Kleine Schriften ed Ruehl I p. 66.

2) de Hecataei Milesii descriptione terrae quaest. critica p. 20. cf. Roeper,
liber einige Schriftsteller mit Namen Hekataeus II p. 24.

Fiaoher, De Hannonis Carth. periplo. 7

GooQle

Digitized by VjOOQ

98 Caput II.

plaue ad libidinem excogitata sunt, tum totius loci conexum
manifesto interrumpunt. Equidem persuasum habeo nil omnino
mutandum esse: desumptus erat nimirum alter locus ex Hecataei
periodo, alter ex genealogiis istis, sicuti recte iam dispositi sunt
a Muellero, nec latet, uter ex illo, uter ex hoc opere originem
duxerit; prior profecto operi geographico reddendus est compluri-
bus de causis*, enumerat Herodotus (H 20 — 24) tres opiniones 1 ),
quas philosophi et geographi Graeci de Nili inundatione habuerant:
prima Thaletis est, tertia Anaxagorae; quaeritur cuiusnam auctoris
sit altera, de qua haec dicit Herodotus H 21: r) <J' sxsQr\ avs%i6tr\-
(iovs6tSQr\ psv itizl tr)g Asksytisvrjg , I6ycp 8s siitslv %oo\ka6icoxsQr\.
r) ksysv azb xov 'Slxsavov §sovxa avxbv tavxa ybr\iava6%ai^ xbv 8\
'Slxsavbv yr)v tcsql %a6av qssw. Communis fere omnium sententia
est 2 ), Herodotum respicere hoc loco Hecataeum, nec improbanda
mihi videtur: protulerat opinionem suam Hecataeus certe (cf. Diod.
I 37); convenerat, cum Aegyptum peragraret, cum sacerdoti-
bus Aegyptiis (cf. Herod. II 143. fr. 276M.); fuerant inter eos, qui
narrarent (cf. Diod. 1. 1.), aitb xov itsQV(i§sovxog tr)v oixov[isvr\v
'Slxsavov avxbv (sc. xbv NsvXov) xr)v 6v6xa6vv kayifiavsiv; adde, quod
extitit revera fabula Aegyptiaca inter vetustissimas habenda, cuius
fundamentum in tali opinione substructum est 8 ), unde plane
collabitur, quod Berger (I p. 68) affirmavit, illam Graeci geographi
sententiam niti tantum potuisse certis observationibus. Denique
Diodorus istam coniecturam eisdem verbis refutat, quibus Herodo-
tus ignoti illius geographi: haec sufficiant ad infringendas suspi-
ciones Bergeri, qui compluribus illustrissimi sui libelli locis
(I p. 20 adn. 4. p. 67 sq. p. 106 sq.) acerrime refragatur. Vide vero,
quantum discrepet ab hac sententia altera illa, quae eidem Heca-
taeo adscribitur! Elucet, quam bene talia conveniant ei, qui
Geryoneum quoque ex Oceani longinqua insula in notas Graeciae
ipsius regiones transmigrare iussit! Ex duobus autem his exem-
plis patere arbitror quorsus spectent quae in Demetrii qui %sq\
SQLvr\vsvag inscribitur libello ex Hecataei genealogiis servata sunt
haec verba: *Exatavog Mvkr\6vog &Ss pvfrsltat,* xdds yQ&tpco &g fvov

1) cf. Bauer, Histor. Unters. fiir AmoldSchafer p. 73sqq. Berger 1. h
I p. 106 sqq.

2) cf. Clausen {Hec. fr. 278). Mueller F. H Gr. I fr. 278 p. 19. Bauer
1. 1. p. 73.

3) cf. Wiedemann, Herodots 2. Buch p. 103 sq.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannoni8 vita et aetate. 99

aXrj&ia Soxiei elvai ' ot yaQ 'EAAtfvcov k6yoi itokloC ta xccl yekolot,,
&g ipol (paCvovtat,, eldCv (fr. 332 M.). Sed vela contrahenda sunt
et omittenda plurima quae in promptu habeo.

Ut autem eorum opinioni, qui ad priorem aetatem Hannonis
iter revocare studebant ; omne solidum fundamentum praeripiatur,
profiteor, me facere cum Meltzero, qui (p. 193) verisimillimum
duxit ; Hamilcaris patri omnino non Hannoni nomen fuisse, sed
Magoni, sicuti tradit Iustinus XIX 1,1. Quod Herodotus VH 165
Hamilcarem Hannonis filium vocat ; id mero librariorum errori
tribuere nullus dubito; praesto enim est exemplum Livianum, quo
idem vitium traxisse libros manuscriptos luculenter demonstretur:
narrat Livius XXI 60, 7 ; Hannonem cui cis Hiberum provincia
erat a Cn. Cornelio Scipione victum captumque esse ; cum in eius-
dem libri periocha Poenorum dux Mago audiat. Contra ne Hero-
dotum ipsum memoria lapsum esse existimem, impedior ea re ;
quod accuratissime de Hamilcaris genere et familia edoctus esse
videtur Halicarnassensis. Itaque Hanno ille maior e Magonis domo
nec non omnino ex historia eiciendus est ; quamquam cum familiae
originem subtexerent eum receperunt Arnoldus Schaefer (Mus.
rlwn. XV p. 398) et Adolphus Holm (Gesch. Siz. H 421).

Dicamne vero ; quae ex altera parte contra eos proferenda
sint ; qui ad IV. usque saeculum Hannonis iter detrudi voluerunt?
Vereor ; ne ykavn elg 'Afrtfvag clamitent! Etenim vel ea de causa
nihili essent ; quae illi posuerunt, quia cui navigatio vindicetur
Hanno tum non floruit ; etiamsi non aliae eaeque gravissimae
accederent dubitationes. Quid autem tibi videtur de ea re ; quod
Unger nil protulit, nisi florentissimam rei publicae Carthaginiensis
aetatem coepisse inde ab anno ferme 409 quo Siciliam vi et
ratione primum essent aggressi? Floruit haud dubie Carthagi-
niensium civitas iam V. saeculo; namque cum gravissimam illam
cladem Himerensem accepissent ; desierunt qua erant prudentia
vires dispergere periculosaque cum Graecis bella gerere id solum
spectantes ; ut Libyam ipsam in dicionem suam redigerent et quas
firmissimis iam praesidiis tenebant colonias — Ibericas potissimum
dico — retinerent. Ita factum ; ut quam antehac in bella externa
gerenda erogarant pecuniam ad emporia condenda et commercium
augendum impenderent; magis autem magisque in dies efflore-
scentibus mercatura et negotiatione felicissima tum civitatis
tempora erant ; gravioribus non turbata bellis: quae ipsa res

Digitized by VjOOQLC

100 Caput n.

effecit, ut anno 409 iterum Siciliae urbes aggredi auderent. At
haud feliciter pugnaverunt per totum quod sequebatur saeculum,
foedissimis cladibus affecti a Dionysio, Timoleonte, Agathocle;
saepiens etiam internis seditionibus angustiis premebatur Carthago
eadem aetate: memoriam recolo Hannonis Magni et Bomilcaris!
Quae cum ita sint, non in ambiguo puto insistimus testimonio
ipso Hannonis titulo evidentissime patefieri rati, quam prospera
condicione Carthago vel V. saeculo usa sit quantaque abundarit
hominum multitudine.

Ut enim ex veterum computo sumamus (cf. Caes. B. Gall. I 29.
Dionys. Hal. IX 25), quartam fere colonorum partem effecisse eos,
qui arma ferre poterant — quamquam eorum numerum reapse
paullo maiorem fuisse recentiores enucleaverunt 1 ) — sed ut quar-
tam tantum partem sumamus, habemus 7500 viros qui uno tem-
pore patriam relinquunt. Quod parum probabile esset, si Belochius
(1. 1. p. 466) iure contendisset ? Carthaginem nunquam habuisse
plus 200 vel 300 milia incolarum. At hoc vix erit, cui placeat;
namque primum, quod Belochius negavit, Livium (epit. 51) recte
tradidisse, moenium circuitum fuisse 23 m. p. (i. e. paulo am-
plius 30000 m.), vide sis quam egregie eius verba ab omni vitu-
peratione defendant quae novissime effossae sunt eorum ruinae, ex
quibus Tissotius 2 ) ambitum ita computavit:

*Enceinte de la ville proprement dite:

triple defense 4678 m

longueur du mur de mer 3867 „

mur separant la ville de Megara 3360 „

total: 11905^7
Enceinte de Megara:

triple defense 4717 m

mur de mer 13 643 „

mur separant Megara de la ville

proprement dite 3360 „
total: 21 720 m7

1) cf. Beloch, Bevdlkerung der griechisch - romischen Welt p. 27.
E. Meyer Randbuch der StaaUwissenschaften edd. Conrad, Elster, Lexis,
L5ning II p. 448 sqq.

2) cf. geographie comparie de la province Eomaine d'Afrique I p. 584;
cf. ibid. p. 664 : plan de Oarthage dressS d'aprte les leves de Falbe et de Daux.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hanuonis vita et aetate. 101

Summa igitur subducitur 30 265 m! Unde progressi agedum
indagemus incolarum numerum! Effecit Belochius (p. 410) acri dis-
putatione in universum quingenos tricenos vel octogenos homines
habitasse quaterna fere iugera in Poenorum urbibus: non minor pro-
fecto fuit numerus in interiore Carthaginis parte, ubi olxfai Ttwtval
xccl i%<oQocpot, 'itavra%6&sv r\6av (cf. App. Pun. 128). Forma autem
interioris oppidi triangulum est ; quod patet in latitudinem 3300 m ;
3400 in altitudinem: hinc incolae colliguntur circiter 330000. Qui-
bus addendi sunt, qui suburbium incolebant, cuius area 6900 fere
iugerum est; ut vero multo minorem hic fuisse numerum unius-
cuiusque iugeris incolarum concedamus et dimidiam tantum sub-
stituamus partem, nihilosecius efficiuntur amplius 500 milia
hominum, ita ut si omnium summam comprehendamus numerus
incolarum sit 830000. Quocum concinit, quod Strabonis quidem
testimonio (XVII 3, 15 p. 833 C) ante tertium quod vocatur bellum
Punicum 700000 incolae Carthagine numerabantur; namque mino-
rem tum alebat multitudinem urbs quam aluerat quondam ante
cruentissima illa bella cum Romanis gesta. Perspicuum vero hinc
est quam commode vel V. saeculo octo fere milia civium uno
temporis momento Carthaginienses in colonias potuerint emittere.

Attamen obiciat fortasse quispiam, omnino non Carthaginis
ipsius incolas emissos esse, sed imperio eorum subiectos vicinarum
urbium cives. Cui ita obviam ibimus, ut quaenam sint At(lv<poLvl-
xcjv rtdXeig quaeramus. Ut in paucis subsistam, optime Mommsenus
(I 489 sq.) ; cui subscripsit Meltzer (p. 60 sq. p. 436 sqq.) ? Moversii
(II 2, 412 — 35) aliorumque molimina aggressus quae inter Cartha-
ginem Libyphoenicesque intercedebat rationem comparabat cum
ea quae erat inter Romanos et Latinos. Habebat Libyphoenicum
yox primum ethnographicam, si fas est ita loqui, vim et distingue-
bat omnes qui Libyam incolebant Phoenices a Syrophoenicibus
(cf. Luc. deor. conc. 4). Mox vero sicut Roma Latinorum ita
Carthago Libyphoenicum obtinuit primum principatum, dein im-
perium, id quod ratum iam factum erat cum primum illud inter
Romanos et Carthaginienses iceretur foedus anno 509; fuerunt tum
Libyphoenices KaQ%r\dovCa)v vitaQ%oi 9 otfot rotg avrotg v6{iotg
XQ&vrai (cf. Polyb. IH 22). Num autem ea aetate, qua Carthago
ceteraeque urbes aequo inter se iunctae erant foedere, universi
Libyphoenices communi consilio condiderint colonias, in tanta
obscuritate divinari nequit. At uti a Romanis foedere Latino diu

Digitized by VjOOQLC

102 Caput n.

iam soluto Latini nominis coloniae condebantur — c seit der Ver-
nichtung des latinischen Bundes 338 besteht die Mehrzahl der
Ansiedler in den Kolonieen latinischen Rechtes aus romischen
Biirgern; das ist mehrfach bezeugt und auch an sich evident' ait
Belochius 1 ) — ita Libyphoenicii iuris colonias soli emiserunt
Carthaginienses eum in modum, ut novae hae urbes eadem condi-
cione uterentur atque veteres illae Libyphoenicum , quae ro tg
KccQxrjdovLOig ixoivovv htiyaplag (cf. Diod. XX 55). Itaque vix
in temeritatis crimen incurram, quod affirmo, cives Carthagi-
nienses in Libyphoenicii nominis colonias profectos esse, nec causa
in obscuro est, cur hoc usu venerit; fortassis enim iure trans-
feruntur ad has Carthaginiensium urbes quae de Romanorum
coloniis exposuit Belochius haec (p. 151): *Wenn Rom fortfuhr,
seinen neugegrundeten Kolonieen latinisches Recht zu erteilen, so
kann diese Mafsregel unmoglich eine Zuriicksetzung der Kolonisten
gegen den Rest der romischen Biirgerschaft zu bedeuten gehabt
haben. Der Grund ist vielmehr, dafs die Verleihung des romischen
Burgerrechts an die weitentlegenen Kolonieen praktisch wertlos
gewesen ware/

Cum colonorum autem numero arte necessario coniunctus est
numerus navium. In quo aliquid esse turbatum, iam Osannus
subodoratus est (cf. 1. 1. p. 537); nam tantum abest, ut Moversii
(m 1, 156) computatio desumpta ex Procopii B. Goth. IV 22 p. 573
stare queat, ut ridicula paene videatur; neglexit ille, ut alia mittam,
quod apud Procopium ne una quidem syllaba indicatur navem
istam mythicam fuisse itsi>Tr}x6vTOQOv; audit iiovtjQr}g: at iiovrJQEig
erant etiam sxaTdvtoQoi (cf. Poll. s. v.)! Quot vero homines una
TtsvrrjxdvroQog capere potuerit, ex Herodoto discimus qui VII 184
dicit: 7tQ06frr\6(o $* hv xovtg) xal rco tcqotbqg) aQt&tup Tovg ix
Tcbv 7tsvTr\xovTSQ(ov , Ttovrjtiag, 8rt itXiov r\v avr&v r) £Aa66ov, &v*
6yd<bxovTa av$Qag ivslvat: itaque sexaginta nsvTr\xovT6QOig triginta
milia hominum nullo pacto potuenmt transportari. Neque vero est,
cur dubitemus, quin itsvTr\xovT6Qoig usus sit Hanno: etenim quam-
quam ea aetate TSTQtJQSig invenisse iam videntur Carthaginienses
(cf. Aristot. ap. Plin. VCI 87) — TQirJQSig diu adhibuerunt (cf. Clem.
Alex. 1 16, 27) — tamen %tvTr\xovT6Q(nv usus posterioribus quoque

1) Ital Bund p. 151. cf. Liv. X 21, 10. Dionys. Hal. VII 18. Cic. de
dom. 30, 78. Mommsen, Bom. Staatsrecht III 1 p. 52/3.

Google

Digitized by VjOOQ

De Hannonis vita et aetate. 103

temporibus apud eos mansit (cf. Diod. XIV 73, 2. Polyb. I 73, 2).
Dein id valde memorabile, quod huius generis naves maxime
omnium idoneas aptasque fuisse ad occiduam Libyae oram praeter-
navigandam inde cognoscimus, quod qui altero a. Chr. n. saeculo
Hannonem imitatus iter in longinquas has terras sUscepit Eudoxus,
postquam alius structurae navibus vectus rem male gessit, iterum
vela in altum daturus aedificavit sibi 6xQ6yyvkov itkotov xal
{LccxQbv 7tevxr\x6vxoQOv , &6xe x& pev %ekayi%eiv ^ xo5 de iteiQa6&ai
*y$ yVS' a ^ profecto Hannonem omnes orae anfractus secutum esse
supra vidimus. Aptissimum vero quod afferatur Phocaeorum
exemplum est, qui cum Cyrus patriam urbem oppugnaret emigrare
constituerunt: itaque xaxa6%d6avxeg x&g %evxr\xovxiQovg^ iaftitievot,
xexva xal yvvatxag xal iitntka Ttdvxa, itgbg de xal xa &y&kywxcc
xc\ ix x<DV Igcbv xccl xc\ Sckkoc &va^^ccxa y %<oq!lg 8 xi %akxbg r\ kfoog
i) ygatpr) r)v, xtic de akka it&vxa &6%£vxeg xal avxol itifidvxeg,
eitkeov iiii XCov e. q. s. (cf. Herod. I 164). Duarum igitur rerum
optio datur: aut corruptus est numerus aut praeter sexaginta illas
7tevxr)xovx6Qovg maiorem quendam numerum bkxddoov secum duxit
Carthaginiensium imperator, quibus illae quasi praesidio erant;
quod duplici de causa magnopere displicet. Primum enim ipsae
itevxr\x6vxoQoi ea aetate naves onerariae factae nisi necessario
tempore belli usui non iam serviebant; dein autem magnis illis
navigiis occidentalem Libyae oram haud facile legi Eudoxi nau-
fragio luculenter demonstratur. Refugiendum ergo est eo, ut
numerum corruptum esse censeamus; genuinus nescio an hac
ratione restituatur: si eundem fere numerum hominum, quem
Herodotus usitatum esse dixit (83), ad Hannonis naves referimus,
flagitantur 360 itevxr\x6vxoQoi ; at Herodoti navigia ad bellum
gerendum expedita erant, non onusta mulieribus, infantibus, sa-
burra: potuerunt igitur Carthaginiensium itkota ampliorem recipere
hominum numerum, unde propono ut. scribatur 7tevtrjxovx6QOvg
(diaxotiCovgy eifyxovxa ayoov et omnia iam bene fluunt: conscen-
derant tum unamquamque navem ca. 115 homines! Quam facile
vero C (qua nota Graeci numerum ducentenarium solent significare)
excidere potuerit, cum quae antecedit vox (jtevxr}XOvx6Qovg) eadem
littera terminetur, in aperto est. Ut autem omnis scrupulus
removeatur, moneo Carthaginienses hac ipsa aetate optime tot
7tevxrjxovx6QOvg emittere potuisse; namque sat multas iam proximis
annis aedificarant triremes et quadriremes, ut Graecis mari pares

Digitized by VjOOQLC

104 Caput n.

essent. Dein vero quantae saepius ab eis ornatae sint classes,
quis nescit? Ut pauca ponam exempla dubitationibus non ob-
noxia — nam nonnumquam numeri (cf. Diod. XI 1, 21; XIV 54)
nimii sunt quam ut fides eis habeatur — anno 409 Hannibal in
Siciliam proficiscitur 60 navibus longis et 1500 onerariis (cf. Diod.
XTTT 54) '), anno 406 Hannibal et Himilco eodem secum abducunt
120 naves longas et 1000 onerarias (cf. Diod. XTIT 80) 2 ), denique
anno 396 eidem Himilconi 400 longae et 600 onerariae traduntur
(cf. Diod. XIV 54) 3 ). Nec minores classes saepius etiam in Puni-
cis quae dicuntur bellis a Carthaginiensibus coactas esse res est
notissima.

Iam vero omnia quae ad Hannonis titulum explicandum ali-
quam vim habent explanata esse existimo: id unum operae pretium
videtur stringere, num aliunde de Hannone accuratiora comperiamus.
At frustra puto operam conteremus; nolo enim cum Schaefero
(1. 1. p. 397), Meltzero (p. 228. 504), Gutschmidio 4 ) expeditionis
ducem cum leonum illo domitore, de quo Plinius (VTQ 16, 55),
Plutarchus (praec. rei p. ger. HI p. 211), Aelianus (hist. an. V 39)
narrant, componi. Traditur eadem fabula de Hasdrubale quodam
(cf. schol. ad Max. Tyr. diss. H 3) atque Maximus Tyrius ad vtavCav
KaQ%r\d6viQv nescio quem eam revocat; itaque aperte haec omnia
fide historica carent neque aliud quid tota ista narratio est, nisi
fabula quaedam aetiologica, qua gentis cuiusdam Carthaginiensis
cognomen explicetur. t Eadem haec suspicio nata est Gutschmidio
(cf. 1. 1. p. 84 adn. 1) de simili fabella, quam Aelianus (v. h. XIV 30)
de Hannone avium domitore refert, Maximus Tyrius (diss. XXXV 4;
cf. schol. ad Dio. Chrys. I S 3 d M;) de Apsepha, Libyum rege:
vides ex ipsa relationis inconstantia, quantum talibus nugis tribu-
endum sit. Nec firmius illorum opinioni praesidium repetitur ex
Diodori XTTT 43: sane ne ego quidem veram esse arbitror quam
Diodorus affert causam, cur Gisgo exulaverit; sed quae fuerit nequit
constitui. Cur vero Aristotelis verba (polit. V 7 p. 1309 a et V 12
p. 1316 a) non ad Hannonem Magnum revocaverit Schaefer, quem
regnum appetiisse constat (cf. Iustin. XXI 4; cf. XXH 7. 10), equi-
dem non assequor. Id solum habet, cur mihi placeat, quod

1) cf. Meltzer p. 268.

2) cf. Meltzer p. 268 sq.

3) cf. Meltzer p. 291.

4) Kleine Sehriften ed. Ruehl II p. 84.

Digitized by VjOOQLC

De itineribus post Hannonem in eandem regiooem factis (de Enthymene). 105

Schaefer (p. 399) et Meltzer (p. 228) exposuerunt contra Moversium
(II 1, 474) et Mommsenum (I 491), Dionem Chrysostomum (XXV;
I p. 522 R.) Magonis nepotem, navigationis praefectum, respicere,
cum dicat: KaQ%rid6viog 8\"Avv(ov [ihv avxl Tvqi&v £itotr\6e ACfivag
xal Ai^v^v xaxoixelv avxl Q>oivlxr\g xal %Qr}naxa itokka xexxr\6ftai
xal 6v%va ipit6Qia xal Xiyiivag xal XQir\qeig xal itolXf\g (ihv yfjg,
itoAkfjg dh ftak&xtrig &Q%ew.

Atque haec quidem hactenus! Ut autem futurae disputationi
certa fundamenta iaciantur, paucis oportet de eis praemonere quae
post Hannonis expeditionem in occiduam Libyae oram suscepta
sunt itineribus: quorum quantum scimus perexiguus erat numerus.

Qui vero primus post Hannonem occidentalem Libyae oram
accuratius perscrutatus est, Euthymenes fuit Massiliensis, notus
ea re, quod de Nili fontibus fabulosam rettulit narrationem 1 ).
Censent plerique, eum aequalem fuisse Pytheae, veluti Ukertus
(I 1, 113), Muellenhoffius (I 180), Kiepertus (p. 4), quibus assenti-
tur etiam Meltzer (p. 507), cum ex Ephoro eum hausisse sibi
persuaserit 2 ). Ut hinc exordiamur, manifesto huic adversatur, quod
Ephorus ipse (cf. Ael. Arist. H 471) Euthymenem de intricatissima
illa quaestione quae erat de Nili capite adiit eiusque risit hario-
lationes. Perspexit hoc recte Bauer 3 ), qui ut de Euthymenis aetate
certius existimaretur auxilium aliunde petivit. Enumeratur enim ab
anonymo Florentino (post Athen. H) 4 ) Euthymenes ante Herodotum-,
verum tamen, quaenam huius ordinis fides sit, inde intellegitur,
quod ibidem Callisthenes laudatur ante Democritum. Ac ne ex Seneca
quidem (nat. quaest. IV 2, 17 — 30), qui Euthymenem ponit post
Thaletem, satis tuto coniecturam facias; nam quod ille pollicetur,
se eos qui de Nili incrementis scripserint auctores chronologico
recensiturum esse ordine, ita ut ab antiquissimis incipiat, his
utendum certis cum cautionibus; scilicet haec lex ita violatur, ut
antiquissimo cuique statim adnectantur ii, quorum sententiae simili
exstructae erant fundamento: ita* Euthymenes una cum Thalete
laudatur, non quo ex temporum ratione eum sit subsecutus, sed

1) cf. Mueller, F. H. Qr. IV p. 408.

2) cf. Goebel p. 16.

S)Wi8tor. Unters. ftir Arnold Schdfer p. 74.
4) cf. Diela, doxogr. p. 228.

Digitized by LjOOQLC

106 Caput II.

quod uterque etesias inundationum causas esse affirmaverat. Quam-
quam ea in re differebant, quod Thales etesias Nilo resistere et
cursus eius acto contra ostia mari sustinere opinatus est, Euthy-
menes autem, dummodo ex pessimis quae de eo accepimus narra-
tionibus veram eius eliciamus sententiam, lacum quendam esse
statuebat prope oceanum occidentalem a meridie septentrionem
versus spectantem, quem etesiarum tempore instantibus ventis
maris fluctibus impletum in mediterranea defluere credidit (cf. Athen.
II 87) 1 ). Quando autem Euthymenes vixerit, ex Seneca non di-
scimus. Quod vero Berger (I p. 109) posuit, Euthymenem Hero-
doto quoque fortassis maiorem esse atque Massiliensi tribuen-
dam alteram istam sententiam, de qua supra pluribus egimus
(cf. Herod. H 21), facile redarguitur; si hoc ita esset, non potuit
Herodotus ipse dicere II 31 de Nilo: q&l &tco i67t8grjg te xal i)kCov
SvGpioov. Tb 8e &nb tovSe ovSelg £%ei Gacpecog (pQ&6ai* ^Qrj^og
y&Q icfti i) xooqtj avTtj vitb xavpatog. Nil igitur relinquitur, nisi
ut Euthymenem priori IV. saeculi parti vindicemus ideo, quia
Ephorus et Aristoteles 2 ) primi eius mentionem fecerunt: tertium
denique eiusdem aetatis auctorem, qui Euthymenem usurpasse
videtur, infra adiungam. Idem autem vehementer suadet ea res,
quod melius certe quam V. saeculo tum potuerunt Massilienses per
fretum Gaditanum in Atlanticum egredi oceanum (quamquam per-
paucis navibus haec itinera inita esse, bene Meltzer p. 236 monuit
contra MueUenhoffium I 311; cf. Polyb. XXXIV 5, 7 — Strab. I 4
p. 104), cum Carthaginienses bellis Siciliensibus occupati essent.
Videtur ergo non multum ante Aristotelis Ephorique tempora
Euthymenis in publicum prodisse libellus: namque quae vidit
quaeque vidisse sibi visus est Massiliensem litteris mandasse idem
Aelius Aristides testis est (p. 475): [iet& itokkcbv S* &(pix6(ievov
p6vov ovx elxbg fjv xo0[ir)6ai tbv A6yov, ov pi)v ov8' elg (lifiXCov
iyyQ&cpeiv fog &7io%Q&v ov8' o6ov jtQog tovg ijutrjSeCovg 8ir}yr\6a-
Gftai) &XI& dr}{io6L<x (pQ&Gai xal &vayyetkai.

Superest, ut quousque Euthymenes progressus sit quaeratur:
attamen malo hanc rem postea tractare; nunc satis habeo, posuisse
hanc sententiam, Massiliensem ultra Cernen insulam iter non con-
tinuasse; probare eam infra studebo.

1) cf. Berger I p. 107.

2) cf. Bauer p. 75 adn. \.

Digitized by VjOOQLC

De itineribus post Haimoneifi in eandem regionem factis (de Polybio). 107

Proximus est Polybius, qui sat multas orbis partes per-
agravit, cum quanti momenti esset rerum scriptori accurata terrarum
notitia haud ignoraret. Ac perinde Libyam eum adisse certo
scimus; secutus est P. Cornelium Scipionem et in Carthagine
oppugnanda et expugnanda eum adiuvit (cf. Pol. XXXTX 3, 4, 5):
cum vero lentior esset munitae urbis oppugnatio, classe a Scipione
Aemiliano accepta Libyae scrutandae causa magnam eius partem
circumvectus est (cf. Plin. V 1, 9). Iam cum (XXXTX 13, 14) ilico
post deletam Carthaginem in Graeciam se redisse affirmet ; ubi
Corinthum vastatam et funditus eversam vidit, cumque ex altera
parte non verisimile sit, eum Carthaginem postquam obsidio vix
coepit reliquisse — nempe initio Romanorum progressus tam
prosperi non erant, ut securus potuerit ab exercitu discedere — ,
optimo iure Werner in dissertatione sua, quam conscripsit de
Polybii vita et itineribus (p. 29), anno 147 hoc iter Africanum
assignavit. Quo itinere quin diligenter exploraverit fretum Gadi-
tanum et quae circumiacent regiones dubitationem non admittunt
qui de hoc tractu sunt operis Polybiani loci. Hariolatur autem
Werner, quod (p. 29) eum longius provectum esse negavit; immo
accuratissimas notas Plinius (V 1) debet Polybio, quem ipse com-
pluriens auctorem laudat, ac ne merita laude fraudetur Megalo-
politanus audias quae bene monet Vivienus de St. Martin (p. 338):
c L'exactitude des mesures donne lieu de penser qu'elle reposait
sur quelque chose de mieux qu'un simple estime/ Si vero quis
autumaverit, inde non consectarium esse, Polybium ipsum occi-
dentalem Libyae oram praeternavigasse, ei respondeo, Polybium
omnes qui de exterarum gentium situ et sedibus scripserant summa
in suspicione habuisse, quae tanta fuit, ut nonnullos geographos
veluti Timaeum maxima afficeret iniuria: quae cum ita sint, num
probabile, eum de remotissima Libyae regione cuilibet credidisse?
At multis verbis omnino non opus erat; nam ipse gloriatur IH59:
vitsdsfcdiis&a toi>g xvvSvvovg rovg 6v(i(idvrag fipXv iv TtXdvy xy
xaxct Aifiv^v xal xax 9 'IfiriQlav, Hi 8\ FaXaxiav xal xi\v ii&ftev
xav\aig xalg %a)Qcag 6vyxvQ0v6av ft&Xaxxav^ Xva diOQfr&tidiisvot,
xijv xa>v 7CQoysyov6xmv 'dyvoiav iv roiixocg yv&Qipa itoiijG&iiev
xotg "E\\v\6i xal xavxa xd ^ieQrj xfjg olxov(idvrjg. Certissimum
autem est secundum ea quae supra dicta sunt Polybium assecutum
esse hodiernum promunturium Draa: hucusque enim accuratae
eius mensurae pertinent; potest hinc progressus esse usque ad

Digitized by VjOOQLC

108 Caput II.

septentrionalem deserti finem. Quod vero Cernen VH[ stadia a terra
continente dissitam facit ex adverso Atlantis montis dilucide id
ostendit, eum, etsi non nimis falsum insulae assignat situm, tamen
non significasse eandem, quam quondam iv ftv%cp vwog x6kitov
reppererat Hanno, ita ut Carthaginiensium colonia iam Polybii
temporibus ab indigenis diruta fuisse videatur. Unum denique
tamquam certissimum addo, Polybium deserta non solum non
superasse, sed ne coepisse quidem praeternavigare: quod si secus
esset, non tam horribilis fuisset posteriorum de his terris ignorantia.

Ut autem omittam Statium Sebosum, quippe qui insulis
potissimum Atlanticis explorandis operam navaverit, unus tantum
restat, cuius nomen historia servavit: Eudoxum dico Cyzicenum,
de quo multus est Posidonius (ap. Strab. II 3, 4 p. 98 *)). Qua
navigaverit aetate, certa memoria constat; ex ultimo itinere non
iam reverterat, cum Posidonius Gadibus commoraretur 2 ). Iam vero
quousque penetraverit nequit coniectura colligi: magnopere autem
dubito, num longe progressus sit ; nimirum non multum dissentio
a Strabone, qui vehementer invehitur in Posidonium, quod inani
captus credulitate Eudoxi fabellis quae omnem fidem excedant ani-
mum adverterit. Videtur enim mihi quoque 3 ) Eudoxus homo fuisse
variis casibus iactatus, vanus et temerarius.

Ad finem huius conspectus pervenimus: quae laudem viatorum
nomina non iam habeo. Quamquam non desierunt posterioribus
temporibus mercatores et negotiatores hanc petere oram (cf. Ael.
Aristid. II p. 474 D.), quam fortassis etiam unus alterve vir doctus
visit; nam sunt in Ptolemaei tabulis quaedam, quae ex eis quos
modo enumeravi auctoribus non potuerint hauriri. At certe ne eis
quidem contigit, ut praeterito deserto quae ab eo meridiem versus
patebant terras proximi post Hannonem Carthaginiensem adirent:
Saharae vastae solitudines gravissimum impedimentum intulerunt
nautis, quod ante medii aevi Portugallos vicisse laus est Hannonis

propria!

reliq.
25.

1) cf.

2) cf.

3) cf.

Bake, Posid.
Goebel p. 95.
Mannert I 2,

101.

Digitized by LjOOQLC

Oaput III.

Restat una commentationis nostrae pars, ut quo tempore qua-
que via Hannonis periplus Graecis innotuerit quantamque apud
posteros habuerit vim atque auctoritatem quaeratur.

Non poterit vero tuto institui haec via, nisi ita, ut quae
omnino a pristinis temporibus ad recentissima usque de occidua
Libyae ora tradita accepimus examinentur, numquid eruatur de
eorum fontibus, praeterquam quod vetustissimum auctorem, qui
fusius de occidentali litore egit, Hecataeum Milesium dico ; nostro
iure neglegemus, e cuius amplissimo opere tria tantum fragmenta
ad nostram pertinent regionem, duo quidem servata a Stephano
Byzantio, unum Herodiani opera ab olivione vindicatum. Sunt
haec: 1) @Qiyxr\ %6Xig tcbqX tag 6tr\kag. 'Exatalog y Adia (cf. Steph.
Byz. s. v. @Qiyxr\)\ 2) Siyyr\ %6Xig Ai$vr\g. 'Exatalog 7t6Qir\yr\6ei
(cf. Steph. Byz. s. v. @iyyr\)] 3) Aotiqitp. Xifivr\ TCaQa xbv Ai%av
3Cotap6v. *Exatatog %6Qir\yi\66i'A6iag* *tfj de M\ivr\ Aov^Qitp. oiivo\ia
(cf. Herod. tceqX \iovr\Qovg Xe&cog H 31, 25; cf. fr.325. 326. 328 M.).
De illis Stephani glossis supra egi; de Herodiani loco pauca habeo,
quae addam: videlicet recte coniecerunt viri docti, AovQitjav Xi\ivr\v
esse hodiernam Merdjam Ras ed-Dura 1 )) quod solum obstare vide-
batur, qubminus haec opinio fidem inveniret, non difficile est ad
tollendum: audit fluvius ille, cui AovQi%a kipvr\ adiacet, Ai£ag, cum
vulgare eius nomen sit Ai%og, quam formam in Herodiani verbis
restitui iussit Lehrsius 2 ). Ego maluerim una littera mutata scri-
bere Ait>av, quam vocem usu receptam esse demonstratur Stephani
Byzantii testimonio (cf. s. v. Ai%a) s ). Neque mirum, Hecataeum
de occiduis regionibus tam accuratam habuisse notitiam. Memineris

1) cf. Goebel p. 6.

2) Herodiani scripta tria 1848 p. 106.

3) cf. Mueller g. gr. m. I p. 92; idem vidit Mueller ad Ptol. IV
1, 2 p. 573.

Digitized by

Google

110 Caput III.

enim quaeso, quod supra tribus verbis monui, VI. a. Chr. n. saeculo
Graecis nautis navigationem ad Hispaniam et finitimas civitates
liberam fuisse.

Verumtamen quae prisca illa aetate comperta habebantur,
iniquo fato accidit ut non ita multo post, cum Carthaginienses
maris Tyrrhenici et Iberici imperium invasissent, oblivione tegeren-
tur. Itaque non habes, cur Herodoti stupeas ignorantiam, qui
paucissima de occidentali Libya tradidit eaque aut ambigua aut
aperte falsa, veluti Soloenti promunturio ineptum assignavit locum;
quae autem de populorum sedibus narrat et moribus, Carthagi-
niensibus se debere ipse saepius profitetur (IV 42. 43. 184. 196).

Transimus ad Scylacem, cuius descriptionem supra perlu-
stravimus: apparuit, frustra multos ea in re desudasse, ut confusam
eius relationem a Muelleri iurgiis defenderent. Caveas autem
quaeso, ne cum Muellero totam hanc paragraphum eicias, quasi
posteriore demum aetate aliunde adnexa sit: posteriora enim tem-
pora subindicare geographicam narratorum rationem; non novisse
scriptorem Libyae oram nisi usque ad Lixum fluvium et initium
deserti; cum ultimo autem litoris termino composuisse eum etiam
Cernen insulam, de cuius situ similiter ac de Carthaginiensium
mercatura parum accurata auctorem vel accepisse vel finxisse. Ita
Mueller. At dubitationem non relictam esse credo, quin haec in-
iuria criminetur de Scylace vir ille doctissimus: nam si digcedis ab
illo errore ipsius scriptoris festinantia et neglegentia nato, aptissime
omnia conciliantur cum hodierno rerum statu. Quod vero Scylax
multa praebet quae alioquin non leguntur, adeo non suspicio hac
in re subest, ut qiiam praeclarum exscripserit fontem cognoscamus:
de quo num certius possit existimari inquirere tanti profecto est.

Difficilius autem quam quaeritur respondetur. Debemus dis-
putationis initium inde repetere, ut statuamus, eum posteriorem
esse Hannone *) : etenim commemorantur Thymiateria urbs ab
Hannone demum condita et quae incognita fuit ante Carthaginien-
sium expeditionem Cerne insula; accedit quod depingitur ara illa
a Carthaginiensium imperatore Neptuno quondam extructa. Quo-
cum convenit, quod cum Scylacis auctor occiduam Libyae oram
praeternavigaret Carthaginienses in Cerne insula commercia cum
adiacentibus Libyae populis iam nexuerant et mercaturae celebritas

1) cf. Goebel 1. 1. p. 13 sq.

Digitized by VjOOQLC

Quando Graecis innotuerit Hannonis periplus. 111

quaedam erat atque frequentia 1 ). Ab altera vero parte, ut de
tempore rem ad liquidum perducam, Scylacis fons anterior est ea
aetate, qua Hannonis periplus Graecis innotuit, i. e., sicuti infra
ostendetur, anterior exeunte quarto saeculo: quod tam verum sane
est 7 quam planum, tametsi non desunt, qui contra dicant 2 ). Etenim
si res aliter haberet, nec potuit Scylax narrare, aram illam ab
Hannone in Soloente promunturio aedificatam Daedali opus esse
videri, et Carthaginiensis periplus luculentum testimonium erat
haudquaquam ultra Cernen insulam propter brevia et coenum
algamque mare navigabile non esse. Unde praeterea, quaeso, ea
fluxerunt in Scylacis relationem, quae apud Hannonem desiderantur?
Iam vero istud, ut dicam quod sentio, recte perspectum est a
Muellero 3 ), descriptionis ubertatem a succincta maris interni ex-
positione toto coelo discrepare nec non omnino a nautici cuiusdam
libri consuetudine ac ratione: huc quadrare non abnuerim quae de
Neptuni ara leguntur, quippe cum a nautis conspiciatur et signum
eis sit haud spernendum (cf. ScyL § 35), et quae exhibentur de
Phoenicum mercatura: quae autem maiorem fere paragraphi partem
efficiunt, narrationes istae de Aethiopum moribus, vestitu^ ornatu
quaeque adduntur de eorum victu ac de institutis publicis festis-
que diebus, quid, quaeso, haec omnia commune habent cum libro
quodam ad nautarum usum composito? Concedo igitur, totam
hanc particulam a vetere maris interni periplo alienam esse; nego,
Muellerum ex recta hac observatione rectam fecisse conclusionem,
qui cum omnia inscite conscripta et ex pannis hinc inde arreptis
consuta esse censeret, interpolatoris manum agnoscere sibi visus
est atque molestum hoc additamentum secludi voluit. Nos aliter
iudicabimus: nimirum non a nescio quo sciolo, sed ab eo ipso viro
docto, qui altera saeculi IV. parte retractavit veterem periplum et
adaptavit praesenti tunc rerum statui orbisque terrarum cognitioni,
quae nunc quidem de occidua Libyae ore leguntur addita esse
arbitror. Non gravate autem omnes largiantur 4 ), manasse Scylacis
narrationem e graeco scriptore: dicitur enim Neptuni ara a Daedalo
fabricata esse, qua re mythologiae Graecorum cognitio proditur,

1) Quae Goebelius p. 14 de Neptuni ara deque Carthaginiensium coloniis
iamiam deletis exponit, futtilia sunt.

2) cf. Entz p. 4 adu. 1.

8) proleg. p. XLII; aliter sentit Goebelius (p. 10), non recte.
4) cf. Goebel p. 16.

Digitized by LjOOQLC

112 Caput III.

eodemque pertinet, quod ludi isti qui X6eg audiunt laudantur. Iam
vero tempus est reminiscamur quae supra exposita sunt de eis
auctoribus qui omnino de occidua Libyae ora scripsisse videantur:
necessarium enim est, ad unum ex eorum numero referamus quae
Scylacis periplo continentur vel ideo, quod tantam illius litoris
prae se ferunt notitiam, ut nequierit ea componere nisi qui ipse
Mauretaniae oras pervestigavit : quod si concedis, ex temporum
ordine nil relinquitur, nisi ut de Euthymene cogitemus. Quam-
quam eo non pervenimus, ut quod probabilissimum est etiam
certa ratiocinatione efficiamus: scilicet tenuissima Euthymenei
libelli fragmenta — ' ne dicam unum — aetatem tulerunt eaque
maximam partem foede depravata. Etenim cum tantopere eius
sententiam detorserint posteriores, ut dulceni maris Atlantici
saporem eum dixisse nugentur (cf. Ael. Arist. II p. 471 sqq. Sen.
nat. quaest. IV 2. PL Plat. phil. IV 1. Lyd. de mens. IV 68 p. 262),
uno tantum loco in meliorem statum redigimur (cf. Athen. II 87),
ita ut aliqua saltem cum probabilitate quaenam fuerit eius opinio
constituatur 1 ): nempe videtur Nili originem deduxisse e lacu quo-
dam prope Atlanticum mare sito eam ob causain, quod extabant
ibi plantae et inveniebantur animalia, quae vulgo Nili propria esse
credebantur a veteribus, quem Euthymenis errorem non demirabi-
tur qui meminerit, non ita multo post Alexandrum Magnum idem
peccavisse; namque NeaQ%og tb ^tov^ievov 7tQ6xeQOV iiti tov
NeCXoV) %6ftev i\ 7tk^Q(o6vg ctvtov, didaGxew i(pr\ tovg 'IvStxovg
Ttotcctiovg, 8tt ix t<bv freQtvoov '6^q(ov GvpfluCvet. 'Aki^avdQov d*
iv [ihv t<p *T8u67ty XQOxoSeCkovg ld6vta y iv dh t<p 'AxedCvy xvufiovg
AlyvTttCovg, svQtjxivat 86%ut tag xov NeCXov 7ti\yug xa\ itaQutixeva-
&6d , cu 6t6kov eig tijv Alyvmov fog t<p 7tozcc{i<p tovtcp (ii%Qt ixettie
%Xev66\jievov (cf. Strab. XV 1, 25); neque alio nixus fundamento
Iosephus (bell. Iud. m 10, 8) Nili caput in Caphernao lacu se
recognovisse gloriatus est. Cum vero praeterea de Euthymenis
opere nil nobis innotuerit, negari sane nequit, illius doctrinae
vestigia apud Scylacem deprehendi nulla, nisi quod in fine haec
adiciuntur verba: kiyovtit di ttveg tovtovg tovg AifrCoTtug TtuQtfxetv
6vve%&g oixovvtag eig Atyvntovi eandem hanc sententiam pro-
fessus erat Ephorus, qui totam meridiem habitatam fecit ab
Aethiopum populo, hg Soxel TtaQuteCvetv aitb uvutok&v %et(UQtv&v

1) cf. Berger I p. 107.

Digitized by VjOOQLC

Quando Graecis innotuerit Hannonis periplue. 113

[is%ql Sv6[imv t<&v (iQct%vTdT(av (cf. Cosmae topogr. christ. p. 148.
fr. 38 M.), unde hauserunt Scymnus Oliius (v. 168. 175) et Plinius
VI 30, 197. Ephorus autem certe adhibuit Euthymenem; itaque nil
obstat, quominus idem statuatur de Scylacis retractatore, qui for-
tassis non ipsum inspexit Euthymenem, sed alium auctorem, qui
quae veris immixta mira repperit in Massiliensis relatione non
receperat. Hoc igitur, quamquam non sum nescius, quantas habeat
cautiones et dubitationes, omnium verisimillimum esse duxerim.

Neque vero in minus obscuro et lubrico tramite reptamus
potius qiiam pedetemptim ingredimur de Ephoro inquirentes.
Videlicet res ideo est intricatissima, quod ex quinto eius libro,
quo Asia et Libya copiose describebantur quae ad occidentalem
oram referenda sunt aut referenda esse videntur duo tantum nobis
praesto sunt fragmenta: altero commemoratur KctQLxbv tsl%oq,
Jtdkcg Ai$w\§ iv &ql6tsq& Tcbv c Hgaxksvoov OTrikmv (cf. Steph. Byz.
s. v. Kccqlxov tsl%os fr. 96 M.), alterum est de Cerne insula: c Epho-
rus auctor est a Rubro mari navigantes in eam non posse propter
ardores ultra quasdam columnas (ita appellantur parvae insulae)
provehi' (cf. Plin. VI 31, 199. fr. 96 aM.). Haec profecto non satis
causae praebent, cur Ephorum Hannonis periplum novisse credamus.
Commodissime enim urbis illius nomen comperire potuit ex Euthy-
mene, quem certe in usum suum convertit neque haec eoniectura
refutatur ea re, quod Scylax a Soloente statim transilit ad Lixio-
nem omissis quae intermedia erant oppidis. Tantum vero uno ore
concedi existimo, omni vi et auctoritate carere alterum illum locum
Plinianum; nam ut Plinii verbis fidem tribuamus — accidit ei,
qua erat neglegentia, ut Cernen orientalem et occidentalem con-
funderet — quod descripsi Ephori enuntiatum necessario revocan-
dum est ad eam insulam, quae in ipso Eoo 1 ) mari contra sinum
Persicum ex adverso Aethiopiae sita fingebatur. Quae autem sunt,
quibus Muellenhoffius (I p. 89adn.) evincere studebat, Ephorum
inspexisse Hannonis periplum 2 )? Utitur vir summus hac ratiocina-
tione: ex Ephoro fluxisse ea Plinii verba, quibus VI 30, 197 docet
Aethiopiam patuisse ab oriente hiberno ad occidentem hibernum,
itemque quae in § 198 principio de Cerne insula proferuntur
(quamquam hic non Ephorus solus laudatur, sed uno eodemque

1) Ita recte Detlefsenus VI 31, 198.

2) Muellenhoffius omnia persuasit Meltzero (1. I. p. 507).

Fischer, De Hannonis Carth. periplo. 8

GooQle

Digitized by VjOOQ

114 Caput m.

enuntiato Timosthenes, Eudoxus, Clitarchus!); ergo ex eodem etiam
quae media interponantur derivanda esse haec: 'Meridiano cardine
silvae hiberno maxime virent, a media eius parte imminens mari
mons excelsus aeternis ardet ignibus, Theon Ochema dictus a
Graecis; a quo navigatio quatridui promunturium quod Hesperu
Ceras vocatur confine Africae iuxta Aethiopas Hesperios. Quidam
et in eo tractu modicos colles amoena opacitate vestitos Aegypa-
num Satyrorumque produnt/ At vero qui satis reputaverit, quo-
modo Plinius quae ex variis variorum scriptis non sine molestia
comportaverat discerpta miscuerit, quo iure quave probabilitate
ista Muellenhoffii conelusio fiat, facile intelleget l ). Accedit, quod,
sicuti infra demonstrabo, comparatis inter se Plinii et Melae
(IH 94. 95) relationibus lapsum esse Muellenhoffium pro certo
colligitur. Reiecta autem Muellenhoffii coniectura simul perspicitur
errore teneri Meltzerum, qui (p. 506/7) opinatus est Ephorum
Hannonis periplum primum detexisse et paucis praefatum in opus
suum recepisse. Quae suspicio vel ideo mihi magnopere displicet,
quod non liquet, quomodo, si res ita esset, usque ad Plinii aetatem
prorsus ex hominum oculis evanescere potuerit iste libellus: nam
Ephori opus etiam recentioribus temporibus in omnium manibus
erat et summa fruebatur auctoritate. Itaque ut eorum quae ex-
posui summam comprehendam, Ephorum de occidua Libyae ora
nil debere Hannoni, omnia Euthymeni Massiliensi persuasum habeo.
Neque etiam Aristoteli, viro prae ceteris geographiae perito 2 ),
Hannonis periplus ante oculos fuisse videtur: certe, tametsi com-
memorari apte pluriens potuit nullo loco eius mentio iniecta est;
perperam enim ii ratiocinantur qui 3 ) contrarium concludere audent
ex hisce meteorologicon verbis (I 13 p. 350 b): 'Opobog dh xal
tcsqX vtjv Aifivqv oC plv (sc. TiotayLOi) ix t&v Alftt,oitixcbv 6q(dv 9
8 ts Alybv xal 6 Nv*6t,g 9 ot d\ \iiyi6%oi t&v dccovo[ia6[iev(oVj 8 ts
XQSiiitrjg xaloi^svog^ bg slg ti\v £gco §st &aka66av, xal tov Nsikov
tb Qzvyiu tb TtQ&tov ix tov 'AQyvQOv xalovpivov &QOvg. Ex
quibus primum patet, Aristotelem asseclam quodammodo Euthy-
meneae illius opinionis Nili caput posuisse in occidentali Libya:
aliter enim non potuerunt eius fontes in eisdem montibus esse, in
quibus Chremetis. Quod si animo informaveris, id quoque sat

1) cf. Goebel p. 46 adn. 1.

2) cf. Sorof, de Aristot. geogr. Halis Sax. 1886. Berger II p. 83 sqq.
8) cf. Meltzer p. 234. 606.

Digitized by VjOOQLC

Quando Graecis innotuerit fiannonis periplus. H5

proclivi coniectura assequare, Aristotelem pugnare contra ipsum
illum Massiliensem, cuius scrinia omnes fere IV. saeculi com-
pilavere geographi, cum paucis interiectis addat: "Otv [isv oiv
ov Sst vo[it£siv ovcco ytvs6%ai tdg aQ%dg tmv Ttotap&v &g i%
aqMDQirffidvav xoiki&v, (pavsQdv 1 ). Denique ut eluceat, quam bene
omnia concinant, id velim animadvertas, quod ad Chremeten usque
Scylacis quoque auctor pervenit: nam huius ostio opposita erat
Cerne insula.

Iam proximus est is libellus, qui Hannonis periplum primus
diserte laudat: dico tractatum itsgl &av[ia6ta)v dxov6[idta)v, qui
fertur Aristotelis nomine 2 ), ubi § 37 haec leguntur: Aiystav ds xal
ta i%a) 6vqk&v ^HQaxksiaw xais6ftai^ ta psv dia Jtavtdg, ta ds vvxta)Q
[idvov, a>g 6 "Avv&vog itSQlitlovs fatOQst. Non possumus autem
mehercle in hac quaestione quicquam proficere, nisi undenam ista
verba fluxerint constituerimus, atque bene pol factum, quod in-
victis argumentis demonstratum est a Muellenhoffio et Schradero,
totum illud caput, quod est de mirabilibus ignibus, e Theophrasteis
excerptis consutum esse. Quod verum esse non infitiabitur qui
paucos inter se comparaverit locos: desumpta est paragraphus 41
e Theophrasti itSQl kifrmv libello (cf. p. 37 § 13 W.); ex eodem
opusculo derivanda est paragraphi 33 altera pars (cf. p. 37 § 12 W.) 3 ):
unde probabilis conclusio est, etiam quae media leguntur eidem
deberi Theophrasto, atque id quidem verisimillimum, Theophrastum
hanc materiam dedita opera tractasse in eo quem xsqI nvQdg
condidit libellp. Itaque certe Theophrasti aetate Hannonis periplus
Graecis notus fuit 4 ).

1) cf. Bauer p. 75 adn. 1.

2) Quando hic libellus compositus esse videatur, exponunt Muellenhofrius
I p. 426 sqq. et Schrader, qui siugularem commentationem inscriptam Uber
die Quellen der pseudoaristotelischen Schrift hsqI fravitaaicw &%ovafidt(ov
inseruit Fleckeiseni annal. vol. 97 (1868) p. 217 sqq. cf. Geffcken, Timaios'
Geogr. d. Westens 1892 p. 84 sqq.

3) cf. Schrader p. 223.

4) Ad idem fere tempus (cf. Gutschmid ad Flachii Hes. Miles. p. 159)
deducimur, si recte Mueller (proleg. p. XXX) Hannonis nomen latere suspica-
tus est in corruptis Palaephati verbis (incredib. XXXII; cf. Westermann,
mythogr. p. 295), de quibus post Voelckerum vana protulit Tuempelius

*(cf. Fleckeis. ann. suppl. XVI p. 205). At quamquam Muelleri suspicio valde
mihi arridet, tamen, cum de codicum scriptura non iam satis constet
(cf. BoyBen Philol. XLII p. 300 sqq.; Froehner FhUol suppl. V p. 35), iudicium
de hoc loco cohibere praestat.

Digitized by VjOOQLC

116 Caput III.

Certissimum denique est, Eratostheni, principi totius vete-
rum geographiae, Hannonis periplum fundamentum extitisse, quo
suam de occidentalis Libyanae orae figura sententiam stabiliret,
cuius rei argumenta post Mannertum (I 2 p. 57) denuo contulit
Berger 1 ). At iure plerisque eorum non multum tribuit Goebelius
p. 18, unum vero habet gravissimum pondus, quod tamen aptius
duco infra enarrare: nunc sufficiat in memoriam lectori revocasse
quae de Arriani summaria relatione supra fusius exposui; namque
quae eius Indicis continentur geographica Eratostheni reddenda
esse, quid est, cur moneam, cum ipse palam se ex illo totum
pendere profiteatur hisce (ind. 3): 'Epol 81 'EQato^&dvrjg 6 KvQrj-
vcctog %i6t6tsQog aXXov i6tco , f 6ti yr)g itsQi68ov TtsQi SpsXsv
'EQato6&dvsV 2 )?

Ut autem, quoniam optatam metam contigimus cursu, requie-
scamus paullulum et respiciamus, id exploratum est, Hannonis
periplum ultimis quarti saeculi annis in Graecum conversum
sermonem geographis Graecis innotuisse: collabuntur ergo eorum
sententiae, qui Xenophonti Lampsaceno primi interpretis honorem
vindicant 3 ) vel Iubae, alterius' Mauretaniae regis, Libycis Carthagi-
niensis opus primum insertum fuisse censuerunt 4 ). Spem vero
faciunt, ut enucleemus, quisnam primus Hannonis titulum Cartha-
gine latentem indagaverit, duo loci Straboniani, quorum alter in-
venitur XVH 3, 3 p. 826 C, ubi haec: UXsl6ta 8h %Xa6\iata ty
Aifivxfi itccQcdia tr\ ixtbg TtQO^siftsfaavto ot 6vyyQacpslg 9 aQ%d(isvoi
anb tov 'OcpsXka TtsQiTtXov. Hunc Ophellam quin recte Mueller
(prol. p. XXIV) composuerit cum eo qui apud Marcianum Hera-
cleotam audit 'AitsXkag KvQr\vaiog, cui TtsQiitXovg trjg sxtbg O^aAar-
tr\g tribuitur, dubitatione puto vacat; nec minus verisimile est,

1) Erat. fr. p. 93. 208. Gefch. d. w. Erdk. d. Qr. III p. 68. 73.

2) cf. Berger, Er. fr. p. 93.

3) cf. Osann p. 541. Qui Xenophon quo tempore vixerit cum ne con-
iectura quidem licet assequamur (cf. Voss. de hist. Graec. ed. West. p. 510)
— nam quae Osannius ezposuit stare nequeunt — , tum in hac quaestione
diiudicanda perparvnm interest scire; etenim de Hannone nil omnino ille
tradidit; immo inepte Solinus, qui saepius Plinii verba recte separare non
valuit, tribuit Lampsaceno (p. 230, 1 sqq. M.) quae a Plinio ad eum non
referuntar (VI 31, 200).

4) cf. Peter, tiber den Wert der hist. Schriftstellerei von Konig Juba II.
von Mauret.: progr. Misn. 1879 p. 6 adn. 3. Susemihl, Gesch. d. griech. Litt.
i. d. Alexandrinerzeit II p. 406 adn. 337.

Google

Digitized by VjOOQ

Quando Graecis innotuerit Hannonis periplus. H7

utrumque non diversum esse a notissimo illo Cyrenae rege, Ptole-
maei quondam satrapa, qui (cf. Diod. XX 40, 1) nsQisficclsto tcctg
ihttoi (isi£ova Swa6tsiav l ). Recte de eo Groteus 2 ) e Nach meiner
Meinung', inquit, 'war Ophellas, der in Cyrene herrschte und Er-
oberungsplanen in den Westen nachging, der Mann darnach, um
eine Untersuchung des nordafrikanischen Gestadelandes sowohl be-
fehlen, als auch ins Werk setzen zu konnen/ Iam vero quae
descripsi Strabonis verba excipiuntur his: ksqI &v (sc. nka^ficctcov)
i[ivi/j6frriiiev itov xal KQdtSQOv, xal vvv Ss kdyopsv, 6vyyv&\ir\v
aitov[isvoi tr\g tsQatoloyiag. Respiciuntur a Strabone quibus Era-
tosthenem vehementer increpuerat haec (1 3, 2 p. 47 C): IIsni6tsv7cs
Ss xccl tisqI t&v £%a) 6tr\X(bv 'HqccxXslcov itokkotg [iv&cbd£6i, KsQvrjv
ts vrfiov xal Hkkovg t6novg dvondfav toi>g tLr\d apov vvvl dsixvv-
psvovg, tcsqI &v nvrj^dri^oiisfra v6tsQov. Quos duos locos si inter
se coniungimus, vix quicquam invenias quod magis dicas probabile 3 ),
quam Ophellam primum miras illas narrationes de Cerne insula
prolatas, quae Straboni stomachum movebant, sumpsisse ex ipsius
Hannonis periplo, cuius titulum, quoniam erat Cyrenaeus, facillime
potuit adire Carthagine. Videtur autem eius relationem Graeca
lingua expressam ampliori suo operi vel inseruisse vel addidisse;
hac enim in re plane consentio cum Muellero, quod Hannonis
pagellam non seorsim editam esse duxit, sed maiori cuidam operi
geographico adnexam.

Quam coniecturam si sequaris, probe etiam explicatur quam
posterioribus temporibus passus est Hannonis libellus sors; namque
primum in aperto est ex Strabonis illis locis, quinam Eratosthenes
in eum inciderit. Dein vero elucet, quomodo periplus postea
tantopere potuerit latere: a paucis enim eum lectitatum esse, iam
demonstrabo. Ac de tertio quidem saeculo non habeo, quod
adiciam. Medio autem fere altero Polybius occiduam Libyae oram
praeternavigavit et, quae erat eius diligentia, accuratissimas rettulit
mensuras notasque, ex quibus excerpta admodum sane exigua et
tenuia servavit Plinius primo V. libri capite; etenim quamquam ex
ipsius enuntiati structura necessario consequitur, perpauca tantum
Pliniana ad ipsum redire Polybium, pleraque ab illis graviore

1) cf. Droysen, Geschickte des Hellenismus II 2 p. 91.

2) Gr. Ge8ch. VI p. 688 adn. 81; cum Groteo faciunt Holmius, Gesch.
Siz. II p. 249, Schubertus, Agathokles p. 144, Berger, Erat. fr. p. 310.

3) cf. Mueller proleg. p. XXV. Goebel p. 44.

Digitized by VjOOQLC

118 Caput III.

interpunctionis signo seiungenda fluxisse ex Agrippa 1 ), tamen
periculum non est, ne aberrem a vero, si quae artissimis vinculis
cum illis cohaerent eisque plane conveniunt, ab Agrippa hausta
esse ex Polybio affirmo; nam is solum ea quae flagitabatur accu-
ratione Mauretaniae litora emensus erat, ita ut non temere hinc
suspiceris, Plinium etiam in eis quae antecedunt notis Polybii
nomen ex Agrippa transtulisse. Simul vero id evincitur ex eisdem
Plinianis, Agrippam ipsum quae apud Polybium manca erant —
scilicet ultra septentrionalem deserti finem ille non progressus
erat — supplevisse ex eis posterioris aetatis auctoribus, qui multa
fabulosa his terris, siciiti videbimus, affinxerunt. Ex Artemidoro
autem qui post Polybium commemorandus venit non multa habe-
mus, quae ad occidentalem Libyae oram pertinent, nil certe, quod
Hannonei peripli notitiam prodat: immo, cum saepius vituperet
Eratosthenis credulitatem (cf. Strabo p. 825. 829 C), eius quoque
animus ad dubitandum fuisse videtur paratior.

Sequitur Posidonius Apameensis, qui cum de Nechonis iti-
nere dubitaret, fidem tribuit Eudoxo Cyziceno (cf. Strabo II 3, 4
p. 98 C sqq.); de Hannone videtur tacuisse. At quem modo laudavi
Eudoxus non solum usus, sed abusus est foedissime Hannonis
periplo: dixi iam supra, me eum cum Strabone suspectum habere.
Nimirum cum ex infructuosis itineribus revertisset vanus ille homo,
ne sine ullo successu ea suscepisse videretur, opus condidit mirum
atque inauditum, quo nil agebat, nisi ut mirificas res^ mera monstra
enarraret; erat, ut Mannertus (I 2, 25) acute dixit *eine Art
Robinsonade'! Nos certa harum hariolationum vestigia tenemus
apud Plinium et Melam, qui eius nugas accepisse videntur per
Cornelium Nepotem, qui avidissime omnia quamvis incredibilia
credidit (cf. Plin. V 1, 4) 2 ). Ex Nepote enim fluxenmt quae
Plinius (H 67, 169) et Pomponius Mela (DI 89. 90. 91) de
Hannonis et Eudoxi navigationibus narrant haec, quae Muellen-
hoffius ne uno quidem argumento allato reduci voluit ad Ephorum
(I p. 89 adn.):

Mela m 89—91: 'Dubium ali- j Plin. H 67, 168: *Alio latere Ga-
quamdiu fuit essetne ultra pela- 1 dium ab eodem occidente magna

1) cf. Biese geogr. lat. min. p. 5 fr. 26. Goebel p. 20 sq.

2) cf. R. Hansen, Die Chorographie des Pomponius Mela: Fleckeis.
ann. 117 p. 499 eq. Goebel p. 40.

Digitized by VjOOQLC

Qnando Graecis innotuerit Hannonis periphis.

119

gus caperetne terra circuitum, an
exhausto fluctu sine fine se Africa
extenderet, verum et Hanno Car-
thaginiensis exploratum missus
a suis, cum per oceani ostium
exisset magnam partem eius cir-
cumvectus, non se mari, sed
commeatu defecisse memoratu ret-
tulerat, etEudoxus quidam avorum
nostrorum temporibus cum Lathy-
rum regem Alexandriae profugeret,
Arabico sinu egressus per hoc
pelagus, ut Nepos adfirmat, Gades
usque pervectus est: ideo eius
orae nota sunt aliqua/

pars meridiani sinus ambitu

Mauretaniae navigatur hodie

Et Hanno Carthaginis potentia flo-
rente circumvectus a Gadibus ad
finem Arabiae navigationem eam
prodidit scripto, sicut ad extera
Europae noscenda missus eodem
tempore Himilco. PraetereaNepos
Cornelius auctor est Eudoxum
quendam sua aetate, cum Lathy-
rum regem fugeret, Arabico sinu
Gades usque pervectum.'

Plinius certe exscripsit Nepotem, id quod demonstratur pro-
ximis eius verbis. Idem cadit in Melam; ait enim ille DI 45: c sed
praeter physicos Homerumque universum orbem mari circumfusum
esse disserit Cornelius Nepos ut recentior, auctoritate sic certior'?
iam vero Mela enarrat, quaenam Eudoxi et Hannonis itineribus
patefacta sint: reperiuntur trans deserta muti populi et quibus
pro eloquio nutus est, alii sine sono linguae, alii sine linguis, alii
labris etiam cohaerentibus, nisi quod sub naribus etiam fistula est
per quam bibere avenis, et cum incessit libido vescendi, grana
singula frugum passim nascentium absorbere dicuntur; sunt qui-
bus ante adventum Eudoxi adeo ignotus ignis fuit, adeoque visus
mirum in modum placuit, ut amplecti etiam flammas et ardentia
sinu abdere donec noceret maxime libuerit. Taceo reliqua eodem
tincta colore, ex quibus unum luce clarius efficitur: nimirum opti-
mum auxilium in opusculo suo consuendo praebuit Eudoxo ipsius
Hannonis simplex ac vera relatio, ita ut quae mira in ea inesse
videbantur in maius augeret novaque magis mira de suo adderet:
ita accidit, ut ex Gorgadibus fierent feminae toto corpore hirsutae
et sine coitu marum sua sponte fecundae, ut et Noti Cornui et
Hesperio promunturio Grorgades insulae opponerentur et quae
sunt similia.

Quo magis autem omnia mira erant quoque minus inter se
conciliabilia, eo maiorem suspicionem movere debebant eis qui

Digitized by

Google

120 Caput III.

erant geographi germani; Tai igitur iure merito omnern eis fidem dene-
garunt, cum summopere dolendum sit, quod non minori despicatui
quam istos fabulatores habebant innocentem Hannonem. Etenim
Strabo silentio eum praeteriit, cum futtiliorem etiam et magis
mirum Carthaginiensis periplum haberet quam Pytheae (cf. p. 63!
102. 115. 190 C). Unde non mirandum, quod Plinii aetate Hannonis
itinerarium nemo iam legebat: namque *fuere et Hannonis Cartha-
giniensium ducis commentarii Punicis rebus florentissimis explorare
ambitum Africae iussi', inquit Plinius ipse (V 1, 8). Aelio deni-
que Aristidi (cf. H p. 475, 5sqq.) titulus quondam Carthagine
positus in templo Saturni notus erat, ignotus libellus publici
iuris factus.

Contra id unum argumentorum necessitate cogitur, Iubam
regem cum Aifivna conscriberet Hannonis periplum ante oculos
habuisse atque id quidem exemplar Punica conscriptum lingua;
sunt enim duo Solini loci quorum alter altero perbene suppletur:
legimus (p. 155 M.) Nilum originem habere a monte inferioris
Mauretaniae, oceano propinquo: c hoc adfirmant Punici libri: hoc
Iubam regem accipimus tradidisse' (cf. Amm. Marc. TYTT 15 ? 8).
Quinam sint Punici isti libri, dilucide perspicitur ex pag. 124M.,
ubi ita loquitur Solinus: e haec de Atlante, quem Mauri Addirim
nominant, et Hannonis Punici libri et nostri annales prodiderunt,
Iuba etiam Ptolemaei filius qui utriusque Mauretaniae regno
potitus est/ Haec vero levia sunt prae eo quod restat; scilicet
Athenaeus IQ 25 p. 83 b hisce ludificat Iubam: el pdv xi xovxmv
9 16(iag faxoQst, %atQBt(o Atfivxatet fitfikotg ixi xs xatg "Avvcovog
itX&vatg! Hinc Peter (1. 1. p. 5) Iubam inspexisse Hannonis periplum
recte conclusit et per eum quaedam etiam pervenisse ad Plinium.
Adde, quod perfacile fieri potuit, ut Iuba Punicum quoddam
relationis Hannoneae exemplar acciperet: etenim Romanos, cum
Carthaginem cepissent, excepto Magonis de re rustica opere
Punicos libros regulis Africae donavisse Plinius testis est (XVHI
3, 22)! Denique inde cognoscitur, qui Iuba omne illud mare ab
India usque Gades voluerit navigabile esse atque etiam statio-
num loca et spatiorum modum addiderit (cf. Plin. VI 29, 175.
Sol. 228 M.).

Perducta autem eo res est, ut examinetur, num opinionibus
quibusdam geographicis, quae maioris momenti fuerunt, Hannonis
titulus ansam dederii Priusquam vero quae ipse sentiam explicem,

Digitized by VjOOQLC

Qua ratione Hannonis libellus a scriptoribns usurpatus sit. 121

necesse est occurram Bergeri ratiocinationi, qui 1 ) ex Hannonis narra-
tione fortassis deduci posse arbitrabatur quae Parmenides primus
de zona media flammis exusta et cremata ideoque inhabitabili protu-
lerat. Cuius doctrina ita a Posidonio describitur (cf. Strabo II 2, 2
p. 94 C): Qhjel 8r) 6 TIo6si8<bviog tfjg slg itivts £<bvag StaiQiescog
&Q%rjybv ysvi6%ai IIaQ[isvC8r}V &kl* ixstvov [isv 6%s86v ti 8iitXa6Cav
&ito<paCvsiv tb itlatog tr)v 8iaxsxav[iivr}v tr)g [ista%b tcov tQOittxcov,
iyjtSQitCittov6av sxatiQcov tcov tQoitvxcov slg tb sxtbg xa\ itQbg talg
svxQatoig. Iam vero Hanno praeternavigaverat terram ob calorem
inaccessam; conspexerat ignitos rivos et caelum plurimo igne noctu
ardens: hinc igitur Parmenidem exorsum esse Berger censuit. At
si supra Hannonis aetatem recte constituimus, refutatur ille vel
temporum ratione. Quamquam enim Parmenidis vitam certis circum-
scribere finibus admodum difficile est, quia veteres ipsi minime sibi
constant (cf. Diog. L. IX 23. Plato Parm. 127 A F; Theaet. 183 E;
Soph. 217 C. Euseb. ad 01. 80, 4: Sync. 254 C; Euseb. 01. 86:
Sync. 257 C), tamen id omnium est verisimillimum, vixisse eum
fere inde ab anno 515 usque ad medium saeculum V. et opus
suum emisisse ca. anno 470 *): nequit igitur respexisse Hannonem-
Neque necessarium est ad Hannonem refugiamus, ut Parmenidis
explicemus doctrinam; etenim potuerunt haud dubie vetustissimi
illius aevi geographi Graeci si non ab aliis, at certe ab Aegyptiis
multa de meridionali illa zona propter nimium coeli ardorem
inhabitabili comperire, cum ipsos Aegyptiorum philosophos hanc
sententiam professos esse testetur Diodorus I 40: Tcov 8' iv
Mi(i<psi tcvsg <ptlo66cpcov iits%sCQr\6av altCav cpiQsw tr)g itXr)Q<b6scog
(sc. tov NsCkov) &vs%iksyxxov [ictkXov i) itt%avr\v, rj itoXXol 6vy-
xatatiftsivtat,. foaiQOV[ievoL y&Q tr)v yrjv slg tQCa [liQrj <pa6lv
vit&Q%siv s y v [isv tb xat& tr)v r)pttiQav olxov[iivrjv , stsQov 6s tb
tofaotg totg tditotg &vtiitsitovftbg tatg coQaig, tb 8s tQCtov [ista%b
psv xst6%ai tomcov, vitaQ%ecv 8s 8c& xavpa &oCxr\tov. Atque
audierat talia certe cum Aegyptum peragraret Herodotus, qui H 31
haec rettulit de Nilo: Mi%Qv [iiv vvv x£66sqcov [irjvcov itX6ov xal
68ov yivco6xstai b NstXog itaQsfc rov iv Aiyvntco §sv*[iatog'
to6ovtoi y&Q 6v[i(iaXXo[iiv<p [trjvsg si)QC6xovtai &vai6t[iov[isvoi

1) Gesch. d. w. Erdk. d. Gr. II p. 38.

2) cf. Zeller, PMos. d. Griechen I p. 508 adn. 1. Ueberweg-Heinze,
Grundrifs d. Gesch. d. Philos. d. Alterih. § 19. p: 65.

Google

Digitized by VjOOQ

122 Caput IU.

i% 9 Els<pavx(vr\g itOQSVopivq) ig xovg atnoiidlovg xotixovg. §isi
Ss aitb s6itior]g xs xal r)Xlov Sv6^i(ov. xb Ss aitb xovSs otiSslg
£%si 6a<pi(og <pQa6ca % iQtj^iog yaQ i6xl r) %d}Qr\ avxr\ imb xa^fiaxog.
Quamquam id non nego, potuisse sane posteriore aetate unum
alterumve ex eis geographis, qui crematam esse mediam zonam
docuerunt 1 ), Hannonis itinerario allato istam firmare opini-
onem; utrum vero fecerint necne, neque veterum quisquam memo-
riae prodidit neque nos habemus dicere.

Redeamus autem ad Iubam quem Nili originem in inferiore
Mauretania quaesivisse ex Solini verbis supra laudatis vidimus.
Plenius quaenam eius fuerit opinio Plinius enarrat (V 9, 51 — 54):
'Nilus incertis ortus fontibus, ut per deserta et ardentia et
immenso longitudinis spatio ambulans, quae fama tantum, inermi
quaesitu cognita sunt sine bellis, quae ceteras omnis terras in-
venere, originem ; ut Iuba rex potuit exquirere, in monte inferioris
Mauretaniae non procul oceano habet, lacu protinus stagnante
quem vocant Nilidem. Ibi pisces reperiuntur alabetae, coracini,
siluri. Crocodilus quoque inde ob argumentum hoc Caesareae in
Iseo dicatus ab eo spectatur hodie. Praeterea observatum est, prout
in Mauretania nives imbresve satiaverint, ita Nilum increscere.
Ex hoc lacu profusus indignatur fluere per harenosa et squalentia,
conditque se aliquot dierum itinere, mox alio lacu maiore in
Caesariensis Mauretaniae gente Masaesylum erumpit et hominum
coetus veluti circumspicit, iisdem animalium argumentis/ Quae
sequuntur apud ipsum Plinium velim perlegas; nostra nunc
nil interest ea comperire. Ecquis vero est, qui nesciat, hoc
Iubae commentum non solum probatum esse omnibus fere qui
post Mauretaniae regem de Nili fontibus egere viris doctis
veluti Pausaniae (I 33), Dioni Cassio (LXXV 13) 2 ) — sed
etiam Agrippae, qui in tabula sua Nilum ex Iubae opinione

1) cf. Berger, Erat. fr. p. 83 sqq.

2) cf. Iul. Hon. cosm. 45 (R. p. 48); Cosmogr. 45/6 (B. p. 89), ubi pro
f ad cataractas veteriores' aperte scribendum est f ad cataractas ulteriores',
cf. Hon. B. R. p. 48. Obloquitur postea Orosius (I 2 § 29): f Hunc (sc. Nilum)
aliqui auctores ferunt haud procul ab Athlante habere fontem et continuo

• harenis mergi, inde interiecto brevi spatio vasfdssimo lacu exundare atque
hinc oceano tenus orientem versus per Aethiopica deserta prolabi rursusque
inflexum ad sinistram ad Aegyptum descendere!' Ex ipsius Orosii opinione
(cf. § 28) Nilus emergit de litore incipientis maris Rubri in loco qui dicitur
Mossylon emporium.

Digitized by VjOOQLC

Qua ratione Hannonis libellus a scriptoribus usnrpatus sit. 123

depinxit? 1 ) Hinc dein latius serpente pernicie omnes quae aliquo
vinculo cum Agrippae opere conectuntur medii aevi tabulae Iubam
sequuntur: Peutingerana, Herfordiana 2 ), Ebstorfiana 3 ), Severiana 4 ).
Et ad Arabes quoque pervenit ista coniectura, quorum Nil Ghana
cum occidentali cohaeret oceano 6 ) neque quae posteriore aetate a
Portugallis, Gallis, Iberis, Germanis delineabantur tabulae illo
errore vacant, quamquam varium in modum, quo accuratior fieret
occiduae orae notitia, commutabatur doctissimi regis sententia:
quos mutationum cursus persequi et noscere, qui, ut unum exem-
plum ponam, primum Daratis (cf. Oros. I 2, 31), dein, ubi primum
meridiem versus longius progressa est terrarum cognitio, Senegalis 6 ),
postremo Nigeris ostium 7 ) pro occidentali Nili bracchio habitum
sit, non iniucundum quidem est, sed a proposito nostro alienum.
Nobis id deliberandum, undenam Iubae ipsius opinio pendeat.
Quod licet tam planum facere, nihil ut ad demonstrationis inte-
gritatem desiderari videatur. Etenim si quis dixerit, Iubam ipsum
veri videndi cupidum permigrasse totam Mauretaniam ad meridio-
nales usque fines, ei haec oppono: cum per se parum probabile
est, tm Ttdvtcov [6toQLX(QtdT(p (5a6iXel (cf. Plut. Sert. IX fr. 19 M.)
vacasse, longinquas illas terras adire, tum non solum suspicionem
augent, sed contrarium evincunt Solini verba saepius commemorata
(p. 155M.), quae Iubam de Nili fontibus Punicorum confisum textu
librorum exposuisse coarguunt, qui libri ipsi non diversi erant ab
Hannonis periplo (cf. Solin. p. 124 M.). Nec diu quaerendum erit,
opinor, quibusnam eius verbis Iuba nixus sit; memineris enim
quae leguntur § 9sqq. haec: Tovvtev&ev (sc. a Cerne insula) elg
Xl\wr\v acpixdtisfra , 8id tivog itotapov peydXov 8ia%Xev6avteg^ <&
&Vofia> XQS^iytrjg* ixet&sv itldovteg elg etSQOv ijXfroiiev itotapbv
piyav xal itkattiv , yipovta XQOxoSeiXoov xal iititcov itotapCmv.
"Ofrev 8i) Tta"kw aitoGtQityavteg elg KiQvr\v iitavrjlfroiiev. Quem
lacum non longe ab Atlantis iugis distantem Iuba sibi finxit,

1) cf. Partsch, Die Darstellung Europas im geogr. Werk des Agrippa p. 11.

2) cf. Jomard, momments de geographie t. VIII sqq.

3) cf. Sommerbrodt , Afrika auf der Ebstorfer Weltkarte: progr.
Hannov. 1885.

4) cf. Jomard, choix des documents de geographie tab. IV.

5) cf. Lelewel tab. II. IV. X. XXI. XXIU.

6) cf. hist. gener. des voyages II p. 497.

7) cf. Peschel, G. d. E. p. 151.

Google

Digitized by VjOOQ

124 Caput IIT.

neque id prorsus absurdum, dummodo eos intellexerit montes,
qui prope hodiernum promunturium Nun ad mare procurrunt;
id enim teneri iubeo, quod apud Pausaniam eodem (I, 33) illo
capite, quo Nili fontes quaeruntur in Atlantis vicinia, Ai%ltai
vocantur ii Libyes, o? £6%atoi icqoq "Atkuvti otxovetL, etneiQovteg
pev ovdev, aitb 8\ ayLiteXmv t,cbvte$ ayQiav. Iam vero vide, qua-
nam via progressus Iuba ex istis Hannonis verbis conclusiones
fecerit! Eructabat ex peramplo illo lacu altera ex parte in
Atlanticum oceanum Chremetes fluvius, alteram versus maius etiam
flumen cum eo cohaerebat, quod, cum Hanno non significaverit
quaninam tenuerit coeli regionem, Iuba suo iure orientem petere
existimare potuit. Erat autem alterum hoc flumen plenum croco-
dilorum et hippopotamorum, qui uno Nilo fluvio ali vulgo crede-
bantur a veteribus: unde quid mirum, quod Iuba Nili fontes se
repperisse et aenigma illud solvisse gloriatus est, quod per tot
saecula geographorum operam luserat et torserat acumen adeoque
omnium tenuerat animos, ut Lucanus (Phars. X 188 sqq.) Caesarem
induceret loquentem:

Sed cum tanta meo vivat sub pectore virtus,
tantus amor veri, nihil est quod noscere malim
quam fluvii causas per saecula tanta latentes
ignotumque caput: spes sit mihi certa videndi
Niliacos fontes, bellum civile relinquam.

Hanno vero ita quasi pater extitit quamvis invitus ingentis istius
erroris, in quo omnes fere posterioris aetatis versantur geographi.
Consectarium autem simul est, si hanc probas explicationem, frustra
laborari ab eis ? qui omni modo Iubae relationem cum hodierna
rerum natura student conciliare: unam e sescentis pravis opinioni-
bus, quae primo obtutu aliquam saltem veritatis speciem prae se
ferre videtur, carptim stringo. Videlicet Knoetelius 1 ) et Knuetgenus 2 )
Iubam ipsum incidisse arbitrabantur in eum lacum, qui in supe-
riore Draa fluminis parte situs et plane exsiccatus tum demum
hodie cognoscitur, cum imbres repente torrentis modo effusi totam
inundant regionem: vocatur nunc Debaia*). Huc igitur Iubae

1) p. 18 sqq.

2) Ansichten der Alten uber die Nilquellen p. 6.

3) cf. Rohlfs Pet. ann. 1865. tab. VI. H. de Castries buU. d. I soc. d.
giogr. de Paris 1880, 12.

Digitized by VjOOQLC

Qna ratione Hannonis libellus a scriptoribus usurpatus sit. 125

notas rettulerunt; at primum, quomodo eum haud procul a mari
abesse Iuba dixerit, equidem non assequor; accedit, quod ne vesti-
gium quidem deprehenditur fluvii sive meridiem sive orientem
versus ex eo effluentis vel ex eisdem regionibus in eum ingredien-
tis: deflectitur solus Ued Draa eo loco a meridionali cursu in
occidentalem. Itaque omnia longissime recedunt a Iubae relatione,
neque alioquin lacus reperitur, quo melius possint quae ille nar-
ravit revocari. Moneo postremo, omnem hanc argumentationem
ne tantillum quidem infringi ea re, quod magnus ille veterator
ipse Caesareae in Iseo crocodilum dedicavit; causa cur hoc fecerit
in propatulo est.

Sed missum faciamus Iubam, protinus pergentes ad Erato-
sthenem, ad quem me rediturum esse fidem supra dedi. Inser-
tum legimus Bergeri egregiae collectioni Eratosthenicorum frag-
mentorum (p. 308) hanc Strabonis narrationem, qua Libyae figura
depingitur (cf. Strab. XVII 3, 1 p. 825 C): "Eexi 81 dQfroycovCov
xQiycbvov xb 6%r)pa, &g av xig iv iitiitiSfp vorJ6sis 9 (ia6iv phv
i%ov xi^v xa& r)iiag itaQakCav rr)v aitb xr)g Aiyvitxov xal NsCkov
pi%Qt MavQ0v6Cag xal 2Jxr]ka>v, itQbg dQ&ag Sh xavxy itksvQav y r]v
6 Nslkog %oisl (ii%Qt AiftioitCag, itQ06sx(iakk6vxa>v r)\ia)v sa)g
'Slxsavov, xr)v d' vitoxsCvov6av xfi dQ&fj xr)v itaQQJXsavlxtv aita6av
xr)v (isxa%i> Alfrriitcdv xal MavQ0v6Cmv xb (isv oiv xax avxr)v
xr)v xoQV<pr)v xov ks%&ivxog 6%r)\iaxog r)8r\ itcog vitonlnxov xfi Sta-
xsxavpivy, kiyo^uv i$ slxa6[iov dva xb aitQ66ixov, &6x ovds xb
\iiyi6xov itkdxog xr)g %d)Qag i%ot[iev av kiystv xb pivxoi xo6ovtqv
iv xotg itQ^^frsv k6yocg i(pa\isv 9 oxt i% 'Aks^avdQsCag sig MsQ6r\v xb
fia6CXsiov xatv Aift6ita)v itQog v6xov I6vxt 6xddtoC si6v tisqI (ivQCovg,
ixstfrsv 8' iit svftsCag iitl xovg S^ovg xr)g diaxsxavfiivrjg xa\ xr)g
olxoviiivrjg akkoi XQi6%Cktof xb yovv avxb frsxiov xb \iiyt6xov
itkdxog xr)g Aifirirjg, pvQCovg xal XQt6%tkCovg i) xsxQaxi6%ikCovg 6xa-
dCovg, (ir)xog dh (ilxqoj ikaxxov r] dtitka6iov. Et optimo iure ad-
numeratur tota haec descriptio Eratosthenis reliquiis; Eratosthenici
enim sunt et longitudinis et latitudinis numeri. Habent vero
ipsae res, in quibus magnopere haereas: nam ut concedamus, ei
orae quae nobis obversa est ab Aegypto usque ad Herculis colum-
nas ad rectum angulum adiungi id latus, quod a Nili ostio ad
Aethiopiam pertineat, quomodo tandem contendere potuit Era-
tosthenes, recto angulo subtensam esse eam oram, quae ad
oceanum iaceat ita, ut rectangulum oriatur? Debuit occiduam

Digitized by VjOOQLC

126 Caput in.

Libyae oram talem sibi fingere, ut a borea statim obliqua et
transversa eam regionem versus quae est inter ortum solis et
meridiem protendatur idque una recta Knea. Quanam vero ratione
Eratosthenes ut absurdam proferret hanc sententiam motus sit si
quaeris — nam non is erat profecto, qui fictam commenticiamque
et ex vano habitam opinionem iactaret — reminiscaris quaeso
haec Hannonis verba: (§ 8) ^EtsxpaiQ^iLsfta 8 9 avxijv (sc. KiQvr^v)
ix zov TiSQLJtkov xat sv&v xetefrai KaQ%r\86vog' itpxsi yag 6 Ttkovg
ix xs KaQ%r\86vog i%\ 2kr\kag xaxst&sv inl KiQvrjv. Non obscu-
rum est, quid Hanno voluerit significare; quaenam unice vera sit
interpretatio , supra exposuimus. At nequit negari, illud xat 9
ivd"b KaQ%r\86vog pessime dictum esse ita, ut difficillimum fuerit
ad intellegendum. Inde vero est, quod in foedissimum errorem
incidit Eratosthenes , qui id sibi persuasit, Cernen insulam
sub eodem sitam fuisse meridiano, atque Carthaginem urbem
(cf. Strabo II 120 C. Chrest. Strab. H 26: g. gr. m. H p. 538),
ex qua prava opinione consequens erat, ut statueretur, Libyae
oram occiduam linea transversa a freto Gaditano ad ortum solis
et meridiem porrigi 1 ). Accuratius autem, quomodo Eratosthenes
Hannonis navigationem animo finxerit, discimus ex Arriano, cuius
Ind. XLDI 11 supra explanavimus; attamen in promptu quaedam
sunt, quae adiciam. Tradidit Arrianus, Carthaginienses primum
per 35 dies orientem versus tenuisse, dein se vertisse ad meridiem:
neglexit ergo, quod Hanno a Thymiateria urbe ad Soloentem
usque promunturium vesperum se petisse narrat. Sed cum hic
ceteroquin aut orientem aut meridiem versus se vela dedisse dicat,
saepius vero, quo cursum direxerit, omittat indicare, similis fuit
Eratosthenis condicio hanc oram adumbrantis, atque cum delinearet
Cinnamomiferam (cf. Strabo XVI p. 767 C sqq. DIB. 48 B.), de
qua ipse ait XVI 4, 20 p. 779 C: Xiystai 8 9 v%6 tvvayv ta aitb
t&v 6tsv&v tov 9 AQa$iov x6htov pi%Qi tf}g xivva(i(oiio<p6QOV tfjg
in%atr\g nsvtaxi6%vkC(ov Otadi&v, ovx svxQw&g, slt hcl v6tov slt
in\ tag avatolag. Itaque ita depinxit hanc oram, ut neque recta
orientem peteret neque ipsum meridiem, sed iid tr)v (is6rj(i(iQiav
ci{icc xa\ tr)v sco tenderet. Idem puto cogitaverit de occidua
Libyae ora, atque ita opinio ista de rectangulo trigono nata,
quamquam ad Hesperium promunturium orae cursum quamvis

1) cf. Berger, Erat. flr. p. 208. Mannert I 2 p. 57.

Digitized by VjOOQLC

Qua ratione Hannonis libellus a scriptoribus usurpatus sit. 127

leviter mutari ex ipso eius nomine conclusit. Dein vero ex eodem
Arriano patet, Eratosthenem Carthaginienses non ad meridionalem
Libyae terminum usque provectos fecisse: sicuti, priusquam huc
pervenerint, apud Arrianum propter nimios solis ardores et aqua-
rum inopiam revertuntur, ita Eratosthenes ipse ultimum Libyae
angulum inaccessum esse eadem de causa putavit.

Attamen non omnes qui deinceps sequebantur geographi
Eratosthenis opinioni se addixerunt; immo diversissima ab eius
sententia altera est, quae primum occurrit apud Strabonem II 5, 33
p. 130 C, ubi haec: Meta Se tr)v *A6lav i6tlv r) Aifivri, 6we%r)g
oiaa tfj te Alyiitttp xal rf/ Ai^ioitCa^ tr)v pev xa& r)(iag f)i6va
iiC evfteiag £%ov6a, 6%e86v ti [ii%Qi> Htr\k(bv aitb 9 AXe%avdQe(ag
aQ&ndvYiv , itkr)v t&v ZvQtecov xal el itov* tig aklr} x6Xitcov
iiti6tQ0<pr) petQia xal tcov tavtr\v itoiovvttov axQ<otr]Qicov i%o%r}'
tr)v 8e itaQfoxeavltiv aitb tf)g Ai&toitiag {ii%Qt ttv6g, &>g av
itaQ&Xkr\kov ov6av tfj itQotiQa, fieta de tavta 6wayo\i,ivr\v aitb
tcov vottcov \uqcov eig 6%etav HxQav, piXQbv ££a> Ztr\kcbv itQOiteittco-
xvlav xal itoiov6av tQaiti^t6v it<og ro 6%r)(ia. Quod vero Berger 1 )
dicit 'Die Kiiste Libyens biegt in der Nahe der Saulen nach
Siidosten ab und behalt diese Richtung bei bis in die Gegend des
Meridians von Karthago; von da an horte mit dem Beginn der
Athiopenkiiste die Uberlieferung auf und Eratosthenes mufste
sich wie seine Nachfolger mit der Fiktion einer parallelen Linie
bis zu dem N6tov KsQccg der Zimmtkiiste begniigen' fallitur;
utraque enim sententia non potuit profluere ex mente Eratosthenis,
qui aut Libyae figuram adaptavit trigono rectangulo aut trapezio:
quoniam illud fecit, altera haec opinio ei abiudicanda est. Eandem
autem quam qui a Strabone exscriptus est auctor Libyae formam
cogitatione sibi finxit Mela, cum postquam inde a § 89 oram ad
eurum spectantem multis descripsit ita pergat § 99: c Ipsae terrae
promunturio cui Hesperu Ceras nomen est finiuntur: inde incipit
frons illa, quae in occidentem vergens mari Atlantico adluitur/
Quid autem quaeso ab his differt illud, quod Plinius (VI 30, 197)
meridianam Libyae oram expresse distinguit ab occidua? Utrius-
que terminus iterum est Hesperium promunturium, c inde primum
circumagente se terrarum fronte in occasum ac mare Atlanticum' (VI
31, 199). Quartus denique testis praesto est Dionysius Periegetes,

1) Erat. fr. p. 212; Gesch. d. wiss. Erdk. d. Or. III p. 74.

Digitized by LjOOQLC

128 Caput III.

qui (v. 174 sqq.) Libyam eisdem fere verbis depingit quibus Strabo.
Non poterit autem latere quonam fundamento totum hoc aedificium
exstructum sit: nil enim relinquitur nisi ut iterum ad Hannonis
periplum confugiamus. Itineris Hannonei finis fuerat Noti Cornu;
idem nomen inditum erat ultimo orientalis Libyanae orae promun-
turio (cf. Strabo XVH 4, 14 p. 774 C). Itaque proclivis erat suspicio,
Hannonis N6xov Kegccg non diversum esse ab orientali 1 ); nec iam
ea huic coniecturae obstat difficultas, quam Mueller aflfert, cum
dicat Hannonis Noti Cornu sinum esse, orientale illud Kagccg pro-
munturium. Qui vero ad hunc usque terminum Hannonem naviga-
tione penetrasse credidit (cf. Plin. H 67, 169), necessario id debebat
sumere, eum uno certoque loco iter flexisse: aliter enim ex ea
navigatione, quae ad ortum solis meridiemque conversa iam in
Cernae- insulae regione Carthaginis meridianum assecuta erat, eo
non potuit pervenire. Nec diu, opinor, haesitabant, quenmam eli-
gerent locum: nimirum cum Notu KsQccg finem esse putarent orae
meridianae, nec difficile erat nec ineptum inde concludere, occiden-
talis litoris terminum significari Hesperio promunturio. Quod
autem in ea itineris parte, quae ab altero alterum versus pertine-
bat, Hanno nec unquam quonam cursum adverterit adnotavit nec
a recta via se declinasse dixit, recta linea Hesperi Cornu cum Noti
promunturio coniunctum fingebant eaque parallela orae septen-
trionali. Itaque minime, ut ait Mueller (prol. p. XXVIH), Hannonis
iter transtulerunt veteres ad eam Libyae figuram, quam nescio
unde sibi excogitaverant, sed contraria via inita Libyae formam
ex Hannonis itinerario adumbraverunt.

Id unum igitur adhuc dubium est, quemnam tota haec sen-
tentia habuerit auctorem. At ut dicam quid sentiam, id quoque
facile constituitur; nimirum Pomponii Melae et Plinii relationibus
reicimur ad temerarium istum Cyzicenum Eudoxum. Haec autem
coniectura egregie firmatur alia observatione: vidimus supra, Posi-
donium Rhodium novisse ipsius huius Eudoxi fabellas eisque
fidem tribuisse; iam vero ex Posidonio toti pendent qui praeter
Melam et Plinium Libyae speciem cum trapezio comparaverunt,
Strabo et Dionysius Periegetes. Hunc eam quam exhibet mundi
figuram deprompsisse e Posidonio, qui 6(pevdovo£t,dr} terram esse
affirmarat (cf. Agath. I 2. Mueller g. gr. m. H 471. Eust. ad Jl.

1) cf. Mannert X 1 p. 76. 2. p. 502. Mueller prol. p. XXVIII. Goebel p. 61.

Digitized by LjOOQLC

Qua ratione Hannonis libellus a seriptoribus usurpatus sit. 129

p. 690, 43. Dionys. Per. 1. cf. Bake, Posid. reliq. p. 107), prrdem
perspexerunt viri docti 1 ), neque ea quidem in re adstipulor Muellero,
quod (proleg. p. XXIII) Dionysium sibi ipsum non constitisse, sed
in Libyae oris adumbrandis alium secutum auctorem quadrata
iunxisse rotundis contendit. Quae conieetura. cum improbabilis
vel ideo fit, quia nemo facile dixerit, cur periegetes qui Europae
Asiaeque lineamenta Posidonii vestigiis insistens depinxit de
Libyae specie subito adierit Strabonem, tum summi momenti est,
quod Dionysius ipse in Europae forma delineanda ad ea quae
antea exposuit de Lxbya provocat, cum dicat (v. 269 sqq.):

ToCr\ pev Acpvrjg (iOQ(pr) xal 6%r\\ia rervxrar

ei 8h xal EvQ&Ttiqg i&eleig rvTtov, ov ri 6e xex>6<o.

Slvrbg plv Aifivrjg §v6iibg itekei^ akXa fisr' aQxrovg

itirQamaij xal rolog ivt' dvroXCrjv TtdXtv eQTtei,

olog xal vorCr\g Ai$vr\g i%l reQpa (idfhpcev

ayupG) 8' leov e%ov6iv iii 9 A6C8a veCarov fyvog,

r) phv 7tQog fioQir\v y r) 8' ig v6rov.

Dionysianis autem apprime conveniunt quae de Europa/ Asia,
Libya leguntur apud Strabonem II 5, 27 p. 127 C sqq. et tam mirus
deprehenditur eorum concentus, ut v. 174 sqq. Strabonem ipsum a
Dionysio adhibitum esse censuerit Groetheus (p. 17 sqq.) ? non recte.
Immo ex eis quae supra monui efficitur, ni omnia me fallunt, in
communi exstitisse fonte quae uterque simillima praebet, scilieet
Posidonio Apameensi; ad quem eam quoque ob causam deducimur,
quod multa recurrunt etiam in Pseudoaristotelico illo libello qui
est itegl x66pov*), in quo multa latere Posidoniana nemo est quin
sciat. Accedit tertia causa eaque gravissima: nimirum collatis sive
ipsis Posidonii fragmentis sive eis Strabonis, Diodori, aliorum locis,
ubi Posidonium teneri certa res est, haud pauca quae continentur
Straboniana illa terrae descriptione vel relata iam sunt ad Apa-
meensem geographum 8 ) vel facili negotio possunt referri. At

1) cf. Mueller g. gr. m. II p. XXIII p. 104. 117. Muellenhoff, D. AUer-
thumsk. I p. 358 adn. 2. Goethe, de fontibus Dionysii Periegetae p. 7 sqq.

2) cf. Berger, Erat. fragm. p. 215.

3) cf. Muellenhoff, D. Alterthumsk. II p. 303 sqq.; Ruge, quaestiones
Strabonianae p. 12. 27, 2&; Wilkens, quaestiones de Strabonis aliorumque rerum
GaUicarum auctorum fontibus p. 24; Zimmermann, Posidonius u. Strabo:
Herm. v. XXIII p. 103 sqq., ubi p. 117 sq. de ipsa Libya agitur.

FUcher, De H&iwonis Carth. periplo. 9

GooQle

Digitized by VjOOQ

130 Caput III.

singula testimonia anquirere molestum est et nimis longis ambagi-
bus res adeunda quam quae possit in transitu tractari. XJt igitur
redeamus eo unde longiuscule sumus digressi, mira ista de Libyae
configuratione opinio quae ex Eudoxi mente profecta esse videtur
vulgaris facta est posteriore aetate, tametsi quae in terrarum de-
scriptionem Hanno primus induxerat loca, Theon Ochema montem
potissimum et Gorgadas insulas, alius ad alium orae tractum trans-
tulerunt. Ac quamquam summopere enisus est Ptolemaeus, ut
pravam banc sententiam redargueret, tamen adeo non vicit, ut in
ea perstarent omnes fere medii aevi geographi. Itemque in mediae
aetatis tabulis ita Libya pingitur, ut ab Herculis columnis ad
Hesperi usque Cornu occidentalis pertineat ora, hinc meridionalis
ad N6xov *KeQag, cui c montes, qui perpetuis ignibus flagrant
ascribuntur'.

Nec vero solum geographica commenta Hannonis periplus
excitavit, sed procreavit etiam mythologica. Erat in eo sinu qui
sub Hesperi Cornu patebat magna insula; ad quam cum appu-
lissent Carthaginienses, rj^tsQag pev ovdev dtpetoQtov oxi ^ii) vXrjv,
vvxxbg de itvQcc xe itokla xat6peva xa\ tpcovr)v avXtov ijxovov xvfi-
fidAtov xe xa\ xvyatdvtov Jtdxayov xa\ xQavyijv pvQtav. Haec
autem instrumenta cum alia occasione data tum adhibentur
ludis sollemnibus, qui Dionysio passim in Graeciae, Thraciae,
Asiae regionibus concelebrantur 1 ): aguntur ista Nyxxekta (cf.
Plut. qu. conv. IV, 6, 13. Serv. ad Aen. IV, 303) 4tovv6tcp
vvxxeQtvcp (cf. Plut. ib. VI, 7, 2): pervagantur facibus prae-
ditae dei comites silvas tantoque eas implent clamore et strepitu,
ut valles repercussae respondeant xcp avXtp xa\ xxv%tp XQOxdkcov
xe xa\ xvpfldXtov xa\ xvyutdvtov xal xatg i%t^or\6e6t xal evatfpolg
(cf. Strab. X, 3, 15 p. 470 C). Itaque Graeci, qua erant uber-
tate ingenii et celeritate, non dubitabant cum hisce baccha-
nalibus conferre quae Hanno mira rettulerat. Cuius rei certa
vestigia non frustra quaeruntur. Primum enim Plinius (V, 1,7)
auctor est, Atlantem (eum intellege, quem in medias arenas qui-
dam detruserunt: cf. V, 1, 10. Mela IH, 101) noctibus micare cre-
bris ignibus, Aegipanum Satyrorumque lascivia impleri, tibiarum
ac fistulae cantu tympanorumque et cymbalorum sonitu strepere.
Iidem Bacchi satellites apud Melam (m, 95; cf. Plin VI 30, 197)

1) cf. F. A. Voigt in Bosch. lex. myth. p. 1029 sqq*

Digitized by VjOOQLC

Qua ratione Hannonis libellus a scriptoribus usurpatus sit. 131

visuntur non procul ab Hesperio promunturio. Denique eodem
spectat, quod Dionysius Scytobrachion (cf. Diod. IH, 68) Dionysium
ipsum prope Hesperi Cornu natum fecit, ortum Ammone et
Amalthea: Ammonem enim iQatifrivxa avxfjg (sc. 'ApaXftsiag) xal
%Xr\6ia6avxa yswrfiai %aZ8a x<p xs xdXXsi xal xy ^&fttf ftav-
ticcefrbV) xal xijv pev 'A\idXftsiav d%oSsl\ai xvqIov xov Gwsyyvg
x6%ov itavx6g 9 Zvxog xti> 6%if^iLaxi itaQanXrfilov xiqaxi (io6g, d<p'
ijg alxlag *E<toteQOV KeQag itQOtiayoQevfrfivail

Imprimis autem ultima itinerarii Hannonei paragrapho usi
vel potius abusi sunt mythographi Graeci et mira inde et inaudita
elicuerunt. Erant Hannonis verba haec: 'Ev x<p pv%<p vrfiog f\v
Xi\wr{v £%ov6a xal iv xavxrj vrfiog fjv SxeQa, petfxii dv&Q<bit<ov
dyQtatv. IIoXv Ss itXstovg %6av ywaZxsg, 8a6sZav xolg 6<&iia6w ctg
ot £Q{it)v£eg ixdXow ToQydSag. duhxovxsg 8s dvS^ag psv GvXXafisZv
ovx 'fjdwrffrriiisv , dXXd itdvxsg (jlsv) s%e<pvyov^ xQrnivofidxai Hvxeg
xal xolg itixQOig dfiwotisvoi, ywalxag Ss XQsZg, al Sdxvovtiat xs
xa\ 6ita(>dxxov6ai, xovg &yovxag ovx tffrsAov ihteti&ai. 'Aitoxxsi-
vavxsg \kivxoi avxag i^sSstQafisv xal xag SoQ&g ixo(ii6a(isv slg KaQ-
%r^86va. Ex his radicibus duae potissimum natae sunt Grraecorum
opiniones 1 ). Exstiterunt, qui mulierum imperio regi huius terrae in-
colas putarent et i&vog ywaixoxQaxotipsvov sibi fingerent, unde
in promptu erat conicere Amazonas quondam sedes et domicilium
hic collocasse; en habes eas: Ot itoXXol vitsiXrfcpatii (ait Diodorus
DI, 52) xag itsqX xbv ©SQfi68ovxa itoxapbv iv x<p II6vx<p Xsyofiivag
xaxpxrjxivai (i6vag vitdQ^ai' xb 8' dXrfireg ov% ovx<og i%si, Sta xb
itoXb hqoxsqsZv xoZg %Q6vocg xag xaxd Aifflrpj xal itQdfcsig d%ioX6-
yovg iitixsXitiatifrai. Similia narravit Zenothemis (cf. schol. Ap.
Rh. H, 965) n©c non quae Myrina duce ibi ab eis gerebantur res
concelebrabantur carmine (cf. Anth. lat. R. 860). Cum vero ab
Hercule victae et deletae fama ferrentur, necessario hic quoque in
itineribus suis penetravit ad Hesperium promunturium.

Atque eodem modo Hannonis narratio ad Gbraecorum notiones
adaptata causa erat, cur haud pauci Gorgonum sedes in occidua
hac Libyae ora quaererent. Quamquam enim vel antiquissimis
temporibus Gor^ones in occidentalibus terris sive ad oceanum sive
in insula eius habitantes fecerant poetae et mythologi (cf. Hes.
Theog. 274 sqq. Pherecyd. in schol. Ap. Rh. IV, 1515. Kypr.

1) cf. Moeller proleg. p. XXX.

Google

Digitized by VjOOQ

132 Caput m.

fr. 21 K. 1 ), tamen certo loco earum domicilium post Hannonis
demum periplum eiusque auxilio tribuitur, veluti apud Palaephatum
{incred. XXXII)- Phorcyis filiae oixovtit, vfflov xijy KvQijvr^v £%&
ofoav tdbv 'HqccxI£L(dv ^trjX&v. Dein vero a posterioribus Qor-
gadum insulae 2 ) vulgo opponuntur Hesperio Cornui — nam anxie
Hannonis notis non adhaerescebant — (cf. Mela III, 99. Plin.
VI 31, 200. Solin. 229. 230 M.). Verum earum situm aliqua saltem
ex parte unus retinuit Mela, qui (cf. IH, 93) ultra Theon Ochema
montem famosarum feminarum insulam reperiri tradidit. Denique
mera monstra narrat et portenta loquitur Diodorus IH 4, 52, qui
Gorgones gentem Libyae occidentalis fuisse autumat, non procul
dissitam ab Amazonibus et cum his belligerantem. Gontra id ex
ipsa fabulae natura consequitur, Perseum cum Gorgonibus huc
transmigrasse (cf. Palaeph. 1. 1. Diod. IH 55, 3. Plin. V 1, 7). Quae
ratiocinatio si probabilitatem habet, sponte intellegitur inanem esse
eam coniecturam, quam nuperrime protulit Carolus Tuempel. 8 )
Is enim hanc ponit sententiam: 'Rhodier sind es auch nachweislich
gewesen, welche die Sage von Perseus und den Gorgonen aus
Eisthene nach dem westlichen Meer verpflanzten.' Iam ut hoc
demonstret ad mira refugit commenta: revocat Palaephati insulam
iifio o&tiuv tdbv 'HQccxteimv tirrjX&v ad mare internum; componit
mare Atlanticum cum Tyrrheno, Sarpedonis insulam iv (bxeccva
Pcc&vdtvrj (cf. Kypr. fr. 21 K.) cum Sardinia. Postremo ad exte-
ram progressus oram, ut hic Bhodios colonias condidisse ostendat,
documentum affert aram illam ab Hannone quondam Neptuno
extructam, cum dicat: *Pseudo-Scylax erwahnt bei (!) der Insel
Kerne einen Altar des Poseidon (wohl als Gatten der Gorgo); die
zugleich angefQhrten „Daidalischen" Darstellungen vou Delphinen
etc. sind ein Beweis griechischer Besiedelung.^!)' Sed satis superque
de his nugis! Nos, opinor, perseverabimus profiteri, Hannonis
itinerario mythologos Graecos adductos esse, ut narrarent Herculi
et Perseo in occidentali Libya laborata!

1) cf. W. H. Roscher, Die Gforgonen und Verwandtes 1879 p. 23. sqq.

2) Gorgades non diversas habitas esse a Gorgonibus veterum testi-
mcmiis allatis probat Steudingins in Roscheri lex. myth. p. 1694.

8) Die Athiopenlander des Andromedamythos. Studien zur rhodischen
Kolon%8ation: Fleckeis. ann. supph XVI (1888) p. 208 sqq.-

Digitized by LjOOQLC

Tabula argumenti.

Praefatio 3

Caput I.

a) Hannonis iter enarratar.

agitar de Herculis columnis 6 sqq.

„ de Thymiaterio urbe 8 „

„ de Soloente promunturio 10 „

„ de quinque coloniis ab Hannone inter hoc promun-

turium et Lixum fluvium conditis 14 „

„ de Lixo fluvio 18 „

„ de Cerne insula eiusque vicinia 20 „

„ de montibus silvosis ac vasto maris hiatu 36 „

„ de Hesperio promunturio * 47 „

„ de regione suffimentorum plena 54 „

„ de Theon Ochemate monte 57 sq. 62 „

„ de Noti cornu 59 „

b) Tractantur qui praeter Hannonem de occidua Libyae ora egerunt

quique aetatem tulerunt scriptores:

Scylax 64 „

Plinius 67 „

Ptolemaeus 71 sq. 75 „

Statius Sebosus 72 „

Caput II.

a) Dicitur de Hannonis vita et aetate 80 „

quaeritur de primo foedere inter Bomanos et Carthaginienses

icto 81 „

„ de Teaspis itinere 84 „

„ de Herodoti Libycis 87 sqq. 94 sq.

„ de Hecataeo Milesio 95 sqq.

„ de Magonidarum familia 91 sq. 99. 104 sq.

demonstratur, qualis fuerint medio fere saeculo V rei publicae

Carthaginiensis status atque condicio 92 sqq. 99 sqq.

b) Disputatur de eis itineribus quae post Hannonis periplum in occi-

dentalem Libyam facta sunt:

de Euthymenis expeditione 105 sq.

de Polybii „ 107 „

de Eudoxi „ 108

Digitized by VjOOQLC

134 Tabula argumenti.

Caput III.

a) Quando ac qna via Hannonis periplus Graecis innotuerit exponitur

et a quibus adhibitus sit scriptoribus.

Sermo est: pag.

de Hecataeo Milesio 109 sq.

de Herodoto 110

de Scylace 110 sqq.

de Ephoro 113 sq.

de Aristotele 114 „

de Aristotelico illo qui inscribitur nsqi &ccv[icco{cov ScnovGfid-

tow libello 115

de Palaepbato 115 adn. 4

de Eratosthene 116

de Ophella 116 sq.

de Polybio 117 „

de Artemidoro 118

de Eudoxo 118

de Posidonio Apameensi 118

de Cornelio Nepote, Pomponio Mela, Plinio 118 sqq.

de Strabone 120

de Aelio Aristide. . . # 120

de Iuba 120

b) Quaenam maioris momenti opiniones geographicae ex Hannonis

libello pendeant examinatur.
Verba fiunt:

de Parmenidis media zona flammis exusta 121 sq.

de Nili fontibus in occidentali Libya a posterioris aetatis

geographis luba, Agrippa, Plinio aliisque quaesitis . -. . 122 sqq.
de Africae figura ab Eratosthene, Posidonio, Strabone, Mela,

Plinio, Dionysio adumbrata 125 „

c) Quid mythographi Graeci (Palaephatus, Diodorus, alii) Hannoni

debeant ostenditur 129 „

Corrigenda.

p. 42 adn. 2 legas Physische Erdhunde pro Fhysihalische Erdhunde,

p. 85 v. 11 deleas interpunctionis signum post domina.

p. 88 t. 31 scribendum quodam pro quondam.

p. 91 v. 12 lege quorum pro quoram.

p. 108 v. 27 scribe potuerunt pro potuermt.

p. 121 v. 28 corrigas duugovpivov.

Digitized by LjOOQLC

Digitized by VjOOQLC

Digitized by LjOOQLC

THE BORROWER WILL BE CHARGED
AN OVERDUE FEE IFTHIS BOOK IS NOT
RF.TURNED TO THE LIBRARY ON OR
BEFORE THE LAST DATE STAMPED
BELOW NON-RECEIPT OF OVERDUE
NOTICES DOES NOT EXEMPT THE
BORROWER FROMOVERDUE FEES.

Digitized by

Google

AM B017.5

Oe Hannonis Carthagimensis Peripto

Wldwwr UbrifV 004519029

llJllUlllillllllllllllllllllltlllllllt

3 2044 080 874 159

•■ .-

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "De Hannonis Carthaginiensis Periplo"

See other formats