Skip to main content

Full text of "Delphin classics"

See other formats 


REESE    LIBRARY 


UNIVERSITY  OF  CALIFORNIA. 


^  %eceivecl      /Kor^ .     Tsi 


1(p1 


PA 

6105 

V24 


V.28 


Vfllm?-    - 


Southern  Branch 
of  the 

University  of  California 

Los  Angeles 

Form  L  I 


i^fcfftUft 


This  book  is  DUE  on  the  last  date  stamped  below 


Form  L-9-15m-8,'26 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2008  with  funding  from 

IVIicrosoft  Corporation 


http://www.archive.org/details/delphinclassics28valp 


M.   TULLII    CICERONIS 

OPERA. 

VOL.  IX. 


Delph.et  Vnr.  Cliis.  Ckero. 


M.  TULLII   CICERONTS 

ORz\TIONES 

EX   EDITIONE  JO.  AUG.  ERNESTl 

CUM    NOTIS    ET   INTERPRETATIONE 

IN    USUM     DELPIIINI 

VARUS    LECTI0NII3US 

NOTIS    VARIORUM 

RECENSU   EDTTTONUM    ET    CODiCUM 

ET 

INDrCIBUS    LOCUPLETISSIMIS 

ACCURATE   RECENSIT^. 

75849 


VOLUMEN   QUINTUM. 


T 


LONDINI: 

CURANTE  ET  IMPRIMENTE  A.  J.  VALPY,  A.M. 


~  or   TH[  '     \ 

€NIVEKgITir  ) 


Sonat> 


1 


:^T    i  O  S 

V 14 

PRO    SEXTIO,    CAP.  11.  2001 

imperio  petendum  esse  auxiliura  arbitrabanlur,  cum  illi  soli 
essent/  praeter  furiosum  illiini  tribunum/  duo  reipublicfe 
turbines/  qui  non  inodo  pieecipitanti  patrias  non  subveni- 
rent,9  scd  earn  etiam  uiiniiini  taidc  concideie  nioererent. 
Flagitabcitur  ab  his  quotidic,  cum  querelis  bonorum  om- 
nium, turn  etiam  '°  precibus  seuatus,  ut  meam  causam  sus- 
ciperent,  agerent;  aliquid  denique  "  ad  senatum  referrent.^ 
Hi  non  inodo  negando,  sed  etiam  "^  irridendo,  amplissimura 
quemque  illius  ordinis  insequebantur.  2G.  Hie''  subito 
cum  incrcdibilis  in  Capitoliiun'  multitudo  ex  tola  uibe, 
cunclaque  Itaba  convcnisset ; '^  vestera  niutandam  "^  om- 
nes,  meque  etiam  omni  ratione,  piivato  consilio,  (quoniam 
publicis  ducibus  respublica  cavcret)  derendcndum  pularunt. 
Erat  eodem  tempore  senatus  in  ajde  Concordite/  quod  ip- 


Cap.  XI.  7  n  S  X  sunt  cxc.  Pro  Italia  H  S  if/  J/a  Ula.—S  C  T,  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr.  or//.,  hi  dno  soli  fucvunt.  Pro  furiosum  x  '/'»  Veil.  1-183. 
Junt.  exl)ibeiit^(/o'ii/o.vu/«. — 9  xP^i^'><^  ^ubcenerunt.  'Wwn,  sed  earn  nim.  CH 
S  Xi  Fianc.  ed.  pi'.  Aid.  Ciat.  Naiig.  Cam.  Gia;v.  et  Oliv.  sed  etiam  nim.  ^, 
Ven.  14Sj.  Jiiiit.  Hei  vag.  Lamb.  Gnu.  sed  nim,  Diesd.  et  edd.  vett.  non- 
nnlla  :  sed  earn  etiam  nim.  Ein.  Scliiitz.  et  Oiell.  In  H  S  %  'I'  legitur  nimis. 
Verba  non  modo  prcecip.  .  ..  refenent.  Hi  in  T  desniit. — 10  C  cum  clium. — 
11  Jiint.  Hei  vag.  disfinguiiiit  ((gciT«f  a/(V/u((/,  Jen/f/i(f ;  el  sic  Franc.  Diesd. 
et  ed.  pr.  in  quibus  omitliintur  voces  dcniqite  ad  sen.  ref. — 12  C  sed  ne  eliam, 

aOTJE 

e  Tribunum']  C-lodius  olii   et  pacis  a  Tar(|ninio  Snperbo  exslructa. 

public*  bosiis  eiat.  ''  Veslem  mnlanduni]  Phitarcliiis  rc- 

f  Duo  reipubUca  turbines']  Pisonem  fert,  Cireionem  retiin  veslem  mnia- 

et  Gubiniuni  tuibines  vocat,  qnia  illi  vis^e,  et  sordidatiini  populo  suppli- 

seditiones  alcbant  in  repiiblica.  casse,  et  cum  eo  omnem  fere  eqiies- 

8  Ad  senalum  re/errent']   Cum  res-  trem  ordinom,  eumtjiie  nobilissimos 

publica  periclitabaliir,  lef'erre  de  prie-  adolesceiilcs.iitimeroad  vigintiniillia, 

senti  reium  statu  ad  senalnm  debe-  soididatos,  deprecatores  ejus  salutis, 

bant  consules,  ut  patet  ex  Casaie  de  fiiissc  comitalos. 

Bello  Civ.  1.  I.     Monebantur  autem  '  /«  afde  Voncordi(v'\  /Fdes  Concor- 

consnles  illi,  lit  de  ii>.  qua',  sediliose  d'lx  Ojiimii   moniimcntiim   anpellata 

a  Clodio  fubanl  in  republica,  ad  se-  est.     Ciiin  cnim  ille  legalus  ad  Ja- 

natiim  nfeiient.  gnrlliain  rcgcm  Nnmidia;  missus  es- 

••  Hie]  Id  est,  hoc  praisenli  rcrum  set,  ab  eo  pecunia  corruptiis  est,  ac 

statu.  repetundarnin  damiiatiis ;  senatus  de- 

'  Capitotium']   Capiloliiim  arx  Ro-  creio  hauc  ipdcm  in  foro  erigerejus- 

niEe  Celebris  fuit  in  nionle  Salurnino,  sus  est.    Vide  Plut.  in  Graccliis. 

Delpli.  et  Vur.  Clas,                   Cicero,  6  L  L 


2002  M.   TULLIUS   CICERO 

sum  templura  repraesentabat ''^  memoriam  consulatus  raei, 
cum  flens  universus  ordo  cincinnatum  consulera"'  orabat:'* 
nam  alter  ille  honidus"  et  severus  consulto"^  se  domi  con- 
tinebat.  Qua  turn  superbia  '^  coenum  iiliid  ac  labes,  amplis- 
simi  ordinis  preces,  et  clarissimorum  civium  '^  lacrymus  re- 
pudiavit!"  me  ipsum  ut  contemsit  helluo  patriae  I'^p  nam 
quid  ego  patrimonii  dicam,  quod  ille,  cum  quasi -°  quaestura 
faceret,''  amisit?  Cum  venisset  ad  senatum,'  vos,  iuquara, 
equites  Romani,  et  omnes  boni,  veste  mutata,  vos,  inquam, 
pro  meo  capite  ad  pedes  lenonis  impurissimi  projecistis, 
cum,  vestris  precibus  a  latrone  illo  repudiatis,  vir  incredi- 
bili  *  fide,  magnitudine  animi,  constantia,'  L.  Ninnius,"^  ad 


et  mox  insequebatur. — 13  Ed.  pr.  Yen.  1480.  1483.  convenisseni . — 14  H  x  re- 
yrcEsentabant.  Pro  memoriam  x  ^  habent  me. — 15  C  T,  Franc.  Uresd.  et  ed. 
pr.  Hie  subito  senatus  et  tiniversus  onto  flens  consuln'iis  mei  causa  Cincinnatum 
cotisulem  orubat,  omis!-is  verbis  cum  incred.  in  Cap.  .  . .  Efat  eodcm  iemp. — 
IG  Hoioin.  conjecii  legend,  sw.  consul  cons. — 17  C  T,  Franc.  Drcsd.  et  ed. 
pr.  Quanta  sup.  H  x.  Quantum  sup. — 18  x  amplissimorum  civium.  In  T, 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  oiniltiinliir  cluriss.  cicium. — 19  Ed.  vet.  patris. — 
20  Ed.  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Jiint.  Hervaj;.  Lamb,  tum  quasi. —  I  Verba 
Cum  venisset  ad  senatum  oiiiittiiiit  C  H  S  x  "I**  Franc.  Dresil.  et  edd.  pr.  cum 
Orell.  Turn,  Lamb,  haliet  Vos,  vos,  inquam.  Mox,  Oiell.  ex  H  S  x  recepit 
vestem  mntaslis,  et  ex  H  S  vosque  pro  meo  cap.  Pro  lenonis  C  ;|/  babent  lalro' 
nis  ;  X  Itonis. — 2  H  S  x  'I'  "^t  Orell.  repudiati  eslis.  Vir  incred.  In  x  legitiir 
incredibilis.  Verba  cum  vestris  precibus  ,  .  .  mulandum  censuit  absnnt  a  C  T, 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 3  In  S  x  '/'  deest  conslanlia.  D»in,  L.  Mummius 
habent  edd.  ante  Lamb,  cum  Grnt.  et  Giaev.     Cf.  cap.  xxxi. 

NOT/E 

■"  Cincinnatum  consuleni]  Gabininm  cerone  deprecarentur :  sed  eos  repn- 

designat,  quern  sic  antea  descripsit  a  diavit  Gabinins. 

capilli*  calamistratis  ad  contemtnm;  p  Helluo  pulriiB'\  Helhio  dicitnr,  qui 

qiieni    vel    ironice    carpit   alhidendo  patrimoninm  in  ganeis  et  popinis  di- 

ad  Qiiintinm  Cincinnatum,  singidaris  lapidavit ;  et  '  helluo  patriae '  Gabi- 

abstinenliae  virum,  qui  ab  aratro  ad  nins,  quia  aE-rariinn  exliausit. 

consulatnm,  ad  dictaturam,  et  ad  tri-  'i  Cum  quasi  qucestumfacerct'\  Notat 

umphum  pervenit.  hie  impudicitiam   Gabinii,  qui  quasi 

"  Ille   hon-idus]    Pisoneni    iudical,  meretrix,    divulgate    corpore,    quas- 

quem  ita  sii(>erius  descripsit,  stum  faciebat. 

"  Repudiuvit]  Dio  lib.  xxxviii.  tra-  ■■  L.  Ninnius[L.  Mummius]  Is  Mum- 

dit  equites  ail  Capilolium  conveuisse,  niius,  quern  Dio  L.  Ninniuni  Quadra- 

atque  ad  consules  et  senatum  misisse  tum  nominat,  tribnnus  plebis,  auctor 

legates  non  solum  e  suo  ordine,  ve-  fuit    populo,    ut    tanqnam    in    aliqua 

rum  etiam  senatores  duos,   Q.  Hor-  publicacalamitate,  vestem  pro  salute 

tensium  et  C.  Curionem,  qui  pro  Ci-  Cicerosiis  mutaret. 


PRO    SEXTIO,    CAP.    12.  2003 

senatum  de  republica  retulit/  senatusque  frequens  vestem 
pro  raea  salute  mutandam  censait.  xii.27.  O  diem  ilium, 
judices,  funestum  senatui  boni.sqtie  omnibus!  reipublicae 
luctuosum !  mihi  ad  domesticum  moerorem,  gravem  !  ad 
posteritatis  raeraoriara,  gloriosum  !  Quid  enim  quisquara 
potest  ex  omni  memoria  sumere*  illustrius,  quam,  pro  uno 
cive^  et  bonos  omnes  privato  consensu,  et  uuiversum  se- 
natum publico  consilio  mutasse  vestem?  qua;  quidem  turn 
mutatio  non  deprecationis  causa  ^'  est  facta,  sed  luctus : 
quern  enim  deprecarentur,  cum  omnes  essent  sordidati  ? 
cumqne7  hoc  satis  esset  signi,  esse  improbum,  qui  mutata 
veste  non  esset?  Uac  mutatione  vestis  tacta,^  tanto  in 
luctu  civitatis,  omitto,  quid  ille  tribunus,  omnium  rerum 
divinarum"  humanarumque  praedo,  fecerit;  qui  adesse  no- 
bilissimos  adolescentes,  honestissimos  equites  Romanos, 
deprecatores  salutis  meas  jusserit,  eosque  operarum*  su- 
arum  gladiis  et  lapidibus  objecerit:  de  consulibus'  loquor, 
quorum  fidC  respublica  niti  debuit.  28.  Exanimatus '° 
evolat  ex  senatu,  non  minus  perturbato  animo  atque  vultu, 
quam  si  paucis  ante  annis"  in  creditorum"  conveutum  iu- 

'   Opijicuia.  "  PiUrocinio. 


Cap.  XII.  4  Sumere  snspertiim  est  Ernesto. — 5  Ven.  1  !83.  Jimt.  Hervag. 
pro  me  uno  cive. — 6  In  x  <Jeest  causa.  Mox,  Hervajf.  Quern  enim  deprccari 
esset:  Ms.  Uisini  Qutm  enim  deprccati  essent :  H  Quern  enim  deprecati  se :  x^ 
Queni  enim  deprecari  se.  Verba  qua  quidem  turn  mutatio  .  . .  veslis  facia  non 
sunt  in  V,'\\ — 7  Car.  Stepli.  quum  sine  copula.  —  8  H  et  \^i  Ac  mutatione ;  et 
Ven.  1483.  Jiint.  Hervag.  cum  Orell.  facia  vestis. — 9  x  '^'^  consulc.  Verba 
qui  adesse  . . .  niti  debuit  in  C  et  T  oniiltuntur. — 10  i|/  Examinatus. — 11  Animis 

NOT/E 

*  De  republica  retuliti  Primis  rei-  "  Rerum  divinarum']  R<;rtint  divina- 
pnblicae  ten)poribus  tantiim  ad  cun-  rum  Clodium  praedatorem  nominat, 
sides,  non  aiiteni  ad  tribunos  referre  qnia  religiones  Bonee  Des  violavit ; 
de  republica  pertinnit.  Icilins  tri-  de  (|iiibns  Sippe  jam  :  et  liiinianaruni, 
buniis  plebis  id  primus  omnium  ten-  quia  peenniam  publicam  ad  libitum 
tavit.  attribuil. 

*  Non  deprecationis  causa'i  Dnplici  '^  In  crrdilorum]  In  niagno  aere  alie- 
de  causa  vestis  nintabatur,  vel  depre-  no  fuit  Gabinins,  et  niolestos  habnit 
cationis  ve!  luclus.  In  luctu  toga  suos  creililores  toto  illo  tempore, 
sordida  sumebatur ;  in  deprecatione  quod  tribunatum  inter  et  illiuii  cou- 
pulla.  sulutuui  intLicessit. 


2004  M.   TULLIUS    CICERO 

cidisset:  advocat  concionem  :  habet  orationem  talem  con- 
sul, qualem  nunquam '^  Catilina  victor  habuisset:  Errare 
homines,  si  etiam  turn  senatum  aliqnid  in  lepublica  posse 
arbitraventur:  [j}'  9-]  equites  vero  Ronianos  daturos  illius 
diei'^  poenas/  quo,  me  consule,  cum  giadiis,  in  clivo  Capi- 
tolino^  fuissent:  venisse  tempus  lis,  qui  in  timore  luissent, 
(conjuratos ^'^  videlicet^  dicebat,)  ulciscendi  se.  Si  dixisset 
hoc  solum,  omni  supplicio  csset  dignus :  '^  nam  oralio  ipsa 
consulis  '^  perniciosa  potest  rempublicam  labefactare.  29. 
Quid  fecerit,  videte.  L.  Lamiam,''' *  (qui,  cum  me  ipsum 
pro  summa  familiaritate,  quae  mihi  cum  fratre,  cum  patre 
ejus  erat,'^  unice  diligebat,  turn  '9  pro  republica  vel  mortem 
oppetere  cupiebat)  in  concione  relegavit: '^°''  edixitque,  ut 
ab  urbe  abesset  millia  passuum  '^  ducenta;  quod  '  esset  au- 

<'  Se  })uniturum  propter  ilium  diem. 


ante  paucis  C  T  :  annis  ante  pan cis  Mss.  paiici  et  edd.  ante  Giut.  ciini  Lamb. 
15(JG.  et  Orell.  Delenda  liifc  censebat  Ern.,  qui  etiani  coiijecit  legend,  aiit 
quam  cum  paucis  ante  aniiis,  ant  quam  si,  %il  paiicis  anie  annis.  Tiiin,  x  '»  crcd. 
convenlu.  Ante  adcocut,  ac  ante  hahct  Ires  Oxonn.  Mss.  ed.  Rom.  Ven.  1480. 
14S3.  Junt.  addnnt  ct. — 12  In  H  deest  nunqnam. — 13  Ms.  L,iiiib.  rnni  Guit. 
dies.  Vid.  Nott.  V'arr.  Pio  quo  %  exhibet  qui.  Dein,  H  %  me  consulcm. 
Postea,  H  S  X  4*  '^"'"  giadiis  in  Capitulium  duci  fecisscnl.  A  Fianc.  Dresd.  C 
T  et  ed.  pr.  ali^unt  verba  Errare  homines  nsciiie  libirtalemqne  percerlere,  ad 
fin.  §  30.^14  H  X  4'  comparatis.  Mox,  x^  vlciscendis.  Piosc.  SiHx^ 
hal)ent  7i/sj. — 15  if*  cssel  dignum:  Lamb,  dignus  essel. — IG  In  ip  veiba  ?/;sa 
con'iulis  omittnniiii. — 17  Pro  L,  Lamium.  11x4'  babeat  iUmn  jam. —  IS  H  S  x 
cum  fratre,  compare  cum  paire  ejus  erul  :  \p  cum  f)  aire  coiiipure  ejus  erat.  Pro 
erat  Car.  Stepli.  babet  est, — 10  H  S  x  4  '""'  cum. — 20  In  cone,  sine  lege 
rcleg.  Ms.  Ursini :  in  cone,  lege  religavit  yp:  in  cone,  lege  releg.  H  S  x  et  edd. 
ante  Nang.  qui  delevit  lege. — 1  H  S  x  'I'  auesset  M,  P.  A.  quod.  Mox,  edd. 
ante  Lamb,  pro  cive,  pro  bene  merilo  cive. 

NOT/E 

y  In  clivo  Capitolino']   Cnni  Cicero  c€sse  est  ab  urbe  Roma  alioqne  lo- 

consni  in  a-de  Concordiae  ad  senatum  co  abesse,  lege,  senatnsconstilto,  vel 

referret  de  Catilinae  conjiiratione,  in  edicto  magistratus.   Ita  Festus  Pom- 

clivo  Capitolino,  j)raBsidii  causa,  ar-  peiiis.     Hanc  porro  ejus  ejectionem 

matos  equites  Ronianos  coliocavit.  per  orationem  gradatiin  ascendentetn 

^  Conjuratos  videlicet'}  Eos  designat,  desrribit. 
qui  in  conjuratione  Caiilinse  erant.  =  Blillia  passuum}  Milliarium  sive 

"  L.  Lamiam']  L.  Lamia  equestris  millia  passuum  eodem  recidunt.  Mil- 

ordinis  princeps  fiiit.  liarwim  porro  mille  passibus  termina- 

"^  Relegavit]  Relegati  dicuntur,  qui-  tur,  inquit  Isidorus,  xv.  15.  et  habet 

bus  ignominiae  aut  poena;  causa,  ne-  pedes  qiiinque  luillia,  et  stadia  octo. 


PRO    SEXTIO,    CAP.   13.  2005 

sus  pro  civi,  pro  bene  nierito  civi,  pro  amico,  pro  republica 
deprecari.  xiii.  Quid  hoc  homine  facias?^  aut^  quo  civem 
imporlunum,  aut  quo^  polius'  hostem  tiiin  sceleratuni  re- 
serves? qui  (ut  omittam  cclera,  quae  sunt  ei  cum  coUega 
inimani  impuroquc  conjuncta  atque  communia)  hoc  unum 
habet  pioprium,  nt  expulcrlt  e\  urbe,  rclegarit,  non  dico 
equitem  Ronriannm,  non  ornatlsslrauni  atque  optimum  vi- 
rum,  non  amicissimum  rcipnblicas  civcni,  non  illo  ipso  tem- 
pore una  cum  senatu,  et  cum  bonis  omnibus,  casum''^  amici 
reique  publicse  lugentem;  sed  civem  Romanum  sine  ullo 
judicio,  aut  edicto,^'*  ex  patria  consul  ejecerit.  30.  Nihil 
acerbius  socii  Latini^  ferie^  soliti  sunt,  quam  (id  quod  per- 
raro  accidit)  ex  urbe  exire  a  consulibus  juberi.^  Atque 
illis  turn  erat^  rcditus  in  suas  civilates,  ad  suos  lares'^  fa- 
miliares:  et  in  iilo  communi  incommodo  nulla  in  qnen- 
quam  propria  ignominia  norainatim  cadebat.  Hoc  vero 
quid  est?  exterminabit  cives  Romanos  edicto  consul  9  a 
suis   Diis  penatibus?"    expellet  a  patria?    deliget  quem 

«  Statues  de  hoc  homine.  /  Ad  quid. 


Cap.  xiii.  2  Hoc  aiil  Garafono  snspeclnm.— 3  Ed.  Jiint.  et  Orell.  aut 
polius,  nt  volebat  Garalon. — 4  H  x^  catisam.  Turn,  H  \p  remque  p.  tiigcntem. 
— 5  Jud.  atque  ed'/t:lo  H  H  x  ^  ct  edd.  ante  Vict.  jitd.  ed'iclo  e  conjectnra 
Garatoni  lecopit  Orell.  jud.,  suo  cdiclo  Panta;;alhns  et  Sclinlz.  de  senlentia 
Manntii,  et  sic  legitur  in  Ijergeri  Ms.  '  Non  ncdo  edic/o  vernm  esse  :  nam 
*  ediclo  ejecisse,'  ante  ipse  Cicero  dixit  et  panlo  post  dicit.  Pnto  scripsisse 
Selo:  nisi  quis  malit  lotuin  lioc  ant  ediclo  cnni  Maniilio,  Lanibino,  et  Gizrvio 
deleie.'  Em. — 6  Aceth.  sncielali  infeire  H  S  x  st  ed.  vet.  acerb,  socii  Heaiini 
ferre  Ms.  Viet.  Dein,  H  S  i^  qtinm  si  id. — 7  H  S  x  4'  *'"''»  et  H  x  4"'  consule  juh. 
— 8  L.3imb.  evat  lum. — 0  H  x '^"nsid  quos :  \\/ consulum  quos,     Max,  pcnelralibus? 

NOTiE 

'^  Aut  ediclo']  Edictiiin  pertinet  ad  bant  ad  tatirnm  Jovi  Latiali  saciifi- 

magistrafiis.  candnin.     VideDionys.Hal.lib.lv. 

e  Socii  Latini]  Tarqiiinio   Snperbo  f  Ad  suos   lares]    Lares   Dii   erant, 

regnante,  Latini  cnni  Ronianis  in  so-  qnos  pater  (jni^qne   farailias  ctim  fa- 

cietalem    foederis   venernnt.     Ab   eo  niilia    sua  privatim   aliqna  in   domus 

Latinap  feri<e  Jovi  Latiali  sunt  insti-  suae  parte  colebat.     His  ara  et  focus 

tutae,  quae  poslea  a  civitalibus  Lati-  erat  coiisrcratns,  ex   quo  illud,  '  Pro 

nis  septem  ct  qnadraginta  celebratas  aris  et  focis  pugnare.' 

sunt,  in  monte  Albano,  quo  rum  po-  e  Diis  penatibus]    Dii  penates  do- 

pnlo    Romano    qiiotannis    coiivcnie-  meslici  fuerunt,  nt  nit  Cic.  de  Nat. 


2006  M.    TUI.LIUS    ClCliRO 

volet?  damnabit  atque  ejiciet  noniinatim?  Hie,''  si  un- 
quam  vos  eos,  qui  nunc  estis,  in  republica  fore  putasset,'° 
si  denique  imaginem  judiciorum,  aut  simulacrum  aliquod 
fufurum  in  civitate  reliquura  credidisset,  unquara  "  ausus 
esset  senatum  de  republica  tollere?  equitum  Romanorum'^ 
preces  aspernari?  civium  denique  omnium,  novis  et  inau- 
ditis^  edictis,'' jus  libertatemque  pervcrtere? 

31.  Etsi  me  attentissimis  animis,  summa  cum  benigni- 
tate  auditis,  judices;  lamcn  vereor,  ne  quis  forte  vestruni 
miretur,  quid  base '+  mea  oratio  tam  longa  ac  tarn  alte  '^ 
repetita  velit,  aut  quid  ad  P.  Sextii  causam,  eotum,  qui  "^ 
ante  hujus  tribunatum'  rempublicam  vexarunt,  delicta  per- 
tineant.'^  Mihi  autem  hoc  propositum  est  ostendere,  omnia 
consilia  P.  Sextii,  mentemqne  totius  tribunatus  banc  fuisse, 
ut  afflictae  et  perdita;  reipublicae,  quantum  posset,  medere-r 
tur.  Ac,  si  in  exponendis  vulneribus''  illis  de  me  ipso  plura 
dicere  videbor,  ignosrite :  '^  nam  et  illani  meam  cladem  vos 
et  omnes  boni  maximum  esse  reipublicae  vulnus  judicastis; 
et  P.  Scxtius  est  reus,  non  suo,  bed  meo  nomine:  qui  cum 
omnein  vim  sui  tribunatus  '9  in  mea  salute  consumserit,  ne- 
cesse  est,  meam  causam  praeteriti  temporiscum  hujus  prae- 
senti  defensione  esse  coDJunctam. 

f  Inusilaiis.  ''  Cladibus, 


expetleret  x;  et  fa:  patria  Arnsiaii.  e  pufrin  Lamb.  Pro  delricl  x  ^,  ed.  Rom. 
Ven.  14S0.  1483.  Jiint.  liabent  videlicet. — 10  H  putnsiis:  x /"''o«<i- — H  ^  X^ 
vunquam. — 12  H  equiles  Romanos  :  H  ccjuites  nos  r.  x  cjuites  R  — 13  H  x  4*  diclis. 
Mox,  cverfere  H  S  x.  Car.  Steph.  ed.  Rom.  Ven.  14S0.  14S.".Jiint.  Hervag. — 
14  H  S  X  nostrum  min.  et  C.  qitud  hac. — 15  Tam  alia  aut  iam  lunge  tres 
Oxonii.  INIss.  Ven.  1483.  Joni.  turn  longa  aut  lam  alte  C  et  Franc,  tam  Innge 
uc  (am  alle  Lamb,  e  conjecUira  Holomanni.— 16  C  qua'. — 17  x  periinent. 
Tnm,  Mihi  enim  prop.  H  S  x-  Mihi  autem  prop.  Hervag. — 18  C  H.Nang. 
Cam.  Lamb,  ignoscitote.  Verba  quaulvm  posset  . , .  esse  reipublicce  in  T  desuiit. 
— 19  Verba  sui  tribunatus  non  snnt  in  x- 

NOTyE 

D.  1.  II.  '  ita  dicli,  qnod  penes  nos         '  Ante  hujus   tribunatum']    Sextiiis 

nati  8int ;  vel  quod  non  longe  absint  tribnniisf'uit  anno  urbis  696.  seqiiente 

ab  hac  vita;  sive  qnod  penitns  insi-  consiilatum    Pisonis    et   Gabinii,    et 

dent.'  Clodii  tribunatum. 
''  Hie]  Gabinius. 


PRO    ISEXTIO,    CAP.    14. 


2007 


XIV.  32.  Erat  igitur  in  luctu  senatus:*"  squalebat  civitas 
publico  coMsilio  '  rautata  ves(e:  nullum  erat  Italias  muni 
cipium,"'  nulla  colonia,"  nulla  praefectura,"  nulla  Roraae 
societas  vectigaliura,''  nullum  collegium,'"  aut  concilium,"' 
aut  oninino  aliquod  commune  consilium/  quod  turn  non 
honorificentissime  decrevisset  de  mea  salute;  cum  subito 
edicunt  dno  consules,  ut  ad  suum  vestitum  senatores  redi- 
rent.  Quis  unquani  consul"  senatum  ipsius  decretis  pa- 
rere  proliibuit?  quis  tyrannus  miseros  lugere  vetuit?  Pa- 
runine  est,  Piso,^  (ut  omittam  Gabinium)  quod  tantum  ho- 
mines'  lefellisti,  ut  negligeres  auctoiitatem  senatus?  op- 
timi  cujusque  consilia  contemneres '^   rempublicam  prode- 


Cap.  XIV.  20  C  et  nonnullae  edd.  vett.  concilium. — I  Franc.  Diesd.  et 
ed.  pr.  consul  oniittimt.  Fro  consul  senaluin  C  liabet  S.  C.  Pro  ipsius  H  x 
ipsum. — 2  In  x  ■f'*^'   deest.     Mox,  <|/  Gabinum. — 3  Quod  tain  horn.    Franc. 


NOT/E 


^  In  luclu  senatus]  Senatiis  frequens 
cum  convenisspt,  vestem,  tanquani  in 
publico  Iiicln,  mtitandam  censuit. 

'  Publico  consilio]  Consilium  sumi- 
tnr,  vel  pro  consessn  eoriim  qui  cau- 
satn  vel  piil)licam  vel  privatain  cog- 
noscnnt.  Convenerat  antein  totiis 
senatus,  nt,  nititata  veste,  pro  Cice- 
rone snpplicaret. 

"•  Nullum  miinicipiuni]  iNInniclpiuni 
id  hominiim  geuns  est,  qui  cum  Uo- 
mam  venissent,  ncqiie  Romani  cives 
essent,  pai  licipes  tamen  fueriint  oni- 
DJiun  remm  ud  ninniis  fungendiim 
una  cum  Komanis  civibns,  excepto 
ferendo  sufFiagio,  ant  capiendo  ma- 
gisiratu. 

"  N ullu  colonia]  Colonia  qnodvis  e- 
rat  oppidum,  quo  Romani  in  igistra- 
tus  ex  urbe  cives  (radiixerant,  qui 
ferendi  snftVaHii  jus  liabebant. 

o  Nulla  prcrfectura]  Pra-fecturae  di- 
cebantur  qn*dam  Italiii;  oppida,  quo- 
rum incola;  cives  Romani  erant,  qui 
in  hoc  a  nutnicipiis  distinguebantur, 


quod  non  suis  legibns  nfebantur,  sed 
a  magistratibns,  quo  Roma  quotaunis 
niiltebantnr,  Romanis  iegibiis  rege- 
bantur.  li  magistratus  praefecti  di- 
cebantur. 

P  Nulla  societas  vecliguliumi  Socie- 
t«tes  plurimx  Ronue  publicanoruni 
fuerunt,  qui  vectigalia  provinciarum 
comuiuni  periculo  rediniebaut. 

'i  Nullum  collegium]  Collegia,  quje 
et  sodalitates  dicnntnr,  sunt  conven- 
tus  liominum  artem  aliquani  certam 
factitantium. 

■■  Concilium]  Concilium  veteres  di- 
cebant  de  plebis  parte  aliqua,  quae 
ad  coucionem  in  tbro  conveniebat. 
Hiuc  concilium  edicere,  non  comitia, 
debet  is  qui  non  iinivcrsum  populutn, 
sed  partem  aliquam  adesse  jubet. 
Vide  Cell.  xv.  27. 

'  Commune  consilium  ]  Commune 
consilium  dicitur  quivis  conventus, 
sive  consessus. 

'  Quis  unquam  consul]  Decreti  in- 
dignitatem  aniplificat. 


2008  M.    TULLIUS    CICERO 

res?  consulare  nomen  affligeres?  [p.  10.]  etianine  eclicere* 
audebas,  ne  moererent  homines^  meam,  suam,  reipublicae 
calamitatem  ?  iiehunc^  suum  dolorem  ves(e  significavent  ? 
Sive  ilia  vestis  niiitatio  ad  Inctuui  ipsoinm,  sive  ad  depre- 
candura  valebat;  quis  unqnam  tarn  cindclis  Inil,  qui  pro- 
hiberet^  quenquam  aiit  sibi  moercrc,  aut  ceteris  snppli- 
care?"  33.  Quid?  sua  sponte  homines  in  amicoriun  pe- 
riculis  vestitum  nmtavc  non  solent?  pro  (e  ipso,  Piso,'' 
nemone  ^  inutavit?  ne  isli  qnidem,  quos  legalos^y  non 
modo  nullo  '°  senatiisconsulto,  sed  etiam  repugnante  senatu, 
tute  tibi  legasti?  "  Ergo  hominis '-  desperati,  et  proditoris 
reipublicae  casura  lugebunt  fortasse,  qui  volent:  civis  flo- 
rentissimi  ^  benevolentia  bonoruni,  et  optime  de  salute  pa- 
triae meriti,  periculum,  conjunctum  cum  periculo  civitalis, 
lugere  senatui'^  non  licebit?  lidem  consules,'''^  (si  appel- 
landi  sunt  consules,  quos  nemo  est,  qui  non  modo  ex  me- 
moria,  sed  etiam  ex  fastis^  evellendos'^  pulet,)  pacto  jam 
fcedere''  provinciarura,  producti  in  circo  Fiaminio'^  in  con- 


Dresd.  et  ed.  pr.  quod  in  horn.  Ven.  ]4S3. — 4  C  elne  edicere ;  et  audebas 
Franc.  Ern.  Scliutz.  audes  x  ^t  Ven.  1483.  audeas  celeii.  Pro  ne  x  I'abet 
non. — 5  In  C  deest  homines. — 6  C  H  ^,  Franc.  Dresd.  et  edd.  ante  Lamb. 
neve  hvnc.  C  T  suum  omittnnt.  Post  r<?s/e  C  H  S  T  x,  Fianr.  Diesd.  et  edd. 
ante  Naiig.  addiint  nnttaia. — 7  ^p  prohibere. —  S  Pro  Piso,  nemone  H  -^  liabent 
Pisone,  nemo;  et  x  f '*<'"^'  Turn,  mulabit  dedit  Orell.  e  conjeciiira  Lalle- 
mandi.  Wolf,  conjecit  legend,  tnularet.  Verba  Quid  ?  sua  sponte  absuut 
a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 9  Lrgatos  suspectiini  J.  F.  Gronovio. — 
10  H  S  nultos. — 11  Victorins  legi  niavnlt  legisli.  In  H  desnnt  verba  tute 
tibi  legasti. — 12  H  >J/  homines,  et  niox  prod/lores.  Postea,  H  x  "I*  lugebant. — 
13  H  senalu. — 14  C  lidemque  cons,  x  ^  Idemque  cons.  Veibii  si  appellandi 
sunt  consules   Lamb,   oniiltit. — 15  In   C  avellendos.     Ante  pulet  T  Xj  Aid. 

NOT^ 

"  Ceteris  siipplicarel  Id  est,  pro  ce-  Cicero,  cujus  casum  omnes  boni  lux- 

teris  supplicare.  ^''^• 

"  Pro  te  ipso,  Piso]  Convertit  ora-  "  Ex  fastis']  Fasti  consnlum  dice- 

tionem  ad  Pisoneni,  qui  turn  aberat :  bantur  ii  libri,  in  qiiibiis  noniina  et 

erat  enim  in  Macedonia  proconsul.  res  gestae  consilium  scribebantur. 

y  Quos  legafos]  Dabanlnr  legati  a  "^  Pacto  fcedere]  Foedus  inter  se  fe- 

senalu  proconsnlibus  ;    sed   eos   sibi  cisse  consules  et  tribunum  plebis,  in- 

Piso  ad  arbitrinmsnnm  delegit,nem-  dicat,  nt  nempe   Pisoni  Macedonia, 

pe  L.  Flaccum  et  Q.  Martium.  Gabinio  Cilicia,  qusE  in  Syriam  mn- 

»  Civis  fiorentissimi]  De  sc  loqnitur  tata  est,  decernerentiir  :  liceret  vero 


PRO   SEXTTO,    CAP.   15. 


2009 


cionem  ab  illafiiria''  ac  peste  patrias,"^  maximo  cum  gemitu 
vestro,  ilia  omnia,  qna3  tuin  contra  me,  contraque  rempub- 
licam '''  dixerat,  voce  ac  sententia  sua  comprobaverunt. 
XV.  lisflem  consulibiis  sedentibus  alquc  inspectan(ibii.s,lata 
lex  est,  ne  auspicia  valerent,®  ne  qnis  obnuntiaret,'  ne  quis 
legi'^  intercederet;-  iit  omnibus  fastis  diebus *"  legem  ferri 
licerct ;  ut  lex  ^lia,  lex  Fulja'9'  ne  valeret:  qua  una  ro- 


Lamb.  et  Oliv.  addiint  non. — J6  Pali  ice  non  est  in  H. — 17  H,  Rom.  Ven. 
14S0.  T483.  qiiam  qU(B  conlra  remp.  In  Ms,  Uisini  edd.  Aid.  Hervag.  iam  qua 
contra  me,  quani  conlra  rem}).  In  H  J/  qiioqtie  legitnr  lam.  Dein,  dixerant 
H  x>  Ven.  1483.  Hervag.  Naiig.  fiehant  Car.  Stepli.  agthat  Lamb.  Paulo 
post,  in  H  X  deest  sua.  Pro  compruburrrunt  Fianc.  liabet  drcrcverunt ;  et 
pro  verbis  comprvhavemnl  JUitcm  cons.  al(\'ic  sed.  C  T  bibent  dccrevenint  aut. 
A  Dresd.  absimt  verba  scnlciilia  sua  coniinul/uccrunt. 

Cap.  XV.  18  Hetxp  lege.  Mox,  x  ^  et  nomiiiIb«  edd.  vett.  feslis.  In 
Franc.  Dres<].  et  ed.  pr.  veil)a  Ihdein  consxlibiix  . . .  inciiarciilnr  abstint  a 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 19  Wss.  nonuidii  cum  Giaev.  i'usia.    Turn,  i//  vale- 


NOT^E 


tribiino  Clodio  leges  ferre  qnas  sibi 
placeret,  quamvis  reipublicae  perni- 
ciosas. 

<^  Circo  Flayni.nio']  Ciicns  Flaniiniiis 
inde  appeliatus  est,  quod  cirra  Fla- 
miniiini  caiii|)tnn  <editicatiis  fiierit; 
vel  a  consule  Flaininio.  In  boc  cam- 
po  eqnestres  iiidi  celtbrabanlur,  ibi- 
que  aliqnando  senatus  bai)ebatiir. 

•*  Ab  ilia  furia]  Furiam  Clodinm 
nominal,  quia  omnia  furiose  et  per 
vim  miscebat  in  republica. 

"  Auspicia  valereiil]  Pergit  nariare 
consiibim  facinoia  contra  rempnbli- 
cam,  ac  inprimis  ne  quo  die  cum  po- 
pnlo  ageretur,  qnisqnam  de  coelo  ser- 
varet,  aut  ejus  rei  ratio  baberetur 
ad  concionein  discutiendani. 

'  Nc  quis  olmunliareQ  Vetuernnt  ne 
a  magisitiaiibus  ren\intiaretnr,  quid 
advertissenl  augures  observanlcs  de 
ccelo,  qua  obnuniiatioiie  concionem 
dissolverent. 

f  Lrgi  iiitcrcederct]  Novcm  liibnnis 
legem  fircntibus  unus  intercedere 
poterat,  ne  qua  lex  Cerretnr.  Sed 
legem  tnlit  Clodius,  ut  libera  et  solu- 


ta  in  ferendis  legibus  tribunorum 
plebis  potestas  esset,  neqne  interces- 
sione  impediretnr. 

''  Faslis  [f('slis~\  diebus]  Dies  alii 
festi  dicti  sunt  apud  Romanos,  alii 
pi  otesti,  alii  intercisi.  Festi  dies  Diis 
dicati  erant :  profesii  lioniinibus  ad 
administrandam  rem  privatam  pub- 
licanuine  concessi :  intercisi  Deornm 
lioniiiiunique  erant  communes.  Festis 
inerant  sacrificia,  epuiae,  ludi,  ferise  : 
profeslis  fasti,  couiitiales,  comperen- 
dini,  stati,  prseiiares  :  intercisi,  in  se, 
non  in  alios  dividebaniur ;  illorum 
enim  dicrnm  quibiisdam  lioiis  fas  e- 
rat,  quibnsdam  fas  non  cial  jus  di- 
cere.  Fasti  dies  erant  qnibus  licebat 
lari  priftori  tria  verba,  '  Do,  dico,  ad- 
dico.'  His  contrarii  nefasti.  Porro 
comiliales  erant,  qiubus  cum  populo 
agi  licebat  :  et  testis  quideni  lege  agi 
poterat,  cum  populo  agi  non  poterat ; 
couiilialibus  utrumc)ue  poterat.  Com- 
perendini,  qiiibus  vadimouium  lice- 
bat dicere.  Stati  denique,  qnijndicii 
causa  cum  peregrino  instituebantnr. 
Vide  Macrobium,  Sat.  i.  15. 


2010  M.   TULLIUS    CICKRO 

gatione,  quis  est,  qui  non  intelligat,  universara  rempubli- 
cana  esse  deletam  ?  34.  lisdem  consulibus"^"  inspectanti- 
bus,  servorum  delectus''  habebatur  pro  tribunal!  Aurelio/ 
nomine  collegioruiu,  cum  vicatim  homines  conscribercntur,' 
decuriarentur:  "'  ad  vim,  iid  nianus,  ad  casdem,  ad  direpti- 
onem  *  incitarentur.  lisdem  consulibus "  arma  in  templum  ^ 
Castoris"  palam  comportabantur;  gradus  ejusdem  tcmpli 
tollebantur  :  armati  homines  forum  et  conciones  tenebant: 
ceedes  lapidationesque  fiebant :  nulius  erat  senatus,  nihil 
reliqui  magistratus  :  unus  omnem  '*■  omnium  potestatem 
arrais  et  latrociniis  possidebat,  non  aliqua  vi  sua ;  sed 
cum  duo  5  consules  a  republica  provinciarum  foedere  re- 
traxisset,*^  insultabal,  dominabalur  :  aliis  pollicebatur;  ter- 
rore  ac  metu  mullos,^  plures  etiam  spc  et  promissis  te- 
nebal. 

35.  Quas  cum  essent  ejusmodi,  judices,  cum  senatus 
duces  nullos,  ac  pro  ducibus  proditoies,  aut  potius  apertos 
hostes  haberet;^  equester  ordo  reus p  a  consulibus  citare- 
tur;  9  Italiae  totius  auctoritas  lepadiaretur  ;  alii  nomina- 


renl. — 20  x^  drJeiam  Iiince  fon.s'.  Dein,  Franc.  Dresd.  ed.  pi-.  ul  srrv.  dclcclus 
habcret.  In  C  det/ciiis,  et  C  T  habneiur. — 1  Aur.,  ut  viculhn  honii.ics  sctiiie- 
reniur  Franc.  Die^d.  Ai-r.,  vl  juduniuri  homines  soibeinUur  T  et  ed.  pv.  In 
C  cowcrihcicnl  :  x  •^"■••■'"'«.'>'t;n7<f;Ti(i«c. — 2  x  (l'>'eclioii/'in,  Veibii  lisdem  coiisu- 
libus  ai,nu  .  .  .  Icnebat  non  lHf»ih)tiir  in  C  T.  Kianc.  Dresd.  et  ed.  pr. — ^"3  H  x 
;|/  lemptu.  Dein,  H  x  yoriabunluv. — 4  In  H  S  x  ^  dcf  st  omne.n. — 5  Al.  duos. 
Eniesio  vocab.  t/uo  snspecttim  est. — 0  Lamb,  e  I\)ss. /asr'fca  reiraxissent. — 
7  xf/  mullu. — S  Idem  Ms.  huberenl. — 0  H  x  sciscitaretur.     In  Dresd.  reus  ad 

'  Lex  JElia,  lex  Fufia]  Vide  orat.  deciiiione  regebantnr. 
de  Hainsp.  Resp.  §  58.  nolt.  "  lisdem  consulibus]  Inspectantibns 

^  Servorum  delectus]  Servi  ad  ai  nia  iisdeni  consnlibiis  Pisone  et  Gabinio. 
conscribei>antiir    praetextn    coilegio-  °  Arma  in  (cmplum  Castoris]    Clo- 

ruin,  quasi  vellet  eos  inter  societaies  dins  tenipbun  Castoris,  revnlsis  gra- 

ejusmodi  conscribere.  dibits,  qui    erant   exemtitii,  armatis 

'  Pro  tribunali  Aurelio]  Jiixta  An-  bominibiis  occupavit. 
relium  tribunal,  quod  a  M.  Aurelio  p  Equesler   ordo   reus]    Accusabat 

Cotta  excitatum  est  in  foro,  delectus  iiunc    ordinein    integrum    Gabinius, 

ille  liabebatur.  quod  Cicerone  console  arma  sunisis- 

">  Decuriarentur]  Decuriare  est  in  set  ad  oppriniendam  Catilinae  conju- 

decurias  conscribere.     Decuria  vero  ralionem. 
decern  equites  habebat,  qui  ab  uno 


PRO    SRXTIO,    CAP.    1().  2011 

lim  relegarentnr,'°  alii  metu  ac  periciilo  lerrerentiir ;  arma 
essent  in  templis,  armati  in  foro  ;  eaque  non  silentio  con- 
sulura  dissimularentur,  sed  et  voce"  et  sententia  compro- 
barenlur;  cum  omnes  urbem  nondum  excisam'-  et  ever- 
sam,  sed  jam  captara  atque  opprcssam  videremus;''  ta- 
meu  bis  tantis  malis,  tanto  bonorum  studio,  judices,  re- 
stitissemus.  xvi.  36.  Sed  me  alii  nietus,  atque  aliae 
curae  suspicionesque  moverunt.  Exponam  enim  hodier- 
no  die,  judices,  omneni  rationem  facti  et  consilii  mei :  ne- 
que  buic  vestro  tanto  studio  audiendi,  neque  vero  '^^  huic 
tantae  multitudini,  quanta,  mea'^  memoria,  nunquam  ullo 
in  judicio  fuit,  deero.  Nam,  si  ego  in  causa  tam  bona,'^ 
tanto  studio  senatus,  consensu  tam  incredibili  bonorum 
omnium,  tam  parato,  tota  denique  Italia  ad  omnem  con- 
tentionem'  expedita,'^  cessi  tribuni  plebis,  despi'catissimi 
boniinis,  furori,  contemtissimorum  consulum  "*  levitatem 
audaciamque  pertimui;  nimium  me  timidum,  nuUius  animi, 
nuUius  consilii  tuisse  coniiteor.  37.  Quid  enim  simile  fuit 
in  Q.  Metel]o?'9<i  cujus  causam  etsi  omnes  boni  proba- 
bant,^°  (amen  neque  senatus  publice,  neque  ullus  ordo  pro- 
prie,  neque  suis  decretis  Italia  tota'  susccpeiat.  [p.  11.] 
Ad  suam  enim  magis  quandam  ^  ille  gloriam,  tjuam  ad  per- 
spicuam  salutem  reipublicae  sumserat,'  cum  unus  in  legem 

'  Pugnam. 

con>!uIem  cil.  e^.  \>T.reus  a  consule  ril. — 10  C  ^  rellgareTttiir. — 11  C  T,  Dresd. 
et  ed.  \)V.  sed  voce,  copula  oni'ssa. — 12   Lamb,  excissnin. — 13  yp  fiiltamus. 

Cap.  XVI,  14  Veyo  omittunt  C,  I'Vanc.  Dresd.  ed.  pr.  Jmit.  Aid.  Hervag. 
Gra>v. — 15  In  H  S  T  x  deest  mea.  I\)ox,  x  V'lqiKim.  Vox  ullo  non  est  in  C. 
Vio  fuit  H  S  X  liabpnt/rrnii. —  IG  H  S  x  "f  '«  '(jH.sd  botui.  Vci  ha  Nam  si  ego 
.  .  .  etii.veijue  svsiPjieyunt  absuiit  a  C  T,  Franc.  Diesd.  et  ed.  pi. — 17  H  S  x  'I' 
e-Tjicd.  essel.  I\)ox  H  drspicacisslmi. — 18  \l  S  conteiiipti  cuiisiilis:  x '^"nli'mjisi 
cons.  \p  contcmpsi  cons.  Tiini,  S  x  pcrdmtiit:  H  \f/  pcrtinuii.  Pro  nimhim 
X  exhibet  a  ;  xpad. — VJ  H  S  x  »«  ''^I-  MeleUo. — 20  x  probant.  —  l  Margo  Crat. 
Italia  cuiicla. — 2  Lamb,  quandam  mugis.  x>  Ven.  1183.  Jimt.  Hervag.  omit- 
tunt quandam. — 3  Pro  sumserat  C  H  S  T,  Aid.  Lamb.  Oliv.  Srhiilz.  et  Orell. 
habcnt  s;)cc/«rrt(.     Em.  conjecit  legend. /etrra/.     Wolf,  legi  w&\mt  siimpserat 

NOTiE 

1  In  Q.  lUctrllo]  Q.  Metellus,  qui  rare  nollet,  de  civitafe  nialnit,  qiiain 
Nnmidicns  dictus  est,  cum  in  legem  de  sententia  discedere.  Jam  excusat 
Apuleiam,de  agro  a  Cimbris  recepto  suam  fugani  magnoniiu  virorum  ex« 
viritim  dividendo,  solus  e  senatii  ju-      emplo. 


2012  M.    TULLIUS    CICERO 

per  vim  latam  jnrare  noluerat :  '^  denique  videbatur  ea  con- 
ditione  tarn  fortis  fuisse,  ut  cum  patriae  caritate  constantias 
gloriam  comnnitaret.*  Erat  aiitem  ei  res^  cum  exercitu  C. 
Marii  invicto:  habcbat  inimiciira^  C.  Marium,  conservato- 
rem*^  patripe,  sextum  jam  ilium  consulatum  gcrcnlem :  res 
erat  cum  L.  Satuniino,  iterum  tribduo  plcbi.«,  vigilante  homi- 
ne,  et  in  causa  populari'  si  non  moderate/ at  certc  populari- 
ter"  abstinenterqiic'^  versato.  Cessit,^  ne  aiit  vlctus  a  for- 
tibus  viris  cum  dedecore  caderet,  aut  victor  mnltis  et  forti- 
bus^  civibus  rempnblicam  orbaret.  3S.  Mcam  causam  se- 
natus  palam,  eqiicslcr  ordo  accrrime,  cuncta  Italia  publice, 
omnes  boni  proprie'  enixeque  susceperant :  eas  res  gesse- 
ram,  quarum  non  unus  auctor,  sed  dux'  omnium  '°  volua- 
tatis  fuissem,  queeque  non  modo  ad  singula  rem  raeam  glo- 
riam, sed  ad  salutem  communem  omnium  civium,  et  prope 
gentium,  pertinerent: "  ea  conditione  gesseram,  ut  meum 
factum  semper  omnes  praestare^  tuerique  deberent.  xvii, 
Erat  autem  mihi '-  contentio  non  cum  victore  exercitu,  sed 
cum  operis'"'^  conductis,  et  ad  diripiendam  urbem  con- 

''  Anleponercl  gloriam  conslantitB  caritali  pairice.  '  Executor, 

*"  Servis. 


sibi. — 4  X  I'oliierat. — 5  Erat  enim  hcpc  res  H  S  x  '/'  •  Erat  avion  res  ei  Nang. 
Lamb.  Erat  eniin  liitic  res  Jwnt.  et  fietva^.  Eral  auiein  hcvcresYen,  1483. — 
6  H  S  X  'I'  iniliiim. — 7  Puptilarilcr  al  isti  we  iergiversalo.  CpssiL  H  S  x»  Ven. 
1483.  populariter  ageiili,  aliamen  nee  lerghersuius  cessit  ii\n\.  C\dL{..  Hervag. 
*  Ad  oiam  libri  emendali  a  viro  doclissimo  iia  liic  loins  lestilutus  est,  Cessit 
tanien  nihil  lergiversalus,  lie  aut  viclus,  Sfc'  Ursiniis.— S  x  niullis  eo  fort. 
\p  muUififort. — 9  In  H  S  x  ^  proprie  tieesi. — 10  C  et  T  non  liabent  omnium. 
Pro  voliinlulis  in  x  volnplclum. — 11  In  C  T  i//  geulium  omnium,  et  %  perlineret. 
Veiba  ea  condiliune  deberent  absuiit  a  C  etT. 

Cap.  XVI r.    12  H  S  x  Erat  enim  mihi. — 13  C  operariis.     Mox,  x  a^'  »''»- 

NOTyE 

•■  il/anMmco«sen-f(iorem]  Jiigurtliam  bat  consulatum,  interficiendos  cura- 

in  Africa   Marius  devicil  ;  Cimbros,  vil.     Livius  in  Epit. 

Anibronas,  et  Teutonas  delevif,  qui  "  Populariter]  Nihil  enim  non  effe- 

per  Alpes  in  Italiaiii  irrnnipebant.  cit,  nt  sibi  populiim  devinciret. 

'^  In  causa  pvpulari]  Popularis  erat  ''  Abstinenlerque]  Hac  voce  utitur 

ilia   causa,  quia  popiilo  grata  erat,  ad    invidiam     Clodio    conciliandam, 

nam  legem  agrarian!  ferebat.  pree  quo  moderatus  fuit. 

'  Si  non  moderate]    Numium,   qui  >  Praistare]  Praestare  est  accipere 

tribuDatiim,  et  Memmium,  qui  pete-  in  se  onine  periculum. 


PRO    SEXTIO,    CAP.    17. 


2013 


citatis :  habebam  inimicum  non  C.  Mariiim,  terrorem  hos- 
tium,  spem  subsidiunique  patriae;  sed  duo  inaportuna  pro- 
digia/  quos  egestas,'^  qiios  teris  alieni  magnitudo,  quos 
levitas,  quos  improbitas  tribuno  '^'  picbis  ^  constrictos  ad- 
dixeiat.  39.  Nee  mihi  res  crat  cum  Saturnino,  qui,  quod 
a  se,  qua3.sU)rc  0»liensi,'^ ''  per  ignoniiuiam,  ad  piincipem 
et  senatus*^  et  civitatis,'"  M.  Scaurum,  rem  Iruraentariam 
translatani  sciebat,  dolorcni  suum  magna  coulenlioiie  auimi 
persequebatur;  sed  cum  scurrarum'^  locuplctium '^  scorto, 
cum  sororis  adultero,*  cum  stnpionim  sacerdotc/ cum  ve- 
nelico,"  cum  testamentario,''  cum  sicario,'  cum  latrone:'9'' 
quos  homines,  si  (id -°  quod  facile  factu  fuit,  et  quod  fieri 
debuit,  quodque  a  me  oplimi  et  lorlissimi  cives'  flagita- 


piendam  iirhem. — 14  C  omittit  guos  egcslas, — 15  H  Iribuni.  In  i^  deest  consiric- 
tos.  Tiim,  adduxcrat  H  S  T  %• — '6  H  S  %  4*  9'""'  «  fjuo'st.  Osliensi,  oiiiisso  se. 
Verba  qui  quod  ..  .  tniiinl  pcrseqncuaiur  absiint  a  C  T,  Fianc.  Diesil.  et  ed.  pr. 
— 17  X  ^  P'''  igiiorunlutm  ad  priiicipcm  et  senuiinu  cic.  Dein,  in  H  S  x  "f* 
desiint  verba  dolorem  ...  perseqitebithif, — 18  T,  Friinc.  Dresil.  lucvpUle.  Mox, 
1^  adullerio. — 19  v|/  cum  venejico  lulrone :  C  T  latrone  sine  piaeposilione. — 
20  CTi|/,  Franc.  Diesd.  et  ed.  pr.  cum  Graev./ti  omittunl.     Mox,  H  x  "^ 


NOTiE 


^  Iinporluna  prodigia']  Pisonem  et 
Gabininni. 

*  Tribuno  plebis]  Clodio  se  addixe- 
rant  proiXer  speratain  ab  illo  pecu- 
niani  et  provinrias  obtinendas. 

^  Qiicrsloie  Osiic7isi]  Ostia  oppidnm 
est,  qua  Tiberis  inflnit  in  mare.  Hue 
auteni  appellcbant  naves  cjnae  ex 
Africa  et  Siciiia  frnmenlnm  Roman) 
devehebant. 


e  Cnm  soi-oiis  advlfero']  Cum  germa- 
na  (loilius  adiilleriiim  commisit. 

*  Sluprorum  sacerdote]  Clodins  in 
opertnm  Bona?  Dex  nmliebii  habitii 
ingressns  est,  et  per  anrillarimi  ma- 
nns  servalus. 

e  Cum  veiirjico]  Q.  Seinm  veneno 
sustnlit  Clodins,  ut  domiim  ejus  sibi 
compararet. 

''    Tisiiimentario]    Teslamentarins 


'^  Ad  princij)em  et  scnatus]  Quaestor  dicitur     testamenti     scripior.      Sed 

erat  Ostiensis  Salnrninus  ;  cum  an-  (pianfloque,  et  hie  niaxiuie,  snmitur 

feni  peiCnncloiie  niiinus  snnm  agere  pro  corruptore  teslamentonim. 

videretur,  in  ejus  locum  IM.  Scanrns  '  Sicario]  Sicarium  Clodinm  appel- 

sufl'ectns  est.    Princeps  vero  senatns  lat,  quia  Papirinm  in  \'ia  Appia  di- 

dicebatur,    {piem    ccnsores    in    reci-  ciiur  occidisse,  et  posnisse  scrviim  in 

tando  senatu  primum  nominaverant.  e\cnbiis   ad    I'ompeimn    interficien- 

Primus  autem  ille  senlenliam  roga-  dnm. 

batur.  ^  Latrone]   Lalio  dicitur,  quia  E- 

'^  Scurrarum]   Scurrae  in   conviviis  truriam  dcpopuiatns  esl. 

adliibebanlnr,   ut  convivas   deiecta-  '  Forlissimi  cites]  l^ncnllus  auctor 

rent.  fuit  Ciceroni,  ut  vim  vi  repelleret. 


2014  M.    TULLIUS    CICERO 

bant)  vi  armisque  snperassem,'  non  verebar,  ne  quis  aut 
vim  vi  repulsam  ^  reprehenderet,  aut  perditorum  civium, 
vel  potiiis  domes! icoriim  hostium,  mortem  moereiet.  Sed 
me  ilia  moverunt:'  omnibus  in  concioiiibus  ilia  furia "" 
clamabat,  se,  quae  faceret  contra  saUUem  meam,  facere 
auctore  Cn.  Pompeio,  clarissimo  viro,  raihique  et  nunc,  et 
quoad  licuit,'^"  amicissimo.  M.  Crassus,  quocum  mihi 
erant  omnes  amicitiae  necessitudines,^  vir  fortis.siraus,  ab 
eadem  ilia  peste  infesti.ssimus  esse  meis  fortnnis  prtedica- 
batur.^  C.  Ceesar,"  qui  a  rac  nullo  meo7  merllo  alienus 
esse  dcbebat,  inimicissimus  esse  meae  saluti  ab  eodera 
quotidianis  concionibus^  dicebalur.  40.  His  so  tribus 
auctoribus"  in  consiiiis  capiendis,p  adjutoribus  in  re  ge- 
renda  esse  9  usuruni  dicebat:  ck  quibus  unum  habere  ex- 
ercitum''  in  Italia  maximum ;'°  dco/  qui  privati  turn" 
essent,  et  praeesse,  et  parare,'^  si  vellent,  exercitum  posse: 
idque  facturos  esse  dicebat.     Nee  mihi  ille  judicium  po- 

"  Impulsoribus. 


non  aj;nosciint/nu'.  Veil)a  et  quod  fieri  ,  .  .fiagi'abant  al)siint  a  C  T,  Franc. 
Diesil.  et  erl.  pr. —  1  H  S  %  urtperasseni.—Z  Depiiha.n  C  H  S  T  x  4''  t'lanc 
et  ed,  pr.  ciini  Grtpvio.  Veiha  aut  peril,  civ'uim  .  .  .  motion  mareiit  in  C  T, 
Franc.  Dresd.  et  od.  pr.  omitliMUdr.  Pio  morlem  Sual.  liabet  mnrle,  et  Car. 
Stepli.  cadr. — 3  ^  nocueruiit,  Mox,  in  T  ftiria  rfeesl. — 4  C  et  nunc,  quutid 
Hcuit. —  5  Verba  quocuiti  mild  eraiit  omnes  amic.  ■necessUudinis  non  sunt  in  '1', 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.— 6  C  prcrdicebatur. — 7  x  """  agnoscit  mco. — 8  x 
crimiiiibus.—  ^  C  non  liabet  esse.  Dein,  verba  ex  quibus  unuin  .  ..  dicebat  non 
inveniiintiir  In  C  T,  Franc.  D.esd.  et  ed.  pr. — 10  Heivag.  w?ax.  ?«  Ilulia. — 
11  In  H  S  X  "f  i^m  deest.  — 12  Et  pracssent  et  pararent  tres  Oxonn.  Mss. 

NOTyE 

"'  Illii  furi(i'\  Clodiiis  hoc  saepe  in-  i'    In    consiliis    capiendis]    Dicebat 

fami  fiiriae  nomine  appellatur.  Clodiiis  se  cum  Pompeio,  Crasso,  et 

"  Quoad  licuit']  Videtnr  hie  excu-  Cfpsare  consilium  iniisse  de  Cicerone 

sare  Pompeiiim,  a  quo  ipse  piodilns  perdendo. 

et  dereliccns   est,  cum   urbe  maluit  ''    Unum    habere    exercitum]    Caesar 

cedere,  quam  bonoruin  vitara  .servis  Galliam    Cisalpinani    rum    exercitu 

armatis  objicere.  qualuor  legioniini  oblinebat. 

"  C.  Ciesai-j  Visns  quoque  est  alie-  ■■  Duo]  Crassns  divitiis  snis,  Pom- 

nns  a  Cicerone  Caesar,  tjuod  eji.s  le-  peius  ex  militibus  quos  confecto  bel- 

gatus  in  Galliam   ire,  et  inter  viginti  lo  Mithridatico   ex    Asia  reduxerat, 

viros  agro  Campano  dividendo  esse  exercitum  facile  comparare  poterant. 
noluerit. 


PRO    SRXTIO,    CfVP.   18. 


2015 


puli/  nee  legitimam'^  aliqnam  conlentionem,*  nee  disccp- 
tationem,"  aut  causas  dictionera,"  sed  vim,  arma,  exercitus, 
imperatores,  castra  denmitiabat.  xviii.  Quid  ergo?  ini- 
mici  oratio,  vana"  prgesertim,  lam  improbe  in  clarissimos 
viros  eonjeeta,'*  me  movit?  Me  vero  non  illiiis  oratio, 
sed  eorum  taciturnilas,  in  quos  ilia  oratio  tarn  improba 
conferebatur  :  qui  turn,  qnauquam  ob  aliam  causam  '^  tace- 
bant,  tamen  hominibus,  omnia  timenlibus,  tacendo  loqui, 
non  infieiando  confiteri  videbantur.  [p.  12.]  Illi  autem,  ali- 
quo  turn  timore  perterriti,'^  quod  acta  illa^  alque  omnes 
res  anni  superioris'7  labefactari  a  prcTetoribus,Mnfirmari  a 
senatu"  atque  principibns '^  civitatis''  putabant,  tribunum 


Fada. 


Ven.  1483.  Jiint.  Pro  parnre  S  Iia'oet  pnrercnt.  Sf iiiifz.  de  scntenfia  Eroesti 
delevit  veiba  it  pvcresse.  Wolf,  conjecit  ct  prccsio  esse  legend.  Orell.  locum 
esse  corriiptmn  iiolavil.  Turn,  Car.  Sit-pli.  veiba  si  velletit  oniiltit.  Paulo 
post,  H  S  X  'I""  habent  posse.  Pro  idque  in  4*  'egitur  id  quod. — 13  H 
7ie  leg-. 

Cap.  xviii.  14  H  S  x  '^  viros  tunc  injecta.  Voces  Me  vero  non  in  ^  desnnt. 
Post  no.i  C  H  S  T  x>  Diesd.  et  al.  al<(ue  ed.  pr.  Ven.  1483.  Junt.  Hervag. 
Graev.  et  Orell.  addnnt  movit;  Franc,  cnmmocit.  Lamb,  transposnit  post 
tacilurtiilas.  Ante  cojv<m  Pal.  9.  Grut.  Oliv.  inserunt  e//i//n,  quod  abest  a  C 
H  S  T  X  4'  et  plerisque  aliis  Mss. — 15  C  T  ^,  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  INIediol. 
Naug.  Cam.  Lamb,  uh  a'ias  caiisas. — 16  Hervai,'.  Illi  autem  muli  timore  per- 
terr.  H  S  x  ^''i  ''"""  '""''  9"'  <^""*  pcrlerr.  Verba  Illi  autem  uliquo  . . .  fra- 
trem  prrrfeccrat  in  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  oinitluntur. — 17   Edd.  ante 


NOT^ 


9  Judicium  populi]  Populi  judicium 
illnd  dicitur,  qnod  populus  in  foro 
per  tiibus  ;  in  cauipo  Mariio  per 
centiuias  dislributus  exercebat. 

'  Lrgilimam  conlentionem]  Lcgitima 
contcntio  tnui  est,  cmn  actores,  posito 
Sacramento,  litigant  inter  se. 

"  Discrplatioiiem]  Disceptatio  est 
siimnia  quieslio  natu  ex  latione,  et 
firmamento,  qin«  dicitiir  judicatio. 
Di!<reptator  autem  dicitur  tain  arbi- 
ter, quam  judex. 

"  Causa  diclionem']  Caus<e  dictio 
est  causae  dicendipjus  alque  poles- 
tas.  Nihil  iiorum  ox  more  populi 
Koni.  sed  omnia  per  vim  agere  vo- 


luit,  niinitando  arma,  &:c. 

y  Acta  itta]  De  actis  loquitur,  quae 
Caesar  in  sue  consulatu  fecerat,  agro- 
rum  videlicet  divisionem,  vectigalium 
reniissioneni,  &c. 

^  Labefaclari  a  prcelorihus']  Mem- 
niiiis  el  Lncins  Doniitius  ea  acta  labe- 
factare  volnerunt :  qnare  de  iis  ad 
senaiiim  retiilei  unt. 

^Injirmuri  ti  ,st/i</.'«]  llaec  acta  infir- 
mata  tuissent  statini  a  senatu,  si  liaec 
contra  ansj)icia  lata  esse  decjaras- 
set. 

■>  Principibus  civilatis']  M.  Bibnius, 
M.  Cato,  L.  Domitins,  et  Q.  Hor- 
tensius,  erant  C»esaris  ininiici. 


2016  M.    TLLLIUS    CICERO 

popularem  a  se  alieoaie  '9  nolebant,  suaque  sibi  propiora 
pericula  esse,  quain  mea,  loquebantur.  41.  Sed  tamen  at 
Crassus*°  a  cousulibus'^  meam  causara  suscipiendam  esse 
dicebat,  et  eoium  fidem^  Porapehis  implorabat;  neque  se 
privatum  publice  susceptae'^  causas '  defutuium  esse  dice- 
bat:  qucm  viiuras  tudiosuQi  mei,  cupidis.simum  leipublicse 
conservandae,  [dorai  meae'^]  certi  bomines,  ad  earn  rem  com- 
positi,^  monuerunt,  ut  esset  cautior ;  ejusqiie  vilse  a  me  in- 
sidias  apud  ine  domi  positas  esse  dixerunt:  alque  banc  ei 
suspicionem  alii  lileiis  raitfendis,  alii  nunliis,  alii  coram 
ipsi^  excitavetunt,  ut  il!e,  cum  a  me  eerie  nihil  timeret,  ab 
illis,  ne  quid  meo  nomine  rnolircntur,4^  sibi  cavendum  pu- 
taret.  Ipse  autem  Caesar/  quem  niaxime  homines  ignari 
veritatis<5  mihi  esse  iratum  putabant,  erat  ad  portas/  eraf 
cum  imperio:  erat  in  Italia  ejus  exercitus,  inque  eo  ex- 
ercitu^  ipsius  tribuni  plebis,  iuimici  mei,  fVatrem  prsefe- 
cerat.^ 

P  Palrocinium. 


Nang,  svperioris  anni. — 18  Lamb,  e  Ms.  cum  Oiell.  alqtte  a  ]»incii>. — 19  Her- 
vag.  al/Piiari,  omitiens  suaque  ...  logucbunUir. — 20  H  S  El  lumen  Crassns. — 

1  Publice  cuvscE   iiue  susccplce  H    S    i(/ :    puhlicic   cuiisa   su^crpiis    Heivag. — 

2  Schulz.  de  sententia  Einesli  delevit  verba  domi  mea',  C)ik«  Oiell.  iincis  in- 
clusit.  Lamb,  conjecit  legend,  domi  siice.  Turn,  x  4'  «'Wf.  Hervag.  non 
liabet  homines,  neque  S  x  ^)  voces  ad  cum.  Pauio  post,  po^iii  H  S  x '/'i 
Pal.  9.  Ms.  Vict.  Heivag.  Nang.— 3  H  x  ^  coram  ipso.  Mox,  pro  ut  Hie  iu  H 
X  Tot  Hie. — 4  X  moIiieluv.—  S  H  x  ^  L.  »/)).c  aulcm  Ca-sai;  et  sic  S,  ed. 
Rom.  Ven.  1480.  14S:j.  Jiint.  nisi  quod  uJilem  omitlan!. —  6  Jgn.  bom.  ver. 
edd.  ante  Naug.  ign.  vcr.  horn.  Lamb.— 7  In  i// dcest  crai. — 8  r!^  in  quod  eo 
exerciiu:  him\).  eique  exercilui,    Mo\,  ij/  peifecerai. 

NOTiE 

<=  A  considibvs']  A  Pisoiie  et  Gabinio  die,  ut  Pompeiiim  ab  illo  alienarent. 

suscipiendam  esse  Ciceronis  raiisam  f  Erat  ad  porias]  Qui  cum  imperio 

dicebat  Ciassus.  ReTntat  pono  quod  in  provincias  niissi  eiant,  simnlatque 

a  Clodio  dictum  iaeiat,auctoies  Cras-  portam  RoniA!  ingrediebantur,  impe- 

snm,  Pompeium,  et  Cifisarem  conlia  liuin  depouebant.    Delude  non  prius 

Ciceionem  habuis^se.  exivit   in   provinciam    Caesar,   quam 

^  Publice  susccplce']  Dicebat  Pom-  Cicero  profectus  est  in  exilium.  Un- 

peius  se  snscepturuu)  causam  Cicero-  de  facile  fuit  conjicere  Caesarem  in- 

nis,  si  consules,  qui  publicam  liabent  imicum  fuisse  Ciceroni, 

aucioritaiem,  eam  tuerentur.  s  Fralrcm  prcrfeccrul]   Praefecerat 

«  Ad  eam  rem  compositi]  Homines  Appium   Pulchruni,   Clodii  fratrem. 
Ciceroni  infesti  subornali  sunt  a  Clo- 


PRO    SEXTIO,    CAP.  19.  2017 

XIX.  42.  Haec  ego'  cum  viderem,  (neque  enim  erant 
occulta)  senatum,  sine  quo  civitas  stare  non  posset,'°  orn- 
nino  de  civitate  esse  sublatura  ;  consules,  qui  publici  con- 
silii  duces  esse  deberent,"  perfecisse,  ut  per  ipsos'*  pub- 
licum consilium  funditus  toUeretur ;  eos,  qui  plurimum 
possent,  opponi  omnibus  concionibus,''  falso,  sed  formi- 
dolose  taraen,  auctores  ad  perniciem  meam  ;  conciones  '* 
liaberi  quotidie  contra  me ;  vocem  pro  me,  ac  pro  repub- 
lica  neminem  mittere ;  intenta  signa  legionum  existimari? 
cervicibus  ac  bonis  vestris,  falso,  sed  putari  tamen;  '^  con- 
juratorum  copias  veteres,"^  et  fusam  illam''  [ac  superatam] 
Catilinae  manum  importunam,  novo  duce,'^  et  insperata 
commutatione  rerum  esse  renovatam  :  43.  haec  cum  vi- 
derem, quid  agerem,  judices?'^  scio  enim,  tum  non  mihi 
vestrum  studium,  sed  meum  prope  vestro'9  defuisse.'  Con- 
tenderem  contra  tribunum  plebis  privatus  ^°  armis  ?  Vi- 
cissent  improbos  boni,  fortes  inertes  :  interfectus  esset  is,*" 
qui  hac  una  medicina  sola  potuit  a  reipublicae  peste  de- 

«  Minari. 


Cap.  XIX.  9  T  Hie  ego  :  Lamb.  Hac  ergo.—\0  H  S  x  possit.—U  Franc, 
et  Dresd.  debcbant. — 12  x  «'  ipsos,  sine  piaepositione:  Franc,  et  cd.  pr. «{ 
per  eos  publ. — 13  Franc,  opp.  omnibus  conletitionibus.  Tnm,  H  S  x/"'*"*-  l*""" 
sfd  H  S  ;J/  liabent  et.  Postea,  x  fortnidolosos.  In  C  T,  Franc.  Urcsd.  et  ed. 
pr.  deest  tamen. — 14  Conciones  omittitnr  in  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 
15  Verba  inlenia  signa  ,  . .  putari  tamen  absniit  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed. 
pr. — 16  Hervag.  Nang.  et  Orell.  veteres  copias.  Dein,  et  effusam  Mss.  et 
edd,  ante  Ern.  qui  e  conjectiira  Gulielinii  deitit  et  fusam,  sic  etiam  Sclinlz. 
et  Orell.  In  C  T,  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  omittnninr  voces  ac  superatam,  et 
eas  Schutz.  delevit.  Orell.  conjecit  legend,  ac  dissipatam. — 17  C  wjio  duce. 
Pro  insperata  co7nni.  in  H  S  x  legitur  mild  sjieratam  commutationem. — 18  Quid 
agerem  luderem  Franc.  Dresd.  quid  agerem  :  laudarem  ed.  pr. — 19  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr.  non  agnoscnnt  vestro. — 20  Nonnullae  edd.  vett.  privaiis, — 

NOT« 

h  Et  fusam  illam,  Sfc]  Cnm  vidcret  '  Prope  vestro  d^uisse']  Defnit  sena- 

Cicero  homines  illos,  qui  supererant  tiis   stndio  studium   Ciceronis,  quia 

e  conjuralione  Catilinje,  habere  Clo-  piignare  nohiit,  dum  ei   bellnm  a  tot 

dium  dticem  et  restanratoreni,  mil-  bonis  civibiis  siiadebalur,  qnos  servo- 

Inm  esse  senatum,  tolli  per  consules  mm  fiirori  noliiit  exponere. 

pnblirnm  consilium,  haberi  contra  se  ^  Interfectus  esset  is]  Tanluni  Clodii 

conciones,  parari  exercitus,judicavit  morte  huic  reipnblicae  calamitati  re- 

sibi  abenndum  esse.  niedinm  aifcrri  poterat. 

Delph.el  Var.  Clas.                    Cicero.  6  M  M 


2018  M.    TULLIUS    CICERO 

pelli.  Quid  deinde?'  quid  reliquiarum  restaret  ?  quid 
denique  erat  dubium,  quin  ille  sanguis  tribunicius,'  nullo 
praesertini  publico  consilio  profusus,  consules  ultores  ^  et 
defensores""  esset  habiturus?  cum  quidem '  in  concione 
dixisset,  aut  mihi  semel  pereundum,  aut  bis  esse  ^  vincen- 
duni."  Quid  erat  bis  vincere  ?  Id  profecto,  ut,  cum  amen- 
lissimo  tribuno^  plebis  cum  decertassem,  cum  consulibus, 
ceterisque  ejus  ultoribus*^  dimicarem.  44.  Ego  vero,  si 
mihi  uni^  pereundum  non  fuisset,  ac  modo  accipienda 
plaga,  mihi  sanabilis,  illis  mortifera,  qui  earn  imposuis- 
sent ;  semel  perire  tamen,^  judices,  maluissem,  quam  bis 
vincere.  Erat  enira  ilia  altera  ejusmodi  contentio,9°  ut 
neque  victi,  neque  victores  rempublicam  tenere  possemus. 


1  C  Quod  deinde.  Turn,  quid  reliqui  restaret  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr,  quid 
reliquarum  restat  x '•  <?"'«  reliqua  ire  staret  Ms.  Vict,  quis  reliqui  restaret  ?i\, 
qucB  reliqucB  slarent  coiijecit  Lamb,  quis  reliqua  prastaret  ?  cui  denique  erat, 
^c.  tentabat  Gulielin.  Pro  denique  \p  liabet  deinque. — 2  tf'  et  edd.  nonnullae 
auctores. — 3  C  T  quid. — 4  i}/,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  esset. — 5  x  <^um  amicis- 
simo  trib.  In  C  H  S  T,  Franc.  Diesd.  et  ed.  pr.  dfest  cum  ante  decertassem. 
— 6  X  ceterisque  prius  ult.  Tiini,  C  H  T,  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  dimicassem, 
sed  in  H  supra  lin. — 7  Pro  verbis  si  niihi  uni  H  x  'f'  habent  veni.  Xnie  fuis- 
set Ern.  e  conjectura  addiditnon.  Uein,  ac  non  accip.  plaga  mihi  sanabilis,  illi 
mortifera,  qua  eum  posuissent  Pal.  9.  ac  non  accip.  plaga  mihi  insanabilis  ilia 
mortifera,  qua  ei  imposuisset  ed.  1472.  et  Med.  ac  non  accip.  plaga  mihi  insana- 
bilis, ilia  (vel  illi)  mortifera,  quam  reip.  imposuissent  (vel  imposuissem)  al.  acnon 
accip.  plaga  mihi  insanabilis  illis  mortifera  quce  imposuisset  Ms.  Vict,  ac  non 
accip.  plaga  mihi  sanabilis,  illis  mortifera,  qui  earn  imposuissent  Lamb.  Grut.  Graev. 
ac  modo  mihi  accip.  plaga  insanabilis  ilia  mortifera,  quam  is  imposuisset  Juut. 
ac  7ion  accip.  rei  publico;  plaga,  insanabilis  ilia  et  mortifera,  quam  illi  impo- 
suissent Sciuitz.  e  conjectura  :  ac  non  accip.  plaga  milii  insanabilis,  reipubliccB 
mortifera,  quam  illi  imposuissem  OViv.  e  conjectura  Maniitii.  Oxonn.  ita  var. 
lect.  afFertint :  x  4'  habent  sanabilis  :  H  illis :  S  ilia  :  dtin,  H  Ti/quam  ei  imposu- 
isset;  S  quaei  imposuisset ;  XH^O-(iJ<i'>^P'>^ttis^^l'  Verba  Ego  vero  ...  imposuissent 
absunt  a  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  —  8  C  et  Orell.  turn.  Pro  judices  Franc,  et 
ed.  pr.  habent  videri.—9  Hervag.  altera  ejusmodi  contentio  ilia.  Verba  Erat  enim 

NOT  IE 

'  Sanguis  tribunicius']  Si  sanguis  tri-  dns  erat  Clodius  cnm  suis,  et  vincen- 

buni  plebis  Clodii  nulla  publico  con-  di  consules,  quod  non  sine  maxima 

silio,  id  est,  sine  senatus  aiictoritate,  civiiim  strage,  et  pessimo  exempio 

profusus   fuisset,   Gabinius   et   Piso  in  rcpublica  iieri  poterat. 
consules  de  eo  vindictam  sumsissent,         °  Altera  ejusmodi  contenfiol  Conten- 

""  Et  defensores^  Defensorem  Cee-  tio  habcnda  erat  alia  cum  consulibus, 

sarem   et  ejus  exercitum  babnisset ;  in  qua   necessario  agebatur  de  rei- 

cnm  enim  Caesar  gener  esset  Pisonis,  pnblicte  pernicie  ;  si  enim  boni  cives 

et  totius  seditionis  auctor,  opem  Pi-  victi  essent,  stare  amplius  respublica 

son  iattulisset.  non  poterat;  si  vicissent,  gravem  pla- 

^'  Aut  bis  esse  vincendum^  Vincen-  gam  a  caede  consulum  accepisset. 


PRO    SEXTIO,    CAP.   20.  2019 

Quid,  si  in  prima  contentione,'°  vi  tribunicia  victus,  in 
foro,  cum  multis  bonis  viris"  concidissem  ?  Senatum  con- 
sules,  credo,  vocassent,  quem  totum  de  civitate  delerant : 
ad  arma  vocassent,'^  qui  ne  vestitu  quidcm  defendi  rcm- 
publicam  sissent:  a  tribuno  plebis  post  interitum  meum 
dissi^issent,  qui  eandem  horam  meae  pestis  et  suorum 
prajmiorura  "  p  esse  voluissent.  xx.  4-5.  Unura  enim  '+ 
raihi  restabat  illud,  quod  forsitan  non  nemo  vir  fortis,  et 
acris  animi  magnique,  dixerit:  restitisses,  repugnasscs,'* 
mortem  pugnans  oppetisses.  De  quo  te,  te,  inquam,  pa- 
tria,  testor,"^  et  vos  penates,  patriique  Dii,  me  vestrarura 
sedum  '7  templorumque  causa,  me  propter  salutem  meorum 
civium,'^  quas  miiii  semper  fuit  mea  carior  vita,  dimicatio- 
nem  caedemque  fugisse.'9  Etenim,  si  raihi  in  aliqua  nave 
cum  meis  amicis  naviganti,  hoc,*°  judices,  accidisset,  ut 
multi  ex '  multis  locis  praedones  classibus  eam  navcm  se 
oppressuros  minitarentur,*  nisi  me  unum  sibi  dedidissent; 
si  id  vectoresi  negarent,  ac  mecum  simul  interire,  quam 


. .  .])ossemus  deAiint  in  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.— 10  C  contione :  Franc. 
Drcsd.  et  ed.  pr.  condone. — 11  In  C  et  T  viris  omittitiir.  Dein,  H  S  x  SenU' 
tuinque.  Verba  consides,  credo  vocassent  non  sunt  in  S  <•  Pro  vocassent  \\i  lia- 
bet  venissent.  Deniqiie,  S  Xi  ed.  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Aid.  Hervag.  quem 
turn  de  civ,  dejecerant,  sed  Aid.  Hervag.  delerant. — 12  Ern.  e  conjcctura  cum 
Schiitz.  dedit  vocassent:  ceteri  vocarent.  Orell.  conjecit  legend,  vocnrent .  . . 
vocarenl  ....  dissiderent.  Turn,  qui  ni  vestilmn  quidem  defendissent  Franc. 
Dresd.  et  edd.  ante  Grut.  In  C  S  T  x  4*  vestitum:  H  vestitui :  T  caret 
quidem.  In  C  H  S  T  x  "^  defendissent.  Pro  rempublicam  S  x  ''•  P-  ^  reip. 
T  omittit.  Vox  sissent  abest  a  C  H  S  T  x  »!'•  Pro  verbis  ti  tribuno  jdebis  .  . . 
dissiilissent,  qnx>  in  T  et  ed.  pr.  desnnt,  Franc,  hnbet  remp.  a  tribuno  pi.  post 
interitum  defendissent,  et  Dresd.  remp.  post  interitum  dissidissent.  S  et  edd. 
vett.  non  agnosciint  meum.  H  exliibet  discidisseiit  supra  lin.  Denique,  T 
qui  tandem  liora  :  \\/,  Dresd.  et  ed.  pr.  qui  tandem  horam. — 13  S  x»  Ven.  1483. 
Junt.  sui  prccmii. 

Cap.  XX.  14  S  x.  Fraoc.  Dresd.  et  ed.  pr.  cum  Graev.  et  Schutz.  omit- 
lunt  enim. — 1.5  C  ripugmires.  Garaton.  suspicabatur  depngnasses  legend. — 
10  H  S  X  et  edd,  ante  Naug.  obtestor.  In  C  deest  vos.  Mox,  Dii  palriaque 
F'ranc.  Dresd.  Dii  patriique  ed.  pr. — 17  INIss.  nonnuUi  et  edd.  scdium. — 18  H 
S  sal.  eorum  civium. — 19  xf/  sedemque,  et  xfos^^^'^f- — '■^^  C  T  carent  hoc. — 1  In 
H  X  "^   pracpositio  deest.— 2  x  minarentur.     Mox,  C  H  S  T  x  dedissenl. — 

NOTyE 

P  Horam  mea  pestis,  et  suorttmprce-     Ciceronis  alteram,  alteram  de  pro- 
miorum]  Clodiiis  tribunus  plebis  eo-      vinciis. 
dem  die  diias  leges  tulit  ;  de  exilio         i   Vectores']    Eos   intelligit,  qui  in 


2020  M.   TULLIUS   CICERO 

me  tradere  hostibus  mallent ;  [p.  13.]  jecissem^  me  ipse 
potius  in  profundum,  ut  ceteros  conservarem,  quam  illos 
mei  tam  ciipidos,  non  modo  ad  ceitam  mortem,  sed  in 
magnum  vitae  discrimen  adducerem.  46.  Cum  vero  in  banc 
reipublicaj  navem,  ereptis  senatui  gubernaculis,  fluitantem 
in  alto  tempestatibus  seditionum  ac  discordiarum,  armatas 
tot  classes,  nisi  ego  unus  deditus  essem,'^  incursurai  vide- 
rentur;  cum  proscriptio,  caedes,  direptio  denuntiarentur  ; 
cum  alii  me  suspicione  periculi  sui*^  non  defenderent,  alii 
vetere  s  odio  bonorum  incitarentur,  alii  inviderent,^  alii  ob- 
stare  sibi  me  arbitrarentur,^  alii  ulcisci  dolorem  suum  ali- 
quem  7  vellent,  alii  rem  ipsam  publicam,  atque  hunc  bono- 
rum statum  otiumque  odissent,  et  ob  hasce  causas,  tot, 
tamque  varias,  me  unum  deposcerent;  depugnarem^  potius 
cum  summo,  non  dicam'  exitio,  sed  periculo  certe  vestro 
liberorumque  vestrorum,'°  quam  non  id,  quod  omnibus  im- 
pendebat,  unus "  pro  omnibus  susciperem  ac  subirem  ? 
XXI.  47.  Victi  essent  improbi.  At  cives,'^  at  ab  eo  pri- 
vato,  qui  sine  armis  etiam  consul  rempublicam  conserva- 
rat.*     Sin  victi  essent  boni ;    quid  superesset? '^    non  ad 


3  if/  jecissent.  Turn,  ipse  me  potius  Naiig.  et  Orell.  me  potius  ipse  ed.  Rom. 
Veil.  1480.  1483.  Aid.  In  C  i/»se  omittitiir. — 4  Barb.  Nang.  Cam.  nisi  ego 
essem  unus  deditus,  %  "o"  ''abet  unus.  Pro  iucuTsurte  Franc,  exhibet  incur- 
sare.  Verba  cum  proscriptio  .  . .  unum  deposcerent  absiint  a  C  T,  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr. — 5  %  ^ero. — 6  In  x  desunt  voces  cdii  inviderent,  alii  obst. 
sibi  meurb. — 7  Lamb,  et  Schntz.  dol.  aliqtiem  suum. — 8  T  depugnaret. — 9  Franc. 
ne  dicam. — 10  x  liberorum  quam  vestrorum. — 11  In  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. 
(ieaunt  verb?t.  quod  omnibus  impendehat,  unus;  et  in  C  oniittuntiir  impendebat, 
unus  pro  omnibus,  pro  qiiibus  verbis  in  T  tantum  legitur  instar  et. 

Cap.  XXI.  12  \\/  ac  cives.  Ante  privato  Lamb,  e  Ms.  inseruit  armato. 
Paulo  post.  remp.  etiam  consul  Crat.  Hervag.  Cam.  Lamb,  et  Orell.  etiam 
remp.  consul  Ven.  1483.  Junt.  Verba  Victi  essent  improbi  .  .  .  venturam  fuisse 
absunt  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 13  Quid  superasset  ij/ :  qui  superessent 

NOTyE 

eadera  nave  simul  vehuntiir  :  hie  au-  ^  Alii  inviderenf]  LucuIIus  et  Hor- 

tem  ficto  exemplo  iititur,  quo  sibi  et  tensius  videntur  intelligi. 

Sextio  judices  conciliet.  '  Consul   rempublicam   conservarat^ 

'  Suspicione  periculi  s«i]  Indicat  a  Exstincto  Catilina    et   sociis    conju- 

bonis    civibus   vidisse    se    desertiiin  rationis,    urbem  Cicero    servaverat, 

propter  pericula,  licet  eum  salvum  et  quam  jam  privatus  noluit  perdere. 
defensum  ciiperent. 


PRO   SEXTIO,    CAP.  21.  2021 

servos  videtis  rem  '"*  venturam  fuisse  ?  An  mihi  ipsi,  ut 
quidam  putant,  luit  mors  a^quo  animo  oppetenda?  Quid  ? 
turn  morlcmne  t'ugiebam  ?  '^  an  erat  res  ulla,  quam  mihi  '^ 
magis  optandam  putarem?  aut  ego  illasres'7  tantas,  in 
tanta  improborum  multitudine,  cura  gerebam,  non  mihi 
mors,  non  exilium  ob  oculos  versabantur  ?  '^  non  haec  de- 
nique  a  me  turn,  tanquam  fata,  in  ipsa  re  gerenda  cane- 
bantur?"  an  erat  mihi,  in  tanto  luctu  meorum,  tanta  dis- 
junctione,'9  tanta  acerbitate,  tanta  spoliatione  omnium  re- 
rum,  quas  mihi  aut  natura  aut  fortuna  dederat,  vita  reti- 
nenda?  tarn  eram  rudis  ?  tam  ignarus  rerum  ?  tarn  expers 
consilii,  aut  ingenii  ?  nihil  audieram  ?  nihil  videram  ?  nihil 
ipse  legendo  quaerendoque  cognoveram  ?  nesciebam  vitas 
brevem  ^°  esse  cursum,  gloriae  scmpiternum  ?  cum  esset 
omnibus  definita  mors,  optandum  esse,'  ut  vita,  quae  ne- 
cessitati  deberetur,  patriae  potius  donata,  quam  reservata 
naturae  videretur?  nesciebam,  inter  sapientissimos  homi- 
nes hanc  contentionem  ^  fuisse,  ut  alii  dicerent  animos 
hominum  scnsusque  morte  restingui,"  alii  autera  tum  maxi- 
me  ^  mentes  sapientium  ac  fortium  virorum,  cum  c^  cor- 


Lamb.  qui  cum  H  S  x  Pt  Naiig.  pro  non  dedit  Mo«ne. — 14  H  S  et  ed<l.  vett. 
remp.  vel  rempublicum. — 15  Quid  tamen?  morlenme  fugiam  ed.  pr.  Quid? 
tum  mortem  non  fugiebiim  x  '•  Quid  tum  mortemne  effugi  Franc.  Quid  ? 
tum  mortem  ne  fugiam  Uresd. — 16  In  C  T  dcest  mihi. — 17  x  ""  ^^""o 
illas  res. — 18  C  T,  Franc,  ante  oculos,  et  T,  Franc.  Naug.  Lamb,  rcr- 
sabalur.  Dein,  num  here  dcnique  a  me  tanquam  in  ipsa  re  ger.  cauebanlur 
C  :  non  hac  denique  tum  a  me  in  ipsa  re  ger.  cavcbantur  Franc,  non  luce 
denique  a  me,  tum  tanquam  in  ipsa  re  ger.  cavelianlur  Dresd.  sic  et  ed.  pr. 
nisi  quod  ha-c,  num  hire  denique,  Sfc.  Pro  canebantur  x  exhibot  cum  canehan- 
tur ;  S  et  edd.  pr.  concanebantur ;  nnde  Gulielni.  fecit  cinisule  caneba7itur,  T 
1^,  Hervag.  Naiig.  Cnit.  Oiiv.  concinebanlur.  neiiif|ne,  T  (in  crit. — 19  CHS 
X  luctu  eorum,  el  Hervag.  in  tanta. — 20  C  H  S  T  x  "^  vilam  brevem.  In 
Franc.  Dresd.  ed.  pr.  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Jnnt.  X\A.  vilam  brevem  esie, 
cursum  alnritr. — 1  C  opt.  esset. — 2  x  cotitioncm. — 3  \f/  cum  maxime.  Tum, 
sapientum  edd.  ante  Grnf. — 4  C  caret  prappositione.  Mox,  pro  scnlire  ac 
vigere  T  habet  censere  ac  jungere.     Gulielm.  legi  maluit  sentire  ac  vegere. — 

NOTiE 

"  Canebantur  [concinebanlur']    Con-  *  Morte  restingui]  Sensernnt  Epi- 

cino  vox  vatuni  est,  qui  pra;nuutiaut  cnrci  pliilosopbi  cum  vita  aninium 
res  futuras.  exstingui. 


2022 


M.    TITLLIUS    CICERO 


pore  excessissent,  sentire  ac  vigere  '?  ^  quorum  alterum 
tiigiendum  non  esse,  carere  sensu ;  alterum  etiam  ^  optan- 
dum,  meliore  esse  sensu.  48.  Denique,  cum  omnia  sem- 
per ad  dignitatem  retulissem,  nee  sine  ea  quicquam  expe- 
tendum  esse  homini  in  vita  putassem  ;  mortem,  quam  etiam 
virgines^  Athenis,  (regis,  opinor,  Erechthei^^  filiae)  pro 
patria  contemsisse  dicuntur,  ego,  vir  consularis,  tantis  re- 
bus gestis,  timerem  ?  praesertim  cum  ejus  essem  civitatis, 
ex  qua  Q.  Mucius^  solus  in  castra  Porsense  ^  venisset, 
eumque  interficere,  proposita  sibi  morte,  conatus  esset?  ex 
qua  P.  Decius''  primum  pater,  post  aliquot  annos^  patria 
virtule  praeditus  filius,'^  se,  ac  vitam  suam,  instructa  acie. 


5  Pro  etiam  in  C  T  legitur  tfZ,  et  pro  optandum  in  H  Sobtinendum.  Uein, 
S  T  meliorem. — 6  Graev.  tacite  dedit  etiam  quam  virg. — 7  C  Arithei:  x^i'^^hei. 
—  8  A\.  Porsen7i(e.     'l'uw,T  venisset. — 9  C  annis.    Mos  in  H  praditus  deax. 


NOTiE 


y  Sentire  ac  vigere']  Plato  et  Ari- 
stoteles  animorutn  immortalitatem 
crediderunt. 

^  EreclUhei]  Ciitn  Eumolpiis  rex 
Tliraciae  belliim  Atlieniensibiis  infer- 
ret,  una  ex  filiabiis  Ereclitliei  se  pro 
patria  ad  voliintariam  mortem  obtu- 
lit,  eaque  a  palre,  quae  omniimi  erat 
minima,  mactata  est.  Quinquc  reli- 
qnae  sibi  ipsis  mortem  intulernnt. 
Pans,  in  Att. 

«  Q.  Blucius]  Mucins  Scaevoia,  in- 
gressus  in  casira  Porsenap,  regis 
Etrnsconim,  qui  Romam  obsidebat, 
pro  eo  scribam  ejns  interemit ;  com- 
prehensns  autem  ab  Etriiscis  manum 
sibi  combussit.     Living,  Florus,  &c. 

^  P.  Decius]  Piignantibus  contra 
Latinos  A.  U.  C.  613.  Romanis,  con- 
sulibus  Torquato  et  Decio,  ad  Ca- 
puam  ;  in  quiete  nfrique  andire  vi- 
sum est,  ex  una  acie  iinperatorem,  ex 
altera  exercitum  Diis  INIanibus,  ma- 
trique  Terrae  deberi ;  qui  uirius  exer- 
citns  imperator  legiones  liostiuni,  sn- 
perque  eas  se  devovisset,  ejus  popiili. 


partisque  victoriam  fore.  Cum  autem 
nocturnos  visus  contulissent,  ita  inter 
eos  conventio  facta  est,  ut  cujus  cor- 
nu  in  acie  laboraret,  Diisse  Manibus 
devoveret.  Factum  est  ut,  post,  inila 
ad  Veserim  cum  hoste  pugna,  incli- 
nante  Decii  parte,  is  se  et  liostes  per 
M.  Valerium  ponlificem  Diis  Mani- 
bus devoverit,  et  impetu  in  eos  facto, 
morte  sua  victoriam  snis  pepererit. 
Val.  Max.  v.  6. 

<^  Prceditus  filius]  Anno  nrbis  658. 
quadragesimo  quinto  videlicet  post 
Decinm  patrem,  sic  se  filius  devovii. 
Qnartum  ille  consul  cum  Fabio  Max. 
cum  Galli,  Saranites,  Umbri,  Tusci 
contra  Romam  conspirassent ;  ibi  ex- 
ercitu  in  aciem  ducto,  et  cornu  incli- 
nante,  exemplum  patris  imitatus,  ad- 
vocate M.  Livio  pontifice ;  bastae 
insistens,  et  solennia  verba  respon- 
dens,  se  et  bostes  Diis  Manibus  de- 
vovit.  Impetu  in  bostes  facto,  victo- 
riam suis  reliquit.  AureJius  Victor 
de  Vir.  Illust. 


PRO  SEXTio,  CAP.  22.  2023 

pro  salute  populi  Romani  victoriaque  devovisset?"*  ex 
qua  innumerabiles  alii,  partim  adipiscendae  laudis,  partim 
vitandas  turpitudinis  causa,  mortem  in  variis  bellis,  asquis- 
simis  animis,  oppetissent?  in  qua  civitate  ipse  meminis- 
sem,  patrem  hujus  M.  Crassi,  fortissiuium  virum,  ne  vide- 
ret  victorem  inimicum,'°  eadem  sibi  manu  vitara  exhau- 
sisse/"  *  qua  mortem  saepe  hostibus  obtulisset  ?  xxii.  49. 
Haec  ego  et  multa  alia  cogitans,  hoc  videbam,  si  causani 
publicam  mea  mors  peremisset,  [p.  14.]  neminem  unquam 
fore,  qui  auderet  suscipere  contra  iraprobos  cives  '^  rei- 
publicse  salutem.  Itaque  non  solum  si  vi ''  interissem,  sed 
etiam  si  morbo  exstinctus  essem,  fore  putabam,  ut  exem- 
plum  reipublicae  conservandas  raecum  simul  interiret.  Quis 
enim  unquam,  me  a  senatu  populoque  Romano, '+  tanto 
omnium  bonorum   studio,  non   restituto,"  (quod  certe,  si 

•■  Eripuisse. 


— 10  Ante  inimieiim  Jiint.  Hervag.  NaiiR.  Lamb,  et  Orell.  addunt  vivu.s, 
quod  Grstv.  Ern.  Scliutz.  deleverunt,  et  abest  a  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  Wald. 
— 11  X  c^'*''"****^'' 

Cap.  xxii.  12  H  et  S  civcs  omittiint.  In  ed.  Rom.  Ven,  1480.  1483. 
Jiinf.  legitur  qui  auderet  contra  improbos  R,  P.  stiscipere  salutem. — 13  C  sive  : 
ill  T  decst.  Mox,  C  sed  sive  etiam  morbo  extinctum  essem.  Verba  sed  etiam 
.. .  reipuhlica;  non  sunt  in  T. — 14  H  unij.,  in  eo  senatu  populi  E.  Dein,  ftowo- 
ra?»i  omnium  nonniiliie  edd.  vett.  cnin  Orell.  Pro  owh((/;«,  quod  iiouniilli  ap. 
Lamb,  omittiint,  in  x  legitur  hominum.  AM.  Crat.  Hervag.  studio  nunc  resti- 
tuto,  omnia  adire  pericula  pro  rep.  dubilabil  ?  quod  certe  si  essem  interfectus,  nun- 
quam  accidere  potuisset,ut  quisquam  ullum  reip.  partem  cum  sua  min.  invid.  and.  at- 
tiugere.  In  Ms.  Ursini,  emendato  a  viro  doctissimo,  sic  legitur,  studio  rest., 
omnia  pro  rep.  pericula  adire  duhitabit  ?  quod  certe  si  essem  inter/,  nunquam  acci- 
dere pot.,  ut  quisquam  ullani  reip.  partem,  Sjc.    \p  habet  studio  nunc  non  rest. 

NOT/K 

"*  Decovissef]  Haec  sunt  verba  de-  tis.     Sicut  verbis  nnncupavi,  ita  pro 

votionis,  qnibus  usus  est  Decius, quae  republica   Quiritiiim,  Icgiones  auxi- 

a  Livio   lib.  viii.  referuntnr  :  '  Jane,  liaque  hostium  mecuni  Diis  Manibus, 

Jupiter,  INIars  pater,  Quirinc,  Bello-  Telluriqne  devoveo.' 

na.  Lares,  Dii  Novcnsilcs,  Dii  Indi-  <    Viiam  exhuusiss,q  Bello  Ciunauo, 

getes,  Divi,  quorum  est  potestas  nos-  iu>  vivus,  <apta  urbe,  in  manus  hos- 

tiorum   hostiumque,    Diique   Manes,  tiuin    incideret,    seipsum    interfecit. 

vos    piecor,   veneror,    veniam    peto  it^  Hotouiannus. 

feroqne,  uti  populo   Romano  Quiri-  i?  Non  rtstilulo  [nunc  rest."]  Revo- 

tium  vim  victoriamque   proiperetis,  caius  ab  exilio  in  patriam  est  summo 

hostesquc   populi  Romani  Quiriiiuin  bonorum  omnium  consensu, 
terrore,  formidinc,  inorteque  afficia- 


2024  M.    TULLIUS    CICERO 

essem  interfectus,  accidcrc  non  potuisset)  iillam  reipublicse 
partem  cum ''  sua  minima  invidia''  auderet  attingere  ?  Ser- 
vavi  igitur  rempublicam  discessu  raeo,  judices:  caedera '^ 
a  vobis  liberisque  vestiis ;  vastitatem,  incendia,  rapinas, 
meo  dolore  luctuque  '7  depuli :  et  unus  bis  rempublicam 
servavi,  semel  gloria/  iterum  eerumna''  mea.  Neque  enim 
in  hoc  me  hominem  esse'^  inficiabor  unquam,  ut  me  optimo 
frafre,  carissimis  liberis,  fidelissima'9  conjuge,  vestro  con- 
spectu,  patria,  hoc  honoris  gvadu,  sine  dolore  caruisse 
glorier.  Quod  si  fecissem  ;  quod  a  me  beneficiura  habere- 
tis,  cum  pro  vobis  ea,  quae  mihi  essent  vilia,  reliquissera  ? 
Hoc,  meo  quidem  anirao,  surami  in  patriam  amoris  raei 
signum  esse  debet  certissimum,  quod,  cum  abesse  ab  ea 
non  possem  sine  summo  dolore,^°  hunc  me  perpeti,  quam 
illam  labefactari  ab  improbis,  malui.  50.  Memineram, 
judices,  divinum  ilium  virum,'  atque  ex  iisdem,  quibus  nos, 
radicibus"'  natum  ad  salutem  imperii  hujus,'  C  Marium, 
sumraa  senectute,"  cum  vim  prope  justorum  armorum  pro- 


C  studio  nunc  rest.  In  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  certe  deest. — 15  C,  Franc. 
Dresd.  et  ed.   pr.  p  rap  posit  ion  em  omittunt. — 16  In  C,  Franc,  et  ccedem. — 

17  Meo  dol.  meoque  luctu  Franc.  Dresd.  Barb.  ed.  pr.  Graev.  Lall.  Schiitz. 
Mox,  pro  his  C  H  X  exhibent  rohis,  Unus  remp.  bis  serv.  habent  omnes  alii 
Mss.  et  edd.  praeter  Grjev.  Em.  Sclintz.  qui  dedertint  unus  bis  remp.  serv. — 

18  X  et  Hervag.  non  habent  esse.  In  Junt.  legitur  hominem  esse  me.  Verba 
Neque  enim  in  hoc  .  .  .  nunc  me  restituto,  vivit  absunt  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et 
ed.  pr. — 19  H  S  et  edd.  vett.  cum  Orell.  jidissima. — 20  Naug.  Cam.  Lamb. 
sine  summo  dol.  non  possem.  Mox,  labefactarier  \p,  Car.  Steph.  ed.  Rom.  Ven. 
1480.  1483.  Juiit. — 1  Naug.  Cam.  Lamb,  hujus  imp.    Mox,  cumprope  vim  edd. 

aOTJE 

>>  Cum  sua  minima  invidia'\  Nemo,  a  perditione  liberavit. 

si  interfectus  fuisset  Cicero,  se  vel  ^  Divitium  ilium  virum']iy\\\nnm  ho- 

minimo    periculo    ad    defendendam  minem    Marium    appellat,    propter 

aliquam  reipublicae  partem  exponc-  n)ulta  ejus  preeclara  facinora  et  vie* 

ret.  torias,  quibus  et  illustravit  rempub- 

'  Semel  gloria]  Exstincta  Catilinae  licam,  et  ab  hostibus  liberavit. 

conjuratione,     suninia    cum     gloria  "  Ex  iisdem  radicibus]  Eodem  op- 

rempuhlicam  servavit.  pido  Arpinate,  quo  Cicero  fuit. 

^  Iterum  cerumna]  Eundo  potius  in  "   Summa    senectute]    Marius   post 

exilium,  quam   in   urbe    remanendo  sextum  consulatum,  anno  aetatis  suee 

cum  periculo  civium,  patriam  iterum  70.  profuglt  in   parietinas  Carthagi- 


PRO  SEXTIO,   CAP.  22.  2025 

fugisset,  piirao  senile  corpus  paludibus  occultasse  deraer- 
sum;  deinde  ad  infimorum*  ac  tenuissimorum  hominum 
Minturnis  °  misericordiam  confugisse ;  inde  navigio  per- 
parvo,  cum  omnes  portus  terrasque  f'ugeret,  in  oras  AfricaB 
desertissimas  pervenisse.  Atque  ille  vitara  suam,  ne  in- 
ultus^  esset,  ad  incertissimam  spem,p  et  ad  leipublicae 
statum*  reservavit:"!  ego,  qui  (qnemadmodum  multi  in  se- 
natu,  me  absente,  dixerunt)  periculo  reipublicae  vivebamjS' '' 
quique  ob  earn  causam  consularibus  literis^  de  senatus 
sententia  exteris  nationibus  ^  comraendabar,  nonne,  si 
meam  vitam  deseruissem,^  rempublicam  prodidissem  ?     In 


ante  Nang.  cum  propter  vim  hamb. — 2  H  Tp  injlrmorum.  Turn,  Lamb,  homi' 
num  Minturnensium. — 3  H  invictus  "  x  'f'  ini'itus. — 4  '  Ad  reipub.  stntum'\  Fro- 
fecto  videtuv  aliquid  ejiismodi  deesse,  ad  turbulentissimum,  aiit  perditissimum, 
ant  tale  quidpiam.'  Hotom.  '  Reposiii  sic,  ud  incertissimam  spem  reip.  recupe- 
randcB,  [et  sic  edidit  Schutz.]  cum  reperissein  in  libris  veteiibus  ita  scrip- 
turn,  aci  incertissimam  spem  rep.  rata:  al.  ratam:  al.  randum.'  Lamb.  '  Ms. 
Vict,  et  ad  renip.  ratam.  Lambini  scripti  spem  rep.  rata:  foisan,  repub.  irata, 
inqnit  Gulielm.'  Grttler.  Pantagathns  correxit,  ud  incert.  spem  reip.  fntutn. 
Graevius  conjecit  legend,  ad  incert.  spem  recuperandi  statum  suum ;  et  Gara- 
ton.  ad  incert.  spem  et  alium  reip.  stattim.  Em.  legi  mainit  et  ad  incertum  reip. 
statum ;  et  Wolf,  ad  incertissimam  spem  reip. — 5  H  remp.  juvabam :  x  ^  '"• 
p.  juvabam. — 6  H  ceteris  nat.    x   ^  ^^  ceteris  nat. — 7  H  x  4'  meam  mulctam 

NOT/E 

nis,  ubi  in   siimma  inopia  vitam  in  ptiblicse  periculo  vivit,  cnjus   casus 

tugnrio  toleravit.  potis.siinnin   damiio  fiitiirus  est   rei- 

"  minturnis]  Cum    ad   Mintnrnen-  piiblicze. 

ses  venisset,  illi  fessiim   enm  inedia  "^  Consularibus  Uteris']    Non   literas 

et  fluctibus  vecrearunt,  viaticum  de-  illas    scripserant   Piso  et  Gabinius, 

derunt,  et  inde  in  Africam  naviga-  qui  turn  consnies  erant,  cum  abire  in 

vit.  exilinm   coactns    est,  quos  auctores 

p  Ad  incertissimam  spem]  Quid  enim  suae  profectionis  tolies  insectatur  ;  at 

sperare  is,  aut  ab  eo  sperare  respub-  certe  Lentnlus  Spintber  et   Metellus 

lica  poterat,  qui  piofugus,  qui  deser-  Nepos,  qui  eis  successernnt.     '  Fac- 

tus  ab  omnibus  erat  ?  turn   enim,'  inqnit    in   liac  oratione, 

1  Ad  reipublicoB  statum  reservavit]  '  S.  C.    fnit,   ut   Uteris   consularibus 

Licet  is  Marius  in  summa  ilia  esset  cuncta  ex  Italia  omnes,  qui  rempnb- 

calamitate,  tamen   Sulla  ad   bellum  licani  salvam  vellent,  convocarentur.' 

Mitbridaticnm    profecto,    piistinam  Et  in  alio  loco  :  '  Senatus  idem  de- 

suam  dignitatem   recuperavit,  et  iis  crevit,  ut  qui  provincias  cum  imperio 

interfectis,  qui   Sull«  partes  tueban-  obtiuereut,   qui  qusstores  legatique 

tur,  tandem    ad   seplimum  consula-  cssent,  salntem   et    vitam  Ciceronis 

turn  pervenit.  custodirent.' 

r  Periculo  rcipubliciB  vivebam]  Is  rei- 


2026  M.    TULLIUS    CICERO 

qua^  quidera  nunc,  me  restituto,^  vivit  mecum  simul  ex- 
emplum  fidei  publicae,  exemplum  reipublicas  defendendae.'" 
Quod  si  imraortale'  retinetur,  quis  non  intelligit,  immor- 
talem  banc  civitatem  futuram  ?  xxiii.  51.  Nam  externa 
bella  regum,  gentium,  nationum,  jampridem  ita  exstincta 
sunt,  ut  pra^clare  cum  iis  agamus,  quos  pacatos  esse  pa- 
tiamur.  Denique  ex  bellica  victoria  non  fere  quenquara* 
est  invidia  civium  consecuta.  Domesticis  malis,  et  auda- 
cium  civium  consiliis  saspe  est  resistendum  ;  eorumque 
periculorura  ^  est  in  republica  retinenda  medicina;  quam 
omnem,*  judices,  perdidissetis,  si  meo  interitu  senatui  po- 
puloque  Romano  doloris  sui  de  me  declarandi  ^  potestas 
esset  erepta.  Quare  moneo  vos,  adolescentes,  atque  hoc 
meo  jure  prsecipio,  qui  dignitatem,  qui  rempublicam,  qui 
gloriam  spectatis ;  ne,^  si  qua  vos  aliquando  necessitas  ad 
rempublicam  contra  improbos  cives  defendendam  vocabit,^ 
segniores  sitis,  et  recordatione  mei  casus  a  consiliis  forti- 
bus  refugiatis.  52.  Primum,  non  est  periculum,  ne  qui^ 
unquam  sint  in  civitate  ejusmodi  consules,*  prassertim  si 
erit'  his  id,  quod  debetur,  persolutum/  Deinde  nunquam 
jam,'°  ut  spero,  quisquam  improbus,"  consilio  et  auxilio 

*  Si  punireniur,  vt  meriti  sutit. 


deser. — ^6  Em.  e  conjectura  cnm  Schiitz.  et  Orell.  dedit  In  qua.  Ceteri  In 
quo. — 9  x^i  restituo. — 10  Verba  exemplum  fidei  publicee  absiint  a  T,  el  exemplum 
reipublica  dcfendenda:  a  C  H  S  et  nonnullis  ap.  Lamb,  unde  ipse  conjecit 
legend,  exemplum  fidei  piiblica  dcfendenda.  Jiint.  omittit  alterum  exemplum. — 
1  Mnrtale  T  ;  et  tenelur  C  T,  Franc.  Uresd.  ed.  pr.  retinereiur  Med.  Turn, 
C  T  intelligat.     Paulo  post,  in  ^  fuiuram  deest. 

Cap.  xxiii.  2  H  x  non  fere  quam:  Jiint.  non  temere  unquam,  prob.  Ern. 
Turn,  in  x  deest  citium.  Verba  Nam  externa  . .  •  potestas  esset  erepta  absimt 
a  C  et  T. — 3  %  "/'>  ^dd.  ante  Hervag.  periculo.  Pro  eorumque  Pantagathus 
emendavit  bunurumqiie. — 4  x  4'  omnes. — 5  x  dedaranda. — 6  C  non.  In  H  S  x 
^Mo  deest. — 7  Eri).  conjecit  i-ocari<.  Dein,  i^  el  recordationis :  C  ex  recorda- 
tione.— 8  H  x^  ne  quis.  Pro  verbis  sint  in  civitate  H  S  x  '^  habent  incitati.  Ms. 
Car.  Stepii.  Hervag.  Nang.  Cam.  et  Orell.  exiiibent  ne  quis  unquam  incidat  in 
ejusmodi  consules:  Lamb.  1566.  ne  civitas  unquam  incidat  in  ejusmodi  cons.  In  C 
T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  omittnntur  verba  Primuin,  non  est  peric. . . .  esse  re- 
vocatum. — 9  x  ^^^  eritis.  In  H  x  '/'  deest  his.   Hervag.  et  Naug.  habent  iis. — 

NOT/E 

'  Ejusmodi  consules']  Tarn    iniprobi      deinceiis  consules  fiitnri  sunt, 
videlicet,  quam    Piso    et   Gabiniii3,  "  Quisquam  improbus]  Clodium  de- 


PRO  SEXTio,  CAP.  24.  2027 

bonorum  se  oppugnare  rempublicam  dicet,  illis  tacenti- 
bus  ;  nee  arraati  exercitus  "*  terrorera  opponet  togatis  ;  ne- 
que  erit  justa  causa  ad  portas  sedenti '  imperatori,  quare 
terrorem  suum  falso  jactari  opponique  patiatur.  Nunquam 
enim  ^  erit  tam  oppressus  senatus,  ut  ei  ne  supplicandi '  y 
quidem  ac  lugendi  sit  potestas;  tam  captus  equester  ordo, 
ut  equites  Romani  a  consule  relegentur.*  ^  Quae  cum  om- 
nia, atque  etiam  multo^  alia  majora,  quae  consulto^  prae- 
tereo,  accidissent,  videtis  ^  me  tamen  in  pristinam  mcam 
dignitatem,  brevis  temporis  dolore  interjecto/  [p.  15]  rei- 
publicae  voce  esse  levocatum.'' 

XXIV.  53.  Sed,  ut  revertar  ad  illud,  quod  mihi  in  hac 
omni  est  oralione  propositum,  omnibus  malis  illo  anno,^  ^ 
scelere  consulum,  rempublicam  esse  confectam  :  primum 
illo  ipso  die/  qui  mihi  funestus  fuit,  omnibus  bonis  luctu- 


10  H  X  oinittunt  jutn. —  1  Giifviiis  conjerit  legend,  sedendi. —  2  Pro  enim 
Garaton.  snspicatnr  etiam  vel  autem  legend.  Orell.  legi  mavnlt  j>im. — 3  Ven. 
14S3.  suspicandi :  Junt.  susinrandi, — 4  ^  religarentxir. — 5  Em.  conjecit  7«i(/<u. 
— 6  xconsiilti. — 7  S  \p,  Lamb.  Grnt.  Gisev.  Oliv.  vidissetis.  RIox,  Lamb,  e 
Ms8.  cum  Nang.  et  Orell.  in  pristinam  meam  dign.  Turn,  brevis  temporis 
dolore  int.  Ern.  et  Sclmtz.  e  conjectura  Hotoinanni  :  brevi  tempore  doloris  in- 
terj.  Car.  Stepli.  e  Ms.  cum  Orell.  brevi  dolore  int.  Lamb,  brevi  temporis  do- 
lore int.  ceteri. 

NOT.-E 

signal,  qui  dicebat  se  consilio  Caesa-  ^  Relegentur}  Cum    pro    Cicerone 

ris,  Pompeii,  et  Ciassi   facere  quae-  supplicaret   Lamia,  princeps   eques- 

oiinque  ad  reipublic*  perniciem  mo-  tris  ordinis,  a  Gabinio  relegatus  est. 

liebatiir.  »  Brevis  temporis  dolore  interjecto] 

*  Nee   armati   exercitus,  ^-c]    Non  Post  sexdecim  menses  a  sua  profec- 

erit    aliquis    tam    sceleratus    quam  tione,  revocatus  est  Cicero. 

Clodius  qui  dioet  se  habere  paraium  ''    RtipubliccE   voce   esse    revocalutn] 

exercitum,    quern    o[)ponat    consilio  Lenlulus  cum   convocasset  scnatiini 

togatorum  :    palam    enim    dictilabat  in  Capilolium,  quadringenti  et  do cein 

Clodius  habere  se  ad  manuni  Caesaris  spnatores  affuernnt  cum  omnibus  n)a- 

exercitum  ;  qui  revera  C^psar  in  pro-  gistratibus,  qui  una  voce  Ciceronem, 

vinciam    tantum  profectus  est,  cum  dissentiente  uno  Clodio,  revocandum 

Cicero  discessit  e  patria  in  exiliuu).  esse  dixerunt. 

"   Ut  ei  ne  supplicawli]  Cum  univer-  «=  Illo  utmo]  Anno  G95.  quo  abiit  in 

SUB   senatus  pro  Cicerone  supplica-  exilium,  coss.  Pisone  et  Gabinio. 

ret,  et  vcstem  mutandam  censuisset,  ■'  Illo  ipso  die}  Extrcnio  wcnse  Slar- 

edixerunt  coss.  Piso  et  Gabinius,  ut  tic. 
ad  suum  vestituni  redireut  senatorcs. 


2028  M.    TULLIUS    CICERO 

osus,  cum  ego  me  e  9  complexu  patriae,  conspectuque  ves- 
tro  eripuissem,  et  raetu  vestri  periculi,'°  non  mei,  furori 
hominis,^  sceleri,  perfidiae,  telis,  minisque  cessissem,  pa- 
triamque,  qua?  mihi  erat  carissima,  propter  ipsius  patriae 
caritatem  reliqiiissem ;  cum  meum  ilium '  casum,  tam  hor- 
ribilem,  tam  gravem,*  tam  repentinum,  non  solum  homi- 
nes, sed  tecta '  urbis  ac  templa  lugerent ;  nemo  vestrum 
forum,4  ^  nemo  curiam,  nemo  lucem  aspicere  vellet :  illo, 
inquam,  ipso  die,  die  dico?  immo  hora,  atque  etiam  puncto 
temporis  eodem,  mihi  reique  publicae  pernicies,^  Gabinio 
et  Pisoni  provincia,  rogata  est.  Pro  Dii  immortales,  cus- 
todes*'  et  conservatores  hujus  urbis  atque  imperii!  quae- 
nam  ilia  in  republica  monstra,  quas  scelera  vidistis  ?  Civis 
erat  expulsus,  is,  qui  rempublicam  ex  senatus  auctoritate 
cum  omnibus  bonis  defenderat,'  et  expulsus  non  alio  ali- 
quo,  sed  eo  ipso  crimine.''  Erat  autem  ^  expulsus  sine 
judicio,'  vi,*^  lapidibus,  ferro,""  servitio  *  denique  concitato  : 

*  Servis. 


Cap.  XXIV.  8  In  H  S  x  deest  anno.  Dein,  <^  scelere  consilium. — 9  Mss. 
pleriqiie  et  edd.  veit.  paiicas  cum  Scliiitz.  praepositionem  oiuittunt. — 10  Her- 
vag.  Naug.  feric.  vestri.  Mox,  furori  kominum  H  S  x  '/'>  Rom.  Veil.  1480. 
1483.  Junt.  Paulo  post,  pro  minisque  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  liabent 
injuriisque.  Verba  cessissetn  . . .  caritatem  non  sunt  in  T. — 1  In  x  desunt 
meum  ilium, — 2  Franc,  tam  gruvem,  tam  horribilem:  Cita  horrib.,taingravem. — 
3  Ante  tecta  Lamb,  e  Ms.  inseruit  etiam.  Turn,  C  tirbes. — 4  In  x  "O'l  legitur 
forum.— 5  S  x  4',  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Erat  enim.  Junt.  Aid.  Crat.  omit- 
tiint  voces  Erat  autem.  Verba  Civis  erat  expulsus  . .  .  teste  mutata  absunt 
a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 6  H  S  x  "^j  et  Hervag.  non  habent  vi. — 

NOT  a: 

«    Furori    hominis]    Clodii   tribnni  vnlgo  habiti  sunt  urbis  Romae  custo- 

plebis  furori  cessit  abeundo  e  patria  des. 

in  exilium.  i  Defenderat]  Contra  Catilinam,Ce. 

f  Nemo  cestrum  forum]  Placuit  se-  thegum,  et  Lentuluni,  qui  contra  earn 

natui,  frustra  resistente  Clodio,  nihil  conspiraverant. 

in   republica  decernere,  nulla  de  re  ^  Sed  eo  ipso  crimine]  Cicero  nul- 

agere,  nisi  Cicero  ab  exilio  revocare-  lius  alterius  criminis  afiinisfuit,  quam 

tnr.  quod    senatusconsulto   conjuratores, 

g  Mihi  reique  puhlicce  pernicies]  Lex  ci  ves  sceleratos,  et  hostes  reipublicie, 

Clodia  de  Ciceronis  exilio,  et  de  Ma-  morte  nuilctaverit. 

cedonia   Pisoni,   et    Cilicia  Gabinio  '  Sine  judicio]  Non  fas  erat  civem 

deceruenda  lata  est.  iudeinnatuni  ejicere  sine  populi  judi- 

h  Custodes]    Jupiter    et    Minerva  cio. 


PRO  SEXTio,  CAP.  24.  2029 

lex  erat  lata,"  vastato"7  ac  relicto  foro,  et  sicariis  servis- 
que  tradito,  et  ea  lex,  quae  ut  ne  ferretur,  senatus  fuerat 
veste  mutata.  54.  Hac  tanta  perturbatione  civitatis,  ne 
noctem  quidem  consules  inter  meum  discrimen  et  eorum 
praedam^  interesse  passi  sunt:  statim,  me  perculso,'  ad 
meum  sanguinem  hauriendum,  et,  spirante  etiam  repub- 
lica,'°  ad  ejus  spolia  dctrahenda  advolaverunt.  Omitio 
gratulationes,°  epulas,  partitionem  aerarii,?  beneficia,'  spem, 
promissa,'  praedam,  lastitiam  paucorum  in  luctu  omnium.* 
Vexabatur  uxor  raea  : ''  liberi  ad  necem  quaerebantur  :  ge- 
ner,'  et  Piso  gener,'  a  Pisonis  consulis  pedibus  supplex 
rejiciebatur :  bona  diripiebantur,  eaque  ad  consules  defere- 
bantur:"^^  domus  ardebat  in  Palatio:  consules  epulaban- 
tur.  Quodsi  meis  incommodis  lactabantur,  urbis  tamen 
periculo  commoverentur.' 

"  Deserto.  '  Immunitates. 


7  Schntz.  e  conjectura  Manntii  recepit  vasto. — 8  Meum  discrimen  et  suam 
pradam  Lamb,  meum  casum  et  suam  prcedam  C  T,  et  Pall,  pleriqiie  cum 
Sclmtz.  et  Orell.  inter  meum  et  sui  arma  yrccda  Pal.  9.  inter  meum  et  suutn 
prada  Ms.  Vict,  inter  meum  et  smim  prcemium  legi  maliiit  Giilielm.  Ceteri, 
ut  Em.  Pro  interesse  ^  hahet  interfuisse. — 9  Pro  perculso  C  periculose  ;  T 
percusso. — 10  C  e.t  i^  spirantem  etiam  rempuhlicam. —  I  Pro  spem,  proniissa  C  Tl 
1^,  et  ed.  pr.  exbibent  scepe  repromissa  ;  x  ct  ed.  Medio!,  spe  promissa ;  Dresd. 
ape  repromissa.  In  Franc,  deest  spem, — 2  Supra  omnium  in  H  scribittir  com- 
muni.  Orell.  censet  polius  bonorum  excidisse. — 3  Gener,  prinio  loco,omit- 
tiint  H  et  Lamb.  In  S  x  ^t  edd.  ante  Aid.  desunt  verba  gener,  et  Piso  gener, 
— 4  Orell.  conjeclt  \eg<iad.  pradaque  ad  cflss.  deferebatur. 

aOTJE 

"  FeJTo]  Gladiatores  armatos  Clo-  enntibus,  attribuendis,  qnas  cum  ip- 

dins  apposuerat,  qui  curiam  occupa-  sis  deinde  partitns  est. 

veranf.  i  Uxor  mea]  Uxor,  ut  ipse  scribit 

"  Lex   erat  lata]  Lex  de  pernicie  Epist.  ad  Fani.  xiv.  2.  dncta  est  a 

Ciceronis  lata   fuit    praeter   omnem  Vesta  ad  tabulam  Valeriam. 

xqnitatem.  '  Gener,  el  Piso  gener]  Bis  repetit 

0  Omitto  gratulationes]  Profert  gra-  ad  invidiam  Pisonis,  cujus  cum  affi- 

tulationes  quas  sibi  mutuo  faciebant  nis  esset  et  consanijuinens,  ab  eo  de- 

consules  et  tribunus,  sive  quas  illi  a  fendi  debebat.     Piso  ille  gener  Cal- 

veteribus  conjuratis,  CatiliuEE  sociis,  purnius  Piso  Frugi  dicebatur. 

accipiebant.  "   Ad    consules   deferebantur]    Villa 

P    Partitivnem  (vrarii]    Clodius   le-  Tusculana    ad   Gabinium,   domus   iu 

gem  tulerat  de  niaximis  pecuniis  Pi-  Palatio  ad  Pisonem  delata  est. 

8oni  et  Gabinio,  quasi  in  proviuciam  '  Commoverenlur]   Commoveri  de- 


2030  M.    TULLIUS    CICERO 

XXV.  55.  Sed,  ut  a  mca  causa  jam  recedam,  reliquas 
illius  anni  pestes  recordamini ;  sic  enira  facillime  perspi- 
cietis,  quantara  vim  omnium  remediorum  a  magistratibus  ^ 
proximis  "  respublica  desiderarit  ;  legum  multitudinem, 
cum  earum,^  quae  lata;  sunt,  turn  vero,  quae  promulgatac  "^ 
fuerunt.  Nam  latas  quidem  7  sunt  consulibus  illis  taoenti- 
bus  dicara  ?  immo  vero  approbantibus  etiam  :  ^  ut  censo- 
ria  notio^  et  gravissimum  judicium  sanctissimi  magistratus 
de  republica  tolleretur:  ut  collegia '  non  modo  ilia  Vetera^ 
contra  senatusconsultum  restituerentur,'°  sed  ab  uno  gla- 
diatore  innumerabilia  alia  nova  conscriberentur :  ut,  rerais- 
sis  seraissibus'  ^  et  trientibus,^  quinta  prope  pars  vectiga- 


Cap.  XXV.  5  x^^"^^'^'  et  mag.  Mox,  pro  desiderarit  x  habet  desiderari; 
H  declararit ;  T  et  Dresd.  declarat ;  Franc,  et  ed.  pr.  declararet.  Graev.  dedit 
desiderarit:  decluraral  legum  multitudinem :  Scliutz.  e  sus\>\c.  desideravit.  De- 
clarat legum  muUitudo.  Verba  legum  multitudinem  .  . .  usque  ad  ex  civitate  ex- 
turbari,  §  (35.  non  leguntiir  in  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 6  H  x  eontm. 
— 7  In  H  S  x^  deest  quidem. — 8  Naug.  Lamb,  elium  approb.  Dein,  vt  cen- 
sori  annotatio  H  S  %•  ut  censoria  notatio  edd.  vett. — 9  Hervag.  toll,  de  rep.  et 
H  S  X  "^  coUega, — 10  H  x  contra  se  rest.     In  x  'I'  deest  praepositio  ante  uno, 

NOTiE 

bebant,  propter   imminens  reipiiblU  rentiir. 

cae  periciilnm.  *  Remissis  semissibusl   Tulit   Pub. 

"  A  magistratibus  proximis']  Proxi-  Clodius,    tribunus   plebis,  Pisone  et 

mos  eos  dicit,  qui  post  Clodiuin  tri-  Gabinio  coss.  ut  frumentum  populo, 

bunum,  post  Pisonem  et   Gabinium  quod  antea  senis  aeris  ac  trientibus 

consules,  eosdeni  inicrunt  magistra-  in    singulos  niodios    dabatur,    gratis 

tus.  daretur,  et   Sexto  Clodio  frumenta- 

''  Qua  promulgate']  Promulgantur  ria  procuratio  mandaretur :    aliqnot 

leges  quae  exponuntur  per  trinundi-  enim    fuere    civium    miilia,    quibus 

iium  ;  sed  non  latae  sunt  intercedente  frumeutariae  tesserae  dabantur,  ut  iis 

aliquo  tribuno.  nulio  aut  exiguo  pretio  frumentum 

y  Censoria  notio]  Tulit  legem  Clo-  de  publico  babere  liceret. 

dius,  ne  quern  censores  in  legendo  Semissibus]    Semissis    media    pars 

praeterirent,  neve  qua  ignominia  afl5-  est    rei    cujuslibet,    vel  media  pars 

cerent,  nisi  qui  apud  eos  accusatus,  assis,  qui  duodecim  denariis  constat, 

et  utriusque  censoris  sententia  dam-  >>  Trientibus]  Triens  tertia  pars  est 

natus  esset.  rei  cujuslibet,  cujus  duodecim  partes 

*  Collegia  non  modo  ilia  Vetera]  Tu-  sunt.     Nota  antem,  quod  Gracchus 

lit  Clodius,  ut  collegia,  id  est  conven-  legem  tulerat,  ut  populo  frumentum 

tus  artificum    a   Numa  instituti,   et  e  publico  daretur,  isque  tantum  in 

magna  ex  parte,  partim  legibus,  par-  siugulos  modios  trientem  et  semissem 

tiin  senatusconsultis  sublati,  restitue-  persolveret.    At  Clodius  legem  earn 


PRO   SEXTIO,   CAP.  26.  2031 

Hum  tolierefur :  ut  Gabinio,  pro  ilia  sua  Cilicia,  quam 
sibi,  si  ^  rempublicam  prodidisset,  pactus  erat,  Syria  dare- 
tur:  ut  uni  helluoni  bis  de  eadem  re  deliberandi,  et,  rogata 
lege,  potestas  fieret '  provinciae  commutandae.  xxvi.  5(j. 
Mitto  earn  legem,"  quae  omnia  jura  religionum,''-  auspicio- 
rum,  potestatum,  omnes  leges,  quas  sunt  de  jure,  et  de 
tempore  legum  rogandarum,  una  rogatione  delevit :  mitto 
omnem  domesticam  labem :  ^  etiam  exteras  nationes  illius 
anni  furore  conquassatas  videbaraus.  Lege  tribunicia 
Matris  Magnas*^  Pessinuntius  ^  ille  sacerdos  expulsus,  et 
spoliatus  sacerdotio  est,  fanuraque  sanctissimarura  atque 
antiquissimarum '^  religionura  venditum  ^  pecunia  grandi, 
Brogitaro,*^  impuro  homini,  atque  indigno  ilia  religione  ; 
praesertim  cum  ea^  sibi  ille  non  colendi,  sed  violandi^ 
causa  appetisset :  [p.  3G.]  appellati  reges*"  a  populo,  qui 
id  nunquam  ne  a  senatu  quidem  postulassent :  reducti' 
exules  Byzantium'  condemnati  turn,  cum  indemnati  cives'' 


— 1  H  S  X  semis. — 2  x  "on  liabet  si. — 3  Mss.  Lambini  rogata  legem  fieret. 
In  ed.  Jiint.  legitur  delib.  esset  potestas,  lege  rogata  ;  legem  ferret :  H  x  delib. 
esset,  rogata  legem  potestas  fieret  :  Aid.  Hervag.  et  Orell.  delib.  esset  potestas: 
ut,  rogata  lege,  legem  ferret. 

Cap.  xxvi.     4  Junt.  Hervag.  relig.jura. — 5  H  x  ^  laudem. — 6  \p  Broitaro. 
— 7  Lamb.  eam. — 8  y\>  volandi. — 9  x  relicti.    Turn,   Lamb.  Byzantii.     Schuta. 

NOTiE 

abrogavit,  tnlilqiie  aliani,  ut  daretur  RoiRuhini  tnlisse  legem,  ne  sacerdo- 

giatis.  tia    pecunia    vel   sorte   ducerentur  ; 

c  Mitto  eam  legem'\  Tiilit  Clodius,  sed  ex  quaque  tribu  duo  viii  assnnve- 

ne  quis  per  eos  dies,  quibus  cum  po-  lenturquinquagenarii,  ceteris virtute 

pulo  agi  liceret,  de  coelo  servaret,  ut  et    nobilitate    prsestantes,    nuUaque 

omnii)us  fastis  legem  ferri  liceret.  corporis  parte  mutili,  qui    sacerdo- 

■*    Lege   tribunicia   Matris   MugncE'\  tes  eligerentur. 

Dpa  Tellus  Magna  Mater  dicta  est.  '•  Appellali  reges]  Reges  exteri   in 

«  Pessinuntius]    Tulit   Clodins,   ut  summo  beneficio  et  honore  ponebant, 

Pessinuutius  Matris   INLignie    sacer-  si  a  senatu  populocine  Romano  reges 

do8  8U0  sacerdotio   spoliaretur,    fa-  socii    et  aniici    appellareutur :    turn 

nuniquo  illiid  Brogilaro  Gallograeco  autem  aurea   corona,   anrea  patera, 

attribueretur.  sella   ciiruiis    eburnea,  scipio    ebur- 

^  Anti<juissimarum]  ReVig'ionem  Mag-  neus,  toga  picta  et  palmata,  et  cal- 

me  Matris  ad  Midam  et  Dardanum  cei  cocciuei  dono  mittcbantur. 

refert  Amniianus  lib.  xxii.  '  Byzantiiuii]  Ordo  est,  exules  turn 

e  Venditum]  Dionysius  lib.  ii.  ait  condemnati,  reducti Byzantium;  turn 


2032  M.    TUl  LIUS    CICERO 

e  civitate  ejiciebantur.  57.  Rex  PtolemEeus,'  qui,  si  non- 
dum  erat  ipse  a  senatu  socius  appellatus,  erat  tamen  fra- 
ter  ejus  regis,""  qui,  cum  esset  in  eadera  causa,  jam  erat  a 
senatu  '°  honorem  istum  consecutus  :  erat  eodem  genere, 
iisdemque  majoribus,'  eadem  vetustate  societatis  :  °  deni- 
que  erat  rex,  si  nondum  ^  socius,  at  non  hostis :  pacatus, 
quietus,  fretus  imperio  populi  Romani,  regno  paterno  atque 
avito  :  regali  otio  perfruebatur.  De  hoc  nihil  cogitante, 
nihil  suspicante,  eisdem  ^  operis^'  suffragiura  ferentibus, 
est  rogatum,  ut  sedens,  cum  purpura  et  sceptro,  et  illis 
insignibus  regiis,  praeconi  '^  publico  subjiceretur :  et  impe- 
rante  populo  Romano,  qui  etiam  bello  victis  regibus  regna 
reddere  consuevit,  rex  amicus,  nulla  injuria  commemora- 
ta,  nuUis  repetitis  rebus,'  cum  bonis  omnibus  publicaretur. 
XXVII.  58.  Multa  acerba,  multa  turpia,  multa  turbulenta 
habuit  ille  annus :  tamen  illi  sceleri,  quod  in  me  illorum 
immanitas  edidit,*^  baud  scio,  an  recte  hoc  proximum  esse 
dicam.  Antiochum°  ilium  Magnum  majores  nostri,  magna 
belli  contentione  terra  marique  superatum,?  intra  montem 

y  Operariis. 


e  conjectura  Latnbini  recepit  condemnati  exules  Byzantium  reducti. — 10  Pro 
verbis  erat  a  senatu  H  exliibet  parata  senatus ;  x  porata  senatu. — 1  H  S  his 
denique  tnqj. — 2  H  x  ^^d  nondum. — 3  x  f  ejusdem. — 4  ^  prcedoni.  Verbum 
publico  suspectiini  erat  Ernesto. — 5  Lamb,  nullis  rebus  rep.  In  x  deest 
rebus, 

NOT;^ 

indemnati  cives  ejiciebantur.  pore    quo    Pyrrhiis    rex   in    Italiam 

^  Indemnati  cives]  Cicero  et  Lamia  transiit,  populus  Rom.   cum  jEgypti 

indemnati  ejecti   sunt  a  tribuno  et  rege  Ptolemceo  societatem  fecerat. 
consulibus.  "  Antwchum]  Antiochus,  Asise  rex, 

'  Rex  Plolemceus]  Ptolemaens  rex  Epiphaiies,  sive  illustris  et  niagnus, 

Cypri  fuit.    Pulso  ex  Italia  Cicerone,  dictus  est,  quia  superiores  reges  alios 

Clodius  legem  tulit,  ut  ejus  regniim  omnes  opibus  et  potentia  superavit. 
in    forniam    provinciae    redigeretur,  p  Superatum]  A  L.  Scipione,  Afri- 

ejusque  bona  in  foro  hasta?  subjice-  caniMajoris  fratre,  A.U.  C.  564.  qui 

rentur.  Indignam  ejus  publicationem  inde  Asiaticus  dictus  est,  ad  Magne- 

ab  arljunctis  describit.  siam  superatus  fuit,  ubi  quinquagin- 

'"  Frater  ejus    regis']    Prater    fuit  ta  peditum  millia  interfecit  Scipio, 

Piolemaei  Auletae,  regis  Alexandrini.  equitum  quatuor  millia  :  ad  Myone- 

"  Vetustate  societatis]  Ab  eo  tern-  sum  vero  undetrigiota  naves,  partim 


PRO  SEXTio,  CAP.  27,  2033 

Tannim''  regnare  jusserunt:  Asiam,  qua  ilium  mulctarunt, 
Attalo/  ut  is  regnaret  in  ea,  condonaverunt.*  Cum  7  Av- 
meniorum  rege,  Tigrane/  grave  bellum  perdiuturnumque^  * 
gessimus;  cum  ille,  injuriis  in  socios"  nostros  inferendis, 
bello  prope  nos  lacessisset.  Hie  et  ipse  per  se  vehemens 
fuit,  et  acerrimum  hostera  hujus  imperii  Mithridatem," 
pulsum  Ponto,^  opibus  suis  regnoque  defendit :  et  a  Lu- 
cuUo,  summo  viro  atque  imperatore,  pulsus,'°  animo  tamen 
hostili  cum  reliquis  copiis  suis  in  pristina  mente  mansit. 
Hunc  Cn.  Pompeius,  cum  in  suis  castris  supplicem  abjec- 
tumque  vidisset,  erexit,  atque  insigue  regium,"  '  quod  ille 
de  suo  capite  abjecerat,  reposuit,  et,  imperatis  certis  re- 
bus/^  regnare  jussit:  nee  minus  et  sibi,  et  huic  imperio 
gloriosum  putavit,  constitutum  a  se  regem,  quara  constrict 
tum  videri/*  69.  Qui'  et  ipse  hostis  fuit  populi  Roniani, 
et  acerrimum  hostem  in  regnum  "^  recepit;  qui  conflixit, 

-   Donaverunt.  "    Diadema. 


Cap.  XXVII.  6  x '■<?'^<'i<'i<'  Pro  «"  ^  liabet  at. — 7  H  S  x  Quocum. — 8 
Nang.  Stepli.  Lamb,  diuturnumque,  prob.  Garaton. — 9  H  x  puisum  pro  eo. — 
10  H  X  'I'  pulsum.  Mox,  pro  copiis  suis  in  ;|(  legitur  corpus  suum. — 1  x  ^^g- 
nntn. — 2  Certis  imp.  rebus  Saug.  certis  rebus  imp.  Lamb. — 3  Ante  Q(h  IMss, 
nonnnlli  el  edd.  ante  Lamb,  cum  Grut.  Giasv.  aildunt  Tulit,  gessit.  Jnnt. 
Em.  et  Srhiitz.  exhibent  videri.  Qui  et  ipse,  Ifc.  Celeri  videri.  Tigranes 
igitur  qui,  IfC.  Pro  Tigranes  Pantagathns  logi  ma\ultAlbanusrex,aat  Comma- 

NOT^ 

accepit,  partim  submersit.  "  Injuriis    in   sociosl    Vexavit  ille 

1  Montem  Taurum']  Cum  Antioclius  Gra?cos,  Cilices,  et  Cappadoces,  qui, 

devictus   ftiisset    a   Scipione,   Tanro  victo  Antiocho,  cum  Romanis  socie- 

tenus   regnare   jussus   est.      Tanins  tatem  fecerant. 

porro  roons  Asiae  est,  qui  committi-  x  Mithridatem']  De  toto  boc  bello, 
tnr  Caucaso:  a  Cappadocia  se  attol-  et  de  victoriis  relatis  a  Lucnllo,  die- 
lens,  Ciliciani  prscterit,  Armeniasque  tnm  est  in  oratione  pro  lege  Mani- 
niontibns  jnngitnr.  lia. 

'  Atlalo]  Attains  Pergami  rex  fuit,  t  Imperatis  certis  rebus]  Parte  Cap- 

qui  moriens  popnhun  Ilomanum  bffi-  padocise    et    Syria',    item    Pboenice, 

redem  reliquit.  quas  provincias  invaserat,  mnlclatiis 

"  Tigranc]  De  Tigrane   sappius   et  est. 

fuse  dictum  est  in  orat.  pro  lege  Ma-  ^  [Tulit]  Id  est,  projecit  ad  pedes 

nilia.  Pompeii  diadema  snum. 

'  Perdiuturnum]  Per  annos  quadra-  "  [Gessit]  Gessit  iierum  diadema, 

ginta  gestinn  est  iliud  bellum.  quod  Pompeius  restituit  ejus  capiti. 

Dflph.et  Var.  Clas.                        Cicero.  6NN 


2034  M.    TULLIUS    CICERO 

qui  signa  contulit,  qui  de  imperio  paene  certavit,  regnat 
hodie,  et  amicitiae  nomeii  ac  societatis,  quod  armis  violarat, 
id  precibus  est  consecutus  :  ille  Cyprius  ^  miser,  qui  sem- 
per socius,  semper  amicus  fuit ;  de  quo  nulla  unquam  su- 
spicio  durior  aut^  ad  senatum,  aut  ad  imperatores  nostros 
allata  est;  vivus  (ut  aiunt)  est  et  videns*"  cum  victu  ac 
vestitu^  suo,  publicatus.  En,  cur  ceteri  reges  stabilem 
esse  suara  fortunam  arbitrentur,  cum,  hoc  illius  funesti 
anni  prodito^  exemplo,  videant,  per  tribunum  aliquem,  et 
sexcentas  ^  operas,''  se  fortunis  spoliari,  et  regno  omni 
posse  nudari.  xxviii.  GO.  At  etiam  eo  negotio  M.  Cato- 
nis  splendorem  maculare  voluerunt,  ignari,  quid  gravilas, 
quid  integritas,  quid  magnitudo  animi,  quid  denique  virtus 
valeret :  quae  in  tempestate  saeva  ^  quieta  est,  et  lucet  in 
tenebris,  et  pulsa  loco  manet  tamen,  atque  haeret  in  patria, 
splendetque  per  se  '°  semper,  neque  alienis  unquam  sordi- 
bus  obsolescit.  Non  illi '  ornandum  M.  Catonem,*  sed 
relegandum  ;  nee  illi  committendum ""  illud  negotium,  sed 
imponendum  putaverunt :  qui  in  concione  palam  dixerint, 
linguam  se  evellisse  M.  Catoni,  quae  semper  contra  extra- 
ordinarias*^  potestates  libera   fuisset.     Tulit,  gessit.     Sed 


genus.  Cf.  cap.  xxvui — 4  x  "*  regem, — 5  In  HS  x  deesl  rh  aut  post  durior. 
X  qiioqiie  omittit  pra-posiiioneni  ante  imperatores. — 6  H  S  cum  victu  nut  vest. 
— 7  H  S  X  et  e((d.  ante  Gi  ut.  perdito. — 8  '  Se.rcentas]  Minim  hoc.  Ern.  susp. 
serviles  ;  sed,  si  quid  corriipti  hie  lalet,  est  potiiis  excitatas,  concitatas,  (^  65.) 
cotnparatas,  ^'c'  Orel). 

Cap.  XXVIII.  9  Pro  sara,  quod  Junt.  et  Hervag.  omittunt,  in  x 'fig't""" 
sua.  Deinde,  if/  luctet  in  ten. — 10  Edd.  Rom.  Ven.  utraqiie,  Junt.  Aid.  Her- 
vag. et  Orell.  per  sese. — 1  H  x  iWo. — 2  Verba  nee  illi  committendum  omittun- 

NOT^ 

•>  Ille  Cyprius']  Ptolemaeus  rex  Cy-  «  Ornandum  M.  Catonem]  Clodiiis 

pri  a  Clodio  publicatus  est.  legem  tulit,  ut  Catoni  provincia  dare- 

<=  Vivus  et  videns]  Proverbium,  cu-  tur  regiae  gazae  vendendae,et  pecuniae 

jus  meminit  et  Terentius,  cum  ait  in  deportandie  ;  partim  ut  virum  fortis- 

Eunuclio,  '  vivus,  vidensque  perec'  simum,  et  improbis  civibus  infcnsnm, 

''  Sexcentas  operas']  Multi  homines  a    republica  removeret;    partim   ut 

collect!  a  tribuno,   quos   pecunia  ha-  eum  soeiiim   ac  defensoreni  haberet, 

bet  sibi  addictos,  approbarunt,  nt  a  si  quis  legem  de  Cypro  publicatani 

tribuuo  lex  de  publicatione  regis  Cy-  criniinaii  vellet. 
prii  ferretur.  f  Contra  cvtraordinarias]  Per  extra- 


PRO  SEXTIO,   CAP.  28.  2035 

sentient,^  ut  spero,  brevi  tempore,  manere  libertatem  illam; 
atque  hoc  etiam,  si  fieri  poterit,  esse  majorem,  quod  cum 
coDsulibus  illis  M.  Cato,  etiam  cum  jam  desperasset  ali- 
quid  auctoritate  sua  profici*  posse,  tamen  voce  ipsa  ac 
dolore  pugnavit,  et  post  meum  discessum,  iis  Pisonem 
verbis,  flens  meum  et  reipublicae  casum,  [p.  17.]  vexavif, 
ut  ilium  hominem  perditissimum  atque  impudentissimum 
pasne  jam  provinciae  poeniteret.  61.  Cur  igitur  rogationi 
paruit?^  Quasi  vero**  ille  non  in  alias  ^  quoque  leges, 
quas  injuste  rogatas  putaret,  jam  ante  jurarit.*^'  Non  of- 
fert  se  ille  istis^  temeritatibus,  ut,  cum  reipublicae  nihil 
prosit,  se  cive  rempublicara  ^  privet. *"  Consule  me,  cum 
asset  9  desigoatus  tribunus  plebis,  obtulit  in  discrimen 
vitam  suam  :  dixit  eam  sententiam,'  cujus  invidiam '°  capi- 
tis periculo  sibi  praestandam  videbat :  dixit  vehementer : 
egit  acriter :  ea  quae  sensit,'  prae  se  tulit:  dux,  auctor, 
actor  rerum  illarum '"  fuit;  non  quo  periculum  suum  non 
viderit ;  ^  sed  in  tanta  reipublicae  tempestate  nihil  sibi,  nisi 


tur  in  H  S  X  ^- — 3  Ern.  e  conjectiira  fuisset.  Tulit,  gessit.  Sed  senlient. 
Cetex'ifuisset.  Senlient.  Vid.  Varr.  Lett,  in  cap.  praeced. — 4  Perficere  U  : 
prnficere  x  et  edd.  ante  Lamb,  emu  Orell — 5  H  S  x  'I'  alteras.—Q  i»io  jura- 
ri<  H  S  X  liabent  rogari ;  xp  ro^iitas. — 7  Pro  istis  x  4'>  J"'nt.  et  Heivag.  iia- 
bent  testis.  '  Vereor,  ut  locus  sit  persanattis  a  Naug.  in  illis,  istis  temeritatibus. 
Fiiitne  tcmpestatilms?  nam  temerc  minus  placet.'  Orell, — 8  Se  civi  Romano  H  ; 
secivi  r.  S  X  :  se  civitati  Ro.  Jiint.  Hervag.— 9  4'  esse. — 10  H  x  +cui  invid. — 
1   Pro  sensit  in  x  I'gH- — 2  Edd.  pleracque  ante  Lamb,  cum  Orell.  videret. 

NOT/E 

ordinarias  potpstates  Pompeium  sig-  ^  Se  cive  rempuhlicam  privef]  Excu- 

nificat  et  Caesaiem  ;  nam  auntor  fuit  sat  Catonem,  quod  in  leges  latas   a 

Cato,  ut  victo  Mitliridate,  cum  exer-  Cassare,  de  agro  Campano  dividendo, 

citu  in  Italiam  Pompeius  rediret,  et  contra    collegae   sui   obniintiationem 

ne  Csesari  cum  Galliis  lilyricum  da-  juraverit;  nempe  quod   se  tam  bono 

•"etur.  cive,   quo  indigebat  respnblica,  pri- 

e  Rogationi  paruit}    Rogatio  dicta  vaie  noluerit. 

est,  quod  plebs  aut  populus  rogetur,  '     Dixit    eam    sententiam]    Ceusuit 

lit  aliquid  velit  et  jubeat.  Cato  conjuratos  niorte  esse  afficien- 

''  Quasi  vero]  Quae  sequuntur,  iro-  dos. 

nice  dicit.  m  Rcrum  illarum']  Auctor,  id    est, 

'  Jam  ante  jurarit]  Jnrare  in  leges  senatuscotisulti  fuit,   f|uo  censiiit  se- 

alind  nihil  est,  qnani  jurare  aliquem  natus,  Cctlieeum  et  Lentiilum  niorte 

se  Icgi  obtcmperaturum.  esse  afficiendos. 


2036  M.    TULLIUS    CICERO 

de  patriae"  periculis,  cogitandum  piitabat.  xxix.  02.  Con- 
secutus  est  ipsius  tribunatus.  Quid  ego '  de  singular! 
magnitudine  animi  ejus,  ac  de  incredibili  virtute  dicam  ? 
Meministis  ilium  diem,  cum,  templo"  a  collega"  occupato, 
nobis  omnibus  de  vita  ejus  viri  et  civis  timentibus,  ipse 
animo  fortissimo  venit  in  templum,  et  clamorem  hominura 
auctoritate,  impetum  improborum  virtute,  sedavit.  Adiit 
turn  periculum,'^  sed  adiit  ob  causam  :?  quae  quanta  fuerit, 
jam  5  mihi  dicere  non  est  necesse.  At,  si  isti  Cypriae 
rogationi''  sceleratissimae  non  paruisset ;  ha?reret^  ilia  ni- 
hilominus  in  republica  turpitudo.  Regno  enim  jam  publi- 
cato,  de  ipso  Catone  erat  nominatira'^  rogatum :  quod  ille 
si  repudiasset,  dubitatis,  quin  ei  vis  esset  allata,^  cum  om- 
nia acta  illius  anni  per  ilium  unum  labefactari^  videren- 
tur?  63.  Atque  etiam  hoc  videbat :  quoniam  ilia  in  re- 
publica macula  regni  publicati  maneret,  quam  nemo  jam 
posset  eluere ;  quod  ex  malis  boni  ^ '  posset  in  republica 


Cap.  XXIX.  3  x  Q^id  ergo. — 4  Ven.  1483.  Jiint.  Aid,  Crar.  cum  periculo. 
Tmii,  sed  adiit  causam  H  S  Xi  Ven.  14S3.  sed  adiit  cum  causa  Jnnt.  Aid.  Ciat. 
Hervag.  Cam.  Orelliiis  piuat  notas  R.  P.  excidisse,  ita  iit  legendiim  sit, 
sed  adiit  causam  rei publico:. — 5  In  H  S  x 'J' t^eest  jam. — 6  x  hceret. — 7  Idem 
Ms.  u6/u<«.     Mox,  N.iiig.  l^^mb.  per  unum  ilium. — 8  H  bonum.     Turn,  Em.  e 

NOT^ 

n  Cwm  f«npZo]  Rostra  intelligit,qnae  nem,   et  liberat    ab   infamia:    licet 

saepe  nomine  templornm  appellantur,  enim  non   paruisset  hnic  legi  qiiam 

quia  omnia  loca  angnriis  consecrata,  tnlit  Clodins,   nt  ille  vir  tantus  niit- 

tenipla  a  Romanis  dicebantur.  teretur  in  insnlam   Cyprum,  ad   re- 

°  A   collega]    Q.  Metellus   Nepos,  giam  gazam  vendendam,  et  pecuniam 

Catonis  collega  in  tribnnatn,  legem  Romam  deportandam ;  et  licet  huic 

iniqnam  de  Pompeio  latnrns,  rostra  legi  non  parnisset  tarn  sceleratae,  ta- 

occnpavit:  non  tnlit  Cato,  sed  in  lo-  men  jam    infamise    notam    subierat 

cum  irrwpit,  et  silere  jnssit  praeco-  respnblica. 

nem,  qui  jamjam  legem  recitaturus  "'  Nominatim']  Si  parere  ille  huic  le- 

erat.  gi  recusasset,    facile   lex  de   altero 

P  Sed  adiit  ob  causam]  Non  aliam  ferri  potuisset. 

ob  causam  hoc  egit  Cato,  quam  quia  ^  Per  ilium  labefactari]  Sane  Cato 

nietuebat,ne,si  Fompeius  cum  exer-  rempublicam   labefactasset,  si   con- 

citu  rediret  ad  rempublicam  compo-  tenita  lege  Clodii  tribuni,  in  Cyprum 

nendam,  ipse  sibi  doniinatum  usurpa-  ire  recusasset ;  nam  ostendisset,  leges 

ret.  latas  a  Clodio  nullas  esse. 

•J  Cyprice  rogalioni]  ExcHsat  Cato-  '  Quod  ex  malis  boni]  Malum  fuis- 


PRO   SEXTIO,  CAP.  30.  2037 

provenire,  id  utilius  esse  per  se  conservari,  quam  per  alios.9 
Atque  ille  etiamsi  aliquapiam  '°  vi  expelleretur  illis  tem- 
poribus  ex  hac  urbe,  facile  pateretur:  etenim,  qui  supe- 
riore  anno "  senatu  caruisset,  quo '  si  turn  veniret,  me 
tamen  sociura  suorum  in  republica  consiliorum  videre  pos- 
set;* is  aequo  animo  turn,  me  expulso,  et  meo  nomine, 
cum  universo  senatu,  turn  sententia  sua  condemnata,"  in 
hac  urbe  esse  posset  ?  ^  Ille  vero  eidem  tempori,  cui  nos  ; 
eidem  furori,4^  eisdem  consulibus,  eisdem  minis,  insidiis, 
periculis  cessit.  Luctum  nos  hausimus  majorem,  dolorem^ 
ille  animi  non  minorem. 

XXX.  64.  His  de  tot*"'  tantisque  injuriis  in  sociosj^  in 
reges,  in  liberas  civitates,  consulum  querela  esse  debuit. 
In  ejus  magistratus  tutela,  reges,^  atque  exterae  nationes 
semper  fuerunt.  Ecquaj  vox  ^  unquam  est  audita  consu- 
lum? Quanquam  quis  audiret,  si  maxime  queri  vellent?' 
De  Cyprio  rege  quererentur,'°  qui  me  civem,  nullo  meo 


conjeclura,  cnmSchutz.  et  Orell.  posset:  ceteri  possit.  Poiro,  edd.  vett.  nt 
R.  P.  vel  in  rep.  Orell.  in  rempublicam.  Deiiiqiic,  pervenire  H  S  x>  e^d. 
Rorn.  Ven.  iitiaque,  Jiint.  Hervag.  Cam.  et  Orell. — 9  Post  alios  Gnlielmiiis 
piitabat  excidisse  verbiim  dilapidnre,  aiit  aliiid  tale.— 10  Pal.  9.  aliapiam  :  ed. 
vet.  aZJ^uadrtw;  Gembl.  edd.  Med.  Rom.  et  Orell.  aliquapiam. — 1  H  S  x  qua. 
— 2  H  S  X  "I'  possit. — 3  lidem  posse. — 4  H  S  x  '/""  ""*  »'  <?'  eisdem  furori.  In 
Mss.  ap.  Lamb,  ejusdem  furori. — 5  In  H  S  x  dolorem  deest.  Pro  ille  x  et  i^ 
iiabent  illi. 

Cap.  XXX.  6  H  S  x  non  habent  lot.  Turn  in  x  consilium. — 7  Re^es  non  est 
in  X- — 8  H  <\)  Hac  qua  vox ;  et  H  x  'I'  nunquam — 9  Ms.  Paris.  Lall.  Ern. 
Schiitz.  et  Orell.  quis  audiret  . . .  rellmt ,  ut  Pantagatbiis  volebit.  VelUnt 
qiioque  habent  H  S  x  if >  edd.  Rom.  Jiint.   Hervag.     Ceteri  quis  auderet  .  .  . 

NOT^E 

set  insonti  regi  snum  eripcre  bnnnm  ;  nis  sententia  fnit,  ut  conjmati  morlc 

boniim   vero   reipnblica;  coactam   de  daninarentur ;  quam  seciiliis  est   se- 

bonis   illiiis  peciiniam  in  a^rarium  in-  natus  :  qiiare  qua  lege  Clodii  damna- 

ferre.    Id  autem  a  Calone  fieri  opta-  tns  est  Cicero,  damualiis  est  senatus 

tins  fiiit,  utpote  viro  probo,  quam  ab  et  Cato. 

alio  qiiovis,  cnjiis  non  tanti  fieret  in-  v  In  socios]    Conquer!    dclinenint 

tegritas.  consiiles  dc  sociis  l'es><iniiniiis  vexa- 

"  Supcriore   anno]  Hoc    anno,   quo  tis,  de   Plolemni-o  et  Deioiaro  male 

Caesar  con-ul  fuit,  nihil  n)ore  niajo-  tractaiis,  de  I'yzantio,  libera  civitate 

rnm    actum    est  :    nnde    iratus  Cato  oftensa,    cujus    exnles    icstituit   Clo- 

senattt  abstiniiit.  dins. 

*  Sententia  sua  condemnata]  Cato- 


7.5  o 


2038  M-    TULLIUS    CICKRO 

ciimine,  patriae  nomine^  laborantem,  non  modo  stantem 
non  defenderanl,'  sed  ne  jacentem  quidem  protexerant  ? 
Cesseram,^  si  alienam  a  me  plebem  fuisse  vultis,  quae'  non 
fuit,  invidiae  ;  si  coraraoveri  omnia  videbantur,  tempori;  si 
vis  suberat/  armis  ;  si  societas,  magistratuum  pactioni ;  * 
si  periculum  civium,  reipiiblicae.  65.  Cur,  cum  de  capite 
civis  (non  disputo,  cujusmodi  civis)  et  de  bonis  proscrip- 
tio  5  ferretur,  cum  et  sacratis  legibus''  et  xii  tabulis*^  san- 
citum  esset,  ut  neque  privilegium''  irrogari  liceret,  neque  ^ 
de  capita/  nisi  comitiis  centuriatis,  rogari,  nulla  vox  est 
audita  consulum?  constitutumque  est  illo  anno,  quantum 
in  illis  duabus  hujus  imperii  pestibus  ^  fuit,  jure  posse,  per 
operas  concitatas/  quemvis  civcm  nominatim,  tribuni  ple- 
bis   concilio,7  ex   civitate  exturbari?^     06.   Quae  vero' 

^  Per  suffragia  servorum. 


rellet. — 10  H  S  x  >!'  quareve. — 1  x  defenderent.  Ern.  e  conjectma  cum 
Scliuiz.  defenderant .  .  .  protexerant.  Ceteri  de/enderunt  .  .  .  prolexerunt. — 2  x 
Cessaram. — 3  H  x  9«'^'  Mox,  pro  commoveri  H  x^  quo  moveri. — 4  x  **  7"* 
susceperat. — 5  x  ^>  Veil.  1483.  Jnnt.  Hervag.  proscr/p<i.  Mos,  H  S  x  sacris 
legibns. —  G  '  Neque  .  .  .  neve  H   S  x  'I')  lio""-   Ven.   iitiaqiie,   Jnnt.  neve  .  .  . 

neve    Lamb.     Venini    videtiir   ut   ne  priv neve.'    Orell. — 7   E'Id.    ante 

AM.  ciiiii  Ern.  et  Scliiitz.  conci/io.  Ceteri  consitio. — 8  Pertiirbari^  x  ^^  d'!- 
ante  Naiig.  nude  Garaton.  conjerit  pruturbari. — 9  Pro  vera  H  x  liabeut  cum, 

NOT^ 

^  Patrice  nomine'\  Laborabat  Cice-  juris    praeripuam    aiictoritaleni    Jia- 

ro,  quia  patriani  tlefenderat  contra  biierniit. 

Calilinatn,  et  alios  conjuratos,  quem  <<  Privilegium]  Privilegium  jiissum 

tupri  (lebuerunt  consules:  ergo  minus  est  populi  aut  plebis,  royantc  magis- 

regeni  Cypiiiim  tiiebantiir.  tratu,  non  geneiaie,  ne(|ue  de  iiiiiver- 

=»    Magistratuum  pactioni']    Pepige-  .sis   civibns,  sed   de  singulis  concep- 

rant  fcEdiis  inter  se  consules  et  tribn-  turn,  ut  de  imperio  Cn.  Pompeii,  de 

luis  mercede  provinciarum,  ut  consu-  Ciceronis  reditu, 

les   provincias    haberent    a  tribuuo,  ^  Neque  de  capite]  Cum  agittir  <Je 

tribiinus  ut  Ciceronem  ejioeret.  cive  aut  bonis  illius,  niiiil  contra  eum 

^  Sacratis  legibus]    Sacratas  leges  decerni  potest,  nisi  comitiis  centuria- 

tuiit  Junius  Brutus    tribunus    plebis  tis.     De  iis  dictum  est  in  orat.  pro 

A.  U.  C.  240.  Mur.  §  1.  not. 

«  Et   XII  tabuHs]    Decern  tabulae  '  Illis  duabus  pestibus]  Coss.  Gabi- 

leges  sunt,  quae  a  decemviris  perlatae  nium   et    Pisonem    pestes    appellat, 

sunt,  et  in   duodecim  tabulis  aereis  quia  omnia    violari   in  republ.  per- 

incisae,  unde    et  nonien   liabuerunt.  mittebant,  expelli  cives,  &c. 
Leges  autem   illae   in    omni    ratione 


PRO   SKXTIO,   CAP.  31.  2039 

promulgata^  illo  anno  fuerunt  ?  quae  proraissa  multis  ?  ** 
quae  conscripta?  quae  sperata?'°  quae  cogitata?  quid  di- 
cam?  qui  locus  orbis  t err f©  jam  non  erat  alicui  destinatus? 
cujus  negotii  publici  cogitari,  optari,  fingi  curatio"  potuit/ 
quae  non  esset  attributa  atque  descripta?''  [p.  18.]  quod 
genus  imperii,  aut  quae  provincial  quae  ratio  auferendae 
aut  conflandas^'  pecuniae  non  reperiebatur  ?  quae  regio 
orave  terrarum  erat  latior,  in  qua  non  regnum  aliquod 
statueretur?'^  quis  autem  rex,  qui  illo  anno  non  aut  emen- 
dum  sibi,  quod  non  habebat,  aut  redimendum,  quod  habe- 
bat,s^  arbitraretur  ?  quis  provinciam,  quis  pecuniam,  quis 
legationem  ab  senatu  petebat?  Damnatis  de  vi,' restitu- 
tio ;  consulatus  pctitio  ipsi  illi  populari  sacerdoti  ^  com- 
parabatur.  Haec  gemebant  boni,  sperabant  improbi,  age- 
bat  tribunus  plebis,  consules  adjuvabant. 

XXXI.  07.  Hie,  aliquanto"^  serius,  quam  ipse  vellet,  Cn. 
Pompeius,'  invitissimis  iis,^  qui  mentem  optimi  ac  fortis- 

'  Administrntio.  <'  Concessa  et  distributa.  *  Conquirendte. 


et  T  now.  Ueinde,  Franc,  petvulgatit.  Postea,  H  x/''^''""'- — 10  Verba  g«<B 
sperata  in  H  et  S  desiint.  Pro  cogilata  H  et  x  rogitata.  Verba  qui  locus  .  ,  . 
descripta  absunt  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 1  Fingique  ratio  poluit  J»nt. 
et  al.  fingique  procuralio  potuil  Hervac.  fingique  ral to  poluit  Med.  fingi  ratio 
doluil  X- — 2  H  S  X  '^  ft  Ven.  ntiH(|ne  imp.,  quteque  prov.  In  edd.  Jnnt. 
Hervag.  Lamb.  ai(<  omittiliir. — 3  I'lo  conflandw  Hervag.  Lamb,  et  al.  lia- 
bent  auferenda  ;  Mss.  panri,  ed.  IVIed.  Jnnt.  iivnX.  fianda, — 4  Verba(/«£E  re- 
gio  . .  .  statueretur  absunt  a  C  et  T.  Mox,  pro  autem  H  S  x  4'  liabent  hie. 
Post  rex  (;  H  S  T  x  "''f'"'"t  <?)(/<. —  .5  x ''"^^''''^• 
Cap.  XXXI.     0  Ucee  H  Xi  et  aliquando  Nang.  Lamb,  et  al. — 7  x  invictissi- 

NOT;i: 

g  Promitlgata]    Promnlgare   legem  '^  Populari   sacerdoti]    Clodinm   sa- 

niliil  aliud  est,  qnam  popnlo  per  tri-  cerdotem    appeilat,    quia    in  operta 

nundinuni    let;eni    ferendam    propo-  Bonae  Dea?,  lii)idinis  causa,  penetra- 

nere.  vit:  popularem  vero,  quia  nnice  po- 

'>  Qua;  promissa  mullis]  Per  effer-  pnio  placere  volnit. 

torum   conglobationem   agit   in  acta  '  Cn.  Pompeius]   Excusat  Pompei- 

consnium.  nni,  quod  a  principio   nefariis  Clodii 

'  Davttiatis  de  vi]  Leges   vetabant  consiliis  non  obstiterit:  nam  nt  Cae- 

eos,  qui  de  vi  damnati  erant,  restitui  sari  satisfaoeret  snornm  actorum  dis- 

in  pristinuni  statum.     Poena  autem  colutionem  metuenti,  Cloilium  fiirere 

non  alia,  ((uatn  exilic  piiniebantur.  in  (Jiceroneni  passus  est. 


2040  M.   TULLIUS    CICERO 

simi  viri,  suis  consiliis,  fictisque^  terroribus  a  dctensione 
meae  salutis  averterant,  excitavit  illam  suam  non  sopitcim,9 
sed  suspicione  aliqua  retardatam  consuetudinem  reipub- 
licae  bene  gerendae.  Non  est  passus  ille  vir,  qui  scelera- 
tissimos  cives,'"  qui  acerrimos  '°  hostes,  qui  maximas  na- 
tiones,"  qui  reges,  qui  gentes  feras  atque  inauditas,  qui 
pragdonura"  infinitam  manum,  qui  etiara  servitia'  p  virtute 
victoriaque  domuisset ;  qui  omnibus  bellis  terra  marique 
corapressis,*  imperium  populi  Romani  orbis  terrarum  ter- 
minis  definisset,  rempublicam  everti  scelere  paucorura ; 
quam  ipse  non  solum  consiliis,'  sed  etiam  sanguine  suo 
saspe  servasset :  accessit  ad  causam  publicam :  restitit 
auctoritate  sua  reliquis  rebus:''  de  praeteritis  questus  est/ 
Fieri  quaedam  ad  meliorem  spem  inclinatio-^  visa  est.  68. 
Decrevit  senatus  frequens  de  meo  reditu  Kalendis  Jun.* 
dissentiente  nullo,  referente  L.  Ninnio,^"  cujus  in  mea  causa 

f  Mutatio. 


mis  lis.  Verba  ac  fortissimi  non  sunt  in  C  et  T. — 8  Edd.  vett.  cows,  ac  fictis. 
— 9  Solitam  C  T:  solutam  ed.  pr.  Ascens.  et  Hervag.  insolitam  Franc.  Med. 
Rom,  Ven.  1483.  Jnnt.  Naiig. — 10  Acerbissiinos  Franc.  aspern7nos  x,  Rom. 
Ven.  ntraqne,  Jnnt. — 1  C  qui  non  serv.  T  qui  serv. — 2  \f/  compressit. — 3  x 
cumfiliis.  Mox,  C  T,  Aid.  Hervag.  sang,  suo  scepe  defendisset ;  accessit,  Ifc. 
sic  etiam  Franc,  nisi  quod  sape  omittat. —  4  Naiig.  Lamb,  questus  est  de  pra- 
teritis.  In  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  omittuntur  verba  reliquis  rebus  : 
de  prat,  questus  est.     In  x  reliquis  tantum  deest. — 5  H  Junii:  T  Jan. — 6  C 

NOTiE 

"^  Sceleratissimoscives^DomnxtCaT-  p  Servitia]    Domuit   reliquias  ser- 

boneni,    Domitinni,    Q.    Sertorinni:  vornm,  qui,  Spartaco  duce,  Italiam 

primum  in  Sicilia,  secundum  in  Afri-  populabantur:  quatuor  enim  et  sep- 

ca,  tertium  in  Hispaiiia,  qui  omnes  tuaginta  gladiatores  Capuae  ex  ludo 

rebelies  erant  patriae.  Lentuli  profugerunt,  et   congregata 

"  Maximas  nationes]  Domuit  Hier-  servorum  multitudine,  Crixo  et  Spar- 
bam,  Mitbridatem,  Tigranem,  et  taco  dncibus,  bello  excitato,  Clau- 
plurimas  alias  nationes ;  quee  ei  adi-  dium  Pulcbruni  legatum  et  P.  Va- 
tum  negaverant,  dum  Mitbridatem  rinium  prtetorem  vicerunt :  eosdem 
insequeretur,  eas  adjecit  imperio  item  piaelio  fractos  Appianus  et 
Rom.  De  quibus  vide  oraf.  pro  le-  Piutarchus  tradidit. 
ge  Maniiia,  i  Rfiigu/s  re^us]  Restitit  rebus  aliis 

°    Pra-dimum]    Piratarum     bellum  omnibus  qnas  Clodius    meditabatur. 

confecit  undequinquagesimo  die,  quo  ■■  L.  Ninnio]  Alii  legunt  L.  Mum- 

lege  Gabinia  ei  delatum  est.  mioy  qui  tribunus  plebis  turn  erat. 


PRO   SEXTIO,  CAP.  32.  2041 

niiuquam  fides  virtusqae  contremuit.  Intercessit  Ligus 
iste,*  nescio  qui,  additanientum  ^ '  inimicorum  meorum. 
Res^  erat  et  causa  nostra  eo  jam'  loci,  ut  erigere  oculos, 
et  vivere  videretur.  Quisquis  erat,  qui  aliquam  partem  in 
meo  luctu  sceleris  Clodiani  attigisset,  quocuraque  venerat, 
quod  judicium  cumque  subierat,  damnabatur.'°  Invenie- 
batur  nemo,  qui  se  suftVagium  de  me  tulisse  confiteretur. 
Decesserat  ex  Asia'"  frater  meus  magno  squalore,  sed 
multo  etiam  majore  moerore.  Huic  ad  urbem  venienti 
tota  obviam"^  civitas  cum  lacrymis  geraituque  processerat: 
loquebatur  liberius  senatus:  concurrebant  equites  Roma- 
ni :  Piso  ille,  gener  meus,^  cui  fructum  pietatis  suas'^  neque 
ex  me,  neque  a  populo  Romano  ferre  licuit,  a  propinquo 
suo"  socerum  suum  flagitabat:  omnia  senatus  rejiciebat,^ 
nisi  de  me  primum^  consules  retulissent.  xxxii.  69.  Quae 
cum  res  jam  maDibus*^  teneretur-/  et^  cum  consules  provin- 

«■  Prope  esset  confecta. 


Numio  :  H  iVixio,  seel  in  marg.  Mi/nio;  SMiynmio:  T  Muwio  ;  x^'  ^^'^-  P'^' 
rjeq  lie  ante  Lamb.  Mumwiio  :  eii.  pr.  Mimio.  'Pall,  nontri,  prater  noniini, 
inclinant  ad  Mimium  aul  Mumium,  ant  sane  Numium.'  Grnt.  Pro  cujus  H  S 
X  liabent  cui. — 7  Orell.  conjetit  auctoramentum.  Verba  Intercessit  Ligus  , .  . 
consules  retulissent  absiint  a  C  T,  Franc.  Dresd.et  ed.  pr. — 8  \\i  Rem. — 9  H  S 
X 'I' et  edd.  ante  Hervajr.  non  agnoscnnt  jam.  INIox,  in  \p  eligere  oculos, — 10 
X^  sihi,  erat  dammib.  Manutiiis  coujecit  legend,  subierat,  repellebatur ,  dam- 
nab. — 1  S  <|/  Discesserat,  et  H  S  x 'f' «''  Asia. — 2  H  x  "''t'*"- — **  Lamb.  mecB 
omittit. — 4  X  P't*.  niece.  Turn,  neque  a  me  Car.  Steph.  et  Lamb.  15G6. — 5  H 
S  X  "f*  primo. 

Cap.  xxxii.     6  xj/  Quae  enim  res,  et  T  jam  in  manibus. — 7  H  S  x  et  uonnol- 

NOTiE 

»  Ligtn  iste]   JEWnw  Ligurem  de-  snie,    qui  propinqnus  erat,    repete- 

signat,  qni   boc    sibi   nonien  ex  an-  bat  Ciceronein  exuleni. 
tiqua  /Eliornni    familia   assumserat;         ^  Senatus  rejiciebat]    Statim  atqne 

qneni  tanien  ostendit  in  Liguria  na-  IMiunmins    de    Cicerone     revocando 

tnm   esse.  retulit,    frustra    Ligo    intercedente, 

'  Additamenlum]  Is  se  ad  Clodiuni  ut  gcribit  Pliitarcbns,  Pompoins   se 

et  ad    Ciceronis    inimicos    adjunxe-  acnisans,  qnod   Ciceronem  prodidis- 

rat.  set,  de  iliius  reditu,  amicornni  ope- 

"  Ex  Asia"]  Minorcm  Asiam  Q.Ci-  ra  adjutus,  agere  cnepit.    Kcsistente 

cero  proconsnl    administraverat,  ex  frustra  Clodio,  placiiit  senatni   nihil 

qua  aiiqnanto  post  fralris  discessurn  in  repnbiica  decernere,  nulla  de  re 

rediit.  agere,  nisi  Cicero  ab  exilio  revoca- 

«  A  propinquo  suol  A  Pisone  con-  rctur. 


2042  M.    TULMUS    CICERO 

ciarum  pactione^  libertatem  omnem  perdidissent,  qui  cum 
in  senatu,  privatim,^  nt  de  me  sententias  dicerent,  flagita- 
bantur,  legem  illi  se  Clodiam  timere^  dicebant:  cum  haec 
non  possent  jam  diutius  sustlnere,^  initur  consilium  de  in- 
teritu  Cii.  Pompeii ;  quo  patefacto,  ferroque  deprehenso,'* 
ille  inclusus  dorai  tamdiu  fuit,  quamdiu  inimicus  meus*^  in 
tiibunatu.  De  meo  reditu  octo  tribuni  promulgarunt/  '° 
Ex  quo  intellectum  est,  mihi  absenti  crevisse  araicos,  in  ea 
praesertim  fortuna,  in  qua  nonnulli  etiam,  quos  esse  puta- 
veram,  non  erant;  sed  eos  voluntatem  semper  eandem, 
libertatem  non  eandem  '  semper  habuisse  :  nam  ex  novem 
tribunis,*  quos  tunc  habueram,  unus,  me  absente,  defluxit,' 
qui  cognomen  sibi  ex  iEliorum  imaginibus  ^  "^  arripuit,  quo 
magis  nationis  ejus  esse,  quam  generis,  videretur.   70.  Hoc 

*  Proposuerunt.  '  Recessit. 


lae  edd.  vett.  non  habent  coptilain.  Verba  et  cum  consules  .  .  .  diutiux  susti- 
vere  non  snnt  in  C  et  T. — 8  H  S  x  ^^  edd.  ante  Manut.  privati.  Vid.  Nott. 
Varr.  Pro  dicerent  Sclmlz.  e  conjectnia  Garatoni  receyiit  rogarent ;  Wolf. 
siis[}\cAhatnr  \egend.  dicere  liceret :  qiiidam,  teste  Orell.,  legi  maluemnt  u< 
sententias  darent.  Aliquis  ap.  Lamb,  cum  (omisso  qui)  in  senatu  permulti,  ut 
sententias  dicere  liceret,fiagitabant. — 9  M ann t.  sus<?nerj.  Deinde,  H  initum: 
if^  initus. — 10  X  promulgarent.  Ante  mihi  absenti  Car.  Steph.  Lamb.  Schntz. 
et  Orell.  e  conjectiira  Maniitii  addiderunt  non.  Pro  crevisse  qnidam  ap. 
Orell.  decrevisse.  Totns  locns  siispectns  erat  Ernesto.  Verba  Ex  quo  intelL 
est  .  .  .fidem  convertissent  absunt  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 1  Pro  ver- 
bis libertatem  non  eandem  in  x  tantnm  leijitiir  non. — 2  H  S  x  ^^  octo  trih. 
Mox,  Em.  siispieabatiir  tunc  (lelend.,  vel  legend,  ante. — 3  H  ex  aliorumimag. 
X  ex  aliis  imag.  Deinde,  pro  quo  x  babet  quod  ;  ^  quos,  Scbutz.  e  conjectnra 
Ursini  recepit  quo  magis  nationis  ejus  esse,  quam  generis,    Vid.  Nott.  Varr. — 

NOT^ 

^  Provinciarum   pactionel    Consnles  tempi!     Castoris,    qui     deprehensiis 

Piso  et  Gabinius   suas  provlncias  a  fuit     cum     sica     ad    interticiendum 

popnlo,  non  a  senatn,  ut  moris  erat,  Pompeium. 

obtinuerant.  >;  Inimicus  meus^  Quamdiu  Clodius 

a  Legem  Clodiam  timere'\  In  ilia  le-  tribuniis  fuit,  tamdiu  Pompeius  do- 
ge illiid  continebatnr,  ne  quis  de  mi  suae,  delitnit, 
Ciceronis  reditu  referret,  ne  quis  "^  JEliorum  imaginibus']  JEVia.  gens 
decerneret,  ne  disputaret,  ne  loque-  nobilis  imagines  babuit,ex  qua  gente 
retur,  ne  pedibus  iret  in  sententiam,  sibi  nomen  assumsit  Stalenus;  qui, 
neve  scribendo  adesset.  cum  Ligur  esset,  credidit  hoc  cogno- 

^    Ferroque  deprehenso']    Coilocatus  mine  nationem  suam  celare.    Ligures 

est  quidam    Clodii    libertus  nomine  autem  fallaciarum  et  superbiae  nomi- 

Damnio   in    insidiis    ad    vestibulum  ne  pessime  audiebant. 


PRO  SRXTio,  CAP.  33.  2043 

it'itur  anno,  magistratibus  novis  designatis,*  cum  omnes 
boni  omnem  spem  melioris  status  in  eorura  fidem  conver- 
tisscnt-/  princeps'^  P.  Lentulus,'  auctoritate  ac  sententia 
sua/  Pisone  et  Gabiiiio  repugnantibus,  caiisam  suscepit, 
tribunisque  plebis  octo  referentibiis,^  pisestantissimani  de 
me  sententiam  dixit,  [p.  19.]  Qui  cum  ad  gloriam  suam, 
atque  ad  amplissimi'^  beneficii  gratiam  magis  pertincre 
videret,  causam  illam  integram  ad  suum  consulatum  re- 
servari,  tamen  rem  talem  per  alios  citius,  quam  per  se 
tardius  confici  malebat.  xxxiii.  71.  Hoc  interim^  tem- 
pore'' P.  Sextius,  judices,  designatus,  iter  ad  C.  Caesarem  ' 
pro  mea  salute  suscepit.  Quid  egerit,  quantum  profece- 
rit,  nihil  ad  causam.  Equidem  existimo,  si  ille  (ut  arbi- 
tror)  aequus  nobis  ^  fuerit,  nihil  ab  hoc  profectum :  sin  ira- 
tior,9  ^  non  multum :  sed  tamen  sedulitatem  atque  integri- 
tatcm  hominis  videtis.  Ingredior  jam  in  Sextii  tribuna- 
tum  :  nam  hoc  primum  iter  designatus'  reipublicae  causa '° 

*  Speravissent  meliorem  stalum  ex  eorum  probitate. 


4  Post  princeps  C  T  addiint  etiam. — 5  In  H  et  x  sua  deest. — 6  x  a'n;)Z/5szmaw. 
Verba  Qui  cum  ad  gloriam  ■ .  .  confici  malebal  absiint  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et 
ed.  pp. 

Cap.  xxxiii.  7  C  iterum.  Vro judices,  quod  in  T  deest,  H  S  x  "f^  F'ai'c. 
Dresd.  ed.  pr.  Ven.  14S3.  Jiint.  liabent  jurfcx.  In  ed.  Car.  Slepli.  legitur  ju- 
t/ices, tribunns  designatus.— H  IWobia  non  est  in  x-  Vro  fuerit  Ms.  Ursini  exhi- 
belfuerut.  Verba  Equidem  exislimo  .  .  .  causa  suscepit  absiint  a  C  T,  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr.— 9  x  ratio.— 10  In  H  causa  omittitiir.    Verba  Ingredior  jam 

NOT/E 

^  Magistratibus  novis  designntis]  \n-  bonis    ad  senatom  referre  de  repub- 

no  nrbis  C95.  designatl  sunt  in  an-  lica. 

niim  sequcntem  consides  P.  Lentulus  ''  Hoc  interim  tempore']  Aggreditur 

Spintber  et  Q.  Metelhis  Nepos :   tri-  jam  de  Sextii  Iribunatu  dicere,  ut  ad 

buni  vero  plebis  T.  Annius  Milo,  P.  suam  dtfensioneni,  quae    est  de    vi, 

Sextius,  C.  Seslilius,  M.  Cispius,  T.  perveniat. 

Fadius,  M.  Curtius,  C.  Messinius,  Q.  '  Ad  C.  Cccsarem]  Tunc  Caesar  erat 

Fabricius,  Sex.  Attilius  Serranus,  et  in  Galiiis,  qnas  administrabat. 

Nnmerius  Quintius.  ^  Sin  iratior]  Cajsar  Ciceroni  sub- 

^  Princeps  I'.   Lcntulus'\  Hie  prin-  iratus  vidcbatur,  (|uod  in  judicio  quo- 

ceps  dicitur   Lentnlus,  quia  primus  dam    deplorans    reipubiica'   statum, 

omninm  censiiit  revocandum  esse  Ci-  euni  la:!serat. 

ceronem.  '  Designatus]  Statim  atque  Sextius 

«  Tribunis  referentibus]  Jus  fiiit  tri-  tribunus  designatus  est,  iter  in  Gal- 


20-14 


M.   TULLIUS    CICERO 


suscepit.  Pertinere  et  ad  concordiam  civium  putavit,  et 
ad  perficiundi '  facultatera,  aniraura  Caesaris  a  causa  non 
abhorrere. 

Abiit  ille  annus."*  Respirasse*  homines  videbantur, 
nondura  re,  sed  spe '  reipublicae  recuperanda?.  Exierunt 
malis  ominibus*"  atque  execrationibus°  duo  vulturiiP  pa- 
ladati  ;''  quibus  utinam  ipsis  ^  evenissent  ea,  quse  turn  ho- 
mines precabantur!  neque  nos"^  provinciam  Macedonian! 
cum  exercitu,  neque  equitatum  in  Syria,  et  cohortes  opti- 
mas/  perdidissemus."^     72.  Ineunt   magistratum'   tribuni 


in  Sextii .  .  .  causa  suscejiit  Scluitz.  iincis  incliisit.  Pio  Pertinere  et  in  T  |pgi- 
X\\\  Pertinel  sed.  C  el  Franc,  copiilam  oiiiittiint. — 1  x /"'*"''*5 ''*  ad  perjici- 
endum. — 2  C  T,  Franc,  respirare. —  3  4*  nondum  rep.,  sed  s/jfj.  Turn,  Lamb. 
republica  recuperata. — 4  C  Tx  omnibus. — 5  H  x  se  ipsi. — 6  C  T,  Franc.  Dresd. 
et  ed.  pr.  non  habent  verba  neque  nos  provinciam  .  .  .  perdidissemus.  Mox,  pro 
verbh  tribuni  plehis  CT,  Fvdnc.  et  ed.  pr.  exhibent  a/ii.  In  Dresd.  legitiir 
magistr.,  qui  omnes  alii  se  de  me,  Ifc.  Pro  qui  x  ^  habent  quud,  et  pro  se  de 
i'ulem  scepe.     Edd.  vett.  oniittunt  se.     In  Ms.  C  me  deest.     Denique,  C  pro- 


NOTiE 

liam  pro  Cicerone  ad  Caesarera  sus-         i  Paludati]  Profectnri   in    provin- 

cepit.  cias  consuies  et  praetores,  vota  nnn- 

"'  Abiit  ille  annus]  Quo  fuere  con-      cupabant  in  Capitolio,  unde  paludati 


snles  Piso  et  Gabinius,  tandem  ille 
annus  effliixit. 

"  Malis  ominibus']  Omen  qnoddam 
est  preesagium  ex  honiinum  vocibiis 
collecttim  :  nam  a  captantibus  omina 
pueri  foras  in  vicum  miitebantur,  qui 
praetereuntium  voces  aucuparentnr, 
easqiie  domum  referrent,  ex  quibus 
omina  colligebant. 

"  Execratioiiibus]  Cum  abibant  in 
provinciam  consuies,  solebat  eos  po- 
pnlus  cum  amicis  ex  Capitolio  ad 
portas  civitatis  deducere.  Faustis 
eos  acclamationibns  et  ominibus  pro- 
sequebantur  amici,  inimici  vero  pre- 
cibus  detestabantur:  haec  porro  pre- 
ces  dirae  sen  execrationes  diceban- 
tur, 

f  Duo  vullurii]  Vultures  appellat 
Pisonem  et  Gabinium,  quasi  uiali 
ominis  aves. 


discedebant.  Paludamentuni  antem 
genus  fuit  vestis,  qua  imperatores 
utebantur,  aliique  milites  in  castris. 

^  Neque  7ws]  Si  mala  quae  ipsis  om- 
nes apprecabautur,  evenissent,  nun- 
quam  venissent  in  provincias;  et  Piso 
non  vendidisset  Thracibus  ac  Darda- 
nis  pacem,  neque  bis  Macedoniam 
vexandam  permisisset,  neque  fame 
exercitum  perdidisset;  neque  Gabi- 
nius equitatum  aniisisset. 

*  Cohortes  optimas]  Cohortes  pedi- 
tum  fueruut,  sicut  lurmae  equitum. 
Cobors  continebat  tres  roanipulos, 
uiium  principum,  alterum  liastato- 
rum,tertium  triariorum.  Vide  plura 
de  iis  in  oral,  pro  Marcello. 

'  Ineunt  magistratum'j  Quarto  Idus 
Decembres  illi  tribuni,  de  quibus  dic- 
tum est  superius,  niagistralum  inie- 
ruut. 


PRO    SEXTIO,    CAP.   33. 


2045 


plebis,  qui  omnes  se  de  me  promulf^atnros  confirraarant.  Ex 
his  princeps  emitur^  ab  inimicis  meis  is,^  quem  homines, 
in  Inctu  irridentes,  Gracchum  vocabant ;  *"  quoniam?  id 
etiam  fatum  civitatis "  fuit,  ut  ilia  ""  ex  vepreculis  extracta 
nitedula  ^  rempublicam  conaretur  arrodere.'  Alter  vero, 
non  ille  Serranus^  ab  aratro,  sed  ex  deserto*  Gavi  Oleli 
horreo  calatis  granis,^  in  Calatinos  Attilios  ^  insitus,  subito 
nominibus  in  tabulas  relatis,'  ^  nomen  suum  de  tabula  sus- 


mulgatores,  et  C  H  T  confirmarunt :  x  confirmnHt.—  7  x  emitlilur:  Franc,  erui- 
tur. — 8  C  et  T  non  liabent  is. — 9  xi^od.  Deinde,  x '/'/aciam. — 10  xutille: 
T  ne  ilia.  Turn,  vepretulis  C  H  S  x  et  al.  Pro  nitednla  T  \f/  in  ceilula  ;  al.  ni- 
cedula. — 1  C  conarenlw,  et  x  nbrodere.  Verba  Alter  vero  .  .  .  tabula  siistulit  non 
sunt  in  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 2  Mss.  ap.  Laml).  Gavio  Lcelior  ea 
culatis  gntiis  ;  a\.^aniis;  ■a\.grams:  nnde  ipse  conjecit  legend.  Gaviani  Atilii 
horreo,  et  calatis  Guriis,  vel  Gavii  Atilii  horreo  calatliis  Gavianis.  Pal.  9.  lia- 
bet  gravi  leliore  a  calatis  gravis  :  Ms.  Vict,  gravi  Icctior  ea  calatis  gaviis :  GemhI. 
gavi  oleli  area  calatliis  grants :  Jiint.  Gavi  et  Leli  horreo  calatis  grunis.  Peri- 
zonins,  Animadv.  Hist.  cap.  1.  sic  correxit,  Gavii  Ca-pionis  horreo,  calatis  gra- 
ms. Mannt.  Gnit.  et  onines  edd.  seqq.  dederunt  Gavi  (vel  Gavii)  Oleli  hor- 
reo calatis  granis,  e  conjectiira  Pantagathi.  Pro  verbis  Gavi  Oleli  horreo  H  S 
habent  gauioleliorea,  cum  asterisco  in  niargine  ;  x  gariolcc  liorea:  pro  granis  x 
\l/ gravis.  Grtit.  conjecit  Calarii  Of elli  horreo  calatis  granis.  Mox,  pro  Jti- 
lios  Gembl.  et  ed.  pr.  exhibent  at  illos ;  H  S,  Ven.  1483.  atque  illos ;  Jiint. 
atque  Lelios.     Viri  docti  hunc  locum  esse  corrnptum  dicuut. — 3  x  relictis. — 


NOTiE 

"   Gracchitm   vocabanf]    Ironia    est.  ri,   possent:    nnde    Calatinus    dictns 

Graccluis  Qnintia;  gentis,  et  Sempro-  est. 

niaR  cognomen  fiiit :  significat  aiiteni  "  Sed  ex  deserto']  Iste  .Serranus  f  ri- 

Niuiiprinm  Qniniiiini,  cnjiis  pater  se  bnnns  plebis,  qui  a  Clodianis  emtns 

filinni  Tiberii  Gracchi  venditabat.  est,  non    a    Serrano    pra^stantissimo 

''  Fatum  civitatis]  liidet  lioininem  ;  illo  lioniine,  ciijns   cognomen   refert, 

nt  enim  Tiberius  Gracchus,  tiibnnus  originem  Iraxit ;  sed,  cum  Gavi   cn- 

plebis,  evertit  rempublicam  sedilioni-  jusdam  Oleli  filius  esset,  ab  inope  et 


bus,  sic  iste  Numerius  Quintius,  tri- 
bunus  plebis,  evertere  rempublicatn 
cotiatus  est. 

y   Nitedula]   Nitedula  musculi  spo- 


vacuo  patris  horreo  in  Attiliani  tami 
liani  per  adoptionem  transiit:  quod 
quasi  jure  qnodan)  factum  est;  nam 
cum  in  desrrto  illo  Gavi  horreo  ita 


J    -I—  ~ ^... .  i«   ..•«  ■^.....   ..«..-.^  .... 

ciescst:   facete  autem   id  dictum  est  pauca  grana  essent  nt   nalarentnr,  id 

de  infima>  sortis  honiine,  qui   sic   vi-  est    nnnierarentur,    nierito   iiic    ejus 
rnni  dignitate  insignem  li^dere  cona- 


tur,  ut  nitediiliv  arbores  corrodnnt. 

»  Serranus]  C'-.Attilins  Serranus  dic- 
tus  est,  ex  eo  quo)  screntem  invene- 
nint:  at  istin^  in  iiorreo  tam  pauca 
^rant  grana,  ut  calari,  id  est  noniina- 


filins  a  calatis  granis,  in  earn  fami- 
liam,  (]\\VE  Calatini  cognomen  habet, 
insitus  est. 

''  Attilios]  Egcnte  Attiiiornra  fuere 
Calatini. 

<^  Nominibus  in  tabulai  relatis]  Qui 


2046  M.   TULLIUS   CICERO 

tulit.  Veniunt  kalendcC  Januarii:  '^'^  vos  haec  melius  scire 
potestis:''  equidem  audita  dico  :  quas  turn  frequenlia  se- 
natus/  quae  expectatio  populi,  qui  concursus  legatorum  ex 
Italia  cuncta,  quse  virtus,  actio,  ^ravitas  P.  Lentuli  consu- 
lis  fuerit,  quae  etiam  collegaB  ejus  ^  moderatio  de  me  ;  qui 
cum  inimicitias  sibi  mecum  ex  reipublicaj  dissensione  ^ 
susceptas  esse  dixisset,  eas  se  patribus  conscriptis,  dixit, 
et  temporibus  reipublicae  permissurum.  xxxiv.  73.  Turn 
princeps ''  rogatus  sententiam  L.  Cotta,  dixit  *^  id,  quod 
dignissimum  republican  iuit,  nihil  de  me  actum  esse  jure, 
nihil  more  majorum,  nihil  legibus :  non  posse  quenquam  de 
civitate  tolli  sine  judicio:  de  capite  non  modo  ^  ferri,  sed 
ne  judicari  quidem  posse,  nisi  comitiis  centuriatis  : '  vim 
fuisse  illam,''  flammam  quassatee^  reipublicae  perturbato- 


4  Garaton.  et  Orell.  Januaria.  Ceteri  Jan.  vel  Januarii.  Verba  ros  hcec  me- 
lius scire  pot.  ;  equidem  aud.  dico  noii  Icguiilur  in  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. 
— 5  \p  dissessione.  Fvo  verbis  se  patribus  conscriptis  H  S  x^^'^^'*^'^^  ^^pc-  Turn, 
H,  Jmit.  Lamb,  et  temp,  et  reipublicce.  J^io  permissurum  Lamb,  legi  niaiuit 
remissurum.  In  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  oiiiiltuntur  verba  qui  concursus 
legatorum  .  .  .  temp.  reip.  permissurum. 

Cap.  xxxiv.  6  \p  Citttce,  et  C  T  x  edixit. — 7  C  reip. — 8  x  </^  <^'^V-  'nemo 
modo.  iVIox,  pro  quidem  H  x  qttenquam.  Sclnitz.  e  conjectura  edidit  de  cap. 
non  modo  judicari,  sed  ne  ferri  quidem. —  9  H  S  quasita.     Tuin,  perturbato  undi- 

NOTiE 

in  familiam  novam  adoptabantur,  no-  et  decern  senatores,  magistratnsqne 

niina  sua  in  censorum  tabnlas  refere-  omnes   affiierunl,  cum   de   Cicerone 

bant.     Ut    primuni    igitur    locuples  revocando  relatum  est. 

factus  est  per  illam  adoptionem,  no-  s  College  ejus^  Metellum  Nepotem 

men  suum  de  creditorum  tabula  sus-  indicat,  qui  cum  Pub.  Clodii  frater 

tulit,  a?re  alieno  dissoluto  :   nisi  po-  esset  ex  niatre,  et  ininiicus  Ciceronis 

tius  tabulam  auctionariam  significet,  et  tribunus  plebis  consulatu  abeuntem 

quae  de  illius   proscriptis  bonis  fixa  coocionis  liabendae    potestate  priva- 

erat.  visset,  tamen  Lentulo  referente,  cum 

<•  Veniunt  kalenda  Januarii']  Kalen-  eo  absente  rediit  in  gratiam. 

dis  Januariis  P.  Lentulus  Spintlier  et  ''  Princeps']  Princeps  senatus  dice- 

Q.  Metellus  Nepos  consulatum  inie-  batur,  qui  primus  a  censoribus  nomi- 

runt,  anno  urbis  696.  nabatur. 

e   Hac  melius  scire  potestis']   Quia  '  Comitiis  centuriatis]    De  comitiis 

turn  absens  et  in  exilic  erat  Cicero,  illis  dictum   est  in  oral.  ii.  de  lege 

non   ita  quae   turn  gesia  sunt,  ac  ju-  Agv.  §  27.  not.  in  quibus  tantura  de 

dices,  qui  praesentes  erant,  nosse  po-  civis  capite  fas  erat  judicare. 

tuit.  ^  Vim  illatn']  Vis  quae  a  Clodio  con- 

'  Frequentia  seriatus]  Quadringenti  tra   Ciceronem    extiiata   est,    quasi 


PRO  SEXTio,  CAP.  34.  2047 

ruQique  temporum,  jure  judiciisque  sublatis  :  magna  re- 
rum  '  perturbatione'°impendente,  declinasse  '  me  paululum, 
et,  spe  reliquae  tranquillitatis,  pra^sentes  fluctus  tempesta- 
temque^  fugisse.  Quare,  cum  absens  rempublicam  non 
minus  magnis  periculis,  quam  quodam'  tempore  praesens'" 
liberassera,  non  restitui  me  solum,  sod  etiam  ornari  a  se- 
natu  decere.  Disputavit  ctiam  multa  prudenter,  ita  de 
me+  ilium  amentis.simum  et  profligatissimum  hostem  pudo- 
ris  et  pudicitiae  scripsisse  quae  scripserat,^  iis  verbis,  re- 
bus, sententiis,  ut,  etiamsijure^  esset  rogatura,' tamen  vim 
habere  non  posset :  quare  me,  qui  nulla  lege^  abessem,  non 
restitui  lege,  sed  revocari  senalus  auctoritate  oportere. 
74.  Hunc,^  nemo  erat,  quin  verissime  sentire  diceret.9 
Sed  post  eum  rogatus  Cn.  Pompeius,  approbata  laudata- 
que  Cottae  sententia,'°  dixit,  sese  otii  mei  causa,  ut  orani 
populari  concitatione  defungerer,"' '  censere,  ut  ad  senatus 
auctoritatem  populi  quoque  Romani  beneficium  erga  me 
adjungeretur.  Cum  omnes  certatim,  aliusque  alio"^  gra- 
vius  atque  ornatius  de  mea  salute  dixisset,^  fieretque  sine 

'  Perlatum.  "'  Ut  essetn  expers  omnis  periculi. 


que  tempore  C  H  T  x  '^.  Franc.  Dresd.  et  edd.  ante  Hervag. — 10  Permutatione 
C  T,  Franc.  Dresd.  Aid,  Nang.  Car.  Slepli.  Manut.  Graev.  Lall.  et  Orell. 
commulatione  Lamb,  perturbatione  cetcri. — 1  x  inclinasse.  Turn  Lamb,  pau- 
turn.  Postea,  C  reliqua.—2  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  tempeslatesque. — 3  x 
quondam. — 4  Idem  Ms.  ita  a  me. — 5  C  H  T  x  'Pi  Rom.  Ven.  1480.  Junt. 
Lamb,  scripsisset. — fi  C  etiam  sine  jure.  Mox,  idem  Ms.  7ion  possem  :  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr.  non  posse. — 7  Lege  abcst  a  C  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. 
non  improb.  Grajvio.  Deinde,  C  oOcssem  :  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  abesse. 
—  8  Pro  Hunc  T,  Franc.  Dresd.  ei  ed.  pr.  habent  Homo. — 9  \p  deberet.  In 
(;  T  et  ed.  Hervag.  detst  Sed. — 10  Senleiitiam  Cottce  laudavit  et  approbavil 
CT:  approbavit  luudavitque  Cottce  sententiam  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr — 1  x 
defrihgier.  Pio  ut  H  liabet  ft  ;  i/'  aut.  Pro  verbis  ad  senalus  auct.  . . .  adjun- 
geretur  iu  H  et  S  legitnr  ad  senatnm  non  ad  se  referri  jussit.  Verba  sese  otii 
7nei  causa  .  ..  adjungeretur  absnnt  a  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 2  Car.  Steph. 
Lamb,  et  Orell.  alius  alio. — 3  Pro  dixisset  lioni.  Ven.  ntraque,  Junt.  Hervag. 

NOTiC 

flamma  fnit  rcipublicae  pertnrbatae.  "'  Quodam  tempore  prasens]  Intelii- 

'  Magna  rcrum]   Nisi  Cicero  abiis-  git  tcmpiis  quo  (^atilinse  sedilionem 

get,  iiitpendebat  civile  belium  reipub-  exstinxit,  cui  similis  reipublicze  im- 

licse,  rjuod  cum  Clodio,  cnm  consiiii-  pcndebat. 
bus  el  Ca^sare  gcrendum  tuissct. 


2048  M.    TULLIUS    CICERO 

uUa  varietate  discessio;"  surrexit,  ut  scitis,*  Attilius  hie 
Gavianus :  nee  ausus  est,  cum  esset  emtus,  intereedere  ; 
noetem  sibi  ad  deliberandum  postulavit.°  Clamor  senatus/ 
querelas,  preces,  socer  ad  pedes  "•  abjectus.  Ille  se  affir- 
mare,  postero  die  moram  nullam  esse  facturum.  Creditum 
est:  discessum  est.  lUi  interea  deliberatori  merces,  longa 
interposita  nocte,  duplicata  est.  Consecuti  dies  pauci ' 
omnino  Januario  mense,  per  quos  senatum  haberi  liceret ; 
sed  tamen  actum  nihil,  nisi  de  me. 

XXXV.  75.  Cum  orani  mora,  ludificatione,  calumnia, 
senatus  auctoritas  impediretur,  venit  tandem^  concilii  de 
me  agendi  dies,  vui  kalendis  Febr.  Princeps  rogationis,* 
vir  mihi  amicissimus,  Q.  Fabricius,  templum*  aliquant©  •* 
ante  lucem"  occupavit.     [p.  20.]  Quietus  eo  die  Sextius,^ 


et  Orell.  habent  dixissent.  Pro  verbis  dixisset  fieretque  usque  ad  auctori- 
tas impediretur  in  ^  taiitiim  legitnr  dixissent,  in  C  H  S  T  x  si7ie  vlla  varietate 
dixissent,  in  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  dixisset  sine  ulla  varietate. — 4  Hervag. 
Lamb,  sciatis. 

Cap.  XXXV.  5  In  C  H  S  T,  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  deest  tandem.  Turn, 
consilii  Franc.  Jnnt.  Hervag.  Nang.  Vocem  concilii  de  sententia  Garatoni 
et  Ernesti  Orellins  iincis  inclnsit.  In  Lamb.  ed.  1566.  legitnr  renii  tandem 
in  comitio  de  me  agendi.  Abramius  conjecit  legend,  concilii  de  me  hahendi. 
Pro  VIII  C  T  habent  wonus,  et  Junt.  nono.  Porro,  Em.  kalendis:  alii  kal. 
vel  kalendas.     Deniqne,  Junt.  Februarii. — 6  Franc.   C.  Fabricius,  et  T  tem- 

NOTjE 

"  Fieretque  discessio]  Omnes  sena-  generi  sui  pedes  abjectus  est. 

tores  ibant  in   partem  eorum,  qui  re.  "■  Dies  patici]  Nee  a  Kalendis  Ja- 

ditum    Ciceronis    postulabant:    qui  nnarii  ad  xviii  Kal,  Febr.  quotidie 

enim  aliter  sentiebant,  in  aliani  par-  senatum  habere  fas  est,  propter  dies 

tem  transibant.  comitiales  ;     nee    unqnam    ad    vin 

°  Ad  deliberandum  postulacif]  Licet  kal.   Feb.    propter    legem    Pupiam. 

tribunis  fas  esset  intereedere,  et  tem-  Cic.  Epist.   ad  Fam.  i.  4.  et  ad  Q. 

pus  ad  deliberandum  postulare,   ta-  Fratr.  il.  11. 

men  illius  spatium  poterat  a  senatu  ^  Princeps  rogationisi  Q.  Fabricius 

circnmscribi.  princeps  rogationis  de  Ciceronis  re- 

p  Clamor  senatus']  Clamor  factus  est  ditu  dicitur,  quia  prior  rogationem 

a  senatu  contra  tribunum  indignante.  tulit  de  illo,  cui  omnes  alii  magistra- 

1  Socer  ad  pedes]  Moris  id  fuit  apud  tus  subscripserunt. 

antiques,  cum  supplicarent,  ut  ejus,  '    Templum]    Per    templum   rostra 

qneiii    precarentur,    caput,    manum  intelligit,  quia  omnis  locus  auguriis 

dextram,  et  genu  contingerent.    So-  consecratus  templum  dicebatur. 

cer   autem    Attilii,  On.  Oppius,  ad  "  Ante  luccm]  Occupavit  rostra  ne 


PRO  Sextio,  cap.  35.  2049 

is,  qui  est  de  vi  reus  :  actor  hie  defensorque  causee  meas, 
nihil  progreditur,  consilia  expectat  inimicorum  mcorum. 
Quid  iJli,^  quorum  consilio  P.  Sextius  in  judicium  voca- 
tur  ?  quo  se  pacto  gerunt?'  Cum  forum,''  comitium,^ 
curiam,^  multa  de  nocte,  armatis  hominibus  ac  servis  pie- 
risque  '°  occupavissent,  impetum  faciunt  in  Fabriciiim, 
manus  afferunt,  occidunt  nonnullos,  vulnerant  multos.  76. 
Venientem  in  forum,  virum  optimum  et  constantissimum, 
M.  Cispiura,  tribunum  plebis,  vi  depcllunt;  caedem  in  foro 
maximam  faciunt :  '  universique,  destrictis  gladiis  et  cru- 
entis,  in  omnibus  fori  partibus,  fratrem  meum,  virum  opti- 
mum, fortissimum,  meique  amantissimum,  oculis  *  quaere- 
bant,  voce  poscebant :  quorum  ille  telis  libenter,  in  tanto 
luctu,  ac  desiderio  mei,  non  repugnandi,'  sed  morieiidi 
causa  corpus  obtulisset  suum,  nisi  suam  vitam  ad  spem 
mei  reditus  reservasset."*  Subiit  taraen  vim  illam  nefariam 
consceleratorum  latronum  :  et,  cum  ad  fratris  salutem  a 
populo  Romano  deprecandam  '  venisset,  pulsus  e  rostris,* 


plum  aliquanlulum. — 7  Al.  Sesliiis. — 8  x  Hlorum. — 9  Quo  se  spectato  ger.  C  H 
S  X  '•  'juo  se  spectatum  ger.  Franc,  llresd.  et  eiJ.  pr. — 10  Gnlielniiiis  siispica- 
h^inr  operisijue  legend. — 1  Verba  Venientem  in  forum  ,  ..  max.  faciunt  absunt 
a  C  H  S  T  X  ^1  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  Deinde,  universique  dislrictis 
Iiabent  C  H  et  nonnntlse  edd.  velt. — 2  Pro  \ erbifi  fortissimum  .  .  .  oculis,  (\ux 
C  H  S  X  omittunt,  in  T  <|/  oculis  tantiun  legitur. — 3  Schntz.  e  Ms.  Hoto- 
maniii  rece\nt  depugnandi.  In  C  H  S  T  x.  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  desnnt 
verba  in  tanto  luctu  ...  moriendi  causa. — 4  Post  reservassct  in  x  ^  additiir  pul- 
sus tamen  e  rostris  iti  comilio.  Verba  Subiit  lamen  vim  .  .  .  dcprcc.  venisset  in 
C  H  S  T,  Frunc.  Dresd.  et  ed.  pr.  oniittiintiir. — .5  Nauer.  Mainit.  Car. 
Stepii.  deprecandumque  mm  defectns  signo.  Lamb,  a  P.  R.  implorandam 
deprecandamque.     Turn,  pulsus  tamen  CHS  T,  Hervag.     '  Fortasse  tandem,' 

NOT^ 

aditn  a  Clodianis  proliiberettir  ;  nam  est,  quod  eo  coibant  comitiis  cnriatis, 

ante  bicem  agere  cum  populo  legibus  et  litinni  causa. 

fas  non  erat.  ^  Curiam]  Curia  Ronife  fuit  locus, 

'  Forum]  Forum   locus  et    piatea  nbi  senatus  cogebatnr;  qualis  curia 

fuit,   ubi    judicia   (lebant,  agebatur  Hoslilia.Pompeia,  et  Julia  fuit.    Cu- 

ciini  populo,  et  condones  habeban-  ria  vero  in  ninnicipiiset  coloniis  Incus 

tnr.  erat,  in  (|mo  consilium  piibliciini  lia- 

y  Coviiliutn]    Comitiuni    locus  fuit  bcbatur. 
fori    sacratior     in    I'ljucibus    Sacrae  *  Rostris]  Rostri,',  id   est,   e  8u<j» 

Viae  situs.     Comitium  autem  dictum  gestu  ante  curiam  Hostiliam  posito, 
Delph.  et  Var.  Clas.                    Cicero.  6  O  O 


2050  M.    TULLIUS    CICERO 

in  comitio  jacait,  scque  servonim  et  libertorum''  corpori- 
bus  obtexit,  vitamque  turn  ^  suam  noctis  et  fugae  praesidio, 
non  juris  judiciorumque  defendit.  77.  Meministis  turn, 
judices,  corporibus  civium  Tiberim  compleri,^  cloacas  "^ 
referciri,  e  foro  spongiis  effingi"^  sanguinem,  ut  omnes 
tantam  illam  copiam,  et  tarn  magnificum  apparatum,  non 
privatum,  aut  plebeium,  sed  patricium  et  praetorium  ^  esse 
arbitrarentur.  xxxvi.  Nihil,  neque^  ante  hoc  tempus, 
neque  hoc  ipso  turbulentissimo  die,  criminationis  esse  in 
Sextium.'°  Atqui  vis  in  foro  versata  est.  Certe:  quando 
enim  major?  Lapidationes  persaepe  vidimus:  non  ita 
sa2pe,  sed  nimium  tamen  saepe  gladios :  caedem  vero  tan- 
tam, tantos  acervos  corporum  exstructos,  nisi  forte  illo 
Cinnano  atque  Octaviano  *  die,  quis  unquam  in  foro  vidit  ? 
qua  ex  concertatione'   animorura?^     Nam  ex  pertinacia, 

"  Exprimi. 


ait  Orell.— 6  In  H  S  T  x,  Ven.  1483.  Jiiiit.  deest  tum.—7  C  et  Hervag. 
repleri.  In  x  deest.  Mox,  al.  refarciri.  In  C  H  S  T  x,  Franc.  Dresd.  et  ed. 
pr.  non  leguntur  verba  e  foro  ...  .  arhitrarentur. — 8  Edd.  nonnullae  ante 
LamI).  effundi. 

Cap.  xxxvi.  9  Nihil  neque  e  Ms.  dedernnt  Lamb.  Grnt.  Ern.  Scliutz. 
et  Orell.  Ceteri  Nihilque  neque.  Ern.  ronjecit  legend.  Nihil  ilaque,  aut 
simile  quid. — 10  Naug.  Lamb.  Grut.  criminamini  Sextium:  Abram.  ed.  cri- 
minandum  Sextium:  nonn<illi  ap.  Lamb,  criminationis  est  in  Sext.  Hervag.  et 
Cam.  omittnnt  esse,  unde  Orell.  nncis  inclusit.  Pro  criminationis,  Ern.  legi 
ma\\\\t  criminis.  Verba  ^<</Mi  fis  in /oro  nsque  ad  sanguine  saginantur  a.hhnnt 
a  C  H  S  T  X.  Franc.    Dresd.  et  ed.  pr.— 1    Lamb,  vidit,  sine  aliqua  cone. 

KOTJE 

unde    orationes   siias  liabebant  era-  gerebat.     Hie  enim  eos  gladiatores, 

tores.  qnos  in  funere  Marci  propinqni  siii 

''  Servorum  et   Ubertorumi  Suorum  daturus    erat,    P.  Clodio   fratri    suo 

libertonini  et  servorum,  qui    pro  co-  commodavit. 

mitii    foribns  pernoctarnnt,  corpori-  *  Cinnano  utque  Octaviano'^  Ab  illo 

bus,  Q.  Cicero  se  texit,  quia  gladios  die,  quo  Cinna  et  Cn.  Octavius  coss. 

ad  eum  defendendum  non  habebant.  inter  se  dissidentes,  magnam  civium 

<=  Cloacas]  Cloacae  meatus  subter-  stragem    ediderunt,    (de    quo    Vel- 

ranei  fnere,  qnibus  ad  Tiberim  aqua  leius,  lib.  n.)  nunquam  tanta  czedes 

corrivatur :  ex  earum  structura,  ait  facta  est. 

Dionysius  Halicarnassus  imperii  Ro-  ^  Qua  ex   concertatione    animorum'] 

inani  magnitudinem  judicari.  Affert  hie  causas  omnes  seditionnm  ; 

^  Patricium  et  pratorium]  Appium  vel  enim  oriuntur  iliae  ex  animorum 

Pnlchrum    notat,    qui    et    patriciae  concertationibus,  vel  ex  tribune  qui 

geutis  erat,  et   praeturam  eo   anno  contra  legem  intercedit,  vel  ex  ipso 


PRO  SEXTIO,  CAP.  36.  2051. 

aut  constantia  intercessoris,  oritur  saepe  seditio,  culpa  at- 
que  improbitatc  latoris,  commodo  aliquo  imperitis,  aut 
largitione  proposita :  oritur  ex  coucertatione  magistra- 
tuura:  oritur  sensim  ex  claraore  primum  ;  deinde  aliqua  dis- 
cessione "  ^  concionis :  vix,  sero  et  raro  ad  manus  perveni- 
tur :  nullo  vero  verbo  facto,^  nulla  concione  advocata, 
nulla  lege  recitata,  concitatain  ^  nocturnam  seditionem,  quis 
audivit?  78.  An  verisimile  est/  ut  civis  Romanus,  aut 
homo  liber  quisquam  cum  gladio  in  forum  descenderit  ante 
lucem,  ne  de  me  ferri  pateretur,  praeter  eos,  qui  ab  illo 
pestifero  ac  perdito  cive''  jampridem  reipublicae  sanguine 
saginantur  ?  Hie  jam  ^  de  ipso  accusatore '  quaero,  qui  P. 
Sextium  queritur  cum  multitudine^  in  tribunatu,  et  cum 
praesidio  magno  fuisse,  num  illo  die  fuerit.  Certe,  certe  ^ 
non  fuit.  Victa  igitur  est  causa  reipublicae,  et  victa,  non 
auspiciis,''  non  intercessione,^  non  sufFragiis ;  ■"  sed  vi,  ma- 
nu,  ferro  :  nam,  si  obnuntiasset  Fabricio  is  praetor,  qui  se 
servasse  de  coelo  ^  dixerat ;    accepisset  respublica"  pla- 

"  Dissensione. 


Orell.  conjecit  concilalione  legend. — 2  Orell.  siispicatiir  dissensione  legend. — 
3  Hervag.  nulla  lege,  tarn  concitala :  Lamb,  nulla  lege  promulgata,  concita- 
tam.  In  Mss.  nonnullis  et  edd.  ante  Grnt.  deest  recitata. — 4  Verba  An 
verisimile  est  Lambino  snspecta  erant. — 5  Saginabantur  Fantagathns,  et  Hie 
etiam  C  H  S  T  Xi  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — (i  Voces  cum  multitudine  in  Franc, 
et  ed.  pr.  desnnt. — 7  Certe  semel  tantuin  legitur  in  C  H  S  T  x,  et  edd.  ante 
Grut.     Verba  Victa  igitur  . ..  kesisset  absunt  a  C  H  S  T  X'~^  ^^  tribunus 

NOT/E 

legislators  qui  contra  intercessorem  novanus  accnsabat  Sextium  de  vi. 

snam  legem  tueri  viiit,  qnique  niulta  ''  Auspiciis']  Non  eniin   aliquis  ma- 

commoda  sperare  iniperitaa  muititu-  gistratns  renuntiavit  se  spectasse  de 

dini  jubet ;  vel  ex  concertatione  ma-  coelo,  aut  signum  aliquod  cceleste  ob- 

gistratuura,  vel  ex  clamore  qui  fit  a  servavisse,  quo  impediretur   ne  lex 

populo,  &c.  ferretnr  de  Ciceronis  reditu  :  nam  ob- 

e  Nullo  vero  verbo  facto,  Sfc.l  At  ni-  nuntiationibus  leges  impediebantur. 

Iiil  horum  factum  est;  nullam  enim  '  Non  infcrcessionel  Nullus  niagis- 

Fabricius    aut    Cispius    occasioneni  tratus  aut  tribunus  plcbis  iutercessit. 

piignse  aut  scditionis  dedernnt.  ■"  Non  suffragiis]    Nulla   sufiVagia 

''  Perdilo  cit'e]    Clodius  civis  crat  populi   contra  legem  illam  de  Cice- 

tam  perditus,  ut  seditinnibus  alere-  rone  fuernnt,  quibus  lex  antiquaba- 

tnr.  tur. 

*  Ipso  accusatore]  M.  Tulliua  Albi-  "  Accepisset  respublica]  Magnam  qni' 


2052  M.    TULLIUS    CICERO 

gam,  sed  earn,  quam  acceptam  gemere  posset :  9  si  inter- 
cessisset  collega  Fabricio,  laesisset  rempublicarn,  sed  reni- 
publicam  jure  laesisset.  Gladiatores  tu  novicios,"  pro  ex- 
pectata  a3dilitate  suppositos,  cum  sicariis'°  e  carcere  emis- 
sis  ante  lucem  immittas?  '  magistratus  teraplo  dejicias  ?  ^ 
caedem  raaximam  facias?  forum  purges  ?^5  et,  cum  om- 
nia vi  et  armis  egeris/  accuses  eum,  qui  se  praesidio  muni- 
erit,  non  ut  te  oppugnaret,  sed  ut  vitam  suam  posset  de- 
fendere  ?  ^ 

XXXVII.  79.  Atqui  ne  ex  eo  quidem  ^  tempore  id  egit 
Sextius,  ut  a  suis  munitus,  tuto  ^  in  foro  magistratura  ge- 
reret,  rempubiicam  administraret.  Itaque  fretus  sanctitate 
tribunatus/  cum  se  non  modo  contra  vim  et  ferrum,  sed 
etiam  contra  verba  ^  atque  interfationem  "i  legibus  sacratis' 

p  Vacues. 


plebis,  qui  servasse  de  ccelo  edd.  ante  Lamb,  is  praetor,  qui  se  servaturum  esse  de 
ccelo  Schiitz.  recepit  e  conjeciura  Ernesti. — 9  Schiitz.  e  coiijectiira  cnjnsdam 
ap.  Ursimim  edidit  g-emere,  no7i  qweri  possft. — 10  Gladiatores  tu  sjipponas  cum 
sicariis  C  H  S  T  x,  Franc.  Diesd.  et  edd.  ante  Hervag.— 1  Ante  lucem  in 
/oiuw  immi«rts  C  H  S  X.  Barb,  et  edd.  ante  Grnt.  cum  Orell.  sic  etiam  T, 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  nisi  quod  habeant  emittas.—2  C  H  S  T  x  et  edd. 
ante  Naug.  ejicias, — 3  Manutiiis  legi  niaUiit  spurces.  Schntz.  de  sententia 
Ernesti  nncis  inclusit  voces  forum  purges. — 4  C  T  omnia  vini  et  armis  egeris: 
X  oinnia  armis gesseris. — 5  In  T  desnnt  verba  posset  defendere. 

Cap.  XXXVII.  6  Pro  verbis  Atqui  ne  ex  eo  quidem  (qufe  in  T  x  desnnt)  C 
H  rp,  Dresd.  ed.  pr.  Ven.  1480.  Junt.  habcnt  Ex  eo  autem ;  S  et  edd.  yett. 
pleraeqne  Ex  eo.  In  Franc.  Ie{»itur  Ex  eo  temp,  autem  quid  egit  Sextius,  nisiut 
a  suis,  ^c.—7  C  tute.  Post  foro  Naug.  Cam.  Manut.  Gi«v.  Lall.  addunt  turn  ; 
X.  Franc.  Pal.  9.  Ms.  Vict.  edd.  Rom.  Ven.  niraque,  Grut.  tuo.  Gulielm. 
legi  maluit  tuto  in  foro  tamen  mag.  et  Garaton.  tuto  in  foro  suum  mag.  in 
Dresd.  omittuntur  verba  tuto  in  foro  turn  mag.  ger.  Ante  rempubiicam  CHS 
T  X)  Franc,  et  edd.  ante  Niiiig.  repetunt  verba  %it  a  suis  munitus. — 8  Voces 

NOTiE 

dem    plagam   accepisset   respublica,  pectabat,  comparasse. 
sed  non  tantam  quantam  accepit,cum  p  Sanctitate  tribunatus']  Sacrosancti 

vis  facta  est:  quia  obnuntiatione  et  babebantur  tribuui  plebis,  quos  vio- 

intercessioue,  quae  legitim*  sunt,  in  lare  uefas  fuit,  non  solum  ferro  et  vi, 

repnblica  allata  fuisset ;  at  nnnquam  sed  etiam  verbis  et  interfatione. 
vis  est  legitima.  <i  Interfationem  [intercessionem']  Le- 

"  Tu  novicios]  Novicii   gladiatores  gunt    alii  interfationem.     Fas   autem 

dicehantur,  qui  nondum  satis  erant  a  non  fuit  tribuno  plebis  loquenti  inter- 

lanistis  eruditi  :    hos  autem  fingebat  firi,  sen  interloqni. 
Clodius  se  pro  aedilitate,  quam  ex-  '  Legibus  sacratis]    Sacratae   leges 


PRO  SEXTio,  CAP.  37.  2053 

esse  arraatiim  putaret,  venit  in  templum  Castoris :  obnun- 
tiavit  consul!:^  cum  subito  9  maniis  ilia  Clodiana,  in  caede 
civium  saepe  jam  victrix,  exclamat,'°  incitatur,  invadit : 
inermem  atque  imparatum  tribiunim  alii  gladiis  adoriun- 
tur,  alii  fragmentis  septorum'  et  fustibus : '  a  quibus  hie, 
raultis  vuluedbus  acceptis,  ac  ^  debilitate  corpora  et  con- 
trucidato,  se  abjecit  exanimatus  :  neque  ulla  alia  re  ab  so 
mortem,  nisi  opinione  mortis"  depulit.^  Quera  cum  jacen- 
tem  et  concisum  +  plurimis  vulneribus  extremo  spiritu  ex- 
sanguem  et  confectum  viderent  ;  defatigatione  magis  et 
crrore,5  quam  raisericordia  et  modo,  aliquando  caedere 
destiterunt.  80.  Et  causam  dicit«'  Sextius  de  vi  ?  ^  Quid 
ita?  quia  vivit.  At  id  ^  non  sua  culpa:  plaga  una  ilia 
extrema  defuit ;  quse^  si  accessissel,  reliquum  spirituni 
exhausisset.    Accusa  Lentidium:"  non  percussit  locum :9y 


'/  Defendit  se. 


cum  se  non. ..verba  ahsunt  a  T.  Mux,  inlcrfectionem  Mss.  et  edd.  ante 
Juiii.  intercessiitnem  3 »nt.  Heivag.  JM<(f/rt<<o»fm  Lamb,  et  edd.  seqq.  e  con- 
jectiua  Tnniebi.  Hotoin.  legi  mdluit  insectationem,  aiit  aliud  quKlpiain  ejiis- 
iiiodi.  '  Sed  undenam  constat  rte  voc.  inlerfatio,  nisi  e  Quintil.  iv.  2.  50.? 
nbi  ad  lianc  conj.  Tiirnebiaiiam,  qiiani  niaxiuie  diibiani,  leciiirit  Spalding, 
lu  oiatioue  lain  f(Bde  corrnpta  inlerfecliunem  oiiri  poteiat  etiani  ex  voc. 
interpdlationem,  quod  vocab.  est  Tullianum.'  Orcll. — 9  i|/  suhita.—U)  C  S  T  x 
\f/.  Franc,  exdamaiiat. — 1  if*  et  eliam  fust.— 2  Ac  suspectnm  est  Garatono.— 
3  Ven.  1480.  Jnnt.  iY/>i(/(<.— 4  E.v-dem  edd.  amscissum.  Deinde,  S  T  x /)/«- 
ril/us.  Post  vulneribus  Franc,  aildit  acceplh.—ri  Margo  Crat.  et  Henr.  Stepli. 
tnag.  et  terrore.—6  x  devit<i.—7  \l  S  T  x  ^  El  id.—S  C  (]ui.~9  Pro  locum 
Veu.  1483.  habet  eum;  Junt.  ad  Utum.    Turn,  mukdicto  x  "•  maledicite  t|/.    Pro 

sunt,   quas    plebs   dicitiir   jurata  in  mitinin,   et  Canipns  Martins    septis 

Monte  Sacro  sancivisse;  vel,nt  Fes-  li<;neis,  ad  instar  cancellornm  clande- 

tiis  ait,   '  sacrat«   leges  dicebantnr,  bantnr. 

qnibiis  sancitnni  crat,  ut  si  qnis  ad-  u   ^jjj  opinione  ynortis]  Sextins  si- 

versns  cas  fecisset,  sacer  alicni  Deo*  mnlavit    se    inorlnnni,    nt    mortem 

mm  esset.'  evitaret,  quae  ei  a  Ciodianis  inferre- 

'  Consuli'\  Qnis  fuerit  ille  consul,  tnr. 

non    liquet:     neque    enini   credibile  "  Lentidium']  Lenfidius  mortem  in- 

est  Metcllo  aut  Lenttilo  obnuntiasse,  ferre  Sextio  voluit. 

ctini  uterque  pro  Cicerone  (staret;  nisi  y  Percnisit  locum]  Non   vulneravit 

fortasse  obnuntiaverit  aliqua  alia  de  Sextiuin    in    ea    parte    corporis,  nbi 

causa.  eum  ferire  oportebat,  ut  interficere- 

'  Fragmentis  septorum]  Forum,  co-  tur. 


2054  M.    TULLIUS    CICERO 

maledicito  Sabinio,  homini  Reatino/  cur  tam  •°  tempori 
exclaraarit  occisum.  Ipsum  vero  quid  accusas?  num  de- 
fuit  gladiis  ?  num  repugnavit  ?  '  Num,  ut  gladiatoribus  "" 
imperari  solet,  ferrum  non  recepit?  xxxviii.  An  haec 
ipsa  vis  est,  non  posse  emori  ?  an  ilia,  quod  tribunus  ple- 
bis  tern  plum**  cruentavit?  an,  quod,  cum  esset  ablatus, 
primumque  resipuisset,^  non  se  referri  jussit  ?  Ubi  est 
crimen,  quod  reprehenditis?  81.  Hie  quaero,  judices,  si 
illo  die  gens  ista  Clodia,'  *=  quod  facere  voluit,  effecisset ; 
si  P.  Sextius,  qui  pro  occiso  relictus  est,^  occisus  esset ; 
fuistisne  ad  arma  ituri?  fuistisne  vos  ad  patriura  ilium 
animum,  majorumque  virtutem  excitaturi  ?  fuistisne  ali- 
quando  rempublicam  a  funesto  latrone*^  repetituri  ?  ^  an 
etiam  tunc  quiesceretis,  cunctareraini,  timeretis,  cum  rem- 
publicam a  facinoTOsissimis  sicariis,  et  a  servis  esse  op- 
pressam  atque  occupatam*^  videretis?  [p.  21.]  Cujus  igi- 
tur  mortem  ulciscereraini,  siquidem  liberi  esse,  et  habere  ^ 


Sabinio,  quod  C  H  S  T  x.  et  edd.  ante  Hervag.  omitHint,  Naug.  et  Lamb, 
habent  Sahino  ;  nntis  Pal.  Salinio.  '  Pantagathus  ex  vestigiis  antiquae  sciip- 
tiirae  maledic  Titio  Sabino,  et  recte.  Ego  aiitem  pro  Tilio  mallem  Tilnrio.' 
Ursin. — 10  Pro  Imn  C  T  et  Franc,  liabent  tanto.  Deinde,  tempore  C  S  T  x, 
Franc.  Pall,  sex,  et  edd.  ante  Hervag.  temere  Vict.  Manut.  Hervag.  Lamb. 
Vid.  Nott.  Varr.  Deniqiie,  exclamaret  C  H  S  T  et  Franc. — 1  NonnuUae  edd. 
vett.  repudiavit. 

Cap.  xxxviii.  2  Recepisset  T:  resipisceret  ed.  1472.  Ven.  1480.  Jiint. 
resipisset  C  S  x  </',  Erf.  Gemb.  sex  Pall.  edd.  Rom.  Ven.  1483.  Aid.  Naug. 
Grut.  Grsev.  Oliv.  et  Orell. — 3  Clodiana  CHS  T  x.  Franc,  edd.  pleraeqne 
ante  Naiig.  cum  Orell.  qui  pro  gens  suspicatur  maniis  legend. — 4  H  S  x  non 
habent  est. — 5  H  erepturi. — G  '  Oppr.  atque  occupatam]  Habent  quidetn  istud 
plerique  Pall,  sed  nonus  praefert  occultam,  neque  secus  Gembl.  aut  Ms.  Vict. 
Gulielmius  conjicit  conculcutam  sive  occulcatam ;  quod  ultimum  non  displi- 

NOTyE 

^  Reatino]   Reate  oppidum   est  in  plum  sanguine  suo  cruentavit,  cum 

Sabinis,   cujus  origo   ad  Aborigines  se  furori   consuUs  opposuit,  et  ejus 

refertur.  jegi  intercessit. 

=*  Gladiatoribus]  Cum  gladiatores  in  «  Gens  ista  Clodia]    Appium  Cio- 

arena  populo  non  satisfecerant  pug-  dium  pungit,  ad  qnem  illi  gladiatores 

nando,  praebere  guttur,  ut  interfice-  pertinebant. 

rentur,    a  lanista,   eorum   magistro,  'i  Funesto  latrone]C\oiiUim  latronem 

jubebantur.  dicit,  quia  misere  rempublicam  op- 

•>  Templum]  Sextius  Castoris  tem-  primebat. 


PRO  SEXTio,  CAi'.  38.  2055 

rempublicam  cogitaretis  ;  de  ejus  virtute  viri  ^  quid  vos 
loqui,  quid  sentire,  quid  cogitare,  quid  judicare  oporteat, 
dubitandum^'  putatis  ?  82.  At  vero  illi  ipsi  panicidogj* 
quorum  eifraenatus  furor  alitur  impunitute  diuturna,  adeo 
vim  facinoris  sui  perhorruerant,  ut,  si  paulo  longior  opinio 
mortis  Sextii  fuisset,  Gracchum  ilium  ^  suum,  transferendi 
in  nos  '°  criminis  causa,  occidere  cogitarint.  Sensit  rusti- 
culus  ^  non  incautus,  (neque  enim  homines  nequam  '  tacere 
potuerunt)  suum  sanguinem  qua^ri  ad  restinguendam  invi- 
diam *  facinoris  Clodiani :  mulionicam  '  paenulam  ''  arripuit, 
cum  qua  primum  Romam  ad  comitia  ^  venerat :  messoria 
se  corbe^-  contexit.  Cum  quajrerent  alii  Nnmerium,^  alii 
Quintium,  gemini  nominis  ^  errore  servatus  est.  Atque 
hoc  scitis  omnes,^  usque  adeo  hominem  in  periculo  fuisse, 
quoad  scitum  sit^  Sextium  vivere :  quod  nisi  esset  patefac- 
tum  paulo  citius  quam  vellem,  non  illi  ^    quidem   morte 


cet.'  Grill. — 7  Lamb,  legi  mahiit  et  aliqumn  halt. — 8  Vivi  vir  doctns  in  inarg. 
erf.  Lamb.  ap.  Orell.  qui  id  recepit  ;  et  sic  legend,  conjecit  Bcier,  Fiagnim. 
Cic.  p.  61 — 9  C  H  S  X  jii'iicandum.  Mox,  x  ^  An  veiu.—\0  Franc,  vos. — 
1  In  H  S  T  X  'f'  deest  nequam.  Deinde,  Ern.  snspicai)atnr  potuerunt  legend. 
— 2  C  H  S  T  X  'I'  quarunt,  et  x  ad  restituendam  inrid. — 3  Mulioniam  Mss.  ple- 
riqiie  et  add.  ante  Lamb,  multoniam  C  S  x^  muUnrhim  Franc,  muttu  juin  T  : 
mullo  mea  \f/.  Tiim^plenulam  C  ^  :  penula  T.— 4  4*  corve. — 5  Numerum  S  x  6t 
Pall,  plerique:  Numenium  T  et  Pal.  9.  non  improbante  Grntero ;  Numeiutn 
ed.  pr.  '  Ciirn  Numcrius  sit  praenomen,  consenlancuni  erat  ut  pio  Quin- 
tium  legeretur  Quintum:  sed  infra  §,  94.  reciirrit  Nttmerius,  nominis,  non 
pra'nominis  loco.  Accedo  nunc  Grntero,  corrnptum  ntrobique  hoc  judicanti. 
Cf.  Weiske  Clar.  Vir.  Rpp.  p.  44.'  Orell.  in  Addend.- — G  »[/  Atque  hwc,  et  C 
satis  onmes.—7  C  H  S  T  x  et  edd.  ante  Hervag.  est.    Mox,  C  H  S  T  x.  Ven. 


NOTyE 

«  Parricida']  Parricida  bic  sumitur  '' il/it/ionica>np«nu/a»n]  PaMiula  mii- 

pro  eo  qui    voliiit  tribunuui  occidere,  lionica  vestis  est  ruslicana  arcendis 

quia    non  modo  sacrosanctus  est  ille  phiviis  idonea,  qua  muliones  nteban- 

magisiratus,  sed  etiam  pater  plebis.  tur. 

f  Gracchum  ilium]  Numerinm  Qnin-  '  Romam  ad  comitia]  Ignobilem  et 

tinm    intelligit,    quem    facete  Grac-  nisticum  bunc  Niimerium  fuisse  de- 

clium  appellabant ;  de  quo  supra,  ^  rlarat;  ntpote  qui  babitu  rustico  ve- 

72.  not.  uiebat  ad  comitia. 

8  6'en.si<  »«ii(Jcuius]  Numerius  rusti-  "^  Gemini  nominis]   Pra-nonieu  Nii- 

ciilus  dicitur,  quia  incognitus  sc  ex  mcrii  nomeii  appellat. 


Gracciiorum  faniilia  jactitabat. 


2056  M.    TULLIUS    CICKRO 

mercenarii '  sui  transferre  potuissent  invidiam  in  quos  9 
putabant,  sed  acerbissiini  sceleris "'  infamiam  grato'°.  quo- 
dam  scelere"  minuissent.'  83.  Ac,  si  tunc  P.  Sextius, 
judices,  in  templo  Castoris  aniraam,  quam  vix  retiauit,  edi- 
disset ;  '^  non  dubito,  quin,  si  raodo  esset  in  republica  sena- 
tus,  si  majestas  populi  Romani  revixisset,  aliquando  sta- 
tua^  °  huic,  ob  rempublicam  interfecto,  in  foro  statueretur. 
Nee  vero  illorum  quisquam,  quos  a  majoribus  nostris,  mor- 
te  obita,  positos  in  illo  loco,  atque  in  rostris  collocatos 
videtis,'  esset  P.  Sextio  aut  acerbitate  mortis,  aut  animo  in 
rempublicam '^  praeponendus  :  qui,  cum  causam  civis  cala- 
mitosi,  causam  ^  amici,  causam  bene  de  republica  meriti,*^ 
causam  senatus,^  causam  Italiae,  causam  reipublicae  sus- 
cepisset ;  cumque  auspiciis  religionique  parens  obnuntia- 
ret,  quod  senserat ;  ^  luce,  palam,  a  nefariis  pestibus  ^  in 
Deorum  hominumque  conspectu  esset  occisus,  sanctissimo 
in  templo,  sanctissima  in  causa,  sanctissimo  in  magistratu.'^ 
Ejus  igitur  vitam  quisquam  9  spoliandam  ornamentis  esse 
dicet,  cujus  mortem  ornandam  monumento  sempiterno  pu- 
taretis  ? 

*"  Reddidisset. 


1-183.  Jnnt.  Lamb,  tjuod  tii  esset. — 8  C  H  T  x  "^  nonnulli. — 9  H  invidia,  et  ^ 
in  quod. — 10  C  gracco. —  1  C  meminissent :  H  lenissent :  T  munivissent. — 2  x 
slatuam, — 3  Videtis  non  est  \n  H. — 4  C  H  in  reip.  animo:  Hervag.  in  remp. 
animo. — 5  %  "O"  liabet  causam. — 6  C  T  causam  bene  reip.  mer.  Franc,  et  ed. 
pr.  causam  reip.  mer.  Turn,  T  x>  Franc.  Uresd.  et  ed.  pr.  causam  senatoris. 
Ve!  ba  causam  sen,,  causam  Italice,  causam  reip.  in  C  et  H  desunt.  In  T  verba 
causam  reipuldiccE  \.3in{y\m  omittuntur. — 7  In  x '^g''"!' *"*'^^/'' '  causam  auspi- 
ciis religionique  obnuntiasset,  quod  sens.  Pautagathus  correxit  renunliaret,  quod 
servarat. — 8  C  lestibus. — 9  C  H  x  quisnam. 

NOTvE 

'  Mercenarii]    Mercenarium  vocat  in  foro  prope  rostra  ponerentur. 
Numeriiini,  quia  a  Ciodio  corrnptus         p  Causam  senalus]  Senatus  causa, 

ad  suam  faclionem  venerat.  Itaiise,  et  reipublicae  cum  Ciceronis 

"    Acerhissimi    sceleris]     Inleiligit  reditu  conjungebatur;  quia  senatus, 

scelus  de  morte  Sextii.  cum  tota  Italia,  et  bonis   omnibus, 

"  Grata  scelere}  Id  est,  morte  Nu  Ciceronis  reditum  optabat. 
merii    Quintii,   qui    tribunus    plebis  i  Sanctissimo  in  magistratu]  Tribu- 

crat.  natus  sacrosanctus  erat,  neque  im- 

"  Statua']  Mos  fuit,  ut  qui  pro  re-  pune   a    quoquam    violari   debebant 

publica  mortem  obierant,  iis  statuae  tribuni. 


PRO  SRXTio,  CAP.  39.  2057 

XXXIX.  84.  Homines,  inquit/  emisti,  coegisti,  parasti. 
Quid  uti  faceret  ? '  senatum  obsideret  ?  cives  indemnatos  ^ 
expelleret? '°  bona  diriperet  ?  aedes  incenderet?  tecta  dis- 
turbaret?  terapla  Deorum  '  immortalium  inflammaret  ?  tri- 
bunos  plebis  "  ferro  e  rostris  '  expelleret  ?  provincias,  quas 
vellet/ quibus  vellet,  venderet?  reges  appellaret?  '  rerum 
capitalium  ^  condemnatos  in  liberas  civitates  per  legatos 
nostros  reduceret  ?  ^  principem  civitatis^  ferro  obsessum 
teneret?  ha?c  ut  efRcere  posset,  quae  fieri,  nisi  armis  op- 
pressa'  republica,  nullo  modo  puterant,  idcirco,  credo, 
raanum  sibi  P.  Sextius  et  copias+  comparavit.  At  non- 
dum  erat  maturum :  nondum  res  ipsa^^  ad  ejusmodi  praesi- 
dia  viros  bonos  compellebat :  pulsi  nos  craraus,  non  ora- 
nino  ista  raanu  sola,  sed  tamen  non  sine  ista  :  vos  taciti 
mfsrebatis.^  85.  Captum  erat  forum  anno  superiore,*"  aide 
Castoris,  tanquam  arce  aliqua,  a  fugitivis  occnpata :  sile- 
batur :  omnia  hominum,  cum  egestate,?  turn  audacia  per- 

♦  Ad  quid  faciendum? 


Cap.  XXXIX.  10  Cives  in  domos  exp.  Franc,  cives  indomitos  exp.  Dresd. 
Deinde,  Franc,  tona  (iJssi/)rtJ-ef. —  1  C  foro  et  rostris. — 2  Pro  verbis  in  liberas 
civitates  per  leg.  nostros  reilucerel,  ((|iia'  absuiit  a  C  S  T  x>  Franc.  Dresd.  et 
e<J.  pr.)  ill  H  tantuiii  legilur  restilueret. — 3  H  obsessa. — 4  x  c<  sibi  copias. 
— 5  Hervag.  durn  res  ipsa.  In  C  II  S  T  %>  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  Med. 
Ascens.  Crat.  oiiiittiintur  verba  at  nondum  erat  viaturum  . ,  .  mentio  nulia. — 
C  Mirabamini  Argentor.  1.543.  Mich.  Briiti  Flaneiana  1585.  Lamb.  Godofre- 
dus  :  mcerebamini  Hervag.  Naiig.  Maiiiit.  Car.  Stepli.  Griit.    mercbamini  Mss. 

NOTiE 

■"  Homines,  inquit']    Objectio   Albi-  Macedonian!    Pisoni    dedit,  Syriam 

novdni,  et  occupatio,qiiaiii  solvit  iro-  Gabinio. 
nia,  et  exornat.  >  Reges  appeUaret]  Clodius  Brogi- 

*  Cives  indemnatos]  Ciceronem  in-  tarnni  regeiii  appellari  voluit  a  po- 

deniiiattiQi  expulit  Clodius  sine   ullo  pulu. 
judicio.  ''■    lierum  capitalium]    Exules   con- 

<■  Templa  Deorum]  Clodius  tcmplum  deninatos  Byzantium  rediicit  Clodius. 
Nymphariini  incendit.  »  Principem  civitulis]  Ponipeiuin  in- 

"  Tribunes  plebis]  Cum  factiis  est  dicat,  quern  per  sicariuin  voluit  occi- 

impetiis    in    Fabricium   et    Cispinm,  dere  :  unde  postea  caruit  foro. 
tribuni  plebis  venientem  in  forum  vi  ^  Anno  superinre]  Coss.  Lentulo  et 

dc|)nleriint.  Metello,  vin  kal.  Feb.  nam  turn  Milo 

^   Provincias    quas    vellet]   Clodius  et  Serranus  tribuni  fuernnt. 


2058  M.   TULLIUS    CICERO 

ditorum,  clamore,  concursu,  vi,  manu  gerebantur :  perfe- 
rebatis.^  Magistratus  templis  pellebantur  :""  alii  omnino 
aditu  ac  foro  prohibebantur  t*^  nemo  resistebat.  Gladia- 
tores  ex  praetoris^  comitatu,  comprehensi,  in  senatum  in- 
troducti,  confess],  in  vincula  conjecti  a  Milone,  emissi  9  a 
Serrano  :  ^  mentio  nulla.  Forum  '°  corporibus  civium  Ro- 
manorum  constratum  ca;de  nocturna.  Non  modo  nulla 
nova  quaestio,^  sed  etiam  Vetera  judicia''  sublata.  Tribu- 
num  plebis'  plus  vlginti  vulneribus  acceptis  jacentem  mo- 
ribundumque  vidistis:  alterius  tribuni ""  plebis,  divini '  ho- 
minis,  (dicam  enim  quod  sentio,  et  quod  mecum  sentiuut 
omnes)  divini,  insigni  quadam,  inaudita,  nova  magnitu- 
dine  animi,  gravitate,  fide  prfiediti,  donms  est  oppugnata  * 
ferro,  facibus,  exercitu  Clodiano.  xl.  86.  Et  tu  hoc  loco 
laudas  Milonem,'  et  jure  laudas :  quern  enim  unquam  vi- 
rum  tarn  immortali  virtute '  vidimus?  qui,  nullo  praeraio 
proposito,  praeter  hoc,  quod  jam  contritum ""  et  contemtum 


ap.  Lamb. — 7  Schutz.  turn  eg. — 8  Hervag.  Cam.  Manut.  Lamb,  ferehatis. — 
9  Edd.  ante  Grut.  missi. — 10  C  H  S  T  x  Cum  forum:  Franc.  Dresd.  et  edd. 
vett.  nonniillde  At  cum  forum.  Mox,  C  H  S  T  x  Rom.  esset  constr. — 1  Ven. 
1483.  Junt.  Hervag.  divina.  In  Franc,  quod  mecum  seniiunt  omnes  boni,  msigni 
quadam. — 2  Franc,  expugnala. 

NOT/E 

<=  Magistratus  pellebantur']    De  Fa-  vim  publicam  armatis  hominibns  fe- 

Lricio  superiiis  dictum  est  ^  75.  cissent :    sed    ha;c    lex    sublata   est, 

'^  Prohibebantur]    M.  Cispins,   cum  cum  Metelliis  Nepos  consul,    Appins 

veniret  in  forum,  depulsns  est.  Ciudius    praetor,    Serranus    tribunus 

^  Ex  pnetoris]  Appius  Clodius  gla-  plebis,  edictum  proposuernnt,  neClo- 

diatores  comparaverat  ad  funusMar-  dius,  de  vi  accusatus  a  Milone,   reus 

ci  consanguine!.  adesset,  aut  de  ipso  qnaereretnr. 

''  Emissi  a  Serranol  Cum  gladialo-  '  Tribunum  plebis]  Sextium  niultis 

res  in  vincula  conjecti  essent  a  Mi-  afFectum  vulneribus,  quasi  mortuum 

lone,  liberati  sunt  a  Serrano.  reiiquerunt. 

s  Nova  qucrslio]  Cum  propter  ca-  ^  Alterius  tribuni]   Milonis   donius 

sum    aliquem    insignem,  qnalis    tum  oppugnata  est  a  Clodianis. 

fuit,  queestio  acciderat,  solebat  f'erri  '  Laudas  Milonem'\  Alloqiiilur  Albi- 

ad    populum,  ut  certns  ejus   crimi-  novanum,  qui  Sextium  accnsabat. 

nis   quaesitor  extra  ordinem  creare-  ™  Jam  contritum]  Hoc  dicit,  quia 

tur.  nemo  judicium  bonum  tanti  facit,  ut 

h     Vetera    judicia]     Lege    Plautia  boc  ad   recte  agendum  praemio  du- 

qusestio  constituta  est  contra  eos  qui  catur. 


PRO  SEXTIO,   CAP.   40.  2059 

putatur,  judicium  bonorum,  omnia  pericula,  summos  la- 
bores,  gravissimas  contentiones  iiiimicitiasque  suscepit? 
[p.  22.]  qui  mihi  unus  ex  omnibus  civibus  videtur  re  do- 
cuisse,  non  verbis,  quid  oporteret+  a  praistantissimis  viris 
in  republica  fieri,  et  quid  necesse  esset :  ^  oportere  horai- 
num  audacium,^  °  eversorum  reipublicas  sceleri,  legibus  et 
judiciis  resistere.  Si  leges  non  valerent,  judicia  7  non  es- 
sent;  si  respublica  vi,  consensuque  audacium,  armis  op- 
pressa  teneretur;  praesidio  et  copiis  defendi  vitam  et  liber- 
tatem  necesse  esse.  Hoc  sentire,  prudentia)  est :  facere, 
fortitudinis :  et  ^  sentire  vero,  et  facere,  perfectee  cumula- 
taeque  virtutis.  87.  Adiit  ad'  rempublicara  tribunus  ple- 
bis,  Milo:  de  cujus  laude  plura  dicam,  non  quo  aut  ipse 
haec  dici,  quam  existimari  malit,  aut  ego  hunc  laudis  fruc- 
tum  prpesenti  libenter  impertiam,?  prtesertim  cum  verbis 
consequi  non  possim:'°  sed  quod  existimo,  si  Milonis 
causam  accusatoris  voce  collaudatam  probaro,  vos  in  hoc 
crimine  parem  Sextii  causam  existimaturos.  Adiit  igitur 
T.  Annius  ad  causam  reipublica?,  sic  ut  civem  patriae  re- 
cuperare  vellet  ereptum.  Simplex'  causa,°  constans  ratio, 
plena  consensionis  omnium,  plena  concordiae.  Collegas 
adjutoresi'  habebat;  consulis  alterius  suramum  studium,'' 

'  Amplexus  est. 


Cap.  XI,.  3  Post  vii-tute  T  et  edd.  ante  Grnt.  addnnt  praditum, — 4  Quid 
oporteat  Barb.  Ven.  1480.  Junt.  et  quid  oporleret  Car.  Slepli.  et  Lamb.  Turn, 
a  prixslantibus  viris  Franc.  Barb.  Car.  Steph.  Lamb,  et  Orell. — 5  ip  ant  quid 
nee.  esset, — 6  H  \p  nudaciam.  Mox,  sccleribus  C  H  S  T,  Franc.  Dresd.  et  edd. 
ante  Naiig.  cum  Graev.  Lall.  et  Orell. — 7  Lamb,  sijiid. — 8  C  H  S  T  et  ed. 
Hervag.  cum  Graev.  omittnnt  copulam  ante  sentire, — 9  In  T  impnrtiar :  x  iw 
palriam. — 10  C  S  x/'o.mmw.— I  Edd.  vett.  stent  civem  putria  reciiperare  te  veUe, 
te  remp.  turn  simplex,  Sfc.  INIaniit.  conjecit  sic  ul  civem  patrice  recuperare  vel- 
let, reipub,  civem.     Simplex,  ^-c.     Rohortelliis  Emend.  I.  ii.  correxit  sic,  ut 

NOT^ 

u  Oportere  hominum  audacium'\  Pla-  viret. 

tonis  praecepta  de  repiil)lica  profort.  ''  Collegas  adjuiores']  Exceptis  Ser- 

"^  Simplex  causal  Simplex  causa  di-  rano  et  Quintio,  Sextius  rediius  Ci- 

citur,  quae  unam  tantum  complecti-  ceronis  onines  collegas  suos  adjuto- 

tiir  actionem  :  sic  id  niuim  spcctabat  habebat. 

Milo,  ut  reipublicae  commodis  inser-  i  Alterius  summum  sludxum'\  P.  Len* 


2060  M.    TULLIUS    CICERO 

tilterius  animus""  paene  placatus.  De  proetoribus  unus  alie- 
nus  :  =  senatus  incredibilis  voluntas  :  equitum  Romanorum 
animi  ad  causam  excitati,  erecta  Italia.  Duo  soli  erant 
emti  ad  impediendum  :  qui  si,  homines  despecti  et  con- 
temti,  tantam  rem  sustinere  non  potuissent;  se  causam, 
quam  susceperat,  nullo  labore  peracturum  videbat.  Age- 
bat  auctoritate,*  agebat  consilio,  agebat  per  sumrauro  or- 
dinem,"  agebat  exeraplo  bonorum  et  fortium^  civium:  quid 
republica,  quid  se  dignum  esset,  quis  ipse  esset,'  quid 
sperare,  quid  majoribus  suis"  reddere  deberet,  diligentis- 
sime  cogitarat.+  xli.  88.  Huic  gravitati  hominis,  videbat 
ille  gladiator/  se,  si  moribus  ageret/  parem  esse  non  pos- 
se :  ad  ferrum,  ad  faces,  ad  quotidianam  caedem,  incendia, 
rapinas,  se  cum  exercitu  suo  contulit:  domum  oppugnare, 
itineribus  occurrere,  vi  lacessere,  et  terrere  coepit.  Non 
raovit  hominem  *  summa  gravitate,  summaque  constantia  ; 
sed  quanquam  dolor  animi,  innata  libertas,  promta  excel- 
lensque  virtus,  fortissimum  virum  hortabantur,^  vi  vim  ob- 


civem  palria:  recuperure  vellet.  Reipublicw  turn  simplex,  Sfc.  Verba  Adiit  igi- 
tur  T.  Annius  .  . .  in  reip.  pericido  pertimesceret  absiiiit  a  C  H  S  T  x>  Franc. 
Dresd.  ed.  pr.  Mediol.  Ascens.  Crat. — 2  Jiinl.  Naiig.  Lamb,  et  Orell.  bon.  ac 
fort.  —  d  Quis  etiain  ipse  esset  Mss.  paiici,  ed.  1472.  Yen.  1480.  Junt.  Grsev. 
quis  ipse  posset  al. — 4  Edd.  ante  Grut.  cum  Orell.  cogitabat  ;  Grut.  tacite,  et 
edd.  seqq.  cogitarat. 

NOT/E 

tub  studiiim  summum  fuit  in  Milo-  premns  fuit. 

iiem.  ''  Majoribus  sals']  Putant  aUqiii  An* 

'   Alterius    animus']    Q.    Metelliim  niorum  gentem  e  Latio,  ex  L.  Aiinio 

Nepoteiii  indicat,  qui,  licet  cum  Ci-  Setino,  Latiiiorum  prjetore,  descen- 

cerone  rediisset  in  gratiara,  nolebat  disse. 

Clodiuin   fratrem    siium    accusari    a  y    Ille   gladiator]    Ciodius    dicitur 

Milone.  gladiator,  quia  iis  usus  erat  ad  cae- 

«    Unus  alienus]    Appius   Ciodius,  deni  patrandani  in  foro. 

frater  Pub.  Clodii,  alienus  erat  a  Mi-  ^  Si  moribus  ageret]  Agere  moribus, 

lone.  est,  legibus  more  institutoque  civita- 

'  Agebat  atictoritate]  In  iis  est  auc-  lis  agere. 

toritas,  quorum  extant  in  rempubli-  ^  Movit  hominem]  Milo,  vir  gravis, 

earn  nierita.  nioveri  non  potuit  minis  et  terroribus 

"  Per  summum   ordinem]  Senatum  Clodii. 
intelligif,   qui  omnium  ordinum  8U- 


PRO    SEXTIO,    CAP.    41.  2001 

latam,  praesertini  saepius,  ut  frangeret  et  refufaret ;  taiita 
moderatio  fuit  hominis,*^  tantiim  consilium,  ut  contineret 
dolorem,  neque  eadem  se  re  ulcisceretur,  qua  esset  laces- 
situs  ;  sed  ilium,  tot  jam  funeribus  7  reipublicae  exultantem 
ac  tripudiantem,  legum,  si  posset,  laqueis  constringeret. 
89.  Descendit  ad  accusandum.''  Quis  unquam  tam  pro- 
prie  reipublicai  causa  ;  ^  nullis  inimicitiis,  nullis  pra^miis, 
nulla  hominum  postulatione,  aut  etiam  opinione,  id  un- 
quam esse  facturum  ?  9  Fracti  erant  animi  hominis  :  hoc 
enim  accusante  pristini  illius  sui  judicii*=  turpitudinem  de- 
sperabat.  Ecce  tibi  consul,  praetor,  tribunus  plebis,  nova 
novi  generis  edicta  proponunt :  Ne  reus  adsit,''  ne  citetur, 
ne  quaeratur,  ne  mentionem  omnino  cuiquara  judicum  aut 
judiciorum  facere  liceat.  Quid  ageret  vir  ad  virtutem, 
dignitatem,  gloriam  natus,  vi  sceleratorum  hominum  corro- 
borata,  legibus  judiciisque  sublatis  ?  Cervices  tribunus 
plebis  privato  ;  praestantissimus  vir  profligatissimo  homini 
daret?  an  causam  susceptam  affligeret?'°  an  se  domi 
contineret?  Et  vinci  turpe  putavit,  et  deterreri.  Etiam 
e  republica  credidit,  ut,  quoniam  '  sibi  in  ilium  legibus 
uti  non  liceret,  illius  vim  neque  in  suo,  neque  in  reipub- 


Cap.  XLt.  5  Car.  Stepli.  Nang.  Cam.  hortahatur. — 6  Post  Jwminis  Limf). 
addit  tamen.~l  Edd.  ante  Aid.  cum  Orell.  tot  jam  in  fun. — 8  Vict.  Lamb. 
Mannt.  Quis  unq.  tam  pruprie?  re ip.  causa,  S(c.  Grut.  Quis  vnq.  tam  prnprice 
reip.  causa?  !fc.  Vid.  Nott.  Varr.— 9  M^.  Ci\r.  Ste\A\. fact,  speravit. — 10  Em. 
siispicabatiir  rtmi«tret  legend. — 1  Deterreri  etiam*  eripi  rejecit,  Jit  quoniam, 
^•c.  edd.  ante  Lamb,  qui  dedit  deterreri.     Esse  jam  e  re  p.  credidit,  quoniam, 

NOTjE 

^  Descendit  ad   accusandum}    Milo  lone   Clodinm,  quod   nondiim   cre.tti 

venit  in  foriini  ad  accusandiim  Clo-  qiieestores  essent,  per  qnos  judicum 

dium  de  vi.  sortitionem  fieri  oportebat :  prajtori 

<=  Pristini  illius  sui  judicii'\  Clodius  vero  consul  eilixerat,   ne  ullum  judi- 

vocatus  fnerat  in  judicium,  quod  sa-  cium  fieret  antequam   sorte  judices 

era  Bona;  Dea;  poUuisset ;  sed  cor-  deligcrentur.     Quaestores  vero  rrea- 

ruptis  judicibtis  pecunia,  vim  legum  ri  non   potcrant,  nisi  prius  a^diiicia 

ac  judicii  evitavit.  comitia  baberentur,  in   quibus  anlilJH 

J  Ne  reusadsit,lfc.'\  Dio  sciibit,  in  P,  Clodius  creandus  erat. 
judicium  non  adductum  fuisse  a  Mi- 


2062  M.   TULLIUS   CICERO 

licae  periculo  pertiraesceret.*  xlii.  90.  Quomodo  '  igitur 
hoc  in  genere  praesidii  compaiati  accusas  Sextium,  cum 
idem  laudes  Milonem  ?  An,  qui  sua  tecta  defendit ;  qui^ 
ab  aris,  focis,*  ferruru  flammamque  depellit;  qui  sibi  liccre 
vult  tuto  esse  in  foro,  in  templo/  in  curia  ;  qui  vitas  prae- 
sidium  ^  comparat ;  qui  vulneiibus,  quae  cernit  quotidie 
toto  corpora,  movetur/  ut  aliquo  praesidio  caput,  et  cer- 
vices, et  jugulum,7  ac  latera  tutetur,  hunc  de  vi  accusan- 
dura  putas  ?  91.  Quis  enim  vestruni,s  judices,  ignorat, 
ila  naturam  rerum  tulisse,^  ut  quodam  tempore  homines, 
nondum  neque  natural!  neque  civili  jure  descripto,  fusi 
per  agros  ac  dispersi  vagarentur,  tantumque  haberent,9 
quantum  manu  ac  viribus  per  caedem  ac  vulnera  aut  eri- 
pere  aut  retinere  potuissent?  Qui  igitur  prirai  ^  virtute  et 
consilio  praestanti  extiterunt,  ii,  perspecto'°  genere  huraa- 
nae  docilitatis  atque  ingenii,  dissipates'  unum  in  locum 
congregarunt,  eosque  ex  feritate  ilia  *  ad  justitiam  atque 
mansuetudinem  transduxerunt.  Turn  res,  ad  communem 
utilitatem,  quas  publicas  appellaraus,  turn  conventicula 
hominum,  quae  postea  civitates  nominates  sunt,'  tum  do- 
raicilia  conjuncta,  quas  urbes  dicimus,  invento  et  divino  et 


8fc,    Ceteri  ut  Ern.,  e  conjectnra  Lambini.— 2  Lamb,  pertimescere. 

Cap.  xlii.  3  T  Quo,  In  C  H  S  T  x  deest  igitur.  Deinde,  in  hoc  gen. 
Jiint.  Hervag.  Lamb. — 4  H  quia.  Tum,  Graev.  e  Franc,  recepit  focisque. 
Panlo  post,  C  et  Franc,  depulit. — 5  Qui  jure  prces.  H  S  T  x.  Franc,  et  edd. 
ante  Junt.  jure  pr^ssid.,  omisso  gui,  Lall.  vitce  prcesid.OTeW.  qui  vita  pr^sid. 
ceteri.— 6  C  H  S  x>  edd.  Rom.  Ven.  1483.  Junt.  Hervag.  Naug.  Lamb.  Lall. 
et  Orell.  monetur. — 7  x  J"?*""' — 8  C  nat.  eorum  tul. — 9  4*  tantum  hab. — 10  C  H 
S  T  hi  persp.  Orell.  conjecit  legend,  ii  perspecto  toto  genere,  ^c. — 1  Pal.  9. 
disputalos :  Gembl.  disparates. — 2  T  ex  ferocitate  ilia.  Mox,  mansuetudinem- 
que  transtulerunt  Franc.  Transtulerunt  quoque  habent  H  S  T  x  'P-  Deinde, 
res  comm.  util.  C  H  S  x  ^t  al.  res  comni.  util.  continentes  Med.  Aid.  res  ad 
comm,  util.  continentes  Hervag.  Naug.  Cam.    res  ad  comm,  util,  pertinentes 

NOT/E 

«  Ab  aris,  fads']  In  his  aris  et  fo-  s  Quia  enim  vestrum"]  Digressio  ele- 

cis  sacra  sua  domeatica  Diis  Laribns  gans  de  vi,  de  injuria  et  jure,  ac  de 

faciebant.  ipsajuris  origine. 

f  In  templo']  In  templo,  id  est,  ros-  h  Qui  igitur  primi]  Primus  omnium 

tris  et  comitio,  quae   loca   religiosa  dicitur  Cain  civitatem  aedificasse,  ut 

liabebantur.  ex  Genes,  cap.  4.  coliigitur. 


PRO   SEXTIO,  CAP.  43.  2063 

humano  jnre,'^  moenibiis  sepserunt.  92.  Atque  inter  banc 
vitam  perpolitam  hunianitate,  et  illam  imraanera,  nihil  tarn 
interest,  quara  jus  atque  vis.'  Horum  utro"  uti  nolimus* 
altero  est  utendum.  Vim  volumus  ^  exstingui  ?  jus  valeat 
necesse  est,  id  est,  judicia,  quibus  omne  jus  continetur. 
Judicia  displicent,  aut  nulla  sunt  ?  Vis  dominetur  necesse 
est.  Haec7  vident  omnes :  Milo  et  vidit,  et  fecit,  ut  jus 
experiretur,'  vim  depelleret.  Altero  uti  voluit,  ut  virtus 
audaciam  vinceret :  altero  usus  necessario  ^  est,  ne  virtus 
ab  audacia  vinceretur.  Eademque  ratio  9  fuit  P.  Sextii, 
si  minus  in  accusando,  (neque  enim  per  omnes  fuit  idem 
necesse  fieri  ■°)  at  certe  in  necessitate  defendendae '  salutis 
suae,  praesidioque  contra  vim  et  manum  comparando.^ 

XLiii.  93.  O  Dii  immortales !  quemnam  ostenditis^  exi- 
tum  nobis  ?  quam  spem  reipublicae  datis  1  quotusquisque 
iuvenietur  tanta  virtute  vir,  qui  optimam  quamque  causam 
reipublicae  amplectatur  1  qui  bonis  viris  deserviat  1  "^  qui 
solidam  laudem  veramque '  quaerat?  cum  sciat,  duo  ilia 
reipublicae  paene  fata,^  Gabinium  et  Pisonem,  alterum  hau- 

»  Uno.  *  Serviat.  v  Duos  illos  fatales. 


Lamb. — 3  Sex  Oxonn.  Msa.  et  edd.  ante  Nang.  nominaveruyit. — 4  Nang- 
Lamb,  et  div.  jure  et  hum.  Turn,  S  T  scripscrunt. — 5  <J/  nildl  tamen  int.,  quam 
vis  etjus.  Mox,  C  H  S  x  nolumus:  T  voluimus.  In  ed.  Hervag.  uti  volumus, 
altero  est  carendum. — G  C  nolumus.  In  0  H  S  T  deest  t'a/e«<. — 7  Vcn.  1480. 
Junt.  Lamb.  Hoc. — 8  ij/  necessaries.  C  non  habot  est. — 9  Pantagatbiis  snspi- 
cabatnr  legend.  F.adem  quoque  ratio. — 10  Nang.  Lamb,  et  Orell.  ^m  necesse. 
Turn,  Lamb,  ac  certe :  C  S  x  "'  certe. — 1  H  S  x  et  Hervag.  d>/ensionis. — 2  In 
C  H  S  T  X  "I*  Franc.  Diesd.  et  ed.  pr.  legitnr,  manuin  cotuparalo  (Franc. 
Dresd.  parato).  Nam  quid  ageret  vir  iid  dignitatem  et  gloriam  natus  ?  Agebat 
auctoritate ;  agebat  consilio  (verba  j4g".  auct.,  ag.  cons,  in  T  desunt) ;  agebat  per 
summum  ordinem  ;  agebat  consilio  (x  "f.  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  exemplo :)  bono- 
rum  ac  fortium  civium:  quid  remp.  (H,  Franc.  Dresd.  ed.  pr.  rep.  S  x  ''•  P-) 
quid  se  dignum  esset  (S  esse),  quid  (H  S  x  4' '/'««)  ^*s<^  'Z**^  posset  (Franc.  Dresd. 
ed.  pr.  quid  etiam  ipse  esset  ;  T  quid  de  rep.  quid  dignum  esset),  quid  spe- 
rare,  quid  majoribus  suis  reddere  debcret  diligentissime  cogitabat. 

Cap.  xmii.  3  C  H  S  x  'f',  Rom.  Ven.  1483.  quern  jam  oslcnd.  In  Dresd. 
omittuntnr  verba  quemnam  oslend.  . . .  laudem  veramque  qutcrat. — 4  C  x  "I*  cser- 
viat. — 5  Grjev.  tacite  edidit  solidam  veramque  laudem.     Verba  cum  sciat  duo 

NOTiE 

'  Jus  experiretur']  Is  experiri  jns  niam  judiciornm  incertus  est  exitus. 
dicitur,  qui  in  judicium  vocat,  quo- 


2064  M.    TULLIUS    CICERO 

rire  ^  quotidie  ex  pacatissimis  atque  opulentissirais  Syriae 
gazis  innumerabile  pondus  auri?  bellum  inferrequiescenti- 
bus,  ut  eorum  veteres  illibatasque  divitias*  in  profundissi- 
mum  libidinum  suarum  gurgitem  profundat  ?  villam  aedifi- 
care  in  oculis  omnium  tantam,  tugurinm  ut  jam  videatur 
esse  ilia  villa,  quam  ipse  tribunus  plebis  pictam  olim  '  in 
concionibus  explicabat,  quo  fortissimum  ac  summum  ci- 
vem  in  invidiam  homo  castus,"  ac  non  cupidus  vocaret? 
94.  alterum  Thracibus "'  ac  Dardanis "  primura  pacem 
maxinia  pecunia  vendidisse?  deinde,  ut  illi  pecuniam  con- 
ficere  possent,  vexandam  his  Macedoniam  et  spoliandara 
tradidisse  ?  eundemque  bona  creditorura,"  civium  Roroa- 
norum,  cum  debitoribus  Grsecis  divisisse  ?  cogere  pecunias 
maximas  a  Dyrrachinis,  p  spoliare  Thessalos,  ^  certara 
Achaeis^  in  annos  singulos  pecuniam  imperavisse  :  neque 
tamen  ullo  in  publico  aut  religioso  loco  signum,  aut  tabu- 

'  Intuctos  thesauros.  "  Abstinens. 


ilia  usque  ad  accusavit  de  vi  Milonem  absunt  a  C  H  S  T  x  '^>  eliani  a  Franc. 
Dresd.  et  ed.  pr.  in  qiiibus  quoque  desiint  voces  neque  hie  tamen  ulla  unquam 

NOTiE 

^  Alterum  haurirel  Gabiniiis  ex  Sy-  pecunias  credebant,  eosque  frenore 

ria  abstiilit  qualer  millies  sestertiuni,  ti  ucidabanl.     At  Pisoni  lege  Clodia 

qui  vulgo  Humerus  revocatur  ad  de-  permissum  est,  ut  jus  in  liberos  po- 

nos  scutalorum  milliones.  pulos   de  creditis  pecnniis  diceret : 

'  Pictam  oliml  Lucullus  villas  ha-  deinde  aut  jus  non  dixit,  aut  ita  dix- 

buit  plurimas   magnifice  exstrnctas.  it,  ut  bonis  cives  Romanes  everte- 

Cum  vero  hunc  in  odium  popnli  Ro-  ret. 

inani  vocare  vellet,  tabniam  pro  con-  p  Dyrrachinis]     Dyrrachiuni    urbs 

clone  ad  popnlnm  exposuit,  in  qua  est  in  ea  parte  Macedoniap,  qnap  Ma- 

picta  qiiajdara  eral  Lnculli  villa.  ri  Adrialico  incunibit,  ac  portu  cele- 

°'  ThracibusJ  Tliraces  popuii  belli-  bris  est. 

cosis.siini  fneriint,  quonini   in  tinibus  "J  Thessalos]  Thessalia  regio  et  pars 

procreatum    Martem   fuisse    veteres  Macedonia?,  apud  Ptolemapum  ;  quam 

credidere.     Ita  Arnobius  lib.  iv.  tamen  Plinius  ab  ea  distinguit. 

"  Dardanis]    Dardani  popnli   sunt  '  Achceis]  Acheea  Sainiatiae  Asiati- 

Samotliraciap.  ca;  vicus  ad  Pontuni  Euxinum,  cujiis 

°  Bona  creditorum]   Cives  Romani  inrolae  Acliaji  dicti  sunt,  teste  Fto- 

complures  partini  in  provinciis  nego-  iemaeo. 
tiabantur,  et   miseris  provincialibus 


PRO  SExrio,  CAP.  44.  2065 

lam,  aut  ornamentum  reliquisse  ?  hos^  sic  illudere,^  qiii- 
bus  omne  supplicium  atque  omnis  jure  optimo  poena  debe- 
tar?  reos  esse  hos  duos/  quos  videtis  ?  omitto  jam  Nume- 
rium,  Serranum,  ^lium,  quisquilias  seditionis  Clodianae ; 
sed  tamen  hi  quoque  etiam  nunc  volitant/  ut  videtis  :  nee, 
dnm  vos  de  vobis  aliquid  tiraebitis  illi  unquam  de  se  per- 
timescent.7  xliv.  95.  Nam  quid  ego  de  aedile  ^  ipso" 
loquar,  qui  etiam  diem  dixit,  et  accusavit  de  vi  Milonem? 
Neque  hie  tamen  ulla  unquam  injuria  adducetur,  ut  eum^ 
tali  virtute,  tantaque  firmitate  animi  se  in  rempublicam  '° 
fuisse  poeniteat  :  [p.  23.]  sed,  qui  hgec  vident,'  adoles- 
centes,  quonam  suas  mentes  conferent  ?  ille,  qui  raonu- 
menta^  publica,''  qui  sedes  sacras,y  qui  domos  ininiicorum  ''■ 
suorum  oppugnavit,  excidit,  incendit,  qui  stipatus^  semper 
sicariis,  septus  armatis,  munitus  indicibus^  fuit,  quorum 
hodie  copia  redundat,''-  qui  et  peregrinam  manum  ^  facino- 

''  Ostentant  se. 


injuria. — 6  Hervag.  Hoc  sic  includere.    Garaton.  legi  niavult  Hos  sic  cludcre. 
— 7   Hcrvag.  aliquid  timttis,  illi  unquam  de  se  pertimescunt. 

Cap.  xliv.  8  Hervag.  Cam.  adili. — 9  H  T  raw.— 10  C  t|/  in  rep.  Pro 
fuisse  T  hiibft  i^enisse. — I  Barb.  Ven.  1480.  Junt.  qui  hoc  vident,  Mox,  <|/  quo- 
niam. — 2  C  H  S  x  ij*  munimeutn.  In  T  ilesiint  verba  qui  cedes  sacras,  qui  do- 
mos iniin.  suorum.  Turn,  H  S  x  expugnavit,  ft  Lamb,  e.rscidit. — A  \p  stipatis, 
et  mox  armalus.  In  x  nrmis.  IJcinde,  munilus  judicibus  C  H,  IMei).  et  ed. 
jir.   municipibus  Franc. — 4  Redundant  C  H  T  :    redundas  S :    redundans  x  ^• 

NOTtE 

'  Hos]  Pisonem  et  Gabininm,  fjiii-  y  JEdes  sacras']  jTldcm  nempeNjni- 

bns  propter  facinora  debetur  siippli-  pharum  incendit,  et  templiim  Casto- 

ciiim,  florere  qiieritiir.  ris,  quod,  aviilsis  gradibiis,  tanquam 

'  Hos  duos]  Milonem,  qni  a  Clodio;  aicem  occupavit,  et  replevit  homini- 

Sextitim,  qui  ab  Albinovano  accusan-  bus  armatis. 

tur,  opprinii  a  sceleratis  etiam  que-  '  Domos  inimicorum]    Oppugnavit 

ritur.  Clodius   donium    Milonis,    Ciceronis 

"  JEdile  ipso]  Clodius,  qtii  tunc  e-  excidit,  et  Q.  Ciceronis  incendit. 

rat   aedilis,  Milonem  in  judicium  de  *   I/idicilnis]    Indices    falsi    testes 

vi  vocavit.  sunt,  ct  acctisationum  minisiri,  quos 

"    ]\Jonumenta   publica]    Porticum  ad  manum  semper  Clodius  liabuit. 

quani  Q.  Catulus  in  memoriam  victo-  ''  Peregrinam  manum]  Homines  ex 

riap  de  nianubiis  Cimbrorum  e.xstrux-  Etruria  collectos  intelligit,  ad  omnc 

erat,  intelligit,  quam  suis  aedibus  ad-  facinus  paratos. 
juDgere  voluit. 

Delph.  et  Var.  Clas.                   Cicero.  GPP 


2066  M.    TULLIUS    CICERO 

rosorum  concitavit,  et  servos  ad  csedem  idoneos  emit,  et  in 
tribunatu  carcerem "  totum  in  forum  effudit,  volitat  aedilis,* 
accusal  eum,^  qui  aliqua  ex  parte  ejus  ^  furorem  exul- 
tantem  repressit :  hie,  qui  se  est  tutatus  sic,  ut  in  pri- 
vata  re  Deos  penates  suos,  in  republica  jura  tribunatus 
auspiciaque^  defenderet,  accusare  eum  moderate,  a  quo 
ipse  nefarie  accusatur,  per  senatus  auctoritatem  non  est 
situs/ 

96.  Nimirum  hoc  illud  est,  quod  de  me  potissimum  tu  ^ 
in  accusatione  quaisisti,  quae  esset  nostra  natio*  optima- 
tium  :  ^  sic  enim  dixisti.  Rem  quaeris  9  prasclaram  juventuti 
ad  discendum,  nee  mihi  difficilem  ad  perdocendum :  de  qua 
pauca,  judices,  dicam ;  et,  ut  arbitror,  nee  ab  utilitate 
eorura,  qui  audient,  nee  ab  oflScio  nostro,  nee  ab  ipsa  causa 
P.  Sextii  abhorrebit  oratio  '°  mea.  xlv.  Duo  genera 
semper  in  hac  civitate  fuerunt  eorura,  qui  versari  in  repub- 
lica, atque  in  ea  se  excellentius  gerere  studuerunt : '  quibus 
ex  generibus  alteri  se  populares,  alteri  optimates  et  haberi 
et  esse  voluerunt.  Qui  ea,  quee  faciebant,  quasque  dice- 
bant,  multitudini  jucunda  esse  volebant,  populares  :  ^  qui 
autem  ita  se  gerebant,  ut  sua  consilia  optimo  cuique  pro- 
barent,'  optimates  habebantur.  97.  Quis  ergo  iste  optimus 
quisque  ?  ♦     De  numero  si  quaeris,  innumerabiles  :  neque 

'  Permissus. 


Verba  qui  et  peregr.  . .  .  in  forum  effudit  absunt  a  C  S  x  '/'.  Franc,  et  ed.  pr. — 
5  Franc,  cedibus. — 6  H  S  T  x  'I'  "on  agnoscunt  ejus. — 7  Nang.  Cam.  Lamb. 
atque  auspicia ;  C  H  S  x  4*  auspicia  sine  copula. — 8  lu  x  deest  tu. — 9  x  ^ 
quceritis.  Ante  prceclaram  C  H  S  T  addunt  et. — 10  Pro  oratio  in  x  legitiir 
causa. 

Cap.  xlv.     1  'Rectiiis  studerent.'  Ern. — 2  x^^^lt.  juc.  esse  vol.,  esse  pop. 
— 3  x^>  Rom.  Ven.  utraque,  Aid.  Nang.  probarentur. — 4  Quis  ergo  iste  opt. 

NOTiE 

•=  Carcerem]  Clodius  ediixit  servos         ^  Nostra  natiol   Natio  quandoque 

turn  ex  carcere,  turn  ex  ergastnlis,  in  malam  partem  siimitur. 
qnos  in  forum  emisit  ad  tiubandas  ^  Optimatiuiri]    Digreditur    Cicero 

condones.  ad  optimates  ;  etenim  qiiinam  essent, 

'  Accusat  eu)n\   Conqueritnr  qnod  a  Cicerone  quzesierat  Albinovanus : 

Milonem  accusat  Clodius,  qui   ejus  I'uic  itaque  responded 
furoribus  obslitit. 


PRO  sEXTio,  CAP.  45.  2067 

enim  aliter  stare  possemus.  Sunt  principes  consilii  publici  -.s 
sunt,  qui  eorum  sectam  sequuntur  :  sunt  maximorum  ordi- 
num  homines,''  quibus  patet  curia  :  sunt  municipales,'  rus- 
ticique  ^  Romani :  sunt  negotia  ^  gerentes  ; '  sunt  etiam  li- 
bertini'"  optimates.  Nuraerus,  ut  dixi/  hujus  generis, 
late  et  varie  diffusus  est  :  sed  genus  universum  (ut  tollatur 
error)  brevi  circumscribi  et  definiri  potest.  Omnes  opti- 
mates sunt,  qui  ueque  nocentes  sunt,  nee  natura  7  improbi, 
nee  furiosi,  nee  malis  domesticis  impediti.  Esto  igitur,** 
ut  hi  sint,  (quam  tu  nationem  appellasti)  quiqui  ">  integri 
sunt,  et  sani,  et  bene  de  rebus  domesticis  constituti.  Ho- 
rum  qui  volunlati,  commodis,  opinioni  in  gubernanda  re- 
publica  '°  serviunt,  defensores  optimatium ;  ipsique  opti- 
mates' gravissimi  et  clarissimi  cives  numerantur,^  et  prin- 
cipes civifatis.  98.  Quid  est  igitur  propositum  his  reipubli- 
cae  gubernatoribus,'  quod  intueri,  et  quo  cursum  suum  diri- 


quisquis  ?  H  S  :  quis  ergo  ist.  opt.  qtiis?  X^  ^^  Oliv.  quis  ergo  optimus  isle? 
rjuis?  edd.  vett.  pleiffiqiie :  qui  ergo  isli  oplimates?  qui?  Lamb.  15CG.  el 
Scliiitz.  qui  ergoisti?  optimus  quisque  Oiell.  e  conjecUira.  Ceteii  nt  Ern.     In 


quisquis 

Sc-  .--       „  ... 

C  H  S  T  et  edfi.  vett.  omiltitnr  praepositio  ante  numero. — 5  Negotii  C  T, 
Pal.  1.  2.  4.  8.  Ven.  1480.  Lamb,  et  Oiell.— G  Verba  nt  dixi  non  snnt  in  C 
H  S  T  X  ^. — 7  Jiint.  Lamb,  neque  nat. — 8  IMss.  nonnulli  ap.  Lamb.  Est  igi- 
tur:  n\.  Ei  igitur.  Post  hi  sint  in  Ms.  Ursiiii  et  edd.  vett.  paiicis  additur 
optimates.— 9  Pro  quiqui  C  H  S  T,  Ven.  1483.  Jimt.  Hei  vaj;.  Naiij;.  liabent 
ctqui;  \ii  si  qui ;  Mantit.  Lamb.  Oliv.  et  Oiell.  (/ui  et.  A  Mss.  qiiibiisdam 
et  edd.  vett.  absunt  verba  quiqui  integri  sunt  . . .  constituti.— 10  C  in  guberna- 
culareip. — 1  »|/  ipsi  quoque  opt. — 2  \p  muniantur :  ed<l.  vett.  nominuntur.  In 
T  X  et  Franc,  legitur,  et  clarissimi  nutncruntur  principes  civiiaiis. — 3  C  guber- 

aOTJE 

5  Principes  consilii  publici]  Princi-  pessendo    appeliati    videntur,   nullis 

pes  consilii  pnblici  sunt  qui  inter  se-  aliis  necessitatibus,   neque   ulla  po- 

naiores,  vel  rebus  gestis,  vel  virtutis  puli    Roniani    lege   astricti,    ni,    in- 

gloria,  excellebant.  quam,  populus  eorum  fundus  factus 

''  3Iaxiinorum orilinum  hominesl  Max-  est.' 

iniiordines  fuerunt  senatus,  eteques-  ■«  Rusticique']  Per  rusticos  colonos 

ter  ordo.  intelligit,  et  eos  cives  qui    in   pagis 

*  Municipales]  Anl.Gellius  xvi.  13.  agricultura;  causa  liabitabaiit. 

sic  niunicipes  describit:   '  Miinicipes  '    Negotia  gerentes]    Maxima    fuit 

sunt  cives  Romani  ex  municipiis,  le-  multitudo  Homanorum,  qui  in  variis 

gibus  suis  et  suo  jure  titentes,  niune-  niimdi  partibus  negotia  yerebant. 

ris  tantum  cum  populo  Romano  lio-  "'  Liberlini]  Libertini  sunt,  qui  ex 

norarii  principes:  a  quo  niunere  ca-  justa  scrvilule  nati  sunt. 


2068  M.    TULLIUS    CICERO 

gere  debeant?  Id  quod  ^  est  praestantissimum,  maximeque 
optabile  omnibus  ^  sanis,  et  bonis,  et  beatis,  cum  dignitate 
otium.  Hoc  qui  volunt,  omnes  optimates;  qui  efficiunt, 
summi  viri,  et  conservatores  civitatis  putantur.  Neque 
enim  rerum  gerendarum  dignitate  homines  cfferri  ita  con- 
venit,  ut  otio  non  prospiciant ;  ^  neque  ullum  amplexari 
otium/  quod  abhorreat  a  dignitate.  xlvi.  Hujus  autem 
otiosas  dignitatis  haec  fundamenta  sunt,  haec  membra,  qua3 
tuenda  principibus,  et  vel  capitis  periculo  defendenda  sunt: 
religiones,  auspicia,  potestates  magistratuum,  senatus  auc- 
toritas,^  leges,  mos  majorum,  judicia,  jurisdictio,  fides, 
provinciae,  socii,  imperii  laus,  res  militaris,  aerariura.  99. 
Harum  rerum  tot  atque  tantarum  esse  defensorem  et  patro- 
num,  magni  animi  9  est,  magni  ingenii,  magnaeque  constan- 
tiae.  Etenim  in  tanto  civium  numero  magna  multitudo  est 
eorum,  qui  aut '°  propter  metum  pcense,"  peccatorum  suo- 
rum  conscii,  novos  motus  conversionesque  reipublicas 
quadrant;  aut  qui,  propter  insitum  quendam  animi  furorem, 
discordiis  civium  ac  seditione  pascantur;  aut  qui,  propter 
implicationem  rei  familiaris,  communi  incendio  malint, 
quam  suo,  deflagrare.  Qui  cum  auctores  sunt  et  duces 
suorum  studiorum  vitiorumque  nacti,  in  republica  fluctus 
excitantur;  ut  vigilandum  sit  iis,qui  sibi  gubernacula  patriae 
depoposcerunt,  enilendumquc  omni  scientia  '  ac  diligentia, 
ut,  conservatis  his,  quae  ego  paulo  ante  fundamenta  ac 
membra''  esse  dixi,  tenere  cursum  possint  et  capere  otii 


nantibus.—i  ^  Ita  quod:  x  f^  quo.— 5  C  H  S  T  x,  Heivag.  oniittnnt  omnibus. 
— G  C  H  S  ;^  «(  olio  prosp.  omisso  won.— 7  C  H  odium.  Turn,  \f/  ablioireret.  In 
C  et  S  deesl  piaepositio  ante  dignitate. 

Cap.  XLvr.  8  x  auctoritates.  In  T  deest  harum. — 9  x  magnanimi. — 10 
Car.  Sieph.  aut  qui.  In  C  H  S  T  x  ^,  Franc.  Dresd.  et  ec).  pr.  omittnntur 
verba  Etenim  in  tanto  . .  .  portum  et  dignitatis. — 1  Hotom.  conjecit  otnni  stu- 
dio legend,  piob.  Ern.— 2  Post  membra  Lamb,  solus  addit  otiosce  dignitatis. — 

NOTiE 

"  Propter  metum  paence]  Cansam  jiidicii  de  se  fnlnri  formidine  ab 
significat,  quae  Tibeiium  Giacchnm  optiniatibus,  quorum  paler  princeps 
ab  optimatibus  alienavit ;  quia  nempe      ac  defensor  perpetuo  fuerat,  defecit. 


PRO   SEXTIO,   CAP.  47.  2069 

ilium  portum  et  dii'iiitatis.  100.  Hanc  ego  viam,  jiidices, 
si  aut  asperam,  aut  arduain,'  ant  plenam  esse  periciilorum 
aut  insidiariim -^^  negeni,  mentiar;  prajseitim  cum  id  non 
modo  intellexerim  semper,  sed  etiam  praeter  ceteros  scn- 
serim.°  x  lvh.  Majoribus  piaesidiis  p  et  copiis  oppugnatur 
respublica,  quam  detenditur,  propterea  quod  audaces  ho- 
mines et  perditi  nutu  impelluntur;  et  ipsi  etiam  sponte 
sua  contra  ^  rempublicam  incitantnr  :  boni  (nescio  quo- 
modo)  tardiores  sunt,  et,  principiis  rerum  neglectis,  ad 
extremum  ipsa  denique  necessitate  excitantur ;  [p- 24.} 
ita  ut  nonnuiiquam  cunctatione  ac  tarditate,  dum  oliinn 
volunt  etiam  ^  sine  dignitate  retinere,  ipsi^  utrumquc  amit- 
tant.  101.  Propugnatores  autem  reipublicre  qui  esse  vo- 
luerunt/  si  leviores  sunt,  desciscunt  ;  si  timidiores,  de- 
sunt :  9  permanent  illi  soli,  atque  omnia  reipublicce  causa 
perferunt,  qui  sunt  tales,  qualis  pater  tuus,  M  Scaure,i  r 
fuit,  qui  a  Graccho '"^  usque  ad  Q.  Varium*  seditiosis 
omnibus  restitit  ;    quern   nulla  unquam  vis,    nullas  mina', 


3  H  S  T  il^et  e'i<l.  ante  Lamb,  cum  Oiell.  asp. atque ard. — 4  Garaton.  suspic. 
perk,  atque  insid.  legend. 

Cap.  xlvii.  5  In  C  deest  contra. — 6  Idem  Ms.  et. — 7  Ipsi  Garatono  sn- 
spectiun  est. — 8  T  volunt.  Verba  si  leviores  sunt  .  .,  perm,  illi  soli  atque  ai)- 
sunt  a  C  H  S  T  X  '!'>  Franc.  Dresd.  ct  cd.  pr. — 9  Hervag.  Cam.  desinunt. 
Grsvius  su'*|)ical»atiir  Ciceronein  sciipsisse  deserunt.  Orell.  notavit  desunt 
Ui  (Jorriiplum. — 10  A  C.  Uraccho  %>  Heivasf.  Nauj;.  Car.  Slnpli.  Lamb.  Turn, 
ad  C.  Marinm  Hervag.  Vict.   Manut.  Lamb.     In  C  H  S  T  ^,  Franc.  Dresd. 

NOT/L 

°    Prrcter  ceteros   senserim]   Sensit  ditatem    pednm,   sed   ad   fugiendnni 

id,  et  expertiis  fiiit  Cicero  in  consn-  impedimenio  fore  pulavit. 

latu,  quando  ei  fuit  seditiosis  civibus  "^    M.    Scaure]    Praetor    tunc    erat 

resistendum.  Scanrus,  et  apud  eum  haec  causa  age- 

p  Majoribus prasidiis'}  Improbi  acri-  batnr. 

ores    ad    everiendam    rempublicam,  «  Ad  Q.    Variwn    [ad   C.   I\hirium] 

quani  boni  ad  cnnservandam  solent  Hunc  bcptimum  consulatum   geren- 

esse.  tern  hortalus  est,  ut  contra  Saturni- 

1  Pater  tuuSf  M.  Scaure]  M.  Scan-  num,  tribunum  plebis,  libertatem  le- 

rus,  princeps  seuatus,  semper  in  re-  gesqwe  nsanu  tiefcnderct,  statimque 

publica     defendi'uda    constans    fuit.  sibi  jussit  arnia  atierri ;  quibus  allatis 

Itaque  Saturnini  tumuitu  armatus  in  \iltima  senectule  confertum   corpus 

comitio   constitit:  cum    ingrcdi    vix  induit,  spiculoquc  innixus  ante  fores 

posset,  nun  ad  insequendum  sibi  tar.  cuiio;  constitit. 


2070  M.    TULLIUS    CICERO 

nulla  invidia  '  labefecit ;  aut  qualis  Q.  Metellus,*  patruus 
matris  tuae  ;  qui,  cum  florentem  hominem  in  populari  ra- 
tione,  L.  Saturninum,  censor  notasset,  cumque  insitivum  ^ 
Gracchum  "  contra  vim  niultitudinis  incitatse  censu  prohi- 
buisset,  cumque  in  earn  legem,  quam  non  jure  rogatam 
judicarat,  jurare  unus  noluisset ;  '^  de  civitate  maluit,  quam 
de  sententia  demoveri ; '  aut  (ut  Vetera  exempla,  quorum 
est  copia  digna  hujus  imperii  gloria,  relinquam,  neve  eorum 
aliquem,  qui  vivunt,  nominem)  qualis  nuper  Q.  Catulus^ 
fuit ;  quem  neque  periculi  tempestas,  neque  honoris  aura  "- 
potuit  unquam'^  de  suo  cursu,  aut  spe,  aut  metu  demovere. 
XJLViii.  102.  Haec  imitamini,^  per  Decs  immortales  !  qui 
dignitatem,  qui  laudem,  qui  gloriam  quaeritis.  Haec  ampla 
sunt,  haec  divina,*^  haec  immortalia  :  hsec  fama  celebrantur, 
monuraentis7  annalium  mandantur,  posteritati  propagan- 
tur.  Est  labor  :  non  nego.  Pericula  magna ;  fateor. 
'  Multae   insidiae   sunf''    bonis  :'^    verissime   dictum   est. 

^  Fitint. 


et  ed.  pr.desiint  verba  a  C.  Graccho  usque  ad  Q.Varium. — 1  CHS  Tulla  invid. 
Car.  Steph.  et  Lanti).  queni  mmquam  ulla  vis,  ullce  mina,  uUa  invid.  Mox, 
verba  cum  florentem  hominem  ...unus  noluisset  omittiintur  in  C  H  S  T  x> 
Franc.  Dresd.  et  ed.  pr. — 2  Hervag.  Cam.  insititium. — 3  Al.  dimoveri. — 4  C  hon. 
causa  pot.  et  T  nunquam.  Post  cursu  C  H  S  T  x,  Franc,  et  edd.  ante  Naug. 
addiint  vitw.     Deinde,  removere  T,  Franc,  et  ed,  pr.   dimovere  al. 

Cap.  XLViir.  5  ^  imitemini. — 6  Verba  licec  diviyia  non  sunt  in  C  et 
Franc.  In  ed.  pr.  legitiir  hcec  ampla  sunt,  hcec  immortalia,  Iicec  divina. — 
7  Franc,  hac  tnonum. — 8  '  Mullo!  insidia  sunt  bonis,  Sfc]  Hos  versicnlos  sic 
constitui  partini  cum  Hervag.,  in  qua  hie  locus  primuni  comparet,  partini 
cum  Botlie  Poetae  Seen.  p.  283.  3Iulta,  ut  insidicB  sit  num.  sing,  conjecit 
Botlie.    Cf.   Plane,  c.  24.     Ceterum  Garaton.  ilia  quoque  Est  labor,  pericula 

NOT^E 

'   Q.  Metellus]  Nuniidicus  scilicet.  fuit,  qui  cum  Mario  consul  fuit,  qni- 

"  Insitivum  Gracchum'\  C.  Quintius  que  statiui  post  Ciceronis  consulatum 

Gracchus  Tiberii  se   Gracchi  filium  periit. 

nientitus  est ;  quo  mendacio  plebem  '^  Honoris awra]  Aura  signifi cat  pio- 

nsque  eo  decepit,  ut  tribunus  plebis  prie  splendorem  et  felicem  propiti- 

designaretur.  umque  ventnm. 

»  Jurare  unus  noluissef]  Postquam  »  Multce  insidicE  sunf]    Sententiae 

lex  per  trinundinum  promulgata  es-  desumtae  sunt  ab  Accio  poeta,  qui 

set,  et  ad  extremum  perlata,  cives  vEacum,  Jovis  filium,  haec  suis  liberis 

omnes  in  ejus  verba  jurabant.  praecipientetn  induxit. 

y  Q.  Calulus'l  Q.  Catulus  filius  ejus 


PRO   SEXTIO,   CAP.   48.  2071 

'  Sed,  te  id,9  quod  multi  invideant,  niultique  expetant, 
Inscitia  sit/  •=  inquit,  '  postulare,  si  tu  laborem  summacum 
cura  efteras^'  Nullum.'  Idem  alio  loco  dixit,  quod  exci- 
perent  improbi  cives,  '  Oderint,  dum  metuant.'  ^  103.  Prae- 
clara  enim  ilia  praecepta  dederat  juventuti.  Sed  tamen 
haec  via,  haec  ratio  ^  reipublicas  capessendae,^  olim  erat 
magis  pertimescenda,  cum  multis  in  rebus  multitudinis 
studiura  ad  populi '  commodum  ab  utilitate  reipublicae 
discrepabat.  Tabellaria  lex  ""  ab  L.  Cassio  ferebatur.  Po- 
pulus  libertatem  '^  agi  putabat  suam.  Dissentiebant  prin- 
cipes  ;*  et  in  salute  optimatium,  temeritatem  multitudinis, 
et  tabellae  licentiam  ^  pertimescebant.    Agrariam  ^  Ti.  Grac- 

*  Afferas.  /  Gubernandce. 


magna  poetae  (Attio)  tribnit,  quasi  fiierit  versicnliis,  Est  labos,  pericla  magna, 
mullts  ins.  sunt  bonis:  veritis  tamen  e  Planciana  hue  refertiii,  Vigilandum  est 
semper:  multcc  ins.  sunt  bonis.'  Oiell.  In  C  H  S  T  Xi  Franc.  Dresd.  ed.  pr. 
Med.  oniittiintiir  verba  Est  labov  usque  ad  maxime  commovebulnr,  ^  105. — 
9  *  Sed  id]  Sic  Hervag.  optima  auctoritate,  Bollie,  Sed  te  id  Naug.  Cam. 
Lamb,  seqq.'  Ovell. — 10  '  Inscitia  sit']  Veteres  codices  habent  partim  inscita 
sunt;  plane  mcndose  ;  sed  iiinc  conjiciunt  qnidam  legend,  inscitum  sit :  par- 
tim instutia  sit,  unde  feci  olim  stuUilia  sit:  nunc  vulgatum,  inscitia,  retineo.' 
Lamb.  Gembl.  Herv^f;.  inscitia  est,  ut  volebit  Botlie :  Pal.  9.  inscientia  est. 
Mox,  pro  si  tu  Pal.  9.  liabet  smim ;  Ms.  Vict,  si  tui,  Gulielm.  teiitabat  si 
tuum.  IJotlie  conjecit  lef»end.  Tc  postulare,  si  lab.  unde  Orell.  dedit  expetant, 
inscitia  est,  (inquit,)  \  Te  postuUtre,  si  lab. — 1  Sciiulz.  e  conjectura  Abramii 
recepit  afferas. — 2  Herva;;.  Cam.  lure  via,  ratio  ;  iimle  Orel),  conjt'cit  legend. 
htgc  via  ac  ratio. — 3  Schutz.  et  Orell.  e  conjectura   Lambini  receperunt  stu- 

NOTiE 

''  Oderint,  dum  metuant]  Ex  eodem  suffrages  comuiittebantur. 
poeta  desumta  sentenlia,  quae  a  Tul-         ^  Tabellct  licentiam]  Longe  major  est 

lie  et  Seneca  usnrpatur.  licentia,  ubi   per  tabulas  datur  suf- 

*    Tabellaria    lex]    Lex    tabellaria,  fragium. 
quae  et  Cassia  dicta  est, lata  fuit  a  L.  s  Agrariam]  Lex  ilia  Licinia  quo- 

Cassio  tribuno  plebis,  LepidoetMan-  que  dicta  est,  a  Licinio  lata  A.  U.  C. 

cino  coss.  anno  urbis  C16.  nempe  ut  377.  ne  qiiis  plus  quingenta  jugera 

judices  sententias,   quas  voce  dice-  agri,  centum  pecoris  majoris  capita, 

bant,  tabellis  ferrent.  quingenta  niinoiis  possideret.     Hanc 

''  Populus  libertatem,  Sfc]  Populus  legem  restituit Tib.  SemproniusGrac- 

legem  illam  in  primis  probabat,  quia  cliiis  trib.  pleb.  P.  Mncio  Scaevola  et 

liberius  suam  sententiam  ferebat.  L.  Calpuinio  coss.  A.  U.  C.  020.  ne 

«  Dissentiebant  prijicipes]  Non  pro-  quis  ex  publico  agro  plus  quingenta 

habant  banc  legem   optimates,  quia  jugera  possideret,  quorum  tamen  di- 

vita  et  fortunae  occultis  illis  populi  niidium  fiiiis  habere  liceret  :    ut,  si 


2072  M.    TULLIUS    CICERO 

chus  legem  ferebat.'^  Grata  erat  populo  :  fortunae  con- 
stitui  tenuiorum  videbantiir.  Nitebantur  contra  optiinates, 
quod  ea  discordiam  ^  excitari  videbant :  et,  cum  locupletes 
possessionibus  diuturnis  moverentur,  spoliari  rempublicara 
propugnatoribus  arbitrabantur.  Frnmentariam  ''  legem  C. 
Gracchus  ferebat.  Jucunda  res  plebi  Romanae:^  victus 
enim  suppeditabatur  large  sine  labore.  Repugnabant  boni, 
quod  et  ab  industria  plebem  ad  desidiara  avocari  putabant, 
et  aerarium  exhauriri  videbatur.  xlix.  Multa  etiani  nostra 
memoria,  quae  consulto  preetereo,  fuerunt  in  ea  contentione, 
ut  popularis  cupiditas  a  consilio  principum  dissideret. 
104.  Nunc  jam  7  nihil  est,  quod  populus  a  delectis  principi- 
busque  dissentiat:^  nee  flagitat  rem  ullam,  neque  novarum 
rerum  est  cupidus,  et  otio  suo,  et  dignitate  optimi  cujus- 
que,  et  universee  reipublicae  gloria  delectatur.  Itaque  ho- 
mines seditiosi  ac  turbulenti,  quia  nulla  jam  largitione  po- 
pulum  Romanum  concitare  possunt,  quod  plebs  perfuncta 
gravissimis  seditionibus  ac  discordiis  otium  malle  ^  vide- 
atur,  conductas  habent  conciones :  *  neque  id  agunt,  ut  ea 
dicant,  aut  ferant,  quas  illi  velint  audire,  qui  in  concione 
sunt ;  sed  pretio  ac  mercede  perficiunt,  ut  quicquid  dicant, 
id  illi  velle  audire  videantur.  105.  JNum  vos  existimatis, 
Gracchos,  aut  Saturninura,  aut  quenquam  illorum  veterum, 

s  Separet. 


dium  ac  populi. — -1  Liamb,  Agrariam  legem   Ti.  Gracchus  ferebat. — 5   Hervag. 
Cam.  et  Orell.  ijuod  et  disc. — G  In  ed.  Heivas;.  Romance  omitlitnr. 
Cap.  xlix.     7  Pro  jrt/«  Hervag,  Iialiet /ume/j,  et  Lamb,  autcm. — 8  Otium 

NOT« 

quis  latins  agnim  patefaceret,  triiim-  628.  nt  semisse  et  triente  fi  iimentiim 

viri  qiiotannis  daia  opera  creati  jixli-  inenstriium  plebi  ex  publico  viritim 

carent,  qua  piibliciis  ager,  qua  pri-  darelur.   Appian.  de  Bello  Civ.  Vel- 

valus  esset.  leius  lib.  ii.   Pluiarch.  in  vitis. 

h  Frumentariam]  Frugiim    deciniae  '  Conductas  habent  conciones]  Id  est, 

prius   solvebantur   populo   Romano;  conducunt  homines  pretio,  ut  veni- 

quas  qua?stores  vendebant,   et  pecn-  ant  in  conciones,  et  sin)ulent  se  siif- 

niam  ex  iis  coUectani  ad  £erarinni  de-  fragiis  stiis  comprobare,  quae  dicun- 

ferebant.     Gracchus  tulit  legeu),  N,  tur  ab  illis  popularibus. 
Fulvio  et  M.  Plautio  coss.  A.  U   C. 


PRO   SHXTIO,   CAP.  50.  2073 

qui  populares  habebantur,  ullum  unquam  in  concione  ha- 
buisse  conductum  ?  ^  Nemo  habiiit :  ipsa  enini  largitio, 
et  spes  commodi  propositi,  sine  mercede  ulla  multitudinem 
concitabat.  Itaque  temporibus  illis,  qui  populares  erant, 
ofFendebant  illi  quidem  apud  graves  et  honestos  homines, 
sed  popnli  judiciis  atque  omni  significatione  florebant. 
His  in  theatro  plaudebatur :  hi  siiffragiis,  quod  contende- 
rant,  consequebantur.  Horum  homines  nomen,  orationem, 
vultum,  incessura  amabant.  Qui  autem  adversabantur  ei  ge- 
neri,  graves  et  magni  homines  9  habebantur  ;  sed  valebant 
in  senatu  multum,  apud  bonos  viros  plurimum  :  mullitudini 
jucundi  non  erant:  sulFragiis  ofFendebatur "'  saepe  eorum 
voluntas  ;  plausum  vero,  etiamsi  quis  eorum  aliquando  ac- 
ceperat,  ne  quid  peccasset,  pertimescebat.  Attamen,  si 
qua  res  erat  major,  idem  ille  populus  horum  auctoritate 
maxime  commovebatur. 

L.  106.  Nunc,  nisi  me  fallit,  in  eo  statu  civitas  est,  ut,  si 
operas  *  conductorum  '°  removeris,  omnes  idem  de  repub- 
lica  sensuri  esse  videantur.  Etenim  tribus  locis  signi- 
ficari  maxime  populi  Romani  judicium  ac  voluntas  potest, 
concione,"  comitiis,"  ludorum  p  giadiatoruraque  consessu.* 
Qua?  concio  fuit  per  hos  annos,  quae  quidem  esset  non  con- 

*  Servos. 


ferre  male    Hervag.    otium  fere   malic  Cam.  et    Orell. — 9    Hervag.   homines 
omisit. 
Cap.  L.     10  Wolf,  nialebat  o/)e/'asconc/«c(a.s,  lit  §  113.     Beinde,  removeritis 

norm 

^  Habuisse  conductvm']    Habebant  »  CoHcione]  In  foro  concioiK^  apud 

illi   peciiiiia   condiictos    homines,  ut  poptiliini  habebantur. 

probare  se  siniularent  leges  qiias  vo-  "  Comilus]  In  Campo  Marlio  ciiin 

lei)anl  ferre.  populus   ronveniebat  ad  coniitia,  ad 

'  Signijicatione  florebant  ]    Cum   in  ferenda  siitiVagia,  leges  approbandas, 

Ihoalnini   populares   homines   venie-  et  creandos  mngistratus. 

bant,  populus,  ad  bericvoleutiam  sig-  i*   Ludorum']    In    ilieatro  ubi   ludi 

,  nificandam,  plausus  dabat.  sceniri  et  gladiatorii  habebantur  :   in 

">  Siiffragiis  offendebiitur]  Sappe  op-  his  omnibus  oonductos  pecunia  lionii- 

tiniates  repuUani  ferebant,  cum  pc-  nes  habebant. 
leliant  inagi»tratus. 


2074  M.TULLIUS    CICERO 

ducta,  sed  vera,  in  qua  populi  Romani  consensus  perspici 
non  ^  posset?  Habitae  sunt  multae  de  me  a'  gladiatore'" 
sceleratissimo,  ad  quas  nemo  adibat  incorruptus,  nemo  in- 
teger :  nemo  ilium  foedum  vultum '  aspicere,  nemo  furialera 
vocem  bonus  audire  poterat.+  Erant,  erant  illee  conciones 
perditorum  hominum  necessario  turbulentoe.  107.  Habuit 
de  eodem  me'  P.  Lentulus  consul  ^  concionem.  Con- 
cursus  est  populi  Romani  ^  factus  :  omnes  ordines,  tota  in 
ilia  concione  Italia  constitit.^*  Egit  causam  summa  cum 
gravitate  copiaque  dicendi,  tanto  silentio,  tanta  approba- 
tione  omnium,  nihil  ut  unquam  videretur  tam  populare  ad 
populi  Romani  aures  accidisse.  Productus  est  ab  eo  Cn. 
Porapeius,"  qui  se  non  solum  auctorem  meai  salutis/  sed 
etiam  supplicera  populo  Romano  exhibuit.  Hujus  oratio 
et  pergravis,  et  grata  concioni9  fuit.  Sic  contendo,  nun- 
quam  neque  sententiam  ejus  auctoritate,  neque  eloquen- 
tiam  jucunditate,  fuisse  majore.'°  108.  Quo  silentio  sunt 
auditi  de  me  ceteri  principes  civitatis !  quos  idcirco  *  non 
appello  hoc  loco,  ne  mea  oratio,  si  minus  de  aliquo  dixero. 


J'ranc. — 1  C  S  j^,  Franc,  ed.  pr.  et  Med.  consensu. — 2  Ern.  Schiitz.  et  Orell. 

addidernnt  non  e  conjectura  Lanibini.     Ceteri  omittnnt 3  In  C  S  T  deest 

praepositio  ante  gladiatore.  Turn,  T  gladiatorie.  Post  sceleratissimo  CHS 
addiint  contioyies ;  T  compericione ;  <//  et  edd.  ante  Naug.  cum  Orell.  conciones. 
In  X  legitnr  sceleratissimo;  conciones. — 4  In  C  H  S  T  <p,  Franc,  ed.  pr.  Med. 
verba  nemo  ilium  foedum  . . .  audire  polerat  omittuntnr.  Turn,  C  H  S  T  ;|/  lia- 
bent  EratU  enim  illce,  ^c. — 5  In  x  deest  consul. — 6  i|/  populus  Ro. — 7  C  H  S  T 
X,  Franc,  ed.  pr.  Med.  non  agnoscnnt  verba  omnes  ord.,  tota  in  ilia  cone.  Ita- 
lia const. — 8  X  s***^  *'*'• — 9  '  ^"  concionibus  sex  Oxonn.  Mss.  cod.  Steph.  Ven, 
1483.  Jnnt.  in  concione  Crat.  Hervag.  Cam.  Fnitne,  in  concione  omnibus  ? ' 
Orell. — 10  Ern.  Schutz.  et  Orell.  mnjore  e  conjectura  Ursini  et  Augustini. 
Ceteri  majorem.     Verba  Sic  contendo  . .  .fuisse  majore  non  leguntur  in  C  H   S 

NOTJE 

q  A  gladiatore']   Clodium    noniinat  lia>  municipiis  et  urbibus  legati  missi 

gladiatorem.  fuerant  ad  revocandiim  Ciceronem. 

'  Foedum  vultum]  Pulcher  fuit  Clo-  "  Productus  est  ab  eo  Cn.  Pompeiiis] 

dins,  sed  fadum  eum  vultu  appellat  Concionandi  potestatem  de  Cicerone 

ob  perditissimos  mores.  permisit  Pompeio.    Neque  enim  pri- 

^  De  eodem  me]  De  Cicerone  revo-  vato  civi  fas  fuit  agere  et  concionari 

cando  ab  exilio  in   patriam  concio-  apud  popuhim,  nisi  facultatem  illam 

nem  habuit  Lentulus.  habnisset  a  magistratu,  a   quo  pro- 

'  Italia  constitit]  Ex  omnibus  Ita-  ducebatur. 


PRO   SEXTIO,   CAP.  51.  2075 

ingrata  ;*  si  satis  de  omnibus,  infinita  esse  videatnr.  Cedo ' 
nunc  ejusdeni  illius  inimici  mei,  de  me  eodem,  ad  verum  * 
populum  in  Campo  Martio  "  concionem.  Quis  non  modo 
approbavitjS'  sed  non  indignissimum  facinus  putavit,  ilium 
non  dicam  loqui,  sed  vivere  ac  spirare  ?  quis  fuit,  qui  non 
ejus  voce  maculari  rempublicam,"^  seque,  si  eum  audiret, 
scelere  astringi  arbitraretur?  li.  109.  Venio  ad  comitia/ 
sive  magistratuum  placet,  sive  legum.  Leges  videmus 
saepe  ferri  multas.  Omitto  eas,  quae  feruntur  ita,  vix  ut 
quini,  et  hi  ex  alia^  tribu,  qui  suffragium  ferant,  reperi- 
antur.  De  me/  quern  tyrannum,  atque  ereptorem  libertatis 
esse  dicebat,  in  ilia  ruina  ^  reipublicae  dicit  se  legem  tu- 
lisse.  Quis  est,  qui  se,  cum  9  contra  me  ferebatur,  inisse' 
sufFragium  confiteatur  ?  Cum  autem  ^  de  rae  eodem  ex 
senatusconsulto,  comitiis  centuriatis,  ferebatur,  quis  est, 
qui  non  profiteatur  se  afFuisse,  et  suffragium  de  salute  mea 
tnlisse  ?     Utra  igitur  causa  popularis  debet  videri ;  in  qua 

•  Dedisse. 


T  X  et  edd.  ante  Hervag. — 1  T  quos  quorum  idc. — 2  Post  ingrata  C  T  x  >!'' 
Franc.  Hervaj;.  addiint  si*. — 3  x  Credo. — 4  Voces  ad  verum  in  T  i|/  destint, 
ciun  spalio. — 5  ^  non  modo  7ion  nppr. — G  C  resp.  et  mox  C  x  **  <^""*  '""^' 
Franc,  si  turn  aud. 

Cap.  M.  7  Pro  alia  Pal.  9.  Erf.  Genibl.  Iiabcnt  (diena ;  Herva;;.  Cam.  et 
Orell.  imu.  Aiigiistinus  conjecit  una  legend.  Verba  Leges  videmus  swpe  ..  . 
ferant,  reperiantnr  aiisiint  a  C  H  S  T  x  'f'j  Franc,  et  ed.  pr. — 8  C  H  S  T  x» 
Franc,  et  ed.  pr.   ilia  ruina  sine  praepositione. — 9  \p  omiltit  se  cum.     Mox, 

NOTyE 

-•<  /»  Ca>n/)oM«;7w]  In  Campo  Mar-  Ira  auspicia  et  per  vim  lata  est,  et 

tlo  veri  tantnm,  et  non  perditi  cives  ;  quia   verbis  legitimis   concepta  non 

locupletes,  non  miseri,  distribueban-  fuit. 

tiir  in suas  classes, audituri  conciones,  ^  Cuin  aulem'\   Cum  de  Ciceronis 

()U!e  pro  capite  civis  habebantur.  reditu  lex  ferebatur,  ea  lata  est  ex 

y  Ad  cotnilia]  In  comitiis  eligeban-  senatusconsulto   a  Lentulo    consnie, 

tur  magistratus,  et  leges  ferebantur.  comitiis  centuriatis  in  Campo  Martio: 

'   De  me]  Tulit  Clodius,  ut  M.  Tnl-  at  (juae  contra  Ciceronem   a  Clodio, 

lio    Ciceroni,    quod  falsum    scnatus-  neque  ex  senatusconsulto,  neque  co- 

consnltum  retnlisset,  quod  cives  Uom.  mitiis  centuriatis,    neciue  in  Campo 

indemnatos   nocasset,    aqua  et   igni  Martio  perlafa  est :  quare  injuste,  et 

interdictum  esset,  &c.    At  ostendit  per  vim  lata  est,  ideoque  nulla  baberi 

Cicero  eani  legem  non  esse,  quia  con-  debet. 


207G 


M,    TULLIUS    CICERO 


omnes  honestates  civitatis/  omnes  aetates,'"  omnes  ordiues 
una  consentiunt?  an  in  qua  furiae  concitatae,  tanquam  ad 
funus  reipublicae,  convolant?  110.  An,  sicubi '  aderit  Gel- 
lius,  homo  et  fratre  indignus,  viro  clarissimo,  [atque  optimo 
consule,']  et  ordine  equestii,  cujus  ille  ordinis  nomen  re- 
tinet,  ornaraenta  confecit;''  id  erit  populare?  Est  enitn 
homo  iste  popido  Romano  deditus.  Nihil  vidi  magis  :  qui 
cum  ejus  adolescentia  in  amplissimis  honoribus  summi 
viri,  L.  Philippi,'^  vitrici,''  florere  potuisset,^  usque  eo '" 
non  fuit  popularis,  ut  bona  solus  comesset.  Deinde  ex 
impuro  adolescente  et  petulante,  posteaquam  rem  pater- 
nam  ab  idiotarura  ^  divitiis '  ad  philosophorum  regulani  ^ 
perduxit  ;  Grasculum  ^  se  atque  otiosum  putari  voluit ; 
studio  literarum  se  subito  dedidit.  Nihil  sane  Attae  juva- 
bant  :'•■''  anagnostas,'  libelii  eliam  pro  vino  saepe  oppigne- 

*  Omnes  honesli  cites.  '  Si.  '"■  Ita, 


pro  inisse  in  eodem  Ms.  Ifgitiir  quis  est  qui  non  profile batur. — 10  In  T  deest 
civilalis,  et  in  H  desiint  omnes  (dates.  Maniitius  delevit  verba  omnes  hones- 
tates, nt  Faerniis  volebat.  Pro  honestates  Oiell.  conjecit  pntestntes  lejfeiid. — 
1  Verba  atque  optimo  cons,  omirtiint  x  ^,  Franc,  et  edd.  ante  Herv^jr.  ciuii 
Sciintz.  et  ea  spuria  esse  censebat  Em.  Maniitins  conjecit  legend,  alque  op- 
tima cive. — 2  In  C  H  X  "^j  Fianc.  ed.  pr.  Med.  Ascens.  Hervag.  omitinninr 
verba  Est  enim  homo  . .  .  florere  potuisset ;  et  ab  iisdeni  Mss.  et  edd.  absiint 
verba  Deinde  ex  impuro  iisqiie  ad  anagnostce. — 3  Pantagatlms  correxit  deliciis. 
— 4  Nihil  sane  a  te  jucabant  Pal.  9.     7iihil  sane  a  te  juvalmltir  edd.  \e\.\.  \iin- 

NOT,iE 

^  Ornamenta  conjecit]  Geiliiis  abli-     exqiiisitiim  qnoddam  vilae  genus  ac- 
giirivit  bona  quae  per  ornamenta  ex-     curate  servant. 


plicaf.  Haec  anteni  eqnestris  digni- 
tatis fiiere,  nt  quadringenta  millia 
sestertinni  haberet  ex  censn. 

•^  L.  Philippi]  Philippns  ille  snm- 
mus  ftiit  orator;  de  quo  lib.  lit.  de 
Oratore.  De  eodem  agetur  orat.  de 
Prov.  Cons. 

**   Vitrici]   Vitricns  pater  est  con- 


s  Graculum'\  Gra>cnlos  vocabaiit 
Uoiiiani,  qui  se  pliilosopliia?  siudiis 
applicabaiit,  nt  ex  Pint,  paiet  in  Ci- 
cerone. 

''  Alta  juviibanl']  Atta  cognonien- 
tum  fnit  faniilive  Quintianae  Nnmeri- 
anae,  e  qua  fuit  ille  Titus  Quintins, 
comicus    potjtu,    qui    circa    Olymp. 


jngis.     Vitricus  vero  Gellii  fuit,  quia      175.  floruit,  et  de  quo  Horat.  Epist. 


malrem  Gellii  diixerat  uxorem. 

^  Idiotarum']  Idiotnc  homines  iinpe- 
riti  sunt,  qui  vulgarem  quandam  sine 
inodo  Vivendi  rationeni  sequnnlur. 
Ad  philosophorum  regulam]  Pliilo- 


II.  loquitur.  Itaque  per  Attas  intel- 
ligit  orator  Quiniiuin  Nnmeriuni,  et 
alios,  qui  cum  eo,  contra  Sextium, 
Gellio  et  Clodio  f^vebant. 

'  Anagnostce]  Anagnostas  servi  fiie- 


sophi  docirina  instructi  et  tempeiati      re  Giaeco  hoc  nomine  appellati,  quo- 


PRO  SEXTio,  CAP.  52.  2077 

rabantur.  Manebat  insaturabile  abdomen,  copise  deficie- 
bant.  Itaque  semper  versabatur  in  spe  rerum  novarura  : 
otio  ^  et  tranquillitate  reipublicae  consenescebat.  lii.  Ec- 
quas  seditio  unquam  I'uit,  in  qua  non  ille  princeps  ?  ecqui 
seditiosus,  cui  ille  non  familiaris?  ecquae  turbulenta^  con- 
cio,  cujus  ille  non  concitator?  cui  bene  dixit  unquam 
bono?  bene  dixit?  immo,  quern  fortem  et  bonum  civem 
non  petulantissime  est  insectatus?  qui,  ut  credo,  non  libi- 
dinis  causa,  sed  ut  plebicola  ^  videretur,''  libertinam  duxit 
uxorem.  111.  Is  de  me  suftVagium  tnlit,  is  affuit,  is  inter- 
fuit  epulis^  et  gratulationibus  parricidarum.  In  quo  tamen 
est  me  ultus,  cum  illo  ore  inimicos  est  meos  suaviatus  f^m 

"  Osculatus. 


ra?que  :  nihil  sane  te  juvabant  Hervag.  NomiiiUi  ap.  Lamb,  legi  vohieriint 
nihil  sane  arte  juvahatur,  vel  arte  adjuvabattir ,  vel  chartce  fidjuvabant  ;  ;tlii  nihil 
sane  te  juvabant  anagnosla.  Pantagathiis  coirexit  nihil  sane  a  re  juvubalur. 
Abraniiiis  oonjerii  nilid  sane  Atticce  juvabant ;  et  J.  F.  Gionov.  nihil  sane  ea 
re  juvabntur.  Scliuiz.  legi  iiialnit  niltil  ^aneonem  istai  juvabant. — 5  Hervas;.  et 
Orell.  vers,  in  rerum  novarum  co/jifatione  :   otio,  iff.     In   C   H    S   Xi  Franc. 

et  edd.   \n.  noii  legiintiir  verba  Itaque  semper  vers usque  ad  suaviatus, 

^  111. 

Cap.  mi.     G  Lanxh.  Ecqua  sed ecquis  sed ecqua  lurb. — 7  Edd. 

paiiciP  pnplicola. — 8  Hervag.  et  Nang.  In  quo  turn  fst  *  ne  ullus  cum  illo  reo 
inimicu^l  est  mens  Savonialus  {Naixg.  suaviatus):  Vict,  et  Stepb. /?i  quo  tn- 
mcn  est  ve  ullus  cum  illo  reo  inimicus  est  mens  suaviatus*.  In  M^.  Ur.'-ini  legitnr 
In  quo  tamen  quid  enset,  qmtmobrem  inimicus  ille  esset  mens,  qui  quasi,  Sfc. 
Lanil).  ft  edd.  seqq.  e  conjectura  Panfagatlii,  In  quo  tamen  est  me  ultus, cum 
illo  ore  inimicos  est  tneos  suaviatus.  Qui  quasi,  Ifc.  Tnrnebus  cnnjecit  legend. 
In  quo  lumen  nullus  turn  ilium  ore  inimicus  est  meus  suaviatus.     Qui  quasi,  ^'c. — 

NOTyE 

rum  opera  in  legendis  libris  uteban-  dins  ciim  ronsulibiis  Pisone  et  Gabi- 

tur.     Horum  meiniuit  Cornelius  Ne-  nio    post   Ciceronis    iliscessnm   cele- 

pos  in  Attici  vita  :   '  Namqiie  in  ea  brarunt.     Hos  vero  nominal  parrici- 

faniiiia  eiant  piieri  litcratissimi,  ana-  das,  quod  Ciceronein,  patreni  patriee 

gnostap  optiiiii,  et  piuiimi  librarii.'  appelialum,  ejecernnt. 

''    Plehicola     [publicola]     viderelur]  "'   Est  suaviatus]  Suaviatus,  id   est 

Queniadniodum  Valerius,  primi  con-  osculatus  ;  nios   eniui  fnit   apud  iiU)s 

sulis   ciilU'ga,    Puliiicola   dictus    est,  veteres,  ut  cuin  graliilari  aliqnid  ali- 

quod  fasces  et  impcriimi  popnio  sub-  cui  vellent,  osruUrentur.   Unde  Mar- 

niiserit  ;  ita  Gellium  ridicule  appcilat  tialis  Epigr.  1.4.  '  AudieriH  cum  gran- 

Publicoiam,  quod,  contemtis  nobiii-  de  sopbos  et  basia  captas.'     Ait  au- 

bus  mnlieribus,  ex  inia  plcbe  tnulie-  teni,  quod  bic  bomo  se  Ciceronen)  de 

rem  duxerit.  his  consulibus  ultus  fuit, cum  eos  im- 

'  Epulis]  Interfiiit  epulis  quas  Clo-  pure  ore  et  pntido  osculatus  est. 


2078  M.    TULLIUS    CICERO 

qui,  quasi  mea  culpa  bona  9  perdiderit,  ita  ob  earn  ipsam 
causam  est  mihi  inimicus,  quia  nihil  habet.  [p.  25.]  Utrum 
ego  tibi  patrimonium  eripui,  Gelli,  an  tu  comedisti  ?  quid? 
tu  meo  periculo,  gurges  ac  vorago  patrimonii,  hellua- 
bare:'°"  ut,  si  ego  consul  rempublicam  contra  te  et  gre- 
gales  tuos  °  defendissem,  in  civitate  esse  me  nolles  ?  Te 
nemo  tuorum  videre '  vult :  omnes  aditum,  sermonem,  con- 
gressum  tuum  fugiunt :  te  sororis  filius  Postumus,^  adoles- 
cens  gravis,  senili  judicio,  notavit,  cum  in  magno  numero 
tutorem  liberis  non  instituit.P  Sed  elatus  odio,  et  meo,  et 
reipublicas  nomine,  (quorum  ille  utri  sit  inimicior,  nescio) 
plura  dixi,  quam  dicendum  fuit,  in  furiosissimum  ^  atque 
egentissimura  ganeonem.  112.  Illuc  revertor :  contra  me 
cum  sit  actum,'^  capta  urbe  atque  oppressa,  Gellium,  Fir- 
midiura,  Titium,i  ejusdemmodi  furias,  illis  mercenariis 
gregibus  duces  et  auctores  fuisse,  cum  ipse  lator'  nihil  ab 
horum  turpitudine,  audacia,  sordibus  abhorreret.  At,  cum 
de  dignitate  mea  f'erebatur,  nemo  sibi  nee  valetudinis  ex- 
cusationem,  nee  senectutis,  satis  justam  putavit :  nemo 
fuit,  qui  se  non  rempublicam  mecum  simul  revocare  in 
suas  sedes  arbitraretur.  lui.  113.  Videamus  nunc  co- 
mitia  magistratuum.^     Fuit  collegium  nuper'  tribunicium, 


9  In  C  (leest  bona.  Mox,  a  Franc,  absunt  verba  quia  7iihil  hahet. — 10  x  ''f'- 
luare :  ^  helluabere, — 1  x ''^i^eres. — 2  Graev.  pnstumus  :  edd.  ante  Lamb,  cnni 
Orell.  Postumius.  In  C  H  T  x  ^  desiint  verba  le  sororis  filius  . . .  inimicior, 
nescio. — 3  Franc,  et  Ven.  1480.  furiosum.  Pro  atque  C  exhibet  at  in.  Blox, 
C  H  S  T  X  "I*.  Franc.  Dresd.  ed.  pr,  Med.  Ascens.  Crat.  non  agnosonnt  vf>rba 
Illuc  revertor  usque   ad  dignissimos  judicet,  ^  114. — 4  Quid  si  acf«m  Hervag. 

NOTiE 

"  Meo  periculo  helluabnre']   Hellua-  n  Gellium,  Firmidium,  Titium']  De 

batur  periculo  Ciceronis,   quia  ejus  bis,  Pro  Dome  sua,  jam  egit,  quos 

heUnatio  in  eum  recidebat.  canes  Clodii  vocat. 

°  Gregales  tuos'\    Gregales    socios  f   Ipse  lulor'\   Clodius  legem  tuiit 

ejus  ad  contemtnm  vocat.  contra  Ciceronem,  de  qua  superius 

P  Tutorem  liberis  non  instituit]  Ig-  §  109.  not. 

nominiosnni  fuit  consanguineuui  non  *  Comitia  magistral man^  In  comitiis 

liberis  tutorem  institui,  ant  preeteriri  eligebantiir  niagistratns. 

in  testaraento.     Vide  orat.  pro  Clu-  '  Nuper]  Nempe  biennio  ante,  Cae- 

entio.  sare  et  Bibulo  coss.  fuit  enim  tribu- 


PRO  SEXTio,  CAP.  53.  2079 

in  quo  tres  "  minime,  vehementer  duo  populates  "  existi- 
mabantur.  Ex  his,  qui  populares  non  liabebantur,  quibus 
in  illo  genere  conductarum  concionuin^  consistendi  po- 
testas  non  erat,  duo  ^  a  populo  Romano  preetores  video 
esse  factos:''  et,  quantum  sermonibus  ^  vulgi  et  suflVagiis 
intelligere  potui,  prse  se  populus  Romanus  ferebat,  sibi 
ilium  in  tribunatu  Cn.  Domitii  animum  constantem  et  egre- 
giura,  et  Q.  Ancharii  ''  (idem  ^  ac  fortitudinem,  etianisi 
nihil  agere  potuissent,  tamen  voluntate  ipsa  gratum^  fuisse. 
Jam  de  C.  Fannio  quas  sit  existimatio,  videmus :  quod 
judicium  populi  Romani  in  honoribus  ejus  futurum  sit,  ne- 
mini  dubium  esse  debet.  114.  Quid?  populares  illi  duo 
quid  egerunt?  Alter,  (qui  tamen  se  continuerat,  tulerat  ni- 
hil:'' senserat  tantum  de  republica  aliud,  atque  homines 
expectabant)  vir  et  bonus,  et  innocens,  et  bonis  viris  semper 
probatus,  (quod  parum  videlicet  intellexit  in  tribunatu,  quid 
vero  populo  probaretur,  et  quod  ilium  esse  populum  Ro- 
manum,  qui  in  concione  erat,  arbitrabatur)  non  tenuit  eum 
locum,  in  quera,  nisi  popularis  esse  voluisset,  facillimc 
pervenisset.  Alter,  qui  ita  se  in  populari  ratione  jactarat," 
ut  auspicia,  legem  ^liam,'=  senatus  auctoritatem,  consu- 

"  Gesserat. 


iinde  Orell.  snspicatur  legend,  quicquid  sit  actum,  et  censet  locum  esse  cor- 
ruptiim. 

Cap.  LIU.      5  Al.  duos. — G  Lamb,  quantum   ex  scrm. — 7  Atque   Ancharii 

NOTvE 

mis  plebiseo  anno  Vatinius  ;  qiiem  liic  *  Ancharii  Jidem'\    Quia,    quanivis 

significat.  qtiotidie  de  coelo  servarent,  ut  Vati- 

"  Tres'\  Cn,  Doniitius,  Q.  Anclia-  nio  leges  ferenti  impedimento  essent, 

rius,  C"n.  Fannius.  tribnni  tres,  ille  tamen,  auspiciis  ucg- 

"  Duo  pojmlares]    Populares  fuere  lectis,  et  multas  et  reipublicae  exi- 

Vatinius  et  alter  nescio  qiiis,  quem  tiosas  pro  Caesaris  potentia  leges  per- 

non  vult  appellare:  fortasse  Alfium  tulit. 

subindicat.  ''  Tulerat  nihil']  Legem  quideni  pro- 

y  Conductarum  concionum]  Per  ron-  niulgaverat,  sed  non   tulit,  quia  ser- 

dnctns  condones  eos  homines  intelli-  vaverant  de  cwlo  tribnni  tres. 

git,  qui  pecunia  corrupt!  et  condiicfi  '^  Legem  Mliam]  Lex  jElia  vetabat 

erant.  agi  cnui  populo,  obnuntiantibus  ma- 

*  Preetores  esse  factos]   Oomitius  et  gistratibus. 
Ancbarius  prsctores  creati  sunt. 


2080  M.  TULLIUS    CICERO 

lem,  collegas,  bonoium  judicium,  nihil?  putaret/  eedilitatem 
petivit  cum  bonis  viris,  et  hominibus  primis,  sed  non  prae- 
stantissimis  opibus  et  gratia  :  tribum  suam  non  tulit :  "^  Pa- 
latinam  deniqne,"  per  quam  omnes  illae  pestes  vexare  po- 
pulum  Romanum  '°  dicebantur,  perdidit :  ^  mcc  quicquam 
iliis  comitiis,  quod  boni  viri  vellent/  nisi  repulsam,  tulit. 
Videtis  igitur,  populura  ipsum,  ut  ita  dicam,  jam  non  esse 
popularem :  qui  ita  vehementer  eos,  qui  populares  haben- 
tur,  respuat ;  eos  autem,  qui  ei  generi  adversantur,  honore 
dignissimos  judicet. 

Liv.  115.  Veniaraus  ad  ludos.^  Facit  enim,  judices, 
vester^  in  me  animorum  oculorumque  conjectus,  ut  mihi 
jam  licere  putem  remissiore*  uti  genere  dicendi.  Comiti- 
orum  et  concionum  significationes '^  interdum  verse  sunt, 

p  Nihili  faceret.  i  Ahjectiore.  ''  Testimonia. 


Hervag.  atque  Q.  Ancharii  Naiig.  Cam. — 8  Lamb,  gratam. — 9  Hotom.  con- 
jecit  viliUi  legend. — 10  Pro  verbis  populum  Romanum,  quae  Orell.  lit  corrupta 
iiotat,  Gaiaton.  suspicabatiir  legend.  re7n  publicam  (R.  P.  pro  P.  R.). — 
1  Oiell.  censet  verba  f/uod  boni  viri  vellent  spuria  esse,  et  siispicatur  legend. 
quod  boni  viri  viceratit,  vel  quod  bonos  viros  mullent. 

Cap.  liv.  2  Post  vester  CHS  T  \f/,  Hervag.  Vict.  Lamb.  15CC.  Graev. 
Oliv.  et  Orell.  addiint  iste.  Deinde,  Franc,  et  ed.  Vict,  oculorumque  omittiint. 
Pro  conjectus  C  H  S  '1'  \^,  Franc.  Dresd.  et  edd.  ante  Lamb,  balient  contui- 
tus  ;  X  intuitus;  Pal.  9.  et  Mss.  ap.  Lamb,  contectus.  Paiilo  post,  verba  Co- 
mitiorum  et  concionum  . . .  necesse  est  absiint  a  C  S  x  »!'•  e'iam  a  Franc.  Dresd. 
ed.  pr.  Med.  Ascens.  Crat.   in  qiiibus  omittuntiir  verba  omnia  nsqne  ad 

aOTJE 

^  Tribum  suam  non  tulit "]    Tribnm  gia  non  habnit. 

non  tulit,  id  est,  non  obtiniiit  snffra-  s  Veniamus  ad  ludos]  Varia  Iiido- 

gia  tiibus  suae:  erat  antem  insignis  rum  genera  apiid  Romanes  exhibe- 

ignominia,  si  quis  candidatiis,  in  pe-  bantur:   alii  ftiere  tbeatrales,  quibns 

titione  magistratiis,  siise  tribns  snf-  tragoediae  et  comcEdiaB  babebantur : 

fragia  non  oblineret.  alii  gladiatorii,  qiiibus  aliquot  gladia- 

«■  Palalinam  deniqiie]  Tribiis  Pala-  torum  paria  inter  se  comniittebantur: 

tina  ita  secundum  Varronein  L.  L.  1.  alii  venatici,  seu  venationes,  in  qni- 

IV.  dicta  est  a  Palatino  nionte,  qiiem  bus  bomines   cum    bestiis  depugna- 

cura    foro    et    Capitolio    oblinebat.  bant,    qui    et    bestiarii    dicebantur. 

Fiiit  porro  una  ex   urbanis,  et   om-  Hos    ludos  omnes   magnis   impensis 

nium  vilissima,  quippe  quae  Ubertinis  aediles  curabant,  praeter  ApoUinares, 

et  eseiitiljus  referta  erat.  qui  a  praetore  nrbano  fiebant. 

'^  Perdidit]  Tribus  Palatini  suffra- 


PRO  SEXTIO,   CAP.  54.  2081 

nonnunquam  vitiatae  atque  corruptse:  theatrales  gladiato- 
riique  consessus  dicuntur  omnino  solere,  levitate  nonnul- 
lorum  emtos,  plausus  exiles '  et  raros  excitare.  Attamen 
facile  est,  cum  id  fit,  quemadraodum,  et  a  quibus  fiat,  et 
quid  Integra  multitudo ''  faciat,  videre.  Quid  ego  nunc 
dicara,  quibus  viris,  aut  cui  generi  civium,  raaxime  applau- 
datur  ?  neminem  vestrum  fallit.'  Sit  hoc  sane  leve;'  quod 
non  ita  est,  quoniam  +  optimo  cuique  impertitur :  sed,  si  est 
leve,  homini  gravi  leve  est : '  ei  vero,  qui  pendet  a  ^  rebus 
levissimis,  qui  rumore,  et  (ut  ipsi  loquuntur)  favore  populi 
tenetur  et  ducitur,  plausum  immortalitatem,''  sibilum  mor- 
tem videri  necesse  est.  IIG.  Ex  te  igitur,  Scaure,  potissi- 
mum  quaero,  qui  ludos  apparatissimos '  magnificentissimos- 
que  fecisti,  ecquis  istorum  popularium  tuos  ludos  aspex- 
erit ;  ecquis  se  theatro  populoque  Romano  commiserit.'^ 
Ipse  ille  maxime  ludius,  ^  °^  non  solum  spectator,'  sed 
actor  et  acroama,"  qui  omnia  sororis  embolia°  novit,  qui  in 

'  Nemo  vestrum  ignorat.  '  Gravis  homo  7ion  curat. 


exprimeret  ipse  actor,  §  118. — 3  Naug.  Lamb.  Grut.  et  Grasv.  plausus  et 
exiles. — 4  Alii  ap.  Ursin.  quundo. — 5  Naug.  praepositionem  oiiiisit,  pro- 
probante  Garaton.     Ad  oram   libri,   teste   Ursino,   scriplum   est,   qui  pen- 

(let,  qui  rebus  leviss 6  Verba  ecquis  istorum  . .  .  commiserit  non  legiintiir  in 

X  '!'•  In  C  H  S  T  verba  Ex  te  igitur,  Scaure  ...  in  judicio  Inquar,  ^  119. 
transponnntiir  post  qui  putentur  in  eadem  sectione. —  7  C  S  x  maxime  ludua : 
Ern.  conjecit  legend,  maximus  ludius. — 8  C  \f/  exspectator.     Tmn,  x  'I'  acroma, 

NOT« 

•>  Integra  multitudo'\  Integra  miiiti-  excippretnr. 

tndo,  id  est,  popnhis  qui  corruptus  '  Ludos  apparatissimos^  Totam  iilo- 

pecnnia  non  est.  nun  ludorum  magnificentiain,  qui  dati 

'  Sit  hoc  sane  leve']  Ait  quod  levis  sunt  a  Scauro,  describit  Plinius  lib. 

sit  ille  plausus;  sed  qui  tamen  levis  xxxvi.  cap.  51.     Hunc  consule. 

esse  non  potest,  quia  optiinis  quibus-  °>  Ludius]  Clodius  ludius  appella- 

qiie  datur.  tur,  quia  et  ludis  delectabatur,  et  ip- 

''  Plausutn   immortnlitatem,  Sfc]  Id  se  fabulze  argumenta  maxima  suppe- 

est,  tanti  facit  plausum,  quanti  im-  ditabat. 

niortalitaiem,  et  tantopere  de  sibilo  "  Acroama]  Acroama  fostivus  homo 

dolet,  quantum  de  ipsa  niorte.     For-  dicitur,  qui  urbanis  dictis  alios  de- 

ro  est  observandum  moris  fuisse  in  lectat.     Acroama  etiam  sumilur  pro 

consessu  ludorum,  nt  si  quis  vir  sum-  ipsa  re  quae  recitatur. 

mus  et  gratus  populo  ingrederetur,  "  Embolia]   Embolium,   1.  suraitur 

ei  plausus  daretur  ;  sin  minus,  sibilis  pro  eo  quod  in  media  fabula  a  mimis 

Dclph.  el  Var.  Clas.  Cicero.  6  Q  Q 


2082  M.   TULLIUS    CICERO 

coetum^  mulierum  pro  psaltriaP  adducitur,  nee  tuos  ludos 
aspexit  in  illo  ardenti  tribunatu  suo,  nee  ullos  alios,'°  nisi 
eos,  a  quibus  vix  vivus  effugit.'  '^  Semel,  inquam,  se  ludis 
homo  popularis  commisit  oranino,  cum  in  templo  Honoris- 
Virtutis  honos*  habitus  esset  virtuti/  Caiique  Marii,  con- 
servatoris  hnjus  imperii,  monumentum,  municipi  ejus'  et 
reipublicae  defensori  sedem  ad  salutem  prasbuisset.  LV. 
117.  Quo  quidem  tempore,  quid  populus  Romanus  sentire 
se  ostenderit,'  utroque  in  genere  declaratum  est:  primo, 
cum,  audito  senatusconsulto,  ore '  ipsi^^  atque  absenti  se- 
natui  plausus  est  ab  universis  datus  :  deinde,  cum  senato- 


Panlo  post,  \lt  euboUa. — 9  x>  Kotn.  Ven.  1483.  Junt.  in  ccetu. — 10  x  wf c  I'Wo* 
alios. — I  C  S  X  'I'  i'*^  """*  ^ff-  Deinde,  Orell.  suspicabatur  legend,  Semel, 
semel,  biquum.  Verba  Semel  .  ..  mente  venisset  non  sunt  in  C  x  ^- — 2  In  tem- 
plo Honoris  honos  Pal.  9.  in  templo  honoris  honos  Ms.  Vict,  in  templo  honori 
honos  Hervag.     in  templo  Virtutis  honos  edd.  vett.  plera>que. 

Cap.  lv.  3  Nang.  ostenderet.  Schutz.  e  conjectiira  Ernest!  rerepit  quid 
pop.  Rom.  senserit,  utroque  in  gen.  ^-c.  Wolf,  legi  niavult  quid  pop.  Horn,  sen- 
iiret,  se  oslendit,  et  utroque  in  gen.  Sfc. — 4  '  Ore  ipsi]  Locus  corniptu?.  Ore 
delevit  Schutz.  coram  ipsi  Em.  siisp.  rei  ipsi  diibia  Garatoni  susp.  relatori 
ipsi,  scil.  P.  Lentulo,  nescio  cujiis  suspic.  Boniiin  est  vorabnlnm  :  sed 
fortasse  latet  in  his  nihil  aliud  nisi  prceconi  vel  recitatori  ipsi,'  Orell.     Vid. 

NOTiE 

interponebatur,  a  voce  Gracca  (fi$d\-  eum  populns  irrneret. 

AoD,  intersero.    2.  sumitiir  pro  introitu  ■■  Honos  habitus  esset  virluli]  In  tem- 

etjannis  quibus  ad  proscenium  trans-  plo   Virtutis   de   salute  civis   actnni 

eunt  actores,  cum  suis  spectatoribiis  est,  qui  sua  virtute  civitatem  ab  in- 

se  volunt  exhibere.     Cum  itaque  di-  cendio,  et  rempublicam   a  pernicie 

cat  Clodiiim  omnia  sororis  embolia  contra  Catilin*  furores  vindiraverat. 

novisse,  sane  vult  ostendere  sororis  Porro  templum  Virtutis  erectnm  fuit 

turpitudinen),quacum  incestum  com-  a  Mario   de   manubiis   Cimbricis  et 

miserat;  quia  cum  per  latentesjauuas  Teutonicis.     Ante  eum  jam  alii  pin- 

ad  ejus  cubiculum  accederet,  inter-  res  exstrnxerant. 

esse  ludicro  alteri  spectacnlo  nolnit.  «  Municipi  ejus]   Cicero  ex  eodeni 

P  Pro  psaltria]  Clodius  cum  psal-  erat   Arpinate   municipio,   quo   Ma- 

tria?  habitu  in  opertum  Bonae  Deae  iu-  rius. 

gressus  erat,  libidinis  causa.  '  Ore  [auctori]  Lentulus  consul  re- 

1  Vix  tivus  effugit]  Quo  die  in  tem-  tulit  de  Cicerone  revocando,  quin  et 

plo  Virtutis  de  Ciceronis  reditu  ac-  ipse  Metelhis  Nepos,  ciijus  ludis  Clo- 

tiiiii  est,  ludi  celebrati  sunt,  quibus,  dius  frater  interesse  voluit,  cum  ab 

dimisso  senatu,  cum  Clodius  affuis-  aliis  abfuisset. 
set,   nihil  propius  fuit,   quam  ut  iu 


PRO  SRXTIO,  CAP.  55.  2083 

ribus  singulis  spectatura  e  senatu  redeuntibus."  Cum  vero 
ipse,  qui  ludos  faciebat,  consul  assedit,  stantes,"  et  mani- 
bus^  passis"  gratias  agentes,  et  lacrymantes  gaudio,  suam 
erga  me  benevolentiam  ac  misericordiam  declararunt.  At, 
cum  ille  furibundus,  incitata^  ilia  sua  vecordi  meute,  ve- 
nisset ;  vix  se  ^  populus  Romanus  tenuit :  vi.x  homines 
odium  suum  a  corpore  ejus  impuro  atque  infando^  repres- 
serunt.  Voces  quidem,  et  palmarum  intentus,^  et  raaledic- 
torum  clamorem  omnes  profuderunt.  118.  Sed  quid  ego 
populi  Romani  animum  virtutemque  commemoro,  liberta- 
fem  jam  ex  diuturna  servitute^  respicientis?  in  eo  homine, 
cui  turn  petenti  jam  aedilitatem*ne  histriones  quidem  coram 
sedenti  pepercerunt  ?  Nam  cum  ageretur  Togata,'' Sirau- 
Jans,*=  ut  opinor,  caterva  tota*^  clarissima  concentione,'°  in 
ore  impuri  hominis  imminens,  concionata  est:  *  Huic  vitae 

*  Extensis, 


Nott.  Varr. — 5  Hervag.  ei  man. — 6  Qiiidam  ap.  Orell.  conjecit  incitatus. — 
7  III  T  .se  deest. — 8  S  T  i//,  Juiit.  )jf/anrfo.  Garaton.  legi  maliiit  in/ami.  In 
C  X  ^  "Oil  legiinttir  Voces  quidem  .  . .  adilitalem. — 9  Hervag.  Naup.  Cam. 
despkientis. — 10  Nouniillae  edd.  vett.  contentione.  Pro  verbis  in  ore  Scliutz. 
conjecit  legend,  in  os  vel  ori.     Verba  Nam  cum  ageretur  ...  exprimeret  ipse 

NOTiE 

"  Spectatum  redeuntibus]  Cum  8ena-  minutam,  qnam  passus  est  per  duos 

tores  redirent  e  templo  Virlutis  iibi  annos  populus,  Caesar  et  Bibulo,  tuin 

de  Ciceronis    reditu   actum  fuit,  ad  Pisone  et  Gabiuio  coss. 
spectandos    ludos,   ipsis    plaiisus    ab  '^  Pelenli  jam  adilitatcni]  Primo  an- 

omni  populo  datus  est,  propter  sena-  no  post  tribunatum,  peters  asdilita- 

tusconsultiini  quod  de  Ciceronis  le-  tein   licuit.     Hanc  Clodius   eo  teni- 

difu  dederant.  pore  petivit. 

"  Stantes]  Cum  anioris  significatio-  ^  Togata]  Togata  comoedia  dicitur, 

nein  dare  volebat   populus,  solebat  quae  Romaniim  habet  argumeutuni; 

assurgere,    et  rectis   pedibus   stare;  ct  ideo  togata  dicta  est,  quod  Roma- 

nnde  Epi<t.  ad  Att.  ii.  19.  '  Iniiiiici  ni  togis  uterentur. 
eraiit  equitibus,  qui  Curioni  stantes  <=  Simulans]  Hoc  erat  argnraentum 

planserant.'  comoedia;,  '  Siniuians,'  quain  scrip- 

y  Pa/in«ru»n  tn<e/i<Ms]  Significat  earn  serat  Afranins. 
consuotndinem  quam  vulgus   obser-  •*  Catena   tola]    Grex    liistrionum, 

vaiiat  in  sibilis  faciendis,  cum  omnes  rum  crat  aliquid  cantaudum,  quod  in 

siinul  manus  poirigel);int.  Clodii  opprobrium  verti  posset,  ei  ini- 

»  F.x  diuturna  servitutc]  Per  iliam  niinens  recitabat,  et  ilia  uiaxime  ver- 

servilutem,  intelligit  libertatem  iin-  ba  qnaeseqiiuntnr.  Nota  autem,quod 


2084  M.   TULLIUS    ClCriRO  ? 

tuae  .  .  .'  et,  '  Postprincipia,'  atque  exitus  vitiosee  vitae  !' 
[p.  25.]  Sedebat  cxanimatus :  et  is,  qui  antea  cantorum 
convicio  *  conciones  celebrare  suas  solebat,  cantorum  ip- 
soruni  vocibus  ejiciebatur.  Et,  quoniam  facta  mentio  est 
ludorum,  ne  illud  quidem  praetermittam,  in  magna  varie- 
tate  sententiarum,  nunquara  ullum  fuisse  locum,  in  quo  ali- 
quid  a  poeta  dictum,  cadere  in  tempus  nostrum^  videretur, 
quod  aut  populum  universum  fugeret,  aut  non  exprimeret 
ipse  actor.  119.  Et,  quasso,  hoc  loco,s  judices,  ne  qua  me 
levitate  ductum  ad  insolitum  genus  dicendi  labi  putetis,  si 
de  poetis,  de  histrionibus,  de  ludis  in  judicio  loquar.  Lvi. 
Non  sum  tam  ignarus,  judices,  causarum,  non  tam  inso- 
lens'  in  dicendo,  ut  omni  ex  genere  orationem  aucuper,*"  et 
omnes  undique  flosculos  carpam  atque  delibem.-*  Scio, 
quid  gravitas  vestra,  quid  ha?c  advocatio,*"  quid  ille '  con- 
ventus,  quid  dignitas  P.  Sextii,  quid  periculi  magnitudo, 
quid  aetas,  quid  honos  mens  postulet.  Sed  mihi  sumsi'  hoc 
loco  doctrinam  quandam juventuti,"  qui  essent  optimates.  In 

'  Novus.  V  Quaram.  '  Seligam. 

"  Ad  erudiendam  juventulem. 


actor  absnnt  a  C  x  "f- — 1  Huic  Tite,  et  liia  pnst-principia  Gembl.  Huic  tuce, 
el  tua  post-principia  Pal.  9.  Huic  vitce  tiia  posl-principia  Ms.  "Vict.  Huic  vice 
*  tita  posl  principia  Heivag,  Lambinus  dedit  et  post,  Principia.  Pro  atque 
Pantagatlins  ecqui. 

Cap.   lvi.     2    C  T  dehilem  :   4/  deUlitem.—Z    Hervag.   Lamb,    et    Grnt. 
illi.     Mox,  pro  P.  Sextii  Mss.  plerique  et  edd.  ante  Naug.  habent  populi 

NOTiE 

ill  theatris  fieri  solita  esset  sympho-  Ciceroni    qiiadrabant,   ant   qua;    hi» 

Ilia  et  concentns.  acta  temporibns  fiierant,  exprimere 

*    Cantorum   convicio'\    Conviciiim  histriones  gestiebant. 

quasi  convocium  dictum   esse  Ulpi-  e  Et  quceso,  hoc  loco']  Utitur  bic  pra- 

anns  piitat ;  hoc  est,  a  collatione  vo-  munitione,  qua  insolitam  orationem 

cum,  quia  plnres  in  nnum  conferun-  de  scenicis  ludis  excusat. 

tur.    Ridet  autem  Clodium,  qui  can-  ^  Quid  heBc^advocatio]    Advocalio 

tores,  data  opera,  ad  suas  conciones  sumitnr  pro  patrocinio,  quod  reo  sive 

evoeabat,  nt  sibi  apud  populum  con-  ab  amicis,  qui  causae  aderant,  sive  ab 

cionanti,  pro  consuetudine  acclama-  ipso  oratore  dabatur. 

rent,  '  Bene  et  praeclare,'  '  belle  et  »  Sed  mihi  sumsi']    Ineptias  vilat, 

festive.'  a  quibus  modo  deluditur.  ostenditque,  ad  rem  pertinere  banc 

f  In  tempus  nostrum]  Quaecumque  de  ludis  scenicis  digressionem. 


PRO  SEXTio,  CAP.  66.  2085 

ea  explicanda  demonstrandum  est/  non  esse  populates  om- 
nes  eos,  qui  putentur.  Id  facillime  consequar,  si  universi 
populi  judicium  verum  et  incorruptum,  et,  si  intimos  sensus 
civitatis  expressero.  120.  Quid  luit  illud,""  quod,  recenti 
ituntio  de  illo  senatusconsulto,  quod  factum  est  in  templo 
VirtutiSjS  ad  ludos  scenamque  perlato,  consessu  maximo, 
summiis  artiiex,'  et  mehercule  semper  partium"'  in  repub- 
lica,"^  tanquam  in  scena,"  optimarum/^  flens,  et  recenti  lae- 
titia,  et  misto^  dolore  ac  desiderio  mei,  egit  aperte  multo? 
gravioribus  verbis  meam  causam,  quam  egomet  de  me  agere 
potuissem?  Summi  enim  poetas  ingenium  non  solum  arte 
sua,  sed  etiara  dolore  exprimebat.*°  '  Quid  enim  I  qui  rem- 
publicam  certo'  animo  adjuverit,  statuerit,'  steterif  cum 
Achivis.'"  Vobiscum  me  stetisse  dicebat,  vestros  ordines 
demonstrabat.    Revocabatur  ab  universis.  '  Re  dubia,!"  nee 

*  Tarn  bonus  civis  quam  actor.  '  Magna.  ''■  Manserit. 


Rom.—i  CHSTx  'I'l  Franc.  Uiesd.  et  edd.  vett-  dew.  fuit.  Mox,  pro 
omnes  in  ^  putemus  legitur.  In  T  deest  eos.  Verba  Id  facill.  cons,  .  .  .  ex- 
pressero non  leguntiir  in  C  ^,  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr. — 5  Garaton.  conjecit 
Honnris-Virlutis.  Verba  recenti  nuntio  ...  scena  oplimarum  absnnt  a  C  H  S  T 
X.  Franc.  Drtsd.  et  edd.  pr.  sed  in  iisdeiu  sic  legitnr,  Quid  fuit  illud,  quod 
summiis  artifex  flens,  et  recenti  lalitia,  8)-c. — 6  Hervag.  partium  inter  plebem. — 
7  Naiig.  Grnt.  Graev.  optimatium. — 8  C  H  S  T  %.  Kom.  Ven.  ntraque,  Aid. 
mesto,  vel  mceslo. — 9  Hervag.  et  Orel!,  egit  upud  populum  Romanum  viullo. 
Pro  aperte  C  habet  a  parte,  cum  asterisco  ;  H  a  pratore ;  x  "  ?"'• — ^0  CHS 
T  X  4'  sed  quis  dot.  et  T  exprimebunt.  Verba  Quid  enim  . . .  ingenio  prceditum 
absiint  a  C  H  S  X  "f-     l*'o   Q"**'  Hervag.  babet  Qua;  Naug.  Cam.  Quaw. — 

NOTvE 

^  Quid  fuit  illud]  Declarat  quid  jii-  mm  faciendorum  causa,  qnolibet  lo- 

dicari  debeat  de  ilia  singnlari  in  se  co,  nbi  quis  consistat,  movealnrqup, 

popnli  benevolentia,  cum  illud  sena-  spectacuhim    sui   priebiturus,   posita 

tusconsultum  perlatum  est  de  sno  re-  sit  in  publico  privatoque,  vel  in  vi- 

ditn  in  templo  \'irtutis.  co :  quo  tamen  loco  passim  liomines 

'  Summus  artifex}  TEsopus  fuit  tra-  spectaculi  causa  admittantur. 

goedus,  Ciceronis  temporibns  nobilis-  «  Cum  Achivis]  Sententia  ilia  for- 

sinius,  qui  in  tbeatro  multas   senten-  tasse    desunita  fuit  ab  Accio   poiita 

tias  vcterum  poetarum  amico   Cice-  tragico  Gra>co,et  dicta  deTelamone, 

roni  accommodavit.  qui  post  niulta  collata  in  patriam  be- 

™  Semper  partium']  Partes  sunt  per-  ntficia,  exulavit.    Cum  eo  Ciceronenj 

sonariim  gradus,qnae  reprtcsentantiir.  confert. 

»  In  scena]  Scena  est,  quvu   ludo-  ('  Re  dubia]  Re  dubia,  id  est,  cum 


208(>  RI«   TULLIUS    CICERO 

dubitarit  vitam  ofFerre,  nee  capiti  pepercerit/  121.  Hsec 
quantis  ab  illo  clamoribus  agebantur  !  cum  jam,  oinisso 
gestu/  verbis  poetae,  et  studio  *  actoris,''  et  expectation! ' 
nostrse  plauderetur.  *  Summum  amicum,  summo  in  bello 
.  .  .'  (nam  illud  ipse  actor  adjungebat  amico  animo,  et  for- 
tassis '  homines  propter  aliquod  desiderium  approbabant) 
*  summo  ingenio  pra^dituni.'  lvij.  Turn  illa,'^  quanto  cum 
gemitu  populi  Romani  ab  eodem  paulo  post  in  eadem  fa- 
bula  sunt  acta !  *  O  pater!  .  .  .'  Me,  me  ille  absentera,  ut 
patrem,  deplorandum  putabat/  quera  Q.  Catulus,  quem 
multi  alii  saepe  in  senatu  ^  patrem  patriae  nominarant. 
Quanto  cum  fletu  de  illis  nostris  inceudiis  ac  ruinis,^  cum 
patrem  pulsum,  patriam  afflictam  ^  deploraret,  domum  in- 
censam,  eversamque !  Sic  egit,  ut  demonstrata  pristina 
fortuna,  cum  se  convertisset,  *  Haec  omnia  vidi  inflam- 
mari,'9s^  ^  fletum  etiam  inimicis  atque  invidis'°  excita- 
ret.  122.  Pro,  Dii  iramortales !  quid  ?  ilia  quemadmo- 
dura  dixit  idem?  quae  mihi  quidem  ita  et  acta  et  scripta 

'  Actoj'e. 


1  NonnullfE  edd.  velt.  staluerit  omittunt. — 2  Orell.  suspicabatur  legend. 
omisso  gestu  et  verbis  po'elw  studio,  vel  omisso  gestu  ac  verbis  po'eta:,  et  studio. — 
3  Hervag.  Cam.  et  quod  forlassis:  Naiig.  et  Orell.  et  fortasse. 

Cap.  lvii.  4  Nonnullae  edd.  vett.  ciim  Orell.  Jam  ilia.  Deinde,  C  H  S, 
Franc.  Uresd.  et  edd.  pr.  non  agnoscunt  verba  pop.  Rom,  ab  eod.  paulo  post  in 
end.  fab.  In  %  desunt  qiioque  verba  O  pater  . . .  depl.  putarat.—b  Putaret 
Grzpv.  putabat  Hervag.  Lamb.  Ern.  Srhntz.  et  Orell.  putarat  ceteri. — 6  C  in 
senatum. — 7  Verba  de  iUis  nostris  incendiis  ac  ruinis  non  legnntiir  in  H  S  T  x. 
Franc.  Dresd.  et  edd.  pr.  neqne  in  C  et  i|/:  sed  in  C  qnoque  deest  fletu,  pro 
quo  ^  exhibet  confliclu. — 8  T  pidsxim^  tum  patrice  affi.  In  Barb,  et  Ven.  1480. 
legitnr  pulsu7n  patria,  ajfiictam  domum  depL,  incensam  eversamque. — 9  In  C  H  S 
X  ^,  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr.  omittuntiir  voces  cum  se  convert.,  Hac  omnia  vidi 
injlamm. — 10  Dresd.  inim.  atque  in  ludis.  Verba  Pro,  Dii  imm.  usque  ad 
principes  civitalis,  §  123.  absunt  a  C  H  S  x  '!'»  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr. — 

•  NOTyE 

summopere    respublica    sive    patria  »  Vidi  inflammari]  Ex  eadem  Accii 

periclitaretur.  fabula  desiiinta  sententia  est :  qnam 

1  Studio  actoris]  Applaudebant  oni-  autem  bene  quadret  in  Ciceroneni, 

ues  itsopo,  propter  stndium  singu-  patet :  nam  pulso  eo,  omnia  ejus  bo- 

lare,  quo  ille  in  Ciceronem  ferri  vi-  na    publicata  sunt,   domus   incensa, 

debatur.  praedia   direpta,  lex   de  ejus   exilio 

'  Et  cxpectationi]   Omnes  reditum  lata,  &c. 
Ciceronis  sumrnopere  expectabant. 


PRO  sEXTio,  CAP.  58.  2087 

videntur  esse/  ut  vel  a  Catulo,  si  revixisset,"  prasclare 
posse  dici  vidercntur.  Is  enim  libere  reprehendere,  et  ac- 
cusare  popnli  nonnunquam  temeritatem  solebat,  aut  erro'- 
rem  senatus :  *  O  ingratifici  Argivi,''  inaues  Graii,  immemo- 
les  beneficii !'  Non  erat  illud  quidem  verum :  non  enim 
ingrati,  sed  miseri,  quibus  reddere  salufem,  a  quo  accepe- 
rant,  non  liceret ;  [p.  25.]  nee  unus  in  quenquam  unquam 
gratior,  quam  in  me  universi :  sed  tamen  illud  scripsit  di- 
sertissimns  poeta  pro  me : '  egit  fortissimus  actor,  non  solum 
optimus,  de  me,  cum  omnes  ordines  demonstraret;  senatum, 
equites  Romanes,  universum  populum  Romanum,  accusa- 
ret  :  '  Exulare  sinitis,  sivistis^  pelli,  pulsuni  patimini.' 
Quae  tum  significatio  fuerit  omnium,  quae  declaralio  volun- 
tatis ab  universo  populo  Romano  in  causa  hominis  non 
popularis,  equidem  audiebamus  :  ^  existimare  facilius  pos- 
sunt,  qui  afFuerunt.  lviii.  123.  Et,  quoniam  me  hue  pro- 
vexit^  oratio,  histrio^  casum  meum  toties  coUacrymavit, 
cum  ita  dolenter  ageret  causam  meara,  ut  vox  ejus  ilia  prae- 
clara  lacrymis  impediretur.  Neque  poetas,  quorum  ego 
semper  ingenia  dilexi,  tempori  raeo  defuerunt;  eaque  po- 
pulus  Romanus  non  solum  plausu,  sed  etiam  gemitu  sue 
comprobavit.  Utrum  igitur  haec  ^sopuni  potius  pro  me, 
aut  Acciuni  dicere  oportuit,  si  populus  Romanus  liber 
esset,  an  principes  civitatis?     Nominalim  sum  appellatus 


1  Lamb,  pro  Telnmone. — 2  Lamb,  siistis :  al.  sislis. — 3  Hervag.  Lamb,  et 
Orell.  equidem  audicbam,  Haec  delevit  Schiiiz.  de  Gwienzii  seiiteiitia  ad  Fin. 
in.  p.  307.  Em.  conjecit  legend.  7ios  iiuidem  audiebamus.  Vid.  Clav.  in  Equi- 
dem.    Pro  existimare  in  Ms.  Ursini  ccstimare. 

Cap.  Lvni.    4  Naug.  Lamb,  hue  me  prov.    Hervag.  me  hue  produxit. — 

aOTJE 

»  Seripta  videntur  esse]    Erat  tunc  pro  'I'elamone  script!  ab  Accio,  quos 

in  exilic,  qiiando  haec  acta  snnt  ab  ;lisopiis   causa:  Ciceronis  accommo- 

^sopo.  davit. 

"  Si  rei't;tisse<]  Catulus  ilie  Cicero.  r  Histrio]  yEsopns  ille  actor  toties 

nem    patrem    patriae    appellavit,    et  lacrymas  emisil,  (iiiolios  de  Cicerone 

obiit  paulo  post  ejus  consiilatuni.  diceret. 

*  O  ingratijici  Argivi,  Ifc]  Versus 


208S  M-    TULLIUS    CICERO 

in  Bruto/  *  Tullius,  qui  libertatem "  civibus  stabiliverat.' ' 
Millies  revocatum  est.''  Parumne  videbatur  popuium  Ro- 
manum  ^  judicare,  id  a  me,  et  a  senatu  esse  constitutum, 
quod  peiditi  cives  sublatum  per  nos  criminabantur  ?  124. 
Maximum  ^  vero  populi  Romani  judicium  universo  ^  con- 
sessu  gladiatorio  declaratum  est :  erat  enim  munus  Scipi- 
onis,*=  dignum  et  eo  ipso,  et  illo  Q.  Metello,  cui  dabatur. 
Id  autem  spectaculi  genus  erat,  quod  omni  frequentia, 
atque  omni  genere  hominum  celebratur,  quo  multitudo 
maxime  delectatur.  In  hunc  consessum  P.  Sextius,'  tri- 
bunus  plebis,  cum  ageret  nihil  aliud  in  eo  magistratu,  nisi 
meam  causam,  venit,  et  se  populo  '°  dedit,  non  plausus 
cupiditate,  sed  ut  ipsi  inimici  nostri  voluntatem  universi 
populi  viderent.    Venit'  (ut  scitis)  ad  coluranam  Meniam/' 


6  H  S  X  'f'  stabiliieram.  Pro  Millies  C  x^  Miles,  et  pro  revocatum  C  H  S  x  "f* 
revocalus;  T  renovalum.  In  ed.  pr.  \eghur  renovatiim  est  hoc  consilium.  Videb. 
popuium,  Sfc.  ^Revocatum  est]  Nescio  quid  viros  doctos  nioverit,  ut  ad  mar- 
ginetn  ascriberent,  '  Forte  recitatum,  Mel  repetitum."  Abram.  Iii  C  H  S  x^ 
noil  legiintiir  Parumne  videbatur  ...  maxime  delectatur. — 6  Cam.  populo  RomO' 
no:  OreU.  populus  Romanus. — 7  Hervag.  Cam.  et  Oiell.  itia.ri/«e. — 8  Schntz. 
e  conjectura,  cum  Orell.  universi. — 9  C  H  S  T  x  consensum  P.  Sextius: 
Franc,  consensum:  quod  Sextius. — 10  C  H  S  T  x  "^  causam  egit,  is  se  pop. 
Franc,  causam  egit.  Ideo  se  pop.  Dresd.  causam.  Is  se  pop. — 1  S  Veni. 
Turn,  a  columna  H  S  i//  et  al.  Franc,  ad  columia.  Pro  Meniam  C  x»  Rom. 
Brix.  Med.  habent  aneam;  H  Smena;  x>  Franc,  et  al.  Menia;  edd.  nonuul- 

NOTjE 

^  Appellatus  in  Bruto']  Tragcediam  Celeris.     Nota  porro,  quod  verbum 

Accius  scripsit,  quje  Brutus  iuscribi-  lioc  '  munus  '  non  tantum  venationes, 

tur,  de  (|ua  lib.  i.  de  Divinatione  lo-  sed  etiamcertaminagladiatorumcora- 

qnilur.  plectatur,  teste  Seneca,  qui  de  Be- 

^  Tullius, qui  libertatem']  Quoi'ies  no-  nef.  1.  i.  sic  loquitur:   'Nemo  tain 

ininandus  erat  Brutus,  toties  Tullius  stultus  est,  ut  monendus  sit,  ne  cui 

ah  Msopo  nominabatur.  gladiatores,  aut  venationem,jani  mu- 

•>  Millies  revocatum  est]  Si  quid  ab  nere  edito,  miUat.' 
histrione  diceretur,  quod  populo  pro-         <•  Ad  columnam  Meniam]  '  Menius 

baretur,  toties  a  populo  repetereju-  cum  domum  suam  venderet  Catoni 

bebatur.  et  Flacco  censoribus,  ut  ibi  basilica 

<=  Munus  Scipionis]  Per  munus  in-  zedificaretur,  exceperat  jus  sibi  unius 

telligit     spectaculum     gladiatorum,  columnee,  unde  ipse  et  posteri  ejus 

quod  Caecilius  Metellus  Scipio  exhi-  spectare  munus  gladiatorium  possent, 

buit  in  lionorem  mortui  Q.  Metelli  quod   etiam   turn   in   foro   dabatur.' 


PRO  SEXTio,  CAP.  59.  2089 

Tantus  est  ex  omnibus  spectaculis  usque  a  Capitolio,  tan- 
tus  ex  fori  cancellis  plausus  excitatus,  ut  nunquam  major 
coDsensio,  aut  apertior  populi  Roraani  universi  fuisse  ulla 
in  causa  diceretur.  l*-25,  Ubi  erant  turn  illi  concionum 
moderatores,  legum  domini,  civium  expulsores  ?  aliusne 
est  aliquis  improbis  civibus  peculiaris  populus,  cui  nos 
offensi  *  invisique  fuerimus  ?  lix.  Equidem  existimo,  nul- 
lum tempus  esse  frequentioris  populi,  quam  illud  gladia- 
torium ;  neque  concionis  ullius,  ncque  vero  ullorum  comi- 
tiorum.  Hasc  igitur  innumerabilis  hominum  multitudo, 
haec  populi  Romani  tanta  significatio,  sine  ulla  varietate, 
universi,  cum  illis  ipsis  diebus  de  me  actum  iri  putaretur, 
quid  declaravit,  nisi  optimorura  civium  salutem  et  dignita- 
tem populo  Romano  caram  esse  universo  ?  126.  At  vero 
et  ille'  tribunus  plebis/  qui  de  me,  non  patris,  avi,  proavi,^ 
majorum  denique  suorum  omnium,  sed  Graeculorum  insti- 
tute/ concionem  interrogare  solcbat,  Velletne  me  redire ; 
et,  cum  erat  reclamatum  semivivis^  mercenariorum  voci- 
bus,  populum  Romanum  negare  dicebat :  is,  cum  quotidie 
gladiatores  spectaret,  nunquam  ^  est  conspectus.*"     Cum 

/  Languentibus. 


lae  Maniam. — 2  Ms.  Uisiiii  infensi.  Verba  Ubi  ernnt  turn  illi  usque  ad  signiji' 
catione  decoruri  ^  127.  absunt  a  C  H  S  x  <!'• 

Cap.  lix.  3  Hervag.  Cam.  Lamb,  et  Orell.  At  vero  ille.  Pro  tribunus 
plebis  Garaton.  siispic.  jncetor  legend. — 4  Nunqumn  bis  legitur  in  Pal.  9. 
Turn,  Naug.  Maiuit.  Lall.  Garaton.  Schutz.  et  Orell,  sic  distiiifinunt,  conspec- 
tus, cum  veniret.     Emerg,  subito.    Pro  emergebat  Ms.  Ursini  sed  einerg.    Her- 

NOTiE 

Ita  Asconius.  Erat  auteni  projec-  Clodius,  item  consul  anno  061.  pre- 
lum impositum  columnx,  unde  gla-  avus  Appius  Pulcher,  consul  anno 
(Uatorum  certamina   in  foro  specta-  610. 

bantur.     Hie    assedit    Sextius,    cui  g  Grceculorum  institute']  Hi  Grsculi 

plausus  a  toto  populo  datus  est.  scire  se  omnia  profitentur. 

*  Ille  tribunus  phbis]  Non  erat  tri-  'i  Nunquam  est  cunspectus]  Cum  ex- 

bunus  Clodius,  sed  tribunicius,  quan-  sibilari  se  Clodiiis  a  populo  verere- 

do  baec  acta  sunt.  tur,  veuiebat  quidem  ad  ludos,  sed 

^  Non  patris,  avi,  proavi]  Pater  Clo-  sub  eas  tabulas  occulte  subrependo, 

dii  tribuni  fnit  Appius  Clodius,  qui  quie  temporariae  ad  spectacula  con< 

consul  fuit^A.  U.  ('.  674.  avus  Caius  spicienda  exstructae  erant. 


2090  M.    TULLIUS    CICERO 

veniret,  emergebat  subito,'  cum  sub  tabulas  subrepscrat,  ut 
'  Mater  te  appello'  .  .  .  dicturus  videretur.  Itaque  ilia  via 
latebrosa,  qua  spectatum  ille  veniebat,  Appia^  jam  voca- 
batur.  Qui  tamen/  quoquo  tempore  conspectus  erat,  non 
modo  gladiatores,  sed  equi  ipsi  gladiatorum  "^  repentinis 
sibilis  extimescebant.  127.  Videtisne  igitur,  quantum  in- 
ter populum  Romanum  et  concionem  intersit?  dorainos 
concionum  omni  odio  populi  notari?  quibus  autem  con- 
sistere  in  operarum  concionibus^  non  liceat,  eos  omni  po- 
puli Romani  significatione  decorari? 

[p.  26.]  Tu  mihi  etiam  M.  Atilium  Regulum'  comme- 
moras,  qui  redire  ipse  Carthaginera  sua  voluntate  ad  sup- 
plicium,  quam  sine  iis  captivi.s,^  a  quibus  ad  senatuin 
missus  erat,  Romae  manere  maluerit?  et  mihi  negas  op- 
tandum  reditum  fuisse  per  familias  comparatas""  et  homi- 
nes armatos.*     lx.  Vim  scilicet  ego  desideravi,  qui,  dum 

^  Conventu  hominum  pecunia  corruptorum. 


vag.  immergebat.  Pro  veniret  Ern.  conjocit  venerat  legend. — 5  Scliufz.  e 
conjectiira  Manutii  Attilia.  Vid.  Nott.  Vair. — 6  Ein.  conjecit  Quern  tamen 
legend. — 7  Post  captivis  if/  addit  parere.  Deinde,  pro  quibus  Aid.  Ciat.  de 
quibus  Ms.  \jT»\n\ — 8  ^  Et  mihi  negas  ...  armatos  ?]  Mire  liaesit  in  h.  1.  Ern. 
propter  defectum  signi  interrog.'  Orell.  Verba  per  familias  . . .  labefactare  po- 
tuisset  non  sunt  in  C  H  S  x  '/'. 

NOT^ 

'    Emergebat    subito  ]    Posteaqiiam  eqiii  terrebantnr. 

consederat,  a  populo  conspectus  ex-  ^  Regulum]    Cum    fideni    Regiiius 

sibilabatnr,  adeo  ut  similis  emergeret  iiosti  datam  nollet  fallere,  ad  hosles 

Memnoni  Aurtirae  filio,  rjni  insepul-  reversum,  resectis  paipebris,  vigilan- 

tus  post  mortem,  matrem  sic  alloque-  do  necaverunt.    Refeliit  autem  illnd 

batur  :  '  Mater,  te  appello,  quae  cu-  exemplum  quod  ab  adversarioaffere- 

ram  sonino  suspensam  levas.'     Cum  batur  contra  se,  quia  non  est  simile.^ 

ille  Memnon  in  auxilium  Priamo  ve-  "'  Per  familias  comparatas]  Gladia- 

nisset,  in  pugna  ab  Achille  occisus  torum    familias    ititeliigit.      Familia 

est.  autem  dicebatur,  seu  grex,  manus,  et 

''  Equi  ipsi  gladialorum]  Inter  gla-  schola  gladiatorum.  Objiciebatur  aii- 

diatores  quidam  essedarii  dicti  sunt,  tem  Ciceroni,  quod  per  illos  gladia- 

quod  ex  essedis,  in  ciirribus  milita-  tores  reditum  in  patriam  oblinuerat. 

ribus  pugnarent.     Ait  autem  quod,  Huic  Cicero  objectioni  respondet,  et 

cum  repentini  illi  sibili  fierent,  con-  diluit. 
specto  Clodio,  turn  gladiatores,  turn 


PRO   SEXTIO,   CAP.  Gl.  2091 

vis  fuit,  nihil  egi,  et  quem,  si  vis  non  fuisset,  nulla  res 
labefactare  potuisset.  Ii28.  Hunc  ego  reditum  repudiarem, 
qui  ita  florens  fuit,  iit  verear,  ne  quis  me  studio  glorise 
putet  idcirco  9  exisse,  ut  ita  redirem  ?  Quem  enim  unquam 
senatus  civem,  nisi  me,  nationibus  exteris  commendavit? 
cujus  unquam  propter  salutem,  nisi  meam,  senatus  publice 
sociis  populi  Romani"  gratias  egit?  De  me  uno  patres 
conscripti  decreverunt,  ut,  qui  provincias  cum  impcrio  ob- 
tinerent,  qui  quasstores  legatique  essent,  salutem  et  vitam 
meam  custodirent.  In  una  mea  causa '°  post  Romam  con- 
ditam  factum  est,  ut  literis  consularibus  ex  senatusconsulto, 
cuncta  ex  Italia,  omnes,  qui  rempublicara  salvam  vellent, 
convocarentur.  Quod  nunquam  senatus  in  universge  rei- 
publicas  periculo  decrevit,  id  in  unius  mea  salute  conser- 
vanda  decernendum  putavit.  Quem  curia  magis  requisi- 
vit?'  quem  forum  luxit  ?  quem  aeque  ipsa  tribunalia  desi- 
deraverunt?  Omnia  discessu  mco  deserta,  horrida,  muta, 
plena  luctus  et  moeroris  fuerunt.  Quis  est  Italiae  locus,  in 
quo  non  fixum  sit  in  publicis  monumentis  studium  salutis 
meae,  testimonium  dignitatis?  ^  lxi.  129.  Nam  quid  ego 
ilia  de  me  divina  senatusconsulta  °  commemorem  ?  vel  quod 
in  templo  Jovis  Optimi  Maximi  factum  est,  cum  vir  is,P  qui 
tripartitas  ^  orbis  terrarura  oras  atque  regiones  tribus  tri- 


Cap.  i,x.  9  \p  idcirca.  Mox,  verba  cjy'i/s  unquam  propter  .  ..decernendum 
putavit  absunt  a  C  H  S  x  ^ — 10  Hervajs;.  /?i  mea  una  causa — 1  In  iMss.  Grse- 
vii  destint  verba  Quem  curia  magis  requisivit  nsqiie  ad  consiliorum  meorum,  § 
131. — 2  In  C  oniittnntur  testimonium  dignitatis  usque  ad  porrexerint  Brundi- 
siui,  ^  131.  et  in  H  S  T  X  "on  legmilnr  verba  Nam  quid  ego  ilia  usque  ad  con- 
siliorum meorum  in  eadeni  sectione. 

NOTiE 

X  Sociis  populi  Romani}  Dicebantiir  °  Divina  senatusconsulta]    Qiiatnor 

exterae  omnes  naiiones  socije,   quae  de  se  restitnendo,   in  orat.  post  Re- 

federe  aliquo  vel   aequo  vel  iniquo,  difnni  in    Senatuni,    senatusconsulta 

populo    Romano    conjuiicta;     erant.  conimeniorat. 

His  autem  gratias  egit  senatus,  quod  p  Vir  is]  De  Ponipeio  loquitur,  qui 

Ciceroni  favissent.    Hinc  excurrit  et  de  Africa,  Asia,  et  Hispania  Luropis 

ampliflcat  studium,  quo  omnes  euni  parte  trtumphavit. 
complexi  sunt. 


2092  M.   TULLIUS   CICERO 

umphis  adjunctas  huic  imperio  notavit,  de  scripto  sententia 
dicta,  mihi  uni  testimonium  patrias  conservatae  dedit?  cujus 
sententiam  ita  frequentissimus  senatus  secutus  est,  ut  unus 
dissentiret  hostis ;  '^  idque  ipsum  tabulis  publicis  mandare- 
tur,  ad  memoriam  poster!  temporis  sempiternam  :  vel  quod 
est  postridie  decretum  in  curia,  populi  ipsius  Romani,  et 
eorum,  qui  ex  municipiis  convenerant,  admonitu,  ne  quis 
de  ccelo  servaret?^  ne  quis  moram  ullam  afferret?  si  quis 
aliter  fecisset,  eum  plane  eversorem  reipublicae  fore,  idque 
senatum  gravissime  laturum ;  et  ut  statim  de  ejus  facto 
referretur?  Qua  gravitate  sua  cum  frequens  senatus  non- 
nullorum  scelus  audaciamque  tardasset;  tamen+  illud  ad- 
didit,  si  diebus  quinque,^  quibus  agi  de  me  potuisset,  non 
esset  actum,  redirem  in  patriam,  dignitate  omni  recuperata. 
LXii.  Decrevit  eodem  tempore  senatus,  ut  iis,  qui  ex  tota 
Italia  salutis  meae  causa  convenerant,  agerentur  gratiae, 
atque  ut  iidem,  ad  res  redeuntes*  ut  venirent,  rogarentur. 
130.  Hebc  erat  studiorum  in  mea  salute  contentio ;  ut  ii, 
qui  a  senatu  de  me  rogabantur,  iidem  senatui  pro  me  sup- 
plicarent.  Atque  ita  in  his  rebus  unus  est  solus  inventus," 
qui  ab  hac  tam  impensa  voluntate  bonorum  palam  disside- 
ret,  ut  etiam  Q.  Metellus ""  consul,  qui  mihi  vel  maxime  ex 
magnis  contentionibus  reipublicae  fuisset  inimicus,  de  mea 
salute  retulerit.     Qui  excitatus  summa  cum  auctoritate  P. 


Cap.  lxi.  3  Al.  tripertitas. — 4  Naug.  Cam.  Lamb.  turn.  Deinde  Pal.  9. 
et  Gembl.  add.,  diebus  is  (vel  iis)  quibus  agi,  fyc.  Hervag.  won  de  quinque,  qui- 
bus agi  de  me  fiot.,  si  esset  actum,  Sfc, 

1  Dissentiiet  hostis}  Unus  Clodius  licebat;  non  qiiidem  contlnuis;  sed 

seutentiae  Pompeii  de  revocando  Ci-  quinque,  quibus  agi  potuisset. 

cerone  restitit.  '  Ad  res  redeunles]  Rogati  sunt,  ut 

■■  Ne  quis  de  ccelo  servaret]  Veluit  iterum  rediient,  si  eadem  aliquando 

populus,  ne  quis  constitutus  in  ma-  de  causa  Romani  vocarentur. 

gistratu  augniia  captaret,  ne  lex  de  "  Sobis  inventus}  P.  Clodius. 

Ciceronis   reditu   ferenda   impedire-  ^  Q.  Metellus]  Metellus  Clodii  fuit 

tur.  frater  ex  matre,  qui  tribunus  plebis 

'  Diebus  quinque}  Comitiales  intel-  consulatu  decedentem  Ciceioneni  di- 

]igi  debeut,  quibus  agi  cum  populo  cere  de  republica  piohibuit. 


PRO  SEXTio,  CAP.  63.  20J33 

Servilii,  turn  quadam  gravitate  ^  dicendi,  cum  ille  oranes 
prope  ab  inferis  evocasset  Metellos,  et  ad  illius  generis, 
quod  sibi  cum  eo  commune ^  esset,  dignitatem,  propinqui 
sui  mentem  a  Clodianis  latrociniis  reflexisset ; '^  cumque 
eum  ad  doraestici  ex-empli  memoriam,  et  ad  Numidici  il- 
lius Metelli  casum^^  vel  gloriosum,  vel  gravem  convertis- 
set;  collacrymavit  vir^  egrcgius  ac  vere  Metellus,''  totum- 
que  se  P.  Servilio  dicenti  etiam  turn  ^  tradidit:  [p.  2(>.]  nee 
illam  divinam  gravitatem,  plenam  antiquitatis,  diutius  homo 
ejusdem  sanguinis  potuit  sustinere,  et  mecum  absens  be- 
neficio  '°  rediit  in  gratiam.  131.  Quod  certe,  si  est  aliqui 
sensus '  in  morte  praeclarorum  virorum,  cum  omnibus  Me- 
tellis,  tum  vero  uni  viro  fortissimo,  et  praestantissimo  civi, 
gratissimum,  fratri  suo,''  fecit,  socio  laborum,  periculorum, 
consiliorum  raeorum.  lxiii.  Reditus  vero  meus  qui  fu- 
erit,  quis  ignorat?  quemadmodum  mihi  advenienti  tanquam 


Cap.  lxii.  5  Ms.  Ursini  summa  cum  auct.  vestra,  tum  P.  Servili,  tum  qua- 
dam  grav.  '  Cum  summa  auct,  P.  Servilii,  tum  quadam  grav,^  Hzec  est  lec- 
tio Hervag.,  in  qua  manifeste  post  voc.  tum  vel  quadam  excidit  diritia  (nt 
eqnidem  malleni  post  voc.  quadam  ex  orat.  post  Red.  in  Sen.  c.  10.),  vel  in- 
credi/^jh' nt  oonjecit  Maniit.  deditqiie  Lamb.  (prob.  Graev.)  scii.  cum  summa 
auct.  P.  Serv.,  tum  incred.  quadam  grav.  Summa  cum  auct.  P.  Serv.,  quadam 
grav.  Nang.  Cam.  Grnt.  cum  codd.  snis:  summa  cu7n  auct.  P.  Serv.,  tum  qua- 
dam grav.  Ern.  Schntz.  lectione  Hervag.  et  Nang.  permixla.'  Orell. — G  Car. 
Steph.  et  Hervag.  refixisset. — 7  Lamb.  Lall.  Ern.  Schntz.  et  Orell.  et  ad  2Vu- 
midici  illius  Metelli  casum  e  conjectnra  Manntii.  Faernns,  et  ad  uniim  F\'umi- 
dici  Metelli  cnsuwi.  Ceteri  el  ad  unum  dicto  citius  Metelli  casum.  Vid.  Nott. 
Varr. — 8  Hervag.  Naug.  Cam.  Grnt.  Graev.  c(dl.  ut  vir. — 9  Lamb,  etiam  tum 
die. — 10  Manutius  conjecit  legend,  absens  suo  benef. — 1  Hervag.  et  Lamb. 
aliquis  sensus. 

NOTvE 

y  Cum  eo  commune]  Metellns  et  Ser-  ex  familia  plebeia  nati  essent  Metel- 

vilins   communem    avnm  liabnernnt,  li,  tamen  nnlla  tot  liabnit  vires  vir- 

Rletellnm  Macedonicum.  tiite  et  factis  illnstros:    refert  enim 

^  Metelli  casum']  Metellns  ille,  qui  Velleius  Patercnlus,  intra  dnodecim 

Lucins    dictns  est,   cnm    Palladinm,  annos,  ant  consules  liabnisse  ant  cen- 

»de  Vestee  conflagrante,  ab  incendio  sores,  et  trinmpliasse  amplins   dno- 

liberaret,  oculis  crbatus  est :  de  Pee-  decini  Metellos. 

nls  trinmphavit.  ''  Fratri  suo]  Q.   ille  Metellns   Q. 

*  Vere  Metellus]    Vere    Mefellnm  Metelli  Celeris  filins  fnit,  qui  cnm  Q. 

enm   appellat,  propter  illustrissima:  Vario,  C.  Curiune  tribuuatnni  gessit. 
familias   splendorem:    nam   qnamvis 


2094  M.   TULLIUS    CICERO 

totius  Italiae  atque  ipsius  patriae  dextram  ^  porrexerint 
Bnmdisini;  cum  ipsis  nonis  Sext.  idem  dies  adventus  mei 
fuisset  reditusque,  natalis  idem  carissimae  filiae,  quam^  ex 
gravissimo  turn  primum  desiderio,  luctuque  conspexi,  idem 
etiam  ipsius  colonias  Brundisinae,  idemque  Salutis;"^  cum- 
que  me  doraus  eadem  optimorum  et  doctissimorum  ^  viro- 
rura,  Lenii  Flacci,''  et  patris,  et  fratris  ejus,  laetissima  ac- 
cepisset,  quae  proximo  anno  moerens  receperat,  et  suo  prae- 
sidio,  periculoque  defenderat ;  cumque  itinere  toto  urbes 
Italiae  festos  dies  agere  adventus  mei  videbantur,*^  viae  mul- 
titudine  legatorum  undique  missorum  celebrabantur/  ad 
urbem  accessus  incredibili  hominum  multitudine  et^  gratu- 
latione  florebat,  iter  a  porta/  in   Capitoliura   ascensus,* 

*  FrequentabantuT. 


Cap.  lxiii.  2  Hervag.  Cam.  patricB  propugnatori  dext.  In  H  S  T  x  "^j 
Franc.  Dresd.  et  edd.  pr.  desiint  verba  quemadmodum  mihi  adv.  . .  ,porr.  Brun- 
disini. — 3  Non.  Scxt.  idem  dies  reditus  mei  fuisset,  qui  el  natalis  mens  (fuisset 
addiint  Ven.  1480.  Jiint.),  it/em  et  fHia  me<e  carissimce :  cumque  itinere  toto  edd. 
ante  Hervag.  Islon.  Sext.  idem  dies  adventus  mei  fuisset  qui  reditus  natalis :  idem 
et  carissimce  jilieB  Car.  Steph.  Non.  Sext.  idem  dies  adventus  mei  fuisset,  qui 
natalis  idem  carissimce  filice  Hervag.  Naug.  Cam.  et  Orell.  Non.  Sext.  idem 
dies  reditus  mei  fuisset,  qui  et  natalis  idem  carissimce  Jilice  Graev.  qui  tamen 
putat  legend,  qui  idem  et  natalis  filice  mece  cariss.  In  Franc.  Non.  Sext.  idem 
dies  reditus  mei  fuisset,  qui  et  natalis  meus :  idem  et  filice  mece  carissimce  ;  non 
aliter  Dresd.  ed.  pr.  Ascens.  Crat.  nisi  quod  Dresd.  pro  reditus  scribit  ad- 
ventus.  Oxonn.  lianc  varietatem  affernnt :  T  Sectilibus ;  ^f/  Sestilibus:  pro  ad- 
ve7itus  C  H  S  T  X  'I'  reditus :  turn  i^i  mei  fuissent.  Pro  idem  C  H  S  T  x  <^  meus 
idem  et:  zale  filice  C  H  S  T  »|^  addunt  mea.  Abramius  conjecit  legend.  Non 
Sext.  idem  dies  adventus  mei  fuisset  natalis:  idem  cariss.  filice ;  et  Petr.  Faber, 
Non  Sext.  idem  dies  adventus  mei  fuisset,  qui  reditus?  natalis  idem  cariss.  filice? 
Pantagatlius  correxit,  Non.  Sext.  idem  dies  adventus  mei  fuisset,  qui  natalis  idem 
cariss.  filice.  Verba  quam  ex  graviss,  . .  .periculoque  defenderat  absunt  a  C  H 
S  T  X  >f'.  Franc.  Dresd.  et  edd.  vett. — 4  Pro  idemque  Salutis  Pal.  9.  liabet 
idemque  ut  scitis ;  Hervag.  Naug.  Cam.  idem  ut  scitis ;  Lamb,  et  Orel),  idem 
Salutis,  ut  scitis :  Manut.  conjecit  idem  et  Salutis  legend.  Petr.  Faber  jBfwn- 
disincB  dies,  ut  scitis. — 5  Garaton.  legi  malult  fortissimorum :  Orell.  suspica- 
tnr  doctissimorum  esse  corruptiim.— 6  C  H  S  T  x  'f'  agerent  adventus  mei,  omis- 
80  videbantur. — 7  lidern  Mss.  cum  Franc.  Dresd.  edd.  vett.  non  agnoscunt 

NOT^ 

*=  Lenii  Flacci]  In  Lenii  Flacci  hor-         «  In  Capitolium  ascensusl  Mos  fuit 

tos  se  contulit  Cicero,  de  quo  dictum  in  triumpbis,  ut  victores  prius  in  Ca- 

est  oral,  pro  Plancio.  pitoiium  Diis  gratias  acturi  ascende- 

^  Iter  a  porta]  Cum  venisset  Cicero  rent,  quam  veuirent  ad  domum,  quos 

ad  Portam  Capenam,  gradus  tempio-  Cicero,  Romam,  quasi  triumphator, 

rum  ab  infima  plebe  completi  sunt.  rediens,  imitatus  est. 


PRO  SEXTIO,  CAP.  04.  2005 

domum  ^  reditus,  erat  ejusmodl,  ut  summa  in  lajtitia  illud 
dolerem,  civitatem  tam  gratam,  tarn  miseram  atque  oppies- 
sam  fuisse? 

132.  Habes  igitur,  quod  ex  me  quaesisti,  qui  essent  op- 
tiinates.  Non  est  natio,  ut  dixisti ;  quod  ego  verbum  ag- 
iiovi  :9  est  enim  illius/  a  quo  uno  raaxime  P.  Sextius  se 
oppugnari  videt,  hominis  ejus,  qui  banc  nationem  deleri^ 
et  concidi  cupivit:  qui  C.  Caesarem,  mitem  hominem,  et  a 
casde  abhoirentem,  saepe  increpuit,  saepe  accusavit,  cum 
affirmaret,  ilium  nunquam,  dum  haec  natio  viveret,  sine 
cura  futurum.  Nihil  profecit  de  universis  :  ^  de  me  agere 
non  destitit :  me  oppugnavit,  primum  per  indicem  Vet- 
tium,' '°  quem  in  concione  de  me,  et  de  clarissimis  viris 
interrogavit.  In  quo  tamen  eos  cives  conjunxit  eodem 
periculo'  et  crimine,  ut  a  me  inierit  gratiam,*  quod  me  cum 
amplissimis  et  fortissimis  viris  congregavit.  lxiv.  133. 
Sed  postea  mihi,  nullo  meo  merito,'  nisi  quod  bonis  placere 
cupiebam,  oranes  est  insidias  sceleratissime  machinatus.  Ille 
ad  eos,  a  quibus  audiebatur,  quotidie  aliquid  defect!  affe- 
rebat:'  ille  hominem  mihi  amicissimum,  Cn.  Pompeium, 
monebat,  ut  meam  domum  metueret,  atque  a  me  ipso  ca- 

'  Testiinonio  Veltii. 

*  Ut  meriius  sit  meam  gratiam.  '  Sine  ulla  causa. 


vprba  multiludine  et.—S  In  C  H  S  T  x  "f  omittuntur  verba  iter  a  porta,  in  Cap. 
(tscensus,  domum.  Turn,  hujusmodi  C  x*  t*aiilo  post,  T  ilium  dolerem. — 9  In 
(I  a  S  X  ^  (lesiint  verba  quod  ego  verbum  agnovi  usque  ad  assecla  vegligatur, 
§  135.  Ahsiiiit  etiam,  lit  apparet,  a  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr. — 10  Ursiniis 
ex  niiiiimis  veteribna  conjecit  per  Jvdicem  Vetlium  legend. 

Cap.  lxiv.  1  'Aliquid  de  me  ficti  (iff.,  de  Manntii  ingeniosa  conjectura, 
Lamb.  Schiitz.  neque  tamen  deterior  est  Garatoni  suspic.  nij^uifZ/cH  Je/frc- 
btit.'  Orcll.     Abramius  legit  aliquid  de  vie  aff.    Eru.  et  Orel!,  defecti  vitiosum 

NOTiE 

'  Est  enim  illius]  De  Vatinio  agit,  obtinnit  a  Caesare,  ut  omnes  optima- 

qni  testis  fuit  contra  Sextium.  tes  deleret. 

e  Qui  hnnc  nationem  deleri]   Vati-  '  Eodem  periculo]  In  eodem  pericu- 

nius   sappe  fuerat  exiiortatus  Cacsa-  lo  IJibuliim,  L.  Luculliini,  Cnrionem, 

rem,    ut   banc  optimatnm  nationem  Domitinm,  Lentulnm,  Paiilim),  et  Pi- 

deleret.  soneni    generum    Ciceronis   iuvolvit, 

''  De  universis]   Ille  Vatiniiis  non  q'los  volebat  a  Cwsare  deleri. 


2096  M-    TULLIUS    CICERO 

veret :  ille  se  sic  cum  inimico  meo  ^  copularat,  ut  ilium 
mesG  proscriptionis  (quam  adjuvabat  Sex.  Clodius,  homo 
iis  dignissiraus,  quibuscum  vivit)  tabulam  esse,'  se  scripto- 
rem  diceret:^  ille  unus  ordinis  nostri  discessu  meo,  luctu 
vestro,  palam  exultavit.  De  quo  ego,  cum  quotidie  ru- 
eret,"  verbum  feci,  judices,  nunquam  :  neque  putavi,  cum 
omnibus  machiuis  ac  tormentis,  vi,  exercitu,  copiis ' "  op- 
pugnarer,  de  uno  sagittario"  me  queri  convenire.  Acta 
mea  sibi  ait  displicere  :  quis  nescit?+  qui  legem  eam  p 
contemnat,  quae  dilucide  vetat,  gladiatores  biennio,  quo 
quis  petierit,^  aut  petiturus  sit,  dare?  134.  In  quo  ejus 
temeritatem  satis  mirari,  judices,  non  queo.  Facit  aper- 
tissime  contra  legem :  facit  is,  qui  neque  elabi  ex  judicio 
jucunditate  sua,''  neque  emitti^  gratia  "^  potest,  neque  opi- 
bus  et  potentia  leges  ac  judicia  perfringere.  Quae  res  ho- 
minem  impellit,  ut  sit  tam  intemperans?  Ista^  niraia  glo- 
rias cupiditate  familiam  gladiatoriam,  credo,  nactus  est, 
speciosam,  nobilem,  gloriosara :   norat  studia  populi :  vi- 


esse  piitant.  Vid.  Nott,  Varr. — 2  Quam  adjurabat.  Sex.  Clodius  Sclintz.  et 
Orell.  qui  legi  maluernnt  adjuverat.  Inedd.  ante  Naiig.  legitur,  ut  illius  mea; 
proscr.,  quam  adjuvabat  Sestius  Clotellus  (Cam.  Sex.  Clodius)  homo  iis  dign.,  (]ui- 
buscum  vivit  unanimis,  sese  scriptorem  esse  diceret. — 3  Hervag.  tormentis,  exer- 
citu copiisque. — 4  Edd.  vett.  paucaj  Acta  mea  illi  displ.,  quis  nescil?  Lamb,  e 
conjectuia  Memmii  recepit  Acta  mea  ait  sibi  displicere.  Quis  nescil?  Mox  Ma- 
nut,  et  Lamb,  eam  omittunt. —  5  Pantagathus  correxit  petal,  ut  in  Vatin. 
c.    15.  prob.  Gaiaton. — 6    Edd.  vett.  cum  Orell.  eniti. — 7    Hervag.   Cam. 

NOT/E 

1'  Inimico  meo']  Clodio.  °  Sagittario]  Vatinium  sagiftarium 

'  Tabulam  esse]  P.  Clodius  erat  ta-  ad  contemtum,  quasi  gregalem  mili- 

bula,  quia  apud  ilium  concipiebatur  tern  appellat. 

et  scribebatur  lex.     Vatinius  antem  p  Qui  legem  eam]  Legem  Tnlliam 

et   Sex.  Clodius  eo  ventitabant,  ut  de  ambitu  intelligit,  qus  vetat,  ne 

operas  conferrent.  quis  munus  gladiatorium  ederet  bi- 

™  Quotidie  rueret]  Riieret,  id  est,  ennio,  quo  magistratum  petierat,  pe- 

quotidie  aliquid  fiiriose  faceret.  titurusve    erat,    nisi   ex   testamento 

"  Vi,  exercitu,  copiis]  Oppugnaba-  praestituta  die. 

tiir  Cicero  a  Sextio  Clodio,  vi  quam  "^  Jucunditate  sua]  Ironia :    fuit  e- 

babebat  a  Clodio  ;    exercitu,    quem  nim  bomo  deformis  Vatinius. 

paratum  habebat  a  Caesare  ;  copiis,  "■  Gratia]  Gratia  nulla  apiid  Caesa- 

quas  habebat ;  et  a  perniciosis  civi-  rem  valebat. 
bus,  qui  ei  favebant. 


PRO  SExTio,  CAP.  64.  2097 

debat  clamores  et  concursus  futures.  Hac  expectatione 
elatus  homo,  flagrans  cupiditate  glorias,  tenere  se  nou  po- 
tuit,  quin  hos  gladiatores  induceret,  quorum  esset  ipse  pul- 
cherrimus.^  Si  ob  earn  causam  peccaret,  et,^  pro  recenti 
populi  Romani  in  se  beneficio,  populari  studio  elatus; 
tamen  ignosceret  nemo:  cum  vero  ne  de  venalibus*  qui- 
dem  homines  electos,  sed  ex  ergastulis  "  emtos,  nominibus 
gladiatoriis  ornarit,  et  sortito  alios  Samnites,''  alios  Pro- 
vocatores  fecerit ;  tanta  licentia,  tanta  legum  contemtio, 
quern  habitura  sit  exitum,  non  pertimescit  ?  9  135.  Sed 
habet  defensiones  duas:  primum.  Do,  inquit,  bestiarios:^ 
lex  est  scripta  de  gladiatoribus.  Festive.  Accipite  ali- 
quid  '°  etiam  acutius.  Dicit  se  non  gladiatores,  sed  unum 
gladiatorem '  dare,  et  totam  aedilitatem  ^  in  munus  hoc  trans- 
tulisse.  Praeclara  aedilitas:  unus  leo ;  ducenti  bestiarii." 
Verum  utatur  hac  defensione:  cupio  eum  suae  causae  con- 
fidere.     Solet  enim  tribunos  plebis  appellare,''  et  vi  judi- 


hte, — 8  Tn  ed.  Maniit.  deest  et,  lit  Orell.  mavnlt. — 9  Conlemptione,  von 
(Naiig.  Cam.  coutemptio  ne)  hub.  sit  exitum,  pert.  edd.  ante  Lamb,  con- 
temtio, quein  hab.  sit  exitum,  non  pert.  Em.  e  coiijecltira,  cum  Scliuiz.  con- 
temptio,  non,  quern  hab.  sit  exitum,  pert.  Orcll.  contemtio,  nonne,  quern  hab.  sit 
exitum,  perl,  ceteri. — 10  Lamb,  aliud. — 1  Pro  unum  gladiatorem  I'aiUd^dlhns 

NOTiE 

"  Piilcherrimus]  Ironia:  ait  enim  de  »  Totam  (Edililatem']  In  aedilitate  pe- 

eo  Velleiiis  lib.  ii.  deformitate  cor-  lenda  repnlsam  passtis  fuerat  Vati- 

poiis   cum    turpitudine  certasse  in-  niiis  ;  unde  festive  eum  irridet,   re- 

gt^nii'  ferendo  quaj  facturus  erat,  si  earn 

'  De  veMolihus]  Venales  erant  gla-  obtinnisset. 

diatores.  a  Unus  leo:  ducenti  hestiarii]  Pro- 

"  Ex  ergastulis]  In  ergastulis  fuere  duoeret  nenipe  unum  ieonem,  et  du- 

scrvi  viliores  catenis  vincti,  et  inusti  centos  bestiaries,  qui  contra  cum  de- 

notis.  certarent. 

*  Alios  Samnites]  Gladiatonim  alii  •>  Tribunos  appellare']  Privati  liomi- 

provocatores   dicebantur,    quod    ad-  ncs,  si   quid  contra  populi  Komani 

versariuni   acriter   lacessebant ;    alii  liliertateni,  si  quid  contra  jus  ab  ali- 

Samnites,    qui    lentiiis    pugnabant :  quo    niaj;istratu    deorctum    putarent 

rursus  alii  retiarii,  alii  mirmillones.  actum,  ad  tribunos  appellabant.  '  Ap- 

y  Beslinrios]  Bestiarii   dicebantur,  pellare '  vcro  est  compellarp,  et  pos- 

qui  cum  bestiis  in  amphitlicatro  pug-  tiilare  a   tribuni?,    ut   civi   opprcsso 

nabant.  auxilium  ferant. 

Delph.  et  Var.  Clas.                     Cicero.  6  R  R 


2098  M.    TULLIUS    CICERO 

cium  disturbare,  cum  diffidit.  Quem  non  tam  admiror/ 
quod  ineani  legem  *=  contemnat,  hominis  inimici,  quam 
quod  se  statuit '  omnino  consularem  legem  nullam  putare. 
Aciliam/  Didiam,"^  Liciniam,  Juniam  ^  contemsit.  Etiamne 
ejus,  quem  sua  lege*^  et  suo  beneficio  ornatum,  munilum, 
armatum  solet  gloriari,  C.  Caesaris  legem  ^  de  pecuniis  re- 
petundis  non  putat  esse  legem?  £t  aiunt,  alios  esse,  qui 
acta  Caesaris  rescindant,  cum  haec  optima  lex,  et  ab  illo 
socero  ejus,*"  et  ab  hoc  assecla^'  negligatur?  lxv.  Et 
cohortari  ausus  est  accusator^*"  in  hac  causa  vos,  judices, 
ut  aliquando  essetis  severi,  aliquando  medicinam  adhibe- 
retis7  reipublicae.  Non  est  ea  medicina,  cum  sanae  parti 
corporis  scalpellum  adhibetur""^  atque  integrae :  carnifi- 
cina  est  ista  et  crudelitas.     Hi  medentur  reipublicae,  qui 

"'  Cum  Sana  pars  corporis  scinditiir. 


et  Uisiniis  liabent  unam  venationem. — 2  Lamb,  demiror.—^  Idem  quod  slatuat. 
— 4  '  Caciliam  scrips:  de  Manntii  conjectina,  ciim  Lamb,  (qui  tamen  sic 
edidit,  Caciliam  et  Didiam,  Liciniam  et  Juniam)  probb.  Ern.  in  Iiid.  Leg.,  Ga- 
raton.  et  Woifio.  Anciliam  Mss.  Gniteri,  Hei  vag.  Acilium  ceteri.'  Orell. 
— 5  Alii  assecula. 

Cap.  lxv.    6  In  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr.  non  est  accusntor.     Mox,  in  ;// 
deest    ros, — 7  T,  Ven.   1480.  Junt.   exhiberelis.     Pro  reipiiblicce  in  C  popido 

•^  Meam  legem]  Tulliam  nenipe,  de  nabat,    legati   sine    senatus   decreto 

qua  supra,  §  133.  not.  cum  Caesare  proficiscerentur  ;  ut  ei- 

^  Acilinm,  Didiam]  Caciliam,  Didi-  dem  pecunia  ex  aerario  ad  exercitum 

am  repone,  quam  Cajcilius  Metellus,  attribneretur. 

et   Didius  coss.  anno  urbis  G55.  tu-  s  C.  Casaris  legem]  Caesar  tulit  de 

lere,  ut  in  legibiis  promulgandis  tri-  repetnndis  legem,  ne  cui,  qui  in  pro- 

uuniliuum  servetnr.  vincia  cum   potestate  imperiove  es- 

e  Liciniam,   Juniam]   Tulere  banc  set.  pecuniam   capere,  conciliare  li- 

legem  D.  Junius  et  Licinius  coss.  ut  ceret :    extra   quam  si    ad    templum 

leges   trinundino  ante   promulgaren-  nionumentumque  capiat, 

tur,  quam  ad  populiim  ferrentur.  ^  lUo  socero  ejus]  Pisonem  intelli- 

<■  Sua  lege]  Dc  Vatinia  lege  loqui-  git,    qui  vastat   Macedonian!,  quam 

tur,    quam    tulit   Valinius    tribunus  proconsul  regit. 

plebis,  C.  CiEsare  et  Bibulo  coss.  an-  '  Ab  hoc  assecla]  Vatinium  Czesaris 

no  urbis  694.  ut  C.  Ca?sari  Gallia  Cis-  assedam  vocat. 

alpinacumlllyrico  in  quinquennium,  ^  Accusator]    Albinovanus  accusa- 

sine  senatus  decreto,  et  extra  sortem,  bat  Sextium. 
mandaretuv;  ut  ii,quosin  lege  nomi- 


PRO  SEXTio,  CAP.  65.  2099 

exsecant'  pestem  aliquam,  tanquam  strumam'  civitatis. 

136.  Sed,  ut  exlremum  habeat  aliquid  oratio  mea,  et  ut 
ego  ante  dicendi  finem  faciara,  quam  vos  rae  tam  '°  attente 
audiendi ;  concludam  illud  de  optimatibus,  eorumque  prin- 
cipibus  ac  reipublicae  defensoribus :  vosque,  adolescen- 
tes,  et  qui  nobiles  estis,  ad  majorum  vestrum  iraitationeni 
excitabo,  et  qui  ingenio  etvirtute  nobilitatem  potestis  con- 
sequi,  ad  earn  rationem,  in  qua  multi  homines  novi "'  et  ho- 
nore  et  gloria  floruerunt,  cohortabor.  IS?.  Heec  est  una 
via,  mihi  credite,  et  laudis,  et  dignitatis,  et  honoris:'  a 
bonis  viris,  sapientibus,  et  bene  natura  constitutis,  laudari, 
et  diligi :  nosse  descriptionem  civitatis,  a  ^  inajoribus  nos- 
tris  sapientissirae  constitutam  ;  qui  cum  regum'  potesta- 
tem  non  tulissent,"  ita  magistratus  °  annuos  creaverunt,  ut 
consilium  senatus  reipublicce  prEeponercnt  *  serapiternum: 
deligerentur  autem  in  id  consilium  ^  ab  universo  populo,'' 
aditusque  in  ilium  summum  ordinem  omnium  civium  in- 
dustriaj  ac  virtuti^  pateret.  Senatum  reipublicae  custodem, 
praesidem,  propugnatorem  collocaverunt :  hujus  ordinis 
auctoritate  uti  ^  magistratus,  et  quasi  ministros  gravissimi 
consilii  esse  voluerunt:  senatum  autera   ipsum  proximo- 


Romano. — 8  x  adhiheretnr. — 9  \\i  metier eiitur,  et  niox  exsecrant. — 10  C  H  S  T 
X.  Franc.  Dresd.  et  etld.  pr.  non  habent  tam. — 1  Hervag.  et  hon.  et  dign. 
Deinde,  C  H  S  T  x  4'>  Hervag.  a  bonis  viris  et  sap.,  bene  a  nat.  nnde  Orell. 
cum  Barb.  Rom.  Yen.  1483.  Jiint.  inseniit  praepositionem  ante  natura. — 2  C 
S  X  prjBpositionem  omittiuit. — 3  C  H  x^  ^^  edd.  vett.  cum  Orell.  regiam. — 
4  '  Proponerent  Lamb.  158^1.  errore  typogr.,  Griit.  Greev.  Oliv.  Lall.'  Orell. 
— 5  Franc.  Dresd.  et  edd.  vett.  deligerentur  antcm  id  consilium:  Barb.  </e- 
ligeretur  consilium  id  :  Ven.  1480.  deligeretur  autem  cons.  id.  Hotom.  et  Gra?v. 
legi  maluerunt  ex  unit,  pop. — 6  C  H  S  T  x  "^  ct  edd.  ante  Naiig.  industria  ac 
virtutc. — 7  Pro  auctoritate  uti  in  C  x  legitur  verti  auctoritate  ;  H  S  x  auctori- 

NOTiE 

'  Strumam'\   Jocatnr  in  Vatiniiim,  Tarqninios    oh    crudelitatem    ejece- 

qiii  striiniis  laborabat,  queni   idcirco  runt, 

tiimidiuu  oratorem  alibi  niinciipavit.  "  3Iagistratus'\  Singulis  annis  crea- 

"'  Homines  novi]  Qui  primi  nobili-  bantur  magistratus,  et  una  perpetua 

tatem  et  magistratus  curules  in  siiam  erat  senatus  auctoritas. 

faniiliau)    invexerunt,   homines    novi  t<  Deligerentur  in  id  consilium  ab  uni- 

dicti  sunt.  verso  populo]  Lege  ex  unicerso  populo, 

"   Regum  potestatem  non  tulissent]  sive  ex  quovis  ordine  et  genere  civium. 


2100  M.    TULLIUS    CICERO 

rum  orclinum  splendore  ^  confirmari,  plebis  libertatem  et 
commoda  tueri  atque  augere^  voluerunt.  lxvi.  138.  Hsec 
qui  pro  virili  parte '°  defendunt,  optimates  sunt,  cujuscum- 
que  sint*  ordinis :  qui  autem  praecipue  suis  cervicibus  i 
tanta  munia"^  atque  rempublicam  sustinent,  ii'  semper 
habiti  sunt  optimatium  principes,  auctores  et  conservatores 
civitatis.  Huic  •^  hominum  generi  fateor,  ut  ante  dixi, 
niultos  adversaries,  inimicos,  invidos  esse,  multa  proponi 
pericula,  multas^  inferri  injurias,  magnos  esse  experiun- 
dos  ^  et  subeundos  labores :  sed  mihi  omnis  oratio  est 
cum  virtute,  non  cum  desidia ;  cum  ^  dignitate,  non  cum 
voluptate ;  cum  iis,  qui  se  patriae,  qui  suis  civibus,  qui 
laudi,  qui  gloriae ;  non  qui  somno,  et  conviviis,  et  delecta- 
tioni  natos  arbitrantur.  Nam,  si  qui  voluptatibus  ducun- 
tur,^  et  se  vitiorum  illecebris9  et  cupiditatiim  lenociniis 
dediderunt;  missos  iaciant  honores :  ne '°  attingant  rem- 
publicam :  patiantur  viros  fortes  labore,  se  otio  suo  per- 
frui.'  139.  Qui  autem  bonam  famam  bonorum,  quae  sola 
vere  gloria  nominari  potest,  expetunt,  aliis  otiiim  quaerere 
debentet  voluptates,  non  sibi.  Sudandiim  est  his  pro  com- 
munibus  commodis,*  adeundae  inimicitiae,  subeundae  saepe 
pro  republica  tempestates ;  cum  multis  audacibus,  impro- 
bis,  nonnunquam  etiam  potentibus,   dimicandum.      Haec 


tale  veieri. — 8  Franc.  Dresd.  et  edd.  pr.  prox.  hominum  splend. — 9  C  H  S  x  'f' 
augeri. 

Cap.  lxvi.  10  \j/  Hoc,  et  C  pro  viri  parte. — 1  i^  cujusque,  et  x  4'»  Ven.  1480. 
sunt.  Mox,  in  S  et  T  deest  autem. — 2  Injuria  i)/  :  munera  C  T  x>  Franc. — 
3  C  H  S  Ai;  T  alii. — 4  T  non  habet  Huic.  Pro  hominum  in  C  omnium. 
Verba  ut  ante  dixi  absnnt  a  C  H  S  T  x.  Uresd.— 5  S  multa:  T  mullis.  Turn, 
inf.  invidia  S  :  insidias  Niiug.  invidias  Pal.  9.  Ms.  Vict,  et  Car.  Stepli. — 6  x 
exprimendos :  Franc,  excipiendos. — 7  In  x  deest  preepositio  ante  dignitate. — 
8  C  H  ducantur  :  S  T  x 'i'.  Franc.  Dresd.  et  edd.  vett.  dicantur. — 9  <//  ille- 
cebrum. — 10  S  T  x  "I*,  Franc,  nee. — 1  Viros  laborum  patientes  frui  C  H  S  x  i^ 
et  edd.  ante  Hervag.  viros  fortes  laborum  patientes  frui  Franc.  Dresd.  et  Mss. 
Manntii :  virorum  fortium  labore  se  otio  suo  perfrui  Ms.  Car.  Steph.  et  Hervag. 
cum  Orell.     Ceteri   ut  Ern.     Rubenius  conjecit   legend,  viros  fortes  labore 

NOTyE 

"1  Suis  cervicibus']  Cervices  pro  hu-      Ciceroni  fdmiliaris  est. 
meris  dicit:  c^uas  dicendi  ratio  satis 


PRO    SEXTIO,    CAP.    C7.  2101 

audivimus  de  clarissimorum  virorum  consiliis'  et  factis  : 
hsec  accepimus,  haec  legimus.  [p.  27.]  Neque  eos  in  laude 
positos  videmus,  qui  incitarunt  aliqiiaudo  populi  aniraos 
ad  seditionem,  aut  qui  largitione  cagcamnf^  mentes  irape- 
ritorum,  aut  qui  fortes  et  claros  viros,  et  bene  de  rcpublica 
meritos,  in  invidiam  aliquam  vocaverunt.  Leves  hos  sem- 
per nostri  homines,  et  audaces,  et  malos,  et  perniciosos 
cives  putaverunt.5  At  vero  qui  horum  impetus  et  conatus 
represserunt;  qui  auctoritate,  qui  fide,  qui  constantia,  qui 
magnitudine  animi,  consiliis  audacium  restiterunt;  ii  graves, 
ii  principes,  ii  duces,  ii  auctores  hujus  ordinis,  et  dignita- 
tis, atque  imperii^  semper  habili  sunt,  lxvii.  140.  Ac, 
ne  quis  ex  nostro,  aut  aliquorum  prseterea  casu  banc  vitae 
viam  pertiraescat;  unus  in  hac  civitate,  quern  quidem  ego 
possim  dicere,  praeclare  vir  de  republica  meritus,  L.  Opi- 
raius,'  indignissime  concidit:  cujus  monumentum  celeber- 
riraum  in  foro,  sepulcrum  desertissimum  in  littore  Dyrra- 
chino'  relictum  est.  Atque  hunc  tamen  flagrantem  invi- 
dia,'  propter  interitum  C.  Gracchi,  semper  ipse  populus 
Romanus  periculo  liberavit."  Alia  quaedam"  civem  egre- 
gium  iniqui  judicii  procella  pervertit.  Ceteri  vero,  aut  re- 
pentina  vi  perculsi,  ac  tempestate  populari,^  per  populura 

•*  Populus  absohit. 


palienter  frui. — 2  4*  Suadendum  est,  et  x  /"'o  omnibus  commodis. — 3  Fraiir.  de 
clarorum  virorum  cons.  In  C  H  S  x>  Barb.  Rom.  Ven.  1483.  deest  virorum, 
prob.  Garatoii.— 4  C  certarunl.—5  Verba  Leves  hos  .  .  .  cives  pufaverunt  non 
.sunt  in  T.  Verba  noslri  homines  tantnm  absiint  a  C  H  S  x  </'.~0  Auct.  hujus 
ordinis  et  digtiitalis  imperii  S  :  auct.  hujus  dignilalis  atque  imp.  Pal.  9.  Naug. 
Car.  Stepli.  Lamb.  auct.  hujus  ord.  atque  imp.  Scbiitz.  e  conjectura  Ernesti : 
Giiliclm.  legi  malnit  auct.  hujus  civitads  atque  imp.  Orell.  snspicatur  aliqnid 
excifiisse. 

Cap.  LXVII.     7  Pro  verbis   Ac  ne  quis  ex  nostro...  tempestate  populari  in 

NOTiE 

■■  L.  Opimius']  L.  Opimiiis  tetnphim  miiim  oderant,  qnia  Gracchum  inter- 

Victorlae  exstriixerat.  fecerat. 

•    Dyrrachino]    Dyrracliinm    prius  "  Alia  quadam,  Sfc]  Opimins  dam- 

Epidaiimiis    dicebatnr ;    urbs  Mace-  natns   fst    postea   cqnitum  jndiciis ; 

donix,  portii  Celebris.  non   qnia   Graccbnm   occiderat,   sed 

'  Flagrantem   invidia]    Mulli    Opi-  quia  niunera  accoperat. 


2102  M.   TULLIUS    CICERO 

tamen  ipsura  recreati  sunt  atque  revocati ;  aut  omnino  in- 
vulnerati  inviolatique  vixerunt.  At  vero  ii,  qui  senatus 
consilium,  qui  auctoritatem  bonorum,  qui  instituta  raajo- 
rum  neglexerunt,  et  imperitae  aut^  concitatae  multitudini 
jucundi  esse  volueiunt,  omnes  fere  reipublicae  poenas,  aut 
praesenti  morte,  aut  turpi  exilio,  dependerunt."  9  141. 
Quodsi  apud  Athenienses,  homines  Grsecos,  longe  a  nos- 
trorum  horainum  gravitate  disjunctos,  non  deerant,  qui 
rempublicam  contra  populi  temeritatem  defenderent,  cum 
omnes,  qui  ita  fecerant,  a  civitate  ejicerentur  ; '°  si  Themi- 
stoclem  ilium,"  conservatorem  patriae,  non  deterruit  a  re- 
publica  defendendanec  Miltiadis  calamitas,^  qui  illam  civi- 
tatem  paulo  ante  servarat,  nee  Aristidis  fuga,^  qui  unus' 
omnium  justissimus  fuisse  traditur  ;  si  postea  summi  ejus- 
dem  civitatis  viri,  quos  nominatim  appellari  non  est  ne- 
cesse,  propositis  tot  exemplis  iracundiae  levitatisque  popu- 
laris,  tamen  suam  rempublicam  illam  defenderunt;  ^  quid 
nos  tandem  facere  debemus,  primum  in  ea  civitate  nati, 
unde  orta  mihi  gravitas  et  raagnitudo  animi  videtur;  tum 

*  Dederunt. 


C  H  S  T  X  'I'.  Franc,  legitur,  et  si  quos  (H  quis)  eorum  aut  iniqui  judicis 
(Franc,  judicu)  qucedam  procella  pervertit  (Franc,  evertil),  aut  aliqua  repentina 
vis  ac  (Franc,  atque)  tempestas  pertulit  (H  S  x  »!'>  Franc,  perculit)  populates, 
yeX  popular  is.  Dresd.  et  edd.  vett.  et  si  quos  eorum  aut  iniqui  judicii  quadam 
procella  evertit  aut  aliqua  vis  tempestate  perculit  popularis.  In  Ms.  Hotoraanni 
legitnr,  et  si  quos  eorum  aut  iniqui  judicii  quadam  procella  aut  aliqua  repentina 
vis  aut  tempestas  perculit  populum  tamen  ipsum  et  creaii  sunt  ac  revocati,  aut 
animo  invulnerati  atque  inviolati  vixerunt. — 8  Franc,  atque.  Mox,  in  Dresd. 
jucundi  deest. — 9  C  S  x  "I*  deprehenderunt. — 10  x<  Barb,  et  edd.  an(e  Hervag. 
fecerunt.    Tom,  C  in  civ.  ejecerunt. — 1  C  non  habet  unus. — 2  In  C  H  S  T  x 

NOT/E 

*  Themistoclem  illumi]  Themistocles  jectus,  misera  et  indigna  morte  per- 

Xerxis     exercituni     profligavit,     et  iit. 

Xerxem  ipsnm  e  Graecia  abire  im-  ^  Aristidis  fuga^  Aristides  vir  A- 

pulit.  tlieniensis  fiiit  nobilitate  et  jastitia 

y  Miltiadis  calamitas"]  Miltiades  ac-  sna   eeleberrimus,  qui  cum  ab  The- 

cusatus  est  a  rege  Persarum,  pecu-  mistocle  dissensisset,  abire  in  exiii- 

uia  corruptum  infectis  rebus  a  pugna  um  coactus   est,  sed  ab  eodein  The- 

recessisse  ;    qnare    ingenti    pecunia  mistocle  anno  ferme  sexto  revocatus 

mulctatus   est  ;    quani   cum  solvere  est,  uti  Cornelius  Nepos  in  ejus  vita 

non  posset,  in  viucula  publica  con-  scribit. 


PRO   SEXTIO,   CAP.  68.  2103 

in  tanta  gloria  insistentes,'  ut  omnia  humana  leviora  videri 
debeant ;  deinde  ad  earn  rempublicam  tuendam  '^  aggressi, 
quae  tanta  dignitate  est,  ut  earn  defendentem  occidere  non 
aliud  sit,  quam  oppugnantem  rerum  potiii  ?  ^  lxviii.  142. 
Homines  Graeci,  quos  antea  nominavi,  inique  ^  a  suis  ci- 
vibus  damnati  atque  expulsi,  tamen,  quia  bene  sunt  de 
suiscivitatibus  raeriti,  tanta  hodie  gloria  sunt,  non  in  Gree- 
cia  solum,  sed  etiam  apud  nos,  atque  in  ceteris  terris,  ut 
eos,  a  quibus  illi  oppressi  sunt,  nemo  nominet,  horum  ca- 
lamitatem  dominationi  illorum  omnes  anteponant.  Quis^ 
Carthaginiensium  pluris  fuit  Hannibale,''  consilio,p  virtute, 
rebus  gestis;  qui  unus  cum  tot  imperatoribus  nostris  per 
tot  annos  de  imperio  et  de  gloria  decertavit?  ^  Hunc  sui 
elves  e  civitate  ejecerunt:  nos  etiam  hostem  Uteris  nostris, 
et  memoria  videmus  esse  celebratum.  143.  Quare  imite- 
mur  nostros  Brutos,"^  Camillos,*^  Ahalas,*  Decios/  Curios,^ 

p  Superavit  Hannibalem  consilio. 


omittnntur  voces  si  postea  . . .  illam  defenderuni. — 3  y^/ gloria  videntur  insistentes. 
— 4  C  S  X  ad  earn  rem  tuend.  Mox,  Schutz.  e  conjectura  dedit  occidere  opta- 
bilius  sit,  quam,  Sfc.  Wolf,  legi  maviilt  occidere  non  gravius  sit,  quam,  S^c. 
Turn,  Lamb,  pugnantem. 

Cap.  lxviii.  5  H  iniquo. — G  Arusiainis  Qui. — 7  Qtd  unus  nobiscum  tot 
annos  de  imp.,  de  gloria  decert.  quatnor  Oxonn.  Mss.  qui  vohiscum  tot  annos 
Franc,  qui  unus  cum  lot  annos  Dresd.  et  edd.  vett.  Verba  et  de  gloria  absiint 
a  X.     I'l  Veil.  1480.  Junt.  sic  legitiir,  qui  unus  cum  tot  annos  de  imp.,  de  gloria 

NOTiE 

*  Oppugnantem  rerum  poliri]  ORten-  '^  Camillos]  Loquitur  de  Furio  Ca- 

dit  Cicero,  tantam  esse   reipublicte  niillo,  qui  Gallos    delevit,   a  quibus 

Romauae   dignitatem   et    potentiam,  Capitolium,  urbe  iiicensa,  obsideba- 

ut,   qui    ejus   defensorem   occiderit,  tur. 

necesse  sit,  ut  sumnuim  rerum  oinni-  ^  Ahalas]  Aiiala  Serviiius  interemit 

um  dominatum  obtineat.  Spuriuni    Melium,   cum   venisset   in 

''  Ilannibale~\  Hannibal  dux  Cartiia-  suspicionem  regni. 

giniensium  fuit,  qui  Romanos  debel-  ^  Decios']   Decii  pater  et  filiiis  se 

turns   Alpes  trajecit,  et  eos  mnitis  dcvoverunt  pro  patria;  pater  belio 

cladibus  affecit ;  sed  odio  civium  sn-  Latino  ad  Veserim,  filins  bello  Sani- 

ornni,   tandem    ad   Antioclium  fugit.  nitico. 

Justiuus  lib.  XXXI.  rem  narrat.  s  Curios']  M.  Cnrins  Dentalus  de 

c  Brxtlos]    Brutorum    primus,    qui  Samnitibus,   de   Sabinis,    ct  I'yrrlio 

Junius  dictus  est,  Tai(|uiiiios  ejecit,  triumpliavit.     Vide    lib.    de    Sencc- 

et  primus  factus  est  consul.  tnte. 


2104  M.    TULLIUS    CICERO 

Fabricios,''  Maximos,'  Scipiones,''  Lentulos/  ^milios/" 
innumerabiles  alios,  qui  banc  rempublicam  stabiliverunt ; 
quos  equidem  in  Deorum  immortalium  coetu  ac  numero 
repono.  Amemus  patriam,  parearaus  senatui,  consulamus 
bonis :  praesentes  fructus  negligamus,  posteritatis  gloriae  ^ 
serviaraus  :  id  esse  optimum  putemus,  quod  erit  rectissi- 
mum:  speremus  quag  9  volumus,  sed  quod  acciderit,  fera- 
mus  :  cogitemus  denique,  corpus  virorum  fortium,  magno- 
rumque  hominum,'°  esse  mortale ;  animi  vero  motus,  et 
virtutis  gloriam,  sempiternam  :  neque  banc  opinionem  si  in 
illo  sanctissimo  Hercule  consecratam  ?  videmus,  cujus 
corpore  ambusto,'"  vi tarn  ejus  et  virtutem  iramortalitas* 
excepisse  dicitur,  minus  existimemus  eos,  qui  banc  tan- 
tam  rempublicam  suis  consiliis  ac  laboribus '  aut  auxerint, 
aut  defenderint,  aut  servarint,  esse  immortalem  gloriam 
consecutos.* 

9  Confirmatam. 


cum  Po.  Ro.  decertaveril,  hunc  siii  cives,  Sfc.  Pro  sui  cives  Lamb,  et  Grut. 
Iiabent  si  c/res.  Ueinde,  de  civitate  Mss.  nonniilli  et  cdd.  vett.  — 8  Posteri' 
tali,  gloricE  C  H  S  x  '/',  Horn.  Ven.  1483.  posleritati  et  glorice  T,  Ven.  1483. 
Jiint.  Lamb.  Oliv. — 9  C  H  S  %  'I'l  Dresd.  et  edd.  (ileraMjue  ante  Nang.  quod: 
in  T  deest.  Turn,  vohierimus  Franc. — 10  C  S  T  magnorum  hnm. —  1  Franc. 
Drcsd.  et  edd.  vett.  cum  Sclintz.  combmlo. — 2  Dresd.  immortnles. — 3  €o»s. 
ac  lab.  Ven.  1480.  Junt.  Em.  Scluitz.  et  Orell.  cons,  aut  lab.  ceteri. — 4  T, 
Ven.  1483.  Lamb,  consecuturos. 

NOT.E 

^  Fabricios]  Fabricius  vir  panper-  consulatibiis,  et  eruditione  longe  om- 

riiiins,  qni  tanien  forti  animo  Sam-  ninm  Romanornm  nobilissimi. 

nitnm  dona  respiiit,  nee  pollicitatio-  '  Leritnlos]  Lentuli,   Romani  cives 

nibus  Pynhi  Epirotae  tentari  potuit.  clarissinii,  a  Lente  nominati  snnt,  in- 

'  Maximos]    Fabius   Maximiis,  qni  ter  qnos  viginti  qnatnor  et  amplins 

cnnctando    restituit    rem,    quinqnies  consiilatnm  gesseriint. 

consul  fuit  post  Cannensem  pugnam;  <"  Mtnilios]    yEmilii    varii   fnerunt 

ac  postea,  factus  dictator,  Hanniba-  apiid    Romanos;    ^miiins    Lepidus, 

lem  sua  palientia  snperavit.  cui,  propter  Iiosfem  interfectum   in 

''  iSt/'/nones]  Primus  Scipionum  fuit  acie,  et  servat'im  civem,  exsenains- 

Cornelius,  a  quo  gens  patricia  Sci-  consulto   bnllata    statua    posita   est. 

pionum  initium   habuit.     Scipio  an-  iEmilius  Regillus,  cui  triumphus  na- 

teni  dictus  est,  quod  capcmit  patrem  vails   decretns  est.    jEmiliiis    Scau- 

regeret.     Ex    ilia    famiiia    Africani,  rus,  de  quo  in  orat.  pro  Fonteio. 

^miliani,    Nnmantini,    Asiatici,    et  "  Corpore  ambusto']  De  ejus  ambiis- 

Nasicae  extitere  victoriis,  trinmpbis,  tione  vide  Sophoclem  in  Tracbiniis. 


PRO   8EXT10,   CAP.  69.  2105 

i.xix.  ]  14.  Sed  me  repento,  jiidices,  de  fortissimorurn 
et  clarissimorum  civium  dignitate  et  gloria  dicentera,  et 
pluraetiam  dicereparantem,  horum  aspectus^  in  ipsocursu 
orationis  repressit.  [p.  28.]  Video  P.  Sextitim,  meae  sa- 
lutis,  vestrae  auctoritatis,  publicse  causas  defensorera,  pro- 
pugnatorem,  auctorern/  renm :  video  hunc  praetextatum 
ejus  filium°  oculis  lacrymantibus  me  intnentem :  video 
Milonem,  vindicem  vestrae  libertatis,  7  custodem  salutis 
meae,  subsidinm  afflictae  reipnblica?,  exstinctorem  domes- 
tici  latrocinii,  repressorem  caedis  quotidianae,  defensorem 
templorum  atque  tectorum,  praesidium  curiae,  sordidatura  p 
et  reum  :  video  P.  Lentulum,''  cujus  ego  patrem,  Deum  ac 
parentem  statuo  fortunae  ac  nominis  mei,  et  fratris,  rerum- 
que  nostrarum,  in  hoc  misero  squalore  et  sordibus :  cui  su- 
perior^ annus""  idem,  et  virilem,  patris,  et  praetextam,  populi 
judicio,  togam  dederit,  hunc  hoc  anno,  in  hac  toga,  rogatio- 
nis  injustissimae  subitam  acerbitatem  pro  patre  fortissimo 
et  clarissimo  cive  deprccantem. 

145.  Atque  hie  tot  et  talium  civium  squalor,  hie  luctus,' 
hae  sordes,  susceptaj  sunt  propter  uuum  me,  quia  me  de- 
fenderunt,  quia  raeum  '°  casum  luctumque  doluerunt,  quia 
me  lugenti  patriaj,  flagitanti  senatui,  poscenti  Italiae,  vobis 
omnibus  orantibus  reddiderunt.  Quod  tantum  est  in  me 
scelus?  quid  tantopere  deliqui  illo,  illo  die,"  cum  ad  vos 


Cap.  i.xix.     5  \\i  aspeclu. — 6  Mss.  Lambini  ac<o;-fm. — 7  T  et  Lamb.  vind. 
nostrtE  lib.—S  x  f«»«  sup.— 9  C  H  S  x  '«  luctus.—iO  %  7"J  meum. — 1  C  S  x 

NOTiE 

"  Pratextatum  ejus  Jilium]  De  prae-  legem  tribnnns  plebis,  nt  patri  Len- 

tcxta  cliciuiii  est  lib.  i.  in  Verr.  §  13.  tiilo    Cilicl*  impeiiiim  abrogaretur. 

not.  Hac  de  causa  sordidatiis  liiiic  judicio 

p  Sordidalum]    Veste    alba    vulgo  aff'uit. 
Roniani  ntebantiir,  qnam  in  luctu  et  ■"  Superior  annus'\   Anno  supciiore 

in  judicio  depouebant,  assumta  attri-  Lentulus  ille   filius  virilem  togam  a 

ta  et  laceia  ad  niovendam  miscricoi-  patre  coiisule  acceperal,  et  praetex- 

diani  judicum.  tam  augur  creatus.     Augures  autem 

'I  P.   Lentuluni]    P.   ille    Lentulus  a   populo    creabantur,    et    niaiurius 

fuit  illius  filius,  qui  Ciceroneni  ab  ex-  quam  ceteri  magistratus.     Certe  ex 

iiio   revucavit.     Cato  autem  tulerat  Suetooio  babemus  Caesarem  anoo  I7> 


2106  M.   TULLIUS    CICERO 

indicia,  literas,  confessiones  communis  exitii  detuli  ?  cum 
parui  vobis  ?  At,  si  ^  scelestum  est  amare  patriam,  pertuli 
poenarum  satis  :  eversa  domus  est,  fortunae  vexata?,  dissi- 
pati  liberi,^  raptata  conjux,  frater  optimus,  incredibili  pie- 
tate,  amore  inaudito,  raaxirao  in  squalore  volutatus  est  ad 
pedes  inimicissimorum:*  ego  pulsus  aris,  focis,  Diis  pena- 
tibus,'^  distractus  a  meis,  carui  patria,  quam  (uti^  levissi- 
me  dicam)  certe  texeram:  pertuli  crudelitatem  inimico- 
rum,  scelus  infidelium,'^  fiaudem  invidorum. 

146.  Si  hoc  non  est  satis,  quod  haec  omnia  deleta  viden- 
tur  reditu  meo;  multo  mihi,  multo,  inquam,  judices,  prae- 
stat,  in  eandem  illam  recidere  fortunam,  quam  tantara  ira- 
portare  meis  defensoribus  et  conservatoribus  calamitatem. 
An  ego  in  hac  urbe  esse  possim,^  his  pulsis,  qui  me  hujus 
urbis  compotem  fecerunt?  non  ero  :  non  potero  esse,  judi- 
ces: neque  hie  unquam  puer,  qui  his  lacrymis,  qua  sit 
pietate,  declarat,  amisso  patre  suo  propter  me,  me  ipsum 
incolumem  videbit:  nee,*  quotiescumque  me  viderit,  in- 
gemiscet,  ac  pestem  suani,"  et  patris  sui,  sese  dicet  videre. 
Ego  vero  vos  in  omni  fortuna,  quaecumque  erit  oblata, 
complectar :  nee  me  ab  iis,  quos  meo  nomine  ^  sordidatos 
videtis,  unquam  ulla  fortuna  divellet :  neque  eae  nationes,'" 
quibus  me  senatus  commendavit,  quibus  de  me  gratias  egit, 
hunc  exulem  propter  me  sine  me  videbunt. 


del.,  eo  die. — 2  C  H  S  x  ^"^  ««• — 3  Quidani,  teste  Orell.,  conjecit  legend. 
fortuncB  dissipata,  vexati  liberi.  Turn,  S  T  ^  rapta  conjux. — 4  if/ de  his  penat. 
— 5  Scliiitz.  lit. — 6  Ant.  Augustinus  suspirabatur  infidorum  legend. — 7  x  ^ 
et  nonnullae  edd.  vett.  possum. — 8  Pro  nee  sex  Oxonn.  Mss.  et  edd.  ante 
Naiig.  habent  et. — 9  xf/  quos  modo   nom.     Mox,  H  nunquum. — 10  C  H  S  /t« 

NOTiE 

flaminem  Dialein,  patre  mortiio,  fu-  nit  Q.  frater  pro  Tullio  fratre  sup- 

isse  designatiim.  plicaturus. 

•  Illo  die']    Nonis  Decembribus  Ci-  "  Pestem  suam"]  Si  damnetnr  Sex- 

cero  totam  Catilinas   conjurationeni  tins,  filius  ejus  Ciceronem   tanquam 

detexit  cnm  indiciis.     Vide  orat.  in.  su<e  et  paternae  calamitalis  auctorem 

in  Catiliuam.  respiciet,  fjuia  daninabitur,  quod  Ci- 

^  Jnimicissimoniml     Ad    consulnm  ceronis  patrocinium  suscepit. 
Pisonis  et  Gabinii  pedes  siipplex  ve- 


PRO   SEXTIO,   CAP.  69.  2107 

147.  Sed  hajc  Dii  immortales,  qui  me  suis  templis  adve- 
nientem  receperunt,  stipatum  ab  his  viris,"  et  P.  Lentulo 
console,'  atque  ipsa  respnblica,  qua  nihil  est  sanctius, 
vestrae  potestati,  judices/  commiserunt.  Vos  hoc  judicio 
omnium  bonorum  mentes  confirraare,  impioborum  repri- 
mere  potestis:  vos  his  civibus  uti  optimis,  vos  me  reficere, 
et  renovare  rempublicam.'  Quare  vos  obtcstor,  atque  ob- 
secro,  ut,  si  me  salvum  esse  voluistis,  eos  conservetis,  per 
quos  me  recuperavistis. 


nationes. — 1  C  H  S  %  "f*  ^t  ^^'J-  ^"'^  Hervag.  cum  Naiig.  Cam.  Lamb.  P. 
Lentulus  consul :  T  P.  Lentulus,  omisso  consul. — 2  In  C  H  S  T  x  deestjudices. 
Mox,  pro  judicio  omnium  \\/  habetjudicen. — 3  T  improborum  mentes  repr,  ■potestis, 
omissis  verbis  vos  his  civihus .  ..  renovare  rcmpublicain.  Post  renov.  rempub- 
Ucam  C  H  S  X  >f'  et  edd.  ante  Gnit.  addiint  potestis. 

NOTiE 
*  Stipatum  ah  his  virisl  Sextio  etMilone  stipatus  rediit  in  patiiaui  Cicero. 


M.   TULLII   CICERONIS 
IN      VATINIUM 

ORATIO    XXXIII. 


ARGUMENTUM. 


Cum  inter  testes  contra  Sextium  protiiictus  esset  Vatinius,  et  defensor  Sex- 
tii  Cicero  ci  esset  inimicissimus,  opportune  oblatarn  occasionem  arripnit 
Valinii  iilciscendi.  Itaque  cum  defensoris  inprimis  hoc  esset,  ut  testes 
productos  apte  acuteque  interrogando  calumnije  convinceret;  Cicero 
Vatinium,  qui,  quo  genere  sit,  quoniodo  in  puerilia  vixerit,  quid  in  qua- 
stura  totoque  tribnnatu  fecerit,  ac  tandem  etiam  de  ipsa  causa,  sed  brevi- 
ter,  interrogavit,  omnibus  veliementer  plaiidentibus.  Itaque  haec  non 
tarn  Oratio  quam  Interrogatio  est,  quemadmodum  ab  ipso  Cicerone  ap- 
pelltitur. 

I.  1.  [Ed.  Aid.  p.  29.]  Si  tua'  tantummodo,  Vatini,* 
quid  indignitas  postularet,  spectare  voluissem,  fecissem  id, 
quod  his  vehementer  placebat,  ut  te,  cujus  testimonium. 


In  ed.  Orel!.  Iia?c  Oratio  sic  inscribitur,  M.  Tullii  Ciceronis  in  P.  Vaiiniitm 
Oratio  s,  Interrogatio,  '  Inscribenda  est  liapc  Oratio  in  Vatinium  tcstetn,  ut 
ex  scriptis  aliquot  libris  colligilur,  qui  sic  habent,  inlerroi^ationem  quoque 
fuisse  injudicio  P.  S.  et  ita  scribenduni  esse  constat  ctiam  ex  Epistt.  ad  Fam.' 
Gulielin.     Vid.  Argum.  Manutii  in  Varr.  Lortt. 

Cap.  I.  1  In  Ms.  Vict,  deest  <M(i,  prob.  Crut.  Mo\,  quod  indign.  x-  l^^^ 
id  indign.  Erf.    qua  indign.  Pal.  9.    quid  dignitas  Pal.  5.8.     In  T  indignitas, 

NOTvi: 

»  Valini]  Vatinius  e  plebeio  ge-  genii  vir,  a  Velleio  Paterculo  descri- 
nerc  fuit,  qui  deformis,  et  nuUius  in-      bitiir. 


21J0  W.    TULHUS    CICERO 

propter  turpitudinem  vitae  sordesque  domesticas,  nullius 
momenti  °  putaretur,  tacitus  dirnitterem.''  Nemo  enim  ho- 
rum  aut^  ita  te  refutandum,  ut  gravem  adversarium,'  aut 
ita  rogandum/  ut  religiosum  testem,  arbitrabatur.  Sed  fui 
paulo  intemperantior '^^  fortasse,  quam  debui :  odio  enim 
tui  (in  quo,  etsi  omnes,  propter  tuum  in  me  scelus/  supe- 
rare  debeo,  tamen  ab  omnibus  paene  vincor*)sic  sum  inci- 
tatus,  ut,  cum  -^  te  non  minus  contemnerem  quam  odissem, 
tamen  vexatum''  potius,  quam  despectum,  vellem  dimit- 
tere.  2.  Quare,  ne  tibi  hunc  ^  honorem  a  me  haberi  forte 
mirere,  quod  interrogem, '*  quem  nemo  congressu,  nemo 
aditu,  nemo  suffVagio,*^  nemo  civitate,  nemo  luce  dignum 
putet ;  nulla  me  ad  id  causa  7  impulisset,  nisi  ut  ferocita- 
tem  tuam  istam  ^  comprimerem,  et  audaciam  frangerem,  et 

"  Auctoritatis.  *  Interngandum. 

'  Iracundior.  ''  Exagitatum. 


sine  quid.  Turn,  T  postulat :  H  posMasset — 2  C  H  S  T  x.  Franc.  Dresd, 
et  ed.  pr.  non  agnosciint  aut. — 3  Pal.  9.  Si  fui,  Deinde,  paulo  in  te  inlemp. 
ed.  1471.  Ven.  1483.  Med.  Hervag.  Lamb.  Grzev.  paulo  temperntior  ed.  pr. 
Jiint.  paulo  ivtemperantior  Pall,  nonnulli ;  paulo  ante  intemp.  Erf.  Bern.  Pal.  9. 
Ms.  Vict,  cum  Orell.  paulo  ante  in  te  intemp.  conjecit  Lamb. — 4  In  C  et  ;(( 
deest  tuni.  Mox,  verba  tamen  vex.  pot.,  quam  desp.,  vellem  dim.  non  sunt  in 
H. — 5  Pro  hunc  in  \f/  legitur  habui. — 6  x  9""^  '<^  inlerrogarem. — 7  Nulla  mea 
causa  H  S  T  »|/,  Erf.  Dresd.  nulla  mea  ad  id  causa  C.  Garaton.  conjecit 
legend,  nulla  me  alia  causa.  '  Vel  impulisset  vitiosum  est,  vel  aliquid  post 
nisi  excidit,  ut  mihi  faciendum  pulassem,  aut  simile  quid:  sed  facilius  est 
illud  corrigere  impulit.  Edd.  pr.  non  habent  ad  id  ;  et  sapit  sane  glossam. 
Primus  addidit  Junta.'  Em.  Verba  ad  id  Orellius  uncis  inclusit.  Pro  im- 
pulisset C  et  T  habent  impulset. — 8  Hervag.  istam  tuam.    Mox,  Dresd.  audi- 

NOTiE 

b  Tacitus  dimitteremi  Viri  locnple-  ^  Propter  tuum  in  me  scelus]  Vati- 

tes  audiebantur    libentius    testes  in  nius   socius  fiiit  Clodii  in  ejiciendo 

judicio,    quam    pauperes  et  abjecti,  Cicerone  per  vim,  sine  lege,  sine  ju- 

vel  qui  aere  alieno  lenebantur.     C!um  dicio. 

autem  hie  Vatinius  nullius  esset  no-  ^  jH,  omnibus  vincorl  Tanto  omni- 

minis,  utpote  obscurus    propter  ne-  bus  suis  civibus  odio  fuit  Vatinius,  ut 

quitiam  in  re  familiari,  non  erat  dig.  in  proverbium  abierit  odium  Vatinia- 

iius  qui  in  judicio  testis  audiretur.  num  :  cum  autem  ille  gladiatorium 

*=  Gravem  adcersarium}    Gravis  ad-  munus  daret,  lapidatus  a  populo  fuit. 

versarius  censetur  ille,  cujiis  digni-  f  Nemo  siiffragio]    Cum     Vatinius 

tas,  fides,  mores,  gravitas,  rei  famili-  aedilitatem  peteret,   nullum  tulit    in 

aris  ahundantia  cognita  sunt.    At  ni^  comitiis  suffragium. 
hi!  his  simile  in  Vatinio  reperitur. 


IN    VATINIUM,    CAP.   1.  2111 

loquacitatem  paucissimis  interrogationibus  '  s  irretitam  re- 
tardarem.  Etenim  debuisti,  Vatini,  etiamsi  falso  venisses 
in  suspicionem  P.  Sextio,'°  tamen  mihi  ignoscere,  si,  in 
tanto  hominis  de  me  optirae  raeriti  periculo,  et  tempori  * 
ejus,  et  voluntati  parere  voluissem.  3.  Sed  hesterno  '  pro 
testimonio ''  esse  mentitum,  (cum  affirmares,  nullum  tibi 
omnino  cum  Albinovano  sermonem,  non  modo  de  Sextio 
accusando,  sed  ulla  ^  unquam  de  re  fuisse)  paulo  ante  im- 
prudens  indicasti ; ' '  quiet  T.  Claudium''  tecum  commu- 
nicasse,  et  a  te  consilium  P.  Sextii  accusandi  petisse,  et 
Albinovanum  (quern  antea  vix  tibi  notum  esse  dixisses  '^) 
domum  tuara  venisse,  multa  tecum  locutum  dixeris :  deni- 
que  couciones  P.  Sextii  '  scriptas,  quas  neque  nosset,  ne- 
que  reperire  posset/  te  Albinovano  dedisse,""  easque  in 
hujus  judicio^  esse  lecitatas.     In  quorum  altero  es    con- 

'  De/ensioni. 


entinm,  et  T  confiangerem. — 9  Orel),  e  Bern,  et  Ms.  Car.  Sfepli.  recepit  paucis 
meis  interrog. — 10  x  Sexto:  C  et  Ms.  GraEvii  Sestio,  semper.  In  T  deest 
praepositio  ante  tanto.  Paulo  post,  Erf.  tempori  et  vol.  Htrva<j.  tempori  et 
ejus  vol.  '  Debuisli  si  .  .  .  voluissem]  Hxc  teiiipora  non  consentiuiit :  tlebet- 
qiie  ant  esse  debuisses  si  .  .  .  voluissem,  ant  debuisti  si  .  .  .  vului,  quod  niagis 
placet.'  Blrn, — 1  Erf.  Si  hesterno:  al.  Sed  externo.  Scliutz.  e  conjectura  cii- 
Jnsdam  ap.  Lamb,  recepit  Sed  kesterno  die  pro  test.  Lamb,  conjecit  Sed  te 
hesterno  pro  test. — 2  Aid.  Crat.  Hervag.  Cam.  Ern.  Sclintz.  et  Orell.  ulla: 
ceteri  nulla. — ;{  Sjudicasti.  In  C  H  x  ^  deest  qui. — 4  Erf.  et  edd.  vett.  de- 
dissei. — 5  x  denique  rationes  P.  Sextii  scr-iplas,  oniissis  vocibiis  r/uus  neque 
nosset,  neque  rep,  posset.    Pro  Jiosset  Franc.  Dresd.  et  ed.  pr.  habent  noscere. 

NOTIE 

e  Piiucissimis  interrogationibus'\   Ci-  •*  T.   Claudium]  T.   ClaiuUns  unns 

cero  Epist.  ad  Fam.  i.  9.  sic  de  ista  full  ex  accusatoribus  Sextii  cnin  Al- 

interrogatione  loqnitiir  :  '  Tota  vero  binovano. 

intcrrogatio  mea  nihil  habiiit  alind,  '  Condones  P.  Sextii]  Tnlcliigit  eas 

nisi  repreliensioncm  illiiis  tribimatus  :  concioncs  qnas  Sextins  in  tribnnatii 

in  qna  omnia  dicta  sunt  libertate  ani-  sno  dixit  pro  revocando  ab  cxilio  Ci- 

mo()ue  maximo,  de  vi,  de  auspiciis,  cerone  ;  quibiis  diccbatiir  ad  seditio- 

de  donatione  rcgnoriim.'  neni  popnlum  concitasse. 

'■  Pro  testimonio]    Vatinins  in  fe-  "'  Scripins  .  ,  .  dedisse]    Institutnm 

rondo     testimonio     contra    Scxtinni  est  a   (^asare,  ut  tani  acta  scnatns, 

nientitiis  est.  quatn  senttntia;  senalonim  confice- 

'  Indicasti]    Indicare    est   de  suo  rentiir,  et  pnblicarentnr.    Sneton.  in 

facto  confiteri.  Julio. 


2112  M.    TULLIUS    CICERO 

fessus,  a  te  accusatores  esse  instriictos  et  subornatos ;  ^  in 
altero  inconstantiam  tuam,  cum  levitate/  turn  etiam  per- 
jurio  implicatam,9  lefellisti:  cum,  quem  alienissimum  a  te 
esse  dixisscs,  eum  domi  tuae  fuisse ;  queai  prsevaricato- 
rem"  ab  initio  judicasses,  ei  te,  quos  rogasset,  ad  accu- 
sandum  libros"  dixeris  dedisse.  ii.  4.  Nimium  es  vehe- 
mens  feroxque  natura :  non  putas  fas  esse,  verbum  ex  ore 
exire  cujusquam,  quod  non  jucundum  et  honorificum  ad 
aures  tuas  accedat.'°  Venisti  iratus  omnibus;  quod  ego, 
simulac  te'  aspexi,  prius  quam  loqui  coepisti,  (cum  ante 
Gellius,P  nutricula  seditiosorum  i  omnium,  testimonium  di- 
ceret^)  sensi  atqiie  providi.  Repente  enim  te,  tanquam 
serpens  e  latibulis,  oculis  eminentibus,  inflato  collo,'  tumi- 
dis  cervicibus  intulisti :  ut  mihi  renovatus  ille  tuus  in  te  *  * '  ^ 
5.  veterera   meum  araicum,  sed  tamen  tuum  familiarem, 


—6  In  hocjud.  C  H  S  T  x  '^j  Bern,  et  edd.  ante  Gnit.— 7  x  suborantes.  In 
Dresd.  oniiituntnr  verba  es  confessus  ...  subornalos:  in  altero. — 8  Schutz. 
turn  lev — 9  C  S  T  et  edd.  ante  Aid.  implicitam.  Mox.  Erf.  cumque  alieniss.  a 
te:  Bern,  et  Mss.  Laml)ini  cnm  Orell.  am,  tjiiein  n  te  alieniss.  Tnni,  H  S  T  i^, 
Erf.  Bern.  Rom.  Yen.  iiiraque,  Lamb,  et  Orell.  (juem  pravar.  esse  ah  init. 
jiid.  Pro  ei  C  H  S  T  i|/  liabent  et.  Verba  cum,  quem  alieniss.  .  .  .  dixeris  de- 
disse absunt  a  x,  Franc.  1.  Dresd. 

Cap.  II.  10  Accidit  Bern,  accedat  Mss.  pleriqne  et  edd.  ante  Lamb,  cnm 
Ern.  et  Scbiitz.  accidut  coteri,  e  conjectnra  Paniagithi. — 1  Arntzenins  con- 
jecit  simul  ad  te. — 2  In  x  desunf  verba  cum  ante  GelL,  nutr.  sed.  omn.,  test, 
die.  Paulo  post,  Jiint.  Lamb,  et  Orell.  habent  sensi  atque  pravidi,  et  sic  Ms. 
Bergeri.— 3  C  H  S  if  et  edd.  vett.  nonnulla;  bic  babent  nnllam  lacnnaj 
notam.  In  T  x.  Franc.  Dresd.  non  legnntur  verba  ut  mild  renovatus  usque 
ad  nunquam  vituperari.     Hunc  locum  Lambinus,  partini  e  conjeclura  Ant. 

NOT^ 

"   Prcevaricatorem]     Pr<Evaricator,  nnquam  fuit,  in   qua  non   ille  prin- 

inquit  Ulpianus,  est  quasi  varicator,  ceps?'  &c. 

qui  diversani,  prodita  causa  sua,  par-  'Inflato  collo]  Tumebat  videlicet 

teni  adjuvat.  Vatiniiis  iracundia.     Jocatur  vero  in 

°  Libros]  Intelligit  scriptas  Sextii  ejns  strumas,  quibus  collum  ejus  in- 

conciones.  flatum  erat;  erat  enim  ille  strumo- 

P  Ante   Gellius]  C.  Gellius  Publi-  sus. 

cola  L.  Philippi  privignus,  frater  L,  »  ICornelium]  Reus  majestatis  Cor- 

Gellii  Piiblicola,  clarissimi  viri,  et  nelins  a  Cicerone  praetore  defensus 

optimi  consnli?,  fnit.  est   apud    Q.   Galium  prsetorem,   L. 

1  Nutricula  seditiosorum]  In   orat.  Manlio  Torquato  et  L.  Aurelio  Colta 

pro  Sextio,  sic  de  eo :  '  Ecquae  seditio  coss. 


IN    VATINIUM,    CAP.   2. 


2113 


defenderim,  cum  in  hac  civitate  oppugnatio  soleat,  qua  tu 
nunc  uteris,  nonnunquara,  defensio'^  nunquara  vituperari. 
Sed  quaero  a  te,  cnr  C.  Cornelium  non  defenderem  :  s'  num 
le^em  aliquam  Cornelius  contra  auspicia"^  tulerit :  nura 
T^liain,  num  Fufiam"  legem  neglexerit  :  num  consuli 
vim "  attulerit :  num  armatis  hominibus  templum  7  tenue- 
rit :  y  num  intercessorem  vi  dejecerit :  ^  num  religiones  ' 
polluerit ;  asrarium  exhauserit ;  *  rempublicam  compilarit. 
Tua  sunt,  tua  ^  sunt  haec  omnia.  Cornelio  ejusmodi  nihil 
objectum  est.     Codicera  legisse  *^  dicebatur.     Defendeba- 


Goveani,  sic  emendavit,  ut  niilii  renovatus  tuus  ille  tribunatus  videretur.  Ac 
mihi  primum  ohjecisti,  quod  Cornelium,  veterem  tneum  amicum,  8j-c.  et  sic  ed, 
Deipii.  nisi  quod  liai)et  renovatus  ille  tuus  in  te  tribunatus  vid.  In  Ms.  Bergeri 
legitiir,  intulisti,  turn  nihil  remoratus  incusasli  me,  quod  meum  amicum,  &;c.  ut 
Pantagathus  oliin  emendarat,  et  quod  postea  ita  niiitavit,  ut  in  me  evomeres 
ilhid  virus,  cur  veterem  meum,  S^c.  Pro  meum  C  S  ^  liabent  enw ;  H  ilium. 
Vid.  Nott.  Van-. — 4  Pro  defensio  C  H  4/  defendi.  Turn,  C  H  S  4*  nonnunquam 
vitup, — 5  T  Gayum  Cornelium,  et  H  non  defenderim. — 6  ^  circa  ausp.  Mox, 
pro  jEliatn  C  H  Uelyam ;  S  4*  Helium,  Pio  neglexerit  C  H  illexerit ;  S  ille- 
gerit ;  i//  illeserit.  Deinde,  x  "*''^  consuli  mihi  attulerit.  In  T  oniittuntur 
verba  num  Fufiam  .  . .  polluerit,  et  ab  H  absunt  voces  num  consuli  vim  attulerit. 
— 7  Templum  non  est  In  \fi, — 8  \p  legiones,  et  niox  compilavit.     In  >p  semel 


NOT/E 


*  Cornelium  non  defendereni]  Narrat 
Pedianus,  quod  Cornelius  tribunus 
plebis,  cum  legem  ferre  vellet,  ne 
quis,  nisi  per  populum,  legibns  sol- 
veretur;  quod  antiqiio  jure  cautum 
erat ;  et  Publius  Servilius  Globulu<!, 
ejus  collcga,  scribam  subjicere,  et 
praeconem  recitare  prohiberet,  codi- 
cemipse  arripuit,  et  populo  recitavit; 
quo  facto  tribuniciae  potestatis  majes- 
tatem  vioiasse  accusabatur.  Pungit 
autem  Vatiiiiiim,  quod  conqueratur 
amicum  suum  in  judicio  defendi. 

"  Num  Mliam,  num  I'ujiam'\  De 
titraque  liac  lege  dictum  est  in  oral, 
post  Red.  in  Sen.  §  11.  not. 

*  Consuli  vim'\  Consuli  Pisoni  turn 
vis  allata  est,  quod,  cum  tolli  tribu- 
niciam  potestaf em  questus  esset,  gra- 
vi  convicio  a  populo  exceptus  est, 
et  jacti  in  eum  lapides,  et  Gabinio 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero. 


fasces  fracti  sunt. 

y  Templum  tenuerifl  Loquitur  de 
aede  Castoris,  quae  in  foro  sita  fuit, 
quam  occupare  primum  seditiosi  co- 
nabantur. 

'  Intercessorem  vi  dejecerit]  Corne- 
lius non  Pub.  Serviliuni  Globulum 
dejecit  de  tenipio  Castoris,  qnando 
voluit  intercedere,  ne  lex  ejus  fer- 
re tur. 

^  Allrarium exhauserit]  Cornelius  re- 
tulit  ad  senatum,  nt  refert  Asconius, 
ne  quis  legatis  cetcrarum  nationunt 
peciiniara  expensam  ferret  ;  quia 
magna  usura  eis  pccunia3  dabantiir. 

^  Tua  sunt,  tua]  Id  est,  Usee,  omnia, 
a  quibiis  longissime  abfuit  Cornelius, 
a  Vatinio  patrata  esse  repreliendit, 
vel  a  Clodiiinis,  quorum  semper  par- 
tes secutus  est. 

'  Codicem  legisse]  In  quo  videlicet 

6  S  S 


2114  M.    TULLIUS    CICERO 

tur,  testibus  collegis''  suis,  non  recitandi  9  causa  legisse, 
sed  recognoscendi.^  [p.  00,]  Constabat  tamen,  Cornelium 
concilium  ^°^  illo  die  dimisisse,^iDtercessioni  paruisse.''  Tu 
vero,  cut  Cornelii  defensio  displicet,  quam  causam  ad  pa- 
tronos  tiios,  aut  quod  os  afferes?^''  quibus  jam  prasscri- 
bis,  quantoillis  probro  futurum  sit,  si  te  defenderint,  cum 
tu  mihi  Cornelii  defensionem  in  maledictis  ^  objiciendara 
putaris.^  G.  Attamen  hoc,  Vatini,  memento,  paulo  post 
istam  defensionem  meam,  quam  tu  bonis  viris  displicuisse 
dicis,  me,  cum  universi  populi  Romani  summa^  voluntate, 
turn  optimi  cujusque  singular!  studio,  raagnificentissime 
post  horainum  raemoriam  consulem  factum,  omniaque  ea  + 
mepudenter*  vivendo  consecutum  esse,  quae  tu  impuden- 
ter  vaticinando  '  sperare  te  ssepe  dixisti. 

III.  Nam  quod  mihi  discessum  ^  objecisti  meum,  et  quod 
horum  5 '  (quibus  ille  dies  acerbissimus  fuit,  qui  idem  tibi 

/  Quo  vuUh  apparebis  ?  *"  Tanquam  crimen.  *  Integre. 


tantiim  legiintur  voces  tua  sunt. — 9  Bfrn,  non  se  recit.  In  x.  Franc.  1. 
Dresd.  desiint  verba  Codicem  legisse  .  .  intercessioni  paruisse. — 10  Edd.  vett. 
consilium. — 1  C  tp  quod  hos  aff.  H  quod  his  off. — 2  S  putares,  Mox,  pro  hoc 
C  H  S  Iiaheiit /i«c  ;  YLvf.hnjus;  Franc,  et  Dresd.  hie. — 3  Summa  non  est  in 
X- — 4  In  H  et  <^  deest  ea.  Turn,  alii  prudenter  viv.  et  panlo  post,  im- 
prudenier. 

Cap.  iir.     5  i|/  ef  quid  horum.    x,  Franc.  1.  Dresd.  Nam  quod  mihi  disc,  obj, 
meum,  qui  idem  (x  quklem)  tibi  IcBlissimum,  tantum  tibi  resp.  mediis  verbis  omis- 

NOTiE 

lex  ejus  scripta  erat :  quo  facto  vio-  prehendi  a  lictorc  jusserat,  turn  quia 

lavit  tribiiniciam  potestatein,  et  reus  fracti  ejus  fasces  erant,  et  projecti 

factus  est  violatae  niajestatis.  ex  ultima  concione  lapides,  populiim 

^  Testibus  collegis']  Tribuni  quideni  dintisit. 

plebis    alii,    excepfo    iino    Globnio,  ^  Intercessioni  paruisse"]  Non   tulit 

Cornelium  defendebant.  legem  suam  Cornelius,  cum  ei  vidit 

^  Recognoscendi]    Non  arripnit  co-  intercedi. 

dicem  Cornelius  legem  recitandi  can-  '    Vaticinando']    Allndit  ad    Vatinii 

sa,  sed  aniniadvertendi,  si  quid  in  eo  nomen,  qui  de  altero  consulatu  ge- 

essel  corrigendum.  rendo  cogitabat. 

f  Concilium]  Concilium  pars  est  po-  ^  Discessum]  Non  exilium,  sed  dis- 

puli  congregata,  non  totus  populus.  cessum  vocat,  quia  nullis  legibus  ser- 

B  Dimisisse]  Cum  Cornelius  vidis-  vatis,  nullo  facto  judicio,  abire  Cice- 

set   maximos    niotus   fore,  turn  quia  ro  coactus  est. 

consulem,  qui  illi  minas  intentabat,  '  Et  quod  horum]  Alloquitur  judi- 


IN    VATINIUM,    CAP.   3.  2115 

laetissimus)  Inctum  et  geraitum  renovare  voluisti ;  tantum 
tibi  respondeo,  me,  cum  tu,  ceteraeque  reipublicee  pestes, 
armorum  causam  quaereretis,  et  cum  per  raeum  nomen  ^ 
fortunas  locupletium  diripere,  sanguinem  principum  civi- 
tatis  exsorbere,  crudelitatem  vestramodiumque  diuturnum, 
quod  in  bonos  jam  inveteratum  habebatis,  saturare  cupere- 
tis,  scelus  et  furorem  vestrum  cedendo  maluisse  frangere, 
quam  resistendo.  7.  Quare  peto  a  te,  ut  mihi  ignoscas,^ 
Vatini,  cum  patriae  pepercerim,""  quam  servaram  ;  et,  si 
ego  te  perditorem  ^  et  vexatorem  reipublicae  fero,  tu  me 
conservatorem  et  custodem  feras.  Deinde  ejus  viri  disces- 
sum  increpas,9  quem  vides,  omnium  civium  desiderio,  ip- 
sius  denique  reipublicae  luctu,  esse  revocatum  ?  At  enim 
dixisti,  non  mea,  sed  reipublicae  causa "  homines  de  meo 
reditu  laborasse.  Quasi  vero  quisquam  vir,  excellenti 
animo  in  rempublicam  ingressus,°  optabilius  quicquam  ar- 
bitretur/°  quam  se  a  suis  civibus  reipublicae  causa  diligi.  8. 
Scilicet  aspera  meanatura,?  difficilis  aditus,""  gravis  vultus. 


sis.  Pro  respondeo  C  H  S  il^.  Erf.  Franc.  Rom.  Ven.  14S3.  AUJ.  et  Orell.  Iia- 
bent  res\tondebo.  Pro  me  cum  Erf.  liabet  mecum. — G  %  et  cvm  meum  nam.  Erf. 
et  per  meum  nam.  I\lox,  H  dinperel.  Bern,  et  Mss.  Lambini  onuttiint  iirin- 
cipum. — 7  C  H  S  Tx  Quare  peto  te,  et  Lamb,  ut  et  mihi  ign.  Mox,  C  serta- 
tarn. — 8  Dresfl.  proditorem.  Mox,  in  C  H  S  Tx  deest  mc. — 9  x  J'"^'"*'?""''*  • 
Di  esd.  i7tcrepans :  B^vb.  incre  past  I.     Lanibinus  conjecit  H£  JHtJY^ics. — 10  CST 


NOTiE 

ces,  quorum  alii  equites  Komani,  alii  °  In  rempublicam  ing^ressus]  Dicitur 

senatores   erant,    qui   veste    niutata  is  in  rempublicam  ingredi,  qui  ad  pe- 

signiticarunt,  quanto  suo  dolore  Ci-  tendos  houores  se  confert. 

cere  nefarie  ejiciebatur.  v  Scilicet  aspera  mea  natura']  Suos 

•"  Patrice  pepercerim]  Si  Clodiano-  mores  ironice  describit  Cicero.   Sane 

rum  furoribus  obsistere  Cicero  volu-  Plutarclius  in  Cicerone  refert  talem 

isset,  scditio  in  tota  tube  maxima  or-  cum  fuisse,  qualem  ad  amorem  doc- 

ta  esset,    qua  perire  ilia    respublica  trinaj  et  sapientia;  Plato  requirebat  ; 

poterat,  quam   a  Catilina;  inceudiis  nempe  natura  mcmorem,  magnificum, 

vindicaverat.  gratiosum,  amicum  et  cognatum  veri- 

°  Sed    reipuhiicce  causa]    Pompeii  tatis,  justitiffi,  fortitudinis,  temperan- 

acta  rescindere  volebat  Clodius ;  at  tiae. 

Pompeius,quoejusconatibusobsiste-  i  Difficilis  aditus]    Ex  eodeni  PIu- 

ref ,  Ciceronem  revocaudum  putavit.  tarcho,  toto  illo  tempore,  quo  provin- 


2116  M.   TULLIUS    CICERO 

superba  response,  insolens  vita  ;  nemo  humanitatem  meatn, 
nemo  consuetudinem/  nemo  consilium,  nemo  auxilinm  le- 
quirebat :  cujus  desiderio  (at  haec  minima'  dicam)  forum 
moestum/  muta  curia,  omnia  denique  bonarum  artium  sta- 
dia ^  siluerunt.  Sed  nihil  sit  factum  mea  causa :  *  omnia 
ilia  senatusconsulta,'  populi  jussa,  Italiae  totius,  cuncta- 
rum  societatum/  collegiorum ''  omnium  decreta  do  me,  rei- 
publicas  causa  esse  facta  fateamur.  Quid  ergo,  homo  im- 
peritissime '  solidae  laudis  ac  verae  dignitatis,  praestantius 
mihi  potuit  accidere  ?  quid  optabilius  ad  immortalitatem 
gloriae,  atque  ad  memoriam  *  niei  nominis  sempiternam, 
quam  omnes  hoc  cives  ^  meos  judicare,  civitatis  salutem 
cum  mea  unius  salute"^  esse  conjunctam?  i).  Quod  qui- 
d em  ego  tibi  reddo  tuum  :  ^  nam,  ut  tu  me  7  carum  esse 
dixisti  senatui,  populoque  Romano,  non  tarn  mea  causa, 
quam  reipublicae;^  sic  ego  te,  quanquam  sis  orani  diritate  9 

'  Conversationem. 


X  ^  arbitrarelur. — I  Erf.  inimica.  Mox,  DresiJ.  mutata  curia. — 2  \p  Sed  nihil 
est  factum  in  ea  causa:  Dresd.  Sed  iiiliil  sic  factum  mea  causa. — 3  In  marg.  Ms. 
impurissime,  teste  Ursino.  x  "on  habet  vera. — 4  x  ^  atque  in  mem. — .5  C 
quam  omnis  hcec  civis:  x  qtiam  hoc  cives. — 6  Cum  unius  mea  sal.  Barb.  Rom. 
Naiig.  cum  unius  inei  sal.  Vcn.  iitraque,  Junt.  Aid.  Crat.  In  Bern,  wnius  de- 
est. — 7  Verba  tu  me  non  stmt  in  H. — 8  Host  reipublica;  C  H  S  i^,  Rom.  Ven. 
1483.  Hervag.  addimt  nomine. — 9  C  et  ;|/  duritate.  Mox,  Erf.  deterrimus. 
Turn,  C  H  S  i|/  civitatis. 

NOTyE 

clam    Cicero    administravit,    domns  studia  vocat  Cicero. 

janitorem  non  habtiit,  neqiieipse  ciii-  *  Senatusconsulta]  Quatnor  in  orat. 

quam  jacere  in  lecto  conspectus  est;  post  Red.  ad  Quir.  ennmerantur  de 

sed  a  primo  solis  ortu  stans  aut  am-  Cicerone  revocando. 

bulans,  eos  excipiebat,  qui  salutatum  "  Cunctarumsocietalum']  Publicani, 

veniebant.  qui  in   iisdem    vectigalibus   alicnjus 

■■  Forum  mcestum']  Cicero  in  oratio-  provinciae  versabantiir,  socii  diceban- 

ne  post  Red.  in  Sen.  *  Nihil  vos  civi-  tur;  lis  habere  conventum  fas  eraf. 

bus,  nihil  sociis,  nihil  regibus  respon-  "  Collegiorum']  Collegia  dicebaiitur 

distis,'  &c.     Et  paulo  post, '  niutum  communia  eorum    concilia,   qui    vel 

forum,  elinguem  curiam.'  etindem  honorem  gerebant,  vel  idem 

'  Bonarum  artium  studia]  Nemo  in  tractabant  artificium. 

senatu  sententiam  dicebat,  nemo  cum  y  Reddo  tuum]  Reddo  tuum,  id  est, 

populo  agebat,  nullius  in  judiciis  vox  in  contrarium    respondeo.     Respon- 

audiebatur.     Heec  bonarum    artium  dere  enim  is  proprie  dicitur,  qui  cri- 


IN    VATINIUM,    CAP.    4.  2117 

atque  immanitate  teterrimus,*  tamen  dico  esse  odio  civita- 
ti/  non  tarn  tuo,  quam  reipiiblica:  nomine. 

IV.  Atque,  ut  aliquando  ad  te  veniam,  de  me  hoc  sit  ex- 
tremum.'  Quid  quisque  nostrum  de  se  ipse  loquatur,  non 
est  sane,  non  est  requirendum.'°  Boni  viri  judicent :  id 
est  maximi  momenti  et  ponderis.  10.  Duo  sunt  tempora, 
quibus  nostrorum  civium  spectentur '  judicia  de  nobis ; 
unum  honoris,*  alterum  salutis.''  Honos  talis*  populi 
Romani  voluntate  paucis  est  delatus,  ac  mihi :  salus  tanto 
studio  civitatis  '^^  nemini  reddita.  De  te  autem  homines* 
quid  sentiant,  in  honore  expert!  sumus,*^  in  salute  expec- 
tamus.*  Sed  tamen  ne  me  cum  his  principibus  civitatis, 
qui  adsunt  P.  Sextio,^  sed  ut  cum  homine  uno,  non  solum  ^ 

*  Detestanilus.  ^  Et  rclinquam  meipsiim. 


Cap.  IV,  10  H  S  T  X  de  se  ipso,  et  T,  Bern,  nonnnllee  edd.  vett.  loq,,  nnn 
est  sane  req.  Ante  Boni  T  et  Ven.  1480.  addiint  Sed.  Pantagatlms  eonexit, 
Quod  boni  judicent.  Gaiaton.  siispicabatur  legend.  Quid  boni  viri. — 1  \p  spec- 
lantur. — 2  Hervasr.  Lamb,  Scliutz.  et  Orell.  tali. — 3  Post  civitatis  x  ^  addiint 
qwinto. — 4  Erf,  De  te  hvjus  horn. — 5  Verba  Sed  tamen  ne  . .  .  Sexlio  e  Mss. 
piinms  insernit  Lamb.,  omitlit  lamen  civitatis.  In  Erf.  legiliir,  Sed  tamen  de 
mecum  his  princip.  civ.,  qui  adsunt  pro  Sestio.  Pro  verbis  sed  ut  cum  C  et  ;^ 
habcnt  et  tecum;  H  S  T  et  te  cum ;  x  *^'  "'^  cum;  Erf.  Bern.  Graw.  sed  ut  te- 
cum; Pal.  1.  et  ut  tecum;  Pal.  7.  et  Junt.  et  ut  me  tecum;  Pal.  9.  sed  ut  te 
cuni ;  Oliv,  et  ut  ne  me  cum;  Lamb,  sed  tecum  ;  Ms.  Car.  Steph,  sed  et  ut  me. 
Pro  verbis  non  solum,  quae  Lall.  et  Scliiitz,  deleverunf,  Orell.  e  conjectura 
Goveani  edidit  omnium.     Denique,  in  ed,  Junt.  leghiir,  impud.  verum  etiam 

NOT/E 

men  idem,  quod  sibi  objectiim  est,  in  <*  In  honore  experti  «w»jus]  Vatinins 

adversarium  regerit.  in    qua>sliira    postremus    nominatiis 

'  Odio  civituti]    Civitas  est  civium  est,  et  in  aedilitate  petenda  repnlsani 

multitudo,  urbs  sunt  ajdificia.  tulit,  vel  ab  ipsa  sua  tribu,  ut  dictum 

*  Unum  honoris]   Tempus   honoris  est  in  orat.  pro  Sext. 

dicitur,  cum  de  diguitale  aliqua,  sen  e  In  salute  expectumus']  Expectatur 

honore  acquirendo,  agitur.  judicium    quod    de    Vatinio  futurum 

''  Alterum   salutis]    Quando  agitur  »it,    quando   vocabitur    in   judicium, 

de   juilicio   et   capite  alicujus,    turn  Paulus  euim /Emilius  et  Licinius  Ma- 

lenipus  salutis  dicitur.  ccr  delaturos  nomeu  illius  promise- 

•^  Salus  tanto  studio  civitalis'\   Nemo  rant, 

nnquam  tanto  studio,  nee   tarn   mag-  f  lino  nnn  solum]  Heec  vox,  no/*  so- 

nifice  at)  exilio  revocatus  est,  ut  die-  han,  mindi  alicujus  scrupuium   inji- 

tum  est  in  orat.  pro  Sextio.  cit ;  neque  enim  videtur,  quo  refera- 


2118  RI.    TULLIUS    CICERO 

impudentissimo  atque  infimo  conferam  ;  [p.  31.]  de  te  ip- 
so, homine  et  arrogantissirao,  et  mihi  iniraicissimo,  quasro, 
Vatini,  utrum^  tandem  putes,  huic  civitati,  huic  reipubli- 
cse,  huic  urbi,  his  templis,^  serario,  curiae,  viris  his,"  quos 
vides,  horum  bonis,  fortunis,  liberis,  civibus  ceteris,  deni- 
que  Deorum  immortalium  delubris,  auspiciis,*"  religioni- 
bus,  melius  fuisse  et  praestabilius,  me  civera  in  hac  civitatc 
nasci,  ante?^  Cum  mihi  haec  responderis,  aut  ita  impu- 
denter,  ut  manus  a  te  9  homines  vix  abstinere  possint,  aut 
ita  dolenter,  ut  aliquando  ista,'  qu9e'°  sunt  inflata,  rum- 
pantur;  turn  memoriter  respondeto  ad  ea,  quae  de  te  ipso 
rogaro.  v.  11.  Atque  illud  tenebricosissimum '  tempus 
ineuntis  aetatis  tuae  patiar  latere :  licet  impune  per  me '' 
parietes  in  adolescentia  perfoderis,vicinos  compilaris,  raa- 
trem  verberaris.  Habeat  ^  hoc  praemium  tua  indignitas, 
ut  adolescentiae  turpitudo  obscuritate  et  sordibus  tuis 
obtegatur. 

Quassturam  petisti '  cum  P.  Sextio,™  cum  hie  nihil  lo- 


infimo  conf.  ViJ.  Not.  Delpli.  et  Notf.  Varr. — 6  Pro  utrum  in  Eif.  eanilem. 
— 7  H  curies,  et  viris  Ids.  Mox,  pro  civibus  Ms.  conjugibus,  probante  Ursino. 
— 8  Te  lion  est  in  Erf.  Mox,  hoc  respond.  H  x.  Lamb,  et  Orell.  Iiujus  respond. 
Elf. — 9  C  abs  te. — 10  Ista  ilia  qua;  Junt.  Lamb,  ista  ilia  quce  Hervag.  In 
Bern,  ista,  quce  sunt  rogante  inflata. 

Cap.  v.     1  At  illud  Lamb.  Grtit.  Grsv.  et  tenebrosissimum  x,  AI(L  Nang, 
tenebrosum  H  \p. — 2  x  Habet.     Pro  prcemium  in  C  H  S  T  »(/  prinium,    T  \}i  non 

NOT^ 

tiir.     Omnino  sublatiis  esset,  siowinj-  liiis  et  Liciniiis  Macer. 

urn  ejus  loco  reponeretnr.  '  Queesturam  petisti]  Qiiaestiira  pii- 

e  Templis]    Templa  violavit  Vati-  niiis  fnit  tiignitatls  gradiis,  et  oinni- 

iiius,  ac  niaxime  aedem  Castoris,  cum  um    magistratunm    minimus;  neque 

earn  armatis  hominibus  implevit.  enim  jus  imaginis,  aiit  agendi  cum 

h  Auspiciis']    Contra   leges   ^iiam  populo,   aut    cells  curolis   habebat. 

et  Fufiam,  non  servavit  auspicia.  Quaestores  autem  pecuniaR  praeerant. 

•  Ista]  Alludit  ad  ejus  strumas.  ■"  Cum  P.  Sextio]  P.  Sextins  fnit 

^  Impune  per  me]  Per  acerbam  pra--  quaestor  Antonii,  collegaBCiceronis,in 

teritionem  ait  se  non  commemorare  consulatu;  qui,  non  Vatinium  imita- 

iUins  adolescentiae  flagitia,  ncqne  ei  tus,  tanlinn  de  quaestnra,  quam  pete- 

haec  objicere.    Id  prajstabunt  illi,  qui  bat,  loquebatur. 
eura  accusare  volunt,  Paulus  JEmi- 


IN    VATINIUM,    CAP.   5.  2119 

queretur,  nisi  quod  agebat,  tu  de  altero  consulatu  gerendo  ' 
te  diceres  cogitare.  Quaero  abs  te,  teneasne  memoria, 
cum  P.  Sextius  queestor  sit  cunctis  suffragiis  factus,  tunc* 
te,  viXjinvitis  omnibus,  non  populi  beneficio,  sed  consulis,*" 
extremum  "  adha^sisse  ?  '"  12.  In  eo  magistratu,  cum  tibi 
magno  claraore"  aquaria  provinciaP  sorte  ^  obtigisset, 
missusne  sis  a  me  consuie  ^  Puteolos,''  ut  inde  autum  ex- 
portari  argentumque  prohiberes  ?  in  eo  negotio,^  cum  te 
non  custodem  ad  continendas,  sed  portitoiem "  ad  paitien- 
das  raerces  missum  putares,  cumque  omnium  domos,  apo- 
thecas,*  naves,  furacissime  scrutarere,  hominesquenegotia^ 
gerentes  judiciis  iniquissimis  irretiies,  mercatores  e  navi 
egredientes  teneres,  conscendentes  morarere ; '°  teneasne 
memoria,  tibi  in  conveutu'  Puteolis  manus  esse  allatas?  ' 

'"  FacUtm  esse.  "  Reclamantibus  onuiibus. 


habeiit  tun. — 3  Ern.  piilabat  petendo  legend.     Verba  Quasturam  pefisli 

cogitare  iioii  sunt  in  x>  nee  in  T,  qui  etiani  oniittit  Qitaro  abs  te  usque  ad 
magno  clumore,  sed  asteriscum  liabet.  A  %  quoque  absunt  voces  P.  Sextius 
usque  ad  magno  clamore. — 4  Schutz.  de  sententia  Einesti  tuytc  delevit. — 5 
Erf.  consilium,  prob.  Giaevio. — 6  Schutz.  e  conjectura  Einesti  delevit  soTte. 
— 7  S  ad  me  cos. — 8  T  et  in  eo  neg.  H  non  liabet  cum.  Mox  partitorem  H  S 
et  edd.  ante  Aid.  cum  Junt.  prob.  Ern.  apimvtiiorem  x- — 9  Negotio  S  :  negotii 
Bern.  Geinbl.  Ms.  Vict,  cum  Lamb,  et  Orell.  IMox,  pro  iniquissimis  in  H 
legitur  neque,  et  pro  irretires  in  x  irrideres. — 10  In  x  desunt  conscendentes 
morarere. — 1  x  "'''S""'*'*'     \erhn  Post  qucesluram.  ..  .triOunus  plebis  absunt  a 

NOTiE 

"  Consulis']    Beneficio  Csesaris  ant  fuit,  et  Campaniae  civitas;  a  puteo- 

Bibuli,  qui  coilegae  tunc  erant  in  con-  rum  uiultitudine  sic  dicta,  cum  antea 

sulatu,  factus  est  quaestor  Vatinius.  Delus  Minor  diceretur,  ei  Dica-ar- 

0  Extremmn']   Viginti    tunc    erant  chia. 

quaestores  :    ita  autem   onini  popiilo  ■■  Portilorem^  Vatinius  se   gerebat 

fuit   invisns    Vatinius,  ut  postremus  pro  portitore,  cum  tantum  missus  fu- 

omniuni  factus  fuerit,  rogante  con-  isset  custos  mercinm,  quascommiines 

sule.  partiebatur  cum  nxMcatoribus.    Por- 

P  Aquaria  provincia']  Aquaria    pro-  titoies     porio    fuere    publicaui,    qui 

vincia  pra;fcctura  fuit,  et  procuratio  portuiim  voctigal  condu(  ebant. 
ad  mercium,  quae  aqua  vehebantur,  ^  Apothecns]  Apotlieca   nonien  est 

vel    importationeni    vel    exportatio-  generate,  ct  significat  receptaculum 

nem  ;  nam  ad  aquam,  quod  ad  littus  rerum    quarunilibi  t    aaservandarum, 

dicitur,  ssepe  ponit  Cicero.  ut  vini,  olei,  librorum,  Sec.     G«llice 

1  Puteolos']  Puteoli  :  urbs  Iiaec  torn-  diciunis,  un  maguzin. 

poribus  Ciccronis  celebre  emporium  '  In  conventu]  In  nicrcatorum  con- 


2120  M.   TULLIUS   CICERO 

ad  me  consulem  Puteolanorum  querelas  esse  delatas  1 
Post  qnaesturam  exierisne  legatus  "  in  iilteriorem  Hispani- 
ara,"  C.  Cosconio  proconsule  I  ^^  cum  illud  iter  Hispani- 
ense  pedibus  fere  confici  ^  soleat,  aut,  si  quis  navigare  ve- 
lit,'  certa  sit  ratio  navigandi ;  venerisne  in  Sardinian!,  at- 
que  inde  in  Africam  ?  fuerisne,  quod  sine  senatusconsulto 
tibi  facere  non  licuit,  in  regno  Hiempsalis?  fuerisne  in 
regno  Mastanesosi  ?  ^'^  venerisne  ad  fretura  ^  per  Maurita- 
niam?'^  quem  scias  unquam  legatuni  Hispaniensera  istis 
itineribus  in  illam  provinciam  pervenisse  ?  ^ 

13.  Factus  es  tribunus  plebis;  (quid  enim  te  de  Hispani- 
ensibus  flagitiis  tuis,  sordidissimisque  furtis  interrogem?) 
quaero  abs  te  prinium,  quod  genus  "^  improbitatis  et  scele- 
ris  in  eo  raagistratu  praetermiseris  J     Ac  tibi 7  jam  inde* 

•  Ex  hoc  tempore. 


T  x>  cum  asterisco. — 2  Erf.  Hisp.,  consul  coma  proconsule.  Tnm,  H  S  ;//  illuc 
iter. — 3  Ms.  Lainbini  aut  qui  navig.  velit. — 4  Mastanepsosi  C  :  Maslanaesosi 
Bern.  Verba  venerisne  in  Sard.  . . .  Mastanesosi  non  sunt  in  H. — 5  Edd.  ante 
Nang.  in  illam prov.islis  ilin.  pert. — 6  C  H  S  T  i^,  Erf.  Franc,  edd.  ante  Her- 
vag.  cnm  Schutz.  qucero  primum  quod  genus,  ni>i  qnod  in  T  quid  genus.  Bern. 
Ms.  Vict.  Hervag.  Lamb.  Griit.  Gra?v.  et  OreW.  quaro  abs  te  primum  universe, 
quod  genus.     In  x  desnut  verba  quaro  abs  te  primum. — 7  x  ^  -^^  '^''*-     ^ox 

NOTiE 

ventu  vis  illata  Vatinio  fnit  propter  Hispaniam  navigant;  earn  tamen  non 

niolestiam   quam  mercaloribns  affe-  observasse  Vatiniiim  ait ;  sed  et  in 

rebat.  Sardinian!,  hinc  in  Africam  profec- 

"  Legatus^   Legatns   dicebatnr,  eo  turn  esse, 

quod  a  senatu  legebatur,  et  mitteba-  ^  Regno  Hiempsalis  .  .  .  Mastaneso- 

tnr   q\iasi  muneris  provincialis,   aut  si]  Numidiae  reges  hi  fuerunt.     Ne- 

bellici  minister.  mini  antem  sine  senatusconsulto  lice- 

"  Ulteriorem  Hispaniam]  Ulterioris  bat,  etiamsi  cum  imperio  esset,  extra 

Hispaniae  pars  Baetic*  erat,  et  tota  ditionem  populi  Romani  exire. 

Lusitania.  b  Ad  /return]    Gaditanum    fretum 

V  Cosconio   proconsule]     Cosconius  intelligit,  ut  inde  in  interiorem  His- 

post   praeturam,    quam  gessit  Cice-  paniam  trajiceret.  'Fretum'  autem 

rone  consule,  in  provinciam  Hispa-  appellantur  omnes  maris  angustiap,  a 

niam  ulteriorem  proconsul  profeclus  fervore  aqua?, 

est  ;  cujus  Vatinius  legatus  fuit.  c  pgf  Mauritaniam]  Mauritania  ul- 

»  Pedibus  fere  confici]  Cum  iter  il-  tima  pars  est  Africa?,  et  ab  occidente 

lud  soleat  terrestre  esse,  et  certa  sit  freto  clauditur. 
ratio  quam    tenere  debeaut  qui  in 


IN    VATINIUM,    CAP.   6. 


2121 


praescribo,  ne  tuas  sordes  cum  clarissimorum  virorum  splen- 
dore**  permisceas.  Ego  te,  quaecumque  rogabo/  de  te 
ipso  rogabo,^  neque  te  ex  amplissimi  viri  dignitate,*  sed 
ex  tuis  tenebris  extraham  :  omniaque  mea '  tela  sic  in  te 
conjicientur,  ut  nemo  per  tuuin  latus  (quod  soles  dicere) 
saucietur :  in  tuis  pulmonibus  ac  visceribus  haf:rebunt.'° 
VI.  14.  Et,  quoniam  omnium  rerum  magnarum  a  Diis  im- 
mortalibus  principia  ducuntur,  volo  ut  mihi  respondeas, 
tu,  qui  te  Pythagoricum  *  soles  dicere,  et  hominis  doctis- 
simi  nomen  tuis  immanibus  et  barbaris  moribus  praeten- 
dere;'  quae  te  tanta  pravitas  mentis  tenuerit,  qui  tantus 
furor,  ut  cum  inaudita  ac  nefaria  sacra  susceperis,^  cum 
inferorum  animas  elicere,''  cum  puerorum  extis'  Deos  Ma- 
nes mactare '  "^  soleas;  auspicia,  quibus  haec  urbs  condita 


P  A  te  petam. 


1  Tegere. 


inde  Garatono  suspecta  fuit.  In  Barb.  vide. — 8  Verba  de  te  ipso  rogabo  in  H 
absunt. — 9  C  omnia  mea.  Pro  in  te  conjicientur  ^  exhibet  me  commeticntur. 
Mox,  idem  nemo  parlium  latus. — 10  T  Xi  Baib.  Veii.  1480.  Hervag.  adhare- 
bunt. 

Cap.  VI.     I  Pautagathns  et  Ursiuus  legi  maluernnt  placare.     Verba   Et 


aOTJE 

''  Cum  clarissimorum  virorum  splen-  sacra  inaudita  et  nefaria  suscepit 
dore]  Clarissimi  illi  viri  fiienuit,  abi  contra  leges  xii  talnilannn,  quibus 
tribuni  novem,  quos  Vatinius  suorum  ravebatiir  ne  indecorae,  neve  ingratae 
facinorum  socios  faciebat. 

*^  Ex  amplissimi  viri  dignitate]  Cae- 
sarem  notat,  queni  Vatinius  aiebat 
per  suuni  iionien  oppiignari  a  Cice- 
rone. 

f  Pytliagoricum']  Gloriabatur  Vati- 
tiius  Pytbagor*  sectam  sequi.  Porro 
tani  doctus  fuit  Pythagoras,  ut  nul- 
lum fuerit  doclriuie  genus,  in  quanon 
excelluerit,    ut  ex    Laertio   constat. 


Diis  liostiae,  sed  decorte  et  gratee  pro- 
viderentur. 

''  Inferorum  animas  elicere^  Dice- 
bantur  magi  qnasdam  habere  illece- 
bras,  sen  incantationes,  quibus  de- 
functorum  animas  et  Dcos  inferos 
evocare  superstitiose  credebant.  Vide 
Synesiuni  in  Calvitii  Encomio. 

'  Puerorum  extis]  Haruspicina  bzec 
erat,  ut  pecutluin  extis  inspectis,  con- 


Ab  eo  onmes  omnium  sacrornm  ritus     jcctura  de  rebus  futuris  fieret :  si  je- 


dicuntur  promanasse,  et  Ronianoruni 
niaxime,  quae  ab  Numa  Pompilio  in- 
stituta  sunt,  e  quibus  Itomanam  rem- 
publirani  constituit. 

*>'   Inaudita  ac  nefaria  sacra  suscepe- 


cur  aniplnm  erat,bonum  signuni;  sin 
minus,  infaustum.  At  Pythagorici 
|)ueroruni  exta  inspiciebant. 

''  Deos  Manes  mactarel  Deos  macta- 
re,  id  est,  Deos  sacrificiis  honorare, 


)js]  Arguit  Vatinium  impietatis,  qui     et    quodammodo     facere    auctiores. 


2122 


M.    TULLIUS   CICERO 


est,  quibus  omnis  ^  respublica  atque  impeiium  tenetur, 
coutemseris  ?  initioque  ^  tribunatus  tui  senatui  denuntia- 
ris,  tuis  actionibus  augurum  responsa'  atque  ejus'*  col- 
legii  arrogantiam  "^  impedimento  non  futurain  ?  ^  15.  Se- 
cundum ea  quajro,  servarisne  in  eo  fidem  ?  num  quando*^ 
tibi  morani  attulerit,  quo  minus  concilium  advocates,"  le- 
gemque  ferres,°  quod  eodie^  scires  de  coelo  esse  serva- 
tum?P  [p.  32.]  Et,  quoniam  hie  locus  unus  est,^  quera 
tibi  cum  Caesare''  communem  esse  dicas;  sejungam  te  ab 
illo,  non  solum  reipublicse.  causa,  verura  etiam  Caesaris,  ne 
qua  ex  tua  summa  indignitate  labes  illius  dignitati  asper- 
sa9  videatur.  Primum  quajro,  num  tu  senatui  causam 
tuam   permittas/    quod  facit  '=  Caesar  ?  deinde,    quae   sit 


quoniam  omnium  rerum  tisque  ad  de  coelo  esse  servatum  absunt  a  T  et  x- — 2  H 
yf/  omnibus. — 3  Lamb,  initione.  Mox,  in  H  senatui  deest. — 4  Pro  ejus  in  C 
hujus ;  Hi|/<!i2s;  Erf.fi.  Turn,  collcgisH:  collegiis  \\/ :  collegi  Erf.— 5  C  S, 
Rom.  Ven.  1483.  Hervag.  Naug.  Cam.  futura. — C  C  H  S  et  Erf.  7iunc  quando. 
— 7  C  quid  eo  die:  H  quo  die. — 8  C  imus  est:  Lamb,  e  Mss.  unus  est. — 9  As- 
pera  C  S  :  aspergi  edd.  ante  Hervag.— 10  J.  F.  Gronov.  conjecit/fcit  legend. 

NOT/E 


Porro  Manes  dicebantur  inferornm 
anini3p,  quoniam  maiiare  e  corpore  in 
corpus  credebantur  a  Pytliagoricis. 

'  Augurum  responsa]  Aiigures  re- 
spondebant  de  iis  quae  fuerant  vel 
observata,  vel  audita,  et  quae  signis 
iliis  esset  Deoruni  voluntas,  senatum 
docebant. 

™  Arroganfiam]  Tanta  erat  Vatinii 
inipudentia,  ut  quas  in  anguribus 
aiictoritas  dicebatur,  ille  arrogantiam 
noniinaret:  qua  tamen  baud  impedi- 
retur  unquam  a  suis  ferendis  legibus. 

"  Concilium  advocares'\  Magistra- 
tuiim  plebeioriim  fuit  concilium  ad- 
vocare.  '  Concilium  '  autem  de  sola 
plebe  dicebatur:  'concio'  vero  de 
popnlo  universo, 

"  Legemque ferres']  Rogationes  tri- 
bunicia?,  non  leges,  sed  plebiscita  di- 
cebantur ;   quia  leges,  coniitiis  cen- 


turiatis  a  patricio  magislratu  fcrri 
debebant.  His  tamen  plebiscitis  tam 
patricii  quam  plebeii  tenebantur. 

P  De  ccelo  esse  servatum]  Tres  quo- 
tidie  tribuni  signade  coelo  captabant ; 
quae  res  nunquam  Vatinio  fuit  inipe- 
dimento  quominus  ageret  cum  popu- 
lo,  licet  id  lege  JEWvl  et  Fiifia  probi- 
bittini  esset. 

1  Cum  CcBsarel  Licet  Bibulus  quo- 
tidie  de  coelo  servaret,  tamen  Caesar 
suas  leges  ferebat. 

"■  Senatui  causam pertniltas]  Quaerit 
a  Vatinio,  an  senatui  suae  causa-  cog- 
nitioneni,  sicut  Cipsar,  ad  senatum 
deferat.  Certe  Suetonius  in  Julio 
refert,  cum  ille  consulatu  functus  es- 
set, leferentibus  C.  Memmio,  L.  Do- 
niitio  pra'toribiis  de  actis  siiperioris 
anni,  cognitioneni  senatui  dciulisse. 


IN    VATINIUM,    CAP.   7. 


2123 


auctoritas  ejus,  qui  se  alterius  facto,  uoii  suo  defendut? 
deinde  '  (crumpet  enim  aliquando  ex  rae  vera  vox/  et  di- 
cani,  sine  cunctatione,  quod  sentio)  si  jam  violentior  ali- 
qua  in  re  C.  Caesar  fuisset,  si  eum  magnitude  contentio- 
nis,' '  studium  glorias,  praestans  animus,  excellens  nobilitas 
aliquo -^  irapulisset,*  quod  in  illo  viro  et  turn  ferendum 
esset,  et  maximis  rebus,  quas  postea  gessit,"  oblitcrandnm  ; 
id  tu  tibi,  furcifer/  sumes ;  et  Vatinii  latronis  ac  sacrilegi 
vox  audietur,  hoc  '  postulantis,  ut  idem  sibi  concedatur, 
quod  Cassari  ?  Sic  enim  ex  te  quaero.  vn.  16.  Tribunus 
plebis  fuisti  :  sejunge  te  a  consule  :^  collegas  habuisti  vi- 
ros  fortes  novem.  Ex  his  tres  ^  erant/  quos  tu  quotidie 
sciebas  servare  de  coelo,  quos  irridebas,  quos  privates 
esse  dicebas  f  de  quibus  duos  praetextatos  *  sedentes  vi- 
des ;  te  ajdiliciara  prsetextam  ^  togara,"  quam   frustra  con- 


—  1  Gaiaton.  de»n'9«e  ir.alebat. — 2  x  vtieravax. — 3  Q,  contemtionis. — 4  Erf.  aii- 
ijuando.  Mox,  pro  viro  H  liabet  una.  x  "on  babet  copulam  et  ante  turn. — 
5  Erf.  hvjus. 

Cap.  VII.    G  Sejungere  a  consule  Pal.  9.    sejunge  te  a  consulibus  Erf. — 7  Ver- 
ba Ex  his  tres,  non  sunt  in  if'. — 8  C  U.  S  T  \p  te  adilicia  pratexla  in  togam, — 


NOT^ 


•  Contenlionis]  Magnam  cum  Bibu- 
lo  coUega  sno  snscepit  de  agro  Cani- 
pano  rontentionem  Caesar  ;  nam  colo- 
nos  Capnani  volebat  mittere,  Bibuliis 
iiolebat  agnini  Canipaniini  dividi. 

'  Ali(juo  impuUsset]  Si  leges  aliquas 
contra  auspicia  Caesar  tiilerit,  id  in 
Vatinio  ferendum  non  esse  Cicero 
contendit. 

"  Maximis  rebus  (]U(is  postea  gessif} 
Quae  praeclare  gesta  sunt  a  Caisare, 
exponunlur  in  oratione  de  Provinciis 
Consularibus. 

"  Furcifer']  Fnrcifer  dicitur  pro- 
prie,  qui  dignus  est  patibulo;  qui 
enim  a  servo  suo  neqiiiter  quid  fac- 
tum esse  comperisset,  cog^bat  euni 
duplex  lignum,  quod  curribus  subjici 
solet,  ('furcam'  Romani  appellabant) 
gestare  per  viciniam  in  conspectu 
iiominum,   ut  ab   eo   sibi   cavendum 


esse  scirent.  Itaque  a  furcap  gesta- 
tioiie  '  furcifer  '  diccbatur. 

y  Tres  erant]  Cn.  Donutius,  Q.  An- 
cliarius,  C.  Fannius  perpetuo  de  coe- 
lo servabant,  nt  legibiis  Vatinii  ob- 
sisterent. 

^  Privates  esse  dicebas]  Valinius  di- 
cebat  suos  collegas  tribunes  privates 
esse,  ne  posset  eoriim  intercessioni- 
biis  iinpcdiii;  quia  tantum  sci  varc 
de  coelo  augures,  et  obnuntiare  pote- 
rant  consuies,  praetores,  et  tribuni 
plebis. 

"  Duos  prcEtextatos]  Anrharins  et 
Domitiiis  scdebant,  non  quidcm  judi- 
ces,  ill  subselliis  et  conscssu,scd  ciiui 
advocatis,  quia  qui  gerebant  iiiagis- 
triiliim,  judices  esse  non  poterant ; 
isti  autein  aediles  erant,  et  praetores 
designati. 

''  Pralextam]  Tanta  securilate  ae- 


2124  M.    TULLIUS    CICERO 

feceras,  vendidisse  ;9  tertiam  scis'°  ex  illo  obsesso*'  atque 
afflicto  tribunatu  consularem  auctoritatem  "*  hominem  esse 
adolescentem  consecutum.  Reliqui  sex  fuerunt :  ex  qui- 
bus  partim '  plane  tecum  sentiebant,  partim  medium  quen- 
dam  cursum  tenebant ;  omnes  habuerunt^  leges  promul- 
gatas :  ^  in  his  '  multas  mens  necessarius,  etiam  de  mea 
sententia,  C.  Cosconius,'^*^  judex  noster ;  quem,  tu^  dis- 
rumperis,^  cum  sedilicium  vides.  17.  Volo  uti  mihi  re- 
spondeas,  num  quis  ex  toto  coUegio  legem  sit  ausus  ferre/' 
praeter  unum  te  ?  qua?  tanta  in  te  fuit^  audacia,  quae  tanta 
vis,  ut,  cum  novem  tui  collegae  ^  sibi  timendum  esse  duxe- 
rint,^  id  unus  tu,  emersus  e  coeno,  omnium  facile  omnibus 


0  Tu  ,. .  tendidisti  Lamb.  1566.  prob.  Ein.  Verba  te  add.  , . .  rendiduse  Srhtitz. 
transposiiit  post  cum  adilicium  vides — 10  Erf.  Bern,  et  Ven.  1483.  stits. — 1 
III  X  <ieest  partim. — 2  >|/  et  Bern,  habuerunt. — 3  Pro  his  C  S  T  te  :  is.  Dein- 
de,  4/  multa. — 4  Erf.  sent..  Consul  conius. — 5  H  S  T  non  ajjnoscunt  pronomen 
tu.  Turn,  dj)«/)em  C  H  S  T  :  dirumperis  L?iit)b. — 6  Bern.  Naiig,  Cam.  Stepb. 
Lamb,  et  Orell.  fuerit. — 7  Ut  cum  tui  coll,  novem  Lamb,  ut  quod  novem  tui 
coll.  Schutz.  et  Orell.  e  conjectiira  Goveani,  prob.  Em.  Pro  novem  tui  in  % 
legitnr  tuum  nomen.  Vid.  Nott.  Varr. — 8  Erf.  dixerint.  Mox,  idem  omnium 
facile  infimus:  C  H  S  T  x 'f'  omnium  facile  omnibus  injimus,  sed  in  %  injimis 

NOTjE 

dilitatem  petebat  Vatinius,  ut  togam  annum  agenti  concessum  esse  Appi- 

praetextam,  quae  propria  fuit  magis-  anus  Bell.  Civ.  1,  iii.  ait. 

tratnum,  jam  sibi  comparavisset :  ita  e  Leges  promulgatas]  Antequam  le- 

eonfidebat  se  aedilem  creatum  iri,  a  ges  ferreutur,  per  trinundinum  po- 

qua  dignitate  tamen  dejectns  est.  pulo  proponebantur,  ut  eas  cognos- 

<^  Terlium  ex  illo  obsesso,  Sfc.']    Ter-  ceret. 

tins  ille  fuit  Fannins,  de  quo  in  orat.  f  C.  Cosconius]  Cosconius  illius  for- 

pro  Sextio,  §  113.  ciijus  voluntas  in  tasse  filius  fuit,  qui  ex  praetura  cum 

tribunatu  grata  populo  Romano  fuit,  iniperio   proconsular!   in  Hispaniam 

etsi  nibil  agere  poluisset:  quare  vo-  ulteriorem  missus  est:    de  quo  su- 

cat  tribunatum  ejus  obsessum.  pra. 

J  Consularem  auctoritatem]    Terlius  s  Disrumperis]    /Edilis   hie  Cosco- 

ille  videtur  Q.  Metellus   fuisse,  qui  nius  fuerat  anno  superiori,  Lentulo 

habuit  auctoritatem  parem  consuli-  et  Metello  coss.  quem  aedilicium  vi- 

bus  :  neque  enim   erat  ea  aetate,  ut  dere  jam  Vatinius  indignabatur. 

consul  esse  posset.     Sed  tanta  ejus  ''  Legem  ausus  ferre]    Nemo  colle- 

fuit  virtus   in   tribunatu,  ut   dignus  garum  tribunorum  legem  ferre  ausus 

videretnr  consnlatu,  et  qui   senten-  est,  cum  de  ccelo  servavit  Vatinius: 

tiani  diceret  inter  consulares.     Quod  at  ille,  ipsis  servantibus  et  obnunti- 

Octaviano  Caesari  decimum  octavum  antibus,  ferie  ausus  est. 


IN    VATINIUM,   CAP.  8.  2125 

rebus  infimns,  contemnendum,  despiciendum,  irriden- 
dum  putares?  nuni  quern  post  urbem  conditam  scias  9  tri- 
bunum  plebis  egisse  cum  plebe,  cum  constaret  servatum 
essedecoelo?  18.  Simul  etiam  illud  volo  uti  respondeas, 
cum,  te  '°  tribuno  plebis,  esset  etiam  tum  in  republica 
lex '  ^lia  et  Fufia,  (quae  leges  saepenumero  tribunicios 
furores'  debilitarunt  et  represserunt)  quas  contra,  praeter 
te,  nemo  unquara  est  facere  conatus ;  (quae  quidem  leges 
anno  post,  sedentibus  ^  in  tempio''  duobus  non  consulibus, 
sed  proditoribus  hujus  civitatis  ac  pestibus,  una  cum  an- 
spiciis,  cum  intercessionibus,  cum  omni  jure  publico  con- 
flagraverunt)  ecquando '  dubitaris  contra  eas  leges  cnm 
plebe  agere,'  et  concilium  convocare  ?  "^  num  quem  ex  om- 
nibus tribunis  plebis,  quicumque  seditiosi  fuerint,  tam  au- 
dacem  audieris  fuisse,  ut  unquam  contra  legem  ^liam  aut 
Fufiam  concilium  advocaret  ?  ^  viii.  19.  Quasro  illnd 
etiam  ex  te,  conatusne  sis,  voluerisne,  denique  cogitaris, 
(est  enim  res  ejusmodi,  ut,  si  tibi  modo  in  mentem  venit,^ 
nemo  sit,  qui  te  7  ullo  cruciatu  esse  indignum  putet)  cogi- 
tarisne,  in  illo  tuo  intolerabili,  non  regno,'"  (nam  cupis  id 


legitnr. — 9  H  4*  scires.  In  x  omittiinfnr  verba  tnim  quem  pout  . . ,  de  ccelo. — 
10  C  H  S  T  <//  non  liabent  te.  Tiini,  H  trihunus  plebis ;  et  C  T  esses.  Verba 
cum  te  tribuno  ■plebis  nsqiie  ad  concilium  convocare  non  lefjiintiir  in  x- — ^  J^'o 
republica  lex  1^1  po.  Ro.  rex.  Deinde,  C  Helya;  et  sic  semper. — 2  C  H  S  et 
edd.vett.  anno  prcesidentibus :  Erf.  anno  posidentibus.  Tnni,  C  H  ST  non  duo- 
bus  cons. — 3  CHS  Hec  ijuando. — 4  CHS  Tomittiint  verba  cl  concilium  con- 
vocare.— 5   Consilium  C  H,  et  convocaret  H  S  T  %  i|/,  et  edd.  vett. 

Cap.  viii.     6  Ern.  conjecit  venerit  legend.— 7  C  non  habet  te,  nee  H  esse. 

NOT^ 

'  Tribunicios  furor  es'\    Cum  tribuni  angnribiis    consecrattis,   pio   templo 

plebis   furiosi  seditiones  excitabant,  habcbatur. 

statim    repress!   sunt    obnuntiatione  '  ("h»j  ;)/etcag'ere]  Poterant  tribuni 

alioriim   niagistratuum,  qui  de  coelo  plebis  tantum  plebein  convocare. 

servarant,  et  legi  ^liae  et  Fufiae  pa-  "'  Non  regno"\    Significat  tribnna- 

ruernnt.  tum  Vatinii,  in  quo  a:rariuni  ita  de- 

''  Sedenlibus  in  templo]    Pisone  et  prtedatus  est,  ut  dominari  toti  rei- 

Gabiuio  coss.  ad  rostra  sedentibus  et  publicje  summo   cum    imperio  velle 

inspectantibus,  hae  leges  lata;  sunt,  videretnr. 
Notavimus  jam  quod  qui  vis  locus  ab 


2126  M.    TULLIUS    CICERO 

audire)  sed  latrocinio,  augur ^  fieri"  in  Q.  Metelli  locum?" 
ut,  quicumque  te  aspexisset,  dnplicem  dolorera  gemitum- 
que  9  susciperet,  et  ex  desiderio  clarissimi  et  forlissi- 
nii  civis,  et  ex  honore  turpissimi  atquc  improbissimi? 
adeone  non  labefactam '°  rerapublicam  te  tribune,  neque 
conquassatam  civitatem,  sed  captam  banc  urbem  atque 
eversam  putaris,'  ut  augureni  Vatinium  ferre  possemus?? 
20.  Hoc  loco  queero,  ^  si,  id  quod  concupieras,  augur 
factus  esses  (in  qua  tua  cogitatione  nos,^  qui  te  oderamus, 
vix  dolorem  ferebamus  ;  illi  autem,  quibus'^  eras  in  deli- 
ciis,''  vix  risnm  tenebant):  [p.  33.]  sed  queero,  si  ad  cetera 
vulnera,  quibus  putasti  rempublicam  deleri/  banc  quoque 
mortiferam  plagam  inflixisses  ^  auguratus  tui,  utrum  de- 
creturus  fueris  id,  quod  augures  omnes  usque  a  Romulo  "^  "^ 
decreverunt,  Jove  fulgente/  cum  populo  agi  nefas  esse  ; 
an,  quia  tu  semper  ^  sic  egisses,  aus]3icia  fueris  augur  dis- 
soluturus? 

'  A  tempore  Romuli. 


Turn,  Ms.  Graevii  dignum  putet,  et  x  cogitas  te. — 8  Pro  augur  C  habet  augere ; 
S  augurem;  x  nuxilia.  Pro  fieri  in  x  ferri.  Pro  verbis  in  Q.  Bletelli  locum  ut 
in  C  et  S  legitnr  pro  Metello  ?  cum  ut ;  in  H  if  pi-o  Q.  Metello  cum  ;  in  x  Q-  Me- 
tello  cum. — 9  C  gemitum.  Mox,  x  ut  ex  desid.  et  Lamb,  clariss,  ac  fortiss.  In 
H  deest  pracpositio  ante  honore. — 10  Ltibefactata  C :  labefactatam  H  S,  Bern, 
et  edd.  pr.  cum  Orell.  Pro  rempublicam  C  rep. — 1  Atque  pertersam  putaris 
Bern.  Putaris  quoque  babent  Car.  Stepb.  Lamb.  Em.  Scbutz.  et  Orel],  pu- 
fares  celeri.  Pro  atque  eversam  put.  in  Erf.  legitnr  atque  eumamputes. — 2  Erf. 
ferre  putemus?  Hujus  loco  quccro. — 3  Post  nos  C  H  S  T  x  4'  addtint  essemus. — 
4  X  m^s  autem  quibus  :  Erf.  illi  hujus  quibus. — 5  Quibus  rempub.  putasti  deleri  e 
Mss.  edidit  Lamb.,  qui  suspicatur  excidisse  posse  aule  deleri.  Ern.  conjeeit 
legend,  deletum  iri.  In  H,  qui  exhibet  dcleris,  deest  putasti.  Verba  sed  qucero 
si  ad  cetera  usque  ad  augurem  fore  putasti  absunt  a  T  et  x>  sed  T  asteriscum 
habet. — G  C  infixisse  :  ^^i  infixisses. — 7  C  H  S  ^  quia  tua  semper,  et  mox  uugu- 
ria  dissol. 

NOTiE 

"  Augur  fieri]  Mortuo  uno  augure,  dus  non  fuit  augur  Vatinius,  qui  taai 

alius  in  ejus  locum  sustituebatur.  snperbe  invectus  fuit  in  augures. 

"  In  Q.  Metelli  locum]    Credibile  i  Quibus  eras  in  del iciis]  Caesar  fuit 

est  hie  agi  de  Q.  Metello  Celere,  qui  aniicissimus  Vatinio. 

jam  excesserat  e  vivis ;   aut  de  Q.  ^  A  Romtdo]   Romulus  primus  au- 

Metello   Nepote,    cujus,   cum    gravi  spicia  instituit,  et  primus  augur  fuit. 

correptusmorbobrevi  moriturus  ere-  ^  Jove  fulgent e]    Cum  tonitru  au- 

deretur,  statim  Vatinius  auguratuni  diebatur,   nefas   erat    aliquid    agere 

P6''*'t'  cum  populo,  V.  g.  creare  magistratus, 

P  Augtirem  ferre  possemus]   Feren-  sancire  legem,  &c. 


IN    VATINIU^f,    CAP.    9. 


2127 


IX.  21.  Ac,  ne  diutius  loquar  de  auguratu  tuo;  (quod 
invitus  facio,  ut  recorder  ruinas  reipublicEe;  ^  neque  enim 
tu  unquam,  stante  non  mode  majestate  horum/  sed  etiam 
urbc,  te9  augurem  fore  putasti)  veruratamen,  ut  somnia 
tua  "  relinquam,  ad  scelera'°  veniam  ;  volo  uti  mihi  re- 
.  spondeas:  cum  M.  Bibulum  '  consulem,  non  dicam  bene 
de  republica  sentientem,  ne  tu  raihi  homo  potens  irascarc, 
qui  ab  eo  dissensisti  ;  ^  sed  hominem  certe  nusquam  pro- 
gredientem,'  "=  nihil  in  republica  molientem,  tantum  animo 
ab  actionibus  tuis  dissentientem  ;^  cum  eum  tu  consulem 
in  vinclu  duceres/  et  a  tabula  Valeria*^  collegse  tui  niitti 
jubcrent ;  fecerisne  ante  Rostra  **  pontem,  continuatis  tribu- 
nalibus,'^  per  quern  consul  populi  Romani  moderatissimus 
et  constautissimus,  sublato  auxilio,  exclusis  amicis,  vi  per- 


Cap.  IX.  8  ^  ruinas  Ro.  po. — 9  C  H  S  if^  non  habent  te.—lO  Em.  conje- 
r'a /acinoi-(t  legend. — 1  C  Bubulum,  semper:  x  Hiulmn.  Mox,  in  %  ileest 
bene.— 2  if/  quid  ab  eo  diss.  Erf.  qui  ab  eo  quidein  seiisisii.  Verl)a  we  tu  mihi 
homo  ...  tuis  dissentientan  non  legnntnr  in  H. — 3  Ern.  suspicabattir  legend. 
temere  progred.     Turn,  C  S  nihil  reip.  molientem.— 4.  Erf.  ad  tabula  Valeria; 


NOT;E 


*  Majestate  horum  ]  Majestas  est 
popnli  Romani. 

"  Somnia  tua]  Vatinius  fingebat  se 
po8se  perveniie  ad  magistiatus  et 
auguratnm,  quo  indignns  erat. 

^•Nusquiim  progredientem']  Notat 
tempns  quo  foro  pulsus  per  vim  Bi- 
bulus  domi  se  continuit,  licet  nihil 
nnqnam  molitns  esset  contra  reni- 
publicam  ;  sed  quia  tantum  Vatinio 
non  favebat. 

y  Animo  ab  actionibus  tuis  dissen- 
tientem]  Cum  domi  abditus  esset  Bi- 
buliis,  per  edicta  tantum  obnuntia- 
bat,(|uaj  ita  populo  grata  erant,  nt 
per  eum  locum  ubi  proponebantnr, 
prae  multitndine  eovnm  qui  legebant, 
transire  homines  non  possent,  ut  re- 
ffrt  Cic.  Epistt.  ad  Atticum. 

*  Consulem  in  vincla  ducercs]  Vis 
tanta  tribunornm  fuit,  nt  etiam  con- 


sules  obtorto  collo  in  carcerem  du- 
cerent :  quod  Liv.  lib.  iv.  scribit. 
Primns  autem  omniimi  id  ausus  est 
P.  Curiatus.  Vide  Cic.  de  Leg.  1. 
III. 

»  Tabula  Valeria]  Tabula  Valeria 
locus  in  foro  ita  dictus  est,  a  tabula 
argentarii  rujusdam  Valerii. 

^  Ante  Rostra]  Naves  Antiatum  par- 
tim  in  navalia  Komae  subductae,  par- 
tim  incensap ;  rostrisque  earum  sug- 
gestum  in  foro  exstructnm  adornari 
placuit :  rostraque  id  templum  ap- 
pellatum  est. 

•^  Continuatis  tribunalilms]  Gradus 
templornin  circum  forum,  et  tribu- 
nalia  cxemtilia  erant,  (|ua?  a  Vatinio 
coiijuncta  sunt,  nt  per  locmn  edituni 
consulem  in  vincula  duceret,  ne  a 
quoquam  tribunornm  coUegarum  Bi- 
bulus  abduccretur. 


2128  M.    TULLIUS   CICERO 

ditorum  ^  hominum  inci{ata,  turpissimo  miserrimoque 
spectaculo,  non  in  carcerera,  sed  ad  supplicium  et  ad  ne- 
cem  duceretur?  ^  22.  Qiiaero,  num  quis  ante  te  tarn  fuerit 
nefarius,  qui  id  fecerit  ? '^  ut  sciamus,^  utrum  veterum  fa- 
cinorum  sis  imitator,  an  inventor  novorum.  Idemque  tu 
cum  bis  atque  hujusmodi  consiliis  ac  facinoribus,  nomine  * 
C.  Caesaris,^  ciementissimi  atque  optimi  viri,  scelere  vero 
atque  audacia  tua,  M.  Bibulum  foro,  curia,  templis,  locis 
publicis  omnibus  expulisses,  inclusum  domi  contineres; 
cumque  non  majestate  imperii,  non  jure  legum,  sed  januae 
praesidio  et  parietum  custodiis  consulis  vita  tegeretur; ' 
miserisne  viatorem/  qui  [M.  Bibulum  '°]  domo  vi  extra- 
heret,  ut,  quod  in  privatis  semper  est  servatum,'  §  id,  te 
tribuno  plebis,  consul!  domus  exilium  esse  non  posset  ? 
23.  Simulque  mihi  respondeto  tu,  qui  nos,  qui  de  communi 
salute  consentimus,  tyrannos  vocas,  fuerisne  non  tribunus 
plebis,  sed  intolerandus,  ex  coeno  nescio  qui,^  atque  ex 
tenebris  tyrannus?  qui  primum'  earn  rerapublicam,  quae 
auspiciis  inventis  constituta  est,  iisdem  auspiciis  sublatis. 


unde  Graev.  conjecit  legend,  nd  tabulam  Valeriam. — 5  H  x  "^  '^^  perd.  Mox, 
incitatu  C  et  Erf.  incilato  x'  incitaretur  yp :  congesta  Schol.  Ambio?.  Mali. 
Pro  turpissimo  in  \f/  pessimo, — 6  C  sed  ad  suppl.  necemque  due. — 7  x  ^'  scianius. 
Turn,  if  veteres. — 8  C  et  i//  nomen.  Verba  Idemque  tu  cum  usque  ad  posset  ab- 
sunt  a  T  et  x- — 9  H  regeretur. — 10  Schuiz.  e  conjertura  Emesti  delevit  M. 
Hihulum. — 1  In  edd.  pr.  obsertatum.  Scluifz.  id  delevit.  Post  tribuno  plebis 
Ern.  suspicatur  verbuni  exoidisse,  veluti  tolleretur.  Deinde,  consulis  domus 
CHS,  Erf.  et  quEedam  edd.  pr. — 2  Xi  Bern,  et  nonnullae  edd.  vett.  quo: 

NOTiE 

•^  Qui  id  fecerill  Duxere  quidem  in  bente    vel    populo    vel    magistratu. 

vincula  tribuni  consnles  ante  Vati-  Inde  antem  dicti  sunt,  quod  primis 

Ilium;  sed  nemo  tarn  nefarie  :  quia  temporibiis, cum  assidne  homines  rus- 

nsHs  est  subselliis  judicuni  ad  faci-  ticarentur,   eos   a    villa   in   senatum 

nils  contra  omnem  justitiam  patran.  evocarent :  unde  frequentior  eorum 

dum.  erat  opera  in  via,  quani  in  urbe. 

*  Nomine  C,  Casarisi  Usus  est  Va-  s  Quod  in  privatis  semper  est  serva- 

tinius    anctoritate   Caesaris,  qui    pro  turn]  Nefas  erat  aliqnem  per  vim  ex 

singulari  sua  humanitate,  ab  illo  see-  domo    sua   extrahere,   unde   Sannio 

lere  alienus  erat  ut  qui  maxinie,  apudTerentium.cum  de  injiiriis  ado- 

^  Miserisve  viatorem]    Viatores  di-  lescentis  quereretur, ' Dome,' inqnit, 

cebantur,  qui  alios  accersebant,  ju-  'me  eripuit,  verberavit.' 


IN    VATINIUM,    CAP.    10. 


2129 


conarere  evertere,*  deinde  sanclissimas  leges,  TEliam  et 
Fufiam  dico,  quas  in  Giacchorum  ferocitate,''  et  in  audacia 
Saturnini,*'  et  in  colluvione  Drusi,''  et  in  contentione 
Sulpicii,'  et  in  cruore  Cinnano,"  etiam  inter  SuUana*^ 
arma  "  vixerunt,  solus  conculcaris,"  ac  pro  nihilo  puta- 
ris;  qui  consulem  morti  objeceris,^  inclusum  obsederis, 
extrahere  ex  suis  tectis  conatus  sis ;  qui  in  eo  raagis- 
tratu  *  non  mode  emerseris  ex  mendicitate,  sed  etiam  di- 
vitiis  9  nos  jam  tuis  terreas :  fuerisne  tanta  crudelitate, 
ut  delectos  viros  et  principes  civitatis  tollere  et  dele- 
re  tua   rogatioue  P  conareris  ?     x.  24.  Cum  L.  Vettium,'° 


Pall,  aliquot  quis. — 3  Erf.  primam. — 4  Erf.  Bern.  Grrrv.  Ein.  Sclintz.  et 
OrcW.  everlere:  ceteri  pervertere. — 5  T  Saturnii. — 6  C  H  x  'f'  '"'  inter  Suit. 
Verba  anna  vixerunt  ...  putaris  non  sunt  in  T,  nee  qui  consulem  ...  prabere 
voluisli  in  %• — 7  C  consults,  el  C  il*  morli  adjeceris. — 8  H  S  ex  eo  muff.  In  H 
S  T  et  Bern,  deest  inodo. — 9  CHS  T  if  sed  etiam  ex  div.     H  non  hiibet  jam. 

NOTiE 

h  Gracchorum  ferocitate]  De  iis  die-  rio,  lej;es  perniciosas  proiiinlgasset, 

tiini   est   in   orat.   u.   de    Lege    Agr.  nt  exiiles  revocarentiir,  iit  novi  elves 

§  10.  not.  libcriiiiiqiie  distribuerentnr  in  tribus, 

'  Audacia  Salurnini]    Cn.  Apuleius  et  adversantibiis   consnlibus  vim  in- 

Satnrnimis,  vir  aiidarissinms,  tribii-  lnlisset,    L.  Sulla    cum    exeroitii    in 

nns  plebis  creatns,  legem  Agrarian!  nrbem  ingressus  est.     Cum  Siilpicius 

tulit  per  vim.    Is  C.  IMemmium,  con-  in  villa  quadam  lateret,  indicio  servi 

eulatus  candidatuni,  qui  suis  actioni-  siii  ictractus  est  et  occisus.     Servns 

bus  adversabatur,  interfecitjuna  mm  ob  judicium  nianumi-sus  est,  sed  ob 

competitore   tribunatus   Aulo   Num-  proditionem  de  rupe  Tarpeia  dejec- 

n>io.  tus.     Ita  Livius  el  I'lutarchus. 

k  fn  coZ/wfione  Drusi]  In  colluvione  "'  In  cruore  Cinnano]    Maxima  car- 

seu   confusions  civitatis   Drusus   im-  nificina   civium    a    Cinna   facta    est, 

inisit  ex  omni  Italia  poi)ulos  in  civi-  cum  ille  in  nrbem  receptus,  cam  cae- 

tatem,  qui  spe  civitatis  ab  eo  solici-  dibus  replevit. 

tati  sunt,  quorum  ope  et  auxilio  le-  "   Inter  Sullana  arma]  Sulla,  repub- 

ges  tulit  perniciosas,  Agrariam,  Fru-  lica  occupata,  leges  tulit  qumnpluri- 

mentariam,  et  Jndieiariani,  ut  aequa  mas  ;  tribuiiiciam  imininuit  polesta- 

parte  penes   senatum    et   equestrem  teui,jus  legum  ferendarum  ademit, 

ordineni  essent  judiria  :  at  in  iis  fe-  et  poiitificum  colli'g.ium  auxil. 
rendislegibusauspicia  nunquam  neg-  "  S(dus  covculcaris]    Uiius  Vatinius 

lexit.  aiisus  est  consideuj  populi  Rom.  nior- 

'  In  contentione  Sulpkii]    Snlpici-  ti  objicere,  &c, 
U8  tribunus  plebis,  rum,  auctore  Ma-  p  Tua   rogalione]    Intelligit   legem 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicern.  6  T  T 


21'30  M-    TULLIUS    CICERO 

qui  in  senatu  confessus  essct,  se  cum  telo  fuisse,  Cn.  Pom- 
peio,'  summo  etclarissimo  civi,  suis  manibus  riecem  ofFer- 
re  voluisse,  in  concionem  jDioduxeris,  indicem  in  Rostris,* 
in  illo,  inquam,  augurato^'  teraplo  ac  loco,  collocaris; 
quo,  auctoritatis  exquirendaei  causa,  ceteri  tribuni  plebis 
principes  civitatis  producerc^  consueverunt;''  ibi  tu  indi- 
cem Vettium  linguam  et  vocem  suam  sceleri  et  menti  tuae^ 
praebere '  voluisti,  ut  diceret  [L.  Vettius]  in  concione  tua> 
rogatus  a  te,  se  auctores '^  et  impulsores,  et  socios  habu- 
isse  sceleris  illius  eos  viros,"^  quibus  e  civitate  sublatis, 
quod  tu 7  eo  tempore  moliebare,  civitas  stare  non  posset? 
M.  Bibulum,  cujus  inclusione  contentus  non  eras,  interfi- 
cere  volueras,^  spoliaveras  consulatu,^  patria  privare  cu- 
piebas:9    [p.   34.]    L.   Lucullum/  cujus  tu   rebus  gestis 

*  Consecrato.  *  Accommodare. 


Cap.  X.  10  C  H  S  i|/  Cum  in  Vectitim.  —  l  Ante  Cn.  Pompeio  Bern,  et  Ms. 
Lamb,  addiint  mortem.  Mox,  mun,  efferre  CHS:  suis  man.  offerre  »|/,  Eif. 
Bern.  Ms.  Lanibini,  et  edd.  pr.  unde  suis  man.  necem  offerre  dedenint  Grapv. 
Ern.  Scliiitz.  et  Orell.  suis  man.  n ecc77i  nfferre  ceter'i.  Turn,  C  H  S  if,  Erf. 
voluisset ;  et  C  S  \p  in  conlentionem.  Verba  civi  suis  manibus  necem  offerre  vo. 
luisse,  in  concionem  absiint  a  T. — 2  H  bid.  rostris. — 3  Quidani  ap.  Lamb,  inau- 
gnrato.  Deinde,  C  T  if  coUocans. — 4  C  H  S  T  ;|/  ducere.  Mox,  pro  Vettium, 
C  T  veto  w( ;  H  i|/  vero  ut. — 5  Pa\.  2.  sccl.  ct  ncci  tuce.  Giilielmiiis  conjecit 
seel,  et  dementia  tuce.  Mox,  C  H  S  i//  et  edd.  ante  Jtint.  non  liabent  ut. 
Deinde,  Lelius  Veclius  ^.  Bern.  Nang.  Cam.  Car.  Steph.  Lamb,  et  Orell. 
exbibent  ro/«is<j ;  dixeritne  L.  Vettius.  Scbiitz.  de  sententia  Ernesti  delevit 
L.  Vettius.— G  Rogatus  ante  C  H  S  4/ ;  et  sese  auctores  C  H  S  T,  Erf.— 7  H 
non  liabet  tu. — 8  Scliutz.  e  coujectura  recepit  quem  inter/,  vol. — 9  Pro  cupie- 

NOTJE 

quam  Vatinius  promulgavitjUt  raorte  •■   Eos  viros"}     Compnlit   Vatiniiis 

piinirentur  f|iii  vitam  adimere  Pom-  Vettinm  dicere,  se  illius  casdis  atic- 

peio  voliieiant.  tores    habuisse    nnilios    e    civitatis 

1  Producers  consueverunt ']    Privati  principibus,  et  inter  illos  Curionem 

jus  ascendendi  in  rostra  non  habe-  filinm. 

baut,  sed  ab  aliqno  magistratii  pro-  *  Consulatu^   Omni  potestate  con- 

ducebantnr.     Qui  legem  snadebant,  sulari  Bibulum,  non  dignitate  priva- 

aiictores  iegis  dicebantiir  ;  hoc  est,  vif. 

quod  ait,  principes  civitatis  anctori-  •  L.  Lucullum]    Cicero  in   Luculio 

talis  exquirendae  causa  produci  soli-  ait  tantum  euin   imperatorem  fuisse, 

tos.     Hie  autem  incendit  odium  in  nt    Mithridates    rex,    post    Alexan- 

Vatinium.  drum  niaximus,  omnibus   euin  duci- 


IN    VATINIUM,    CAP.    10.  2131 

(quod  ipse  ad  imperatorias  laudes  a  puero  videlicet  specta- 
ras  '°)  vehementius  invidebas :  C  Curionem,  perpetuum 
hosfem  iniproborum  omnium,  auctoiem  publici  consilii,  li- 
bertate^  cominuni  tuenda  raaxime  liberuni,  cum  filio  prin- 
cipe'  juventutis,"  cum  republica'^  conjunctiore"  etiara, 
quam  ab  ilia  aetate  postulandum  fuit,  delere  voluisti  :  25. 
L.  Domitium/  cujus  dignitas  et  splendor  praestringebat,^ 
credo,  oculos  Vatinii,  quem  tu  propter*^  commune  odium 
in  bonos  oderas,  in  posterum  autem/  propter  omnium 
spem,  quae  de  illo  est  atque  erat,  ante  aliquanto^  timebas : 
L.  Lentulum  hunc,  judicem  nostrum,  flarainem  Mavtialem,^ 
quod  erat  eo  tempore  Gabinii  tui  competitor,^  ejusdem 
Vettii  indicio  opprimere  voluisti.  Qui  si  tum  illam  labem 
pestemque  vicisset,  (quod  ei  tuo  scelere  non  licuit)  respub- 
lica  victa  non  esset,^  hujus  etiam    filium  eodem  indicio 


bas  H  volueras.  Tnm,  \l/  Lelium  Lucullum :  Erf.  L,  Luciillus. — 10  y\i  expecta- 
ras. — 1  C  H  S  T  ^l*  non  liabent  praenomen.  In  H  deest  perpetuum. — 2  Jtmt. 
in  liberlate.  Deinde,  y\i  ttiendam. — 3  Verba  cum  filio  principe  absiint  a  H  S  T, 
etiam  a  C,  in  quo  jui;en<«fis  quoqne  deest. — 4  S  et  Erf.  cum  R.  P.  T  cum 
N,  P.  'lam,  ^  T  conjunctore :  Erf.  conjunctione.  Post  etiam  H  a^AM  causa , 
et  T  jam.  Pro  quam  C  T  habent  cum. — 5  C  restringebnt :  H  restinguebat : 
Lamb,  prastiriguebat :  alii  perstringebat. — 6  Lamb,  et  OreW.  qitem  tum  prop- 
ter. Mox,  verba  in  bo7WS  . ..  timebas  non  sunt  in  x- — "^  C  H  S  T  i|/  non  ha- 
bent autem.—S  H  S  T  i^  aliquando. — 9  CH  S  ^  et.     In  x  desunt  verba  Qui  si 

aOTJE 

bus,  de  qnibus  legerat,  pra?tulerlt.  *  L,  Domitiitm'}    Intelligit  hie  Do- 

"  Principe juventutis]    Princepsjii-  mitinm  vEnobarbum,  qui  praetor  de 

ventntis  dicebatur,  qui  Trojano  ludo,  Ca^saris   aclis    retulit    ad    senatum. 

qui  in  Circo   a  pueris  majoribus  et  Vettius  autem  indicavit  domum  ejus 

minoribus  turmatim  congredientibns  constitutam  fuisse,  unde  eruptio  tie- 

celehrabatur,  pra-sidebat.     Porro  ex  ret,  ut  patet  ex  lib.  ii.  ad  Att.  cpist. 

nnmero  filioruni  primi  nominis  sena-  24. 

tornm,  Angnstornmve   postea  elige-  '    Flaminem    Martialetn]     Flamen 

bantur.  Martialis  sacerdos  est  Marti  conse- 

»  Cum  republica  conjunct iore]    Cum  cratus;  flamen  dictus  vela  pileo  quo 

Curio  juvenis  adversus  C*sarem  cau-  utebatur,  vel  a  filo  quo  caput  ciiige- 

sani  reipublicae  vehementius   defen-  batur. 

deret,  quam  ab  ea  aetate  expectaba-  »  Competitor]    Fuit    in    consulatu 

tur,  voluit  illi  per  Vettium  capitis  pe-  pelendo  competitor;    nam  consoles 

riculiim  creare,  et  enm  in  sceieris  au-  Piso  et  Gabinius   successere  Csesari 

spictonem  addiicere.  et  Bibiilo. 


2132  M.    TULLIUS    CICERO 

et  crimine  ad  patris  interitum  ■"  aggregare  voluisti :  L. 
Paulum,''  qui  turn  quaestor  Macedonian!  *=  obtinebat, ' 
(quern  civem !  quern  virum  !)  qui  duos  nefarios  patriae  pro- 
ditores,'*  domesticos  hostes,  legibus  exterminarat,  hominem 
ad  conservandam  renrpublicam  natum,  in  idem  Vettii  indi- 
cium, atque  in  eundeni  hunc  numerum  congregasti.*  2(5. 
Quid  ego'  de  me  querar  ?  qui  etiara  gratias  tibi  agere  de- 
beo,  quod  me  ex  fortissimorum  civium  numero  sejungen- 
dum  non  putaris.^  xi.  Sed  qui  Cuit'  ille  tuus  tantus 
furor,  uf,  cum  jam  Vettius  ad  arbitrium  tuum  perorasset, 
et  civitatis  lumina  notasset,^  descendissetque  de  Rostris, 
eum  repente  revocares,  colloquerere,  populo  Romano  vi- 
dente?  deinde  interrogares,  ecquosnam  7  alios  posset  no- 
minare?  inculcarisne,^  ut  C.  Pisonem,  generum '  meum, 
nominaret;  qui  in  summa  copia  optimorum  adolescentiura, 
pari  continentia,  virtute,  pietate  reliquit  neminem?  item- 
que9  M.  Laterensem,^  hominem  dies  atque  noctes  de  laude 


turn  . ..  victn  non  esset. — 10  x  crim.  quo  palris,  et  \p  meritum. —  1  In  x  omittiin- 
tur  verba  qui  turn  qucestor  Mated.  olUinebat,  et  paulo  post  qui  duos  nefarios  . . . 
exterminarat.  C  tian«posiiit  voces  qw^w  civem?  quern  virum  {)Os,t  extermina- 
rat.—2  Lamb,  aggregusti. — 3  \p  et  Bern,  ergo.—  i  C  H  S  T  ;//  put  as :  Bern. 
putasti. 

Cap.  XI.  5  H  sed  quis  fnit.  Turn,  ille  tantus  furor  tuus  Rom.  Car,  Staph. 
Lamb,  tuus  ille  tantus  furtr  Bern.  Yen.  1480.  Naufr-  Cam — 6  x  Umina  notas- 
set,  omissis  veibis  descendissetque  de  rostris  usque  a<i  posset  nominare. — 7  C  S 
hie  quosnam:  H  quosnam. — 8  '  Videtur  legendum  inculcaresque ;  sive  e  vestigiis 
ed.  Wald.  inculcares  eliam ;  nam  ea  lial)et  incidcaris  etiam.'  Em.  unde  Schntz. 
eiVu\\l  inculcaresque.  In  C  H  '^  T  ^  incidcarisne  etiam:  x  ^^'^ulcaris  etiam. — 
9   Pro  itemque  H  habet  ipsum.     Mox,  edd.  vett.  dies  ac  noctes.     Paulo  post, 

NOT>E 

^  L.  Paulum'\  Panlus  ille  Cssaris  prapfecit,  ut  patet  ex  lib.  vi.  ad  Att. 

erat  inimicus  ;  at  cum  creatus  esset  ep.  6. 

consul,  a  Caesare  pecunia  corruptus  ^  Patriee  proditores']  Autronium  sig- 

est :  quare  pro  Capsare  loqni  coepit.  nificat,    et    aliquem    alium    ejiisdem 

Hunc  aiitem  Vettius  priiicipem  con-  socium  conjurationis,  de  quo  Cicero 

silii  Pompfium  interficiendi  dixernt.  fuse  loquitur  in  orat.  pro  Sulla  ;  qui 

*  Quastor  Blacedoniatn]  Quaestores  in  exilium    missi  sunt,  nt  ex  lib.  iii. 

provinciasquidem  obtinere  poterant;  ad  Att.  ep.  7.  intelligitur. 

sed   decedente   tantum    consule    ant  «  Pisonem  generum]  Piso  filiam  Ci- 

praetore,    ne    destituta    gnbernatore  ceronis  nxorem  duxerat. 

provincia  fieret.     Ita  Cicero  provin-  '  31.  Laterensem']    Marcus  ille  La- 

cia    decedens,    ti    Ccelinm    juveneni  terensis    e    municipio   Tusculano    d 


IN    VATINIUM,    CAP.    11. 


2133 


et  de  republica  cooitantem?  promulgarisne,"  iinpurissirae 
ct  perditissime  hostis,  quaestionera  de  tot  amplissimis  et 
talibus '°  viris,  indicium  Vcttio,  pra3niia  ^  amplissima  ? 
qiiibus  rebus,  omnium  moitalium.  non  voluntate  '  sed  con- 
vicio  repudiatis ;  fregerisne  ^  in  caicere  cervices'*  ipsi  illi 
Vettio,  ne  quod  indicium  corrupti  indicii'  extaret,  ejusque 
sceleris  in  te  ipsum  qucestio'  flagitaretur? 

27.  Et,  quoniam  crebro  usurpas,  legem  te  de  alternis 
consiliis*  rejiciendis '  lulisse;  ut  omnes  intelligant,  te  ne 
recte  quidem  facere  sine '  scelere  potuisse,  quaero,  cum  lex 
esset  aequa  promulgata'^  initio  magistratus,  multas  etiara  7 
alias  tulisses,  expectarisnc,  dum^  C.  Antonius''  reus  fieret^ 
apud  Cn.  Lentulum  Clodianum?  9  ■"  et  posteaquam  ille  est 


"  Poslulaverisne  indicia  adversus  tot  amplissimos  ? 


Judicium, 


verba  el  perditissime  absiint  a  Ms.  Lambini.  In  x  desnnt  voces  promulgaris- 
ne ...  convicio  repudiatis. — 10  H  oinittit  et  talibus.  Pro  indicium  C  H  S  il*. 
Rem.  Ven.  utraque  habent  indicium  uni ;  T  uni ;  Jnnt.  Aid.  et  edd.  seqq. 
ante  Gnit.  cum  Lamb,  et  Orell.  indici.  Vid.  Nott.  Varr. — 1  \j/  vuluntales. — 
2  Pro  fregerisne  H  S  T  if*  liabent  frcgeris ;  x  deinde  si  secueris.  In  C  H  S  T 
deest  illi. — 3  C  H  S  T  4/  judicii.  Tnm,  x^/  ejusdem  seel. — 4  Legem  cede  alternis 
cons.  C  H  S  T:  legem  cede  de  alterius  cons.  F2if.  Verba  Et  quoniam  . . .  tulis- 
se  non  sunt  in  x- — 5  if/  sicut.—G  Lanil).  esset  a  te  tua  promulg. — 7  Bern,  et 
Lamb.  jam. — 8  C  S  T  et  Erf.  cum. — 9  Apud  Q.   Clodianum  H  S  :  apud  Cn. 


NOT/E 


Planrio  in  aedilitate  petcrida  siipera- 
tns  est.  De  quo  in  oral,  pro  Plan- 
cio. 

e  Vettio  pramia']  Pfrvmia  illis  pro- 
ponebantnr  a  Romanis,  qui  conjiira- 
tiones  delegirent,  ut  hac  ralione  ad 
indicandiini  aliicerentur,  quorum  ip- 
si essent  conscii :  sic  Ailobrogibus 
in  conjuratione  Calilinap  dala  sunt. 

''  In  cnrcere  cervices']  Cicero  ad  At- 
ticuni  scriiiit  Vettium  a  Crasso  di- 
vite  fuisse  damnatum.  Appianus 
Bell.  Civ.  lib.  ii.  scribit  in  carcere 
nocin  fuissc  nccatum. 

'  De  alternis  consiliis  rejiciendis'] 
Reus  et  accusaior  qninos  judices  re- 
jicere  poterant.    At  lege  Valinia  per- 


niissuni  est,  vel  ut  totuni  consilium, 
id  est,  omnes  judices  utcrque  seniel 
rcjicere  posset. 

''  Antonius]  C.  ille  Antonius  M. 
oratoris  filius  fiiit,  Ciceronis  in  con- 
sulatu  coUopa. 

'  Reus  fieret]  Reus  fieri  dicitur  qui 
legibus  apud  praetorem  interrogatur. 
Cum  eniui  in  jus  vcntum  erat,  dice- 
bat  accusator  apud  praetorem  reo, 
Aio  te  illud  fecisse ;  si  tacuisset,  lis 
ei  ut  victo  constiluebatur  :  si  negas- 
set,  petcbatur  a  magistratu  dies  ejus 
criminum  inquirendorum,  et  insti- 
tudialur  acrusatio. 

"'  Apud  Cn.  Lentulum  Clodianum 
lAptid  Cn.  Lentulum  et  Q.  Claudium] 


2134 


M.   TULLIUS    CICERO 


reus  factus,  statim  tuleris  [in  eura'°]",  'qui  tuam  post 
legem  reus  factus  esset ;'  ut  homo  consularis  exclusus, 
miser,  puncto  temporis  spoliaretur  beneficio  et  aequitate 
legis  tuas?  28.  Dices,  farailiaritatem  tibi  fuisse  cum  Q. 
Maximo."  Praeclara  defensio  facinoris  tui :  nam  Maxirai 
quidem  summalausest,  sumtis  inimicitiis,P  suscepta  causa, 
quaesitore  ">  consilioque  delecto/  commodiorera  inimico  suo 
conditionem  '  ^  rejectionis  dare  noluisse :  nihilque  Maxi- 
mus  ^  fecit  alienum  aut  sua  virtute,  aut  illis  viris  clarissi- 
mis,  Paulis,  Maximis,  Africanis;*  quorum  gloriam  hujus 


Lentulum  et  Q.  Claudianum  ed.  pr.  sic  eiiam  Jiint.  nisi  quod  copnlam  omittit. 
Crat.  Vict.  Manut.  Lamb.  15C0.  apud  Cn.  Lentulum  et  Q.  Claudiuifi ;  sed  Crat. 
non  habet  et.  Vid.  Nott.  Varr. — 10  Voces  in  eum  Ein.  et  Scluilz.  iincis  inciii- 
dunt.  Verba  in  eum,  qui  tuam  post  legem  reus/actus  esset  suspecta  erant  Passe- 
ratio. — 10  Bern,  cumque  Maximo. — 1  Pro  conditionem  Ms.  Vict,  et  Pall,  habent 
concionem ;  nonnuilae  edd.  velt.  conlentionem.  In  C  S  T  if  legitur  commodiore 
inim.  suo  contentionem  relectionis.  H  quoqiie  relectionis.  Turn,  Mss.  Lambini 
voluisse.  Verba  sumtis  inimicitiis  usque  ad  dure  iioluisse  non  sunt  in  x- — 2  H, 
Bern,  et  Lamb.  Nihil  3Iaximus :  Orel),  e  conjectnra  dedit  Nihil  Q.  Maxi- 
mus.    Mox,  pro  illis  C  H  S  x  "f  liabent  illius  /amiliarissimis ;  T  illis  familia- 


NOTiE 


Cn.  Lentulus  et  Q.  Claudius  prap to- 
res fiierunt,  quorum  alter  de  repe- 
tnndis,  alter  de  majestate  quaerebat. 
Antonius  reus  de  majestate  a  Ccelio 
factus  est  tanquam  conjnrationis  Ca- 
tilinarias  particeps ;  a  Q.  Maximo  de 
repetnndis,  ub  pecunias  contra  legem 
captas,  cum  esset  in  Macedonia  pro- 
consul. 

"  Statim  tuleris  in  eum]  Cum  reus 
esset  Antonius,  anteqiiani  IfX  ilia 
ferretur,  caruit  legis  beneficio.  Cum 
autem  audiret  Vatinius  fore,  ut  An- 
tonio dies  diceretur,  expectavit  ju- 
dicium malitiose,  ut  legem  ferret. 

"  Cum  Q.  3Iaximo]  Q.  iile  Fabius 
Maximus  cum  Trebonio  consul  fuit : 
is  Antonium  accusavit. 

P  Sumtis  inimiciliis]  Iniuiicus  fuit 
Antonio  propter  Achaeos  spoliates. 

1  QucEsitore]  Quaesilor  judicii  mo- 
derator est,  et  qui  de  facto  (juaerit  : 


quaerebat  autem  unus  ex  illis  praeto- 
ribus  supra  memoratis. 

■■  Consdiuque  delecto}  Non  selige- 
bantur  judices,  sed  sorte  dureban- 
tur,  pliniuiis  eorum  nominibus  in  ur- 
nam  conjectis. 

«  Conditionem]  Hotomannns  repo- 
nit  condicionem,  lioc  sensu,  ut  contli- 
cionem  rejiciendi  commodiorem  ba- 
beret  ex  lege  Vatiuia,  quam  antea 
liceret. 

'  Paulis,  Maximis,  Africanis]  Max- 
imus ab  illis  majoribus  traxit  origi- 
nem,  qui  multis  in  republica  victo- 
riis  et  Iriunipliis  claruerunt.  Horum 
primus  extilit  Marcus,  qui  A.  U.  C. 
451.  consul  fuit:  secundus,  Marcus, 
ejus  filiiis,  A.  U.  C.  498.  consulatum 
gessit  :  terlius,  Lucius,  qui  dnplici 
consuiatii  functus  est:  quartus,  Lu- 
cius iEmilius  Paulus,  duplici  consu- 
latu,  et  tribus  triumpliis  illustris. 


IN    VATINIUM,   CAP.   12.  21:35 

virtute  renovatam  non  modo  speramus,  verum  etiam  jam  ' 
videmus.  Tua  fraus,  tuum  maleficium,  tuum  '^  scelus 
illud  est,  te  id,  quod  promulgasses  misericordiae  "  nomine, 
ad  crudelitatis  tempus  distulisse.  Ac  nunc'  quidem  G. 
Antonius  hac  una  re  raiseriam  snam^  consolatur,^  quod 
imagines "  patris  et  fratris  sui,  fratrisque  filiara,  non  in 
familia,  sed  in  carcere  collocatas  ^  audire  maluit,  quam 
videre. 

XII.  29.  Et  ^  quoniam  pecunias  aliorum  despicis,  de 
tuis  divitiis  intolerantissime  gloriaris,  volo  uti  mihirespon- 
deas,  fecerisne  foedeia^  tribimus  plebis  cum  civitatibus 
cum  regibus,^  cum  tetrarchis  i  *  [p.  35.]  erogarisne  ^  pecu- 
nias ex  aerario  tuis  legibus  ?  eripuerisne  partes  '  iHo  tem- 
pore carissimas  partim  a  Caesare,'^  partim  a  publicanis  ? 

y  Exilium. 


rissimis. — 3  H  T  jam  omittunt. — 4  In  C  H  S  T  x  '^  deest  tuum.  Pro  est  in 
X  legitiir  cum,  sed  caret  quod  ante  promulgasses. — 5  C  H  At  nunc.  Verba  Ac 
nunc  quidem  ns(|ue  ad  affinem  te  esse  dicis  non  s\int  in  x- — 6  CsH  S  solatur. 
Deinde,  Lamb,  quod  imag.  et  pair,  et  frafr.  siii. — 7  Coltocatum  T,  ed.  pr.  et 
ed.  Wald.     collocalnm  C  H  S  i//,  Erf.  Bern,  et  edd.  ante  Aid.  mm  Graev. 

Cap.  XII.     8  C  S  T  ;|/ omittnnt  e<.    Tnm,  pecunlam  CHS  T.— 9  C  par- 
this:   ^partim.     Kv(.  eripuerisne  partis  illo  tempore  carissimas  partim  a  Cwsare 

NOTiE 

"  MisericordicB^    Misericordia  pie-  pecuniam  accipiebat,  ut  apud  popn- 

na  videbatiir  lex  Vatinii  in  reos,qnia  liim  Romannm  pro  eis  ageret. 
commodiorem    rejectionis    conditio-  *  Tetrarchis'\    Tetrarchae  appelian- 

nem  eis  dabat.  tnr,  qni  quartani  regionitf  partem  oc- 

='  Imagines'\     Significat    Vafiniiim  cnpant. 
tres  istas  imagines  ex  atrio  aedinm  ''  Erogarisnel  Vatinius  in  sua  lege, 

Antonii   in   carceris   locnm    aliqiiem,  qua  Ceesari  provincia  Gallia  manda- 

ContnmeliiB  causa,  ferrijnssisse:  nam  batnr,  adjiinxeraf,  ut  ei    sumtus  ex 

fratris  filia;  legenduni  videtur.     Nisi  aerario  attribueretur. 
fortasse  per  carcerem   melius  inteU  "=  Partim  a  Ccesare]    Placet  Holo- 

ligitur  Vatinii  donius,  qui  aliquorum  manno  legendum   esse  «   scnalu,  or- 

judicio  nupserat  sorori  Antonii   tri-  tumqiie   niendum    ex  nota  se :    nam 

univiri.  penes    senatum    dispensalio    asrarii 

J   Fecerisne  fender a'\     Omnes  populi  erat ;  publicani  (pioque  persajpe  pe- 

imiiMiues    crant.     Itaqiie    accepta    a  cunia  rempublicam  jiivabant.     Vali- 

vectigalibus   ant   stipendiariis    pecn-  niiis  ergo  lege  sua  eripuit  et  seuatui 

nia,  eos  fiederatos  fecit,  quod  solius  et  publicanis   partes  illis   carissimas 

erat  populi  Homaiii.  ornandi   Cirsaris  :     quam    cnim    era- 

^  Cum  regibus]    A  r&gibus  Vatinius  tiani  a  Ceesarc  iiiirc  potuissciil,  Va- 


2136  M.    TULLIUS    CICERO 

Quae  cum  ita  sint,  quaero  ex  te,  sisne  ex  pauperrimo  dives 
factus  illo  ipso  anno,'°  quo  lex  lata  estdepecuniis  repetun- 
dis  acerrima  ;  "^  ut  omnes  intelligere  possent,  a  te  non  modo 
nostra  acta/  quos  tyrannos  vocas,  sed  etiam  amicissimi 
tui  ^  legem  esse  contemtam  :  apud  quern  tu  etiam  nos  cri- 
minari  soles,  qui  illi  sumus  amicissimi,^  cum  tu  ei  contu- 
meliosissime  toties  maledicas,  quoties  illi  affinem  te  esse  ^ 
dicis.^ 

30.  Atque  illud  etiam''-  scire  ex  te  cupio,  quo  consilio, 
aut  qua  mente  feceris,  ut  in  epulo  Q.  Avrii.s  ^  farailiaris 
mei,  cum  toga  pulla^  accumberes?  quera  unquam  videris? 
quem  audieris  ?  quoexemplo,  quo  more  7  feceris?  Dices, 
supplicationes  '   te  illas   non   probasse.     Optime.     Nullae 


partim:  ed.  pr.  eripueris  ne  Purthis  illo  temp.  Cassinas  partim  acies,  partim  : 
Med.  eripuerisne  Parthis  illo  temp,  cnrissimus,  partim  a  Ccesare,  partim.  Haec 
omnia,  ut  miilta  alia,  desiderantiir  in  Franc.  1.  Pro  vocibiis  a  Ccesare  Ho- 
toni.  conjecit  legend,  a  senatu.  Goveaniis  ita  legi  maliiit,  erijmerisne  legibus 
per  artes  illo  tempore  carissimas,  S^c. — 10  C  H  S  in  illo  ipso  anno:  T  in  illo  anno. 
—  1  C  H  S  T  \|/  acerrime.—  2  H  S  simus  amic.  \\/  siunus  ac  amic.  Pro  vprbis 
cum  tu  ei  C  H  S  T  4/  Iiabent  ef.— 3  In  H  deest  esse.  Mox,  dices  C  H  S  T  ;^. 
quoties  te  illi  affinem  esse  dicis  Bern.  Sciiol.  Ainbros.  Naiig.  et  Oiell. — 4  Bfrn. 
etiam  illud. — 5  Mss.  nonniiili  Lambini  Q.  Varii :  edd.  ante  Lamb.  Q.  Arri. 
Deinde,  H  et  S  famil.nostri. — 6  x  puella. — 7  Verba  gwo  moi-e  non  sunt  in  H. 
Yfrba  Dices  supplicationes  MsquG  ad   millia  accumherent,  §31.   absiint  a  x> — 

NOTiE 

tinins  praeripuit.     Sic  infra,  '  eripn-  ^  Epulo  Q.  Arriil    Epnlnm  illud  in 

eras  provincise  decernendae  potesia-  aede  Castoris  datum  est.     Nota  aii- 

tem,  aerarii  dispensationem.'  tern,  quod  in  civiuni  potentioriiui  fu- 

••  Acerrima']    Caesar  legem  fulit  de  neribus   populo  epulum   dabatur,  is- 

repetundis  pecuniis  A.  U.  C.  694.  que   dies    populo  et    convivis   fVstus 

*  Nostra  acta]    Suas  leges  ait  quas  erat.     Quare   nemo   toga    pulla  sive 

ipse  Cicero  de  anibitn  tulit.     Acta  atra  vestitus  hie  aderat. 

autem  dicebantur,  quia  in  ejus  actis  '  iSw/ipiica^jo/je?]  Supplicationes  pro- 

srribebantur.  prie  sunt  giatulationes  quae  a  senatu 

^  Amicissimi  tui]    De  Caesaris  ami-  imperabantur   fieri,   cum    literae   ab 

cilia  Valinius  gloriabalur.  jniperatoribus  niissae  leciac  fuerani, 

?  Affinem  te  esse  dicis]   Jactabat  se  quibus  victoria  aliqna  rennntiabatur: 

Vatinius  habere  cum  Cffsare  affini-  porro  illas   gratulationes   ad    omnia 

tatem  ;    quia  nimirum  nxorem  dux-  Deorum  pulvinaria  fiebant.     Patet 

trat  Antoniam  M.  Antonii  sororem,  autem  et  ex  illo  loco  supplicationes 

quap  fuit  filia  Juliae,  e  Caesaruni  fa-  ad  lionestanda  clarorum  virorum  fii- 

inilia.  nera  fuisse  decretas  a  senatu. 


IN    VATINIUM,    CAP.    13.  2137 

fuerint*  supplicationes.'  Videsne,  rae  nihil  de  anni  illius 
causa,"  nihil  de  eo,  quod  tibi  cum  summis  viris''  commune 
esse 9  videatur,  sed  de  luis  propiiis  sceleribus  ex  te  quas- 
rere?  Nulla  supplicatio  fuerit.  Cedo,  quis  unquam  coe- 
narit'°  atratus  ?  ita  enim  illud  epulum  est'  funebre,  ut 
munus  sit  funeris,'  epiilae  quidemipsae,  dignitatis.'"  xm. 
31.  Sed  omitto^  epulum  populi  Romani,  festum  diem,' ° 
argento/  veste,  orani  apparatu  ornatuque  visendc*  Quis 
nnquam  in  luctu  domestico,  quis  ^  in  funere  familiari°  cce- 
navit  cum  toga  pulla?P  cui  de  balneis  exeunti,''  praeter  te, 
toga  pulla  unquam "^  data  est?  Cum  tot  hominum  millia 
accumberent,  cum  ipse  epuli  dominus,  Q.  Arrius,  albatus -" 
esset ; '  tu  in  templum  Castoris^  te  cum  C.  Fidulo  ^  atrato 

2  Non  pntuerinl  decerni.  "  Actis. 

*  Qui/uit  feslus  dies  argento,  Sfc. 


8  C  H  S  fueriint. — 9  Comm.  cum  summis  viris  esse  Bern.  Naiig.  Lamb,  et 
Oiell. — 10  CcEtiaris  C :  cenavit,  vel  cwnatil,  S,  et  edd.  ante  Lamb.  In  H  deest. 
—  It//  esse. 

Cap.   XIII.     2  Vro  omitto   C    Vi  opiteco  ;  S  apiteco  ;  T  opitheco. — 3  \)/ die. — 

4  H  S  ornaliique  secimdo.     Pro  quis  CS  T  qui,  et  \f/  quid.     Tiim,  T  nunquam. — 

5  C  qui. — G  In  C  H  S  T  deest  unquam. — 7  x  (dbitus.  Pro  vocibiis  tu  in  C 
tuque ;  H  cumque  in.     Verba  lu  in  templum  . .  .  intulisti  absunt  a  x- — 8  Fibulo 

NOT/E 

''  Summis  viris']    Ca?sari,  Pompeio,  sa  ;   infercisi,   Deonim  hominnmqne 

et  Crasso  illae  siipplicatioiies  inipro-  sunt  rommunes.     De  iis  fuse  in  ora- 

bantnr.  tione  pro  Sextio. 

'  Munus  sit  funeris]  Miiniis  propria  "  In  funere  familiari]   Fnnns  fami- 

id   intelligiuir,  r|ii0(l  quis  iiecessario  liare   dicebaliir,  ijiiod   in  familiariiini 

siibit   lej;e,    more,   vel   ejus   impel  io,  sepiiicris    solebant    exliiberi.      Vide 

qui  jiibendi  potestatem  babet.  Geil.  xvi.  4. 

"'    EpulcB   quidem   ipsa   dii^nitaiis]  p  Cum  toga  pulJa]  In  fiineribus  Ro- 

Diio  epniarum  fiierniit  genera  qnibus  niani  non   atro,  sed  albo  colore  ute- 

fiinera  lioiiestabantin- ;  alia  ad  nior-  banlnr;    maxiine   in    ccenis    fiincbri- 

tuos  pertinebant,  qnaR  Manibiis  liba-  bus,  ne  convivinm  fnnestaretnr. 

bantnr;   alia  ail  vivos,  quae   ad  dig.  ^   De  balneis  exeunti]  A  balneis  ad 

nitatem    et    magnificentiam    specta-  ccenam  ibant.     I'nde  Martialis,  '  Lo- 

bant.  tus  nubiscnm  Andragoras  coenavit,  et 

"  leslmn  diem]  Alii  apnd  Romanes  unxit.' 

fesli  dies  fiiprunt,  alii  profesti,  inter-  ■■  Arrius  albatus  esset]    Alrati  qni- 

cisi  alii.     Festi  dies  Diis  consecrati  dem    per    annum    Romani    Ingebant 

sunt;    profesti   bominibus,    adminis-  mortnos,  iit  Dionysiiis  refert  de  ma- 

trand<£  publicae  vel  privata?  rei  can-  tronis  Ronianis  quae  Coriolanum  per 


2138  M.   TULLIUS    CICERO 

ceterisqiie  tuis  furiis  9  funestum  intulisti.  Quis  turn  '° 
non  ingetnuit?  quis  non  doluit  reipublicae  casum  ?  '  quis 
sermo  alius  in  illo  epulo  fuit,  nisi,  banc  tantam  et  tarn  gra- 
vem  civitatem,  subjectam  esse  non  modo  furori,  verum 
etiam  irrisioni  tuae  ?  32.  Hunc  tu  morem  ignorabas  ?  nun- 
quam  epulum  videras?  nunquam  puer  aut  adolescens  inter 
coquos  fueras  ?  ^  Fausti,  adolescentis  *  nobilissimi,  paulo 
ante  ex  epulo  magnificentissimo  famem  illara  veterem  " 
tuam  non  expleras  ?  J  Quera  accumbere  atratum  videras 
dominum  cum  toga  pulla,  et  ejus  amicos  ante  convivium?* 
quse  te  tanta  tenuit  amentia/  ut  tu,  nisi  id  fecisses,  quod 
fas  non  fuit,  nisi  violasses  templum  Castoris,  nomen  epuli, 
oculos  civium,  morem  veterem,  ejus,  qui  te  invitarat,"  auc- 
toritatem,  parum  putares  testificatum  ^  esse,  supplicationes 
te  illas  non  putare  ?  ^ 


Bern.  Ms.  Vict,  et  al.  Figulo  iionnnlli  ap.  Lamb.  Fidulio  legend,  conjei-it 
Gulitlin. — 9  H  yfi  ejus  furiis. — 10  T  tamen. — 1  Barb.  casu.  Deinde,  qui  sermo 
Barb,  et  Orell. — 2  Adol.  inter  ccelus  fueras  H  S  :  adol.  interfueras  T  x  et  quin- 
qne  alii,  prob.  Maniitio  :  adol.  inter  coavos  fueras  C  et  e<ltl.  plerwriue  ante 
Lamb.  adul.  inter  cacos  fueras  Ms.  CIcrici  et  alii.  Viil.  Notf.  Varr.  Pro 
Faiisli  \p  babet  fuisti.  Verba  Fausti,  adalescentis  .  .  .  ante  convivium  non  sunt 
in  X- — 3  C  H  S  T  expiares. — 4  '  Quern  accumb.  atratum  videras  dominum  cum  toga 
pulla,  et  ejus  amicos,  8fc.'\  Alii,  v.  c.  Ern.  Scliulz.  distingniint  videras,  dominum  ; 
alii  videras?  dominum.  Priore  vero  ilia  ratioiie  nimis  obscnratiir  loci  sensiis. 
Pnio  leg.  esse,  videras  dominum?  Cum  toga  pulla  ejus  amicos  ante  conv.?  sell, 
nnqiiamne  videras  ?  videras?  Dominum  cum  toga  pulla,  et  ejus  amicos  ante  conv. 
videras  Goveani  siisp.  videras?  Dominus  cum  toga  pulla  et  ejus  amici  ante  conv. 
diibia  Garatoni  snsp.'  Orell.  Vid.  Nott.  Varr.— 5  Insania  C  H  T  x>  Ven. 
1483.  Junt.  Aid.  Pro  tu,  quod  Bern,  et  Lamb,  omittnnt,  T  babet  tamen  ;  C 
S  X  et  edd.  ante  Hervag.  turn.  Pro  nisi  in  x  legitnr  non. — 6  \\/  pntrum  put. 
test.  Lamb,  parum  put.  te  test,  nt  Ern.  volebat. — 7  Car.  Stepb.  el  Lamb,  pro- 
hare,  non  improb.  Garaton. 

NOTvE 

annum  atratas  luxerunt.     At  in  con-  L.  Sullae    filius   fuit,  queni  Dio  lib. 

viviis  funereis,  justisque  persolven-  xxxvii.  narrat  ludos  gladiatorios  in 

dis  albati  erant.  honorem    palris    siii    dedisse,    popu- 

»   In    templum    Castoris^     Epulum  lumque  lauto  convivio  excepisse,  iis- 

ejusmodi    funebre    dari    solebat    in  que  balnea  et  oleum  gratis  dedisse. 

aedibus  sacris,  nt  turn  factum  est  in  "  Famem  veterein'}    Pauper  fiierat 

templo  Castoris;    in  quo  cojnabant  autea  Vatinius.et  statini  dives  factus 

viri   magnates  ;  sed   plebs,    propter  est. 

angustias  loci,  et  multitudinem  con-  *  Ejus  qui  te  invitarat]  Arrius,  qui 

vivarum,  extra  templum,  in  foro.  Vatiiiium  invitaverat,  in  funere  pa- 

'  Fausti,  adolescentis]  Faustus  ille  tris  non  ausus  est. 


IN    VATINIUM,    CAP,   14.  2139 

XIV.  33.  Qiiaero  illud  etiara  ^  ex  te,  quod  privatus  ad- 
misisti ;'  in  quo  certe  jam  tibi  dicere  non  licebit,  cum  cla- 
rissimis  viris  causam  tuam  esse  conjunctam :  postulatusne 
sis^  lege  Licinia  et  Junia?  '"  edixeritne  C.  Memmius  prae- 
tor ex  ea  lege,  ut  adesses  die  tricesirao  ?  ^  cum  is  dies  ve- 
nisset,  fecerisne,'  quod  in  hac  republica  non  modo  factum 
ante^  nunquam  esset,^  sed  in  omni  memoria  sit  omnino 
inauditum?  appellarisne  tribunos  "  plebis,  ne  causam  dice- 
res?  levius  dixi :  quanquam  id  ipsum  esset  et  novum,  et 
non  ferendum  :  sed  appellarisne  nominatim  pestera  illius 
anni,  furiam  patriae,  tempestatem  reipublicas,  Clodiuni  1 
qui  tamen*  cum  jure,  cum  more,  cum  potestate  judicium 
impedire  non  posset,  rediit  ad  illam  vim  et  furorem  suum, 
ducemque  se  militibus  tuis  praebuit.  In  quo,  ne  quid  a  me 
dictum  in  te  potius  putes,^  quam  abs  te  esse  quaesitum  ; 
nullum'^  onus  imponam  mihi  testimonii:  "^  [p.  30.]  quae 
mihi  brevi  tempore  ex  eodem  isto  loco  video  esse^  dicenda, 
servabo,  teque  non  arguam,  sed,  ut  in  ceteris  rebus  feci, 
rogabo.  34.  Quaero  ex  te,  Vatini,  num  quis  in  hac  civitate 
post  urbem  conditam  tribunos  plebis  appellarit,^  ne  causam 


Cap.  XIV.  8  Bern.  Naiig.  Cam.  Lamb,  etiam  illud.  In  x  'iesnnt  verba 
Quaro  illud  etiam  usque  ad /«t/a  mentii)  est,  §  35. — 9  rp  amisisti. — 10  Edd. 
vetl.  paiicae  Julia.  Turn,  ^  et  dixeiilne.  C  H  S  T  omiJtuiit  prtenonieu  C. 
PraeposiUo  ante  ea  lege  non  est  in  C.  Panio  post,  C  H  S  i|/  adesset. —  1  H 
fecissesne. — 2  C  T,  Bern.  Car.  Slepb.  et  Lamb.  rt?i<ea.  In  Hdeest.  Deinde, 
T  unquam.  Pro  vulg.  est  T,  Ven.  1480.  Junt.  habent/ua«< ;  Ern.  et  Schutz. 
e  conjeclura  esset. — 3  Lamb.  est. — 4  C  T  i|/  tantum, — 5  H  non  agnoscit  putes. 
— 6  C  nullius. — 7  Pro  verbis  loco  video  esse  in  C  H  S  v//  legitur  esse  servanda  vel. 

NOT/L 

y  Postulatusne  ais]    Qnserit  an  Va-  decima,  vigesinia  aliis,  &c.  praefinie- 

tinio  dies  dicta  sit  quod   legem  Liri-  batur. 

niam  et  Juuiam  violaverit,  quam  tu-  *  Appellarisne  tribunos]    In  provin- 

lere   U.  Junius  et  L.  Licinius    coss.  ciis    cives    liomani    appellabant    tri- 

A.  U.  C.  G'Jl.   nempe,    ut    leges    tri-  bunus    in   causa    capitis,  sed    Komae 

nnndino  ante  promidgarentur,  (|iiam  ilia  appellatio  non  vaiebat,  nisi  post 

ad    populiun   ferrentur ;    quw   lex  a  decreium. 
Vaiinio  ncgUcta  est.  ''   ^'ullum  onus  imponam  mihi  tesli- 

*  Die  tricesimo]  Certa  quaque  lege  »jo«iJ]  Id  est,  non  arguam  te  ut  tes- 

dies  a  prtetoribus  designabalur,  reis,  tis,  neque  in  te  ioqnar  ;  sed  rogabo. 
intra  quam   causam    dicerent:    aliis 


2140  M.    TULLIUS    CICRRO 

diceret  ?  num  quis  reus  in  tribunal  '^  sui  quaesitoris  **  ascen- 
derit,  eumque  vi9  deturbarit?  subsellia*  dissiparit?  urnas 
delegerit? '°^  eas  denique  omnes  res  in  judicio  disturbando 
commiserit,  quarum  rerum  causa  judicia  sunt  constituta?  <" 
sciasne  turn  fugisse  Memmium?  §  accusatores '  esse  tuos 
de  tuis  tuorumque  manibus  ereptos?  judices  quaestionum^'' 
de  proxirais  tribunalibus  esse  depulsos  ?  in  foro,'  luce,  in- 
spectante  populo  Romano,  queestionem,  magistratus,  mo- 
re m  *  majorum,  leges,  judices,  scelerum  *  poenam  esse  sub- 
latara  ?  haic  omnia  sciasne  diligentia  C.  Memmii  publicis 
tabulis  esse  notata  atque  testata  ?  Atque  illud  etiam 
quaero,  cum/  posteaquam  es  postulatus,'  ex  legatione  re- 

<^  De  quibus  rebus  quastiones  constitutce  sunt. 


—8  C  H  S  T  »^  appeUaret.—9  Pro  ui  C  H  S  T  inde.  T-im,  H  T  turbarit.— 
10  Edd.  plerzeque  ante  Grut.  deleverit.  Hotom.  conjecit  dejecerlt  legend. 
Delude,  S  T  easque  denique.  Paulo  post,  C  H  S  T  deturbando. —  I  C  H  S  T 
^  accusatorem. — 2  x\/  man.  erectos  vides,  quastionem.  In  C  S  qnoqiie  qucestionem 
legitiir. — 3  A  duohns  Mss.  Lanibini  absunt  verba  in  for o.  Tnni,  lucem  C: 
in  luce  Mss.  noniiiilli  et  edd.  ante  Lamb,  cnni  Oliv. — 4  C  et  i|/  more. — 5  Pro 
sceleruin  H  et  Crat.  Iiabent  reorum;  Mss.  pleriqiie  et  edd.  ante  Crat.  rerum; 
Bern.  Erf.  Mss.  Lambini,  Nang.  Cam.  Car.  Stepli,  Lamb,  et  Orell.  reum. 
Mox,  verba  C.  Memmii  publicis  usque  ad  facta  mentio  est  absunt  a  C  H  S  T  et 

NOT^ 

•^  Tribunal]  Tribunal  locus  fuit  edi-  bantur,  in  quas,  causa  utrinque  po- 
tior, in  quo,  sella  curuli  posila,  ma-  rorata  et  cognita,  judices  tabelias 
gistratus  jus  dicebant.  Ulp.  de  Jiid.  absolutionis  vel  damnationis,  vel  am- 
lib.  I.  pliationis  deferebant.    Has  urnas  de- 

••  QucE  sit  oris "]     Quaesitores    fiiere  jicere  sumnia  erat  )n)pudentia. 

praetores  rerum  capitaliiim.  s  Fugisse  3Iemmiu7n]  Prselor  Mem- 

«  Subsellia]    Alia  fuerunt  snbsellia  niius  fugit,  qui  cum  L.  Domitio  col- 

judicum,  qui  in  majoribus  causjsju-  lega  de   actis    Cajsaris   ad   senatuni 

dicabani  ;  qualia  tribiinorum,  triuni-  retiilit,  nt  ait  Suetonius, 

virorum,  quaestorum,  ut  ait  Asconius.  '"  Judices  qucestionum'\    Loquitur  de 

Alia  fuerunt  in  quibus  non  judices,  jndicibus,   qui    tuni   de    causa   Vaii- 

sed  rei,  accusatores,  testes,  patroiii,  nii,  turn  de  alioruin  erant  cognituri. 

advocati,  et   procuratores  sedebant,  Quaesiiones  publica  judicin  diceban- 

quae  sub  quaestoris  tribunal!,  sive  sel-  tur,  inde  ducto  nomine,  quod  in  iis 

la,  ponebantur.  reus  in  judicium  vocatus,  nocens  sit, 

^  Urnas  delegerit  [urnas  deleverit]  an  innocens  constitiito  judicio  quae- 

Reponunt  fere  omnes  dejecerit,  quod  ritur. 

rectius  sensum  explicat,     Urnae  por-  '  Es  postulatus]    Postulare,  cum  ad 

ro  juxta  praetoris  tribunal   appone-  publica  judicia  refertur,  proprie  sig- 


IN    VATINIUM,    CAP.     15.  2141 

dieri.s,''  ne  quis  te  judicia  defugere  arbitrarefur ;  7  teque, 
(cum  tibi,  utrum  velles,  liceret)  ^  dictitaris,  causam  dicere 
maluisse;  qui  consentancum  iuerit,  cum  legationis  peifugio' 
uti  noluisses,  appellatione  improbissima  te  ad  auxilium 
nefarium '"  confugisse  ? 

XV.  35.  Et  quoniam  legationis  tu£e  facta  mentio  est,  volo 
etiam9  audire  de  te,  quo  tandem  senatusconsulto  legatus 
sis?"  de  gestu  intelligo  quid  respondeas: '°  tua  lege,"  dicis. 
Esne  igitur  patriae  certissimus  pairicida?  speiabasne'  id, 
ut  patres  conscripti  p  ex  republica  funditus  tollerentur  I  ne 
hoc  quidem  ^  senatui  relinquebas,  (juod  '  nemo  unquam 
adeinit,  utlegatiex'^  ejus  ordinis  auctoritate  legarentur  ? 
adeone  tibi  sordidum  consilium  publicum  visum  est?  adeo 
afflictus  senatus,  adeo  misera  et  prostrata  respublica,  ut 


edd.  ante  Crat. — 6  Aid.  Ern.  Sclintz.  et  Orell.  cum.     Ceferi  quod. — 7  Bern. 
arbilretur. — 8  Idem  licere. 

Cap.  XV.  9  In  Bern,  deest  etiam. — 10  Pro  respondeas  H  et  S  exponas. — 
1  Speclnnsne  C  et  H  :  spectarisne  X'  Bern.  Pal.  4.  5.  7.  9.  et  Ms.  Virt.  specta- 
rasne  Pal.  I.  2.  Rom.  Ven.  iitraqiie,  cum  Orell.  sperarasne  Mss.  paiici,  ed. 
Jnnf.  et  seqq.  usque  ad  Ern.  qui  e  conjertura  ciini  Sclintz.  dfdit  sperahasne. 
Alii  sperasne.  Mox,  C  S  ut  omittnnt.— 2  x  tolleretur,  et  if  ne  hac  quidem. — 
3  C  H  S  T  X  'I'  qua;. —  1  In  x  praepositio  deest.     Deinde,  relcgarcntur  Pal.  9. 


NOT/E 

nificat,  petere  a  praptore,  nt  sibi  11-  hominem  nefarinm. 

ceat  lege  aliqna  pnblicorum  judicio-  "  Senatusconsulto  legahis  sis']    Lega- 

rnm  qnempiam  interrogarc,  ntrnm  in  ti  lecti  a  senatn,  in  provinciam,  nn;t 

earn  legem  coinniiserit,  necne  :   nt  si  cnm  proconsule,negotioriini  publico- 

fateatnr,  ei  lis  apstimetur;  si  negct,  rum  admiiiistri  mittebantur. 

ejus  nomen  in  reos  referat\ir.  "  Tua  lege]  Vatinius,  tribunus  ple- 

''  Ex   legatinne  redieris^    Legatio-  bis,  tnlerat  legem,  ut  C.  Ca>sari  Gai- 

nem  obiit  in  Galliis  Vatinius,  inipe-  lia  Cisalpina   cum  lliyrico  in    quin- 

ratore  Capsarc  quennium,    sine    senatus  decrelo,  et 

'  Legationis  perfugio']   Tnlit  legem  extra  sortcni  mandaretur;  ut  ii,quiis 

MeiTimius,  ut  eoium,  qui  reipublicae  in  lege  noniinabat,  Icgati,  sine  sena- 

causa  abessenf,  nouiina  non   in  reos  tus  decreto,  cum  Cirsare   proficisce- 

reciperentur.     Mac  lege  uti  poterat  ^^reutnr. 

Vatinins,  neqtie   ad  tribunes   prove-  p  Patres  conscriptil  Qui  erant   in 

care.  consessu    sive    consilio    senatomm, 

"'  .iuxilium  ne/firii/m]  Vatinius  con-  patres  conscripti  vocabantur.     Vide 

fugit   ad    Clodium,  tribunum  pUbiti,  orat.  post  Red,  ad  Quirites,  ^  1.  not. 


2142  M.    TULLIUS    CICERO 

non  nuntios  pacis  "^  ac  belli,  non  curatores,^  "^  non  inter- 
pretes,  non  bellici  consilii  auctores/  non  ministros  ^  mU' 
neris  provincialis'  senatus  more  majorum  deligere  posset? 7 
36.  Eripueras  senatui  provincise  decernendae^  potestatem, 
imperatoris  deligendi"  judicium,  aerarii  dispensationem  ; " 
quae  nunquam  sibi  populus  Roraanus  appetivit,  qui  nun- 
quam  haec  a  summi  consilii  gubernatione  9  auferre  conatus 
est.  Age  :  factum  est  horum  aliquid  in  aliis  :  raro :  sed 
tamen  factum  est,  ut  populus  deligeret  imperatorem.  Quis 
legatos  unquam  audivit  sine  senatusconsulto  ?  ante  te  nemo  : 
post  continue  '°  ^  fecit  idem  in  duobus  prodigiis  ' '  reipub- 
licae  Clodius  :  quo  etiam  majore  es  malo  ^  mactandus,  quod 
non  solum  facto  tuo,  sed  etiam  '  exemplo  rempublicam 
vulnerasti  :  neque  tantum  es  improbus  ipse,+  sed  etiam 
alios  docere  voluisti. 


legerentur  conjecit  Lamb.  Porro  x  omiltit  consilium  publicum. — 5  In  Erf.  et 
Pa\.9,  nonaccusatores.  Gulielni.  \fg\  maluil  non  oratores. — 6  Erf.  mitiistri. — 
7  Delig.  possit  CH  S  T  x.  Bern,  diligere  posset  Mss.  ap.  Lamb. — 8  Edd.  vett. 
quaedam  decernendi. — 9  Qui  nunquam  aul  summi  consilii  gubernationem  Mss. 
onines  et  ei!d.  ante  Jiint.  qui  nunquam  antea  summo  cousilio  gubernationem 
Lamb,  qui  nunquam  a  re  publica  summi  consilii  gubernationem  Orell.  e  conjec- 
tura  Garatoni. — 10  CHS  post  te  continuo. —  1  Prodigiis  non  est  in  Erf. — 
2  X  majore  ex  malo.  Tnm,  Rom.  Ven.  iitraque,  Junl.  muktandus,  ut  volebat 
Pantagatlins. — 3  C  non  habet  etiam. — 4  Edd.  pr.  neque  tantum  es  contentus 
improbus  esse.  Pro  es  Garaton.  legi  malnit  esse.  Deinde,  C  sed  et  alios  dccere 
vol.     Post  voluisti  Erf.  Pal.  9.  Bern.  Ms.  Vict.  Mss.  Lambini,  Lamb,  ipse,  et 

NOTJE 

1  Nuntios  pacis]    Legatorum  erat  tratus, 

belhim  aut  pacem  deniintiare.  °  Imperatoris  deligendi]  Senatns  <]e- 

"■  Curatores]    Illi  dicnntur  curato-  ligebat  imperatores,  et   cos  cieabat 

res,  qiiibiis  aiiqua  curatio  extra  ur>  populus;  quoniam   penes  eum  snm- 

bem  dabatur.  ma  erat  anctoritas. 

'  Consilii  auctores]    Consilium  im-  ^  JErarii  dispensationem']    Solus  se- 

peratornm  constabat  ex  Jegatis,  ideo-  natus  aeiarii  potestatem  habebat,  cu- 

que  auctores  dicnntur,  quod,  ascitis  jus  in  arbitrio  erat  i;editns  et  sunitus, 

aliis,  primi  omnium   sententiam  ro-  nt  notavit  Polybius  lib.  vi. 

gabantur.  y  Post  continuo]    Post  continuo,  id 

'  Ministros  muneris  provincialis]  Le-  est,  anno  proximo  sequente. 

gati,  absents  vel  decedente  ex  pro-  ^  In  duobus  prodigiis]  Idem  praestl- 

vincia  proconsule,  vel  praetore,  vices  tit  Clodius  erga  Pisonem   et  Gabi- 

eorum  obibant,  eisque  parcbat  pro-  nium,  quibus  sua  lege  provincias  et 

vincia,  et  reliqui  imperatoris  niagis-  legatos  dedit. 


IN    VATINIUM,    CAP.    16.  2143 

37.  Atque  illud  ctiam  audire  a  te^  cupio;  quare,  cum 
ego  legem  de  ambitu  ex  senatusconsulto "  tulerim,  sine  vi 
tulerim,  salvis  auspiciis  tulerim,^  salva  lege  iElia  et  Fufia, 
tu  earn  esse  legem  non  putes ;  prassertim  cum  ego  legibns 
tuis,  quoquo  modo  latae  sint,7  paream :  cnm  mea  lex  di- 
lucide  vetet,  biennio,  quo  quis  petat,  petiturusve  sit,  gla- 
diatores  dare,  nisi  ex  testamento  prasstituta  die;  quae  tanta 
in  te  sit  amentia,  ut  in  ipsa  petitione  gladiatores  audeas 
dare?  num  quern  putes  illius  tui  certissimi  gladiatoris  "^  si- 
milcm  tribunum  plebis  posse  reperiri,^  qui  se  interponat, 
quo  minus  reus  mea  lege  fias  ?  9 

Ob  hasce  omnes  res,  sciasne  te  severissimorum  homi. 
nun),  Sabinorum,''  fortissimorum  virorum,  Marsorum''  et 
Pelignorum,  tribuliura  tuorum  *  judicio  notatum,  nee  post 
Romam  conditam,  praeter  te,  tribulem  quenquam  tribum 
Sergiam  perdidisse?*^    xvi.  38.  Ac  si '°  haec  omnia  con- 


Orell.  insenint  verba  Oh  hasce  omnes  res  . , .  Sergiam  perdidisse,  prob.  Gara- 
ton. — 5  Lamb.  aud.  ex  te :  x  ^t  Bern,  audire  te.  '  Lego  audire  de  te,  iit  §  35.' 
Orell. — 6  Verba  sine  vi  tulerim,  salvis  auspiciis  tulerim  absiinr  a  C  H  S  T. 
Bern.  Car.  Stepb.  Lamb,  et  Orell.  habent  deambiluitderim  ex  senatusc.,tnl.  sine 
vi.tul.  salvis  (Bern,  Salutis)uusp.,salvalege.  Mox,  alii  Jiisia. — 7  Bern.  Naiig. 
et  OveW. lat(E  sunt,  l-'ro  paream  in  x  parcas.  \'erba  cum  mea  lex  . . .  Sergiam 
perdidisse  desnnt  in  Mss.  et  edd.  ante  Crat.,  qui  ea  inseriiit  e  Ms.  Pentingeri. 
—8  Erf.  Pal.  9.  Ms.  Vfct.  plebis  esse  rep.— 9  Erf.  fat. 

Cap.  XVI.     10  T  et  Lamb.  At  si.    In  Ven.  1480.  Jiint.  At  si  omnia  hac.  H 

NOT;E 

»  Ex  senatusconsulto']    Cnm  leges  a  Ciodium  vero  designat. 
magistratibiis    patriciis    ferebantur,  «  Sabinorum']  Sabini  Italias  poptili 

his  accedere  debebat  senaliis  aucto-  sunt  (|ni  mornm  severitate  celebrati 

ritas.     Legem  aiitem  de  ambitu  Ci-  sunt,  Virgilio  teste  /Tlneid.  Ill),  viii. 

cero   consul    tiilcrat,    nt   senatoribiis  '  Knmnlidis,  Tatioque  sen!,  Cnribiis- 

ambitus   daninatis   aqua    et   igni   ad  que  severis.' 

annos  decem   interdiceretur :    nt   in  "^  Marsorujn']  Strabo  lib.  v.deMar- 

plebrm    gravior   esset    pnena,    qnam  sis  ct  Pelignis  ait,  gentes  illas  qni- 

lege  (lalpurnia  fuisset  :  ne  quis  mn-  dem    parvas   fuisse,   sed   fortissimas, 

nus  giadialorium  biennio,  quo  magis-  cujus   virtutis    specimen    frequenter 

tratum    peticrat,    peliturnsve    erat,  ediderunt. 

ederet,  nisi  ex  testamento  prapstitu-  ^  Trilmlium  tunrum]  E  tribn  Sergia 

ta  die.  fuit  Vatiniiis  ;  in  qua  suHragia  Sabi- 

*>  Certissimi  gladiatoris]    Gladiator  iii  ferebant. 
certissinnis  dicitur,  qui  cum  diu  ar-  '  Tribum  Sergiam  perdidisse]   Tarn 

tern  exercnerit,  certius  infert  vulnus.  indignus   magistratu   snis    tribniibus 


2144  M.   ruLLius  cicero 

temnis  ac  despicis,  quod  ita  tibi  persuaseris  (ut  palam  dic- 
titas),  te,  Diis  hominibusque  •  invitis,  amore  in  te  incredi- 
bill  quodam  C.  Csesaris,  omnia  quae  veils,  consecuturutn ; 
ecquid  audieris,  ecquisnam  ^  tibi  dixerif,  C.  Caesarem  nuper 
Aquileiae,^  cum  de  quibusdam  esset '  mentio  facta,  dixisse, 
C.  Alfium  prasteritum''  permoleste  tulisse,  quod  in  homine 
summam  fidem  probitatemque  cognosset;  graviterque  etiam 
se  ferre,  praetorem  aliquera  esse  factum,  qui  a  suis  rationi- 
bus  dissensisset?  tum  quaesisse  quendam,  de  Vatinio  quem- 
admodum  ferret;'  ipsum-^  respondisse,Vatinium  in  tribunatu 
gratis  nihil  fecisse:  qui  omnia  in  pecunia  posuisset,  honore 
animo  aequo  carere  debere?  39.  Quodsi  ipse,*"  qui  te,^  suae 
dignitatis  augendae  causa,  periculo  tuo,  nullo  suo  delicto,' 
ferri  praecipitem  est  facile  passus,  tamen  te  omni  honore 
indignissimum  judical;  si  te  vicini,  si  aflSnes,'^  si  tribules 
ita  oderunt,  ut  repulsam  tuam  triumphum  suum  duxerint;' 


tioii  asnosrit  voces  ac  despicis,  et  lpf;it  quod  ita  prrsuns.,  quod  palam  diet.— 
1  H  hominilnis,  sine  copula.  Mox,  x  ""'•  "*  ^^  credibili.  C  H  S  T  x  4*  "O" 
habeiil  prijenomen  Hiite  Ctrsaris.  In  x  tlp<-st  omnia. — 2  C  S  x  *''  quid  and., 
et  quisiiain.  C  H  S  T  x  4*  omittuni  prapnoni<'n  :w\f  Casarem. — 3  >)/  tum  de  quib. 
esse.  Deinde,  CHS  Alsium:  x  Alfum.  Porro,  prtetorem  permoleste  tulisse  x 
et  eild.  ante  Jiint.  prwtorem  non  esse  factum  permol.  tulisse  J m\t.  pratura 
praterHum  moleste  tulisse  cunjecit  Garaton. — 4  x  ipi'e.  Mox,  •^  fecisset. — .5  Te 
non  est  in  C. — 6  Vocfs  si  affmes  al)snnt  ab  ed>l.  vett.  nonnnilis.  In  ,S,  Rom. 
Ven.  utraque,  Jiint.  legitnr,  si  te  affines,  si  te  tribules.     Pro  tribules  T  liabet 

NOT^ 

vldebatur,  nt  pornm  sntfragia  in  pe-  '  Quemadmodum  ferret]    Quapsittim 

titione  zedilitatis  non  habuerit  Vati-  est    a    Caesare,    an    graviter,  necne, 

niiis.  ferret  Vat iniuni  in  peiitione  prjetnrae 

s  Aquileice]    Aquileia,  teste  Hero-  repnlsam  tnlisse.     At  bic  tamen  Va- 

diano  lib.  viii.  urbs  Italiae  maxima  tins    anno  sequenii    per    vim   factus 

habebatiir,  ad  mare  sita,et  e  regione  est  pr*tor,  ut  narrat  Pintarchus. 

omnium  lllyiici  genlinin  constltuta  :  k  Quodsi   ipse]  Caesar   passns   est, 

in  banc   nrbem  seepissime  se  confe-  suae   dignitatis    amplificandae   causa, 

rebat  Caesar,  cum  erat  in  Gallia,  ut  Vatinium    leges,  contra  auspicia   et 

nrbi  et  rebus  urbanis  vicinior  esset.  senatns  voluntatem,  ferre. 

^  Alfium  pneterilum]    Alfius   pete-  i  Nullo  suo  delicto]   Non   peccabat 

bat  praeturaiir,  qiiam    tunc  obtinere  Cassar,  quia  non  impellebat  ad  bifc 

quidem  non  potuit  :  at  postea,  Appio  scelera  patranda  Vatinium,  licet  ex 

Pulcbro  et  Domitio  /Enobarbo  coss.  eis  commodum  non  mediocre  perci- 

obtiuuit.  peret. 


IN    VATINIUM,   CAP.   17.  2145 

si  nemo  aspicit,  quin  ingemiscat;  nemo  mentionem  facit, 
quin  execretur;*  si  vitant,  fugiunf,  audire  de  te'  nolunt; 
cum  viderunt,  tanquam  auspicium  malum  detestantur;  si 
cognati  respuunt,'°  tribules  execrantur,  vicini  metuunt,  af- 
fines  erubescunt,  strumas  '  denique  ab  ore  improbo  demi- 
grarunt,'"  et  aliis  jam  se  locis  collocarunt;  [p.  137.]  si  es 
odium  publicum  populi,  senalus,  universorum  hominum 
rusticanorum ;  *  quid  est,  quam  ob  rem  praeturam  potius 
exoptes,  quam  mortem?  praesertim  cum  popularem  te  velis 
esse,  neque  ulla  in  re  ^  populo  gratius  facere  possis? 

40.  Sed,  ut  aliquando  audiamus,*  quam  copiose  mihi  ad 
rogata  respondeas,  concludam  jam  interrogationem  meam, 
tcque  in  extremo  ^  pauca  de  ipsa  causa  rogabo.  xvii. 
Quaero,  quae  tanta  in  te  vanitas,'^  tanta  levitas  fuerit,  ut  in 
hoc  judicio7"  T.  Annium  iisdem  verbis  laudares,  quibus 
eura  laudare^  et  boni  viri,  et  boni  cives  consueverunt,  cum 
in  eundem  nuper,  ab  eadem  ilia  teterrima  furia°  productus 
ad  popuIum,9  cupidissime  falsum  testimonium  dixeris? 
An  erit  haec  optio  et  potestas  tua,  ut,  cum  Clodianas  ope- 


tribuni. — 7  Erf.  dixerint. — 8  C  et  S  execret.—9  H  et  Lamb,  audire  te.  Max, 
viderint  CHS  T  x  ^,  Erf.  et  edd.  vett.— 10  S  T  \p  rcspkiunt.  In  C  H  S  T  x 
i\i  desiint  verba  tribules  execrantur. — 1  Pro  struma:  C  H  S  T  x  >/'  liabent  si 
Roma.  Pro  ab  ore  improbo.  Erf.  liabet  abhorrentur  pro  probo  ;  Scaliger  con- 
j'cit  legend,  ebore  improbo.— 2  C  H  S  T  x  '^  et  edd.  ante  Hervag.  non  agnos- 
ciint  rusticanorum — 3  C  H  T  x  "I*  et  Erf.  uUa  re.  Mox,  C  T  x  giui'ius,  et  x 
facere  ali(]uid  possis.— i  ST  x 'I' "i^'iaw.  Tmn,  T  copiosa.  In  edd.  noiiniillis 
deest  viihi.  Pio  rogata  C  H  S  i^  et  edd.  vett.  liabent  interroguta. — 5  x  I'og- 
tuam,  et  0  H  S  T  x  '^  tetjue  minus  extremo.  Vox  pauca  abest  a  C  H  S  T  x  'I' 
et  odd,  ante  Crat. 

Cap.  xvii.  0  C  H  S  ^  tanta  vitce  vanitas. — 7  Erf.  in  hujus  judicio :  in  C  H 
S  T  X  il*  desunt. — 8  Quibus  eum  verbis  laud.  C  H  S  T,  Bern.  Naug.  Cam.  Lamb. 
Oliv.    quibus  verbis  eum  laud.  Erf.  et  Orcil. — 9  Verba  ab  eadem  ilia  tvt.  furia 

NOTiE 

■■  Slrumce  ab  ore  improbo  demigra-  git,  in  quo  de  cansa  Sextii  agiiiir. 
runt]    Jocatur    in   strnmas   Vatinii,         "  Ab  ilia  furia]  Clodio.    Productus 

qua?,  qnasi  ipsas  illiiis  oris  puduerit,  Vatiniiis    falsum    testimonium    dixit 

ab  iilo,  sive  a  collo  ejus  recesserunt,  conua   Miloneni,  quern    antea   mnl- 

ut  in  aliam  corporis  partem  difflue-  turn    laudaverat,       Ejiisdem    Clodii 

rent.  consilio  Scxtiiun  nunc  accnsat. 

"  In  hoc  judicio]  Judicium  intelli- 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero.  6  U  U 


2146  M.    TULLiUS    CICERO 

rais/  et  facinorosorum  hominum  et  perditorum  '°  manum 
videris,  Milonem  dicas  (id  quod  in  concione  dixisti)  gladia- 
toribus  et  bestiariis''  obsedisse  rempublicam ;  cum  autem 
ad  tales  viros '  veneris,  non  audeas  civem  singulari  virtute, 
fide,  constantia  vituperate  ?  41.  Sed,  cum  T/  Annium  tan- 
topere  laudes,  et  clarissimo  viro  nonnullam'  laudatione  tua 
labeculam  aspergas,  (in  illorum  enim  numero  mavult  T. 
Annius  esse,  qui  a  te  vituperantur)  verum  etiam+  quaero, 
cum  in  republica  administranda  T.  Annio  cum  P.  Sextio 
consiliorum  omnium  societas  fuerit,  (id  quod  non  solum 
bonorum,  verum  etiam  improborum  judicio  declaratum  est: 
est  enim  reus  uterque  ob  eandem  causam,  et  eodem  cri- 
mine:"*  alter  die  dicta  ab  eo,  quem  tu  unum  improbiorem' 
esse,  quam  te,  nunquam  ^  soles  confiteri ;  alter  tuis  consi- 
liis,  illo  tamen  adjuvante)  qua?ro,  qui^  possis  eos,  quos 
crimine  conjungis,  testimonio  disjungere.  Extremum  illud 
est,  quod  mihi  abs  te  responderi  velim :  cum  multa  in  Albi- 
novanum  de  praevaricatione '  diceres,  dixerisne,  nee  tibi 
placuisse,  nee  oportuisse  Sextium  de  vi  reum  fieri  ?  7  qua- 
vis  lege,  quovis  crimine  accusandum  potius  fuisse  ?  etiam 
illud  ^  dixeris,  causam  Milonis,  fortissimi  viri,  conjunctam 

^  Propter  me,  et  de  vi. 


prod,  ad  pop.  non  sunt  in  C  H  S  T  x.— 10  In  C  H  S  T  x  'J'  omittuntur  verba 
et  perditorum,  et  panlo  post  id  quod  in  concione  dixisti. — 1  H  cum  ad  tales  viros: 
Elf.  cum  hujus  ad  tales  viros. — 2  In  H  praenomen  deest. — 3  \\inonnulla.—'i  C 
H  S  T,  Lamb,  et  Oliv.  veruntamen. — 5  Hervag.  Cam.  et  Orell.  nonnunquam. 
Verba  id  quod  non  solum  usque  ad  adjuvante ;  quaro  non  agnosounl  C  H  S  Tx 
^  et  edd.  ante  Crat.— G  S  quomodo.  Mox,  in  C  H  S  T  x  'f'  et  edd.  ante  Crat. 
omittuntur  verba  Extremum  illud  est  usque  ad  bonis  esse  grata. — 7  Crat.  so- 

NOTiE 

p  Clodianas  operas']    Clodius  servos  quem  se  nequiorem  fatebatur. 
ednctos    ex   ergastulis    conduxit   ad  s  £>£  pmvaricatione']    Ulpiauns  lib. 

conciones    turbandas,   et   suas  leges  i,  de  Adult.   '  Praevaricatores, '  in- 

ferendas.  quit, '  eos  appellamus,  qui  causam  ad- 

1  Bestiariis]    Bestiarii  dicebantur,  versariis  snis  donant,  ex  parte  acto- 

qui    pugnabant   ludis    publicis   cum  ris  in  partem  rei  concedunt  :    a  va- 

bestiis,    et   cum    iis   qui    ad   bestias  ricando   enim    praevaricatores    dicti 

damnati  crant.  sunt.' 

>"  Improbiorem]    Clodium  dcsignat. 


IN    VATINIUM,   CAP.  17.  2147 

cum  hoc  existimari  ?  9  quae  pro  me  a  Sextio  facta  sint/ 
bonis  esse  grata  ?  Non  coarguo  ■°  inconstantiam  orationis 
ac  testimonii  tui.  Quas  enim  hujus  actiones  probatas 
bonis  esse  dicis,  in  eas  pluribus '  verbis  testimonium  dix- 
isti :  quicum  autera  ejus  ^  causara  periculumque  conjungis, 
eum  summis  laudibus  extulisti.  Sed  hoc  quaero,^  num  P. 
Sextium,  qua  lege  accusandum  omnino  fuisse  negas,  ea 
lege  condemnari  putes  oportere?  aut,  si  te  in  testimonio 
consuli  nolis,-^  ne  quid  tibi  auctoritatis  a  me  tributum  esse 
vidcatuv/  dixerisne  in  eum  testimonium  de  vi,  quem  ne- 
ijaris  reum  omnino  de  vi  fieri  debuisse  ? 


Ins,  rcum  jure  fieri. — 8  Lamb,  etiamne  illud. — 9  Crat.  et  Oiell.  cum  hvjus  ex- 
ist.— 10  C  H  S  et  edd.  vett.  arguo.  Turn,  C  H  S  T  xinconst.  rationis.  Verba 
quas  enim  liujus  usque  ad  consuli  nolis  absunt  aCHSTx^'^'^  edd.  ante  Crat. 
— 1  Bern,  plurimis. — 2  Crat,  eis:  Orell.  e  conjectura  Garatoni  liujus. — 3 
Crat.  sed  hie  qucero. — 4  Bern.  Car.  Steph.  Lamb,  et  Orell.  noles. — 5  CHS 
auctoritatis  mece,  et  H  diminutum  esse  videalur.  In  C  H  T  x  et  edd.  ante  Crat. 
desunt  verba  dixerisne  in  eum  . .  .fieri  debuisse. 

NOTiE 

*■    Qucs  pro  me  a  Sextio  facta  siiWl      que  tribunatum  iniif,  de  illo   revo- 
Sextius  pro  Cicerone  iter  in  Galliaui     caudo  cogitavit. 
ad  Caesareni  suscepit,  et  statiui  at- 


M.  TULLII  CICERONIS 
PRO      M.      CGELIO 

ORATIO  XXXIV. 


ARGUMENTUM. 


M.  Cceliiis  eques  Rotnaniis  Ciceroniqiie  familiaris  fait.  Is  duabns  accnsa- 
tionibiis  C.  Antonii  et  Atratini  inclaniit.  Hoc  dolore  perniotns,  et  a  Clo- 
dia,  muliere  libidinosa,  P.  Clodii  soiore,  impulsns  Atratinus  filius,  Ccelium 
lege  Lutatia  de  vi  reuni  fecit,  quod  a  Clodia  aiirum  ex  armario  mutuum 
sumsisset,  quo  servos  Lucceii  ad  caedem  Dionis  legati  Alexandrinorum 
impelleret;  deinde,  cum  Clodia  aurum  repetiisset,  servos  ejus  ad  dominam 
veneno  tollendam  solicitasset,  depreliensnsque  ab  amicis  Clodiae  in  bal- 
neis  Licinius  esset,  cum  venenum  servo  Clodiae  traderet.  In  utroque 
crimine  diluendo  Cicero  versatur,  ita,  ut  neque  principium  neque  exitum 
habere  ostendat,  h.  e.  neque  causas  afferri  posse,  quibus  Ccelius  ad  hoc 
facinus  inductus  sit,  neque  res  ipsas,  quibus  crimen  conlineatur,  inter  se 
et  cum  principiis  consentire.  Et  quoniam  multa  in  vilam  Coelii  dicta 
erant  ab  accusatore,  his  quoque  Cicero  respondet,  et  crimina  ea  partim 
refellit,  partim  excusat,  et  optima  quaeque  in  posterum  judices  a  Ccelio 
expectare  jubet. 

I.  1.  Si  quis,"  judices,  forte  nunc  adsit,  ignarus  legum/ 


Cap.  I.    1  (fi  quid.    Mox,  in  x  tJeest  nunc.  Tnm  x  consuetudinis  vestrts : 

NOTiE 

»  Ignarus  leguni]    Hie  Cicero  per  Catone  coss.  anno  urbis  664.  ut  de 

istas  leges,  Plautiam  intelligit,  quae  iis  qui  vim  publicam  armatis  homi- 

lata  est  a  M.  Plautio  tribuno  plebis,  nibus   fecissent,    qujestio   couslitue- 

Cn.  Pompeio  Strabone  et  L.  Porcio  retur. 


PRO   CCELIO,   CAP.   1.  2149 

judiciorum,  consuetudinis '' nostrae ;  miretur  profecto,  quae 
sit  tanta  atrocitas  hujusce  causae/  quod  diebus  festis/  lu- 
disque  publicist  omnibus  negotiis  forensibus  intermissis, 
unum  hoc  judicium  exerceatur;"  nee  dubitet,  quin  tanti 
facinoris  reus  arguatur/  ut,  eo  neglecto,  civitas  stare  non 
possit.  Idem,  cum  audiat  esse  legem/  quae  de  seditiosis 
consceleratisque '  civibus,  qui  armati  senatum  obsederint, 
magistratibus*  vim  attulerint,  rempublicam  oppugnarint, 
quotidie  quasri  jubeat ;  legem  non  improbet ;  ^  crimen,  quod 
versetur  in  judicio,  requirat:"  cum  audiat,  nullum  facinus, 
nullam  audaciam,  nullam  vim  in  judicium  vocari ;  sed  ado- 
lescentem  illustri  ingenio/  industria,  gratia,  accusari  ab 
ejus  filio,7  ^  quem  ipse  in  judicium  et  vocet,  et  vocarit ;  op- 
pugnari  autem  hunc  opibus^  meretriciis  ;8  Alratini  illius 

•  Fiat.  '  Accusetur.  *  Inquirat. 


Lamb,  consuetudinisque  nostra. — 2  C  hiijus  causfr. — 3  H  S  %  et  edd.  ante  Her- 
vag.  cum  Lamb,  sceteratisque. — 4  x  nin^istrutibusque. — 5  Idem  Ms.  legem  impr. 
omisso  non. — 6  Ms.  Memniii  sed  adol.  nohilem  illustri  ing. — 7  x  "''  ip^^  filio. — 
8  Opp.  hoc  op.  H  :  opp.  autem  hoc  op,  S,  Rom.  Ven.  1480.  1483.    opp.  hac  op.  ^ 

NOT/E 

•»  Consuetudinisi    Consuetudo    fiiit  de   omni   exercitatione    gymnastica, 

Romanonun,   iit  primo  quoque  tern-  cum  piaeceptor  solus  multos  docet. 

pore  seditiones  vindicarentiir :  alio-  Ila  Pcdianns. 

quill  enim  diebus  festis  judicia  iion  ^  Esse  legem]  De  vi  publica  tnlit 

exercebantur.  legem   Q.   Lutatins   Catulus,   consul 

«  Diebus  festis]  Dies  festi  Diis  de-  cum  C.  Mario  A.  U.  C.  G5I.  ut  de  se- 

dicati   liabebantur  :    quare   ab   omni  ditiosis  consceleratisque  civibus,  qui 

opere  alio  abstinendum  fiiit;  neque  armati   senatum    obsederint,   magis- 

Lis  praetori  licebat  fari  tria  heec  ver-  tratibus  vim  attulerint,  rempublicam 

ba,  Do,  Dico,  Addico.     De  divisione  oppugnarint,  quotidie,  etiam  ditbus 

et  natura  illorum  dierum  diximus  in  festis,  ludisque  publicis,  quaereretur. 

oratione  pro  Sextio,  §  34.  not.  '  Ab  ejus   filio]  Ccelius    accusabat 

^  Ludisque  publicis]  Roma;  ferieban-  iterum  Poiam  Atratinum,  qui  fiierat 

tur,   dum  ludi   public!   babebantur  :  jam  absolutus ;  et  Pola>  Atratini  filius 

quare    causaR    intermittebantur,    et  adolcscons,  Coelii  accusatione,  pater- 

clausis  tabernis  forum  exornabatur.  num  dolorem  ulciscebatur;  quod  non 

Nota  porro,  quod  per  ludos  in  pin-  tarn  veri  crimiuis,  quam  recrimina- 

rali  spectaciila  Cicero  intelligat ;  sic  tiouis   locus    videri  judicibus   debe- 

in  epist.  ad  Q.  Fratrera, '  Scripsi  quo  bat. 

die  ludi  committebantur.'  Ludus  vc-  «  Opibus  meretriciis]  Id  est,  opibus 

ro  in  singulari  de  privalis  dicitur,  et  Clodia>,  quae  propter  inccsiuin  cum 


2150  M.    TULLIUS    CICERO 

pietatem  non  reprehendat;  muliebrem^  libidinem''  compri- 
mendam  putet;  vos  laboriosos'  existimet,  qaibus  otiosis 
ne  in  coramuni  quideni  otio  "^  liceat  esse.  2.  Etenim,  si 
attendere  diligenter  et  existimare  vere '  de  omni  hac  causa 
volueritis ;  sic  constituetis/ ^  judices,  nee  descensurum 
quenquam  ad  banc  accusationem  fuisse,  cui,  utrnm  vellet, 
liceret ; ''  nee,  cum  descendisset,'  quicquam  habiturum  spei 
fuisse,  nisi  alicujus  intolerabili  libidine,  et  nimis  acerbo 
odio  niteretur.  Sed  ego  Atratino,  humanissimo  atque  op- 
timo  adolescenti,  meo  necessario,  ignosco,  qui  habet  excu- 
sationem  vel  pietatis,  vel  necessitatis,  vel  aetatis.  [p.  38.] 
Si  voluit  accusare,'  pietati™  tiibuo;  si  jussus  est,  necessi- 
tati ;  °  si  speravit  aliquid,  pueritias."  Ceteris  non  modo 
nihil  ignoscendum,  sed  etiam  acriter  est  resistendum. 

^  Decernetis, 


et  Pall,  meliores :  opp.  autem  opibus  Mss.  plerique,  edd.  Wald.  Med.  Aid. 
Crat.  Heryag.  Car.  Stepli.  Lamb.  Graev.  et  Oiell.  Mox,  pro  Atratini  (quod 
Muretiis,  Lambinus,  Garatonus  et  Orellliis  delendiim  pulabant)  x  babet  Ac- 
tracti  in. — 9  C  mulierem,  et  mox  x  '"'S  laboriosos. — 10  In  x  et  Erf.  deest  otio. 
Turn,  S  X  ^*'^^*  ^**s-  Post  esse  T  addit  convenit. — 1  Existimare  vero  edd.  vett. 
paiicae:  existimareve  alii.  In  marg.  Ms.  Vict,  atijue  existimare  vere.  Junt. 
Lall.  Ern.  Weiske,  Scluitz.  et  existimare  vere,  ut  Grzevius  volebat.  Ceteri 
omittuut  copulam  et. — 2  x  sicut  const. — 3  C  accusari. 


NOTiE 

fratre  Clodio  pessime  andiit,  et  quae  Atratinum    opibus    illis    meretriciis 

banc  accusationem  Clodio  conflavit.  Clodiae  Coelium  accusare. 

^  Muliebrem  tibidinem]  Haec  Clodia,  '  Descendissef]  Vox  haec  '  descen- 

cx  quo  mortuus  est  Q.  Metelltis,  cui  dere  ad  judicium  '  Ciceroni  familiaris 

nupserat,  effudit  se  in  omnem  libidi-  est  et  usitata;  opinor,  quia  fere  om- 

nem  :  immo  ejus  cum  hoc  Ccelio  con-  aes  magnates  Roniae  in  coUibus  habi- 

suetndo    suspecta   fuit,    quem    ilia,  tabant:  vel  est  metapliora  sumta  ab 

verso  amore  in  odium,  tandem  accu-  illis    qui   pugnanf,    qui    descendere 

savit.  vulgo  in  certanien  dicuntur. 

•  Laboriosos']    Laboriosos  appellat  '"  Pietati]  Pietati  paret  Atratinus, 

sues  jiidices,  quod   laborem  sumant  quia  patrem  defendlt,  Coilium  accu- 

eodeni  ipso  tempore  quo  vacare,  et  sando. 

ludis  publicis  interesse  deberentcum  "  Necessitati'}  Jubenti  parenti  pa- 

ceteris.  reat  necesse  est  filius. 

''  Cui,  utrum  vellet,  liceret]  Id  est,  ">  Pueritia]  Praeceps  est  haec  aetas, 

cui  liceret  vel  accusare  vel  non  accu-  et  facile  spe  vana  deluditnr  :  quibus 

sare.    Indicat  autem,  coactum  fuisse  his  tribus  sic  excusat  Atratinum,  ut 


PRO    CCELIO,    CAP.   2.  2151 

II.  3.  Ac  mihi'^  quidem  videtur,  judices,  hie  introitus 
defcnsionis,  adolescentiae  M.  Coelii  maxime  convenire,  ut 
ad  ea,  quae  accusatores,  dcforraandi^  hujus  causa,  detra- 
hendae  spoliandaeque  dignitatis'^  gratia,  dixerunt,  primum 
respondeara.  Objectus  est  pater  7  varie,  quod  aut  parum 
splendidus  p  ipse,  aut  parum  pie  tractatus  ^  a  filio  dicere- 
tur.  De  dignitate,  Coelius^'  notis  ac  raajoribus  uatu,  etiam 
sine  mea  oratione,  tacitus,  facile  ipse  respondet:  quibus 
autem,  propter  senectutem,  (quod  jam  diu  minus  in  foro 
nobiscura  versatur)  non  aeque '°  est  cognitus ;  hi  sic  ha- 
beant:*  quaecunque  in  equite  Romano  dignitas  esse  pos- 
sit,  quae  certe  potest  esse  maxima,  eam  semper  in  M.  Coelio 
habitam  esse  summam,  hodieque  haberi,'  non  solum  a  suis, 
sed  etiam  ab  omnibus,  quibus  potuerit  ^  aliqua  de  causa 
esse  notus.  4.  Equitis  autem  Romani '  esse  filium,  cri- 
minis  loco"^  poni  ab  accusatoribus,  neque  his  judicantibus 
oportuit,  nequG  dcfendentibus  nobis.'     Nam,  quod  de  pie- 

'■  Intelligant. 


Cap.  II.  4  H  T  X  'j'  At  milii.~5  Erf.  qucc  ace,  ad  formandi.—O  In  H  dig- 
nitatis omittitnr. — 7  %  caret  pater. — S  x  tractus, — 9  Lamb,  et  Oiell.  M.  Cte- 
lius:  alii  scinpcr  i'wlius.  Mox,  pro  etiam  (quod  in  ^l/deost)  C  H  T  liabent  et. 
Ante  tacitus  T  x  adilu'it  ct.  In  Erf.  legiliir,  etiam  si  nemo  oratione  et  tacitus, 
— 10  Mque  abest  ab  H  T  x.  I'a'-  3.  et  Mss.  Lanibini.  Deinde,  x  '"<-'  *"•'  Aa- 
bent. — 1  X  /"'''•  ''*''*'^  7'^''  summamque  hodie  hah.  Lamb,  hab,  esse  summam,  sum- 
mamque  hodie  hub. — 2  H  x  quos,  et  T  potucrat. — 3  Edd.  Ftoni.  Ven.  1483.  Aid. 
cnm  Orell.  [ujuilis  liomani  autem,  C  et  S  non  agnosciiut  autem.  Mox,  Erf. 
criminosis  loco.     I'aulo  post,  iis  judicantibus  Ven.  1483.  Aid.    vobis  judicantibus 

NOTyE 

jndicii  invidiam  in  alios  accnsatores  ■■  Criminis  loco'\   Non    quidem  ad- 

Hcrennium,  lialbum,  et  Clodium  re-  versarii   criminis   renm  esse   argne- 

jiciat.  bant,   quod    eqnes    csset   Romanus  ; 

p  Parum  splendidus']  Argncrant  ad-  sed  quod  non  tanta  nobilitate  praedi- 

versarii  Coelii  patrem  indignum  fuisse  tus,  minus   tolerabilis   ejus  videretur 

qui  cum  illustribiis  viris  versaretur,  audacia. 

propter  vitir  sordes.  "  Neque  his  judicantibus,  neque  de- 

1  Caliiis]   Pater  Inijns  Ccelii,    qui  fendenlibus   nobis]    Sedebaut  judices 

adest  luiic  judicio,  iioc  malcdictum  ecjuitcs  Koniani  cum  senatoribiis,  et 

facile  potest  diluere  apud  cos  quibus  dcfcndebat  Cicero  reum,  ipse  quidem 

notus  est  el  cognitus,  et  iis  qui  eum  senator,  sod  ex  equcstri  genero  na- 

aitate  superant.  tus.     Itaque   parum    crat   lionestum 


2152  M.   TULLIUS   CICERO 

tate  dixistis/  est  quidera  ista  nostra  existimatio,*  sed  judi- 
cium certe  parentis.  Quids  nos  opinemur,"  audietis  ex 
juratis:''  quid  parentes  sentiant,  lacrymae  matiis  incredi- 
bilisque  raoeror,  squalor  patris  et  haec  prassens  moestitia/ 
quam  cernitis,  luctusque  declarat.  5.  Nam,  quod  est  ob- 
jectum,  municipibus  ^  esse  adolescentem  non  probatum-^ 
suis  ;  nemini  unquam  praesenti  Puteolani  ^  ^  majores  ho- 
nores  habuerunt,  quam  absenti  M.  Ccelio  ;  quem  et  ab- 
sentem  in  araplissimum  ordinera  ^  cooptarunt,  et  ea  non 

^  Gratum, 


Mss.  nonnnlli  ad  Qnintil.  xi.  1.  28. — 4  x  dixisti. — 5  C  Quod.  Turn,  x  «w«/i- 
eris  ex  jtir.  et  paulo  post,  lucrymceque  tnatris. — 6  Pro  vocibiis  prcesenti  Puteo- 
lani C  T  et  Mss.  nonnnlli  ap.  Lamb,  atqne  tres  edd.  vetf.  habent  prtesenti 
preeioriani ;  alii  ap.  Lamb,  prasenti  prcestutiani ;  Erf.  et  a\.  prcctoriani ;  H  x» 
Pal.  3.  5.  8.  prasenti  pratori ;  S  prasenti  pratorem  ;  \p  prcesenti  pratorid.  In 
roarg.  Ms.  Vict,  piriestttliani,  unde  Gruter.  conjecit  fiiisse  Praluiiani.  In  x 
deest  majores.  Vocab.  quam  non  est  in  %?  i^c  absenti  in  C  H  S  T  x  '!'•  Verba 
quam  absenti  M.  in  Erf.  omittnntnr.  Pro  Ccelio  T  liabet  Marcello.  Porro,  C 
H  S  X 'I' 9«f*  fl^sfin^f*!  o'Jiissa  copula.  T  caret  praepositione  ante  amplissi- 
mum,  post  quam  vocem  i^  addit  hominem.    Pro  cooptarunt  in  C  captarunt. — 

NOTiE 

accnsatoribus   coram    illis  judicibns  cum    excitandara :    qni  qnonam   af- 

cquestrem    ei  ordinem   quasi    vilem  fectu  assent  erga  Coelinm,  facile  ex 

objicere.  eorum  lacrymis  existimari  poterat. 

'  Est  quideni  nostra  existimatio']  De  ^  Blunicipibus']  Municipes  diceban- 
ejus  pietate  existimabinins  quidem  tur,  qui  in  civitatem  Ronianam  re- 
nt nobis  videbitnr,  sed  de  ea  judica-  cepli,  muneris  publici  participes  fie- 
bit  pater.  Existimatio  porro  est  opi-  bant;  sed  tandem  abusive  municipes 
natio  et  conjectura  ;  judicium  vero  dicti  sunt  suae  cujusque  civitatis  ci- 
est  sententia,  quae  re  cognita  pro-  ves.  Ita  Ulpianus. 
nuntiatur.                                                        *  Puteolani']   Puteoli  civitas  Cam- 

"  Quid   tins   opinemur]    Ex    auditis  paniae,  propter  aquas  calidas,  a  niul- 

testibus,  quid  oporteat  de  iilo  judi-  titudine  puteorum  nominata. 
care,  constabit.  ^  In  amplissimum  ordinem]  Amplis- 

^  Ex  juratis]  Jurati  testes  dicun-  simus  ordo  fuit  senatorius,  major  ab 

tur,  quia  antequam  ad  judicium  pro-  hoc  equester,    et   infimns    plebeius: 

ducerentur,  jurabant    se    veritatem  amplissimus  autem  ordo  in  municipiis 

dicturos.    Venerant  autem  isti  testes  curia  dicebatur,  Romee    vero    sena- 

Puteolis  advocati  ad  testimonium  di-  tus  ;  et  qui  Komae  senatores,  in  rau- 

cendum.  nicipiis  decuriones    dicebantur.     At 

y  PrcEsens  mcestitia]    Sedebant   in  hie  Ccelius  ita  se  suis  probavit,  ut  in 

subselliis  affines  et  propinqui  sordi-  illunj  ordinem  cooptarint. 
dati  et  atrati  ad  misericordiani  judi- 


PRO   CCELIO,   CAP.   3.  2153 

petenti  detulerunt,  quae  multis  pefentibus  denegarunt : 
iideraque  nunc  lectissimos  viros,^^  et  nostri  ordinis,'^  et 
equites  Romanes  cum  legatione  ad  hoc  judicium,  et  cum 
gravissima  atque  ornatissima  ^  laudatione,  miserunt,  Vi- 
deor  raihi  jecisse?  fundamenta  defensionis  meae;  quae  fir- 
missima  sunt,  si  nituntur  judicio  suorum.*  Neque  enim 
vobis  satis  coramendata«  hujus  aetas  esse  posset,  si  non 
modo  parenti,'°  tali  viro,  verum  etiam  municipio  tam  il- 
lustri  ac  tarn  gravi  displiceret.*  iii.  6.  Equidem,  ut  ad 
me  revertar,  ab  his  fontibus^  profluxi^  ad  hominum  fa- 
mam,  et  mens  hie  forensis  labors  vitaeque  ratio  dimanavit 
ad  existimationera  hominum  paulo  latius  commendatione 
ac  judicio  meorum. 

Nam,  quod  objectum  est  de  pudicitia,  quodque  omnium 
accusatorum  ^  non  criminibus,  sed  vocibus  maledictisque  '' 
relebratum  est,  id  nunquam  tarn  acerbe  feret*  M.  Coelius, 


f  Placcre. 


7  X  lectissimo  viro.  H  x^  "O"  habent  copulam  ante  equites. — 8  H  honestissi- 
ma  :  x  ordinatissiina.—9  Eif.  legisse  :  x  vidisse.  Mox,  H  firmiss.  sint.  Turn, 
nititur  H:  nituntur  C  i}/,  Erf.  Franc,  edci.  ante  Naiig.  cum  Lamb,  nitatur 
conjecit  Hotom.— 10  C  parente.  x  "O"  habet  tali.—l  Erf.  tam  gravidis  dis- 
pliceret. 

Cap.  III.     2  Flu.vi  x-  pe»;^uxi  Mss.  Memmii.     Mox,  Erf.  et  Pal.  9.  e<  om- 
nis  hie  for.  labor:  T  et  metus  hie  for.  labor.     Pro  ratio  H  exhibet  causa.    Turn, 

NOTiE 

c  Lectissimos  viros]  Soliti  erant  Ro-  siiorum    municipum   Coelii    defensio 

manonim  socii  Romani  legates  niitte-  nitatiir. 

re,  qui  pro  reis  testimonium  dicerent,  '  Ab  his  fnntibus]  Probat  exemplo 

qui  se  laudabiliter  in  proviiicia  ges-  siio  Ciiero,  se  sibi  ab  bac  eadem  po- 

serant,  vel  pro  eis  nomine  totius  niu-  piilariiim  suoriim  commendatione  fe- 

nicipii  de|)recarentiir.  cisse  famain  apud  liomines. 

d  Nostri  ordinis]  Non  miserunt  tan-  e  forensis  labor]  Per  forensem  la- 
tum Puteolanos  senatores,  sed  etiam  boreui,  industriam  qua  valet  in  causis 
Romanos ;  quanquam  senatores  Ro-  perorandis  in  foro,  significat. 
raae  domicilium  liabereiit,  tamen  cum  h  Vocibus  maledictisque']  Convitia 
erant  in  municipiis  uude  orti  erant,  et  voces  saepe  idem  sipnificaiit.  Cei- 
legali  decurionum  decrelo  mitteban-  te  Ulpianus  vult  •  convicium'  appel- 
tur.  \ar\,  quasi  convocium  ;  lioc  est  a  col- 

e  Nituntur  judicio  suorum']   Lcgunt  latione  vocum,  cum  in  unum  romplu- 

alii  nitatur,  referendo  ad  vocem  dc-  res   voces   couferuntur.     Hie  antein 

fensionis:  adeo  ut  ille  sit  sensus  ;  tir-  Cceiiuin  ab  inipudicitia  excusat. 
missima  fundamenta  sunt,  si  judicio 


2154  M.    TULLIUS    CICERO 

ut  eum  poeniteat '-  non  deforraem  esse  natum.  Sunt  etenim 
ista  ^  maledicta  pervulgata  in  orancs,  quorum  in  adolescen- 
tia  forma  ct  species  fuit  liberalis.  Sed  aliud  est  maledicere, 
aliud  accusare.  Accusatio  crimen  desiderat,  rem  ut  defi- 
niat,'  hominem  ^  ut  notet,  argument©  probet,  teste  confir- 
met :  maledictio  7  autera  nihil  liabet  propositi,  praeter  con- 
turaeliam  ;  quae  si  petulantius  jactatur,*  convicium  ;  si 
facetius,  urbanitas  nominatur.  7.  Quam  quidem  partem 
accusationis,  admiratus?  sura  et  moleste  tuli,  potissimum 
esse  Atratino  datam  :  neque  enim  decebat,  neque  aetas  ilia 
postulabat,  neque  (id  quod  animadvertere  poteratis)  pudor 
patiebatur  optimi  adolescentis,  in  tali  ilium  oratione  ver- 
sari.""  Vellem  aliquis  ex  vobis  robustioribus  '  hunc  maledi- 
cendi  locum  suscepisset : '°  aliquanto  liberius,et  fortius,  et 
magis  more  nostro  refutaremus  istam  maledicendi  licenti- 
am.  Tecum,  Atratine,  agam  lenius,'  quod  et  pudor  tuus 
moderatur  orationi  mese ;  •  et  meum  erga  te  parentemque^ 
tuura  beneficium  tueri'"  debeo.  8.  lUud  tamen  ^  te  esse 
admonitum  volo  :  [p.  39.]  primum  qualis  es,  talem  te  esse 
existimes;*"  ut,  quantum  a  rerum  turpitudine  abes,  tan- 

''  Ille  doleat.  '  Reprimit  orationem. 


C  dominavit:  Tadunavit:  al.  demanavit. — 3  C  acctisator. — 4  xf^^t- — 5  T  et 
Lamb.  Sunt  enim  ista:  C  Sunt  ista. — 6  Aid.  et  Weiske  e  conjectura  Maiiutii 
nomine.  Hotomannns,  Disputationtim  Juris  Civilis  tomo  i.  eniendat  nomen. 
Deinde,  x  nocet. — 7  x  Maledicto. — 8  T  jactantur :  Mnietiis  \eg\t  jaciatur. 
Vid.  Nolt.  Vair. — 9  Lamb,  demiralus.  Mox,  x  Atratitio  datam,  neque  esse 
dicebat. — 10  Lamb,  e  Ms.  locum  cepisset, — 1  Lenius  H  S  x  et  edd.  ante 
Naiig.  cum  Lamb.  Eni.  Weiske,  Schutz.  et  Orell.  Icvius  ceteri.  In  x  deest 
quod. — 2  H  X  »?'  parentem,  sine  copula.  Turn,  yp  beneficio. — 3  W  xAi  ^^  Lamb. 
tantuni.    Turn,  Lamb,  monitum. — 4  Primum  ut  qualis  es,  talem  hi  te  esse  existi- 

NOTyE 

'  Rem  ut  definiaf]  Qui  accusat,  de-  '  Ex  vobis  robustioribus']  Robustio- 

bet  certum  crimen  afferre,  v.  g.  fur-  res  vocataccusatores,  qui  aliquasunt 

turn,  saciilegium,  caedem,  &c.  quod  jam  aetate  piovecti,  quales  sunt  He- 

lege  judiciorum  aliqua  vindicetur.  lennius  et  Balbus. 

^  In  tali  oratione  versari]  Non  de-  •"  Beneficium  tueri]  Hoc  ait,  quia 

bebat  adolescens,  qualis  est  Atrati-  aliquando  defenderat  Polam  accnsa- 

nus,  versari  in  ea  oratione,  in  qua  turn  de  ambitu. 

agitur  de  impudicitia.  "  Qualis  es,  talem  te  esse  existimes'] 


PRO    CCELIO,    CAP.   4.  2155 

turn  te  a  verborura  libertate  sejungas:  deinde,  ut  ea  in 
alterum  ne  dicas,  quae  cum  tibi  falso  ^  responsa  sint,  eru- 
bescas.  Quis  est  enira,  ciii  via  ista  noa  pateat  ?  qui  isti 
aetati,  atque  etiam  dignitati,'^  non  possit,  quam  velit  petu- 
lanter,  etiamsi  sine  ulla  suspicione,  at  non  sine  arguraento, 
maledicere  ?  Sed  istarura  partium '' ^  culpa  est  eorum,  qui 
te  ageie  voluerunt ;  laus  pudoris  tui,  quod  ea  te  invi- 
tum  dicere  videbamus ;  *  ingenii,  quod  ornate  politeque 
dixisti.  IV.  9.  Verum  ad  istara  omnem  orationem'  brevis 
est  defensio :  nam  quoad  ^  aetas  M.  Coelii  dare  potuit  isti 
suspicioni  locum,  fuit  primura  ipsius  pudore,  deinde  etiam '° 
patris  diligentia  disciplinaque  munita :  qui,  ut  huic  virilem 
togam"  dedit,  (nihil  hoc  loco '  de  me:  tantura  sit,  quan- 
tum vos^  existimatis)  hoc  dicam,  hunc  a  patre  continue 
ad  me  esse  deductura.P  Nemo  hunc  M.  Ccelium  ^  in  ilio 
aetatis  flore  vidit,  nisi  aut  cum  patre,  aut  mecum,  aut  in  M. 
Crassi  castissima  domo,  cum  artibus  honestissirais  erudi- 
retur. 
10.  Nam  quod  Catilinae  familiaritas  "^  objecta  Coelio  est, 

*  Istius  de/ensionis.  *  Istas  omnes  objectiones. 


ment  e  Mss.  (duo  tamen  hi  non  liabebant)  lecepit  Lamb.  Te  non  est  in  x, 
nee  esse  in  C  T  x-  Deinde,  x  exislimejit,  et  S  ut  ct  iituintum. — 5  Pro  iibi  x 
exhibet  ubi:  pro  falso  Scliutz.  e  conjcctura  dedit  salse. — G  Atque  etiam  isti 
dignitati  H  S  x  4''  lioni.  Ven.  1483.  Orell.  In  C  T,  Mss.  Lambini,  Jiuit.  et 
ed.  Lamb,  omittuntur.  Tiim,  voces  quam  velit  absunt  ab  H  x  >f-  Porro,  in 
T  leg'itur  petulantem,  et  si  sine  ulla  susp.  H  x 'I' et  Ven.  1480.  habent  etiam, 
omisso  si.  Postea,  C  at  tamen  sine  argumento. — 7  Weiske  conjecit  istas 
paries  legend. — 8  C  T  il*  videamus. 

Cap.  IV.  9  x  qnod.  Mox,  isti  non  agnoscunt  H  S  T  x  ^.  ^dd.  anteNang. 
cum  Lamb. — 10  H  x  'I'  omiltnnt  etiam. — 1  Niliil  dicam  hoc  loco  Mss.  nonnulli 
et  edd.  ante   Grut. — 2  In  H    et  x  "O"   legitur  vos.      Deinde,  existimastis 

NOT.C 

Monet  nt  nihil   sna  virtute,  forma,  togn,  statim  adoiescentes  bonis  niori- 

zetate  indignnin  faciat,  aut  toquattir;  bus  imbuciidi,  alicni  claro  viro  a  pa- 

quemqtie  ita  inonet  amice,  ut  etiam  rentibus    tradebantur.      Sic    Cicero 

modeste  carpat.  dediictiim  se  ad  Scaevolam  ait,  lib. 

°  Virilem  togam]  Posila  praitexta  dc  Amiritia. 

et   bulla,    viiilem    togam    snmc])ant  "i  Calilinte  familiaritas]  Vargat  Coe- 

Romani  anno  aetatis  decimo  septimo,  lium,    ciunqiic    Catilinae   familiarem 

ut  ex  Suetonio  licet  conjicere.  non  fuisse  ostendit. 

p  Ad  me  dcductum]  Assunita  virili 


2156  M.    TULLLUS    CICERO 

longe  ab  ista  suspicione  abhorrere  debet.  Hoc  enim  ado- 
lescente  scitis  consulatum  mecum  petisse'  Catilinam  :  ad 
queiii  si  accessit,  aut  si  a  me  discessit  unquam  +  (quanquam 
multi  boni  adolescentes  illi  homini  nequam  atque  improbo 
studuerunt);  J  turn  existimetur  Coelius  Catilinee  nimiura  fa- 
miliaris  fuisse.  At  cnim  postea  scimus  et  vidimus,  esse 
liunc  in  illius  amicis.  Quis  negat  ?  sed  ego  illud  tempus 
astatis,  quod  ipsiim  sua  sponte  infirmum,  aliorum  libidine 
infestum  ^  est,  id  hoc  loco  defendo.  Fuit  assiduus  mecum,* 
praetore  me:  non  noverat  Catilinam  :  Africam  turn  praetor 
ille  obtinebat."  Secutus  est  annus  :  causam  ^  de  pecnniis 
repetundis  Catilina  dixit."  Mecum  erathic:  illi  ^  ne  advo- 
catus^  quidem  venit  unquam.  Deinceps  fuit  annus,  quo 
ego  consulatum  petivi :  petebat  Catilina  mecum.  Nun- 
quam  ad  ilium  accessit :  a  me  nunquam  ^  recessit.     v.  11. 


H  S  X  '/'.— 3  Aid.  e  conjectiira  Miireti  delevit  M.  Ccelium. — 4  C  aut  a  me 
disc,  nunquam. — 5  rp  statuerunt.  Pro  turn  C  H  T  x  '/'>  Rom.  Ven.  1480.  1483, 
habent  tamen;  et  pro  existimetur  x  existiment, — 6  Schiitziiis  e  conjectura 
Weiskii  recepit  annus,  quo  causam:  Garaton.  conjecit  legend,  annus,  cum 
causam. — 7  x  J''e- — 8  Lamb,  nunquam  a  me. 

NOTyE 

■■  Consulatum  mecum   petisse'\  Cati-  vexasset,  legati  Africani  in  senatii, 

Una  contra  Ciceronem  petivit  consu-  jam  turn    absente  illo,    quesli  sunt, 

latum:  sed  cum  eligi  se  statim  spe-  mnltaeque  graves  sententiae  in  senatn 

rasset,  propter  ambilionis  suspicio-  de  eo  dictae  sunt.' 

nem  rejectus  est,  et  ejus  loco  Cicero  -''  Causam  de  pecuniis  repetundis  Ca- 

cum  Antonio  consul  creatus  est.  Vide  tilina  dixit]  Cansam  dicere,  auctore 

Appian.  Bell.  Civ.  1.  ii.     Tunc  au-  BudaBO,  est  snbire  judicium.  Cum  re- 

tem   admodum  erat  adolescens  Coe-  diisset  igitur  ex  Africa  Catilina, Tor- 

lius.  quato  et  Cotta  coss.,  accusatus  est 

»  Infestum]  Is  infestus  appellatur,  repetundarum,  et  defensus   a  Cice- 

teste  Gellio  ix.  12.  qui  malum  infert  rone,  ut  ait  Fenestella,  et  accusatus 

cuipiam.  a  Pub.  Clodio,  qui  Ciceronis  postea 

'   Assiduus  mecum]    Catilinae  non  fuit  inimicus. 

potuit  studere  Coelius,  quia  semper  y  Ne  advocatus]  Advocatus  ibi  su- 

Ciceroni  sic  adhaesit,  ut  nunquam  a  mitur  pro  co  qui  suam  praesentiam 

latere  ejus  discederet.  amiro  contmodat  in  judicio:  etenim 

"  Africam  prator  obtinebat]  Pedia-  nioris  erat  in  judiciis  tum  privatis, 

nus  in  orat.  in  Toga  Candida  sic  ait  tum  publicis,anTicos  onmes  advocare, 

de  illo:  'Catilina  ex  praetura  Afri-  quorum  auctoriiate  moveri  posse  ju- 

cam  obtinuit,    quam    cum    graviter  dices  putabantur. 


PRO   CCELIO,   CAP.   5.  2157 

Tot  igitur  annos  versatus  9  in  foro  sine  suspicione,  sine  in- 
famia,  studuit  Catilinge  iterum  petenti/  Quem  ergo '°  ad 
finem  putas  custodiendam  illam  astatera  fuisse?  Nobis 
quidera  olim  '  annus  erat  iinus  ad  cohibendum  brachium  ^ 
toga  constitutus  ;  et^  ut  exercitatione  ludoque  campestri'' 
tunicati'^  uteremur:  eademque  erat,  si  statim  mereri  sti- 
pendia  '^  coeperaraus,  castrensis  ratio  "  ac  militaris.  Qua 
in  aetate,  nisi  qui'^  se  ipse  sua  gravitate  et  castimonia,  et 
cum  5  disciplina  domestica,  turn  etiam  naturali  quodam 
bono"  defenderat  ;^  quoquo  modo  a  suis  custoditus  esset, 
tamen  infamiam  verain  7  effugere  non  poterat.  Sed  qui  * 
prima  ilia  initia  aetatis  Integra  atque  inviolata  prasstitisset ;" 
de  ejus  fama  ac  pudicitia,^  cum  is  jam  se  corroboravisset/ 
ac  vir  inter  viros  esset,  nemo  loquebatar.  12.  Studuit  Ca- 
tilinae/  cum  jam '°  aliquot  annos  esset  in  foro,  Coelius :  et 

"•  Disciplina  militaris.  "  Prohitate  natura. 

*  Servavisset,  p  Grandior /actus  esset. 


Cap.  v.  9  X  +  versatur. — 10  C  ego.—\  In  x  olitn  deest. — 2  Lamb,  ct 
omisit.— 3  S  X,  Ms.  Gruteii,  Rom.  Vcn.  1480.  1483.  tunica:  Erf.  et  Pal.  9. 
Cttutus.  Pro  uteremur  in  T  vertemur. — 4  \p  quis. — 5  Sclnitz.  turn. — C  C  T 
defenderit :  H  S  x  et  edd.  pr.  deftnderet,  piob.  Weiske. — 7  Veram  Ernesto 
siispectnm  est. — 8  T  quia.  Pro  initia  (quod  in  H  x.  Pal.  3.  Ms,  Gruteri  et 
Ms.  ap.  Lamb,  deest)  C  S  T  i//,  Pal.  2.  Gnit.  Grsev.  Ollv.  habent  inipcria. 
In  Pal.  9.  legitur  ilia  impietatis  Integra.     Pro  atque  intiolata  H  inviolataque. — 

aOTJE 

*  Studuit   CatilincE   iterum  petenti']  Inm   in    Campo   Martio ;    sed   cursii 

Petivit   iterum  consiilatum  Catilina,  potissimum,  liicta,  saltn,  jaculatione, 

cum  Sileniim  et  Miirenam  competi-  equitatii,  saltatione,  &c. 

tores  haberet.     Sed  iterum  repulsam  =  Tunicati]  Ita  so  exerccbant  ado- 

ille  passus,  prae  iracundia,  coepit  per-  lescentes   in    illo    campo,  ut  tunica 

niciose  de  palria  cogitare.  semper  ad  majorcni  pudicitiam  ute- 

»  Ad  cohibendum  brachium]  De  boo  rentur.     Tunica  porro  vestis  brevior 

Seneca,  Declam.  1.  v.  '  Apud  patres  apud  Ronianos  fnit,  et  sine  manicis, 

nostros,  qui  forensia  stipendia  auspi-  quas  propric  vii  is  conveniebat,  et  sub 

cabantur,  nefas  putabant  brachium  longiore  veste  inducbatur. 

extra  togam  exerere  :   nam  in  toga  ''  Statim  mereri  stipendia]  Stipen- 

pars  quacdam  in  dt-xtra  parte  excur-  dium  dicitur  aes  niilitare,  sen  prw- 

rebat,  quan  sinus  dicebatiir,  et  in  dex-  niium  quod  militibus  datur.     Mcren- 

truiii   bumerimi    ita    rejiciebatur,  ut  tur  autem  stipendia  qui  milites  fnint. 

illud  obvolverct.'  *^  Studuit   Cutilince]    Studuit  Cati- 

b  Ludoque  campestri]  Exercitatione  linx,  cum  secundo  consulatum  peti- 

militarijuvenes  exercebantur  ad  bel<  vit. 


2158  M.    TULIJUS    CICERO 

multi  hoc  idem  ex  omni  oidine,  atque  ex  omni  agtate  fece- 
runt.  Habuit  enim  ille,  sicuti  meminisse  vos  arbitror,  per- 
multa  maximarum,  non  expressa?  signa,  sod  adumbrata'^  * 
virtutum.  Utebatur  hominibus  improbis  multis ;  et  qni- 
dem  optimis  se  viris  deditura  esse  ^  simalabat.  Erant  apud 
ilium  illecebrae  libidinum  raultae  ;  erant  etiam  industriae  qui- 
dam  stimuli  ac  laboris.  Flagrabant  vitia '  libidinis  apud 
ilium  :  vigebant  etiam  studia  rei  militaris.  Neque  ego 
unquam  fuisse  tale  monstrum  in  terris  ullum  puto,  tam  ex 
contraiiis  +  diversisque  inter  se  pugnantibus  naturae  studiis 
cupiditatibusque  conflatum.  vi.  13.  Quis  clarioribus  vi- 
ris quodam  tempore  juGundior?  quis  turpioribus  conjunc- 
tior?  [p.  40.]  quis  civis  meliorum^  partium^  aliquando? 
quis  tetrior '  hostis  huic  civitati  ?  quis  in  voluptatibus  in- 
quinatior?  quis  in  laboribus  patientior  ?  quis  in  rapacitate 
avarior?  quis  in  largitione  effusior  ?  Ilia  vero,ju  dices,  in 
illo  homine  mirabilia  fuerunt,  comprehendere  multos  amici- 
tia,  tueri  obsequio ;  cum  omnibus  communicare  quod  ha- 
bebat,  ^  servire  temporibus  suorum  omnium "  pecunia, 
gratia,  labore  7  corporis,  scelere  etiam,  si  opus  esset,  et 
audacia;  versare"^  suam  naturam,  et  regere  ^  ad  tempus, 
atque '  hue  et  illuc  torquere  et  flectere :  cum  tristibus 
severe,  cum  remissis '°  jucunde,  cum  senibus  graviter, 
cum  juventute  comiter,  cum  facinorosis  audactcr,  cum  li- 
bidinosis  luxuriose  vivere.  14.  Hac  ille  tam  varia  multi- 
pliciquc  natura,  cum  omnes  omnibus  ex  terris  homines  im- 
probos  audacesque  collegerat ;  tum  etiam   multos  fortes 

9  Declaraitt.  ''  Ficta.  ^  Qui  plures  habuit /autores? 

'  Pejor.  «■  Subvenire  periculis  omnium. 

'  Mutare. 


0  X  prudenlia.~lO  C  caret  jam.— I  Em.  suspicatnr  legend,  at  adumbrata, 
vel  scd  adumbrata  tamen. — 2  x  non  agnoscit  esse. — 3  x  studia.— A  Lamb,  ex 
tam  coutrariis,  et  niox  T  jp,  Yen.  1483.  Jtint.  Ciat.  repugnantilms.  Ein. 
piitabat  diversisque  esse  a  glossa,  legeuduuique  conlrariis,  inter  seque  pug- 
nantibus. 

Cap.  vr.    5  x  <!'  meUor.—  G   Ern.   conjecit   haberel   legend 7   x  laboris. 

Mox,  C  H  S  T  X  ^f/,  Elf.  et  edd.  ante  Hervag.  cum  Graev.  et  Lall.  non  ag- 
noscunt  copnlam  ante  audacia.— 8  C  S  et  ed.  Rom.  urgere :  H  tegere,  ut 
Grtfcvius  volebat.— 9  In  T  atque  deest.  Mox,  torq.  ac  flectere  Veu.  1480. 
Junt.  cum  Orell.  probante  Giavio;  torquere,  affiigere  Pal.  y, — 10  x  sev.  et 


PRO  caxio,  CAP.  7.  2159 

viros  ct  bonos  specie  quadam  virtutis  assimulatae  tenebat» 
Neque  unquam  ex  illo  delendi'  hujus  imperii  tam  consce- 
leratus  impetus  extitisset,  nisi  tot  vitiorura  tanta  immanitas 
quibusdam  facilitatis  et  patientioe  radicibus  niteretur.  Quare 
ista  conditio,  judices,  respuatur/  nee  Catilinae  familiarita- 
tis  crimen  haereat :  est  enim  commune  *  cum  multis,  et  cum 
quibusdam  etiam  bonis.  Me  ipsum,me,  inquam,  quondam 
paene  ille  decepit,  cum  et  civis  mihi  bonus,  et  optimi  cujus- 
que  cupidus,  et  firraus  amicus  ac  fidelis  videretur :  cujus 
ego  facinora  oculis '  prius  quam  opinione,^  manibus  ante 
quam  suspicione,  deprehendi;  hujus -^  in  magnis  catervis 
amicorum  si  fuit  etiam  Coelius,''  magis  est,  ut  ipse  ^  mo- 
leste  ferat  errasse  se,  sicuti  nonnunquam  in  eodem  homine 
me  quoque  erroris  mei  poenitet,  quam  ut  istius  ^  amicitias 
crimen  reforraidet.  vii.  15.  Itaque^  a  maledictis  pudi- 
citiae  ad  conjurationis  invidiam  oratio  est  vestra  delapsa. 
Posuistis  enim,^  atque  id  tamen  9  titubanter  et  strictim, 
conjurationis  hunc,  propter  araicitiam  Catilinae,  participera 
fuisse:  in  quo  non  modo  crimen  non  ha3rebat,'°  sed  vix  di- 
serti  adolescentis  cohaerebat  oratio.  Qui  enim  *  tantus 
furor  in  Ccelio  ?  quod  tantum  aut  in   moribus  naturaquc 


rem, — 1  x  tenendi.  Turn,  pro  consceleratus  T  consecutus  concitatus;  C  S  i^  et 
edd.  vett.  sceleratus. — 2  H  x  est  et  hoc  comm. — 3  x  crgofacin.  occulta. — 4  i^ 
cujus  et :  Evn.  e  conjectnra,  cum  Oliv.  Weiske,  et  Schutz.  cujus:  ceteii  hiijus. 
— 5  Lamb,  cur  ipse.  Mox,  C  S  T  if/  sicut  et  nonnunq. — 6  Lamb,  quam  cur 
istius.     Turn,  xp  re/ormidetur. 

Cap.  VII.  7  Em.  con')cc'it  Atque  legend,  Deinde,  impurfitificB  legi  maluit 
Garaton.  Postea,  H  x  "f^  conjunUio7)um  invid. — 8  x  Posuistis  et  enim:  ip  Po- 
suisti  enim, — 9  H  x  taiitum. — 10  Lamb,  in  quo  crimine  non  modo  inharebai. — 

NOT^ 

f  Conditio  respuatur']  Ista  objectio  ponte  Mulvio  ftiissent  deprehensae. 

rejiciatiir;   respiieie  enim  significat  •>  Sifuit  etiain  Calius,  Sfc]  Si  inter 

repudiare,  et   quasi  cum   sputo  per  tot    Catilinai    amicos    tiiit    Coelius, 

contemtum  rejicere.  longe  juslins  contiueri  debet,  se  in 

e  Oculis  prius  quam  opinione]  Prius  fraudem  iiuiuctum  fuisse,   ut  Cicero 

patuerunt    oculis   crimina   Catiliujp,  saepcnumcro   conqueslus   est,   quam 

quam   coruni   reus   crederelur  :    per  vcrcri  ne  istius  Catilinae  amicitia  cri- 

Fuiviam  enim  conjurationem  acccpit,  mini  sibi  vcrtatur, 
antequam    conjuratorum    litera;    in 


2160  M.   TULLIUS    CICERO 

vulnus,  aut  in  re  atque  fortuna?*  ubi  deniqiie  est  in  ista 
suspicione  Coelii  nomen  auditum?  Nimium  multa  de  re 
minima  dubialoquor:  hoc  tamen^  dico:  non  modo  si  so- 
cius  conjurationis,  sed  nisi  inimicissimus  istius  sceleris  fu- 
isset/  nunqnara  conjurationis  accusatione  adolescentiam 
suam  potissimum  commendare  voluisset.^  16.  Quod,  baud 
scio,  an  de  ambitu,  et  de  criminibus  istis'^  sodalium  ac  se- 
questrlum '  (quoniam  hue  incidi)  similiter  respondendum 
putem.  Nunquam  enim  tarn  Coelius  amens  fuisset,  ut,  si 
se  isto  infinito  ambitu  commaculasset,  ambitus  alterum  ac- 
cusaret;  neque  ejus  facti^  in  altero  suspicionem  quaereret, 
cujus  ipse  sibi  perpetuara  licentiam  optaret:  nee,  si  sibi 
semel  periculum  ambitus  subeundum  putaret,  ipse  alterum 
iterum^  ambitus  crimine  arcesseret : ''  quod  quanquam'nec 
sapienter,  et  me  invito  facit,  tamen  est  ejusmodi^  [cupidi- 
nis],  ut  magis  insectari  alterius  innocentiam,  quam  '°  de  se 
timide  cogitare  videatur. 

17.  Nam  quod  ass  alienum  objectum  '  est,  sumtus  repre- 
hensi,™  tabulae  flagitatae ;  *  °   videte,  quam  pauca  respon- 


1  H  S  X  etenim — 2  H  T  aut  in  re  aut  in  fortuna. — 3  Lamb,  tantum.  Mox, 
X  sociis, — 4  H  S  extilisset.  Mox,  C  accusationem. — 5  C  poiiss.  omnem  dare 
vol.  et  4'  Qui  hand  scio. — 6  C  H  i^  et  edd.  vett.  nonnullae  istius.  Turn, 
4'  sod.  ac  seq. — 7  Neque  enim  ejus  facti  Mss.  paiici  et  edd.  ante  Gnit.  neque 
enim  facti  C  T  tl*  et  al.  Deinde,  C  in  alterum  suspicionem. — 8  H  T  non  ag- 
noscunt  iterum.  Turn,  T  i^  ambitus  crimen;  et  H  x  ^  arcessisset. — 9  x  tan- 
tutn  est,  et  H  ejus  modo.  In  C  S  T  x  ^,  Ven.  1483.  Hervag.  ejnsmodi  cu- 
pidus,  ut :  Franc,  ejus  omnino  cupidus,  ut :  Jnnt.  ejus  omnino  ita  cupidus, 
vt :  Lamb.  Graev.  et  Oliv.  ejusmodi  cupiditatis,  ut:  Lall.  e  Ms.  Meniniii  ejus 
omnino  cupiditatis,  ut :  Weiske  e  conjectura  cum  Orell.  ejusmodi,  cupi- 
dius,  ut,    Schutzius  de  sententia  Ernesti  delevit  cupidinis, — 10   i//  quod. — 

NOT^ 

'  Sequestrium'\  Seqiiestres  vel  sunt,  absolutum  iterum  accusasse. 
auctore  Budaeo,  interpretes  ambitus,         •  Quod  quanquam']  Dicit  Polara,  pa- 

et  corrumpendarum  tribnum  aucto-  trem  Atratini,  immerito  fuisse  accu- 

res,  vel  qui  se  tanquam  mediatores  satum,  ut  judicum  vitet  offensionem, 

ad  populi  gratiam  pro  candidatis  au-  quibus  cams  eiat  fortasse  Pola. 
cupandam  interponunt.  'n  Sumitis  reprehensil  Valerius  tes- 

''  Arcesseret]   Jam  supra  notatum  tatur  eos,  qui  maximos  sumtus  fecis- 

est  Coelium  ambitus  crimine  L.  Atra-  sent,  aut  ingrati  fuissent,  aut  ses  ali- 

tinum  semel  accusasse,  eundemque  enum  cunlraxissent,  gravissimis  sup- 


PRO    CCELIO,    CAP.   7. 


2161 


deam.  Tabulas,  qui  in  patris  potestate  est,"  nullas  con- 
ficit.5  Versuram  nunquam  p  omnino  fecit  uUam.  Suratus 
unius  generis  objectus  est,  habitationis :  +  triginta  millibus 
dixistis  eura  habitare.''  Nunc  demum  intelligo,  P.  Clodii 
insulam'  esse  venalem,  cujus  hie  in  aediculis  habitat,s  de- 
cern, ut  opinor,  millibus:'  vos  autem,^  dum  illi  placere 
vultis,  ad  tcmpus  ei  7  mendacium  vestrum  accommoda- 
vistis. 

18.    Reprehendistis,   a  patre  quod  semigrarit :  ^  *  quod 


1  X  ol>jectus.—2  lAern  flagitare.—?i  Confecix-  confccit  CHS  if',  Ven,  1483. 

Jtint.  Ciaf.  Heivag.  Cam.   Laml).     Mox,  x  nnquam.—i  H  x  habitationibus 

5  H  S,  ed.  Wald.  Hervag.  Lamb.  Ein.  Weiske,  Scliutz.  et  OreU.  habitat : 
ceteii  habitet.  '  Placnit  Giilielmio  Jiubet,  quod  alicubi  legitiir  antique  pro 
habitat.'  Giuter. — 6  Pro  autem,  qnod  in  x  deest,  H  exiiibet  here:  Turn,  x 
iUi$.—7  Pro  ei  x  habet  et  ;  T  et  Lamb,  ejus — 8  C  semigravit :  x  sf  migraret. 


NOT^ 


pliciis  apnd  Romanes  afFectos  fuisse. 

"  TabiilcB fiagitatcB]  Moris  fuit  apud 
Romanos,  ut  patresfamilias,  qiiaecun- 
que  per  singulos  dies,  aut  accipe- 
rent,  aut  expenderent,  ea  prininm 
propere  ac  festinanter  in  codicem, 
memoriae  causa  paratum,  referrent, 
quae  adversaria  dicebantur;  deinde 
per  otiuin  in  aliis  tabulis  ordinc  et 
accurate  perscriberent.  Eas  tabulas 
'  accepti  et  expensi'  nominabant. 

°  Qui  in  patris  potestate  esf}  Filius- 
familias  tabulas  non  conficit,  quia 
practer  peculium  nihil  iiabet ;  peciilii 
tamen  rationes  conficere  solitos  et 
filios-familias  et  servos,  satis  constat 
ex  tilulo  de  Digest,  de  Pecul. 

P  Versuram  nunquam']  Versura  pro- 
prie  fieri  dicitur,  1.  cum  creditoris 
conversio  quxdam  ct  mutafio  fit,  id 
est,  cum  quis  alii  ut  solvat,  ab  alio 
pecnniam  mutuatur.  2.  Aiiquando 
versuram  facere  simpliciter  significat 
aes  alieniim  contraliere,  ut  ex  hoc 
Ciceronis  loco  patet.  3.  Versuram 
facere  dicitur  is,  qui  acs  alienuoi  ex 
Delph.  et  Var.  Clas.  Cicer^ 


aere  alieno  solvit.  4.  Dicitur  etiam 
versuram  facere,  cum  niinore  foenore 
acceptam  quis  pecnniam  majore  oc- 
cupat. 

1  Triginta  millibus  eiim  hahiturc  ] 
Objectum  est  conduxisse  domum  tri- 
ginta sestertium  millibus  ad  habi- 
tandum,  id  est,  tribus  librarnm  mil- 
libus. 

■■  Clodii  insulam  ]  Insula,  inquit 
Festus,  dicta  proprie,  quae  non  jun- 
gitur  communibus  parietibus  cum  vi- 
cinis,  sed  circuitu  publico  aut  pri' 
vato  cingitnr:  a  similitudine  videli- 
cet earum  terrarum,  quae  fluminibus 
ac  mari  imminent,  suntque  in  solo. 
Ait  autem  Plinius  xxxvi.  15.  quod 
P.  Clodius  sestertium  centies,  et  qua- 
dragies  octies  habitaret. 

'  Millibus]  Centum  libris  nostrati- 
bus. 

'  A  patrc  semigrarit]  Filii-familias 
adolescentes  cum  parentibus  liabita- 
bant,  a  quibus  discedere  non  potue- 
runt  absque  probro. 

).  6  X  X 


2162 


M.    TULLIUS   CICERO 


quideni  jam 9  in  hac  aetate  minime  reprehendendum  est: 
[p.  41.]  qui  cum  et '°  ex  relpublicae  causa/  esset  mihi 
quidem  molestam,  sibi  tamen  gloriosam,  victoriam  con- 
secutus,"  et  per  setatem  niagistratus  petere''  posset,'  non 
modo  permittente  patre,  sed  etiam  suadente,  ab  eo  semi- 
gravit:  et  cum^  domus  patris  a  foro  louge  abesset,  quo 
facilius  et  nostras  donios  obire/5  et  ipse  a  suis  coli  posset, 
conduxit  in  Palatio,  non  magno/  domura.  viii.  Quo  loco 
possum  dicere  id,  quod  vir  clarissimus,  M.  Crassus,y  cum 
de  adventu  regis  ^  Ptolemaei'  quereretur,  paulo  ante  dixit, 

y  Propter  rempublicam.  ^  Adire. 


—9  H  S  X  </',  Lamb,  et  Orell.  jam  omittiint.— 10  Copula  abest  a  sex  Oxoiin. 
Mss.  et  edd.  vett.  Turn,  T  ex  Ro.  po.  causa.  Ante  esset  T  x  <!'.  Barb.  Ms. 
Car.  Steph.  edd.  Rom.  Ven.  ntraqiie,  Jiint.  Naug.  cum  Orell.  addnnt  jam. 
Porro,  inT  xmolesta,  onmso  quidem.  x  <]»oqne  tamen  oimilit.— I  CTpos- 
sit.  In  C  deest  modo. — 2  x  "O"  agnoscit  cum. — 3  Juiit.  et  Orell.  domos  obire: 
alii  obire  domus, — 4  4'  magnam. 

Cap.  viii.     5  In    H   et   x  deest  regis.     Deinde,    Hervag.  qucereretur.— 

NOTiE 

"  Victoriam  consecutus]  Coelius  ac-  fendens  optabat  lit  nnnqiiam  Ptole- 
cnsavit  Antcnium  afBuem  fuisse  con-  mscus  venisset  Romam,  citatis  ex 
juralionis    Catilinarise,    atque    adeo      Medea  Ennii  poetae  versibus,  quibus 


eiim  in  exilium  abire  compulit ;  qnod 
permolestnm  fult  Ciceroni,  quia  enm, 
sibique  collegam  in  consulatu,  defen- 
derat. 

"  Per  (ttatem  magistralus  petere]  L. 
Villius  tribunns  plebis,  L.  Manlio  et 
Q.  Fnlvio  coss.  A.  U.  C.  621.  legem 
tiilit,  nt  annus  qnaesturae  non  esset 
ante  vigesimnn)  septimum  ;  tribuna- 
tus  ante  trigesimnm  ;  adilitatis  ante 
trigesimum  septimum;  prseturiT  qua- 
dragesininm  ;  consnlatus  quadrage- 
simnm  tertium.  Et  qnod  de  qnsp- 
stura  dictum   est,  congrnit  cum  eo, 


ancilla  queritur,  Argo  navem  fuisse 
fabricatam,  qua  Jasone  in  Colchida 
devecto,  Medea  auiore  ejus  capta 
fuerit :  quos  ille  versus  cum  allego- 
rice  ad  Ptolemaeum  accomiuodasset, 
Cicero  eodem  modo  festive  ad  Coe- 
lium  et  Clodiam  accommodat,  dolens 
Cceliuni  in  Palatium,  ubi  lial>itabat 
Clodia,  commigrasse,  quod  ei  initium 
malorum  fuit. 

*  Regis  Ptolcma;i]  Ptolemepus  rex 
Alexandiinus  pulsus  a  suis  venit  Ro- 
mam, ut  a  senatu  populoque  Romano 
restitueretur.     Eodem   tempore   le- 


qnod  Polybius  lib.  vi.  scribit,  legem  gati  Alexandrini  contra  enm  vene- 

fuisse,  ne  quis  magistratum  urbanum  runt;    quorum    Ptolemseus   magnam 

gereret,  nisi  decern  stipendia  confe-  partfui   per   insidias   susiulit,  in   iis 

cisset:  annus  autem  ad  militandum  principem  legationis  Dioiiem  Acade- 

legitimus  fnit  decimus-septimns.  micuin.     01)jecerant   autem   accusa- 

5   M    Crassm]    M.  Crassus   prior  tores  Puteoiis  a  Coelio  pulsates  fu- 

Coelium  defendit.     Eum   autem   de-  isse. 


I'RO    CCELIO,    CAP.   8. 


21G3 


'  Utinam  ne  ^  in  nemoie  Pelio"  .  . .'  ac  longius  quidem  raihi 
contexere  hoc  carmen  7  liceret.  '  Nam  nunquam  hera^  er- 
rans'*'  banc  molestiam  nobis  exhiberet,  'Medea,''  animo 
aegra,9  amore  saevo  saucia.  .  .  .'  Sic  enim,  judices,  repe- 
rietis,  quod,  cum  ad  id  loci  venero,  ostendam,  banc  Pala- 
tinam  Medeam  ^  mi<j;rationemquc,  buic  adolescenti  causam 
sive '°  malorum  omnium,  sive  potius  sermonum  fuisse- 

19.  Quamobrem  ilia,'  quae  ex  accusatorum  oratione  pra^- 
muniri  jam  et  finj^i  inteliigebam,  fretns  vestia  prudentia, 
judices,  non  pertimesco.  Aiebant  enim,  fore  testem  seua- 
torem,  qui  se  ^  pontificiis  comitiis"  pulsatum  "  a  Coelio  di- 
ceret.  A  quo  qnajram,  .si  prodierit,  primum,  cur  sfatim*^ 
nibil  egerit?  deinde,  si  id  queri,  quam  agere  maluerit,  cur 

"  Verberatuin, 


6  C  S  i/*  oniittnnt  tie.  Tuni,  in  i//  Prelio. — 7  x  conterere  hoc  crimen. — 8  I'lo 
hera  in  x  eram. — 9  Ms.  Car.  Stepii.  animo  agrn.  Cf.  ad  Herenn.  ii.  22.  Pro 
saucia  x  liahet  scvitiam. — 10  In  H  deest  sive,  ijiiod  Sclnitz.  ( t  Orell.  deleve- 
nint  de  sententia  Einesli. —  1  T  ilia.     In  H  x  Quamobr.  (juce  accus.,  et  x  "'"«- 


NOT« 


»  Utinam  ne  in  nemore  Peliol  Ver- 
sns  desnntti  sunt  ex  Ennii  Medea. 
Ha>c  aiitein  cuni  propter  Glaiicam, 
Creontis  regis  filiain,  nc  a  Jasone 
contemtam  cerneret,  noctti  regiain 
ingressa,  radice  a  Circe  inventa,  ea 
virtnle  nt  ignis  exstingui  non  posset, 
eandem  incendif.  Fertiir  auteni  Ja- 
soneiu  protinns  legia  incensa  anfii- 
gisse,  Creonteni  vero  et  Glaiicani 
igne  fnisse  consnmtos.  Vide  Diod. 
lib.  V. 

Pelio]  Pelion  mens  est  Thessalias 
freqnenti  pinu  referta  ;  nbinavisAr- 
go,  qua  Jason  vectus  est,  confecta 
fuit. 

■>  Hera  errans]  Ciodia  oftVnsa  nnn- 
qiiani  Lac  caluninia  Coelium  afRce- 
ret. 

•=  Medea]  Sub  INIodea  Clodiani  sig- 
ni6cat,  qnee  insannni  suiiin  amorem 
in  Coeliuin,  in  odium   et  iram   con- 


vertit. 

"*  Palatinam  Medeam]  Ciodia  habi- 
tabat  in  nionte  Palatino,  indeque 
cam  Palatinam  vocat. 

«  Pontificiis  comitiis']  Pontificia  co- 
mitia  diccbantnr,  in  qnibus  ponli- 
fices  creal)»ntur.  Tulit  antem  le- 
gem Cn.  Domitiiis  TEnobarbns  trib. 
pleb.,  Cn.  Mario  et  L.  Anreiio  coss. 
A.  U.  C.  650.  ut  non  sacerdotnm  col- 
legia, ut  antea,  quern  vellenf,  coop- 
tarent  ;  sed  populi  id  beneticium  es- 
set.  Cum  antem  popnliis  per  reli- 
gionem  sacerdotia  mandare  non  pos- 
set, rogavit  nt  minor  pars  populi,  id 
est,  tribus  septemdecini  vocarentur; 
ot  ab  ea  parte  qui  essct  faclus,  is  a 
coilecio  coopiaretur. 

f  Primum  cur  stulim]  Prcibal  non 
pnlsaiuin  fnisse  ilinni  sonalorem  a 
Calio,  idque  ex  conjecturae  locis  per 
interrogalioncm. 


2104  M-    TULLIUS    CICERO 

productus  a  vobis  potius,  quam  ipse  per  se !  cur  tanto ' 
post  potius,  quam  continuo,  queii  maluerit?  Si  mihi  ad 
haec  acute  arguteque  responderit;  +  turn  quaerara  denique, 
ex  quo  iste  fonte  ^  senator  emanet :  ^  nam  si  ipse  orietur,'^ 
et  nascetur  ex  sese ;  fortasse,  ut  soleo,  commovebor  :  sin 
autem,  ut  rivulus,^  arcessitus  et  ductus  ab  ipso  capite  •> 
accusationis  vestrae;  laetabor,  cum  tanta  gratia,Mantisque 
opibus  accusatio  vestra  nitatur,  unura  senatorem  solum 
esse,  qui  vobis  9  gratificari  vellet,  inventum.  20.  Nee 
tamen'°  illud  genus  alterum  nocturnorum  testium'  perti- 
mesco.  Est  enim  dictum  ■  ab  illis,  fore  qui  dicerent,  ux- 
ores  suas,  a  coena  redeuntes,  attrectatas  "^  esse  ^  a  Coelio. 
Graves  erunt  homines,  qui  hoc '  jurati'  dicere  audebunt; 
cum  sit  his  confitendum,  nunquam  se,  nc^  congressu  qui- 
dera  et  constituto  ™  coepisse  de   tantis  injuriis  experiri.s 


tionem.—2  H  x  non  liabent  se.—'i  ^  quam  ipse  perseqiior  tanto.  In  Cet  T  non 
\eg\Un  potius.— A  Franc.  Si  mihi  ad  hoc  acute  arguteque  respovdit.— 5  Ci>  ex 
quoto  fonte  :  x  cx  quo  fonte.— 6  %  ^'"^  orietur :  H  l^amsi  orietur.—l  C  H  ST 
X  ^,  Fianc.  1.  Pall.  edd.  Rom.  Ven.  1483.  Junt.  Hervag.  Gr* v.  et  Oiell.  Sin 
autem  estrivulns:  Ven.  1480.  Sin  autem  ex  rivulis.—S  C  glorM.—9  H  vos.— 
10  H  X  tantum.—  l  x  ductum.  Pro /ore  Hfere  ;  x  foro.—2  H  T  non  habent 
esse.—-d  In  T  hcec.  Turn,  ardeant  T  :  audeant  C  ^,  Franc,  et  edd.  ante  Car. 
Steph.    Postea,  pro  his  ;//  habet  id.— 4  H  x  ^ec  :  T  neque.~5  %  expedin. 

NOT^ 

e  Ex  quo  iste  fonte  senator  emanet]  ^  Attrectatas]  Ita  a  nuilieribus  con- 

QiiJErit  Cicero,  an  senator  ille  sponte  trectandis  abstinebant  Roniani,  ut  a 

sua,  an  adversarioruin  precibns,  ad-  niagistratu  matronae  ne  quideni  sub- 

ductus   fuerit    ad    ferendum    contra  moverentur,  ut  Feslus  refert,  ne  pul- 

Coelinm  testimonium.  sari  submoverive  viderenlur. 

h  Ductus  ab  ipso  capite]  Si  autem  *  Jurati]    Qui   testimonium   erant 

ille  senator  corruptus  est  a  Clodia,  laturi,  jurabant ;  quare  religione  ve- 

ut  banc  accusationem  susciperet,  et  lum  dicere  tenebantur. 

contra  Coelium   ferret   testimonium,  "'  Congressu   et  constitute  ]    Moris 

erit  sane  quod  laetetur  Cicero,  quod  fuit  antequam  ad  judicem   provoca- 

unus  tantum  ille  reperiatur,  qui  Clo-  rent,  ut  donii  apud  amicos  communes 

diffi  causae  servire  volnerit.     Hie  me-  experirentur,  si   forte  sedari   ab   iis 

tapbora  ab  aquis  elegans  est.  conlroversia  posset.   Experiri  antem, 

'Nocturnorum   testium]     Ridicule  vel  experiri  jus,  lege  agere  est ;  inde 

jocatur  in  testes,  quos  idcirco  noc-  deducto   verbo,   quod    qui    rem    ali- 

turnos   vocat,   ad    eorum   obscurita-  quam  judicio   petunt,  ii,  quod  juris 

tern  alludens,  quia  noctu  commode  se  babere  ad  earn  rem  petendam  ar- 

videre  non  poterant.  bitrantur,  id  ad  judices,  tentandi  et 


PRO    CCELIO,    CAP.   9.  2165 

IX.  Sed  totum  genus  oppugnationis  hiijus,  judices,  et  jam 
prospicitis*  animis,  et  cum  inferetur,  propulsare  debebi- 
tis:^  non  enim  ab  iisdein  accusatur  M.  Coelius,  a  quibus 
oppugnatur  :  palam  in  cum  tela  jaciuntur,"  clam  subminis- 
trantur.  21.  Neque  id  ego  dico,'  ut  invidiosum  sit  in  eos, 
quibus  gloriosum  hoc  etiam  esse  debet.  Funguntur  officio  ; 
defendunt  suos;  faciunt,  quod  viri  fortissimi  solent:^  laesi 
dolent,  irati  efFeruntur,  pugnant  lacessiti.  Sed  vestrse  sa- 
pientiae  lamen?  est,  judices,  non,  si  causa  justa  est  viris 
fortibus  oppugnandi  M.  Coelium,  ideo  vobis  quoque  vos 
causam  '°  putare  esse  justara  alieno  dolori  potius,  quam 
vestrae  fidei  °  consulendi.'  Quae  sit  multitudo  in  Coro,  quae 
genera,  quas  studia,  quae  varietas  ^  hominura,  videtis.  Ex 
hac  copia  quam  multos  esse  arbitraraini,  qui  hominibus 
potentibus,  gratiosis,?  disertis,  cum  aliquid '  eos  velle  ar- 
bitrentur,  ultro  se  offerre  solcant,  opeiam  navare,  testimo- 
nium polliceri?  ^  22.  Hoc  ex  genere  si  qui  se  in  hoc  ju- 
dicium forte  projecerint,  excluditote''  eorum  cupiditatem, 
judices,  sapientia  vestra;  ut  eodem  tempore  el+  hujus  sa- 
luti  et  religioni  vestrae,  et  contra  periculosissimas '  honii- 

*  Intelligilis.  '  Rejicite. 


Cap.  IX.  G  C  H  S  X  et  ed.  Jiint.  debetis. — 7  Schiitz.  e  conjcctnra  cum 
Orell.  id  eo  dico. — 8  H  x  non  agnoscunt  solent. — 9  Pro  (amen,  quod  in  H 
(leest,  X  exliibet  non.  Pro  judices  in  v{/  judicium.  Tun),  x  'f'  *i"«  causa. — 
10  Ideo  vos  quoque  causam  H  S  x.  Uom.  Vcn.  1483.  Junt.  Aid.  ideo  quod  vos 
causam  P'ranc.  Deinde,  H  raiet  esse. —  I  x  consulenti. —  2  C  H  S  T  x  "^j 
Franc,  et  edd.  vett.  varietates. — 3  H  uliquvd.  Turn,  (.1  arbitrnrenlur  :  H  x 
arbitrantur. — 4  C  T  omittunt  copulam  ante  hujus,  et  H  x  ante  religioni. — 

nota: 

experinndi  causa,  exponunt.  dicimus,  significat :  cum  enini  judi- 

°   Palam   tela  jaciunturl    Ostendit  ccs  jnrarent,  nihil  contra   fulci  suae 

quod  alii,  ut   Herennius,   Atratinus,  sanctitatem  prifstare  debcbanl. 

lialbus  se  palam  acciisatores  profile-  p  Giatiosis]   Gratiosi  vnlgo  diciin- 

antnr  ;  sunita  a  militibiis  metaphora,  tnr,  qui  amicis  abundant. 

quorum    alii    sagittas   evihrant,    alii  'i   Testimonium  poUiccri]  PoUiceuuir 

suppeditant.  sponte,    proniittinuis    rogati,    inquit 

"  Quam  vestra  fidei]  Per  banc  vo-  Servius.    Hie  autem  invidiam  tx  po- 

cem  '  Hdci '   rcligioncui   alque    inuo-  tenlia  adversariis  conciliat. 

centiant,   quam    vnlgo    conscicntiam 


21GG  M.    TULLIUS    CICERO 

nuni  potentias  conditioni  omnium  civium  providisse  vide- 
amini.^  Equidem  vos  abducam  a  testibus  ;  neque  hujus 
judicii  veritatem,  quae  mutaii  nullo  modo  potest,  in  volun- 
tate  testium  collocari  sinam ;  quae  facillime  fingi,^  nullo 
negotio  flecti  ac  detorqueri  potest,  [p.  42.]  Argumentis 
ageraus  :  signis  omni  luce  clarioribus^  crimina  refellemus  : 
res  cum  re,  causa  cum  causa,  ratio  cum  ratione  pug- 
nabit.9 

X.  23.  Itaque  illam  partem  causas  facile  patior  graviter 
et  ornate  a  M.  Crasso  esse'°  peroratam,  de  seditionibus 
Neapolitanis,"^  de  Alexandrinorum  pulsatione '^  Puteolana, 
de  bonis'  Pallae.^  Vellem  dictum  esset  ab  eodem  etiam 
de  Dione:'  de  quo  ipso  tamen  quid  est,  quod  expectetis, 
quod  is,^  qui  fecit,  aut  non  timet,  aut  etiam  fatetur?  Est 
enim  reus,'  qui  hujus  dictus  est  et  adjutor  fuisse,  et  con- 
scius,  P.  Ascitius  ;  is  judicio  est  liberatus.  Quod  igitur 
est  hujusmodi'»^  crimen,  ut,  qui  commisit,  non  neget;  qui 
negavit,^  absolutus  sit ;  id  hie  pertimescat,  qui  non  modo 

''  Cerde. 


5  X ''^''»*"*"*'-"  Jjn.mb.  pcriculosas. — G  %  ?"'''»JJ<'«  se  du/.  HS  El  tjuidemvosabd. 
Ill  il  ohdncam  :  xp  adducam. — 7  C  et  edd.  vett.  effingi  :  Giilieliii.  conjecit 
confingi  legend. — 8  Verba  omni  luce  clnrioribus  uon  leguntiir  in  H  x- — 9  X 
imgnahunt. 

Cap.  X.  10  C3  H  S  X  ^^  e<^(\.  plerjcque  ante  Lamb,  omittunt  esse,  qnod 
Orell.  micis  inclusit. — I  H  S  x  cnni  edd.  vett.  et  de  bonis.  Turn,  ed.  Delph. 
Polla.  Postea,  ^  dictum  esse.  Pro  verbis  de  Dione  T  dedicione;  x  Diune. — 
2  0  4/  id. — 3  Est  autem  rex  T,  Ms.  Car.  Stepli.  et  Ven.  1483.  Et  enim  rex 
alii.  Est  enim  rex.  Qui  autem  dictus  est  et  adjutor  fuisse,  et  conscius,  P.  Asci- 
tius, is  judicio  est  liberatus  e  Mss.  nonnullis  edidit  Orel!.  Pro  reus  in  x  rex : 
pro  qui  H  X  tttod  :  pro  hujus  C  H  aut  ;  S  T  autem  ;  x  enim  :  pro  dictus  T  deus  : 
pro  Ascitius  C  \f/  Asitius  ;  x  Ascius ;  al.  Asius ;  al.  Asatius ;  ai.  Assitius. 
Deinde,  H  S,  in  judicio.     Deniqiie,  H  T  Quid  igitur.— 4  C  H  T  x  ejus)nudi. — 

NOTyE 

■■  De  seditionibus  I^'eapolitanis]    Ex-  »  De  bonis  Palla  \^PoIIcb'\  Hapc  false 

ortae  quaedarn  fnerant  Neapoli  sedi-  erepta  a  Co;Iio  dicebantnr. 

tiones,  qnibns  cum  ne  qnidem  inter-  '  De  Dione]    Fnit  bic  Uio  Alexan- 

fuisset  Ccelins,  tamen,  quasi  earum  drinornm  legatns,  quern  Pub.  Asci- 

aiictor,  a  Clodia  accnsatns  est.  tins   interfecit ;    qui   tamen    judicio 

Neaimlitanis]    Neapolis  Italiae  ci-  absolutus  est :  unde  crimen  illud  In 

vitas  nobilissima,  quae  et  Partlienope  Coelinin  derivandum  non  est. 
dicta  est. 


PRO    CCELIO,    CAP.  10.  21G7 

a  facto,  verum  etiam  a  conscientiae  suspicione  abfuit?  Et, 
si  Ascitic  causa  plus  profuit,  quani  nocuit  invidia,  huic 
oberit^"  tuum  maledictum,  qui  istius  fact!  non  modo  su- 
spicione,7  sed  ne  infaraia  quidcm  est  aspersus?*  24.  At 
praevaricatione^ "  est  Ascitius  liberatus.  Perfacile  est  isti 
loco  respondere,  mihi?  praesertim,  a  quo  il!a'°  causa  de- 
fensa  est.  Sed  Coelius  optimam  '  causam  Ascitii  esse 
arbitratur:  cujusmodi  autem  sit,  a  sua  putat  esse  sejunc- 
tam ;  neque  solum  Coelius,  sed  etiani  adolescentes  huma- 
nissimi  et  doctissinii,  rectissimis^  studiis  atque  optimis 
artibus  praediti,  Titus  Caiusque  Coponii,  qui  ex  omnibus 
maxime  Dionis  mortem  doluerunt ; '  qui  cum  doctrinae 
studio  atque  humanitatis,  tum  etiam  hospitio  Dionis  te- 
nebantur.-^  Habitabat  is  apud  L.  Lucceiuni,  nt  audistis. 
Fuerat  ei^cognitus  Alexandriae.  Quid^  aut  hie,  aut  summo 
splendore  praeditus,  frater  ejus,^  de  M.  Coelio  existimet,  ex 
ipsis,  si  producti  erunt,^  audietis.  25.  Ergo  haec  remove- 
antur,7  ut  aliquando,  in  quibus  causa  nititur,^  ad  ea  ve- 
niamus. 

*  Notatus.  f  Deleclabantur. 


5  Edd.  vett.  qui  nou  Jiei^nvit. — 6  Pro  oberit  in  \p  operi. — 7  Ms.  Memmiaii.  non 
modo  von  susp. — 8  x  -^  prcev.  C  At  procuratione. — 9  Pro  mihi  C  liabet  mi- 
seri. — 10  A\.  ista, —  1  x  "/"""""•  Mo\,'\^  arbitrabatur :  x  <i''bitraretur.  Turn, 
cujuscujusmodi  Lamb,  cuicuimodi  Scliulz.  et  Orcll.  e  conjecliira  Ant.  Augiis- 
tiiii.  In  X  ci'j"^  modo  enim  sit.  Post  putat  C  S  x  "f  inldnnt  esse. — 2  x  buina- 
nissinii  et  rectissimi. — 3  Pro  verbis  Caiusque  Coponii  .  .  .  jnoitem  doluerunt 
in  C  >J/  tantnni  legitm-  Cains;  in  H  S  T  Caiusque;  in  x  Gaiusque ;  in  edd. 
ante  Junt.  Caiusque  Coponii.  Dcindo,  pro  qui  cum  C  et  edd.  vett.  hal)ent 
qui  omni  cum ;  H  x  otnni  ;  S  T  omni  cum  ;  Ern.  conjecit  legend,  nam  cum,  aut 
quod  cum.  I'ro  doctrinal  studio  C  H  S  T  x  'I'  exhibent  doctrina  homo.  Deni- 
que  Weiske  e  conjenlina  edidit  atque  humanitatis.  INIox  T  x 'e?ie/M<«c. — 4  Pro 
ei,  qnod  i^  oniittit,  in  H  legitnr  enim. — 5  x  Q'"- — ^  x /™<f '"  ejusdem.  lu 
H  deest  pra-positio  ante  M.  Coelio, — 7  H  x  retnoventur. — 8  x  "«  quibus 
coKttetur. 

fiOTJE 

"  Huic  oberif]    Ccelio   non    debet  y  Si  producti  erunt]   Id  est,  si  ad 

obesse  interf'c'Cti  Dionis  crinirn,  cum  teslinionitini  dicendnin  advocati  sint 

illins  aiictor  iiliid  ipsiiin  non  neget.  onincs   illi   qui    Dionis   erant  aniici, 

"  Fricvaricatione]    I'raevaricatione  lianc  ejus  criniinis  suspicionem  a  Coe- 

utitur,  qui  prodita  causa  sua  diver-  lio  removebunt. 
sam  partem  adjuvat. 


2168  M.   TULLIUS    CICERO 

XI.  Animadverti  enim,^  judices,  audiri  a  vobis  meum 
familiarem,  L.  Herennium,  perattente.  In  quo  etsi  mag- 
na'°  ex  parte  ingenio  ejus,  et  dicendi  genere  quodam 
tenebamini ;  tamen  nonnunquam  verebar,'  ne  ilia  subtiliter 
ad  criminandum  inducta  oratio,  ad  ^  animos  vestros  sensim 
ac  leniter  accederet.  Dixit  enim  multa  de  luxuria,  multa 
de  libidine,  multa  de  vitiis  juventutis,  multa  de  moribus; 
et,  qui*  in  reliqua  vita  mitis  essef,  et  in  hac  snavitate* 
humanitatis,  qua  prope  jam  delectantur  homines,^  versari 
perjucunde  soleret,  fuit  in  hac  causa  pertristis  quidara  pa- 
truus,^  censor,  magister.  Objurgavit  M.  Coelium,  sicut 
neminem  unquam  parens.*^  Multa  de  incontinentia  intera- 
perantiaque  disseruit.  Quid  quaeritis,  judices?  Ignosce- 
bam  7  vobis  attente  audientibus,  propterea  quod  egomet 
tarn  triste  illud  et  tam  asperum  genus  orationis  horrebam. 
26.  Ac  prima  pars  fuit  ilia,  quae  me  minus  movebat,  fuisse 
meo^  necessario  Bestias  *  Coelium  familiarem:  coenasse 
apud  eum,  ventitasse^  domura,  studuisse  praeturae.''  Non 
me  haec  movent,  quae  perspicue  falsa  sunt :  etenim  eos  una 
coenasse  dicit,'°  qui  aut  absunt,  aut  quibus  necesse  est 


Cap.  XI,  9  x  non  agnoscit  enim, — 10  H  quo  si  magna. — 1  i^  verebalur. — 
2  Mss.  paiici  et  edd.  ante  Nang.  cum  Lamb,  et  Oiell.  omittunt  praeposi- 
tionem  ante  animos.  In  T  legitnr,  ad  nostras  sensutn.  Turn,  leciter  C  T 
X.  et  accideret  Pal.  2.  3.9.  Grut.  Greev.  Oliv.  adendorel  T  :  atlenderet  »|/:  ac- 
cendeiet  C,  Barb,  et  ed<l.  ante  Naiig.  cum  Orell.  Deriique,  T  Dixi  enim. 
— 3  C  H  X  ^l*  w<  qui. — 4  C  suavitales.  Pro  humanitatis  qua  in  x  humani- 
fatisque. — 5  H  S  X)  Ms.  Car.  Stepli.  Lamb.  Weiske  ot  Orell.  omnes. — 6  H  S 
pater:  x  patet.  Tnm,  x  multa  de  innoceniia. — 7  Weiske  conjecit  Irascebar 
legend.  Mox,  'Propterea,  quod  egomet  ..- horrebam'\  An  fnit  non  abhorre- 
bam  ?  vel  ab  initio,  qitanquam  egomet,  ifcT  Ern.— 8  Pro  movebat,  fuisse  meo  x 
exhibet  movent   in  eo. — 9   x  vetasse. — 10    Junt.  una  ccenasse  falso  dicit ;   et 

NOT;E 

^  Pertristis  quidam  palruus]  Id  est,  epist.  7.  ad  Q.  Fratrem ;  arguebatur 

severus   censor;    qua    significatione  autem  Coelius  habuisse  cum  Bestia 

vox  ista  sumitur  ab  Horatio  Sat.  n.  familiaritatem. 

3.  '  Sive  ego  prave,  Seu  recte,  hoc  ^  Studuisse  preetura]   Opem  tnlisse 

volui ;  ne  sis  patruus  miiii.'  Bestiae  in  petitione  praeturae,  et  sse- 

*  Necessario  BesticB'\  Bestia  hie  am-  pius  in  ejus  venisse  domum  ohjicie- 

bitus  accusatus  est,  sed  defensus  a  batur. 
Cicerone  fuit ;    cujus    ipse  raeniinit 


PRO   CffiLIO,   CAP.  11.  2169 

idem  dicere.'^  Neqne  vero  illud  me  commovet,  quod  sibi 
in  Lupercis*^  sodalem^  esse  Coelium  dixit.'  Fera  quae- 
dam  sodalitas^  et  plane  pastoricia  atque  agrestis  germano- 
rum^  Lupercorum ;  quorum  coitio  ilia  sylvestris  ante  est 
instituta,  quam  humanitas  atque  leges  :  siquidera  ^  non 
modo  nomina  deferunt  inter  se  sodales,  sed  etiam  comme- 
morant  sodalitatem  in  accusando,  ut  ne,  si  quis  id  forte 
nesciat,  timere  videatur.'  27.  Sed  haec  omittam :  ad  ilia, 
quae  me  magis  moverunt,  respondebo. 

Deliciarum  objnrgatio  fuit  longa,  et  ea+  lenior,  plusque 
disputationis  habuit,  quam  atrocitatls:  quo  etiam  audita 
est  attentius.  [p.  43.]  Nam  P.  Clodius,  amicus  meus,^ 
cum  se  gravissime  vehementissimeque  jactaret,  et  omnia 
inflammatus  ^  ageret  tristissimis  verbis,  voce  maxima  ;  tam- 
etsi  probabam  ejus  eloquentiam,  tamen  non  pertimesce- 
bam:  aliquot  enim  in  causis  eum  videram^  frustra  litigan- 

s  Verorum. 


Lamb,  aut  qui  absunt.  Deinde,  Abrtiiniiis  legi  nialnit  aut  de  (juibus  necesse  est 
idemdicere:  Ant.  Aiigustimis  et  Fulvius  Uisiniis  emendarunt  aM<  <y«i/^««  nee 
esse  ibidem  liceret.  Corniptus  locus  videbatnr  Em.  et  Gaiaioii.^ — 1  Hxdixerit. 
Mox,  X  pinna  pastoricia.  In  eodeni  Ms.  deest  Lupercorum.  Pro  quorum  in  x  </«">• 
Postea,  H  S  X  coitstiluta. — 2  H  sed  qnidem,  et  mox  inter  sodales. — 3  Scliiitz.  et 
Orell.  e  conjectnra  Abiamii  recepit  ut  ne  qnis  id  forte  nesciat,  timere  videantur. 
Hotom.  quoque  videantur  Icj;!  nialiiit.  Tiiin,  \^  Sed  hoc  omittam. — 4  In  H 
deest  ea. — 5  Pantajjatbiis  suspicabatur  injiammatitis  legend.  Mox,  pro  tam- 
etsi  in  x  legitnr  et   si — 6  x  vidcrat.     Paulo   post,   <|/,  Crat.  Naiig.  Stepli. 

NOTiE 

•^  Aut  quibus  necesfe  est  idem  dicere}  Caius,  qui  ejusdem  collegii  snnt,  lib. 

Inteliigit  aniicos  Clodia?,  qui  eadem  1.  D.  de  colleg.  et  corp. 

dicere  cum  ilia  debebant.  '  I'era   queedam   sodalitas]     Feram 

'^  In  Lupercis]  Lupercalia  erant  vocat  sodalitatem  propter  ejus  anti- 
dies  festi,  qui  Febrnario  niense  Pani  qnitateni,  utpote  quae  condita  sit 
dedicati   peragebantur;   quorum  sa-  ante  Romam. 

cerdotcs  Lnperci    niidi    subiigaculis  ^  Clodius,    amicus    jneus]     Ironia. 

succinct!  per  urbem  vagabantur,qna-  Cevte  oiini  summa  fuerai  Ciceronem 

si    lupos    arcerent.     Ila  Varro,   Pli-  inter  et  Ciodinm  amicitia  ;  sed  ab  eo 

nius,  et  Servius.    Luperci  porro,  cum  tcuii)ore  quo  contra  cum  testatns  est 

Potitiis,  Herculis  sacerdotibus,  anti-  C!icero,  quod  sacra  IJona;  De»  vio- 

quisMUii   omnium   fuerunt,  jam  iude  lassct,  summa  fuit  iniuiicitia  :    tunc 

ab  Evandro  ipso,  ante  /lineae  in  Ita-  aulcm  ma.xime  cum  banc  oralioaem 

liam  advenlum,  instituti.  babuit. 

•  Sodalem}    Sodales    sunt,,   inquit 


2170  M.    TULLIUS    CICERO 

tern.''  Tibi  autem,  Balbe,  respondeo  primum  precario,'  si 
licet,  si  fas  est  defendi  a  me  eum,  qui  nullum  convivium7 
renuerit,  qui  unguenta  sumserit,''  qui  Baias  viderit.'  xii. 
28.  Equidem  multos  et  vidi  in  hac  civitate,  et  audivi,  ron 
modo  qui  primoiibus  labris  gustassent^"  genus  hoc  vita^, 
et  extremis,  ut  dicitur,  digitis"  attigissent,  sed  qui  totam 
adolescentiam  voluptatibus  dedissent,^  emersisse  aliquan- 
do,  et  se  ad  frugem  bonara,  ut  dicitur,  recepisse,  gravesque 
homines  atque  illustres  fuisse.  Datur  enim  concessu*"  om- 
nium huic  aliquis  Indus  aetati,  et  ipsa  natura  profundit 
adolescentiae  cupiditates;  quae  si  ita  erumpunt  ut  nullius 
vitam  labefactent/  nullius  domum  evertant;  faciles  et  tole- 
rabiles  haberi  solent." 

29.  Sed  tu  mihi  videbare*  ex  communi  infamia  juven- 
tutis  aliquam  invidiam  Ccelio  velle  conflare.'  Itaque  omne^ 
illud  silentium,°  quod  est  orationi  tributum  tuae,  fuit  ob 

*  Contaminent.  »  Parare, 


Lamb.  Grut.  Graev.  Oliv.  et  Orell.  respondebo.  Pro  si  licet  H  T  x  scilicet. — 
7  HS  nonmdlum,  et  T  convicium,  lit  suprascr.  in  C.  Tmii,  Mss.  ap.  Lamb. 
remunerit.  Pro  verbis  qui  nullum  conv.  renueiit  Donatus  ad  Terent.  Hecyr. 
IV.  1.  36.  qui  in  horlis  fuerit. 

Cap.  XII.  8  H  S  %gustarent,  et  %  genus  hujus  vHcb,  Mox,  x  uttigisset. — 
9  Hervag.  Maniit.  Lamb,  dedidissent. — 10  x  et  GenibJ.  concesso.—  l  H  x  *"■ 
leant, — 2  C  ^p  videare  :  H  et  S  videris.     H  et  x  non  agnosciint  praepositiouem 

NOTyE 

h  Frustra  litigantem]   Saepe  causa  ™  Primoiibus  labris  gustassent]  Pro- 

ceciderat  Clodius :  iramo  videtiir  Ci-  verbinm  est  ductiim   ab  iis,  qui   ci- 

cero  latenter  indicare  praevaricatio-  bam  ant   potum  tenuiter  degiistant, 

nis  fuisse  siispectum.  nibil    inde   in   stomacbum    transniit- 

'  Primum  precario]  Responde t  jam  tentes. 

Balbo  alteri  acciisatori,  cui  cum  bo-  "  Extremis  digilis']  Proverbium  e- 

na  ejus  venia  se  responsurnm  dicit.  jusdem  siguificationis  cum  superiore. 

^    Unguenta   smnserit]     Unguenta  °  Omiie  Hind silentium]  Aud'itns  qni- 

odores  sunt,  quibns  deliciosi  iiomines  dem    est  Balbus   atlente,  non  quia 

utebantur  :    id    autem   arguebat    in  unum   Ccelium    accusabat,  sed   quia 

Coelio  Balbus.  universim  corruptos  juventntis  mo- 

'  Baias  viderit}    Baiae  aquae  calidae  res  oratione  sua  describebat.     Hinc 

sunt  in  Campania,  Puteolos  inter  et  autem    nibil    in   Ccelium    efficiebat, 

Misenum,  tarn   opportunae   volupta-  quia  nihil  eorum  in  eo  fuisse  proba- 

tibns  corporis,  quam  niorbis  depel-  bat. 
lendis. 


PRO    CCELIO,    CAF.  13.  2171 

eani  causara,  quod,  uno  reo  proposito,  de  multorum  vitiis 
cogitabamus.  Facile  est  accusare  luxuriem.  Dies  jam 
me  deficiat,'^  si,  quae  dici  in  earn  sententiam  possint,  coner 
expromere:  de  corruptelis,  de  adulteriis,  de  protervitate,P 
de  sumtibus,  immensa  oratio  est.  Ut  tibi  reum  nemineni, 
sed  vitia^  proponas,  res  tamen  ipsa  et  copiose  et  graviter 
accusari  potest :  sed  vestrse  sapientite  est,  judices,  non  ab- 
duci  ab  reo  ;  nee,  quos  aculeos  habeat  severitas  gravitas- 
que  vestra,  cum  eos  accusator*^  erexerit*  in  rem,  in  vitia,  in 
mores,  in  tempora,  emittere  in  horainem  et  in  reum  :  cum 
is  non  suo  crimine,  sed  multorum  vitio  sit  in  quoddam 
odium  injustum  vocatus.^  30.  Itaque  severitati  tuae,  ut 
oportet,  ita  respondere  non  audeo  :  erat  enim  meum,  de- 
precari  vacationem'  adolescentiae,  veniamque  petere  :  non, 
inquam,  audeo:  perfugiis ^  non  utor  aetatis:  concessa  om- 
nibus jura  dimitto  :  tantum  peto,  ut,  si  qua  est  invidiam 
communis  hoc  tempore  aeris  alieni,  petulantiae,  libidinum 
juventutis,  quam  video  esse  raagnam,  ne  huic  aliena  pec- 
cata,  ne  aetatis  ac  temporura  vitia  noceant.  Atque  ego 
idem,  qui  haec  postulo,  quin  criminibus,  quae  in  hunc  pro- 
prie  conferuntur,'°  diligentissime  respondeam,  non  recuse, 
xm.  Sunt  autem  duo  crimina,  auri  et  veneni;  in'  qui- 

''  Defixerit.  '  Immunitalem. 


ante  commtini. — 3  Pro  onine  in  C  commune,  Mox,  y^quatst  oral, — 4  Em.  e  con- 
jectiira,  cum  'VVcl^ke,  Scliiilz.  et  Oiell.  deficiat  :  ceteri  ihficiet.  Mox,  possunt 
onirifs  Ms.s.  et  edil.  praeter  Ern.  qui  e  conjectiira  edidit  possint.  Fro  possunt 
coner  in  x  'egiln''  amem.  Tiiiii,  C  H  S  T  if  exprbnere. — 5  Lamb,  vithi  ipsa. 
Pro  res  T  re;  x  "•  t*''o  tamen  %  liabet  non.  Verba  ct  copiose  absiint  a  C  H 
S  T  X  'I'  •■  '11  T  alteram  ct  (|uo(nie  deest.  Deniqnc,  x  nccusare  poles. — 6  x 
accnsdlores. — 7  T  invocatus.  Mox,  Maimt.  et  Lamb,  oporteret.  Pro  verbis 
tu(e  ut  oportet  in  x,  legitur  nic  nt  opinor.  Paulo  post,  pro  dcprecari  vacationem 
C  H  S  X  4'j  Erf.  Pal.  2.  3.  9.  et  edd.  vett.  iiabcnt  de  pravaricationc :  et  statim, 
iidem  veniam  petere. —  8  x  profugus. — U  H  y^  si  qua  invid. — 10  H  S  x  7"* 
crim.  et  1'  qui  in  hunc  prope  conf.  Ante  proprie  x  ^i  ^*•''•  ^*  G'*"t.  et  Oliv. 
adihuit  nundum ;  Pal.  3.  mundis ;  Pal.  9.  et  Gembl.  mundum.  Delude,  H  S 
referuntur. 

Cap.  XIII.     1  Graev.  conjecit  prajpobitionem  ante //?<j6ms  dclend.     Statim, 

NOT;E 

P  De  protcrvitate]  IJudanis  hunc  lo-      dici,  qui  sibi  circa  libidines  tempe- 
cum   explicans,  ait   protervuni    euni      rare  non  potest. 


2172  M.    TULLIUS    CICERO 

bus  una  atque  eadem  personal  versatur.  Aurura  sumtum 
a  Clodia:  venenum  quaesitura,  quod  Clodiae  daretur,  dici- 
tur.  Omnia  sunt  alia/  non  crimina,  sed  maledicta  jurgii 
petulantis  magis,  quam  publicae  quaestionis.  Adulter,  ira- 
pudicus,  sequester/  convicium  est,  non  accusatio:  nullum 
est  enim  fundamentum '  horum  criminum,  nulla  sedes. 
Voces  sunt  conturaeliosas,  temere  ab  irato  accusatore, 
nullo  auctore,  emissae.  31.  Horum  duorum  criminum 
video  fontem,  video  auctorem,4^  video  certum  nomen^  et 
caput.  Auio  opus  fuit :  sumsit  a  Clodia,  sumsit  sine 
teste,  habuit  quamdiu  voluit.  Maximum  video  .signum 
cujusdam  egregias  iamiliaritatis.  N^ecare  ^  eandera  voluit; 
quaesivit  venenum;  solicitavit  quos  potuit;  paravit;  lo- 
cum constituit;  attulit.  Magnum  rursus  odium  video  cum 
crudelissimo  discidio  extitisse.  Res  est '^  omnis  in  hac 
causa  nobis,  judices,  cum  Clodia,  muliere  non  solum  no- 
bili,  sed  etiam  nota  :'  de  qua  ego  nihil  dicam,  nisi  depel- 
lendi  criminis  causa."  32.  Sed  intelligis,  pro  tua  praestanti 
prudentia,  Cn.  Doraiti,  cum  hac  sola  rem  esse  nobis  :  ^  qufe 
si  se  aurum  Coelio  commodasse''  non  dicit,  si  venenum  ab 


urgetur  Msj.  omiies  el  edd,  ante  Heivag.  cum  Giiit.  Grsev.  Oliv.  Lall, 
Weiske.  Traclatur  susp,  Garaton.  Maliiit  Oiell.  in  quihus  sub  una  atijue  ea- 
dent  pers.  urgetur.  V ro  sumtmn  w  x  et  Erf.  emtum. — 2  Schiitzius  e  coiijec- 
tiira  Ernesti  Omnia  sunt  ilia.  Weifke  edidit  Omnia  alia  non  sunt  crimina. 
Deinde,  x'»aled.  jurgia.—'i  H  x  omittnnt  est  et  fundamentum.  Mox,  pro 
verbis  ah  irato  accusatore  in  H  S  x  Ifgitur  arbitratu  accusatoris, — 4  Lamb, 
solus,  video  auclorem,  video  fontem. — 5  C  i^  Negare.  Turn,  H  eadem;  \</  ei- 
dem:  et  C  noluit. — 6  x  omittit  est. — 7  x  Cn.  Domitium  hac  sola  re  esse  Jiubis. 
Pro  qua  si   se   C    i|/  quasisse.     Deinde,   H    x   commendasse  non  dicit :  €   T 

NOTiE 

'i  Persona]    Clodins  accnsavit  Coe-  de  Invent.  I.  iir. 

liiim  de  aiiri  et  veneni  crimine.  '  Sed  etiam  nota]  Nota,  id  est,  fa- 

■•  Sequester]   Sequester  hie  dicitur  mesa  libidinum  suarum  nomine, 

de  eo  qui  adnlteria  conciliat.  «   Depellendi  criminis  causa]  Depf  I- 

'  Certum  nomcn]  Per  illas  voces  lendi  a  Coelio,  qui  falso  accusatur. 
'certum  nomen' crimen  inteiligit,de  ^  Aurum  Calio  commodasse]  Pro- 
quo  lex  aliqua  judiciorum  perlata  habile  est  anrum  illud  signatum  non 
erat,  quod  tum  certum  nomen  habere  fuisse  (crediluni  enim  ant  niiitiio  da- 
dicebatur:  de  quo  autem  nulla  erat  turn  dixisset),  sed  aurum  solidum  et 
lex,  incertum  habebaJur.     Vide  Cic.  factum,  id  est,  aliquod  ornamentum, 


PRO    C(EF,I<),    CAP.  14.  2173 

hoc  sibi  paratum  esse  non  arguit;  [p.  44.]  petulanter  faci- 
mus,^  si  matremfamilias,^  secus  quam  matronarum  sancti- 
tas  postulat,  nominamus.  Sin,  ista  muliere  remota,'  nee 
crimen  uUum,  nee  opes  ad  oppiignandum  Coelium  illis  re- 
linquentur;  quid  est  aliud,  quod  nos  patroni  facere  debe- 
amus,  nisi  ut  eos,  qui  insectautur,  repellamus?  quod  qui- 
dem  facerem  vehementius,'°  nisi  intercederent  milii  inimi- 
citia3  cum  istius  raulieris  viio  :  ^  fratrem  '  volui  dicere : 
semper  hie  erro.  Nunc  agam  modice,  nee  longius-  pro- 
grediar,  quam  me  mea  fides,  et  causa  ipsa  coget :  neque 
enim  muliebres  unquam  inimicitias  mihi  gerendas"*'  pu- 
tavi,  praesertim  cum  ea,  quam  omnes  semper  amicam  om- 
nium potius,  quam  cujusquam-^  inimicara  putaverunt.^  xiv. 
33.  Sed  tamen  ex  ipsa  qua^ram  prius,^  utrum  me  secum 
severe,  et  graviter,  et  prisce  agere  malit,  an  remisse,  ac^ 
leniter,  et  urbane.  Si  illo  austero  more  ac  modo ;  aliquis 
mihi  ab  inferls  excitandus  "  est,  ex  barbatis  illis,''  non  hac 
barbula,''  qua  ista  delectatur;^  sed  ilia  horrida,  quam  in 

'"  Habendas  coniroversias.  "  Revocandus. 


yf)  commodasse  se  non  dicit,  omisso  si  ante  venenum. — 8  ^/acinus. — 9  Remola 
non  est  in  H.  Mox,  C  relitiqiietur :  H  S  relhtquantur :  x  relinquatur.  Postea, 
in  C  deest  nos. — 10  x  facerent,  omisso  vehementius. — 1  Barb.  Heivas;.  et 
Orell.  fratre;  sic  etiam  Jul.  Rnfinian.  de  Fii>;.  c.  6.-2  H  T  ne  longius. 
Deinde,  H  et  S  cogit. — 3  Lamb,  inimicitias  muliebres  unquam  mihi  get: — 4  Erf. 
cuiquam,  et  sic  Voss.  2.  in  Quintil.  ix.  2.  99. 

Cap.  XIV.  5  x  ^^'i  '"'«  ^-^  */««  7"^  p'ius. — 6  Pro  ae  edd.  vctt.  habent  et. 
Turn,  T  leviter.  Postea,  Sin  illo  sex  Oxonn.  Mss.  Yen.  1483.  Jiint.  Hervag. 
I'ro  modo  in  C  meo.  —  7  Ant.  Augustinns  legi  maluit  qua  isli  delectuntur,  prob. 

NOT/E 

ut   statna,  ant  <|uid    ejusmodi   quod  ^  Istius  mulieris  viro']   P.  Clodium 

amico  pro  tempore  commodatur,  et  festive    designat,    qnem    Pluiarchns 

reripitnr  postea.  incestam  cnn)  trilius  snis   sororibus 

1  3Iittreinfamilias  ]     In    Pandectis  consnetudinem  liabnisse  scribit. 

niatremfimilias  et  uiatronani  pro  ea-  ^  Iiiimicam  putavenint]   Ironice  al- 

dem  nsnrpari  legimus  ;  hoc  est,  pro  Indit   ad   meretriciam   Clodia;   fami- 

mnliere  pndica  et  honesta,  sive  vidua  liaritatem. 

sit,  sive  nnpta.     FesUis  vult   ajipel-  ''  Ex  barbatis  illis]     Teste  Plinio, 

lari  matronas,  quibus  habcndi  stolas  tonsoribus  nsi  non  Mint  Uomani  ante 

jus  erat.     Patet  autem  ex  hoc  Cice-  annum  454.  ct  primus  omnium  insti- 

ronis  textn  promiscue  verbum  utrum-  tuit  radi  Africanus. 

que  usurpari.  "^  Hoc   barbula]     Pungit   Ciodiam, 


2174  M.   TULLIUS    CICERO 

statuis  antiquis  et  iraagiiiibus  videmus :  qui  objurget  mu- 
lierem,  et  pro  me  loquatur,^  ne  ista*^  mihi  forte  succenseat. 
Existat  igitur  ex  hac  ipsa  familia  aliquis;  ac  potissimuiii 
Caecus  ille :  ^  minimum  enim  dolorem  capiet,  qui  istam  non 
videbit :  qui  profecto  si  extiterit,^  sic  aget,  et  sic  loquetur : 
Mulier,  quid  tibi  cum  Coelio?'^  quid  cum  homine'°  adoles- 
centulo  ?  quid  cum  alieno?  cur  aut'  tarn  familiaris  huic 
fuisti,  ut  aurum  commodares,  aut  tarn  inimica,  ut  venenum 
timeres?  Non  patrem  tuum  videras  ?  ^  non  patruum,  non 
avum,  proavum,  atavum  audieras  consules  fuisse  ?  34.  non 
denique  morlo  te  Q.Metelli''  matrimonium  tenuisse  scie- 
bas,  clarissimi  ac  fortissimi  ^  viri,  patriaeque  amantissimi? 
qui  simulac  pedem  limine  extulerat,"  omnes  prope'  cives 
virtute,  gloria,  dignitate  superabat?  cui'^  cum  ex  amplis- 
simo  genere'  in  familiam  clarissimam  nupsisses,  cur  tibi 

"  Exiverat  de  civitate. 


Ursino.  In  C  S  T  ;|/  sed  ex  ilia  horrida. — 8  H  quce  objurget  mul.  et  Lamb,  et 
qui  pro  me  loq.  Pro  ne  isla  mihi  T  habet  ul  mihi;  x  "^  «*  tamen.  Pro  Exsistat 
in  X  ex  istu, — 9  C  i//  exstitit. — 10  Aquila  liom.  ile  Fig.  c.  3.  omiltit  homine. — 
1  X  nulem.  In  H  T  x  no"  legitnr  huic.  Statiin,  x  commendares,  aut  tain 
inim,,  ut  ven.  non  tim.  Turn,  \p  man  patrem  tuum  vid.  et  C  T  »^  num  patruum, 
num  avum.  In  H  desunt  verba  non  patruum,  et  ab  H  x  proavum  abest. 
Pal.  2.  3.  nnn  patruum,  avum,  atavum:  Pal.  9.  non  patruum,  non  avum,  non 
atavum:  Lcimb,  non  patruum,  non  avum,  non  proavum,  non  atavum.  Vro  audi' 
eras,  H  videras ;  et  panlo  post,  ('  nutn  denique  moilo. — 2  x  charissimi  acfortiss. 
cdd.  ante  Lamb,  clariss.  et  furtiss. — 3  In  x  deest  prope. — 4  C  H  S  x  'I'  non 


NOTyE 

quae  barbatnlo  amatore  et  fratre  suo  ^  Non  patrem   tuum  videras]    Ap- 

maxime  tenebatur.  pins  Clandius  Pnlclier,   Clodiie  pa- 

<•  Ne  ista]  Clodia.  rens,  consul   fnit  cum  Pnb.  Serviiio 

«  Cacus  ille]  Appius  Clodins,  aba-  Isaurico,  A.U.  C.  C74.     Snetonius  in 

vus  ipsins  Clodiae,  Caecns  dictns  est,  Tib,  cap.  1.  refert,  Clandios  dnode- 

qiiia  longam  annornm  seriem  orbatiis  trisjinta   consnlatns,   quinqiie    dicta- 

liiminibns   egit,   lit    refert    Valerius  turas,  censuras    septem,   triumphos 

vin.   14.     Stemma   Clodianiiin    de-  sex,  dnas  ovationes  obtinuisse. 

scriptum  habet  Abram.  in  oral,  pro  ''  Q.  Metelli]    Q.  Metellus  Celer, 

Coelio,  §  33.  not.  qui    fuit   consul  A.  U.  C.  G93.  Clo- 

f  Mulier,  quid  tibi  cum  Ccelio]    Pro-  diam  uxorem  habuit. 

sopopouia   elegans,   qua  in    persona  '  Ex  amptissimo  genere]   Ex  familia 

Caeci  Clodiam  carpit.  Clodiana  patricia  transiverat  in  fa- 


PRO    CCELIO,    CAP,    14. 


2175 


Coelius  tam  J  conjunctus  fuit?  Cognatus?  affinis?  viri  lui 
farailiaris  ?  nihil  horum.  Quid  igitur  fuit,  nisi  quaedani 
temeritas  ac  libido?  nonne  te/  si  nostras  imagines  viiiles'' 
non  commovebant,  ne  progenies  quideni  mea,  Q.  ilia  Clau- 
dia,' aemulam  doiiiesticai  laudis  in  gloria  muliebri  esse  ad- 
monebat?  non  virgo  ilia  Vestalis""  Claudia,  quae  patrem 
complcxa  triumphanteni,  ab  inimico  tribune  plebis  "  de 
curru  detrahi  passa  non  est?  Cur  te  fraterna  vitia  potius, 
quam  bona  paterna,  et  avita,  et  usque  a  nobis  cum  7  in 
viris,  turn  eliam  in  foeminis  repetita,  moverunt?  Ideone  ^ 
ego  pacem  Pyrrhi°  diremi,  ut  tu  amorum  turpissimorum 
qnotidie  foedera  ferires?''   ideo  aquam  adduxi,'^  ut  ea  tu 


agnoscnnt  cui — 5  In  C  tarn  omittitur.  Ern.  conjecit  legend,  tarn  conj.  fuit? 
Fuit  cogn.'/ — 6  Non  te  e  conjectnra  Ursini  dedit  Orell.  Mox,  ip  prog,  quce- 
dam  mea,  .  .  .  ainula  doin.  laudis  in  gl.  mul.  esse  ammonebatur.  Pro  non  vtrgo 
C  xp  num  virgo. — 7  C  H  x  et  usque  tmbiscum.—S  \p  Ideo  me,  et  mox,  am.  fcedis- 
simorum  quotidie.     Ven.  1480.  quotidiana  foedera  quotidie  ferires.     Delude,  ^ 


NOT^ 


miliani  Metelloium,  quia  MetelloCe- 
leri  mipseiat.  Amplissima  tiini  Clo- 
dioruui,  turn  Metelloruni  familia  fiiit, 
cum  hoc  discriniine  ;  quod  Clodii  illi 
patricii,  Metelli  plobeii  fueiint :  e 
gente  aiile.ii  Caecilia  fuerunt  Metel- 
li ;  sic  dicti  a  voce  militari,  quae 
mercenariuni  significat. 

■'  Nostra  imagines  viriles]  ImagiiiPS 
intcliigit  eonim  qui  in  liac  Clodio- 
rum  familia  claruerunt.  Hae  autem 
imagines  in  doinum  aliquando  mari- 
toi'iim  al>  iixoribus  transferebantur. 

'  Ilia  Claudia  [Clndia]  Haec  Clodia, 
quod  elegantiori  veste  indueretur,  pa- 
rum  pndica  iiabila  est  :  sed  Dtae  Cy- 
beles  tcstimonio  id  falsmn  deprehen- 
8Uin  est, cum  illlius  Clodlce  opera  Cy- 
beles  simulacrum  in  iirbem  delatum 
est, quod  vadoTiberino  adiraerescens 
cingulo  suo  ad  littns  extraxit. 

11.  Virgo  Vestalis]  Haec  Vestalis 
patrem  triumphanteni,  injussu  popu- 
li,  ascenso  >imul  curru,  usque  in  Ca- 


pitolium  prosecuta  est,  ne  vetare 
aut  interdicere  cuiquain  tribunorum 
fas  essct.  De  hac  Vestali  loquitur 
Suetonius  in  Tiberio,  et  Valer.  lib.  v. 

"  Tribuno  plebis]  Tribuni  plebis  in- 
tercedere  poterant,  ne  quis  trium- 
pharet.  Sic  apud  Livium  lib.xxxix. 
M.  Albutius  tribunus  plebis  M.  Ful- 
vii  triuni|)lio  obstitit. 

°  Pacem  Pyrrhi]  Post  devictam  a 
se  Italiam,  quatuor  annos  cum  'I'a- 
rentinis  bella  acerbissinia  Romani 
gesserunt,  et  Pyrrhum  regem  Epiro- 
tarum  in  auxiliiiin  vocaverunt,  et 
pacem  cum  Tarentinis  inire  delibe- 
rarunt.  Sed  Appiiis  C<fcus  leciica 
delatus  in  senaium,  magna  voce  et 
firmis  lateribus  eam  dissuasit.  Vide 
(JictToncm  in  Catone. 

P  Fwdera  ferires]  Alludit  ad  foede- 
ris facicndi  verbum,  in  quo  porca 
fericbatur. 

1  Aquam  adduxi]  Appiiis  ille  Cee- 
cus  aquam  Auienem  in  urbem  induxit 


2176  M.    TULLIUS    CICERO 

inceste''  uterere?  ideo  viain  miinivi/  ut  earn  tu  alienis  viris 
comitata  celebrares  ?  ?  xv.  35.  Sed  quid  ego,  jndices,  ita 
gravem  personam  induxi,^  ut  verear,  ne  se  idem  Appius 
repente  convertat,  et  Coelium  incipiat  accusare  ilia  sua 
gravitate  censoria?  Sed  videro'°  hoc  posterius,  atque  ita, 
judices,  ut  vel  severissimis  disceptatoribus*  M.  Coelii  vi- 
tara  me  probaturum  esse  confidam.'  Tu  vero,  mulier,  (jam 
enim  ipse  tecum,  nulla  persona  introducta,  loquor)  si  ea, 
quae  facis,  quae  dicis,  quse  insimulas/^  quae  arguis,  pro- 
bare  cogitas ;  rationem  tantas  familiaritatis,  tantae  consue- 
tudinis,  tantae  conjunctionis  reddas  atque  exponas  necesse 
est.  Accusatores  quidem  libidines,  amores,  adulteria,  Baias,' 
actas,  convivia,'  comissationes,"  cantus,  symphonias,"  na- 
vigia^  jactant:'^  iidemque  significant,  nihil  se,  te  invita, 

^  Impure.  i  Frequentares.  *■  Accuses. 


aquam  deduxi.    H  x  otnittunt  iti,    Postea,  H  S  x  w'  ^ '  **""•    Pro  celehrares 
Elf.  et  Pal.  9.  tenebrares. 

Cap.  XV.  9  Introduxi  Mss.  nonnnlli  et  edd.  Quintil.  ix.  2.  60.  Pro  ne 
Tliabetw^;  pro  sex '!'«*•  Mox,  H  id  Calium. — 10  T  \p,  Erf.  video,  Tnm, 
in  T  ita  deest,  Ut  non  agnosciint  C  T  >|/ ;  et  vel  non  est  in  x-  Paulo  post, 
H  disceptationibus. — 1  T  confundam.  Deinde,  CT  \i/  et  edd,  ante  Car.  Steph. 
Tu  modo  mulier.  Postea,  \p  loquar.—2  Verba  qua:  insimulas  absunt  a  sex 
Oxonn.  Mss.  et  edd.  ante  Jiint.  Post  insimulas  edd.  noiinullae  ante  Griit. 
cum  Oliv.  addnnt  g«tE  moliris;  Grut.  et  Grzev.  qua  in  sororem  tuam  inoliris. 
Vid.  Nott.  Varr.  Pro  aiguis  C  H  S  T  x  4'>  Erf.  exhibent  argumenta:  et  pro 
cogitas:  rationem  x  cogita  rationes. — 3  Baias,  acta  convivia  S  x  ^  '  -6"ii*  acta 
concivia  edd.   ante  Grut. — 4  C  jactas.     Post  iidemque  x  addit  niUil.     In  x 

NOTJE 

A.U.  C.  441.  nes,  quae  post  ccenam   fiunt.     Unde 

•■  Viam  munivi]   Via  haec  Appia  ab  Suetonius    in    Vitellio   refert,   quod 

iirbe  Roma,  sive  a  porta  Capena,  ad  ille  epulas  trifariam  semper, aliquan- 

iirbem  usque  Capuam,  eaque  strata  do  quadrifariara  divideret,  in  jenta- 

lapidibiis,  pertinuit ;  sed  quae  postea  cula,    prandia,   coenas,   et    comissa- 

a  Julio  vel  Augusto  Ceesare  Brun-  tiones. 

disium  usque  perducta  est.  '^  Symphonias]    Sympbonia,   teste 

5  Discepiaturibus]    Disceptator  ap-  Isidoro  ii.  19,  '  modulationis  tempe- 

pellatur  a  Cicerone  in  Partitionibus,  ramentum  est  ex  gravi  et  acuto  sono 

qui  rei  et  sententiee  moderator  est.  concordantibns  sonis,  sive   in  voce, 

'  Baias]   De  his  dictum  est  §  27.  sive  in  flaln,  sive  in  pulsu.' 

"ot.  y  Navigia'}    Juxta  Baias  cives  Ro- 

«  C'ommahonesJComissationescon.  niani  delicati  lacus  in  hortis  suis  ha- 

vivia  sunt,  et  serotinae  conipotatio-  bebant   ex  aquaeductibus  derivatot, 


PRO    CGELIO,    CAP.  15.  2177 

dicere:  quae  tu,  quoniam  raente,  ncscio  qua,  efFraenata' 
atque  praecipiti/  in  forum  deferri  judiciumque  voluisti,  aut 
diluas  oportet,  et  falsa  esse  doceas,  aut  nihil  neque^  cri- 
mini"  tuo,  neque  testimonio  credendum  esse  fateare.  36. 
Sin  autem  urbanius  me  agere  mavis  ;  sic  agam  tecum. 
[/?.  45.]  Removebo  ilium  senem  durum  ^  ac  paene  agrestera  : 
ex  bisque  tuis'^  sumam  aliquem,  ac  potissimum  minimum 
fratrem,  qui  est  in  isto  genere  urbanissimus ;  qui  te  amat 
plurimum ;  qui,  propter  nescio  quam,  credo, ^  timiditatera, 
et  nocturnos  quosdam  inanes  metus,  tecum  semper  pusio 
cum  majore  sorore^  cubitavit.  Eum  putato^  tecum  loqui : 
Quid  tumultuaris,  soror  ?  quid  insanis?  quid  clamored 
exorsa,  verbis  parvam  rem  raagnam  facis?  vicinum  ado- 
lescentulum '°  aspexisti  :  candor  hujus  te,  et  proceritas, 
vultus,  oculique  pepulerunt :  saepius  videre  voluisti :  non- 
nunquam '  in  iisdem  hortis  visa  nobilis  mulier :  ilium  *  filium- 
familias,  patre  parco  ac  tenaci,  habere  tuis  copiis'  devinc- 
tum  5  non  potes:  calcitrat,''  respuit,  non  putat  tua  dona 
esse  tanti.  Confer  te  alio.  Habes  hortos  ad  Tiberim,  ac 
diligenter  eo  loco  praeparasti,'^  quo  omnis  juventus  natandi 

'  Immodesta.  '  Iracunda.  "  Accusationi.  *  Divitiis. 


deest  te. — 5  x  voluisti,  aut  diluas  oportet,  aut  nihil  neque,  ^c.  Verba  aut  diluas 
oportet,  et  falsa  esse  doceas  non  sunt  in  T. — 6  Ex  his  igitur  tuis  RIss.  omnes 
et  e<ld.  ante  Aid.  cum  Gnit.  Graev.  Oliv,  Conjecit  Ern.  ex  his  tuis ;  nnde 
copnlam  (/ue  Orell.  nncis  incliisit.  Deinde,  S  x  summam.  In  H  x  aliquem 
deest.  Pro  minimum  x  nimir urn.  Post  J'ratremS  et  edd.  ante  Lamb.  in«ernnt 
tuum. — 7  In  C  H  X  'f  "on  legitnr  credo.  Pro  timiditatem  C  i|/  temeritatem. — 
8  X  ?'"'". — 9  h^mb.  a  clamor e. — 10  H  adolescentem.  Turn,  Gem bl.  candor /teu 
te.  Postea,  perpulerunt  Mss.  paiici,  Aid.  Hervag.  Oliv.  percuUrunt  Lamb. 
Deniqne,  C  scope. — 1  Ante  nonnunquam  Mss.  Honnnlli  et  edd.  vett.  cum 
Lamb.  Oliv.  Lall.  Orell,  insernnt  fuisli,  Deinde,  x  in  iis  hortis. — 2  T  et 
ilium. — 3  X  devictum. — 4  Lamb,  e  Mss.  cum  Orell.  parasti. 

NOT/E 

in  quibus  animi  et  deliciarnm  causa  piier  dicitur,  frequentius  tamen  mas- 
natabant  j  eosque  Baias  appellabant.     cuhim  scortum  :    antiqui    enim   '  pu- 

»  Senem  durum]  Appinm  ilium  Clo-     slum  '  et  *  pusiam  '  pro  puello  et  pu- 
dium  censorem  intelligit,  de  quo  jam      ella  diceltant. 
supra.  ''  Calcitrat]    (^alcitrat,  id   est,   re- 

»  Pusio  cum  sorore]    Incesti  Clo-     bellis  est  :    translatio  ab  equis,  qui 
diam  arguit.      Verum  pusio  parvus      pedibus  feriunt,  cum  repugnant. 
Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero.  6  \  V 


2178  M.    TULLIUS    CICERO 

causa  venit.     Hinc  licet  conditiones'  quotidie  legas.     Cur 
huic,  qui  te  spernit,  molesta  es? 

XVI.  37.  Redeo  nunc  ad  te,  Coeli,  vicissira,  ac  mihi  auc- 
toritatera  patriam  severitatemque  ^  suscipio  :  sed  dubito, 
quem  patrem  potissimum  sumam.  Caecilianumne  ^ '^  ali- 
quera,  vehemeutem  atque  durum  ?  *  Nunc  enim  demum 
mihi  animus  ardet,  nunc  meum  cor  7  cumulatur  ira  ;'  aut 
illum,^  .  .  .  '  O  infelix,  o  sceleste!'^  .  .  .  Ferrei  sunt  isti 
paties.°  .  .  .  '  Egone  quid  dicam  ?  ^  egone  quid  velim  ? 
quae^  tu  omnia  tuis  foedis  factis  facis,  ut  nequicquam* 
velim.'  Vix  ferenda  diceret  talis  pater :  '  cur  te  in  istam 
vicinitatem  '  raeretriciam  contulisti  ?  cur  illecebris  cognitis 
lion  refugisti?  cur  alienam  ullam  mulierera  nosti?  dide  ac 
dissice,9  ^  per  me  licebit.     Si  egebis,  tibi  dolebit : '°  mihi 

V  Frustra. 


Cap.  XVI.  5  C  T  patriamque  severitatem. — 6  x  summatn:  Cecilianumne. 
Ante  aliquem  H  S  x  addiint  an. — 7  C  H  if ,  Horn.  Junt.  nunc  enim  meum  cor. 
Beier  Offic.  t.  i.  p.  178.  conjecit  legend,  nunc  demum  meum.  Verba  nunc  meum 
in  T  desnnt.  Pro  cumulatur  C  tumulatur  ;  x  emulatur.  Tiim,  Lamb.  An  ilium. 
— 8  Ante  quce  H  S  x  "^  inserunt  Egone?  Mox,  x  ut  nequaquam.  T  non 
habet  velim.  Lamb,  edidit  Vixferendi.  Diceret  ttdis  pater.  Pro  talis  H  S 
ista  ;  X  i^te. — 9  Dii  Decs  disce  Erf.  de  ie  ac  ediscere  Franc,  dede  te  ac  disce 
edd.  vett.  cum  Oliv.  dede  ie  ac  disjice  Lamb.  1566.  Dide,  disjice  Orell.  dede 
ac  disce  Mss.  ap.  Lamb,  qui  conjecit  legend,  dide  ac  disce.  Hotomannus  sn- 
spicabatiir  dide  ac  dissice.  Pro  dide  te  T  habet  responde  ;  x  Dii  Deaque  ;  C  T 
^  dide,  sine  te  :  et  pro  dissice,  quod  C  H  S  T  omittunt,  in  x  'egitur  addisce  ; 
^  disce.     Pro  verbis  per  me  licebit.    Is  egebis  T  vlicebit  si  egebit. — 10  x^o'c- 

NOTiE 

«  Hinc  licet  coyiditiones']    Monet  ex  gantis. 
juvenibus  illis,  qui  qnotidie  confluiint         ?  Ferrei  sunt  isti  patresl  Verba  Cl- 
ad hortos,  quos  Tiberi  vicinos  habet,  cerouis  sunt  ista  :  ferreos  antem  vo- 
natandi   causa,   posse    sibi    aliquero  rat,  quia  nulla  benevolentiae  et  amo- 
eligere,  qui  cupiditati  ejus  serviat.  ris  significatione  ducuntur. 

^  Cwcilianumne']     Cjecilius    poeta         *"  Egone  quid  dicam]    Verba  citat 

comicus  fuit,  qui  saepe  senes  morosos  ex  poeta  CaEcilio  desumta. 
et  graves  inducit.  '  Vicitiitatem  ]    Semigrarat  a    pa- 

«  Aut  illum'\  '  Subauditur,  potissi-  ternis  ledibus  Coelins  ad  PalatiDum 

mum  sumam,'  nempe  hunc  alium  qui  montem,  ubi  Clodia  habilabat. 
a  poeta  planus  iracundia  in  filium         ^  Dide  ac  dissice  [dissidel    Id  est, 

effertnr.  dissipa  ac  disperde  rem  familiaren), 

'^  O  in/eiJx,o  sce/es<e]  Prosopopoeia  per  me  licebit.    Verba  sunt  poetae. 
duri  patris  et  severi  Coelium  objur- 


PRO  CCELIO,  CAP.  16.  2179 

sat  est,  qui/  aetatis  quod  reliquura  est,  oblectem  meoe.' ' 
38.  Huic  tristi  ac  directo  seni '  responderet  Coelius,  se 
nulla  cupiditate  inductum  de  via  decessisse.^ "'  Quid 
signi?  Nulli  suratus,  nulla  jactura,  nulla  versura.  At 
fuit  fama.  Quotusquisque  istam^  cfFugere  potest  in  tam 
raaledica*  civitate  ?  Vicinum  ejus  mulieris  miraris  male 
audisse,  cujus  frater  germanus  sermones  iniquorum  ^  efFu- 
gere  non  potuit?  Leni  vero  et  dementi  patri,  cujusmodi 
ille  est:'^...  '  Fores  efFregit  ?  "  restituentur :  discidit  ves- 
tem  ?  resarcietur/  Coelii  causa  esset  expeditissima."  Quid 
enim  esset,  in  quo  se  non  facile  defenderet?  Nihil  jam  7  in 
istam  mulierem  dico  :  sed,  si  esset  aliqua^°  dissimilis  is- 
tius,  quae  se  omnibus  pervulgaret,  quae  haberet  palam  de- 
cretura  *  semper  aliquem,  cujus  in  hortos,  domum,  Baias,5P 
jure  suo  libidines  omnium  commearent ; '  quae  etiam  aleret 

*  Quo.  "  Optima,  *  Certumsibi.  "  Congredercntur. 


bunt.  Vreba  sat  est  non  sunt  in  x- — 1  C  T  i^  me.  Mox,  directo  Erf.  Pal.  9. 
Ms.  Vict.  Mss.  Lambini,  cum  Lamb.  Gnit.  Em.  Weiske,  Schntz.  et  Orell. 
decrepito  ceteri.  Turn,  Erf",  seniori. — 2x  deductum,  etHSx'f'  de  via  descivisse. 
Pro  signi  C  \p  si  igiiur  ;  T  si  qui.— i  Orell.  e  Taur.  recepit  Qnnlusquisque 
est,  qui  islam. — 4  C  maledicta.     Mox,  in  i|/  miraris  deest. — 5  C  inimicorum. — 

6  Post  est  C  S  T  if*  addiint  responderet.  Mox,  T  vestemne?  sarcielur.  Pro 
CceUi  CJilia;  omnes  alii  Mss.  et  edd.  ante  Jiint.  cnm  Graev.  et  Orell.  Jilii. 
Pro   viilg.  est    Em.   e  conjecttira  cinn   Weiske   et  Schiiiz.  edid i t  esse^ — 

7  H  S  X  ^ihil  enim. — 8  H  x  omittnnt  aliqua.  Pro  dissimilis  margo  Crat. 
similis ;  et  pro  qua  x  V"*-  Deinde,  H  S  x  perviUgasset,  et  panlo  post  discre- 
turn;  sic  etiam  Pal.  2.  3.    Gulielmius  conjecit  secrctum  legend.    Garaton. 

NOTiE 

'  Directo  seni  [decrepito  senil    '  De-  toribns,  qna  significat  se  non  a  vir- 

crepitns  senex,'  ut  Festus  ait,  'est  tiite  aberravisse  :  probat  autein, quia 

desperatus  jam  vita  ;    ut  crepuscu-  nullos  sumtus,  nullam  jacturam  bo- 

lum,  cxtremum  diei   tempus  :    sive  norum  fecit,  nee  mutuatus  est  ut  de- 

decrepitus  dictus,  quia,   propter  se-  bitum  aliud  dissolveret. 

nectutem,  nee  movere  se,  nee  nlluin  "  Fores  effregit]  Verba  sunt  patris 

facere  potest   crepitum. '     Scaliger  lenis  erga  filium,  qualis  describitur 

vero  in  Conjectaneis  senes  ait  dici  a  Terentio  in  Adelpli. 

decrepKos,  translatione  petita  a  In-  "  Sed  si  esstt  aliqua]    Praeteritioiie 

cernis,  quae  decrepare  dicuntur, cum  ClodiiE  mores  describit. 

expirantes  crepitum  etlunt.  i'  Baias]    Baiae   lacus    fucrunt   in 

'"  De  via  decessisse  [^discessisse']    De  Romanoruui  hortis. 
via  discedere,  metaphora  est  a  via- 


2180  M-    TULLIUS    CICERO 

adolescentes,  et  parsiraoniara  patrum  suis  sumtibus  snsten- 
taret ;  si  vidua  libere,'°  proterva  petulanter,  dives  eifiise, 
libidinosa  meretricio  more  viveret;  adulterum  '  ego  puta- 
rem,  si  quis  banc  paulo  liberius  salutasset? 

XVII.  39.  Dicet  aliquis,  Haec  igitur  est^  tua  disciplina? 
sic  tu  instituis  adolescentes?  ob  banc  causam  tibi  hunc 
puerura  parens '  commendavit  et  tradidit,  ut  in  amore  et 
voluptatibus*  adolescentiam  suani  collocaret;  et  hanc^  tu 
vitam  atqae  heec  studia  defenderes?  Ego,  si  qui,''  judices, 
hoc  robore  animi,  atque  hac  indole  virtutis  ac  continentiae 
fuit,  ut  respueret  omnes  voluptates,  omneraque  vitee  suae'^ 
cursum  in  labore  corporis,  atque  in  animi  contentione  con- 
ficeret ;  "^  quem  non  quies,  non  remissio,  non  aequalium 
studia,  non  ludi,  non  convivial  delectarent;  nihil  in  vita 
expetendura  putaret,  nisi  quod  esset  cum  laude  et  cum 
dignitate  conjunctum ;  hunc  mea  sententia  divinis  quibus- 
dam  bonis  instructum  atque  ornatura  puto.  [p.  46.]  Ex 
hoc  genere  illos  fuisse  arbitror,  Camillos,^"^  Fabricios,^  Cu- 
rios,' omnesque  eos,  qui  haec  ex  minimis"  tanta  fecerunt. 

''  Contereret. 


legi  tnaluit  delectum. — 9   Pantagathus   snspicabatur   balneas  legend. — 10  x 
libera. — 1  x  ^  adulterium. 

Cap.  XVII.  2  OveU.  eTaiwr.  recepH  Hcec  est  igitur. — 3  Lzmb.  parens  tibi 
hunc  puerum. — 4  In  amore  atque  in  voluptate  C  :  in  amore  atque  in  voluptatibus 
Erf.  Barb,  in  amoribus  atque  in  voluptatibus  Lamb,  in  amore  ac  voluptatibus 
Ven.  1480.  Junt. — 5  Orell.  e  Taur.  recepit  et  ut  banc.  In  H  x  deest  tu. 
Postea,  C  ip  de/endes.  Turn,  si  quis  T  et  edd.  pleraeqiie  ante  Grut.  Denique, 
X  atque  indole:  Taur.  atque  in  hac  indole. — 6  Junt.  Lamb,  sues  vitce.  H  x  non 
agnoscunt  prajpositionem  ante  animi. — 7  Taur.  convivium.  Mox,  H  S  x '^w* 
laude  et  honore  et  dignitate, — 8  x  arbitror  cum  illo  Cam.     la  Taur.  legitur,  illos 

NOTjE 

1  Ego,  si  qui,  SfC.J   Optimum  vitae  senatns,  publicis  sumtibus  funus  ejus 

cursum  describit.  curatum  sit. 

■^  CamiWos]  Camilius  ejectus  in  exi-  '  Curios^     Curius   de    Samnitibus 

Hum  a  suis,  succurrit  ingratae  patriae,  triumphavit.     Quaterna  agri  jugera 

cum  urbs  a  Gallis  esset  occupata,  et  populo  viritim  distribuit,  totideni  si- 

Capitoliura  obsessum.     Piut.  in  ejus  bi  dcinde  constituit,  neminem  esse 

vita.  existinians  debere,  cui  non   tantum 

'  Fabricios']  Fabricius  oblatuni  sibi  siifficeret. 

a  Pyrrbo  aurum   repudiavit.     Is   in  "  Qui  hcec  ex  minimis,  ifc]  Hi  clari 

tanta  paupertate  vixit,   ut   decreto  viri   gloriam   hujus  urbis   ef   populi 


PRO    CCELIO,    CAP.  17.  2181 

40;  Veram  haec  genera  virtutum  non  solum  in  moribus 
nostris,  sed  vix  jam  in  libris  reperiuntur.  Chartae  quoque, 
quae  illam  pristinain  severitateni  continebant,  obsoleve- 
1  tint; 9"  neque  solum  apud  nos,  qui  banc  sectam'°y  rati- 
onemque  vita?,  re  magis/  quam  verbis,  secuti  suraus,  sed 
Gtiam  apud  Grascos,  doctissimos  homines ; '  quibus,  cum 
facere  non  possent,  loqui  tamen,^  et  scribere  boneste  et 
magnifice  licebat.  Alia  quaedara,*  mutatis  Graeciae  tem- 
poribus,  praecepta  extiternnt.  4i.  Itaque  alii  voluptatis 
causa  omnia'  sapientes ''  facere  dixerunt ;  neque  ab  hac 
orationis  turpitudine  eruditi  homines  refugerunt:  alii"  cum 
voluptafe  dignitatem  conjungendam  putaverunt,  ut  res  max- 
ime  inter  se  repugnantes  dicendi  facultate  conjungerent. 
Illud  unum  directum  iter  ad  laudem  cum  labored  qui  pro- 
baverunt,  prope  jam  soli  in  scbolis  sunt  relicti :  multa  enim 
nobis  ^  blandimenta  natura  ipsa  genuit,  quibus  sopita  virtus 
conniveret :  *  *^  et  interdum  muitas  vias  adolescentiae  lubri- 
cas-^  ostendit,  quibus  ilia  insistere,  aut  ingredi'  sine  casu 

'  Obruta  assentiret.  f  Periculosas, 


Fahricios  fuisse  arbilror,  Camillos,  Curios.  Voc.  cos  non  est  in  H  Xi  neque  htcc 
in  H  S  X  ^- — 9  x>  ^^''''  Maniit.  Car.  Siepii.  Verburg.  obsoluerunt :  xp  et  edd. 
nonn\\\]^e  uhsnlverttnt. — 10  \f/  septain.  Pro  vHcb  re  xi"''<i'  ''i  Eif.  rutioncmque 
vitce  tnagis  quam  verba. — 1  \p  non  iiabet  homines. — 2  x  <""'•  Postea,  pro  alia 
in  H  aliqua. — 3  Omnia  non  est  in  x* — '^  ^1*^  laudem  cmn  labore  directum  iter 
Ven.  1483.  Aid.  Naiig.  Cam.  St<iili.  Lamb,  cum  labore  ad  laudem  directum  iter 
Hervag.  Deinde,  jtrope  soli  jam  liaib.  Ven.  1483.  Jnnt.  Naug. — 5  In  x 
deest  nobis, — G  Edd.  Lamb,  conviverei.  Garaton.  snspicabatiir  legend,  con- 
niceict  interdum;  et  viultas. — 7  Pro  ingredi  Erf.  exhibet  altingere.  Pro  aut, 
ante  prolapsione,  Taur.  Lamb,  et  Orell.  liabent  ac.    Turn,  pro  Icesione  x  :  pro- 

NOTvE 

Romani  tantiim  extnlenint.  '  Alia  qutedam']    Mutatis  antiquae 

*  Obsoleverunt  ]    Obsoleverunt,   id  Graeciae  temporibns,  praccepla  quse- 

est,  ab  usu  recesserunt,  et  quasi  do-  dam,  niolliora  scilicet  et  accoinmo- 

feceriinf.  d.ita  voliiptatiI)ns,  data  snnt. 

y  Qui  hanc  sectam^  Philosophieam  ''  Sapientes]  Epicureos  pliilosoplios 

nempe.  denotat,  <|ui  virtules  famniari  volnp- 

'■  Re  magis]   Romani  factis  virtu-  tati  volebant. 

tem  professi  sunt,  at  verbis   tantnm  <=  Alii]  Stoicos  pliilosoplios  intelii- 

Grieci,  de  qua  solum  magnitice  scrip-  git,  qui  omnia  ad  virtutis  normam  dl- 

serunt.  rigebant. 


2182  M.   TULLIUS    CICERO 

aliquo,  aut  prolapsione  vix  posset,  et  multarura  rerum  ju- 
cundissimarum  varietatem  dedit,  qua  nou  modo  haec  a^tas, 
sed  etiam  jam*  corroborata  caperetur.  42.  Quaniobrem  si 
quem  forte  inveneritis,  qui  aspernetur  oculis  pulchiitudi- 
nein  rerum,  non  odore  ullo,  non  tactu,  non  sapore  capiatur, 
excludat  auribus  omnem  suavitatem  ;  huic  homini  ego  for- 
tasse,  et  pauci,  Deos  propitios,  plerique^  autem  iratos  pu- 
tabunt.  xviii.  Ergo  haec  deserta  via^  et  inculta,  atque 
interclusa*  jam  Crondibus '°  et  virgultis,  relinquatur :  detur 
aliquid  aetati :  sit  adolescentla  liberior  :  non  omnia  volup- 
tatibus  denegentur:  non  semper'  superet  vera  ilia  et  di- 
recta  ratio :  vincat  aliquando  cupiditas  voluptasque  ratio- 
nem,  duramodo  ilia  in  ^  hoc  genere  preescriptio  moderatio- 
que  teneatur  :  parcat  juventus  pudicitiae  suae  ;  ne  spoliet 
alieuam  ;  ne  effundat  patrimonium  ;  ne  foenore  trucidetur;^ 
ne  incurrat  in  alterius  domum  atque  famam ;  ne  probrum 
castis,  labem  integris,  infamiam  bonis  inferat:  ne  quem  vi 
terreat :  +  ne  intersit  insidiis ;  scelere  careat :  postrerao, 
cum  paruerit  voluptatibus,  dederit  aliquid  temporis  ad 
Judum  aetatis,  atque  ad  inanes  ^  hasce  adolescentiae  cupi- 
ditates ;  revocet  se  aliquando  ad  curam  rei  domesticae,  rei 
forensis,  rei  publicae :  ^  ut  ea,  quae  ratione  antea  non  per- 
spexerat,  satietate  abjecisse,  experiendo  contemsisse  vi- 
deatur. 

43.  Ac  multi,  et^  nostra  et  patrum  majorumque  raemoria, 
judices,  sumrai  homines,  et  clarissimi  cives  fuerunt,  quorum 

^  Ratio  Vivendi.  *  Impedita. 


lasiotie  Erf.  Gembl.  Pal.  2.  3.  9.  et  Gnit.  Copiilam  itnte  mullarum  H  et 
Lamb,  oinitfiint. — 8  In  H  et  x  deest  jam.  Turn,  \p  caperet, —  9  x  plerunque. 
Deinde,  H  putaverunt :  S  putarunt :  x  pulaverim. 

Cap.  xviii.  10  Quidam,  teste  Orell.,  conjecit  fruticibus  legend.  Mox, 
in  Taiir.  detur  aliqui  ludus  aiati. —  1  x  "*""  semper.  Mox,  directa  via  ac  ratio 
Lamb.  1566.  ipso  postea  improbaiite. — 2  x  omittit  piaeposilioneni.  Turn, 
Erf.  perscriptio. — 3  x  aliena,  et  mox  ne  fen.  Iriicidet.  Erf.  ne  in/eriore  truci- 
daretur.  Porro,  ne  cttrrat  (x  incurrat)  in  alterius  domum  atque  fanum  x  ft  Erf. 
ne  incurrat  in  alterius  domum  ac  fnmUiam  e  Ms.  Memmian.  recepit  Schntz. — 
4  Ne  quem  interreat  x  et  Ms.  Gruteri  :  ne  quem  intereat  Pal.  9.  ne  quem  interi- 
mat  edd.  vett.  Mox,  x  seel,  caruerit. — 5  Lamb,  atque  inanes.  In  T  deest  in- 
anes.— 6  Ms.  Car.  Stepli.  reique  publico.  Turn,  x  quarntione;  et  T,  Junt. 
pi-ospexerat.—7  At  mulla  el  x-  At  multi  et  Yen.  1483.  Junt.  Ac  mulli  quidem 


PRO    CCELIO,   CAP.   19.  2183 

cum  adolescentiae  cupiditates  defervissent,'  ^  eximiae  vir- 
tutes,  firmata  jam  aetate,  extiterunt.  Ex  quibus  neminem 
mihi  necesse  est  nominare  :  vosmet  vobiscura  recordamini : 
nolo  enim  cujusquam  fortis*^  atqae  illustris  viri  ne  mini- 
mum 9  quidem  erratum  cum  maxima  laude  conjungere. 
Quod  si  facere  vellem,  multi  a  me  summi  atque  ornatis- 
simi  viri  praedicarentur ;  quorum  partim  nimia  libertas  in 
adolescentia,  partim  profusa  luxuries, '°  magnitude  ccris 
alieni,  sumtus,  libidines,  nominarentur  :  quae  multis  postea 
virtutibus  obtecta/  adolescentiae,  qui  vellet,  excusatione 
deCenderef.  xix.  44.  At  vero  in '  M.  Coelio  (dicam  enim 
jam  confidentius  de  studiis  ejus  honestis,  quoniam  ^  audeo 
quaedam,  fretus  vestra  sapientia,  libere  confiteri)  nulla  luxu- 
ries reperietur,  nulli  sumtus,^  nullum  aes  alienum,  nulla 
convividrum  ac  lustrorura  libido :  *  quod  quidem  vitium  ven- 
tris  et  gutturis*  non  modo  non  minuit  aetas  hominibus,  sed 
etiam  auget.  [p.  47.]  Amores  autem,  et  hae  deliciae  (quae 
vocantur),  quae  firmiore  auimo  praeditis  diutius  molestae 
noD  solent  esse,  (mature  enim  et  celeriter  deflorescunt)  nun- 
quam  hunc  occupatum  impeditumque  tenuerunt.  45.  Au- 
distis,  cum  pro  se  diceret :  audistis  antea,  cum  accusaret:^ 

*  Refriguissent.  *  Obscuratn. 


et  Lamb. — 8  Deservissent  C  T  x '■  deferbuissent  H  S  et  edd.  vett.  pleiapqiie. 
Delude,  virtutis  x,  Erf-  et  edd.  ante  Aid. — 9  Pio  ne  niinimum  in  x  nemini. — 
10  Erf.  luxuria.  Statim,  sumplus  libidinis  Erf.  et  Mss.  pleriqiie  Gruteriani, 
cum  Lamb.  Tiim,  T  nominanlur :  Lamb,  nutnerarentur.  Pro  (yw*?  H  S  x  ex- 
lii bent /i<rc;  et  pro  postea  x  prceterea.  Porro,  H  S  oblecta.  Vro  excusatione 
X  liabet  virlute. 

Cap.  XIX.  1  x  praepositionem  omittit.  In  eodem  Ms.  desnnt  voces  enim 
jam. — 2  C  H  S  T  X  quondam.  Pro  quadam,  quod  in  T  deest,  x  ^  bal)ent 
quodam.  Postea,  x  '""'  agnoscit  liherc. — 3  C  reperilur ;  et  H  S  x  nnllus 
SHmptus.  Mox,  pro  liistroruin  in  Mss.  Lambini  legitnr  stuprornm. — 4  C  T  vf-, 
Erf.  Pal.  1.2.  4.  9.  Gembl.  Ms.  Vict.  g-Kr^/^is.  Delude,  H  x  ""'•  innninuit 
atas  ;  et  C  sed  auget,  sine  etiam.     Paulo  post,  pro  autem  in  x  tnim,  et  pro  qua 

N0T7E 

*    Cujusquam  fortis]    Catulum    el  sunt,    ubi  turpiter  ventri  et  volup- 

Caesareni  forte  intelligit,  qiiornm  nitil-  tatibiis  ceteris  indulgent, 
lis  vitiis  junior  setas  inquinata,  virili  ^  Cum  accusaret]   Coelius  Polain  ac- 

claruerunt.  cusavit,  ul  jam  in  orationis  argumeu- 

«    Lustrorum  libido}    Lustra    ioca  to  dictum  est. 


2184  M.    TULLIUS    CICKRO 

(defendendi  hasc  causa,^  non  gloriandi  loquor :)  genus  orati- 
onis,  facultatem,  copiam  sententiarum  atque  verborum,  quae 
vestra  prudentia  ^  est,  perspexistis.  Atque  in  eo  non  solum 
ingeniura  elucere  ejus  videbatis ;  quod  saepe,  etiarasi  in- 
dustria  non  alitur,  valet  tamen  7  ipsum  suis  viribus  :  sed 
inerat  (nisi  me  propter  benevolentiam  forte  ^  fallebat) 
ratio,  et  bonis  artibus  instituta,  et  cura  et  vigiliis  elabo- 
rata.  Atque  scitote,  judices,  eas  cupiditates,^  quae  obji- 
ciuntur  Coelio,  atque  haec  studia,  de  quibus  disputo,  non 
facile  in  eodem  homine  esse  posse.  Fieri  enim  9  non  po- 
test, ut  animus  libidini  deditus,  amore,  desiderio,  cupidi- 
tate,  saepe  nimia  copia,  inopia  etiam  nonnunquam  '°  impe- 
ditus,  hoc,  quicquid  est,  quod  nos  facimus  in  dicendo,  non 
modo  agendo,'  verum  etiam  cogitando  possit  sustinere. 
46.  An  vos  aliam  causam  esse  ullam*  putatis,  cur,  in 
tantis  praemiis  eloquentiae,  tanta  voluptate  dicendi,  tanta 
laude,  tanta  gratia,'  tanto  honore,  tarn  sint  pauci,  semper- 
que  fuerint,  qui  in  hoc  labore  versentur  ?  Obterendae'^  sunt 
omnes  voluptates;  relinquenda  studia  delectationis,  judices, 
Indus,  jocus,  convivium,  sermo  est  paene  familiarium  ^  de- 
serendus :  quae  res  in  hoc  genere  ^  homines  a  labore  studi- 
oque  dicendi  deterret;  non,  quo'  aut  ingenia  deficiant,  aut 

'  Non  quia. 


in  C  quo. — 5  C  \p  def.  hoc  causa.  Turn,  i//,  Rom.  Ven.  1483.  Jiint.  eloquor. — 6  x 
qv(B  vera  prud.,  et  niox  At  in  eo.  Pro  in  eo  H  liabet  meum.  Turn,  x  ing.  ducere, 
et  C  H  S  >//  ejus  videbatur. — 7  H  et  si  ind.  et  x  W"  aliter,  valet  tantum.  Pro  sed 
inerat  T  servierat  ;  Lamb,  sed  in  eo  erat. — 8  In  H  x  decst  forte.  Ttim,  H  S  et 
edd.  ante  Giut.  oratio.  Paulo  post,  Lamb,  et  Weiske  Atqui  scitote. — 9  H  x 
non  liabent  emin. — 10  x  nunquam. — 1  In  die,  quoquo  modo  agendo  C  H  S  T  x  ^j** 
Gembl.  Pall,  et  Ms.  Gruteri.— 2  In  H  S  x  tleest  ullam.—^  Aid.  Ciat. 
Hervag.  gloria. — 4  Conterendce  Pal.  nnns  et  margo  Ciat.  Omittendce  C  S  t/*  et 
edd.  ante  Grnt.  Mox,  x  studia  dilectionis.  Mss.  plerique  et  edd.  ante  Grnt. 
omittnnt  judices. — 5  Sermo  etiam  pane  omnium  fam.  Mss.  pauci  et  edd.  ante 
Lamb,  qui  dedit  sermo  pane  omnis,  omisso  est. — 6  x  Quare  in  hoc  gen.  Pro 
verbis  homines  a  labore  studinque  dicendi  H  S  x  habent  labor  conficiendi  homines 
a  studio,     Garatono  suspectum  est  verbum  dicendi,  pro  quo  in  Barb,  et  edd. 


NOT^ 

e  Eas  cupiditates']  Voluptates  et  li-     diis  quae  ad  rhetoricam  et  eloqnen- 
bidines  non  possunt  esse  cum  lis  stu-     tiam  pertinent. 


PRO  CCELIO,  CAP.  20.  2185 

doctrina  puerilis.''  47.  An  hie,  si  sese  isti  vitee  dedisset, 
consularem  7  hoininem '  admoduni  adolescens  in  judicium 
vocavisset?  hie,  si  laborem  fugeret,  si  obstrictus  voluptati- 
bus  teneretur,  in  hac  acie'' quotidie  vcrsaretur?  appeteret 
inimieitias  ? '  in  judicium  vocaret?  subiret  periculum  ca- 
pitis?"" ipso^  inspectante  populo  Romano,"  tot  menses 
aut  de  salute,  aut  de  gloria  dimicaret?  xx.  Nihil  igitur 
ilia  vicinitas  redolet?"  nihil  hominum  fama  ?  nihil  Baiaj  p 
denique  ipsae  loquuntur?  lllae  vero  non  loquuntur  solum, 
verum  etiam  personant,  huc^  unius  mulieris  libidinem  esse 
prolapsam,"  ut  ea  non  raodo  solitudinem  ac  tenebras  atque 
haec  flagitiorum  integumenta " '°  non  quaerat,  sed  in  tur- 
pissimis  rebus  frequentissima  celebritate  et  clarissima  luce 
laetetur. 

48.  Verum  si  quis  est,  qui  etiam  meretriciis  amoribus 
interdictum  juveututi  putet;  est  ille  quidem  valde  severus  : 
negare  non  possum :  sed  abhorret  non  modo  ab  hujus  '  se- 
culi  licentia,  verum  etiam  a  majorum  consuetudine,  atque 

"•  Devenisse.  "  OccuUationes. 


ante  Junt.  lenjiliir  disceyuH.     Turn,  Lamb,  non  quod  aul  ing. — 7  rp  consUiarenu — 
8  C'l  xfi  ipse.     Mox,  Lamb,  solus  tot  jam  menses. 

Cap.  XX.     n  H  S  x  <!'  hnjus.     Mox,  x  "'  """  modo,   sine  ea 10  H  S  x  ^l* 

ct  cdd.  ante  Hervag.  legumenta.     Pro  non  qucerat  ^  queer  at ;  H  S  x  requirat. 

NOTyE 

h  Doctrina  pueritis]  Per  doctrinam  ■»  Subiret  periculum  capitis']  Siibire 

piiprilem  Hilt  ipsas  rhetoiicaE  praecep-  capitis  periciiltim   dicitiir  acciisator, 

tiones,  vel  ipsam  grammaticam  intel-  qui   calumniae   periculum   subit,  ram 

ligit,  quas  necesse  est  a  pueritiacom-  calumnise    damnatos    sequitur   infa- 

parari,  nt  quis  orator  evadat.  mia. 

'  Consularem   hominem]    M.   Anto-  ■>  Ipso   inspectante    populo    Romano] 

Ilium,  qui  Ciceiouis  in  consulatu  col-  In  foro  liabebatiir  Iioc  judicium,  nbi 

Ifga   fuit,   Coelius    vocavit    in    judi-  frcquens  adcsse  populus  solebat. 

ciiiin.  o  Ai/u/  igitur  ilia  vicinitas  redolet] 

^  In  hac  acie]  Id  est,  judiciis  et  Id  est,  non  debet  venire  in  siispicio- 

caiisis  foreosibns  :   translatio  a  gla-  nem    libidinis   Coeiius,    cum    vicinus 

diatoribiis.  Clodia;  in  Paiatio  habiiaverit? 

^Appeteret    inimieitias]    Subibant  i'  A'(7i/7  Ba/tr]  Navigationes  in  lior- 

accusafores     potentium     inimieitias,  lis  cum  Clodia. 
cum  eos  in  judicium  vocabaut. 


2186  M.   TULLIUS    CICERO 

concessis."  *  Quando  enim  hoc  factum  non  est?  quando 
reprehensum?  quando  non  permissum?  quando  denique 
fuit,  ut,  quod  licet,  non  liceret  ?  Hie  ego  jam  rem  defi- 
niam : '  mulierem  nullam  nominabo :  tantura  in  medio  re- 
linquam.^'J  49.  Si  quae  non  nupta  mulier  domum  suam 
patefecerit  omnium  cupiditati,  palamque  sese  in  meretricia 
vita  collocarit,5  "^  virorum  alienissimorum  conviviis  uti  in- 
stituerit ;  ^  si  hoc  in  urbe,  si  in  hortis,  si  in  Baiarum  ilia 
celebritate  faciet ;  si  denique  ita  sese  geret,^  non  incessu 
solum,  sed  ornatu  atque  comitatu,  non  flagrantia  oculorum, 
non  libertate  sermonis,  sed  etiam  complexu,  osculatione, 
aquis,^  navigatione,  conviviis,  ut  non  solum  meretrix,  sed 
etiam  procax  videatur;  9  cum  hac  si  quis  '°  adolescens  forte 
fuerit,  utrum  hie  tibi,  L.  Herenni,^  adulter,'  an  araator,  ex- 
pugnare  pudicitiam,  an  explere  libidinem  voluisse  videa- 
tur? 50.  Obliviscor  jam  injurias,  Clodia :  ^  depono  me- 
moriam  doloris  raei :  quae  abs  te  *  crudeliter  in  meos,'  me 

"  Quce  conceduntur. 


— 1  X  'y«*'  Pro  seculi,  quod  in  %  deest,  H  et  S  habent  (evi. — 2  Ern.  conj. 
concessu.  Mox,  non  factum  est  edd.  pleraeque  ante  Grnt.  cum  Orell.  non 
factitatum  est  Lamb.  In  x  ''eest  negativa  particula,  sed  habet  q  non  repre- 
hensu.n. — 3  xi'»«  ''f'«  "<"'  diffiniam :  Hervag.  Lamb,  rf/n  jam  definiam. — 4  x  ''^" 
linquamus.  Turn,  edd.  pleraeque  ante  Grnt.  cum  Ort-ll.  Si  qua.  Postea, 
C  \f/  el  edd.  ante  Hervag.  patefaceret. —  5  x  vitia,  et  C  T  4*  ac  edd.  ante  Her- 
vag. collocaret. — 6  C  T  <|/  instilueret:  H  S  x  decreverit. — 7  H  S  Xi  Schutz.  et 
Orel],  gerat.  Mox,  H  S  x  ^o'"- — 8  Pro  aquis  Ern.  conjecit  nciJs  legend. — 
9  Non  solum  meretrix  procaxque  vid.  C  H  S  T  x  '!'>  E'f-  Pal'-  et  edd.  ante 
Junt.  non  solum  mer.sed  etiam  proterva  procaxque  vid.  Pal.  1.  non  solum  mer.  sed 
etiam  proterva  meretrix  vid.  Ms.  Lamb,  non  solum  mer,,  sed  etiam  proterva  me- 
retrix procaxque  vid.  dedit  Orell. — 10  C  et  Orell.  si  qui. — 1  In  H  \f/ noi\  le- 
gitur  adulter. — 2  Lamb.   Orell.  injurias  tuas,   et   C  \^  Clodice :  T   Clodio. — 

NOTiE 

<J  In   medio   relinquam']   Unicuique  rum.     Inducit  autem  exemplum  hy- 

permittit.ut  de  ea  ad  arbitrium  sunm  potheticum,  quo  meretricem  descri- 

judicet.  bit. 

"■  In  meretricia  vita  collocarit']  Ne-  »  Herenni]  Herennius  unus  fuit  ex 

mini  mulieri  quaestura  suo   corpora  arcusaforibus  Ccelii. 

faeere  licuit,  nisi  quae  licentiam  stu-  '  Quce  abs   te'\    Familia  Ciceronis 

pri    apud    aediles    vulgasset.      Vide  misere  a  Clodianis  vexata  est,  cum 

Taciturn  sub  fin.   lib.  it.  Ann.     Ea  ipse  in  exilium  abiit.    Vide  orat.  pro 

aiitem  ipsis  conditio  imposiia  fuit,  ut  Domo,  §  59. 
jure  cederent  et  dignitate  matrons- 


PRO    CCELIO,   CAP.   21.  2187 

absente,  facta  sunt,  negligo.  [p.  48.]  Ne  sint  haec  in  te 
dicta,  quse  dixi  :  sed  ex  te  ipsa  lequiro,  quoniam  et  crimen 
accusatores  abs  te,  et  testem  ejus  cnminis  te  ipsam  dicunt 
se*  habere  :  si  qua  mulier  sit  hujusmodi,  qualem  ego  pauIo 
ante  descripsi,  tui  dissimilis,^"  vita  institutoque  meretricio; 
cum  hac  aliquid  adolescentem  hominem  habuisse'^  rationis, 
num  tibi  perturpe  aut  perflagitiosum  esse  videatur?  Ea  si 
tu  non  es,  sicut  ego  malo  ;  quid  est,  quod  objiciant^  Ccelio? 
sin  earn  te  volunt  esse ;  quid  est,  cur  nos  crimen  hoc,  si  tu 
contemnis,  pertimescamus?  Quare  nobis  da  viani^  ratio- 
neraque  defensionis :  nam  aut  pudor  tuus  defendet,  nihil 
a  M.  Coelio  petulantius  esse  factum ;  aut  impudentia  et 
huic  et  ceteris  magnam  ad  se  defendendum  facultatem' 
dabit. 

XXI.  51.  Sed  quoniam  emersisse  jam  e  vadis,'°''  et  sco- 
pulos  praetervecta  videtur  oratio  mea,  perfacilis  mihi  reli- 
quus  cursus  ostenditur.  Duo  sunt  enim  crimina,'  una  in 
muliere,  summorum  facinorum :  auri,  quod  sumtum  a  Clo- 
dia  dicitur;  et  veneni,  quod  ejusdem  Clodiae  necanda3 
causa  parasse  Coelium  criminantur.*  Aurum  sumsit,  ut 
dicitis,  quod  L.  Lucceii^  servis  daret,  per  quos'  Alexan- 
drinus  Dio,^  qui  turn  apud  Lucceium  habitabat,  necaretur. 
Magnum  crimen  vel  in  legatis  insidiandis,*  vel  in  servis  ad 
hospitera  domini'   necandum  solicitandis;  plenum  sceleris 


3  ifi  in  modos.  Mox,  x  ^^<^  sint. — 4  In  H  x  deest  se.  Verba  eJM  criminis  .  . . 
mulier  sit  non  sunt  in  T.  Fro  hujusmodi  Jiint.  et  Lamb,  babent  ejusinodi. 
— 5  Xj  Erf.  et  margo  Crat.  similis.  Tiiin,  C  \p  mcretricioque  instituto. — G  S  /ui- 
buere:  x '*«''^''^'  Mox,  fiagitiosum  C  H  S  T  X)  V^eii.  1483.  Junt.  Hervag. 
— 7  C  utijiciunl.  DeiiKie,  x  si  ea  te  vol.  esse:  quid  es  :  nos  crimen,  8fC. — 
8  x«^«"'«'«'— 0  l^t  huic  defendendi  fac.  iZ  HST  x>  Erf.  Barb,  et  edd.  ante 
Aid.    Tnm,  H  S  dedit. 

Cap.  XXI.  10  C  H  S  X  J*""  evadens. — 1  x  enim  hac  crimina. — 2  x  crimi- 
natur. — 3  H  S  x  per  quod. — 4  S  x  insidianlis:  Krf.  insidiantes.  Lamb,  conjecit 
violandis  legend. — 5  Domi  Mss.  nonnulli  et  edd.  ante  Lamb,  cum  Grut. — 

NOTvE 

>•  Tui  dissimilis]  Ironice  loquitur.  ricus,  ad  quem  extat  Ciceronis  ejti- 

*  Emersisse  e  radjs]  Allegoria  sum-  stola. 

ta  a  navigantibus.  '  Alexandrinut  Dio]  De  hoc  dictum 

T  Lucceii]  Lucceius  llle  fuit  bisto-  est  §  23.  not. 


2188  M.    TULLIUS    CICERO 

consilium,  plenum  audaciae.  52.  Quo  quidem  in  crimine 
primum  illud  requiram,  dixeritne  Clodiae,  quam  ad  rem<5 
aurura  turn  sumeret,  an  non  dixerit.  Si  non  dixit,  cur 
dedit  ?  si  dixit,  eodem  se  conscientiae  scelere  devinxit.^ 
Tune  aurura  ex  armario  tuo  promere  ansa  es  ?  tune  Ve- 
nereal illam*  tuam  spoliatricera  ^  spoliare  ornamentis  ?  Ce- 
terum*  cum  scires,  quantum  ad  facinus  aurum  hoc  quee- 
reretur,  ad  necem  legati,9  ad  L.  Lucceii,  sanctissimi  ho- 
minis  atque  integerrimi,  labem  sceleris  sempiterni ;  '°  huic 
facinori  tanto  tua  mens  liberalis  conscia,  tua  domus  po- 
pularis "  ministra,  tua  denique  hospitalis  '^  ilia '  Venus, 
adjutrix  esse  non  debuit.  53.  Vidit  hoc  Balbus:  ^«  cela- 
tam  esse  Clodiam  dixit,  atque  ita  Coelium  ad  illam  attu- 
lisse,  se '  ad  ornatum  ludorum  aurum  quaerere.  Si  tam 
familiaris  erat  Clodiae,  quam  tu  esse  vis,  cum  de  libidine 
ejus  tam  multa  dicis ;  dixit  profecto,  quo  vellet  ^  aurura.  Si 
tam  farailiaris  non  erat,  non  dedit.  Ita  si  verum  tibi  Coelius 
dixit,  o  imraoderata  mulierl  sciens  tu  aurum  ad  facinus  de- 
disti:  si  non  est  ausus-^  dicere,  non  dedisti.  xxii.  Quid 
ego  nunc  argumentis  huic  crimini,^  quae  sunt  innumerabilia, 


G  H  a  X  ob  rem.  Deinde,  C  sumeral.  Ernesto  atque  Garatono  suspectuin 
erat  turn.  Weiske  conjecit  legend,  aurum  niuluum  smneret. — 7  C  dejunxit. 
Mox,  X  aitsus  es.— 8  Ms.  Vict.  Ceterorum.  Pro  cum  H  S  x  liabent  si.— 9  Ad 
necem  scilicet  legati  C  S  T  et  edd.  ante  Hervag.  cam  Lamb.  Pro  Lucceii  C 
Luculli ;  T  LucuUum  ;  \\i  Lucullii— 10  Steph.   Lamb.  Weiske  e   conj.  Panta- 

gathi  sempitemam;  et  sic  volebat   Ern.— 1  In  T  deest  ilia 2  T  hcec,  et  x 

Balba.  In  Barb,  et  Ven.  1483.  Bulbus :  facinori  tantum  eel.  ceterae' ante 
Griit.  facinoris  tanlum  eel — 3  Pro  te,  quod  in  T  deest,  ;//  habet  sed.  Turn, 
Mss.  Lanibini  ornamentum.     Pro  qucerere  T  qucerendum.—A  ^  es  ausus. 

Cap.  xxii.     5  Verba  Quid  .  . .  crimini  non  sunt  in  T.     In  H  S  x  isli  cri- 

NOT;E 

*   Venerem  illaml    Clodia    simnla-  illi  gratnm  est  et  jncundum. 

crum  Veneris  aureum  habere  dice-  ^  Hospitalis]   Propter   simulacrum 

batur,  quam  ut  meretrix  et  inipudica  quod  in  suis  aedibus  Clodia  asserva- 

mulier  colebat.  bat,  hospitalis  dicitur, 

•^  Spoliatricem]    Spoliatricem    ap-  e  vidit  /toe  J5a/t««]  Balbi  testimo- 

pellat,   quia  Veneris   auxilio  muitos  nium  allatum  ab  accusatoribus  irri- 

aciolescentes  patrimonio  Clodia  spo-  tum  facit. 

liaverat.  f  Quo  vellet]  In  quern  usum  aurum 

«  Popularis']  Populare  dicitur  vel  illud  insumere  vellet,  Coelius  Clodia 

quod  commune  est  populo,  vel  quod  diceret. 


PRO   C(EL10,   CAP.  22.  2189 

resistam  ?  Possum  dicere,  mores  M.  Coelii  longissirae  a 
tanti  sceleris  atrocitate  esse  disjunctos  :  minime  esse  cie- 
dendura,  homini  tam  ingenioso,  tamque  prudenti,  non  ve- 
nisse  ^  in  mentem,  rem  tanti  sceieris  ignotis  alienisque 
servis  non  esse  credendam.  Possum  etiam,  ilia  ^  et  cete- 
rorum  patronorum,  et  mea  consuetudine,  ab  accusatore 
perquirere,  ubi  sit  congressus^  cum  servis Lucceii  Coelius; 
qui  ei  fuerit^  aditus.  Si  per  se,  qua  tcmeritate?  si  per 
alium,  per  quern?  Possum  omnes  latebras  suspiciouum 
peragrare  9  dicendo:  non  causa,  non  locus,  non  facultas, 
non  conscius,  non  perficiendi,  non  occultandi  maleficii 
spes,  non  ratio  ulla,  non  vestigium  maximi  facinoris  repe- 
rietur.'°  54.  Sed  base,  quae  sunt  oratoris '  propria  (quae 
mihi,  non  propter  ingenium  meum,  sed  propter  banc  exer- 
citationem  usumque  dicendi,  fructum  aliquem  ferre  pos- 
sent/  cum  a  me  ipso  laborata  proferri  viderenlur),  brevi- 
tatis  causa,  relinquo  omnia.  Habeo  enim,  judices,  quern 
vos  socium  vestrae  religionis  jurisque  jurandi ''  facile  esse 
patiamini,'  L.  Lucceium,  sanctissimum  bominem,  et  gra- 
vissimura  testem ;  [  p.  49.]  qui  tantum  facinus  in  famam  * 
atque  fortunas  suas  neque  non  audisset  illatum  a  Coelio, 
neque  neglexisset,  neque  tulisset.  An  ille  vir,  ilia  buma- 
nitates  praeditus,  illis  studiis,  artibus  atque  doctrina,  illius 
ipsius  periculum,  quera  propter  bcec  ipsa  studia*^'  dilige- 


mini. — 6  H  x  """'Jmi'w  venisse.  Pro  rem  x  habet  esse.  Postea,  C  H  S  T  x 
crcdendum. — 7  H  illam.  In  Eif.  deest  ceterorum. — 8  x  fuerat.  Mox,  Panta- 
gatliiis  correxit  A'iw  per  alium. — 9  x  pcragere. — 10  H  S  reperietis:  x  reptrire- 
tur. — 1  X  orationis.  Turn,  H  x  7"*^  '""'  propter  ing.,  sed  propter  Imnc  exerc. 
meam. — 2  Em.  e  conjectura,  cnni  Weiske  et  Scliutz,  posscnl :  ceteri  potu- 
issent.  Pro  cttm  x  I'sbet  turn.  Deinde,  Junt.  Lamb.  Weinke,  SclnUz.  et 
Oiell.  c/afco>a<«,  ut  Ant.  Aiigiistimis  volebat.  Denique,  x  P'''"/'^'''^- — 3  Edd. 
ante  Giut.  paliemini. — 4  if'  infamiam. — 5  (3  liumilitale.  Ante  arlibus  Taiir. 
Lamb,   et   Orell.  addiint  illis. — 6  x  propter  hac  studia :  H  propter  studia. 

NOT^ 

8  Ubi  sit  congressusl  Excntit  omnes     jnrabant,  se  nihil  contra  justitiam  ac- 
circunistantias  turn  a  loco  praecipne,      tiiros,  vel  diclnros  esse. 
etfuciiltate;  et  falsa  esse  demonstrat,  '  Hccc  ipsa  studia]  Humaiiitatis  et 

quae  Coelio  objecta  sunt.  eloquentia;  studia  intciligit. 

•>  Juris  jurandi]   Judices  et  testes 


2190  M.  TULLIUS   CICERO 

bat,  negligere  potuisset?  et,  quod  facinus  in  alienum  ho- 
minem  ^  illatura  severe  acciperet/  id  omisisset  curare  in 
hospite  ?  quod  per  ignotos  actum  cum  ^  comperisset,  do- 
leret,  id  a  suis  tentatum  esse  negligeret?  quod  in  agris 
locisve  9  publicis  factum  reprehenderet,  id  in  urbe  ac  suae 
domi  coeptum  esse,  leviter  ferret?  quod  in  alicujus  agres- 
tis  periculo  non  praetermitteret,'°  id  homo  eruditus  in  insi- 
diis  doctissimi  hominis  "^  dissimulandum  putaret?  55.  Sed 
cur'  diutius  vos,  judices,  teneo  ?  ipsius  jurati  *  religionem 
auctoritatemque  percipite,  atque  omnia  diligenter  testimonii 
verba  cognoscite.  Recita  testimonium  Lucceii.^ '  {Testi- 
monium  Lucceii.)  Quid  expectatis  amplius  ?  an  aliam  ^ 
vocem  putatis  ipsara  pro  se  causam  et  veritatem  posse 
mittere  1  ^  Hajc  est  innocentiae  defensio,  base  ipsius  causae 
oratio,  hapc  una  vox  veritatis.  In  crimine  ipso  ^  nulla 
suspicio  est,  et  in  re  nihil  est  argumenti  :'^  in  negotio,  quod 
actum  esse  dicitur,  nullum  vestigium  sermonis,  loci,  tem- 
poris :  nemo  testis,  nemo  conscius  nominatur  :  totum  cri- 
men profertur*^  ex  inimica,  ex  infami,  ex  crudeli,  ex  faci- 
norosa,   ex   libidinosa  domo:""    domus  autem  ilia,"  quae 

p  Animadverteret.  «  Testis.  '  Nulla  est  probaiio. 


—7  S  in  alieno  homine :  H  x  alieno  homini.  Mox,  Orell.  e  Taur.  recepit  in 
Itospilem. — 8  Pro  cum,  quod  in  x  deest,  Orell.  e  Taiir.  et  Mss.  Lambini  edidit 
quod.  Deinde,  x  ct  Erf.  competisset.  Postea,  Taur.  a  suis  servis,  et  Erf. 
temptavit  negligere ;  unde  Graev.  delevit  esse. — 9  Taur.  locisque.  Mox,  Taur. 
et  Lamb,  dotni  sucb.  Pro  cceptum  Em.  conjecit  cceptatum  legend.  Turn, 
H  S  x>  Erf.  et  al.  leniter. — 10  H  S  x  "f  postmitteret ;  C  postimeret,  cum  aste- 
risco. — 1  C  non  habet  cur. — 2  Erf.  testimonium  verba  recognoscile :  H  et  Taur. 
cum  Orell.  Recita  test,  L.  Lucceii.  Voces  verba  cognoscite  non  sunt  in  T. 
In  Mss.  nonnullis  desunt  verba  Testimonium  Lucceii,  quae  Orell.  uncis  in- 
cludit. — 3  Ern.  e  conjectura  cum  Scbutz.  aliam  vocem:  ceteri  aliquam  vocem. 
— 4  X  summittere — 5  H  itlo.  Orell.  auctoritate  Taur.  et  H  delevit  copulam 
ante   voces  in  re.     Pro  re  C  x  ^  habent  rem. — 6  In  H  et  S  deest  pro/ertur. 

NOTiE 

^  Doctissimi  hominis}  Dio,  legatus  tatum  est. 

Alexandrinus,  omni  eruditione  flore-  ™  Libidinosa  dowjo]  Loquitur  de  do- 

bat.  mo  Clodii,  ex  qua  verura  testinionl- 

^  Recita  testimonium  Lucceii]  Aherat  um  proferri  non  potest,  quia  infamis 

ab  boc  judicio  Lucceius.sed  testimo-  est,  et  libidinosa. 

niuin  suum  misit,  quod  a  scriba  reci-  "  Domus  autem  ilia]  Lucceii  domus, 


PRO    CCELIO,   CAP.   23.  2191 

tentata  scelere  °  isto  nefario  dicitiir,  plena  est  intcgritatis, 
officii,^  religionis  :  ex  qua  domo  recitatur  vobis  jurejurando 
dcvincta  auctoritas ;  ^  ut  res  minime  dubitanda  in  contentione 
ponatur,  utrum  temeraria,  procax,  irata  mulier  finxisse 
crimen,  an  gravis,  sapiens,  raoderatusque  vir  religiose  tes- 
timonium dixisse  videatur. 

xxiii.  5G.  Reliquum  est  igitur  crimen  de  veneno ;  cujus 
ego  neque  principium^  invenire,  neque  evolvere  exitam 
possum.  Quae  fuit  enira  causa,  quamobrera  isti  mulieri 
venenum  '°  vellet  dare  Coelius  ?  Ne  auruni  redderet?  num 
petivit?  Ne  crimen  haereret  ? '  num  quis  objecit?  nura  quis 
denique  fecisset  mentionem,  si  hie  nemini '  nomen  detulis- 
set?P  Quia  etiam  Herennium  dicere  audistis,  verbo  se 
molestum  non  futurum  fuisse*  Coelio,  nisi  iterum  eadem 
de  re,  suo  familiari  absoluto,''  nomen  hie  detulisset.  Cre- 
dibile  est  igitur,  tantum  facinus  nullam  ob  causam^  esse 
commissum?  et  vos  non  videtis,  fingi  sceleris  maximi  cri- 
men, ut  alterius  causa  sceleris  suscipiendi  fuisse  videatur? 
57.  Cui  denique  commisit?"^  quo  adjutore  usus  est?  quo 

*  Accusarelur  illius  criminis. 


Turn,  C  T  f X  inimici.  Verba  ex  Ubidinosa  absnnt  a  C  x«  Statim,  H  domus 
ilia:  Erf,  domus  enim  ilia.  In  Taur.  qua:  tctnptala  esse  scelere. — 7  Orell.  e 
Taur.  recepit  integrilnlis,  dignitatis,  officii. — 8  C  dejuncta  auct.  Mox,  Maniit. 
Stepli.  Lamb,  dubia,  tamen  in  contentione. 

Cap.  xxiii.  9  Taur.  nee  princ.  Deinde,  C  H  S  T  volcere :  x^  videre. 
— 10  In  T  deest  venenum.  Turn,  dare  vellet  Taur.  qni  postea  exhibet  ne  crimen 
haberet — 1  Nultius  Taur.  neminis  Rom.  Ven,  1480.  1483.  Mox,  ante  Heren- 
nium Lamb,  et  Orell.  addunt  praenomen  L. — 2  x  et  Taur.  omittunt  fuisse. 
Mox,  Pantagathus  correxit  sui  familiaris  absoluti. — 3  Al.  ob  nullam  causam. 

aOTJE 

ciirn  plena  sit  infegritatis,  inde  pro-  i  Familiari  absoluto']    Polam  Atra- 

latum  testimonium  valere  debet.  tinum  intelligit,  de  quo  vide  argu- 

°  Scelere]  In  ilia  Lucceii  domo  di-  mentum  orationis. 

cebatur  interfectus  fuisse  Dio,  prin-  '  Cui  denique  commisit]  Affert  Ci- 

ceps  AlexandriniB  legationis.  cero    omnes    circumstantias,  quibus 

P  Nomen  detulisset]  Deferre  nomen,  probet  Ccelium  veneni  crimen    non 

non  est  propric  accusare  ;  sed  apud  admisisse.     A  personis  exorditur,  ac 

inagistratum   et  judicem,   de  aliquo  a  servis  Clodiae,  quibus  committere 

crimine  ante  accusatiouem  denuntia-  tuto   illud  facinus    non   potuit,  quia 

re,  et  alium  in  capitis  discrimen  ra-  liberius  in  ilia  domo,  plena  libidinis, 

pere.  vivebant. 


2192  M.    TULLIUS    CICERO 

socio?  quo  conscio?4^  cui  tantum  facinus,  cui  se,  cui  sa- 
lutem  suam  credidit  ?  Servisne  ^  mulieris  ?  sic  eniin  ob- 
jectum  est.  Et  erat  tarn  demens  hie,  (cui  vos  ingenium 
carte  tribuitis,*^  etiarasi  cetera  inimica  oratione  detrahitis) 
ut  omnes  suas  fortunas  alienis  servis  coramitteret  ?  At 
quibus  servis?  refert  enim  magnopere  id  ipsum  :  hisne,^  quos 
intelligebat  non  communi  conditione  servitutis  uti,  sed  ^ 
licentius,  liberius,  familiarius,  cum  domina  vivere?  Quis 
enim  hoc  non  videt,  judices?  aut  quis  hoc  ignorat,^  in 
ejusmodi  domo,  in  qua  materfamilias  meretricio  more  vi- 
vat,  in  qua  nihil  geratur,  quod  foras  '°  proferendum  sit,  in 
qua  lustra,  libidines,  luxuries,  omnia  denique  inaudita  vitia 
atque  flagitia  versentur ;  hie  servos  non  esse  servos  ?  qui- 
bus omnia  committantur  ?  per  quos  gerantur  ?  '  qui  versen- 
tur iisdem  in  voluptatibus?  quibus  occulta  credantur?  ad 
quos  aliquantum^  etiam  ex  quotidianis  sumtibus  ac  luxuria 
redundet?  58.  Id  igitur  Coelius  non  videbat  ?  Si  enira 
tarn  J  familiaris  erat  mulieris,  quam  vos  vultis ;  istos  quo- 
que  servos  familiares  esse  dominae  sciebat.  [p.  50.]  Sin 
ei  tanta  consuetude,  quanta  a  vobis  inducitur,  non  erat ; 
quaj  cum  servis  potuit  farailiaritas  esse  tanta?  xxiv.  Ip- 
sius  autem  veneni  quae  ratio  fingitur?  ubi  quaesitum  est?* 
quemadmodum  paratum  ?  quo  pacto  ?  cui,  quo  in  loco, 
traditum?  Habuisse  aiunt  domi,  vimque  ejus  esse  exper- 
tum  in  servo  quodam,  ad  rem  ipsam  '^  parato  ;  cujus  per- 


— 4  H  consilio:  in  x  deest.  T  non  babet  cui  ante  salutem. — 5  x  Seriusne. 
— G  H  S  cui  jam  los  ing.  certe  tribuistis. — 7  Lamb,  et  Orell.  iisne. — 8  Pro  uti 
sed  C  H  ST  ut  esset;  x  ul  essent. — 9  C  H  T  x  out  quis  ign.  et  H  in  ejus  domo. 
— 10  Foras  non  est  in  H  et  Erf.  Tuin,  x  p^'of.  non  sit.  Pro  lustra  (J  x  iHus- 
tria  ;  if  illustra,  et  paulo  post  luxurie.  Pro  omnia  C  S  v|/  somnia ;  et  pro  inau- 
dita  ij/  in  audacia. — 1  Lamb,  per  quos  omnia  ger.  Pro  qui  in  S  T  qua,  Deinde, 
T  versantur  iisdem  volupt. — 2  H  S  uUquantulum.  Mox,  luxurie  H  S  x  "f .  Rom. 
Ven.  1480.  1483.  Jnnt.  Lamb,  et  Orell.  \Gx\ia, ad  quos aliquantum ...  .redun- 
det in  C  desunt. — 3  CxJ«'"-  Toinittit. 

Cap.  XXIV.    4  Scbutzius  e  conjectura  Ernesti  recepit  ad  rem  is<am.    Mox, 

NOTyE 

'  UbiqucEsitum  esf]  Probat  non  pa-      stantiis  loci  et  auxiliorum. 
rasse  CcKlium  venenum,    a   circuni- 


I'RO    CCELIO,    CAP.    24,  2W3 

celeri  interitu'  esse  ab  hoc  comprobatura  venenum.  59. 
Pro  Dii  immortales!^*  curinterdum  in  hominum  sceleribus 
maximis  aut  connivetis,  aut  preesentis  fraudis  poenas  ia 
diem  reservatis?  Vidi  enim,  vidi,  et  ilium  hausi  dolorem 
vel  acerbissimum  in  vita,  cum  Q.  Metellus  abstraheretur" 
e  sinu  gremioque  patriae,*^  cumque  ille  vir,  qui  se  natum 
huic  imperio  putavit,  tertio  die  post,  quam  in  curia,  quam 
in  Rostris,  quam  in  republican  floruisset,  integerrima  atjtate, 
Optimo  habitu,"  maximis  viribus,  eriperetur  indignissime 
bonis  omnibus,  atque  universae  civitati.  Quo  quidem  tem- 
pore ille,  moriens,  cum  jam  ceteris  ex  partibus  oppressa 
mens  esset,  extremum  sensum  ad  memoriam  reipublicae 
reservabat;^  cum  me  intuens  flentem  significabat  inter- 
ruptis  atque  morientibus  vocibus,  quanta  impenderet  pro- 
cella  urbi,9  quanta  tempestas  civitati:  et  cum  parietem 
saepe  feriens  eum,  qui  cum  Q.  Catulo  fuerat  ei  communis, 
crebro  Catulum,  sajpe  me,  saspissime  rerapublicam  '°  nomi- 
nabat;  ut  non  tam,  se  emori,  quam  spoliari  suo  praesidio 
cum  patriam,  tum '  etiam  me,  doleret,  60.  Quem  quidem 
virum  si  nulla  vis  repentini  sceleris  sustulisset ;  quonam 
modo  ille  furenti  fratri  suo  patrueli"  consularis  restitisset, 

*  Morle  suhita.  "  Optima  sanitate. 


Erf.  cvJHX  per  sceleiis  hiteritiim,  et  \p  esset. — 5  C  T  Proh,  o  Dii  imm.  V.\f. 
Per  Deos  iinni.  Mon,  in  H  deest  aut  ante  connivetis.  Turn,  \p  prtcsentilius,  et 
X  ^  pcenam.  In  Mss.  ap.  Gaiaton.  legilnr,  O  Dii  imm.,  cur  in  max.  scelcrihus 
aut  connireiis  interdum,  aut  prwsenlis,  Sfc.  In  ed.  Mali  Rom.  omittuntur  verba 
cur  interdum  . . .  aut  connivetis. — 6  H  S  %  extrahereiur  ;  et  C  T  x  4'  '^  sinu,  e  gre- 
mioque  palrice. — 7  Edd.  vett.  nonniillae,  quam  iii  curia,  in  rostris,  in  rep. — 
8  Revocahat  edidenint  Lall.  et  Sclintz.  e  Ms.  ap.  Philipp.  Kiibeniiim  Elect. 
1.  IX. — 9  Qiiidam  ap.  eundcni  1.  xii.  sibi,  unde  ipse  coiijecit  urhi  lejjend. 
Ante  cum  parietem  H  S  insemnt  vidi. — 10  >|(  resp. — 1  C  tum  patriam,  cum. — 

NOTiE 

«   Pro  Dii   immortales'\   Vehementi  "  Metellus  abstraheretur']    Propter 

exclamatione   a   proposito    digressus  Metelliini  sublatiim  ab  uxoie  Cludia, 

in  Clodiam  inveliitiir,  qiias  aiideat  ve-  ipsa  dicta  est  Clytapmnestra,  nt  ait 

neni  Ca>lium    insimiilare,    cum    ipsa  Fabius  viii.  G.  qiiod  ut  ilia  ferro  vi- 

venerit  in  suspicionem  veneno  inari-  mm   snum  Agamemnonem,  sic   ista 

tum    SHstulisse ;    cujus    ipse    laudos  Metellnm  veneno  inierfccerit. 

mire  prosequitur.  »  Fratri  suo  palrueli]  Sign'ifical  Q. 

Delph.et  Var.  Clas.  Cicero.  6  Z  Z 


2194  M.    TULLIUS   CICERO 

qui  consul*  incipientem  furere  atque  conantem,  sua  se 
manu  interfecturum,  audiente  senatu,  dixerit?'  Ex  hac 
igitur  domo  progressa  ista  mulier,  de  veneni  celeritate  di- 
cere  audebit?  Nonne  ipsam  ^^  domum  metuet,  ne  quam 
vocem  eliciat?  non  parietes  conscios,  non  noctem  illarn^ 
funestara  ac  luctuosam  perhorrescet  ?  Sed  revertar  ad 
crimen :  etenim  ^  haec  facta  illius  clarissimi  ac  fortissimi 
viri  mentio  et  vocem  meam  fletu  debilitavit  et  mentem  do- 
lore  7  impedivit. 

XXV.  61.  Sed  tamen  venenum  unde  fuerit/  quemadmo- 
dum  paratum  sit,  non  dicitur.  Datura  esse  hoc  aiunt  P. 
Licinio,  pudenti'^  adolescenti  et  bono,  Coelii  familiari  : 
constitutum  factum  9  esse  cum  servis,^  ut  venirent  ad  bal- 
neas  Senias:'°*  eodem  Licinium  esse  venturum,  atque  iis' 
veneni  pyxidera ''  traditurum.  Hie  primum  illud  requiro; 
quid  attinuerit"^  illud  ferri  in  eura  locum  [constitutum]; 

'  Veiecundo. 


2  Mss.  nonnulli  et  edd.  vett.  consulari  rest.,  qui  consulem ;  iindu  vir  qiiidam 
ap.  Lamb,  suspicabatur  legend,  consularis  rest.,  qui  consule. — 3  H  S  x  dixit. 
— 4  Oiell.  e  conjectura  Garatoni  recepit  Non  ipsum.  Mox,  Mss.  paiici  cam 
Scbiitz.  ejiciat.  Ms.  ap.  Lamb,  eliciet.  Weiske  conjecit  legend,  ipsa  domo  .. . 
eliciat. — 5  H  S  x  aliam.  Turn,  T  perhorresceret. — 6  T  Si  enim :  onines  alii 
Mss.  etedd.  ante  Grnt.  cum  Weiske  et  Orell.  Sed  enim. — 7  ^  fictu  debil.et 
Ms.  ap.  Gi'ffiv.  mentis  dol. 

Cap.  XXV.  8  T  prudtnti. — 9  Heivag.  et  Lamb,  omittimt /ac<i/m.  In  Erf. 
deest  cum. — 10  Senas  H  x  •  Xenias  edd.  ante  Grnt.  cum  Oliv. — 1  C  his: 
H  S  X  eidem.  Tum,  x  pyssidem. — 2  x  V"*"^  «"•  I"  ^  T,  Barb,  et  Ms.  Car. 
Stepli.  deest  i7ia(/.  Pro /erri  Mss.  pleriqiie  et  edd.  vett.  pancaa  habent^eri. 
Schutzins  de  sententia  Eruesti  delevit  constitutum.     Postea,  H  S  x  omittnnt 

NOTiE 

Caecilinm   Metellum    Nepotem   con-  praeslitutns  est,  in  qnem  conveniant. 

sularem ;  nam  is  consul  cum  P.  Cor-  *  Balneas  Senias  [Xenias]  Bdlneae 

nelio  Lentulo  fiiit  A.U.  C.  697.  '  Pa-  Xenije  solis  peregrinis  concedeban- 

trueles  tVatres  vel  sorores  sunt,'  ait  tur.     XenijE  antem  quasi   liospitales 

Caius,  *  qui  queeve  ex  duobus  fratri-  dictas  sunt, 

bus  progenernntur.'  b  Pyxidem']  Pyxis  vasculum  est,  in 

y  Uiide  fuerit]  Unde  sit   sumtum  quo  unguenta,  et  res  ejusmodi,  asser- 

illud  venenum,  dici  non  potest.  vabantur;  oTrb  Trjs  wi^ov,  boc  est  buxo, 

*  Conslitulum  cum  servis']   Verbum  sic  dicta,  quod  primum  ex  ilia  arbo- 

istud  '  constitutum  '  est  verbum  juris,  re  pyxides  confectai  sint. 
cum  et  dies  et  locus  inter  quosdam 


PRO   CCELIO,   CAP.  26.  2195 

cur  illi  servi  non  ad  Coelium  domura  venerint.^  Si  mane- 
bat^  tanta  ilia  consuetudo  Coelii  cura  Clodia,  tantaque  fa- 
niiliaritas,  quid  suspicionis  esset,  si  apud  Ccelium  mulieris 
servus  visus  esset  ?  Sin  autem  jam*  suberat  simultas,  cx- 
stincta  erat  consuetudo,  discidium  extiterat ;  hinc  illaj 
lacrymas*^  nimirum,  et  haic  causa  est  horum  ^  omnium  sce- 
lerum  atque  criminum.  62.  Immo,  inquit,  cura  servi  ad 
dominam  rem  istam,  et  maleficiura  Coelii  detulissent,  mu- 
lier  ingeniosa  prsecepit  suis,  ut  ^  omnia  Coelio  polliceren- 
tur:*^  sed,  ut  veneuum,  cum  a  Licinio  traderetur,  mani- 
festo comprehendi  posset,  constitui  locum  7  jussit,  balneas 
Senias,  ut  eo  mitteret  amicos,  qui  delitescerent ;  deinde  ^ 
repente,  cum  venisset  Licinius,  ut  venenum  traderet,  prosi- 
lirent,  homineraque  comprehenderent.  xxvi.  Quaequidem 
omnia,  judices,  perfacilcm  rationem  habent  reprehendendi.- 
Cur  enim  balneas  publicas  potissimura'  constituerat  ?  in 
quibus  non  invenio,  quas  latebra  togatis  hominibus*  esse 
possit.     Nam  si  esseut  in  vestibulo  ^  balnearum ;  non  la- 

V  Erat.  z  Possnnt  facile  r^utari. 


servi:  H  x  """  qnoqiie  caient. — 3  C  venerunt:  x  ^^  ^''"f-  venirent:  H  non 
venirent.  Si  manebant  tanta,  ^c.  Pro  consuetudo  Ccelii  x  hdbet  familiurilas.  In 
Erf.  Rom.  Ven.  1483.  Naiig.  Cam.  legitnr,  Si  mancbat  tanta  ilia  cons.  Ccelii, 
tanta  famil.  cum  Clodia.  Deinde,  Erf.  quid  suspicio-  non  esset. — 4  C  i//,  Erf. 
Barb.  Ven.  1480.  Juul.  et  Orell.  jumjam. — 5  In  T  deest  horum. — 6  C  T  x  "I* 
carent  ut  ante  omnia.  Tnni,  in  T  pollicerent.  Porro,  H  et  Erf.  sed  venenum : 
Car.  Slepii.  et  Lamb,  et  ut  ven.  Paulo  post,  H  S  x  "'  manifesto. — 7  Schiitziiis 
de  Hiispicione  Ernesti  delevit /ocum.  'Cur  non  potius  del.  balneas  Senias?' 
Garaion. — 8  Lamb,  e  Mss.  recepit  dein,  et  niox  venenumque.  Sex  Oxonn. 
Mss.  et  edd.  ante  Hervag.  cum  Orell.  omittunt  ut  ante  venenum.  Turn,  in 
T  legitur  traderent. 

Cap.  xxvi.   9  Junt.  Lamb,  potiss.baln.publ.   Postea,  ipet  Lamb,  posset:  H 

NOTyE 

<=  Hinc  ilia:  lacrymce]  Caiisam  aperit  *  Togatis  hominibus']  Qui  toga  ves- 

unde  ita  exarserit  in  Coelium  Clodia  ;  tiuntur. 

ut   adduceret    euin    in    suspicionem  ^  In  vestibulo^  Vestibulum  non  erat 

veneni,  quod  nempe  ab  ilia  recesse-  in  ipsis  aedibus,  nee  pars  aediuni ;  sed 

rat.  locus  ante  januam  vacuus,  areaque, 

<•  Omnia  Ccelio  pollicerentur'\  Voluit  per  quam  a  via  pubiica  accessus  erat 

Clodia   ut  servi  pollicerentur  Coelio  ad  aedes.     Hie  autem  locus  erat  sta- 

suam    operant,    ad    dominam    suam  tie  salutatorum. 
Clodiam  intcrficiendam. 


2196  M.   TULLIUS    CICERO 

terent:  sin  se  in  intimum  conjicere  vellent;  [p.  51.]  nee 
satis  commode,  caiceati  et  vestiti  id  facere  possent;  et  for- 
tasse  non  reciperentur  :  '°  nisi  forte  mulier  potens  quadran- 
taria^  ilia  permutatione '  familiaris  facta  erat  balneatori. 
63.  Atque  equidem  vehementer  expectabam,  quinam  ^  isti 
viri  boni,''  testes  hujus  manifesto  deprehensi  veneni  dice- 
rentur :  nuUi  enira  sunt  adhuc  nominati :  sed  non  dubito, 
quin  sint  pergraves,'  qui  primum  sint  talis  foerainae '  fami- 
liares ;  deinde  earn  provinciam  susceperint,  ut  in  balneas 
contruderentur :  "'^  quod  ilia,  nisi  a  viris  honestissimis  ''  ac 
plenissimis  dignitatis,  quam  velit,  sit  potens/  nunquam  im- 
petravisset.  Sed  quid  ego  de  dignitate  istorum  testium  lo- 
quor?  virtutem  eorum  diligentiamque  cognoscite.  In  bal- 
neis  delituerunt.  Testes  egregios !  deinde  ^  temere  prosi- 
luerunt.  Homines  gravitati  deditos  !  sic  enim  fingunt,  cum 
Licinius  venisset,^  pyxidem  teneret  in  manu,  conaretur  tra- 
dere,  nondum  tradidisset,  tum^  repente  evolasse'  istos  prae- 
claros   testes   sine  nomine :    Licinium  ^  autem,  cum  jam 

•  Conjicerentur. 

*  Quantamcunque  habeat  potestalem. 


5  T  X  latebrct . . .  possent.  Pro  Nain  C  habet  Non. — 10  C  reciperetvr. —  1  C  per- 
mtistatione :  T  permistkatione:  Pantag.  correxlt  pensitatione,  (]\\o6  posteamuta- 
vit  in  permulsatione.  Tun),  T facta  erit  bain,  et  Erf.  Aique  quidem  vehementer. — 2  C 
H  \\/quidnam,et  paulo  post  Cdicerent. — 3  C  T  tulifeminw. — 4  Ms.  Lamb.condK- 
cerentur.  Mox'^rf.  quajiivelint,  potens.  Forxe, quamvispotens,'  Gv^ev. — 5  Lamb. 
e  Mss.  Dein.  Turn,  x  persiluenint :  al.  prosilierunt.  Pro  gravitati  deditos  Ms. 
Vict,  et  Car.Steph.  babeiit  temperantes ;  uiide  Lamb,  conjecit  intemperantes. — 

6  C  Licinium,  et  H  veniret. — 7  In  C  T  »j(  deest  turn. — 8  Post  Licinium  H  x  ^d- 
dnnl  hunc.  Mox,xct  Erf.  ad  <raAen(/a>n;)i/a;.  MHnut.  ad  transdendum  pyx.  Lall. 

NOT^E 

s  Quadrantaria]    Teste   Plntarclio  tur.     Qnadrantariam  antem  hie  Clo- 

in    Cicerone,    Clodia    Qnadrantaria  diam  appeiiavit  per  contemtiini,  nt 

appellata  fuit,  a  qnadrante,  exigno  turpe  famiiiaritatis  ejus  cum  balnea- 

mimismate,  qnod  adolescens  qiiidam,  tore  conimercium  ostenderet. 

qni  earn  deperibat,  pro  atireis  nuin-  h  1st i  viri  boni]  Ironia. 

mis  in  lociilos  ejus  conjecerat.    Qua-  '  Sint  pergraves]  Ironia. 

drans   autem    quartam   partem  assis  "^  Honestissimis]  Perseverat  in  iro- 

valebat ;   quod  monetae   pretiuni  ab  nia. 

ingredientibus     balneum    babieatori  '  Ero/asse]  Id  est,  ex  insidiis  appa- 

seu  balnearuni  niagistro  persolveba-  ruisse. 


FRO    CCELIO,    CAP.   27.  2197 

manura  ad  tradendum  pyxidera  porrexisset,  retraxisse,  at- 
que  illo  repentino  hominum  9  impetu  se  in  fugam  conjecisse. 
O  magna  vis  veritatis,  qnss  contra  hominum  ingenia,  calli- 
ditatem,  solertiam,  contiaque  fictas  omnium  insidias,  facile 
se  per  se  ipsa'°  defendat!  xxvii.  64.  Verura  '  ha^c  tota 
fabella""  veteris  et  plurimarum  fabularura  poetriae,"  quam 
est  sine  argumento !  quam  nullum  invenire  exitum  potest  ! 
Quid  enim  isti  tot  viri?^  (nam  necesse  est^  fuisse  non 
paucos,  ut  et  comprchendi  Licinius  facile  posset,  et  res 
multorum  ocnlis  esset  testatior)  cur  Licinium  de  manibus 
amiserunt?'^^  qui  minus  enim  Licinius  comprehendi  potuit, 
cum  se  retraxit,  ne  pyxidem  traderet/  quam  si  non  relrax- 
isset?^  erant  enim  illi  positi,  ut  comprehenderent  Licini- 
um ;  ut  manifesto  Licinius  teneretur,^  aut  cum  retineret 
venenum,  aut  cum  tradidisset.  Hoc  fuit  totum  consilium 
mulieris,  hoec  istorum  provincia,  qui  rogati  sunt :  °  quos 
quidem  tu  quamobrem  temere  prosiluisse  dicas,  atque  ante 
tern  pus,  non  reperio.^  Fuerant  hoc  rogati :  fuerant  ad  banc 
rem  collocati,  ut  venenum,  ut  insidiae,  facinus  denique  ip- 
sum  ut  manifesto  9  comprehenderetur.  05.  Potueruntne 
raeliori"  tempore  prosilire,  quam  cum  Licinius  venisset? 

*  Commodinri. 


et  al.  ad  tradendam  pyx.— 9  C  H  S  T  x,  J"nt.  omnium — 10  Edd.  pleraeque 
per  se  ipsam.  Weiske  dedit  f(teile  per  se  ipsam  defendat  verum!  Hac,  Ifc. 
Cap.  xxvii.  1  Fro  I'eriim  C  S  T  Velut ;  %  Ut :  in  H  deest.  Mox,  C  H 
T  i//  po'clria.—2  Lamb.  Garaton.  Scliiitz.  et  Orell.  sic  distingmint.  Quid 
enim?  isli  tot  viri.—i  In  x  "on  legilur  est.— 4  Cur  Lie.  a7niserunt  Eif.  cur 
Lie.  manihus  emis.  Franc  cur  Lie.  manibus  ainiserunt  ed.  pr.  Mox,  pro  enim, 
qnod  in  T  deest,  H  S  liabent  hie;  x /'«c.— 5  ^  Iraheret.—G  Erf.  Franc.  Ms. 
Paris,  mm  Grtev.  Lall.  et  Orel!,  quam  si  tradidisset.  H  S  x  qnoqiie  omittnnt 
negativam  particulam.  Vvo  quam  si  non  C  iiabet  i/Hasi,  et  pro  retraxisset  x 
tradidisset ;  H  S  x  Pt  ed,  Med.  cxtraxisset.  Ceteri  nt  Ern.— 7  ^  Iraderetur. 
—8  C  T  i|/,  Barb.  Koni.  Ven.  1480.  1483.  Junt.  Abl,  invcnio.  Pro  Fuerant 
Mas.  nonnnlli  Fuerutil.  Ante  hoc  noiinnlli  addnnt  ad.  Pro  hoc  S  x  babent 
enim.    Turn,  CHS  Tfnerunt.—9  T  manifcste.   INIox,  li  x  Potueritnt,  et  C  T  (f 

NOTiC 

»»  Verum  h(pc  tota  fabella]  Aggredi-  pellat,  quae  sappe  in  mendaciia  fin- 

tnr  jam  ostendere  qiiam  inique  supe-  gendis  versata  est. 
rior  ilia  narralio  conficta  sit.  "  Qui  rogati  sunt]  A  Clodia  videli- 

n  Poetria]  Clodiain   poetriatn  ap-  cet  rogati  snnt. 


2198  M.  TULLIUS    CICERO 

cum  in  manu  teneret  veneni  pyxidem?  quae  si  cum'°  jam 
erat  tradita  servis,  evasissent  subito  ex  balneis  miilieris 
amici,  Liciniumque  comprehendissent ;  imploraret  homi- 
num '  fidem,  atque  a  se  illam  pyxidem  traditam  pernei^aret. 
Quem  quoraodo  illi  reprehenderent?^'*  vidisse  se  dicerent? 
primum  ad  se  revocarent  niaximi  facinoris  crimen  :'  deinde 
id  se  vidisse'  dicerent,  quod,  quo  loco  collocati  fuerant,' 
non  potuissent  videre.  Tempore  igitur  ipso  se  ostende- 
runt,+  cum^  Licinius  venisset,  pyxidem  expediret,  manum 
porrigeret,  venenum  traderet.^  Mimi''  ergo  est  jam  exitus, 
non  fabulae'.^  in  quo  cum  clausula  non  invenitur,*^"^  fugit 
aliquis  e  manibus:  deinde  scabilla^  concrepant/  aulaeum 
tollitur.*  XXVIII.  (SQ.  Quaero  enim,  cur  Licinium  tituban- 
tem,  haesitantem,^  cedentem,  fugere  conantem,  mulieraria 
manus"  ista  de  manibus  emiserit:  cur  non  comprehende- 

''■  Fncerent  se  reos  illius  mnxhni  facinoris.  '  Ex  loco  quo  positifuissent. 

f  Quo.  ?  ComcedicB. 


meliori  magis  tempore. — 10  C  H  S  T  if'  non  Iiabent  cum.  Mox,  in  C  deest 
evasissent.  Schutziiis  e  conjectiira  Ernesti  dedit  qui  si  cum  jam  .  .  .  ex  bal- 
neis, Liciniumque,  deletis  vocibiis  7;iulieris  amici. — 1  C  H  S  T  x,  Erf.  Franc, 
ed.  pr.  omnium. — 2  H  x  ^^  E'f-  comprehenderent. — 3  H  S  x  <!'  deinde  ipsi 
vidisse;  sic  etiam  Erf.  qui  post  vidisse  addit  se. — 4  C  H  S  xp  ostenderent. — 
— 5  Pro  traderet  H  x  d'"*'^'  Tnm,  H  Mimmi:  T  Nummi.  Pro  jam  in  C  if/ 
legitur  etiam. — 6  ('  ^  inveniretur. — 7  Al.  scabella  concr.  T  scabella  non  concr. 
Deinde,  H  S  x  aulcsa  tolluntw. 

NOTJE 

k 

p  Quomodo  illi  reprehenderent']    Id  •  Veniamiis  aliquando  ad  clansnlam.' 

est,  quomodo  eum  dedisse  banc  pyxi-  "  Scabilla  concrepant]  Id  est,    sca- 

dem  veneno  plenam  argnerent  ?  billa,  in    qiiibiis  sedent   speotatores, 

<i  Mimi]  Siimitiir  '  mimns  '  pro  ac-  pnlsantiir.     Piitant  alii  cum  Salmasio 

tione   histrionica,  tnrpissimornni  fa-  scahiilnnt  fiiisse  ligneum  instniinen- 

cinonim  imitatrice.     Unde  Ovidins,  tnm  scabilli  instar,  quod  abliistrioni- 

'  Scribere  si  fas  est  imitantes  turpia  bus  ad   numerum    pede   pulsabatur, 

mimos.'    Hornm  autem    nulla    erat  cum  solea  lignea  vel  ferrea,  ut  major 

clausula,  ut  in  comoedJis,  sed  abrum-  crepitus  ederetnr. 

pi  strepitu  et  tumuitu   aliquo   sole-  '  Aulaum    tollitur']   Anla>a   tapetia 

bant.  erant,  quibus  scenae  ornabantur. 

■■  Clausula  non   invenitur]  Clausula  "  Mulieraria  manus^  Designat  istam 

finis  est  et  conclusio  alicujus  mate-  moUem    et   effoeminatam    amicorum 

riae.     Ita   Cicero    in    Philipp.   xm.  Clodiae  catervam. 


PRO   CCELfO,  CAP.  28.  2199 

rint:9  cur  non  ipsius  confessione,  raultorum  oculis,  faci- 
noris  denique  voce,  tanti  sceleris  crimen  expresserint?'''  an 
timebant,  ne '°  tot  unum,  valentes  imbecillum,  alacres  per- 
territum  superare  non  possent? 

Nullum  argumentum  in  re,  nulla  suspicio  in  causa,  nul- 
lus  exitus  criminis  reperitur.'  Itaque  haec  causa,  ab  ar- 
gumentis,  a  conjcctura,  ab  lis  signis,  quibus  Veritas  illus- 
trari  solet,  ad  testes  tota  traducta  est.  Quos  quidem  ego 
testes,^  judices,  non  modo  sine  ullo  timore,  sed  etiam  cum 
aliqua  spe  delcctationis  '  expecto.  G7.  Pra3gestit  animus'' 
jam  videre,  primum  lautos'  juvenes,  mulieris  beatae  ac 
nobilis  familiares:  deinde  fortes "  viros,  ab  imperatrice^  in 
insidiis  atque  in  praesidio  balnearum  locatos:''^  [p.  52.]  ex 
quibus  requiram,  quonam  modo  latuerint,  aut  ubi ;  alve- 
usne  ille,^  an  equus  Trojanus  ^  fuerit,  qui  tot  invictos  viros, 
muliebre  bellum''  gerentes,  tulerit  ac  texerit.  Illud  vero 
respondere  cogam,  cur  tot  viri  ac  tales,  hunc  et  unum,  et 
tarn  imbecillum,  quam  videtis,^  non  aut  stantem  compre- 
henderint,  aut  fugientem  consecuti  sint:  qui  se'^nunquam 

*  Extorserint.  '  Elegantes. 


Cap.  XXVIII.  8  }p  exitafitem.  Mox,  H  S  x 'I' '"«''f'"'«- — 9  Erf.  prehendC' 
rint.  Lamb,  comprehenderit  . .  .  expresserit.  I)ciiide,  con/essiunem  C  H  S  T  Xt 
Ven.  1483.  Hervag. — 10  H  x  oieiU  tie. — I  Ern.  e  conjectiira,  cum  Scliiitz. 
reperitur :  ceteri  reperietur. — 2  H  x  (feducta  est  ;  et  <j/  Quos  quidem  ego  vidi 
testis. — 3  ^  deleclionis. — 4  H  S  x  coWoca/os.  Mox,  'I'aur.  quemadmodum  latu- 
erint.— 5  C  T  t|/  quern  vid. — 6  H  S  x  carent  se.     Mox,  Tanr.  Jiint.  Lamb,  in 

NOT/E 

"  PrcEgestit  animus']    'Gestire'est  bem    Tiojam    capere    non    posseni, 

gestus  edtre,  qui  animi  affectum  in-  Epcus  erinum  ligneum  ingcnii  mag- 

dicent.  nitudiue  confecit,    qui  fraude  Siiio- 

y  Fortes]  Ironia.  nis  in  urbem   invectus  est ;  nude   eo 

»  Imperatrice]    Clodiam  imperatri-  inclusi  Gracci  erumpentes,  urbem  ce- 

cem  vocat,  quia  ubique  servos  dispo-  perunt.      Vide    Aineid.   I.   ii.    Ridet 

sucrat.  liic  Cicero  consilium  adversarioriim, 

''  Alvcusne  ille]    Alveus   locus   est  qui   ita  se  abdidernnt,  nt   Liciuiuni 

concavus,  per  quein  rivi  et  flumina  comprelienderent. 

profluunt.     Hie  tanien  videtur  iutel-  <"  fHulichre  brllum']  Respicit  iterum 

ligi  labrum  balnearum.  ad  Grajcos,  qui  propter  raptam  Hele- 

i*  Equus  Trnj(tmts]    Cum  Graeci  ur-  nam,  bellum  Trojanis  intulere. 


2200  M.    TULLIUS    CICERO 

profecto,  si  istum  in  locum  processerint,  explicabunt;  quam 
volent  in  conviviis'  faceti,  dicaces,  nonnunquam  etiara  ad 
vinum  diseiti,  sint.  Alia  fori '^  vis  est,  alia  triclinii;'^  "^lia 
subselliorum®  ratio,  alia  lectorum  ;  non  idem  judicum  co- 
messatorumque  conspectus: 9  lux  denique  longe  alia  est 
solis/  et'°  lychnorum.  Quaraobrem  excutiemus*  omnes 
istorum  delicias,  omnes  ineptias,  si  prodierint.  Sed,  si 
me  audiant,'  navent  aliam  operam,^  aliam  ineant  grati- 
am,  in  aliis  se  rebus  ostentent:  vigeant*  apud  istam  mu- 
lierera  venustate:'  dominentur  sumtibus : ''  haereant,  ja- 
ceant,'  deserviant : '  capiti  vero  innocentis  et  fortunis 
parcant. 

XXIX.  68.  At  sunt  servi'^''  illi,  de  cognatorum  senten- 
tia,  nobilissimorum  et  clarissimorum  hominnm,  manumis- 
si.'      Tandem   aliquid   invenimus/   quod  ista  mulier,  de 

*  Scrulabimur.  '  Graliosi  sint  isti  mulieri. 


'^stum  locum. — 7  Erf.  quam  in  conv.  Tanr.  quamvis  in  conv. —  8  C  forts,  et  mox 
triclivii. — 9  J unt.  cotisessus. — 10  Pro  et,  Taiir.  Lamb.  Orell.  Iiabent  ac;  Hx 
alia. — I  Sed  me  and.  C  T  if/:  Sed  and.  H  %:  Si  me  and.  Eif. — 2  Pro  vigeant  x 
audeant ;  et  pro  venustate  HSx  venusle. — 3  Lamb,  adjacennf,  et  H  S  x  ■•c 
edd.  vett.  serviatit.    Mox,  Taur.  et  Ms.  Car.  Sle\>\\.  forlunisqne. 

NOTiE 

•1  TricUnii]  Tricliniuiti  ccenaculum  ^  Dominentur sumtibus']  Id  est,  ejus 

est,  a  tribus  lectis,  qui  sternebanlnr,  gratiam    suintibus  et  muneribus  au- 

nuncupatum.     Veteres  enini  illi,  qui  cnpentur. 

jacendo  cnenabant,  tres   mensas  seu  ■  Hareant,  jaceant]    Eani    semper 

lectos  adhibebant.  comitentur,  eique  assideant  ubiqiie. 

e  Suhselliorum']    Subsellia    hie  pro  ^  At  sunt  servi,  8fc.]  Occurrit  ob- 

judiciis    ponuntnr,    quia  judices  in  jectioui  Cicero,  nenipe  aucforitate  et 

aliis,  in  aliis  rei,  in  aliis  patroni  et  consilio  cosfnatorum  Clodia",  in  fidei 

oratores  sedebant.  suae  mercedeni,a  domina  inanuinissos 

^  Lux  alia  solis]  Judicia  exerceban-  fuisse. 

tur  sub  dio  in  rostris.     Contra  vero  '  Manumissi']    Non  licebat  mulieri- 

convivia  in  cnenaculis  ad  faces  cele-  bus  servos  manumittere  apud  Roma- 

brabantiir.  nos  sine  cognatorum  sententia.    Ma- 

s  Navent  aliam  operam']  Alteriussi-  numissiantem  fuerant,  nede  iisqu8e- 

bi  quam  Clodise  gratiam  niercari  de-  stio  haberetur,  quia  liberi  apud  Ho- 

bent ;  aut  in  rebus  aliis  amicitiam  sibi  manos  non  torquebantur,  ut  ex  Cice- 

Clodiae  conciliare.  rone  patet  in  Partitionibns. 


PRO   C(ELIO,   CAP.  29.  2201 

suornm  propinquorura,  fortisSimorum  virorum,  sententia 
atque  auctoritate,  fecisse  dicatur.^  Sed  scire  cupio,  quid 
habeat  argumenti'"  ista  nianumissio ;  in  qua  aut  crimen 
est  Coelio  quoesitum,"  aut  quaestio  sublevata,^  "^  aut  mul- 
tarum  rerura  consciis  scrvis  cum  causa"  prajmium  perso- 
lutum.  At  propinquis  placuit.^  Cur  non  placeret,  cum 
rem  tute^?  ad  eos,  non  ab  aliis  tibi  allatam,  sed  a  te  ipsa 
corapertara,'°  deferre  diceres  ?  61).  Hie  etiam  miramur,  si 
illam  commenticiam  pyxidem  obscoenissima  sit  fabula " 
consecuta?  nihil  est,  quod  in  ejusmodi  mulierem  non  ca- 
dere*  videatur.  Audita  et  percelebrata  serraonibus  res  est. 
Percipitis  animis,  judices,  jamdudura,  quid  velim,  vel  po- 
tius,  quid^  noiim  dicere :  quod  etiamsi  est  factum,  certe 
a  Coelio'  non  est  factum.  Quid  enim  attinebat?  Est  enim 
ab  aliquo''^  fortasse  adolescente,  non  tarn  insulso/  quara 
non  verecundo.  Sin  autem  est  fictum ;  non  illud  quidem 
molestum,  sed  tamen  est  non  inficetum  mendacium ;  quod 
profecto  nunquam  hominum  sermo  atque  opinio  compro- 
basset,  nisi  omnia,  quae  cum  turpitudine  aliqua  dicerentur, 
in  istam  quadrare  apte  viderentur. 

'"  Quid  prohct.  "  Conflatum.  "  Ratione.  p  Tu  ipsa. 

«  Slolido. 


Cap.  XXIX.  4  C  Assunt  sem.— 5  T  et  e<id.  ante  Grnt.  inveniemus — 6  Pro 
dicaiur  in  H  S  T  x  >!'>  Grut,  Gra'v.  Oliv.  est  videatur. — 7  Taiir.  et  Ms. 
Pans,  cum  Lamb.   Lall.  Scliiitz.  et  Orcll.  szcblata — H  Taiir.  At  prop.,  inquit, 

pine. 9  Pro  rem  tide  C  T  cl  'J'anr.  liabent  tu  rem  te ;  \^  In  rem  qua;  tu.    Deinile, 

H  ii  ah  aliis  non  ad  COS.  Pro  aliis  iiix»"'«-  Postea,  H  Hlntam.—  \Q  H  ipso, 
et  X  compnratam.  Mox,  pro  si  illam  Erf.  Siillam. — 1  Erf.  inul.  cadere,  sine 
negaliva  purliciila.  Post  Amlita  C  S  \p  et  edd.  ante  Grnt.  insernnt  voces 
et '^pcrvulifdla.  In  T  desnnt  verba  Nihil  est,  quod.  .  .  sermonibus  res  est. — 
2  H  quod.  In  T  non  leguntur  verba  vel  polius  quid  nolim — 3  x'^^rtequi- 
demaCwlio.     T  non   habet  eerie.     Vosxea,  factum  abest  a   C  T  li^  et   Barb. 

4    Scbnlzins  e   conjectnra    Ernesti   dedit  Sed  ab  aliqua.      Garaton.  enim 

Heleri  voluit.  Mox,  C  x '7'""«  ^■<^»'^'^""'^''-  ^^'O  verbis  Sin  autem  est  fictum 
H  S  x^  '^'<;''  '"'<^  *«  """  est  factum.  Tnm,  S  sed  illud  quidem  ;  et  C  H  S  T  ;//  ac 
edd.  ante  Grnt.  cnni  Oliv.  et  Orell.  modestum.     Paulo  post,  C  H  S,  Erf.  et 

NOT;E 

"^  Aut  qu(estio  sublevata]   Tormenta  "  Ohscanissima  fabula]  Ex'tUapyxi- 

servis  adcmta  sunt,  quae  ipsis  in  de  rnmores  s|)ar9i  sunt,  de  tnrpissima 
qnjestione  infligebantnr.  vita  iilius  mulieris. 


2202  M.    TULLIUS    CICERO 

70.  Dicta  "^  est  a  me  causa,  judices,  et  perorata.  Jam 
intelligitis/  quantum  judicium  sustineatis,  quanta  res  sit 
commissa  vobis.  De  vi  quaeritis :  quae  lex  ad  imperiura, 
ad  majestatem,  ad  statum  patriae,  ad  salutem  omnium  per- 
tinet:  quam  legem"  Q.  Catulus  armata  dissensione'^  ci- 
vium,  reipublicas  paene  extremis  temporibus  tulit :  ^  qua?- 
que  lex,  sedata  ilia  flamma  consulatus  mei,P  fumantis 
reliquias  conjurationis  exstinxit.  Hac  enim  ^  lege  Coe- 
lii  adolescentia  noa  ad  reipublicae  poenas,''  sed  ad  mu- 
lieris  libidines  et  delicias  9  deposcitur.  xxx.  71.  At- 
que  hoc  etiam  loco  M.  Camurti '°  et  C.  Eserni  dara- 
natio '  praedicatur.  O  stultitiamne  dicara,'  an  impuden- 
tiam  singularem  !  Audetisne,  cum  ab  ea  muliere  veni- 
atis,  facere  istorum  hominum  mentionem  ?  audetisne  ex- 
citare  tanti  flagitii  memoriam,  non  exstinctam  illam  qui- 
dem,  sed  repressam  vetustate  ?  ^  Quo  enim  illi  crimine 
peccatoque  perierunt?  nempe,  quod  ejusdem  mulieris  dolo- 
rem  et  injuiiam  Vettiano  nefario  sunt '  stupro  persecuti.* 
[p.  53.]  Ergo,  ut  audiretur  Vettii  nomen  in  causa,  ut  ilia 
vetus   Afrania-*    fabula   retVicaretur,^   idcirco   Camurti   et 

•■  De/ensa.  '  UUi  sunt  violata  pudicitia  Vettii. 


edd.  ante  Grut.  infacetum. — 5  Erf.  intelligetis.  Verba  De  vi  quaritis  iisqiie 
ad  finem  oraiionis  non  legiintiir  in  C  T. — 6  Ms.  V'lcX.  discessione. — 7  Retulit 
recepit  Scliiitzins  e  conjeclnra  Pighii  Anna),  t.  iii.  p.  228. — 8  x  4' et  edd. 
ante  Nang.  cum  Orell.  omitttint  enim. — 9  In  Ms.  Lambini  ad  mulieris  libidi- 
noseB  delicias. 

Cap.  xxx.  10  Schntz.  et  Oicll.  Camurtii:  Garaton.  conjecit  Cawjwm  le- 
gend. Tnm,  Cerseni  H  S  x  ^  ■  Ceserni  Erf.  et  edd.  vett.  C.  JEsernii  Scliiitz. 
C.  Casernii  edidit  Orell.  (jiiia  infia  Ms.  Ambrosian.  exhibet  CcBserni. — 1  x  ^t 
edd.  vett.  O  stultitiam!  stultitiamne  dicam. — 2  x  vetustatem.  Deinde,  pro  peri- 
erunt \li  interierunt. — 3  Lamb,  sunt  nefario. — 4  Afraria  H  S  x.  Erf.  Gembl. 

NOT.E 

"  Quam  legeml  De  ista  lege  dictum  .satisfacere  noluit. 

est  initio  hujus  orationis,  ^  1.  not.  '  Camurtiet  C.  Eserni damnatio [^Ce- 

P  Sedata  flamma  consulatus  mei]  Ca-  serni  damnatio]  Videntur  hi  damnati, 

tilina,    Cicerone    consnle,  statuerat  qnod  ex  iis  fuerint,  qui  legatos  Alex- 

urbem  ferro  flammaque  delere.  andrinos  interfecere,  ut  placet  Hoto- 

'^  Non  ad  reipubliccB  pwnasl    Coelius  manno.    Sed  aliis  videtur  fuisse  dam- 

lege  Piautia  reus  non  est ;  sed  reus  naios,  quod  Vettio  cnidamadolescen- 

e&t,  quia  effraenatae  mulieris  libidini  ti  vim  intulissent,  ut  Clodise  facerent 


PRO   CCELIO,   CAP.  30.  2203 

Eserni  causa  est  renovata  ?  qui  quanquam  lege  de  vi  certe 
non  tenebantur,*  eo  maleficio  tamen  erant  implicati,^  ut  ex 
nullius  legis  laqueis  emittendi  viderentur.  72.  M.  vero 
Coelius  cur  in  hoc  judicium  vocatur  ?  <5  cui  neque  proprium 
quajstiouis  crimen  objicitur,  nee  vero  aliquid  ejusmodi, 
quod  sit  a  lege  sejunctum/  et  cum  vestra  severitate  con- 
junctum  :  cujus  prima  aetas  dedita  disciplinis  fuit,  iisque 
artibus,  quibus  instruimur  ad  hunc  usum  forensem,  ad  ca- 
pessendam"  rempublicam,  ad  honorem,  gloriam,  dignita- 
tem :  iis  7  autera  fuit  amicitiis  majorura  natu/  quorum  imi- 
tari  industriam  ^  continentiamque  maxime  vellet,  iis  aequa- 
Jium  studiis,  ut  eundeni,  quem  optimi  ac  nobilissimi,"  pe- 
tere  9  cursum  laudis  videretur.  73.  Cum  autem  paulum 
jam  roboris  accessisset  setati,  in  Africam  prot'ectus  est, 
Q.  Pompeio  proconsuli''  contubernalis,'"^  castissimo  viro 

'  Quod  non  licet  per  legem.  "  Gubernandam. 

*  Habuit  eas  amicitias  cum  senioribus. 


Pall.  Rom.  Ven.  1480. 1483.  araria  Ms.  Vict.  Afraninna  Lanih.  Pro  I'efri- 
caretur  H  S  %  'I'  ^t  Ms.  Vict,  referretur  :  Erf.  Gembl.  et  Pali,  rejiceretur. 
Mox,  est  cttnsu  rennv.  Ambrosian.  Erf.  Rom.  Ven.  1480,  1483.  Jont.  Hervag. 
Lamb,  et  Orel!. — 5  Erf.  et  male/,  erant  hnpl.  Turn,  pro  emittendi  Aml)rosian. 
eximendi. — 6  H  S  x  "I*  '^"''  '™  /""•'  '"c  "'  jud.  voc.  Orell.  e  Ms.  Anil)rosian. 
recepit  cut  neqve  proprium  quidem  crimen  ipicBst.  Tiim,  Lamb,  neque  vero  ali- 
quid. PoiTO,  '  Leodewariiis  a  Unercii  conjicit  quod  non  sit  a  lege  sejiinctum.' 
Gniter.  Denirine,  Sciiiitzius  e  conjectiira  Eriiesli  dedit  at  cum  vestra  sev. 
Orell.  aiictorifate  Ms.  Ambrosian.  delevit  copulam  et. — 7  Ambrosian.  his. 
Deinde,  Schiitz.  et  Orell.  deleverunt/ui*  de  sententia  Ernesti. — 8  x  indus- 
tria.  Deinde,  Em.  e  conjectiira  cnm  Schutz.  vellet:  ceteri  velit,  Postea, 
Ambrosian.  studiis  aqualium. — 9  Erf.  patere. — 10  H  proconsule  contubernali : 

NOT/E 

satis,  a  qua  ejus  pudicitia  non  potiiit  bantnr  de  vi  qnidem,  non  quod  armis 

oppiignari.  rempublicam    turbassent,    sed    quia 

•  Ut  ilia  vetus  Afrania  fabula  refri-  vim    intulerant   juvenis    sauctissimi 

caretur'\  Videtur  hoc  facinore  reno-  pudicitiae,  quod  qnidem  ad  vim  pub- 

vari  memoria  flagitii  similis  illis  fla-  licam  pertinere  videbatur. 

gitiis,  de  quibus  Afranius  poiita,  qui  "  Nol/ilissimi]  Eundem  vita-  cursum 

togatas  tiirpissime  scripsit :    nisi  for-  tenuit  C^o^lius,  quem  nobilissimi  qni- 

tassc  desiguet  Caiam  Afraniam,  im-  que  semper  tenuerunt. 

pudeniissimam   fteminam,  poiitriam,  ^    Proconsnli]      Proconsnles    dicli 

et  multarnm  fabularum  inventricem  ;  sunt,  quod   pro  consulibus  ad  admi- 

de  qua  loquitur  Val.  Max.  viii.  3.  nislrandas  provincias  mitterentur. 

'  Lege  de  vi  non  tenebantur]  Tene-  v  Contubcrnatis]  Contubernales  mi- 


2204  M.    TITL[>IUS    CICERO 

atque  omnis  officii  diligentissimo :  in  qua  provincia  cum 
res^  erant  et  possessiones  paternae,  turn  etiam  usus  qui- 
dam  provincialis,^  non  sine  causa  a  majoribus  huic  aetati 
tributus.  Discessit'  illinc  Pompeii  judicio  probatissimus, 
ut  ipsius  testimonio  cognoscetis.  Voluit  vetere  institute/ 
eorum  adolescentium  exemplo,  qui  post  in  civitate  summi 
viri  et  clarissimi  cives^  extiterunt,  industriam  suam  a 
populo  Romano  ex  aliqua  illustri  accusatione  ^  cognosci. 
XXXI.  74.  Vellem  alio  potius  eura  cupiditas  gloriae  detu- 
lisset ;  sed  abiit  ^  hujus  tempus  querelae.  Accusavit  C. 
Antoniura,  collegam  meuni ;  cui  misero  praeclari  in  rem- 
publicam  +  beneficii  memoria  ^  nihil  profuit,  nocuit  opinio 
maleficii  ^  "^  cogitati.  Postea  *  nemini  concessit  aequalium, 
plus  ut  in  foro,  plus  ut  in  negotiis  versaretur,  causisque 
amicorum,  plus  ut  valeret  "^  inter  suos  gratia:  quae  nisi  vi- 
gilantes- homines,  nisi  sobrii,  nisi  industrii,  consequi  non 
possunt,  omnia  labore  et  diligentia  est  consecutus.     75.  In 

y  Facullates.  *  Studiosi. 


^  proconsuli  conlubernali.  Turn,  Xmhv o?,'\a.n.  castiss.  homini.  Paulo  post,  loco 
provincia  H  S  x  4*  'labent  domo.  Denique,  Ambrosian.  res  erat, — I  x  Discep- 
sit:  Ambrosian.  Decessil. — 2  In  \p  deest  cives. 

Cap.  XXXI.  3  Pro  abiit  H  S  x  4'.  Erf.  et  edd.  vett.  habuit.  Turn,  hoc 
tempus  Erf.  et  edd.  ante  Naug. — 4  H  S  yp  praclara  in  rep.  x  l^'"<^'^''"'«  <^'**  "» 
rep. — 5  ^  malefieri.     Post  nemini  Orell.  anctoritate  Ms.  Ambrosian.  inseruit 

NOT;E 

lites  dicebantur,  qui  decern  sub  uno  ^  Illustri  accusatione']  Coelius  Anto- 

papilione  degebant.  ninm  consularem  ambitus  accusavit, 

^  Usus  quidam  provinciaUs'\  Romani  Cicerone  defendente. 
solebant  adolescentes  ad   provincias  «  Beneficii  memoria']  Bene  meritus 
cum  praesidibus  mittere,  ut  paratio-  de  patria  fuerat,  cum  Catilinae  dele- 
res  ad  rempublicam  administrandam  vit  exercitum. 

accederent:  unde  hie  usus  pro  expe-  <i    Opinio  maleficii]    Primo    fuerat 

rientia  ponitur.  Antonius   in  conjuralione  Catilinae  ; 

a  Vetere  institute']    A  pud    veteres  sed  ab  ea.  Cicerone  suadente,  revo- 

concessum  adolescentibus  fuit,  in  ac-  catus  est. 

cusationibus    eorum,    qui    gesserant  e  Postea]  Coelius,   post   accusatio- 

magistratum,praebereiDgeniisuispe-  nem  Antonii,  ita  superavit  aequales, 

ci'iien*  ut  nemo  pins  valeret  in  foro,  &c. 


PRO   CCELIO,   CAP.  31.  2205 

hoc  flexu  quasi  aetatis  (nihil  enim  occultabo,  frelus  huma- 
nitate  ac  sapientia  vestra)  fama  adolescentis  paulura  hassit 
ad  metas  ^  notitia  nova  mulieris,  et^  infelici  vicinitate, 
et  insolentia"  voluptatum:  quae  cum  inclusae  diutius,  et 
prima  aetate  compressae  et  constrictae  fuerunt,  subito  se 
nonnunquam  profundunt  atque  ejiciunt^  universae.  Qua 
ex  vita,  vel  dicam,  quo  ex  serraone,  (nequaquam  enim  tan- 
tum  erat,  quantum  homines  loquebantur)  verum  ex  eo, 
quicquid  erat,  emersit,  totumque  se  ejecit  atque  extulit : 
tantumque  abest  ab  illius  familiaritatis  infamia,  ut  ejusdem^ 
nunc  ab  sese  inimicitias  odiumque  propulset.  76.  Atque 
ut  iste  interpositus  sermo  deliciarum  desidiaeque  more- 
retur/  '°  (fecit,  me  mehercule  invito,  et  multum  repugnante, 
sed  tamen  fecit)  nomen  ainici  niei  ^  de  ambitu  detulit : 
quem  absolutum  insequitur,''  revocat  :  nemini  nostrum  ob- 
temperat:'  est  violentior,  quam  vellem.  Sed  ego  non ' 
loquor  de  sapientia,  quae  non  cadit  in  banc  astatem:  de 
impetu  animi   loquor,   de  cupiditate  vincendi,  de  ardore 

"  Novitate.  *  Auferretur. 


unquam. — 6  H  aleret :  »}/  aliene. — 7  Ambrosian.  non  agnoscitcopulam  ante  in- 
felici.— 8  H  S  X  ejiciuntur. — 9  x  ""'  ejusdcm,  et  ninx  odiumque  pertulisset  :  \f/ 
odiumque  protulisset. — 10  H  morerentur :  yf/  mereretur.    Turn,  in  H  et  x  finest 

NOT;E 

f  Paulum  hcEsit  ad  jnetas]  Rcspicit  Serviiim,  At^•atinipatrem,ambitnsac- 
ad  cmnlia  certamina,  in  quibns  me-  cusavit.  Vocat  aiiteni  eiini  aniicnna, 
tas  circumagi  oportebat,  piiiisqnam  ne  caiisas  noceat :  nam  lib.  ii.  ad  Q. 
vinceietnr;  idque  erat  periculostim,  Frairem,  Polam  ilium  tetnim  et  fe- 
ne  quis  impin£;eret.  Ait  igitur  Ci-  rum  boininem  vocat. 
cere,  quod  cum  Ccelius  cursiim  ado-  ''  Absolutum  insequitur']  Absohitus 
Ifscentia!  confocisset,  in  voluplatis  fucrat  I'ola,  sed  sccunda  eimi  ac- 
licontiani  delapsus  est,  et  alicjuantis-  lione  ad  jndiciu'ii  Ccelius  revocavit. 
per  immoratus  :  perinde  ac  solent  '  Nemini  nostrum  obtempcraC]  Patii 
qui  in  meta  non  flectentes  rursum  videlicet  Crasso,  et  Ciceroni,  quibus 
insistnnt,  nee  finem  pra;miumque  la-  erat  asf^idinis,  non  in  ea  re  obtempe- 
boris  as>eqnunlur.  rat,   quia    ipsis  dissuadentibus,   ite- 

8  Nomen  amici  met]  Ccelius  Polam  rum  Polam  agit  in  judicium. 


2206  M.    TULLIUS    CICKRO 

mentis  ad  gloriam ;  quae  studia  in  his  jam  aetatibus  *  nostris 
contractiora '^  esse  debent ;  in  adolescentia  vero,  tanquam 
in  herbis,''  significant,  quae  virtutis  maturitas,  et  quantae 
fruges  industriae  sint  futurae.  Etenim  semper  magno  in- 
genio  adolescentes  refraenandi  potius  a  gloria,  quam  inci- 
tandi  fuerunt:  amputanda  plura  sunt  illi  aetati,  siquidem  ^ 
efflorescit  ingenii  laudibus,  quam  inserenda/  77.  Quare, 
si  cui  nimium  efiervisse  *  "i^  videtur  hujus,  vel  in  suscipiendis, 
vel  in  gerendis  inimicitiis,  vis,  ferocitas,^  pertinacia  ;  si 
quem  etiam  minorum  horum  aliquid  offendit  ;  si  pur- 
puraj  genus,^  si  amicorum  catervae,  si  splendor,  si  nitor ; 
jam  ista  deferverint,*^ '  jam  aetas  omnia,  jam  ista  dies 
raitigarit. 

xxxii.  Conservate  igitur  reipublicae,  judices,  civem 
bonarura  artium,  bonarum  partium,  bonorum  virorum.7 
[p.  54.]  Promitto  hoc  vobis,  et  reipublicae  spondeo,  si 
modo  nos  ipsi  reipublicae  satisfecimus,  nunquam  hunc  a 
nostris  rationibus  sejunctum  fore  :  quod  cum  fretus  nostra 
familiaritate  promitto,  tum  quod  durissirais  se  ipse  legibus 
jam  obligarit.*  78.  Neque  enim  potest,  qui  hominem  con- 
sularem,""  quod  ab  eo  rempublicam  violatam?  diceret,"  in 

*  Minus  ardentia.  <*  Concedenda.  *  Flagrasse, 

f  Elegantia  ornalus. 


me;  sed  S  x  exhibent  mehercule. — 1  Erf.  caret  non. — 2  Edd.  ante  Naiig.ja»i 
in  his  atatibus.  Erf.  non  habet  jam.  Mox,  H  x  debeant.—i  yp  omittit  siqui- 
dem.  In  Erf.  legitur  Jlorescil.—4  H  S  x  '/'.  Jimt.  al.  efferbuisse.—b  S  x^ 
ferocitatis;  sed  in  H  S  x  deest  pertinacia.  Mox,  minimorum  horum  edd.  vett. 
pauca>,  cum  Graev.  Oliv.  et  Orell.— 6  H  S  x  4'  deserit:  Ms.  Lamb,  deserue- 
rint.  Deniqiie,  jam  cetas  omnia,  jam  dies  mit.  Car.  Staph,  et  Schntz.  jam 
atas,  jam  dies  ista  omnia  mit.  Lamb,  jam  cetas  omnia,  jam  res,  jam  dies  mit. 
Mss.  panel  et  edd.  ante  Naug.  cnm  Orell. 

Cap.  xxxii.  7  Weiske  conjecit  bonorum  mortim. — 8  Hervag.  Lamb.  Scbutz. 
et  Orell.  obligavit. — 9  Lamb,  violatam  esse.     Orell.  conjecit  duceret.     Verba 

NOTiE 

''  Tanquam  in  herbis'\  Proverbium  '  Jam  ista   deferverint  ]    Jam   ista 

et  metaphora  sumta  a  segetibns  te-  ornamenta  deserere  debnit  aut  po- 

neris,  teste  Erasmo  ;  de  quibns  nihil  tuit. 

certi   sibi    potest    sperare    agricola,  "»  Hominem  consularem']    Antoniiim 

donee  ad  matiiritatein  perveuerint.  consularem  vocavit  in  jndicium.  ut 


PRO  c(ELio,  CAP.  32.  2207 

judicium  vocarit,  ipse  esse  in  republica  civis  turbulentus: 
non  potest,  qui  ambitu  ne  absolutum  °  quidem  patitur'° 
esse  absolutuni,  ipse  impune  unquam  esse  largitor.  Habet 
a  M.  Coelio  respublica,  judices,  duas  accusationes,  vel  ob- 
sides  periculi,P  vel  pignora  voluntatis.  Quare  oro,  obtes- 
torque  vos,'  judices,  ut  qua  in  civitate  paucis  his  diebus 
Sex.  Clodius  "^  absolutus  sit,  quern  vos  per  biennium  ^  ant 
ministrum  seditiouis,  aut  ducem  vidistis,  qui  aedes  sacras,* 
qui  censum  populi  Roraani,'  qui  raeraoriam  publicam  suis 
raanibus  incendit,  hominem  sine  re,^  sine  fide,  sine  spe,  sine 
sede,*  sine  fortunis,  ore,  lingua,  manu,  vita  omni  inquina- 
tum;  qui  Catuli  monumentum  "  afflixit,  meara  domum  di- 
ruit,"  mei  fratris  incendit;  qui  in  Palatio  atque  in  urbis 


«■  ^on^a. 


in  judicium  non  sunt  in  H  S  x  '^  et  Erf.  Mox,  H  in  reip.  cutis  turb.  Post 
eivis  S  addit  esse. — 10  Fro  patitur  H  S  x  "I*  liabent  dat,  et  panio  post  pro 
unquam  iideni  exhibent  quidem. — 1  In  x  deest  vus.  Mox,  Erf.  pimcis  diebus 
his  Sex.  Clodius.  Paulo  post,  H  S  x  "on  habent  vos. — 2  x  o"'it'il  voces 
sitie  sede.  Lamb,  conjecit  homo  sine  re  . .  .  inquinutiis :  Garatoii.  lej;i  nialuit 
(juem  vos  . . .  ducem  cidistis,  hominem  sine  re  . .,  inquinatum:  qui  cedes  sacras,  tifc. 

NOTiE 

jam  sapius  dixit.  transiit  ad  plebem,ad  redituni  usque 

"  Violatam  diceref]    Quia  Antonius  Ciceronis,   biennium  fuit,   quo    toto 

visus   est   studuisse  Catiliuit,   prop-  tempore  Clodius  seditiones  in  repub- 

terea  dicit  ab  eo  violatani  esse  rem-  lica  excitavit. 
publicam.  *  ^des  sacras]  iEdes  ait  elate,  nam 

o  Absolutum'l  De  Pola  loquitur,  de  solum  Nympharum  templum  incen- 

quo  jam  saepe.  dit.     Cum  urbs   variis   inctndiis  ob- 

p  Obsides  periculi]    Ostendit,   nihil  noxia  esset,  credidcrnnt  ope  tantum 

esse   periculi    metnendum   a   Coelio,  illarum  iis  ignibus  posse  subvenire, 

quia  duas  ilia  saccusationes.tanquani  utpote  quae   aquis  prasessent  ;  quare 

tidei  suee  obsides,  erga  rempublicam  iis  a^dem  consecrarunt. 
dedit.  '  Censum  populi  Romani]    In   itde 

T  Sex.  Ctodiusl  Sextus  Clodius  full  Nynipharum  publicae  tabula?,  in  qui- 

Pub.  Clodii  familiarissimus  et  scriba,  bus    turn    nomina   Konianoriun,   turn 

cui  quidem  ejus  omnia  flagitia  tribuit  uniuscujusque  census  describebatnr, 

Cicero,  quia  in  iis  patrandis  eo  usus  asservabantur. 

est  adjutore.    Hunc  Sextum  Clodium  "  CtUuli  7nonumcntum]   Catuli  mo- 
mire   describit   in  oral,  pro   Domo.  niniientum  poriiius  fuit  in  Palatio. 
Locum  consule.  "  HJenm  domum  diruit  ]      Clodius, 

■■  Per  biennium]  Ab  eo  tempore  quo  dum  Cicero    exularet,  donnim   ejus 


2208  M.    TULLIUS   CICERO 

oculis  ^  servitia  ad  caedem,  et  inflammandam  urbem  incita- 
vit;  ia  ea  civitate^-  ne  patiamini  ilium  absolutum  muliebri 
gratia/  M.  Coelium  libidini  muliebri  s  condonatum ;  ne 
eadem  mulier,  cum  suo  conjuge^  et  fratre,  turpissimum  la- 
tronem^  eripuisse,  et  honestissimum  adolescentem  op- 
pressisse  videatur.  79.  Quod  cum  hujus  vobis  adolescen- 
tiam  proposueritis,  constituitote  "^  vobis  ante  oculos  etiam 
hujus  miseri''  senectutem,  qui  hoc  unico  filio^  nititur,  in 
hujus  spe  requiescit,  hujus  unius  casum  ^  pertiraescit  : 
quem  vos  supplicem  vestraj  misericordia?,  servum  potesta- 
tatis,  abjectum  non  tam  ad  pedes,  qnam  ad  mores  sensus- 
que  vestros,9  vel  recordatione  paventum  vestrorum,  vel  libe- 
rorum  jiicunditate  sustentate ;  ut  in  alterius '°  dolore,  vel 
pietati,  vel  indulgentiae  vestrae  serviatis.  Nolite,  judices, 
authuncjara'  natura  ipsa  occidentem/  velle  raaturius  ex- 
stingui  vulnere  vestro,  quam  suo  fato;  aut  hunc  nunc 
primum  florescentem,  firmata  jam  stirpe*=  virtutis,  tanquam 
turbine  aliquo,  aut  subita  tempestate,  pervertere.  80.  Con- 
servate  parenti  filium,  parentem  filio  ;  ne  aut  senectutem 
jam  *  prope  desperatara  '  contemsisse,  aut  adolescentiam 

*  Morientem.  '  Mortuam. 


— 3  H  S  in  Pal.  aut  in  orbis  oc.  x  ^  qiioqiie  exhibent  orhis. — 4  Erf.  in  hac 
civ. — 5  H  S  X  "I*  t^t  ed(i.  ante  Heivag.  mulieri. — 6  x  constitutote.  In  Erf. 
non  legitiir  vos.  Paulo  post,  ^  hujus  ministri  sen. — 7  Ern.  snspicabatiir  vno 
filio  legend. — 8  H  S  x  'I'  casus.  Turn,  H  quem  nos  suppl. — 9  Erf.  non  tam 
ad  pedes  quam  ad  sensus  veslros,  probante  Schutz. — 10  Abramius  conjecit  aller- 


mOTJE 

Libertati  consecravit.  beneficio,  jiidirio  liberatus  est. 

y  fliuliebri  gratia']   Si  Clodiae  causa  ^  Hujus  miseri]    Hzec  verba  pro- 

Sextus   Clodius   absolutns    est,  non  nuntiando  Ccelii  patrem  demonstra- 

debet  propter  earn  Coeliiis  ad  dam-  bat,  qui  atratus  et  sordidatus  judicio 

nationem  et  supp]icium  tradi.  aderat,  movendffi  judiruin  misericor- 

^  Mulier  cum  suo  conjuge]    Pungit  di»  causa. 

Clodium,  qui  iufamis  fuerat  incestu  <=  Jam  stirpe]   Comparatio  a  ventis 

cum  ilia  s(ia  sorore  Clodia.  et  tempestate;  et  raetapliora  ducta 

*  Turpissimum   latronem]    Sextum  a  teneris  arboribus. 
Clodium  latronem  vocat,  qui,ClodiaB 


PRO  ccELio,  CAP.  32.  2209 

plenam  spei  maximas,  non  modo  non  aluisse  vos,^  sed  eti- 
am  perculisse  *  atque  afflixisse  videamini.  Quem  si  vo- 
bis/  si  suis,  si  reipublicaj  conservatis,  addictum,  deditum, 
obstrictum  vobis  ac  liberis  vestris  habebitis  ;  omniumque 
hujus  nervorum'  ac  laborum  vos  potissimum,  judices,  fruc- 
tus  uberes  diuturnosque  capietis. 

*  Everlisse.  '  Virium. 


utrius.—l  X  '/'  non  habent  jam. — 2  lidein  jam  omittunt.— 3  In  H  S  x  "P  a'ye- 
cisse  vos.  Deinde,  <|/  pertulisse.—\  Erf.  nobis.  Pro  coyiservatis  Em.  legi 
nialiiit  conservaritis.  Marcianus  Capella  Rhet.  Capper,  p.  423.  sic  habet, 
Cwlii  in  omni  vita  servitium  obstrictum  vobis  ac  liberis  habebitis  ;  unde  Garaton. 
siispicabatiir  legend,  addictum,  dedilum,  obstrictum  in  omui  vita  vobis  ac  liberis 
vestris  habebitis.    Id  H  S  x  •I'  deest  ac  ante  laborum. 


Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero.  7  A  A 


M.  TULLII    CICERONIS 
DE  PROVINCIIS  CONSUL  A  RIBUS 

ORATIO   XXXV. 


ARGUMENTUM. 


Cum  in  fortnam  provinciae  redacta  esset  bello  victa  regio,  mittebattir  in  earn 
consul,  ant  prsetor,  deposito  magistratu  urbano,  qui  earn  adniinistraret, 
h.  c.  aut  jurisdictionem  solam  exerceret,  ant  siinul  etlam,  si  quando  opus 
esset,  bellum  adniinistraret.  Quam  consul  administrabat,  coiisnlaris, 
quam  autem  praetor,  praetoria  appellabatur.  In  bac  ergo  Oratione  hoc 
disputatur,  in  quas  provincias  consules,  proxime  futuris  coniitiis  creandi, 
mitti  placeret.  Earn  habuit  Cicero  in  senatu,  cum  de  ea  re  rogatns  esset 
a  cousule  sententiam  e  lege  Sempronia,  qua  cautura  erat,  ut  ante  comitia 
consularia  senatus  decerneret,  in  quas  provincias  consules  designati  post 
consulatum  mitterentur,  eique  SCto  ue  intercedi  posset,  Eo  autem 
spectat  sententia  Ciceronis,  ut  Piso  et  Gabiniua  ex  provinciis,  quas  nullo 
senatusconsulto,  scd  lege  Clodia,  obtinebant,  et  omnibus  niodis  vexabant 
et  spoliabant,  revocentur ;  eisque  succedatur  sic,  ut  proximo  anno  sint 
przetoriaB  et  a  duobus  praisentis  anni  prxtoribus  obtineantur ;  eo  autem 
exacto,  consularcs  fiant.  Et  quoniam  qui  ante  ipsum  dixerant  senten- 
tias,  praeter  Serviliuni,  censuerant,  ut  alterutra  Gallia  Capsari  detraheretur, 
et  consularis  fieret,  unusque  ex  iis  mirari  se  ostenderat,  quare  Cicero  ita 
ornaret  Caesarem,  cui  eodem  jure  inimicus  esse,  quo  Gabinio,  posset, 
quod  Clodium  in  vexando  Cicerone  juvissct ;  graviter  et  multis  verbis  do- 
cet,  quare  Caesari  nulla  provinciae  pars  detrahenda  sit  ;  iujurlas  autem 
si  quas  a  CaRsare  acceperit,  eas  se  omnes  reipublicas  condonasse,  neque  se 
in  sententia  dicenda  odio  obedire,  sed  ulilitatem  rcipiiblica;  sequi. 

1.  1.  [Ed.  Aid.  p.  69.]    Si    quis   vestrum,   patres  con- 
script!,^ expectat,  quas  sim  provincias  decreturus,  con- 

NOT.E 

^  Patres  conscripti]  Ordinum  varietatem  intulit  Romulus  in  suain  civL- 


2212  M.    TULLIUS    CICERO 

sideret  ipse  secum,  qui  mihi  homines  ex  provinciis  potis- 
simum  detrahendi "'  sint:  non  dubitabit,  quid  me  sentire 
conveniat,  cum,  quid  mihi  sentire  necesse  sit,  cogitarit. 
Ac,  si  princeps  earn  sententiam  dicerem,  laudaretis^  pro- 
fecto ;  si  solus,  certe  ignosceretis :  etiarasi  paulo  minus 
utilis  vobis  sententia  videretur,  veniam  tamen  aliquam  do- 
lori  meo''  tribueretis.  Nunc  vero,  patres  conscripti,  non 
parva  afficior  volnptate,  vel  quod  hoc '  maxime  reipublicae 
conducit,  Syriam,  Macedoniamque  decerni,  ut  dolor  mens 
nihil  a  corarauni  utilitate  dissentiat;  vel  quod  habeo  auc- 
torcm''  P.  Servilium,*^  qui  ante  me  sententiam  dixit,  virum 
clarissimum,  et  cum  in  universam  rempublicara,*  turn  etiara 
erga  meam  salutem,*  fide  ac  benevolentia  singulari.  2. 
Quodsi  ille  ^  et  paulo  ante,  et  quotiescumque  ei  locus  di- 

"  Rewcandi. 


Cap.  I.  1  Lamb,  in  marg.  fd.  1584.  retrahendi.  AcU\U\m,  sat,von  dvbi- 
tavit  C.  me  deest  in  x-  Qumqne  verba,  conveniat,  c.  7.  >«.  sentire  desiint  in 
eodem. — 2  C  laudaretur.    Mox,  et  si  C. — 3  T  omittit /wc;  C  exhibet  hcec. — 

NOTiE 

tatem.    Idem    enim  senatnm,  idem  derelictiim  a  Pisone  et  Gabinio  con- 

eqiiites  institiiit ;  sed  qui  neqiie  sena-  sniibus,   a  qnibiis   defendi   debebat, 

tores,   neque  eqnites  essent,  eos  in  sed  Pub.  Clodio  ininiico  siio  mercede 

tertio  plebis  ordine  reliqnit.    Sena-  provinciarnm    veuditnm   se  viderat, 

tores  aiitein  nominavit,  qiios  ad  con-  ut  ait  saepe  in  Oral,  pro  Sextio. 

sultafiones  de  repub.advocavit ;  qnod  <=  Auctorem]  Auctor  diciiur,  cujus 

senes  fere,  et  majores  natn  acciverit,  sententiam,     propter    aiictoritatem, 

ad  quos  de  snnima  repnb.  referret,  gravitatem,  et  sapientiani,   in  rebus 

atqiie    ex   eorum   aiictoritate   omnia  gerendis  sequimur. 

ageret,  qn^  publice  sibi  suscipienda  d  P.  Servilimn]    Servilius   ille   vir 

existimaret.     Eosdem   etiam   patres  fuit  consularis,  et  tunc  temporis  con- 

appellavit,  nempe  a  ciirae  similitu-  sularium  omnium  antiquissimus,  idt;o- 

dine,  ut  scripsit  in  Catilinae  conjiira-  que  sententiam  prior  Cicerone  dixit, 

tione  Sallustius.     Unde  procedenti-  Censorius,  et  triunipbalis,  et  Isau- 

bus  temporibus  patres  conscripti  no-  ricns  appellatus  est,  quia  Isauros  do- 

minati  sunt,  qui  in  novum  senatnm  muerat. 

erant  lecti :  quamvis  postremo  usus  «  Ei-ga  meam  salutem']  Cum  Cicero 

obtinuerit,  ut  omnes  senatores  uno  exularet,  sua  auctoritate  effecit  ille 

patrum  conscriptorum  nomine  voca-  Servilius  ut  in  patriam  revocareiur, 

rentur.  et  enm  absentem  cum  Metello  Ne- 

''  Dolori  »ieo]  Justus  auteni  ille  do-  pote  consule  in  gratiam  reduxit. 

lor  erat  in  Cicerone,  qui  noii  tantum  ^  Quodsi  ille]  Argumentatur  a  mi- 


Dli    PROVING.    CONSUL.    CAP.    2.  2213 

cendi,^  ac  potestas  fuit,  Gabininm  et  Pisonem,  duo  rei- 
publicae  porteuta,  ac  paene  fiinera,''  (cum '  propter  alias 
causas,  turn  raaxime  propter  illud  insigne  scelus  eorura,  et 
iniportunam  in  me  crudelitateni)  nori  solum  sententia  sua,** 
sed  etiam  verborum  gravitate  esse  notandos  putavit;  quo- 
nam  me  animo  in  eos  esse  oportet,  cujus  illi  salutem  pro 
pignore  '  tradiderunt  7  ad  expiandas  suas  cupiditates  ?  Sed 
ego  in  hac  sententia  dicenda  non  parebo  dolori  meo,  nee  * 
iracundiae  serviam:  quo  animo  unusquisque  vestrum  debet 
esse  in  illos,  hoc  ero :  prtiecipuum  ilium,  et  proprium  sen- 
sum  doloris  raei,  quem  tamen  vos  communem  semper  vobis 
mecum  esse  duxistis,  a  sententia  dicenda  amovebo ;  ad 
ulciscendi  tempora''  reservabo. 

II.  3.  Quatuor  sunt  provinciae,'  patres  conscripti,  de 
quibus  adhiic  intelligo  seritentias  esse '  dictas :  Galliae 
duaj,"  quas  hoc  tempore  uno  imperio  videmus  esse  con- 


4  Iilem  cod.  universa  rep.  Mox,  Jide,  henemlentia  H  S  x- — 5  Erf.  turn. — 
G  Codex  nniis  Oxoii.  ac  sua.  Mox,  de  Eriiestii  senteiilia  rh  esse  ante  notan- 
dos delet  Sclniiz.  piobaiite  Garat.  Deinde,  animo  esse  oportet  in  eos  Erf. 
—7  Cod.  X  tradiJeriiit.  Mox,  pro  expiandas,  quod  servant  septem  Pall. 
Eranc.  Erf.  Jens.  ed.  1480.  Jiint.  Gnif.  seqq.  explendas  e<l.  Wald.  Medic. 
Uoni.  Ven.  1180.  Aid.  Htrvag.  Naug.  Victor,  Maniit.  Lanil).  explendas  ;|/ : 
expediendas  Pal. 8.  cum  gloss.  purga7idas. — 8  Ita  edd.onsnes  pra-ter  Naug.  et 
Orell.  qui  cum  codd.  Lambini  et  iino  cod.  Oxon.  legiint  non  ;  Barb,  habet 
nunc.  Mox,  in  ilto  \p  :  in  islo  C  H  S  T.  Deinde,  ilium  dei>st  in  C  H  S  x  4'- 
//Mem /am  »os  liabet  C.  >nec«/n  deest  in  x-  t'Ase  deest  in  C  H.  Deuique,  </Ja;- 
istis  X  >f' ;  et  sic  Ernesti  eriore  typogr. 

NOTiE 

nori:    nam    si   licnit  Isaurico    agere  pub.  cum  ipsi  consulcre  debuissent. 

contra  Gabiniuni  et  Pisonem,  niulto  '  Pro  pignore]    Gabinius   et   Piso 

niagis  mihi,  qui  ab  eis  gravissimelae-  Clodio  polliciti   fuerant,  at,  si    sibi 

siis  sum.  provincias  daret,  vicissim   illi    salii- 

s  Ei  locus  dicendi]  Ex  Gellio  Noct.  tern    Ciceronis    proderent,   et   quasi 

Att.  IV.  10.  jus  fuit  senatori,  ut  pos-  pignus  in  maniis  darent  pro  provin- 

8et  sententiam  dicere  de  re  qualibet,  ciis,  quas  ab  illo  expectabant. 

etiam  non  rogatus.  ''  Ad  ulciscendi  lempora]   Declarat 

''  Portenta  ac  pane  funtra]  His  vo-  se  ali(|uaudo  eos  in  judicium  voca» 

cibus  vel  usus  est   Servilins  contra  turuin. 

Gabininm  et  Pisonem,  vel  iis  utitur  '  Qualuor  sunt  provincial  Partitio 

de  industria  Cicero,  ut  ostendat  ab  orationis. 

illis  consuiibus  eversam  fuisse  rem-  "'  Gallice  dua]  Citcrior  et  ulterior, 


2214 


M.    TULLIUS    CICERO 


junctas ;  et  Syria  "  et  Macedonia,"  quas,  vobis  invitis  et 
oppiessis,  pestiferi  illi  consules  p  pro  eversai  reipublicaj  ^ 
praeraiis  occupaverunt.  Decernendae  nobis  sunt  lege  Sem- 
pronia''  duae :  quid  est,  quod  possimus  de  Syria  Macedo- 
niaque  dubitare?  Mitto,  quod''  eas  ita  partas '  habent  ii, 
qui  nunc  obtinent,  ut  non  ante  attigerint,  quara  hunc  ordi- 
nem  condemnarint ;  "^  quam  auctoritatem  vestram  e  civitate 
exterminarint ;  quam  fidera  pubiicam,*^  quam  perpetuam 
popuii  Romani  salutem,'^*  quam  me,  ac  meos  omnes  foedis- 


Cap.  II.  1  Verbuni  esse  deest  in  Schutz.  errore  typogr. — 2  Erf.  et  Franc. 
consules  perversa  reip.  Mox,  occuparunt  Lamb. — 3  Erf.  eas  ita  partes.  Paulo 
post,  condemnarit  x-  auctoritatem  vestram  et  civitatem  Erf. — 4  '  Post  v.  salu- 
tern  verbuni  excidisse  rati  sunt ;  v.  c.  prodiderint ,  sustulerint  Garat.    violarint. 


aOTJE 


sive  Cisalpine,  et  Transalpina,  qnas 
CiBsar  uno  imperio  contentas  obtine- 
bat.  Has  ille,  ut  Sextus  scribit,  cum 
decern  legionibus,  quae  quaterna  mil- 
lia  militum  Italorum  habuerunt,  per 
annos  octo,  ab  Alpibus  ad  Rhenum 
usque  subegit,  et  anno  decimo  cum 
Britannia  tributarias  fecit  ;  et,  ut 
ait  Suetonius,  in  provinciae  forraam 
redegit,  eique  in  singulos  annos  sti- 
pendii  nonien  imposuit  anno  urbis 
703.  L.  Paulo  et  C.  Marcello  coss. 
'  Redigere  porro  in  provinciam,'  ni- 
hil aliud  est,  quam  et  incolis  leges 
suas,  et  juris  dicendi  potestatem  adi- 
mere,  magistratus  in  eas  cum  itnpe- 
rio  mittere,  et  in  singulos  annos  vec- 
tigal  iniponere. 

"  Syria]  Devicto  Mithrtdate,  Pora- 
peius  Syriam  recepit,  ab  eoque  po- 
puii Romani  stipendiaria  facta  est 
anno  urbis  690.  M.  Cicerone  et  An- 
tonio coss. 

"  Macedonia]  A  Q.  Metello  Mace- 
donia in  provinciae  formam  redacta 
est  anno  urbis  conditae  607.  Cn.  Cor- 
nelio  et  L.  Mnmmio  coss. 

p  Pestiferi  consules]  Piso  et  Gabi- 
nius. 


*  Lege  Sempronia]  De  hac  dictum 
est  pro  Balbo  §  61. 

i*  Mitto,  quod]  Per  praeteritionem 
rationes  afifert  quare  revocandi  sunt 
Gabinius  et  Piso. 

<=  Hunc  ordinem  condemnarint]  Sena- 
torium  ordinem  condemnarunt  Piso 
et  Gabinius,  cum  videlicet  permise- 
runt  ejici  Ciceronem  in  exilium,  ac- 
cusatum  a  Clodio,  quod  cives  indem- 
natos,  socios  nempe  conjurationis  Ca- 
lilinariap,  necavisset  in  carcere :  qui 
cum  tantum  ab  eo  necari  jiissi  sint 
post  Catonis  sententiam,  quam  sena- 
tus  secutus  est;  non  potuit  condem- 
nari  ab  iis  consulibus  Cicero,  quin 
condemnata  ab  iisdem  sit  senatus 
auctoritas. 

^  Fidem  publicam]  Fidem  pnblicam 
servavit  Cicero  cum  in  illos  nefarios 
conjiiratores  animadvertit,  quos  sena- 
tus  universus,  cum  bonis  omnibus, 
dignos  poena  jndicavit. 

s  Perpetuam  popuii  Rom,  salutem] 
Perpetua  non  fuisset  popuii  Rom. 
salus  nee  certa,  nisi  exterminati  fu- 
issent  illi,  qui  rempub.  perdere,  et 
ferro  flammaque  vastare  civitatem 
decreveraut,  ut  dictum  est  in  Cati- 


DE   PROVING.   CONSUL.   CAP.  2. 


2215 


sirae  crudelissimeque  vexarint.^  4.  Omnia  domestical  ilia  ^ 
atque  urbana  mitto ;  quae  tanta  sunt,  ut  nunquam  Hanni- 
bal huic  urbi  tantum  mali  optarit,  quantum  illi  efFecerint. 
Ad  ipsas  venio^  provincias  :  "^  quarum  Macedonia,  quae 
erat  antea  munita  plurimorum  imperatorum  non  turribus, 
sed  tropaeis,'  quae  raultis  victoriis  erat  jamdiu,  triumphis- 
que  pacata;  "^  sic  a  barbaris,  quibus  est  propter  avaritiam 
pax  erepta,'  vexatur,  ut  Thessalonicenses,'"  positi  in  gremio 
imperii  nostri,  relinquere  oppidum,  et  arcera  munire  cogan- 
tur;7  ut  via"  ilia  nostra,  quae  per  Macedoniam  est  usque 
ad  Hellespontum  °  miiitaris,  non  solum  excursionibus  bar- 


afflixerint  Schutz.'  Orell. — 5  Ita  Gnit.  tacite  cum  seqq,  ilia  omittit  cod. 
Stephani ;  ilia  domeslica  liabent  codd.  et  edd.  ante  Gnit.  urbana  ohmitto  T, 
ed.  1480.  Junt.  quce  tanlas  C— 6  Ad  i.  veniam  S.    atite  munita  C.    antea  mutala 


SOTiE 


linariis. 

f  Meos  omnes  . . .  vexarint]  Quintns, 
Ciceronisfrater,  inforo,  tanqiiam  oc- 
cisus  a  Clodianis,  jacnit  inter  cada- 
vera :  nxor  ejus  vexata  est,  liberi 
quapsiti  ad  mortem. 

s  Omnia  domestica  ilia,  Sfc]  Alia  ra- 
tio per  praeteritionem  ;  quia  majores 
clades  Macedonlap,  importarunt,  quam 
Hannibal  Italiae.  Hannibal  auteni 
per  annos  quindecim  vexavit  Ita- 
liam. 

■>  Ad  ipsas  venio  provincias']  Primam 
affert  rationem  quare  revocandus  sit 
e  Macedonia  Piso,  quia  earn  permisit 
a  barbaris  expilari. 

'  Tropais']  Tropaea  fuerunt  bellicae 
laudis  et  victoriai  nionumenta,  quas 
primis  temporibus  e  truncis  arborum, 
vel  rudibus  saxis  excitabantur,  qni- 
bns  direpta  ab  hostibus  arnia  afRge- 
bantur,  sed  quorum  postea  ionge  cla. 
rior  extitit  maguiticentia ;  nam  in  tro- 
paea arcus  triumpliales  excitati  sunt, 
pyramides,  cobimna;. 

''  Triumphisque  pacala]  Multi  iuipe- 


ratores  Rom.  de  Macedonia  trium- 
pliarunt,  ac  praecipue  Q.  Caecilius 
Metellus,  qui  Macedonicus  diclus 
est ;  T.  Quintius,  Lucius  Paulus,  Do- 
labella,  Curio,  et  M.  Lucullus. 

'  Pax  eri'pta]  Illi  provinciarum  ad- 
ministratores  tanta  triumphandi  cu- 
piditate  flagrabant,  ut  szepe  vel  le- 
vissima  belli  occasione  paceni  eripe- 
rent. 

■"  Thessalonicenses'\  Thessalonica 
urbs  est  Macedoniag  ad  sinum  Ther- 
niaicum,  nunc  dicta  Salonichi.  Haec 
urbs  a  Thracibus  infestata  fuit. 

"  Via]  Viae  niilitares  dictas  sunt, 
quae  exituni  ad  niarr,  aut  ad  urbcs 
liabent,  qiias  quidani  etiani  practorias 
aut  consulares  appellant ;  sen  quod 
labore  militum  parata;  essent,  seu 
quod  per  eas  exercilus  irent. 

"  Htllcspontuin]  Hcllespontus  fre- 
tum  est  angustuu)  inter  Proponti- 
dem  et  mare  /Egivum,  dividens  Asi- 
am  ab  Europa,  septem  stadiorum 
intcrvallo.  Hcllespontus  vero  dictus 
est  ab  Hclle  filia  Athainantis,  sororc 


2216  M,    TULLIUS    ClOKRO 

barorum  sit  infesta,"  sed  etiani  castris^'  Thraciis^''  distincta, 
ac  notata.  Ita  gentes  eae,  quae,  ut  pace  uterentur,  vim  ar- 
genti9  dederant  prasclaro  nostro  imperatori;'  ut  exhaustas 
domos  replere  possent,  pro  emta  pace  bellum  nobis  prope 
justum  intulerunt.  5.  [p.  70.]  Jam  vero  exercitus '  ille 
noster,  superbissimo  delectu '  et  darissima  conquisitione 
collectus,  omois  interiit.  Magno  hoc  dico '°  cum  dolore. 
111.  Miserandum  in  modum  railites  populi  Romani  capti, 
necati,  deserti,  dissipati  sunt;  incuria,  fame,  morbo,  vas- 
titate  consumti:  ut,  quod  est  indignissimum,  scelus  impe- 
ratoris  in  poenam  exercitus  expetitum  esse  videatur.'  At- 
que  hanc^  Macedonian!,"  domitis  jam  gentibus  finitimis,' 
barbariaque^  corapressa,  pacatam  ipsam  per  se  et  quie- 

"  Infestelur. 


X. — 7  Erf.  et  Pal.  9.  munire  cogitarint. — '8  Codd.  Lambini  habent  vel 
Threciis,  vel  Thueciis ;  Rom.  Thraiciis ;  codd.  Griiteri  Three  Us ;  C  H  S  ^ 
Traiciis  ;  T  Torrentiis.—9  H  S  T  x 'f'»  ^t  edd.  ante  Hervag.  vim  argenteam  ; 
(non  argenlorum,  lit  ait  Scluilz.)  nude  Ernesti  coiij.  vim  argenti  maximam, 
probante  Garat.  Mox,  imperalori  nostro  edd.  ante  Grut.  nostro  imperatori 
cod.  in  maig.  ed.  1584. — 10  H  x  "I*  hcec  dice. 

Cap.  III.  I  Ita  codd.  Victorii,  Gembl.  Erf.  Pal.  9.  Grut.  Gra»v.  et  reccntt, 
is  imperator  . . .  expetitus  esse  vid.  S  T  x  '/'•  imperatoris  . . .  expetitus  esse  vid. 
C  H.  Rom.  W aid.  indignissimum  scelus,  is  imp.  expetitus  esse  vid.  Franc,  et 
edd.  velt.  expetiisse  videatur,  de  Gulielmii  conjectura,  Schutz.  et  Orell.  prob. 

NOTiE 

Phryxi,  quae  ibi  demersa  dicitur.  Dies  auteiii  constituebatur,  qno  quis- 

p  Cantris]   Intelligit  fossas  et  ag-  que  in  Capitoliiim  conveuiret,  ubi  de- 

geres  quibus  Thraces  sua  castra  mu-  lectns  a  tribnnis  militaribus  habcba- 

niebant.  tur :  quo  habito,  delecti  milites,  se- 

1  TAracii*]  Thraces  ab  Ortu  et  Sep-  dente    consule,    sacramento   militiae 

tenitrione  Macedoniae  vicini  sunt,  qui  adigebantur,    propositis    gravissimis 

caput  imperii  sui  Byzantium   liabe-  poenis  qui  militiam  detrectabant. 

bant,  quae  modo  Constautinopolis  di-  "  Atque  hanc  Macedoniam']   Tertia 

citur.  ratio  quare  revocandus  est  Piso,  quia 

''  Praclaro  nostro  imperalori']  Piso-  Macedoniam  tenere  non  potuit,quam 

ni,  per  ironiam.  prius  legati  tenui  ac  exigiio  praesidio 

'  Jam  vero  exercitus]  Secunda  ratio  teniierunt. 

our  revocandus  sit  Piso,  quia  negli-  *  Gentibus  finilimis]  Finitimos  po- 

gentia  ejus  consunitus  est  exercitus.  pulos,  Tribalios,  Thraces,  et  Panno- 

'  Superhissima  delectu]  Cum  cui  bel-  nios,  habebat  tunc  Macedonia. 

ILimperiuni  commissum  erat,  is  turn  y  Barbaria]  Graeci  omnes  exteroos 

}.er   Italiani   homines  mittebat,  qui  populos    barbaros   vocabant,  et  eos 

javeatutsm    ad    arma   convocarent.  potissimum,  de  quibus  supra. 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   3.  2217 

tana,  tenui  praesidio,  atque  exigua  manii,  etiam  sine  ira- 
perio,^  per  legates,  nomine  ipso  populi  Komani  tuebamur : 
qiise  nunc  consular!  imperio  atque  exercitu"  ita  vexata  est, 
vix  ut  se  possit  diuturna  pace  recreare  :  ^  cum  interea,''  quis 
vestrum  hoc  non  audivit,  quis  ignorat,  Achaeos'^  ingentera 
pccuniam  pendere*  L.  Pisoni  quotannis?  vectigal  ac  por- 
toriura'^  Dyrrachinorum  *  totum  in  hujus  unius  qua^stum 
esse  conversum?  urbem  Byzantiorum,*  vobis  *  atque  huic 
imperio  fidelissimam,  hostilem  in  modum  esse  vexatam  ? 
quo  ille,  posteaquam  nihil  exprimere  ab  egentibus,  nihil 
ulla  vi  a  miseris  extorquere  potuit,  cohortes  in  hyberna^ 
misit:  his  pra^posuit,  quos  putavit  fore  diligentissimos 
satellites  scelerum,  ministros  cupiditatum  suarum.  6. 
Omitto''  jurisdictionem  in  libera  civitate'  contra  leges  ^ 

*  Solrere. 


J.  Fr.  Gronovio  Lectt.  Plaut.  p.  16.  et  Garat.— 2  At  hanc  H.— 3  Erf.  et 
Pal.  9.  vix  ut  possit  d.  p.  recreari;  Jiint.  ut  vix  se,  Sfc.  Mox,  quis  ante  ignorat 
deest  in  x>— ■*  C  T  nobis.     Mox,  postijuam  nihil  Lamb.     Paulo  post,  cohortis 

NOTiE 

»  Sine  imperio']  Ex  illo    loco   col-  <=  Dyrrachinorum]  Dynafliinni  urbs 

ligitur,     legatos     habiiisse    potesta-  est  in  ea  Macedoiiiip  parte, qua;  mari 

t^ni;  non  aiitein  iniperiuin,  licet  ali-  Adriatico    proxiina  est:  autea   Epi- 

rjnando  ipsis    lictores  honoris   causa  dainnus  dicebatur. 

)iermitterentur,  ut  patet  ex  Verr.  iii.  '  Byzantioruni]  Byzantium  Thraciae 

§  CO.    Legati  porro  provinciarum  gn-  oppiduni,  quod   primiim  a  Pausania 

bcrnatoribus    concedebantiir,    nt   iis  Spartanoriim  duce  conditiim  est,  ut 

essent  adjumento.  vult  Jnstinus  lib.  iv.     Postea  a  Con- 

^  Atque   exercitu]   Duje   dabantur  stantino  Magno  Constantinopolis,  an- 

legiones    Romanae,    cum    equitibus,  tea  Nova  Roma,  nunc  a  Turcis  5<uff»- 

proconsulibus  in  provinciis.  boli  dicta. 

^  Cum  interea]    Quarta   ratio   cur  K   In  hyberna]    Hyberna  diccban- 

r«'vocandus  sit  Fiso,  quia  provinciain  tur,  cum  milites  per  liyeniem,  aut  sub 

siiani  vexavit.  tabernacnlis  pellil>us   contectis,  aut 

''■  Achceos']   Acbaei   populi   sunt   ab  sub  teciis  aedificioruni  habitabant. 

Acliapa   civitate    dicti,    in    Sarmatia  ^  Omilto]    Quinta  ratio  cur  Piso 

Asialica  ad  Pontum  Euxinum.  revocandus  sit,  quia  libidinem,  cru- 

■^  Porlorium]  Portorium  erat  pecu-  delilateni,et  avaritiam  in  liyzantinos 

nia  quae  pprtitoribus   pendebatur,   id  cxpromsit :  liuucque  locum  per  prae» 

est,  iis  qui  niercedes  ex  mercibus  in  teritionem  tractat. 

porium  devehendis  exigebant :  unde  '  In  libera  civilate]  Pra;lcr  illas  pro. 

circumvectionis    quoque    portorium  vincias  quae  populi  Rom.  imperio  pa- 

celebratura  est.  rebant,  et  ad  quas  aduiiuistrandas 


2218  M.  TULLIUS    CICERO 

senatusque  consulta :  caedes  relinquo,  libidines  praetereo ; 
quarura  accrbissimum  extat  indicium,  et  ad  insignem  me- 
moriara  turpitudinis,  et  paene  ad  justum  imperii  nostri 
odium,^  quod  constat,  nobilissimas  virgines  se  in  puteos 
abjecisse,  et  morte  voluntaria  necessariam  turpitudinem 
depulisse.  Nee  haec  idcirco  omitto,  quod  non  gravissima 
sint,  sed  quia  nunc  sine  teste  dico.  iv.  Ipsam  vero  urbem 
Byzantiorum  fuisse  refertissimam  atque  ornatissimam  sig- 
nis,'  quis  ignorat?  quae  illi  exhausti'  sumtibus  bellisque 
maximis,  cum  Mithridaticos "  impetus,  totumque  Pontum 
armatura,  efFervescentem  "  in  Asiam  atque  erumpentem, 
segie  repulsum,  et  cervicibus  interclusum  suis,  sustinerent; 
turn,  inquam,  Byzantii,  et  postea,  signa  ilia,  et  reliqua  urbis 
ornamenta,  sanctissirae  ^  custodita,  tenuerunt :  7.  te  impe- 
ratore  infelicissimo  et  teterrimo,  Caesonine  Calventi,"  civi- 


X.  inhibernia  xp.  Us  proposuit  C. — 5  Voc.  odium  deest  in  x-  Actutum,  no- 
tarn:  quod  constat  H.  Deinde,  pro  necessariam,  quod  servant  omnes  codd. 
et  edd.  antiq.  nefariam  edidit  Aldus,  eumque  secuti  sunt  Lamb.  Grut. 
seqq. 

Cap.  IV.  1  H  S  X  +  exhaustis.  Mox,  bellorum.  maximis  T,  Manut.  Steplt. 
Lamb,  cum  M.  impeditus  x-  armalum  deest  in  H  T.  Deinde,  erumpentem 
ore  repulsum  quatuor  Pall,  et  T.  erumpentem  cegre  ore  repulsum  Gembl.  erum- 
pentemore  repulsum  Erf.  erumpentem*  rore  pulmm  Franc,  erumpentem  are 
pulsum  H  S.    et  interclusum  cervicibus  suis  Schutz. — 2  C  sanctissima.    Mox, 

NOT;E 

magistratns  cnm  imperio  ac  potes-  in  iis  magistratibus  pop.  Rom.  jus  di- 
late mittebantur,  qui  in  iis  jus  dice-  cere  liceret. 

rent ;  aliae  erant,  in  quibus  jus  dice-  '  Refertissimam  .. .  signis]  Summum 

re  magistratibus  populi  Romani  non  studium   Graecorum    fnit   in   statuis 

licebat,    quae    scilicet   imperio   pop.  Deorum  suorum  fingendis,  ut  contra 

Rom.  non  parebant,  sed  comiter  ejus  Verr.  vi.  observari  potest, 

inajestatem   tuebantur,    quaa    liberae  °>  Mithridaticos']    Mithridatcs,  rex 

dicebantur:  nnde  provinciae  liberari  Ponti  potentissirans,  annos  quadra- 

dicebantur,  cum  statuebatur,  ut  sue  ginta  helium  cum  Romanis  gessit. 

juri,  suisque  iegibus  relinquerentur,  °  Effei'vescentem']   Ab  aquis  simili- 

neqne  Romani   magistratns  amplius  tndo  cum  erumpunt  ex  alveo. 

in  illis  jus  dicerent.  "  Ccesonine   Calventi]    Caesoninum 

^  Contra  leges]  Tulit  C.  Julins  Cae-  Pisonem  vocal,  propter  patrem  ;  Cal- 

sar  consul   cum  Bibulo,   anno  urbis  ventium,  propter  matrein.     Calven- 

conditae  694.    ut  Achaia,  Thessalia,  tins  porro  homo  quidam  Insuber  fnit, 

citncla  Graecia  liheraa  essent,  neque  patris  Pisonis  socer,  idem  mercator, 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   4.  2219 

tas  libera,  et  proximis  suis  beneficiis  a  senatu  et  a  populo 
Romano  liberata,P  sic  spoliata  atque  nudata  est,  ut,  nisi 
C.  Virgilius,^  legatus,  vir  fortis  et  innocens,  intervenisset,* 
unum  signum  Byzantii  ex  maximo  numero  nullum  babe- 
rent.  Quod''  fanum  "^  in  Achaia,  qui  locus,  aut  lucus^  in 
Graecia  tola,  tam  sanctus  fuit,  in  que*  ullum  simulacrum, 
uUum  ornamentum  reliquum  sit?  Emisti  a  foedissimo  tri- 
buno  plebis,*  turn  in  illo  naufragio  hujus  urbis,  quam  tu 
idem,5  qui  gubernare  debueras,"  everteras ;  turn,  inquara, 
emisli  grandi  pecunia,  ut  tibi,  de  pecuniis  creditis,"^  jus  in 
liberos  populos  contra  senatusconsultum,  et  contra  legem 
generi  tui,''  dicere  liceret:  id  emtum  ita  vendidisti,  ut  aut 
jus*^  non  diceres,^  aut  bonis  cives  Romanes  everteres.     8. 

"^  Restilisset. 


Cesenine  %•  Ccesonince  t^.  beneficii  %•  sit  spoliata  C. — 3  Ita  codd.  Grnteri, 
Graevii.ed,  Wald.  Ald.Graev.  Scliuiz.  Orell.  Virginius a\.  eUam  Jiint.  et  Lamb. 
— 4  Pro  in  quo  %  liabet  ut. — 5  C  H  S  T  %  'I'  cum  tu  idem.  Mox,  everteris  S  x^' 
everteres  T,  edd.  ante  Naug.  Lamb.  1566.  everteras  C  H,  Naug.  Lamb.  1684. 
Grut.  seqq.  tu  inquam  H  S  if/. — G  Codex  unus  Oxon.  utjus,  oiiiisso  aut.    Mox, 

NOTjE 

et  prapco,  qui  cum  filia  Romam  ve-  Deonim  fiierunt,   quaE  summa  reli- 

nit,  (|uam  Cacsonino  cuidani,  furacis-  gione  Graeci  venerabantiir,  nt  testa- 

simi  bominis  filio,  collocavit,  ut  fasti  tur  ipse  Cicero  pro  Rabirio  perd.  reo. 

Capitolini   docent    ad   annum   urbis  Vide  §  7. 

GOS.     Itaqne   contumeliose   Caesoni-  '  Tribuno  plebis']  Clodio. 

nus  Calventius  a  Cicerone  appella-  "  Qui  gubernare   debueras']    Consul 

tur.  turn  erat  Piso ;  qiiare  consulere  pa- 

P  Liberata'\  Vide   notam   superio-  triap,  et  non  earn  evertere  debuerat. 

rem.  "■  De  pecuniis  crcditis]  Olim  quic- 

'1  Quod]  Sexta  ratio  quare  sit  re-  quid  credebatur,  sub  pccuniariim  pri- 

vocandus  Piso,  quia  sacrilegus  et  in-  mum  jurisconsulti  veteres,sed  postea 

Justus  fuit.  sub  reruni  creditarum  nomine  com- 

■■  Fanum']  Fanum  a  fando  dictum  prehenderunt,  ut  docct  Hotom.  lib. 

esse  vult  Asconius,  quod   inde  fata  de  Verb.  Jur. 

petebantur:  sive  quia  pontifex,  duni  "  Generi  tui]  Julius  Cifsar  filiam 

dedicat,  certa   verba   fatur,   ut    est  Pisonis  uxorem  duxerat :  et  banc  le- 

apud  Festum.     Alii    a    Fauno   dicta  gem  tulerat  consul,  ne   apud  liberos 

esse  volunt  fana;   quia  Faunus  pri-  populos  magistralus  Komani  jus  di- 

mns  fana  exstnixit,  ut  vult  Probu,".  cercnt. 

•  Lucus]  Luci  sancli  babebantur  ab  >  .Jus  non  diccrcs]  Ncmpe  de  rebus 

illis  antiquis,  ut  ex  TFneid.  ix.  patet,  crcditis. 
jmmo   ct   in   iis   simulacra  qua:dam 


2220  M.   TULLIUS    CICERO 

Quorum  ego^  nihil  nunc,7  patres  conscripti,  in  hominem 
jpsum ;  de  provincia  disputo.  Itaque  omnia  ilia,  quae  et 
saepe  audistis,*  et  tenetis  animis,  etiarasi  non  audiatis,  praj- 
termitto:  nihil  de  hac  ejus  urbana,  quam  ille  praesens  in 
oculis  vestris  raentibusque  defixit/  audacia  loquor:  nihil 
de  superbia,  nihil  de  contumacia,  nihil  de  crudelitate  dis- 
puto :  lateant  libidines  ejus  illae  tenebricosee,*  quas  fronte 
et  supercilio,  non  pudore  et  temperantia  contegebat :  de 
provincia,  quod  agitur,-^  id  disputo.  Huic  vos  non  sub- 
inittetis?^9  hunc  diutius  manere  patiemini  ?  cujus,  ut  pro- 
vinciam  tetigit,'*  [p.  71.]  sic  fortuna  cum  improbitate  cer- 
tavit,  ut  nemo  posset,  utrum  posterior,'  '°  an  infelicior 
esset,  judicare.  9.  An  vero^  in  Syria  diutius '*  est  Semi- 
ramis*"  ilia  retinenda  ?  cujus  iter  in  provinciam  fuit  ejus- 

•^  Impressit.  ^  Tectw.  f  De  qua. 

s  Non  vos  recocabitis  hunc.  *  Atligit.  *  Nequior. 


ant  bonos  C  H  S  T  x  ^-  —  7  Quorum  ego  nihil  dico  T  x  'I'-  Quorum  ego  nihil 
dico  nunc  C  H  S,  et  edd.  ante  Grut.  Mox,  in  h.  ipsum  dico,  de  pi:  codd.  Vic- 
torii  et  Franc.  P.  C.  h.  ipsum  relinqua:  de  pr.  C  H  S  rf,  et  edd.  vett.  provin- 
ciis  dispulubo  S.  provincia  disputuho  x  ^- — 8  Cod.  x  aiidisti.  Mox,  etiam  etsi 
.  . ,  ot-ulis  noslris  . .  .  de  conlumcUa  C.  de  contumelia  eliani  H  S  x  '!'•  Delude, 
pio  lateant,  %  I'abet  latent, — 9  Huic  vos  submittetis  codd.  Victorii  et  Pall,  pro- 
bante  Gulielm.  Huic  vos  num  sulm.  Pal.  4.  successorem  mittetis  vet.  lib.  ap. 
Ursin.  et  Junt. — 10  '  Sic  codd.  optimi,  ed.  Rom.  ed.  1480.  Grut.  seqq. 
Defend!  potest  usiis  hie  v.  posterior  e  C.  Gracchi  Fragni.  ap.  Gell.  Noct.  Alt. 
XV,  12.  item  e  Rose.  Amer.  §  137.  Pisou.  §  66.  ubi  tamen  Vat.  '  proter- 
bius;'  Junt.  '  praeposterius'  pro  'posterius'  exhibent.  Sic  hoc  quoque  loco 
non  male  legi  posset  prceposterior,  ut  in  Pison.  §  92.  est  '  praeposterus  inipe- 
rator  ;'  etsi  optime  scio,  comparativuni  istum  alias  vix  inveniri.'  Orell.  de- 
teriur  C,  Ven.  1483.  Junt.  Lamb,  peslilentior  H  S.  protervior  conj.  Lamb. 
Actutum,  an  inferior  essetT.  vel  deterior  esset  S. — 11  Voc.  diutius  deest  in  C. 
in  provincia  x-  Aribarzanes  C.  ad  ccede  H.  Mox,  pro  Tkracem,  quod  habent 
edd.  vett.  et  Lamb.  Threcem  preebent  codd.  etiani  T,  inscript.  ap.  Grut. 

NOTiE 

*  Quorum  ego]  Fingit  se  nihil  di-  tio,  quia  operam  suam   locavit  faci- 

cfve  de  omnibus  criminibus,  quae  in  endae  czedi,  quod   partem  exercitus 

Macedonia  a  Pisone  patrata  sunt;  sui  perdidit,  quod  provinciam  diriiit. 

s.ed  de  ipsa  tantum  provincia  loqui,  a  ^  Semiramis]    Vocalur   Semiramis 

<|na  iile  revocandus  est.  Gabiniiis  propter  .suas  libidines,  qui- 

^  An  t'ero]  Jam  ostendit  Gabinium  bus  illi  reginee  simillimus  fuit.     Haec 

e  Syria  revocandum  esse.    Prima  ra-  autem  Assyriorum  regina  fuit. 


DE    PROVING.   CONSUL.   CAP.   5. 


2221 


modi,  ut  rex  Ariobarzanes "  consulem  vestrum  ad  caedein 
faciendam,  tanquam  aliquera  Thracem,'*  conduceret.  Delu- 
de adventus  in  Syriam  primus  eqnitatus  habuit  interitum  : 
post  concisas"  sunt  opUmae  cohoites.®  Igitur  in  Syria,'* 
imperatore  illo,  nihil  aliud  actum  est,  nisi  pactiones '^  pe- 
cuniarum  cnm  tyrannis,  decisiones,*  direptiones,  latroci- 
nia,8  caedes ;  cum  palam  populi  Romani  imperator,  in- 
structo  exercitu,  dextram  tendens,''  non  ad  laudem  nii- 
lites  hortaretur/'  sod  omnia  sibi  et  emta  et  emenda  esse 
clamaret.  v.  10.  Jam  vero '  pubb'canos*'  miseros  (m6 
etiam  miserum,'  illorum  ita  de  me  meritorum  miseriis  ac 
dolore  !)  tradidit  in  servitutem  Judaeis  et  Syris,' "'  nationi- 


Dissipatce. 


*  Compositiones. 


Graev.  Schiifz.  et  Orell.  Tracem  x,  Trucem  CHS  xf/.—U  H  S  T  x  J"  Sijriam. 
Mox,  nihil  a.  neque  actum  H  S  x  <!')  Rom.  et  Ven.  1480.  nihil  a.  nisi  neque  actum 
T.  nihil  a.  ttsque  actum  Lmiib.  e  cocld.  nt  ait  ;  sed  in  nnllo  postea  repprtnni. 
nisi  pacliune  C. — 13  C  H  S  T  x  '/'  hortctur.  Mox,  pro  clamaret,  quod  exiiibent 
Barb.  T,  Jnnt.  et  recentt.  clamet  legitiir  in  codd.  Graevii,  Erf.  C  H  S  x  "^j 
Rom.  Ven.  1483. 

Cap.  v.    1  Syriis  C.    Mox,  jus  puiHcanis  Stepii.  Lamb.  15GG.  ipso  Lambino 


NOT;E 


c  Arioharzanes'\  Ariobarzanes  rex 
Cappadocias  fuit  expulsus  regno  a  Mi- 
thridatc  ;  sed  factus  populi  Rom. 
amicus, a  Sulla  victore  restitutusest, 
et,  Mitliridatico  belio  confecto,  ite- 
rnm  in  rcgnum  a  Poinpeio  restitiitus 
est.     Vide  Orat.  pro  Lege  Manil. 

•'  Thraceni]  Id  est,  gladiaforem  : 
alii  enim  gladiatores  Tliraccs,  alii 
mirmillones,  alii  Saninites,  provoca- 
tores,  et  retiarii  dicti  sunt.  Vide 
Lips,  de  Glad. 

«  Cohortes]  Cohortes  peditum  fu- 
ernnt. 


•"  Dextram  iendens']  Respicit  ad 
consuetudinem  iilor\im  qui  in  auc> 
tionibiis,  si  quid  liceri  veilent,  digi- 
ttim  tollebant. 

i  Jam  vero]  Alia  ratio  cur  revocan- 
dus  sit  Gabinius,  quia  bonis  evcrtit 
publicanos. 

^  Publicanos]  Pnblicani  dicebantur, 
qui  pra-senti  pecunia  vectigalia  po- 
puli Romani  a  censoribus  redime- 
bant,  ut  postea  stiis  comniodis  servi- 
rent.     Hi  erant  ex  equestri  ordine. 

'  Me  miscrum]  Per  exclamationem 
significat,  se  miscrum  fieri  miseriis 


•^Pachonei]  Pactio  est  duornm  pin-      illorum    publicanorum,   propter    co- 
rinmve  in  idem  plat-itum  consensus.       rum  in  renipnblicam  n)ciita. 


8  Direptiones,  latrocinia]  Direptio- 
nes et  latrocinia  eodem  recidunt,  ni- 
si forte  direptiones  ad  piovincias 
expilandas  pirlineant,  latrocinia  ad 
socios. 


"'  Jnihcis  et  Syris]  Tanlum  fuit  o- 
dium  Gabinii  in  publicanos,  ut  cum 
illi  vectigrtlcs  pccunias  exiger«nt  a 
Judaeis  et  Syris,  proliibcrenltir  a  i  on- 
sule,  qui  ne  jus  quidcm  pro  publii  n- 


2222 


M.   TULLIUS    CICERO 


bus  natis  servituti.  Statuit  ab  initio,  et  in  eo  perse veravit, 
jus  publicano  non  dicere:  pactiones  sine  ulla  injuria  fac- 
tas  rescidit;  custodias  sustulit;"  vectigales°  multos  ac 
stipendiarios  liberavit :  quo  in  oppido  ipse  esset,  aut  quo 
vcniret,  ibi  publicanum,  aut  publicani  servum  esse  vetuit:^ 
quid  multa  ?  crudelis  haberetur,  si  in  hostem  animo  fuisset 
eo,  quo  fuit  in  cives  Romanos,  ejus  ordinis  praesertim,  qui 
est  semper  dignitate  sua,  benignitate  magistratus  susten- 
tatus.  11.  Itaque  videtis,^  patres  conscripti,'  non  temeri- 
tate  redemtionis,''  aut  negotii  gerendi  inscitia,  sed  avaritia, 
superbia,  crudelitate  Gabinii,  paene  afflictos  jam  atque 
eversos  publicanos :  quibus  quidem  vos,  in  his  angustiis 
asrarii,'  tamen  subveniatis  necesse  est :  etsi  jam  multis  non 
potestis ;  qui  (propter  ilium  hostem  senatus,^  inimicissimum 


postea  improbante. — 2  Erf.  publicani  sertum  esse  nescivit.  Mox,  si  in  kostis 
Naug.  si  in  hostes  Lamb,  e  codd.  Camer.  Steph.  Orell.  qui  fuit  x* — ^  ^''*" 
que,  patres  conscripti,  videtis  nonnuUi  codd.  Naug.  Junt.  Camer.  Orell.  Mox, 
pro  inscitia,   quod  servant   plurimi    codd.   et  edd.  vett.   inscientia  legunt 


NOTiE 


nis  dicere  contra  illos  voluit:  atque 
ila  vires  equestris  ordinis,  quales 
erant  publicani,  Judaeorum  ac  Syro- 
rum  serviluli  mancipavit. 

"  Cmtodias  sustulit~\  CustodifE  no- 
mine career  tantum  publicus  intelli- 
gitur.  Dicit  autem  custodias  sustu- 
lisse,  quia  vetuerat  Gabinius,  ne  quis, 
propter  debltara  publicanis  pecuni- 
ara,  in  carcerem  mitteretur. 

o  Vectigales'i  Vectigales  dicuntur, 
qui  tributa  pendunt ;  quorum  unum 
certum,  quale  illud  fuit  stipendium 
dari  militibus  consuetum;  incertum 
aliud,  quod  fructibus  agrorum,  et 
pascuis,  et  portoriis  penditur,  cujus 
modus  certus  esse  non  potest.  Vide 
Verr.  v.  §  12. 

p  Itaque  videtis]  Calamitatem  hie 
publicanorum  amplificat,  in6ammaus 
odium  in  Gabinium,  qui  illius  calami- 
tatis  causa  fuit. 


■5  Non  temeritate  redetntiotns']  Redi- 
mere  et  conducere  idem  significant: 
itaque  vult  indicare  publicanos  ne- 
que  carius  conducendis  vectigalibus, 
neque  suis  negligendis  negotiis,  sed 
Gabinii  superbia  fortunis  eversos 
esse. 

''  Angustiis  cerarii]  Tria  Romee  aera- 
ria  fuerunt;  unum,  in  quod  omnia 
tributa  et  vectigalia  inferebantur, 
quod  fuit  apertum  semper,  unde  quo- 
tidie  pecuniae  ad  usus  reipublicae  su- 
mebantur.  Duo  alia  clausa  semper 
fuerunt,  et  aperta  tantum  perturba- 
tis  reipublicae  temporibus. 

»  Hostem  senatusi  Gabinius  dixerat 
in  concione,  nihil  posse  in  republica 
senatum,  et  equites  Rom.  daturos  il- 
lius diei  poenas,  quo  cum  gladiis,  Ci- 
cerone coDsule,  in  clivo  Capitolino 
fuerant.    Vide  Orat.  pro  Sext.  §  28. 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   5.  2223 

ordinis  eqiiestris,  bonorumquc  omnium)  noti  solum  bona, 
sed  etiam  honestatem/  miseri  deperdiderunt :  quos  non 
parsimonia,4^  non  continentia,  non  virtus,  non  labor,  non 
splendor  tueri  potuit  contra  illius  helluonis  et  prasdonis 
audaciam.  12.  Quid  ?  qui  se  etiam  nunc  subsidiis  patri- 
monii, aut  amicorum  liberalitate  sustentant,"  hos  perire 
patiemur  ?  An,  si  qui  ^ "  frui  publico "  non  potuit  per  hos- 
tem,  hie  tegitur  ipsa  lege  censoria  ;y  quern  is  frui  non  sinit, 
qui  est,  etiamsi  non  appellatur,  hostis,  huic  ferri  auxilium 
non  oportet?  '^  Retinete  igitur^  in  provincia  diutius*^  eum, 
qui  de  sociis  cum  hostibus,  de  civibus  cum  sociis  faciat 
pactiones ;  qui  hoc  etiam  se  pluris  esse,  quam  collegam,^ 
putet,  quod  ille  vos  tristitia  vultuque  deceperit ;  ipse  nun- 
quam  se  minus,  quam  erat,  nequam  7  esse  simularit.  Piso 
autem  alio  quodam  modo  gloriatur,  se  ^  brevi  tempore  per- 

'  Suslinent. 

'^  Nonne  oportet  dare  ei  auxilium,  quern  publico  non  sinii  frui  Gabinius,  qui 
hostis  est,  licet  non  hostis  appelletur  ? 


Lamb,  et  Orell.  justilia  C  S  T.  Gabinii  deest  in  x- — 1  C  parcimonia.— 
5  Ita  codd.  nieliores,  Rom.  Ven.  1480.  Junt.  Naug.  Grut.  seqq.  patiemini 
H  S,  Ven.  1483.  Aid.  Hervag.  Lamb,  An  deest  in  x  •I'-  si  </»"«  babet  H. 
Mox,  quem  deest  in  x  ^- — 6  Voc.  diutius  deest  in  H. — 7  C  H  T  x  neque.  Ac- 
tiitum  esse  simulavit  C  H  S. — 8  Pronomen  se  deest  in  x-  Mox,  ?ie  Gabinius, 
omisso  praenomine  C,  codd.  Graevii,  S  T  v|/,  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Stepb. 
Lamb.  15G6.  Orell.  ne  A.  Gabinius  Lall.  Nostram  lect.  habent  C  H  x> 
Naug.  Camer.  Griit.  Scbiitz,     Denique,  extimaretur  x- 

aOTJE 

'  Honeslatem']  Honorem,  sen  digni-  censoria  bic  accipitur  pro   pactionc 

tatis  gradiim,  qncm  tcnebant  in  re<  sen  contractu  censorum  cum  publi- 

pnblica  et  civitate,  perdiderunt.  canis,  qui  fiebat  qninto  qnoque  an- 

"  An,  si  qui]  Tertia  ratio  qnare  sit  no,  cum  vectigalia  iocabantiir.    Inter 

rcvocandus  Gabinius,  quia  non  pos-  pactiones  antem  ilia  fuit,  ut  scnatus 

sunt  frui  publico  propter  ilium  pub-  aliquid  els  remitteret,  si  quae  inopi- 

licani.  na   calamitas,  aut  hosliiun   incursio 

"  Frui  publico]  Frui  publico,  nibil  eveniret.  Itaque  prospiciebatur  pub- 

est    alind    qiiam   vectigalia   exigere  licanis  bac  lege,  qua  turn  vcluli  tcge- 

posse  publicanos  :  prohibcbantur  au-  bantnr. 

temhostium  incursionibus,  quas  Ga-  ^  Retinete  igitur]  Ironia. 

biniiis  non  impediebat.  *  Collegani]  Pisonein  indicat. 

y    Hie   tegitur  lege  censoria]    Lex 


2224  M.   TULLIUS   CICERO 

fecisse,  ne  C.  Gabinius  unus  omDium  nequissimus  existi" 
maretur. 

VI.  13.  Hos  vos''  de  provinciis,  si  non  aliquando  dedu- 
cendi  *  essent,  deripiendos^'  non  putaretis?  et  has  duplices 
pestes  sociorum,  militum  clades,  publicanorum  ruinas, 
provinciarum  vastitates,  imperii  maculas,  teneretis?e  At 
iidem  vos,  anno  superiore,""  hos  eosdem  revocabatis,*  cum 
in  provincias  jam  pervenissent :  quo  tempore  si  liberum 
vestrum  judicium  fuisset,  nee  toties  dilata  res,  nee  ad  ex- 
tremum  e  manibus  erepta  esset;  restituissetis,  id  quod  cu- 
piebatis,  vestram  auctoritatem,  iis,  per  quos  erat  amissa, 
revocatis,  et  his  ipsis  praemiis  extortis/  quae  erant  pro  sce- 
lere  atque  eversione  patriae  consecuti :  14.  qua  e  poena  ^  ^ 
si  tum  aliorum  opibus,  non  suis,  invitissimis  vobis,  evola- 
runt;  at  aliam  multo  majorem  gravioremque  subierunt. 
Quas  enim  ^  homini,  in  quo  aliquis,*  si  non  famae  pudor,  at 

*  Revocandi.  ^  Amovendos.  s  Retineretis. 


Cap.  VI.  1  C  H  S  1^/  diripiendos.  Mox,  et  has  publicas  pestes  C  H  S  T  x  </', 
al.  et  edd.  ante  Lamb,  el  Itasduplicis  publicis  testes  Erf.— 2  Cod.  x  revocabitis. 
Mox,  jam  deest  in  Erf.  Pro  vestrum  judicium  H  liabet  omnium  jud.  Deinde 
esset  omittunt  codd.  optinii,  Erf.  C  H  S  T  x,  Kom.  Van.  1480.  1483.  Aid. 
Hervag.— 3  Ita  Sclnitz.  et  Orell.  ex  codd.  Erf.  et  Pal,  9.  qui  liabent  qua 
pcena;  Lamb,  qua  ex  poena  ;  codd.  plerique,  C  H  S  T  x  "I*,  Rom.  Ven.  1480. 
1483.  Mediol.  al.  ante  Aid.  quapana:  Franc.  Aid.  Nang.  Gnit.  Graev.  Oliv. 
quam  pcenam.  Aclutum,  si  Inmen  T.  vt  aliam  X-— 4  C  H  S  x  <^  aliquid.  Mox, 
pudor  ac  suppl.S.  Uteris  iis  Hervag.  Lamb.  Graev.  Zi<eris  Ais  Jnnt.  Schulz. 
'  Hac  in  re,  ubicnmqiie  fieri  potest,  ipsam  omnium  linguarum  indolem  ac 
rationem  esse  sequendam  manifestum  est,  etsi  aliter  judicat  Zumpt.  ad 
Curtium  p.  xxii.    Codd.  in  talibus   nulla  fere  est  auctoritas.'  Orell.    qua 

NOTyE 

b  Hos  vos]  Jam  redit  ad  Pisonem  niam  Pisoni,  Syriam  Gabinio  Clodius 

v\  Gabininm,  quos  revocandos  esse  dedit. 

probat  a  prajudicio  senatus.  «  Qua  e  poena]  Evitarunt    pcEnani, 

f:  Vos   anno  superiore]    Anno   urbis  qua  revocari  debebant,  nisi  interces- 

conditae  G96.  profecti  sunt  in  provin-  sisset  pro  Gabinio  Pompeius,  et  Cae- 

cias,  quas  non  lege  Sempronia,  sed  sar  pro  Pisone,  cujus  gener  erat. 

Clodia  consecuti  sunt,  quaj  lata  est  f  Qucb  enitn]   Ostendit  poena  gra- 

contra  senatus  auctoritatem.  vissima  mulctatum  fuisse  Gabinium, 

*  PrtBtniis  extorlis]  Pro  praemio  Ci-  quia  ejus  Uteris  senatus  non  credi- 

ceronis   ejccti  in   exilium,  Macedo-  dit. 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.    7. 


2225 


supplicii  timer  est,  gravior  poena  accidere  potuit,  quam 
non  credi  literis  his,  quae  rem  bene  gestam  «  in  belle  nun- 
tiarent?  [p.  72.]  Hoc  ^  statuit  senatns,  cum  frequens  sup- 
plicationem  Gabinio  denegavit:  primum,  homini  sceleribns, 
flagitiis  contaminatissimo,  nihil  esse  credendum;  deinde,  a 
proditore,  atque  eo,  quem  preesentem  hostera  reipublicaj 
cognosset,  bene  rem  geri  non  potuisse ;  postremo,  ne  Deos 
quidem  immortales  velle  aperiri  sua  templa,  et  sibi  suppli- 
cari  hon^inis  impurissimi  et  sceleratissimi  nomine.  Itaque 
ille  alter,"'  aut  ipse^  est  homo  doctus,  et  a  suis  Gra3cis  ' 
subtilius  eruditus,  quibuscum  jam  in  exostra  "^  helloatur, 
(antea  post  siparium  solebat)  aut  amicos  habet  prudenti- 
ores,'  quam  Gabinius,  cujus  nullae  literal  perferuntur.  vii, 
15.  Hosce  igitur  imperatores  habebimus?'"  quorum  alter 


remp.  C  H  S  ;|/,  Erf,  al.  ap.  Grapv,  Naug.  Griev.  Lall,  Orell.— 5  IJos  C.  Mox, 
flagitiistjxie  S,  Lamb.  Orell.  Paulo  post,  bene  remp.  geri  C  S  4/,  Nan";.  Lall. 
Orell. — G  C  S  id  ipse.  Mox,  iidem  coiki.  in  ex  hostr^: ;  H  \f/  in  cxhostra  ;  T 
in  exosthorcra;  x  in  exlhra  ;  Jiint.  in  exedra  ;  Aid.  et  al.  ajite  Laml».  in  orches- 
tra. Lectionem  nostram  servant  codd.  Lamhini,  Grasvii,  Erf.  Franc.  C  S, 
al.  et  edd.  post  Lamb,  si  parium  x-    Deinde,  litera  proferunliir  x  if. 


NOTiE 


s  Rem  bene gestatn]  Cnni  quid  laude 
dignum  gesserant  in  bello,  imperato- 
res literas  dabant  ad  senatuni,  qui 
turn  supplicationes,  id  est,  gratiarum 
actiones,  Diis  decernebat,  quae  magna 
pompa  in  templis  liabebantiir. 

''  Ille  tiller]  Piso  scilicet,  qui  revo- 
cari  debet,  quia  tarn  male  regit  pro- 
vinciam,  ut  ne  quidem  ad  senatum 
scribere  audeat. 

'  A  suis  Greeds]  Piso  GraRCos  eru- 
ditos  homines  secuni  liabebat. 

''  Exostrd]  Exostra  machina  quae- 
dani  est,  qua,  quae  intns  gcnuitur, 
I'otis  circumactis  patrfiuut  spectato- 
ribus.  Plurinii  codices  liabcnt  or- 
chestra, (\i\vc  anb  rov  dpx('"^Oai  dicitur, 
id  est,  saltare ;  quod  in  Cuin  scena' 
partem  tibicines  et  ludii,  sive  salta- 
tores,  proccderent.  Siparium  vero  ve- 

Delph.  el  Var.  Clus.  Cicero. 


lum  est,  quod  extrema  parte  seen* 
tendebatur.  Sit  ergo  sensus  :  Qui 
priiisvelut  cum  bisfrionibus  et  mi- 
mis  post  velum  helluabatur,  id  jam 
palam  factitat. 

'  Amicos  habet  prudetitiores]  Qui  li- 
teras e  provinciis  ad  senatimi  mitte- 
bant,  eas  priiuo  ad  amicos  perferen- 
das  curabant,  ut  cas  vel  retinerrnt, 
vel  exbiborent. 

"'  Impcralores  habebimus]  Impera- 
toris  nomen  appellatio  ftiit  militaris, 
qua  pra'sens,  re  bene  gesta,  primum 
militum  acclamationc  in  castris,  dein> 
de  sententia  scnatus  in  urbe  ornatus 
est.  Etenim  ini|)cratoris  vocabnlo 
duobus  modis  usi  sunt;  nno  pro  quo- 
cum(|ne  excrcitus  ducc,  (jni  suis  au- 
spiciis  rem  gereret,  <t  ipii  iniperium, 
id  est,  jus  belli  gercndi,liaberet ,:  al- 
7  BI{ 


2226  M.   TULLIUS    CICERO 

non  audet  nos  certiores  facere,  ne  iraperator  appelletur ;  '^ 
alterum,  si  tabellarii  non  cessarint,  necesse  est  paucis  die- 
bus  poeniteat  audere:  cujus  amici"  si  qui  sunt,  aut  si  bel- 
luse  tam  immani  tamque  tetras  possunt  ulli  esse  amici,  hac 
consolatione  utuntur,^  etiam  T.  Albucio°  supplicationem 
hunc  ordinem  denegasse.  Quod  est  primum  dissimile  : 
res  in  Sardinia  p  cum  raastrucatis''  latrunculis  a  proprae- 
toreJ  una  cohorte  auxiliaria"  gesta,  et  bellum  cum  raaxi- 
mis  Syriae  gentibus,  tyrannis,"^  consulari  exercitu,  imperio- 
que  confectum :  deinde  Albucius,  quod  a  senatu  petebat, 
ipse  sibi  in  Sardinia  ante  decreverat :  constabat  enim,  Gyx- 
cum  hominem  ac  levem,  in  ipsa  provincia  quasi  trium- 
phasse.'  Itaque  lianc  ejus  temeritatem  senatus,  supplicatione 
denegata,  notavit.  16.  Sed  fruatursane  hoc  solatio;  atque 
banc  insignem  ignominiam,  quoniam  unij-^  praeter  se,  inusta 
est,  putet  esse  leviorem ;  dummodo,  cujus  exemplo  se  con- 


Cap.  VII.  1  '  Atme  imperator  appelletur']  Sic  dedi  ex  roea  conjectura  ;  ne 
imperatur  appelletur  coild.  pleiiqiie,  edd.  plerajqne,  pi aeter  Naug.  Camer.  quae 
liahent  ut  imperator  appellatur  ;  Krf.  facere  itnperatores  appelletur;  Graev.  siisp. 
imperutorne  appelletur.'  Oiell. — 2  Einesti  conj.  utentur. — 3  T  x  'I',  al.  Rom. 
Ven.  1480.  a  prcelore.  Mox,  ac  tyranjiis  x '(',  I^aiib.  Oliv.  Orell. — 4  C  quod 
uni.     Mox,  injusta  est  puietur  e.  I.  non  modo  x«     Paulo  post,  hac  tamen  hac  una 

NOT^ 

tero,  cum  quis,  liostibns  magno  pioe-  filio  ita  appellata,  nt  ait  Martiamis 

Ho  fusis  ac  profligatis,  eo  nomine  mi-  Capella  lib.  vi.  aeris  pestilentize  max- 

liliim    acclamatione    affeclus    esset.  irne  obnoxia. 

Scribit  Appian,  Bell.  Civil,  lib.  ii.  i  31astrucatis]  Mastrnca  vilissimum 

non  nisi  decern  miilibns  occisis   ac-  genus  vestis  est  e  villis  animaliuin, 

clamatum  esse;  et  Dio  lib.  xl.  non  quo  Sardi  montani  ntebantur. 

nisi  semel,  de  uno  bello  aliquem  ap-  "■  Cohorte  auxiliaria]  In  unaquaque 

pellari  impeiatorem  licuisse.  Romanorum  coborte  erant  auxiliares 

"  Cujus  amici]    Excusabant   amici  socii  milites,  teste  Polybio. 

Gabinium  ab  Albucii  simili  exemplo,  s  Tyrannis]  Dicebantur  dim  lyran- 

cui  denegata  fuerat  supplicatio :  sed  ni   in  Graecia  homines  potentes   et 

modo  inter  utiumque  discrimen  af-  opulenti. 

feit.  '  Quasi  triumphasse]  Notalur  hie  le- 

°  T.  Albucio]  Albucius   ille  Sardi-  vitas  Albucii,  qui  propria  sua  aucto- 

niam  provinciam  propraetor  adminis-  ritate  in  provincia  triumphavit,  cum 

travit.  hie  honor  Ronice  tantuni  a  senatu  de- 

T  In  Sardinia']  Sardinia  insula  est  cerneretur. 
in  mari  Ligustico  a  Sardo  Herculis 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   8. 


2227 


solatur,  ejus  exitum  expectet; "  praesertim  cum  in  Albucio 
nee  Pisonis  libidines,  nee  audaeia  Gabinii  fuerit;  hac  tamen 
una  plag^a  coneiderit,  ignominia  senatus. 

17.  Atqui^''  duas  Gallias  qui  deeernit  eonsullbus  du- 
obus,  hos  retinet  ambo:'^  qui  autera  alteram  Galliam,'^  et 
aut  Syriam,  aut  Maeedoniani ;  tamen  alterum  retinet/  et 
in  utriusque  pari  scelere  disparem  conditionem  faeit.  Fa- 
ciam,  inquit,  illas  ^  praetorias,  ut  Pisoni  et  Gabinio  sueee- 
datur  statim.  Si  hie  sinat:^  turn  enim  tribunus^  interce- 
dere  poterit;  nunc  non  potest.  Itaque  ego^  idem,  qui  nunc 
consulibus  iis,  qui  designati  erunt,  Syriam  Macedoniamque 
deeerno,  deeernam  easdem  prgetorias,  ut  et  praetores  annuas 
provincias''  habeant,  et  eos  quam  primum  videamus,  quos 
animo  aequo  videre  non  possumus.    viii.  Sed  mihi  credite, 


plaga  H,  Erf.  Barb.  Ven.  1480.  hanc  tamen  hue  una  plaga  C. — 5  At  qui  C  x 
t^,  edd.  ante  Nang.  item  Camer.  Maiiiil.  Ste()li.  At  H  S,  Lamb.  Alqui  Ert. 
T,  Naii^'.  Griit.  et  seqq.  qui  omiltiint  C  H  S,  edd.  ante  Naug.  item  Camer. 
Maniit.  Steph.  Mox,  duohus  omittiint  Erf.  Franc,  atnljos  liabent  C  H  S  T 
X  tj',  et  edd.  ante  Lamb,  qui  autcm  et  alteram  CHS.  retinet  in  utriusque  C  H 
S  T  x- — 6  '^i  li-  xiiitt  trilnmus,  turn  enim  liaib.  enim  tribumis  omiitit  Erf. 
tribunus  nncis  incbisit  Orell.  de  Garat.  sententia.  Verba,  turn  e.  t,  i.  p.  n.  n. 
potest,  desiint  in  T.  Pro  poterit  C  legit  p(>luil.—7  Itaque  qui  ego  x-  Mox, 
et  ante  pratures  deest  in  eodem  cod.  provincias  kabebanl  \f/. 


NOT.« 


»  Ejus  exitum  expectet]  Albncius  ex 
Sardinia  rediix,  repetnndarnm  dani- 
natns,  ejectns  est  in  exiiinm. 

"*  Atquil  Affert  Cicero  diversassen- 
tentias,  qnas  primo  refellit,  nt  dein- 
de  snam  probet.  lyitur  nniis  senator 
censebat  duas  Gallias  dnobus  proxi- 
me  consulibus  decernendas  esse. 

«  Hos  retinet  umbo']  Idem  vole!)at 
ut  Piso  et  Gabinius  in  Macedonia  et 
Syria  retinerentur. 

^  Qui  autetn  alteram  Calliam]  Alter 
senator  judicabat  in  una  e  Galliis  sic 
retinendum  esse  Caesarem,  ut  alteri 
designandorum  consulum  altera  Gal- 
lia, alteri  vero  vel  Syria  vcl  Mace- 
donia decerneretur. 

«  Tamen  alterum  retinet]  Vel  Gabi- 


nius, vel  Piso,  ex  ilia  senatoris  sen- 
tentia,  in  sua  provincia  retineretur. 

♦  Faciam  i.  illas]  Vnlt  ille  ut  Mace- 
donia et  Syria  reddantnr  praeloriie  : 
quas  nempe  prectores  obtinebunt,  et 
non  consules.  Statim  antem  atque 
praetores  suo  munere  in  urbe  de- 
funct! eiant,  consules  vero  non  uisi 
amio  post  gestum  magistratum,  in 
provincias  mittebantiir. 

s  Sihicsinut]  Intelligit  bic  aliquem 
tribunnm  plcbis,  cui  f<is  erat  ex  lege 
.Semi)ronia  provinciis  praetoriis  de- 
cernendis  intercedere,  non  autem 
consularibus. 

''  Annuas  provincias]  Tantiim  per 
annum  regendae  provincia;  consuli- 
bus vel  pratoribus  deccrnebantur. 


2228  M.    TULLIUS    CICERO 

nunquam  succedetur  illis,'  nisi  cum  ea  lege'  referetur,  qua 
intercedi  de  provinciis  non  licebit.  Itaque,  hoc  tempore 
araisso,  annus  est  integer  vobis  expectandus ;  quo  inter- 
jecto,  civium  calamitas,  sociorum  a^runma,*  sceleratissi- 
morum  hominum  impunitas  propagatur." 

IS.  Quodsi  essent  illi  optirai  ^  viri,  tamen  ego  mea  sen- 
tentia  C.  Caesari  succedendiim  nondum  putarem.  Qua  de 
re  dicara,  patres  conscripti,  quod  sentio,  atque  illara  in- 
terpellationem  mei  familiarissimi,'  qua  paulo  ante  inter- 
rupta  est  oratio  mea,  non  pertimescam.  Negat  me  vir 
optimus  inimiciorem  ^  Gabinio  debere  esse,  quam  Cassari : 
omnem  enim  illam  tempestatem,"  cui  cesserim,  Caesare 
impulsore  atque  adjutore  esse  excitatam.  Cui  si  primura 
sic  respondeam,  me  communis  utilitatis  habere  rationem, 
non  doloris  mei ;  possimne  probare,  cum  id  me  facere  di- 
cara, quod  exemplo  fortissimorum  et  clarissimorum  civium 
facere  possim  ?     An  non  Ti.  Gracchus,"  (patrem  dico,"* 

"  Continuatitr. 


Cap.  VIII.  1  Codd.  x'P^u'^cedilur  ilHs.  Mo%,  ea  lege  refertur  x- — 2  H  ?«- 
terjectac.  c.  s.  crimina. — 3  H  S  T  ;^  inimicHiorem.  Mox,  enim  omittunt  codd. 
pleriqiie,  C  H  S  T  x 'I',  et  edd.  ante  Nang.  praetPi- Junt.  cui  cesseram  %• — 
4  Htpc  omnia,  quod  exemplo  f.  et  c.  c.  f.  p.    An  non  Ti.  G.  p.  dico  desiint  in  x- 

NOTiE 

'  Ea  lege'\  Legem  Sempioniam  in-  co,  P.  Scipionis  Africani   superioris 

teiligit,  de  qua  paulo  ante.  fratri.     C.  Minncius  Aiignriniis,  tri- 

^  Illi  optimi]  Piso  et  Gabinitis.  biiniis  plebis,  damnavif  miilcta  L.Sci- 

'  Mei  faimliarissimi']  Non  appellat  pioneni ;   qiiani  ob   caiisam   ab  ipso 

qiiis  ille  sit  fainiliaris  ejus:    cum   e-  sponsores  petebat.    Scipio  Africanus 

nim  Caesari  decerneret  dtias  Gallias  fratris  nomine  ad  collegium  tribuno- 

Cicero,    admonitus   est    ab   illo    suo  mm  provocabat ;  petebatqiie,  iit  vi- 

famiiiari,   quern    non    nominat,   quia  rum   consularem   et   trinmpiialem    a 

facile  ab  omnibus  videii  potuit,  ut  collegas  vi  defenderenl.    Octo  tribu- 

potius    duas   Oallias  cousulibus    de-  ni,   cognita   causa,   decievernnt,  nt, 

signaret,  quia  ipsi  tarn  infensus  fu-  ant  sponsores  daret,  aut  in  vincnra 

erat  Caesar,  quam  Gabinius  et  Piso.  conjiceretnr  :  cum  non  daret,  in  car- 

■"  Omnem  illam  tempestatetn]  Caesar  cerem  abripiebatur.  Ti.  Sempronius 

infensus  Ciceroni  Clodium  tribnnum  Gracchus  juiavit,  palam  sibi  esse  in- 

plebis  contra  enni  excitavit,  cujns  fu-  imicitias    cum    Afrioano  ;    decretum 

roribus  pulsus  est  in  exilium.  statim  recitavit,  sed  alienum  sibi  vi- 

"  Ti.  Gracchus']  L.  Scipioni  Asiati-  deri,  &c.  quare  Scipionem  Asiaticnm 


DE  PROVING.  CONSUL.  CAP.  8.     '   2229 

cujus  utinam  filii  ne  degenerassent  a  gravitate  paterna  !) 
tantam  laudem  est  adeptus,  quod  tribiinus  plebis  solus  ex 
toto  illo  collegio"  L.  Scipioni  auxilio'  fuit,  iuimicissimus 
et  ipsius,  et  fratris  ejus,  Africani,  juravitque  in  condone, 
se  in  gratiara  non  rediisse ;  [p.  73.]  sed  alienum  sibi  videri 
dignitate  imperii,  quo  duces  essent  hostium,  Scipione  tri- 
umphante,  ducti,  eodem  ipsum  duci,  qui  triuraphasset  ? 
19.  Quis  plenior'^  inimicorum  fuit  C.  Mario?''  L.  Cras- 
sus,''  M.  Scaurus/  aliine  inimici?  omnes  Metelli.  At  hi 
non  modo  ilium  inimicum  ex  Gallia  sententiis  suis  non 
detrahebant,  sed  et,  propter  rationem  Gallici  belli,7  provin- 
ciam  extra  ordinem '  decernebant.    Bellum  in  Gallia  raax- 


An  Ti,  Grach.  omisso  non,  omnes  codd.  nunc  noti,  edd.  ante  Lamb,  item 
Giasv.  Garat.  Orell.  Cetenim  haec,  Ati  Ti.  Gracchus  .  .  .  ijui  triumpliasset 
Lamb,  ciini  codd.  diiobus  ad  fineni  capitis  coiiocavit  ante  ilia,  An  vera  M. 
ille,  8fc.  Mo\,  filii  non  deg.x^-  Vro  paterna,  cod.  Stephani,  Lamb.  Grnt. 
Graev.  Iiabeiit  patria,  non  iinpiobante  Garat. — 5  Cod.  x  uuxilia.  Mo\,jura- 
vit  in  contentione  Erf. — G  Quis  planior  C  a  m.  sec.  Mox,  omnes  inimici  Cae- 
telli  C.  aliive  inimici  0.  Met.  Junt.  \ erhd  aliijie  inimici  uncis  inclusit  Orell. 
L.  Cr.  31.  Sc.  inimici ;  omnes  Met.  Schiitz.  de  conj.  Ernesti,  ciii  snspectiim 
praeterea  erat  seq.  inimicum. — 7  hamb.  belli  Gallici ;  Scluilz.  Cimbrici  belli. 
Mox,  domita:  sutit  Ccesare   Erf.    sed  nundum  I.  nundum  j.  c.  nundum  .  .  .  ef- 

NOTiE 

a  collegx  vi  prohibuit.     Vide  Gell.  mortem  oppetiissct  nna  cnm  filio,  nisi 

Noct.  Att.  VII.  19.  delituisset  in  speliinca, 

0  Ex  tola  illo  cullegio'}  Ccetus  tribu-  ■■  M.  Scaurus]  Scanrns  summa  aiic- 
norum  plebis  collegium  direbatnr.  toritate  valuit  in  repub.  ac  prinmni 

1'  Quis   plenior  inimicorum  fuit   C.  amicissimus  INIario;  sed  quia  Csecili- 

Mario]    Marius    adversariam    babuit  ani  Metelli  pontiticis  filiam  nxorein 

Metellornm   familiam,    tnm   propter  babuit, qua?  post  morlem  Scauri  nnp- 

id    maxime,  quod    Metelli   Numidici  sit  Sullie  dictatori  Mario,  infensissi- 

legatus  in   bello  contra  Jugurtliam,  mo,  liunc  Marium  inter  et  Scaunmi 

monuit  senatum  illud  a  Metello  pro-  simullates  exortJK  sunt, 
duci  ;    quod   si    se   consulem    facere  "  Extra  ordinem]  Ordinaria  provin- 

vellent,  brevi  se  bellum  illud  confec-  ciarnm    mandandarum  ratio  fuit,  ut 

turum.     Factns  consul,  a  fide  dices-  quotannis  consulibus  et  pra-toribus  a 

sit:    quo   scelcre    in    se  Metellornm  senatu  decerniTcnlur,  a  populo  vero 

omnium  odium  concitavit.  lege  curiata  imperium  in  iis  tradrre- 

1  L.  CrrtMus]  L.  Crassuseloquentia  tnr.     Provinciii;  vero  extraordinarise 
vir  clarissimus  fuit,  ut  refert  Cicero,  fuerunt,   qnoties  aut   niagistratibns, 
in  Bruto,  iuimicus  autcm  Mario,  quod  aut  privatis  nouiinatim  una  mm  im 
paiiie  ab  insequentibiis  ejus  militibus  pcrio  tributis  comitiis  d.ila;  >unf,  aut 


2230  M.    TULLIUS    CICERO 

imum  gestum  est :  domitae  sunt  a  Caesare  maximae  nati- 
ones,*  sed  nondum  legibus,  nondum  jure  certo,  nondum 
satis  fiima  pace  devinctae :  belliira  affectum "  videraus,  et, 
vere  ut  dicam,  paene  confectum ;  sed  ita,  ut,  si  idem  ex- 
trema  persequitur,  qui  ^  inchoavit,  jam  omnia  perfecta  vi- 
deamus  :  si  succeditur/  periculum  sit,  ne  instauratas 
maximi  belli  reliquias  ac  renovatas  audiamus.  Ergo  ego  9 
senator/  inimicus,  si  ita  vultis,  homini,  amicus  esse,  sicut 
semper  fui,  reipublicae  debeo.  20.  Quid,  si  ipsas  iniraici- 
tias  depono  reipublicas  causa  ?  quis  me  tandem  jure  re- 
prehendat?'°  praesertim  cum  ego  omnium  meorum  consili- 
orum  atque  factorum  exempla  semper  ex  summorum  homi- 
num  factis  mihi  censuerim  petenda.  ix.  An  vero  non  M. 
ille  Lepidus,''  qui  bis  consul,'  et  pontifex  maximus"  fuit, 
non  solum  memoriae  testimonio,  sed  etiam  annalium  literis 
et  summi  poetae ''  voce  laudatus  est,  quod  cum  M.  Fulvio 


fectmn  C— 8  Idem    cod.  persequelur,   qucB.—9  Ergo  hoc  C   H  S.— 10  C  H 
reprehendet. 

Cap.  IX.  1  Ita  codd.  et  edd.  ante  Aid.  item  Grnt.  Graev.  et  lecentt. 
Annon  M.  ille  Lepidtis  Aid.  Lamb.  Scliiitz.  An  vero  non  M.  ille  Lepidus  solus 
Eriiesti.     Praeiiomeii  yT/.  deest  in  C.  quibus  consul  4/.     Mo\,  tnemoria  et  test. 

NOTiE 

in  iisdem  in  plures  annos  prorogatum  tinas  et  vehementes  inimicitias  cum 

imperiiim  est.  Fulvio  Flacco  gessit,  quas,  ut  simul 

'  MaximcB  nationes]   De  domitis  a  censores   renuntiati  sunt,  in  Campo 

CsBsare  nationibus  fuse  in  Orat.  pro  deposuit;    existimans   non   oportere 

M.  Marcello  dicetur.  eos  privatis  odiis  dissidere,  qui  pub- 

"  Bellurn  affectum]  BeUnm  affectnm  lica  potesiate  viucti  essent.     Plura 

dicitur,  cum  prope  ad  exituni  per-  infra  de  iis. 

dnctum   est;    confectum   vero,  cum  *  Pontifex  max.]   Pontifices    tunc 

nulli  sunt  prorsus  liosfes  debellandi.  erant  octo  majores,  minores  septeni. 

"  Si  succeditur]  Id  est,  si  revocetur  Unus  olim  fuit  a  Numa  Pompiliocre- 

Caesar  e  Gallia,  et  alius  in  ejus  pro-  atns  maximus,  quod  maximarum  re- 

vinciam  imperator  mittatur,  vel  pro-  rum,  quse  ad  sacra  et  religionem  per- 

consul.  tinebant,  judex  esset,  et  vindex  priva- 

y  Ergo  ego  senator]    Cum   Cicero  torum  et  magistratuum,  qui  religio- 

senatorsit,  debet  privatas  inimicitias  num  leges  non  observabant. 

reipub.  causa  deponere,  eique  consu-  *>  Summi  poetce]  Summus  ille  poeta 

lere.  Ennius  est,  qui  cum  illo  Fulvio  ad 

'  M.  ille  Lepidus]  M.  ille  jEmilius  bellum  profectus  est. 
Lepidus,  bis  consul  et  pontifex,  diu- 


DE    PROVING.   CONSUL.    CAP.   9. 


2231 


collcga,  quo  die  censor  est  factus/  homine  inimicissimo,  in 
Campo  statira  rediit  in  gratiam,  ut  commune  officiura  cen- 
surae  communi  animo  ac  voluntate  defenderent?  21.  Atque, 
ut  Vetera,  quae  sunt  innumerabilia,  mittam;  tuus  pater,* 
Philippe,''  nonne  uno  tempore  cum  suis  inimicissimis  in 
gratiam  rediit?  quibus  eum  omnibus'  eadem  respublica 
reconciliavit,  quae  alicnarat.  22.  Multa  prajtereo,  quod 
intueor  coram  hajc  lumina  atque  ornamenta  reipublicae,'*^ 
P.  Servilium  *  et  M.  Lucullum  :  (utinam  etiam  L.  LucuUus 
ille  viveretl'O  Quae  fuerunt  inimicitia?  graviores  in  civi- 
tate,  quam  Lucullorum  atque  Serviliorura?  =  quas  in  viris 
fortissirais  non  solum  exstinxit  reipublicae  dignitas,  et  ip- 


Franr.  C  S  T  x  4'i  ^1^  6'^''''  ^nte  Steph.  laudatns  non  est  Barb  ef  x- — 2  Cod. 
X  cKJus  pater.  Mox,  7wn  uno  tempore  C  H  S  x  "f*'  Venet.  1483.  Hervag. — 
3  Ita  maigo  ed.  1.584.  Gnit.  et  recent,  quibuscum  omnibus  C  H  S  T  x  >}'.  et 
edd,  ante  Griit.  Mox,  conciliavit  H. — 4  Voc.  reipublicce  deest  in  Erf. — .5  T 
ut  etiam  L.  Lentulus  vel  Lucullus  ille  desineret ;  Erf.  utinam  etiam  LucuUus  ille 
desiderat.  'Script!  nostri  praeferunt  ille  desiveret ;  hi  desineret,  nisi  quod  Pal. 
9.  et  S.  Victor,  desiderat ;  ex  his  facile  quis  finxerit  utinam  etiam  L.  Lucullus 
ille  se  aineret.  Alialai  lii)er  prapfert  veniret.'  Griit.  hie  sederat  conj.  Lamb. 
RIox,  exlinxit  respublica  dignitatis  ipsum  Grjev.  in  Var.  Lcctt.  exfinxit  reip. 
dignitas  sed  etiam  qu(cque  ipsorum  ad,  8(c.  Franc,  extinxit  r.  p.  dignilasque  ip- 
sorum  Erf.  P.iris.  Grajv.  Lall.  Schulz.  Orell.    exlinxit  reip.  dignilasque  et  ipso- 


NOTiE 


•=  Quo  die  censor  est  factus'l  /Enii litis 
Lepidus,  et  Fiilvius  Fiaccus,  nobiii 
genere,  amplissimisque  honoribiis,  et 
snmmo  loco  in  civitate  praediti,  odio 
inter  sese  gravi,  et  simnltate  diiiti- 
na,  conflictati  sunt.  Postea  popiiliis 
eos  simnl  censores  fecit;  atque  illi 
ubi  voce  prvpconis  reniintiati  sunt, 
ibidem  statim  in  Can)po]Martio,  non- 
dum  dimissx  condone,  ultro  uterqne, 
et  pari  voluntate,  conjnncti,  complex- 
iqne  sunt;  exque  eo  die,  et  in  ipsa 
censnra,  et  postea,  jugi  Concordia,  fi- 
dissime,  amiceque  vixeriint.  Causa 
porro  simultatum  fuit,  quod  TEmilius 
Lepidus  bis  se  a  consniatu  obtinendo 
dejectum  fiiisse  a  !\L  Fulvio  conque- 
reretur,  et  vicissim  Fiilvius  semper 
se  a  Lepido  lacessilnni. 


•^  Pkilippe]  Hie  Pliilippus  L.  Mar- 
ciiis  socer  fuit  Catonis  Uticcnsis,  qui, 
quo  tempore  iiaec  habebatiir  oratio, 
consul  erat :  filiusautem  fuit  L.  Phi- 
lippi,  qui  Lucius,  dum  consnlatuin 
gereret,  suuunos  habnit  inimicos  L. 
Crassum,  et  M.  Driisum,  qiiod  scna- 
tiis  aiictorilatem  oppiignasset. 

"  P.  Servilium']  Pub.  Servilius,  Ci- 
licia  a  preedonihns  liberata,  Isaiiri 
urbe  capta,  Isanrici  nonien  obtinuit, 
et  triiimpliiim. 

•  Lucullus  ille  viveret]  Imperator  il- 
le Lucullus  Mithridatem  et  Tigra- 
neii)  supcravit.  De  quibus  sappius  in 
Orat.  pro  Lege  INlanil. 

e  Lucullorum  atque  Serviliorum]  Am- 
plissima  fuit  Romae  iitraqiie  ilia  fa- 
milia,  ex  quibus  extitere  multi  viri 


2232  M.   TULLIUS   CICERO 

sorum,  sed  etiam  ad  amicitiam  consuetudinemque  tiaduxit.* 
Quid?  Q.  Metellus  Nepos,''  nonne  consul  in  templo  Jovis 
Optimi  Maximi,  permotus  cum  auctoritate  vestra,  tuni  illius 
P.  Servilii  incredibili  gravitate  dicendi,  absens  mecum, 
sunimo  suo  beneficio,*^  rediit  in  gratiam?  An  ego  possum 
huic  esse  inimicus,  cujus  literis,  fama,  nuntiis  celebrantur 
aures  quotidie  meae  novis  nominibus  gentium,  nationum, 
locorum  ?  23.  Ardeo,  mihi  credite,  patres  conscnpti,^  (id 
quod  vosmet  de  me  existimatis,  et  facitis"  ipsi)  incredibili 
quodam  amore  patriae ;  qui  me  amor  et  subvenire  olira  im- 
pendentibus  periculis'  maximis  cum  dimicatione  capitis, 
et  rursum,  cum  omnia  tela''  undique  esse  intenta  in  pa- 
triam  viderem,  subire  coegit,  atque  excipere  unum  pro  uni- 
versis:  hie  me  mens  in  rempublicam  ^  animus  pristinus  ac 
perennis,  cum  C.  Caesare  reducit,  reconciliat,  restituit  in 
gratiam.  24.  Quod^  volent'  denique,  homines  existiment; 
nemini  ego  possum  esse  bene  de  republica  merenti  non 
amicus,  x.  Etenim  si  iis,'  qui  haec  omnia  flamma  ac  ferro 
delere  voluerunt,  non  inimicitias  solum,  sed  etiam  bellura 

*  Revocavit,  "  Ardetis. 


rum  Jtint.  qua  et  ipsorum  ^. — 6  Erf.  summo  beneficio.  '  Mihi  totiini  hoc  non 
.satis  placet.'  Ernesti.  redit  in  gratiam  x- — ^  Eif.  mihi  credite  P.  C.  Mox, 
vosmet  et  de  me  Lamb. —  8  C  S  x  republica. — 9  Quid  Eif.  i//.  Mox,  betie  merenti 
idem  R.  p.  non  amicus  Erf.  bene  merenti  de  rep.  non  a.  Naug.  Lamb.  156G. 
esse  homini  bene  merenti  de  rep.  non  a.  Venet.  1480.  Junt.  ego  esse  possum  bene 
de  rep.  merenti  n.  a.  Rom.  Venet.  1483.  Stepli. 

Cap.  X.     1  Etenim  si  is  X-     Mox,  illorum  familiaritates  C.    capitis  deest  In 

NOT^ 

factoriin)   gloria,  et  consiilatibns  il-  motus,  qui  contra   se,   adjiivantibiis 

lustres,  ac  triiimphis.  coss.  Gabinio  et  Pisone,  excitaii  sunt, 

h  Q.  Metellus  Nepos]  Hie  ciiin  con-  qnibns  cedere  maluit  abeiindo  in  ex- 

sul  esset.exiilem  Ciceronem,  licet  in-  ilium,  qnam  renianendo,  bello  intes- 

iniicum,  revocavit.     Vide   Orat.  pro  tino  pairiam  exponere. 
Sextio,  §  130.  '  Quod  volent]  Postquam  ostendit 

•  Impendentibus  pericidis]  Revocat  rediisse  in  gratiam  cum  Caesare  ex- 
eos  in  memoriam  conjurationis  Cati-  emplo  clarorum  hominum,  nunc  pro- 
line, quam  pericnlo  sni  capitis  de-  bat,  non  ideo  esse  arguendum  levi- 
texit,  et  exstinxif.  talis. 

•^  Omnia  tela]  Designat  Clodianos 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   10.  2233 

indixi  atque  intuli,  cum  partim  inihi  illorum*  farailiares, 
partim  etiam,  me  defendente,  capitis  judiciis  essent  libe- 
rati;'"  cur  eadem  respublica,  quae  me  in  amicos  inflammare 
potuit,  inimicis  placare  non  possit?  Quod^  mihi  odium 
cum  P.  Clodio  fuit,  nisi  quod  perniciosum  patriae  civem 
fore  putabam,  qui  turpissima  libidine  incensus,  duas  res 
sanctissimas,  religionem  et  pudicitiara,"  uno  scelere  vio- 
lasset  ?  [p.  74.]  Nura  est  igitur '  dubium  ex  iis  rebus,  quas 
is  egit,  agitque  quotidie,  quin  ego,  in  illo  oppugnando,  rei- 
publicae  plus,  quam  otio  meo ;  nonnulli,  in  eodem  dcfen- 
dendo,  suo  plus  otio,  quam  communi,  prospexerint?  25. 
Ego  me  a  Caesare"  in  republica  dissensisse  fateor,  et  sen- 
sisse  vobiscum :  sed  nunc  iisdem  vobis  assentior,  cum 
quibus  antea  sentiebam.  Vos  enim  (ad  quos  literas  L. 
Piso  de  suis  rebus  non  audet  mittere ;  qui  Gabinii  literas 
insigni  quadam  nota  atque  ignominia  nova  condemnastis) 
C.  Caesari  supplicationes-^  decrevistis,  numero,P  ut  nemini 
uno  ex  bello;  honore,  ut  omnino  nemini. i     Cur  igitur  ^  ex- 

6    IllL 


Erf. — 2  Quid  C. — 3  Non  ergo  C  S.  Niim  est  ergo  H.  dubium  deest  in  C.  ex 
his  rebus  Lamb.  agiUiue  cottidie  Erf.  ngitque  deest  in  C.  Mox,  plus  prins 
deest  in  eodem  rod.  otii  %•  prospexerunt  T. — 4  Erf.  supplicationein.  iMox,  ut 
nemini  ullo  T,  et  edd.  vett.  ut  omnino  nemini  uno  tj/.  et  notnini  ullo  x-  honorem 
in  eodem  cod. — 5  Cur  ergo  C.    Mox,  reducit  ordo  S.    et  ante  ordo  deest  in  H 

■"  Essent  liberati]  Cornelius  Lentii-  citer  a  se  gestum:  unde  ipse  lib.  ii. 

Ins  Sura  creditur  defensus  a  Cicero-  '  Ob  easqne    res   ex   literis   Cssaris 

ne  in  jiidicio  capitis.  dies  quindeeim    supplicatio   decreta 

"  Religionem  et  pudicitiam'\  Religio-  est,  quod  ante  id  teinpus  acciderat 

nem  violavit  cum  ingressus  est  Clo-  nnlli.'    Decernebantur  aiitem  vuppli. 

dius  in  0|)erta  Bonae  Dea?  ;  qtia  de  re  cationes  ad  pnlvinaria  I)coriiin,ferii3 

dictinn  est  jam  sa'pe  ;  pndicitiam  ve-  indictis,  magna  totius  popiili  ceiebra- 

ro,  cum  conatus  est  adiilterio  violare  tione  et  la-titia. 

Fompeiam  nxorem  Cxsaris.  t  Ilonore,  ut  a.  nemini'}  Decerne- 

«  Ego  me  a   Ccesare]    Probat   dis-  bantnr  aiiteni  verbis  lionoriticentissi- 

sensisse  a  Ca'sare,  et  cum  eo  rediisse  mis  ill*  supplicationes,  nt  sic    indi- 

in  gratiam  exemplo  senatus  nniversi.  caret  senatus  (luaiili   faceret  impe- 

p  Decrevistis,   numero]    Qiiindecim  ratorcm,  in  cnjns  graliam  supplica- 

dienim  supplicationts  t  acsari  dcrre-  batur. 
tjc  sunt  propter  bellura  unicura  feli- 


2234  M-    TULLIUS    CICERO 

pectem  hominem  aliquem,  qui  rae  cum  illo  in  gratiam  re- 
ducat?  reduxit  ordo  amplissimus/  et  ordo  is,  qui  est  et 
publici  consilii,  et  meorum  omnium  consiliorum  auctor  et 
princeps.  Vos  sequor,  patres  conscripti ;  vobis  obtem- 
pero,  vobis  assentior;  qui,  quamdiu  C.  Caesaris  consilia 
in  republica  non  maxime  diligebatis,  me  quoque  cum  illo 
minus  conjunctum  videbatis :  posteaquam  rebus  gestis 
mentes  vestras  voluntatesque  ^  mutastis,  me  non  solum 
comitem  esse  sententise  vestrse,  sed  etiara  laudatorem  vi- 
distis. 

XI.  26.  Sed  quid  est,'  quod  in  hac  causa  maxime  homi- 
nes admirentur '  et  repvehendant  meum  consilium,  cum  ego 
idem  antea  multa  decrerim,  quae  magis  ad  hominis  dignita- 
tem, quam  ad  reipublicae  necessitatem  pertinerent?  Sup- 
plicationem  quindecim  dierum  decrevi  sententia  mea.  Rei- 
publicae satis  erat  tot  dierum,  quot  C.  Mario  :  *  Diis  im- 
mortalibus  non  erat^  exigua  eadem  gratulatio,  quae  ex 
raaximis  bellis.*  Ergo  ille  cumulus"  dierum  hominis  est 
dignitati  tributus.      27.    In  quo ""  ego  (quo '  consule  refe- 

•^  Eadem  gratulatio  placuisset  Diis  immortalibus,  qua  solet  fieri  post  bella  maxima. 


S. — 6  Ita  codd.  aliquot,  etiani  C  H  S  T,  Venet.  1480.  Junt.  Lamb.  seqq. 
voluntatemque  x^f  Rom.  Venet.  1480.  Aid.  Hervag.  Acl\iU\m,  muluastis  \fi. 
esse  omittit  C,  probante  Garat. 

Cap.  XI.     1  Lamb,  demirenlur.     Mox,  decreverim  optimi  codd.  etiam  Erf. 
et  edd.  ante  Lamb.     Deiude,  pertineret  C. — 2  Cod.  x  omittit  non  erat ;  ifi 

NOTjE 

■■  Ordo  amplissimus']  Senatiis  et  am-  siipplicationiim  additi    supra   nume- 

plitudine,  et  auctoritate  sua  ceteios  rum  alionim,   cjui  vulgo  dccerni  so- 

ordines  superabat.  lent,    non    tarn    pertiimerunt  ad  ha- 

'  Sed  quid  est]  Probat  a  compara-  bendas  Diis    immortalibus    gratias, 

lis,  debiiisse  redire  in  gratiam  cum  quam  ad  dignitatem  Caesaris  ornan- 

Czesare,    quia  jam   ante  ipsi   niulta  dam.      Placet   quibusdam,    propter 

decrevit    sine    reprehensions  cujus-  banc  vocem  cumulus,  delendum  esse 

quam.  quindecim,  et  decern  reponendum,  quia 

'  Quot  C.  Mario]    Mario   quinque  dixit  consuetum  numerum  duplica- 

supplicationum    dies    post    devictos  tum    fuisse.     Quidni    incertam   pro 

Cimbros  decreti  sunt.  certo  numero  reponit  Cicero? 

»  Ergo  ille  cumulus]  Id  est,  illi  dies  ^  In   quo]  Duplex  tempus  suppli^ 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   11.  2235 

rente,  primum  decern  dierum  supplicatio  decreta  Cn.  Pom- 
peio,  Mithridate  interfecto,  confectoque  Mithridatico  belle  ; 
cujus''  sentential  primum  duplicata  est  supplicatio  consu- 
laris;^  mihi  enim  estis  assensi,  cum,  cjusdem  Pompeii  li- 
teris  recitatis,  confectis  omnibus  maritimis  terrestribusque 
bellis,  supplicationem  dierum  duodecimo  decrevistis)  sum 
Cn.  Pompeii  virtutem  et  animi  raagnitudinem  admiratus, 
quod,  cum  ipse  ceteris  omnibus  esset  omni  honore  antela- 
tus/  ampliorem  honorem  alteri  tribucbat,  quam  ipse  erat 
consecutus.     Ergo  in  ilia  supplicatione,  quam  ego  decrevi, 
res  ipsa  tributa  est  Diis  immortalibus,  et  majorum  insti- 
tutis,   et   utilitati   reipublicae  :  ^    sed   dignitas    verborum, 
honos,  et  novitas,  et  numerus  dierum,  Caesaris  ipsius  laudi 
gloriaeque  concessus  est.     28.  Relatum  est  ad  nos  ^  nuper 
de  stipendio  exercitus:   non  decrevi  solum,  sed  etiam,  ut 
vos  decerneretis,  laboravi :  multa  dissentientibus  respondi : 
scribendo  afFui :  ^   turn  quoque  homini  plus  tribui,  quam 
nescio  cui  nccessitati  'J'^  ilium  enira  arbitrabar,  etiam  sine 

<*  El  mea.  *■  Antepositus.  f  Necessitas  poslulabat. 


omittit  crat. — 3  Erf.  non  habet  quo.  Mox,  est  supplicatio  H  ST  x  ^-—i  C  H 
S  X 'I' f' ^^Hi"*  *'*"<«"''" '■  Erf.  et  cui  sententia ;  T  ex  cujus  sententiu. — 5  Erf. 
supplicaliones  d.  XV.  Lall.  et  Scluilz.  de  Manntii  seiitfiitia,  supplicalionem  d. 
decent,  probanle  Grapvio. — 6  C  ulilitate  reipubliccc.  Erf.  oiiiillit  reipuUica. 
Mox,  concessa  est  C.  laudi  et  gluri<e  concessus  est  plera-que  edd.  ante  Naug. 
et  I.  et  gloria  concessus  est  Jnnt.— 7  Erf.  nescio  tua  nccessitati. 

NOTiE 

cationis    decretse    significatnr,   quae  nuper  est  in  senatii  de  pecunia  dan- 

proinde  duplex  extitit,nt  bene  et  in-  da   Caesari  ex  a-rario  pro  stipendio 

genioseiiotatAbraliamus.   Altera  de-  ejus  exercitus.     Pertinnit  autem  ad 

cem   dierum    fuii  Cicerone   consule,  senatuni,  tine   populi   suffragiis,  sti- 

confecto  bello  Mitbridatico :   altera  pendium,  ligaios,  et  supplicationes 

duodecim    post    Ciceronis    consula-  imperatoribns  decernere. 

turn,  cum  tantum  consularis  seuten-  ^    Scribendo    affui]    Dicit    affuisse 

tiam  diceret,  confeclis  omnibus  tarn  cimi  scriptum  est  scnatus  decretum. 

terrestribus  bellis,  quam  maritimis.  H;cc  enim  senatusconsulta  ab  amicis- 

y  Supplicatio  consularis]  Id  est,  quae  simis  ejus,  cujus   de  bonore  ageba- 

decernebatur  pro  consule.  lur,  scribebantur,  ut  ipse  ait  Cic.  ad 

'  Relutum  est  ad  tics']  Id  est,  actum  Fam.  xv.  0. 


2236  M.   TULLIUS   CICERO 

hoc  subsidio  pecuniae,  retincre  exercitnm  praeda  ante  parta,'' 
et  bellum  conficere  posse:  sed  decus  illud  et  ornamentnm 
triumphi"'  minuendum  nostra  parsimonia  non  putavi.  Ac- 
tum est  de  decern  legatis,'^  quos  alii  omnino  non  dabant, 
alii  exempla  quasrebant,  alii  tempus  differebant,  alii  sine 
ullis  veiboruni  ornamentis  dabant :  in  ea  quoque  re  sic- 
sum  locutus,  ut  omnes  intelligerent,  me  id,  quod  reipublicae 
causa  sentirem,  facere  uberius  propter  ipsius  Caesaris  dig- 
nitatem. 

XII.  29.  At  ego  idem  nunc  in'  provinciis  decernendis, 
qui  illas  omnes  res  egi  silentio,  interpellor;  cum  superio- 
ribus  causis  hominis  ornamental  fuerint,  in  hac  me  nihil 
aliud,  nisi  ratio  belli,  nisi  summa  utilitas  reipublicae  mo- 
veat.  Nam  ipse  Caesar,  quid  est,  cur  in  provincial  com- 
morari  velit,  nisi  ut  ea,  quae  per  eum  afFecta  sunt,  perfecta 
reipublicae  tradantnr?  [p.  75-]  Amoenitas  eum,'  credo, 
locorura,  urbium  pulchritudo,  bominum  nationumque  ilia- 
rum  humanitas  et  lepos,  victoriae  cupiditas,  finium  imperii 
nostri  propagation^  retinet.  Quid  illis  terris  asperius?  quid^ 
incultius  oppidis?  quid  nationibus  immanius?^  quid  porro 

?  Respexerim  dignitatem  Ccesaris. 


Cap.  XII.  1  Adeo  idem  in  Eif.  Ut  ego,  Ifc,  x-  Mo\,  cum  in  superioribus 
Lamb,  et  Orell.  pinbanie  Garat.  Aowi/iis  deest  in  Erf.  De'mde,  morent  x- 
— 2  Gell.  XV.  5.  Non.  p.  160.  Merc,  in  ea  provincial  unde  Garat.  coiij.  in  ea 
pr.  .  .  .  nisi  ut  quce.  Mox,  per  eum  effecia  C  x-  perfecta  republica  T.  patefaclu 
reip.  Erf.  et  Graev.  in  Var.  Lectt.  i'ro  tradantur,  quod  servant  codd.  aliquot, 
X,  Hervag.  Grut.  seqq.  tradutur  Erf.  tradut  omnes  codd.  LambinI,  C  H  S  T 
^,  Rom.  Venett.  1480.  1483.  Jiint.  Lamb.  Orell.  item  Gell.  et  Non.  I.  I.— 
3  Amanitas  enim  C  H  S  T  x  ^- — 4  Erf .  propagator. — 5  Idem  cod.  inmanius, 

NOT/E 

*>  PrcBda  ante  parta]  Praeda  ab  hos-  ninm  full  ornamentnm  triumphi,  mul- 
tibus parta  non  raro  qua?stori  com-  tam  pecuniam  in  aerarinm  inferre. 
mittebatur,  ut  eam  Romam  ad  aera-  ''  De  decem  legatis]  Mittebantur  le- 
rinm  referret,  et  ad  quaestores  apra-  gati  post  Victorian),  ut  de  pacis  con- 
rii :  ea  tanien  aliquando,  cum  rem  ditionibns  agerent,  ac  res  compone- 
videlicet  bene  gesserant  niilites,  ab  rent.  Decern  porro  a  senatu  ad  Cas- 
imperatoribus,  militibus  pro  praemio  sarem  decreii  sunt,  licei  totiim  bel- 
victoriap  concedebatur.  lum  non  confecisset,  ut   Die  auctor 

<^  Ornamentum  triumphi}  Nobilissi-  est. 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP,    12.  2237 

tot  victoriis  praestabilius  ?  quid  Oceano  longius  inveniri 
potest?  An  reditus  in  patriam  habet  aliquam  ofFensio- 
nem?  utrum  apud  populura/'  a^quo  missus,'^  an  apud  se- 
natum,  a  quo  ornatus  est?  an  dies'  auget  ejus  desiderium, 
an  magis  oblivionem  ?  ac  laurea  ilia,*  magnis  periculis 
parta.  amittit  longo  intervallo  viriditatem?  Quare,  si  qui 
horainem  non  diiigunt,  nihil  est,  quod  eum  ^  de  provincia 
devocent:  ad  gloriam  devocant,  ad  triuniphum,  ad  gratu- 
lationem,  ad  summum  honorein  senatus,  equestris  ordinis 
gratiani,  populi  caritatem.*  30.  Sed,  si  ille  hac  tarn  exi- 
mia  fortuna,  propter  utilitatem  reipublicae,  frui  non  pro- 
perat,  ut  omnia  ilia  conficiat ;  quid  ego  senator  facere  de- 
beo,  queni,  etiamsi^  illc  aliud  vellet,  reipublicas  consulere 
oporteret?  Ego  vero  sic  intelligo,"  patres  conscripti,  nos' 
hoc  tempore  in  provinciis  decernendis,  perpetuae  pads  ha- 
bere oportere  rationem  :  nam  quis  hoc '°  non  sentit,  omnia 
alia  esse  nobis  vacua*  ab  omni  periculo,  atque  etiam  ab 
omni  suspicione  belli?  31.  Jaradiu  "  mare  vidcraus  illud 
immensum/  cujus  fervorC^   non  solum  niaritimi  cursus,^ 

*  Offendit  aliquam?  an  populum,  •  Absentia.  *  Aiiiorem. 

"  Ila  sentio.  *  A'os  liberos  esse  undique.  *  Agitatione. 


Verba,  quid  inc.  o.  q.  n.  immanius,  desiint  in  C  H  S  T  x  ^- — 6  Ita  C  H,  Naug. 
Gnit.  seqq.  missus  est  ceteii,  ctiam  Jiint.  Lamb. — 7  Cod.  i^,  qund  enini.  Mox, 
revocent :  ad  gl.  revocnnt  Arntzcn.  ad  Plin.  Paneg.  p.  51.  ad  summum  liominem 
H.  ordinis  gloriam  C.— 8  Idem  cod.  elsi. — 9  C  H  vos. — 10  Ita  codd.  melio- 
res,  Venet.  1180.  Jiiiit.  Lamb.  seqq.  hoc  tempore  S,  Rom.  Venet.  14S3.  Her- 
vag.  Steph.  INIox,  ah  deest  in  Lamb,  ab  omni  desiint  in  Erf.  Barb.  H  T  xi^. 
— 11  Nam  diu'H.    suspicione  belli  jam  diu?   Mare,  S^c.  Erf.  et  al.  ap.  Graev. 

NOT^ 

e  Laurea  ilia]  Per  lanream  exprimit  '  Mare  illud  immenmm']  Indical  Me- 

gloriam,  quam  snis    victoriis    Caesar  diterraneiim  mare,  quod  inter  Ocea- 

sibi  peperit.     Nota  autem  quod  dux  num  Gaditanum  ad  pontum  Euxinum 

belli  justa  victoria  potitus,  laureatas  per  varios  sinus  extenditur. 

literas    ad    senatum    per    tabularios  s  Marilimi  cursus]  Ita  mare  piratis 

Victoria  nunlios  mittcbat.     In   cas-  infestal)atur,  nt  etiam  ad  terrani  ap- 

tris  vero  lictorum  fdsces  laurea  ex-  pcllerent,  ui)i  multas  urbes  sibi  sub- 

ornabat.     Ipse  etiam  laurea  donaba-  jiciebant:  de  bis  vide  Oral,  pro  Lege 

tur  a  militibus,  quam  semper  gere-  Manil. 
bat  in  capitc. 


2238  M.   TLLLIUS    CICERO 

sed  urbes  ctiam,  et  vise  railitares  jam  tenebantur,  virtutc 
Cn.  Pompeii  sic  a  populo  Romano,  ab  Oceano  usque  ad 
ultimum  Pontum,  tanquam  unum  aliquem  portum,  tutum 
et  clausum  teneri :  nationes  eas,  quae  numero  hominum  ac 
multitudine  ipsa  poterant  in  provincias  nostras  redundare, 
ita  ab  eodem  esse  partim  recisas,  partim  repressas,  ut  Asia, 
quae  imperium  antea  nostrum  '^  terminabat,  nunc  tribus 
novis  provinciis''  ipsa  cingatur.  Possum  de  omni  regione, 
de  omni  hostium  genere  dicere:  nulla  gens  est,  quae''  non 
aut  ita  sublata  sit,  ut  vix  extet;'  aut  ita  domita,  ut  quies- 
cat ;  aut  ita  pacata,  ut  victoria  nostra  imperioque  iaetetur. 
XIII.  32.  Bellum  Gallicum,''  patres  conscripti,  C.  Caesare 
imperatore,  gestura  est ;  antea  tantummodo  repnlsum  :  sem- 
per illas  nationes  nostri  imperatores  refutandas''  potius 
bello,  quam  lacessendas  putaverunt.  Ipse  ille  C.  Marius, 
cujus  divina  atque  eximia  virtus  magnis  populi  Roraani 
luctibus  funeribusque  subvenit,  influentes  '  in  Italiam'  Gal- 
lorum  maximas  copias  repressit,  non  ipse  ad  eorum  urbes 
sedesque  penetravit.  Modo  ille  meorum  laborum,  pericu- 
lorum,  consiliorum  socius,  C.  Pomtinus,^  "*  fortisslraus  vir, 

■*  Repellendas. 


Mox,  etiam  vitce  x- — 12  C  vestrum. — 13  Cod.  i^  quccve.  Mox,  pro  sublata, 
quod  servant  Erf.  Pal.  9.  Gembl.  C  H  S  x  "j'>  optiiiiique  codd.  subacta  habent 
edd.  vett.     Delude,  ita  pacata  nut  T. 

Cap.  XIII.     1  Co<\.  xi'ifluentis. — 2  Pontimis  S  %  ^,  al.  ap.  Graev.    Ponti- 
nius  Grzev.      Pomptinus   cod.   Stepli.  Lallemar.d.   ut   in    Catilinam,   in.  2. 

NOTiE 

''  Tribus  novis  provinciis]  Asia  cin-  Teiitonas  Caesar  lib.  i.  appellat :  ve- 

gitur  Bithynia,   Ponto,  Syria,  qiias  rum  a  Mario  repiilsi  sunt  et  debel- 

Ponipeius,  vicio  Mithridate,  adjecit  lati.      Porro    illi    Germaniaj    populi 

imperio  Romano.  communi    Galionim    nomine   appel- 

i  Ut  vix  extet]  Id  est,  ut  ejus  ali-  lantur,  aut  quia  ab  extremis  Gallia- 

quod  restet  vestigium.  rum  finibus  venerant,  ut  ait  Florus 

^  Bellum  Gallicum]  Ante  Caesarem  iii.  3.  ant  quia  a  Gallis  in  Italiae  fau- 
nemo    imperator    Gallos  fuerat  ag-  ces  conducti  sunt, 
gressus,  sed  repellere  tantum  potue-  <"  C.  Pomtitnts]  Praptor  fiiit  Pom- 
rat,  tinus,  quo  tempore  exarsit  Catilinas 

'  Influentes  in  Italiam']  Eflfiindebant  conjiiratio  Cicerone  consnie,  cni  op- 

se  ID  Italiam  Galli,  quos  Cimbros  et  limani   in  ea   exstinguenda  operam 


DE    PROVING,    CONSUL.    CAP.    13.  2239 

ortum  repente  bellum  Allobrognm,"  atque  hac  scelerata 
conjuratione  excitatura,  proeliis  fregit,  eosque  domuit,  qui 
lacessierant ;  et  ea  victoria  contentus,  republica  metu'  li- 
berata,  quievit.  C.  Caesaris'^  longe  aliam  video  fuisse  rati- 
onem :  non  enim  sibi  solum  cum  iis,  quos  jam  armatos 
contra  populum  Romanum  videbat,  bellandum  esse  duxit, 
sed  totam  Galliam  in  nostram  ditionem  esse  redigendam. 
33.  Itaque  cum  acerrimis  nationibus  et  maximis,  Germa- 
norum  et  Helvetiorum,"  proeliis  felicissime  decertavit :  cete- 
ras  contrivit,  domuit,  [compulit,]^  imperio  populi  Romani 
parere  assuefecit,  et,  quas  regiones,  quasque  gentes  nullae 
nobis  antea  literae,  nulla  vox,  nulla  fama  notas  fecerat,  has 
noster  imperator,  nosterque  exercitus,  et  populi  Romani 
arma  peragrarunt.  Semitam^  tantum  GalliaeP  tenebamus 
antea,  patres  conscripti :  ceteree  partes  a  gentibus  aut  ini- 
micis  huic  imperio,  aut  infidis,  aut  incognitis,  aut  certe 
immanibus,  et  barbaris,  et  bellicosis  tenebantur ;  quas  na- 
tiones  nemo  unquam  fuit  qui  non^  frangi  domarique  cupe- 
ret:  [p.  76.]  nemo  sapienter  de  republica  nostra  cogitavit 


3  Voc.  melu  deest  in  C. — 4  C.  Casari  Scliutz.  errore  typogr.  Mox,  contra 
remp.  videbat  H.  esse  dixit  x-  '»  vestram  dit.  C. — 5  Codd.  optimi,  et  Orell. 
conterruit,  compulit,  domuit,  probante  Garat.  coutrivit,  cotnpulit,  domuit  Franc, 
et  edd.  ante  Grut.  pra-ter  Lamb,  conteruif,  domuit,  cotnpulit  Pal.  9.  el  T.  com- 
pulit delevit  Scluilz.  contrivit,  contudit,  domuit  Lamb,  e  conjcctnra  in  ed. 
1.5G6.  contrivit,  domuit,  contudit  Lamb.  1584.  Mox,  nulla:  vohis  x — 6  Semita 
X  ^'    ceteras  partes  C. — 7  Pro  qui  non,  C  H,  Naug.  Lamb.  Orell.  liabent  quin. 

NOTIE 

navavit.     Ex  praelura  in  ulteriorem  et  possessiones  iiabebant  circa  regio- 

Galliam   missus   est,   nbi  fuit   bien-  iieni,  qnas  nunc  Bres«a  dicitur.     Cis 

nium,  et   Allobroges,  qui   rebpllave-  Rliodanum   inter   illos    populos   fuit 

rant,  ad  Soiouem  domuit,  de  quibus,  Delphinatns,  et  qui  nunc  Sabaudi  ap- 

auctore  Dione,  trinuipiiavit.  pellantur. 

»   Allobro^um]    Allobroges    populi  °  HcU-etiorum]  Helvetii  inter  Cel- 

erant  citra  Rhodiiniim  fliivium,et  Le-  tas  populi  erant,  nunc  in  13.  conven- 

niani  lacus  ripas,  extra  IJcigas,  Cel-  tus  jiiridicos  divisi. 

•  as,    et    Aquitanos,    Genevam   oppi-  i'  Scmituni  tantum  (iallicc]  Galliam 

dun),    locaque    fiuilima    incolcntes  :  Narbonensem  significat,  quie  jam  in 

qui    etiam    fiiere   finitimi  Vocontiis  potcstaiem   Komanorum  venerat,  et 

popiilis,  propinqui  Ceiitronibus,  nunc  quasi  viam  itd  ceteras  Galiiae  nalio* 

Tarantasiis,  ac  trans  Rliodanum  vicos  nes  apcriebat. 


2240  M.    TULLIUS    CICERO 

jam  inde  a  principio  hujus  imperii,  quin  Galliam  maxime 
timendam  "^  huic  imperio  putaret :  ^  sed  propter  vim  ac  raul- 
titudinem  gentium  illarum,  nunquam  est  antea  cum  omnibus 
diraicatum.  Restitimus  semper  lacessiti :  nunc  denique  est 
perfectum,  ut  imperii  nostri  terrarumque  iJlarum  idem  esset 
extremum.*  xiv.  34.  Alpibus  "^  Italiam  munierat  ante  na- 
tura,  non  sine  aliquo  divino  nuroine : '  nam,  si  ille  aditus 
Gallorum  immanitati  multitudinique  patuisset,  nunquam 
haec  urbs  summo  imperio  domicilium  ac  sedem  praebuis- 
set:  quae  jam  licet  considant:  nihil  est  enim  ultra  illam 
altitudinem  montium,^  usque  ad  Oceanum,  quod  sit  Italiae 
pertimesccndum.  Sed  tamen  una  atque  altera '  sestas,  vel 
metu,  vel  spe,  vel  poena,  vel  praemiis,  vel  armis,  vel  legibus 
potest  totam  Galliam  sempiternis  vinculis  astringere :  im- 
politas  vero  res,  et  acerbas/  si  erunt  relictae  ;  quanquam 
sunt  accisas,'^  tamen  efferent  se  aliquando,  et  ad  renovan- 
dum  bellum  revirescent.  35.  Quare  sit  in  ejus  tutela  Gal- 
lia, cujus  virtuti,  fidei,^  felicitati  commendata  est.  Etenim 
si*^  fortunae  muneribus  amplissimis  ornatus,  saepius  ejus 
Dccc^  periculum  facere  noUet  ;^   si  in  patriam,  si  ad  Decs 

'  Ut  fines  illarum  nalionum,iidem  sint  imperii  nostri. 

f  Inchoates  et  imperfeclee.  «"  NoUei  exponi  pcriculis. 


— 8  Erf.  aliiqne  codd.  deputaret. 

Cap.  XIV.  1  TLd.  Wa]d.Jiint.7iumine  divino.  Ernesti  conj. /nwnere  ;  refntat 
Garat.  Aclutum  nam  deest  in  S  %.  ille  deest  in  T.  Paulo  post,  quce  licet 
considant  H  S.  quw  licet  concidant  C.  qua  jam  licet  considcrunt  Erf. — 2  H  x 
munitum. — 3  Maniit.  et  Steph.  una  aut  altera,  probante  Garat.  Actutum, 
fEtas  i//. — 4  Ifa  Erf.  Pal.  9.  Taring.  Griit.  Graev.  Schntz.  Orel),  quanquam  sunt 
abscisa  rodd.  Graevii,  C  T  x  i^.  et  edd.  pleraeque  ;  q.  sunt  obscissce  Lamb,  q,  s. 
ascisa  S.  quanquam  abscissa  cod.  in  Var.  Lectt.  Graevii.  Mox,  reviridescent 
codd.  Graevii,  H  S  x  ^ — 5  Codd.  Lambini  et  Erf._^dei,  virtuti. — 6  Ita    Junt. 


NOTyE 

1    Galliam   maxime  timendam]    Ita  ■"  Alpibus]  Alpes  niontes  sunt  ex- 

formidabiles  Galli  Romanis  fiiernnt,  celsi,  quibiis  Italia  a  Gallia  et  Ger- 

\\i  sacerdotibiis    et   senibns,  quibus  mania  dividitur;  per  quos  olim  Ca?- 

vacatio  militiae  concessa  erat,  eiin-  sar,  initio  Gallici  belli,  ex  Italia  in 

diini  esset  ad  bellum,  cum  Gallicum  Galliam  quinque  Irgiones  traduxit. 

bellum  exoriebatur.     Appian.  Bell.  *  Cjms  Uetp]  Fortunae  tcmpla  dedi- 

Civil.  lib.  II.  cata  sunt  a  veteribiis. 


DE    PROVING.    CONSUL.   CAP.   15.  2241 

penates,'  si  ad  earn  dignitatem,  qnara  in  civitate  sibi  pro- 
positam  videt,  si  ad  jucundissimos  liberos,  si  ad  clarissi- 
mum  generum"  redire  properaret ;  si  in  Capitolium'=  invehi 
victor  cum  ilia  insigni  laurea^  gesciret ;  si  denique  tiraeret 
casum  aliquem,  qui  illi  tantum  addere  jam  non  potest, 
quantum  auferre;  vos  tamen  oporteret  ab  eodem  ilia  om- 
nia, a  quo  profligata  sunt,  confici  velle.  Cum  vero  ille  sua3 
glorias^  jampridera,  reipublicae  nondum  satisfecerit ;  et  malit 
tamen  tardius  ad  suorum  laborum  fructus  pervenire,  quam 
non  explere  susceptum  reipublicaj  munus;  nee  imperato- 
rem,  incensum  ad  renipublicara  bene  gerendam,  revocare, 
nee  totam  Gallici  belli  rationem,  prope  jam  explicatara/ 
perturbare  atque  impedire  debemus.9 

XV.  36.  Nam"  illae  sententias  virorum  clarissimorum  mi- 
nime  probandae  sunt,  quorum  alter '  ulteriorem  ^  Galliam 
decernit  cum  Syria,  alter  citeriorem.''  Qui  ulteriorem, 
omnia  ilia,  de  quibus  disserui  paulo  ante,  perturbat ;  simul 
ostendit,  earn  se  sciscere*^  legem,"^  quam  esse  legem  neget; 

*  Confectam.  "  Ceterum.  *  Decernere. 


Hervag.  Grnt.  seqq.  Et  siCH  S  T  x  ^,  et  edd.  antiqniss.  Quia  si  Erf.  Qui 
si  Lamb.  Mox,  ejusdem  Dece  Barb.  ed.  Wald.  Venet.  1-180.  unde  Ernesti 
conj. fjusr/ew  pe;-ic«/«m;  recepitSchtitz.  refiitavit  Garat.  facere  vellcl  x-  si  in 
patria  x  >^-— 7  Codd.  GraRvii,  C  H  S  T  ^z,  Rom.  Venet.  HKi.luude;  Jiint. 
laude  laurea.  Ac.tutHm,  gestnret  x-  Paiilo  post,  nos  /((»«en  codd.  Gru-vji,  H 
X'— 8  Erf.  Hie  gloriw,  omisso  sua.  IVIox,  respublica  H  S. — 9  Eif.  debeamus. 
Cap.  XV.     1  Erf.  atque  alter ;  S   ijuo  alter. — 2  C  H  S  T  x  "f  earn  se  scire. — 

NOTvE 

'  Ad  Deos  Penates']  De  lis  dictum  bus,  terminatur. 

in  Orat.  pro  Sext.  §  30.  *>  Cilerioreni]  Cisalpina  Rubiconcm 

"Generum]  Pompeius  Juliae, Caisa-  fluvium  et  Alpes  limites  babct. 

ris  filiap,  nupserat.  c  Legeni]  Tnlit  legem  P.  Vatinius 

"f /«  C«/)i7oi»<m]  Triumpliantes  cur-  tribunus    plebis,    C»sare   et    Bibulo 

ru  aurato,quadrigisaIbis,  corona  lau-  coss.  ut  C  Cacsari  Gallia  Cisalpina 

rea  in  capite,  lauro  in  manu  dextra,  cum  Illyrico  in   quinquennium,  sine 

OS  minio  oblili,  vebebanrnr  in  Capito-  senatus    decreto,    ct   extra    sortem, 

lium,  ubi,  cacsis  victimis,[gi  alias  Diis  mandaretur:  ut  ii,  quos  in  IcgR  no- 

agebant.    Vide  Zonaram.  minabat,  legati,  sine  senatus  auctori- 

^  Ulteriorori]    Transalpina  Gallia,  tate,cum  Caesare  proficisccrentur:  ut 

Rheno,  Oceano,   Pyrenais,  et  Alpi-  eidem  pecunia  ex  aerario  ad  exerci- 

Ddjih.  ct  Var.  Clas.                     Cicero.  7  C  C 


2242 


M.    TULLIUS    CICERO 


et,  quae  pars  provinciae  sit,  cui  non  possit  intercedi/  banc 
se  avellere ;  quae  defensorem  habeat,*  non  tangere :  simul 
et  iliud  facit,  ut,  quod  illi  a  populo  datum  sit,  id  non  vio- 
let ;  quod  senatus  dederit,  id  '  senator  properet  auferre. 
37.  Alter '^  belli  Gallici  rationem  habet:  fungitur  officio 
boni  senatoris :  legem,  quam  non  putat,^  eam  quoque  ser- 
vat ;  prasfinit  enim  ^  successori  diem :  ^  qui  mihi  nihil  vi- 
detur  minus  a  dignitate  disciplinaque  majorum  dissidere, 
quam  ut,  qui'  consul  Kalendis  Jan.*"  habere  provinciam 


3  C  H  S  omittunt  id.— 4  Schiitz.  conj.  non  servat.  At  prafinit  enim.  Mox, 
Atqui  mihi  nihil  videtur  magis  Orell.  e  conjectma  Lambini,  probante^Garat. 
Qui  mihi  nihil  videlur  magis  Schutz.  de  Maniitii  conjectiira  ;  Atque  mihi  margo 
ed.  1584.  Qitce  m.  n.  v.  minus  Erf.  Pal.  9.  T.  disciplinaque  majorum  dissidere 
omittunt  codd.  optimi,  Erf.  Pal.  9.  niqui  m.  n.  v.  minus  e  dig.  dis.  majorum, 
quam  ut  conj.  Garat.    quam  qui  Lamb.  Orell.     Paulo  post,  is  eam  Junt. — 


NOTiE 


tnm  tribiieretiir :  ut  idem  coloniam 
Novumcomnm  dednceret.  Hanc  le- 
gem ninlti  contra  auspicia  latam  fu- 
isse  contendebant ;  quia  Bibulus  con- 
sul de  coelo  servabat,  cum  Vatinius 
tribunus  plebis  leges  siias  ferebat. 

^  Cui  non  possit  intercedi]  Intelligit 
Transalpinam  Galliam,  cui  nemo  tri- 
bunus intercedere  poterat,  quia  de- 
creta  erat  Caesari  auctoritate  sena- 
tus. 

*  Qu(E  defensorem  habeaf]  Jam  intel- 
ligit Cisalpinam  Galliam,  quam  po- 
pulus  Cassari  decrevit,  et  cui  inter- 
cedere qnilibet  tribunus  poterat,  et 
inipedire  quominus  ea  Caesar  potire- 
tiir:  quia  decreta  a  populo  consula- 
ris  non  erat.  Pertinebat  enimvero 
tantum  ad  senatum  consulares  pro- 
vincias  decernere,  contra  quas  inter- 
cedere tribunis  plebis  fas  non  fuit. 

f  Alter']  Id  est,  ille  senator,  qui 
Galliam  Narbonensem,  seu  Transalpi- 
nam relinquit  Caesari,  etini  ab  alia 
Gallia  Cisalpina  revocat,  hacque  ra- 
tione  boni  senatoris  partes  sustinet, 
quia  tun»  pacis  perpetual  stabiliendze 


in  Gallia,  turn  paeis  servandae  popu- 
lum  inter  et  senatum  in  Italia  ratio- 
nem habet :  nam  et  cum  senatu  cen- 
set,  quia  in  Gallia  sua  retinendum 
esse  Caesarem  judicat;  et  cum  popu- 
lo, quia  legi  Vatiniae  paret,  quae  sena- 
tus auctoritatem  laedit. 

s  Lfgem,  quam  non  putat^  Vult  ilie 
senator,  ut  lex  Vatinia  servetur,  quae 
tamen  ab  eo  lex  baberi  non  debet, 
quia  contra  auspicia  lata  est. 

^  Prafinit  enim  stwcessori  diem]  Pro- 
bat  autem  ille  senator  legem  Gabi- 
niam  tanquam  verani  et  legitimam  a 
se  haberi,  dum  secundum  illam  de- 
cernit,  ne  successor  Caesaris  ante 
Kal.  Martias  citeriorem  Galliam  in- 
eat,  et  ante  qninquennium  comple- 
tum,  quod  ei  lege  Vatinia  concessum 
est. 

'  Qui]  Id  est,  qui  senator.  Placet 
Lambino  Atqui. 

'^  Kalendis  Januariis]  Consoles  et 
praetores  Kalendis  Januariis  inibant 
magistratum,  et  iis  provinciae  a  se- 
natu decernebantur. 


DE    PROVING.   CONSUL.    CAP.    16.  2243 

debet,  is  ut  earn  desponsam,'  non  decretam  habere  videatur. 
Fuerit  toto  in  consulatu  sine  provincia,^  cui  fuerit,  ante- 
quam  designatus  esset,  provincia  decreta?  Sortietur,'"  ai\ 
non?  nam  et  non  sortiri  absurdum  est,  et  quod  sortitus  sis, 
non  habere.  Proficiscetur'^  paludatus?"  quo?  quo  per- 
venire  ante  certam  diem  non  licebit.  Januario,  Februario, 
provinciam  non  habebit.7  Kalendis  ei  denique  Martiis,* 
nascetur  repente  provincia.  38.  Attamen'  his  scntentiis 
Pi.so  in  provincial  perraanebit.  Quae  cum  gravia  sunt,'° 
turn  nihil  gravius  illo,  quod  mulctari  imperatorem  diminu- 
tione  provinciae,P  contumeliosum  est ;  neque  solum  sumrao 
in  viro,  sed  etiam  mediocri  in  homine  ne  accidat,  provi- 
dendum. 

XVI.  Ego  vos  intelligo,  patres  conscripti,  multos  decre- 
visse  honores  eximios'  C.  Caesari,  et  prope  singulares: 


5  Fuerit  toto  consulatu  in  ea  provincia  Erf.  IMox,  designatus,  et  decreta  procin 
cia  sortietur  C.  decreta:  sortietur,  Sfc.  Orell. — G  Proficiscitur  C  H  S  T  x '^• 
Pro  quol  (juo  H  S  T  X  '/'  habent  quoque, — 7  Cod.  x  non  habebat. — 8  Ita  Erf. 
Martii  ^^. — 9  Et  tamen  T.  Ac  tanien  CHS  ^. — 10  H  a  m.  sec.  sint.  3Iox, 
ijuod  7nilitari  T.  diminutione  4*.  mediocri  homine  T.  in  mediocri  homine  edd. 
ante  Grut. 
Cap.  XVI,     1  Ltimh.  eximios  honores.    Mox,  prope  deest  in  C.    singularis  C 

NOTjE 

'  Desponsam]  Alludit  ad  sponsalia  ominantibus,  in  provinciam  iter  in- 

qiias  nuptias  in  diem  diff'erunt,  et  eas  grediebantur ;  aut  si  quid  negotii  in 

reddiint  incertas,  quia  quandoque  le-  urbe  liaberent,  ad  urbem  per  aliquot 

\ibus  de  causis  repudiantur.  dies  aut  menses  manebant,  quia  in 

"'    Sortietur']     Kalendis    Januariis  urbe  cum  imperio  esse  non  poterant. 

provincias  consule$  sortiebantur,  aut  Paludamentum  autcm,  quo  consuies 

sponte  de  iis  inter  se  conveniebant.  aut  prjetores,  in  provinciam  exeuntes, 

"  Paluilalus]  Ubi  provinciam  con-  amicti  fuere,  pallium  fuit  iniperato- 

sules   obtinuerant,  turn    sponte  sua,  riuni,  cocco, purpura,  et  auro  distinc- 

autsenalusconsulto  paludati  exibant.  tiun,    ita    dictum,  quod   eo  indutus 

Verum  anteqfiam  id  facerent,  in  Ca-  palani  faceret  imperator,  se  ad  bel- 

pitoliuni  venientcs,  ibi  solennia  pro  luni  exire. 

republica   vota   nunciipabant,   atqne  <>  In  provincial  Macedonia,   a  qua 

indc  pahuiamento,  lictoribus  insigni-  non  rcvocatur. 

busque  imperii  ceteris  assumtis,  rec-  i'  Diminutione  provincial  I!)imiuuere 

ta  ad  portam  nrbis  ibaiit,  ad  quam  provinciam,  nihil  aliud  est,  quam  de- 

veteri  instituto  salutati,  indc  aut  con-  creto  senatus  vel  partem  provincia 

tinuo,  amicis  officii  causa  aliquanto  sua<,  vel  exercitns  perdere. 
vis  spatio  prosequentibus,  ac  bene 


2244  ]\I.    TULLIUS    CICERO 

[p.  77.]  si  quod  ita  meritus  erat,  grati ;  sin  etiam,  ut  quam 
conjunctissimus  huic  ordini  esset,  sapientes,  ac  divini  fu~ 
istis.''  Neminem  unquam  est  hie  ordo  complexus  honori- 
bus  et  beneficiis  suis,  qui  ullam  dignitatem  prsestabiliorem 
ea/  quam  per  vos  esset  adeptus,  putarit :  nemo  unquam 
hie  potuit  esse  princeps,'  qui  maluerit  esse  popularise  Sed 
homines,  aut  propter  dignitatem  ^  suam  diffisi  ipsi  sibi,  aut 
propter  reliquorum  obtrectationem,  ab  hujus  ordinis  con- 
junctioue  depulsi,  saepe  ex  hoc  portu'  se  in  illos  fiuctus 
prope  necessario  contulerunt:  qui  si  ex  ilia  jactatione  cur- 
suque  populari,  bene  gesta  republica,  referunt  aspectum  in 
curiam,  atque  huic  amplissimae  dignitati  commendati  esse 
volunt ;  non  modo  non  repellendi  sunt,  verura  etiam  expe- 
tendi.  39.  Monemur*  a  fortissimo  viro,  atque  optimopost 
hominum  memoriam  consule,"  ut  provideamus,  ne  citerior 
Gallia  nobis  invitis'^  alicui  decernatur,  post  eos  consules. 


H  S  ;f .  Turn,  si  et  ita  T.  quod  ita  Manut.  et  al.  vett,  gratis  etiam  C  H  S  T 
X,  Manut.  et  edd.  vett.  •  Si  etiam,  ut  quam']  Sic  locus  videbatiir  constitu- 
endiis  e  codd.  lectt.  et  conj.  VV.  DD.  qua  in  lectione  conjectnrae  jam  nihil 
debetur  nisi  literula  i  e  corrupto  gratisetiam.  Primum  menibrum,  et  uieii- 
tnm  esse  Caesarem,  et  gratos  fuisse  senatores,  certissinia  res  est,  neque  pa- 
tilur  particulam  si:  e'l  virodecreus  alteruni  duntaxat  est  membrum.  singulares  ; 
quod  itameritus  erat  gratis  etiam  ut  quam  conj.  varie  distinguentes,  codd.  pleri- 
que,  Venet.  1483.  Junt.  Hervag.  Lamb,  singulares;  quod  ita  meritus  erat,  gra- 
tis ;  sin  etiam,  ut  quam,  ^c.  e  Gulielmii  conj.  Grut.  Graev.  singulares;  si  quod 
ita  meritus  erat,  grati :  sin  etiam,  ut  quam  e  Gruteri  niaxime  conj.  (nam  grati 
firmatur  codd.  ed.  AVald.  Rom.)  Ernesti  et  Scbutz.  singulares.  Quod  itame- 
ritus erat,  grati:  etiam  ut  quam  codex  unus  Oxon.  nnde  nostram  desumsimus 
emend.'  Orell. — 2  C  earn.  Idem  mox,  maluerit  compopularis.  —  Z  Orell.  e 
Schntzii  conj.  indignitatem  ;  mav^o  ei\.  Lamb,  dignitatem  vestram. — 4  Move- 
mur  C.     Mox,  nobis  multis  alicui  in  eodem  cod.    qui  vicerunt  designati  Erf. — 

NOTiE 

1  Sapientes,  ac  divini  fuistis}  Ldiwdat  tionibus  pessimornm  civinni,  a  sena- 

sapientiam  et  divinuni  plane  senatns  tu,  site  ab  cptiniatibus,  ad  populuni 

consilium,  cum  tot  lionoribus  Caesa-  conveituntur,  eique  student  unice. 

rem  cumularunt.  "    Consule]   Cn.   Cornelio   Leutulo 

''  Esse  princeps]  Id  est,  primus  bu-  Marcellino. 

jus  ordinis  senatorii.  "  Nobis  invitis]  Timebat  videlicet 

*  Popularis]  Dicebatur  ille  popula-  ille  consul,  ne  invito  senatu,  alicui 

ris  qui  populo  favebat.  populari  Gallia  decerneretur  a  po- 

'   S(epe  e.v  hoc  portu]  Metapbora.  pulo :  quare,  ut  refert  Suetonius  in 

lotelligit  eos,  qui  inipuhi  obtrecta-  Caesare,  statim  atque  per  legem  Va- 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.    17.  2245 

qui  nunc  erunt  dcsignati ;  perpetuoque  posthac  ab  iis,  qui 
hunc  ordinem  oppugnent,  popular!  ac  turbulenta  ratione 
teneatur.  Quam  ego  plagam^  etsi  non  contemno,  patres 
conscripti,  praesertim  monitus  a  sapientissimo  consule,  et 
diligcntissimo  custode  pacis  et  otii,  tamen  vehementius  ar- 
bitror  pertimescendum,*^  si  hominum  clarissimonmi  ac  po- 
tentissimomm  aut  honorcm  minuero,  aut  studium  erga  bunc 
ordinem  repudiaro  :  nam  ut  C.  Julius,  omnibus  a  senatu 
eximiis  ac  novis^  rebus  ornatus,  per  manus  banc  proviii- 
ciam  tradat  ei,  cui  minime  vos  velitis;^  per  quem  ordinem 
ipse  amplissimam  sit  gloriara  consecutus,  ei*  ne  libertatem 
quidem  relinquat,  adduci  ad  suspicandum  nullo  modo  pos- 
sum. Postremo,  quo  quisque  animo  futurus  sit,  nescio : 
quid  sperem,  video :  praestare  hoc  senator  debeo,  quantum 
possum,  ne  quis  vir  clarus,  aut  potens,9  huic  ordini  jure 
irasci  posse  videatur.  40.  Atque  hoc,'°  si  inimicissimus 
essem  C.  Caesari,  sentirem  tamen  reipublicae  causa. 

XVII.  Sed  non  alienum  esse  arbitror,  quo  minus  saepe 
aut  interpeller  a  nonnullis,  aut  tacitorum  cxistimatione  ' 
reprehendar,  explicare  breviter,  quas  mihi  sit  ratio,  et  causa 
cum  Caesare.  Ac  primum  illud  tempus  familiaritatis  et 
consuetudiuis,  quae  mihi  cum  illo,  quae  fratri  meo,  quae  C. 
Varroni,"  consobrino  nostro,  ab  omnium  nostrum  adoles- 


5  Qtiam  ego  palatn  Eif.  et  duo  alii  coild.  Grajvii.  etsi  7ion  continuo  Franc,  etsi 
M07i  contempto  Eif. — G  Barb,  x,  Uom.  Venet.  1483.  Jiiiit.  Naiig.  Heivag.  Ca- 
me I.  Ste\}\i.  pcrtimcscendam ;  if  studium  pcrlimescendum.  Mox,  si  horn,  pra- 
clarissimorum  Kom.  Venet.  1483.  ed.  1584.  aut  potent.  C.  atque  potent.  T. — 
7  Ita  H  S  T  X  ^,  et  edd.  antiqniss.  aut  novis  Gnit.  e  codd.  Victorii  et  Pal. 
9.  honoribus  onuitus  Lamb. — 8  Fro  ei  C  T  ifdiabent  sit ;  H  S  x  *'"•'•  ^"'^^  *'• 
Mox,  addttci  ad  supplicandum  C  H.  adduci  ad  suspicationem  Erf. — 9  Garat. 
c on j.  ac  patens. —  \0  Atque  here  C    Atque  ego  hcecT. 

Cap.  xvir.  1  Ita  codd.  ir.eliores,  Jnnt.  Griit.  seqq.  tacitorum  astima- 
tione  cod.  Stepb.  Uoiii.  Venett.  1480.  1483.  iacita  exislimatione  Aid.  Hervag. 
Nang.  Gamer.   Lamb,    tacita  cestimatione  Maniit.  Slepb.    tacitorum  exlima- 

NOTiE 

tiniani,  Gallium  Transalpinam  Capsar  tradi. 

accepit,  mox  senatus   Cisaipinam  ei  '^  C.  Vnrroni]    C.  Visellius   Varro 

decrevit.  consobrinus  Ciceronis  fuit,    ut   ipse 

y    Cui  minime  vos  velitis]    Nenipe  testatur  de  Clar.  Orat.   et   quo. no- 


2246  M.   TULLIUS   CICERO 

centia  fuit,  praetermitto.  Posteaquam  sum  penittis  '^  in 
rempublicani  ingressus,  ita  dissensi  ab  illo,  ut,  in  disjunc- 
tione  sententias,"  ^  conjuncti  tamen  amicitia  maneremus. 
41.  Consul  ille  egit"  eas  res,  quarum  me  participem  esse' 
voluit:  quibus  ego  si  minus  assentiebar,  tamen  illius  raibi 
judicium  gratum  esse  debebat.  Me  ille,  ut  quinqueviratum*^ 
acciperem,  rogavit :  me  in  tribus  sibi  conjunctissimis  con- 
sularibus  ®  esse  voluit :  mitii  legationem,^  quam  vellem, 
quanto  cum  honore  vellem,  detulit:  quae  ego  omnia-*  non  in- 
grato  animo,  sed  obstinatione  quadam  sententiae  §  repudia- 
vi :  quam  sapienter,''  non  dispute  :  multis  enim  non  probabo : 
constanter  quidem'  et  fortiter  certe:  qui  cum  me  firmissi- 

"  Disjuncti  opinione. 


Hone  X-  Cf.  pro  Balb.  §  2. — 2  Lamb.  1584.  omittit  penitus.  Actutum,  in  re- 
publica  if/,  conjuncta  tamen  amicitia  maneret  C.  conjuncti  t.  amiciliam  amaremus 
quidani  codd.  ap.  Grsev.  in  amicitia  conj.  Lamb. — 3  Ita  e  codd.  Lamb,  in 
ed.  1584.  Gnit.  seqq.  participem  me  esse  edd.  ante  Lamb.  Mox,  ut  vigiulivi- 
latum,  de  conjectura  Mamitii,  Schutz.  probantibns  Mazoch.  Ernesti,  Garat. 
'  Neque  ego  lespno.  Unum  tamen  diibiiim  cum  Abramio  restat,  quod  video 
in  Epist.  ad  Alt.  ii.  7.  eadem  in  re  memorari  etiara  quinqueviratum  ;  munus 
sane  lionorificentius  etiam,  quam  xx.viratum.  De  quinqueviratu  jam  loqui 
quosdam  ibi  dlcit.  Quid  ?  si  ea  de  re,  nunquam  perfecta,  cum  nostro  verba 
fecerit  Caesar  ?'  Orell. — 4  Pro  omnia  C  habet  jam.    Paulo  post,  et  popularis 

TSiOTJE 

mo  cito  verbis  aptiorfiiit,  neque  sen-  tuit  ad  banc  curationem:  quindecim 

tentiis  crebrior  :  sed,  Valerio  teste,  ad  sstiraandumcomparati  sunt,  quin- 

VIII.  2.  libidinibus  suis  infamis.  que   ad  dividcndum  :  sed   banc  prO' 

b  Disjunctione  sententia]  Cum  Cato  vinciam,  ut  minus  gratam  optimati- 

suasisset   in    senatu,    ut   Catilinariae  bus,  Cicero  repudiavit. 
conjurationis  socli  morte  mulctaren-  «  Me  in  tribus  sibi  conjunctissimis 

tur,  dissuasit  Caesar.     Cicero  consul  consularibus}  Pompeio,  Pisone,  et  Ci- 

sententiam  Catonis  secutus  est.  Con-  cerone. 

juncti  tamen  amicitia  Cicero  et  Cae-  ^  Mihilegationem']  De  ilia  legatione 

sar  remanserunt.  dictum  est  in  Orat.  pro  Balbo. 

<^  Consul  ille  egit]  Tulit  legem  de         e  Obstinatione  q.  sententia']  Omnia 

agro  Campano  dividend©,  qui  vecti-  haec  oblata  a  Caesare  munera  rejecit 

galis  relictus  erat  ad  subsidia  reipub-  Cicero,  ne  optimatibus  displiceret. 
licae;  qua   non  mediocriter  offensus  •>  Quam  sapienter]  Nempe  '  fecisse' 

est  senatus,  quia  nimis  favere  sic  po-  subauditur. 
l)ulo  videbatur.  '  Constanter  quidem}  Ait  saltem  se 

"*   Quiiiqueviratuin}   Ut  fieret   agri  constanter  et  fortiter  baec  munera 

Caaipani  divisio,  viginti  viros  consti-  repudiasse. 


DE   PROVING.   CONSUL.   CAP.   17.  2247 

mis  opibus  contra  scelus  inimicorum  ^  munire,  et  populares 
impetus  populari  praesidio '  propulsare  possem,^  quamvis 
excipere  fortunam,  subire  vim  atque  injuriam  malui,  quam 
aut  a  vestris  sanctissimis  mentibus  dissidere,  aut  de  meo 
statu  declinare.  Sed  non  is  solum  gratus  debet  esse,  qui 
accepit  beneficium,  verum  otiara  is,  cui  potestas  accipiendi 
fuit.  Ego  ilia  ornamenta,  quibus  illc  me  ornabat,  dccere 
me,  et  convenire  iis  rebus  quas  gesseram,  non  putabam. 
[p.  78.]  Ilium  quidem  amico  animo  me  habere  eodem  loco, 
quo  principem  civem,*^  suum  generum,*™  sentiebam.  42. 
Traduxit  ad  plebero.  inimicum"  meura;  sive  iratus  mihi, 
quod  me  secum  ne  beneficiis^  quidem  videbat  posse  con- 
jungi;  sive  exoratus.°  Nehaec^  quidem  fuit  injuria:''  nam 
postea  me,  ut  sibi  essera  legatus,  non  solum  suasit,  verum 
etiam  rogavit.  Ne  id  quidem  accepi;  non  quo' alienum 
niea  dignitate  arbitrarer,  sed  quod  tantum  rcipublicae  sce- 
leris  impendere  a  consulibus  proximis''  non  suspicabar. 

''  Sentiebam  me  eundem  locum  habere  in  animo  Casaris  quam  generum. 


p^. — 5  Edd.  ante  Lamb,  possem  propulsare.  Mox,  quamvis  subire  Lamb,  in  ed. 
15C6.— 6  Optimicodd.  Erf.  H  T  x 'f',  Kom.  Venet.  1180.  1483.  Aid.  Hervag. 
Graev.  Orell.  civium ;  Jiint.  Nang.  Lamb.  Giiit.  Scliiitz  civem. — 7  C  H  S  T 
ne  in  btneficiis. — 8  Ita  Erf.  T,  Rom.  Lamb.  Gra-v.  Scbiitz.  Orell.  A'e  hoc  ple- 
riqiie  codd.  C  H  S  x 'I'l  J""t.  Hervag.  Naiig.  Grut. — 9  Lamb,  non  ^uod. 
Mox,  sed  quo  Ham.  sec. 

NOTiE 

''  Contra  scelus  inimicorum'}  Clodia-  rone,   qui   contra  euni   testimonium 

noriim  videlicet.  dixerat.cum  acciisatiis  est  Bona^Deae 

'    Populari   prwsidio]    Qui    aberant  sacra  violasse,  beneficio  Ca?saris,  ad 

legationis,  aut  aiicujus  piiblici  mune-  plebem  e  patricio  ordiiie  tradnci  se 

ris  causa,  vocari  non  poteraut  in  ju-  voluit,  ut  ficrot  tribunus  plebis,  quo 

dicium.    Hanc  si  Cicero  acccptassel,  tntius  Ciceroneui  arcusaret. 

se   contra  Clodium  per  totum   ejus  »  Sive  exoralus]  Id  est,  sive  rogatiis 

tribunatus  tempus  niuuivisset.  Porro  a  Clodianis.     Vide  Orat.  pro  Sext. 

vocat  populare  praesidium,  quia  qui  §  16. 

ilhid  dabat  Caesar,  gratiosus  erat  po-  p  Ne  hcBC  quidem  fuit  injuria'}  Tra- 

pulo,  a  quo  lege  Vatinia  Galliam  ci-  ducendu  Clodium  ad  populimi,  non 

teriorem  obtinebat.  Ciceroni  fecit  injuriam,  quia  legatio- 

™  Generum]  Pompeium.  nem  ei  obtulit. 

»  Traduxit  ad  pkbem  inimicum]  Clo-  i  A  cons^tlibus  proximis]  A  Gabiiiio 

dius,  ut  ultioDcm  sumcrct  de  Cicc-  et  Pisonc,  quibus  adjuvautibus  vexa- 


2248  M.    TULLIUS    CICERO 

xviii.  Ergo  adhuc  magis  est  mihi  verendum^  ne  mea  su- 
perbia  in  illius  Jiberalitate,  quam  ne  illius  injuria  '  in  nostra 
amicitia  reprehendatur  43.  Ecce  iila  tempestas/  caligo 
bonorum,  et  subita  atque  iraprovisa  formido,  tenebrcB  rei- 
publicae,  ruina  atque  iuceudium  civitatis,  terror  injectus 
Ceesari"^  de  ejus  actis,  metus  caedis  bonis  omnibus,  consu- 
lum  scelus,  cupiditas,  egestas,  audacia.  Si  non  sum  ad- 
jutus/  non  debuit ; '  si  desertus,  sibi  fortasse  providit;  si 
etiam  oppugnatus,  (ut  quidam  '  aut  putant  aut  volunt)  vio- 
lata  amicitia  est,  accepi  injuriara, ininiicus  essedebui;  non 
nego:''^  sed,  si  idem  ille  turn  me  salvuni  esse  voluit,  cum 
vos  me,  ut  carissimura  filium,  desiderabatis;  et  si  vos 
iidem  ^  pertinere  ad  causam  illam  putabatis,  voluntatera 
C.  Ccesaris  a  salute  mea  non  abhorrere;  et,  si  illius  volun- 
tatis generum  ejus  habeo  testem,  qui  idem  Italiam  in  mu- 
nicipiis,  populum  Romanum  in  concione,'^  vos,  mei  semper 
cupidissimos,  in  Capitolio,"  ad  meam  salutem  incitavit;  si 
denique  Cn.  Pompeius  idem  mihi  testis  de  voluntate  Cse- 
saris,  et  sponsor  est  illi  de  mea ;  nonne  vobis  videor,  et 
ultimi  temporis  recordatione,  et  proximi  memoria,  medium 
illud  tristissimum  tempus  debere,  si  ex  rerum  natura  non 
possum  7  evellere,  ex  animo  quidem  certe  excidere?'    44. 

"^  Eradere. 


Cap.  xviii.  1  ILtf.  quam  ejus  injuria. — 2  Ecce  ilia,  ilia  temp.  H  S,  Maniit. 
Stepb.  Free  ilia  temp,  ilia  Lamb. — 3  Ita  Erf.  aliiqne  codcl.  Juiit.  Naug.  Lamb. 
1560.  Gia?v.  Scliutz.  non  debui  \f/,  edd.  antiqiiiss.  Hervag.  Lamb.  1584.  Grut. 
Mox,  fortasse  omiltiint  C  H  S  T  x.  Rom,  Venett.  1480.  1483.  Jiint.— 4  Erf. 
non  negabo,  probante  Garat.  Mox,  ille  tunc  in  eodem  cod. — 5  Erf.  C  H  S  T, 
si  vos  idem. — G  C  H  S  T  x  populum  Romanum  concione.'~7  Ita  cod.  Stepb.  T 

NOT;!; 

ttis  a  Clodio  est,  et  abire  coactns  est  turn  homiuem,  tribunum  plebis  sua 

in  exiliiini  Cicero.  factum  opera,  sibi  adjiinxit,  quo  faci- 

■■  Terror  injectus  Cffsari]Timint  Cae-  liiis  praetoribus  obsisteret. 

sar,  ne  quae  anno  superior!  gesserat,  ^  Non  sum  adjutus]  A  Caesare. 

ac  leges  omnes  qiias  tuierat,  quas  la-  '    Ut    quidam^    Bibuius    videlicet, 

tas  contra  auspicia  Bibuius,  Domi-  Marcellus,  Domitius,  inimiciCa?saris. 

tins,  et  Marcellus  criniinabantur,  a  "  In  CapitoHo']  Ubi  seiiatus  liabe- 

praetoribus    infirmarentur :    qua    de  batur. 
causa  P.  Clodium,  audacem  et  perdi- 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.    19.  2249 

Ego  vero,  si  mihi  non  licet  per  aliquos  ita  gloriari,  me  do- 
lorera,  atque  iniraicitias  meas  reipublicfe  concessisse,  quod 
magni  ^  cujusdam  hominis  et  persapientis  videtur  ;  utar 
hoc,  quod  non  tarn  ad  laudem  adipiscendam,  quam  ad  vi- 
tandam  vituperationem  valet,  hominem  me  esse  gratum,  et 
non  modo  tantis  beneficiis,  sed  etiatn  mediocii  hominum 
beuevolentia  commoverl.  xix.  A  viris  fortissimis/  et  de 
me  optime  meritis  quibusdam  peto,  ut  si  ego  illos  meorura 
laborum  et  inconimodorum  participes  esse  nolui,'  ne  ilii  me 
suarum  inimicitiarum  socium  velint  esse  ;  praesertim  cum 
mihi  iidera  illi  concesserint,  ut  etiam  acta  ilia  Caesaris, 
quae  neque  oppugnavi  antea,  neque  defend!,  meo  jam  jure 
possim  defendere.  45.  Nam  summi  civitatis  viri/  quorum 
ego  consilio  rempublicam  conservavi,  et  quorum  auctori- 
tate  illam  conjunctionem  Cajsaris^  defugi,  Julias  leges, ^  et 
ccteras,  illo  consulc,  rogatas,  jure  latas  negabant : '  iidem 
illam  proscriptionem  ^  capitis  mei,  contra  salutem  reipub- 
licae,  sed  salvis  auspiciis,  rogatam  esse  dicebant.  Itaque 
vir  summa  auctoritate,''  summa  eloquentia,  dixit  graviter. 


Xif-,  Venet.  1480.  Lamb,  in  marg.  ed.  1581.  Scliiitz.  possim  C,  Lamb.  1566. 
possem  H  S,  et  reliqiiai  edd.— 8  T  et  cod.  Stephani  si  hue  iiiagni ;  C  H 
hoc  magis. 

Cap.  XIX.  1  Cod.  x  f*'<^  volui.  Mox,  volunt  esse  H.  cum  tnihi  idem  illi 
Erf.  viihi  deest  in  C  H  S  T  x-  Deinde,  pro  meo  jam  jure.  Erf.  liabet  vie  om- 
nia jure. — 2  H  S  conjurationem  Calilina ;  % '^onjuralionem  Ctesari.  Actutum, 
diffugi  C. — 3  Ita  emend.  Eniesti,  eiimqiie  secutus  est  Scliutz.  negant  exhi- 
bent  codd.  alijeque  edd.  omnes.     Mox,  baec  omnia,  salvis  ausp.  r.  e.  d.  I.  v.  s. 

aOTJE 

*  A   viris  fortissimia]   Caesaris  in-  *  Illam  proscriptionem']  Volebant  illi 

imicis,  qnales  fiiere  liibtilus,  Marcel-  summa  anctoritate  viri,  legem  qnam 

l„g  ^c.  Clodiiis  tribunus  plebis  contra  Cice- 

y  Summi  civitatis  viri]  Videtur  in-  ronem  tuierat,  baud  esse  legitimam, 

ter   ceteros   Catoncm   indicare,    qui  non  quod  contra  anspicia,  sed  quod  a 

summo  ipsi  adjumenio  fuit  in  oppri-  Ciodio  lata  esset ;  qui  cum  ipse  con- 

menda  conjuralione  Catilinae.  tra  anspicia  tradurtus   esset  e  patri- 

«  Julias  leges]   Contendebat   Cato  ciis  ad  plcbem,  tribunus  plebis  non 

cum  aliis,  leges  latas  a  Caesare  non  erat  liiibendus ;  quia  tribunatum  ge- 

valerc,  quod  contra  anspicia  lata;  es-  rere  tanlum  plebeiis  fas  fuit. 

sent,  quia  tunc  Bibulus,  ejus  collcga,  ^  Vir  sumtna  auctoritate]  Marcellus 

de  coeio  servabat.  praetor  intercessit  contra  acta  Cacsa- 


2250  M.   TULLIUS    CICERO 

casum  ilium  meum,  funus  esse  reipublicae,  sed  funus  jus- 
tum  et  indictum  i'^''  mihi  ipsi  oinnino  perhonorificum,  dis- 
cessum  meum  funus  dici  reipublicae.  Reliqua  non  repre- 
hendo;  sed  mihi  ad  id,  quod  sentio,  assume:''  nam,  si  il- 
lud  *  jure  rogatum  dicere  ausi  sunt,  quod  nuUo  exemplo 
fieri  potuit,  nulla  lege  licuit,  quia  nemo  de  coelo  servarat ; 
oblitine  erant,  turn,  cum  ille,  qui  id  egerat,  plebeius  est 
lege  curiata**  factus,  dici  de  coelo  esse  servatum?^  qui  si 
plebeius  omnino  esse  non  potuit,  qui  tribunus  plebis  potuit 
esse?  et,  cujus*^  tribunatus  si  ratus-^  est,  nihil  est,  quod 
irritum  ex  actis  Ceesaris  possit  esse ;  ejus  non  solum  tri- 
bunatus ratus,7  sed  etiam  perniciosissimse  res,  auspiciorun^ 
religione  conservata,  jure  latae  videbuntur?  46.  [p.  79.] 
Quare  aut  vobis  statuendum  est,  legem  ^Eliam®  manere, 
legem  Fufiam^  non  esse  abrogatam,  non  omnibus  fastis  s 

^  Sed  assumo  quod  est  mihi  utile. 

«  Oblitine  erant  tunc  dictum  fuisse,  auguria  fuisse  servata,   cum  Clodius,  qui 
iulerat  hanc  legem,  factus  est  plebeius  ? 
f  Probatus. 


a.  s.  e.  d,  g.  c.  i.  m.f.  esse  reipublica,  desnnt  in  x*  summa  auctorilate  desunt  in 
CHS  T. — 4  T  inlerdictum.  Actutum,  Est  mihi  ipsi  Lamb,  et  Orell.  et  mihi 
tpsi  Hervag.  Maniit.  Steph.  omnino  deesl  in  H  S  %• — 5  Junt.  nam,  si  id. 
Mox,  hzec  omnia,  de  ceeln  s.  o.  e.  t.c.  i.  q.  i.  e.  p.  e.  I.  c.f,  dici  desnnt  in  C  H  S 
T  x- — 6  Ernesti  conj.  et  ejus;  refntant  Garat.  et  ScJintz.  et  omittit  Junt. 
Mpx,  quod  non  irritum  conj.  Lamb,  in  ed.  1566. — 7  Ita  Ernesti  de  conjec- 

NOT/E 

ris,  eaqne  rescindere  conatns  est.  pulo  agerctnr,  angnres  de  coelo  ser- 

<=  Funus  justum  et  indicium']  Respi-  varent ;  magistratus  et  obnnntiandi, 

cit  ad  morem  fiinernm,  quae  justa  pn-  id  est,  denuntiandi  agi  per  Jovem  non 

tabantur,  cum  a  faniilia  indicta  atque  licere,et  legislationi  intercedendi.po- 

promnlgata   erant.     Vide  Orat.  pro  testatem  haberent :  nam  cnm  lex  fer- 

Domo,  §  42.  retur,   augures   de  coelo  servabant : 

"^  Lege  curiata]  Quid  sit  lex  ilia  die-  magistratus,  si  quid  observatnm  erat, 

turn  est  in  Orat.  Agraria  ii.   §  26.  quo  impediri  comitia  possent,  denim- 

Nota  tantum,  quod  adoptiones  ad  jus  tiabant. 

pontificum    pertinerent,  propter  sa-  ^  Legem  Fufiani]    P.  Fnrins,   sive 

crorum  mutationem  :  nam  qui  in  fa-  Fufiiis,  consul  cum  Sexto  Attilio,  an- 

miliam  alienam  transibant,  illius  fa-  no  nrbis  617.  tnlit,  ut  certis  diebus, 

miliae  sacra  assuniebant.  qui  tamen  fasti  essent,  agi  cum  po- 

"  Legem  Mliam]  Hanc  legem  tulit  pulo  non  liceref. 

Q.  iElius  consul  cum  M.  Junio,  anno  e  Non  omnibus  fastis']  Tulit  Clodius 

urbis  conditffi  596.  ut  quoties  cum  po-  Icgeu),  ue  quis  per  eos  dies,  quibus 


DE    PROVING.    CONSUL.    CAP.   20.  2251 

legem  ferri  licere ;  cum  lex  feratur,  de  coelo  scrvari/  ob- 
nuntiari,  intercedi  licere;  censorium  judicium *"  ac  notio- 
nem,  et  illud  morum  severissimum  magisterium,  non  esse 
nefariis  legibus  de  civitate  sublatum ;  si  patricius  tribunus 
plebis  fuerit,  contra  leges  sacratas;'  si  plebeius,  contra 
auspicia  ^  fuisse  :  9  aut  mihi  concedant  homines  oportet,  in 
rebus  bonis'  non  exquirere  jura  ea,  qu<Te  ipsi  in  perditis  non 
exquirunt ;  praesertim  cum  ab  illis  aliquoties  conditio  C. 
Cajsari  lata  sit,  ut  easdem  res '°  alio  modo  ferret ;  qua  con- 
ditione  auspicia  requirebant,  leges  comprobabant:  in  Clodio 
auspiciorum  ratio  sit  eadem,"*  leges  omnes  sint  eversae  ac 
perditae  civitatis. 

XX.  47.  Extremum  illud  est:  ego,*  si  essent  inimicitiae 


tura  ;  et  sic  quoqne  Schntz.  ratus  non  agnoscunt  codd.  et'edd.  ante  Ernesli. 
Mox  perniciosissimcE  leges  Lamb,  e  conj.  religione  conservata  x  ^-  j"^^  lauda- 
ttB  <j/. — 8  CHS  observari.  Mox,  judicium  deest  in  x-  *'  Uluin  morem  S  T  x> 
et  edd.  antiquiss.  et  illud  tnerum  C.  severissimum  magistratum  C  H  S  T,  edd. 
ante  Naiig.  et  Junt. — 9  Verbiim /uisse  deesl  in  H.  Mox,  aut  in  rebus  x^t 
et  edd,  vett.  in  rebus  Erf.  C  H  S  T,  Hervag.  Lamb.  Schutz.  Oiell.  ut  in  re- 
bus b.  non  exquiram  conj.  Garat.  ea  jura  Lamb.  Deinde,  perditis  non  exqui- 
rant  Erf.— 10  Voc.  res  deest  in  H  S  T  x-  Mox,  leges  comprobabanlur  C.  leges 
comprvbantur  H.  leges  comprobant  x-  aut  in  Clodio  de  Maniitii  conjectura  Al- 
dus nepos  ;  at  in  Clodio  conj.  Garat. 
Cap.  XX.     1  Ita  Junt.  et  seqq.  cum  ego  cod.  Steph.  Erf.  C  H  S  T  x.  et 

NOTiE 

cum  populo  agi  liceret,  de  ccelo  ser-  essent  sacrosancti,  qnibus  anxilii  la- 

varet  ;  nt  omnibus  fastis  legem  ferri  tio  adversus  consules  esset ;  neve  cui 

liceret :  qua  de  causa  legem  /Eliam,  patrum,  eum  magistratum  capere  li- 

et  Fufiani,  a  Clodio  sublatam  esse  Ci-  ceret. 

cero   conqueritur.      De    fastis    vide  i*  Con<rn  auspicia]  Cum  legem  fere- 

Orat.  pro  Sexlio,  %  34.  bat  Caesar  in  populi   comitiis,  ut  P. 

^    Censorium  judicium]   Tulit   Clo-  Clodio  transire  ad   populuni  liceret, 

dins,   ne  quem  censores  in  legendo  eo  die  Lentulus  de  ccelo  servabat. 

prjeterirent,  neve  qua  ignominia  affi-  '  In  rebus  bonis]  Significat  per  res 

Cerent,  nisi,  qui  apud  eos  accusatus,  bonas,  acta  Csesaris,  lioc  sensu :  'Si 

etutriusquecensorissententiadamna-  negligunt  Icgum  severitatem  in   actis 

tus  esset.     Censorum  autem  fuit  no-  Clodii,  debemus  etiam  negligere  in 

tare  mores  eorum  qui  minus  lioneste  actis  Caesaris.' 

viverent,  et  eos  omni  ordine  ac  tribu  °'  Auspiciorum   ratio  sit  eadcm']  In 

movere.  auspiciis   negligendis    par   Clodii    et 

'  Confra  ieg-cs  sacra<as]  Tulit  de  tri-  Ca-saris  fuit  ratio,  in  legibus  autem 

bunis  plebis  L.Junius  Brutus,  primus  dissiniilis  :  nam  illius  leges  sunt  ever- 

creatus,  Cassio,  Cominio  coss.  anno  sie  et   perdita;  civitatis;  liujus  vejo 

urbis  259.  ut  plebi  siii  magistralus  etiam  ab  inimicis  comprobatee  sunt. 


2252  M.    T.    CICERO    Dli  FROV.    CONS.    C.  20. 

mihi  cum  C.  Csesaro,  tamen  hoc  tempore  reipublicae  con- 
sulere,  inimicitias  in  aliud  tempus  reservare  deberem :  pos- 
sem  etiara,  summorum  virorum  exemplo,"  inimicitias  rei- 
publicae causa  deponere :  sed/  cum  inimicitias  fuerintnun- 
quam,  opinio  injuriae  beneficio  sit  exstincta  ;  °  sententia 
mea,  patres  conscripti,  si  dignitas  ^  agitur  C.  Caesaris,  ho- 
raini  tribuam ;  si  honos ''  quidam,  senatus  concordise  con- 
sulam;  si  auctoritas  decretorura  vestrorum,  constantiam 
ordinis  in  eodem  ornando  impcratore  servabo ;  si  perpetua 
ratio  Gallici  belli,  reipublicae  providebo ;  si  aliquod  meum 
privatum  ofBcium,  me  non  ingratum  esse  ^  prsestabo.  Atque 
hoc  velim  probare  ■*  omnibus,  patres  conscripti :  sed  levis- 
sime  feram,  si  forte  aut  iis  minus  probaro,  qui  meum  ini- 
micum,  repugnante  vestra^^  auctoritate,  texerunt/  aut  iis, 
si  qui  meum  cum  iuimico  suo  reditum  in  gratiam  vitupera- 
bunt,  cum  ipsi  et  cum  meo  et  cum  suo  inimico  in  gratiam 
non  dubitarint  redire. 


edd.  antiquiss.  non  improbante  Garat.  '  Est  tamen  ab  interpolatore,'  Orell. 
Mox,  veip.  consulerem  H  \f/.  in  aliud  oniittil  x- — 2  Pro  sed  C  H  S  T  x.  etedd. 
ante  Jinit.  habent  et.  Mox,  agitur  Casaris,  omisso  praenoinine,  'V.  agitur  C. 
Citsari  C.  si  honos  quidemC  T. — 3  Veibiim  esse  omittunt  Lamb.  Scliiitz.  im- 
probante Orell. — 4  Ernesti  conj.  probari. — 5  Cod.  x  mea.  Mox,  iis,  si  oniit- 
tit  Eif.    si  omittit  Gra^v. 


NOTiE 

"  Summorum  virorum   exemplo]   De  'i  Si  honos]  Si  qiiaeratnr,   an   novis 

his  dictum  §  21.  et  sequentibus.  honoiibus  decoiandns  sit,  efficiam  nt 

"  Beneficio  sit  exstincta]  Quod  nem-  bic  senatorius  ordo  ipsi  sit  benevo- 

pe  a  Caesare  accepit.  lus. 

p  Si  dignitas]  Si  in  dnbium  voce-  >■  Texerunt]  Ciim  Milo  vocare  vel- 

tiir  Caesar,  utrum  dignns  an  indignus  let  in  judiciuni  C!odiuni,a  multis  se- 

Bit,  qui  Galliam  utramque  regat,  non  natoribus  probibilns  est. 
ginani  illius  dignitatem  imminui. 


M.   TULLII   CICERONIS 
PRO    L.    CORNELIO    BALBO 

ORATIO    XXXVI. 


ARGUMENTUM. 


L,  domeliiis  Balbus  Gaditanus  fait.  Is,  propter  operam  in  re  militari  prse- 
stitani  Romanis,  a  Pompeio  donatus  est  civitate  Romana  ex  lege  Gellia 
Cornelia,  qua  Pompeio  potestas  perniissa  erat,  singillatim  homines,  de  con- 
silii  sententia,  civitate  donandi,  qnos  vellet.  Eo  priemio  cum  esset  ali- 
quamdiu  ustis,  confroversia  ei  niota  est  de  civitate  a  Gaditano  quodam. 
Is  duobus  argnmentis  erat  usus,  primo,  quod  popnlus  Gaditanus  non  esset 
fundus  factus  legis  Gelliae  Cornelias,  li.  e.  earn  non  ascivisset  et  approbas- 
set :  secundo,  quod  fcedus  esset  cum  populo  Gaditano  sacrosanctum  ; 
quod  autem  sacrosanctum  esset,  ejus  nulla  pars  violari  aut  auferri  posset, 
neque  adeo  liceret  civeni  Gaditanis  auferre.  Defensores  nactus  est  Balbus 
Crassum,  Pompeium  ipsum,  et  Ciceronem,  a  quo  causa  est  pcrorata. 
Oratio  ejus  in  liis  duobus  argunientis  dissolvendis  inprimis  versatiir. 
Nam  primo  ostendit,  fundum  fieri  posse  populum  frederatum  aut  liberum 
quemcunque,  permittente  populo  Romano,  legnni  tantum  civjijum,  non 
autem  earura,  quae  ad  imperium  populi  Iloniani,  bella,  victorias  pertineant, 
quails  Gellia  Cornelia  sit.  Delude  non  niodo  in  rogatione  Gellia  Cornelia 
nihil,  quod  sacrosanctum  esset,  cxceptuni  esse  docet,  sed  etiam  foedus 
illud  non  esse  sacrosanctum,  quod  non  a  populo  aut  plebe  esset  sanci- 
tum,  neque  obtestatione  legis  aut  consecratione  capitis  sacratimi,  Itaque 
et  summos  imperatores  homiuibus  et  frederatis  populls  civitatem  imper- 
tiisse,  eanique  rem  siepe  senatus  auctoritato  ac  judicum  sentcntlls,  populi 
deniquc  suffragiis,  esse  comprobatam.  Exordium  niagnificas  Pompeii 
laudes  conlinet,  et  conclusio  invidiam  familiaritatis  deprecatur,  quie  Balbo 
cum  Caesare  intercedebat. 

1.  1.  [Ed.  Aid.  p.  55]   Si    aucloritates  patronorum  in 


2254  M.   TULLIUS   CICERO 

judiciis  valent,'  ab  amplissimis  viris  L.  Cornelii  causa 
defensa  est;  si  usus,  a  peritissimis ;  si  ingenia,  ab  elo- 
quentissimis ;  si  studia,  ab  amicissimis,  et  cum  beneficiis 
cum  L.  Cornelio,  turn  maxima  familiaritate  conjunctis.* 
Quae  sunt  igitur  meae  partes  ?  auctoritatis  tantse/  quantam 
vos  in  me  esse  voluistis,  usus  mediocris,  ingenii  minime 
voluntati  paris:"  nam*  ceteris,  a  quibus  est  defensus,*"  hunc 
debere  plurimum  video:  ego,  quantum  ei  debeam,  alio  loco.* 
2.  Principio  orationis^  hoc  oppono/  me  omnibus,  qui  amici 
fuerint  saluti  et  dignitati  meae,'^  si  minus  referenda  gratia 
satisfacere  potuerim,  at  praedicanda  et  habenda  certe  satis 
esse  facturum.  Quae  fuerit  hesterno  die**  Cn.  Pompeii 
gravitas*  in  dicendo,  judices,  quae  facultas,  quae  copia,  non 
opinione  ^  tacita  vestrorum  animorum,  sed  perspicua  adrai- 

<»  Respondentis.  *  Praterea.  '   Propono. 


Cap.  I.  1  Ita  conj.  Ernesti,  receperunt  Schutz.  et  Orel),  probante  Gatat. 
valerent  edd.  vett.  Mox,  viris  omittunt  codd.  Lambini,  probante  Garat. 
Paulo  post,  et  turn  henef.  x- — 2  Idem  codex  conjunctus;  et  mox,  auctoritates 
iantcB  quantas.  Deinde,  voluntati  parens  H  S  T  x- — 3  Ita  optimi  codd.  Gru- 
teri,  Rom.  Venet.  1483.  Grut.  Graev.  Orell.  probante  Garat.  alio  loco  osteri' 
dam  ed.  Wald.  Venet.  1480.  Junt.  Lamb.  Scbutz.  ostendam  alio  loco  ex  uno 
cod.  Lall.  osfenrfam  in  marginehabet  Barb. — 4  Principio  rationis  if/.  Actutum, 
hoc  pono  Lamb.  Scbutz.  Orell.  de  conjectura  Augustini  lorationis  hujuspropono 
Guelf.  a  m.  sec.  Mox,  adferendam  gratiam  T.  adferendum  gratiam  H  x-  <"^ 
prcedicandnm  et  habendum  H  S  if*-  «d  prcedicandum  et  habendum  T.  saluti  mece  et 
dignitati,  si  minus  ad  referendum  gratiam  satisf.  potuerim  ad  prcedicandam  et 
habendam  edd.  ante  Hervag.  et  Naug.  potuerimus  Barb.  Venet  .1480.  et  Junt. 
— 5  Cod.  X  opinione.    Mox,   nostrorum   H.    declarare   videbantur  idem  cod. 

NOTjE 

*   Auctoritatis    tanta']    Fatetur  se  die  hujus  diei,  quo  Cicero  banc  ora- 

nuUam    aliani    auctoritatem    habere  tionem  egit.     Hinc  intelligitiir,  non 

quam  earn,  quam  sibi  populus  Rom.  uno  et  codem  die  solitos  fuisse  ora- 

concessit;  factus  enim  fuerat  ab  eo  tores  pro  eodem  dicere. 

quaestor,  asdilis,  praetor,  et  consul.  e  Pompeii  gravitas,  Spc]   Breviter 

''  A  quibus  est  defensus^  A  Crasso  excurrit   in   laudes   Pompeii,  quem 

et   Pompeio   jam    defensus   Balbus  tantum  oratorem,  quantum  impera- 

fuerat.  torem  fuisse  ostendit.    Tanta  autem 

<=  Amici  fuerint  saluti  et  d.  mece]  De-  fuit  eloquentiae  dignitas  apud  Roma- 

signat  tempns.quo  a  Clodianis  cedere  nos,  ut  vel  maximi  imperatores   earn 

in  exilium  coactus  est,  et  ab  amicis  affectarent.     Quod  non  de  Pompeio 

revocatuB  est  in  patriam.  solum,  sed  et  de  Caasare  refert  Ci- 

•*  Hesterno  die]  Dixit  Pompeius  pri-  cero. 


PRO    BAI>I50,    CAP.   1.  2255 

ratione  declarari  videbatur:  nihil  enim  unqnam  audivi,  quod 
mihi  de  jure  subtilius  dici  videretur,  nihil  de  more  ^  ma- 
jorum,  de  exemplis^  acutius,  nihil  peritius  de  foederibus,* 
nihil  illustriore  auctorilate  de  bellis,  nihil  de  republica  gra- 
vlus,  nihil  de  ipso  modestins,  nihil  de  causa  et  criraine* 
ornatius;  3.  ut  mihi  jam  verum  videatur  illud  esse,  quod 
nonnuUi,''  Uteris  ac  studiis  doctrinae^  dediti,  quasi  quiddam 
incredibile  dicere  putabantur,  eum,  qui  oranes  animo  virtu- 
tes  peuitus  comprehendisset,  omnia  quam  facillime  trac- 
tare.  Quae  enim  in  L.  Crasso  ^ '  potuit,  homine  nato  ad 
dicendi  singularem  quandam  facultatem,  si  banc  causam 
ageret,  major  esse  ubertas,  varietas,  copia,  quam  fuit  in 
eo,  qui  tantum  potuit  impertire  huic  studio^  temporis, 
quantum  ipse,  a  pueritia''  usque  ad  banc  aetatem,  a  con- 

*•  Criminatione.  f  Eloquentia. 


declarari  videbanlur  S. — 6  Ita  C  H  S  x  ^>  Lamb,  in  ed.  1566.  et  Scimtz.  nihil 
memoria  majore  de  exetnplis  Garat.  ex  variis  codd.  corniptelis;  lecepit  Orell. 
nihil  de  memoria,  de  more,  de  exemplis  edd.  ante  Lamb,  item  Gnit.  et  GrsBV. 
nihil  de  more,  de  exemplis  conj.  Maniit.  probante  Garat.  nihil  de  more  majorum 
exemplis  T.  nihil  de  memoria,  de  major e,  de  exemplis  Erf.  alliqiie  codd.  ap. 
Graev.  nihil  de  memoria  majore  exemplis  Pal.  9.  acutius  deest  in  Erf.  et 
Orell.  Mox,  de  illustriore  H  S  T  x-  auctore  x-  de  hello  H.  nihil  de  se  ipso 
conj.  Garat.  tiioleslius  \li.—7  Ita  codd.  Stephani,  C  HTr/;,  Lamb.  Grut.seqq. 
literati  ac  St.  doclritiaque  S,  et  edd.  ante  Steph.  Mox,  ei,  qui  H  S  x  »!'•  oin- 
nis  X-  compreheJidissent  x*  Turn,  omnia,  quce  facere  vellet,  facillime  tractare 
edd.  vett.  et  Orell.  omnia  quce  facerct  tractare  ErL  omnia  qum  facer  et,  facil- 
lime tractare  Graev.  vellet  facere  Barb,   tractaret  S  T  x- — 8  L.  Catulo  %'  Mox, 

NOT/E 

f  Morel  Mos   est   qnod   sine  lege,  tiam  Pompeii,   eum  cum  L.   Crasso 

vim    tamen  legis  obtinet,  et,  ut  ait  confcrendo,  cnjus  tanta  fuit  dicendi 

Cicero  in  Topicis,  pars  est  juris.  facultas,  ut  nemo  par  ei  fuerit  inge- 

e  De  faderibus']  Ilia  foedera  Intel-  nio,  et  eloquentia;  copia,  ut  de  eo  ait 

ligit,  qnai  cum  variis  orbis  nation!-  Cic.  de  Orat.  lib.  ii. 

bus  a  Romaiiis  facta  sunt.  ''  Quantum   ipse,  a   pueritia]  Pom- 

h  NonnuUi]  Non  est  dubium  quin  peius  ab  extreme  pueritire  tempore 
de  Stoicis  philosopbis  lociuatur,  qui  maximovum  bellornm  imperium  ba- 
de paradoxis  locuti  sunt,  id  est,  de  buit,  ut  in  Orat.  pro  lege  Manilla 
rebns  qua;  incredibiles  videntur,  dictum  est :  quare  vix  potuit  se  tra- 
qnas  bic  non  affert,  quia  non  valent  dere  eloquentia-,  ad  quam  non  minns 
in  foro;  v.g.  qui  liaberetunam  virtu-  natus,  quam  Crassus,  videbatur,  et 
tcm,  onines  alias  babere.  quern  f.icile  superasset. 

'  In  L.  Crasso^   ExtolUt  eloqnen- 


2256  M.   TULLIUS    CICERO 

tinuis  bellis  et  victoriis  conquievit?  4.  Quo  mihi  difii- 
cilior  est  hie  extremus^  perorandi  locus.'  Etenim  ei  suc- 
cedo  orationi,  quae  non '°  praeterveeta  sit^  aures  vestras, 
sed  in  animis  omnium  penitus  insederit ;  *  ut  plus  volup- 
tatis  ex  recordatione  illius  orationis,  quam  non  modo  ex 
mea,  sed  cujusquam  oratione  capere  possitis.  ii.  Sed  mos 
est  gerendus  noa  modo  Cornelio,  cujus  ego  voluntati  in 
ejus  periculis  nullo  modo  deesse  possum,  sed  etiam  Cn. 
Porapeio,  qui  sui  facti,'"  sui  judicii,  sui  beneficii,  voluit  me 
esse  (ut  apud  eosdem  vos,  judices,  nuper  in  alia  causa" 
fuerim)'  et  praedicatorem  et  auctorem."^ 

5.  Ac  mihi  quidem  hoc  dignum  rei '  videtur,  hoc  deberi 
hujus  excellentis  viri  prssstantissimas  gloriae,  hoc  proprium 
esse  vestri  officii,  hoc  satis  esse  causae,  ut,  quod  fecisse  Cn. 
Pompeium  constet,  id  omnes  et  licuisse  concedant.  Nam 
verius  nihil  est,  quam  quod  hesterno  die  dixit  ipse,  ita  L. 
Cornelium  de  fortunis  omnibus  dimicare,*  ut  nuUius  in 
delicti  crimen  vocaretur,  Non  enim  furatus  esse  civita- 
tem,''  non  genus  [suum]  *  ementitus,''  non  in  aliquo  impu- 

s  Prceterierit.  ''  Inhceserit. 


major  esset  X-  Turn  po<ui<  deest  in  x '!'• — 9  Cod.  x  f.^eici/a^us. — 10  Idem  rod. 
orationi  aut  non.  Mox,  orationis  siispectum  Orellio.  Tiini  modo  in  men  Erf. 
et  X'  ^^d  ex  cujusquam  edd.  ante  Giut.  sed  quam  ex  cujusquam  cod.  Steph. 
quam  cujusquam  Erf. 

Cap.  II.  1  Erf.  fuerit. — 2  Ita  codd.  aliquot,  edd.  ante  Lamb.  Gr»v. 
Scliutz.  Orell.  uctorem  Erf.  Lamb.  Gnit. — 3  Ita  Erf.  Barb.  C  i(/,  Rom.  Venet. 
1480.  1483.  Schiitz.  Orell.  dignum  reo  H  S  T  x.  Nau?.  Lamb.  Griif.  Gra^v. 
dignum  eo  A\ii.  J »i)t.  Hevvag.  dignum  repnblica  conj,  Garaf.  'Si  deleas  jei, 
dignum  iiic,  ut  aliquoties,  absolute  positniu  erit.'  Orell.  Mox,  quod  defecisse 
X.     Deinde,  ei  licuisse  Erf.  Stepli.  Lamb.  Orel!. — 4    Schutz.  delevit  suum ; 

NOT^E 

'  Exlrenms  perorandi  /ocu.s]  Solebat  micare  de  fortunis,   perinde   est  ac 

dari  locns  ultimus  dicendi  Ciceroni,  vocari  in  judicium:  quia  qui  dam- 

quiaad  permovendos  judices  videba-  nati  erant,  bona  et  civitatem  atnilte- 

tur  omDiiim  aptissimns.  bant. 

'"  Sui  facti'\    Pompeius   donaverat  ^  Furatus  esse  civitatem}  Is  dicitur 

Balbum  civitate.  furari  civitatem,  qui  cum  non  sit  ci- 

n  In  alia  causa']  Nihil  de  ilia  causa  vis,  tanquaui  civis  se  gerit,  et  privi- 

reperilur.  legiis  utitur  quibus  gaudent  cives  ; 

"  De  fortunis  omnibus  dimicare'\  Di-  quod  fieri  non  licet. 


PRO    BALBO,    CAP.   2. 


2257 


denti  mendacio  delituisse,'^  non  irrepsisse  in  censum  •=  di- 
citur :  unum  objicitur,  natum  esse  Gadibus ;  ^  quod  negat 
nemo.  Ceterum  ^  accusator  fatetur,  hunc  in  Hispania, 
durissimo  bello,§  cum  Q.  Metello,'^  cum  C.  Meramio/  et 
in  classe  et  in  exercitu  fuisse,  et,  ut  Pompeius  in  Hispa- 
niam  venerit,  Memraiumque  habere  quaestorem  coeperit, 
nunquam  a  Memmio  discessisse  ;  Carthaginem  ^  possessum 
isse;^  acerrirais  illis  proeliis  et  maximis,  Sucronensi'  et 


defendit  Garat.  non  nliquo  H  S  if*.  Mox,  irrepsisse  incensum  x-  «^i  objicitur 
Erf.— 5  Cetera  Erf.  Pal.  9.  cod.  Victor.  Hervag.  Grsev.  Orell.  Mox,  diutis- 
simo  hello  Hervag.  a  durissimo  bellorum  Qu.  Melello  Erf.  et  exercituT.  fuisse 
Pompeii  Erf. — 6  Ita  e  Giielf.  Ernesti,  Scliiitz.  Orell.  isse  possessurum  cod. 
Stepii.  esse profectum  edd.  omnes  ante  Ernesti.  Mox,  Turiensi  est  ex  emend. 
Giaevii,  et  extat  in  C;  receperunt  Schutz,  et  Orell.    Duriensi  ceterai  edd. 


NOT^ 

<=  Genus  suum  ementiUts]  Ementiri  qno  vide  Plut.  in  Sertorio,  et  Pom- 
genus  suum,  est  in  alien£e  famlliee  peio,  et  Liviuni  passim.  Illud  aiitein 
nomen  irrepere,  ut  de  Eqnitio  dictum      Sertorins,  civis  Rom.  profugus  a  par- 


es! in  orat.  pro  Sext.  §  101. 

^  Delituisse'\  Id  de  iis  dicitur,  qui 
cum  ai)jectissimo  loco  sint,  nobilissi- 
mis  familiis  se  inserunt;  ac  interro- 
gali,  ubi  tamdiu  delituerint,  fingunt 
mendacia. 


tibus  Marianis,  concitavit. 

''  Cum  Q.  Meiellol  Q.  INIetellus 
Pius,  vir  consularis,  missus  est  jam 
senex  in  Hispaniam  contra  Serto- 
riuin.  Venim  cum  non  sufficeret, 
missus  est  Cn.  Pompeius,  adliuc  eques 


^  Non  irrepsisse  in  censum]  Irrepnnt  Romainis,  cum  imperio  proconsular), 

qui  dolo  et  fraude  in  censorum  tabu-  '  3Iemmio]  Memmius  fnit  quajstor 

las  suum  nomcn  infenint.  Censeban-  Pompeii,   qui  antea    L.  Lucuili  fra- 

tnr  olim  cives  Rom.  cam  suis  omnibus  trem,  et  ipsum  Lucullum  postea  ac- 

facultatibus;  et  si  quis  servus,  con-  cusaverat.     Is  interfectus  est  in  eo 

sentiente,  veljubente  domino,  nomen  prvulio,  quod  comraissum  est  in  agro 

suum  deferebatiu  censum,  civis  Rom.  Saguntino  Sertorium  inter  et  Melel- 


liabebatur. 

'  Gadibus]  Objiciebatur  id  unum 
Balbo,  quod  natus  esset  Gadibus : 
ideo  autem  objiciebat  accusator,  quod 
foedus  illud  Romanes  inter  et  Gadita- 


lum,  ac  Pompeium,  ut  scribitiir  a 
Plut.  Dicitur  autem  eorum  fuisse 
pro'staiitissimus,  qui  cum  Ponipeio 
fuerunt. 

•^   CartUaginem]    Duplex   fuit   Car- 


nos  factum  fuerat,  ut  Gaditani  a  ci-      tbago :  una  in   Libya,  vetiis  et  nobi- 


vibus  Rom.  non  acciperentur,  nee 
Komani  a  Gaditanis.  Gades  autem 
est  insula  Bajliri?  Hispaniae,  quae 
vulgo  a  nobis  Cadiz  dicitur. 

e  Dui'issimo  bello]  Belliim  illud  du- 
rissimum  fuit,  quod  inter  Sertorium 
et  populum   Romanum  exar^it.     De 

Delph.  et  Var.  Clus.  Cicero 


lis  ;  altera  in  Hispania,  prope  Tarra- 
conem. 

'  Sucronensi]  Surro  fluviiis  est  His- 
paniic  citerioris,  ubi  quondam  oppi- 
dum  fuisse  ait  Pliu.  iii.  3.  Hie  cas- 
tra  Serlorii  rapta  sunt  ab  Afranio, 
Pompeii  legi«io  \  scd  ip^e  postea,  (  um 
7  D  1) 


2258  M.   TULLIUS    CICERO 

Turiensi,'"  interfuisse  ;  cum  Pompeio  ad  extremum  belli 
tempus  fuisse.  6.  Hasc  sunt  proelia^  Cornelii :  talis  in 
rempublicani  nostram  labor,  assiduitas,  dimicatio,  virtus 
digna  summo  imperatore,"  spes  pro  periculis  praemiorum  : " 
praemia  quidem  ipsa  non  sunt  in  ejus  facto/  qui  adeptus 
est,  sed  in  ejus,  qui  dedit.  iii.  Donatus  igitur  est '  ob  eas 
causas  a  Cn.  Pompeio  civitate.  [p.  56.]  Id  accusator  non 
negat :  sed  reprehendit  ;  ut  in  Cornelio  causa  ipsius  ° 
probetur,  poena  quaeratur ;  p  in  Pompeio  causa  laedatur, 
poena  sit  nulla.''  Sic  famam,'^  sic  ^  innocentissimi  hominis 
fortunas,^  praestantissirai  imperatoris  factum  condemnari 
volunt.  Ergo  in  judicium,  caput  Cornelii,*  factum  Pom- 
peii vocatur:  hunc  enim  in  ea  civitate,  in  qua  sit  natus, 
honestissimo  loco'  natum  esse  concedis,  et  ab  ineunte 
aetate,  relictis  rebus  suis  omnibus,  in  nostris  bellis,  nostris 
cum  imperatoribus  esse  versatum  ;  nullius  laboris,  nullius 
obsessionis,^    nullius    praelii   expertera   fuisse  :    haec   sunt 

"  Spes  pramiorum  pro  periculis.  *  Opus  ejus.  "  Genere. 


Durensi  H  S  T  x  <!'■     Dfinde,  tempus  deest  in  x-— 7  Hcbc  sunt  pericula  conj. 
Scliiitz.     Mox,  spes  periculis  edd.  ante  Jiint. 

Cap.  hi.  1  Dnnatns  est  ergo  coih\.  Lamh'inl  ;  nnde  Orell.  conj.  Donatus 
est  igitur.— 2  Si  tamenfame  n  H.  Si  lamenfamce  siS.  SicfameBiimoc.^.  Mox, 
/toini?i?s/(>»/unum  conj.  Einesli.— 3  T,  Gronov.  1692.    Oliv.  Lall.  obsidionis ; 

NOT^ 

magna  snornm  clade,  a  Serf  oi  io  repul-  i  Causa  ladatur,  pcena  sit  nulla']  Viilt 

sns  est.     Et  Poiiipeiiis  piopemodiim  accusator,  quod   non  jure  Ponipeiiis 

occisiis,  ft  vulneratus,   prater  speni  donarit  civitate  Cornelium  ;  neque  ta- 

evasit.     Ita  FJMlarcInis.  men  nt  ob  id  factum  damnetur  ;  sed 

"'  Turiensi  [Dnriensi]  Diirias  His-  ut  tota  damnalio  in  Cornelium  Bal- 

paniss  citerioris  est  fliivius  non  longe  hum  recidat. 

a  Saf^unlo,  ubi  Metelhis  liasta  vulne-  ''  Sic  f amain]  Summa   fuit   infamia 

ratiis  est,  et  Memmiiis  interfectus.  e    civitate   pelli.     Et  liac  pcena  tan- 

"   Virtus  digna   summo    imperatore]  tum  scelcralissimi  quique  cives  plec- 

Fortitude  Cornelii  digna  fuit  snmn)0  tebantur. 

impcratore,  quails  est  Cn.  Pompeins.  ^  Fortvnas]  Qui  pelp^bantur  civlta- 

"  Causa   ipsius]    Id    est,    meritum  te,  fortunas  omnes  amittebant. 

Pompeii,  qui  civitate  Corneiiimi  Bal-  '  Caput  Conielii]  Dicit  quod  caput 

bum  donavit.  Conielii    vocatur    in    judicium,    non 

P  Pana  quarutur]  Vult  accusator,  Cornelius,   quia    qui    civitate    priva- 

»t  Baibus  jure  civitatis  privetur,  qui  banlur,  capita  diminnti  dicebantur. 
beneticium  a  Pompeio  accepit. 


PRO    BALHO,    CAP.    3.  2259 

omnia  cum  plena  laudis,  tum  propria  Cornelii ;  nee  in  his 
rebus  crimen  est  ullum.  7.  Ubi  igitur  est  crimen  ?  Quod 
eum  *  Pompeius  civitate  donavit.  Hujuscemodi  ^  crimen? 
minime  :  nisi  honos  ^  ignominia  putanda  est.  Cujus  igi- 
tur ?  *•  re  vera  nuUius;"  actione  accusatoris,*^  ejus  unius, 
qui  donavit;  qui  si  adductus^*^  gratia,  minus  idoneum  ho- 
minem  praemio  affecisset ;  qui  etiamsi  virum  bonum,  sed 
non  ita  meritum  ;  si  denique  aliquid,  quod  non  contra,  ac 
liceret,  factum  diceretur,  sed  contra  atque  oporteret ;  tamen 
esset  omnis  ejusmodi  reprehensio  a  vobis,  judices,  repudi- 
anda.  8.  Nunc  vero  quid  dicitur?^  quid  ait  accusator? 
fecisse  Pompeium,  quod  ei  facere  non  licuerit  ?  quod  gra- 
vius  est,  quam,  si  id  factum  ab  eo  diceret,  quod  non  opor- 
tuisset.  Est  enim  aliquid,  quod  non  oporteat,  etiamsi 
licet :  ^  ^  quicquid  vero  non  licet,  certe  non  oportet. 

"  Neutrius. 


H  S  X  obsessionibus.  Actiitiini,  nvUius  pericuU  x,  Memni.  Barb.  Venet,  1480. 
probante  Garat.  turn  plena  in  codem  cod.  et  Scliutz.  Deinde,  pro  ulltnn  T 
habet  Ulud.—A  Cod.  x  cum. — 5  Ita  codd.  noti,  C  H  S  i//,  edd.  ante  Aid. 
Jiint.  Gnit.  GriEV.  Hujuscine  Naiig.  Lamb.  Weis-k.  Schnlz.  Oiell.  Ilujusce 
T  X)  Aid.  Heivaff.  Pro  crimen  H  S  habent  tamen.  Pro  pnlanda  codd.  Lain- 
hiu\  vocanda ;  x  vitanda. — G  T  qui  adductus  ;  Weisk.  quasi  additctus.  INIox,  qui 
ante  etiamsi  <lelevit  Sclnilz.  uncis  incliisit  Orell.  Panio  yost,  quod  nncis  in- 
clusit  Orell.  factum  ah  eo  diceretur  Erf.  probante  Garat.  Pro  (jusinodi  codd. 
aliquot,  etiam  S  T  x.  Rom.  Venett.  1480. 1483.  Jiint.  Hervag.  Iiabmt  ejus ; 
Naug.  ejusmodi  mali. — 7  Quid  dicitur  omittit  S. — 8  Cod.  x  etiamsi  id  licet. 


NOTyE 

*  Nisi  honosi  Singular!  lionore  af-  civitate  donavisset,  1.  Iiomincm  mi- 

fectus  est  Cornelius,  cum  a  Pompeio  nus   idoneum  et  dignum  hac  gratia; 

civitate  donatus  est.  2.  si  hominem  probiim,  sed  cpii  ea  se 

^  Cujus  igitur^  Supple,  '  est  igno-  non  dignini)  privbnisset ;  3.  si  aliipiid 

minia.'  egissct,  non   contra  quod    leges  ju- 

'  Actione  accusatoris']  Si  attendatur  bent,  sed  aliter  ac  ikberet.    Cum  igi- 

ad  actionem   accusatoris,  reus  jiidi-  tur  Balbnm, hominem  idoneum  et  pro- 

candns    est   Pompeius,  qui   contulit  bum,  civitate    donaveiit,  nihil    non 

beneficium.  modo  contr.i  U-ges  egit,  sed,  ne  qui- 

'I  Qui,  si  adductus]  Cum  dicit  Pom-  dem  aliter  ac  debuit.    Quare  non  est 

peium  jiidicari  reuni  debere,   statim  a  vobis  vituperandus". 

eum  excnsat ;  et  a   ficto   exemplo  a  ^"  Quod  non   oporteat,  etiamsi   licef] 

minori  ad  majus  argunientatur :  Non  Ista  duo  verba,  oportet  et  licet,  sunt 

vitupeiarelur  a  vobis  Pompeius,   si  ut  genus  et  species ;  ut  si  quis  negat 


2260  M.   TULLIUS    CICERO 

IV.  Hie  ego '  nunc  cuncter  sic  agere/  judiees,  non  esse 
fas  dubitare,  qiiin,  quod  Cn.  Pompeium  fecisse  constet, 
id  non  solum  deeuisse/  sed  etiani  debuisse  fateamur? 
J).  Quid  enim  abest  huic  homini/  quod  si  adesset,''  jure 
hoc  tribui^  et  concedi  putaremus  ?  ususne  rerum?  qui 
pueritiae  terapus  extremum/  piincipium  '  habiiit  bellorura 
atque  iraperiorum  maxiniorum ;  cujus  plerique  sequales 
minus  saepe  castra  viderunt,  quam  hie  triuraphavit  ;  qui 
tot  habet  triumphos,''  quot  oras  sunt  partesque  terrarum ; 
tot  victorias  bellieas,  quot  sunt  in  rerum  natura  genera 
bellorum.'     An  ingeniura?  cum  etiara  ipsi'  casus  eventus- 

*  Quid  ego  7iunc  conahor  ostendere '? 
'  Quid  Pompeius  non  hubet  ?   , 


Cap.  IV.  1  Hie  ergo  X'  ««nc  omittiint  H  S.  nunc  constet  sic  X'  nunc  cotter 
sic  ^.  nunc  coner  sic  Lamb.  Pro  dubitare,  qiiod  e  Guelf.  receperunt  Ernesti, 
Scliutz.  Oiell.  du6if«a  habent  reliquae  edd.  debitori  x-  i'ro  deeuisse  L'dmb. 
et  Oiell.  licuisse.—2  Erf,  %  si  abesset.  Mox,  hoc  ei  tribui  Lamb,  et  Orell. 
hoc  et  tribui  H  S  T  x  'I',  et  edd.  ante  Aid.  hcec  et  tribui  Ei  f.  Delude,  qui  p.  t. 
extremce  codd.  Lambini.  habuit  bellorum  antiquorum  x-  <^"  plerique  aquales 
Erf.  qua  hie  triump.  x-  Denique,  quot  res  sunt  partesque  Erf. — 3  Hervag. 
Stepli.  Laml).  Orell.  ipse ;  H  S  T  x  <juin  etiam  ipsi.  Mox,  non  dices  if.  sed  c. 
e.  c.  fuerunt  x  ^-  I'aulo  post,  judico  plus  quam  decet,  trib.  H  S  T  x.  Venet. 
1483.  Hervag.   judicio  plus  quam  possit,  minus  quam  decet  trib.  Junt.  judicio 


NOTiE 

se  esse  animal,  negat  omnes  species:  i"-  Pueritice  tempus  extremum']  Anno 

qui  vero  negat  se  esse  liominem,  non  aelatis  27.  pneritia  finit. 

negat  omiiem  speciem.    Ita  multa  11-  ^  Principium}    De   prime  Pompeii 

cet  facere,  quae  tamen  non  oportet:  bellorum    principio,    ejusque    rebus 

V.  g.  licet  aliquando  facere  bellum,  praeclare  gestis,  vide  Orat.  pro  Lege 

sed  tamen  non  oportet  spe  majoris  Manilia. 

boni,  aut   nietu  majoris  iucommodi :  ^  Tot  habet  triumphos}  Tres  ex  or- 

'  oportere'    perfectionem     declarat  bis  partibus  (nam  tum  tres  numera- 

officii;  '  licere  '  juris  aequitatem,  sen  bantur)  triumplios   retulit :   primum 

quod  legibus  permissnm  est.  ex  Africa,  Cn.  Domitio  proscripto,  et 

^  Id  non  solum  deciiissel  Jam  incipit  Hiarba,  regeNumidiae,victis,  occisis- 

ostendeie Cicero, et  Pompeio  licuisse,  que,  anno  urbis  652.  secundum  ex  Eu- 

et  eum  debuisse  Corn.  Balbo  jus  ci-  ropa,  Sertorio  occiso,  anno  urbis  682. 

vitatis  concedere.  tertium  ex  Asia,  Mitiiridate   et  Ti- 

e  Jure  hoc  tribui]  Satis  est  ut  con-  grane  superatis,  anno  urbis  692.  Plu- 

stet  id  Pompeium  fecisse,  nt  id  non  tarcli.  consule  in  ejus  vita, 

solum  deeuisse,  sed   etiam  fieri  de-  '  Genera  bellorum]  De  iiis  vide  Orat. 

buisse  fateamur.  pio  Lege  Manii. 


PRO    BALBO,    CAP.    4.  2261 

que  rerum,  non  duces,  sed  comites  "'  ejus  consiliorum  fue- 
rint ;  in  quo  uno  ita  summa  fortuna  cum  summa  virtute 
certavit,  ut  omnium  judicio,  plus  homini,  quam  Dead,  tri- 
bueretur.  An  pudor,  an  intcgriias,  an  religio  in  eo,  an 
diligentia  unquam  requisita  est?  quera  provincias  nostrae, 
quem  liberi  populi,  quern  reges,  quern  exteras  gentes,  cas- 
tiorem,"  moderatiorem,  sanctiorem,  non  mode  viderunt, 
sed  aut  sperando  unquam,  aut  optando  cogitaverunt  I 
10.  Quid  dicam  de  auctoritate  ?  quae  tanta  est,  quanta  in 
his  tantis  virtutibus  ac  laudibus  esse  debet.  Cui  senatus 
populusque  Romanus  amplissimae  dignitatis  praemia'^  de- 
dit,  non  postulanti  °  imperia,  verum  etiam  recusanti  ;'^p 
hujus  de  facto,  judices,  ita  quaeri,i  ut  id  agatur,  licueritne 
ei  facere,  quod  fecit,  an  vero,  non  dicam,  non  licuerit,  sed 
nefas  fuerit,  (contra  foedus'   enim,  id  est,  contra  populi 

''  Imperia  et  triumphos. 


plus  homini,  quam  possit,  minus  qjcam  debet,  trib.  Lamb,  plus  homini  quam  de- 
cuit  irib.  aliae  edcl.  vett.  Lectionein  nosiiam  exhibent  codd.  Victoiii,  Erf. 
Pal.  9.  Gnit.  seqq.  INIox,  provincial  testrce  x-  quem  altera;  gentes  H  S  T  x, 
aliiqiie  cndrt.  ap.Grzev.  quem  ultra  re^entcs  Erf.  et  Pal.  9.  quem  ultimce  gen- 
tes coA.^\.e\\\\.  et  Orell.  Paulo  post,  cogitarunt  Lamb. —  I  INIanut.  Stt-ph. 
Lamb,  postulanti :  imperia  vero  etiam  I'ecus,  Mox,  judices  decst  in  H  S  T  x- 
id  deest  in  H  S  x-    f*  det-st  in  H  S  T  x-     Deinde,  an  non  dicam,  onilsso 


NOTyE 

"'  jVoM  duces,  sed  cumites]  Consilia  riiim  rccnsavit. 

seepe  eventii  poiiderantnr.     Cum  cui  'i  Hujus  de  /ado  ita  quari]  Impli- 

bene  quid    proce.ssit,  multum   ilium  cata  senteiitia  ita  clarior  reddi  po< 

providisse  ;  ciini  secus,  niiiil  seusisse  test.     Nomie  tiirpe  populo  Romano, 

vultt/)  dicitur.  iionne  vobis  est,  ita  unum  Pompeii 

"  C'as</or<;m]  liesijinat  Pompeii  abs-  factum  examinare,  ut  hodie  quaera- 

tinentiam  a  pecnniis.  tur,  fasne  fuerit  id  facere  quod  fecif, 

0  Non  postulanti]  Postqnam  ad  se-  (nempe   Corneliuui    Balbum   donare 

natum  iiuntiata  fuit  Pompeii  de  Mi-  civitate),  au    potius  id  faciendo  cri- 

tbridate  victoria,  scribit  Velleius  lib.  men  admiseriti" 

II.  eo  absente,  T.  Ampium  et  T.  La-  r  Contra  fadus]  Fcedus  initum  erat 

bienum  tribunes  plebis  tulisse,  ut  lu-  Romanos  inter  et  Gaditanos,  ne  quis 

dis  Circensibus  corona  aurea,et  omni  e  Gaditanis  civis  esset  Romanus,    Si 

cultu  triiimpiiantum  uteretur ;  sceni-  vero  Pompeius  fo^dus  illud   violavit, 

cis  autem  praetexta,  et  corona  au-  contra  relifjionem  peccavit,  quia  foe- 

rea.  dcra  sancta  habebantur. 


p  Recusanti]   Belli    piratici   impe- 


2262 


M.    TULLIUS    CICERO 


Roraani  religionem  et  fidem  fecisse  dicitur)  noii  turpe  po- 
pulo  Romano?  5  nonne  vobis?  v.  II.  Audivi  hoc'  de 
parente  raeo  '  puer  :  cum  Q.  Metellus,*  Lucii  filius,  causam 
de  pecuniis  repetundis  "  diceret,  (ille,  ille  vir,  cui  patrice 
sains  dulcior  quam  conspectus  fuit;  qui  de  civitate  dece- 
dere/  quam  de  sententia  maluit)  [p.  57.]  hoc  igitur  causam 
dicente,  cum  ipsius  tabulae  ^  circumferrentur  inspiciendi 
nominis  causa,  fuisse  judicera  ex  illis*  equitibus^  Ro- 
manis,  gravissimis  viris,  neminem,  quin  removeret  oculos, 
et  se  totum  averteret,  ne  forte,  quod  ille  in  tabulas  retu- 
lisset,  dubitasse  quisquam  verumne,  an  falsum  esset,  vide- 
retur.    Nos  Cn.  Pompeii  decretum,  de  consilii  sententia 


vera,  x- — 5  H  T  turpe  reip.     Actiitnni,  non  robis  Orell.  de  Garatoni  coiij. 

Cap.  v.  1  Audivi  hcecx-  Audi  line  Erf,  Audii  hoc  couj.  Grig  v.  Pro  Lu- 
cii//insxHabet  L.  Fabius ;  Venet.  1483.  Hervag.  Orell.  L.  F.  Jiint.  L.  filius. 
Turn,  diceret,  ille  vir  H  S  T,  Venet.  1483.  Lamh.  ille,  ille  habent  Barb.  C  x 
^,  Juiit.  Hervag.  Griit.  seqq.  cui  patria  sulus  Erf.  Deinde,  quid  de  civitate 
.  .  .  hccc  igitur  x-— 2  ErC.  fuisse  judex  illis.  Mox,  qui  removeret  H  T  x-  sed  se 
totum  H  S  T<J/.  se  totum,  omisso  et.  Erf.  in  tabulas  ptiblicus  edd.  vett.  pub- 
licas  noil  agnoscunt  Erf.  C  H  S  T  X'/'.  dubitasset  H  S  T  x  if*,  an  falsum  esse 
X-     Pro  decretum,  quod  servant  Pal.  9.  C  H  S  x  'I',  decretum,  judicium  habent 


NOTiE 


'  Audivi  de  paretite  meo']  Probat  ex- 
emplo  Metelli  non  debere  inqiiiri  de 
facto  Pompeii:  quia  judires  noliie- 
riint  inquirere  de  facto  Metelii,  ne 
suspecta  ejus  fides  videretur  :  igitur 
neque  de  facto  Pompeii,  ne  suspecta 
ejus  religio  videatnr. 

'  Metellus]  Q.  ille  Metellus  Nuini- 
dicus,  C.  Mario,  sextiini  consuli,  ne 
armis  confligeret,  cedeie  maluit.  Ad- 
didit  L.  F.  ut  eum  distingueret  a  Q. 
Metello  Balearico,  Q.  F. 

"  De  pecuniis  repetundis]  Cum  quis 
provinciam  conipilaverat,  ciijus  ad- 
ministrationem  susceperat,  Hccusaba- 
tur  repetiindarum  :  cives  enim  sua 
repetebaut. 

*  Qui  de  civitate  decedere]  Cum  nol- 
let  assentire  Satnrnino  tribiino  ple- 
bis,   qui   pcruiciosas   leges    agrarias 


ferebaf,  abiit  sponte  in  exiliiira,  ne 
tumultus  in  urbe  concitaretur. 

y  Cum  tabula]  Moris  fnit  apud  Ro- 
nianos,  unumqiienique  donsesticara 
rationem  sibi  totius  vitte  suae  per 
dies  singidos  scribere,  in  quo  appa- 
reret  quid  quisque  de  reditibiis  suis, 
quid  de  arte,  foejiore,  hicrove,  sepo- 
suissef,  quo  die  ;  el  quid  item  sum- 
tus  damnive  fecisset,  quid  aeris  alieni 
contraxisset.  Solebant  autem  accu- 
saiores,  ad  coguoscenduni  ees  alie- 
num,  tabulas  illas  dati,  vel  expensi, 
postiilare,  et  eas  proferre  judicibus. 
^  Ex  illis  equitibus]  Haec  Metelii 
causa  acta  fuit,  cum  soli  equites  Ro- 
man! judicabant :  nam  judicaveriint 
per  annos  qnadraginta  sine  infaniia, 
ut  de  illis  refert  Pedianus. 


PRO    BALBO,   CAP.  5.  2263 

pronuntiatura,  recognoscemns?*  cum  legibus  conferemus? 
cum  foederibus?  omnia  '  acerbissima-^  diligentia  perpen- 
demus?^  12.  Athenis  aiunt,  cum  quidam'''  apud  eos,*  qui 
sancte  graviterque  vixisset,  testimonium  publice  dixisset, 
et  (ut  mos  Graecorum  est)  jurandi  causa  ad  aras ''  acce- 
deret,  una  voce  omnes  judices,  ne  is  juraret,  reclamasse. 
Cum  Grasci*'  homines,  spectati  viri,  noluerint  ^  religione 
videri  potius,  quam  veritate,  fidem  esse  constrictam  ;  nos 
etiam,  in  ipsa  religione  et  legum  et  foederum  conservanda, 
qualis  fueiit  Cn.  Pompeius,  dubitabimus  ?  ^  13.  Uti  um 
enim  inscientem"  vultis  contra  foedera  fecisse,  an  scien- 
tem?'^  si  scientem  ;  o  nomen  nostri  imperii!^  o  populi 
Romani  excellens  dignitas !  o  Cn.  Pompeii  sic  late  lon- 
geque  diffusa  laus,  ut  ejus  glorise  domicilium  communis 
imperii  finibus  terminetur !  o  nationes,  urbes,  populi,  re- 
ges,7  tetrarchas/  tyranni,^  testes  Cn.  Pompeii  non  solum 

'  Repetemus.  ^  Acerrima.  ^  Comparahitnus.  "  Nescientem. 


edd.  ante  Ernesti ;  tamen  judicium  T.  judicium  nncis  incliisit  Weisk. — 3 
H  S  T  quorum.  Mox,  in  x  diligentia  est  protentemus  ;  edd.  ante  Lamb. 
foederibus,  quorum  acerbissima  d.  est,  pertendemus,  vel  pratendemus.  Lamb, 
et  Weisk.  feed,  quorum  acerrima  d.  est,  perpendemus  ;  Erf.  et  al.  ap.  Graev. 
perpendimus.  Nostram  lect.  babent  codd.  Victorii  et  Pal.  9. — 4  Cod.  x 
quidam  Xenocrates.  Mox,  dixisset  publice  edd.  ante  Nang.  pieiieque  ;  dixis- 
set  et  publice  ut,  <^-c.  Jiint.  publice  de  Ernesti  senteniia  iincis  incliisit  Oreil. 
publice  diceret  Me iin'r^.  et  test,  publice  dixisset  (Jra'v.  Gint.  al.  ante  Einesti. 
Deinde,«d  uram  coiij.  Garat. — 5  Cod.  x  noluerunt.  ^  videre  pntius.  x  fidem  e. 
conscriptam,  n.  e.  ut  ipsa^  Sfc.     Mox,  H  S  Tx  dubitamus. — 6  Utrum  e.  scientem 

NOTiE 

»  Quidam  npud  eos]  Is   fiiit  Xeno-  <■  Dubitabimus]  Argiimentiim  a  mi- 
crates    Clialcedonius,    cnjus     verbis  nori.     Gra-ci  credidenint  Xenocrati 
tanta  fides  adhibebatiir,  ut,  cum   in-  injurato  ;  cur  nos  non  credeniiis  Pom- 
jurati    niillius   tesliiuoniiim  adniitte-  peio  jurato  ? 
rent,  buic  injurato  crederent.  «  O  nomen  7iostri  imperii]  Ut  osten- 

•j  Jurandi  causa  ad  aras]  Jurantium  dat  Pompeium    fecisse    quod   licnit, 

consnetudo  fuit,  niaxime  apiid  Gra'-  attcstatiir  imperii  "loriam,  qnam   ad 

cos,  ut  aras  tencront,  unde  l.vandcr  omnos  orbis  partes  ille  transuiisit. 

apnd  Virg.  -En.  xii.  '  Tango  aras  me-  '  Tetrurcka]  Dicebantur  tetrarcha?, 

diosque  icnes,  et  nnmina  testor.'  qui  quartae    imperii   parti  pracerant. 

c  Cum  Graci]  IJoni  viri  non  maf,'is  De  iis  dictum  sa-pius. 

veritateni  jiirejurandoastriclidicunt,  «  Tyranni]  Ab  yXrislotele    tyranni 

quam  sine  jurejiirando.  dicuniiir,  <\m  rcmpiib.  ad  suain,  non 


2264  M.    TULLIliS    CICERO 

vii'tutis  in  bello,  sed  etiam  religionis  in  pace!  vos  denique^ 
nmtae  regiones/''  imploro,  et  sola  terrarum  ultimarum;  vos 
raaria,'  portus,  insulse,  littoraque.  Quae  estenim  ora,  qua? 
sedes,  qui  locus,  in  quo  non  extent  hujus  cum'  fortitudinis, 
turn  vero  humanitatis,  turn  animi,  turn  consilii  irapressa 
vestigia?  Hunc '°  quisquam,  incredibili  quadam  atque 
inaudita  gravitate,  viitute,  constantia  praeditum,  foedera 
scientein  neglexibse,  violasse,  rupisse,  dicere  audebit?  vi. 
14.  Gratificatur  mihi  gestu  *  accusator :  inscientem  Cn. 
Pompeium  fecisse  significat:  quasi  vero  levius  sit,'  cum 
in  tanta  republica  versere,^-  et  maximis  negotiis  praesis, 
facere  aliquid,  quod  scias  non  licere,  an  omnino  nescire, 
quid  liceat.  Etenim  cum  in  Hispania*  bellum  acerrimum^ 
et  maximum  gesserat,  quo  jure  Gaditana  civitas  esset,  ne- 
sciebat?  an,  cujus  linguara  populi  non  nosset,  interpretatio- 
nem  foederis  non  tenebat?  Id^  igitur  quisquam  Cn.  Pom- 
peium ignorasse  dicere  audebit,  quod  mediocres  homines, 
quod  nullo  usu,  nullo  studio  militari  praediti,  quod  libra- 

*  Significat  nutu. 


.  .  .  an  inscientem  Erf. — 7  Voc.  reges  deest  in  H  S  T  x- — 8  Erf.  mutas  regio- 
nes;  edd.  antiqniss.  mutte  religiones.  Ernesti  conj.  sola.  Mox,  H  S,  Rom. 
Venet.  1483.  Hervag.  Orell.  litora  !  omisso  que,  nt  volebat  Lamb. — 9  Scliutz. 
turn  tacite.  Mox,  cum  animi  H  S. — 10  ISlunc  ;|/.  Paulo  post,  dicere  videbit  in 
eodem  codice. 

Cap.  VI.  1  Lamb,  in  ed.  1566.  e  conjectiira  Memmii,  non  levius  sit.  Mox, 
cum  tanta  rep.  versare  X-  Deinde,  (/Mam  omnino  nescire  Lamb,  et  Schiilz.  an 
omnino  non  scire  Erf. — 2  Etenim  utruni  in  Hisp.  Erf.  Etenim  utrum,  qui  in 
Hisp.  Lamb,  in  ed.  1566.  e  cod.  et  m.  gesserit  H.  Mox,  an  cui  illius  populi 
nosset  Erl. — 3  Id  deest  in  H  S  T  x-  quisquam  nescire  habet  H.  ignorasse  deest 
in  H  iS  ^.  homines  nullo  usu  studio  %•  l^od  deest  etiam  in  H  S  il^.  quod  ante 

NOT/E 

ad   eorum,  qui   ipsis  commissi  sunt,  pub.  qui  earn  administrat. 

utilitatem  administrant.  '  Bellum  acerrimum]   Bellum  notat 

''  MulcE  regiones'l    Dicunlur  mutae  quod  in  Hispania  contra  Sertorium 

regiones,  de  quibus  nihil  antea  fuerat  gestum  est,  et  refutat  quod  ab  accu- 

auditum,  ut  de  Britannia  ante  bellum  satore  dicebatur,  nescisse  fcedus  illud 

Capsaris.  cum  Gaditanis  Pompeium  ;  quasi  ve- 

•  Maria,  S^c.']  Invocat  et  niaria,&c.  ro  fieri  posset  ut  vir  tantus  id  igno- 

propter  bellum  piraticum  quod  con-  raret,  quod  mediocres  homines,  nullo 

fecit  Pompeius.  usu,  nullo  studio    militari   praediti, 

^  Versere'\    Versari  dicitur  in  re-  non  ignorant. 


PRO    BALBO,    CAP.   6.  2265 

rioli"'  dcnique  scire  profiteantur  ?  15.  Equidera  contra 
existimo,  judices,  cum  in  orani  genere  ac  varietate  artiura, 
etiam  illarum,  quae  sine  summo  otio'  non  facile  discuntur, 
Cn.  Pompeius  excellat,  singularem"^  quandam  laudem  ejus, 
et  praestabilem'^  esse  scientiam  in  foederibus,"  pactionibus,° 
conditionibus.i'  populorum,  regurn,  exterarum  nationum,  in 
universo  denique  belli  jure""  ac  pacis:  nisi  forte,  quae  nos 
libri  decent  in  umbra  ^  et  otio,  ea  Cn.  Pompeium,  neque  ^ 
cum  requiesceret,  literae,  neque,  cum  rem-^  gereret,  res  ipsa? 
docere'  potuerunt-  Atque,  ut  ego  sentio,  judices,  causa 
dicta  est  temporis^  raagis:  ego  non  hujus,  inquam,  genere 
judicii'  plura  dicam.^    Est  enim  haic  saeculi  labes  quasdam 

'  Studio.  ^  Picestantem.  '  Schola.  >  Bellum. 


librarioli  deest  in  x*  denique  se  scire  Lamb,  denique  scire  se  Weisk. — 4 
Lamb,  tarn  singularem.  Mox,  pro  ejus  T  x  babent  suavi ;  deest  heec  vox 
in  H  S  if*.  Turn  pactionibus,  deditionibus  Erf.  et  terrarnm  nationibus  H.  ac 
lerrurtnn  nationibus  x- — 5  Particnia  neque  deest  in  x-  quiesceret  H.  reli- 
giones  ipsa  H  T  x  4'' — ^  I'*  Griit.  Graev.  Schntz.  Orell.  et  sic  Venet. 
1483.  nisi  quod  hsc  cnm  codd.  miiltis  et  edd.  vett.  etiani  Jiint.  lemporum ; 
Hotoni.  et  Lall.  causa  est  dicta  temporis  magis  hujus  vitio,  quam  hominis:  neque 
ego  de  tarn  iniquo  judicii  genere  plura  dicam ;  Lamb,  temporis  magis  vitio,  quam 
ullius  Cornelii  crimine :  de  quo  plura  non  dicam.  Ego  de  hujus,  inquam,  genere 
judicii  plura  non  dicam;  Scbiitz.  conj.  Atque,  ut  ego  sentio,  hac  dicta  sunt 
temporis  magis,  quam  hujus  judicii  causa.     Est  enim,  tfc.     Erf.  babet  temporis 

NOT;E 

"'  LibrarioW]  Librarioli  iili  sunt  qui  si  belliim  geratur. 

libros  exscribiint,  i  Belli  jure]  Jus  belli,  jus  feciale 

"  In  fcederibus]  Ilia  focdera  intelli-  vocat  Cicero  de  Off.  lib.  i. 

git,  qnaj  inter  reges  et  ('oi)ulos  fieri  '  Res  ipsce  docere]    lies   ipsae   et 

Solent.  nsus   nitilto   plura  docent,  quam  li> 

°  Pactionibus']  Pactio  est  duorum,  terac. 
pluriumve  in  idem  placitum  consen-  ^  Causa  dicta  est  temporis^Sententia. 
am.  Ira  Ulp.  Digest,  lib.  ii.  de  pact,  imperfecta  est,  nisi  forte  illud  intelli- 
Hoc  autenj  interest  pactionem  inter  gatnr,  quod  plus  temporis  sumat  di- 
et fwdus  ;  quod  paetiones  sint  priva-  cendo  de  Pompeio,  quam  de  causa 
toruiii,  foedera  aiitem  publica  sint,  Cornelii  ;  aut  forlasse  etiam,  quod 
ut  reguui  et  principum.  quae  dicta  sunt  ab  eo,  dicta  sunt  ma- 

p  Condilionibus]    (;onditio  est  pac-  gis  temporis  causa,  quam  ut  defen- 
tio  certam   legem    in  se  continens ;  deret  Cornelium,  qui  jam    ab   aliis 
vel  potius  est  lex  negotio  alicui  ap-  defen-^us  fuerat. 
posita,  unde  ipsins  eventus  pendet:  t  Genere  judicii]  Supple  '  de '  ge- 
nt, verbi  gratia,  fundus  contrabimus,  nere  judicii. 


2266  M.    TULLIUS    CICERO 

et  macula/  virtuti  invidere,  velle  ipsum  florem "  dignitatis 
infringere.  16.  Etenim,  si  Cn.  Pompeius"  abhinc  annos 
qiiingentos  fuisset,  is  vir,  a  quo  senatus  adolescentulo  at- 
que  equite  [Romano]®  saspe  communis  salutis  auxilium  ex- 
petisset;  cujus  res  gestae  omnes  gentes,  cum  clarissima 
victoria,  terra  marique  peragrassent ;  cujus  tres  triumplii 
testes  assent,  totum  orbem  terrarum  nostro  imperio  teneri ; 
quem  populus  Romanus  singularibus  lionoribus  decoras- 
set ;  9  si  nunc  apud  vos,  id,  quod  is  fecisset,  contra  fcedus 
factum  diceretur,  quis  audlret?  nemo  profecto:  mors  enim 
cum  exstinxisset  invidiam,  [p.  58.]  res  ejus  gestae  sempi- 
terni  nominis  gloria  niterentur.  Cujus  igitur  audita  virtus 
dubitationi '°  locum  non  daret ;  hujus  praesens,  experta 
atque  perspecta,  obtrectatorums^  voce  laedetur? 

VII.  17.  Omittara  igitur  Pompeium  jam  oratione  mea  re- 

f  Invidorum. 


magis:  ego  nunc  citius,  inquam,  genere;  alius  cod.  ap.  Giaev.  temporiim  rnagis ; 
ego  nunc  ut  vis  inquam  ;  al.  ibid,  temporis  magis  hvjus  vitio,  quam  homiitis  :  ntque 
ey:,o  lie  tarn  iniquo  genere ;  Franc,  tewpurum  magis:  ego  nunc  ut  hoc  inquaiii  ge- 
nere judiciiplura  dicam.  '  Locus  niauciis  et  coniiptus.'  Orell, — 7  Codd.  Laiii- 
bini,  Erf.  Pal.  9.  Orell.  Est  enim  hac  seeculi  quadam  lubes  atque  macula; 
edd.  ante  hamh.  Est  enim  hujus  s.  labes  qucedam  et  macula;  Lamb,  eilidit, 
Est  enim  hac  hujus  saculi  lubes  quadam  et  macula.  Lectio  nostra  est  a  Grii- 
tero.  Mox,  refriiigere  Graev. — 8  '  Sine  cau»a  Ernesti  -rh  Romano  uncis  in- 
ciusit,  delevit  Scliutz.'  Orell.  Mox,  communi  saluli  Erf.  et  Orell.  piob.  Ca- 
rat. Turn,  cui  res  gesta  cum  clarissima  victoria  Erf. — 9  Ha-c  verba,  quem  p. 
R.  .  , .  decorasset,  de^niit  in  Franc.  T  %•  quem  populi  Romuni  in  singular ibnsque 
decorasset  Erf.  m  singularibusque  liabent  eiiani  codd.  Victorii,  Grnteri,  H  S  x. 
Rom.  Venet.  1483.  unde  Garat.  P.  R.  inauditis  singularibusque  hon.  Sfc.  Mox, 
apud  nos  H  S  T  i^.  quod  fecisset  x-  Paulo  post,  gluriam  niterentur  x-  gloria 
intei'issent  H.  gloria  interessent  S  t|/.  gloria  uterentur  conj.  Ernesti  ;  refiitant 
Garat.  et  Scliuiz. — 10  H  S  T  x  4'  dubitalionis.  Mox,  hujus  experta  obtrec. 
ouiissis  iiiti'tmediis,  x-  hujus  experta  atque  perspecta  Franc,  hujus  atque  perfecta 
Erf.  Alii  codd.  omittuut  etiam  prcesens  ;  virtus  substitui  voiebat  Lamb. 
Denique,  voce  legetur  H  S. 

NOT.E 

"  Florem]    Translatio   a   .stirpibus,  vitate,  et  dictum  fuisset  eum  contra 

quae  flores  ferunt,  et  marcescunt  sta-  foedus  feci^-se,  nemo  ferret.     Hoc  au- 

tini.  tern    argumentnm   illustrat    Pompeii 

*  Etenim  si  Cn,  Poinpeius]    Argu-  laudum  frequentaiione.    Has  easdein 

nientum   a   ficto   exemplo,  quod  sic  laudes  vide  in  Oral,  pro  Lege  Ma- 

confiat :    .^^i    ante    quin£;cntus    annos  nilia. 
Ponipeius  extitisset,  et  donasset  ci- 


'  PRO    BALIiO,    CAP.   7.  2267 

liqiia  : '  sed  vos,  judices,  animis  ac  raemoria  tenetote  J  De 
lege,  de  foedere,  de  exemplis,*  de  perpetua  consuetudine 
civitatis  nostras,  renovabo  ea,  quae  dicta  sunt:  nihil  enim 
mihi  novi,  nihil  integri,'  neque  M.  Crassus,  qui  totam 
causam  et  pro  facultate,  et  pro  fide  sua  diligentissime  vo- 
bis  explicavit;  neque  Cn.  Pompeius,  cujus  oratio  omnibus 
ornamentis  abundavit,  ad  dicendum  reliquit.  Sed  quoniam, 
me  recusante,  placuit  ambobus'*''  adhiberi  hunc  a  me  quasi 
perpoliendi  quendam  operis  extremum  laborcm  ;  peto  a  vo- 
bis,  ut  me,  officii  potius  quam  dicendi  studio,  banc  susce- 
pisse  operam  ac  munus  putetis.  18.  Ac  prius,  quam  ag- 
grediar  ad  jus  causarnque^  Cornelii,  quiddain  de  communi 
conditione  omnium  nostrum,  deprecandge  malevolentiae  * 
causa,  breviter  commemorandum  videtur.  Si,  quo  quis- 
que**  loco  nostrum  est,  judices,  natus,  aut,  si  in  qua  for- 
tuna  est  nascendi  initio  constitutus,  hunc  vitas  statum  us- 
que ad  senectutem  obtinere  debet  ;*^  et,  si  omnes,  quos  aut 
fortuna  extulit,  aut  ipsorum  illustravit  hibor  et  industria, 
poena  sunt  afiiciendi ;  non  gravior  L.  Cornelio,  quam  mul- 
tis  viris  bonis  atque  fortibus,  constitui  lex  vitae  et  conditio 
videtur.  Sin  auteni  multorum  virtus,  ingenium,  humanitas, 
ex  itifimo  genere  et  fortunce  gradu,  non  modo  amicitias,  et 
rei  familiaris  copias  *  consecuta  est,  sed  summam  laudem, 

^  Divitias. 


Cap.  VII.  1  Omittain  Cn.  Pompeium  jam  o,  m.  relinquam  qiiinqne  codd. 
Oxon.  Omittam  i.  Pompeiuvi :  jnm  o.  m.  relinquam  Fr;inc.  O.  i.  P.  jam  orationcm 
vieam  relinquam  Erf.  O.  i.  P.  tam  o.  m.  relinquam  edd.  anti(|nis.s.  auimiis  ac 
mem.  X' — 2  Verba  de  e.renipUs  dpsiuit  in  Erf.  — 3  Eiiusti  conj.  viliil  iulef^rum  ; 
refiitant  Garat.  et  SfJmtz.  causam  pro fuc.  H  S  v|/. — 4  Cod.  4*  placuit  tih  om- 
nibus.— 5  Cod.  X  rtj^gTf(/<«r  rtc<us  C(tusrt/nquf.  Mox,  deprecatione  vial,  causa  in 
eodeiii  cod.  brev.  com.  vidcrelur  S. — 6  Codd.  x  ^  deberet.     Paulo  post,  conditio 

NOT/E 

y  Tenelote]   Id  est,  Pompeius  nun-  aliqnid  a  se  dopellcie. 

quam  excidat  e  vestra  niemoiia.  ^  Si  quo  quisqae]  Videtur  liic  judi- 

*  P/«c«t<amio/)«s]  Ponipeio  el  Cias-  cibus  indicate,  se  et  IJailjunt  ex  hu- 
so placuit,  nt  Ciceio  tertius  lianc  niili  loco  ad  dinnitales  pervenisse, 
causam  peroraret.  cum   nteique  esset  ex  inunicipiis  et 

a  Deprecandce  malevolcnliie]  Depie-  obscuris  locis. 
caii  est  aliquid  piecibus  peleie,  vel 


2268  M.    TULLIUS    CICERO 

honores,  gloriam,  dignitatem ;  non  intelligo,  cur  potius  in- 
vidia  violatura  virtutem  7  L.  Cornelii,  quam  ^quitas  vestra 
pudorem  ejus  adjutura  videatur.  19.  Itaque,  quod  maxime 
petendum  est,  a  vobis  idcirco  non  peto,  judices,  ne  de  ves- 
tra sapientia,  atque  de  vestra  humanitate  ^  dubitare  videar : 
est  autem  petendum,  ne  oderitis  ingenium,  ne  inimici  sitis 
industriae,  ne  humanitatem  opprimendam,  ne  virtutem  pu- 
niendam^  putetis :  illud  peto,  ut,  si  causam  ipsam  per  se 
firmam  esse  et  stabilem  videritis,  hominis  ipsius  orna- 
menta  adjumento  causae  potius,  quam  impedimento  esse 
malitis. 

VIII.  Nascitur,  judices,  causa  Cornelii  ex  ea  lege,  quam 
L.  Gellius,*^  Cn.  Cornelius,  ex  senatus  sententia,  tulerunt: 
qua  lege,  videmus,'  satis  esse  sanctum,"  uti  cives  Romani 
sint  ii,  quos  Cn.  Pompeius,  de  consilii  sententia,  singillatim  * 
civitate  donarit.  Donatum  esse'  L.  Cornelium  praesens 
Pompeius  dicit:  indicant  publicae  tabulae:  accusator  fa- 
tetur;  sed  negat,  ex  fcederato  populo  quenquam  potuisse, 
nisi  is  populus  "*■  fundus  factus  esset,*^  in  banc  civitatem 

"  Constitutum. 


rideret  x-  conditio  videretur  Erf. — 7  Erf.  volatur  virtute  ;  x  violat  virtutem  ;  x^ 
et  edd.  ante  Manut.  violatur  a  virtute. — 8  Qiiatiior  verba,  atque  de  v.  hum. 
desunt  in  H  T. — 9  Erf.  aliique  codd.  penitendam ;  %  perimendam.  Mox,  et 
stabilem  esse  vid.  Lamb,  esse  tt  stab,  videretis  ^.  T»in,  adjumento  totius  causa 
Erf.    esse  velitis  %• 

Cap.  VIII.  1  H  S  T  X  "I*  6^  editiones  ante  Stepliannm  videamus.  Mox, 
satis  delet  Schiitzitis  sancti,  ut  cives  H  S  T  x  '!'• — 2  Voc.  singillatim  deest 
in  H  S  t//.  Mox,  donarit  est  e  solo  Guelferb.  reliqiii  onines  donaverit. 
— 3    Donatum  esse   civitate   Lambinus  solus.     Mox,  causce  pro  tabula   x- — 

NOTiE 

c  Quam  L.  Genius']  L.  Gellius,Cn.  sententlam  senatus,  qui  eos  volebat 

Cornelius, '^coss.  fuerunt  anno  urbis  civitate  donari,  'quos  de  consilii  sui 

681.  Ii  ex  senatus  auctoritate  legem  sententia  donaverat.'     Consilinni  au- 

tulerunt,  ut  cives  Rom.  essent  quos  tem  militare  conflabatnr  quaestoribus, 

Cn.  Pompeius,  de  consilii  sententia,  tribunis  niilitnm,  centurionibus  pri- 

civitate  donaverat.     Quid  autem  in-  morum  ordinum,  et  equitibus  inter- 

telligat  per  consilium,  satis  obscu-  dum. 

rum  est.     Volunt  alii  iotelligi  de  sui  "^  Nisiis  poptilus  fundus  factus  essef] 

proprii  consilii  sententia  ;  alii  verius  Dicitur  populus  fundus  esse  rei  quam 

de  consilii  militaris  sententia,  juxta  alienat ;  hoc  est,  auctor,  inquit  Fes- 


PRO    BALBO,    CAP.   8.  22('I9 

venire/  20.  O  praeclarum  *  interpretem  juris  l*^  auctoreni 
antiquitatis !  correctorem  atque  eraendatorem  nostra?  ci- 
vitatis !  qui  banc  poenam  foederibus  ^  ascribat,  ut  omnium 
praemiorum  beneficiorunique  nostrorum  expertes  faciat  foe- 
deratos.  Quid  enim  potuit  did  imperitius,  quam  foederatos 
populos  fieri  fundos  oportere?  nam  id  non  magis  est  pro- 
prium  foederatorum,  quam  omnium  liberorura/  Sed  totum  ^ 
hoc,  judices,  in  ea  fuit  positum  semper  ratione  atque  sen- 
tentia,  ut,  cum  jussisset  populus  Romanus''  aliquid ;  si  id 
ascivissent  socii  populi  ac  Latini,  et,  si  ea  lex,  quam  nos 
haberemus,  eadem  in  populo  aliquo,  tanquam  in  fundo,  re- 
sedisset;  ut  tum  lege  eadem  is  populus  teneretur  :  non,  ut 
de  nostro  jure  aliquid  diminucretur,  [p.  59.]  sed  ut  illi  po- 
puli, aut  jure  eo,  quod  a  nobis  esset  constitutum,  aut  ali- 
quo commodo  aut  beneficio  uterentur.  21.  Tulit  apud  ma- 
jores  nostros  legem  C.  Furius  de  testamentis :  "^   tulit  Q. 

*  Adipisci  jus  hujus  civitatis.  '^  Fcederum. 


4  Cod.  X  fjuantumcumque  p.  n.  is  populo, — -H  H  S  foederis.  Mox,  ut  omni 
p.  I.  ti.  finis  expertes  X'/"<-"J«'  defederatos  T. — G  H  S  T  \p  jussisset  prcetor ; 
X  vixisset  prator.  Mox,  pro  resedisset  x  'labet  remansisset.  Aciutum,  ut  cum 
lege  H.  de  vestro  jure  x-  l^'o  diminuereliir ,  quod  lialient  Erf.  C  H  S  T  x  '^i 
Venet.  1480.  Jiiiit.  Gracv.  Scliiitz.  deminuerettir  legniit  Lamb,  et  Orell.  mi- 
nueretur  Venel.  1483.  Hervag.  Grnt.  Mox,  aut  ben,  vteremur  H  S  T.  Ac- 
tuttiin  sex  et  sexaginla  voce.  Tulit  apud  majores,  usque  ad  civitati  anteferret, 

NOTiE 

tns  :    ex  q\iibus   verbis  intelligitur,  e  S'ed  <o<wm]  Hoc  intendit  ostende- 

fieii    fundum    poptiluni   aliqiieni  tiiin  i-e,  quod  si  praetor, aut  aliquis  magis- 

dici,  cum  in  re  quapiam  sua  abalie-  tratus  legem  aliquam  ferret,  et  dice- 

nanda  est  auctor,  id  est,  approbator.  ret  populus,  lianc  legem   recipimus, 

Hodie  vpro  'fundum  fieri,'  est   vas-  et  ea  nteuuir,  populus   Rom.  in  eos 

sallum  et  feudataiium  fieri.  imperiuni  liabebat.     Habebat  autem 

•=  O  pracUirum]   Iroiiia  est,  qua  ri-  populus  fundus  privilegia,  jus  snfFra- 

del  ienorantiani  accusatoris.  gii,  et  triunipliundi. 

'  FcederiUorum,  quam   o.   liberoi-vm]  ''  C.  ['itrius  de  testmnentis]  Tulit  C. 

Differunt  fojderali  populi  a   liberis  ;  Furius,    tribunns   plebis,    legem   de 

quia  fnederati  non  per  omnia   liberi  testainentis,    ne     cui,    nisi    testato- 

siint,  nam  Roniani  in  omnibus  fnede-  ris  cognato,  certisque  aliis  personis, 

ribus  superiores  esse   voU'bant :  po-  supra    niillc   asses  legare,   niortisve 

puli  vero  fueruul  aut  liberi,  aut  socii,  causa  donare   liceret :  quare  ti   quis 

aut  duiici.  majorem  sumniam  sibi  legataoi  acce- 


2270 


M.    TULLIUS    CICERO 


Voconius'  de  mulierum  haereditatibus  :  innumerabiles  alias 
leges  de  civili  jure  sunt  latae :  (quas  Lalini  ^  voluerunt, 
asciverunt:)  ipsa  denique  Julia,'  qua  lege  civitas  est  sociis 
et  Latinis  data,  qui^  fundi  populi  facti  non  essent,  civitatem 
non  haberent.  In  quo  magna  contentio  Heracliensium  "^  et 
Neapolitanorum  fuit,  cum  magna  pars  in  iis  civitatibus 
foederis  sui  libertatem  civitati  anteferret."  Postremo  haec^ 
vis  est  istius  et  juris  et  verbi,  ut  fundi  populi  beneficio 
nostro,*  non  suo  jure"  fiant.  22.  Cum  aliquid  populus 
Romanus  jussit,  id  si  est  ejusmodi/  ut  quibusdam  populis, 
sive  fcederatis,  sive  liberis,  permittendura  esse  videatur,  ut 
statuant  ipsi  non  de  nostris,^?  sed  de  suis  rebus,  quo  jure 
uti  velint ;  tum,  utrum  fundi  facti  sint,  an  non,  quaerendum 

«  Permissu  nostra.  /  Tale  est. 


desunt  in  Franc.  S  T  x  i//  et  edd.  antiqiiiss. — 7  Schulz.  de  Valesii  conj.  qua 
lege  ila  civitas  est  s.  et  L.  data,  ut  qui ;  lefiitat  Garat.  Mox,  Heracleensium 
idem  Srliulz.  V\o  foederis,  (\\\oA  servant  codd.  Victorii,  Giuteri,  CS  T  x  V*. 
Pall.  Elf.  et  edd.  antiqiiiss.  juris  habet  H,  cum  Lamb,  et  aliis  quibusdam 
edd.  civitate  Grnt.  erroie  typogr.  civitati  deest  in  H. — 8  Postremo  hvjus  x- — 
9  Idem  codex  ne  de  nostris,  Mox,  tumu.f.f.  s.  an  non  q.  e,  videatur  desiint 
in  X-     Deinde^eri  voluerunt  in  eodem  cod. 


NOTjE 


pisset,  redderet.  Lata  est  autem,  ut 
ait  Jiislinns,  legis  xii.  Tabulanim 
coercendae  causa,  in  qua  scribiinr, 
'  Uti  qnisque  legassit  suae  rei,  ita  jus 
estc' 

'  Q.  Vocontius']  Tulit  Q- Vocontius 
Saxa,  tribunus  plebis,  Caepione  et 
Philippo  coss.  anno  584.  ne  qui  cen- 
sus esset,  virginem  neve  inulierem, 
supra  quadrantem  bonoruui  suorum, 
heeredeni  institueret,  plusve  cuiquam 
legaret,  qnam  ad  haeredem,  liasredes- 
vp  pertineret  ;  nefoeminas  ultra  con- 
sanguineos  ab  intestato  succederent. 

''  Latini]  Latini  et  socii  iidem  hie 
liabentur.  Porro  Latinorum  nomine 
Latii  populos  tantum  intelligit. 

'  Ipsa  denique  Julia']  Tulit  Sextus 
Julius  Caesar  consul,  cnm  L.  Martio, 
anno  urbis  6G4.  ut  civitas  sociis  et 
Latinis    omnibus,  qui  arma  depone- 


rent,  daretur :  nam  Italici  belli  ex- 
stingiiendi  causa  hiFc  lex  data  est. 

"  Heracliensium']  Heraclea  nrbs  est 
Siciliae  in  parte  australi,  nnnc  Capo 
Bianco. 

"  Civitati  anteferret]  Snarnm  civi- 
tatum  jus  Heraclienses  et  Neapoli- 
tani,  juri  civitatis  qna  donabantur, 
anteponebanl. 

"  Non  suo  jure]  Fiunt  civesexterni 
fundi  populi  Roniani  singular!  quo- 
dam  ipsius  populi  Rom.  beneficio,  nt 
possint  illi  ipsius  frui  beneficiis,  non 
autem  nt  privati  quiqne  prohibean- 
tur  civitate  donari. 

p  Non  de  nostris]  Majores  nolue- 
runt  fundos  populos  aliquid  statuere 
de  Romanis  ;  cum  enini  eoriim  leges 
accipiant,  noluerunt,  nt  sibi  legem 
imponerent. 


PRO    BALBO,    CAP.   9.  2271 

esse  videatur  :  do  nostra  vero  republica,  de  nostro  imperio, 
de  nostris  bellis,  de  victoria,  de  salute,  fundos  popiilos  fieri 
noluerunt.  ix.  Atqui,  si  ^  imperatoribus  nostris,  si  senatui, 
si  populo  Romano  non  licebit,  propositis  '  preeraiis  elicere 
ex  civitatibus  sociorum  atque  amicorum  fortissimum  atque 
optimum  quemque  ad  subeunda  pro  salute  nostra  pericula ; 
summa  utilitate  ac  maximo  sa^pe  praesidio  in  periculis  at- 
que asperiss"  temporibus  carendum  erit.*  23.  Sed,  per  Deos 
immortales !  quse  est*  ista  societas,  qua3  amicitia,  quod 
foedus,  ut  aut  nostra  civitas  careat  in  suis  periculis  Massi- 
liensi  "^  propugnatore,  careat  Gaditano,  careat  Saguntino;^ 
aut,  si  quis  ex  iliis  populis  sit  exortus,  qui  nostros  duces 
auxilio  labori.s,  comraeatus,' '  periculo  suo  juverit,  qui  cum 
hoste  nostro  cominus  in  acie  saepe  pugnarit,  qui  se  saepe 
telis  hostium,  qui  dimicationi  capitis,  qui  morti  objecerit; 
nulla  conditione,  hujus  civitatis  pra?miis  affici  possit?  24. 
Etenim  in  populum  Romanum  grave  est,*  non  posse  uti 
sociis  excellenti  virtute  praeditis,  qui  velint  cum  periculis 
nostris  sua  communicare:  in  socios  vero  ipsos,  et  in  eos, 
de  quibus  agimus,  foederatos,  injuriosum  et  contumeliosum 

«  Periculosis.  *  Quid  prodest. 


Cap.  IX.  1  Cofl.  x  populoque  R.  n.  I.  prcepositis, — 2  Codd.  Lambini,  Erf. 
cum  edd.  Stejili.  Lamb.  Orel!,  carendum  nobis  erit. — 3  Lamb,  auxilio,  labore, 
commeatu,  prcbanle  (jiirat.  Mox,  juvaret  H.  sape  pvgnaret  ....  dimicationem 
H  S. — 4  Est  enim  populo  Romano  grave  H  x-     £*'  *"""  *"  P'  ^-  g'''«w  S  T  4*, 

NOTiE 

1  Atqui   si]    Argumentum    piofert  Orat.  pro  Font.  §  3. 

ab  ntili.  Si  (Miim  populo  Romano  non  »  Sagunlino]     Sagiintnm,   vel    Sa- 

frts  essetii)  belli  periculis  militem  ex-  gnntiis,  oppidiiin  fuit  Hispaniae  Tar- 

ternniii  accipcre,  diminiierentnr  vires  raconensis  ah  Hannibale  expngnatum 

reipnblica?.     Sic  enim    prohiberetur  et    eversum.     Fuit  hire  nrbs    socia 

imperator   arcipere   iiiilites,  et  dare  pop.  Rom.  qua-  everti  maluit,  quani 

pitiemia  militibu.s  fortissimis.  datam  fidem  deserere. 

"■  Massiliensi]    Massilienses  singii-  '  Commeuluii]      Per     commeatum, 

lari  quodam  amore  semper  Romanes  frumentnm,  atqne  alia  qua-  ad  alcn- 

prosecuti  sunt  :  immo  sine  illis  nun-  dum  exeicitum  requiniiitur,  intelli- 

quam  de  Galli!)    potuerunt    Romani  guntur. 
victoriam    rpfe;re.      Vide    pliira   in 


2272  M.   TL'LLIUS   CICERO 

est,  his  prsemiis,  et  his  honoribus  exclusos  esse  fidelissimos 
et  conjiinctissimos  socios,^  quae  pateant  stipendiariis,"  pa- 
teant  hostibus,  pateant  saepe  servis."  Nam  et  stipendiaries 
ex  Africa,  Sicilia,  Sardinia/  ceteris  provinciis,  multos  civi- 
tate  donates  videmus :  et,  qui  hostes  ad  nostros  imperatores 
perfugissent,  et  magno  usui  reipublicae  nostrae  fuissent,  sci- 
mus  civitate  esse  donates:  servos  denique,  quorum  jus  et 
fortunae  conditio  infima  est,*^  bene  de  republica  meritos, 
perseepe  libertate,  id  est,  civitate,  publice  donari  videmus." 
X.  25.  Hanc  tu  igitur,  patrone  ^  fcederum  ac  foederatornm, 
conditionera  statuis  Gaditanis,'  tuis  civibus,''  ut,  quod  iis, 
quos  Gaditanis  adjutoribus  armis  subegimus,  atque  in  di- 
tionem  nostram  redegimus,  liceat,  si  populus  Romanus  per- 
miserit,  ut  ab  senatu,  ab  iraperatoribus  nostris,  civitate 
donentur;  id  ne  liceat  ipsis?  qui  si  suis  decretis  legibusve 
sanxissent,  ne  quis  suorum  civium  castra  imperatorum  po- 
puli  Romani  iniret ; "  ne  quis  se  pro  nostro  imperio  in  peri- 

"  Intraret, 


Erf.  edd.  amiquiss.  et  Oieil. — 5  Erf.  et  conjunctos  socios,  Mox,  pateant  hos- 
tibus ;  p.  s.  s.  N.  et  stipendiarios  desunt  in  T.  scepe  deest  in  edd.  ante 
Hervag.  Ueinde,  ceterisque  .  .  .  vidimus  .  .  .  profuoissent  x-  ceterisque  etiam  T. 
— 6  Codd.  Lambini,  Victorii,  et  ed.  OreW.  jus,  furttma,  conditio  infima  est; 
qiiidam  codd.  ap.  Grtev.  jus  fortuna  conditio  hifima  est ;  Erf.  vis  fortunce  con- 
ditio infirmu  est;  S  et  edd.  ante  Mannt.  vis  et  fortuna  conditio  infima  est; 
Lamb,  quorum  fortuna  et  conditio,  Sfc.  \^  infirma. — 7  Ita  C  S  T  Xi  Mannt. 
Sclintz.  Orel!,  tidimtts  conj.  Ernesti ;  videamus  iunx.  videbamus  H  ^,  Lamb. 
GraBV.  al. 

Cap.  X.  1  Gaditanis  deest  in  edd.  antiquiss.  Mox,  armis  deest  in  x-  Quos 
maf!:nis  adjutoribus  tuis  armis  Erf.  Pal.  9.  et  cod.  Victorii;  unde  Lamb,  quos 
Gaditanis  tuis  adj.  £fc.    Turn,  atque  in  deditio7iem  S.     Romanus  promiserit  %• — 

NOTvE 

"  Stipendiariis]  Stipendiarii  hie  di-  texit. 

cnntur  qui  vectigales  sunt,  qui  victori  y  Africa,  Sicilia,  Sardiniul  Onines 

stipendia  et  vectigalia  coguntiir  pen-  illae  nationes  stipendiaria;  pop.  Rom. 

dere.  fiiernnt. 

■''    Servis']     Donabantur   aliqnando  »  Patrone']  Iionice  hunc  accusato- 

servi  libertate  et  civitate,  qnando  vi-  rem  palronum   appellat,   utpote  qui 

delicet  dominis  aliquod  singulare  be-  leges  fcederum  evertebat. 

neficium  praestiterant.    Id  refert  Li-  ^  Tuis  civibus']  Erat  ille   accnsator 

vins  lib.    II.   de    qnodam    Vindicio,  civis   Romanus,  quia  nulH  alteri  fas 

quJBruii  filioium  conjurationem  de-  erat  accusare. 


PRO    BALBO,  CAI\  11.  2273 

culum  capitis,  atque  in  vitoe  discrimen  inferret ;  ^  Gadita- 
norum  auxiliis,  cum  vellemus,  iiti  nobis  non  liccret:  pri- 
vatim  vero,  ne  quis  vir  et  anirno  et  virtute  praecellens  pro 
nostro  imperio  periculo  suo  dimicaret ;  graviter  jure'  fer- 
Tcmus,  minui  auxilia  populi  Romani,  debilitari  animos  for- 
tissimorum  virorum,  alienigenarum  *  nos  horainura  studiis, 
atque  externa  virtute  privari.  2G.  Atqui*  nihil  interest, 
judices,  utrum  ba^c  fcederati  jura  constituant,  ut  ne  cui 
liceat  ex  his  civitatibus  ad  nostrorum  bellorum  pericula 
accedere,  an,  qua?  nos  eorum  civibus,  virtutis  causa,  tri- 
buerjmus,  ea  rata  esse  non  possint;  nihil  enim^  magis  ute- 
remur  his  adjutoribus,  [p.  60.]  sublatis  praemiis  virtutis, 
quam,  si  omnino  his  versari  in  nostris  bellis  non  liceret. 
Etenim,  cum,  pro  sua  patria,  pauci,  post  genus  hominum 
natum,  reperti  sint,^  qui,  nullis  prfemiis  propositis,  vitam 
suam  hostium  telis  objecerint ;  pro  aliena  republica  quen- 
quara  fore  putatis,  qui  se  opponat  periculis,  non  modo  nullo 
proposito  praemio,  sed  etiam  interdicto  ? 

XI.  27.  Sed,  cum'  est  ilhid  imperitissirae  dictum,  de 
populis  fundis,  quod  commune  est  liberorum  populorum, 
non  proprium  foederatorum ;)  ex  quo  intelligi  necesse  est, 
aut  neminem  ex  sociis  civem  fieri  posse,  aut  etiam  posse 
ex  foederatis)  turn  vero  jus  omnenoster  *  iste  magistermu- 
tandae  civitatis  ignorat ;  quod  est,  judices,  non  solum  in 
legibus  publicis  positum,  sed  etiam  in  privatorum  volun- 
tate.  Jure  enim  nostro  ncque  mutarc  civitatem  quisquam 
invitus  potest,'  nequc,  si  velit,  mutare  non  potest,  modo 

*  Externorum. 


2  Lamb,  solus  offerret.  Mox,  auxiliis  uti  cum,  !^c.  H  S  T  x-  "'*  nobis  non 
desiint  in  x  >!'•  Deinde  si  ne  quis  vir  Lamb. — 3  Ita  Ernesti  de  conj.  enmqtie 
seciitus  est  Schiitz.  graviter  id  jure  ceteri.  Mox,  /io>nini/»»omitlit  Erf.  atque 
palerna  virtute  Erf.  H  S  T  x  ^- — *  Atque  x-  i'>tcresl  deest  in  x-  foederatis 
H  S.  jura  constituerint  H  S  i^.  Mox,  rara  esse  %• — ^  Lamb.  nikHo  enim. 
Mox,  quod  si  x- — C  ST  reperti  sunt.  Mox,  qui  nudlis  pratniis  Lamh.  qui  si 
opponant  x- 

Cap.  XI.  1  Sed  quoniamT.  Sed  quam  x  ^-  "pertissime  dictum  X'  Mox, 
populi  fundis  H  S  T  x  "f-  rf«  populis  foederatis  Schulz.  est  deest  in  x  <!'•  c'  popu- 
lorum H  x- — 2  H  Sjus  causcE  noster ;  xJ"*  caus(E  ut.— 3  Verbiim  potest  deest 
in  x-     Panlo  post,  se  civem  civilalis  Lamb.  1584.     Turn,  verba,  ul  sit  is  civis 

Delph.et  Far.  Clat.  Cicero.  TEE 


2274 


M,    TULLIUS    CICERO 


asciscatur"  ab  ea  civitate,  cujus  esse  se  civitatis  velit :  ut, 
si  Gaditani  sciverinf  nominatim  de  aliquo  cive  Romano, 
ut  sit  is  civis  Gaditanus,  magna  potestas  sit  nostro  civi 
mutandae  civitatis,  nee  foedere  impediatur,  quo  minus  ex 
cive  Romano  civis  Gaditanus  possit  esse.  28.  Duarum 
civitatura  civis^  esse,  nostro "^  jure  civili,  nemo  potest:  non 
esse  hujus  civitatis  civis,  qui  se  alii  civitati  dicarit/  potest. 
Neque  solum  ^  dicatione,  (quod  in  calamitate-^  clarissimis 
viris  Q.  Maximo,''  C.  Laenati,'=  Q.  Philippo**  Nuceriae,'  C. 
Catoni  *^  Tarracone,^^  Q.  Caepioni/  P.  Rutilio'  Smyrnae'' 


Recipiatur. 


<*  Decreverint. 


Destinaverit. 


f  Exilio. 


G.  m,  p.  s.  n.  c.  m.  c.  n.  f.  i.  q,  m.  ex  cive  Romano,  desnnt  in  x- — 4  H  S  x  'f' 
noster.  Mox,  citili  siispectuni  est  Ernestio  ;  civis  nosier  esse  jure  civili  habent 
codd.  aliquot  et  edd.  vett. — 5  Q.  Maximo,  C.L.  Q.  P.  N.  C.  C.  Tarracone 


NOTiE 

»  Duarum  civilatum  civis']  Non  po-      tur,  qnod  amiserat. 
terat  Romaniis  qiiivis  duarum  civita-         •>  Q.   Maximo]    Q.    Fabius  Maxi- 
tum  jus  habere;  licebat  taraen  aliis      mus  quinquies  consul  fuit,  et  Cunc- 


populis. 

a  Neque  solum]  Tribns  rationibus 
amittebatur  civitas:  1.  'dicatione,' 
id  est,  propria  sua  voluntate,  desti- 
nando  se  alteri  civitati ;  2.  '  calami- 
tate/  id  est,  exilio  et  damnatione, 
cum  quis  ejiciebatur  iu  exilium  ;  3, 
'  postiiminio.'  Quid  sit  auteni  post- 
liminium definit  Paulus,  aitque,  esse 
'jus  aniissae  rei  recipiendae  ab  extra- 
neo,  et  in  statum  pristinum  restitu- 
endae,  inter  nos  ac  liberos  populos 
regesque,  moribus,  legibus  constitu- 
tum.'  Unde  postiimii)ium  dictum  est 
a  'limine'  et  'post.'  Quare  eum, 
qui  ab  hostibus  captus,  in  fines  nos- 
tros  postea  pervenit,  postiiminio  re- 
versum  recte  dicimus.  Nam  limina 
sicuti  in  domo  finem  quendam  faci- 
unt,  sic  et  imperii  finem  esse  iimen 
veteres  voluerunt.  Hinc  et  limeu 
dictimi  est,  quasi  finis  quidam  et  ter- 
minus: ab  eo  postliminium  dictum 
est,  quia  ad  idem  Iimen  leverteba' 


tator  dictus,  quia  paticntia  sua  Han- 
nibalem  fregit. 

<=  C.  Lcenati]  Caius  Popilius  Lae- 
nas. 

<*  Q.  Philippo]  Q.  Martius  Philip- 
pus,  relatis  de  eo  querelis  a  legatis, 
qui  ad  enm  missi  fuerant,  lustrandi 
exercitns  causa,  damnatus  est. 

*  Nuceria]  Nuceria  alia  fuit  hand 
procul  a  Padi  ripa,  alia  in  Apulia, 
alia  in  Campania.  Credibile  est  lo- 
qui  Ciceronem  de  prima. 

f  C.  Caloni]  Hie  Cato,  cum  consul 
fuisset,  accusatus  est  repetunda- 
rum,  et  damnatus.  Vide  Verr.  de 
signis. 

e  Tarracone]  Tarraco  insignis  His- 
paniae  civitas,  Scipionum  opus,  a  qua 
provincia  Tarraconia  dicta  est,  et 
niaritimarum  opulentissima,  ut  ait 
Rlela  II.  6. 

^  Q.  Ca-pioni]  Is  est  forte  procon- 
sul ille,  qui  binis  castris  exutus  a 
Cimbris,  80.  miUia  railituai,  et  lixa- 


PRO    BALBO,    CAP.    12.  2275 

vidimus  accidisse,  ut  earum  civitatum  fierent  cives/  banc 
ante  amittere  non  potuissent,  quam  hujus  solum  civitatis 
mutatione  vertissent)  "^  sed  etiam  postliminio  potest  civi- 
tatis fieri  mutatio  :  neque  enim  sine  causa  de  Cn.  Publicio 
Menandro,™  libertino  homine,  quem  apud  raajores  legati 
nostri  in  Gra3ciam  proficiscentes  interpretem  secum  habere 
voluerunt,  ad  populum  latum,"  ut  is  Publicius,  si  domum 
revenisset,7  °  et  inde  Romam  rediisset,  ne  minus  civis  esset.« 
Multi  etiam  superiore  meraoria  cives  Romani  sua  volun- 
tate,  indemnati  et  incoIumes,P  his  rebus  relictis/  alias  se  in 
civitates  contulerunt.  xii.  29.  Quodsi  civi  Romano  licet 
esse  Gaditanura,  sive  exilio,  sive  postliminio,  sive  rejec- 
tione'  hujus  civitatis,''  (ut  jam  ad   foedus  veniam,    quod 

t  Ut  civis  permaneret.  *  Relicta  civitate  Rom, 


desiint  in  S.  Tarracina  hahet  U .  Terraccnceque  %•  Tarracone  eque  ^.  Mox, 
P.  R.  Zmyrnct  Erf.  hanc  amittere  x-—^  Idem  cod.  everlissent;  et  pro  sine 
ha  bet  sint. — 7  S  ^  revertisset. 

Cap.  XII.     1  Manut.  conj.    sine  relictione,  probante  Weisk.    sine  ralione 

NOTiE 

mm  40.  tnillia  amisit:  qua  de  causa  amittebant. 

missus  est  in  exilium.    Vide  Liv.  lib.  '»  31enandro]  Menander  se  jacta- 

XXXVII.  bat  e  famiiia  Mariana  esse,  propter 

'  P.  RiUilio'}    P.    Rutilius  habitus  formae  similitndinem  cum  eo. 

est  avi  sui  vir  optimus.    Is  repetun-  "  Ad  populum  latum]  Ad  populum, 

darum  accusatus,  ab  eqnitibus,  qui-  id  est,  cum  lata  lex    est  a    populo  : 

bus   invisus  erat,  damnatus  est,    et  ferre   enim  ad   populum  aiiud   nihil 

pulsus  in  exilium,  quia  legatus  Marii  est,  quam  fei  re  aliquid  ad  populum, 

a   publicanorum    injuriis    Asiam  li-  ut  de  eo  deliberet. 

beraverat,    qui    eraut    equites    Ro-  °  Si  domum  revenisset  Irevertisset]  Si 

i]^3QJ.  domum  revertisset,  id  est,  si  Roma, 

k  ^jni/rna;]  Smyrna  urbs  loniae  est,  ubi  libertate  donatus  fuerat,  in  pa- 

quam  Meles  amnis  irrigat.  triam  rediisset. 

'   Civitatum  fierent  cives]   Qui  exi-  p  Indemnati  et  incohones]  li  dicun- 

lio  daninabantur,  aut  iis  certus  locus  tur  indemnati  et  incolumes,  qui  cau- 

destinabatur  a  judicibus,   quo    cum  sam  non  dixerunt ;  utpote  qui  vocati 

venerant,  illius  civitatis    participes  non  sunt  in  judicium,  etiarasi  pceuas 

fiebaut,  et  turn  amittebant  jus   Ro-  injuste  dederint. 

niana;  civitatis;  aut  locorum  omni-  i  Rejcctione  hujus  civitatis]  Rejec- 

um,  prEcter   certum   queiulam,    adi-  lione,  id  est,  dicatione,  nempe  desti- 

tus  peimittebatur,    quae  '  lata  fuga'  nando,  in  aliam  civitatem  abire. 
dicebatur;  et  iili  quoque  civitatem 


2276 


M,    TULLIUS    CICERO 


ad  caiisam  nihil  pertinet ;  de  civitatis  enim  jure,  non  de 
foederibus  disceptaraus)  quid  est,  quamobrem  civi  Gadi- 
tano  in  banc  civitatem  venire  non  liceat?  Equidem  longe 
secus  sentio : '  nam  cum  ex  omnibus  civitatibus  via  sit  *  in 
nostram,  cumque  nostris  civibus  pateat  iter  ad  ceteras  ci- 
vitates ;  tum  vero,  ut  quasque  nobiscum  maxime  societate/ 
amicitia/  sponsione/  pactione,"  foedere ""  conjuncta  est,  ita 
mihi  maxime  communionem  beneficiorum,  praemiorum,  ci- 
vitatis, continere  videtur.  Atqui '  ceterae  civitates  ^  omnes 
non  dubitarent  nostros  iccipeie  in  suas  civitates,  si  idem 
nos  juris  haberemus,  quod  ceteri:  sed  nos  non  possumus 
et  hujus  esse  civitatis,  et  cujusvis  *  praeterea  :  ceteris  con- 

'  Non  sentio  ut  adversarius. 


X' — 2  H  una  sit.  Mox,  nobiscum  maxime  desunt  in  %  '^«  Paulo  post,  contineri 
videtur  tfi. — 3  Atqite  H  T.  Actutnra,  ccrle  civitaies  X'  noslros  omnes  recipere 
T.  nostros  homines  recipere  Orell.  e  conj.  Garat.  ceterce  civ,  omnes  non  dub. 
nostros  omnes  r.  cod,  Steph.  Venet.  1480.  cetera  civ.  omnes  non  dub.  nostros 
rec.  Pall,  omnes.  Erf.  cod.  Victor.  Rom.  Venet.  1483.  Aid.  Junt.  Grut. 
Graev.  cetera  civ.  tion  dub.  nostros  omnes  r.  Hervag.  Lamb,  cetera  civ.  non 
dub.  nostros  homines  rec.  de  Gulielm.  conj.  Schutz.    Tnm,  in  suam  civitatem 


NOT^ 


■■  Societate]  Societaa  est  contractus 
bonae  fidei  de  alicujus  rei,  vel  nego- 
tiationis  communione,  sic  institntus, 
ut  ejus  et  quaestus  et  damnum  ad 
unumquemque  communiter  perti- 
neat.  Unde  qui  societatem  init, 
liabet  obligationem  auxilii  ferendi. 

'  AmicitiaJ  Tunc  amicitia  ceiise- 
tur,  cum  alter  populus,  vel  princeps, 
vel  civitas  nocere  non  debet,  sed  po- 
tius  juvare;  nam  loquitur  hie  de  ami- 
citia vulgari. 

*  Sponsione]  Sponsio  pro  stipula- 
tione  hie  sumitur,  sive  promissione, 
qua  reges  et  popnli  coeunt  in  amici- 
tiani. 

"  Paclione]  Pactio  quoque  hie  su- 
mitur pro  transactione,  seu  contro- 
versiae  decisione,  quae  per  solos  ma- 
gistratus  tiebat. 

"  Fcedere]  Ex  Livio   tria  sunt  fee- 


derum  genera,  quibus  integrae  civi- 
tates, aut  principes  inter  se  conjun- 
guntur.  Primum  est,  cum  victi,  vic- 
toris  arbitrio,  cum  victore  foedus  fa- 
ciunt :  secundum,  cum  bello  pares 
asquo  foedere  in  paeem  atque  amici- 
tiam  veniunt,  itaut  alius  non  pareat, 
alius  non  imperet :  tertium,  cum  so- 
ciali  foedere  aliqui  consociantur. 

y  Atqui  cetera  civitates']  Discrimen 
affert  inter  Romanani  et  alias  civita- 
tes, quod  aliarum  cives  inter  Roma- 
nes cives  ascisci  possint,  at  Romani 
vicissim  inter  alios  non  possint,  ser- 
vato  jure  suae  civitatis.  Quare,  ut 
refert  Cornelius  Nepos,  cum  Atticu8 
civitatis  jure  ab  Atheniensibus  vel- 
let  donari,  respuit  beneficium,  quia, 
alia  ascita,  Romana  civitas  amitte> 
batur. 


PRO    BALBO,    CAP.    13.  2277 

cessura  est.  30.  Itaque  in  Graecis  civitatibus  videmus, 
Athenis  Rhodios/  Lacedaemonios,^  ceteros  undique  ascri- 
bi,  raultarumque  esse  eosdem  homines  civitatum.  Quo  er- 
rore  ductos  vidi  egomet  nonuullos  imperitos  homines, 
nostros  cives,  Athenis  in  numero  judicum  atque  Areopa- 
gitarum,s  ^  certa  tribu,'=  certo  numero  ;  '^  cum  ignorarent,  si 
illam  civitatem  essent  adepti,  banc*  se  perdidisse,  nisi  post- 
liminio  recuperassent.  Peritus  vero  nostri  juris  ac  moris 
nemo  unquam,  qui  banc  civitatem  retinere  vellet,  in  abam 
civitatem  se  dicavit.  xui.  Sed  bic  totus  locus  disputati- 
onis'  atque  orationis  raeas,  judices,  pertinet  ad  commune 
jus  mutandarum  civitatum  :  nihil  habet,  quod  sit  proprium 
religionis  ac  foederum.^  [p.  01.]  Defendo  enim  rem  uni- 
versam,s  nullam  esse  gentem  ex  orani  regione*  terrarum, 
neque  tam  dissidentem  a  populo  Romano  odio  quodam 
atque  discidio,  neque  tam  fide  benevolentiaque  conjunc- 
tam,  ex  qua  nobis  interdictum*  sit,  ut  ne  quem  asciscere 
civem,  aut  civitate  donare  possimus.     31.  O  jura  prae- 

*  Veiitum. 


Schiitz. — 4  Hxetcujus;  \l>  et  ejus. — 5  Ariopagitarum  Erf.     Mox,  certa  curia 
conj.  Einesti ;  certo  demo  siispic.  Orell. 

Cap.  XIII.  1  H  disputationum.  Mox,  ac  foederis  Erf.— 2  H  S  fa:  omni 
regno.  Pro  discidio  edd.  vett.  et  Grnt.  habent  dissidio.  Mox,  fit,  ne  quem 
asc.  \p.  fit,  neque  asc.  %•    "*  ne  asc.  Aid.  Heivag.  Lamb,    ne  asc,  Vea.  1480. 

NOTyE 

^  Rhodiosi    Rhodiis,  iinde  Rhodii,  *  Certo  numero]  Erant  RomaB  certi 

insula  nobilissima  est  in  mari  Carpa-  crdines,  in  quibiis  certus  erat  iiomi- 

thio,  Cariae  adjacens.  niim  nnmerus. 

a  Laced<emonios]  Lacedaemon,  nnde  »  Hanc]  Ronianam  oivitatem  per. 

LacedjBmonii,   claiissima    Pelopon-  debant,  nisi  Romani  ledirent. 

nesi   urbs,  Lycurgi  legibus  olim  ce-  f  Religionis acfaEderum]Rel'\g\onem 

lebiata.  a  foedere  distinguit,  quia  non  omnia 

b  Areopagitarum]  Areopagitaejudi-  foedera  sacrosancta  sunt,  sed  ea  tan- 

ces  tueriint  rerum  capitalium  apnd  tum    quae    ex   jure   feciaii   religiosa 

Athenienses,   qui  sub  dio,  et  noctu  erant,  propter  juramentum,  quo  fre- 

causas  audiebant,  et  summo  quidem  dera  jungebanlur. 

silentio.  ^  Jif*^^  universam]  Non  se  de  parte, 

e  Certa  tribu]  Cum  quia  inter  cives  sed  de  universe  genere,  seu  de  jure 

Romanos  ascribebatur,  ei  certa  tri«  commuui  disputare  asserit, 
bus  assignabatur. 


2278  M.    TULLIUS    CICERO 

clara,''  atque  divinitus  jam  inde  a  principio^  Romani  no- 
minis  a  majoribus  nostris  comparata !  ne  quis  nostrum 
plus  quam  unius  civitatis  esse  possit ;  (dissimilitudo  enim 
civitatum  varietatem  juris  habeat  necesse  est)  ne  quis  in- 
vitus  civitate  mntetur ;  neve  in  civitate  maneat  invitus. 
Haec  sunt  enim  fundamenta  firmissima  nostras  libertatis, 
sui  quemque  juris  et  retinendi^^  et  dimittendi  esse  domi- 
num.  Illud  vero  sine  ulla  dubitatione  maxime  nostrum 
fundavit  imperium,  et  populi  Romani  nomen  auxit,  quod 
princeps  ille,  creator  hujus  urbis,  Romulus,  foedere  Sa- 
bino'  docuit,  etiam  hostibus  recipiendis  augeri  banc  civi- 
tatem  oportere :  cujus  auctoritate  et  exemplo  nunquam  est 
interraissa  a  majoribus  nostris  largitio  et  communicatio  ci- 
vitatis. Itaque  et  ex  Latio^*"  multi,  et  Tusculani,'  et  La- 
nuvini,"  et  ex  ceteris  generibus  gentes  universae  in  civita- 
tem  sunt  receptae ;  ut  Sabinorum,"  Volscorum,°  Hernico- 
rum  :  p  quibus  ex  civitatibus  nee  coacti  essent  civitatem 
mutare,^  si  qui  noluissent ;  nee,  si  qui  essent  civitatem  nos- 


Jiint.    ut  neque  asc.  Barb.  Grut.  donare  non  possimus  H  S. — 3  Cod.  tfi  jam  a 

princ.  omisso  inde.     Mox,  a  majoribus  comparata  Erf. — 4  Cod.  x  remittendi. 

— 5  Itaque  ex  Latio  x-    et  Tusculani  et  Lalini  in   eodem  cod. — G  Eif.  Baib. 

NOT/E 

•»  O  jura  praclara]   Jura  Ramana  ginta  passus  in  longitndinem  non  ex- 

laiidat  a  vetnstate,  a  dignitate,  ab  cedens ;   quod   sic    dictum   putatur, 

auctore,  et  ntilitate.  quod  illic  latuerit  Saturnus  cum  Jo- 

'  Foedere  Sabino']  Cum  Romam  lu-  vem  fugeret.     Vide  Virg.  vEn.  viii. 
dorum    causa    Sabini    convenissent,  '  Tusculani"]  X  Tusculo,  oppido  La- 

raptae  sunt  eorum  virgines,  et  in  ma-  tii,  dicti  sunt  Tusculani. 
trinionium  cum    Romanis   abductae.         ™    Lanuvini]    Lanuvium   oppidum 

Hinc   belia  pleraque   orta  Romanos  olim  fuit  in  via  Appia  in  agro  Lau- 

inter  et  Sabinos  ;  sed  tandem  pacatis  rente. 

animis  facta  pax  est,  et  Sabinorum         "  Sabinorum]  Sabini  populi  sunt  in 

imperium  Romam  traductum,  atque  quarta  Italiae  regione,  quos  Plin.  iii. 

ex  duobus  regnis  unum  factum  est,  12.  a  religione  et  Deorum  cultu  Sa- 

et  sub  duobus  regibus  Tatio  et  Ro-  binos  ait  appellari. 
mulo  commune  dominium  per  aliquot         <>  Volscorum]  Volsci  populi  sunt  in 

annos  fuit.  Latio  ultra  Circeios. 

''  Ex  Latio']  Latium  proprie  est  p  Hernicorum]  Hernici  populi  Cam- 
pars  Italia>,  quae  inter  ostia  Tiberis,  paniac,  qui  loca  saxosa  incolunt,  unde 
et  Circeios  interjacet,  mille  quinqua-  nomen  accepere  ;  nam  'herna'  Sa- 


PRO    BALBO,  CAP.   14.  2279 

tram  beneficio  populi  Romani  consecuti,  violatum  foedas 
eoriim  videretur. 

XIV.  32.  At  enim '  qua^dam  foedera  extant,  ut  Germa- 
noruni,  Insubrium,^  Helvetiorum,'  lapidum/  nonnullorum 
item  ex  Gallia  barbavorum/  quorum  in  foederibus  excep- 
tum  est,  ne  quis  eoruni  a  nobis  civis  recipiatur.  Quodsi 
exceptio  facit,  ne  liceat;  ibi  ^  necesse  est  licere,  ubi  non 
est  exceptum.  Ubi  est  igitur  exceptum  foedere  Gaditano, 
ne  quern  populus  Romanus  Gaditanum  recipiat  civitate  ? 
nusquam:  ac  sicubi  esset ;  lex  id  Gellia  '  et  Cornelia,  quae 
definite  potestatera  Pompeio  civitatem  donandi  dederat, 
sustulisset.  Exceptum  est,  inquit,  si  quid  sacrosanctura  " 
esset.*  Ignosco  tibi,  si  neque  Pcenorum  jura ' "  calles, 
(reliqueras  enim  civitatem  tuam)  neque  nostras  potuisti 
leges  inspicere ;    ipsae  enim   te  a  cognitione  sua  judicio 


Oiell.  civilate  mutari ;  x  civitate  mutare.  Denique,  pro  consecuti,  nonnulli 
codd.  etiam  Eif.  et  Rom.  Iiabent  secuti ;  Xi  Ven.  1480.  Jnnt.  assecuti. 

Cap.  XIV.    1  Etenim  Erf.     Mox,  Genumanorum  Insalubrium  in  eodem  cod. 
G.  Houleticorum  x-     Paulo   post  eoruni  deest  in  H  S.    a  nobis  deest  in  x- — 

2  H  alibi ;  T  ubi;  x  «^*  *!<"»•  Mox,  ubi  non  est  exceptum  desnnt  in  H  S  T  x» 
et  edd.  ante  Naug.  Actiitum,  Ubi  est  igitur  fcedere  Erf.  Gnelf.  probante 
Ernesti.     Deinde,  recipiat  in  civitatem  Lamb,    recipiat,  omisso  civitate,  Erf. — 

3  Ven.  1480.  Jiint.  id  lex  Gellia  ;  S  lege  id  Agellia;  x  lex  ea  Gellia ;  H  lex  id 
Agellia.  Mox,  qucs  diffinita  H  S.  quce  diffinite  x-  l^"""  potestatem  S  habet 
est. — 4  Codd.  et  edd.  ante  Ernesti,  inquit,  fcedus  ;  siquidem  s.  est;  Guelf. 
si  quid  pro  siquidem. — 5  H  vita.    Paulo  post,  a  cognitione  tua  H  S.    a  cog. 

NOTiE 

bini  saxa  vocant.  mari  separantnr  barbari  ab  aliis  na- 

1  Insubrium]  Galliae  Cisalpinae  re-  tionibus,  sed  nioribus  et  immanitate. 

gio  fuit  Insubria,  a  qua  Insubres.  Hi  autem  non  facti  sunt  elves  Roma- 

■■  Helvetiorum]    Helvetii  popnli  in-  ni,    1.    ne    phiris   facerent  patriam, 

ter   Rbenum    et    Rliodanum   flnvios,  qiiam  Romanam  civitatem;  2.  ne  pe- 

Juram  montem  et  Alpes  siti,  in  qua-  cunia  corrupti  earn  proderent. 
tuor  olim  pagos  divisi.  >>  Sacrosancfum  esset]  •  Sacrosanctiim 

'  lapidum]    lapides  ab  nobili  yEto-  dicltur,'  nt  refert  Festus,  '  quod,  ju- 

lo,  qui  lapis  dictus  est,  appellati  sunt  rejurando  interposito,  institutum  est  ; 

illi  populi.    Hie  cum  ad  intinium  ma-  si  (luis  id  violasset,  ut  morte  punas 

ris  Adriatici  sinum  venisset,  oppidum  penderet.' 

de  sue  nomine  condidit,  a  quo  ea  pars  ^  Panorutn  jura]     Hie    accnsator 

Italiac,  qua;  Timao  fluvio  irrigatur,  genere  Poenus  fuit,  qui    videtiir  fu- 

lapidia  dicta  est.  isse  damnatus  cxiiio,  scd  rcstitutus  ; 

'  Barbarorum]  Non  flumiuibus,  aut  neque  enim  ei  fas  fuissct  accusare. 


2280  M.    TULLIUS    CICERO 

publico  repulerunt.  33.  Quid  fuit  in  rogatione  ea/  quae 
de  Porapeio  a  Gellio,  et  a  Lentulo,^  consulibus,  lata  est, 
in  quo  aliquid  sacrosanctum  exceptum  videretur?  Primum 
enim,  sacrosanctum  esse  nihil  potest,  nisi  quod  populus"" 
plebesve  sanxisset :  ?  deinde  sanctiones*  sacrandae  sunt 
aut  genere  ipso,  aut  obtestatione'*  et  consecratione"^  legis, 
aut  poenae,  cum  caput  ejus,  qui  contra  facit,  consecratur. 
Quid  habes  igitur  dicere  de  Gaditano  fcedere  ejusmodi  ? 
Utium  a  capitis^  consecratione,  an  obtestatione  legis  sa- 
crosanctum esse  confirmas  ?  Nihil  oranino  unquam  de 
isto  foedere  ad  populum,  nihil  ad  plebem  latum  esse  dico : 
de  quibus  etiamsi  latum  esset,  neque  legem,  neque  poenam 
latam  esse,  ne  quem  civem  reciperemus;  tamcn  id  esset,' 


tui  conj.  Pantag.  publico  retulerunt  x- — 6  M.  Lentulo  H.  Pro  consulibus  lata, 
X  habet  conflata.  Pro  in  quo,  T  et  pliirimae  etid.  in  qua,  Deinde,  exceptum 
omittiint  H  S,  Van.  1483.  Hervag.  Lamb. — 7  Schiitz.  de  Ernestii  conj. 
sanxerit.  Mox,  deinde  sanctiones  sacrandce  sunt  genere  ipso,  aut  obtestatione 
legis,  aut  pcena  Garat.  et  consecratione  omittiint  S  et  Mannt.  deinde  sanctiones 
sacrandce  sunt  aut  genere  ipso,  aut  obtestatione  legis  aut  poena  Lamb,  pana 
est  de  conj.  d.  sanctiones  sacrosanctce  sunt  aut  genere  ipso,  et  obtestatione  legis, 
aut  consecratione  et  pana  Sclmtz.  sacrosanctce  est  de  Mamitii  conjectiira. 
Denique,  qui  contra  fecerit  H  \f/,  Jnnt.  qui  contra  fuerit  S,  Rom.  qui  contra 
fecit  Barb,  qui  contra  facit  Ven.  1483.  Hervag.  seqq. — 8  Utrum  capitis  Lamb. 
Griit. — 9  Nihil . . .  esse  dico:  [neque  legem,  neque  poenam  latam  esse."]  De  qui' 
bus  igitur,  etiam  si  latum  esset,  ne  quem  civem,  Sfc.  Garat.  et  Orell.  igitur  prae- 
bent  cod.  Steph.  et  Hervag,  Verba,  neque  I.  n.  p.  I.  esse,  subdititia  esse 
pntant  Maniit.  Garat.  et  Orell.  Nihil  . .  .  nihil  ad  plebem  neque  lege,  neque 
poena  latum  esse  dico,  de  quibus  etiam  si  latum  esset,  ne  quem  civem  recipere- 
mus, S^c.  Lamb.  Nihil  . . .  esse  dico :  neque  legem,  neque  poenam  latam  esse,  ne 
quem  c.  reciperemus ;  de  quibus  etiam  si  latum  esset,  tamen  id  esset  Schiitz. 
de  conj.  Ernestii.  in  istofcedere  x-  poenam  gratam  esse  S  et  Ven.  1483.  pcenam 
rntam  vel  gratam  esse  T.  neque  poenam  ratam  esse  dico  x-  Nostram  lect.  habent 
codd.  plerique,  Grut.  Graev.     Mox,  illius  verbis  H  S  x  '/'•    ''''«  verbis,  nee 

NOTiE 

y  Quid  fuit  in  rogatione  eo]  Rogatio  ra  sacrosancta  fiiint,  cum  certls  ver- 

ea  lex   est,  qiiam   consiiles   illi  pro  bis  concipiunttir:  nt,  qui   ea    viola- 

Pompeio  ferendam  popuiiim  rogave-  verit,  poena  dignus  sit. 

runt.     Probat  autem  foedus  hoc  sa-  ^  Obtestatione]   Quando  Dens  tes- 

crosanctum  non  esse.  tis  in  meliorem  partem  vocatur. 

*  Nisi   quod  populus]  Ostendit  sa-  «    Consecratione]   Consecratio    fit, 

crosanctuni    fcedus   illud    non    esse,  cum  caput  illius,  qui  legem  vel  fce- 

quia  non  est  sancitum  a  patriciis,  et  a  dus    violavit,    alicui  numini   conse- 

reliqua  plebe.  cratur. 

»  Sanctiones]  Turn  leges  aut  foede- 


PRO    BALBO,    CAP.    15.  2281 

quod  populus  postea  jussisset/  ratum ;  neque  quicquam 
illis  verbis,  *  si  quid  sacrosanctum  esset,'  esse  exceptum 
videretur:  de  his,  cum  populus  Romanus  nihil  unquam 
jusserit,  quicquam  audes  dicere  sacrosanctum  fuisse?  xv. 
34.  Nee  vero  haec  oratio  mea  ad  infirmandum*  foedus  Ga- 
ditanorum,  judices,  pertinet:  neque  enim  est  raeum,  contra 
opinionem  vetustatis/  contra  jus  optime  meritae  civitatis,* 
contra  auctoritatem  senatus  dicere.  Duris  enim  quondam 
temporibus'^  reipublicas  nostras,'  cum  praepotens  terra  ma- 
rique  Carthago/  nixa  duabus  Hispaniis,''  [p.  62.]  huic  im- 
perio  immineret,  et  cum  duo  fulniiua  nostri  imperii,  subito 
in  Hispania,  Cn.  et  P.  Scipiones,'  exstincti  occidissent;  L. 
Marcius/  primipili  centurio,'  cum  Gaditanis  foedus  icisse* 
dicitur:  quod  cum  magis  fide  illius  populi,justitia  nostra, 
vetustate  denique  ipsa,  quam  aliquo  publico  vinculo  reli- 


si  quid  s.  esset,  exceptum  esse  vid.  Lamb,   est  pro  esset  Aid.  probante  Garat* 
Deinde,  cum  populo  R.  x- 

Cap.  XV.  1  Erf.  ad  firmandum. — 2  Ita  tacite  Grut.  et  seqq.  *  fortasse 
errore  typogr.'  Orell.  contra  jus  optime  meritce  civitatis,  contra  opinionem  veri- 
tatis  Erf.  aliiqne  codd.  et  edd.  ante  Gnit. — 3  Cod.  x  vestrce.  Mox,  duo 
lumina  Lamb.  prob.  Ernesti  et  Garat.  imperii  in  Hispaniam  curn  et  C,  Scipio- 
nis  X' — 4  Ita  C  >^,  Junt.  Hervag.  Lamb.  Scbutz.  Oieh.fcedus  jecisse  H  S,  Erf. 

NOT^ 

•*  Jussissef]  Cnm  siio  snffragio  pro-  •"  Duahus  Hispaniis']  Duae  fuernnt 

bat  ab'quid  populus,  turn  jnbere  diet-  Hispanife,  ulterior  et  citerior,  Tarra- 

tur.  conensis  scilicet  et  Baatica,   in  qua 

«  Vetuslatis]  Foedus  illud  jam  ante  ultima  Lusitania  nnmeratur. 

annos  centum  factum  fiierat.  '  Cn.  et  P.  Scipiones]  Hi  fuerunt 

'  Duris.  .  .  .  temporiljus']    Intelligit  Scipionum  vetustissimi,  qui  'duoful- 

duo  belli  Punici  tenipora,  quod  duce  mina  '   dicti   sunt  propter  fortitudi- 

Hanuibale  24.  annis  gestum  est.  Illud  nem  ingentem  et  celeritatem  geren- 

autem  foedus  factum  est  cum  Gadita-  di  belli. 

nis  anno  octavo  belli  illius  Punici  se-  ^  L.  Marciusi  L.  Marcius  strenuus 

cundi.  fuit  juveuis,    Septimii    filius,   eques 

«  Carthago'l   Carthago  urbs  fuit  A-  Romanus.  Is  primus  foedus  cum  Ga- 

fricae  celeberrima,  quam  Scipio  /I£nii-  ditanis  fecit. 

lianus  vastavit.     Alia  fuit  in  Hispa*  '    Pritnipili    centurio  ]     Primipilus 

nia,  quam  dux  Poenorum  Hasdrubal  olim  centurio,  sive  primi  ordiuis  cen- 

condidit,  et  quam  Scipio  prior  Afri-  turio   dicebatur,    qui    et  aquilic,  et 

rauus  expugnavit.  quadringentis  in  prima  acie  militibus 


2282  M.    TULLIUS    CICERO 

gionis'"  teneretur;  sapientes  homines,  et  publici  juris  pe- 
riti,  Gaditani,  M.  Lepido,  Q.  Catulo  consulibus,"  a  senatu 
de  foedere  postulaverunt."  Turn  est  ^  cum  Gaditanis  foedus 
vel  renovatura,  vel  ictum ;  de  quo  foedere  populus  Romanus 
sententiara  non  tulit;"  qui,  injussu  suo,p  nullo  pacto  potest 
religione  obligari.  35.  Ita  Gaditana  civitas  quod  beneficiis 
suis  erga  rempublicam  nostram  ^  consequi  potuit ;  quod  im- 
peratorura  testimoniis,  quod  vetustate,^  quod  Q.  Catuli, 
summi  viri,  auctoritate,  quod  judicio  senatus,  quod  foe- 
dere, consecuta  est;*  quod  publica  religione  sanciri  po- 
tuit, id  abest:  popuius  enim  se  nusquara  obligavit :  neque 
ideo  est  Gaditanorum  causa  deterior;  gravissimis  enim  et 
plurimis  rebus '^  est  fulta."  Sed  isti  disputationi  certe  nihil 
est  loci/     Sacrosanctura  enim  nihil  potest  esse,  nisi  quod 

"  Non  dixit  suffragium. 

'>  Gaditana  civitas  consecuta  est,  quod  consequi  potuit,  SfC. 

"=  Nixa.  <*  Sed  non  est  tempua  agitandi  hanc  quastionem. 


Rom.  Ven.  1480.  1483.  foedus  fecisse  T  x*  l^od  tarn  magis  %•  justitia  vestra 
T  x>  Gt  ^^'^'  ^"te  Stepl).  item  Junt.  Graev.  j.  nostra  Erf.  Steph.  Lamb. 
Schutz.  Orell.  venustate  d.  ipsa  x.  Mox,  et  publici  juris  periti  desunt  in  H. 
a  senatu  defendere  x- — 5  Turn  eliam  H  S. — 6  Eti'.  erga  rem  nostram;  rh  nos- 
tram deest  in  H.  Paulo  post,  summi  viri  aucta  religione,  omissis  inlermediis, 
X-  quod  fcedera  consecuta  Erf.  id  consecuta  est  Schutz.  sancire  potuit  Erf.  id 
habet  x-    enim  senatusque  obligavit  H  S. 

NOTiE 

praeerat,  iit  ex  Livii  lib.  vni.  et  Die-  qui  jnrisperiti  erant. 

nys.  lib.  ix.  intelligilur.  p    Injussu  suo}    Populus   jubebat, 

""  Religionisl  Religio  sumitur  pro  censebat  senatus :  quod  jubebat  au- 

jurejurando,  quod  in  foederibus  san-  tern  populus,  aut  censebat  senatus, 

ciendis  semper  interponebatur.  sacrosauctum  habebatur. 

"  31.  Lepido,  Q.  Catulo  coss.']  Anno  *  Quod  vetustale]  Inter  foedus  quod 

urbis  scilicet  675.  quo  bellum  Serto-  a  Marcio  sancitum  est  cum  Gadita- 

rianum  in  Hispania  coepit,  ut  refert  nis,  ad  consulatum  M.  Lepidi  et  Q, 

Eutropius  lib.  vi.  M.  Lepidus  et  Q.  Catuli,  anui  plusquam  centum  inter- 

Catulus  coss.  fuerunt.  fluxere. 

"  De  fcedere  postulaverunf]  Postula-  ^  Gravissimis  .  .  .  rebusi  Haec  gra- 

verunt  a  senatu  populoqne  Romano,  vissima  sunt,  anliquitas,    anctoritas 

ut   foedus  illud  confirmaretur ;   quia  Catuli,  Judicium,    et    renovatio    foe- 

Don  satis  firmum  esse  videbatur  illis,  deris. 


PRO    BALBO,    CAP.   16.  2283 

per  populum  plebemve  sancitum  est.  xvr.  Quodsi  hoc 
foedus,  quod  populus  Romanus,  auctore  senatu,  commen- 
datione  et  judicio  vetustatis,  voluntate  et  sententiis  suis 
comprobat,  idem '  suffragiis  comprobasset;  quid  erat,  cur 
ex  ipso  foedere  Gaditanum  in  civitatem  nostram  recipi' 
non  liceret?  nihil  est  enim  aliud  in  foedere,  nisi,  ut  *  pia  et 
aeterna  pax'  sit.*"  Quid  id  ad  civitatem?'^  Adjunctum^ 
illud  etiam  est,  quod  non  est  in  omnibus'  foederibus,  'ma- 
jestatem  populi  Roraani '  comiter  conservato  :'  ^  id  habet 
banc  vim,  ut  sit  ille  in  foedere  inferior.  36.  Primura^ 
verbi  genus  ^  hoc^  conservandi,  quo  magis  in  legibus,'' 
quam  in  foederibus,  uti  solemus,  imperantis  est,  non  pre- 
cantis.  Deinde,^  cum  alterius  populi  majestas  conservari 
jubetur,  de  altero  siletur; '  certe  ille  populus  in  superiori 

•  Donari  civitate.  f  Prima, 


Cap.  XVI.  1  Erf.  isdem.  Mox,  recipere  non  licet  x- — 2  Quid  id  ad  c.  ad- 
jifnctam  Erf.  Quodid  ad,  Sfc.  %•  Quod  ad  civ.  !fc.  H  S. — 3  Ita  e  conj,  Er- 
nesti,  Scliutz.  Orell.  comiter  conservanto  Lamb.  Grut.  Giaev.  comiter  conser- 
t)£n<  codd.  Graevii,  et  edd.  ante  Lamb,  comiter  conservant^tf.  comites  conser- 
vant  H  S.  romiter  conservavit  T.  comiter  conservetur  x- — 4  H  S  verbi  g,  hujus. 
Actutuin,  servandi  Erf. — 5  Demum  H  S.    conservari  videbitur  x-    de  altero 

NOTiE 

«  Ut  pia  et  ceterna  pax  sit]  In  for-  peratur  enim  Gaditanis,  nt  servent 

mnla   fop.deris  liae   voces  adhibeban-  illnd  foedus  qnod  ab  illis  cum  Homa- 

tur:  aeterna  autem  dicebatur,  nt  ab  nis  ictum  est. 

induciis  distingueretur,  qua?  tantuni  '  HJajestafem  pop.   Rom.  Sfc]  Alia 

sunt  ad  tenipus.  formula  foederis. 

ii  Quid  id  ad  civitatem']  Id  est,  quid  e  Verbi  genus]  Id  est,  verbnm  is- 

hoc  habet  commune  cum  jure  civi-  tud,  '  conservato.' 

tatis?  ^  Quo    magis  in   hgibus]  Ea  voce, 

«  Quod  non  est  in  omnibus]  Non  re-  '  conservare,'  potius  utehantur  in  le- 

peritur  ea  formula  in  iis  foederibus,  gibus  fercndis,  quam    in    foederibus, 

in  quibus  xquo  foedere  conveniunt  ;  quia  leges  imperant. 

ged    turn    ponitur,   cum    minor  cum  '  De  altero  siletur]   Ostendit   Ci- 

majore  fctdus  facit,  civitas  cum  prin-  cero  in  hoc  foedere  faciendo  popu- 

cipe,  populus  cum  rege  :  habent  enim  lum  Romanum  se  superiorem  viudi- 

id  commune,  ut  addant  aliquid,  quo  care   populo  Gaditano;  nam  dicitur 

se  superiores  esse  ostendunt;  quod  tantum  quod  populi  Komani,  non  au- 

hac  voce   '  conservato  '    comproba-  tem  quod  popnli^Qaditaui  niajeslas 

tur,  quae  est  in  modo  imperalivo  :  im-  conservabitur. 


2*284  M.    TULLIUS    CICERO 

conditione  causaque  ponitur,  cujus  majestas  foederis  sanc- 
tioned defenditur.  In  quo  erat  accusatoris  "^  interpretatio 
indigna  responsione,  qui  ita  dicebat,  *  Comiter  esse  com- 
muniter:'*^  quasi  vero  priscum  aliquod  aut  insolitum  ver- 
bum  interpretaretur.  Comes,  benigni,'  faciles,  suaves  ho- 
mines esse  dicuntur.  *  Qui  erranti""  comiter*  monstrat 
viam,'  benigne  7  et  non  gravate  :  *  communiter '  quidem 
certe  non  convenit."  37.  Et  simul  absurda  res  est,  caver! 
foedere,  ut  majestatem  populi  Romani  communiter^  con- 
servent;  id  est,  ut  populus  Romanus  suam  majestatem  ° 
esse  salvam  velit :  quod  si  jam  ita  esset,  ut  esse  non  po- 
test, tamen  de  nostra  majestate,  nihil  de  illorum  cavere- 
tur.'     Potestne  igitur  nostra  majestas  9  p  a  Gaditanis  be- 

s  Confirmatione.  *  Hilariter. 

•  Tantum  provisum  esset  majestati  populi  Rom.  non  Gaditani, 


sileafur  Erf. — 6  Comiter  esse  comiter  x.  communiter  deest  in  T,  Mox,  aut  in- 
solutum  x- — 7  Voc.  benigne  deest  in  x-  ^t  deest  in  H  S  T  x>  Mox,  comi  qui- 
dem T. — 8  Cod.  X  comiter.  Mox,  Romanus  deest  in  H  S.  Turn,  salvam  esse 
velit  Erf.  Rom.  Ven.  1483.  Graev.  Orell.  Deinde,  esse  non  posset  Erf.  et  x- — 
9  Cod.  X  nostra  civitas.  Praepositio  a  deest  in  H  T  i|/,  et  Erf.  Mox,  prcemiis 
eligere  Erf. 

NOT^ 

''  In  quo  erat  accusatorisl  Arguit  Ci-  '  communiter'  non  convenit  huic  rei. 

cero  responsionem  adversarii  sui,  qui  "  Suam  majestatem']    Majestas   est 

vocem  hanc  'comiter'  quasi  'com-  ampiitiido,  sen  dignitas,  sen  magni- 

mimiter'  interpretabatur ;  nam  si  il-  tudo  civitatis,  vel  reipub.  vel  princi- 

lud  foedere  praecipitnr,  ut  Romani  et  pis  in  sua  potestate  ac  jure  retinen- 

Gaditani  suam  communiter  majesta*  do ;   ampiitudo  vero,  est  magnarum 

fern  conservent,  jam  non  foedus  est;  copiarum  abnndantia :  qui  igitur  aut 

quia  tantum  provisum  est  majestati  illam  dignitatem,  aut  copiarum  abun- 

populi  Romani,  non  vero  Gaditani.  dantiani  minuit,  majestatem  laedere 

'  Comes,  benigni]  Id  est,  homines  dicitur,  et  reus  est  majestatis. 

benigni,  faciles,  snaves  dicuntur  esse  p  Potestne    igitur  nostra  majestas] 

comes.  Ostendit  jam  Cicero  non  posse  ina- 

ra  Qui  crranti]  Versus  Euniani  sunt,  jestatem  vel  populi  Rom.  vel  Gadita- 

de  quibus  loquitur  Cicero  de  Off.  lib.  ni,  conservari,  si  allici  praemiis  non 

I.  *  Homo  qui  erranti  comiter  mon-  possint  populi  Gaditani,  vel  eos  alli- 

strat  viam.  Quasi  lumen  desuo  lunii-  cere  non  possint  imperatores  Roma- 

ne  accendat,  facit  :  Nihilominus  ipsi  ni ;  neque  valere  hanc  partem  foede- 

hiceat,  cum  iili  accenderit.'  ris,  nisi  liceat  ex  populo  Gaditano, 

•''  Non  convenit]  Id   est,   ista   vox  bene  meritos  viros  donate  civitate. 


PRO    BALBO,    CAP.    17.  2285 

nigne  conservari,  si  ad  earn  retinendam  Gaditanos  praemiis 
elicere  non  possumus?  potest  esse  ulla  denique  majestas, 
si  impedimur,  quo  minus  per  populura  Romanum,  benefi- 
ciorum,  virtutis  causa,  tribuendorum  potestatem  impera- 
toribus  nostris  deferaraus  ? 

XVII.  38.  Sed  quid  ego  disputo,  quae  mihi'  turn,  si  Ga- 
ditani  contra  me  "^  dicerent,  vere  posse  dici  viderentur  ?  illis 
enira  repetentibus  L.  Cornelium,  responderem,  legem  po- 
pulum  Romanum  jussisse  ''  de  civitate  tribuenda :  huic  gc- 
neri  legum  fundos  populos  *  fieri  non  solere :  Cn.  Pom- 
peium  '  de  consilii  sententia  civitatem  huic  dedisse  ;  nul- 
lum populi  nostri  jussum  Gaditanos  habere:^"  itaque 
nihil  esse  sacrosanctum,  quod  lege  exceptum  videretur  :  si 
esset,  tamen  in  foedere  "  nihil  esse  cautum,  praeter  pacem : 
additum  etiam  esse  illud,^  ut  majestatem  illi  nostram  con- 
servare  deberent ;  quae  certe  minueretur,  si  aut  adju tori- 
bus  illorum  civibus  uti  in  bellis  nobis  non  liceret,  aut  prae- 
mii  tribuendi  potestatem  nullara  haberemus.  39.  Nunc 
vero  quid  ego  contra  Gaditanos  loquar,  cum  id,  quod  de- 


Cap,  XVII.     1  Cod.  X  qvem  mihi.     Pro  vere,  Ernesti  conj.  rede.     Pro  dici. 

Lamb,  responderi ;  uniis  cod.  conditi.  Mox,  pro  repetentibus,  x  habet  repenti- 
bus  ;  Erf.  referentibus. — 2  Cod.  x  habcret.    Mox,  si  esse  tamen  Erf.    nihil  esse 

NOT/E 

<i  Si  Gaditani  contra  me"]  Argnmen-  fieri  per  banc  legem, 

turn  a  fictione;  fingit  enim  Gaditanos  *  Cn.    Pompeium^    Tertinm    argu- 

venire  in  forum,  et   repetere  suiim  tnentum  sumit  a  persona   Pompeii, 

civem;  quibusrespondendoartificiose  qui  Cornelium    civitate   donavit  ex 

per  capita  repetit,  quae  dixit  hacte*  sententia  consilii  sui  militaris. 

nuB.  "  Gaditanos  habere]    Qiiartum  ar- 

'  Legem  populum  Rom.  jussisse'l  Le-  gumentum,  Gaditanos  videlicet  nul- 

gunt  alii  jussisse  lege,  nempe  Gellia  liim  habere  jussum  a  populo  Rom. 

et  Cornelia  de  civitate,  ut  essent  ci-  *  Tamen  in  foedere]  Quinttim  argu- 

ves,  qui  donati  sunt  civitate  a  Pom-  mentum  a  foedere,  in  quo  tantum  agi- 

peio.     Et  hoc  primum  argumentum  turde  pace  Gaditanos  inter  et  Ron)a- 

est.  DOS  servanda. 

•  Fundos  populos  ]    Secundum    ar-  ^  Additum  etiam  esse  illud]  Sextum 

gumentum  profert,  cos  videlicet  po-  argumentum  a  majestate,  quas  viola- 

pulos   vere    fundos    esse  pop.   Rom.  retur,  si  Gaditani  praestare  auxilium 

apud  quos,  tanquam  in  proprio  fundo,  populo  Rom.  et  vicissim  illos  Roman! 

leges  pop.  Rom.  vigent:  uon  autem  afficere  praemiis  non  posecut. 


2286  M.   TULLIUS   CICERO 

fendo,'  voluntate  eorum,  auctoritate,  legatione "  ipsacom- 
probetur?  [p.  63.]  qui,  a  principio  sui  generis"  ac  reipub- 
licae,  ab  omni  studio  sensuque  Poenorum  rnentes  suas  ad 
nostrum  imperium  nomenque  flexerunt  ?  *  quos,  cum  max- 
ima bella''  nobis  inferrent,  moenibus  excluserunt  ?  "=  classi- 
bus  insecuti  sunt?  corporibus,*^  copiis,  opibus  depulerunt? 
qui*  et  veterem  illam  speciem  foederis  Marciani  *^  semper 
omni  arce  duxerunt  ^^  sanctiorera,s  et  hoc  foedere,  Catuli  *• 
senatusque  auctoritate,  se  nobiscum  conjunctissimos  esse 
arbitrati   sunt?  quorum  moenia,   delubra/  agros,  ut  ipse 

"  Fandamento  sua  urbis.  ^  Converterunt.  '  Templa. 


tanlum %•  Idem  cod.  paulo  post,  esset  illud  ...  quod  certe. — 3  H  S  defendendo. 
Mox,  generis  ac  studio  reip.  H  T  x-  generis  studio  et  reip.  S.  ab  his  omni  H. 
iisab  omni  S.  sui  generis  republica  omni  studio  sensuque  mentes,  Sfc.  Garat.  im- 
perium mentemque  flexerunt  Ham.  sec.  qui  cum  max.  T  %•  bella  nosiris  H  S  »{/. 
Pro  inferrent,  <\nodi  servant  Barb.  C  H  T  <^,  Hervag.  Schiitz.  Orell.  inferreU' 
tur  liabent  reliqiiae  edd.  qui  cum  maxime  bella  ferrentur  Erf. — 4  Ita  Grut. 
Gt2Bv,  semper  omni  sanctiorem  arce  duxerunt  Erf,  cod.  Ursin.  Orell.  s.  omni 
sanctiorem  Marte  d.  codd.  pleriqiie,  et  edd.  ante  Grut.  etiam  Lamb.  s.  omni 
sancliorem  ara  d.  conj.  Lamb,  probante  Bentl.  ad  Herat.  Carm.  Seec.  v.  65. 

NOTiE 

»  Legalione]    E   civitalibus   legati  *■  Veterem  illam  speciem  foederis  Mar- 

mittebantur  Romam  adjudices,  pro  ciani]  Per  speciem,  imaginem  et  for. 

reo  deprecaturi.    Gaditani  porro  pro  mam  foederis  intelligit ;   quia  foedus 

Balbi  salute  niiserant.  illud,  a  Marcio  cum  Gaditanis  factum, 

b  Maxima  bella']  Ea  bella  gesta  sunt  omnibus  conditionibus  perfectum  non 

Hannibale  et  Hamilcare  ducibus.  fuit,  ut  vere  foedus  diceretur. 

«  Mcenibus    excluserunt]    Carthagi-  s   Omni  arce    duxerunt    sanctiorem 

niensium  in  potestate  erat  Gaditana  [omni  sanctiorem  Marte  duxerunt']  Alii 

civitas,  sed  perfugae  nonnuUi  Marcio  intelligunt    omni    bello    sanctiorem, 

pollicili  sunt  urbem  cum  omni  praesi-  quia  maluerunt  Gaditani  habere  pa- 

dio  Romanis  tradere  :  verum  pate-  cem,  quam  bellum  cum  populo  Rom. 

facta  proditione,  cives  comprehcnsos  Alii  per  istam  vocem,  *  Marte,'  inter- 

Mago  Carthaginem   devehendos   cu-  pretantur  foedus  ;   quia  in  foederibus 

ravit.     At   Mago  jussus   in  Italiam  faciendis  soliti  erant  Martem  bello- 

trajicere,  pecuniam  ingentem,  spolia-  rum   praesidem  invocare.    Sic  Virg. 

tis  templis,  confecit ;   unde   postea  iEneid.  xii.  '  Tuque  inclyte  Mavors ! 

reversus,  exclusus  est  a  Gaditanis,  Cuncta  tuo  qui  bella,  pater,  sub  nu- 

qui    se    Marcio    tradiderunt.     Haec  mine  torques.' 

passim  Liv.  lib.  xxvni.  •"  Catuli]  Foedus  illud  a  Catulo  vel 

^  Corporibus]  Se  hostibus  fortiter  renovatum  est,  si  ictum  fuit  quon- 

objecerunt.  dam  a  Marcio ;  vel  ictum,  si  non  fuit. 

^  Qui]  Gaditani  scilicet. 


PRO    BALBO,   CAP.   17. 


2287 


Hercules  ^  itinerura '  ac  laborum  suorum,  sic  majores  nos- 
tri,  imperii  ac  nominis  populi  Romani  terminos  esse  vo- 
luerunt?  40.  Testantur''  et  mortuos '^  nostros  imperato- 
res,  quorum  vivit  immortalis  memoria  et  gloria,  Scipiones/ 
Brutos,"  Horatios,"  Cassios,^°  Metellos,?  et  hunc  prassen- 
tem  Cn.  Pompeium,  quem  procul  ab  eorum  moenibus,  acre 
et  magnum  bellum'J  gerentem,  commeatu  "^  pecuniaque' 
juverunt ;  ^    et    hoc    tempore    ipso   populura    Romanum, 

'*  Cibariis, 


nnde  Scliiitz.  omni  ara  duxerunt  sanctiorem. — 5  Erf.  T  x  "^  Hercules ;  Nang. 
Lamb,  ut  Hercules  ipse.  H  S  itineriun  vel  laborum  ;  T  iUnerum  et  laborum. — 
6  Testantur  ut  mart.  H  S. — 7  Grasses  conj.  Mamit.  probante  Garat. — 8  H  S 
pecunia  juverunt,  Mox,  ut  ante  fecerunl  H.  levarunt  codd.  aliquot,  Rom. 
Yen.  1480.  1483.  Junt.  Lamb.     Deinde,  sint  in  nostris  c.  sint  in  i.  p.  sint  deni- 


NOTvE 


>  Hercules  itinerum']  Hercules  cum 
majorem  Africae  partem  peragrasset, 
Gades  venit,  ibique  ab  utraque  con- 
tinentis  parte  columnis  positis,  per- 
venit  in  Hispaniam  cum  exercitu. 
Vide  Diod.  Sic.  lib.  v. 

''  Testantur']  Gaditani  testes  suae 
fidei  appellant  omnes  antiques  impe- 
ratores  Romanos. 

'  Scipiones]  Cum  vastaretur  a  Pee- 
nis  Hispania,  Cn.  Scipio  proconsul  in 
Hispaniam  missus,  ut  socios  tueretur, 
aut  ulcisceretur,  orsus  a  Jacetanis 
nsque  ad  Iberum  flumen,  partim  re- 
novandis  societatibus,  partim  novis 
instituendis,  Romanae  ditioni  omnia 
subjecit ;  et  post,  cum  ad  Pcenos  ite- 
rum  defecisset,  recepit.  Victo  autem 
Hasdrubale  ad  Iberum  Hannibalis 
fratre,  populos  amplius  centum  vi- 
ginti  ex  ultiuia  Hispania  ad  impe- 
rium  Rom.  adjunxit.  lude,  Public 
fratre  Scipione  adjuncto,  Carpetanos 
subegit,  et  Sagunto  recepta,  Turdita- 
nos,  qui  contraxerant  eisbellum  cum 
Cartliaginiensibus,  in  potestatem  re- 
dactos  vendidit.  Horum  inde  gloriam 
P.  Scipio  P.  F.  qui  postca  Africanus 
appellatuj  est,  cuiuulavit.    Uic  euiin 


Hispaniam,  quse  patris  patruiqne 
continuatis  cladibus  tola  ferme  defe- 
cerat,  recepit,  et  facta  est  provincia 
pop.  Rom.  anno  urbis  condltas  552. 

"'  Brutosi  D.  Junius  Brutus  Lusi- 
taniam  urbium  obsidionibus  usque 
ad  Oceanuni  perdomuit.  Vide  Liv. 
lib.  Lv. 

°  Horatios']  NuUus  historicus  isto- 
rum  Horatiorum  meminit.  Ursinus 
reponit  Porcios  :  Porcius  enim  Cato 
arma  omnibus  Hispanis  ademit.  Uno 
die  omnium  urbium  muros  dirui  jus- 
sit,  et  urbes  quadringentas  sibi  sub- 
jecit.  Vide  Liv.  lib.  xxxiv. 

°  Cassias']  Cassius  duplici  consula- 
tu,  et  duplici  triumplio  iilustris  fuit. 

P  Metellos]  Q.  Metellus  Pius  cum 
Sertorio  in  Hispania  pugnavit. 

1  Acre  .  .  .  bellum]  Cum  Sertorio. 

'  Commeatu  pecuniaque]  Tunc  ere- 
dibile  est  adjiitum  fuisse  Pompeium, 
cum  ad  senatum  scripsit,  nisi  pecuni- 
am  mitteret,  relicta  Hispania,  et  Ser- 
torio, se  in  Italiam  omnes  copias  re- 
ducturum.  Quod  verebatur  Lucul- 
lus,  ne  se  consule  ad  bellum  IMilhri- 
daticum  imperator  niitteretur. 


2288  M.   TULLIUS    CICERO 

quern  in  caritate  annonae,  ut  saspe  ante  fecerant,  frumento ' 
suppeditato,  levaverunt ;  se  hoc  jus  esse  velle,*  ut  sibi,  et 
liberis,  si  qui  eximia  virtiite  fuerint,  sit  in  nostris  castris, 
sit  in  imperatorum  proetoriis,"  sit  denique  inter  signa " 
atque  in  acie  locus ;  sit  his  gradibus  ascensus  etiam  ad 
civitatem.  xviii.  41.  Quodsi  Afris,  si  Sardis,  si  Hispa- 
nis/  agris  stipendioque  mulctatis,  virtute  adipisci  licet  ci- 
vitatem ;  Gaditanis  autem/  officiis,  vetustate,fide,  periculis, 
foedere  conjunctis,hoc  idem  non  licebit;  nonfoedus  sibi  no- 
biscum,  sed  iniquissimas  leges  impositas  a  nobis  esse  arbi- 
trabuntur.  Atque  banc,  judices,  non  a  me  fingi  orationem, 
sed  me  dicere,  quae  Gaditani  judicarint,  res  ipsa  declarat. 
Hospitium/  multis  annis  ante  hoc  tempus,  cum  L.  Cornelio 
Gaditanos '  fecisse  publice,  dice :  proferam  testes,  profe- 
ram  legates :  excitabo  laudatores,''  quos  ad  hoc  judicium, 


que  codd.  aliquot,  Rom.  Ven.  1480.  1483.    sire  . . .  sive  . . .  sive  denique  Barb. 
Aid.  Hervag.  Naug.  Camer. 

Cap.  xviii.  1  Gaditano  x-  Mox,  excito  laudatores  x  ^-  quos  omittnnt  H 
X.  seram  legalos,  excito  laudatores,  ad  hoc  judicium  Erf.  hujus  pericidosissimos 
videtis  x-    Gadihusjam  audita  quidam  codd.  ap.  Graev.  H  if/.    Gadibus  mandata 

NOTyE 

•  Frumento']  Hispania  Baetica  fru-  tabantur. 

menti  feracissima  fuit,  quod  Roma-  *  Gaditanis  antem]  Videtnr  hie  Ci- 

uis  suppeditabant.  cero  Gaditanos  ab   Hispanis  distio- 

'  Se  hoc  jus  esse  velle']    Testantur  guere,  cum  reverasint  Hispani.  Diiae 

Gaditani  Romanes  imperatores  sibi  fuerunt  Hispaniae;  una  cum  Romanis 

velle  aditum  aperire  ad  jus  Rom.  ci-  bellnra  gesserat,  et  alia  semper  his 

vitatis,  inilitaudo  in   eorum  castris,  addicta  fuerat.     Qnare  una  conser- 

&c.  vata,  altera  mulctata  est. 

"  Pratoriis']    Praetoriiim  praetoris,  »  Hospitium]    Cum   Gaditani   Ro- 

seu  imperatoris,  tabernaculum   est ;  mam   veniebant,  ad  Cornelium  Bal- 

unde  qui  praetorem  stipabant  milites,  bum    Gaditanuni    divertebant,    tan- 

aut  imperatorem,  praetorii,  tauqiiam  quam  familiarem   sibi  civeni   Roma- 

lectissimi  omnium,  dicebantnr.  num ;  nemini  enim  externo  fas  erat 

^  Inter  signa]  Tria   fuerunt  apud  externos  quaniplurimos  excipere. 

Rom.  signorum  genera,  aquila,  dra-  •>  Laudatores]  Legati  a  civitatibus 

cones,  et  vexilla.    Aquilam  legionis  publice  mittebantur,  ut  reum  lauda- 

fuisse  ait  Vegelius;  dracones  colior-  rent,    et    judicibus    commendarent. 

tiuni ;  vexilla  centuriarum.  Missi  sunt  autem  a  Gaditanis,  ut  Bal- 

1  Si  Hispanis]Qa\  ditioni  Romans  bum  laudarent  apud  judices. 
Loste$subjiciebantur,suis  agris  mule- 


PRO    BALBO,   CAP.    18.  2289 

summos    homines   ac   nobilissimos,  deprecatores  "^    hujus 
periculi,  missos  videtis:  re  denique  raulto  ante  Gadibus 
inaudita,  fore,  huic  ut  ab  illo  periculum*^  crearetur,   gra- 
vissima  turn  in  istum  civem  suum  Gaditani  senatusconsulta 
fecerunt.      42.  Potuit  magis  fundus*  populus  Gaditanus 
fieri,  (quoniam  hoc  magnopere  delectare  verbo)  si  turn  sit 
fundus,  cum  scita^  ac  jussa  nostra  sua  sententia  compro- 
bat,  quam  cum  hospitium  fecit,  ut  et  civitate  ilium  muta- 
tum  esse  fateretur,  et  hujus  civitatis  honore  '  dignissimum 
judicaret?  potuit  certius  interponere  *  judicium  voluntatis 
sua;,  quam  cum  etiam  accusatorem  hujus  mulcta  et  poena 
mulctavit?  potuit  magis  de  re  judicare,  quam  cum  ad  ves- 
trum  judicium  cives  amplissinios  legavit,   testes  hujus  ju- 
ris,* vita?  laudatores,  periculi  deprecatores?     43.  Etenim 
quis  est   tam  demens,    qiiin  sentiat,^   jus    hoc  Gaditanis 
esse  retinendum,  ne  interseptum-^  sit  iis  iter  perpetuo  ad 
hoc  amplissimum  praemium  civitatis ;  et  magnopere  iis  esse 
laetandum,  hujus  L.  Cornelii  benevolentiam  erga  suos  re- 
manere  Gadibus ;  gratiam  et  facultatem  commendandi  in 

'  Osteiidere.  f  lutirclusum. 


X-  huic  ab  illo  T.  Gaditani  senatus  cojiviiia  fecerunt  H  S  Tx  "I*.  Gndilani  con- 
vitia  fecerunt  co(id.  Gi*vii.— 2  T  fundum.  Acliitiim,  verba,  populus  G.f.  q. 
h.  m.  d.  V.  s,  t  s.  fundus  desuiit  in  x-  turn  ft  fundus  H.  cum  scita  desiint  in  H. 
sua  deest  in  x-— 3  Ita  Lamb.  Srhntz.  Oiell.  et  jus  civitatis  honore  edd.  ante 
Lamb,  item  Glut.  Graev.  et  ejus  c.  honore T.  honorem  H.  judicavitT.  Mox, 
qui  turn  etiam  x-  Deinde,  midto  ante  poena  mulctavit  conj.  Weisk. — 4  T  teste 
h.  juris ;  X  aliiqiie  rodd.  ap.  Graev.  testes  h,  viri ;  Erf.  civis  ampUssimos,  testis 
hujus  juris. — ,'>  Codd.  x  ^  Hui  sential.  Mox,  nc  septum  situ  siter  perpetuum  Erf. 
septum  etiam  if.  intersectum  x-  perpetuum  H  S  T  x  'I'-  "^  septum  sit  iis  iter 
perpetuum  Rom.  Ven.  1480.  1483.  Junt.    in  perpetuum  conj.  Garat.     Paulo 

nottt: 

c  Dpprecnforcs]  Missi  sunt  Gadibus  vocatum  fiiisse  in  judicium;  in  gra- 

qui  removerent  peiiculum,  et  preca-  tiam   Balbi,    et  in  accusatorem,  sua 

rentur  iie  damnaretur.  senatusconsulta  niisore  Gaditani. 

*>  Huic  ut  ab  illo  periculum]    Osten-  «  Scita]  Per  scita  intelliguntur  le- 

dit  ingratam  fuisse  popiilo  Gaditano  ges  qiias  populus  Romanus  suo  snf- 

lianc  accusationem :  stalim  enim  at-  fragio   comprobavif.     'Sciscere'  di- 

que  audiit  ab   accusatore   Gaditano  citur  de  plcbe,  'jubere'  de  populo. 

Delph,  et  Var.  Clas.                     Cicero.  7  F  F 


2290  M.    TULLIUS    CICERO 

hac  civitate  versari?  Quis  enim  nostrum  est,  cui^  non 
ilia  civitas  sit  studio,  cura,  diligentia,  commendatior?  xix. 
Omitto,  quantis  ornamentis  ^  populum  istum  C.  Caesar, 
cum  esset  in  Hispania  pra^tor,*^  affecerit,  controversias' ^ 
sedarit,  jura,  ipsorum  *"  permissu,  statuerit;  inveteratara 
quondam  barbariam  '  ex  Gaditanorum  moribus  disciplina- 
que  delerit;  surama  in  earn  civitatem,  hujus  rogatu,''  stu- 
dia  et  beneficia  contulerit.  Multa  praetereo,  quae  quotidie, 
labore  hujus  et  studio,''^  aut  omnino,  aut  certe  facilius  con- 
sequuntur.  [p.  64.]  Itaque  et  adsunt  principes  civitatis,^ 
et  defendunt;  amore,  ut  suum  civera  ;  testimonio,  ut  nos- 
trum ;  officio,  ut  ex  nobilissimo  civi  sanctissimum  hospi- 
tem  ;  studio,  ut  diligentissimum  defensorem  commodorum 
suorum.  44.  Ac,  ne  ipsi  Gaditani  arbitrentur,''^  quanquam 
nullo  incommode  afficiantur,  si  liceat  eorum  cives  virtutis 
causa  in  nostram  civitatem  venire,  tamen  hoc  ipso  inferius 
esse  suum  foedus,  quam  ceterorum  ;  consolabor  et  hos  prae- 
sentes,  viros  optimos,  et  illam  fidelissimam  atque  amicis- 
simam  nobis  civitatem  ;  simul  et  vos,  non  ignorantes,  ju- 

s  Honoribus.  *  Favore. 


post,  ti  erga  nos.    Tie'mde,  etfac.  commorandiX' — 6  Erf.  nostram  cui. 

Cap.  XIX.  1  Sclmtz.  coiij.  quod  controversias.  Mox,  permissa  H  S  x  '^• 
Pro  quondam,  Lamb.  Sclnilz.  Orel),  legiint  qiiandam.  Deinde,  in  eandem  ciri- 
^i/e»«  Steph.  Lamb.  1566. — 2  Cod.  x ''H?"s  «'"<'*''•  M.o\,  consequantur  Erf.  H 
S  x-  consequatur  x|/. — 3  Itnque  et  adsunt  civilates  Erf.  H  T  x  'I'-  Mox,  officio, 
et  nobilissimum  T.  officio  et  nobilissimo  H  \f/.  officio  ut  ex  nobilissimum  civein 
H  X-  officio  ex  nobilissimo  Erf.  officio  ut  nobilissimum  al.  ap.  Graev.  Tiini, 
defensorum  T. — 4  Ac  ne  ipsi  arbitrentur  Erf.    arbitrarenlur  H  S.    Mox,  horum 

NOT^E 

f  In  Hispania  prator]  Plnlarchusin  constitiiit,  quia  id  eiim  rogaverunt. 

Vita  Caesaris  refert,  praetorem  mis-  '  Barbariam']  Erant  ita   inculti  et 

sum  fuisse  in  Hispaniam  anno  urbis  duri  Gaditani,  ut  etiam  Herciili  for- 

693.  tasse  homines  immolarent,  quam  con- 

s  Controi^ersiasl    ControversisE   fu-  suetndinem  a  Pcenis  babuisse  credi- 

erunt  Gadibus  debitores  inter  et  ere-  bile  est,  quos  Plin.  xxxvi.  5.  humana 

ditores,  quas   sedasse  Csesarem  sua  victima  sacrificasse  commemorat. 

industria,  refert  Piutarchus.  ''  Hujus  rogatu]    Corueiii  Baibi  vi- 

''  Jura]    Gaditanorum  Citsar  jura  delicet. 


PRO    BALBO,    CAP.    20. 


2291 


dices,  admonebo,  quo  de  jure*  hoc  judicium  constitutum 
sit,  de  eo  nunquam  omnino  esse  dubitatum.^ 

45.  Quos  igitur  prudentissimos  interpretes  foederum, 
quos  peritissimos  bellici  juris,  quos  diligentissimos  in  ex- 
quirendis  conditionibus  civitatuni  atque  causis  esse  arbi- 
tramur?^  eos  profecto,  qui  jam  iraperiq  ac  bella  gesserunt. 
XX.  Eteuira,  si  Q.  Scaevola''  ille  augur,  cum  de  jure  prae- 
diatorio  '  "  consuleretur,  homo  juris  peritissimus,  cousuUo- 
res  suos"^  nonnunquam  ad  Furiura  et  Cascellium,^  prsedia- 
tores,*^  rejiciebat;"  si  nos  de  aqua  nostra  Tusculana^  M. 
Tugionera  ^  potius,  quam  C.  Aquillium  '  consulebamus, 
quod  assiduus  usus,  uni  rei  dedi(us,  et  iogenium  et  artem 
saepe  vincit ;  quis  dubitet  de  foederibus,  et  de  toto  jure 
pacis  et  belli,*  omnibus  juris  peritissimis  imperatores  nos- 

"  Remittebat. 


ciresHT.  Deinde,  quod  non  ignoratis  Steph,  et  Lamb.  1566. —  5  T  dubilan- 
dtitn. — 6  Ita  codd.  et  edd.  anie  Gnit.  nrhitremur  Giielf.  et  Scliiitz.  arbitra- 
bamur  Griit.  Gra-v.    esse  oniittit  Erf.     Mox,  jnm  deest  in  x- 

Cap.  XX.  1  CoA.  xv^'ceditarios.  Mox,  cum  c-oHs«/<o>fs  H  S.  suosnnnquam 
ad  Furinnm  et  Catullum  T.  el  Casellum  H  S.  prcedicatores  rejicicbnt  T  i^/.  si 
vos  X-     Paulo  post,  guum  assjd?/i/s   in    eodem   cod. — 2   W  S  jure  belli.     Aclu. 


»  Quo  de  jure]  Id  est,  de  eo  jure      consulnntur 
quo 


•>  Q.  Scavola'}  Q.  MuciusScsevola, 
Piiblii  filius,  nt  ait  de  eo  Cicero  de 
Orat.  lib.  i, '  Homo  omnium,  et  disci- 
piina  juris  civiiis  eruditissimus,  et  in- 
genio  prudentiaque  acutissimus,'  &c. 
£t  paulu  post,  '  Jurisperitorum  elo- 
quentissimus,et  eloquentium  jurispe- 


^  Ad  Furiuin  et  Cascelliuin']  Juris- 
consnlti  duo  celebres  Q.  Scaevolae  se- 
quales  fuerunt. 

'  Pradiatores]  Prasdiatores  sic  di- 
cuntur,  quia  praediatorii  juris  erant 
peritissimi,  atque  ita  ab  officii  nomi- 
ne appellantur. 

s  Aqua  nostra  Tusculana]  Ilia  aqua 


ritissimus.'     Pomponius,  de  Origine      Crabra  dicta  est,  qu%  per  fiindum 


Juris,  refert,  primum  omnium  jus  ci- 
vile constituisse,  et  generatim  in  li- 
bros  decern  et  octo  redegisse. 

■=  Jure  pradiatorin']  Jus  pra'dialo- 
rium  nihil  est  aliud,  quam  jus  pra>- 
diorum,  quod  continet  servitutes 
praediorum. 

"*   Consultores  suns]    Consultores  di- 


Ciceronis  fluebat,  pro  qua  vectigal 
pt  ndebat  :  de  qua  contra  Rul.  ad 
Uuir. 

^  Tugioiicm]  Tugio  vir  fiiit  aquae 
ducend*  peritus,qui,  ut  vult  Coelius 
Stcuudus,  Aquarius  dirtus  est. 

'  Aquillium]  Is  jurisconsultus  prae- 
tor, et  coilega  Ciceronis  fuit.     De 


ciintur,   vel  qui  jurisperitos  adeuiit      quo  fuse  Cic.  in  Orat.  pro  Caecina, 
consilii   petcndi  causa,   vel  qui   ipsi      §  GO. 


2202  M.    TULLIUS    CICERO 

tros  anteferre?  4G.  Possumusne  igitur  tibi  probare  auc- 
torem  exempli  atque  facti  illius,  quod  a  te  reprehenditur, 
C.  Mariuni  ?  quseris  aliquem  graviorem  ?  constantiorem  ? 
preestantiorem  virtute,  pvudentia,  religione,  aequitate?  Is 
igitur  M.  Annium  Appium,^  fortissimum  virura,  summa 
virtute  prasditum,  civitate  donavit,  cum  Caniertinum  ^  foe- 
dus'  sanctissiraura  atque  aequissimum  sciret  esse.  Potest 
igitur,  judices,  L.  Cornelius  condemnari,  utnon*+  C.  Ma- 
rii  factum  condemnetur  ?  47.  Existat^  ergo  ille  vir  pa- 
rumper  cogitatione  vestra/  quoniam  re  non  potest,  ut  con- 
spiciatis  eum  mentibus,  quern  oculis  non  potestis:  dicat, 
se  non  imperitum  foederis,  non  rudem  exemplorum,  non 
ignarum  belli  fuisse:  se  P.  Africani  ™  discipulum  ac  mili- 
tem  :  se  stipendiis,  se  legationibus  "  bellicis"  eruditum  : 
se,  si  tanta  bella''  egisset,^  quanta  et  gessisset  et  confecis- 

*  Quin.  '  Redeat  in  mentem  vestram. 


U\m,  omnibus  viris  x-—^  Eif.  religionis  aquitate  M.  Annium  Apium  ;  Bnrb. 
etiam  Apium.  x  ^  religionis  igitur ;  H  omittit  igitur.  Mox,  svmma  deest  in  x 
^.  Carmentinum  fcedus  H  S.  C.  faderum  Barb,  et  Cod.  Stepli. — 4  Codd. 
(iia-vii  condemnari  ceque  npte,  ut  non;  T  condemnmi  apte  vel  aqiie,  ut  non ;  x 
condemnari  aple,  ut  non. — 5  Extimetur  x-  pnrum  per  cogilationem  vestram  Erf. 
non  putislis  X-  Mox,  crque  ignarum  belli  H  S.  neque  ignarum  belli  l'a\,  9.  non 
ceque  ignarum  belli  Geinbl.  et  Erf.    se  dee^t  in  T. — 6  Ita  codd.  aliquot,  edd. 

NOTiE 

^  Camertinum]  Camertiiim  nrbs  est  ^  Bellicisi    Aliae    legafiones    sunt 

in  Italia,  in   agro  Piceiio,  a  quo  po-  pnblicze,    nt   cinn   quis   legatus,   aut 

puli  Camertes.  pacis  faciendae,  aut  rernm   repetiin- 

'  Fcedus]  Non  tantum  civitate  Ma-  darum  causa  mittitur :  aliae  bellicaB, 

rius  hunc  Annium  donavit,  juxta  foe-  cum  quis  iniperatoris  legatus  mitti- 

dus  illud  ictum  cum  Caniertibus,  sed  tur,   quern  vulgo  Lieutenant  dicimus 

etiani  mille  viros,  id  est  duas  cohor-  Gallice  :  ibi  anteni  est  argumentum  a 

tes  integras,  (nam  qningenti  viri  co-  minori.     Si  tantum  tot  bella  legisset, 

horteni  componebant)  civitate  dona-  qnot  fecit ;  aut  sub  consulibus  meru- 

vit,  juxta  Plutarclunn.  isset;   non  ignarus  belli  fuisset :  sed 

"1  P.  African)']  TEmiliannm  Scipio-  iieque  legit,  at  gessit  ipse,  et  consul 

nem  intelligit,  qui  Numantiam  op-  fnit  :  ergo  niulto  magis  novit  jura  et 

pugnavit  ;  sub  quo  tunc  equestria  sti-  foedera. 

pendia  Marius  meruit.  p  Si  tanta  bella]  Marius  Jugurtliani 

"  Legationibus]  Marius  in  belloJu-  cepit,  Teutonas  in  Italia  vicil,  Cim- 

gurthino  Q.  Metelli,  et  in  bello  Itali-  bros  profligavit. 
CO  gociali  Rutilii  legatus  fnit. 


PRO    BALBO,    CAP.    21.  2293 

set ;  si  tot  consulibus  meruisset,  quoties  ipse  consul  fuisset ;'' 
omnia  jura  belli  perdiscere  ac  ncsse  potuisse  :  sibi  non  fu- 
isse  dubium,  quin  nullo  foedere  "^  a  republican  bene  gerenda 
impediretur;  a  se  ex  conjunctissin)a  atque  amicissima  civi- 
tate  fortissimum  quemque  esse  delectum  ; '  neque  Iguvina- 
tium,*  neque  Camertiuni  foedere  esse  exceptum,  quo  niinus 
eorum  civibus  a  populo  Romano  preemia  virtutis  tribue- 
rentur.  xxi.  48.  Itaque,  cum  paucis  annis  post  banc  ci- 
vitatis  donationem,  acerrima  de  civitate  quaestio,  Licinia  et 
Mucia  "  lege,  venisset ;  num  quis  '  eorum,  qui  de  loedera- 
tis  civitatibus  esset  civitate  donatus,  in  judicium  est  voca- 
tus?  nam  Spoletinus''  L.  Matrinius,*  unus  ex  iis  qiios  C. 
Marius  civitate  donasset,  dixit  causam  ex  colonia  Latina,^' 


ante  Ald..,etiam  Junt.  et  Hervag.  legisset  H  T  <|/,  Aid.  Crat.  Lamb,  Gnit. 
Grsev.  Scliiitz.  Oiell.  adlsset  x-  (junnta  bella  et  i^essisset  T  x-  (Itmntu  gessil 
cnnfecit  Eif.  confecit  H  S.  fecit  T.  quanta  bella  et  gessit  et  confecit  Ciat. 
quanta  gessit  el  confecit  Naiig.  Lamb.  Gnit.  Giiiev.  Weisk.  Oiell.  si  sub  lot 
edd.  ante  Heivag.  Mox,  consul  fuit  conj.  Weisk. — 7  H  S  nonnnllo  fcedere 
republica  ;  x  nullo  f.  ac  republica.  Mox,  quenquam  esse  ^.  Deinde, /gna<«u?« 
neque  Camcrtum  HS  \p.  Ignatium  etiam  edd.  ante  Hervag.  Fulginutium  n. 
C.  Hervag.  Naug.  Laiub.    Ignatrium  nee  Camerarium  T. 

Cap.  XXI.  1  Cod.  x  babet  inquis,  Mox,  est  civ.  donatus  legittir  in  H  S. 
in  j.  vacatur  in  x> — 2  T.  Macrinim  H  S  et  edd.  ante  Manut.  T.  Matrinius 
Mannt.  Stpplt.  Lamb.  Mox,  donasset  et  dixit  \p,  P.  Antistius  conj.  Mantit. 
Pro  Spolelinus  dixit,  H  S  Spoletinum  dixit ;  Lall.  et  Oiell.  non  dixit,  omisso 

aOTJE 

1  Quoties  ipse  consul  fuisset^  Septies  manis  gererent,  ea  lege  ita  alienati 

coiisulatum  adeptns  est  Marius.  sunt,   ut  ea  vel  maxima  causa  f'ucrit 

"■  Quin  nullo  fcedere^   Id  est,  nullum  belli    Italici,   quod    post   tres  annos 

foedus   debet    esse    quod   sit  contra  gestum  est. 
rempublicam.  "^  Spoletinus]  Exemptum  a  re  simi- 

'  Delectutn]   Ut   bonus  et  sapiens  li.  Matiinins  licet  non  essct  e  popu- 

imperatordeligebat  foitissimos  quos-  lo  fundo  populi   Rom.  civitate  tamtn 

que,  ut  eos  civitate  donaret.  donatus  est  a  JVLirio,  nee  idcircocon- 

'  Iguvinatiuni  [l-'ulgitialium]  Hodie  demnatus  est.    '  Spoletinus  '  aiiteni  a 

Folengium  dicitur  in   Dncatu   Spole-  Spoleto  dicitur,  qua   urbs  est   Um- 

tino.  briae.       Hue   aiitem    colonia    populi 

"  Licinia  et  Mucia'\  Tnlere  L.  Lici-  Rom.  post  bellum  Punicum  primum 

niiis  Crassus,  et  Q.  INIucius  Scaevola  deducta  fuit. 

coss.  anno  urbis  conditae  658.  ut  so-  y  Ex  colonia  Latiua']  Coloniic   La- 

cii   Latini,    Komanae   civitatis   jure  time  jus  Latii  liabebaut,  non  autem 

privati,  siias  in  civitates  redigerentur.  civitatis :  qiiare  nonnulli  ex  iilis  colo- 

Cinn  autein  plures  populi  se  pio  Ko-  nils  jure  civitatis  donabautiir. 


2294  M.   TULLIUS    CICERO 

inprimis  firraa  et  illustri :  quem  cum  disertus  homo,  L. 
Antistius/  accusaret,  Spoletinus  dixit,"  fundum  populum '' 
Spoletinum  non  esse  factum.  Videbat  enim,  populos  de 
suo  jure,''  non  de  nostro,  fundos  fieri  solere  ;  sed,  cum  lege 
Apuleia**  coloniae  non  essent  deductae,  qua  lege  Saturninus 
C.  Mario  tulerat,  ut  in  singulas  colonias  ternos  cives  Ro- 
manos  facere  posset,  negabat'hoc  beneficium,  re  ipsa  sub- 
lata,  valere  debere.  49.  Nihil  habet  similitudinis  ^  ista  ac- 
cusatio :  sed  tamen  tanta  auctoritas  in  C.  Mario  fuit,  ut 
non  per  L.  Crassum,*  aflSnem  suum,  hominem  incredibili 
eloquentia,  [p.  65.]  sed  paucis  ipse  verbis  causam  illam 
gravitate  sua  defenderit  et  probarit.^  Quis  enim  esset, 
judices,  qui  imperatoribus  nostris,  in  bello,  in  acie,  in  exer- 
citu,  delectura  ^  virtutis ;  qui  sociis,  qui  fcederatis,  in  de- 
fendenda  republica  nostra  spem  praemiorum  eripi  vellet  ? 
Quodsi  vultus  C.  Marii,  si  vox,  si  ille  imperatorius  ardor 
oculorum/  si  recentes  triumphi,  si  praesens  valuit  aspectus  ;7 


Spoletinus;  Lamb,  de  Pantag.  conj.  item  Spoletinus  non  dixit.—i  Codd.  x 
^  negabant. — 4  Cod.  x  «'  '">"  ^'  Crassum,  omissa  praepositione  per. — 
5  Scluitz.  conj.  causam  illam  defenderit,  gravitate  sua  probarit. — 6  Cod.  x 
delecta. — 7  Ide-i  cod.  affectus.  Idem  paulo  post,  vivat  inde  mortalesy  omis&u 
auctoritas. 

NOTiE 

^  L.  Antistius']    De  Antistio  Cicero  seipsos  facere  possint. 
loquitur  deClar.Orat.  ad  quem,  post         ^  Lege  Apuleia']   Tulit  L.  Apuleius 

tribunatum    primum,  multae   causae,  Saturninus,  tribunus  plebis,  C.  Mario 

deinde  onines,  niaximae  quaecumque  vi.   et  L.    Valerio  coss.   anno  nrbis 

erant,  dcferebantur.  653.   ut  in   singulas   colonias   ternos 

^  Spoletinus  dixit]    Antistius    erat  cives  Romanos  C.  Marius  facere  pos- 

Spoletinus.  set.     Ostendit    itaque    Cicero    quid 

^  Populuml  Volebat  ut  ipsi  fundi  responderit  Antistius  Matrinio  Spo- 

populi  uterentur  suo  jure,  sed  in  suos  letino,  habuisse  quidem  Marium  po- 

populos,   non  vero  in  populum  Ro-  testatem  conferendi   civitateni;  sed 

manum.  cum  nullae  deductae  fuissent  colonije, 

•=  De  suo  jure'\  Id  est,  de  eo  jure  non  valuisse  illud  beneficium. 
quod    acceperunt    a    Romanis  :    jus         *  iSimi/itudinis]  Nempe  cum  Corne- 

enim   ponitur   pro   ipsis    rebus   quae  lii  accusatione  :  unde  infertur,  quod 

jure  constituuntur.  Jure  autera  con-  si  Marius  causam  Matrinii  obtinuit, 

stituuntur   possessiones  agrorum   et  mnlto  mag  s  suam  debet  Pompeius, 

aedinm  :  non  suo  jure,  sed  beneficio  quae  et  praestantior  el  justior  est. 
populi   Romani ;   id  est,  non  liabent  f  Ardor    oculorum]    Tantus    inerat 

ipsi    lianc    auctoritatem,   ut  fundos  oculis  Marii  ardor,  ut,  cum  ad  eum, 


PRO    BALBO,    CAP.  22.  2295 

valeat  auctoritas,  valeant  res  gestae,  valeat  memoria,  valeat 
fortissimi  et  clarissimi  viri  nomen  a^ternum  :  sit  hoc  discri- 
men  inter  gratiosos  civcs  atque  fortes,  ut  illi  vivi  fruantur 
opibus  suis ;  horum,  etiam  niortuorum,  (si  quisquam  hujus 
imperii  defensor  mori  potest)  vivat  auctoritas  iramortalis. 
XXII.  50.  Quid?  Cn.  Pompeius,  pater,' ^  rebus  Italico 
bello  raaximis  gestis,  P.  Caesium,  equitem  Romanum,  virum 
bonum,  qui  vivit  Ravennae,*'"  foederato  ex  populo,  nonne 
civitate  donavit?  quid?  cohortes  duas '  universas  Camer- 
tium?  quid?  Heracliensium  "^  legionem,^  P.  Crassus,  vir 
amplissimus,  ex  ea  civitate,  quacum  prope  singulare  foedus, 
Pyrrhi  temporibus,  C.  Fabricio  consule,  ictura  putatur  ? 
quid?  Massiliensem  Aristonem  Sulla?  +  quid?  quoniam 
de   Gaditanis  agimus,  idem  heros  '  novem  Gaditanos  ?  ^ 


Cap.  XXII.  1  Magni  pa<erH  S  il*,  Rom.  Ven,  1480. 1483.  Junt.  Hervag.— 
2  '  Qui  vivit  Ravennatem]  Immanes  per  totiim  lioc  caput  liinc  incipiunt  cor- 
ruptelae.  Sell,  hinc  inde  ab  Aldo  seniore  ednnt,  virum  bonum,  qui  vivit  Ra- 
venncB,  feed,  quo  niliil  magis  lidiciilnm  dici  poleiat.  Milii  persnasum  est, 
sic  coirexisse  Aldtim  lectionem  Jiint.  virum  bonum,  qui  vivit,  Ravennce  natum, 
feed.  Sed  tres  codd.  Oxon.  Rom.  Venett.  1480.  1483.  virum  bonum,  Q.  Vi- 
bium  Ravennatem  feed.  Erf.  virum  Ravennatem ;  ut  ego  edidi  +  qui  vivit,  Raven- 
natem, cum  corruptelap  signo,  liabet  cod.  Stepli.  probante  Manut.  qui  vivit, 
Rai-ennate  uniis  cod.  Oxon.  Barb.  Fortasse  quem  noslis,  Ravennatem,  ut 
§  23.'  Orell.  '  Cohortes  duns  universas  Camertinum]  Hjec  qiioque  corrnpta. 
Sic  ex  uieis  primus  Cam.  seq.  Friores,  Venet.  1483.  Ciat. Heivag. oniitiunt 
universas.  Totum  hoc  mtmbrum,  Quid?  coh.  duas  u.  Camerlium?  subdititium 
censet  Gaiat.  Cohortes  istat"  sane  orta>  sunt  ex  legione  niox  sequente.'  Idem. 
— 3  '  Heracliensam  Alexaml  Sic  tandem  verissime  monentibus  Lamb,  et 
Garat.  e  vestigio  codd.  opit.  et  edd.  vetl.  erat  sciibendum.  quid  derade  se 
malexat  Pal.  9.  quid  Eraclesina  lex  Venet.  1483.  Quid?  Heraclicnsium  legio' 
wcm?  Junt.  seqq.  Sell,  plerwque  lectiones,  quas  Garat.,  Junlina  deslitntus, 
Aldo  seniori  tribnit,  Juntinae  sunt.  Anne  Beroaldins  ?  '  Idem.— 4  Aristo- 
tikm  si  ilia  Erf.     Aciyitum,  quid?  quod  cum  Gaditanis  H  ^p. — 5  Ita  codd.  ple- 

NOTvE 

obscura  quadam  nocte  delitescentem  ^  Rave7ineE'\  Ravenna  urbs  Gallia? 

apud   Minturneiises,  sicarius  missus  togatae  fuit. 

esset  a  Cimbris,  qui  eum  inlerficeret,  '  Cohortes  duns']  Has  cohortes  Pom- 

ita  scintillantibus  oculis  eum  term-  peius  donavit  civitate. 

erit,    ut  infecta  re   aufugeiit.     Vide  ''  Ileracliensium]  Heraclea  Taren- 

Appian.  de  Bell.  Civil,  lib.  i.  tinoium  colonia  fuit,  et  '  tequissimo 

6  Cn.  Pompeius  pater]  Cn.  Pompe-  jure  ac  foedere,'  ut  ait  Cicero  Orat. 

ins  Strabo  Cn.  Pompeii  IMagni  paler  pro  Arch,  poiita,  conjuncta  cum  Ro- 

fuit.     Is  Picentes  pralio    fudit,    et  nianis. 

Praenegtinos  in  ditionem  accepit.  '  Idem  heros]  Vel  legendum  cives, 


2296  M.  TULLiirs  cickro 

quid?  vir  sanctissimus,  et  summa  religione  ac  modestia,  Q. 
Metellus  Pius,  Q.  Fabium  Saguntinum?  quid?'^  hie,  qui 
adest,  a  quo  haec,  quae  ego  nunc  percurro,  subtilissirae  sunt 
omnia  perpolita,  M.  Crassus,  nou  Aletrinensem  ^  ■"  foedera- 
tura  civitate  donavit,  homo  turn  gravitate  et  prudentia  prae- 
stans,  tum  vel  nimium  parous  in  largienda  civitate  ?     51. 
Hie  tu,  Cn.  Pompeii  beneficium,  vel  potius  judicium,  et 
factum  infirmare  conaris,  qui  fecit,  quod  C.  Marium  fecisse 
audierat ;  fecit,  quod  P.  Crassum,  quod  ^  L.  Sullam,  quod 
Q.  Metellum,  quoddenique  domestieum  auctorem,  patrem 
suum,  faeere  viderat  ?     Neque  vero  in  uno  Cornelio  id  fe- 
cit :  9  nam  et  Gaditanum  Hasdrubalem  ex  bello  illo  Africa- 
no,   et   Mamertinos"  obvios,  et  quosdam  Uticenses,"  et 
Saguntinos  fabros,'°  civitate  donavit.     Etenim,  cum  cete- 
ris prasmiis  digni  sunt,  qui  suo  labore  et  periculo  nostram 
rempublicam  defenderunt ;  "  tum  certe  dignissimi  sunt,  qui 
civitate  ea  donentur,  pro  qua  pericula  ac  tela  subierunt. 
Atque  utinam,  qui  ubique  sunt  propugnatores "  hujus  im- 
perii, possent  in  hanc  civitatem  venire,  et  contra,  oppugna- 

"  Defemores. 


rique,  Ven.  1483.  Jiint.  Griit.  seqq.  idem  heros  LX.  Gaditanos  Hervag. 
Lamb,  idem  prcetor  LX  Gaditanos  Naiig.  idem  Hunnonem  Gaditanum  conj. 
Garat. —  6  Fabius  agant?  numquid  H  S  x-  Fabius  Saguntinus?  quid  rp,  Mox, 
qui  abesl  H  x- — 7  Ita  plerepqiie  edd.  inde  a  Jiuit.  Avcrniensem  H  S  ;//,  Rom. 
Ven.  1480.  1483.  Aid.  Aveniensem  %  t?t  Bail).  Apeniensem  V.  Acenionensem, 
vel  Aventicensem,  coiij.  Gronov.  Alventicensem  Sclintz.  Avennettsem  Eif.  et 
Pall.  Mox,  homo  tum  grav.  Erf.  co(i.  Stepii,  Lamb.  Orell. — 8  Voc.  quod 
deest  in  x- — 9  Stepli.  et  Lamb,  e  codd.  id  in  uno  Cornelio  fecit.  Mox,  Gadi- 
tanos Elf.  H  S  \p.  Gadiiano  x-  Adslnibali  x-  '''o  'I'^est  in  H  S.  Deinde 
obvios  deest  in  Giielf.  Ovios  conj.  Bnclian.  omnes  suspic.  Beier.  Frag.  Cir. 
p.  206. — 10  Iia  omnes  fere  edd.  Fabios  Erf.  Barb,  a  m.  pr.  cod.  Steph. 
Orell.  fabius  sup.  lin.  H  x-  et  Mamertinos  quosdam,  et  Uticenses,  et  Saguntinos 
civitate,  ifc.  conj.  Ernesli  et  Garat. — 11  Ita  coitj.  Ernesti;  defendant  ceteri. — 

NOT^ 

vel  vox  ista  heros  ad  Siillam  leferen-  cnm    alils,   cum   ex   bello  Africano, 

da  est.  qiiod  contra  Dumitiiim  et  Hiarbani 

"'  Aletrinensem']    Aletrinnni    Itaiiee  gessit,  reversns  f  st. 

mimicipinm  est  Arpino  vicinum.  °  Uticenses']  Uticenses  ab  Utica  dic- 

°    Mamertinos]    Mamertini    popiili  ti,  qiiaB  urbs,  ad  Africae  littus,  pa;ne 

sunt  Siciliap,  quorum  urbs  Messana  Cai  thagini  lequalis  fiiit, 
dicitur.    Hos  auteni  donavit  civitate 


FRO    BALBO,    CAF,    23.  2297 

fores  reipublicae  de  civitate  exterminari!  Nequeenim" 
ille  sumraus  poeta  p  noster,  Hannibalis  illam  magis  cohorta- 
tionem,  quam  communem  imperatorum,  voluit  esse  ;  '  Hos- 
tem  qui  feriet,  erit,'  inquit,  '  niihi  Carthaginiensis/ '^  Quis- 
que  erit,  cujatis  ;'  etsi  id  habent  hoc  leve,'*  et  semper  habu- 
erunt.  Itaque  et  cives  undique  fortes  viros  '^  asciverunt, 
et  hominum  ignobilium  virtutem  persaepe  nobilitatis  inertiee 
praetulerunt. 

xxiii.  52.  Habctis  imperatorum  summorum,  et  sapien- 
tissimorum  hominum,  clarissimorum  virorum,  inlerpretatio- 
nem  juris  ac  foederum  :  dabo  etiam  judicum,  qui  huic* 
quaestioni  prEpfuernnt  ;  dabo  universi  populi  Romani ;  et 
dabo  sanctissimum  judicium  senatus.'  Judicescum  prae  se* 
ferrent,^  palamque  loquerentur,  quid  essent  lege  Papia''de 
M.  Crasso/  Mamertinis  repetentibus/  judicaturi ;  Mamer- 

*  Donabo  civitate  Cartha2inie7isi.  '  Simili. 


12  Voc,  enim  omiltunt  H  S  T  x  '?'«  Barb.  edd.  ante  Hervas.  et  Naug.  Mox, 
imperatoriam  Erf.  Barb.  H  S  T  i//,  Rom.  Ven.  1480.  1483.  .Itint.  Orell.  pro- 
baiite  Garat.  imperatorum  omnium  Lamb. — 13  Ita  Vf-ii.  1483.  Giut.  Graev. 
feriet,  inquit,  fiiihi  erit  Karlh.  cod.  Stepb.  Scbiilz.  Orell.  erit  inilii  Karlh. 
Jiiiit. — 14  Ita  Glut.  Grav.  Sclmlz.  Quisquis  erit,  cujuti  siet.  Id  linberit  omnes 
leve  Mamit.  Stepb.  Lamb.  Lall.  Quisquis  erit  ciritutis:  si  et  id  habent  Iwc  leve 
Erf.  Franc.  Honi.  \'en.  1480.  1483.  Hervag.  Q.  erit  cicit.Uis,  et  si  id  habent 
omnes  leve  Jiint.  eujulis  ;  etsi  id  illi  habent  hodie  leve  conj.  Scbiitz.  quisqui'  siet 
Meriila.  '  E.v:ci(iit  fortasse  alifinid,  nl  fuerit,  siet.  Habent  hoc  omnes  impp. 
po.  Ro.  vel  nostri  lere,  Sfc'  Orell. — 15  Ita  Stepb.  Grut.  Lamb.  seqq.  Ituque 
et  civesfortissimos  tindique  fortes  viros  edd.  ante  Stepb.  unde  Garat.  couj.  fortes 
potius  qnam  furtissimos  del.  esse,  fojtissimus  babent  etiam  H  S  T  x  >/'•  sibi 
pro  cites  conj.  Lamb,    consciverunt  T. 

Cap.  xxiii.  .1  CodJ.  Stepb.  et  Gnelf.  dabo  sanctissimum  et  sapientissi- 
mum  etiam  judicium  senatus ;  ita  Orell.  deleto  t/?rtm;  ita  Lamb,  nisi  tjiiod  etiam 
coUocat  ante  sanctiss.  Ven.  148S.  Jnnt.  Hervag.  Griit.  daho  sanctissimum 
etiam  j.  s.    Erf.  dabo  et  supientissimum  j.  s.— 2    Judices  eumscrpe  H  S  T  x  "f • 

NOTyE 

P  Summus  pniita']  Enniinn  intellige,  '  De  M.  Crasso]  M.  Crassiis  Ma- 

qni  sernndiim  belliim  Fmiicum   car-  mertiniis  erat,  et  factiis  civis  Roma- 

niinihtis  snis  descripsit.  mis  Romnna   nuniina  de   more  sum- 

1  Prte  se  ferrent]  Prae  se  ferre,  est  sit. 
rem  ali'|num   non   dijbiin,  sed  niani-  '    Rcpetentibusl     Mamertini    hunc 

festis  .si-jnis  ostendere.  Crassiim   (piasi    civem   snuni  jiidicio 

'  Lege  Papia]  Tidit  C.  Papiiis,  tri-  repelebant  :    at  cum   ipsis    innotuis- 

bnniis  plebis,  Cotta  ct  Manlio  coss.  set,  eum  absoivendnm  esse  a  jiidici- 

annu  G89.  iit  pcregriui  expellerentiir.  bu.«,  ab  bac  causa  dcstitenint. 


2298  M.    TULLIUS    CICERO 

tini,  publice  suscepta  causa,  destiterunt.  Multi  in  civi- 
tatem '  recepti  ex  liberis  foederatisque  popnlis,  sunt  libe- 
rati :  nemo  unquam  est  de  civitate  accusatus,  quod  aut 
populus  fundus  factus  non  esset,  aut  quod  foedere  civitatis 
mutandae  jus  irapediretur.  53.  Audebo  etiam  hoc  conten- 
dere, nunquara  esse  conderanatum,  quera  constaret  ab  im- 
peratore  nostro  civitate  donatum.  Cognoscite  nunc  populi 
Romani  judicium,  multis  rebus  interpositum,  atque  in 
maximis  causis  re  ipsa  atque  usu  comprobatum.  Cum 
Latinis  omnibus  foedus  ictum,+  "  Sp.  Cassio,  [p.  66.]  Pos- 
tumio  Corainio,  consulibus,  quis  ignorat?  quod  quidem 
nuper  in  columna  aenea^''  meminimus  post  Rostra  incisum 
et  perscriptum  fuisse.  Quomodo  igitur  L.  Cossinius  ^ 
Tiburs/^  pater  huj us  equitis  Romani,  optimi  atque  orna- 
tissimi  viri,  damnato  T.  Coelio,  quomodo  ex  eadem  civitate 
T.  Coponius,  civis  item  summa  virtute  et  dignitate,  (nepotes 
T.  et  C.  Coponios  nostis^)  damnato  C.  Massone,  civis 
Romanus  est  factus?  54.  An  lingua  et  ingenio  patefieri 
aditus  ad  civitatem  potuit,  manu^  et  virtute  non  potuit? 


Mox,  lege  Papinia  x-  de  M.  Cassio  cod.  Steph.  et  Erf.  Deinde,  repentibus 
judicari  x- — 3  Multi  in  civitate  S  T  x  'f'-  sunt  liberati  omittunt  H  S  T  x  'f'l  et 
edd.  ante  Grut.  recepti  sunt  Lamb. — 4  Cod.  \f/fcedus  esset  cum. — 5  Erf.  athe- 
nea;  edd.  fere  omnes  tenea.  Hapc,  quod  (juidem  ,.  .fuisse,  suspecta  stint 
Weiskio. — 6  L.  Cassinius  Tiburs  Erf.  L.  Cosminius  Tybur  H  S  T  i|/,  et  edd. 
ante  Hervag.  Eos  Mimius  Tibur  x-  Mox,  damnatio  x-  Deinde,  verba, 
civis  item  . . .  Massone,  desunt  in  T  x-  Coponius  ^.  damnatos  VL  S  >p.  Masso 
H.    est  factus  nostris  x  ^- — 7  Cod.  x  «J«e  7nanu,     Mox,  pro  anne  Junt.  habet 

NOTvE 

<•  Cum  Latinis  omnibus  foedus  ictum]  non  recte  civitate  fiiisset  donatus  :  at 

Sp.  Cassio  et  Postumio  Cominio  con-  ipse  damnatus  est   a  popnio,    qnod 

sulibus,  anno  urbis  conditep  250.  factum  illud  probare  non  potiiisset. 

*  Columna  aenea']  In  columnis  ae-         ^  Tiburs]  A  Tibiire  Tiburs  dicitur. 

neis  Romani  veleres  scribebant  suas  Tibur  civitas  est  in  Sabinis,  fontibiis 

leges  et  foedera,  nt  testatur  Halic.  irrigiia,  et  Graeca  origine  a  Tibnrto, 

et  in  Campo   Martio   coUocabantur,  Ampbiarai  filio,  condita,  et  abe  jus 

in    quo  erant  rostra,    et   suggestum  nomine    Tibur  appellata.     Virg.  JE- 

oratorum.  neid.  vii. 

J  L.  Cossinius']  Cossinius  accusatus         *  Coponios  noatis']  Summi  erant  ora- 

fuerat  a  Coelio  apud  populum,  quod  tores  Coponii. 


PRO    BALBO,    CAP.   24.  2299 

anne  de  nobis  trahere  spolia ''  foederatis  licebit,  de  hosti- 
bus  non  licebit?  an,  quod  adipisci  poterunt  dicendo,  id  eis 
assequi  pugnando  non  licebit  ?  an  accusatori  majores  nostri 
majora  prasmia,  quam  bellatori,  esse  voluerunt?  xxiv. 
Quodsi  acerbissima  lege  Servilia'^  principes  viri  ac  gravis- 
simi,'  et  sapientissimi  cives,  banc  Latinis,  id  est,  foedera- 
tis, viam  ad  civitatem  populi  jussu  "*  patere  passi  sunt ;  ne- 
que  in  his  est  hoc  reprehensum  Licinia  et  Mucia  lege  \^  (cum 
praesertim  genus  ipsum  accusationis  et  nomen,  ejusmodi 
praemium  quod  nemo  assequi  posset  nisi  ex  senatoris 
calaraitate,"  neque  senatori  neque  bono  cuiquam  nimis 
jucundum  esse  posset)  dubitandum  fuit,*  quin,  quo  in 
genere  judicum  praemia  rata^  essent,  in  eodem  judicia  im- 
peratorum  valerent?  num  fundos  igitur  factos  populos  La- 
tinos arbitramur  aut  Servilia  lege,  aut  ceteris,^  quibus, 
Latinis  hominibus  erat  propositum  aliqua  ex  re  praemium 

''  Suffragiis.  *  Condemnatione. 


an.  Lamb,  nobis  detrahere.  Turn  feed,  licebat  x  ^-  ""w  licehat  Eif.  adipisci 
poterant  H.  pug.  non  licebat  Erf.  p.  non  liceat  H  T  <//.  an  accusatur  x.  un  accu- 
satores  .  .  ,  quam  bellalorum  Erf. 

Cap.  xxiv.  1  Erf.  et  Lamb,  viri  gravissimi.  Mox,  neque  his  e.  h.  r.  laci' 
nia  X'  neque  lis,  5fc.  Veil.  1483.  prceserlim  hoc  genus  E.rf.  Grxv.  prcesertim  in 
genus  ties  codd.  Oxoii.  et  edd.  qir<fdaiii  vett.  et  ejusmodi  conj.  Ernesti.  ne- 
que ab  iis  est  hoc  r.  L.  et  M.  I.  cum  prcesertim  genus  ipsum  accusationis  et  no- 
men,  et  ejusmodi  pramium  suspic.  Orell.  Ueinde,  assequi  posset  est  e  conj. 
Ernesti ;  receperiint  Schiitz.  et  Orell.  calamitales  .  .  .  cuiquam  minis  x- — 
2  Cod.  xj^diciorum  p.  rara.  Mox,  Latinos  omitttint  Ernesti  et  Scliiitz.  er- 
rore  typogr.    aut  Servilia  legi  Orell.  e  Valesii  et  Mazocbii  conj.     Deinde, 

NOT^ 

••  De  nobis  trahere  spolial  Licebat  Giaiicia,  tribnnus  plebis,  lit  Latinis 

oratoribus  ex  popnlo  quolibet  foede-  jus  esset  civitatis  assecpiendae  in  lo- 

rato  accusare  cives  Romanos  :  immo  cum  ejus,  qiiem  accusando  repetun- 

vero  si  quis  senator  ipsornin  indus-  darum  daninassent.     De    liac   Asco- 

tria  damnatus  fuisset,  civitate  dona-  nius  pro  Scauro  loquitur,  sed  de  teui- 

bantur  :  iinde  arguit  Cicero,  quod  si  pore  quo  lata  est,  non  constat, 

id  beneficiiim  assequantur  oratores,  ^  Licitiia  et  Mucia  lege]  Debaclege 

idem  illis  concedi  debere  ex  popniis  superius,  §  48. 

foederatis,  qui  rempublicam  arniis  de-  *  Dubitandum  fuit]  Id  est,  minime 

fenderint.  dubitandum  est. 

«  Lege  Servilia']  Tulit  C.  Servilius  *  Aut  ceteris]  Nempe  accipiendis. 


2300  M.    TOLLIUS    CICERO 

ciyitatis?  55.  Cognoscite  nunc  judicium  senatus,  quod 
semper  est  judicio  populi  comprobatum.  Sacra  Cereris,8 
judices,  sumraa  majores  nostri  religione  confici  cairimonia- 
que  ''  voluerunt:  '  qua?  cum  essent.assurata  de  Graecia/  et 
per  Graecas  semper  curata  sunt  sacerdotes,  et  Graeca  omnia 
nominata :  sed  cum  illam,  quae  Grascum  illud  sacrum 
raonstraret  et  faceret,  ex  Graecia  deligerent ;  tamen  sacra 
pro  civibus  civem  facere  voluerunt,''^  ut  Deos  iramortales 
scientia  peregrina  et  externa,  mente  domestica  et  civili 
precaretur.  Has  sacerdotes  video  fere  aut  Neapolitanas 
aut  Velienses  "^  fuisse,  foederatarum  sine  dubio  civitatum, 
Mitto  Vetera  :  proxima  dico  :  ante  ^  civitatem  Veliensibus 
datara,  de  senatus  sententia  C.  Valerium  Flaccum,  pra?to- 
rem  urbanum,  nominatim  ad  populum  de  Calliphana'  Ve- 
liense,  ut  ea  civis  Romana  esset,  tulisse.  Num  igitur  ™ 
aut  fundos  factos ^  Velienses,  aut  sacerdotem  illam  civem 


quibus  erat  Latinis  hominibus  propositum  Sclintz.— 3  Erf.  conficere  mimnque  vo- 
luerunt;  Pal.  9.  etiani  conficere.  Mox,  de  Grcecia  sacrata  stint  semper  sacerdo- 
tes Erf.  Deinde,  Graca  omina  nominata  cod.  Victoi  ii  ;  Graca  omnia  nomintt  x- 
sed  cum  ilia  H — 4  Co(\.  x  turn  sacra  pro  c.  c.f.  noluerunt.  Vaiilo  post,  preen- 
rentur  T,  Aid.  Lamb.— 5  Weisk.  conj.  proxhne  dico  ante.  Pro  pratorem  urbu- 
num  codd.  Grsvii  habeiit  P.  R.  Mox,  da  calliphiniana  Velliense  Erf.  de  Cnlli- 
phiana  VeL  S  ^.  de  Calipphina  Vel.  T.  de   Caliphena  Vel.  x-— 6  Idem   codex 

NOTi^ 

s  Sacra  Cereris'\  Heec  sacra  ex  tern  oppidiim  est  Luraniee  in  sinn 
Graecia  translata  sunt  Romam,  quae  Papstano  conditum  a  Pliocensibns,  et 
ab  matronis  ob  inventam   Proserpi-      Romana  civitate  donata  belio  socia- 

nam   colebantur.      Eonim   origo   ad  li,  paulo  post  Grarciii  necem. 
Evandrum  referturab  Haiic.  lib.  I.  ^  CalUphana']    Callipliana    antistes 

'■  CcBrimonia]    Observabatur  jeju-  ftiit  Deae  Cereri?,  ut  notat  Val.  Max. 

nium  quinto  quoque  anno  in  hone-  m.  i. 

rem  Cereris,  ut  habetur  ex  Liv,  lib.  ■»  Num  igitur]  Concludit  per  enu- 

*^^^''  merationem:  ant  populi  fundi  facti 

'  De  Gracia]  Una  Graecia  Magna  sunt,  aut  non  fuit  cives  Romana  heec 

dicta  est,  qua-  Itali*  pars  est:  alte-  Calliphana,  aut  contra  leges  factum 

ra  Graecia  fuit  trans  mare,  ubi  Athe-  est.     Non    populi   fundi   facti   sunt, 

nap,  in  quibus  hapc  eadeni  sacra  vi-  lia-c  antem  fuit  rivis  Romana,   nee 

guerunt.     Nunc  regnum  Neapolita-  tamen  contra  leges  fuctuiii  est.  Ergo 

numdicitur.  Veliensibus    licuit   fieri   cives   Rom. 

"  Velienses]    A  Velia  '  Velienses,"  etsi  populi  fundi  facti  uon  esseut. 
give  'Velini'  dicti  sunt.     Velia  au- 


PRO    BALBO,    CAP.    25.  23C1 

Romanam  factara  non  esse,  ant  foedus  et  a  senatu  et  a  po- 
pulo  Romano  violatum  arbitrabimur  ? 

XXV.  56.  Intelligo,  judices,  in  causa  aperta,''  mininie- 
que  dubia,  multo  et  pliira,'  et  a  pluvibus  peritissimis  ^  esse 
dicta,  quara  res  postularet :  sed  id  factum  est,  non  ut  vobis 
rem  tam  perspicuam  dicendo  probaremus,  verum  ut  om- 
nium malevolorum,  iniquorum,  invidoium  animos  frange- 
remus  :  quos  ut  accusator  incenderet,*  ut  aliqui  sermones 
hominum,  alienis  bonis  moerentium,  etiam  ad  vestras  aures 
permanarent,  et  in  judicio  ipso  redundarent,  idcirco  ilia 
in  omni  parte  orationis  sumraa '  arte  aspergi  videbatis  ; 
tum  pecuniam  L.  Cornelii,  quae  neque  invidiosa''  est,  et 
quantacumque  est,  ejusmodi  est,  ut  conservatamagis,quam 
correpta''  esse  videatur;  tum  luxuriam,*^  quae  non  crimine 
aliquo  libidinis,  sed  coramuni  maledicto  notabatur  ;  tum 
Tusculanum,  ^  quod  Q.  Metelli  fuisse  meminerat,  et  L. 
Crassi ;    Crassum    emisse  de  libertino  horaine,  ^  Soterico 

"  Clara. 


fundus  facias.     Paulo  post,  arbitrabamur  Erf.  H  S,  Rom.  Venet.  1480.  arbitra- 
mur  Barb.  Lanili. 

Cap.  XXV.  1  Cod.  x  w"'""  «<  plttra.  Mox,  non  tlcest  in  H. — 2  Cod.  x 
inlendet.  Pro  aligui  Ernesti  conj.  maligni ;  reoepit  Sclintz.  refuiarat  jam 
Garat.  alienis  b.  inlicerenlium  H  x  'J'-  '''""»  "d  v.  a.  jiermearent  x- — 3  Ita  C, 
Herva<r.  Camer.  Basil.  1540.  Giut.  Scliiitz.  sua  Erf.  alii  codd.  ap.  Grapv. 
H  T  X  >('.  Victor.  Stcpli.  Mannl.  Lamt).  Graev.  sua  S,  et  edd.  ante  Hervag. 
aspergi  videbamiis  X-  Paulo  po.st,  <iuain  corrupta  x4'i  codd.  Gripvii,  nun  edd. 
vett.  Venett.  Mediol.  Ascens.  Crat.  Victor.  Maiiiit.  Lamh.  crimine  aliquo  crimi- 
nis  Erf.  crimine  a.  libidini  H.  Deinde  verba,  Crassum  e.  d.  I.  h.  S.  M.  a.  31.  p. 
d.  V.  V.  b.  non  tenebat,  desiint  in  H  S  Tx  "^^     '  Haec  primus  e  codd.  inseruit 


NOTyE 

*  A  pluribus  peritissimis]  Crassns  et  partam  fuisse,  sed  earn  arceptam  a 

Pompeius  jam  defendcrant  Balbum,  parentibns   coiiservavisse    diligentia 

ut  dictum  est  initio  hujus  Orat.  sua  et  parsimonia. 

*>  Invidiosa]    Ait,   pecuniam   Balbi  ^  Tum  luxuriant]  Hie  luxuriam  pro 

non  invidiosam  esse,  quia  neque  mag-  luxu  nsiirpat ;  quve  vel  in  nimio  ap- 

na  est,  nequo  copiosa :  tantam  tatnen  paratu  et  sunitu,  vel  in  spl'udore  ft 

fuisse  ait  Strabo  lib.  III.  ut  circa  Ca-  familia,  vol  in  cuitu  et  supeilectili, 

ties  nrbem  a>dificaverit,  qnam  Nea-  vel  in  apdificiis  et  conviviis  reprehen- 

polim  appeliavit.  ditur. 

«  Conserrata  magis,  quam  correpta]  ''  Tusculanum]  Vide  ad  r.  13.  §31. 

Asserit,    banc    pecuniam    non   male  ^  Libertino  honiine]  Libertinus  die- 


2302 


M.    TULLIUS    GICERO 


Marcio,  ad  Metellum  pervenisse  deVenonii  Vindicii  bonis, 
non  tenebat :  simul  illud  nesciebat,  prsedioriiin  nullara 
esse  gentem ;  ^  emtionibus  ea  solera  sajpe  ad  alienos  ho- 
mines,^ ssepe  ad  infimos,  non  legibus,  tanquam  tutelas,' 
pervenire.  [/>.  67.]  57.  Objectum  est  etiam,  quod  in  tribum 
Crustuminam*''  pervenerit;  quod  hie  assecutus  est  legis 
de  ambitu  prsemio,'  minus  invidioso,  quam  qui  legum  prae- 
raiis  praetoriam  sententiam,'"  et  praetextam  togam  "  conse- 
quuntur.  Et  adoptio  Theophanis  ^  °  agitata  est ;  per  quam 
Cornelius  nihil  est,  praeterquam  propinquorura  suorum 
haereditates,  assecutus. 

XXVI.  Quanquam  istorum  aniraos,  qui  ipsi  Cornelio  in- 
vident,  non  est  difficilliraum  mitigare:  more  hominum  in- 


Nang.  Absnnt  etiam  ab  Hervag.'  Orell.  venisse  non  indici  bonis  Erf.  Verba, 
scepe  ad  alienos  homines  desiint  in  H  S  T  x  "f"*  ^^'^  scepe  ad  infimos  T. — 4  H  quo 
in  tribu  Clustuminam  :  x  <liiod  vi  tribuni  Clustimiriam. — 5  Theophanii  Erf.  H. 


NOT^ 


tus  est,  qni  ex  justa  servitute  manu- 
luissiis  est. 

s  Prcediorum  nullam  esse  gentem] 
Praedia  non  habent  familiam  aiit  cog- 
nationem,  ut  homines;  et  licet  ali- 
qnaiido  nomen  accipiant  a  possesso- 
re, non  habent  posterilateni,  quae  ab 
uno  succedat  ad  alium  ejiisdeni  fami- 
liar. 

^  Ad  alienos  homines]  Ssepe  praedia 
ad  homines  qui  non  sunt  agnati,  et  a 
viris  nobilibns  ad  ignobiles  venditio- 
ne  perveniunt. 

'  Tanquam  tictelas]  Non  ut  tutela 
legitima  ad  agnatos  ex  lege  xii.  Ta- 
biilarum,  ita  et  praediorum  possessio 
ad  eosdem  legibus  pervenit. 

*'  Tribum  Crustuminam]  Tribus  sua 
nomina  siimebant,  vel  a  majoribus, 
ut  Romelia  a  Romulo;  vel  a  munici- 
piis,  ut  Crustumina  ista  a  Crustiimio, 
mnnicipio  Romano.  Qiiicumque  au- 
tem  civitate  donabatiir,  euni  in  ali- 
quam  tribum  venire  oportebat. 


'  Legis  de  ambitu  pramio']  Lex  ilia 
permittebat,  ut  qui  alium  accusaverat 
aliquo  crimine,  in  tribum  illius  trans- 
iret,  si  nobilior  ei  videretnr. 

■"  PrcEtoriam  sententiam]  Nota  quod 
in  sententia  dicenda,  primum  vel 
princeps  senatus,  vel  consulares  ro- 
gabantur;  seciindo  consulares ;  ter- 
tio  praetorii,  &c.  Si  quis  vero  prae- 
torium  hominem  accusasset  et  dam- 
nasset,  loco  illius  sententiam  dice- 
bat. 

"  Pratextam  togam]  Praetexta  toga 
populi  suffragiis  concedebatur  :  at 
senatoribus,  certis  quibusdam  die- 
bus,  ludorum,  verbi  gratia,  aut  sacri- 
ficiorum,  beneficio  legis  permitteba- 
tur.     De  praptexta  sjppe  dictum  est. 

°  Adoptio  Theophanis]  Theophanes 
ille,  libertus  Pompeii,  et  iile  quidem 
Mitylenaeus,  adoptavic  Baibiim  ;  qua 
de  re  loquitur  Cicero  Epist.  ad  Att. 
vii.  6. 


PRO    BALBO,    CAP.   26.  2003 

vident,  in  conviviis  rodunt/  in  circulis'  vellicant:'  non 
illo  inimico,  sed  hoc  maledico  dente  carpunt.  58.  Qui 
araicis^  L.  Cornelii  p  aut  inimici  sunt,  aut  invident,  hi  sunt 
huic  multo  vehementius  pertimescendi :  nam  huic  quidem 
ipsi  quis  est  unquam  inventus  inimicus?  aut  quis  jure  esse 
potuit?  Quem  bonum  non  coluit?  cujus  fortunae  dignita- 
tique  non  concessit?'  Versatus  in  intima  familiaritate 
hominis  potentissimi,''  in  maximis  nostris  malis'  atquedis- 
cordiis^  nemineni  unquam  alterius  rationis  ac  partis,  non 
re,  non  verbo,  non  vultu  denique  offendit.  Fuit  hoc  sive 
meum,  sive  reipublicae  fatum,  ut  inme^  unum  omnis  ilia 
inclinatio  communiura  teraporum''  incuraberet:  non  raodo 
non  exultavit  in  minis  nostris  [nostrisque  discordiis]  Cor- 
nelius ;  sed  omni  officio,  lacrymis,  opera,  consolatione, 
omnes,  me  absente,'  meos  sublevavit.  59.  Quorum  ego 
testimonio  ac  precibus  munus^  hoc  meritum  huic,  et,  ut  a 
principio  dixi,  justam  et  debitam  gratiam  refero :  spero- 
que,  judices,  ut  eos,  qui  principes  fuerunt  conservandae 

''  Detrahunt.  '  Sertnonibus.  <*  Calamitatum. 


Cap.  XXVI.  1  Erf.  H  T  x  '/',  aliique  codii.  ap.  Grapv.  item  edd.  ante  Aid. 
in  circuUs  idcirco  vellicant ;  eciil.  qusFdam  vett.  et  Mediol.  invident  in  conviviis 
volunt  in  circulis :  idcirco  vellilunt  non  illo  inimico.  Pro  inimico  Lamb.  conj. 
mimico.  Pro  maledico  dente  H  S  x  "f'  liabent  mnledicente ;  T  maxime  dente. — 
2  Qui  atnici  H  S  Xt  C''-  P""-  IMediol. — 3  H  S  x  '/'.  Barb.  Gueif.  edd.  ante  Nanf(. 
Cam.  Cessit.  Verba,  non  coluit?  c.f.  d.  n.  concessit?  V.  in  i.f.  h.  potentissi7ni, 
desnnt  in  T. —  4  Mannt.  et  Steph.  mnlis  vestrisque  discoi-diis,  contra  codd.  ra- 
tionis nut  patris  x- — 5  T  ut  etiam  si  in  me ;  x  "'  etiam  in  me.  Nang.  oniitlit 
tinnni.  S  omittit  i/Za.  \p  omiltit  cotnmunium.  i'rav\c.  ivdbet  omnis  indignatio  com- 
tnunium.  IMox,  alteruin  non  omittunt  H  S  i|/.  Deinde,  in  ruinis  7iostris  ves- 
trisque  discordiis  Barb,  duo  codd.  ap.  Lall.  Aid.  Hervag.  IManiit.  Stepb.  nos- 
trisque discordiis  delevit  Scliiitz.  in  r.  vcstris,  vestrisque  discordiis  Rom.  Venett, 
1480.  1483.  in  r.  veslris,  nostrisque  discordiis  Nang.  Grnt.  Graev.  Cornelius 
omittunt  H  S.   mecs  oniittit  x- — G  H  S  tninus.  .Stepb.  et   Lamb.  1566.  hoc 

NOT;E 

P  Qui  amicis  L.  Cornelii]  Refert  boc  i  Potentissimi]  Capsaiis  amicus  fuit 

odium  non  tarn  in  I^album,  quam  in  Balbus. 

amicos  Balbi,   nempe   in   Pompeinm  "^  In  maximis  nostris  mails]  Intelli< 

et  Caesarem  ;  quare  non  est  ipsi  me-  git    Clodii   factiones,    quibns   snccn- 

tnendnm  a  suis  ininiicis,  qiios  niiilos  buit  Cicero. 

habet,   sed   ab    inimicis  Pompeii   et  •  iMe  abscnte]  Cum  exulavit  Cice- 

Caesaris.  ro,  ejus  familiic  affuit  Balbus. 


2304  M.    TULLIUS    CICF.RO 

salutis,  aut  dignitatis  meae,7  diligitis,  et  caros  habetis,  sic, 
quae  ab  hoc  pro  facultate  hnjus,  pro  loco  ^  facta  sunt,  et 
grata   esse  vobis,  et  probata.     Non  igitur  a  suis,  quos 
nullos  babet,  sed  a  suorum,  qui  et  multi  ^  et  potentes  sunt, 
urgetur  inimicis:  qnos  quidem  hesterno  die  Cn.  Pompeius 
copiosa  oratione  et  gravi,  secum,  si  vellent,  contendere  ju- 
bebat;  ab  hoc  irapari  cer(amine,  atque  injusta  contentione 
avocabat.      xxvii.  60.  Et  erat  sequa  lex/  et  nobis,'  ju- 
dices,  atque  omnibus,  qui  nostris  farailiaritatibus  implican- 
tur,  vehementer  utilis,  ut  nostras  inimicitias  ipsi  inter  nos 
geramus,  amicis  nostrorum  inimicorum  temperemus.^     Ac, 
si  mea  auctoritas  satis  apud  illos  in  hac  re  ponderis  habe- 
ret,  cum  me  praesertim  rerum  varietate,  atque  usu  ipso,  jam 
perdoctum  viderent;^  etiam  ab  illis  eos  majoribus  discor- 
diis  avocarem.    Id  enim  contendere  mihi  de  repubiica,  cum 
id  defendas '  quod  esse  optimum  sentias,  et  fortium  viro- 
rum,  et  magnorum  hominum  semper  putavi :  neque  huic 
unquam  labori,  officio,  muneri  defui :  sed  contentio  tam- 
diu  sapiens  est,  quamdiu  aut  proficit  -^  aliquid,  aut,  si  non 
proficit,  non  obest  civitati.     61.  Voluimus-^  quaedam,  con- 
tendimus,  experti'  sumus  :  obtenta  non  sunt:  dolorem  alii, 
nos  luctum  moerorenique  suscepimus.    Cur  ea,  quae  mutare 
non  possumus,  convellere  malumus,  quam  tueri?     C.  Cae- 

'  Tempore.  f  Conditio. 

s  Abstineamus.  '<■  Prodesl.  *  Passi. 


merito.  Erf.  omittit  huic.  x  omittit  et. — 7  Jiint.  ac  dig.  vmt.  Mox,  quce  ab 
hac  Ei  f.  qucB  ad  hac  x-  facilitate  ejus  Lamb,  hujus  delendum  censebat  Garat. 
— 8  H  S  qui  multi.  x  urgetur  inimicus.  Panlo  post,  imperilo  certamine  H  S  T 
X  ^,  et  edd.  ante  Jnnt,  improbo  certamine  Aid.  Jnnt.  Hervag.  Stepli.  impart 
habent  Pal.  9.  Guelf.  Eif.  lit  conj.  Lamb,  recepit  Gnit.  el  seqq.  advo- 
cabat  X- 

Cap.  xxvii.  1  Erf.  H  T  x  4'  e<  vohis.  Mox,  qui  n.  familiaribus  x-  — 2  Erf. 
earn  perdoctum  viderent ;  ^  jam  perduclum  riderenl.  Actutiim,  et  jam  ab  illis 
Erf.  avocarcnt  H. — 3  Ita  enim  contendere  de  repubiica,  ut  id  defendas  codd. 
Ursin.  et  Graev.  item  edd.  Schutz.  Graev.  Orell.  Id  enim  contendere  inecum 
de  rep.  cum  id  defendas  Jant.  Hervag.  Id  enim  contendere  mihi  videtur  e  rep. 
cum  id  defendas  Maniit.  Stepli.  Lamb,  nisi  quod  hie  Ita  enim  legit ;  Etenim 
contendere  de  rep.  cum  id  defendas  conj.  Abramins  ;  Id  enim  contenderem  de  rep. 
Erf.  cum  defendas  alii  codd.  quod  e.  o.  seniles  x-  et  id  fort.  H  S  if',  Mannt. 
Steph.  LamI).  Panic  post,  aut  profecit  H  S.  aliquid  deest  in  x-  nut  non 
profecit  H  S. — 4   Volurnus  H  S  x  '!'•    dolorem  aut  nos  luctum  Erf.    dolorem  deest 


PRO    BALHO,    CAP.    27. 


2305 


sarem  *  seuatus  et  geneie  supplicationum "  amplissimo  or- 
navit,  et  numero  dierum  novo.*  Idem,  in  angustiis*  asrarii, 
victorem  exercitum  stipendio  aflfecit ;  imperatori  decern  le- 
gates" decrevit;  lege  Sempronia  ^  succedendura  non  cen- 
suit.^  Harum  ego  sententiarum  et  princeps  et  auctor  fui : 
ncqiic  me  dissensioni^  meas  pristinae  putavi  potius  assen- 
tiri,  quam  pra^sentibus  reipublicae  temporibus  et  concordiae 
convenire.7  Non  idem  aliis  videtur  :  sunt  fortasse  in  sen- 
tentia  firmiores :  reprehendo  neminem ;  sed  assentior  non 
omnibus  :  neque  esse  inconstantis  puto,  sententiam  ali- 
quam,^  tanquam  aliquod  navigiuni,  atque  cursum,  ex  rei- 

*  Tenuitate, 


in  x-  dolorem  hi  alienos  H  S  <//.  luctus  %• — 5  Ita  Manut.  Stepli.  Lamb.  Gnit. 
seqq.  dierum  novetn  H  S  x  "I*?  et  codd.  pleriqiie,  cum  edd.  ante  Hervag.  die 
rum  XV  Hervag.  Camer. — 6  Eif.  no7i  cessavit. — 7  Graev.  conj.  inserrire. — 
8  H  S  1^  in  sententiam  aliquam ;  cod.  Steph.  omittit  aliquam ;  iincis  inclnsit 

NOT^ 

'  C.  Cce&arem']  Cicero  vnlt  exem-      decim  dies   decievisse    sua   senten- 
plo  sno  Caesaris  inimicos  ab  odio  siio      tia.     Cum   aiitem   de  istis  loquatur, 


revocare.  Caesar  enim  et  Cicero  in- 
imici  fuerunt :  cum  autem  vidisset 
Cicero  Ciodium  tribunum  plebis  de- 
signatum  fuisse,  atque  eum  Cicero 
pertimesceret,  ab  Ceesare  impetra- 
vit,  licet  inimico  propter  conjuvatio- 
nem  Catilina?,  ut  ei  legatus  in  Gal- 
liam  iret.  Katns  Clodius  ereptnin 
sibi  Ciceronem,  redire  cum  eo  in  gra- 
tiam  simulavit.    Quare  Cicero  ire  re. 


legendum  est  quiudecim,  non  no- 
vem. 

"  Legcdos'\  Hie  iegati  sumuntur 
pro  iis,  qui,  lecti  publice  a  senatii, 
ad  imperatores  honoris  causa  mitte- 
bantur. 

y  Lege  Semjwonia']  Tiilit  Sempro- 
nius,  ut  senatus  quolannis  ante  ro- 
niitia  consularia  designandis  consuli- 
bus  provincias  arbitratu  suo  decerne- 


nnit  cum  Capsare:  at  id  graviter  Cae-      ret,  qnas  deinde  ipsi  designati  inter 


sar  ferens,  in  Ciceronem  Ciodium  in- 
citat,  ab  eo  Pompeium  removet,  di- 
cit  testimonium  contra  eum  :  sed  has 
inimicitias  Cicero  reipub.  causa  de- 
posuit.  Vide  Pint,  in  Vita  Cicero- 
nis. 

"  Supplicationum  ]  Mos  fuit  apud 
Romanos,  ut  propter  rem  bene  ges- 
tam,  nomine  imperatoris,  supplica- 
tiones  ad  templa,  gratulationis  cau- 
sa, per  aliquot  dies,  cum  conjugi- 
bus  et  liberis,  celebrarent.  Ait  au- 
tem Orat.  de  Provinc.  Consul,  quin- 


se  sortirentur;  quod  ante,  vel  post 
designatos,  vel  post  initum  consula- 
tum,  facere  solebat ;  prxterea  cum 
antea  senatus  decreto  per  tiibunos 
intcrcedi  posset,  ne  deinceps  liceret. 
At  cum  Caesar  per  quinque  annos 
beiUun  Galiicum  gessisset,  atque  per 
tot  iteruni  prorogari  sibi  postularef, 
Cicero  censuit  non  revocandiim  eum 
esse  ex  Gallia  ante  bcllimi  illiid  con- 
fectum. 

^  Dissensioni'\    Dissensit  Cicero  a 
Cacsare  propter  exilium  suum. 


Delph.  et  Var.  Clas, 


Cicero. 


7  G  G 


2306  M-    TULLIUS    CICERO 

publicas  tempestate  raoderari.  62.  [p.  68.]  Sed  si  qui  sunt, 
quibus  infinitum  sit  odium,  in  quos  semel'  susceptum  sit; 
(quos  video  esse  nonnullos)  cum  ducibus  ipsis,  non  cum 
comitatu  assectatoribusque '^  confligant.  lUam  enim  for- 
tasse  pertinaciam  nonnulli,  virtutem  alii  putabunt :  banc 
vero  iniquitatem'  omnes,  cum  aliqua  crudelitate  conjunc- 
tara.  Sed,  si  certorum  hominum  mentes  nulla  ratione 
placare,  judices,possumus  ; '°  vestros  quidera  animos  certe 
confidimus,  non  oratione  nostra,  sed  humanitate  vestra  esse 
placates. 

XXVIII.  63.  Quid  enim  est,  cur  non  potius  ad  summam 
laudem  buic,  quam  ad  minimam  fraudem,  Csesaris  familia- 
ritas  valere  debeat?  Cognovit  adolescens : '"  placuit  ho- 
mini  prudentissimo :  in  summa  amicorum  copia  cum  fami- 
liarissimis  ejus  *  est  adaequatus : "  in  praetura,  in  consu- 
latu  praefectum  fabrum''  detulit :  consilium  bominis  pro- 
bavit,  fidem  est  complexus  : "  ofiicia,  observantiamque 
dilexit:  fuit  hie  multorum  illi  laborum  socius  aliquando ; 
est  fortasse    nunc  nonnullorum  particeps  commodorum.* 

'  Vitium.  ™  Cornelius. 

"  Adaquavit  suis  familiarissimis.  "   Adamavit. 


Orell.  in  aliquod  H  4''  cursiim  omittiint  H  T  x,  et  edd.  ante  Jiinf.  atgue  cur- 
sum  desunt  in  Jnnt.  et  Heivag. — 9  Ita  Erf.  Lamb,  seqq.  in  quo  semel  mniti 
codd.  etiam  H  if/,  et  edd.  pleraeqtie  ante  Lamb,  ex  quo  semel  Hervag.  Mox, 
aspeclatoribusque  confligant  H  x^-  non  comminatum  aspectatoribusque  confligunt 
Elf. — 10  Ita  Glut.  Gr?ey.  judices,  placare  possumus  Erf ,  Barb.  Venet.  1480. 
Jiint.  Naiig.  Camer.  Lamb,  placare  possumus  judices  Rom.  Venet.  1483.  Aid. 
Hervag.  Mannt.  Steph. 

Cap.  XXVI 1 1.  1  E.rf.  cum  familiarissimis  etiam.  Mox,  in  consulatu  preefec' 
iuram  cod.  Ursiii.  Fahiuni  delulit :  c.  h.  comprobavit  x-  cons,  hominum  probavit 
Erf.  fidem  complexus officia  observantiam  dilexit  al.  ap.  Graev. — 2  Cod.  x  Jwco?«- 


NOTyE 

*  Asseclaioribus'^  Assectatores  di-  tignariis,  instructoribiis,  carpentari- 

cuntiir,  qui  se  comites  praestant.  is,   ferrariis,    reliquisque    artificibus 

''  Prcrfeclum  fabrum']    Fabrum  pro  ad   hybernoruin  aedificia  fabricanda, 

fabrorum  ponitur.    Uicebatur  autem  ad  niacliinas,  tnrresque  ligneas,  ce- 

pra»fectus  fabrorum,  ad  quem  castro-  teraque,  quibus  vel  oppugnantur  ci- 

rum  posito,  valli  et  fossae  destinatio  vitales,  vel  defenduntiir,  &c. 
pertinebat ;  praeerat  preeterea  fabric, 


PRO    BALBO,   CAP.  28.  2307 

Qu£e  quidem  si  huic  obfuerint  apud  vos,  non  intelligo,  quod 
bonum  cuiquam  sit  apud  tales  viros  profuturuni.  G4.  Sed, 
qnoniam  C.  Caesar  abest  longissime,  atque  in  iis  est  nunc 
locis,'^  qua)  regione '  orbem  terrarum,  rebus  illius  gestis 
imperium  populi  Roraani  definiunt ;  nolite,  per  Deos  im- 
mortales!  judices,  huncilli  accrbum  nuntium  velle  perferri,^ 
ut  suum  pra^fectum  fabrura,  ut  hominem  sibi  carissimum 
et  familiarissimum,  non  ob  ipsius  aliquod  delictum,  sed  ob 
suam  familiaritatem  vestris  oppressum  sententiis  audiat. 
Miseremini  ejus,  qui  non  de  suo  peccato,  sed  de  hujus 
summit  et  clarissimi  viri  facto ; '^  non  de  aliquo  crimine, 
sed,  periculo  suo,  de  publico  jure  disceptat;  quod  jus  si 
Cn.  Pompeius  ignoravit,  si  M.  Crassus,^  si  Q.  Metellus,  si 
Cn.  Pompeius  pater,  si  L.  Sulla,  si  L.  Crassus,  si  C.  Ma- 
rius,  si  senatus,  si  populus  Romanus,  si,  qui  de  re  simili 
judicarunt,  si  foederati  populi,  si  socii,  si  illi  antiqui  Lati- 
ni ;  videte,  ne  utilius  vobis  et  honestius  sit,  illis  ducibus 
errare,  quam  hoc  magistro'  erudiri.  Sed,  si  de  certo,  de 
perspicuo,  de  utili,  de  probato,  de  judicato  vobis  jure  esse 
constituendum  videtis ;  nolite  committere,  ut  in  re  tarn  in- 


modorum.  Voc.  obfuerint  deest  in  yp.  Tiim,  quod  homini  cuiquam  x  <j'. — 3  H  S  T  x 
^,  et  edd.  ante  Mannt.  regiones;  Erf.  rcgiunem ;  Uorbis,  Mox  Romani  diafi. 
nivit  X- — 4  Ita  Eif.  et  cod.  Victorii,  Genibl.  cnm  edd.  Giut.  et  .<e()q.  proferri 
Pal.  y.  deferri  H  S  T  x  '!'>  et  edd.  ante  Grut. — 5  Erf.  sed  hujus  summi.  Mox, 
sed  de  periculo  suo,  de  jure  publico  edd.  vett.  Nostram  Icct.  servant  Erf. 
Barli.  Pall.  Aid.  et  seqq.  Pompeius  pater  H  S  T  x  '!'•  Pompeii  pater  Erf. — 
G  '  Si  P.  Crassus,  si  Q.  M.  si  Cn.  P.  paler,  si  L.  S.  si  M.  Crassus]  Sic  consti- 
tui  locum  de  Garat.  sententia.  Sell,  inde  ab  Hervag.  sic  editur,  si  M.  Cras- 
sus, si  Q.  31.  si  Cn.  P.  pater,  si  L.  S.  si  L.  Crassus.  Sed  pro  v.  si  M.  Crassus 
Ven.  1 180.  Junt.  si  prator  Crassus,  (\uod  ortnm  e  nota  P.  Cf.  rap.  xxii.  et 
infra  cadem  ed.  duo  codd.  Oxen,  si  M.  Crassus.  Alii,  v.  c.  Erf.  Junt.  poste- 
liore  loco  si  Crassus.  Codd.  Oxon.  et  edd.  ante  Hervag.  si  Cn.  Pompeius  pa- 
ter ign.  ...si  Cn.  Pompeius  (filius  addunt  Ven.  1480.  et  Junt)  si  L.  Sylla,' 
Sfc.  Orell.   si  senatus,  sive  populus  ...  judicarunt  H  S.     Paulo  post,  iWis  t/uci- 

c  In  iis  est  nunc  locis]  Erat  tunc  in  jure  civium  donavit. 

Gallia  Caesar,  et  in  ea  parte,   quee  »"  Quam  hoc  magistro']  Non  tarn  au- 

Aremorica  dicitur.  diendus  est  ille  lialbi  accusator,  quam 

J   Viri  facto']  Orat  judices  ut  Bal-  tot  imperatores,  quibus  errantibus, 

bum  non  condemnent  propter  grati-  errare  gloriosius  est,  quam  ab  eo  ac- 

am  quam  a  Pompeio  rccepit,  qui  cum  cusatore  erudiri. 


2308  M.    T.    ClCliRO    PRO    HALBO,    CAP.    28. 

veterata*^  quicquara  novi  sentiatisJ  Simul  et  ilia,  judices, 
omnia  ante  oculos  vestros  proponite  :  priraum,  esse  omnes 
etiam  post  mortem  reos,  clarissimos  illos  vires,  qui  foede- 
ratos  civitate  donarunt ;  deinde  senatum,  qui  persaepe  hoc 
judicavit ;  ^  populura,  qui  jussit ;  judices,  qui  approbarunt: 
turn  etiam  illud  cogitatote ;  sic  vivere  ac  vixisse  Cornelium, 
ut,  cum  omnium  peccatorum  quaestiones  sint,^  non  de  viti- 
orum  suorum  poena,  sed  de  virtutis  praemio  in  judicium 
vocetur.  Accedat  etiam  illud,  ut  statuatis  hoc  judicio, 
utrura  posthac  amicitias  clarorum  virorum  calamitati^  ho- 
minibus,  an  ornamento  esse  malitis.  Postremo  illud,  judi- 
ces, fixum  in  animis  vestris  tenetote,  vos  in  hac  causa  non 
de  maleficio  L.  Cornelii,  sed  de  beneficio  Cn.  Pompeii 
judicaturos. 

P  Ignominice. 


bus  carere  %• — 7  Pantag.  conj.  censeatis. — 8  Cod.  j|/  qui  per  se  hoc  judicavit. 
Paulo  post,  ut  cum  omnes  Lamb,  et  Weisk. 

NOTiE 

^  Tarn  inveterata]    Reg  inveterata  licajiidicia  sunt ;  imle  ducto  nomine, 

hie  sumitiir  pro  ea  re,  quae  jam  anti-  quod  in  iis  reus  in  judicium  vocatns, 

quitate  confirmata  est.  nocens   sit,  an  innocens,  constitute 

s  QucBStiones  sint]  Quaestiones  pub-  judicio  quaeritur. 


M.  TULLII  CICERONIS 
IN    L.  CALPURNIUM    PISONEM 

ORATIO    XXXVII. 


ARGUAIENTUM. 


Cum  in  sententiani  a  Cicerone  in  Oratione  de  Piovinciis  Consiilarilms  dic- 
tani  factum  esset  senatusconsultum,  quo  Piso  et  Gabinius  revocabantur, 
et  ille  redisset  e  Macedonia  ;  aiisus  est,  in  senatu,  graviter  de  Cicerone 
conqueri,  et  nonnuUa  iu  eum  eontunieliose  dicere,  Hac  injuria  incensus 
Cicero,  banc  orationem  habuit,  qua  quicquid  doloris  conceperat,  in  eum 
oiiine  effudif.  Pra>cipua  dicendi  materia  ducta  est  a  comparatione  sui  cum 
Pisone.  Contendit  enim  consulatum  cum  consulatn,  exitum  ex  urbe  cum 
exitu,  reditnm  in  urbem  cuui  reditu,  et  vitam  urbanam  atque  assiduam 
rum  vita  urbana.  Praeterea  crimina  provincialia,  crudelitatem,  avari- 
tiam,  intemperantiam,  strictim,  sed  acerbe,  perstringit. 

Frugmenta^  principii  ab  Ascoiiio  servata. 
CIRCA  VERS.  A  PRIMO.* 

l^Ed.  Aid.  p.  79.]  *  Quod  minimum  specimen  in  to  in- 
genii:  ingenii  autem?  immo  ingeniii  hominis,  ac  liberi  ; 
qui  colore  ipso  patriam  aspernaris,  oratione  genu.s,  moribus 
nomen. 


1  Orell.  banc  Orationem  ordifur  liis  verbis  e  Qiiintii.  ix.  4.  76.  Pro Diiim- 
mortales!  quis  hie  illuxit  dies?     Turn  uescio  quis   ap.   Orell.  conj.  itiquam 


2310  M'    TULLIUS   CICERO 

CIRCA  VERS.  A  PRIMO  LXXX. 

Hoc  non  ad  contemnendam  Placentiam  pertinet,  unde 
se  is  ortura  gloriari  solet:  neque  enim  hoc  raea  natura 
fert ;  nee  municipii,  praesertim  de  me  optirae  meriti,  digoi- 
tas  patitur.* 

PAULO  POST. 

De  avo  Pisonis  paternoJ 
Hie  cum  ad  Padum  Placentiae  forte  consedisset,  paucis 
post  annis  in  earn  civitatem  ^  (nam  tum  erat  civitas)  ascen- 
dit.     Prius  enim  Gallus,  dein  Gallicanus,  extremo  Serai- 
placentinus  haberi  coeptus  est.s 

CIRCA  VERS.  A  PRIMO.* 

Lautiorem  pater  tuus  socerum,  quam  C.  Piso^  *  in  illo 
luctu :  non  ei  filiam  meam  coUocavi,  quem  ego,  potestas 
cum  omnium  fuisset,  unum  potissimum  delegissemJ 

1.  1.  *  *  Jarane  vides,'  bellua/  jamne  sentis,''  quas  sit 


pro  ingenii  aulem.—2  Schutz.  et  Orell.  inserunt  ex  Asconio,  Insuber  quidam 
fuit,  idem  mercator  et  praco;  is  cum  Romam  cum  filia  venisset ,  adolescentem  no- 
bilem  Ccesonium,  hominis  furacissimi  filium,  ausus  est  appellare  ;  filiam  colloea- 
vit.  Scliutz.  \e^\t  filium  ausus  est  appellare  si  filium  collocavit.  Orell.  conj. 
ei  filiam  collocavit.  Hiiic  Fragm.  Orelliiis  snbjnngit  e  Dioined.  lib.  ii.  Qua 
te'belluam  ex  ulero,  non  hominem  fudit.—  i  Orell.  e  cod.  Graevii  materno.— 
4  Ascon.  et  Hotom.  pauci  in  earn  civitalem. — 5  Orell.  addit  ex  Arusiano  Ga- 
ratonii  ad  Pison.  p.  320.  Majorem  sibi  Insuber  ille  avus  adoptavit.  Ipse  cod. 
liabebat  Majore  sibi  insvper,  Ifc.  Cf.  §  34.-6  Verba  gener  mens  excidisse  pii- 
tat  Ernesti.— 7  Hie  Schutz.  et  Orell.  adjiciiint,  *  Cum  tibi  lota  cognatio  sarra- 
co  advehatur.  *  Caput  opponis,  cum  eo  coniscans.  Servavit  haec  Qiiintil.  viii. 
3.  21.  Orelliiis  denique  e  Uiomed.  lib.  i.  Proxime  Pompeium  sedebam.  In 
Addendis  vero  hoc  Fragm.  deleri  jussit;  nam  ipsa  ista  verba  leguntur  Ep. 
ad  Att.  I.  14. 

NOT^ 

»  Jamne  vides,  bellua]  Crediderunt  enimvir  eruditus  fragmenta  qiiaedam 

nonnuUi  nihil  in  hoc  exordio  deside-  illius  exordii,e  quibus  conjicitiir  tan- 

rari,  sed  abruptiim  et  inflammatum  turn  secundani  illius  partem  restare. 

esse  ;    verum   aliter   sentiunt    bene-  ^  Jamne  sentis]     Pisonis  stupidita- 

niulti,   adducti    auctoritate    Asconii  tern    indicat,   qui    helluarum   instar 

Pediani,    antiquissinii    interpretum,  tantum  videt  et  sentit ;  quo  gemino 

qui  Ciceronem  commenti  sunt :  cilat  sensu  inprimis  illae  praeditae  sunt. 


IN    PISONEM,    CAP.   1. 


2311 


hominum  querela  frontis  tuadl"''  nemo  queritur,  Syrum 
nescio  quem,'^  de  grege  noviciorum/  factum  esse  consulem  : 
non  enim  nos  color  iste  servilis/  non  pilosae  gense,  non 
dentes  putridi  "^  deceperunt:  oculi,  ^  supercilia,  "^  frons, 
vultus  denique  totus,  qui  sermo  quidara  tacitus  mentis  est, 
hie  in  fraudem  homines  impulit :  hie  eos,  quibus  erat  igno- 
tus,  decepit,  fefellit,  induxit:  pauci  ista  tua  lutulenta 
vitia'  noveraraus;  pauci  tarditatem  ingenii,  stuporem,  de- 
bilitatemque  linguae  :  nunquam  erat  audita  vox  in  foro  ;  ^ 
nunquam  periculum  factum  consilii;'  nullum  non  modo 
illustre,  sed  ne  notum  quidem  factum  aut  militias,"'  aut 
domi:  obrepsisti*  ad  honores  errorc  hominum,  commenda- 


Quatitum  homines  querantur  de  f route  tua. 


*  Pervenisli  clam. 


Cap.  I.  1  Jamne  sentis  C  H  S  x-  Rom.— 2  H  S  putidi.  IMox,  impulis  C. 
infraudes  h.  impulit  al.  ap.  Greev.  in  errurem  edd.  vett.  hos  fefellit  hie  in  frau- 
dem induxit  T.  decepit,  fefellit,  in  fraudem  induxit  mnltTE  edd.  fefellit  hie  in 
fraudem  induxit  Jiint.  hie  in  fraudem  h.  i.  fefellit,  in  fraudem  induxit  Lamb. 
15G6.  indulxit  C  S.   indulsit  x-   luculenta  v.  novimus   C  S.    luculenta  noramus 


NOT.E 


c  Frontis  tuce]  Frons  judex  est  se- 
veritatis,  et  clementiae  ;  quam  Genio 
dim  dedicatam  fuisse  Alexander  ab 
Alexandre  scribit. 

<*  Syrum  nescio  quem'\  Servis  saepe 
nomina  nationiim  suarum  impone- 
bant,  nt  Strabo  ait  lib.  vii.  et  prae 
ceteris  nationibiis  nati  fiierunt  ad 
servitutem  Syri,  Jiidaei,  et  Cappa- 
doces,  ut  dixit  Oral,  de  Provinc. 
Consul.  §  10.  Censent  aliqui  hie  Ga- 
binium  designare,  qui  Syriae  prae- 
erat. 

«  Noviciorum']  Loquitur  de  vena- 
libus  illis  servis,  qui  recentes  non- 
dum  per  annum  servierant. 

f  Color  iste  serci/is]  Atrum  colo- 
rem  indicat,  quo  raaxime  fuerunt 
Syri. 

e  OcuW]  Oculi  quasi  nnntii  sunt 
animi:  ex  iis  enim  iratus,  lajtus,  &c. 
conjicitur. 


''  Supercilia]  Fastum  et  superbiam 
supercilia  denotant  :  quae  deflexa 
sunt,  austeros;  inflexa,irrisores;  de- 
uiissa,  malevolos  arguunt. 

^Lutulenta  vitia]  Vitia  omnium 
turpissiuia  in  Pisone  reprebendit, 
quibus,  quasi  sus  luto,  delectabatur. 

■'  Audita  vox  in  foro]  Stupiditatem 
bominis  describit,  quae  tanta  fuit,  ut 
nunquam  in  furo  auditus  fuerit,  sive 
in  accusando,  sive  in  defendendo 
quoquam. 

'  Periculum  factum  consilii]  Piso 
non  mode  nunquam  fuerat  auditus 
in  foro,  sed  ne  quidem  in  senatu  cum 
de  repul).  agebatur  :  liac  eniniRomae 
duplici  re  commendabantur. 

'"  Aut  militia:]  Romani  vel  domi 
elotpientia,  vel  militiac,  rebus  prae- 
clare  gestis,  gloriam  sibi  ac  nomen 
faciebant. 


2312 


M.    TULLIUS    CICERO 


tione  fumosarum  imaginum,"  quarum  simile  habes  nihil, 
praeter  colorem.  2.  Is  mihi  etiam  gloriabitur,' °  se  omnes 
magistratus  sine  repulsa  assecutiim?  Mihi  ista  licet  de  me, 
vera  cum  gloria,  praedicare:  omnes  enim  honores '^  popu- 
lus  Romanus  mihi  ipsi,  homini  novo,-^  p  detulit.  Nam,  tu 
cum  5  quaestor  "^  es  factus,  etiam  qui  te  nunquam  viderant, 
tamen  ilium  honorem  nomini'"  mandabanf^  tuo.  ^dilises 
factus  :  Piso  *  est  a  populo  Romano  factus,  non  iste  Piso.' 
Prastura  item  raajoribus   delata  est  tuis :   noti   erant  illi 

"  Magistratus.  <*  Concedebant. 


Faein.  T.— 3  Ita  Aid.  Hervag.  Faern.  Grnt.  seqq.  gloriabatur  H  S  Tx,  Rom. 
^f"-.^'^.^^-  Lamb,  glorintur  Yen.  1480.  Junt.— 4  Ila  Heivag.  Natig.  seqq. 
mihi  ipsi  abunde  novo  homini  Jiint.  mihi  ipsi  non  fiomini  cod.  Ursini.  novo  otnit- 
tunt  C  H  S  T  X,  et  edd.  ante  Hervag — 5  Nam  turn  cum  H  S  T,  et  edd.  ante 


TSfOTiE 


"  Commendatione  fumosarum  imagi- 
num]  Siiam  nobilitatem  commenda- 
baut  Roinani  ostensioiie  imaginnm, 
quas  suoruni  niajorum  assei  vabant  in 
%dinni  atiiis.  '  Fnmosas  '  vero  ap- 
pellat,  aut  quia  antiquitate  nigredi- 
neiii,  aut  quia,  ignibus  coram  iis  ac- 
censis,  fuligineni  contraxeraut.    So- 


ma famiiia  Pisonis  Frngi,  cnjus  mag- 
na et  praeclara  extiterant  in  rempub. 
officia.  Hiijns  nieminit  Cicero  in 
Oraf.  pro  Fonteio.  Quare  ad  con- 
temtum  Pisonis,  contra  quern  agit, 
non  tam  ilii,  quam  nomini  suo  dela- 
tam  fuisse  praetnram,  contendit. 
*  Mdilis   es  factus:    Piso']    jEdiles 


liti  enini   Roniani  diebiis  festis  ante  alii  plebeii  fuerunt,  alii  curnles.    Cu- 

eas  thus  et  cereos  accendere,  ut  di-  rulitim  auteni  triplex  fuit  procnratio: 

citura  Cic.  Olfic.  lib.  III.  prirauni  ut  ludos  cnrarent ;   deinde 

°  Is   mihi   etiam  gloriabitur]     Piso  ut    a»des    sacras,    publicasque,    item 

contra  Ciceronem  dixerat  se  omnes  vias  pnblicas   tuerentur  ;    postremo, 

magistratus  adeptum  esse;    sed   ilii  ut  ne  in  mancipiorum  venditione  et 

reponit  Cicero  banc  gloriam  non  sua,  mensuris   fraus   admitteretur.     Ple- 

sed    majorum   suorum  causa   illi,  at  beiornm   vero   quadruplex    fuit,    ex 

sibi  propter  se  delatam  esse.  Dionys.  Hal.  1.  ut  essent  tribunorum 

P  3Iihi  homini  novo]    Novus  homo  administri ;  2.  ut  curarent  plebeios 

dicitur,  quem  ante  nemo  in  famiiia  ludos;  3.  ut  cloacas  tuerentur ;  4.  ut 


magistratum  obtinueraf,  sed  qui  sua 
virtute  sibi  adeptus  est. 

•3  Qucestor]  Quaestores,  ut  ait  Var- 
ro,  a  quaerendo  dicti  sunr ;  quia  con- 
qnirebaut  pecunias  pnblicas.  Regi- 
bus  primum  Romae  imperanfibus  in- 


annonas  praeessent.  Hi  omnes  a  po- 
pnlo  creabantur,  et  magistratum  Kal. 
Janiiar.  inibant. 

'  Non  iste  Piso]  Pisonem  intelli- 
git,  qui  Frngi  cogDominatus  est;  vir 
tanta  virtute,    atque    integritate,  ut 


stituti  sunt,  et  postea  populi  suffra-      optirais  illis  temporibus,  cum  inve- 

gio  creati,  sicut  reliqui  magistratus.        niri  nemo  non  bonus  posset,  solus  ta- 

f  Nomini]    Piso  erat  ex  illustrissi-     men  Frngi  vel  ab  inimicis  vocaretur. 


iN    PISONEM,    CAF.   2.  2313 

mortui :  te  vivum  ^  nondum  noverat  quisquam.  Me  cum 
quasstorem"  inprimis,  aedilem  priorciu,  [p.  80.]  praetorern 
priraum  ^  cunctis  sufFragiis  populus  Romanus  faciebat  ; 
homini  ille  hffnorem,  non  generi ;  moribus,  non  majoribus 
meis;  virtuti  per.spectaB,^  non  auditae  nobililati  deferebat. 
Nam  quid  ego  de  consulatu  loquar  I  parte  vis,  anno  ges- 
to  ?«  3.  Miserum  me !  ^  cum  hac  me  nunc  peste  ^  atque 
labe  confero?  sed  nihil  comparandi  causa  loquar:  at  tamen 
ea,  quae  sunt  longissime  disjuncta,  comprehendam.  Tu 
consul  es  renuntiatus  ^  (nihil  dicam  gravius,  quam  quod 
oranes  fatentur)  impeditis  reipublicaj  temporibus/  dissi- 
dentibus  consulibus  Csesare  et  Bibulo ;  cum  hoc  non  recu- 
sares,  quin  ii,9  a  quibus  dicebare  consul,  te  luce  dignum 
non  putarent,  nisi  nequior,  quam  Gabinius,*^  extitisses. 
Me  cuncta  Italia,  me  omnes  ordines,  me  universa  civitas 
non  prius  tabella,  quam  voce  ^  priorem  consulem  declara- 
vit.    II.  Sedo  mitto,  ut  sit  factus  uterque  '  nostrum  :  sit  sane 

"  Quomodo  pepererim,  aid  gesserim  ? 


Aid.  qui  te  nunc  viderant  x- — 6  Pro  te  vivum  C  H  S  x  lial>ei't  tritium;  T  te 
vinum. — 7  C  H  S  T  x  J'erfecta. — 8  Edd.  veliislioics  ap.  Gia-v.  cum  hat  me 
peste.  Mo\,  ac  tamen  ea  H  S  x>  Crat.  Hervag.  raiirii.  Lamb.  1500.  Gnit. 
Graev.  ac  tamen  est  C.^9  C  S  non  recusurts  iis ;  H  x  """  recusures  his.  Verba 
a,  a  q.  d.  consul  desiint  in  T.  quin  te  luce  C  H  S  x- 

KOTJE 

"  Me,  cum  quastorem]  Jam  se  con-  qiiitnr  de  civili   dissidio,  quod  Juni 

fert  cum  Pisone  Cicfro,  atque  ejus  exortiim  est,  quando  Bibnius  obstitit 

honorem   extennat,  dum  se  superio-  Caesari,  qui  ut  egiiitiuni  sibi  voluu- 

rein    in    assequendis     magistratibus  tales  devinciret,  rogatioiieni  de  colo- 

ostendit,  quia   sibi,   non    majoribus  nils  deducendis,  et  agris  dividendis 

deiati  sunt.  tulit.     Plut.  in  Pomp. 

"  PrcEtorem  primum]    De   praetori-  *■  Nequior,  quam   Gabinius'}    Gabi- 

hus  et  eorum  nnniero  dictum  est  in  nius   illt-,   ut   dicit  Cicero   in    Orat. 

Orat.  pro  Lege  Manil.  §  2.  post   Kcditum   in  Sen.  prima  a'tatis 

*  IHLierum  wie]  Rrtractatio,  qua  se  suaj  tempora  ad  omnes  libidines  di- 

repreliendit,   quod    se    cum   Pisone  vulgnvit,  et  egestatem,  et  luxuriani 

comparet.  domestico  Icnocinio  siistentavit ;  et, 

•>  Tu  consul  renuntiatus'\  Vei  prae-  nt  Piutarcliiis,  inter  omnes  Pompeii 

conis,  vel  ipsius  consulis  voce  magis-  scurras  asseniator  fiiit. 

trains  reniintiabantur.  «  Tabclla,  quam  voce]    Declarabant 

'  Impeditis  reipub.  temporibus}    Lo-  queni  eligebant  vel  scriplo,  vel  voce. 


2314 


M.    TULLIUS    CICKRO 


Fors  domina  Carapi :  ^  magniiicentius  est  dicere,  quemad- 
modum  gesserimus  consulatum,  quam  quemadiuodum 
ceperimus. 

4.  Ego  ^  Kalendis  Jan.s  senatum,  et  bouos  omnes,  legis 
Agiariae,''  maximarumque  largitionura  metu  liberavi :  ego 
agrum  Campanum,  si  dividi  non  oportuit,  conservavi :  si 
oportuit,  melioribus  auctoribus  'reservavi.  Ego  in  C.  Ra- 
birio,5  perduellionis  reo,*"  xl  annis  ante  me  consulem  in- 
terpositam  senatus  auctoritatem  sustinui  contra  invidiam, 
atque  defendi.  Ego  adolescentes  bonos '  et  fortes,'^  sed 
usos  ea  conditione  fortunae,  ut,  si  essent  magistratus  adepti, 
reipublicae  statum  convulsuri  *  viderentur,  meis  inimicitiis, 
nulla  senatus  mala  gratia/  comitiorum  ratione  privavi. 
5.  Ego  Antonium  coUegara,  cupidura  provinciae,'"  multa  ^ 


*  Perdituri. 


«  Nullo  odio  concepto  in  senatum. 


Cap.  II.     1  C  M<mqM^,  cum  pnncto  sub  s;    H  S  x  utrique. — 2  Ergo  Erf, 
et  Pith.— 3  Rabirii  CHS  x-— 4  Cod.  x  et  /ratres.—5  Codd.  Faeini,  T, 


NOT^E 

Cicero  communi  omnium  voce  consul         ' 
declaratus  est. 

f  Domina  Campi]  Fortuna  et  casus 
saepius  regebant  comitia  quae  in  Cam- 
po  Martio  liabebantur,  quam  consi- 
liura  et  ratio. 

e  Kalendis  Jan,  ]  Initio  Januarii 
consules  magistratum  inibant:  quod 
manifeste  docet  Ovid,  ex  Ponto  lib. 
IV.  '  Ergo  ubi,  Jane  biceps!  longum 
reseraveris  annum,  Pulsus  et  a  sa- 
cro  mense  December  erit  ;  Purpura 
Pompeium  summi  velabit  honoris, 
Ne  titulis  quicquam  debeat  ille  suis.' 

''  Legis  Agrarice]  Cassio  et  Proculo 
coss.  primum  lata  est  lex  Agraria, 
et  magnis  postea  rerum  motibus,  per 
annos  fere  triginta,  jactala,  et  restau- 
rataa  Rullo  tribuno  plebis,  qua  Cam- 
panum agrum  populo  dividebat;  sed 
banc  legem  sustulit  Cicero  statim 
atque  consul  renuntiatus  est.  Vide 
Orat.  pro  Lege  Agraria. 


'  Melioribus  auctoribus']  Pompeio  et 
Caesare. 

^  In  Rabirio  perduellionis  reo"]  Ra- 
birius  cum  telo  fuerat  in  coUisione 
Saturnini  oppressi,  qui  seditionem 
tribunns  plebis  excitaverat:  deinde 
ejus  caput  per  ludibrium  circumtu- 
lerat.  Triginta  sex  annis  post  a  La- 
bieno  tribuno  plebis  in  judicium  Ra- 
birius,  apud  populum,  perduellionis 
reus,  vocatus  est,  et  defensus  a  Ci- 
cerone consule.     Vide  ejus  Orat. 

'  Adolescentes  bonos]  Tulit  legem 
Cornelius  Sulla,  ut  proscriptorum  H- 
beri  honorum  petendornm  potestate 
privarentur.  Cum  tamen  petere  veU 
lent,  Cicero  contra  eos  orationeni 
liabuit.     Vide  Plin.  lib.  vir. 

■"  Cupidum  provincicB'j  Obtigerat 
Macedonia  Ciceroni  in  sortitione  pro- 
vinciaruni,  et  Antonio  Gallia.  Cum 
optaret  Macedoniam  Antoniiis,  quia 
opulcntior,  cum  ea  Galliam  commu- 


IN    PISONEM,    CAP.   3. 


2315 


ia  republica  molientein,"  patientia  atque  obsequio  meo  mi- 
tigavi.  Ego  provinciam  Galliam,"  senatus  auctoritate,^  p 
exercitu  et  pecunia  instructam  et  ornatam,  quam  cum  An- 
tonio commutavi,  quod  ita  existiraabam  tempora  reipub- 
licee  ferre,  in  concione  deposui,  reclamante  populo  Romano. 
Ego  L.  Catilinara,''  caedem  senatus,  interitum  urbis,  non 
obscure,  sed  palam  molientem,  egrcdi  ex  urbe  jussi ; '  ut,  a 
quo  legibus  non  poteramus,  moenibus  tuti  esse  possemus. 
Ego  tela^  extremo  mense '  consulatus  mei  intenta  jugulis 
civitatis,  de  conjuratorura  nefariis  manibus  extorsi.  Ego 
faces  jam  accensas"  ad  hujus  urbis  incendium,^  compre- 
hendi,  protuli,  exstinxi.  in.  6.  Me  Q.  Catulus,* "  princeps 
hujus  ordinis,  et  auctor  publici  consilii,  frequentissimo  se- 
natu,  parentera  patriae  nominavit.  Mihi  hie  vir  clarissi- 
raus,  qui  propter  te  sedet,^  L.   Gellius/  his  audientibus. 


Faein.  et  Lamb,  multaque. — G  Ernesti  conj.  auctoritate  mandatum.  Mox, 
commutavi  est  de  Hotonianni  conj.  cnmmunicavi  exhibent  coild.  et  edd. — 
7  Codd.  incensum. 

Cap.  III.     1  Meque  Q.  Catulus  Erf. — 2  Erf.  qui  juxla  te  sedet ;    %  qui  pro 


NOTiC 

tavit  Cicero,  et  sic  pactione  provin-     interficiendi    Ciceronis   C.   Cornelio 
ciae  eum  ad  remp.  revocavit. 

"  In  republica  molientem'\  Favere 
Antonins  Catilinae  non  obscure  vi- 
debatiir,  ut  se  are  alieno  liberaret. 

0  Provinciam  Galliami  Deposnit 
Galliam,  quia  sibi  ita  expedire  rei- 
pub.  videbatur  ;  et  ait  Epist.  Famil. 
V.  11.  earn  fratri  suo  tradere  vohi- 
isse. 

P  Senatus  auctoritate]  Pertinebatad 
senatuin  provincias  decernere,  quas 
sine  ejusdem  auctoritate  deponere 
nemini  fas  fuit. 

1  L.  Calilinam']  Vide  Orationes  in 
Catilinanj,  ubi  de  tota  biijns  conju- 
ratiouis  serie  fiisius  dictum  est. 

*■  Jussi]  Jiissit  exire  Catilinam,  non 
propria  sua  auctoritate  consulari, 
sed  auctoritate  senatuscousulti. 

•  Ego  tela]    A  Catiiina   impcriuin 


et  M.  Cethego  datum  fuerat.  Sed 
horum  insidias,  quibus  per  salutatio- 
nes,  et  officii  spcciem,  interfecturi 
consulem  fuerant,  prodidit  Fulvia 
noctu  ad  Ciceroneui  profecta. 

'  Extrevio  mense]  Nonis  Decem- 
bribus,  quia  novi  Kal.  Jan.  inibant 
niagistratum. 

"  Faces  jam  accensas']  Significat  se 
per  Fiaccum  praetorem  in  ponte 
INIulvio  literas  conjuratorum  compre- 
hendisse,  quas  publice  legit  in  sena- 
tu,  quibus  omnia  conjuratorum  con- 
siiia  detecta  sunt. 

*  Q.  Catulus]  Q.  Catulus,  senator 
magn£e  auctoritatis  in  senatu,  pa- 
trem  patrias  Ciceronem  nunciipavit, 
quae  appcliatio  nemini  antea  fuerat 
decreta.     Plut.  in  Vita  Cic. 

>  L.  Gcllius]  Vir  censorius. 


2316 


M.   TULLIUS    CICERO 


civicani  coronara  ^  deberi  a  republica  dixit.  Mihi  togato 
senatus,  non,  ut  multis,  bene  gestae,^  sed,  ut  neinini,  con- 
servatae  reipublicae,  singulari  genere '  supplicationis,  ^ 
Deorum  immortalium  templa  patefecit  Ego  cum  in  con- 
cione,  abiens  magistratu,  dicere  a  tribune  plebis  "^  prohi- 
berer,  quae  constitueram ;  cumque  is  mihi  tanturaraodo,  ut 
jurarem,*  permitteret;  sine  ulla  dubitatione  juravi,  rera- 
publicam  atque  banc  uibem  mea  unius  opera  esse  salvam. 
7.  Mihi  populus  Romanus  universus  ilia  in  concione  non 
unius  diei  gratulationera,  sed  aeternitatem  iraraortalitatem- 
que  donavit,  cum  meum  jusjurandum  tale,  atque  tantum, 
juratus  ipse,**  una  voce  et  consensu  approbavit.  Quo  qui- 
dem  tempore  is  mens  domum  fuit  e  foro  reditus,'  ut  nemo, 


te  sedet.  C  hie  audenlilms,  Mox,  de  quercu  civicam  coronam  Eif.  a  populo  Ro- 
mano dixit  T  et  Lamb. — 3  Scliutz.  bene  gesta  . . .  conseitatu  re  publica;  Lamb, 
e  cod.  ut  ait,  bene  fiesta  . . .  conscrvatcB  reip.  testimonium  dedit,  et  singulari  ge- 
nere.— 4  Ascon.  a  trib.  pi,  dicere  prohiberer  ea,  qua  c,  cum  is  mihi  tantummodo 


NOTiE 


*  Civicam  coronam}  Ex  Gell.  v.  6. 
'  Civica  corona  appellatur,  qtiani  ci- 
vis  civi,  a  quo  serv.itus  est  in  prae- 
lio,  testem  vitae  sahitisqne  perceptae, 
dat.  Ea  fit  ex  fioiide  querna  ;  quo- 
iiiam  cibus,  victusqiie  antiquissimus 
quel  nils  capi  soiitus  sit.' 

»  Non,  ut  multis,  bene  gesta,  ^c] 
Gloiiatiir  hie  Cicero  honorem,  qui 
iieniini  antea  concessiis  fiierat,  sibi 
decretum  esse.  Nam  viilgo  suppli- 
cationes  eis  decernebantiir,  qui  bene 
rem  in  beiio  gesserant  ;  at  sibi, 
propter  conservatam  rempiib.  dela- 
ta»  sunt,  quando  sine  ferro,  sine  ar- 
niis,  a  Catilinae  conjiiratione  rempub. 
vindicavit. 

">  Supplicationis']  De  his  supplica- 
tionis honoribus  dictum  est  fuse  in 
Orat.  in  Catil.  iii.  §  15.  et  pro  Rab. 
§  CI. 

"^  A  tribuno  plebis]  Mos  fuit,  ut  cum 
deponerent  magistratum,  se  niliil 
contra   leges   fecisse    jurarent.     At 


cum  Cicfro  concionem  tunc  apud 
populum  habere  vellet,  a  Q.  Metello 
Nepote  prohibitus  est,  qui  pro  ros- 
tris  subsellia  collocavit,  ne  conscen- 
deret;  sed  tantum  permisit,  ut  ex 
inferior]  loco  magistratum  ejuraret  : 
quae  non  usitata,  sed  nova  jurisju- 
randi  formula  est,  ait  Plut.  in  Cic. 
Timebant  vero  tribnni  plebis,  ne 
qua  populi  seditio  concitaretur. 

"^  Juratus  ipse]  Audito  Ciceronis 
juramenlo,  quo  se  leges  et  rempub. 
servavisse  testabatur,  populus  vicis- 
sim  juravit  ita  esse,  et  iilius  opera 
conservatam  fuisse  rempub. 

e  E  foro  reditus  ]  Saspe  honoris 
causa  viros  prinoipes  et  bene  nieritos 
de  repub.  populus  redeuntes  e  foro 
vel  senatu  domum  deducebant,  et 
coniitabantur.  Quod  praecipue  Ci- 
ceroni contigit,  cum  conjuratos  jussit 
in  carcere  trucidari.  Vide  Plut.  in 
Vita  Cic. 


IN    PISONEM,  CAP.   4.  2317 

nisi  qui  mecum  esset/  civinm  esse  in  numero  videretur. 
Atque  ita  est^  a  me  consulatus  peractus,  ut  nihil  sine  con- 
silio  senatus,  [p.  81.]  nihil  non  approbante  populo  Roma- 
no, egerim;  ut  semper  in  Rostris  cniiara,  in  senatu  popu- 
lura  defenderim  ;  ut  multitudinem  cum  principibus,  eques- 
trem  ordinem  cum  senatu  conjunxerim.  Exposui  breviter 
consulatuni  meura. 

IV.  8.  Aude  nunc,^  o  furia !  de  tuo  dicere  :  cujus  fuit' 
initium  ludi  Compitalitii,''  turn  primum  facti  post  L.  Me- 
tellum  et  Q.  Marcium  '  consules,  contra  auctoritatem  hujus 
ordinis:  quos  Q.  Metellus,  (facio  injuriara  fortissimo  viro 
mortuo,  qui  ilium,  cujus  paucos  pares  haec  civitas  tulit, 
cum  hac  importuna  bellua  conferam)  sed  ille,  designatus 
consul,  cum  quidam  ^  tribunus""  plebis,  suo  auxilio  magis- 
tros,  ludos '  contra  senatusconsultum  facere  jussisset,  pri- 
vatus""  fieri  vetuit;  atque  id,  quod  uondum  potestate  po- 
terat,"   obtinuit   auctoritate.      Tu,    cum   in  iii  Kalendas 


jurare ;    x  jurarel ;   H  vilarem. — 5  H  qui  non  mecum  esset. 

Cap.  IV.  I  C  H  S  X  ('"jtti  ««<•  Mox,  L.  Luscellum  tl  C.  Marium  C  H  S  x- 
L,.  Luscellum  et  C.  Marcium  Erf.  L.  LuscelUum  et  C.  Marium  edd.  vett.  L.  Au- 
relium  et  C.  Marium  al.  Paulo  post,  qui  illos  C  H  S  x-  <^'"  puucos  Lamb,  hac 
omisit  Faein. — 2  Ed.  Wald.  Veil.  1480.  Grut.  quiitem.    Mox,  nuignos  ludos  C 

NOT;E 

f  Atque  ita  esf]  Brevem  quasi  gesti  celebrates  Dionysius  lib.  iv.  testatiir. 

sui  consulatus  epilogum  subjicit,  ad  Hi  priinuni  a  Servio  Tullio  instituti 

aliam  partem  transitiirus.  sunt,   sed    sublatis   collegiis    aboliti 

6  Aude  nuncl    Jam  aggreditur  de  sunt. 

Pisonis  consulatu  dicere,  cnjus   in-  •  L.  Metellum  et  Q.  Marcium]  Con- 

dignitatem  ostendit  in  hunc  modnni :  sules  fuerant  novctn  abliinc  annis. 

pertinet  ad  consulem  senatusconsul-  •<  Quidam  tribunus']  Herennius,  vel 

ta  tueri;  at  contra  Piso  ludos  fieri,  Mummius. 

leges  convelli,  et  alia  ejusmodi  pas-  '  3Iagislros[magnos[ludos]Wiletuv 

8U9  est :  Metelins,  designatus  consul,  bacc  vox  mag^nos  corrigenda  ;  et  loco 

obtinuit  neludi  spectarentur;  contra  ejus  inagistros  reponendum. 

Piso  consul  fecit,  &c.  ■"    Privalus']     Designatus   quidem 

•»  Ludi   Compitalitii]    Ludi  Compi-  consul  erat,  sed  tunc  tantum  priva- 

talitii  dicti   sunt   a  compiti^,  ubi  in  tns. 

Lariumhonoremcelcbrabantur.  Nul-  "  Potcsluie  poteral]  Potestas  respi- 

lus   eis  dies  ccrtus   praefinitus  erat,  cit  niagijtratum,  et  auctoritas  perso- 

sed  non  longc  a  Saturnalibus  fuisse  nam. 


2318  M.    TULLIUS    CICERO 

Jan. 5  Compitaliorum  dies  incidissenV  Sex.  Clodiura,  qui 
nunquam  antea  prastextatus  f  fuisset,  ludos  facere,  et  prae- 
textatum  volitare  passus  es,  hominera  impurum,  atque  non 
niodo  facie,  sed  etiam  oculo  tuo  dignissimum.  9.  Ergo* 
his  fundamentis  positis  consulatus  tui,  triduo  post,  inspec- 
tante  et  tacente  te,  a  P.  Clodio,  fatali  portento  prodigioque 
reipublicae,  lex  -^lia  et  Fufia ''  eversa  est,  propugnacula 
murique  tranquillitatis  atque  otii:  collegia/  non  ea  solum 
quae  senatus  sustulerat,  restituta,^  sed  innumerabilia  quae- 
dam  nova  ex  omni  faece  urbis  ac  servitio  concitata.  Ab 
eodem  homine,  in  stupris  inauditis  nefariisque  versato,  ve- 
tus  ilia  raagistra  pudoris  et  modestiae,'^  severitas  censoria,* 


H  S  T  Xj  et  edd.  ante  Grut.  magistros  ludorum  ludos  Ascon.  iinde  Schiitz.  de 
Pigliii  conj.  magistros  vicorum  ludos,  piobante  Ernestio. — 3  Ita  Graev.  et 
Scliutz.  cum  in  Kalendas  Januarias  Erf,  codd.  plerique,  edd.  ante  Grut.  item 
Oliv.  Lall.  probante  Garat.  cum  III  Kalend.  Jan.  Grut.  e  codd.  Actntum, 
Compilalitiorum  ed.  Wald.  Ven.  1480.  Capitoliorum  T.  dies  incidisset  x>  As- 
con.  Lamb.  Oliv.  Lall. — 4  Ego  C  H  S  x-  ^^  tacente  tribuno  a  facili  portento  C 
H  S.  Deinde,  lex  Helya  et  Siiffia  T.  versa  est  C  Hfi  T.  leges  JElia  et  Fusia 
eversoj  Sclmtz.  deconj.  Pighii. — 5  Ita  codd.  multi,  edd.  ante  Aid.  item  Grut. 
et  seqq.  restituta  sunt  codd.  aliquot,  Aid.  Lamb,  servitiorum  concitatu  Ascon. 
servitio  constituta  Hervag.  Naug.  Faern.  Lamb.  Lall. — 6  Cod.  x  molestiw.  C 
H  S  X  omittunt  censoria.  C  S  cum  turn  interim  , . .  qui  te  consuls  cum  Rotnce  ; 
H  X  eum  Romce. 

NOTiE 

°  Kal.  Jan.  C.  dies  incidissenf]  Pau-  Haec  quidem  senatusconsnlfo  sublata 

cis  diebus  post  Saturnalia,  incidebat  erant  propter  seditiones,  at  lege  Clo- 

iste   dies   Compitaliorum,  quae    De-  dia  restituta  sunt,  ut  comparatos  si- 

cembri  mense  celebrabantur.     Com-  bi  homines  ad   seditiones  faciendas 

pitalibus  vero  publice  servi,  et  Sa-  haberet. 

turnalibus  domi,  auctoritatem  babe-         ^  Vetus  ilia  ....  censoria]    Censores 

bant.  per  quinqne  annos   suum   gerebant 

p  Prcetextatus']    Praetextae   tantum  magistratum.      Eorum    erat    civinm 

jus  habuere  magistratus,  et  qui  ludis  familias  et  facultates  describere,  in- 

przeerant.  vigiiare  moribus  civitatis,  populum 

1  Lex  JElia  et  Fufia]  De  his  die-  in  tribus  partiri,  legere  turn  senatus, 

turn  est  in  Orat.  de  Harusp.  Resp.  turn  equestris  ordinis  principem,  ci- 

§  58.  ves  improbos  notare  ignominia,  &c. 

^  Collegia]  Collegia  dicebantur  so-  Tulit  autem  legem  Clodius,  ne  quem 

dalitates  et  conventus  certorum  ho-  censores  in  legendo  praeterirent,  ne- 

minnm  artem  aliquam  certam  facti-  ve   quem   ignominia   aflScerent,   nisi 

tantinm,  ut  pistorum,  sutorum,  &c.  qui  apud  eos  accusatus,  et  utriusque 

Ea  autem   instituta  fuisse  a  Numa  censoris  sententia  damnatus  esset. 
Pompilio  scribit  Plut.  in  ejus  Vita. 


IN    PISONEM,   CAP.   5.  2319 

sublata  est  ;  cum  tu  interim,  bustum  *  reipublicse,  qui 
te  consulem  tum  Roraag  dicis  fuisse,  verbo  nunquam  sig- 
nificaris  sententiara  tuam  tantis  in  naufragiis  civitatis. 
V.  10.  Nondum,  qua?  feceris,  sed  quae  fieri  passus  sis, 
dico :  neque  vero  multum  interest,  piaesertim  in  consule," 
utrum  ipse  perniciosis  legibus,  improbis  concionibus  rem- 
publicam  vexet,  an  alios  vexare  patiatur.  An  potest  ulla 
esse  excusatio,  non  dicam  male  sentienti,  sed  sedenti," 
cunctanti,  dormienti  in  maxirao  reipublicae  motu  consuli? 
Centum  prope  annos  legem  ^Eliam  et  Fufiam  tenueramus: 
quadringentos  judicium  notionemque '  censoriam :  quas 
leges  ausus  est  non  nemo  improbus,"  potuit  quidem  nemo 
convellere  :  quam  potestatem  minuere,  quo  minus  de  mo- 
ribus  nostris  quinto  quoque  anno  judicaretur,  nemo  tarn 
effuse  petulans  conatus  est.  11.  Haec  sunt,  o  cainifex ! 
in  gremio  sepulta  consulatus  tui.  Persequere  connexos 
his  funeribus  ^  dies.  Pro  *  Aurelio  ''■  tribunal!,  ne  conni- 
vente  quidem  te,  quod  ipsum  esset  scelus,  sed  etiam  hila- 
rioribus  oculis,  quam  solitus  eras,  intuente,  delectus*  ser- 
vorum  habebatur^  ab  eo,  qui  nihil  sibi  unquam  nee  facere 
nee  pati  turpe  duxit.     Arraa  in  templo  Castoris,''  (o  prodi- 

"  Oscitanti.  *  Prope. 


Cap.  v.  1  C  S  X 'W'''ci«OT  rationemque ;  Erf.  et  pleriqiie  codd.  H  T,  item 
edd.  ante  Mannt.  judicium  rationemque,  Scliutz.  e  conj.  locum  sic  constituit, 
Fusiam  tenueramus  :  quas  leges  ....  convellere  ;  quadringentos  ....  censoriam. 
Mox,  nem.0  unquam  convellere  Aid.  Crat.  Hervag.  Stepli.  Gnit.  contra  codd.  et 
edd.  vett.  Panlo  post,  quantiimvis  effuse  hamh. — 2  C  solitis  eras  i,  dilectus ; 
X  solulus  eras,  Sfc.     Turn,  turpe  esse  dixit  C  H  S  T  x-  turpe  esse  duxit  alii  codd. 

NOTiE 

•  Bustuml   Bnstnm  nunc  exustiim  bationera   totins   reipub.  et    civinm 

cadaver,  nunc  et  sepulcruni  signifi-  vexationem,  quae  Clodio  tribune  fac- 

cat.  ta  est,  funera  appellat. 

"  Prccsertim  in  consule]  Consul  in-  '■  Aurelio]   Tribunal  illud  ab  Aure- 

vigilare  debet  patria-,  et  seditiones,  lio  Cotta  Ainelium  dictum  est.     De 

et  injuriam  omnem  a  civibus  arao-  lioc  vide  Orat.  pro  Scxtio  §  31. 

verc.  *  Delectus  servorum  habeliatur']    De- 

»  Non  nemo   improbus  ]    Vatinium  ligebantur  scrvi,  qui  omnium  essent 

designat.  aptissimi  ad  caedem  faciendam. 

y  Connexos  his  funeribus]   Pcrtur-  ''  In  templo  Castoris]  Templum  Cas- 


2:320 


M.   TULLIUS    CICERO 


tor 3  templornm'^  omnium!)  vidente  te,  constituebantur  ab 
eo  latrone,  cui  teraplum  illud  fuit/  te  consule,  arx  civium 
perditorum,  receptaculum  veterum  Catilinae  militum,  cas- 
tellum  forensis  latrocinii,  bustum  legum  omnium  ac  rellgio- 
num.  Erat  non  solum  doraus  mea,  sed  totum  Palatium/ 
senatu,  equitibus  Romanis,  civitate  omni,  Italia  cnncta, 
refertum  ;  cum  tu  non  raodo  ad  eum  Ciceronem,  (mittoenira 
domestica,  quae  negari  possunt;  haec  comraeraoro,  quae  sunt 
palam)  non  modo,  inquam,  ad  eum,  cui  priraam  comitiis  tuis * 
dederas  tabulam^  prajrogativae/ quern  in  senatu  sententiam 
rogabastertium,^  nunquara  aspirasti/  sed  omnibus  consiliis, 
quae  ad  me  opprimendum  parabantur,'  non  interfuisti  so- 
lum, verum  etiam  crudelissime  praefuisti.  vi.  12.  Mihi 
vero  ipsi,  coram  genero  meo,"'  propinquo  tuo,  quae  dicere 


et  edd.  ante  Maniit. — 3  Edd.  ante  Ernesti,  item  Schiitz.  et  Orell.  o  pro- 
ditor  ;  C  perditor.  Pro  constituebantur  x  liabet  constituebatur.  Mox,  arcs 
civium  Erf.  aris  civium  Pith. — 4  Palatium  totum  F'aern.  senatus  x- — 5  Ita 
Franc,  alii  codd.  ciim  edd.  omnibus ;  comilis  tui  desideraras  tabulam  Erf.  comi' 
tiis  desideras  tabulam  Pith. 


NOT/E 


tori,  victis  Latinis,  ob  beneficinin  Vic- 
toria?, A.  Postumius  dictator  anno 
258.  in  foro  Romano  posuit,  quod 
longo  post  tempore,  victis  Dahnatis, 
Metellus  Dalniaticns  ex  hostium  ma- 
niibiis,  collapsum  restituit. 

•=  Proditor  templorum^  Elate  id  di- 
cit,  neque  enim  ulla  templa  violave- 
rat  Piso,  sed  templum  Castoris,  el 
aedem  Nympharum.incendi  a  Piibiio 
Clodio  impune  permiserat. 

''  Cui  templum  illud  fuit]  Egregia 
amplificatio,  nt  phiribus  verbis  rei 
indignitatem  ostendat. 

^  Comitiis  tuis]  Id  est,  comitiis  ali- 
quibns,  quibns  Piso  pragfiiit. 

f  Dederas  tabulam  prcBrogativw]  Hoc 
est,  feceras  potestatem  magistratiim 
eligendi  quern  vellem.  Est  enim 
'  praerogativa  '    quaedam    antelatio. 


Unde  tribus  praerogativae  diceban- 
tur,  quae  prinias  omnium  sententiam 
rogabantur. 

s  Rogabas  tertiuml  Pompeinm  pri- 
mnm,  deinde  Crassum,  turn  Cicero- 
nem. 

•>  Nunqiiam  aspirasti]  Desidiam  no- 
tat  Pisonis ;  cum  enim  ipse  Cicero 
ab  ininiicis  appeteretur,  nunquam 
Piso  consul  conatus  est  ei  opem 
ferre. 

•  Parabantur']  Quffi  a  Clodio  tribu- 
no  plebis  contra  Ciceronem  paraban- 
tur, vidente  Pisone  facta  sunt. 

^  Coram  genero  meo]  Gener  Cice- 
ronis  nnus  e  Pisonum  familia  fiiit,qiii 
TuUiam  Ciceronis  filiam  uxorem  dux- 
erat ;  quam,  mortuo  illo  suo  marito, 
Crassipedi  dedit  pater  Cicero. 


IN    PISONEM,    CAP.   0. 


2321 


ausus  es?  egere,  foris  esse'  Gabinium; '  sine  provincia 
stare  non  posse  ;  spem  habere  a  tribuno  plebis,""  si  tua  con- 
silia  cum  illo  conjunxisses;  a  senatu  quideni  desperasse:" 
[p.  82.}  hujus  te  cupiditati  obsequi,  sicuti  ego  fecissem  in 
collegameo;"  nihil  esse,  quod  praesidium*  consulum  im- 
plorarem ;  sibi  queraque  consulere  oportere.  Atque  haec 
dicere  vix  audeo :  vereor,  ne  qui  sit,  qui  istius  insignem 
nequitiam,'  frontis  involutam  integumentis,  nondum  cer- 
nat.  Dicam  tamen  :  ipse  certe  agnoscet,  et  cum  aliquo 
dolore  flagitiorum  suorum  recordabitur.  13.  Meministine 
coenum  ! ''  cum  ad  te  quinta  fere  hora'^  cum  C.  Pisone"^  ve- 
nissem,  nescio  quo  e  gurgustio^  '  te  prodire,  involuto  ca- 
pite/  soleatum  ?  "  et,  cum  isto  ore  foetido  teterrimam  nobis 


Cap.  VI.  1  Corrnptiim  hoc  videbatiir  Mamitio,  Mox,  te  spetn  habere 
Lamb.  Pro  a  trihuvo  plclns  Erf.  Iiabet  Clodio  Antonio,  e  gloss,  si  deest  in  C 
H  S  T  x-  conjnnxeris,  sed  a  senatu  C  H  S  T  Xj  et  edd.  ante  Maimt.  cory'u- 
rasses  a  senatu  Holom.  et  Ursin.  conjunxeris  a  sena/M  Garat.— 2  Cod.  x  ;>''«"- 
sidio. — 3  Idem  cod.  malitiam.  Idem  paiilo  post,  certe  cognoscet. — 4  Anisianns 

aOTJE 

'  Egere,  foris  esse  Gabiniu7n'\  Abra-  fiiroribiis  expositiis  est.     Voraf  aii- 

hamiis  illas  voces  de  acre  alieno,  in  tern  ilium  ccennni,  quasi  tanta  essct 

quo  erat  Gal)inins,  intelligit  ;    quia  vitiorum  foeditas,  ut  non  tarn  coeno- 

facile  latitant  debitores,  et  abesse  se  nosns  quam  coenum  esse  videreiur. 

fingunt.  1  Quinta  fere  hora]  Id  est,  quatuor 

"'  Spem  habere  a  tribuno  ])leb)s]S\)e-  fere  lioris  ante  solituni,  cum  tantnm 

labat  Gabinius  se  provinciam  obten-  bora   nona   soliti    essent  nicnsis   ac- 

ttirum  a  populo,  rogante  et  interce-  cumbere,  juxta  illiid  Martialis,  'Im- 

dente  pro  eo  Publio  Clodio,  tribuno  perat  exstrurtos  frangere  nona  toros.' 

plebis  ;    cuni   aliter  liberare  se  asre  "■  Cum  € ,  Pisoiie]  HicC.Piso  Cice- 

alieno  non  posset.  ronis  gener,  et  bujus  Pisonis  propin- 

"  A  senatu  quidem  desperasse]    Non  quus  fuit. 

potuit  senatus  ei  provinciam   dene-  '  E  gurgustiol     Festus  ait,  gurgus- 

gare ;  nam  legibus  popiili  Rom.  de-  lium  esse  genus  liabitationis  angus- 


signatis  consulibiis  decernendK  erant 
proviiiciae.  Quare  boc  potiiis  ad  or- 
namenta  provinciarum  pertinet,  vei- 
nti  ad  exercilum  et  pecuniani. 

°  In  collega  meo]    Antonium  colle- 


turn,  arundine  et  sframinibns  com- 
posituu). 

•  Involuto  capite']  Caput  involve- 
baiit  Romnni  libidini  et  crapula?  se 
daturi.     Vide  Hor.  Sat.  ii.  7.  '  Tnr- 


gam  suum  (>icero  mitigavii,  cedt-ndo      pis  odoratum  caput  obscurante   la- 
ei  Macedoniani,  quam  sortitus  erat.        cerna.' 

P  Coprtum]  Jam  sordes  et  perfidiam  "  Soleatum']    Soleae  erant   calcea- 

Pisonis  cxponit,  a  quo  Clodianornm      menta,  qnibns  plantaruin  calces  tan- 
Delph.  et  Vur.  Clas.  Cicero.  7  H  H 


UN: 


2322 


M.    TULLIUS    CICI'IRO 


popinam"  inhalasses,  excnsatione  te  uti  valetudinis,  quod 
diceres,  vinolentis  te  quibusdam  medicaminibus  solere  cu- 
rari?  quam  nos  causam  cum  accepissemus,  (quid  enim 
facere  poteramus  ?)  paulisper  stetimus  in  illo  ganearura 
tuarum  y  nidore  atque  fumo,  unde  tu  nos,  cum^  iraprobis- 
sime  respondendo,  turn  turpissime  eructando  ejecisti.  14. 
Idem  illo  fere  biduo  productus  in  concionem''  ab  eo,  cui 
sic  aequatum  prasbebas  consulatum  tuum,  cum  esses  inter- 
rogatus,  quid  sentires^  de  consulatu  meo ;  gravis  auctor,^ 
(Calatinus ''  credo  aliquis,  aut  Africanus/  aut  Maximus,** 
et  non  Cajsoninus  ^  seraiplacentinus*  Calventius)  respon- 


quo  te  e  gurg.  Pavilo  post,  pompatn  inhalasses  e.  tu  uti  H  x-  9'""^  diceret  C  S. 
vinulentis  C.  vinolentis  x- — ^  Schutz.  turn;  C  H  S  x  tamen  nos  cum.  Pro 
eructando  Lamb,  dedit  ructando  ;  H  eruptando. — 6  Cod.  x  sentires  eis.  Turn 
gravius  auctor  C. — 7  Eif.  Franc.  1.  Pith.  T,  et  edd.  ante  Hervag.  won  Ca- 
sonius;  x  wn  Censonius. 

NOTiE 
turn  infime  tegebantur,  et  quae  tere-      porta  in  Rostra  perdnctiim,  quid  de 


tibiis  habenis  vincta  erant.  Quod 
calceamenti  genus  maxime  ad  foemi- 
nas  pertinebat,  et  indecens  viris  ha- 
bebatur.  His  tamen  in  conviviis 
utebantnr,  iit  ante  accnbitiim  faci- 
lius  eas  deponerent.  Vide  Horat.  in 
citata  supprius  Sat. 

'^  Teteriimam  nobis  popinam  ]  Per 
nietonyiiiiam  odorem  popinae  signifi- 
cat,  in  qua  ebrietati  vacabant. 

y  Ganearum  tuarum^  Ganeie  loca 
sunt  abdi(a,  ac  veUiti  defossa,  ubi 
libidinibus  et  crapulae  indulgebant. 

^  Productus  in  concionem]  Vocatus 
est  Piso  in  concionem  a  Clodio  tri- 
bune plebis,  ut  suani  seiitentiam  de 
Ciceronis  consniatu  diceret. 

"  Gravis  auctor]  Ironia. 

•*  Calatinus]  De  auctoritate  Cala- 
tini  loquitur  Cicero  de  Sonect.  et  de 
ejus    paupertate  Valer.  Max.  iv.  4. 


Tiberii  Gracchi  morte,  cujus  sororeni 
in  niatrinionio  iiabebat,  sentirct,  in- 
terrogavit ;  ut  auctoritate  clarissimi 
viri,  inchoate  incendio,  multum  in- 
crement! adjiceret.  Respondit  jure 
eum  ceesnm  videri :  cui  cum  succla- 
niassent,  Non  efficietis,  inquif,  ut  so- 
lutes verear,  ques  alligatus  adduxi. 
Vide  Val.  Max.  vi.  2. 

■^  Maximus]  Q.  Fabius  Maximns, 
qui  Fabije  genti,  rebus  praeclare  ges- 
tis,  Maximi  cognomen  adeptus  est, 
dictutura,  consulatibus  quinque,  tri- 
bus  triumphis,  celeberrimus,  et,  ut 
ait  Cic.  de  Senectute,  cujus  '  non  in 
sententia  solum,  sed  etiam  in  nutii 
residebat  auctoritas.' 

^  Semiplacentinus']  Semiplacentinns 
appeliatur  Piso,  quia  ex  genere  ma- 
terno  Placentinus  eiat  :  Calventi- 
nus  vero,  quia  Calventius,  maternus 


rujus   attrita;   manns    rustico    opere  avus,  Piacentiae  praco  fuerat.     De 

salutem  publicam  stabiiivernnt.  Pisonis  genere  dictum  est  in  Oral. 

•^  Africanus]    Carbo  P.  Africanum  pro  Sext. 
a  Numautia  redeunteni,  ab  ipsa  paene 


IN    PISONEM,    CAP.  7.  2323 

des,  altero  ad  frontem  ^  sublato,  altero  ad  mentum  depresso 
supercilio,  Crudelitatem  ^  tibi  non  placere.  vii.  Hie  te 
ille  homo/  ^  dignissimus  tuis  landibus,  collaudavit.  Cru- 
delitatis  tu,  furcifer,'  senatum  consul  in  concione  ^  con- 
deranas?  non  enim  me,  qui  senatui  parui :  "^  nam  relatio  ' 
ilia  salutaris  et  diligens  fuerat  consulis;  animadversio  qui- 
dem  et  judicium,  senatus:  quae  cum  reprehendis,  osten- 
dis,  qualis  tu,  si  ita  forte  accidisset,'  fueris  illo  tempore 
consul  futurus :  stipendio,  mehercule,  et  frumento  Catili- 
nam  esse  putasses  juvandum.  15.  Quid  enim  interfuit 
inter  Catilinam,  et  eum,  cui  tu  senatus  auctoritatem,  sa- 
lutem  civitatis,  totam  rempublicam,  provinciae  praemio, 
vendidisti?  Quae  enim  L.  Catilinam  conantem  consul 
prohibui,  ea  P.  Clodium  facientem  consules  adjuverunt. 
Voluit  ille  "^  senatum  interficere  ;  vos  sustulistis  :  ""  leges 
incendere ;  vos  abrogastis : "  interire  patriam  ;  vos  adju- 
vistis.  Quid  est,  vobis  consulibus,^  gestum  sine  armis  ? 
Incendere  ilia  conjuratorum  manus  voluit  urbem  ;  vos  ejus 


Cap.  VII.  1  Hie  te  homo  Faern. — 2  C  in  concionem.  Mox  enim  oniittunt 
Faerii.  et  %•  delntio  ilia  Naug.  el  Lamb,  etiayn  diligcns  H  S.  fuerat  bona 
consulis  iiniinadrersio  C  S  x-  fuerat  bona  consulis  animadversio  T.  bona  con- 
sulis eiiatii  Erf.  Pith,  unde  Garaton.  conjecil  boni  consulis, — 3  Erf.  et 
Pith,  dedernnt  si  jiislitia  nccidisset. — 4  Volunt  illi  H  S.  Voluit  illi  C  x- 
Mox,  vos  obrogastis  Faeniiis.  interimere  Jnnt.  nt  volebat  Ursin.  arijuvistis 
siisppcliim  est  Ernestio  et  Garaton.  affii.vistis  conj.  Schtilz. — 5  Quid  est 
vobis  consules  Eif.    Quid  est  a  vobis  quoque  gestum  Franc.    Paulo  post,  prop- 

NOTiE 

*  Altero  ad  frontem']    Hyperbolice  '  !\'am  rtlalio]  Cicero  consul  con- 

describit  Pisonis  babitum  ac  defor-  jiirationeni    a    se    detectani    senatui 

miiatem.  tantuni  detnlit. 

g  Crudelitate^n]    Quasi  cnidelis  vi-  m   Vos  suslulistis']  Cum  senatnscon- 

sns    esset    Cicero,    cum    conjnratos  sultum  factum  asset,  ut  propter  Ci- 

morte  affecit.  ceronem    senatns    vestem    mutaret, 

''  Ille  homo]  Clodins.  consules  probi!)uere.  Immo  dixit  Ga- 

'  rurcifcr]  Furciferi  servi  diccban-  biniiis,  '  errare  homines,  si  etiam  turn 

tur  a  furca,  quod  ob  comniissum  ali-  senatum   aliquid    in  republica    posse 

quod  facinus,  furcam  collo  gcstarent.  arbitrarentnr.'     Pro  Scxt.  §  28. 

Ita  Donatus.  "   Vos  abrogastis]  Abrogarunt  leges 

^  Qui  senatui  parui]  Nam  senatus  Gabinius   et  Piso,   cum  Clodio    non 

decreto   inortc    condeninati    fuerant  obstitere,   qui    rogatione   sua   legem 

illi  conjurationis  Catilinariae  socii.  Alliam  et  Fufiam  abrogabat. 


2324 


M.    TUr.LIUS    CILKRO 


domum,°  quem  propter  urbs  incensa  non  est.  Ac  ne  illi*^ 
qiiidem,  si  habuissent  vestri  similem  consulem,  de  urbis  in- 
cendio  cogitassent ;  p  non  enira  se  tectis  privare  voluerunt: 
sed  his  stantibus''  nullum  domicilium  sceleri  suo  fore  pu- 
taverunt :  caedem  illi  7  "^  civium,  vos  servitutem  expetistis. 
Hie  ^  vos  etiam  crudeliores.  Huic  enim  populo  ita  fuerat, 
ante  vos  consules,  libertas  insita,  ut  emori  potius,  quam 
servire  preestaret.  16.  Illud  vero  geminum^^a  consiliis 
Catilinae  et  Lentuli,  quod  me  domo  mea  expulistis/  Cn. 
Pompeium  ^  doraum  suara  compulistis :  neque  enim,  me 
stante,  et  manente  in  urbis  vigilia,  neque  resistente  Cn. 
Pompeio,  omnium  gentium  victore,  unquam  se  illi  rempub- 
licam  delere  posse  duxerunt.  A  me  quidem  etiam  poenas 
expetistis,  quibus  conjuratorum  manes''  mortuorum '°  ex- 


Simillimum. 


*  Misistis  in  exilium. 


terqtiem\en.  1480.  Junt.  Faein.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.— 6  Ac  ne  ilk  x- 
— 7  H  ilk.— 8  His  M^niit.  et  Stepli.  Hoc  coiij.  Ort-ll.  '  Infra  prastaret 
siispectiiin  est  Ernestio.— 9  Illud  vero  gemendum  Franc-,  sed  corr.  intra  lin. 
geminmn;  CS  geminium  ;  Biid<pns  conj.  germanum.  ActiUiim,  cons27u  C  H 
S  X-  w**^  deest  in  T.  Cn.  Pompeio  omnium  domum  %•  ^^'de  paiilo  post, — 10 
Erf.  covjuralorum  mees  mort.    Pitli.  conjuratorum  manes  mort.    Voc.  morluorum 


NOT.E 


°  Vos  ejus  domum]  Ciceronis  do- 
minn  incendit,  qni  detexit  consilium 
conjuratorum,  qui  nrbem  incenden- 
dain  destinarant. 

P  De  urbis  incendio  cogitassent]  Vo- 
lebant  Catilitiaria-  conjnrationis  affi- 
nes  nrbem  incendere,  nt  in  ilia  urbis 
perturbatione  Ciceronem  consulem 
interficerent  ;  de  quo  interficiendo 
nunquam  cogitassent,  si  Pisoni  aut 
Gabinio  in  gerendo  consulatu  par 
fnisser.     Vide  Sallust.  in  Catil.  Bel. 

1  Sed  Ills  stantibus]  Non  parietes 
significat,  sed  paires  conscriptos; 
quasi  diceret,  quaindin  talcs  consules 
et  senatores,  qnales  isti  sunt,  perma- 
nebunt. 

"  Illi]  Conjurati. 


*  Illud  vero  geminum']  Id  est,  effe- 
cistis  aliquid  simillimum  quod  Cati- 
lina  et  Lentulus  eff'ecere. 

•>  Cn.  Pompeium]  Demi  sc  suae 
continere  Pompeius  coactus  est, 
quia  deprehensns  fuerat  servus  Clo- 
dii  cum  sica,  ut  Pompeium  interd- 
ceret. 

<^  3Ianes]  Manes  veteribus  niortuo- 
rnm  anima;  dicebantur.  Festus  au- 
tern  scribit,  manes  Deos  ab  auguri- 
bus  invucari,quod  ii  per  omnia  a>the- 
rea  terrenaque  manare  credebantnr: 
item  Deos  inferos  atque  superos  di- 
ci,  quos  ideo  invocabant  augurea, 
quod  jii  existimabantur  vitce  bomi- 
nnm  favere. 


IN    PISONEM,    CAP.    8. 


2325 


piaretis : "  omne  odium,  inclusum  nefariis  sensibus  impio- 
rum,  in  me  profudistis  :  quorum  ego  furori  nisi  cessissera, 
in  Catilinae  busto,  vobis  ducibus,  mactatus  essem.'*  Quod 
autem  majus  indicium  "  expectatis,  nihil  inter  vos  et  Ca- 
tilinam  inteifuisse,  quam  quod  eandem  illara  manum  ex  in- 
terniortuis  Catilinas  reliquiis  concitastis?  quod  omnes  undi- 
que  perditos  collegistis  ?  quod  in  me  carcerem  eiVudistis  ?  * 
quodconjuratosarmastis?  quodeorumferroac  furori'*  meum 
corpus,  atque  omnium  bonorum  vitam  objicere  voluistis  ? 
VIII.  17.  \_p.  83.]  Sed  jam  redeo  ad  praeclaram  illam  con- 
cionem  tuara.  Tu  es  ille,  cui  crudelitas  displicet?  qui," 
cum  senatus  luctum  ^  ac  dolorem  suum  vestis  mutatione 
declarandum  censuisset,  cum  videres  moerere  rempublicam 
amplissimi  ordinis  luctu,  o  noster*  raisericors !  quid  fa- 
cis?  quod  nulla  in  barbaria  quisquam  tyrannus  :  omitto 
enira  illud,  consulem  edicere,s  ut  senatus  senatusconsulto 

'  I'lacaretis. 


gloss,  viilebaliir  Abraniio. — 11  C  H  S  T  x  J*"^"-*"'"-  Paulo  post,  reliquis 
concilatis  Erf. — 12  Ita  Erf.  Pal.  2.  Gnit.  et  seqq.  ac  furori  oiiiittiint  C  H  S  T 
X.  et  edil.  ante  Griit. 

Cap.  VIII.  1  Ita  ed.  Wald.  Ven.  1480.  Jiuit.  Maiiiif.  Lamb,  in  niarg.  ed. 
1584.  et  Scluitz.  cui  Faern.  Limb.  1566.  Griit.  reliqui. — 2  Cod.  x  o  nostri. 
H  T  umitto  enim  ilium.     Mox,  senatus  deest  x-  ^'^n  oblemi),  in  eodem  cod.    m 


NOTiE 


'^  Mactatus  esseni]  Uespicit  ad  an- 
tiquiini  inoreni,  qtiaiido  ad  biista 
moi'tiioruin  huinana;  victiniee  inacta- 
baiitiir. 

<^  Carcerem  cffudistis]  Ex  ergastii- 
lis  seivi  et  sceierati  homines  educti 
sunt,  lit  seditio  concitaretiir. 

f  Senatus  luctum]  Cum  lata  fiiisset 
lex  a  Clodio,  ut  Cicero  abiret  in  exi- 
liiini,  reus  Cict-ro,  ut  Plntarcliiis 
scribit,  vestem  nnitavit,  et  sordida- 
tiis  popuio  siipplicavit.  (^iiiii  (;ice- 
roiie  omiiis  priinmn  fere  equester 
ordo  vestem  mutavit  ;  eiimqiic  iiobi- 
lissinii  adolescenles  niimero  ad  vi- 
giiiti   millia  sordidati,  deprecatores 


illiiis  salmis,  comitabaiitnr.  Deinde 
cum  senatus  frcquens  ronvenissef, 
ut  vestem,  iaii(|iiam  in  publico  luctu, 
miitaudam  censerel,  id(|ue  consiiies 
Piso  et  Gabinius  vetarent,  et  Clo- 
diiis  cum  aiiiiis  ad  curiam  versare- 
tur,  scnaiores  uon  pauri  e  senatu, 
vestibus  discissis,  el  clauiore  sublatu, 
se  proripueiuiit. 

s  Cnnsulem  cdicere']  Ab'-eiite  Pi- 
sone,  ciiui  senatus  in  a  de  ("oncordiae 
lirtberetur,  oiiines  boiii,  veste  miiiata, 
se  pro  Cicoronis  capito,  ad  pedes 
Gabinii  projecerunt :  quorum  preci- 
bus  ab  iilo  repiidiatis,  L.  Miiiiiniiiis 
ad  senatuiii  de  rcpiibiica  retulit,  se- 


2326  M.    TULLIUS    CICERO 

ne  obtemperet;  quo  fcedius  nee  fieri,  nee  eogitari  quie- 
quam  potest:  ad  misericordiam  redeo  ejus,  cni  nimis  vide- 
tur  senatus  in  eonservanda  patria  fuisse  erudelis.  18.  Edi- 
cere  est  ausus  cum  illo  suo  pari,*"  quern  tamen  omnibus 
vitiis  superare  cupiebat,  ut  senatus,  contra  quam  ipse  cen- 
suisset,  ad  vestitura  rediret.'  Quis  hoe  fecit  ^  ulla  in 
Scythia  '  tyrannus,  ut  eos,  quos  luctu  afficeret,  lugere  non 
sineret?  Moerorem  relinquis  ;  "^  moeroris  aufers  insignia: 
eripis  lacrymas,  non  consolando,  sed  minando.  Quodsi 
vestem  non  publico  consilio,  patres  conscripti,  sed  privato 
officio,  aut  misericordia  mutavissent,  tamen,  id  iis  *  non 
licere  per  interdieta  "^  crudelitatis  tuae,  potestatis  erat  non 
ferendae  :  cum  vero  id  senatus  frequens  censuisset,  ordines 
reliqui  jam  ante  fecissent ;  tu,  ex  tenebricosa  popina  consul 
extractus,  cum  ilia  saltatrice'  tonsa,""  senatum  populi  Ro- 
mania occasum  atque  interilum  reipublicae  lugere  vetuisti. 
IX.  Atquaerebat'  etiam  paulo  ante  de  me,  quid  suo  milii 
opus  fuisset  auxilio ;  cur  non   meis  inimicis,  meis  copiis 

''  Edicttt. 


senntusconmlto  ne  obtemperetur  Tanrin. — 3  C  S  x  redire. — 4  Quis  hoc  facit  C  H 
S  T  Xi  et  edd.  ante  Maniit.  lucUi  ujficere  %•  moerorem  non  relinquis  il  H  S  T  x- 
Paulo  post,  sed  nominando  T. — 5  Taiiiin.  sed  his.  Idem  mox,  per  interdieta 
potestatis  tiue  crudelitatis  erat ;  Ven.  1480.  et  Jniit.  per  iuterdictum.  Deinde, 
censuisset,  et  omnes  ordines  reliqui  Taiiiin. — 6  Aid.  et  al.  ante  Faein.  senatum 
reip.  T  on)itlit  popnli  Romani,  et  pro  occasum  liabet  occisum.  Turn  reipublicce 
deest  in  C  H  S  x>  Ro"'.  Ven.  1483.  Aid.  et  al.  vett.  extat  in  codd.  Faerni, 
Ven.  1480.  Jnnt.  Lamb,  et  Faern. 

NOT/E 

natnsqiie  frequens  vestem  pro  Cice-  '  Ilia  saltatrice']  Gabiniiim  in  fre- 

ronis  salute  mutandam  censuit :  sed  ininino  genere  saltatricem  appellat, 

consules  edixerunt,  ut  ad  suum  ves-  propter  mores  ejus  effceminatos.  Sal- 

titum  senatores  redireut.  tatiicem  porro  vocat,  quia  post  ejec- 

^  Suo  pari]  Pisoue.  turn  Ciceronem,  dicitur  in  convivio 

'  Scythia]  Scythia  provincia  Asia?  nudus  saltavisse. 
gemina  fuit,  cujus  olim  populi  nul-  '"  Tonsa]    Tonsum  esse  ante   pan- 
las  urbes  habuere,  nulla  moenia,  do-  cos  annos  in  deliciis  haberi  coeperaf, 
nios  suas  secnni  ferentes  ;  unde  ab  cum  antea,  ad  urbis  conditae  annum 
Horatio  '  profugi '  dicnntur.  quinquagesimiim  quartum  supra  qua- 

''  Moerorem  relinquis]    Summo  do-  dringente.simnm,  populus  Rom.  inton- 

lore  totam  reoipnblicam  affecit  Cice-  sus  fuisset. 
lonis  exilium. 


IN    PISONEM,    CAP.   9.  2327 

restitissem.  Quasi  vero  nou  raodo  ego,  qui  multis  saspe 
auxilio  fuissem,^  sed  quisquam  tarn  inops  fuerit  unquani, 
qui,  isto  non  modo  propugnatore,  tutiorem  se,  sed  advoca- 
te," aut  astipulatore,°  paratiorera  fore  putaret.  19.  Ego 
istius  pecudisP  ac  putidas  ^  carnis  consilio  scilicet,  aut 
prassidio  niti  volebam  ?  ab  hoc  ejecto  cadavere  "^  quic- 
quam  mihi  aut  opis,  aut  ornamenti^  expetel)am?  Consu- 
lem  ego  turn  lequirebam,*  consulem,  inquam,  non  ilium 
quidem,  quern  in  hoc  majali  invenire  non  possem,  qui  tan- 
tam  reipublicae  causa m  gravitate  et  consilio  suo  tueretur, 
sed  qui,  tanquam  truncus  atque  stipes,  si  stetisset  modo, 
posset  sustinere  tanien  titulum  consulatus.  Cum  enim 
asset  omnis  causa  ilia  mea  consularis  et  senatoria,'  auxilio 
raihi  opusfuerat^  et  consulis  et  senatus ;  quorum  alterum 
etiam  ad  perniciem  meam  erat  a  vobis  consulibus  conver- 
sum  ; '  alterum  reipublicai  penitus  ereptum.'     Attamen,^  si 

'  Gloria. 

Cap.  IX.  1  At  quarebatnr  x-  smo  <'eest  in  T. — 2  Taurin.  fueritn.  Paiilo 
post,  aut  ad  stipulator  em  x- — 3  Idem  cod.  Veii.  1480.  JunX.putridce.  Actii- 
tum,  canis  de  Fabri  conj.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  volebam  niti  Taurin,  aut 
operis,  aut  orn.  T.  expecfabain  CHS  x^'-dd.ante  Faern.  et  Lamb. — 4  Taurin. 
qucerebam.  Verba,  consulem,  inriuam,  n.  i.  q.  quern,  desnnt  in  x-  Mox,  pro 
tnnjali,  quod  servant  Taurin.  Isidor.  Orig.  ii.  39.  Grut.  scqq.  aniinali  exhi- 
bent  Elf.  Franc.  C  H  S  T  Xi  <^'*''-  ante  Grnt.  etiam  Faern.  et  Lamb. 
non  possum  x-  Deinde,  et  deest  in  T.  suo  deest  in  x- — 5  Scliutz.  de  Ernestii 
conj.  opus  erat.  H  S  et  consuUo  senatus ;  x  et  consulis  senatus, — 6  Ac  iamen 
X,  aliique  codd.  Faeru.  Lamb.  Grtev.     Paulo  post,  cum  illo  bustario  C  H  S  T. 

NOTyE 

"  Sed  advocato']    Asconius  Verrin.  'i  Ejecto  cadavere']  Proprie  ejcctum 

I.   advocatum   in  jiidicio    dicit   enm  cadaver  de  eo  dicitur,  qnod  fluctibus 

esse,  qui  vel  jus   siiggerit,  vel  pra>-  agitatum  ad  (erram  ejicitur ;  vel  de 

sentiani  suam  amico  commodat.     Et-  eo  etiam  cadavere,  cui  honos  sepnl- 

cnim  moris  erat  in  judiciis  turn  pri-  tura;  non  redditnr,  quod  summe  ig- 

vatis,   tnm    pul)licis,   amicos    omnes  nominiosum  fuit  apnd  veteres. 
advocarp,  quorum  auctoritate  moveri  ^  Consularis   et   senatoria]    Cicero 

judices  putabantur.  fuerat  consul,  et  turn  erat  senator. 

"  Aslipulatore]  Astipulator  dicitur,  *  A  consulibus  conversum]    Nou  po- 

qui  vadimonii  testis  adhibetur.  tuit  Cicero  cxpectare  auxilium  acon- 

)'  Istius  pecudis]    De  Pisone  loqui-  sulibus  Pisone  et  Gabinio,  quia  am- 

tur,  a  quo  auxilium  non  petiit,  quia  bo  se  Ciceronis  inimicos  declarave- 

propter  stoliditatem  nihil   agere    in  rant, 
republica  poK^rat.  '  Ereptum]    Ab  iisdem  consulibui 


2328 


M.    TULLIUS    CICERO 


consilium  exquiris  meura ;  neque  ego  cessissem,''  et  me  ipsa 
suo  complexu  patria  tennisset,  si  mihi  cum  illo  bustnario 
gladiatore,"  et  tecum,  et  cum  collega  tuo  decertaiidum  fti- 
isset.  20.  Alia  enim  causa  ^'  praestantissimi  viri,  Q.  Me- 
telli/  fuit :  quern  ego  civem,  meo  judicio,  cum  Deorura 
immortalium  laude  conjungo;  qui  C.  ilii  Mario,  fortissimo 
viro,  et  consuli,  et  sextum  consuli,  et  ejus  invictis  legio- 
nibus,  ne  arrais  confligeret,  cedendum  esse  duxit.  Quod 
mihi  igitur^  certamen  esset  hujusmodi  ?  cum  C.  Mario 
scilicet,  aut  cum  aliquo  pari,  an  cum  altero,  barbaro  Epi- 
cureo,**  cum  altero,  Catilinae  laternario?  **  quos  neque  her- 
cule   ego,   neque   supercilium  ^    tuum,  neqne   collegae   tui 


Delude,  et  cum  Gabinio  collega  Taurin. — 8  C  H  S  x  omittiint  igitur.  Mox,  bar- 
bato  Epicuro  H  et  Jiint.  barbaro  Epicuro  C  S,  Grypli.  Lamb.  Oiell.  barbato 
Epicureo  Aid,  Hervag.  Naug. — 9  Oiell.  e  Taui in.  emend,  lalernario,  consule? 


NOT^ 


tota  aiictoritas  senaiui  erepta  fiierat. 
Uiide  nihil  ab  eo  anxilii  sperare  po- 
tiierat  Cicero. 

"  Neque  ego  cessissem]  Maluit  Ci- 
cero cedere  ei,  et  abire  in  exilinin, 
qiiain  certando  cum  consulibus  Pi- 


ges  jurare,  cum  ApnIeiiis.Satiirniniis, 
Mai'io  consule  confisus,  niinatns  est 
se  interdifturum  aqua  et  igne,  qui 
juramenium  retractarent.  Vide  Plu- 
tarchum  in  Mario. 

*  Cum  aliquo  .  .  .  barbaro  [barbato'] 


sone  et  Gabinio,  et  Ciodio  tribuno      Epicureo]  Pisonem  inteliigit,  quiEpi- 
plebis,  exponere    seditionibus  rem-      curi  sectae  adhaerebat.     'Barb^tum' 


publiram. 

"  Busluario gladiatore]  Clodiunit-ig- 
nificat,  qui,  ut  scribit  Dio  lib.  xxxix. 
cum  lex  ad  popuium  de  revocando 
Cicerone  ferretur,  acceptis  a  tVaIre 


vero  vocat,  quia  prisci  ilii  philosophi 
barbam  alebant  ad  severitatis  osten- 
sionem. 

''  Catilince  laternario]  Gabinium  de- 
notat,  qui  con)es  Catilinae  nocturno 


Appio  gladiatoribus,  quos  ille  in  f»-      tempore  ibat  ad  stupra.  Unde  in  Ca- 


nere  Marci  propinqui  sni  daturus 
erat,  impetu  in  multitudinem  facto, 
ninltos  vulneravit,  niultosqiie  occi- 
dit.  'Bustuarius'  porro  dicitur  a 
'  busto,'  ubi  scilicet  mortuorum  ca- 
davera  comburebantur. 

y  Alia  enim  causa]  Reiidit  jam  ra- 
tionem,  quare  noluerit  Ciodio  resis- 
tere. 

^  Q.Metelli]  Metellus  malnit  abire 
in  exilium,  quam  in  Gracchorum  le- 


til.  I.  sic  ait  de  eo,  '  ciii  tu  adolescen- 
tulo,  quern  corruptelarum  illecebris 
irretisses,  iion  aut  ad  audaciam  fer- 
riim,  aut  ad  libidinem  facem  prcetu- 
listi?'  Alibi  Gabinii  virum  Catili- 
nam  appellavit  ;  videlurqiie  liic  eli- 
am  eandem  obscoenitatein  siguificare. 
Appellat  igitur  '  laternarium  ;'  quod 
ut  lieri  pueros,  qui  laternas  gestant, 
a  tergo  sequiintur,  sic  Ca'ilina  Ga- 
binio   adolescenti,  qii  >>>i  laternario, 


IN    PISONEM,    CAP.    10.  2329 

cymbala*^  ac  crotala''  fiigi :  neque  tam  fui  tiinidus,  ut,  qui 
in  maximis  turbinibus  ^  ac  fluctibus  reipublicae  navem  gu- 
bernassem,  salvamque  in  portu  collocassem,  frontis  tuae 
nubeculam,  turn  collegas '°  tui  contaminatuni  spiritum  *^ 
pertimescerem.  21.  Alios  ego  vidi  ventos :  alias  prospexi 
animo  procellas :  aliis  impendentibns  tempestatibus  non 
cessi,  sed  his  unum  me  pro  omnium  salute  obtuli.  Itaque 
discessu  turn  meo  omnes  illi  nefarii  gladii  de  manibus  cru- 
delissimis  exciderunt :  cum  quidem  tu,  o  vecors  et  amens  ! 
cum  omnes  boni  s  abditi  inclusique  moererent,  templa  ge- 
merent,  [p.  84.]  tecta  ipsa  urbis  "  lugerer.t,  complexus  es 
illud  funestum  animal,''  ex  nefariis  stupris,  ex  civili  cruore,' 
ex  omnium  sceleruni  importunitate,  et  flagitiorum  impuni- 
tate  concretum,  alque  eodem  in  templo,''  eodera  et  loci 
vestigio  et  teniporis,  arbitria  non  niei  solum,  sed  patrias 
I'uneri'^'  ^"usiulisti.     X.  22.  Quid  ego  illorum  dierum  epu- 


T>]eque  hercule  ego  supercUium  ;  edd.  ante  Aid.  hilernario  ?  quos  neque  hercule 
ego  supercilium.  '  rh  quos  orlum  est  e  cos.  pro  coiisule.'  Oiell.  lanternario 
C  H  S  T.  quos  quidem  T.  veque  ante  supercilium  (iiintiniit  C  H  S  T  %•  Mox, 
cymlinla  ac  oniittunt  C  H  S  T  x  '■  oc  crolala  omittil  Taniin.  Deinde,  </«i  in  m. 
tempeslalibus  Mmr.  Cypelia  Khet.  p.  423.  in  omittit  Fijeiii. — 10  Ita  pleritpie 
codd.  et  edd.  aut  C(>//cg(X' Tanrin.  et  Orell.  nt  roiij.  Sciiiiiz.  et  eollega-  Mmt. 
Capella  ;  turn  frontis  tui,  !^c.  Lamb,  contra  onnifs  codd.  et  edd. — II  Faern. 
urbis  ipsa;  H  omittit  ipsa.  Mo^,  funestum  illud  animal  Tauriii.  Turn  im- 
portunitate  suspectnm  liabebat  Manut.    ex  omnium  scelerum  et  flagitiorum  im- 

perpetiio  a  tergo  affixus  esset.  nificare  libidines  obsccenas  Gabinii. 

'  Cymbala]    Cyiubaluni   genus   est  e  Cum   omnes   boni  ]     Hyperbolice 

instrumenti   musici   ex   a?re,  conca-  crndelitatem  Pisonis  describit. 

vtim  illud,  et  quod  ad  saltanduni  pul-  ''  Funestum  animal]   Clodiuui  inteU 

sabatur,  quo  in  Deorum  Matris  sa-  ligc,    qui    incestum    cum    sororibus 

cris,  et  in  bello  Arabes  utebantiir.  commisit,  et  mulieris  liabitu  in  oper- 

"i  Crotala]    Crotalum  musicuni  in-  ta  IJonee  Deae,  stupri  causa  ingressus 

strununtnm  est,  (juod   pulsuni  in  so-  est. 

no    voceni    cicoiiiie    imitatur  ;    ipsa  >  Ex  cicili  cruore]    Clodii  factioni- 

enim  apud  /Egyptios  crotalus  appel-  bus  multi  cives  interfecti  sunt,  cum 

Jatur.  de  exilio  ct  reditu  Ciceronis  actum 

e  Maximis   turbinibus]     Per  nieta-  est. 

plioram   intelligit  Catilinae   conjura-  ''  Eodem  in  templo]  Castoris. 

tionom,  quam  exstinxil.  '  Arbitria  .  ..funeris]    Arbitria  fu- 

f  Conlaminatum  spirituin]    Vult  sig-  ncris  dicebantur   ca,  quaj  pro  nier- 


2330  M.    TULLIUS    GJCERO 

las,  quid  Jaetitiam  et  gratulationem  tuani,  quid  cum  tuis 
sordidissimis  gregibus  ™  intemperantissimas  *  perpotationes 
praedicem  ?  quis  te  illis  diebus  sobrium,  quis  agentem  ali- 
quid  quod  esset  libero  dignura,  quis  denique  in  publico 
vidit?  cum  collegae  tui  domus  cantu  et  cymbalis  persona- 
ret,  cumque  ipse  nudus  in  convivio  saltaret :  in  quo  ne  turn 
quidem,  cum  ilium  suum  saltatorium  versaret  orbem,"  for- 
tunas  rotam  pertimescebat.  Hie  autem"  non  tam  concin- 
nus  helluo,  nee  tam  musicus,  jacebat  in  suo  Graecorum  ^ 
foetore  atque  vino  :  quod  quidem  istius,  in  illis  reipublicce 
luctibus,  quasi  aliquod  Lapitharum°  aut  Centaurorum  p 
convivium  ferebatur;  in  quo  nemo  potest  dicere,  utrum  iste 
plus  biberit,  an  vomuerit,  an  eflfaderit.  23.  Tu  etiam?  men- 
tionera  facies  consulatus  tui  ?  aut  te  fuisse  Romae  consulem 
dicere  audebis  ?  Quid?  tu  in  lictoribus,''  in  toga  et  prse- 
texta  esse  consulatum   putas  ?  quae   ornanienta""  etiam  in 

"  Converferet  se  in  orbem  saltando. 


portunitate  concretum  conj.  Garat.    ex  omni  scelerum  imporlunitate  conceptum 
Taurin.  impurilate  Jiint.     Delude,  codem  loci  vest.  Taurin.  et  Jiint. 

Cap,  X.  1  C  H  S  T,  edd.  ante  Gnit.  etiam  Faern.  et  Lamb,  intemperatis- 
simas.  Paiilo  post,  tui  domus  cantus  x-  cum  quidem  ipse  nudus  Taurin.  in  quo 
cum  ilium  saltatorium  versaret  orbem,  ne  turn  quidem  fort,  in  eodein  cod.  pro- 
bante  Peyron. — 2  Ita  omnes  fere  codd.  et  edd.  in  suorum  Gr.  Taurin.  et 
Orell.  in  suo  et  Gr.  Schiitz.  e  conjectura.  Mox,  luctibus  symposium  e  codd. 
Lamb.  Infra  potius  leg.  esse  symposium  ferebatur  dubitanter  suspic.  Garat. 
ac  Centaur,  conj.  Garat.  Deinde,  nut  vomueril  Lamb.  1584.  Giut.  Gra-v. 
—3  Tum  etiam  x,  Ven.  1483.  Tunc  etiam  Taurin.  et  Orell.  Mox,  tui  omittit 
Taurin.  qttid  turn  in  lict.  H  S  x-  q«id  tum  in  litoribus  C.  et  in  toga  pratexta 
Orell.  e  conj.  Garat.    in  toga  prcetexta  suspic.  Turneb.    esse  consulatus  H  S  x- 

NOTyE 

cede  Libitinariorum,   et  eorum  om-  tern,  qui  primi  equos  domnere.     Hi 

nium  qui  funera  curabant,  decerne-  cum  in   nuptiis  Pirithoi,  vino  pleni, 

"^"'"'■"  sponsam  rapere  conati  essent,  aThe- 

"•  Sordidissimis  gregibus]    Videtur  seo  et  Lapithis  partim  caesi,  partim 

designare  Epicnreos,  quibuscum  in-  fugati  sunt. 

temperantissime  Piso  vivebat.  t  Lictoribus']     Affert    magistratus 

Hie  aut  em]  Piso.  consularis  insignia,  quae  fnere  pras- 

»  Lapif/j«r!<OT]LapithaepopuliThes-  texta,  sella  ouriilis  eburnea,  fasces 

saliae  sunt,  qui  Pindum   et   Othryn  securibus  ornati,  qui  dnodecim  ipsis 

montes  habitant.  praferebantur. 

"^Centaurorum]     Centauri    populi  "■  Qu«  ornamen<a]  Ornamenta  con- 

Bunt  in  Thracia,  circa  Pelion   men-  sularia  Piso  permisit  Sexto  Clodio, 


IN    PISONEM,    CAP.   10.  2331 

Sex.  Clodio,  te  consuie,  esse  voluisti.  Hujus  tu  Clodiani 
canis'^^  insignibus  consulatum  declarari  putas  ?  animocon- 
sulem  esse  oportet,  consilio,  fide,  gravitate,  vigilantia, 
cura  ;  toto  denique  munere  consulatus  omni  officio  tuendo  ; 
niaximeque,  id  quod  vis  nominis  ipsa  praescribit,  reipubli- 
cae  consulendo.i  Ego  consulem  esse  putem/qui  senatum 
esse  in  republica  non  piitavit?  et  sine  eo  consilio  consulem 
nuraerem,  sine  quo  Romae  ne  reges  quidera  esse  potuerunt  ?  * 
Etenim  ilia  ^  jam  omitto  :  cura  servorum  delectus  "  habe- 
retur  in  foro  ;  arraa  in  templura  Castoris  luce  et  palam  cora- 
poitarentur ;  id  autera  templum,  sublato  aditu,  revulsis 
gradibus,  a  conjuratorum  leliquiis,  atque  a  Catilinae  prae- 
varicatore "  quondam,  turn  ultore,  annis  teneretur  ;  cum 
equites  Romani  ^  relegarentur,^  viri  boni  lapidibus  e  foro 
pellerentur,  senatui  non  solum  juvare  rempublicam,  sed  ne 
lugere  quidem  liceret;  cum  civis  is,  quem  hie  ordo,  assen- 
tiente  Italia  cunctisque  gentibus,  conservatorem  patriae  ju- 


Verba,  ^M^E  ornamenla  •..  declarari  ptilns,  desiint  in  C. — 4  Ita  rodd.  pleri- 
qnp,  cum  edd.  Aid.  et  seqq.  His  tu,  Clodiune  canis  Orell.  cum  Lamb. 
Hujus  tu  Clodiune  canis  Rom.  Hujus  tu  Clodiana-  ctinis  Ven.  1483.  Jnnt. — 
5  liaec  verba,  tuendo  ;  m.  id  q,  v.  n.  ipsa  p.  r.  coiisulendo,  desunt  in  C  H  S  T  x> 
et  edd.  ante  Giut.  <|iii  ea  addidit  e  codd.  Erf.  et  Pall,  omni  officio  omit- 
tit  Maniit.  ipsa  deest  in  Grnt.  et  Ernesti  errore  typogr. — 6  Elenim  illam  x» 
Mox,  in  templu  Castoris  C  H  S  T  x>  aiii  codd.  et  edd.  ante  Lamb,  non  impro- 
bante  Garat.  luce  palam  H  et  Orel!,  prob.  Garat.  sublafo  adito  C  S  T.  a  conj. 
rcUijuis  C.   «<7«e  a  Cat.  H.    atque  deest  in  T. — 7  Romani  deest  in  x-  religaren- 

NOTvE 

cum  hides  cxiiibere  Compitalitios  ei  ^  Pravaricatore']    Piivvaricator  di- 

concessit.     l)e  his  ludis  dictum  est.  citur,  qui  diversam  partem  adjuvat, 

•  Cludiani  canis]    Inteiligit  Sextum  sua  causa  prodita.     Talis  autem  fnit 

Clodium,  qui    perpetuo   fidus  comes  Clodius,  cum  Catijinam  accnsare  re- 

Puhlio  Clodio  in  vexanda  republica  petundarum  simulavit;  qui,  corrup- 

adhaRsit.  lis  ab  eodem  Olodio  judicibus,  abso- 

'  Ne  rcgcs  quidem  esse  potuerunt]  lutus  est,  ut  Plutarciius  et  Asconiiis 

Romulus  senatum   instituit,  qui   cen-  Pedianus  referunt. 

tuni  senatoribus  conflatus  est,  quos  ^  Equites  Horn,  relegarentur]  Elate 

sibi  consiiiarios  in  administrando  im-  hoc  dicit ;  nam  solus  Lamia,  princeps 

perio  cooptavit,  ut  scribit  Li  v.  lib.r.  equcstris  ordinis,  relegatus  est  a  Ga- 

»  Servorum  delectus]    Non  fas  fuit  binio,  cum  pro  Cicerone  intercedere 

ad  arma  ferenda  servos  colligere.  voluit. 


3232  M.   TULLIUS    CICERO 

dicarat,^  nullo  jiidicio,  nulla  lege,  nuUo  more,''  servitio  at- 
que  arrais  pelleretur,  non  dicam  auxilio  vestro,  qnod  vere 
licet  dicere,  sed  certe  silentio ;  turn  Romai  fuisse  consules 
quisquam  existimabit?  24.  Qui  latronesigitur,  si  quidem 
vos  consules  ?  ^  qui  praedones,^  qui  hostes,  qui  proditores, 
qui  tyranni  nominabuntur  J  xi.  Magnum  nomen  est,  magna 
species,  magna  diguitas,  magna  majestas  consulis :  non 
capiunt  angustiae  pectoris  tui,  non  recipit  levitas  ista,  non 
egestas  animi :  non  infirmitas  ingenii  sustinet,  non  insolen- 
tia*'  rerum  secundarum  tantam  personam,  tarn  gravem, 
tam  severara.  Seplasia,^''  mehercle,  ut  dici  audiebam,  te, 
ut  primura  aspexit,  Campanum  consulem  ^  repndiavit. 
Audierat  Decios,  Magios,*^  et  de  Taurea  illo  Jubellio '  * 
aliquid  acceperat  :  in  quibus  si  moderatio  ilia,  quae  in 
nostris  solet  esse  consulibus,  non  fuit ;  at  fuit  pompa,  fuit 
species,  fuit  incessus  saltern  Seplasia  diguus  et  Capua. 
25.  Gabinium  denique  si  vidissent  duumvirum  vestri  illi 
unguentarii,  citius  agnovissent.'     Erant  illi  comti  capilli, 

'•  Novitas.  '  Vidissent  lubentius. 


tur  C  S.— 8  C  S  X  judicant ;  H  judicavH.     Paulo  post,  certo  silentio  CHS 
%• — 9  Verba,  igitur,  si  q.  v.  consules,  desunt  in  T,  qui  mox  habet  nomina- 
bantur. 
Cap.  XI.    1   Cod.  x  insolentiam. — 2  Selapsia  iu  eodein  codice. — 3   Vilmllio 

NOT/E 

^  Nulla  lege, nullo  more']  Wde  OrRt.  que  te  duumvirum  aspexit  Seplasia, 

proSext.  §16.  te  incnitimi  ac  sordidum,  atque  hoc 

»  Qui  prfEdonesI  Proprie  praedones  quasi    indignum  munere,   aspernata 

dicuntur,  qui  cum  belhim  non  indix-  est. 

erint,  tainen  Iiostiliter  grassantur.  d  Decios,  Magios]  Exenipla  confert 

i"  Seplasia]     Seplasia    platea   fuit,  eonim  qui   oiiin  Capuae  magna  turn 

sive  vicus  Capuae,   ubi    unguentarii  ingenii,  turn  rerum  gesiarum  gloria 

negotiabantiir.  fioruerunt.      Decius    ille   Magius    a 

c  Campanum  consulem']  Cum  Caesar  Velleio,  lib.  ii.  princeps  Campaniae 

consul  coloniam  Capuam  deduxisset,  nominatur. 

duunrviros   ei  Pisonem   socerum,  et  *  Taurea  illo  Jubellio]    Taureas  Ju- 

Pompeium  generum  preefecit.     Sibi  bellius   vir  inter  Canipanos  fortissi- 

autem  Piso  consulis   nomen  arroga-  nius    fuit,    qui    singular!    certamine 

vit.     Sensus  igitur  est :    Statim  at-  Asellium  liomauum  superavit. 


IN    PISONEM,    CAP.    II, 


28iJ3 


et  madentes  cincinnorum  fimbrias,'^  ^  et  fluentes  *  cerussa- 
toeque^  buccee,  dignae  Capua,  sed  ilia  vetere:'  nam  haec 
quidem,  quae  nunc  est,  splendidissiniorum  horainnm,  fortis- 
siniorum  virorum,  optimorum  civium,  [p.  85.]  mihique 
araicissimorum  nmltitudine  redundat:^  quorum  Capufe  te 
praetextatum  ^  nemo  aspexit,  qui  non  gemeret  desiderio 
mei  •/  cujus  consilio  cum  universam  rempublicam,  tum 
illam  ipsam  urbem  meminerant  esse  servatam.  Me  inau- 
ratastatua""  donarant:  me  patronum  "  unum  asciverant : 
a  me  se  habere  vitam,  fortuuas,  liberos  arbitrabantur  :  me 
et  praesentem"  contra  latiocinium  tuum  suis  decretis  lega- 
tisque  defenderunt/  et  absentem,!'  principe  Cn.  Pompeio 


CHS.  Belio  T.— 4  Servins  ad  Virg.  Georg.  i.  120.  fibra;.  Acintiim,  et  ft. 
pulsatcpque  C  H  S  T.  et  Ji.  pulsaiicEque  x- — 5  C  H  x  vcdundarit.  Turn  desidu' 
rio  tneo  x-  meininerat  esse  in  eodem  c-od.  statua  donaruut  T.  «  me  si  ha- 
berem  C  H  S  x-  /"I'ifi'natos  liberos  C  H.  fnrtunatus  ;  lib.  S.  /orlioiatn  ;  lib. 
Ven.  1480. — 6  Ita  pluiiiiii  codd.  et  edd.  defenderant  codil.  Faerni,  T,  Ven. 


NOTyE 

f  Madentes  cincinnorum fimhri(Jo'\GdL-      bant  prffitextap. 


binius  gerebat  capillos  vibratos  in 
cincinnos,  et,  velut  fimbrias,  promis- 
sos,  ringiieutis  delibtitos.  Per  un- 
gnenta  vero  intelligit  liquoies  pre- 
tiosos  et  odoratos,  quibiis  caput  ad 
fastiim  delicatiili  aspergebant. 
s  Fluentes]  Fliiebanl  biiccaj  Gabi 


'  Desiderio  jnei]  Ciceronem  opta- 
bant  duuinvirnm  Canipani,  non  Pi- 
sonem. 

"'  Inaurata  statiai]  Canipani  inan- 
rata  statiia  Ciceioneni  (ionavemnf, 
propter  aliquod  band  diil)ie  benefi- 
ciiun,  quod    ab  illo  arceporant  ;  sed 


nil,  foitasse  propter  balbiilieni.quam      quale  iliiid  fiierit  nusqiiani  reperitnr. 


affectabat  venustatis  cansa  ;  nani,nt 
ait  Ovid.  Art.  Am.  lib.  iii.  '  In  vitio 
decor  est,  quapdani  male  reddere 
verba  :  l>isciint  posse  minus,  qnani 
potuere,  loqni.' 

'■  Cerussutte]  Cenissatae,  id  est, 
tincta'  cernssa.  Porro  cerussa  fiiit 
genus  quoddain  pigmcnti,  quo  se,  ad 
candoreni  sibi  adbibendnni,  illini- 
hant. 

'  Sed  ilia  vetere]  Capuae  olini  liixiis 
et  snperbia  longe  potentins  don)ina- 
bantiir,  quain  ibtis  Ciceronis  tempo- 
ribns. 

"  Pratexlatum]  Duumviri  illi  ma- 
gistratus  apud   Capuanos  jus    Iiabe- 


"  Patronum]  Ex  Hornuii  instilnto, 
permissuni  est  plebeils  ex  patririis 
sibi  assiimere  quof  vellent,  qui  ipso* 
mm  rausas  su>-ciperent  ;  ex  quo  illi 
quidem  patroni,  hi  vero  clientes  di- 
cebantur.  Hoc  idem  jus  po.stea  ad 
civitates  transmisjium  est,  qiiibns 
liberuni  fuit  sibi  patronos  Ronjae 
asciscere,  qui  eas  defenderent. 

°  Et  prasiiitem]  Ceiiset  Abraha- 
nius,  venisse  Ca]>iiaiu  Ciceroncm, 
cum  abiret  in  exilium,  et  roniniuni 
totius  cjvitatis  voce  Homain  legatos 
niissos  esse,  qui  pio  co  depreraren- 
tur. 

P  Absentem]   Cum  Cicero  ab   Ca- 


2334  M.    TULLIUS    CICERO 

referente,  et  de  corpore  reipublicae  tuorum  scclerum  tela  "* 
revellente,  revocarunt.  26.  An  tu  eras'  consul,  cum  in 
Palatio  mea  dornus  ardebat,  non  casu  aliquo,  sed  ignibus 
injectis,  instigante  te?  Ecquod^  in  hac  urbe  majus  un- 
quam  incendium  fuit,  cui  non  consul  subvenerit?  At  tu  9 
illo  ipso  tempore,  apud  socrum  tuam  ''  prope  a  meis  aedibus, 
cujus  domum  ad  meam  exhauriendam  patefeceras,  sede- 
bas,  non  exstinctor,  sed  auctor  incendii,  et  ardentes  faces 
furiis  Clodianis^  paene  ipse  consul  ministrabas.  xii.  An 
vero  reliquo  tempore  consulem  te  quisquam  duxit?  '  quis- 
quamtibi  paruit?  quisquam  in  curiam  venienti  assurrexit?* 
quisquam  consulenti  respondendum  putavit?  numerandus 
est  ille  annus  denique  in  republica,  cum  obmutuisset  sena- 
tus,  judicia  conticuissent,  raoererent  boni,  vis  latrocinii 
vestri  tota  urbe  volitaret,  neque  civis  unus  ex  civitate,  sed 
ipsa  civitas  tuo  et  Gabinii  sceleri  furorique  cessisset? 

?7.  At  ne  tum  ^  quidem  emersisti,  lutulente  Caesonine,  ex 
miserrimis  naturae  tuas  sordibus ;  cum  experrecta  tandem 
virtus  clarissimi  viri,"  celeriter  et  verum  amicum/  et  op- 


1480.  Faern.  Lamb.  Orell.  probante  Gaiat.  et  nbsente  C  T.  principe  civium 
Cn.  Pomp,  coiij.  Orell.  re/erentem  x-  tela  evetknle  H.  revocurant  Lamb,  e 
conjectiira.— 7  An  turn  eras  H  S  T  x-— 8  Et  quod  CHS  T.— 9  An  tu  x-  Turn, 
cujus  domum  ad  meam  domum  C  H  S  T. 

Cap.  XII.  1  C  H  ST  x'l'xit.  Act\U»w,  quisquam  disparuitT.  q-dispera- 
vit  C  S.  q.  disparavit  H.  q.  desperarit  %•  '"  curia  T,  Lamb. — 2  Anne  tu  x- 
Ac  ne  turn  Lamb,  e  Faerni  conj.    lutulente  Ccbso  Erf.  C  H  S  T  x-    lutulente 

NOTiE 

piianis  profectus  faisset  in  exiliiim,  appellanint. 

Pompeius,   qui    tunc   duumvir    erat  s  purHn  Clodianis]    Intelligit  viros 

apnd   illos,   de   Cicerone    in   eorum  seditiosos,    qui    a    Clodio    concitati 

senatu  retuiit.  sunt. 

1  Tuorum  scelerum  tela]  Metaphora  t  Venienti  assurrexit]  Venientibns 
sumta  a  vulneribns,  quasi  grave  ali-  consulibus,  equo  obvii  equites  de- 
quod  vuh)us  inflictum  fiiisset  reipub-  scendebant,  caput  detegebant,  de  via 
licas  a  Pisone,  cum  abire  in  exilium  cedebant,assurgebant ;  minores  ma- 
Ciceronem  permisit.  gistratus  fasces  submittebant. 

'-  Apud  socrum  tuam]    Quae  fuerit  "  Clarissimi  viri]    De  Pompeio  lo- 

lUaignoralur,  quia  auctores  Romani  quitur,  qui  visus  prinuira  fuerat  Ci- 

vix   iu    familiis    foemiuaruin    nomina  ceronein  deseruisse,  cum   a  Ciodia- 


IN    PI  SON  EM,    CAP.    12.  2835 

time  meritum  civem,  et  suum  pristinum  morem  requisivit : 
neque  est  ille  vir  passus,  in  ea  republica,  quam  ipse  deco- 
rarat  atque  auxerat,  diutius  vestrorum  scelerum  pestem 
ruorari :  cum  taraen  ille,  qualiscumque  est,  qui  est  ab  uno 
te  improbitate  victus,  Gabinius,'  collegit  ipse  se,  vix,  sed 
collegit  tamen,  et  contra  suum  Clodium,  primum  simulate, 
deinde  non  libenter,  ad  extremum  ^  tamen  pro  Cn.  Pompeio 
vere  vehementerque  pugnavit.  Quo  quidem  in  spectaculo 
mira  populi  Romani  aequitas^^  erat:  uter  eorum  perisset, 
tanquam  lanista^  in  ejusmodi  pari,  lucrum  fieri  putabat ; 
immortalem  vero  quaestum,  si  uterque  cecidisset.  28.  Sed 
ille  tamen  ^  ^  agebat  aliquid  :  tuebatur  auctoritatem  summi 
viri.''  Erat  ipse  sceleratus,^  erat  gladiator :  cum  scelerato 
tamen,  et  cum  pari  gladiatore  pngnabat.  Tu,  scilicet  homo 
religiosus  '^  et  sanctus,  foedus,  quod  nieo  sanguine  in  pac- 
tione  provinciarum  '^  iceras,^  frangere  noluisti :  caverat  enim 


Ccesoni  al.  ap.  Graev.  Mox,  cum  experta  C  H  S  T  x-  'viri  celeritate  C. — 3  Ga- 
binius  delendnm  censebat  IMiiret. — 4  CHS  7nira  reip.  <Bquitas;  x  inira  r.  p. 
cEtiuilas  ;  al.  ap.  Grajv.  mira  reip-  Romance  aquitas  ;  et  sic  edd.  ante  Faern. — 
5  Sed  ille  turn  T. — 6  Erat  ipse  sceleratus  desunt  in  ed.  Ernest!,  enore  typogr. 

NOT^ 

nis  oppressus  est ;  sed  qui,  facti  poe-  '  Lanista]  Lanista  dicebatiir  qui 

niteiis,  de  illius  reditu,  amicorum  ad-  gladiatores  ad  mutnam  lanienam  in- 

jutus  opera,  egit,  ut  Plutarchus  scri-  stituebat.     Vult  igitnr  significare  Ci- 

bit.  cero,  populi  Romani  non  iiiterfuisse, 

*   Verian  amicum^  Cicero  Pompeio  sive  Clodius,  sive  Gabinius,  in  ilia 

semper  studuerat.  dissensione    periisset,  cum    par   hi- 

y  Ad  cxlremum]    Scribit  Dio   lib.  crum  ex  unius  morte,  et  ex  utrius- 

XXXVIII.  Tigranem  juniorcm,  qui  in  que  qua;stum  immortalem  consecu- 

vincuiis   apud   Luciuni  Flavium    te-  tus   esset.     Alludit  autem  ad  lanis- 

nebatur,  a  Clodio,  pecuuia  corrupto,  tas,   qui   lucrum    se    facere    piitant, 

einissum   fuisse.      Quod   cum   Pom-  cum   ex   duobus   gladiatoribus    alter 

peius   et  Gabinius  moleste   ferrent,  occiditur, quia  ejus  aleudi  et  doccndi 

Clodius  eos  conviciis  aflecit :  immo,  mimere  liberantur. 

quos  secuni  coniilcs  liabebant,  vul-  *  Sed  ille  tamen]  Id  est,  Gabinius. 

neribus   affecit,  cousulis  fasces  fre-  '"  Summi  riri]  Pompeii, 

git,  et  ejus  bona  consecravit.     Iratns  ■"  Homo  religiosus]  Ironia. 

Pompeius.de  revocando  Cicerone  CO-  "^  In   pactione  provinciarum]     Clo- 

gitavit,  referentc  ad  populum  Mum-  dins,  vit  sape  dictum  est,  pollicittis 

mio  tribuiio  plebis.  fuerat,  se  Pisoni  Macedonian!  pro- 


2336  ^K   ruLLius  cicero 

sibi  ille  sororius  adulter,*  ut,  si  tibi  provinciam,  si  exerci- 
tum,  si  pecuniara  ereptam  ex  reipublicee  visceribus  ^  de- 
disset,  omnium  suorum  scelerura  socium  te^  adjutoremque 
praeberes.  Itaque  in  illo  tumultu  fracti  fasces  ;§  ictus  ipse:  *■ 
quotidie  tela,  lapides,  fugas :  deprehensus  denique  cum  ferro' 
ad  senatum9  is,  quem  ad  Cn.  Pompeium  interiraendum  col- 
locatum  fuisse  constabat.  xiii.  29.  Et  quis '  audivit  non 
modo  actionem  aliquam,  aut  relationem,  sed  vocem  om- 
nino,  aut  querelam  tuam  ?  Consulem  tum  ^  te  fuisse  putas, 
cujus  in  imperio,  qui  rempublicam,  senatus  auctoritatem  ser- 
varat,  [idemque  in  Italia,]  qui  omnes  omnium  gentium  par- 
tes'' tribus  triumphis  devinxerat,  is  se  in  publico  tuto  sta- 
tuit  esse  non  posse?  An  tum  eratis  consules,  cum,  qua- 
cumque  de  re  verbum  facere  coeperatis,  aut  referre  ad  se- 
natum,  cunctus  ordo  reclamabat,  ostendebatque,  nihil  esse 
vos  acturos,  nisi  prius  de  me  retulissetis?  cum  vos,  quan- 
quam  foedere  obstricti^'  tenebamini,  tamen  cupere  vos  dice- 
retis,  sed  lege  irapediri  ?     30.  Quas  lex*  privatis  hominibus 


—7  C  H  S  T  X  jeceras.     CHS  frangere  voluisti.—8   Pionomen   te  deest 
in  X- — 9  Lamb.  conj.  in  senalu. 

Cap.  xiii.  1  Ecquis  Faeni.  Lambin.  Orell.  Verba,  non  modo  a.  a.  aut 
relationem  desiint  in  T.— 2  Confiulem  tu  CHS,  Venet.  1483.  Jnniin.  Her- 
vag.  Faern.  Lambin.  Consulem  lute  x-  Consulem  tum  Erfurt.  T,  Venet. 
1480.  Aid.  Gruter.  seqq.  cujus  imperio  C  T.  senatus  auctoritate  C  H  S  T  x, 
edd.  ante  Lamhin.  item  Lall.  et  Orell.  Paulo  post  sermret  C  H.  Dein, 
tdemque  m  Italia  de  Ernesti  snspicione  delevit  Schiitz.  is  se  in  Italia  conj. 
amicus  Ursini  ;  is  neque  in  Italia  de  Maniitii  ronj.  Lall.  itemque  in  Ilnlia 
conj.  Lamb.— 3  Cod.  x  vos  aucluros  .  . .  cum  vos  q.  f.  aslricti.  RIox,  sed  leges 
C — 4  Haec  omnia,   Quce  lex,  i^c.  nsqne  ad  aut,  si  ad  nos,  nihil  ad  hoc  tempus, 

NOTyE 

vinciam.etGabinioSyriam  datnnim,  'Deprehensus  cum  f err  o']     Servns 

si  a  se  ejici   in  exiliiim  Ciceronem  Clodii  ad  interficiendnm  Pompeium. 

paterentnr.  k  Omnes  omnium   gentium  partes] 

<=  Sororius  adulter]  Clodius  cum  so-  Pompeius  1.  ex  Africa,  2.  ex  Euio- 

rore  incestum  commiserat.  pa,   3.  ex    Asia  triumphavit.     Vide 

f  Ex  reipul).  visceribus]    iErarium  Plin.  viii.  16. 

publicum    intelligit,  nnde   peciiniam  '  Foedere  obstricti]     Privata    pac- 

Clodiiis  extraxit.  tione   tenebantiir  obstricti    consules 

s  Fracti  fasces]     Vide    snperins,  Clodio  favere  pro  Cicerone  ejicien- 

not.  Jo 

''  Ictus  ipse]  Oabinius. 


IN    PISONEM,   GAP.    13.  2337 

esse  lex  non  videbatur,  inusta  per  servos,  incisa  per  vim, 
iraposita  per  latrocinium,  [p.  86,]  sublato  senatu,  pulsis  e 
foro  bonis  omnibus,  capta  republica  contra  omnes  leges, 
nullo  scripta  more;'"  banc  qui  se  metuere  dicerent,  hos 
consules,^  non  dicam  animi  hominum,  sed  fasti  ulli  lerre 
possunt  ?  Nam,  si  illam  legem  non  putabatis,^  qua?  erat 
(contra  omnes  leges)  indemnati  civis  atque  integri  capitis" 
bonorumque  tribunicia  proscriptio ;  hac  tamen  obstricti 
pactione  °  tenebamini ;  quis  vos  non  raodo  consules,  sed 
liberos  fuisse  putet,  quorum  mens  fuerit  oppressa  prasmio, 
lingua  astricta  mercede?  Sin  illam  vos  soli  legem  puta- 
batis;7  quisquam  vos  consules  tunc  fuisse,  aut  nunc  esse 
consulares  putet,  qui  ejus  civitatis,  in  qua  in  principum 
numero  vultis  esse,  non  leges,  non  instituta,  non  mores,^ 
non  jura  noritis?  31.  An,  cum  proficiscebamini  paludati^' 
in  provincias  vel  emtas,i  vel  ereptas,'^  consules  vos  quis- 


cap.  XXVIII.  §  68.  destint  in  T.  esse  lex  delet  Schutz.  videbatur  justa  x- 
Ernesti  conj.  jussa.  Paulo  post,  pulsis  enim  foro  %•  nulla  scripta  in  eodem 
cod.  more  deest  in  Pith.— 5  Ita  Pith.  Giaev.  Lall.  Schulz.  Oieil.  hos  oniit- 
tunt  alii,  etiam  Faein.  et  Lamb.— 6  CHS,  Yen.  1480.  1483.  Lamb.  1584. 
Grut.  Graev.  putabitis. — 7  Ita  C  H  S  x.  al'"  codd.  et  edd.  fere  omnes  ;  pula- 
bilis  Grut.  et  Ernesti  errore  typogr.— 8  Grut.  Graev.  O  iv.  omittunt  non 

aOTJE 

"'  Nullo  scripta  wore]    Moris  erat,  sulto    paludati    exibant,   nuncnpati' 

ut  lex,  quam  ferri  volebant  tribuni,  prius  volis  in   Capitolio  pro  repub. 

per  trinundinum  scripta  popnlo  pro-  Tum  paludamento,  lictoribus,  insig- 

poneretur.  nibusqne    imperii    ceteris    assumtis, 

"  Integri  capitis]  Integrum  caput  recto  itinera  ibant  ad  urbis  portam, 

injure  dicitnr,  quod  diminutum  non  ad  quam  veteri  instituto  salutali,  in- 

est  :    diminutus   autem   quis   capite  de  ut  continno,  amicis  officii  causa 

dicitur,  cum  ordine  ac  jure  sibi  pro-  aliquanto  viae  spatio  prosequenlibus, 

prio  movetur,  in  quo  caput,  sive  nu-  ac  bene  ominantibus,  in  provinciam 

merum  obtinebat.  iter  ingrediebantur.    Paludamentuni 

"   Obstricti  pactione]    Macedoniam  autem  vestis  imperatoria  fuit,  cocco, 

provinciam   Pisoni,  Syriam  Gabinio,  purpura,  et  auro  distincta,  qua  con- 

Clodius  proniiserat,  si  Cicero  ejice-  siiies  et  prtetores  in  provinciam  ex- 

retur.  euntes  amicti  fuere.     Vide  Varr.  de 

p  Paludati]   Cum  qui  mittebantur  Ling.  Lat.  lib.  vr. 

in  provinciam  senatusconsulto,  atque  i   Vel  emtas]    Snas  provincias  Piso 

inea  imperinm  lege  obtinuerant,  tum  et   Gabinius    a  Clodio   emerant,   ea 

vero  aut  spontc  sua,  ant  seuatuscon-  conditione,  ut  eum  in  perdendo  Ci- 

Delph,  ct  Var.  Clas,                   Cicero.  7   I  I 


2338  M.    TULLIUS    CICERO 

quam  putavit?  9  Itaque,  credo,  si  minus  frequentia  sua 
vestrum  egressum  ornando  atque  celebrando ; ''  at  omini- 
bus'°  saltern  bonis/  ut  consules,  non  tristissimis,  ut  hostes 
aut  proditores,  prosequebantur. 

XIV.  Tune  etiara,  immanissimum  ac  foedissimum  '  raon- 
strum  !  ausus  es  meum  discessum  ilium,  testera  sceleris  et 
crudelitatis  tuae,  maledicti  et  coutumeliee  loco  ponere  ?  Quo 
quidem  tempore  cepi,  patres  conscripti,  fructura  immor- 
talem  vestri  in  me  et  amoris  et  judicii;  *  qui  non  adraur- 
muratione,*  *  sed  voce  et  clamore,  abjecti  hominis  et  semi- 
vivi  furorem  petulantiamque  fregistis.  32.  Tu  luctum 
senatus,"  tu  desiderium  equestris  ordinis,''  tu  squalorem 
Italise,  tu  curiae  taciturnitatem  ^  annuam,  tu  silentium  per- 
petuum  judiciorum  ac  fori,  tu  cetera  illa^  in  maledicti^ 
loco  pones,  quae  mens  discessus  reipublicae  vulnera  in- 
flixit  ?  Qui  si  "^  calamitosissimus  fuisset ;  tamen  miseri- 
cordia  dignior  quam  contumelia,  et  cum  gloria  potius  esse 

'  Frequentando  atque  honestando.  *  Mstimationis. 


mores. — 9  Ernesti  conj.  putabat. — 10  Cod,  %  omnibus.     Deinde,  persequeban- 
tur  CHS. 

Cap.  XIV.    1  H  fetidissimum. — 2  Cod.  x  c"^  murmur ationem. — 3  Lamb,  tu 
cetera  ilia  maledicti. — 4  Quasi  C  H  S  x*     ^  verbis  tamen  misericordia  inciptt 

NOT^E 

cerone  adjnvarent.  "  Luctum  senatus]  Senatus  vestem 

'  Vel  ereptas]  Ereptae  sunt  senatiii  mntandam  pro  exilio  Ciceronis  ceii- 

illae  provincial,  quia  non  tani  sena-  suit,  ut  fit  in  Inctn. 

tus  auctoritate,  ad  quem  peitinebat  "  Desiderium  equestris  ordinisi   To- 

provincias   dare,   quam   iinprobitate  tus  fere  equester  ordo  cum  Cicerone 

Clodii  iilis  consnlibns  decrelae  sunt.  vestem  niutavit. 

s  Omi»ji6us6on/s]  Exeuntibus  in  pro-  y  Curite  taciturnitatem^  Placuit  se- 

vincias  consulibus  fausta   omina  ci-  natui,  nihil  in  repub.  decernere,  nul- 

ves  et  amici  precabantur.     At  fan-  la  de  re  agere,  nisi  Cicero  ab  exilio 

turn  abfuit,  ut  populus  faustis  preca-  revocaretnr. 

tionibus  quasi  bonos  consules,  ut  vel-  ^  Cetera  ilia,  §•<;.  ]    Id   est,  cetera 

wt  hostes  et  reip.  proditores  execra-  ilia  vulnera  quEe  meus  discessus,  &c. 

tionibus  eos  prosequeretur.  sunt  enini  ilia  omnia  reipub.  quidem 

^  Admurmurationel    Id   est,  tacito  vulnera,  quae  discessus  Ciceronis  im- 

murmure,  quod   inter  audientes  sic  posuit,   sed    agente,  et  feriente  Pi- 

excitatur,  ut  inde  quid   approbent,  sone  consule.    Sic  interpretatur  Ho- 

quid  improbent,  liceat  conjicere.  tomannus. 


IN    PI  SON  EM,   CAP.   15.  2339 

conjunctiis,  quam  cum  probro,  putaretur ;  atque  ille  dolor 
meus  duntaxat,  vestrum  quidem  scelus  ac  dedecus  habe- 
retur :  cum  vero  ^  (forsitan  hoc,  quod  dicturus  sum,  mira- 
bile  audita  esse  videatur ;  sed  certe  id  dicam,  quod  sentio) 
cum  tantis  a  vobis,  patres  conscripti,  beneficiis  afFectus 
sim,  tantis  honoribus ;  non  modo  illara  calamitatem  esse 
non  duco ;  sed,  si  quid  mihi  potest  a  republica  esse  sejunc- 
tum,  quod  vix  potest;  privatim  ad  meum  nomen  augendum, 
optandam  duco  mihi  fuisse  illam  expetendamque  fortunam. 
33.  Atque,  ut  tuum  laetissimum  diem  cum  tristissimo  meo 
conferam,  utrum  tandem  bono  viro  et  sapienti  optabilius 
putas,  sic  exire  a  patria,*^  ut  omnes  sui  cives  salutem,  in- 
columitatem,  reditum  precentur,  quod  mihi  accidit ;  an, 
quod  tibi  proficiscenti  evenit,  ut  omnes  execrarentur,  male 
precarentur,  unam  tibi  illam  viam  et  perpetuam  esse  vel- 
lent?  Mihi,  medius  fidius,*  in  tanto  omnium  mortalium 
odio,  justo  praesertim  et  debito,  quaevis  fuga^  potius, 
quam  ulla  provincia  esset  optatior. 

XV.  Sed  perge  porro:  nam  si  illud  meum  turbulentissi- 
mum  tempus  profectionis  '  tuo  tranquillissimo  praestat,  quid 
conferam  reliqua,  quae  in  te  dedecoris  plena  fuerunt,  in  me 
dignitatis?  34.  Me  Kalendis  Jan.**  qui  dies  post  obitum 
occasumque  nostrum^  reipublicae  primus  illuxit,  frequentis- 


Fragm.  cod.  Vatican!. — 5  Ita  Erf.  Pall.  Vat.  Aid.  Gnif.  seqq.  turn  vero 
C  H  S  X)  edd.  ante  Lamb,  etiam  Faein.  tibi  vero  Lamb.  156G.  Paulo  post, 
tantisque  honoribus  Vat.  et  Orel!.  Dein,  esse  non  dico  Vat.  et  H.  privatum 
ad  meum  n.  a.  optandum  x-  (^^co  H. — G  Codd.  Fatinii,  Vat.  Lamb.  Orel!,  exire 
e  patria.  Actntum,  ut  omnes  ei  sui  Lamb,  in  maig.  ed.  1581.  Tum,  proficis' 
centi  in  provinciam  cod.  Faeini,  Vat.  in  marg.  et  Lamb,  male  precarentur 
desiint  in  H.— 7  Erf.  Franc.  Pitli.  Vat.  C  H  S  x  ejusfuga;  3 ant.  ejusniodi 
fuga.  Vat.  Taiirin.  cod.  Facrni,  et  Lamb,  omittunt  potiMS,  probaHte  Peyron. 
potior  Erf.  Franc. 

Cap.  XV.  1  Tanrin.  omittit  profectionis.  Actutnm,  tiio  tranquillimo  C. — 
2  Tanrin.  vestrum,  probante  Peyron.  Paulo  post,  ac  fortissimo  Vat.  Tanrin. 
Faiirn.  populo  Romano  desnnt  in  codd.  Faiirni,  Vat.  Tanrin.  et  in  edd.  Faiirn. 
Lamb.  Oieli.  probante  Garat.  populi  Romani  legit  Gulielm.  ex  uno  cod.  et 

NOT/E 

*  Medius  Jidius]  Vide  Orat.  pro  ac  de  solcnni  religione  retulit,  niliil 
Mijone  §  77.  nbi  de  ea  voce  plura.  liumanariim  rerum   sibi  prius,  f|uam 

''  KaleyidisJan.]  i'.Lentulus,  simul      de  Cicerone  agendum  judicavit. 


2310  M.    TULLIUS    CICllRO 

siraus  senatus,''  concursu  Italiae,  referente  clarissimo  atque 
fortissimo  viio,  P.  Lentulo,  consentiente  populo  Romano, 
atque  una  voce  revocavit :  me  idem  senatus  exteris  nationi- 
bus/  me  legatis  magistratibusque  nostris  auctoritate  sua, 
consularibus  literis,  non,  ut  tu  Insuber '  dicere  ausus  es, 
orbatum  patria,  sed  ut  senatus  illo  ipso  tempore  appellavit, 
civem  conservatorem  reipublicae,  commendavit :  ad  meam 
unius  salutem,  senatus  auxilium  omnium  civium  cuncta  ex 
Italia,  qui  rempublicam  salvara  esse  vellent,  consulis  voce 
et  literis  iraplorandum  putavit:  [p.  87.]  mei  capitis  ser- 
vandi  '^  causa  Romam  uno  tempore,  quasi  signo  dato,*  Ita- 
lia tota  convenit :  ^  de  mea  salute,  P.  Lentuli,  praestantis- 
simi  viri  atque  optimi  consulis,  Cn.  Pompeii,  clarissirai 
atque  invictissimi  civis,  ceterorumque  principum,  celeber- 
rimae  ^  et  gratissimse  conciones  fuerunt.  De  me  senatus 
ita  decrevit,  Cn.  Pompeio  auctore,  et  ejus  sententiae  prin- 
cipe,*^^  ut,  si  quis  impedisset  reditum  meura,  in  hostium 


sic  edidit  Lall. — 3  Ita  conj.  Tuineb.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Gnit.  et  seqq. 
insuper  liabent  CHS,  Tanrin.  Erf.  Faein.  alii  codd.  et  edd.  ante  Jnnt.  sem- 
per Vat.  nuper  Junt.  Lamb.  1566.  Mox, civem  servatoremTaLnun.  Vat.  Lamb. 
J566.  civem  servatoremque  cod.  Faeini.  Deinde,  ztnius  hominis  salutem  Vat. 
Taurin.  Faei  n.  Lamb,  civium  omittunt  Vat.  Faorn.  Lamb. — 4  Tanrin.  conser- 
vandi. — 5  Ita  Aid.  Hervag.  Grut.  Graev.  Schntz.  civitalis  celeberrimce  Tanrin. 
Vat.  Erf.  C  H  S  X,  alii  codd.  Rom.  Venett.  1480.  1483.  Jnnt.  Faern.  Lamb. 
Orell.  et  gravissimce  Venet.  1480.  Jnnt.  Mannt.  Stepb.  contra  codd. — 6  Cod. 
X  omittit  principe.  Pro  pntaretur  C  babet  poneretur ;  Vat.  et  Lamb,  repu- 
taretur.  Aotutum,  hisque  verbis  Taurin.  Jnnt.  eisque  verbis  cod.  Faerni.  Pro 
ea  de  me  codd.  Faerni,  Vat.  et  Lamb,  exhibent  eadem.     Deinde  restitutioque 

NOTyE 

•^  Frequentissimus  senatus']    Affue-  cqnites   ex   agris,  locisque  finitimis 

runt  in  Capitolio  qnadringenti  et  de-  convocabantnr. 

cem  senatores,  qni  Ciceronem  revo-  '  Italia  tota  convenif]    Decrevit  se- 

candnm  censuerunt.  natus,  nt  iis,qui  ex  tota  Italia  salntis 

"^  Exteris  natioriibus']  PIntarchns  in  M.  Tuliii  causa  convenerant,  gratiae 

Cicerone   refert    scripsisse  senatnm  agerentnr. 

ut  exterae  civitates  laudarentur,  quae  s  Sententice  principe]  Princeps  sen- 

Ciceronem  exceperant.  tentiae  dicitnr,  qni  primus  earn  ape- 

«=  Quasi  signo  dato]    Respicere  vi-  ruit,  quam  pars  maxima  reliquornm 

detur  ad  populi  Roman!  moreni,  qni  sequitnr.      Censuit    vero   Pompeins 

in  maximis  reipub.  motibns  vexilla  e  Ciceronem  turn  senatus,  turn  populi 

Capitolio  proferebat,  quorum  altero  auctoritate  revocandum  esse. 
purpureo    pedites,    altero    cceruleo 


IN    PISONEM,   CAP.   15. 


2.341 


nuraero  putaretur:  iisque  verbis  ea  de  me  senatus  aucto- 
ritas  declarata  est,  ut  nemini  sit  triumphus  houorificentius, 
quam  mihi  salus  restitutioque  perscripta.''  35.  De  me,  cum 
omnes  magistratus  promulgassent/'  praster  unum  praetorem,' 
a  quo  non  fuit  postulandum/  fratrem  iniraici  mei,  praeter- 
que  duos  7  "^  de  lapide  emtos'  tribunes  plebis,  legem  comi- 
tiis  centuriatis™  tulit  P.  Lentulus  consul  de  collegae  Q. 
Metelli"  sententia;  quern  mecum  eadem  respublica,  quas 
in  tribunatu  ejus  disjunxerat,  in  consulatu,  virtute  optimi° 
ac  justissimi  viri,  sapientiaque,  conjunxit.  36.  Quae  lex  p 
quemadmodum  accepta  sit,^  quid  me  attinet  dicere?''  ex 
vobis  audio,  nemini  civi  ullam,  quo  minus  adesset,  satis 
justam  excusationem  esse  visam:  nullis  comitiis  unquam,' 
neque9  multitudinem  hominum  tantam,  neque  splendidi- 

«  Decreta.  ^  Nihil/uit  sperandum. 


prascripta  %• — 7  Schutz.  praterque  dun ;  x  praterquam  duos.  Mox,  frilmnus 
H.  plebis  omittiint  Ascon.  Arnsiaii.  Taiirin.  C  H  8  Xi  Rom.  Veiiet.  1483. — 
8  Taurin.  recepta,  omisso  sit.  Mox,  satis  omittunt  Maniit.  Stepli. — 9  Ita  Vat. 
cod.  Faein.  Lamb.  Sclmtz.  Orell.  nee  C  H  S  x-  Ko'"-  Venett.  1480.  1483. 
Jtint.  neque  omittunt  Aid.  Hervag.  Gnit.  Greev.  Oliv.  neque  splendorem  codd. 


NOTvE 


•<  Omnes  magistratus  promulgassent] 
Piomulgare  aliud  nihil  est,  qiiam 
legem  per  tiinundinum  pnbiice  le- 
gendam  populo  propoiiere  :  tantum 
aiitem  ad  piaEtores  et  tribunos  le- 
gem promulgare  pertintiit. 

«  Unum  pratorem]  Appium  Clo- 
diiim,  fratrem  Pub.  Clodii. 

''  Praterque  duos]  Sextiim  Attilium 
Serranum,  et  Num.  Quintiiim. 

'  De  lapide  emtos]  Id  est,  corrup- 
tos  pecnnia  ;  alludit  autem  ad  illos 
praicones,  qui  in  lapide  stantcs,  auc- 
tiones  proclaniabant ;  vel  ad  illos  ser- 
vos venalitios,  qui  in  illo  lapide  insi- 
debant. 

"'  Comiliis  centuriatis]  Coniitiacen- 
tiuiata  dicebantur,  in  quibus  popu- 
lus,  in  centum  turmas  divisus,  suffia- 
giuni  ferebat. 

n  Q.  Metelli]  Metellus  iile,  affinis 


Clodio,  cum  tribnnus  esset,  legem 
tulit  de  revocando  in  Italiani  Pom- 
peio  cum  exercitu,  sed  huie  obslitit 
Cicero  consul.  Inde  exortae  iuimi- 
citiap. 

o  Virtute  optimi]  Publius  Servilius 
Metellum  num  Cicerone  adliuc  exu- 
lante  reconciliavit. 

p  Quce  lex]  Lex  de  suo  rediln, 
quam  tulit  P.  Lentulus.  De  ea  fuse 
dictum  est  in  Orat.  pro  Sexiio. 

<5  Quid  me  attinet  dicere]  Certius 
de  iis,  quaj  pro  eo  revocando  facta 
sunt,  dici  ab  aliis,qnam  ab  eo  potest, 
cum  ahsens  exularet. 

■■  Nullis  comitiis  unquam]  Ex  ora- 
tione  Pro  Domo  sua  constat  '  nullis 
un(]uaui  comitiis  Campum  Martiuni 
tanta  cclebiitate,  tanto  splendore 
oninis  genoiis  linniinum,  a'tatum,  or> 
dinum,  floruisse.' 


2342  M.    TULLIUS    CICERO 

orem  fuisse :  hoc  certe  video,  quod  indicant  tabulae  pub- 
licae/  vos  rogatores,*  vos  diribitores,'°"  vos  custodes"  fu- 
isse tabularura:  et,  quod  in  honoribus  vestrorum  propin- 
quorum  non  facitis,  vel  aetatis  excusatione,  vel  honoris,  id 
in  salute  mea,  nullo  rogante,  vos  vestra  sponte  fecistis. 

XVI.  37.  Confer  nunc,'*  Epicure  noster,  ex  hara  pro- 
ducte,''  non  ex  schola,  confer,  si  audes,  absentiam  tuarn 
cum  mea.  Obtinuisti  provinciam''  consularem  (inibus  iis, 
quos  lex  cupiditatis  tuas,  non  quos^  lex  generi  tui*^  pepi- 
gerat :  nam,  lege  Caesaris  justissima  atque  optima,  populi 
liberi  ^  plane  et  vere  erant  liberi :  lege  autem  ea,^  quam 
nemo  legem,  praeter  te  et  collegam  tuum,  putavit,  omnis 
erat  tibi  Achaia,  Thessalia,  Athenae,  cuncta  Graecia  ad- 
dicta:   habebas  exercitum  tantum,  quantum  tibi  non  se~ 


Faerni,  H  S,  Rom.  Veiiet.  1483.  Lamb,  probante  Garat. — 10  Ita  Vat.  Naug. 
Maiiiit.  Steph.  Faern.  Lamb.  Lall.  Scluitz.  Orell.  distributores  ceteri.  Deinde, 
tabellarum  Lall.  e  codd,  et  Orell. 

Cap.  XVI.     1  Confer  te  nunc  Vat.  ex  ara  H. — 2  Cod.  x  <]uod  I.  c,  t,  non 
quod.     Paulo  post,  erant  deest  in  Vat.  et  Lamb,  plane  et  vere  erant  liberi  de- 

NOTit: 

»  Tabula  publicce'^  Referebantiir  in  cornm  est. 

tabulas  quaecumque  gesta  essent  in  "^  Provinciam']    Consularis  provin- 

eomiliis  ;    eaeqiie,   tanqnam   pnblicte  cia  dicebatur,  quae  consnlibus  decer^ 

fidei  instnimenta,  assei-vabantiir.  nebatur,  qnalis  turn  fnit  Macedonia. 

'  Vos  rogatores]    Rogatores  appel-  ^  Generi  <«i]  Plsonis  Caesar  gener 

lat,  qui  Ciceronis  reditnm  populum  fuit;    nam    filiam   ejus   Calpurniam 

rogaverunt.  uxorem  acceperat. 

"  Diribilores^  Diribitores  dicuntur,  *  Populi  liberi]  Tulit  C.  Julius  Cae- 

qui  tabulas  distribuunt.     Vide  Orat.  sar   consul  cum  Bibulo   anno   urbis 

post  Red.  in  Senat.  §  27.  conditae  C93.   ut  Achaia,   Thessalia, 

"  Custodes]    Custode:!  sen  observa-  cuncta  Griieria,  liberae  essent,  neque 

tores  iili  sunt,  qui  actiones  notant,  magistratibus  populi  Roman!  jus  di- 

animadvertunt,    quasique    speculan-  cere  liceret. 

tur,  ne  quid   fraudis  admittatur  in  '  Lege  autem  ea]   Tulit  legem  Clo- 

suffragiorum  distributione.  dius  tribiiniis  plebis,  ut  Gabinio  Sy- 

*  Confernunc]  Nunc  suum  exilium  ria,  Babylon,  Persae;  Pisoni  Mace- 

cum  Pisonis  absentia  confert.  donia,    Achaia,    Thessalia,    Graecia, 

•>  Ex  hara  producte]    '  Ex  hara  pro-  omnisqne  Boeotia  proconsuiari  impe- 

ductum  '   proverbiali   figura  dicitnr,  rio  mandaretur;  iisque  cum  exercitu 

Erasnio  teste,  si  quid  indoctum  no-  in  eas  provincias  ituris  pecunia  ex 

tetur.    'Hara'  porro  stabulum  por-  aerario  attribueretur. 


IN    PISONEM,   CAP.  16.  2343 

natus  aut  populus  Romanus  dederat,  sed  quantum  tua  li- 
bido conscripserat :  serarium  exhauseras.  38.  Quas  res  ges- 
sisti  in  imperio,' ^  exercitu,  provincia  consulari?  quas  res 
gesserit,  quaero  :  qui,  ut  vcnit,  statim  . . .  (nondum  comrae- 
moro  rapinas,  nondum  exactas  pecunias,  non  captas,  noa 
imperatas,  non  neces  sociorum,''  non  ceedem  hospitum,'  non 
perfidiam,  non  immanitatem,  non  scelera  prasdico :  mox,  si 
videbitur,  ut  cum  fure,  ut  cum  sacrilego,  ut  cum  sicario, 
disputabo ;  nunc  raeam  spoliatam  fortunam  conferam  cum 
fiorente  fortuna  imperatoris''.)  Quis  unquam  provinciam 
cum  exercitu  obtinuit,  qui  nullas  ad  senatum  literas  mise- 
rit?  tantam  vero  provinciam  cum  tanto  exercitu,  Macedo- 
niam  pressertim,  qute  tantis  barbarorum'i^  gentibus  attin- 
gitur,^  ut  semper  Macedonicis  imperatoribus  iidem  fines 
provinciae  fuerint,  qui  gladiorum""  atque  pilorum:"  ex  qua 


sunt  in  x-  Idem  cod.  Tkessalia. — 3  Codd.  Faerni,  Vat.  Lamb,  gessisti  impe- 
rio.  Verba,  gessisti  in  i.  e,  p.  consulari,  desiint  in  x-  Verba,  qui  ut  venit  sta- 
tim, uncis  inclusit  Schiitz.  Post  haec  miilia  de  Pisonis  facinoribus  deside- 
lari  demonstrattim  ivit  Lagomarsinins.  Mox,  won  exactas  Vat.  Faern.  Lamb. 
captas  omittit  x-  "<»*  ccedes  Vat.  Deinde,  ut  cum  sacrilego,  cum  sicario  CHS. 
despoliatam  x-  conferam  deest  in  H. — 4  C  burbareorum.  Codd.  Faerni,  Vat. 
item  Lamb.  156G.  habent  quam  tanfee  barbarorum  gentes  attingunt,  Actutum, 
ut  s.  Macedonibus  H  S  x.  et  pleriqne  ante  Faern.  et  Lamb,  qui  Macedonicis 
dederunt  e  Vat.  et  Venet.  1480.    Turn,  qui  gladiatoruni  CHS.     Pro  consu- 

NOTiE 

5  Imperio]    Imperinm  jus  fnit  ha-  Macedonian!  a  SeptemtrioneThraces 

bendi  exercitnm,  gerendi  beiUim,  et  finitimam  habent,  qui  teste  Herodoto 

totam    rem    bellicam    administrandi,  post  Indos  numerosissimi  sunt  popu- 

Mt  testatnr  Sigonius  de  Antiqno  Jure  11,  et  Tiincydide,  longe  caedibus  om- 

Provinc.  ii.  6.  nium  deditissimae. 

••  iVon  necfs  sociorMjn]  Rabocentnm,         '"  Qui  gladioi-u7n']    Vnit   indicare, 

principem  Bessicae  gentis,  trecentis  quod  Macedonia,  ab  eo  tempore,  quo 

talentis  Piso,  regi  Cotto  cum  aliis  in   eani    Roniani   imperatores    missi 

legatis    venditum,   securi    percussit.  sunt,  non  aliis  iimitibns,  quam  eorum 

De  hoc  inferins.  armis  circumscripta  fuit. 

'  Coedem  hospituni]   Piatorem  suum  "  Pdorum]   Pilum  genus  qnoddam 

hospitem   apertis  venis  niori    impe-  armorum  fuit  quod  ut  liastile,  ad  me- 

ravit.  dium  usque  qua'iratum  erat,  ct  quod 

^  Imperatoris]  Pisonem  ironice  ira-  ferro  quadrato  preefigebainr.     Vide 

peratorem  nominat.  Lips,  de  Milit.  Rom. 

'  Barbarorum   gentibus    atlingitur'\ 


2344  M.    TULLIUS    CICERO 

aliquot  praetorio  imperio,  consular!  quidem  nemo  rediit, 
qui  incolumis"  fuerit,  qui  non  triumphant.^  Est  hoc  no- 
vum: multo  illud  magis:  appellatus  est  hie  vulturius°  il- 
lius  provinciaj  (si  Diis  placet p)  imperator.  xvii.  39.  Ne 
turn  '  quidem,  Paule  noster,''  tabulas  Romara  cum  laurea 
mittere  audebas?  Misi,  inquit.  Quis  unquam^  recitavit? 
quis,  ut  recitarentur,  postulavit?  nihil  enim  mea  refert, 
utrum  tu,  conscientia  oppressus  scelerura  tuorum,  nihil  un- 
quara  ausus  sis  scribere  ad  eum  ordinem/  quem  despex- 
eras,  quem  afflixeras,  quem  deleveras,  an  amici  tui  tabulas 
abdiderint/  [p.  88.]  iidemque  silentio  suo  temeritatem  at- 
que  audaciam  tuam  condemnarint.  Atque  baud  scio,  an 
malim'  te  videri  nullo  pudore '  fuisse  in  literis  mittendis, 
amicos  tuos  plus  habuisse  et  pudoris  et  consilii,  quam  aut 

■  Indemnatus. 


lari,  quod  servant  codd.  Faenii,  Vat.  Lamb.  seqq.  consularis  liabent  C  H  S  x. 
Venet.  1480.  al.  vett.  redit  CHS  x-— 5  Codd.  Faerni,  Venet.  Lamb.  1566. 
Lall.  Oiell.  quin  triumpharit. 

Cap.  xvii.     1  Ne  tu  C  HS  x-  iahellas  cum  laurea  Romam  Ascon.  Lamb,  in 

marg.  1584.  Lall.  e  codd.  probante  Garat.     Pro  Misi  C  H  x  habent  mihi 

2  Quis  inquam  x-  nihil  enim  jam  mea  refert  C  S  Xi  Venett.  1480. 1483.  Lamb. 
7iihit  enim  non  mea  refert  H.  nihil  enim  mea  jam  refert  codd.  Faerni,  Vat. 
Orell.  ulrum  <ua  C  H  S  x-  Paulo  post,  quem  desperasses  X'  tui  tabellas  Vat. 
Faern.Lamb.  Lall.  Orell.  abdiderunt  C  H  S  x-  condemnarunt  H.— 3  Cod.  x  «W» 
piidore.  Mox,  an  amicos  tuos  Vat.  edd.  ante  Lamb,  item  Faern.  Grut.  Grsev. 
Orell.  et  amicos  tuos  conj.  Lamb,  an  de  Graevii  conjectura  delerunt  Ernesti 


NOT^ 

"  Vulturius'i  Vulturinm  Cicero  Pi-  debant,  si  ita  visum  asset,  aut  pcr- 

sonem   invidioso  vocabulo   nominat,  ferebant  ad  senatum,  nbi   legeban- 

quasi   rapacem,  et   illius    provinciae  tar. 

direptorem,  snmta  a  vulture  meta-  »  Atque  haud  scio,  an  malim'}    Sic 

phora,  ave  rapacissima.  liujus  orationis  sensus  dilemmate  ex- 

P  Si  Diis  placet]  Ironia.  plicatur  :   Literae  tuee  vel  sunt  mis- 

1  Paule  noster]    L.  Paulas  de  Ma-  sze,  vel  non  niissse ;   si  missae  sunt, 

cedonia    triumpbavit  iterum   consul  multos  eas  damnavisse  oportuit ;  si 

anno  urbis  conditas  585.  qui  literas  non  sunt  missae,  in  causa  fuit  scele- 

laureatas,  sen  lauro  involutas,  raise-  rum  tuorum   conscientia.     Ejusdem 

rat  ad  senatum.  igitur  sceleris  est,  aut  impudentem 

"■  Ad  eumordineml  Ad  senatum.  te  in  literis  mittendis  fuisse,  ant  pu- 

^  Tabulas  abdiderint]    Mittebantur  dentem  in  supprimendis. 

ad  amicos  literae,  quas  tum  vel  ab- 


IN    FISONEM,   CAP.   18.  2345 

te  videri  pudentiorera  fuisse  quam  soles,  aut  tuum  factum 
non  esse  condemnatum  judicio  amicorum.  40.  Quodsi  noa 
tuis  nefariis  in  hunc  ordinera  coatumeliis  in  perpetuum  tibi 
curiam  praeclusisses  ;*  quid  tandem  erat  actum  aut  gestum 
in  ilia  provincia,4^  de  quo  ad  senatum  cum  gratulatione  ali- 
qua  scribi  abs  te  oporteret?  vexatio  Macedoniae?  an  op- 
pidorum  turpis  amissio?  an  sociorum  direptio?  an  agrorum 
depopulatio?  an  munitio  Thessalonicae?"  an  obsessio  mi- 
litaris  viae  ?  an  exercitus  nostri  interitus,  ferro/  fame,  fri- 
gore,  pestilentia?  Tu  vero,  qui  ad  senatum  nihil  scripse- 
ris,  ut  in  urbe  nequior  inventus  es,  quam  Gabinius,  sic  in 
provincia  paulo  tamen,  quam  ille,  demissior.  41.  Nam 
ille  gurges  atque  helluo,  natus  abdomini  suo,^ "  non  laudi 
atque  gloriae,  cum  equites  Romanes  in  provincia,  cum  pub- 
licanos,^  nobiscum  et  voluntate  et  dignitate  conjunctos," 
omnes  fortunis,  multos  fama  vitaque  privasset ;  cum  egisset 
aliud  nihil  in  illo  exercitu,^  nisi  ut  urbes  depopularetur, 
agros  vastaret,  exhauriret  domos,  ausus  est  (quid  enim  ille 
non  auderet?)  a  senatu  supplicationem "  per  literas  postu- 
lare.  xviii.  O  Dii  immortales!  tune  etiam,*  atque  adeo 
vos,  geminae  voragines  scopulique  reipublicas,  vos  meam 
fortunam  deprimitis  ?   vestram  extollitis  ?    cum  de  me  ea 

^  Alienasses  a  te  senatum. 


et  Scliutz.  plus  habuisse  pudoris  Vat.  prudentiorem  H  x* — ^  Vat.  Faern. 
Lamb,  in  marg.  1584.  in  ilia  provincia;  iinde  in  ilia  tua  provincia  conj.  Oiell. 
Mox,  Macedonum  C. — 5  Idem  cod.  in  te  [lacuna]  ferro. — G  Idem  cod.  natus 
[lacuna]  sua.  Voc.  abdomini  deest  etiam  in  x-  laudi  et  gloria  Faern.  et  dig- 
nitate desunt  in  x- — 7  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  nihil  illo  exercitu,  probante 
Garat.     lidem  mox,  non  audeat. 

mOTJE 

»  Thessalo7}ica']  Vide  Oral,  de  Pro-  conjunctos']  Cicero  consul  publicanos, 

vinciis  Consul.  §  4.  qui  omnes  ex  equitibus  assnmeban- 

«  Natus  abdomini  sua]    Nati  abdo-  tur,   cum    senatoribus    dissentientes 

mini  dicuntur,  qui  volnptatibus  irrc-  conriliavit. 

titi  sese  in  omueni  libidinem  effnn-  ■^  Supplicationem]     Id   est,   preces 

dunt.  publicas,  qua:^  in  ejus   graliam  Diis 

y  Publicanos']  De  iis  saepins  dictum  immortalibus  iiercnt,  quasi  rem  beuQ 

in  orat.  gessisset. 

»  Nobiscum  et  voluntate  et  dignitate 


2346  M.   TULLIUS    CICERO 

senatusconsulta  absente  facta  slot,*  eae  conciones  habitae, 
is  motus  t'uerit  municipiorum  **  et  coloniarum  omnium,  ea 
decreta  publicanorura,  ea  collegiorum,  ea  denique  generum 
ordinumque  omnium,  quae  ego  non  modo '  optare  nunquam 
auderem,  sed  cogitare  non  possem  :  vos  autem  sempiter- 
nas  foedissimae  turpitudinis  notas  subieritis.  42.  An  ego, 
si  te  et  Gabinium  cruci  suffixos*  viderem,  majore  afficerer 
laetitia  ex  corporis  vestri  laceratione,  quam  afficior  ex  fa- 
mas?  Nullum  est^  supplicium  putandum,  quo  affici  casu 
aliquo  etiam  boni  viri  fortesque  possunt.  Atque  hoc  qui- 
dem  etiain  isti  tui  dicunt  voluptarii  Graeci : "  quos  utinam 
ita  audires,  ut  erant  audiendi !  nunquam  te  in  tot  flagitia 
ingurgitasses.  Verum  audis  in  praesepibus  ;''  audis  in  stu- 
pris;  audis  in  cibo  et  vino.  Sed  dicunt  isti*^  ipsi,  qui  mala 
dolore,  bona  voluptate  definiunt,  sapientem,  etiamsi  in 
Phalaridis  tauro "  inclusus,  succensis  Ignibus  torreatur, 
dicturum  tamen,  suave  illud  esse,  seque^  ne  tantulura 
quidem  commoveri :  tantam  virtutis  esse  vim  voluerunt, 
ut  non  posset  unquam  esse  vir  bonus  non  beatus.  43. 
Quae  est  igitur  poena?  quod  supplicium?  Id  raea  sen- 
tentia,  quod  accidere  nemini  potest,  nisi  nocenti;  suscepta 


Cap.  XVIII.  1  Pith.  CHS  tunc  etiam.— 2  C  H  S  x  facta  sunt.  C  H  ha 
cone. — 3  Codd.  Faiirni,  Vat.  et  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  qya  non  modo  ego. 
Mox,  fadissimas  t.  notas  x- — 4  H  S  fixos.  Pro  ex  fuma,  quod  habent  codd. 
Faerni,  Vat.  alii  codd.  Lamb.  Giaev.  Scliutz.  Oieli.  ex  infamia  legitnr 
in  ceteris. — 5  Nullum  esse  C  H  S  x-  '^"'*  deest  in  iisdem  codd.  foi'- 
tesque  posse7it  C. — 6  Aid.  et  al.  ante  Lamb,  omittnnt  isti.— 7  Ita  Vat. 
Faern.   Lamb.  seqq.    seseque   edd.    vett.      Pro  ne  x  habet  ut.      Mox,  vim 

NOT;E 

*>  Municipiorum]    Municipia  ea  bo-  nebant. 

niinuni  genera  dicuntur,  qui  cnm  Ro-  *•  In  prasepibus']    Per  przesepia  Lie 

mam  venissent  neque  cives  Romani  intelligit   lupanaria  et  popinas,  ubi 

essent,  participes  tamen  fuerunt  om-  porcorum  instar  voliiptuosi  liomines 

nium    rerum    ad   iiuinus    fungendum  obsccp.nis  se  vitiis  immergunt. 

una  cum  Rom.  praeterquam  de  suf-  «  Phalaridis  tauro]  Phalaris,  Agri- 

fragio   ferendo,   aut   niagistratii    ca-  gentinoriim  tyrannus,  in  tauro  aeneo, 

piendo.  quem  ei  Perillus  quidam  aedificave- 

"  Voluptarii  Grcrci]  Intelligit  phi-  rat,   novo    supplicii    genere    sontes 

losophos  illos,  ant  certe  Epicureos,  concremabat. 
qui  sumraum  bonum  in  voluptate  po- 


IN    PISONEM,    CAP.    19.  2347 

fraus/  impedita  et  oppressa  mens  conscientia,^  bonorum 
omnium  odium,  nota  justi  ^  senatus,  amissio  dignitatis. 
XIX.  Nee  raihi  ille  M.  Regulus,''  quem  Cartbaginienses, 
resectis  palpebris,  illigatum  in  machina,  vigilando  necave- 
runt,  supplicio  videtur  affectus  ;  nee  C.  Marius,'  quem  Ita- 
lia servata  ab  illo,  demersura  ^  in  Minturnensium  *  paludi- 
bus,  Africa'  devicta  ab  ecdem,  expulsum  et  naufragum 
vidit:  fortunee  enira  ista  tela  sunt,  non  culpa?;  supplicium 
autem  est  poena  peccati :  neque  vero  ego,  si  unquarn  vobis 
mala  precarer,  quod  soepe  feci,  (in  quo  Dii  immortales 
meas  preces  audiverunt)  morbum,  aut  mortem,  aut  cruci- 
atum  precarer.  Thyestea""  ista  execratio  est,^  poetas,"  vulgi 
aniraos,  non  sapientum,  moventis : 

'  Ut  tu  naufragio  expulsus,  uspiam  saxis  fixus  asperis, 

Evisceratus  latere  penderes  (ut  ait  ille)  saxa  spargens 
tabo, 

Sanie,  sanguine  atro.'  .  .  . 


esse... esse  unquarn  codd.  Faerni,  Vat.  et  ed.  Orell.— 8  Codd.  Faerni,  Vat. 
et  Lamb,  omittiint  conscienlin,  et  mox  omnium.  Deinde,  nota  jusla  sena- 
tus Vat.  Schiilz.  Orell.  piobante  Garat.  non  jussu  senalus  Erf.  Pith,  nota 
inusta  a  senatu  conj.  Faein,  satis  ingeniose,  inqiiit  Lamb,  atnissitudo  dignita- 
tis C. 

Cap.  XIX.      1  Mintunensium  C.      Mox,  et  naufragium  vidit  % — 2  Codd. 
Faerni,  et  Vat.  est  isla  execratio.    lidem  codd.  cum  Venett.  1480. 1483.  Junt. 

NOT^ 

^  Snscepta  fraus']    Suscipere  frau-  Mariiis:  magnis  motibns  ssepe  rem- 

dem,  et  scelus  animo  concipeie,qiiod  piiblicam   liberavit ;   ac   demnm,  ut 

digniim  poena  sit.  Sullae    victoris     seevitiam    evitaret, 

e  Notajusti  [nota  inusta]  Inusta  nota  mortem  sibi  properavit. 

dicitiir,  qua?  infamiam  notat.  "^  Deinersum]   Cum  Sullam  Marius 

•"  M.  Regulus]   M.  Rognius  captus  fugeret,   delituit   in   Minturnensium 

a    Poenis,    legatus    de    permutandis  pahidibus,  ut  mortem  evitaret. 

captivis   Romam   missus,  data   fide,  '  Africa]    Cum  trajecisset  in  Afri- 

ut  si  non  impetrasset,  redirct  ;    per-  cam  Marius,  pauperem  vitam  in  tu- 

mntationem  iliam  in  senatu  dissnasit,  gurio  ruinarum  Carthaginiensium  to- 

et  invitis  liberis  et  uxore,  reversus,  leravit. 

a  Cartbaginiensibus  in  muscipulam  ■"  Thyestea]  Tliyestes  Pelopis  filius 

aculeis   undequaque   munitam    con-  fuit. 

jectns  est.     V'ide  Cic.  Paradoxa.  "  Poeta]  Ennius  haec  carmina  con- 

*  C.  Marius]    Septies  consul  fuit  scripsit. 


2348  M.   TULLIUS    CICERO 

44.  Non  ferrem  omnino  moleste,  si  ita  accidisset:  sed  id 
tamen  esset  humanum/  [p.  89.]  M.  Marcellus,°  qui  ter 
consul  fuit,  summa  virtute,  pietate,  gloria  militari,  periit  in 
mari :  qui  tamen  ob  virtutem  glorias  laude  vivit : '  in  for- 
tuna  quadam  est  ilia  mors,  non  in  poena,  putanda.  Quae 
est  igitur  poena?  quod  supplicium  ?  quae  saxa?  p  quae  cru- 
ces?*!  Ecce,  duo  duces  ^^"^  in  provinciis  populi  Romani 
habere  exercitus,  appellari  imperatores:  horum  alterum  sic 
fuisse  infirmatum  conscientia  scelerum  etfraudum  suaruni, 
ut  ex  ea  provincia,  quae  fuerit  ex  omnibus  una  maxime 
triumphalis,  nullas  sit  ad  senatum  literas  mittere  ausns. 
Ex  qua  provincia  modo  vir  omni  dignitate  ornatissimus, 
L.  Torquatus,  magnis  rebus  gestis,  me  referente,*  ab  se- 
natu  ^  imperator  est  appellatus  ;  unde  his  paucis  annis  Cn. 
Dolabellae,*  C.  Curionis,"  M.  LucuUi "  justissimos  trium- 
phos^  vidimus;  ex  ea,  te  imperatore,  nuntius  ad  senatum 

'  Posset  accidere  omnibus  hominibus. 


sapientiutn. — 3  Faern.  et  Lamb,  e  Vat.  in  gloria  et  laude;  Ascon.  Hervag. 
]N!aniit.  Stepli.  Orell.  gloria  et  laude,  probante  Gaiat.  qucedani  est  C  H  S  x- 
non  poena  in  iisdem,  Rom,  Venet.  1483.  importuna  quadam  est  ilia  mors  non 
poena  conj.  JVIanut. — 4  Ecce  duos  duces  C  H  S  x*  Esse  duos  duces  codd.  Faerni, 
Vat.  Lamb.  Esse  </mo  duces  Orell.  Paiilo  post,  sic  fuisse  infrcenatum  V at.  et 
Orell.  ex  ante  omnibus  omittit  Vat.  Delude,  nullam  sit  ad  s.  literam  Vat. 
Faein.  Lamb.  Orell. — 5  Ita  de  Maniitii  conj.  Ernest!,  Scbutz.  et  Orell.  me 

NOTjE 

"  M.  Marcellusl  Marcelliis  ille  ne-  Cicero,  retullt  ad  senatum,  ut  impe- 

po8  ejus  fuit,  qui  bello  Punico  se-  ratoris  nomiue  Torquatus  ille  orna- 

cundo   Syracusas   victt,   et   quinque  retur,  quo  jam    fuerat  ab  exercitu 

consulatus  adeptus  est.     Hie  autem  decoratus. 

Marcellus  naufragio  ad  ipsam  Afri-  '  Cn.  Dolabellw]   Cn.  Dolabella  di- 

cam  periit,  paulo  ante  coeptum  bel-  citur   a  Gellio   Asiae   proconsul   fu- 

lum  Punicum  tertium.  isse. 

p  Qua  saxa]   Homines  liberi,  qui  "  C.  Curionisl    C.  Cnrio  filins  fuit 

aliquo  insigni  crimine  rei  habebau-  Curionis   tribuni    pleb.     Is    semper 

lur,  e  saxo  Tarpeio  dejiciebantnr.  Cassaris  partes  secutus  est,  vir  luxu 

1  Qua  cjwces]    Servi  rei  in  crucem  et  audacia  singulari. 

agebantur.  'f  M.  LucuUi]    M.  LueuUus  de  Ma- 

■^  Duo  duces]    Gabinium   et   Piso-  cedonia  triumpliavit. 

iiem.  y  Justissimos  triumphos]    Ut  Justus 

»  Me  referente]    Cum  consul  erat  triumpbus  liaberetur,  requisitumfuit, 


IN   PISONEM,  CAP.  20.  2349 

allatus  est  nullus.  Ab  altero  ^  allatae  literae,  recitatae  ;  rela- 
turn  ad  senatum.  45.  Dii  immortales !  idne  ego  optarem,'^ 
ut  inimicus  raeus,  ea,  qua  nemo  unquam,  ignominia  nota- 
retur?  ut  senatus  is,  qui  in  earn  jam  benignitatis  consue- 
tudinem  venit,  ut  eos,  qui  bene  rempublicara  gesserint, 
novis  honoribus  afficiat,  et  numero  dierum/  et  genere  ver- 
borum  ;  hujus  unius  "^  literis  nuntiantibus  non  crederet  ? 
postulantibus  denegaret?  xx.  His  ego  rebus  pascor,  his 
delector,  his  perfruor :  quod  de  vobis  hie  ordo  opinatur 
non  secus,  ac  de  teterrirais '  hostibus ;  quod  vos  equites 
Romani,  quod  ceteri  ordines,  quod  cuncta  civitas  odit ; 
quod  nemo  bonus,  nemo  denique  civis  est,  qui  modo  se 
civem  esse  raeminerit,  qui  vos  non  oculis  fugiat,  auribus 
respuat,  anirao  aspernetur,  recordatione  denique  ipsa*  con- 
sulatus  vestri  perhorrescat.  46.  Hasc  ego  semper  de  vobis 
expetivi,  haec  optavi,  hasc  precatus  sum.  Plura  etiam  acci- 
derunt,  quam  vellem :  nam,  ut  amitteretis  exercitum,  nun- 
quam,  mehercule,'  optavi :  ilhid  etiam  accidit  prseter  opta- 
tum  meum,  sod  valde  ex  voluntate  ;  mihi  enim  non  venerat 
in  nientem,  furorem  et  insaniam  optare  vobis,  in  quam  inci- 
distis.  Atqui  fuit  optandum :  me  tamen  fugerat,  Deorum 
immortalium  has  esse  in  impios  et  consceleratos  poenas 
certissimas  constitutas.'^     Nolite  enim  putare/  patres  con- 


referente,  absens  codd.  et  ceterae  edd.— 6  Garat.  conj.  idne  ego  optaram? 
Ernesti  suspic.  quidni  ego  optarem?  ret'titavit  Scluitz.  Paulo  post,  jam  omit- 
tnnt  Vat.  Faern.  Lamb.  remp.  gesserunt  x-  "on  crederent  C. 

Cap.  XX.  1  H  %  ''^  delerrimis ;  Erf.  de  acerrimis. — 2  Eif.  recordntionem 
denitjue  ipsam. — ^S  Vat.  Faern.  Lamb,  hercule.  Mox,  milii  enim  niinquam  Vat. 
Faern.  Orell.  non  omittunt  C  H  S  x-  Actutiim,  veniret  Vat.  Erf.  Pith.  Faiirn. 
Lamb.  Orell. — 4  Vat.  et  Faern.  omittunt  constiiutas,  non  improbante  Garat. 
si  legatur,  has  in... esse  certissimas, — 5  Vat.  ila  pulare.     IMox, /iom/«fs  deest 

NOTyE 

nt  1.  rem  suis  auspiciis  in  provincia  «  Et  numero  dienim]   Indictae  sunt 

gessissent;    2.  nt  auctum  esset  im-  primo  supplicationes  ad  Deorum  pul- 

periuni,  non  recupcratnni ;  3.  nt  sal-  vinaria  per  nnnm  diem;  delude  per 

tern  qninque  liosliiim  niillia  fiisa  es-  duos  ;    postreuio  per  tres,  quatiior, 

sent;   1.  ut  de  hostibus,  non  de  civi-  quinque,    et    pitires   etiam,   quin   et 

bus,  esset  relata  victoria.  per  quinquaginta. 

*  Ab  altera']   Gabinio.  i*  Hujus  unius]  Gabinii. 


2350  M.    TULLIUS    CICERO 

scripti,  ut  in  scena  videtis,  homines  consceleratos  impulsu 
Deorum  terreri  Furiarum  taedis  ardentibus.  Sua  quemqne 
fraus,"^  suum  facinus,  suura  scelus,  sua  audacia  de  sanitate 
ac  mente  deturbat :  has  sunt  impiorum  furiae,  ha3  flam- 
mse,  hse  faces.  47.  Ego  te  non  vecordem,  non  furiosum, 
non  mente  captura,  non  tragico  illo  Oreste'^  aut  Athaman- 
te**  dementiorem  putem,  qui  sis  ausus  primum  facere*  (nam 
id  est  caput''),  deinde  paulo  ante,  Torquato,  gravissimo  et 
sanctissimo  viro,  premente,"  confiteri,  te  provinciam  Mace- 
doniam,  in  quam  tantum  exercitum  transportasses,  sine 
ullo  milite^  reliquisse  ?  Mitto  de  amissa  maxima  parte 
exercitus  :  sit  hoc  infelicitatis  tuae.  Dimittendi  vero  exer- 
citus  quam  potes  afferre  causam  ?  quam  potestatem  habu- 
isti?  quam  legem?  quod  senatusconsultum  ?  quod  jus  ? 
quod  exemplum  J  Quid  est  aliud  furere,  nisi  non^  cog- 
noscere  homines,  non  cognoscere  leges,  non  senatum,  non 
civitatem  ?  Cruentare*^  corpus  suum?  9  major  haec  est  vitae, 
famae,  salutis  suae  vulneratio.  48.  Si  familiam'"  tuam  di- 
misisses,^  quod  ad  neminem,  nisi  ad  ipsum  te,  pertineret, 

«'  Pracipuutn,  •  Urgente. 


in  x>  Pro  Furiarum  Vat.  habet  furialibus. — 6  Sua  quaque  fraus  C  H  S  x- 
Pro  deturbat  x  exhibet  perturhat. — 7  C  sine  uno  milite. — 8  Taiirin.  Vat.  Pall. 
Gniteri,  Venet.  1480.  Faern.  Gnit.  Graev.  OreU.  furere,  non,  oniisso  nisi,  quod 
exhibent  C  H  S  x,  ^t  pleraRqne  edd.  ante  Lamb. — 9  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell. 
corpus  suum  leve  est,  deleta  interrogationis  nota.  Pro  major  C  habet  micior. 
— 10  Quam  si  familiam  CHS.  Quce  si  fam.  X'  pertinet  in  eodem  cod.  tui 
omittunt  Taurin.  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  probante  Garat.  Mox,  prte- 
sidium  tu  reipubliccB,  c.  p.  injussu  populi  Romani  Orell.  e  codd.  Vat.  et 
Taurin. 

NOTiE 

«  Oreste']  Orestes  Agatnemnonis  •=  Primum  facere]  Prime  Piso  di- 
et Clytemneestrae  filius  fuit.  Is  ma-  misit  exercitum,  et  sine  ullo  milite 
trem  interfecit,  et  in  poenam  sceleris  provinciam  suam  Macedoniam  reli- 
furiis  agitatus  est.  quit. 

••  Athamante']  Athamas  rex  Theba-  ^  Cruentare}  Ostendit  quod  cruen- 

norum   fuit,  qui  duos  filios  ex  Ne-  tare  corpus  suum  furiosi  quidem  ho- 

phele   nxore  suscepit,  quos  accusa-  minis  sit,  sed  furiosi  magis  in  suam 

tionibus    novercae    oppresses    abire  famam,  quam  in  corpus  Stevire. 

compulit.     Hinc  irata  Juno  Furias  s  Familiam  dimisisses]     Intelligit 

in  Aihamantem  immisit.  servos,  et  argumento  a  minori  nti- 


IN   PISONEM,  CAP.  21.  2351 

amici  te  tui  constringendum  '■  putarent :  prsesidium  tu  po- 
puli  Romani,  custodiam  provinciag,  injussu  populi  sena- 
tusque,  dimisisses,  si  tuae  mentis  compos  fuisses  ?  xxr. 
[p.  90.]  Ecce  tibi  alter,'  efFusa  jam  maxima  praeda,  quam 
ex  fortunis  publicanorum,''  ex  agris '  urbibusque  sociorum 
exhauserat,  cum  partim  ejus  praedaj'  profundse  libidioes 
devorassent,  partim  nova  qnaedam  et  inaudita  luxuries, 
partim  etiam  in  illis  locis,  ubi  omnia  diripuit,  emtiones, 
partim  permutationes  ad  hunc  Tusculanum  montem  ""  ex- 
struendum;  cum  jam  egeret,  cum  ilia  ejus  immensa  et  in- 
tolerabilis*  ajdificatio  constitisset;  se  ipsum,  fasces  suos, 
exercitum  populi  Romani,  numen  interdictumque^  Deo- 
rum°  iramortalium,  responsa  sacerdotum/  auctoritatem  se- 
natus,  jussa  populi,'  nomen  ac  dignitatem  imperii,  regi 
^Egyptio  P  vendidit.    49.  Cum  fines  provinciae  tantos  ha- 

■^  Prohibilionem, 


Cap.  XXI.  1  Tanrin.  et  Orell.  quam  ex  agris,  Mox,  partem  fjus  pradam 
C  S  x-  pattern  ejus  pradce  codd.  Faerni.  T»m,  omnes  diripuit  Erf.  partim  per- 
mutationes omittit  Taiirin.  Ueinde,  Tusc.  in  monle  montem  cod.  Mannt,  et  sic 
Sclniiz.de  conj.  Pith.  Tusculaniin  montem  montem  Erf.iinde  Tuscidani  in  monte 
monteyn  OreU.  Tuscidani  [\!icnna'\  montem  Vat.  Tuscidani  motitem,  sine  lacuna 
Tanrin.  Faern.  Lamb.  Deniqnc,  cum  jam  egeret  accessernnt  e  Vat.Taurin.  in 
Lamb,  et  seqq.  desunt  in  C  H  S,  et  edd.  antiq. — 2  Vat.  Tanrin.  Faern.  Lamb. 
Orel!,  intermissa  intolerabilis ;  Venet.  1480.  inmissa  inloterabilis ;  H  et  Junt. 

NOTiE 

tur;   nam   si  furor  est  servos  snos,  "' Ad  hunc  Tusculanummontem^  Ga- 

longe  major  est  totuni  exercitum  di-  binius  exstrnxit  villam  tarn  excelsam 

miiterc.  in  Tusculano  agro,   nt  monti  potius 

•'  Constringendum'\    Ait  quod  Piso-  alteri,  quam  villa;  similis  videretur. 

nis  bonis  a  praetore  interdicendiim  "  Numen,  interdictumque  Deorum'] 

esset,et  illiconstituendus  curator  ex  In  Sibyllinis  oraculis  scriptum  erat, 

amicorum  sententia.  ne  unquam  ad  regem  iEgypti  exer- 

'  Ecce  tibi  alter']    Jam  aggreditur  citus  subsidii  causa  mitteretur.    Luc. 

Gabinium,  qui   alio   furoris    genere  lib.  viii. 

correptus  videtnr,  pecimiis    profun-  <>  Responsa  sacerdotum]  Illos  sacrr- 

dendis  ad  suas  libidincs  satiandas.  doles,  sen  harnspices  iiitelligere  bic 

''  Fortunis  publicanorumi    Vide  O-  videtnr  Cicero,  qui   ea  de   re  juxta 

rat.  de  Provinc.  Consul.  '^  10.  et  11.  oraculi  rcsponsum  consuUi  sunt. 

'  Partim  ejus  prada:]  Significat  eas  i'  Regi /Egypliu]  Ptolenueus,  pul- 

pecnnias  partim  in   libidinibus  con-  sns  a  snis,  Romam,  contra  snos  auxi- 

sniiisisse,&c.  ssppe  autem  pnriwn  cum  linm    a   senatn    populoque    Romano 

genitive  ponitur.  petiturus,  venerat ;    quod   cum  non 


2352  M-    TULLIUS    CICERO 

beret,  quantos  voluerat,  quantos  optaverat/  quantos  mei 
capitis  pretio  periculoqne  emerat;  his  se  tenere  non  po- 
tuit:  exercituin  eduxit  ex  Syria.  Qui  licuit  extra  provin- 
ciam  ?  'i  Tribuit  se  ^  mercenarium ''  comitem  regi  Alexan- 
drino.  Quid  hoc  turpius?  In  JEgyptum  venit :  signa 
contulit^  cum  Alexandrinis.  Quando  hoc  bellum,  aut  hie 
ordo/  aut  populus  susceperat?  Cepit  Alexandriara.  Quid 
aliud  expectamus  a  furore  ejus,  nisi  ut  ad  senatum  tantis 
de  rebus  gestis  literas  mittat?  50.  Hie  si  mentis  esset 
suae,*  nisi  poenas  patriae  Diisque  immortalibus  eas,  quae 
gravissimae  sunt,  furore  atque  insania  penderet ;  ausus 
esset  (mitto,  exire  de  provincia)  educere  exercitnm,  bel- 
lum sua  sponte  gerere,  in  regnura*  injussu  populi  aut  se- 
natus  ^  accedere  ?  quae  cum  plurimae  leges  veteres,  turn 
lex  Cornelia  majestatis,"  Julia  de  pecuniis "  repetundis, 
planissime  vetant.  Sed  haec  omitto.  Ille,  si  non  acerrime 
fureret,  auderet,^  quam  provinciam  P.  Lentulus/y  amicis- 

s  Dimicavit.  ''  Compos  mentis. 

'  Auderet  sumeresibi  provinciam  quam  Lentulus,  Sfc. 


immensa  intolerabilis. — 3  Taurin.  et  Junt.  populi  Romani, — 4  Orell.  e  cod. 
Taurin.  optarat.  Mox,  pretio  mei  capitis  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  pretio  mei 
capitis  etiam  Taurin.  iis  se,  S^c.  Orell.  e  Taurin.  his  deest  in  Faern.  Deinde, 
duxit  e  Syria  x- — 5  Prabuisse  Vat.  Prabuit  se  Taurin.  Faern.  Lamb.  Orell. 
regi  Alexandro  C  S  x- — 6  Taurin.  populi  Romani  aut  senatus ;  Vat.  Faern. 
Lamb.  Orell.  populi  ac  senatus.  Slai'im,  majestatis  CorneliaTaur'in.  Julice  x- 
planissime  vetat  Vat.  Taurin. — 7  Ita  codd.  et  edd.  fere  omnes;  audiret  Grut. 

NOTiE 

obtinuisset,  Gabinium   corrupit   pe-  "  Lex  Cornelia  majestatis]  Tulit  le- 

cunia,  a  quo    in   regnum    restitutus  gem  Cornelius  Sulla,  ne  qui  cum  im- 

est.  perio  provincias   obtinerent,  populi 

•1  Qui  licuit  extra  provinciam']  Non  senatusve  injussu  exercitum  de  pro- 
fas  erat  proconsuUbus  esse  extra  vincia  deportarent,  belliimve  sua 
suas  provincias.  sponte  gererent. 

•■  Mercenarium]    Ab  eo  rege  Ptole-  '^  Julia  de  pecuniis]    Caius  Julius 

maeo  pecunia  corruptus  fuerat,  ut  ei  Caesar  tulit,  ne  cui,  qui  in  provincia 

opem  contra  Alexandrinos  ferret.  cum  potestate  imperiove  esset,  pe- 

«  Aut  hie  ordo]  Penes  senatum  fuit  cuniam    capere,    conciliare    liceret ; 

belli  suscipiendi  auctoritas.  extra  quam,  si  ad  templum,  monu- 

'  In  regnum]  In  externum  regnum,  mentumque  capiat, 

sine  potestate  senatus,  ire  non   po-  J  Lentulus]   Lentulus   Spinther   ia 

^"■t-  sortitione  provinciam  Ciliciam  obti* 


IN   PISONEM,  CAP.  22.  2353 

simus  huic  ordini,  cum  et  auctoritate  senatus,  et  sorte  ha- 
beret,  interposita  religione,  sine  ulla  dubitatione  deposu- 
isset,^  earn  sibi  asciscere,^  cum,  etiamsi  religio  non  impe- 
diret,  mos  majorum  tamen,  et  exempla,  et  gravissimae  le- 
gum  poenae  vetarent '.' 

XXII.  51.  Sed,'  quoniam  fortunarum  contentionem  "  fa- 
cere  coepimus ;  de  reditu  Gabinii  omittamus:  quem  etsi 
sibi  ipse  praecidit,  ego  tamen,  os*  ut  videam  hominis,  ex- 
pecto.  Tuum,  si  placet,  reditum  cum  raeo  conferamus. 
Ac  meus^  quidem  is  fuit,  ut  a  Brundisio"  usque  Romam 
agraen  perpetuum  totius  Italias  viderem :  neque  enim  regio 
fuit  ulla,  neque  municipium,''  neque  praefectura,'^  aut  colo- 
nia,**  ex  qua  non  publico  ad  me  venerint  gratulatura.  Quid 
dicam  adventus  meos  ?  quid  efFusiones  hominum  ex  oppi- 

"  Comparationem,  ^  Imimdentinm. 


— 8  Ita  Vat.'Erf.  Greev,  Sclintz.  Orell.  sibi  turn  asciscere  reliqiii,etiam  Faern. 
et  Lamb. 

Cap.  XXII.  1  Et  Vat.  Faern.  Lamb,  de  reditu  Gabini  C  S.  sibi  ipsi  prccci- 
dit  Griit.  solus:  sibi  ipse  prascidit  C  S  %• — 2  Ita  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell. 
At  meus  Jimt.  alia-qiie  edd.  ante  Lamb,  e  Brundiisio  Vat.  Faern.  Lamb.  Ita- 
lia videril  iidem  codd.     It.  viderim  conj.  Garat.     Statim,  idla  fuit  Faern.  nee 

NOT/E 

nuit,  qna   obtenta,  a   senatn  jussns  una   cum  Romanis  civibus,   praeter- 

est  reducere  Ptolemacnm  in  /Egyp-  qnam  de  sufFragio  ferendo,  aut  ma- 

tum,  quaa  Cilicia;  erat  proxima.  gistratu  capiendo. 

^  Sine   ulla  dubitatione   deposuisset^  «  Prcefectwa'}  Pracfecturae  oppida 

Cum  Leniulus  illc  intellexit,  vetavi  dicebantur,  quorum  incolae  cives  Ro- 

Slbyliinis  oracnlis,  ne  rex  jEgyptius  manierant:  boc  tanieu  a  municipiis 

in  regnum  a  Romanis  restitueretur,  differebant,   quod    non    suis   legil)us 

hoc  nuinns  recnsavit.  ntebantur,  nee  ullos  e  suo   corpore 

^  lirundisio]    Brundisium  urbs  est  magistratus,  ut  coloni,  creare  pote- 

Calabria-,  ad  mare  Hadriaticum  sita,  rant  ;    sed    a    magiStratlbus,   qtii  ab 

via  AppJH  eo  nsque  perducta,  et  por-  urbe  quotannis  mittebantur,  Romanis 

tu   Celebris,  unde  in  Graciam  olim  legibus  regebantur.     li    magistratus 

Romani  freqiientissinie  trajiciebant.  prapfecti     dicebantur,    unde    nomen 

^  Municipium]  INIunicipium  id  bo-  prjpfectura-. 

miuum   genus  dicitur,   qui  cum  Ro-  •'  Colonial   Colonia   oppiduni    fuit, 

mam    venissent,    neque   cives   Rom.  quo  popnlus  Romanus  cives  suos  ad 

essent ;  parlicipes  tamen  fucruntom-  incolendum  deduxit. 
Ilium   rerum    ad   munus    fiingendum 

Delph.et  Var.  Clas.  Cicero.  7K  K 


2354  ftf.   TULLIUS    CICERO 

dis?  quid  concursum '  ex  agris  patrumfamilias  cum  con- 
jugibus  ac  liberis?  quid  eos  dies,  qui,  quasi  Deorum  im- 
mortalium  festi  atque  solennes,  sunf^  adventu  meo  redi- 
tuque  celebrati?  52.  Unus  il!e  dies  mihi  quidem  immor- 
talitatis  instar  fuit,  quo  in  patriam  redii,  cum  senatum 
egressum  ^  vidi,  populumque  Romanum  *  universum,  cum 
mihi  ipsa  Roma,  prope  convulsa  sedibus  suis,  ad  coraplec- 
tendum  conservatorem  suum  procedere  visa  est :  quae  me 
ita  accepit,  ut  non  modo  omnium  generum,  aetatum,  ordi- 
num  omnes  viri  ac  mulieres,  omnis  fortunae  ac  loci,  sed 
etiam  moenia  ipsa  viderentur  et  tecta  urbis  ac  templa  las- 
tari.  Me  consequentibus  diebus  in  ea  ipsa  domo,  qua  tu 
me  expuleras,  quam  expilaras,  quam  incenderas,  pontifices, 
consules,  patres  conscripti  collocaverunt;'^  mihique  (quod 
ante  me  nemini/  pecunia  publica  asdiScandam  domum  ceu- 
suerunt. 

o3.  Habes  reditum  meum.  Confer  nunc  vicissim  tuum, 
quandoquidem,  amisso  exercitu,  nihil  incolume  domum, 
praeter  os  illud  pristinum  tuum,7  retulisti :  qui  primum, 
qua  veneris  cum  laureatis  tuis  lictoribus,^  quis  scit? 
quos  turn  maeandros,''  dum  omnes  solitudines  perseque- 
ris,  quae  diverticula  flexionesque  quaesisti?  quod  te  mu- 
nicipium  vidit?  quis  amicus  invitavit  ?  quis  hospes  aspex- 


inunicip.  Vat.  et  Oiell.  ad  me  publice  venerint  Vat.  Faern. — 3  C  H  S  x-  et 
Juiii.  occursum ;  Orell.  e  Vat.  concursus. — 4  Vat.  Erf.  Franc,  ed.  1472. 
Venet.  1480.  Jiint.  Faern.  Lamb.  Orell.  apud  omnes  sunt;  Graev.  et  Scliiitz. 
sunt  aptid  omnes. — 5  Romanutn  oniittit  Vat.  Faiilo  post,  progredi  visa  est  Vat. 
Faern.  Lamb.  Orell. — 6  Pro  patres  coiiscripti  Ascon.  Hervag.  liabent  prceto- 
res;  C  populus  Romanus  p.  c.  Actiilum,  collocarunt  Ascon.  et  Sclmtz. — 
7  Faern.  illud  tuum  pristinum.  Mox,  qui  scit  quos  tu  C  H  S.  qui  scit  etiam 
Rom.  Venett.  1480. 1483.  Naug.  quos  tu  edd.  vett.  Faern.  Lamb.  1566.  Orell. 

NOT^ 

^  Senatum  egressum']    Obviam   tri-  qnis  dux  exercitns  victoriam  retnle- 

uinpliantibns  veniebat  senatus.  rat,  snffragio  niililnm  ei  fasces  lan- 

f  Quod  ante  me  nemini]    Dirnta  Ci-  rea  involuti  a  lictoribus  prsefereban- 

ceronis  domus,  combusta,  ac  conse-  tnr. 

crata,    piiblicis    siimt'tbiis    a^diticata  ^  Quos  turn  miBandrosI  Id  est,  flex- 

est.  lis,  qui  niirandri    a  fliivio   Mxandro 

s  Laureatis    tuis    lictoribus  ]    Cum  tlexiiobo  dicti  sunt. 


IN  PI  SON  KM,  CAP.  23,  2355 

it?  [p.  91.]  Nonne  tibi  nox  erat  pro  die  ?  non  ^  soli- 
tudo  pro  frequentia  ?  caupona  pro  oppido?  non  ut  redire 
.ex  Macedonia  nobilis  imperator,  sed  ut  mortuus  infamis 
referri  videretur?  Roraam  vcro  ipsam  foedavit^  adventus 
tuus.  XXIII.  O  familiar,'  non  dicani  Calpurnia?,'  sed  Cal- 
ventiae  ;  ^  neque  hujus  urbis,  sed  Placentini  municipii  ; ' 
neqne  paterni  generis,  sed  braccatae  ""  cognationis  dede- 
cus !  quemadmodum  venisti  ?  quis  tibi,  non  dicam  ho- 
rum,  aut  civium  ceterorum,  sed  tuoriim  legatorum  obviam 
vciiit?  54.  Mecum  enim  *  L.  Flaccus,"  vir  tua  legatione 
indignissimus,  atque  iis  consiliis,  quibus  mecura  in  con- 
sulatii  meo  conjnnctus  fuit  ad  conservandam  rempublicam, 
dignior,  mecuni  fuit  turn,  cum  le  quidam  non  longe  a  porta 
cum  lictoribus  errantem  °  visum  esse  narraret:'  scio  item 
virum  forteui  inpriniis,  belli  ac  rei  militaris  peritura,  fami- 
liarem  meum,  Q.  Marcium,  (quorum  tu  legatorum p  praelio 
imperator  appellatus  eras,  cum  non  longe  abfuisses^)  ad- 


— 8  Vat.  Jnnt.  Manut.  Steph.  Faern.  Lamb.  Oiell.  oniittmil  non.  Paulo 
post,  pro  in/iimis  referri,  quod  liabet  Vat.  lit  et  alii  co'ld.  et  e.Ui.  velt.  itifa- 
mis  efferri  lejjit  Jiiiit.  in  fimus  referri  cod.  Uisiu.  piobante  Gaiat.— 9  Vat. 
oiiiittii  fadittit. 

Cap.  xxin.  I  Os  familite  C  S. — 2  Iia  Vat.  Faern.  Scliuiz.  Oiell.  Mecum 
eniin  turn  Eif.  Fiili.  Franc.  C  H  S  x.  cd<l.  ante  Lamb. — 3  Ita  Vat.  Faern. 
Lamb.  Orell.  narnibal  Scbiuz.  et  ceteri  et  codd.  et  edd. — ^4  Ita  codd.  j)leri(jue, 

NOTyE 

'  C«ip«rn»a']     Calpurnii,   licet  pie-  "  L.  Flaccits]   Is  indigniis  erat,  qui 

beii,  a  Calpo,  Nunise  Pompilii  filio,  Pisoiii    legatii.s  esset,    (juia    vir  erat 

orifiiuem   dediicebant.     Ex  ea  faiiii-  fortis  etsapifiis;   et  depreliendendis 

lia  niulii  consules  extitcre.  Allobroginn  legati.s,qiii  coiijiiratoruni 

*^  Culventite']  Ab  ilia  fainilia  ex  ma-  liieras  deferebant,  Ciceioni  consnli 

terno    gencre    Iraxit   origineni  Piso ;  affiiit. 

maternns  enim  ejus   aviis  (^alventiiis  "  Errantem]    QiiaF-rehat    Piso    vias 

fuit  praecoPlacentiniis,  lit  dicct  infi  a.  ignotas  et   diverticula,   nt   in   nrbeni 

'  Placentini    municipii]     Plarentia  silenlio  iiigiessiis  videieliir. 

urbs  in  Gallia  togata  ad  Padmn.  Pla-  ''  Qumum   tu  Uf^tilmum]    Refuiidit 

centini   cum    priiis    in   coloniani   de-  virioiiani,  ob    qiiani   Piso   iiii|>eiator 

tlticli  essent,  jus  municipii   consecuti  saltitatr.s  est,  in  Flarciiin  et  Q.  Mar- 

snnt.  ciiiiii,  sues  legatos.     Hie  aiitein  Mar- 

■"  Braccatw]     Braccata    dicta    est  riiis   ininiiconiiii   invjdia  a    triumpho 

Gallia,  quod  braccis  iitereiitur  Galli.  pruliibitus  e^.i. 


2356  M-    TULLIUS    CICERO 

ventu  isto  tuo  domi  fuisse  otiosum.'^  Sed  quid  ego  enu- 
inerOjJ  qui  tibi  obviam  non  venerint?  55.  dico  venisse 
peene  neminera,  ne  de  officiosissima  quidem  natione  can- 
didatorum/  cum  vulgo  "^  essent,  et  illo  ipso,  et  multis  ante 
diebus,  admoniti  et  rogati.  Togulae  lictoribus  *  ad  portam 
prsesto  fuerunt;  quibus  illi  acceptis,  sagula^'  rejecerunt, 
et  catervam  imperatori  suo  novam  praibuerunt.  Sic  iste, 
tanto  7  exercitu,  tanta  provincia,  triennio  post,"  Macedoni- 
cus  imperator,  in  urbem  se  intulit,  ut  nullius  negotiatoris 
obscurissimi  reditus  unquam  fuerit  desertior:  in  quo  me 
taraen,  qui  esset  paratus  ad  se  defendendum,  reprehendit. 
Cum  ego  Coelimontana"  porta  introisse  dixissem,  sponsione^ 

"  Passim. 


Erf.  Pith.  Franc,  edd.  ante  Aid.  et  Jnnt.  item  Grut.  Grasv.  Schntz.  quorum 
. .  .cum  longe  abfitisses  Aid.  Hervag.  Faern.  Lamb.  Orell.  cum  turn  longe  ab- 
fuisses  Jiint.  quorum  tu  legatorum  opera  in  pralio  i.  a.  eras,  cum  longe  adfuisses 
Vat.  Mox,  fuisse  occisum  %■ — 5  Vat.  Faern.  Lamb,  numero.  Mox,  cui  dico 
Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  sed  hie  uiicis  incliisit  cui;  reliqui  eodd.  et  edd. 
fere  qui  dico.  Ernesti  et  Schutz.  delertint  qid.—G  Cod.  x  singula.  Mox  et 
omitiunt  Vat.  Faiirn.  Lamb. — 7  Vat.  et  Faern.  a  lanto,  proiiante  Ernesti. 
Paulo  post,  ut  nullus  x-  «<  ne  tillius  Vat.  negotiationis  H.  nunquam  fuerit  x-— 

NOTjE 

1  Domi  fuisse  otiosum]  Cam  did\enit  sa. 

in  urbem  Piso,  ejus  legatus  Marcius,  ^  Sagula]    Sagum,    sive    sagnliim, 

qui   prius  advenerat,  ne  quidem  ho-  vestis  genus  est  brevius,  quo  milites 

noris  causa  ei  veiiit  obvius  ;  ita  suum  et  cives  belli  tempore  induebantnr. 

proconsulem  rontemnebat.  "  Triennio   post]    Per    tres    annos 

'  Officiosissima  natione candidatorum]  Macedoniam   provinciam   proconsul 

Candidati  dicebantur  qui  ad   digni-  teunit. 

tates  aspirabant,  a  toga  Candida  sic  ^   Coelimoniana']    Ccelimontana  por- 

appellati,quod  eainduti,  in  Canipum  ta   nrbis   Romaj  fuit,  quam  nonnulli 

honores  petituri  descenderent.     Eos  volunt   hodie  Sancti  Joannis  appel- 

porro  appellat  officiosos,  quod  omni  lari. 

officiorumgenere  sibipopulumdeme-  i  Sponsione]  Sponsio  sumitur  pro 

reri  conarentur.  eertatione   pignorum,    ni    ita   se  res 

s  Togulai  lictoribus']    Ut   videretur  habeat,  ut  affirmat  qui  deponit.  Vo- 

Piso   cum    dignitate  et  comitatu  in  luit   antem  Piso  certare   cum  Cice- 

nrbem  ingredi,  et  ire  ad  Capitolium  rone  se  per  Esquilinam  portam  trans- 

Diis  acturus  giatias,  jussit  ut  ad  ur-  ivisse,     non   per   Cffilimontanam,  ut 

bis  portam,  df  positis  sagulis,  togulas  Cicero  dixerat ;   in  quo  ridet  hominis 

assnmerent,  quasi  ex  urbe  ipsi  obvi-  stupiditatem. 
am  procederent,  eum  deducendi  can- 


IN    PISONEM,  CAP.  24.  2357 

me,  ni  Esquilina^  introisset,  homo  promtissimus  lacessi- 
vit:^  quasi  vero  id  aut  ego  scire  debuerim,  aut  vestrum 
quispiam  audierit,  aut  ad  rem  pertineat,  qua  tu  porta  in- 
troieris,  modo  ne  triumphali  ;  '•"  quae  porta  Macedonicis 
semper  proconsulibus  ante  te  patuit.  Tu  inventus  es,9  qui, 
consulari  imperio  praeditus,  ex  Macedonia  non  trium- 
phares. 

XXIV.  56.  At  audistis,  patres  conscripti,  philosophi  vo- 
cem  :  negavit,  se  triumphi  cupidum  unquam  fuisse.  O 
scelus  !  o  pestis  !  o  labes  !  cum  exstinguebas  senatum,  ven- 
debas  auctoritatera  hujus  ordinis,  addicebas'  tribuno  ple- 
bis''  consulatum  tuum,  rempublicam  evertebas,  prodebas 
caput  et  salutem  meain  una  mercede  provinciae;  si  trium- 
phura  non  cupiebas,  cujus  tandem  rei  te  cupiditatc  arsisse 
defendes  ?  saepe  enim  vidi,  qui  et  raihi  et  ceteris  cupidiores 
provinciae  viderentur,  triumphi  nomine  tegere  atque  velare 
cupiditatem  suam.  Hoc  modo  D.  Silanus^'^  consul  in  hoc 
ordine,  hoc  meus  etiara  collega'*  dicebat :  neque  enim  quis- 


8  Cum  ego  eumCaelimontana  i.  d.  s.  me  ni  E.  i.  h.  promtus  lacessivit  Vat.  Faern. 
Oiell.  et  sic  Lamb,  cum  tanien  oinisso.  Cum  ego  Coelimonlana  porta  omnes 
edcl.  ante  Lamb,  responsione  me  mcenia  Esquilina  introisse  homo  promtissimus 
edd.  vett.  mevia  Esquil.  Venet.  1483.  mwnita  Esq.  Jiint.  dixissem  sp.  me  ni  E. 
introisset  desnnt  in  x-  responsione  menia  Exquilina  C  H.  responsione  ni  mania 
exquilinu  S.  Pro  debuerim  x  liahet  debueram.  Turn,  aut  v.  quisquam  audierit 
Orell.  quisquam  liabent  etiam  Vat.  Faern.  S,  Laiiil).  15G6.  aut  vestrum  quis- 
quam, oinisso  audierit,  de  Faerni  conj.  Schntz.  Nostram  lectioiiem  habent 
Pal.  2.  Gnit.  Giffiv.  '  Pessime.'  Orell.  aut  quicquam  ad  rem  de  Lamb.  conj. 
Sclintz.  non  tameii  monito  lectoie.  Deinde,  Mttcedonibus  s.  conmlibus  x-  Ma- 
cedonicis s.  consuUbus  Vat.  C  S,  Rom.  Venett.  1480. 1483.  Aid.  Junt.  probanle 
Garat. — 9  Orel!,  conj.  tu  utius  inventus  es. 

Cap.  XXIV.  1  C  S  x  ubdicalms.  Paulo  infia,  una  ouiittnnt  Vat.  Faern.  et 
Lamb,  piobante  Ernesti.  provinciiB  viderentur  x-  cujus  tandem  te  rei  Faern. 
sa'pe  enim  vide  quam  rniki  x-  Oeinde  pro  relure  Vat.  Faern.  Lamb,  celare, 
probante  Eriiesii. — 2  Decimus  Sillanus  Erf.  Pith.  C.    Decius  SijUanus  H.  De- 

NOT>E 

^  Esqui/ind]    Esquilina    fnit   porta  ^  Tribuno  plehisi  Clodio. 

urbis  Ronur,  ()UcE  a  Procopio   '  Prae-  <^   D.  .S'<7f(»(!<.s]   Post  Ciceronem   ilie 

nestina  '  dicitnr,    hodie  Sancti    Lan-  Silaniis  consniatnm  gessit  anno  urbis 

rentii.  C91.  et  missus  est  cum  exercitu  con- 

»  Triumphali'\     Porta    triumpbalis  tra    Hispanos,   qui   tumnltiis  excita- 

dicebatur,  qua  trausibant  soli  qui  in  l)ant;  a  quo  devicii  sunt, 

urbmi  liiumpliantes  ingrediebantur.  ■'  Collega']  Antonius. 


2358  M.    TULLIUS    CICERO 

quart!  potest  exercitum  cupere,  aperteque  petere,  ut  non 
pr?5etexat  cupiditatem  triumphi.  57.  Quodsi  te  senatus 
populusque  Romanus'  aut  non  appetentem,  aut  etiara  re- 
cusantem,  bellum  suscipere,  exercitum  ducere,  coegisset; 
tamen  erat  angusti  animi  atque  demissi,  justi  4  triumphi 
honorem  atque  dignitatem  contemnere :  nam,  ut  levitatis 
est,  inanem  aucupari  ruraorem,  ut,  omnes  umbras  etiam 
falsae  glorias  consectari ;  sic  levis  est  animi,  lucem  splen- 
doremque  fugientis,  justam  gloriam,  qui  est  fructus  verae 
virtutis  honestissimus,  repudiare.  Cum  vero,  non  modo 
non  s  postulante  atque  cogente,  sed  invito  atque  oppress© 
senatu,  non  modo  nuUo  populi  Romani  studio,  sed  nullo 
ferente  suffragium  libero,^  provincia  tibi  ista  manupretium^ 
fuerit  non  eversai  per  te,  sed  perditae  ^  civitatis ;  cumque 
omnium  tuorum  scelerum  haec  pactio  extiterit,  ut,  si  tu 
totam  rempublicam  nelariis  latronibus«  tradidisses,  [p.  1)2.] 
Macedonia  tibi  ob  earn  rem,  quibus  tu  finibus  velles,  red- 
deretur ;  7  cum  exhauriebas  aerarium  ;  cum  orbabas  Italiam 
juventute  ;  cum  mare  vastissimum  hyeme  transibas  ;  si  tri- 
umphum  conteranebas,  quae  te,  praedo  amentissime !  nisi 
praedae  ac  rapinarum  cupiditas  tarn  caeca  rapiebat?  58. 
Non  est  integrum"  Cn.  Pompeio  consilio  jam  uti  tuo  :  er^ 

«  Non  licet. 


cimus  Syllanus  S.  Paiilo  post,  prcetereat  cupiditatem  x- — ^  ^'at.  populus  Ro- 
manus;  iinde  si  populus  Romanus  Faern.  et  Lamb. — 4  \ oc.  jusli  (Jeest  in  H 
S  X-  honorem  dignitatemque  Vat.  Erf.  Faern.  Lamb.  Orell.  Turn,  rumorem  et 
omnes  Vat.  Faern.  Lamb,  in  marg.  1584.  Orell.  sectari  C  H  S  x-  'ic  est  levis 
Vat.  Faern.  sic  est  Icevi  Lamb,  levis  omittendum  esse  conj.  idem  Lmnb.  ani- 
mus CHS  X-— 5  C  X  omittiint  alternm  non. — 6  Vat.  non  eversa-  per  te  et  per- 
ditce ;  iinde  Faern.  Lamb.  Si\uiXz.  fuerit  eversce  per  te  et  perdita ;  Lall.  de 
Tiirnebi  conj.  non  eversce  per  te,  sed  perditce. — 7  Vat.  ut  raderelur ;  nnde 
Faern.  et  Lamb,  velles  finibus  traderetur.    Mox,  juventutem  C.    Delude,  hyeme 

NOTyE 

*  Ferente  suffragium  libero]   Oiato-  tcriae  ratio,  qiiam  manns  atque  artis 

rie   id  dicit ;  nam  paucos  dicit  legi  dncitur  :   ntitur  autem   hac   voce  in 

curiatae   ferendae    prapter    servos   et  contemtum  Pisonis. 
mancipia  interfuisse.  s  Latronibus]    Pisoni    et   Gabinio, 

^  Mamipretium']  Manupretium  did-  ceterisqne  Clodii  asseclis. 
tur,  inquit  Asconius,  nbi  non  tam  ma- 


IN    PISONEM,   CAP.   24. 


2359 


ravit  enini  :  non  gustarat  istain  tuam  philosophiam  :  ter 
jam  homo  stultus  triumphavit.''  Crasse,"  pudet  me  tui : 
quid  est,  quod,  confecto  per  te  **  formidolosissimo  bello, 
coronam  illara  lauream  ''  tibi  tantopere  decern!  volueris  a 
senatu  ?  P.  Servili,'  Q.  Metelle,"  C.  Curio,"  P.  Africane,?  ° 
cur  non  hunc  audistis  tam  doctum  hominem,  tarn  eruditum, 
prius  quam  in  istura  errorem  induceremini?  C.  ipsi'°  Poni- 
tino,P  necessario  meo,  jam  non  est  integrum ;  religionibus 
enira  susceptis  impeditur.  O  stultos  Caraillos,''  Curios,' 
Fabricios,'  Calatinos,*  Scipiones,"  Marcellos,"  Maximos ! ' 


transiebas  Vat.  Faern.  transmeabas  conj.  Lamb. — 8  Ita  Vat.  Erf.  Pith.  Faern. 
Lamb.  Graev.  seqq.  per  te  oraittiint  edd.  ante  Faern.  item  Grut.  auream  tibi 
tanto  opere   Vat. — 9  L.  Afratii   Vat.  et  Orell. — 10    Ipsi  omittendum   conj. 


NOTiE 


•"  Ter  jam  homo  stultus  trhunphavW^ 
De  tribiis  orbis  partibiis  Pouipeius 
triiiinphavit. 

'  Crasse}  i\L  Crassns  bellum  Spar- 
tacntn  confecit  :  unde  Plntarrhtis 
scribit,  fas  ei  fiiisse  ovanteni  in  nr- 
bem  introire,  quasi  indigntun  essetde 
servis  triumphare. 

''  lllam  laureani]  Ciun  ei  permis- 
snm  fiiisset  a  senatn  niyrto  tantum 
redimitum  introire,  insnienter  banc 
coronam  repndiavit,  obtiiinitqiie  a 
senatn,  nt  laiirea  coronatiis  incede- 
ret.     Vide  Plin.  bb,  xv. 

'  Servili]  Serviliiis  de  Isanris  ex 
Cilicia  iriumphavit,nnde  Isauiici  no- 
men  obtinnit. 

">  Melelle]  Metelbis  de  Cretis  tri- 
nmphavit  ;  nnde  Creticns  appellatus 
est. 

"  C.  Curio]  De  Macedonia  triiim- 
phavit. 

°  Africane]  De  hoc  Africano  non 
constat.  Suspicatur  Abrahamiis  so- 
cerum  fiiisse  Pompeii :  cum  enim  hie 
agat  de  trinm|)iiaiii)iis  viris,  qui  vive- 
rent,  non  est  credibile  de  illis  anti- 


quis  Africanis  loqni. 

P  Ipsi  Potntino]  Pomtiniis  ille  pr»- 
tor  fnit,  Cicerone  consiile,  missus  in 
Aliobroges,  quos  snperavit. 

1  Camillos']  M.  Fiirius  Camill«is 
qnater  triiimpbavit :  1.  de  Veienti- 
bus  ;  2.  de  GalHs  ;  3.  de  Volscis,  JE- 
quis,  Etniscis;  4.  de  Gallis  Seoo- 
nibiis. 

'  Curios']  Ciirius  Dentatns  quater 
triunipbum  dnxit  ;  de  Samnitibus; 
deinde  de  Sabinis  ;  iteiiim  de  Samni- 
tibus ;  tandem  de  rege  Pyrrho. 

'  Fabricios]  Bis  :  1.  de  Etrnscis,  et 
Gallis  ;  2.  de  Liicanis,  Biuttiis,  Ta- 
rentinis,  et  Samnitibus. 

«  Calatinos]  M.  Attiiins  Calatinus 
primo  bello  Punico  de  Sicilia  triiini- 
pbavit. 

"  Scipiones]  Ex  ilia  familia  septem 
trinniplianint. 

"  tHarcellos]  M.  Claudius  Marcet- 
los  quater;  semel  de  Gallis  ;  ter  de 
Syrarusanis. 

y  Maximos]  Q.  Fabins  Maximus 
Verrucosus  de  Liguribus,  /^milius 
Paulus  bis  de  Liguribus,  et  ex  Mace- 


2360  M.    TULLIUS    CICERO 

o"  amentem  Paulum!  rusticum  Marium!^  nullius  consi- 
lii  patres  horura  amborum  ^  consulum,  qui  triumpharunt ! 
XXV.  59.  Sed,  quoniam  praeterita  mutare  non  possumus, 
quid  cessat  hie  homullus,* '  ex  argilla  et  luto  ^  fictus  Epi- 
cureus,  dare  haec  praeclara  praecepta  sapientioe  clarissimo 
et  summo  imperatori,  genero  suo?*^  fertur^  ille  vir,  raihi 
crede,  gloria :  flagrat,  ardet  cupiditate  justi  et  magni  tri- 
umphi:  non  didicit  eadem  ista,  quse  tu :  mitte  ad  eum  ** 
libellum  :'  sed  jam,  si  ipse  coram  congredi''  poteris,  me- 
ditare,  quibus  verbis  incensara  illius  cupiditatem  compri- 
mas  atque  restinguas:  valebis  apud  hominem  volitantem' 
gloriae  cupiditate,  vir  moderatus  et  constans ;  apud  indoc- 
tum,  eruditus  ;'  apud  generum,  socer :  dices  enim,  (ut  es 
homo  facetus,  ad  persuadendum  concinnus,  perfectus,  poli- 
tus  e  schola)  *  Quid  est,  Caesar,  quod  te  supplicationes 
toties  decretae,"^  tot  dierum/  tantopere  delectent?  in  quibus 

*  Homuncio,  "  Literas.  <'  Venire.  *  Abreptum, 


Ernesti,  vel  isti  legendum  ;  nnde  Schiitz.  C.  Pomptinio. — 11  Vat.  Faern. 
Lamb,  omittunt  o,  Mox,  horum  consulum,  omisso  amborum,  Ascon.  istorum 
amborum  cons.  Grut.      Denique,  qui  triumpharint  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell. 

Cap.  XXV.  1  Junt.  Faern.  homulus ;  Vat.  a  m.  pr.  et  Lamb,  homillus;  x 
homullus  mutare.  Pro  Epicureus  Vat.  Ijamb.  Orell.  liabent  Epicurus.  Deinde, 
hcEC  paratce  clara  prtecepta  Erf.  et  Pal.  2.  hac  parnte  pracepta  CHS.  hwc  pa- 
rata  pr.  x-  genera  sua  omittit  H. — 2  Lamb.  conj.  ferret.  Paulo  infra,  ista 
deesl  in  C.  Tum,  et  si  jam  ipse  Vat.  et  Faiirn.  unde  Lamb,  tametsi  jam  ipse. 
De'mde,  cnmp.  atque  restringas  x- — 3  C  eruditum.  Mox,  homo /actus  ad  per- 
suadendum: cone.  ^c.  Lamb.  Ursin.  Scbnlz.  Orell.  probantibus  Garat.  et  Er- 
nest!, ex  sc/io/a  Faern.— 4  Vat.  et  Orell.  toties  jam  decretw.     Statim,  tanto 


NOTiE 

donia  et  rege  Perse.  b  £j.  argilla  el  luto']  Appellat  Pi- 

^  Rusticum  Marium']  Rusticum  ap-  sonem  hominem  ex  argilla  et  into  fic- 

pellat,  quia  rure  inter  agricolas  ju-  tum,  propter  ejus  sordes,  et  volupta- 

ventntem  egerat.     Hie  tamen  trium-  tum  turpitudinera. 

phavit  bis  :   de  Numidis,  et  rege  Ju-         «  Genero  suo]   Gener  Pisonis  fuit 

gurtha  ;  de  Cimbris  et  Teutonibus.  Julius  Caesar, 
a  Horum  ainboruml  Ambo  illi  sunt         <^  3Iitte  ad  eum]   Tunc  erat  in  Gal- 

Pompeius   Magnus  et  Crassus,  qui-  Ha  Cwsar. 

bus  coss.  habita  est  haec  oratio.     Pa-         *  Tot   dierum']  Quindecim   dierum 

ter  PompeiL    de   Picentibiis,    pater  supplicationes  illi  decrctae  fuerant. 


Crassi  de  Lueitanis  triuoiphavit. 


IN    PISONEM,   CAP.  25. 


2361 


homines  errore  ducuntur  :  quas  Dii  negligunt:  qui,ut  noster 
ille  divinus  dixit  Epicurus/  neque  propitii  cuiquam^  esse 
Solent,  neque  irati.'  Non  facies  fidem  scilicet,  cum  haec 
disputabis  :  tibi  enim  et  esse  et  fuisse  Deos  videbit  iratos.* 
60.  Vertes  te  ad  alteram  scholam ;  ^  disseres  de  triumpho  : 
*  Quid  tandem  habet  iste  currus?  '  quid  vincti  ante  currum 
duces?''  quid  simulacra  oppidorum  ?  '  quid  aurum  ?  quid 
argentum?"  quid  legati  in  equis,  et  tribuni  ?^  "  quid  cla- 
mor militum?"  quid  tota  ilia  pompa?  inania  sunt  ista, 
mihi  crede,  delectamenta  paene  puerorum,  captare  plausus, 
vehi  per  urbem,  conspici  velle ;  quibus  ex  rebus  nihil  est, 
quod  solidum  tenere,  nihil,  quod  referre  ad  voluptatem 
corporis  7  possis.    61.  Quin  tu  me  vides  ?''qui,  ex  qua  pro- 


opere  delectant  C  H  x-  divinus  ille  Vat.  Faern.  divinus  omittit  x- — 5  Ita  Vat. 
Pall.  Faern.  Lamb.  Oiell.  videbis  iratos  edd.  ante  Manut.  item  Gnit.  et 
Graev.  iratos  videbil  aliae  edd. — 6  Cod.  x  in  equis  tribui. — 7  C  H  S  x  omit- 


NOT^ 


'  Divinus  Epicurus']  Epicurus  Deus 
ab  antiqnis  habitus  est,  ut  testatur 
Lucretius  lib.  v.  et  Plin.  xxxv.  2. 

e  Neque  propitii  cuiquam]  Censebat 
Epicurus  Deos  humanas  res  non  cu- 
rare, ideoque  neque  iratos,  neque 
propitios  esse  iiominibus. 

'■  Ad  alteram  sciiulum]  Id  est,  ad 
earn,  quae  omnia  ad  voluptatem  cor- 
poris refert. 

'  Iste  currus]  Vehebantur  curru 
triumpliantes,  et  illo  quidem  ebur- 
neo,  vel  ex  aliqua  alia  pretiosa  mate- 
ria, et  in  turris  speciem  etforniato, 
ut  a  Zonara  libro  secundo  scriptum 
est. 

''  Quid  vincti  ante  currum  duces] 
Ducebantur  ante  currum  vincti  lios- 
tium  duces  ad  triumphi  |)ompam. 
Verum  ubi  triumpliator  flectere  in 
Capito4iuin  incipiebat,  more  plane 
crudeli  et  barbaro,  al>ripiel>antur  illi 
in  carccrem,  ubi  securi  feriebaatur. 
Vide  Zouar.  lib.  i. 


'  Simulacra  oppidorum]  Lignea  ilia, 
vel  eburnea,  vel  etiam  argentea  cap- 
taruin  urbiuui  in  triumplio  praefere- 
bantur. 

™  Quid  aurum?  quid  argentum]  Fe- 
rebatur  tum  aurum  collectum  ex  ma- 
nubiis,  tuui  coronarium,  tum  aurea 
coronip,  vel  argenteae,  quae  cum  le- 
gatis,  in  premium  victoriae,  a  variis 
civitatibus  missae  fuerant. 

"  Quid  legati  in  equis,  et  tribuni] 
Honestabant  illi  triumphi  pompam. 

•^  Quid  clamor  viilitum]  His  vulgo 
vocibus  utebantur  milites,  '  lo  tri- 
nmphe!'  juxta  illud  Ovid.  Trist.  iv. 
2. '  loque,  INIiles,  lo,  magna  voce,  tri- 
umphe,  canet.'  Refert  tamen  in  Li- 
bycis  Appianus,  fas  fuisse  mililibus, 
aliis  imperatorem  laudibus,  aliis  ca- 
villis,  aliis  vituperiis  prosequi. 

p  Quin  tu  me  vides]  Ridicule  liic 
fingit  a  Pisone  Caesarem  edoceri  tri- 
umphorum  coutewtum. 


2362  M.  TULLIUS    CICERO 

vincia  T.  Flamininus,^  '^  L.  Paulus/  Q.  Metellus/  T.  Di- 
dius,'  innumerabiles  alii,  levi  cupiditate  commoti,  trium- 
pharunt,  ex  ea  sic  redii,  ut,  ad  portam  Esquilinara,  Mace- 
donicam  lauream  conculcarim  ; "  ipse  cum  hominibus  quin- 
decim  male  vestitis  ad  portam  Coelimontanam  sitiens  per- 
venerim :  quo  in  loco  mihi  libertus,  praeclaro  imperatori, 
doraum  ex  hac  die  biduo  ante^  conduxerat ;  9  quae  vacua 
si  non  fuisset,  in  Campo  Martio  mihi  tabernaculum  collo- 
cassem :  numraus^  interea  mihi,  Caesar,  neglectis  vehicu- 
lis  triumphalibus,  domi  manet,  et  raanebit :  rationes  ad 
aerarium  retuli  continuo,  sicut  tua  lex  jubebat:  '^  neque  alia 
ulla  in  re  legi  tuas  parui.  Quas  rationes  si  cognoris,  intel- 
liges,  nemini  plus,  quam  mihi,  literas  profuisse :  ita  enim 
sunt  perscriptas  scite  *  et  literate,'°  ut  scriba,  ad  aerarium 
qui  eas  retulit,  perscriptis  rationibus/  [p.  93.]  secum  ipse, 
caput  sinistra  manu  perfricans,  commurmuratus  sit.  Ratio 
quidem  hercle  apparet,  argentum  oT;!(;sTaj.'*  "     Hac  tu  ora- 

/  Biduo  ante  adventum  meum.  f  Pecunia. 

*  Callide.  *  Periit. 


tiint  corporis.— 8  T.  Flaminim  C  H  S  x^  et  edd.  qnaedam  vett.  Mox,  levitate 
et  cupiditate  codd.  ap.  Gra-v.  Paiilo  post,  lauream  conculcaril  Erf. — 9  Cod.  x 
concluserat.  Turn,  cnllocassem  [lacuna]  interea  H.  Pro  vekiculis  Tanrin.  Vat. 
Faern.  Lamb.  Gra?v.  Orell.  Iialieni  fercuUs.  Deinde,  ad  ararium  continuo,  s. 
t.  I.  jubebat,  detuli  Vat.  Faern.  Lainb.  Sed  Tanrin.  firmat  vnlgatam.  vlla 
deest  in  eodem  cod. — 10  Pith,  scitce  et  literatw.  Verba  perscriptis  rationibus 
uncis  inclnsit  Schutz.     Pro  retulit  x  babet  retulerit. — 11  Pro  otx^Tai  CHS 


NOT^ 

1  T.  Flamininus']    T.  Quintiiis  Fla-  ohtinnerat  a  niiiitibiis  appellatns  im- 

mininus    ex  Macedonia    et  Philippe  perator,  contemto  trinmpho  abjecit, 

lege  triiimphavit  anno  nrbis  559.  neqne  deferre  voliiit  ad   Capitornim, 

■■  L.  Paulas']    L.  Panliis  de  Mace-  more  triiimpbantinni,  ut  earn  in  sinu 

donia  et  rege  Perse  trinmphavit  an-  Jovis  deponeret. 

no  urbis  580.  *  Tua  lex  jubebat]    Tnlit  legem  Jn- 

«  Q.  Metellus]  Q.  ille  Met«>llus  Ma-  liiis  Caesar  consul  cum  Bibnio,  ut  dn- 

cedonicus  dictus  est  a  devicta  Ma-  abus    in   civitatibns    provinciae   suae 

cedonia  anno  607.  msgistratus  decedentes  rationes  snas 

«  T.  Didius]   T.  Didius  e  Macedo-  relinquerent  ;    easdemque    totidetn 

nia  Thraces  expulit.  verbis  ad  ajrarium  referrent. 

■  Concukaiim]  Lauream  illam  quam  ^  Perscriptis  rationibus]  Id  est,  qui 


IN    FISONEM,    CAP.    26. 


2363 


tione,  non  dubito,  quin  ilium  jam  ascendentem  '*  in  cur- 
rum  possis  revocare.  xxvi.  62.  O  tenebrae !  olutum!  o 
sordes!'  o  paterni  generis  oblite,  materni  vix  meraor!  ita 
nescio  quid  istuc  fractum,  humile,  demissum,  sordidum, 
inferius  etiara  est,  quara  ut  Mediolanensi  praecone/  avo 
tuo,  dignum  esse  videatur.  L.  Crassus,"  homo  sapientis- 
simus  nostras  civitatis,  spiculis^  prope  scrutatus  est  Alpes, 
ut,  ubi  hostis  non  erat,  ibi  triumphi  causam  aliquam  quae- 
reret :  cadera  cupiditate  vir  summo  ingenio  praeditus,  C. 
Cotta,''  nullo  certo  hoste,  flagravit.  Eorum  neuter  trium- 
phavit;  quod  alteri  ilium  honorem  collega,  alteri  mors  ad- 
emit.J  Irrisa  est*  abs  te  paulo  ante  M.  Pisonis'^  cupiditas 
triumphandi,  a  qua  te  longe  dixisti  abhorrere  :  qui  etiamsi 


praebent  et  doctum  te  time ;  Erf,  et  doctum  te  thecee  ;  Franc,  et  doctum  te  chere; 
Faern.  cechete ;  l,>imh.  achetce.—\2  Tamin.  ilium  escendpntem ;  H.  ilium  adoles- 
cent em ;  C  S  etiam  oiuitliint  jam.  Mox,  revocare  possis  Taurin.  Vat.  Faern. 
I.amb.  in  marg.  1584.  et  Orell.  Verba,  quin  ilium  jam  a.  in  c.  p.  revocare. 
O  t,  0  lulum,  desimt  in  x- 

Cap.  XXVI.  1  O  tenebr<v,lutum,  sordes  Taurin.  Mox,  isti(d  fractum  \at. 
Faern.  Lamb,  ixttic  factum  x- — 2  C  H  spiculi ;  Vat.  peculiis;  nnde  Lamb. 
conj.  pilis.  Statim,  tihi  hostis  non  erat,  libi  triumphi  x-—^  Orell.  e  Taiirin. 
alteri  mors  prceripuit;  Vat.  alteri  mors  peremit.  Idem  Orell.  collega  prari- 
puit,  alteri  mors  ademit. — 4  Verbum  est  deest  in  ed.  1584.  errore  typogr.  unde 


NOT.E 


eas  descripsit,  iit  secundum  consne- 
tndineni  in  aerario  servarentnr. 

'■  Mediolanensi  pracone^  Mediola- 
nnm  caput  Insiibriie  fiiit,  in  qua  Pla- 
centia,  ex  qua  aviis  maternns  ejus 
fnit.  Unde  nobiliorem  civitatem  ip- 
sins  regionis  siimit  pro  minus  nobili, 
ut  ironice  eum  extoliat. 

»  L.  Crassus]  L.  Crassns  collegam 
habuit  Q.  Scjevolam  ponlificem  ;  qui 
cum  animadvertissct  Crasso,  propter 
sumniam  ejus  in  repub.  potentiam  ac 
dignitatem,  scnntum  in  decernendo 
triumplio  gratificari,  non  dnbitavit 
reipub.  niagis,  quam  coliegae  habere 
rationem,  ac,  ne  fieret  senatnscon- 
sultnm,  intercessit.  Sed  idem  pro. 
viociam,   cujus  cupiditate    plerique 


etiam  viri  boni  delinqnebant,  depo- 
suerat,  ne  sumtui  esset  aerario.  Ita 
Ascon.  Pedian. 

^  C.  Cotta]  Cotta  orator  fiiit,  de 
quo  Cicero  sappe  in  libris  de  Oral, 
qui,  decreto  sibi  triiimpho,  ante  diem 
triumphi  mortuus  est,  cum  cicatrix 
illiiis  vulneris,  quod  ante  plnres  an- 
nos  in  praeiio  acceperat,  rescissa  est 
repente. 

<=  M.  Pisonis]  M.  Pupius  Piso  eis- 
dem  temporibus  quibus  Cicero  vixit, 
sed  tameii  en  senior,  ad  qiicm  pater 
Ciceronem  puerum  dcducebat,  quod 
in  CO  et  antiquse  vitae  similitudo,  et 
multip  erant  literae.  Proconsul  tri- 
umphavit  de  Hispanis,  Q,  Hortensio 
et  Q.  Metello  Cretico  coss. 


2304  M.    TULLIUS    CICERO 

minus  magnum  bellum  gesserat,  ut  abs  te  dictum  est,  tamen 
istum  honorem  contemnendums  non  putavit.  Tu,  erudi- 
tior  quam  Piso,  prudentior^  quam  Cotta,  abundantior 
consilio,  ingenio,  sapientia,  quam  Crassus,  ea  contemnis, 
quae  illi  idiotas,'*  ut  tu  appellas,  praeclara  duxerunt.  (VS. 
Quodsi  reprehendis,  quod  cupidi  laureae^  fuerint,  cum 
bella  aut  parva  aut  nulla  gessissent ;  tu,  tantis  nationi- 
bus  *  subactis,  tantis  rebus  gestis,  minime  fructum  labo- 
rum  tuorum,  prsemia  periculorum,  virtutis  insignia  contem- 
nere  debuisti :  neque  vero  contemsisti,  licet  Themista  ^  ^ 
sapientior,  si  os  tuum  ferreum  senatus  convicio  verberari 
noluisti. 

Jam  vides,  quandoquidem  9  ita  mihimet  fui  inimicus,  ut 
me  tecum  compararem,  et  digressum  meum,  et  absentiam, 
et  reditum  ita  longe  tuo  praestitisse,  ut  mihi  ilia  omnia 
immortalem  gloriam  dederint,  tibi  sempiternam  turpitudi- 
nem  inflixerint.     64.  Nunc  etiam  '°  in  hac  quotidiana,  assi- 


neglectum  etiam  in  Gnit.  Graev.  Ernesti,  et  Schiifz. — 5  Ascon.  omillendum. 
— 6  C  H  S  X  doctior.  Mox,  ea  ante  contemnis  oinisit  Faern. — 7  Vat.  CHS 
X,  Rom.  Veiiett.  1480.  1483.  coroncB  liiurece ;  Junt.  laurece  corona. — 8  Taiirin. 
Vat.  Faern.  sis  licet  Themista;  Lamb,  licet  sis  Themista;  x  ^^'^'^^  ***  Themistea; 
CHS  licet  Themistea.  Actntum,  sapientior  ;  sed  os  Taiirin.  Vat.  Jiint.  Faern. 
Lamb.  Schiilz.  Orell.  licet  Themista  sapientior  sis,  os,  Sfc.  conj,  Graev.  si  hos- 
tium  ferreum  Franc,  a  m.  sec. — 9  Tatirin.  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  quoniam 
quidem.  Actiitiim,  ita  met  mihi  Vat.  unde  Qarat.  conj.  ita  egomet  mihi.  Turn 
digressum  meum  Erf.  Franc,  et  edd.  ante  Faern. — 10  Num  etiam  Taiirin.  Vat. 
Faern.  Orell.    Hunc  etiam  edd.  qnaedam  vett.     Mox,  pro  domesticam  Taurin. 

NOT^ 

^  Idiotce]    Homines  omni  philoso-  Tliemi  sapientiorem  fiiisse  dicit,  ac 

pliire  cognitione  destituti  idiotae  di-  longe  melius  providis.se,  quid  expe- 

cuntur.     Ita  Lucilius.  diret   sibi    petere,   aut    non    petere, 

•^  Tu  tantis  nationibus']  Ironia.  quam  Dea  ilia  ipsa  (quae  nientem  ho- 

f  Themista]    Themista  mulier  fuit  minibus  dat  jiista  et  apqua  petendi) 

studio  pliilosophiae  nobilis,  quam  Lac-  suadere  potuisset :  acute  enim  Piso, 

tanlius  citat,  de  falsa  sapientia,  iir.  quoniam   neque   triumphum   meruis- 

25.    Lipsius,  Var.  Lect.  1. 18.  reponit  set,  et  si  maxinie  rneruisset,  repulsam 

Themis,  quam  Deam  putabant  esse,  tamen  a  senatu  accepturum  se  certo 

quae  docebat  petere  id  quod  fas  es-  providebat,    omnino    petere    trium- 

set,  et  quod  liceret.     Jocatur  enim  phum  destitit,  ut  videretur  eum  po- 

Cicero  Pisonem.qui  triumphum, see-  tins  consequi  noluisse,  quam  non  po- 

lerum  suorum  conscientia,  ab  irato  tuisse. 
senatu  petere  aususnon  erat ;  et  ipsa 


IN    PISONEM,   CAP.  27.  23G5 

dua,  urbanaque  vita,  splendorem  tuum,  gratiam,  celebrita- 
tem  doraesticam,s  operam  forensem,''  consilium,  auxilium, 
auctoritatem,  sententiam  senatoriam  nobis,  aut,  ut  verius 
dicam,  cuiquam  es  infimo  ac  desperatissimo  antelaturus? 
xxvii.  Age,  senatusodit  te, (quod  eum  tu  facere  jure  con- 
cedis)  afflictoiem  et  perditorera '  non  modo  dignitatis  et 
auctoritatis,  sed  omnino  ordinis  ac  nominis  sui :  videre 
equites  Romani  non  possunt,  quo  ex  ordine  vir  prsestantis- 
simus  et  ornatissimus^  L.  ^lius'  est,  le  consule,  relegatus  : 
plcbs  Romana  perditum  cupit,  in  cujus  tu  int'amiam  ea, 
quae  per  latrones  et  per  servos  de  me  egeras,  contulisti : 
Italia  cuncta  execratur,  cujus  idem  tu  superbissime  de- 
creta  et  preces  repudiasti.''  G5.  Fac  hujus  odii  tanti"  ac 
tarn  '  universi  periculura,  si  audes.  Instant  post  hominum 
meraoriam  apparatissimi,+  magnificentissimique  ludi,^  qua- 
les  non  modo  nunquam  fuerunt,  sed  ne  quomodo  fieri  qui- 
dem  posthac  possiut,  possum  uilo  pacto  suspicari.     Da* 

"  Experire  tantum  odium.  *  Offer. 


habet  a  m.  sec.  modestiam.  Actutiim,  operam,  forcnse  consilium  in  eodein 
cod.  auxilium  deest  in  x-  senatoriam  deest  in  C  H  S  x-  "'  ante  verius  deest  in 
C  S  x-  Pro  infimo,  qnod  servant  Taiiiin.  Vat.  Franc.  Faern.  Lamb.  Schntz. 
Orell.  mfirmissimo  exhibent  alii  codd.  et  edd.  ante  Faern.  item  Grut. 
Graev.  Deiiiqne,  ac  despeclissimo  Franc,  a  m.  sec.  ac  despicatissimo  de  Lainbini 
conjectnra,  Sciiutz. 

Cap.  xxvii.  I  Vat.  et  Orell.  ac  perditorem ;  C  H  S  x-  et  edd.  \ett.  et 
proditorem.—2  Ita  'I'aiirin.  Vat.  Franc.  Pith.  C  H  .S,  Veu.  1480.  Jiint.  Gra;v. 
Schntz.  Orell.  et  ornatissimus  omittnnt  x,  edd.  vett.  Lamb.  Faern.  Griit.  Pro 
L.  jElius  Lmnb.  couj.  L.  Lamia.  Tyim,  religat us  C  S.  perditum  caput  x-  /'«'' 
latrones,  per  servos  Vat.  Faern.  Lamb.  Dfinde,  cujus  item  tu  Vat.  Faern. 
Lamb,  uli  ?olebat  Ernesti.— 3  Ita  Vat.  Ven.  1480.  Jiint.  Faern.  Lamb.  seqq. 
tam  omittnnt  C  H  S  x,  edd.  vett.— 4  C  H  S  x  paratissimi.     Paulo  post,  fue- 

aOTJE 

s  Celebritatem  domesticam]  CWeincs  k  Et  preces  repudiasti]    Repudiavit 

frequenles  aderant  mane  apnd  mag-  preces   totiiis  Italia?,  qiiaj  pro  Cic-e- 

nates,  lit  patronos  sues  .lalntarent.  ronis   salute  Pisoni  et  Gabinio  coss. 

'•   Operam  /oirn.vem]     Vel   ipsi  viri  factar;  sunt, 

pntentissimi    civitatis    defendere    in  '  Ulagnificentissimi  ludi]  Spectacu- 

judicio  cives  gloria'  ducebant.  la  intelligit  qua;  data   sunt  a  Poni- 

'  L.  /Eliusl    L.  ylilius  Lamia  Pi-  peio  cum  consirnctum  est  ab  co  the- 

sone   consule  relegatns  est.     De  eo  atrnm.     De  his  agit  Epistola  i.  lib. 

dictum  est  in  Orat.  pro  Sext.  ^11.  vii.  ad  Marium. 


236G  M.    TULLIUS    CICERO 

te  populo,  comrnitte  ludis:s  sibilum  raetuis?™  Ubi  sunt 
vestrae  scholae?"  ne  acclametur?6°  ne  id  quidem  est  cu- 
rare philosophi.  Manus  tibi  ne  afferantur,  times:  dolor 
enim  est  malum,?  ut  disputas:  existimatio,  dedecus,  in- 
famia,  turpitude,  verba  sunt  atque  ineptiae.  Sed  de  hoc 
non  dubito:7  non  audebit  accedere  ad  ludos.  Convivium 
publicum^  non  dignitatis  gratia  inibit,^  (nisi  forte  ut  cum 
P.  Clodio,  hoc  est,  cum  amoribus  suis,"^  coenet)  sed  plane 
animi  sui  causa:  ludos  nobis  idiotis  relinquet.  66.  Solet 
enim  9  in  disputationibus  suis,  oculorum  et  aurium  delec- 
tationi  abdominis  voluptates^  anteferre:  nam,  quod  vobis 
iste  tantummodo  improbus,  crudelis '°  olim  furunculus,* 
nunc  vero  etiam  rapax,"  quod  sordidus,  quod  contumax. 


runt,  senequomodo  f.  q.  p.  p.  p.  nulla  x- — 5  Schutz.  de  Ernesti  conjectiira  com- 
mute te  ludis. — G  Vat.  7te  acdametur  times,  vor.  limes  iiitVii  lieleto.  ut  tu  dis- 
putas Tain  in.  a  nu  sec.  verba  atque  ineptiae  Taurni.  Vat.  Faein.  Lamb.  Orell. 
— 7  Vat.  sed  htec  non  dubito.  Actiitiiiii,  non  audebis  C  H  x-  nam  non  audebit 
Vat.  Lamb.— 8  Ita  Lamb.  Graev.  Giiit.  seqq.  dign.  causainibit  Taurin.  CHS 
X,  V'en.  1480.  Jiint.  Faern.  Orell.  Mox,  ut  cum  patribus  conscriptis,  hoc  est, 
cum  amatoribus  suis  Vat.  Orell.  ut  cum  patribus  conscriptis,  li.  e.  c.  majoribus  suis 
Taurin.  Erf.  Pith.  C  H  S  x,  Rom.  Venn.  1480. 1483.  ut  cum  P.  C.  hoc  est, 
compotoribus  suis  Juni.  ut  cum  P.  Clodio,  hoc  est,  compotoribus  suis  Aid.  Her- 
vag.  Naiig.  ut  cum  patribus  conscriptis,  hoc  est,  cum  amoribus  suis  Lall. — 9  Ita 
Taurin.  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  enim  omittiint  C  H  S  x,  et  erid.  ante  Fa- 
ern.    Pro  abdominis  CHS  habeut  abdomini ;  x  ob  domini— 10  Orell.  comma 

NOTyE 

"  Sibilum  metuis]    Qiios    populus  lud  convivium,  quod  a  Ponipeio   in 

oderal,  venientes  ad  ludos  sibilis  ex-  celebratione  ludorum  illorum  datum 

cipiebat:  contra  vero  sibi  gratis  ap-  est. 

plaudebat.  r  Cum  amoribus  suis]    Vocat   Clo- 

"   Fes<r<E  sc/tote]  Epicurei,  quorum  dium  amores  suos,  quia  pari   Itbidi- 

sectabatur  Piso  doctrinam,  dedecus  num,  et  voluptatis  fcedissima    desi- 

contemnebant.     Quare  non  est  quod  derio  tenebantur.     Amant  vero  pa- 

infamia  nolari  timeat  in  ludis.  res  esse  cum  paribus. 

°  Ne  acdametur]    Timebat  Piso  ne  «  Abdominis  voluptates]  Feedissimas 

sibi    acclamaretur   fanstis    appreca-  omnium  tum  gula>,  turn  luxurise  vo- 

tionibus.     Sic  enim  viri  populo  gra-  luptates  intelligit. 

ti    vnlgo    excipiebantur,   ut   Seneca  «  furunculus]     Furunculus  dicitur 

refert  Epi»t.  29.  qui  ocfulte  furatur,  qualis  erat  an- 

P  Dolor  est  malum]  Sententiam  pro-  tequam  provinciam  obtinuisset. 

fert  Epicureorum,  de  qua  fusius  in  "  Rapax]     R^pax    est    apertus    et 

Tuscul.  Quaest.  agit.  puldicus  latro,  qui  provinciam  suam 

1  Convivium  publicum]    ludicat  il-  latrociuiis  et  rapiuis  diripuii. 


IN    PISONEM,    CAP.    27. 


2367 


quod  superbus,  quod  fallax,  quod  perfidiosus,  quod  inipu- 
dens,  quod  audax  esse  videatur;  [p.  94.]  nihil  scitote  esse 
luxuriosius,  nihil  libidinosius,  nihil  posterius,"  nihil  ne- 
quius.  Luxuriam  autem  in  isto  nolite  hanc  cogitaie,  67. 
Est  enim  quaedam,  quanquam  omnis  est  vitiosa  atque  tur- 
pis,  tamen  ingenuo  ac  libero  dignior:  nihil  apud  hunc  lau- 
tum,  nihil  elegans,  nihil  exquisitum  :  laudabo  inimicum ; 
ne'*  magnopere  quidem  quicquam,  piaster  libidines,  sura- 
tuosum :  toreuma"  nullum  ;  maximi  calices/  et  hi,  ne  con- 
temnere  suos  videatur,  Placentini;^  exstructa  mensa,  non 
conchyliis  aut  piscibus,*  sed  multa  came  subrancida; '' '' 
servi  sordidati  miuistrant,  nonnuUi  etiam  scnes;  idem  co- 
quus,  idem  atriensis ; '^  pistor '^  domi  nullus,  nulla  cella  ; 
panis  et  vinum  a  propola''^*  atque  de  cupa;^  Graeci  sti- 


ponit  post  crudelis. — 11  Ita  rodd.  pkriqiie,  etiam  Tani in.  et  edd.  fere  omnes; 
pr<eposterius  Jiint.  proterus  (i.  e.  protervius)  Vat.  Faern.  Lamb,  probaiite 
Garat.  Statim,  nolite  in  isto  hunc  cogitare  Tatirin.  Vat.  Faern.  Orell,  nolite 
hanc  cogitare  in  isto  Lamb.  15G6.  hanc  cogitare  nolite  in  isto  Lamb,  in  mart;, 
ed.  1584. — 12  Vnx.cuine.  — 13  C  subranda. — 14  Ita  Vat.  Jiint.  Faern.  Orell. 
a  propala  codd.  aliquot,  Ven.  1480.  Lamb.  Grut.  utque  de  cuppa  Rom.  Ven. 
1483.  Jimt.  Pro  lectulis  Vat.  et  Faern.  lectis.  Deinde,  pro  de  solio  Aiif^iisti- 
nus  conj.  de  dulio  ;  recepit  Schiitz.  hiliitur  vsque  eo,  dum  C  S  x>  Vat.  Faern. 
Lamb.  Gr«v.  Orell,  habiturus  quce  eo,  dum  H.  Viinistretur  C  H  S  x>  Vat. 
Faern.  Lamb.  Grajv.  Orell. 


NOT/E 


^  Toreinnu]  Toreuiiiatis  nomine  vas 
quodlibet  intelligitnr,  quod  artis  ele- 
gantia  exciilptum  est. 

y  Maximi  calices]  Vasa  pleriimque 
fictilia,  qiiibns  teniiioris  furtuiiae  bo* 
mines  utebantur,  ut  patet  ex  M<ir- 
tiali  XIV.  ()().  '  Vilia  siitoris  calicem 
niontinienta,  Vatini,  Accipe.' 

*  Placentiui^  Ad  contemliim  Piso- 
nis  l(>(|nitiir  ;  (jiiasi  malerni  {;eiieris 
niemor  vilioribiis  ejusmodi  caliribiis 
nteretiir;  nam  avus  ejus  materniis 
praro  Placentinii.s  fiiit. 

»  ConchjfUis,  aut  piscibus]  Mensas 
suas  Kom.uii  delicalissimi.-)  concby- 
liis,et  piscibns  longiiis  asportati):,  ad 
fasliiin  exstrnebaiil,    Unde  Plin.  Nat. 


Hist.  IX.  34.  banc  luxuriam  ronciiy- 
liorum  ceiisoriis  legibus,  auc tore  M. 
Scauro,  fuisse  probibitam  scribit. 

''  Came  subrancida]  Intelli'»e  car- 
nem  salitam,  et  jam  putidam  ad  acti- 
endam  sitim. 

"  Atriensis]  Atrieiises,  sive  alria- 
rii,  illi  servi  dicuntiir,  (piibus  atrii 
ciira  comniissa  erat,  qui()ue  venien- 
tes  excipic-bant,  et  ad  dominum  in- 
tromitleltant. 

''   Pislor]   Pistor  panem  ronficit. 

*  Propola]  Propola  is  e^t,  qui  mer- 
catur  a  nierratoiibiis,  quod  statim 
v»ii(lit.     Cic.  Off.  lib.  I. 

'  Df  cupa]  Cupa  vas  vinarium  est, 
in  (]uo  niii>ia  cocjuiintur,  ct  deferuu- 


2868  M.   TULLIUS    CICERO 

pati,*  quini  in  lectulis,"?  saepe  plures ;  ipse  solus,  bibiturus, 
quae  eodern  de  solio''  raiiiistrentur.  Ubi  galli  cantum  au- 
divit,'  avura  suura  revixisse  putat ;  mensam  toUi  jubet. 
xxviii.  68.  Dicet  aliquis;  Unde  tibihasc  nota  sunt?  non, 
mehercule,'  contumeliae  causa  describam  quenquam,  prae- 
sertira  ingeniosum  hominem  atque  eruditura,  cui  generi  esse 
ego  iratus,  ne  si  cupiam  quidem,  non  possum.^  Est  qui- 
dam  Grascus/  qui  cum  isto  vivit,  homo,  vere  ut  dicam,^ 
(sic  enim  cognovi)  humanus,  sed  tamdiu,  quamdiu  cum 
aliis  est,  aut  ipse  secum.'*  Is  cum  istum  adolescentem, 
jam  turn  *  cum  hac  Diis  irata  fronte/  vidisset,  non  fugit 
ejus  amicitiam,  cum  esset  praesertim  appetitus  ; ""  dedit  se 
in  consuetudinem,  sic  ut  prorsus  una  viveret,  nee  fere  ab 
isto  unquam  discederet.  Non  apud  indoctos,  sed,  ut  ego 
arbitror,  in  hominum  eruditissimorum  et  humanissimorum 
coetu  loquor.  Audistis  piofecto  dici,  philosophos  Epicu- 
reos,  omnes  res,  quae  sunt^  homini  expetenda?,  voluptate 
metiri ;  recte,  an  secus,*  nihil  ad  nos ;  aut,  si  ad  nos,  nihil 

«  Compressi.  ''  Solus.  '   Male. 


Cap.  xxviii.  1  Vaf.  Faern.  Lamb,  mehercules. — 2  Ita  Ernesti  de  sua 
conj.  gwirfem,  possim  conj.  Gaiat.  quidem,  possum  codd.  et  edd.  omnes  ante 
Ernesti.— 3  Vat.  Faern.  ut  vere  dicam. — 4  Vat.  tarn  tum  hac  distracia  front e ; 
nnde  Garat.  cum  delendnm  censet.  Statim,  non  fastidivit  ejus  amicitiam  Vat. 
Faern.  Aid.  Orell.  Deinde,  unquam  ab  eo  Vat.  Faern.— 5  Faiirn.  qua  sint. 
Mox,  voluptate  mentiri  x*  rectenant  secus  Vat.  nnde  Garat.  rectene  an  seeus. 
Panlo  post,  pro  acrifer  T  habet  aulem.     Deinde,  est  sape  pvceceps  Vat.  Faern. 

NOTiE 

tur.     Ulpianus  lib.  XV.  lationibns,    nt   audit    galli    cantum, 

«  Quini  in  lectulis'\    Reddit  ratio-  turn   meminit   avi    sni    materni  Cal- 

nem    quare    compressi    illi    fnerint,  ventii  Galli,  qui  prapco  fuit  Placen- 

quia   vulgo  in   lectulis,  tres   tantuni  tinns,  sen  Mediolaiiensis. 

niensfp    accumbebant,  nt  videre  est  ^  Est   quidam    Grcrcus']     Asconins 

apud  Horat.  Sat.  ii.  8.  20.  seqq.  Pedianns  Philodenium    piiilosoplinm 

*"  De  solio]  Festns  ait  'solia'  dici  Epiciireum  significari  arbitratnr,  cu- 

'  alveos  lavandi  causa  institntos,  quo  jus  obscoena  fuernnt  carmina. 

singnii  descendnnt ;' sen  vasa,  in  quo  ^  Jam   tum]    In    adolescentia  sua, 

lavabantur  sedentes.  jam  tnni  severitatis  qnadani    specie 

'  Uhi  gain  cantum  audii-it]  Ubi  to-  mnlta  vitia  contegebat  Pifto. 

tam  noctem  traduxit  Piso  in  compo-  '"  Appetitus]    Piiilodemum  optabat 


IN  pisoNEM,  CAP.  29.  2:169 

ad  hoc  terapus ;  sed  taraen  lubricum  genus  orationis  ado- 
lescent)," non  acriter  intelligenti,  saepe  praeceps.  GO.  Ita- 
que  admissarids  iste,°  simul  atqiie  audivit  a  philosopho 
voluptatem  ^  tantopere  laudari,  nihil  expiscatus  est  /  sic 
suos  sensus  voluptarios  oranes  incitavit,  sic  ad  iliius  hanc 
orationem  adhinniit,?  ut  non  magistrum  virtutis,  sed  auc- 
torem  libidinis  a  se  ilium  inventum  arbitraretur.  Grascus 
primo  distinguere  atque  dividere^  ilia,  quemadmodum  dice- 
rentur ;  iste  claudns,''  quomodo  aiunt,  pilam  ;  retinere "  quod 
acceperat,  testificari/  tabulas  obsignare  velle,^  Epicuruni 
disertum  -^  dicere ;  et  tamen  dictum  opinor,^  se  nullum 
bonum  intelligere  posse,  demtis  corporis  voluptatibus.  70. 
Quid  multa  ?  Graecus,  facilis  et  valde  venustus,  nimis 
pugnax  contra  senatorem  ^  populi  Romani  esse  noluit. 
XXIX.  Est  autem  hie,  de  quo  loquor,  non  philosophia  so- 

*"  Examinavit.  e  Producere  testes.  *  Distincte  locutum. 


Lamb.— 6  Vat.  et  Orell.  voluptatem  a  philosopho.  Mox,  explicatus  est  C  x- 
omnes  oinittit  x-  I^i'O  adhinniit.  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  adhinnivit ;  C  S  T 
X  adhibuit.—l  Vat.  Faern.  et  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  et  dicidere.  Pro  dice- 
renturT  habet  dicetur.  C  ista.  Schutz.  de  Ursini  conj.  claudos.  C  H  Sx 
omittimt  gtwmodo,  pro  quo  Vat.  pHern.  Orell.  habent  quemadmodum.  H  ait. 
Xpalam. — 8  Orell.  e  Vat.  Epic,  disertum  dicere;  est  tamen:  dicit,  tit  ojtinor; 
Faern.  et  tamen  dicit,  ut  opinor ;  codfl.  pleriqiie  et  edd.  ante  Lamb.  Ep.  di- 
sertum  decernere,  et  tamen  dictum  opinor ;  Lamb.  E.  disertum  decerncre,  et  tamen 
dicere  opinor  ;  Schiitz.  de  Gnlielmii  conj.  E.  disertim  dicere,  {et  tamen  dicit,  ut 
opinor,)  se,  ^c.    Pal.  2.  diserle  ;  iinde  Garat.  conj.  E.  diserte  dicere,  (et  tnmen 

dicit,  ut  opinor,)  se,  Sfc.    C  H  S  x  liabent  dicere  ;   T  discernere 9  Orell.  e 

Vat.  contra  imperatorem.     Cf.  Phil.  xiv.  §  28. 


NOT.E 

Piso  habere  vitae  comitem.  v  Adhinniit}    Remanet  in   eadem 

"  Adolescenti]  Adolescentes  non  sa-  allegoria. 
lis   distingiiiint,   cum  de   voliiptate,  'i  Iste  claudus'}    Proverliium  quod 

utrnm  de  corporis,  an  animi,  agatur.  de  illis  dicitiir,  qui,  quod  acrepenuit 

o  ^dmissurius  JS<e]  Pisonem  adniis-  a   pra?ceploribus,  sive    iilud  dortum 

sariiim  vocat,  quia  omni  ninliercula-  sii,  sive  indoctunr,  mordicus  tenant, 
rum   impudicarum  libidini  se  expo-  ■■  lielinere]  Sup|)le  '  inccpit.' 

suerat,  snmta  allegoria  ab  equo,  qui  "  Tabulas  obsignare  telle]    Voluit  nt 

fojturae   snpplenda?   causa  in   equa-  praeceptor    ille    scripto   obsignaret, 

rum  armenta  adducitur.  quod  de  voluptate  protnlerat. 
Delph.  et  Var.  Clas.                   Cicero.  7  L  L 


2370  M.    TULLIUS    CICERO 

lum,  sed  etiam  Uteris,  quod '  fere  ceteros  *  Epicureos  negli- 
gcre  dicunt,  perpolitus.  Poema  porro  facit  ita  festivum, 
ita  concinnura,  ita  elegans,  nihil  ut  fieri  possit  argutius.  In 
quo  reprehendat  eura  licet,  si  qui  volet;  modo  *  leviter,' 
non  ut  impurum,  non  ut  improbum,  non  ut  audacem,  sed 
ut  Graeculum,"  ut  assentatorera,  ut  poetam.''  Devenit,  aut 
potius'  incidit  in  istura,  eodem  deceptus  supercilio,  Grae- 
cus  atque  advena,  quo  tarn  sapiens  et  tanta  civitas;  revo- 
care  se  non  poterat,  familiaritate  implicatus;  et  simul  in- 
constantiae  famara  verebatur :  rogatus,  invitatus,  coactus, 
ita  multa  ad  istum  de  isto  scripsit/  ut  onmes  hominis  libi- 
dines,  omnia  coenarum  genera  conviviorumque,  adulteria 
denique  ejus/  delicatissimis  versibus  expresserit.  71.  In 
quibus/  si  quis^  velit,  possit  istius  tanquam  in  speculo 
vitara  intueri ;  ex  quibus  multa,  a  multis  lecta  et  audita, 
recitarera,  nisi  vererer,  ne  hoc  ipsum  genus  orationis,  quo 

*  Si  qui  volet  repreliendere  eum,  reprehendat  leviter. 


Cap.  XXIX.  1  Vat.  Faern.  Lamb,  sed  etiam  ceteris  studiis,  qua.  cod.  Fa- 
erni,  sed  etiam  studiis,  quce.  Hinc  conj.  Orell.  sed  etiam  ceteris  studiis,  qua 
fere  Epicureos,  deleto  ceteros.  Voc.  perpolitus  deest  in  X' — 2  C  se  qui  volet  ; 
niodo ;  x  ^i  9"*  ^'olet  non  modo ;  Vat.  si  qui  modo  vult ;  iinde  Faern.  et  Lamb. 
si  qui  vult,  modo.  Paulo  post,  non  ut  impurum  post  audacem  ponunt  Vat.  Fa- 
ein.  Lamb,  improbante  Garat.  sed  ut  Gr.  et  asseritatorem  x- — ^  Devenit  autem, 
seu  potius  Vat.  Mox,  quo  tot  sapienles  in  eodem  cod. — 4  Lamb,  et  Orell.  ad 
istum  de  isto  quoque  scripsit,  ut  o.  h.  libidines,  omnia  siupia,  omnia  coen.  g.  c.  a. 
denique  ejus  ;  Vat.  et  Faern.  ad  istum  de  isto  quoque  scripsit,  ut  omnes  libidines, 
omnia  stupra,  o,  c.  conviviorumque  genera,  a.  denique  ejus  ;  Graev.  ad  istum  de  isto 
sci'ipsit,  ut  omnes  libidines,  omnia  stupra,  o.  c,  g.  c.  a.  denique  ejus.  Edd.  ante 
Lamb,  oiiiiitiint  voce,  quoque,  omnia  stupra,  denique,  et  retinent  hominis;  x 
omiltit  omnia  ccen,  gen,  c.  adulteria. — 5  Vat.  Erlang.  C  H  S  T,  Faern.  Orell. 


NOTiE 

'  Quod  fere  ceteros"]  Cicero  loqiiens  =*  Poetam']   Poetae  assentationibus 

de   Epiciiro  lib.  de  Finibus,  ail  non  suis  placere  volunt,  ideoqiie  figmen- 

satis  lis  artibus   non   modo  politum  tis  saepe  veritatem  dissimulant. 

fiiisse,  quas  qui  tenent,  truditi  ap-  y  Ad  istum  de  isto  scripsit]    Id  est, 

pellantur,  sed  etiam  deterruisse  alios  multa  carmina   de   Pisone    scripsit, 

a  studiis.  sed  ilia  impudica,  utpote  quibus  ejus 

"  Graculum]    Gra^ci  male  andie-  infames  libidines  describebantur. 

bant  apud  Roraanos,  propter  adula-  ^  In  quibus]  Versibus  scilicet, 
tionem. 


IN    PISONEM,   CAP.   29.  2371 

nunc  utor,  ab  hujus  loci  more'^''  abhorreret ;  [p.  95.]  et 
simul  de  ipso,  qui  scripsit,  detrahi  nolo ;  qui  si  fuisset  in 
discipulo  coniparando  meliore  fortuna,  fortasse  austerior 
et  gravior  esse  potuisset;  sed  eum  casus*  in  banc  con- 
suetudinem  scribendi  induxit,  philosopho  valde  indignam; 
siquidera  philosophia,  ut  fertur,  virtutis  continet,  et  officii, 
et  bene  vivendi  discipliuam  ;  quam  qui  ^  profitetur,  gra- 
vissimam  mihi  sustinere  personam  videtur.  72.  Sed  idem 
casus  ^  ilium  ignarum,^  quid  profiteretur,  cum  se  philoso- 
phum  esse  diceret,  istius  impurissimse  atque  intemperan- 
tissimas  pecudis*^  coeno  et  sordibus  iuquinavit. 

Qui  modo  cum  res'  gestas  consulatus  mei  collaudasset, 
(quae  quidem  laudatio  hominis  turpissimi  mihi  ipsi  erat 
paene  turpis  '^)  Non  ilia  tibi,  inquit,^  invidia  nocuit,  sed 
versus  tui.  Nimis  magna  poena,  te  consule,  constituta  est, 
sive  malo  poelae,  sive  libero.  Scripsisti  enim,'°  ^  '  cedant 
arma  togae.'  § — Quid  tum?  Haec  res  tibi  fluctus  illos  exci- 
tavit.  At  hoc  nusquam  opinor  scriptum  fuisse  in  illo  elo- 
gio,''  quod,  te  consule,  in  sepulcro  reipublicae  incisum  est, 

*  Necessitas. 


si  qui.  Vid.  Beier  ad  Off.  loni.  i.  p.  125.  possit  dcest  in  T. — 6  Cod.  x  ^^ori 
Paulo  post,  detrahi  nihil  volo  Vat.  Faern.  Lamb.  Orell.  vihil  detrahi  volo 
Lamb,  in  marg.  ed.  1584. — 7  Cod.  x  omittit  qui.  Pro  mihi  sustinere  Vat.Faern. 
et  Orell.  sustinere  mihi. — 8  Faiirn.  de  Victorii  conj.  gnurum;  Lamb,  in  ed. 
1506.  won  ignarum.  Statini,  ac  intetnperatissimce  edd.  ante  Faiirn.  atque  in- 
temperatissima  C  S  T.  Lectionem  nostram  exiiibent  Vat.  Faiirn.  Lamb, 
seqq.  et  Orell. — 9  Qui  modo  res  C  H  S  T  X-  P'o  collaudasset,  quod  servant 
Vat.  C  H  S  T  X.  Faiirn.  Lamb.  seqq.  cum  laudasset  liabent  al.  cum  ante  res 
omisso.  qua'  quidem  collaudatio  Vat.  Pro  non  ilia,  quod  servant  Vat.  ('  H  S  x> 
Lamb.  Sclnilz.  non  uUa  ceteri  codd.  et  edd.    ilia  deest  in  T. — 10  Ila  Vat. 

NOT.C 

*  Ab   hujus   loci  viore^    In  senatu  laude  digno. 

oportet  agere  de  rebus  seriis,  et  gra-  *  Inquit]  Piso  videlicet, 

vioribus.  ^  Scripsisti  enim'\    Piso  in  sua  ora- 

^  Sed  idem  casus]    Id  est,  eadem  tione  Ciceroni  objecerat,  quod  ver- 

nccessitas,  quae  Pliilodemum  impulit  siis  de  suo  consulalu  srripsisset,  qui- 

ad  scribendas  Pisonis  libidines,  iis-  bus  oft'ensus  ei  fuerat  Pompeius. 

dem  eum  flagitiis  inquinavit.  s  Cedant  arma  toga]    Versus  a  Ci- 

«  Pecudis]  Pisonem  intelligit.  cerone  edifns. 

•^  Erat  pane  turpis]   Turpe  est  lau-  '"  Illo  elvgio]    Elogia,  et   titnli  se- 

daii  a  turpi  viro,  et  bonorificum   a  pulcrorum,  inscriptioncs  dicebantur. 


2372  ft'-    TULLIUS    CICERO 

*  Velitis,  jubeatis/  ut,  quod  M.  Cicero  versum  fecerit;'  sed 

*  quod  vindicarit.'  "  ^ 

XXX.  73.  Veruni  taraen,  quoniam  te  non  Aristarchum,' 
sed  Phalarim '  ""  grammaticum  habemus,  qui  non  notam 
apponas  ad  raalum  versum,  sed  poetam  armis  persequare  ; 
scire  cupio,  quid  tandem  isto  in  versa  reprehendas,  '  cedant 
arma  tog^.'  Tuge  dicis,^  inquit,  togae  summum  imperato- 
rem  esse  cessurum.  Quid  nunc  te,  asine,  literas  doceam? 
non  opus  est  verbis,  sed  fustibus :  non  dixi  banc  togam,^ 
qua  sum  amictus ;  nee  arma,  scutum  et  gladium  unius  im- 
peratoris  :  sed,  quod  pacis  est  insigne  °  et  otii  toga ;  con- 
tra autem  arma  tumultus  atque  belli ;°  more  poetarum  lo- 
cutus,  hoc  intelligi  volui,  bellum  ac  tumultum  paci  atque 
otio  concessurum.  74.  Quaere  *  ex  familiari  tuo,  Graeco 
illo  poeta:  probabit  genus  ipsum,P  et  agnoscet;  neque  te 
nihil  sapere  mirabitur.     At  in  illo  altero,^  i  inquit,  haeres. 


Lamb.  Giiev.  seqq.  Scripsisli  enim  versus  ceteri. — 11  '  Haec,  sed,  quod  vind, 
non  sine  causa  suspecta  sunt  Gaiat.  et  Sclintz.'  Orell. 

Cap.  XXX.  1  Phalarin  Facrn.  Lamb.  Oiell.  Paulo  post,  in  isto  versu 
Faern. — 2  Tu  dicas  C.  Tu  dicis  T. — 3  Cod.  x  ""n  dicas  tngain.  Artutum, 
quam  swrt,  Sfc.  C  H  S  x-  scutum  aut  gladium  Vat.  Faern.  Lamb,  sed  quia  pacis 
in  iisdem.  Turn,  tumultus  ac  belli  Lamb.  Deinde,  otio  consensurum  T. — 4 
Quaro  T.  familiari  deest  in  x-  Paulo  post,  veque  nihil,  omisso  ie,  C. — 5  At 
in  altero  illo  Faern.  et  Orell.  accedat  laurea  laudi  T.  laudi  habent  etiam  Vat. 
Franc.  Erf.  C  H  S  x,  a'''  codd.  et  edd.  omnes,  praeter  Lamb,  et  Grut.  in  qui- 
bus  est  lingucE.     '  Recte  liic  se  habere  laudi,  recte  Offic.  i.  22.  linguce,  mihi 


NOT^ 

•  Velitis.jubeatis]  Formulam  fingit  ™  Phalarim]    Tyrannus  Agrigenti- 

Cicero,  qua  a  Pisone  ejectus  est  in  norum  fuit,  qui  aeneo  tauro  ignibus 

exiiium.  subjecto  morte  damnatos  includebat, 

^  Sed  quod   vindicarit']    Non  quod  in  quo  ipse  combiistus  est. 

scripserit  Cicero  versus,  ejiciebatnr  "  Quod  pacis  est  insigne]    Romani 

a  Pisone,  sed  quod  vindicarit  rem-  pacis  tempore  togis  utebantur. 

pnblicam  a  conjuratione  :  eaque  de  °  Tumultus  atque  belli]  Supple,  bel- 

causa  a  nefario  cousule  igni  et  aqua  li  sunt  insignia,  et  seditionum. 

interdicebatur.  p  Genus  ipsum]     Nempe   dicendi 

'  Aristarchum]    Aristarchus  gram-  poetice. 

maticus    fuit,  qui   quos   versus   non  q  At  in  illo  altero]   In  altera  linjus 

probabat,  Homericos  non  esse  con-  carminis  parte  difficultatem  reperire 

tendebat,  eosque  litura,  vei  stellula  Pisoneni  significat. 
notabat. 


IN    PI  SON  EM,   CAP.  30.  2373 

*  concedat  laurea  laudi.' "  Iinmo,  mehercule,  habeo  tibi  gra- 
tiam :  hseierem'^  eniin,  nisi  tu  me^  expedisses :  nam  cum 
tu,  timidus  ac  tremens/  tuis  ipse  furacissimis  manibus  de- 
tractam  e  cruentis  tascibus  laureara  ad  portam  Esquilinam 
abjecisti,'  indicasti,  non  raodo  amplissimae,  sed  etiam  mi- 
nimas  laudi  lauream  concessisse."  Atque  ista  ratione  hoc'' 
tamen  intelligi,  scelerate,  vis,  Pompeiura  inimicum  mihi 
isto  versu  esse  factum  ;  ut,  si  versus  mihi  nocuerit,  ab  eo, 
quem  is  versus  ofFenderit,  videatur  mihi  pernicies  esse  quas- 
sita.*  75.  Omitto,  nihil  istum  versum  pertinuisse  ad  ilium: 
non  fuisse  meum/  quem,  quantum  potuissem,  multis  saepe 
orationibus  scriptisque  decorassem, "  hunc  uno  ^  violare 
versu.  Sed  sit  oflensus  :  prime  nonne  compensabit  cum  uno 
versiculo  tot  mea  volumina^  laudum  suarum  ?  Quodsi  est 9 

"   Victoria  ccdat  eloquenlice. 

*  Infortunium  comparatuin.  "^  Me  vvluisse. 


persiiasum  est;  nam  observaiite  Ijeiero  1.  I.  p.  ISl.voc.  niinis  iiividiosuin 
ipse  postea  peimutaie  ciiin  inodesiiore  poteiat.'  Orell. —  6  Lamb,  et  Graev. 
deleiunt  me.  Mox,  detractam  cruentis  CHS  Tx,  et  edd.ante  Lamb.  Prae- 
positiouem  e  servant  Vat.  Faeiii,  Lamb.  seqq.  Pro  indicasti  C  H  S  T  x  JM- 
dicasti.  Deinde  minima  deesi  in  %• — 7  In  verbis  istaratione  hoc  desinit  egre- 
{jiiim  Fragni.  Vnt.  tamen  inlelligis  V,  H  S  T  X'~'^  C  H  S  x  /'""c  unU7n. — 
9  Quod  si  esset  Schntz.  de  conj.  Statini,  ud  perniciem,  non  Hervag.  cum  uno 
cod.  Faerni,  Lamb.  Schutz.  ad  pcrnicicm  iintine  C.  ad  perniciem  nee  x-  ami' 
eisshnum  C  H  S  X-  Mo\,  non  civis:  non  liOiri  in  ho7ninis,!fc.  J {\nt.  laudcnon 
i,  de  rep.  nieriti :  in  consularis,  in  senatoris,  in  civ.  in  lib.  Sfc.  conj.  Schutz.  won 
consularis  deest  in  ed.  Ernesti,  errore  typogr. 

NOT/E 

f  HcETerem]  Fatetur  Cicero,  se  re-  muit  in  jiidicio  arcnsari. 

perire   in   lioc    carmine    difficnitatis  ^  Orationibus  scriptisque  decorassemJl 

aliqiiid,  nisi   eum    ab   ea   liberasset  Neminem  frequentius  Pompeio  iau- 

l>iso.  dat   Cicero,  nt   videre   est  in   Orat. 

•  Ac  tremens]   Timebat  Piso  ne  re-  pro  Lege  Manil. 

pelnndarum  acciisaretnr  propter  fiu-  ^  Tot  mea  volumi7ia'\   Saepissime  de 

ta  sua  et  rapinas  in  provincia.  Pompeio  loquitur  in  orationibus  suis 

^  Lauream  ...  abjecisti]    Cum   Ro-  Cicero,    quem    ubiqne     trinmphasse 

mam  ingrederetur,  ad  portam  F.squi-  commemorat.    Porro  voluniina  a  vol- 

linam  fasces  suos  laureates  abjecit,  vcndo  dicta  sunt  ;  neque  eniui  piu- 

ne  provincialium  sanguine  cruentati  ribus  paginis  et  quaternionibus  olim 

viderentur.  libri  compingebantnr,  sed  spirae  in- 

"   Lauream  concessisse}    Ait  revera  star  convolvebantur. 
lauream  linguae  concessisse,  cum  ti- 


2374  M.    TULLIUS    CICERO 

commotus/  ad  perniciemne,  non  dicam  amicissimi,  non 
ita  de  sua  laude  meriti,  non  ita  de  republica,  non  con- 
sularis,  non  senatoris,  non  civis,  non  liberi ;  in  hominis 
caput  ille  tarn  crudelis  propter  versum  fuisset?^  xxxr. 
Tu  quid,'  tu  apiid  quos,  tu  de  quo  dicas,  intelligis?  com- 
plecteris  amplissimos  viros^  ad  tuum  et  Gabinii  scelus  ; 
neque  id  occulte :  nam  paulo  ante  dixisti,  me  cum  iis  con- 
fligere/  quos  despicerem ; "  non  attingere  eos,  qui  plus 
possent/  quibns  iratus  esse  deberem  :  quorum  quidem 
(quis  enim  non  intelligit,  quosdicas?)  quanquam  non  est 
una  causa  omnium,^  tamen  est  omnium  mihi  probata.  76. 
Me  Cn.  Pompeins  (multis  obsistentibus '^  ejus  erga  me 
studio  J  atque  amori)  semper  dilexit,  semper  sua  conjunc- 
tione  dignissimum  judicavit,  semper  non  modo  incolumem, 
sed  etiam  amplissimum  atque  ornatissimum  voluitesse:^ 
[p.  96]  vestras  fraudes,  vestrum  scelus,  vestrae  criminationes 
insidiarum"  mearum,  illius  periculorum,*  nefarie  fictae,  si- 

**  Tratus. 

'  Tarn  crudelis  fuisset,  ut  per derei,  propter  versum,  non  dicam  amicissimum,  non 
ita  meritum  de  repub.  S^c.  sed  hominem '! 
f  Non  modo  optavit  meam  salutem,  sed  etiam  amplitudinem  et  gloriam. 


Cap.  XXXI.  1  Tu  quidem  C  H  S  T  x-  Mox,  de  quo  dicas  C  H  T,  et  edil, 
ante  Lamb.  Pro  complecteris.  Erf.  et  Pith,  legiint  complecti  vis,  probante  Ga- 
rat. — 2  S  confugere.  Actutiim,  quos  dcsp.  non  attingere  desunt  in  C  H  S  T  x* 
Mox,  iratus  deest  in  T.  Turn,  enim  post  quis  deest  in  x-  causa  una  omnium 
Tanrin.  tamen  est  omnium  desiint  in  x — 3  Taimn.  erga  me  ejus  studio.  C  H 
S  x  atque  amove.     Statim,  sua  cognitione  x-— 4  Idem  cod.  periculo.    C  H  S  x 

NOT^E 

*  Complecteris  amplissimos  viros]  Ad-  ge  major  erat  aticforitas  et  potentia 

jungere   dicit    Pompeiiini   et   Capsa-  in  repnbiica. 

rem,  iit  videantur   illius  et  Gabinii  c  Non  est  una  causa  omnium]    Pom- 

sceleris  participes.  peii  causam   ab  aliorum    causa   dis- 

'  Quos  despicerem]    Piso  objeccrat  tingiiit. 

Ciceroni,  eum  aggredi  se,  et  Gabi-  <•  Multis  obsistentibus]    Piso,  Gabi- 

ninm,  quos  suadebat  e  siiis  provin-  niiis,  Clodii,  aliiqiie  omnes  Clodiani 

ciis  esse  revocandos,  quia   eos   non  Pompeium  abalienare  a  Cicerone  co- 

metnebat,  utpote  dei)iles  et  infirmos  nati  sunt, 

bostes.  e  Criminationes  insidiarutn]    Cice- 

^  Qui  plus  pussent]     Significabat  ronem  illi  detulerunt  ad  Pompeinm, 

Pompeium  et  Caesarem,  quorum  Ion  quasi  ejus  vitae  iusidias  collocasset. 


IN    PISONEM,   CAP.   31.  2375 

mul  eorum,quifamiliaritatis  licentia,  vSuoruraimprobissimo- 
rum  sermonum  domicilium  in  auribus  ejus,  impulsu  vestro, 
collocaverunt/  vestrae  cupiditates  provinciarum,  effecerunt, 
ut  ego  excluderer  */  omuesque,  qui  me,  qui  illius  gloriam, 
qui  rempublicam  salvam  esse  cupiebant,  sermone  atque 
aditu  prohiberentur.  77.  Quibus  rebus  est  perfectum,  ut 
illi  plane  suo  stare  judicio  *  ^  non  liceret,  cum  certi  homi- 
nes non  studium  ejus  a  me  alienassent,  sed  auxilium  retar- 
dassent.  Nonne  ad  te  L.  Lentulus,^  qui  turn  erat  praetor, 
non  Q.  Sanga,*"  non  L.  Torquatus  pater,'  non  M.  Lucullus 
venit?  qui  omnes  ad  eum,  multique  mortales,  oratum  in 
Albanum  ^  obsecratumque  venerant,  ne  meas  ^  fortunas 
desereret,  cum  reipublicae  salute  conjunctas:  quos  ille  ad 
te,  et  ad  tuum  collegam  remisit,  ut  causam  publicam  sus- 
ciperetis,  ut  ad  senatum  referretis  :  se  contra  armatum 
tribunum  '  plebis  sine  consilio  publico  decertare  nolle  :con- 
sulibus  ex  senatusconsulto""  rempublicam  defendentibus, 
se  arma  suraturumJ    78.  Ecquid,^  infelix,  recordaris,  quid 

«■  Obsederunt  aures  iinprobissimis  sermo7iibus. 
''  Manere  in  sua  voluntate  erga  me. 


qui/,  licentiam.  Turn,  collocarunt  Taiirin.  et  Orell.  Verba,  veslrce  c.  p.  effecc' 
runt  desuiit  in  S.  Deiiule,  pro  «f/i<u  x  habet  eJi^u. — 5  TamUu  plane  stare  in 
suo  judicio. — 6  Taiuin.  et  Oiell,  ut  ne  meas. — 7  Ita  Taiiriii.  Erf.  Rom.  Ven. 
1480.  Junt.  Grut.  seqq.  suscepturum  Ven.  1483.  Fatini.  Lamb. — 8  Et  quid  C. 

NOT/E 

De  quibus  fuse  loqnitur  pro  Sextio,  ''  /"    Albanum]     Fundus    Albanns 

^  141.  pertiniiit  ad   Pompeinm,  quo   seces- 

f  Ego  excludcrer]    Affert  per  con-  sisse  de  industria  scribit  Plutarchns, 

globationem,  ouines  ralioncs  quibus  ut  cum  ad  eum  Cicero  venisset,  sese 

couati  sunt  a  familiaritate   Pompeii  per  posticum  subduceret. 

Ciceronem  excludere.  '  Armatum  tribunum']    Cum  Clodio 

K  L.  LentHius]  Hie  anno  prime  bel-  decertare,   et   venire    in    contentio- 

li  civilis  consul  fuit.  nem,  noiuit  Pompeius. 

h  Q.  Sanga]    Q.  Fabins  Sanga  is  "■  Coss.  ex  setiatusconsulto]  Senatus 

fuit  qui  indicia  conjurationis  Calili-  illud  consultun>  fuit  cum  dicebat  se- 

^^rite  ad  Ciceronem  dctulit.  natus, '  Videant  consules  ne  quid  de- 

>  L.  Torqiiatus  pater]    Torqualum  trimenti  capiat  respublica  ;'  quo  ver- 

patrem  nominat,  ad  filii  discrimen,  sicnlo,  ait  Cicero,  satis  armatos  fu- 

qui  turn  florebat  in  republica.  is»e  consules. 


2376  M.    TULLIUS    CICERO 

responderis  ?  in  quo  illi  omnes  quidem,  sed  Torquatus 
praeter  ceteros,  furebat  contumacia  responsi  tiii,  te  non 
esse  tam  fortem,  qnam  ipse  [Torquatus]  in  consulatu"  fu- 
isset,  aut  ego  :  °  nihil  opus  esse  annis,  nihil  contentione : 
me  posse  iterum  rempublicam  servare,  si  cessissera :  p  infi- 
nitam  caedem  fore,  si  restitissem  :  deinde  ad  extremum,  ne- 
que  se,''  neque  generum,  neque  collegam  suum,  tribuno 
plebis  defuturum.9  Hie  tu,hostis  ac  prodjtor,  aliis  mei  ni- 
miciorera*°  quara  tibi  debere  esse  dicis?  xxxii.  79.  Ego 
C.  Caisarem  non  eadem  de  republica"^  sensisse,  quae  me, 
scio  :  sed  taraen  (quod  jam  de  eo,  his  audientibus,  saepe 
dixi)  me  ille  sui  totius  consulatus,  eorumque  honorum, 
quos  cum  proximis  ^  communicavit,  socium  esse  voluit, 
detulit,  invitavit,  rogavit :  non  sura  ego,'  propter  nimiam 
fortasse  constantise  cupiditatem,  adductus  ad  causam  :  non 
postiilabam,  ut  ei  carissimus  essem,  cujus  ego  ne  beneticiis 
quidem  sententiam  meam  tradidissem.  Adducta  res  in 
certamen,  te  consule,  putabatur,  utrum,  quae  superiore  an- 
no ille  gessisset,  manerent,  an  rescinderentur.'     Quid  lo- 


Mox,  Torquatus  loco  secundo  delevit  Schutz.  de  Ernestii  sententia.  T(im, 
posse  rem]),  ilerum  Tatirin.  Pro  servare  C  S  x»  Rom.  Veil.  1483.  salvare.—r- 
9  Ita  Taiirin.  Aid.  seqq.?io7i  defuturum  C  S  T  x,  Rom.  Veu.  1480. 1483.  Juut. 
probaiite  Gaiat. — 10  H  T  inimicitiorem. 

Cap.  XXXII.     1  Tanrin.  omittit  fg-o.     P an\o  [>ost  ei  carissimum  C.    we  ante 
benejiciis  deest  in  C  H  S  T  x.  et  edd.  ante  Lamb,  extat  veio  inTaurin.  Lamb. 

NOTvE 

"  Torquatus  in  consulatu']    Fiiit  ille  dio,  si  quid   a  Cicerone   susceptum 

quidem  agresti  vir  ingenio,  quo  con-  fuisset  pro  repnblica  contra  furiosum 

snle  erupit  prima  Catilinae  conjura-  ilium  tribunum  plebis. 

tio,  in  qua  eum,  cum  Cotta  collega  r  Non  eadem  de  repub.']  Cicero  re- 

suo,  interficere  volebant  socii  conju-  siitit  Caesari,  quando  tulit  legem  de 

rationis,  Cn.  Piso,  Catilina,  et  Ante-  dividendo  agro  Campano. 

nius.  *  Cum  proximis]    Dunmviros  crea- 

°  Aut  ego]   Cicero  alteram  conju-  vit  Pisonem  socerum  suum,  et  gene- 

rationeni  oppressit,  de  qua  dictum  rum  Pompeium  :    unde  eum,  ut  ait 

est  in  Orat.  contra  Catiliiiaui.  Orat.  de  Provinc.  Cousul.  rogavit  ut 

P  Si  cessissem]    Tempori  videlicet,  quinqueviratum  acciperet,  et  in  tri- 

et  armis  Clodianorum.  bus  sibi  conjunctissimis  consularibus 

1  Neque  se]   PoUiciti  fuerant  Piso,  esse  vellet. 

Caesar,  et  Gabinius  suam  opem  Clo-  '  Rescinderentur']    Praetores  Mum- 


IN    PI  SON  EM,   CAl'.  32.  2377 

quar  plura?  si  tantum  ille  in  me  esse  uno  roboris  et  virtu- 
tis  putavit,  ut  ea,^  quae  ipse  gesserat,  conciderent,  si  ego 
restitissem  ;  cur  ei  non  ignoscam,  si  anteposuit  suam  salu- 
tem  meae  ?  "  80.  Sed  praeterita  omitto  : '  me  ut  Cn.  Pom- 
peius  omnibus  suis  studiis,  laboribus,  vitae  periculis  cora- 
plexus  est,  cum  municipia  pro  me  adiret,  Italiae  lidem  im- 
ploraret,  P.  Lentulo  consuli,  auctori  salutis  meas,"  f're- 
quens  assideret,  senatui  sententiam  praestaret,^  in  concio- 
nibus  non  modo  se  defensorem  salutis  meae,  sed  etiam 
supplicem  pro  me  profiteretur ;  hujus  voluntatis  eum,  quera 
multum  posse  intelligebat,  mihi  non  inimicum  esse  cogno- 
rat,  socium  sibi  et  adjutorem  C.  Caesarem  adjunxit.  Jam 
vides,  me  tibi  non  inimicum,  sed  hostem  ;'^  illis,  quos  de- 
scribis,  non  modo  non  iratum,  sed  etiam  amicum  esse  de- 
be  re  ?  quorum  alter,  id  quod  meminero  semper,  aeque 
mihi  fuit  amicus,  ac  sibi ;  alter,  id  quod  obliviscar  aliquan- 
do,  sibi  amicior,^  quam  mihi.''  81.  Deinde  hoc  ita  fit,  ut 
viri  fortes,  etiamsi  ^  ferro  inter  se  cominus  decertarint, 
tamen  illud  contentionis  odium  simul  cum  ipsa  pugna  ar- 
misque  ponant.     Atqui  me  ille  odisse  nunquam^  potuit,  ne 


Graev.  Griit.  seqq.— 2  Tauiin.  omittit  ea.  Mox,  cur  ego  non  ignoscam  Tanrin. 
T,  Ven.  1480.  Jiint.  cur  non  ignoscam  C  H  S  x?  edd-  plei  aeque  ante  ed.  1584. 
etiam  Faeni.  et  Lamb.  15GG. — 3  Sed  praterea  milto  Orell.  e  cod.  Tatiiin. 
Mox,  omnibus  studiis  suis  in  eodem  cod.  Paulo  post,  consulis  auctori  C  Pro 
senatui  Tanrin.  Iiabet  senatus. — 4  Jamne  vides  Lamb.  Jam  vides  m.  t.  n.  inimicum 
desunt  in  T.  sed  etiam  hostem  idem  cod.  Statim,  modo  deest  in  eodem. 
Deinde,  quod  meminero  s.  aque  m.f.  a.  ac  s.  a.  id  quod  desunt  in  eodcni  codice  ; 
amicus  deest  in  C  H  S  x?  Rom.  Venet.  1483.  mihi  amicus  fuit  Taurin. — 
5  Taurin.  sibi  aliquando  amicior ;  H  T  aliquando  sibi  amicilior.—O  H  etsi. 
C  H  S  X  omittunt  inter  se.  Actutum,  quo  minus  decertacit  x-  cominus  deccrtant 
C  T.  Deinde,  armisque  deponant  Taurin. — 7  Neque  me  ille  odisse  unquam 
Taurin.  Erf.  Pith.  Orel!.    Atque  me  i.  o.  mmquam   Kegg.  ap.  Lall.  C  H  S  T. 

NOT;E 

inius    et  Domitius  volebant  abolere  consul  rctulit  ad  scnatuni  de  Cice- 

omnia  Capsaris  acta  in  consulatu.  rone  revocaudo. 

u  Si  anteposuit  suam  salutem  mcce'\  y  Sententiam  prmstaret}  Id  est,  cum 

Maluit  Caesar,  ut  ai>irct  in  exiiiuui  esset   pnratus  ad  sententiam  de  mc 

Cicero,  quam  acta  sua  rescinderen-  libere  dicendam. 

tur.  '  Sibi  amicior,  quam  mihi]   Loqui. 

*   Auctori  salutis  mece"]     LentuUis  tur  de  Casare. 


2378  M.  TULLIUS    CICERO 

turn  quidem,  cum  dissidebamus.  Habet  hoc  virtus,  quam 
tu  ne  de  facie  quidem  nosti,"  ut  viros  fortes  species  ejus 
et  pulchritudo  etiara  in  hosteposita^  delectet.  xxxiii. 
[p.  97.]  Equidem  dicam  ex  animo,  patres  conscripti,  quod 
sentio,  et  quod  vobis  audientibus  saspe  jam  dixi.  Si  mihi 
nunquam  amicus  C.  Ca;sar  fuisset,  sed  semper'  iratus;  si 
asperriaretur  amicitiam  meam,  seseque  mihi  implacabilem 
inexpiabilemque  *  praeberet;  tamen  ei,  cum  tantas  res 
gessisset,  gereretque  quotidie,  non  amicus  esse  ^  non  pos- 
sem  :  cujus  ego  imperio  non  Alpium  vallum  *  contra  ascen- 
sum  transgressionemque  Gallorum,  non  Rheni  fossam,  ^ 
gurgitibus  illis  redundantem,  Germanorum  immanissimis 
gentibus  objicio  et  oppono.  82.  Perfecit'  ille,  ut,  si 
monies  resedissent,'  amnes  exaruissent,  non  naturas  prae- 
sidio,  sed  victoria  sua,  rebusque  gestis,  Italiam  munitam 
haberemus.  Sed,  cum  me  expetat,*  diligat,  omni  laude 
dignum  putet ;  tu  me  a  tuis  inimicitiis  ad  simultatem  re- 
vocabis?  sic  tuis  sceleribus  reipublicoe  prasterita  fata  re- 
fricabis?''  quod  quidem  tu,^  qui  bene  nosses  conjunctio- 
nem  meam  et  Caesaris,  eludebas,  cum  a  me,  trementibus 

"  Cvjus  ne  nosti  quidem  faciem  externam,  *  Inexorabilem. 

"  Plani  esse7it.  '^  Renovabis. 


ne  tu  quidem  C. — 8  Voc.  posita  deest  in  x- 

Cap.  xxxm.  1  Tanrin.  Sclnitz.  Off  II.  si  semper.  Mox,  si  semper  aspernn- 
retur  a.  m.  seque  mihi  Taurin.  Verba,  seseque  mihi  i.  i.  p.  t.  ei  c.  I,  res  gessisset 
desunt  in  T.  Pro  inexpiabilemque  ed.  1584.  et  Gnu.  Iiabent  inexplicabi- 
lemque ;  C  S  inexpiabilem.  Haec  vox  deest  in  x-  praberet  iantum  ei  C  S  x- — 
2  Verbum  esse  deest  in  C.  imperium  Taurin,  et  H.  vallium  x-  "nde  Lamb, 
conj.  cujus  ego  imperium  non  A.  v.  ascensui  transgressionique. — 3  Profecitx-'"^^ 
si  mentes  C  T  residissent  Eif.  Erl.  Schiitz.  Orell.  Vid.  Goerenz.  Fin.  in.  3. 
amnes  cxhaurissent  CT  x- — 4  CTxexpectat.  Mox,  tu  me  tuis  itiim.  conj. 
Garat.  ad  simultatem  C.  Casaris  sHspic.  Lamb,  in  ed.  1566.  tu  tuis  sceleribus, 
8fc.  Sclintz.  sic  tuis  sc.  prasentibus  prceterita  facta  Lamb,  in  ed.  1 5G6.  facta 
etiam  C  T. — 5  C  H  S  x  <^"'»  '">'  T  cum,  omisso  pronomine  tu.  Paulo  post, 
non  requirebas  Junt.    Quam  quidem  tu,  qui  bene  nosses,  conjunctionem  meam  et 


NOTiE 

'^Alpium  vallum']     Italia   Alpibus  ^  Rheni  fossam]    Galli  a  Germanis 

tanqnam   vallo  munitnr;    quod  ei  a      per  Rhenum  fluvium  separantur. 
natura  concessum  est. 


IN    PISONKM,   CAP.  34.  2379 

omnino  labris,  sed  tamen,   cur  tibi  nomen  non  deferrem,' 
requirebas.'^     Quanqiiam,  quod  ad  me  attinet, 

*  Nunquam  istam  imminuam  curaiii  inficiando  tibi;V'i 
tamen  est  mihi  considerandum,  quantum  illi,*^  tantis  rei- 
publicae  negotiis  tantoque  bello  *  impedito,  ego,  homo 
amicissimus,  solicitudinis  atque  oneris  imponam :  nee 
despero  tamen,  quanquam  languet  juventus/  nee  perinde,^ 
atque  debebat,  in  laudis  et  gloriae.  cupiditate  versatur,  fu- 
tures aliquos,  qui  abjectum  hoc  cadaver  consularibus 
spoliis  nudare^  non  nolint,^  prassertim  tarn  afllieto,  tarn 
infirmo,  tam  enervate  reo  ;  qui  te  ita  gesseris,  ut  timeres, 
ne  indignus  beneficio''  videreris,  nisi  ejus,'  a  quo  missus 
eras,  simillimus  extitisses. 

XXXIV.  83.    An  vero  tu  parura''   putas  investigatas '  ^ 

*  Non  facerem  te  reum.  /  Nunquam  Uberabo  te  ab  hac  cura. 


Casaris  elud.  Sfc.  conj.  Schiitz. — 6  Cod.  x  Hie.— 7  Lamb,  proinde.  Pro  de- 
bebat, qno(i  servant  Erf.  Pitli.  C  H  S  T,  Grzpv.  Schiitz.  Orell.  ceteri  ef  codd. 
et  edd.  habent  debent.  Turn  versetur  pleriqiie  codd.  et  edd.  ante  Manut. 
prater  Venet.  1480.  et  Jtint.— 8  C  H  x'nonnolit;  S  omnitio  nolit.  Statim, 
tam  afflicto,  tam  opimo,  lain  infimo  Erl".  Pith.  C  H  T.  tam  a.  tam  oppimo, 
tam  injimo  S.  tam  a.  tam  opimo  quam  infimo  x-  Wem  cod.  paulo  post, 
extitisset. 

Cap.  XXXIV.     1  C  a  m.  sec.  investigatum ;  x  inffs'ig""'*'^'     Pro  esse,  quod 
deest  ill  S,  causte  exiiibent  H  x-     Paulo  infra,  odorantcs  gresaus  tuos  C  H  S  x- 

NOTiE 

<=  Requirebas]    Credebat  Piso,  Ci-  cedonia  abstulit. 
ceronein,  nietu   generi  siii    Capsaris,  •>  Indignus    bcneficio  ]     Macedonia 

deterritnm  fuisse  a  suo  nomine  de-  provincia  Pisoni  decreta  fiiit  a  Clo- 

ferendo.  dio,  quasi  beneficiura  et  nierces,  pro 

■'  Inficiando  tibi'\    Versus  est  Accii  Ciceronis  exilio. 
poetae  in  Atreo.  '  Nisi  ejus']    Non  decrevisset  Piso- 

*  Tantoque  bello]    Rellnni  tunc   in  ni  Ciodius  Macedonian!,  nisi  ei  suis 

Gallia  contra  Britaunos  et  Germao  sceleribus  simillimus  fiiisset. 
nos  gerebat  Caesar.  ''  An  vero  tu  parum]   Ostendit  jam 

'  Languet  juvenlus]  Accusabant  po-  Cicero,  non  deesse  crimina  propter 

tissimum  juvenes,  in  quibus  haec  laus  qua;  po8sit  in  judicium  appellari. 
jam  frigere  videbalur.  '  Investigatas  ]     Innuit   satis   esse 

«  Consularibus  spoliis  nudaie]    Mi-  cognita  Pisonis  scelera,  ob  qiiap  com- 

natnr  judicium  repetundarum  pecu-  parari  contra  enm  possit  accusatio. 
niarum  quas  Piso  proconsul  ex  Ma- 


2380  M.    TULLIUS    CIOERO 

esse  a  nobis  labes  imperii  tui,  stragesque  provinciae?  quas 
qiiidem  nos,  non  vestigiis  odorantes  ™  ingressus  tuos,  sed 
totis  volutationibus  corporis  el  cubilibus"  persecuti  su- 
mus.  Notata^  a  nobis  sunt,  et  prima  ilia  scelera  in  ad- 
veutu,  cura,  accepta  pecunia  a  Dyrrachinis"  ob  necem  hos- 
pitis  tui  PlatoriSjP  ejus  ipsius  domum  evertisti,  cujus  san- 
guinem  addixeras,"  eumque,  servis  symphoniacis  '^  et  aliis 
muneribus  acceptis,  timentem,  multumque  dubitantera  con- 
firmasti,  et  Thessalonicam  "  fide  tua  venire  jussisti ;  quem 
ne  majorum  quidem  more  supplicio  affecisti,  cum  miser 
ille  securibus  hospitis^  sui  cervices  subjicere  gestiret ;  sed 
ei  medico,'  quem  tecum  eduxeras,  '  imperasti,  ut  venas 
hominis  incideret;  84.  cum  quidem  tibi  etiam  accessio  fuit 
ad  necem  Platoris,  Pleuratus,  ejiis  comes  ;  *  quem  necasti 
verberibus,  summa  senectute  confectum.  Idemque  tu 
Rabocentum,4^  Bessicae  geutis  principcra,  cura  te  trecentis 

"  Cujus  vendideras  vitam. 

*  Adjunxisti  ad  mortem  Platoris  mortem  Pleurati. 


— 2  Notanda  C  H  S  Tx-  turn,  accepta  C  H.  Mox,  domum  everristi  Maniit.  pro- 
baiite  Schutz.  Pro  addixeras  x  habet  adduxeras.  Delude,  uccepisti  trementem 
Elf.  Pitli.  Verba,  timentem  m.  dubitantem  desiint  in  %•  timentem  et  multum 
dub.  C  H  S,  et  edd.  ante  Faern.  Denique  jussistiqne  ne,  Sfc.  C. — 3  C  H  S  T, 
Roni.  Venett.  1480.  1483.  Jimt.  quem  tecum  tu  eduxeras  ;  x  tecum  tu  eduxeras, 
omisso  quem.  Statim,  tu  v.  hominum  ocininis  cideret  T.  turn  quidem  C  H  S  T 
X,  Aid.  Faern.  seqq.  cum  equidem  Pall.  Grut.  Graev.  cum  quidem  servant  Ve- 
net.  1480.  Jiint.  Lamb. — 4  Rabacentum  T.  Bissica  C.  cum  tu  nonniilli  codd. 
et    ed.   1584.     Mox,   Garat.   scribeDduiu   censet    Coto,   vel    Cotyi ;  CHS 

^OTJE 

■»   Vestigiis  ndorantesi    Metaphora  revocaretur. 
a  bellnis,  quae  ex  vestigiis  et  volii-  p  Platoris]    De  boc  dictiim  est  in 

tationibns  suis  deprehenduntur.  Orat.  de  Harnsp.  Responsis. 

"  Cuhilihus']    Cubilia  dicuntur  ilia         ^  Sei'vis  symphoniacis']    Servos  illos 

loca  ubi  delitescunt  belluae,  et  quasi  acceperat  a  Platore. 
Btabiilantur.  ■■  T/jessa/on?ca»i]  Thessalonica  urbs 

°  Dyrrachinis  ]     Dyrrachinm   iirbs  Macedoniee,  olini  sedes  proconsidis. 
ill  Macedonia  ad  mare  Adiiaticum,         '  Securibus  hospitis]   Siipplicia  haec 

nnde  solvitur  in  Italiam :  olim  Epi-  consneta  apud  Romanos  fuere,  crux, 

damniis    vocabatur,    nunc    Durazzo.  seciiris,  et  dejectio  de  rupe. 
Hie  Cicero  tempore  sui  exilii  com-         '  Ei  medico]    Medicura  pro  chirur- 

jnoratus  est,  donee  senatusconsulto  go  dicit. 


IN    PISONRM,    CAP.  35.  2381 

talentis  regi  Cotto  "  vendidisses,  securi  percussisti ;  cum 
ille  ad  te  legatus  in  castra  venisset,  et  tibi  magna  praesidia 
et  auxilia  a  Bessis  peditum  equitumque  polliceretur  : '  ne- 
que  enm  solum,  sed  etiam  ceteros  legatos,  qui  simul  vene- 
rant ;  quorum  omnium  capita  regi  Cotto  vendidisti.  Den- 
seletis"  (quae  natio,  semper  obediens  huic  imperio,  etiam 
in  ilia  omnium  barbarorum  ^  defectione  ^  Macedonica,  C. 
Sentium  praetorem  tutata  est)  nefarium  bellum  et  crudclc 
intulisti;  eisque  cum  tidelissimis  sociis  uti  posses,  hosti- 
bus  uti  acerrimis  maluisti :  ita  perpetuos  defensores  Mace- 
doniae,  vexatores  ac  perditores^  efl'ecisti.  Vectigalia  nostra 
perturbarunt,urbes  ceperunt,  vastarunt  agros,  socios  nostros 
in  servitutem  abduxerunt,  familias  abripuerunt,  pecus  ab- 
egerunt ;  Thessalonicenses,  cum  oppido  desperassent,  mu- 
nire  arcem  coegerunt.  xxxv.  85.  [p.  98.]  A  te  Jovis 
Urii '  ^  fanum  antiquissimum  barbarorum  sanctissimum- 
que  direptum  est.  Tua  scelera  Dii  immortales  in  nostros 
milites  expiaverunt ;  qui  cum  uno  genere  morbi  affligeren- 
tur,  neque  se  recreare  quisquam  posset,  qui  semel  incidis- 
set ;  dubitabat  nemo,  quin  violati  hospites,*  legati  necati. 


Coddo. — 5  C  pollicerct.  Mox,  Coddo  T.  CocchoC  H  S.— G  Cod.  x  defensione. 
Actntiini,  Macedoninm,  C.  Sentio  prcetore  Orell.  de  Garatoni  seiiteniia.  Ma- 
cedoniam  est  de  conj.  sed  C.  Sentio  prcetore  tiiniant  codd.mnlti,  et  Venet.  1480. 
C.  Sexlio  pratore  C  %•  C.  Sextio  praclore  H  S  T. — 7  Erf.  prccdntores.  Mox, 
nostra  deest  in  x-  nostra  perturbasti  C  Turn,  in  servit,  adduxeruut  C  H  T  x. 
fain,  arripuertint  C  H  S  T  x-     Denique,  arcem  munire  coegerunt  Lamb. 

Cap.  xxxv.  1.  Ita  de  Tmnebi  conjectnra  Griit.  et  seqq.  Jovis  Vtlsuri 
edd.  vett.  etiam  Faiirn.  et  Lamb.  Jovis  vel  Suri  C  HS  T  x»  Erf.  Pith.  Pal. 
2.  Joi-is  Surii  inuiti  codd.  ap.  Grzev.  Paulo  post,  Ilac  tua  scelera,  Dii  im- 
mortales J  in  nostros  milites  expetiverunt  de  Eriiesti  conjectura  Schulz.     lie- 


NOTjE 

"  Regi  Cotto'\    Coitus,  ant  Cotys,  esseiit    populati,  Sentium,  «t  Sigo- 

nomen  fuit  regum  Tliraciae,  ut  Arsa-  nius  ait,  Denseleti  tntati  sunt,  a  qui- 

ces  Persarnm,  teste  Livio.  bus  illi  baibari  superali  sunt. 

*  Denscletis]   Dcnstleti,  cnm  initio  '  Jovis  f/rii]    Ju|)iter  Urius   a  se- 

paccm    ingenti   pccnnia   emissent   a  cundo  vento  dictns  est,  cui,  in  fauci- 

Romanis,    bello    lacessiti,    acerrime  bus  ponti   Euxini  templum   positum 

«ese  ulti  sunt.  fuisse  scribit  Turnebiis  Advers.  xxi. 

y  Barbarorum]     Cum   Tliraocs    in  15. 

Macedoniam  incurrissent,  atque  eani  »   Violati  hospiles]  Plator,  ut  supe- 


2382  M.    TULLIUS    CICERO 

pacati  atque  socii  nefario  bello  lacessiti/  fana  vexata, 
banc  tantam  efficerent  vastitatem.  Cognoscis  ex  particula 
parva '  scelerum  et  crudelitatis  tuae  genus  universura. 

8G.  Quid  avaritiae,  quae  criminibus+  inflnitis  iraplicata 
est,  sumraam  nunc  explicem?  Generatim  ea,  quae  maxime 
nota  sunt,  dicara.  Nonne  sestertium  centies  et  octogies,* '' 
quod,  quasi  vasarii  nomine,'^  in  venditione  mei  capitis'^ 
ascripseras,  ex  aerario  tibi  attributura,  Roraae  in  quaestu " 
reliquisti?  Nonne,  cum  cc  talenta^'  tibi  Apolloniatae  ^ 
Romae  dedissent,  ne  pecunias  creditas  solverent,  ultro  Fu- 
fidium,  equitem  Romanum,  hominem  ornatissimum,  credi- 
torem,  debitoribus  suis  addixisti?^  Nonne,  hyberna  cum 
legato  praefecloque  7  tradidisses,  evertisti  miseras  funditus 
civitates ;  quae  non  solum  bonis  sunt  exhaustae,  sed  etiam 
nefarias  libidinum  contumelias  turpitudinesque  subierunt? 
Qui  modus  tibi  fuit  frumenti  aestimandi  ?  qui  honorarii  ?  '^  si 

'  Fcenore. 


fatarat  jam  Ernesfi,     Pro  affligerentur  x  liabet  afficerentur. — 2  Cod.  x  legati 
negttti  . . .  lacessit. — 3  Ven.  1480.  Lamb.  l,56tj.  Orell.  particula  perparva.    C  H 

5  el  criid.  suae. — 4  T  qua  ex  crimhiibus. — 5  Idem  cod.  sestertium  octogesies. — 

6  Tres  codd.  ap.  Giaev.  C  talenta.    C  H  S  x  Ubi  Apollinatce ;  T  tibi  Apollina- 
tes.     Mox  dedidissent  ne  . . .  Fusidium  x- — 7  H  prccfecto  ;  Erf.  Pith.  Graev. 

NOTiE 

rius  dictum  est,  ab  eo  interfectus  est,  «  CC  talenta']   Gallicornm  nummo- 

in  eoque  jus  hospitii  a  Pisone  viola-  rum  millia  centum  viginti  efficiunt. 

turn    est.     Hospites  autein    violare,  ^  Apolloniata]   Apollonia   urbs   est 

summum  apud  veteres  scelus  fuit.  Illyrici. 

^  Sestertium  centies  et  octogies']  Qua-  s  Addixisti]   Addici  proprie  bona 

dringenta  quinquaginta  millia  aureo-  dicuntur,  cum   praetor  aut  secundo 

rum,  quorum  quilibet  valet  sexagin-  decreto  bonorum  possessionem  lar- 

ta  duodenarios.  gitur,  hoc  est,  possidere  jubet ;  aut 

«   Vasarii  nomine]  Ea  omnia  '  vasa-  cum  ejus  bona,  qui  judicatiini  facere 

rii '  nomine  dicebantur,  quee  magis-  non  potest,  petitori  attribuit.    At  Pi- 

tratibus  in  proviuciam  ituris,  ad  eo-  so  non  creditoribus  bona  debitorum, 

rum  usus  domesticos  ex  aerario  con-  sed  creditorum  bona  debitoribus  ad- 

cedebantur.  dixit,  quia  milites  ad  domum  Fufi' 

^  In  venditione  mei  capitis]  Pactio-  dii,  ad  hyberna  missi  sunt, 

nem  fecerat  cum  Pisone  Clodius,  ut  ^  Honorarii]   Honorarium  frumen- 

si  perderet  Ciceronem,  pecunia  illi  tum  intclligit,  quod  gratis  et  honoris 

ex  aerario  in  suuitum  exercitus  attri-  causa  prstoribiis  provincianim  da- 

bueretur.  batur. 


IN  PISONEM,  CAP.  36.  2383 

quidera  potest  vi  et  metu  extortum,^  honoranum  nominari; 
quod  cum  peraeque  omnes,  turn  acerbissime  Boeotii,'  et 
Byzantii,''  Cherronenses,'  Thessalonica  sensit:  unus  tu 
dominus,  unus  aestimator,  unus  venditor,  tota  in  provincia, 
per  triennium,  fruraenti  omnis  fuisti.  xxxvi.  87.  Quid 
ego '  rerura  capitalium  quaestiones,  "^  reorum  pactiones,™ 
redemtiones,  acerbissimas  damnationes,  libidinosissimas 
liberationes  proferam  ?  tantum  locum  aliquem  cum  mihi 
notum  *  senseris,  tecum  ipse,  licebit,  quot  in  eo  genere,  et 
quanta  sint  crimina,  recordere.  Quid  ?  illam  armorum ' 
officinam  ecquid  recordaris,  cum  omni  totius  provinciae 
pecore  compulso,*  pellium  nomine,"  omnem  quaestum 
ilium  domesticum  paternumque  renovasti?  °  Videras  enim 
grandis  jam  puer,  bello  Italico/  repleri  quasstu  vestram 
domum,  cum  pater  armis  faciendis  tuus  prasfuisset.  Quid? 
vectigalem  provinciam,''  singulis  rebus,  qusecumque  veni- 

•*  Judicia  capilalia.  '  Coacto. 


Schutz.  Orell.  prafecfoque  tuo.  Statim,  emersisti  miseras  x- — 8  Voc.  extorlum 
cleest  in  H.  Paulo  post,  Cherroncsenses  solus  Lamb.  Deinde,  per  triennium 
[lacuna]  omnis  C.    triennium  omnis  x  nnllo  spatio  relicfo. 

Cap.  xxxvi.  1  Quid  ergo  x-  Mox,  pactiones,  rerum  demtiones  Erf. — 2 
Codd.  Faeini,  Erf.  Ven.  1480.  Junt.  Faern.  Lamb,  notum  esse ;  C  H  S  T  x 
7iotum  est,     Statim,   recordari  H.     recordare  Erf.  C  S  T  x- — 3  Pitb.  mar- 


NOT^ 

'  Boeotii]    Bceotii  popitli  dim  stu-  nae,  in  quibiis  arma  fiebant,  tegeban- 

piditate  sua  male  audierunt ;  a  Boe-  tur,  sicut  ctiam    papiliones,   loricae, 

otia  regione  in  finibus  Graeciae  diet),  clypei. 

et  haEc  a  bove,  cujus  ductu  hue  Cad-  »  Paternumque  renovasti]  Initio  hu- 
mus pervenif.  jns  Orationis  vocat  eum  furacissimi 

^  Byzitntii]    Byzantii   a   Byzantio  honiinis  filium. 

Thraciae  civitate  sic  dirti ;  quae  Con-  p  Hello  Italico]    Bellum  illud  Itali- 

stantinopolis    a  Constantino   postea  cnm  Maisicuui,  sen  Sociale,  dictum 

nuncupata  est.  est,  quod   a  populis  anno  uibis  CG3. 

'  Cherroncnscs]  Chcrronrsns  lia?c  in  excitatum   est,  petentibus  jus   civi- 

Tliracia  fiiit  ad  Pontum  Euxinum.  talis. 

™  Reorum  pactiones]   Conveniebat  i   Vectigalem  i>rovinciam]   Macedo- 

cnm  reis  de  pecunia,  qua  se  redime-  nia  provincia  libera  erat,  et  immu- 

rent  a  judicio.  nis,  et  earn  reddidit  vectigalem  Piso. 

"  Pellium  nomine]    Pellibus  offici- 


2384  M.   TULLIUS    CICERO 

renf,  certo  portorio  '  imposito,  servis  tuis  publicanis'^  a  te 
factam  esse  merainisti  ?  88.  quid?  centuriatus  ^  ^  palam 
veuditos  ?  quid  ?  per  tuum  servulum  *  ordines  assigna- 
tos?  quid?  stipendium  militibus"  per  omnes  annos  a 
civitatibus,  niensis  palam  propositis,"  esse  numeratum  ? 
quid  ilia  in  Pontum^  profectio^  et  conatus  tuus  ?  quid 
debilitatio  atque  abjectio  animi  tui,  Macedonia  praeto- 
ria^  nuntiata,  cum  tu  non  solum,  quod  tibi  succedere- 
tur,  sed  quod  Gabinio  non  succederetur,  exsanguis  et 
mortuus  concidisti?  quid  quaestor  sedilicius  rejectus?* 
praepositus  ^  legatorum  tuorum  opliraus  abs  te  quisque  vi- 
olatus  ?    tribuni  militum   non   recepti  ?     M.    Baebius,  vir 


morum.  C  S  et  quid  rec. — 4  Hotom.  conj.  puhlicis,  dnbitautcr  tamen. — 
5  Abraroiiis  conj.  cmturionatus.  Paulo  post,  -rh  esse  suspecluni  est  Er- 
uestio  et  Garat. — 6  Ponto  x-  Pontu  C.  Mox,  objectio  animi  C  H  S  T. 
"Verba,  serf  quod  G.  non  succederetur  desunt  in  X-~'^  Cod.  x  propositus.  '  Lo- 
cns  corruptiis.'  Orell.  Idem  Orell.  conj.  Quid?  quteslor  rejectus?  adilicius 
prapositus?  Junt.  exliibet  Qku/ ?  quastor  cedilicius  rejectus?  prcepositus  lega- 
torum  tuorum  turpissimus,  optimus  quisque  aba  te,  8fc.  Niuig.  Steph.  ed,  1584. 
sic,  nisi  quod  abs  te  quisque.  Lamb.  1566.  Quid?  q.  a.  rejectus:  turpissimus 
homo  prcepositus?  legat.  Sfc.  margo  ed.  1584.  prapositus  homo  turpissimus.  Ed, 
Ven.  1480.  omittit  qucestor.     Deinde,  tribuni  militares  Erf.  Pith.  Ven.  1480. 

NOT^ 

'  Certo  portorio']    Porforinm  vecti-  argentariorum  proponi  in  foris  et  lo- 

gal   dicitur,   quod    pro   exportandis  cis  pul)licis  jussit,  ut  militibus  sti- 

mercibus    solvitur.     Unde   qui    hoc  pendium  numeraretur. 

vectigal  publicani  redemerunt,  por-  y  In  Pontum  profectio]  Irruplionem 

titores  dicebantnr.  in  Pontum,  ad  praedandam  illam  pro- 

«   Centuriatus]     Arguit    Pisouem,  vinciain,  fecit;    unde   turpiter  cum 

quod  dignitates  militares,  quae  inili-  multa  suorum  clade  repulsus  est. 

turn   virtuti  gratis  dabantur,  vendi-  ^  Macedonia  pratoria]    Ut  ab  hac 

derit.     Centuriones  vero  sex  in  qua-  provincia  revocarelur  Piso,  facta  est 

libet  erant   cohorte :   cohortes  vero  prsetoria  ;    ut  statim  in   illam   illius 

decern  in  legione.  anni  praetores  proficiscerentur. 

'  Per  tuum  servulum']    Piso   dedit  »  Qucestor  cedilic'ius   rejectus]    Piso 

servo  SHO  potestatem  ordines  assig-  rejecit  quzestorem,  qui  a?dilis  faerat, 

nandi,    quae    tantum    penes    trihunos  et  ei  prastulit  unum  ex  legatis,  qui 

esse  debuit.  omnium  esset  turpissimus,  et  quem 

"  Stipendium  militibus]  Stipendium  sibi    qusestorem    esse,    quam    ilium 

militum  ex  aerario  accipiebatur,  quod  aedilicium  maluit.    Licet  autem  sorte 

sibi  retinuit  Piso:  et  aliud  militibus  quaestores  obvenirent,  si  grati  pro- 

persolvi  imperabat.  consulibus  non  essent,  ab  eis  tanien 

"  Mensis  palam  proposilis]    Mensas  rejici  polerant. 


IN    PISONKM,   CAP.  36.  2385 

fortis,  interfectus  jussu  tuo?  89.  Quid?  quod  tu  toties, 
diffidens  ac  desperans  rebus  tuis,  in  sordibus,  lamentis, 
luctuque  jacuisti?  quod  popular!  illi  sacerdoti ''  sexcentos 
ad  bestias  '^  amicos  sociosque  misisti  ?  ^  quid  ?  quod, 
cum  sustentare  vix  posses  mcerorera  tuum»  doloremque 
decessionis,  Samothraciam ''  te  primum,  post  inde  Tha- 
sum  ^  cum  tuis  teneris  saltatoribus,  et  cum  Autobulo, 
Athamante,  et  Timocle,  formosis  fratribus,  contulisti  ? 
Quid?  quod,  cum  inde'  te  recipiens,  in  villa  Euchadiag, 
quae  fuit  uxor  Exegisti,  jacuisti  moerens  aliquot  dies  ;  at- 
que  inde  obsoletus  "  Thessalonicam,  omnibus  inscientibus, 
noctuque  venisti  ?  qui,  cum  concursum  '°  plorantium,*^  ac 
tempestatem  querelarum  ferre  non  posses,  in  oppidum  de- 
vium  Berceam  ^  profugisti :  quo  in   oppido  cum  tibi  spe 

"  Sordidus. 


Junt.  Orell,  probante  Garat. — 8  '  Amicos  socios,  stipendiariosque  misisti]  Post 
amicos  vide  ne  exciderit  populi  Romani.  V.  stipendiariosque  addidi  ex  Ascon. 
uti  volebant  Maniit.  et  Garat.  sociosque  misisti  codd.  et  edd.  oinnes.  Cetenim 
mirum  nisi  totnm  hoc  membniin  loco  suo  inotiim  fueiit,  siil)jting;endiimque 
sit  illis,  interfectus  jussu  suo?  Quid?  quod  piipuiari  .  .,  misisti?  Quid?  quod 
tu  toties,' ^c.  Orell.  Actutum,  quid?  uncis  incliisit  Ore!!.  Pro  quod  T  ha- 
bet  turn.  Pro  decessionis  CHS  decensionis;  x  dissentionis.  Tnni  post  deest 
in  C  H  S  x>  edd.  velt.  Faern.  Lamb,  reccptiim  erat  e  codd.  et  Ven.  1480.  a 
Garat.  et  seqq.  Thnrsum  CH  S,  ed<l.  vett.  Tarsum  T  x,  et  al.  vett.  An- 
tobulo  CH  S  Xi  Fatiin.  Antobole  T.  Thy  mode  C  S.  Clymnde  x- — 9  Quid? 
cum  inde  C  H  S  T  x-  Quod  inde  Garat.  et  Orell.  Pro  Exegisti,  cjiiod  habent 
CHS  T,  alii  codd.  et  edd.  fere  onines  ante  Schntz.  (jiii  Excecisti  edidit, 
Execisti  Garat.  et  Orell.  in  villa  Leucadia,  qua  fuit  uxoris  JEgistld  de  Tiirnebi 
sententia  Lall.  Slatini,  atque  omittiuit  Ven.  1480.  Junt. — 10  T  quid  cum  con- 
cursum ;  hHwb.  quod,  cum  concursum.  Pro  profugisti,  qiiod  servant  C  x.  Erf. 
Pal.  2.  perfugisti  exbibent  H  S  T,  Lamb,  et  al.  ante  Griit.  Paulo  post,  sape 
falsa  x- 

NOTiE 

*•  Populari  illi  sacerdoti'\    Sacerdo-  dia>,  quod  ad  id  et  socios  et  amicos 

teni  Clodium  vocat,  quia   in  operta  populi  Romani  miserit. 
Bona;  Deae    irrepserat  vestitu   mu-  d  Samothraciam]  Samothracia  insu- 

liebri,  ubi  matrons  pro  pop.  Rom.  ja  est  in  mari  /tgao,  juxta  Lemnon. 
facere  sacra  consueverant.  e  Thasum]    In  eodem  mari  /Egxo 

<^  Ad  bestias]    Piso  e  sua  provincia  insula, 
multos  misit,  qui  cum  bestiis  pugna-  f  Concursum  plorantium]     Eos   de- 
rent  in  lis  hidis,  quos  Publii  Clodii  signal  qui  vexati  fuerant  a  Pi<one. 
amici    populo    priebebant.      Arguit  f   Berceam  ]      Beroea    Macedoniae 
autem  Pisonem  crudelitatis  et  perfi-  ,,ibs,  Tliessalonicae  proxima. 

Delph.  et  Var.  Clus.  Cicero,  7  M  iM 


2386  M.    TULLIUS    CICERO 

falsa,  [/>.  99.}  quod  Q.  Ancharium''  non  esse  successuTum 
putares,  aniraos  rumor  inflasset ;  quo  te  modo  ad  tuam  in- 
temperantiani,  scelerate,  innovasti?  xxxvii.  90.  Mitto 
aurum  coronarium,' '  quod  te  diutissirae  torsit,  cum  modo 
velles,  modo  nolles  :  lex  enira  generi  tui  ^  et  decerni  et 
accipere  *  vetabat,  nisi  decreto  triumpho.  In  quo  tu,  ac- 
cepta  tamen  et  devorata  pecunia,^  ut  in  Achaeorura  '  cen- 
tum talentis,  evomere  non  poteras:™  vocabula  tantum  " 
pecuniarum,  et  genera  mutabas.  Mitto  dipIomata°  tota 
in  provincia  passim  data:  mitto  numerum  navium,  sum- 
mamque  prasdae:*  mitto  rationem  exacti  imperatique  fru- 
menti:P  mitto  4-  ereptam  libertatem  populis,  ac  singulis, 
qui   erant  affecti    praemiis  nominatim,    quorum  nihil  est, 

*  Magnamque  pratdam. 


Cap.  xxxvii.  1  C  H  S  x  coromrum.—2  Ita  C  H  S  T,  codd.  Faerni,  Fa- 
em.  Lamb.  Giaev.  Schiitz.  Orell.  et  te  accipere  Grut.  et  al.  ante  Faern. — » 
Schutz.  de  Abramii  conj.  acceptam  t.  et  devoratam  pecuniam.  Actutum,  ut  in 
Achorum  C  H.  Utinuchorum  S  X)  ^^'i-  pleraeqne,  etiam  Jiint.  Utinavorum  T. 
Hinc  Aid.  Faern.  Lamb.  15GG.  pecunia  Utinacliorum,  centum  tulenta  evomere.  S 
habet  tulenta.  Mox,  tantum  et  pecun.  x- — 4  Veibum  mitto  h.  I.  deest  in  C  H 
S  x-     Paulo  post,  ne  fieri  possit,  sane,  ^c,  CHS  x,  al'"  codd.  Rom.  Ven. 

NOT^E 

''  Ancharium']  Ancharius  successor  aut  historicum  qui   de  illis   populis 

Pisonis  in  provincia  Macedonia.  mentionem  facial.     Pntat  Turnebns 

'  Aurum  coronarium]    Aurum  coro-  Achaorum  legendum  esse.     C!erte  in 

narium  dicitnr,  qiiod  a  victis  genti-  Oratione  de  Provinciis  Consul.  §  5. 

bus  datur.     Iniponebant  autem  illud  ait  '  Achaeos  ingentem  pecuniara  Pi- 

Imperatorcs   propter   concessam  vi-  soni  pendere  quotannis.' 

tam;  vel  ut  ait  Gellius,  v.6. '  Trium-  "  Evomere  non  poteras]  Metapho- 

phales  coronae   sunt  aureee,  quae  im-  ra,  id  est,  rependere  illam  pecuniam 

peratoribus    ob    honoreni    triumphi  quam  a  provincia  abstulerat. 

mittuntur.      Hae  antiquitus  e   lauro  "  Vocabula  tanttim]    Pecuniam  ac- 

erant,  postea  fieri  ex  auro  coeptae.'  ceptam  non  coronarium  aurum,  sed 

^  Lex  enim  generi  tui]   Lex  Julia,  alio  nomine  appellabat. 

lata  a  Julio  Capsare,  vetabat,  ne  cui,  °  Mitto  diplomata]  Diplomata  edic- 

qui  in  provincia  cum  potestate  im-  ta  sunt  et  mandata  principum  regio 

periove  esset,  pecuniam  capere,  con-  signo  sancta.    Nos  vulgo  diciraus  pa- 

ciliare  liceret ;  extra  quam  si  ad  nio-  tentes  literas. 

numentiim,  templumve  capiat.  p  Imperatique  frumenti]     Frunien- 

'   Ut  in   Achaoncm   [Utinachorum]  turn  iniperabantur  dare  proviuciales 

Non    reperio    geographum    aliquem  ad  alendura  exercitum  proconsulis. 


IN   PISONEM,  CAP.  38.  2387 

quod  non  sit  lege  Julia,  ne  fieri  liceat,  sancitum  diligenter. 
91.  ^toliara,'^  quae  procul  abarbaris  disjuncta^  gentibus,  in 
sinu  pads  posita,  medio  fere  Graeciee  gremio  continetur,  (o 
Poena,  o  Furia  sociorum !)  decedens,  miseram  perdidisti. 
Arsinoen/  Stratum/  Naupactum,^  *  ut  modo  tute  indicasti, 
nobiles  urbes  atque  plenas,  fateris  ab  hostibus  esse  capias  : 
quibus  autem  hostibus  ?  nempe  iis,  quos  tu,  Ambraciee  7 " 
sedens,  primo  tuo  adventu  ex  oppidis  Agrinarura  ^  atque 
Dolopum^  demigrare,  et  aras  et  locos  relinquere  coegisti. 
Hoc  tu  in  exitu,  praeclare  imperator,  cum  tibi  ad  pristinas 
clades  accessio  fuisset  iEtoliae  repentinus  interitus,  exerci- 
tum  dimisisti ;  neque  ullam  poenam,  qua?  tanto  facinori  de- 
beretur,  non  maluisti  subire,  quam  numerum  tuorum  mili- 
tum  reliquiasque  cognoscere.^  xxxviii.  92.  Atque,  ut 
duorum  Epicureorum  ^  similitudinem  in  re  militari  imperio- 
que  videatis ;  Albucius,  cum  in  Sardinia  triuraphasset, 
Romae  damnatus  est ;  hie  cum   similem  exitum  spectaret,' 


1483.  sanclum  codd.  aliquot  Faerni,  probante  Lamb 5  C  H  ST  x  disjuncta 

est.— 6  Ita  e  uno  cod.  ct  Tiirnebi  conj.  Grnt.  seqq.  Arsinoam  Thracum,  Nco- 
pactum  CHS,  edd.  vett.  etiam  Faein.  et  Lamb.— 7  AmbrachicB  C  H  S  x-  se- 
dens  prmnio  tuo  C.  Aggrinarum  C  H  S  T,  Faern,  et  Lamb.  15G6.  Agrianum 
Turneb.  Agraonm  margo  ed.  1584.  Statim,  focos  derelinquere  x-— 8  Lall. 
conj.  cognosci. 

Cap.  xxxviii.  1  Codd.  Faerni,  edd.  Faern.  Lamb.  Orell.  exitum  expec- 
tare  I ;  C  Hx  cxitium  expectaret ;  Faerni  cod.  nnus  expectaret  exitum.  Pro 
eaque  C  H  S  T  x  liabent  ea.     Paulo  post,  praposteris  imperator  a.  o.  ccesaris  x- 

NOTiE 

1  jEtoliam']  j^tolia  Achaiae  regiun-  polim  a  victoria  nominavit,  quando 

cula  est,  Epiro,  Acarnaniae,  et  Locris  vicit  Antonium. 

finitima.  x  Ag7'inarum]    Turnebus  Agrianum 

'Arsinoen']    ^toliae   oppidum  est  legit;  populi,  qui  et  Agraei  dicuntur 

Arsinoii.  i„  Pjeonia. 

«  Slrulum'}  Urhs  Acarnaniae,  quam  y  Dolopum]  Dolopes  Thessalije  po- 
et Stratopolim  Diodorus  nominat.  puli,  ut  vult  Stephanas  :   Plinius  eos 

«  Nai/;)rtc<«;«]  Nan  pactum,  sen  Nau.  /Etoliae  annumerat,  et  Epiro  Ptole- 

pactus,  urbs  TEtoiia',  et  regionis  ca-  maeus. 

put  in  ora  sinus  Corinthiaci.  »  Duorum  Epicureorum]    Intelligit 

"    Ainbracice  ]     Ambracia    civitas  Albncium  et  Pisonem.     De  Aibucio 

Thesprotiae,  quam   Augustus  Nico.  vide  Orat.  de  Provinciis  Consul.  §  15. 


2388  M.    TULLIUS    CICERO 

in  Macedonia  tropasa  posuit :  ^  eaque,  quae  bellicae  laudis 
victoriaeque  omnes  gentes  insignia  et  monumenta  esse  vo- 
luerunt,  noster  hie  praeposterus  imperator,  amissorum  op- 
pidorum,  caesarum  legionum,  provinciae  prassidio  et  reli- 
quis  militibus  orbatae,  ad  sempiternum  dedecus  sui  generis 
et  nominis,  funesta  *  indicia  constituit;  idemque,  ut  esset, 
quod  in  basi  tropaeorum  inscribi  incidique  posset,  Dyrra- 
chiiim  ut  venit,  decedens,  obsessus  est  ab  iis  ipsis  militi- 
bus, quos  paulo  ante  Torquato  respondit,  beneficii  causa 
ab  se  esse  dimissos  : ''  quibus  cum  juratus'  affirmasset,  se, 
quae  deberentur,  postero  die  persoluturum,  domum  se  ab- 
didit  :  inde  nocte  intempesta,  crepidatus,''  veste  servili, 
navera  conscendit,  Brundisiumque  vitavit,  et  ultimas  Ha- 
driani^^  maris  "^  oras  petivit :  93.  cum  interim  Dyrrachii 
milites  domum,  in  qua  istum  esse  arbitrabantur,^  obsidere 
coeperunt,  et,  cum  latere  hominem  putarent,  ignes  circum- 
dederunt.  Quo  metu  ^  commoti  Dyrrachini,  profugisse 
noctu  crepidatum  iraperatorem  indicaverunt.  Illi  autem 
statuam,  istius  persimilem,  quara  stare  celeberrimo  in  loco 
voluerat,  ne  suavissimi  hominis  memoria  moreretur,  de- 


—2  Ita  Erf.  Pal.  2.  T,  Gruf.  seqq.  funesta  omiltunt  C  H  S  x.  Faern.  Lamb, 
et  al.  ante  Grut.  indicia  funesta  liabet  Junt.  judicia  C  H  T  x-  e  judicia  S. 
Mox,  pro  inscribi  incidique,  quod  exhibent  C  H  S  T  x.  a"'  codd.  cum  edd. 
Veil.  1480.  Junt.  Faern.  Sehutz.  Orell.  incidi  inscribique  Lamb.  Graev.  ceteri. 
— 3  Cod.  X  iralus.—4  Adriatici  Lall. — 5  C  H  S  T  x  arbitrantur. — 6  Quo  motu 

NOTiE 

»  Tropaa  posuit]   Tropaea  qna>dam  Quadruplex  fuLt  tnissio,  honesta,  ig 

erant   virtutis   bellicee    monumenta,  nominiosa,  gratiosa,   causaria.     Ho 

quae,  vel  fusis,  vel  fugatis  bostibus,  nesta,  quae  enierilis  stipendiis  datnr 

ad    gloriam    victoruni    erigebantur.  ignoniiniosa,  quae  datur  in  pcenam 

Primis  temporibus  fnerunt  arborum  gratiosa,  quae  beneficii  loco;  causa 

trunci  hostilibus  armis  vesiiti,  deinde  ria,  quae  ob  morbum. 
e   lapidibus   excitata  sunt.     Ultimis         <=  Crepidatus]   Graeci  crepidis  ute- 

vero  Romanorum  temporibus,  quibus  bantur. 

floruit  iniperatorum  nomen  et  gloria,  ^  Hadriani  maris']  Hadrianum.sive 

pro  tropaeis  arcus  magnifici,  insculp-  Adriaticnm  mare,  ad  Septemtrionem 

tis  tindequaque  eorum  victorii9,erec-  Italiam  alluit,  Inferum,  sive  Tyrrlie- 

ti  sunt.  num,  ad  Meridiem. 

"  Beneficii  causa  abs  se  esse  dimissos] 


IN    PISONEM,   CAP.  39.  2389 

turbant,  ajffligunt,  comminuunt,  dissipant :  sic  odium, 
quod  7  in  ipsum  attnlerant,  id  in  ejus  imaginem  ac  simula- 
crum profuderunt.  94.  Quas  cum  ita  sint,  non  dubito,^ 
quin,  cum  haec,  qua)  excellunt,  me  nosse  videas ;  non  ex- 
istimes,  medium  illam  partem,  et  lurbam  flagitiorum  tuo- 
rum  miiii  esse  inauditam.  Nihil  est,  quod  mehortere;® 
nihil  est,  quod  invites  ;'  admoneri  me  satis  est:  admonebit 
autem  nemo  alius,  nisi  reipublicae  tempus  ;  quod  mihi  qui- 
dera  magis  videtur,  quam  tu  unquam  arbitratus  es,  appro- 
pinquare.  xxxix.  Ecquid  vides,  ecquid  sentis,'  lege  ju- 
diciariaMata,  quos  posthac  judices  simus  habituri  ?  non 
aeque  legetur,^  quisquis  voluerit ;  nee,  quisquis  noluerit, 
non  legetur :  [p.  100.]  nulli  conjicientur  in  ilium  ordinem, 
nulli  eximentur:  non  ambitio  ad  gratiam,  non  iniquitas  ad 
simulationem  *  conjicietur.''     Judices  judicabunt^  ii,  quos 


C  X' — 7  Ernest!  conj.  sic  quod  odium.  Praepositio  tn  ante  ipsum  deest  in  C  H 
S  X' — 8  C  H  S  T  X.  et  Oiell.  non  enim  diibito.  Mox  excellent  iidem  codd.  et 
edd.  ante  Aid.  etiam  Jinit.  Turn,  e  turba  CHS,  Rom.  Ven.  1483.— 9  '  Quee 
cum  ita  sint:  (non  enim  dubito  . .  .  esse  inauditam:')  nihil  est,  q.  m.  hnrtere,  nihil, 
tjuod  invites^  Totiiin  liiinc  locum,  nt  volebat  Garat.  constitiii  ex  auctoritate 
codd.  Oxon.  omnium,  et  edd.  ante  Manut.'  Orell.  Statim,  aatius  est  Ernesti 
eriore  typogr.  admonebat  H.    videtur  deest  in  x- 

Cap.  xxxix.  I  Et  quid  tides  et  quid  sentis  C  S  T.  Pro  simus  C  S  x  *i- 
mul ;  T,  Ven.  1480.  Jnnt.  sumus.  Statim,  non  enim  legitur  de  Tiirnebi  conj. 
Lamb,  in  marg.  ed.  1566.  non  neque  lep^itur  snspic.  Ernesti.  Verba  voluerit, 
nee  quisquis  desunt  in  x- — 2  Schntz.  simultalem,  contra  codd.  et  edd.  omnes. 
conjicientur  C  S  T  x.  connitientur,  vel  conitietur,  alii  codd.  unde  Faern.  conj. 
connitetur,  probante  Garat.  et  Lamb.     Hie  siispic.  conferetur. — 3  Cod.  x  JU' 

NOTiE 

«  Nihil  est,  quod  me  hortere]  Osten-  consulatu  Hccnndo,  quo  baec  oratio 

dit  Cicero  nihil  esse,  quod  Piso  enm  dicta  est,  promulgavit,  ut  ampiissi- 

bortelur,  ut  ipsi  litem  intendat.  Non-  mo  ex  censu  ex  centuriis  aliter,  quara 

dum  tempus  esse,  quia  fortasse  Cae-  antea  k-cti  judices,  a?que  tamen  ex 

sar  offensus  esset,  qui  tunc  gravissi-  illis  tribus  ordinibuM,res  jiidicarent. 

mis  bellis  in  Gallia  detincbatiir.  t,'  Non  ceque  legetur]  Pompeius  legi 

f  Lege  judiciaria]    Legem  judicia-  buic  superiori  addidit,  ut  quinque  et 

riam  ante  aliquot  annos,  quibus  tem-  st^ptiiaginta  judicarent,  et  ex  censu 

poribus  acciisatus  est  Verres  a  Cice-  legerentur;  adeo  ut  nemo  posset  se 

rone,    tulit    Aureliiis   Cotta   praetor,  eximere  a  judicio,  nee  per  gratiam 

qua  commiinicata  sunt  judicia  sena-  aut  fraudem  se  immittere. 

tui,   et   equitibus    Rom.  ct    tribunis  *'  Ad  simulationem  conjicietur  [con- 

aerariis ;  rursus  deiudc  Pompeius  in  niletur]  Translatum  ab  eo  more,  quo 


2390  M.    TULLIUS    CICERO 

lex  ipsa,  non  quos  hominum  libido  delegerit.  Quod  cum 
ita  sit,  mihi  crede,  neminera  invitum  invitabis  ;  * '  res  ipsa, 
et  reipublicae  tempus  aut  me  ipsum,  quod  nolira,''  aut  alium 
quempiam,  aut  invitabit,  aut  dehortabitur. 

95.  Equidem,  ut  paulo  ante  dixi,  non  eadem  supplicia 
esse  in  hominibus  existimo,  quae  fortasse  plerique,'  dara- 
nationes,  expulsiones,  neces  :  denique  nullam  mihi  poenam 
videtur  *  habere  id,  quod  accidere  innocenti,  quod  forti, 
quod  sapienti,  quod  bono  viro  et  civi  potest.  Damnatio 
ista,  quae  in  te  flagitatur,"  obtigit  P.  Rutilio,™  quod  speci- 
men habuit  baec  civitas^  innocentiae:  major  mihi  judicum 
et  reipublicae  poena  ilia  visa  est,  quam  Rutilii.  L.  Opimi- 
us  "  ejectus  est  e  patria,^  is,  qui  praetor  et  consul  maximis 

"  QucE  exigitur  in  te. 


dicabantur. — 4  Codd.  et  edd.  ante  Gryph.  item  Steph.  Gnit.  Graev.  Scliiitz. 
OreU.  neminem  invitus  mritabis  ;  Faern.  et  Lamb.  \5Q6.  neminem  invitabis  in- 
Vitus ;  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  neminem  invitabis  invitum.  Lectio  nostra 
est  conjectura  Hotomanni  in  ed.  Giypli.  1550.  recepta,  probante  Garat.  nn- 
de  siimsit  Ernesti.  Pro  nolitn  C  H  S  x»  Rom.  Ven.  1483.  habent  velim. 
Deinde  aut  ante  invitabit  suspectum  est  Garatono. — 5  Cod.  x  videbitur. 
Idem  mox  omittit  quod  forti.  Turn,  pro  civi  Cx  habent  cwi;  T  civibus. — 
C  Cod.  X  habuit  hie  hi{jus.  Statim,  major  mihi  indicium  CHS  x- — 7  Ita  codd. 
Faerni,  Lamb.  seqq.  a  patria  C  H  S  T  x,  edd.  vett.  Praepositionem  omtsit 
Ascon.  probante  Garat.  consul  maxtmusx-  Tam,  periculis  liberavit  C  S.  sed 
iis  in  iisdem  codd.  sed  his  H.  sceleris  et  consc.  Ascon.  Erf.  Pal.  2.  Ven.  1480. 
Jiint.    pcena  remansit  C  H  S  x»  Ascon.  Rom.  Ven.  1483.  Faern,  Lamb,    poena 


NOT^ 

lecti  per  gratiam,  aut  probitatis  si-  sionesqtie  revera  non  sunt  supplicia, 

mnlationem,  judices   conjiciebautnr  quia  viris  bonis  possunt  accidere. 

in  numerum,  id  est,  decuriabantur :  ™  P.  Rutilio'}    Rutilius  ab  equiti- 

quare  aberit  a  judiciis  omnis  fraus,  bus  de  repetundis  pecuniis  damnatus 

quae    specie    probitatis    et    justitiae  est,  qui  gravissime  in  eum  erant  of- 

committebatur.  fensi,  quod  Q.Mucii  quaestor  in  Asia, 

'  Invitum  invitabis]    Id  dicit,  quia  provinciam  a    publicanorum  fraudi- 

Piso,  quanquam  iuvitus,  Ciceronem  bus  vindicaverat.     Cicero  in  Bruto. 

invitabat  ut  ei  litem  intenderet.  "  L.  Opimius']    L.  Opimius  praetor 

''    QuodnoUm']    Cicero  non  vult  in-  Fregellas  cepit  :    quo  facto  ceteros 

tendere  Pisoni  litem,  ne  Caesari  dis-  nominis  Latini  socios  male  animates 

pliceat,  quia  socer  ejus  erat  Piso.  repressit.     Consul  Fiilvium  Flaccum 

'  Qua  fortasse  plerique']  Subauditur  consularem   et   triumphalem,   et   C. 

'  existimant.'     Damnationes,  expul-  Gracchuni  tribunum,  optimatibus  in- 


IN    PISONEM,   CAP.  40.  2391 

rempublicam  periculis  liberarat :  non  in  eo,  cui  facta  est 
injuria,  sed  in  iis,  qui  fecerunt,  sceleris  ac  conscientia) 
pcena  permansit.  At  contra  bis  Catilina  absolutus  -J"  emis- 
sus  etiara  p  ille  auctor  tnus  provinciae,  cum  stuprum  Bonae 
Deae  pulvinaribus  intulisset.  Quis  fuit  in  tanta  civitate, 
qui  ilium  incesto  liberatum,  non  eos,  qui  ita  judicarint,'' 
pari  scelere  obstrictos  arbitraretur  ?  xl.  96.  An  ego  ex- 
pectem,  dum  de  te  quinque  et  septuaginta^^  tabellae  diri- 
beantur ;  "^  de  quo  jam  pridem  omnes  mortales  omnium 
generum,  setatum,  ordiuum  judicaverunt  ?  Quis  enim  te 
aditu/  quis  ullo  honore,  quis  denique  communi  salutatione 
dignum  putet?  omnes  memoriam  consulatus  tui,  facta, 
mores,  faciem  denique  ac  nomen  a  republica  detestantur.' 
Legati,  qui  una  fuere,  alienati :  tribuni  militum '  inimici : 
centuriones,  et  si  qui  ex  tanto  exercitu  reliqui  milites  ex- 
tant,  non    dimissi  abs  te,  sed  dissipati,  te  oderunt,  tibi 


permansit  servant  Erf.  Pal.  2.  T,  Ven.  1480.  Jtinf.  Gnit.  seqq. — 8  Lamb,  in 
marg.  ed.  1584.  est  absolutus.  Mox,  provincial  omittunt  C  H  S  x-  cwm  ad 
stuprum  iidem  codd. — 9  Ita  C  H  S  Tx.  ed.  Wald.  Ven.  1480.  Jiint.  Scliutz. 
Orell.  judicarunt  ceterae  edd.  etiam  Faiirn.  et  Lamb.  Pro  obstrictos,  quod 
servant  Erf.  Pal.  2.  Franc.  Pith.  C  H  S  x^  Graev.  Schutz.  Orell.  astrictos 
prscbent  edd.  vett.  Faern.  Lamb.  Grut.  ascriptos  T. 

Cap.  XL.  1  Ita  de  Aiigustini  conj.  Faiirn.  Lamb.  seqq.  atque  ita  videtur 
habere  cod.  x-  dirimantur  Orell.  cum  Sigonio  de  Indie,  ii.  22.  diripinntur  C 
H  S  T,  et  edd.  ante  Faiirn. — 2  C  H  S  T  x  audit**- — 3  Orell.  conj.  militares. 

NOTit 

fensos,  oppressit.    Quod  indigne  fe-  septuaginta  judices  caiisam  cognos- 
rentes   equites,   enm    accusatum   in  cerent.et  sentpntiam  ferrcnt  tabula, 
cxilium  ejecernnt.    Ita  Asconius  Pe-  '  Diribeanturl    Id  cjt,  distribuan- 
dian.  tiir,  sive  separentnr;    quod  verbum 
"  Bis  Catilina  absolutus']     Catilina  non   tantnm   in    comitiis,  s(d   etiam 
repetundarnm  a  Clodio  adolescente  in  jiidiciis  usiirpabatur.     Diribebant 
accnsatus  est,  cnm  rediit  ex  Africa;  vero  in  coniitiis,  qiiando  snffragantes 
et  incestns  cum  Fabia  Vestali.  tabulas  a  refragantibns,  ct  in  Judi- 
th Emissus  etiam]  Clodius  evasit  eti-  ciis,cnm  condeinnantes  ab  absoiven- 
am  judicium,  a  quo  Piso  Macedoniam  tibus  separabant. 
oblinuit.  «  Detestanlur]  Omnes  Pisonem,  lan- 
1  Quinijue    et    septuaginta']     Lege  quam  malum  auspicium,  detestaban- 
Pompeia    latum   est,  ut  quinque   ct  ttir. 


2392 


M.    TULLIUS    CICERO 


pestem  *  exoptant,  te  execrantiir.  Achaia '  exbausta, 
Thessalia "  vexata,  lacerafae  Athenae,''  Dyrrachium  ^  et 
Apollonia^  exinanita,  Ambracia -^ "  direpta,  Parthini''  et 
Bullienses'^  illusi,  Epirus '^  excisa,  Locri,*  Phocii/  Boe- 
otii  §  exusti,  Acarnania,''  Amphilochia,'  Perrhaebia,"'  A- 
thamanumque  geiis  '  vendita,  Macedonia  condonata '  bar- 
baris,  ^Etolia  amissa,  Dolopes,  finitimique  montani,'"  op- 
pidis  atque  agris  exterminati,  cives  Romani,  qui  in  iis^ 


*  Mortem. 


*■  Coneessa. 


Pro  extant,  quod  exhibent  ed.  Wald.  Ven.  1480.  Schiitz.  Orell.  existunt  le- 
gitur  in  Jimt.  et  ceteris  ante  Lamb,  in  Faern.  Grnt.  Graev. — 4  Ambrachia  C 
H  S  T  X-  Parthenum  C  H  S  x-  Parthenii  T.  Balienses  in  eodem  cod.  Bul- 
lidenses  Ursin.  Lall.     Pro  excisa  Lamb.  legit  exscissa.     Idem  Lamb.  Phocei ; 


NOT/E 


'  Achaia'}  AcbaiaGraeciae  regioest, 
qiiEB  a  Septemtrione  Thessalia  ter- 
minatiir. 

"  Thessalia^  Thesftalia  regio  et  pars 
Macedoniae  est,  cum  ejusdem  nomi- 
nis  oppido. 

*  Alhenes']  Athense,  Graeciae  civitas, 
inter  Macedoniam  et  Achaiam,  in  ea 
littorali  regione,  quae  olim  Acta, 
deinde  Atlica,  dicta  est. 

y  Dyrrachium  ]  Dyrrachium  urbs 
est  Macedonian  mari  Adriatico  in- 
cumbeiis. 

*  Apollonial  Apollonia,quae  Taulan- 
tinorum  dicitur,  in  Macedonia  oppi- 
dum  est  ad  lonicum  mare.  Ita  Pto- 
lemaeus. 

*  Ambracia]  De  ea  superius  dic- 
tum. 

•>  Parthini  ]  Populi  Macedonia?. 
Plin.  III.  23. 

«  BuUiensesjMsicedonide  populi, non 
procul  ab  Apollonia,  quorum  urbs 
Bulls  dicitur  io  ea  parte  qua  mari 
Adriatico  adjacet. 

"^  Epirus}  Epirus  regio  est  Graeciae 
finitima,   Acheloo   fluvio   ad    Ortura 


terminata,  ad  Occasum  Acrocerau- 
niis  montibns,  ad  Septemtrionem  Ma- 
cedonia, ad  Meridiem  lonio  mari. 

^  Locri}  Locri  isti  Achaiae  populi 
sunt,  qui  a  Pausania  Ozolae  nomi- 
nantur. 

f  Phocii]  Acbaiae  populi  Boeotiam 
inter  et  ^toliam. 

e  Baotii]  De  his  dictum  est. 

••  Acarnania]  Acarnania  reginncu- 
la  et  pars  Epiri  est,  mersa  medio 
sinn  Ambracio.     Vide  Plin.  ii.  92. 

'  Amphilochia}  Ampliilochia  urbs 
in  Acarnania,  vel  in  j^tolia,  ut  pla- 
cet Straboni. 

''  Perrhabia]  Perrhaebe,  vicusThes- 
saliap,unde  populi  Perrha=bi,  qui  La- 
pitharum  potentia  frarti  fugerunt  in 
yEtoliifi  montana  Pindo  monti  proxi- 
ma ;  quae  regio  ab  ipsis  Perrhaebia 
dicia  est.     Ita  Steph. 

'  Athamanumque  gens']  Athamanes 
ex  Plin.  IV.  2.  JEto\'ix  populi  sunt. 

•"  Finitimique  montani]  Moesia  mon- 
tana a  Septemtrione  Macedonia  ter- 
minatur. 


IN    PISONEM,   CAP.  40.  2393 

locis  negotiantur,  te  unum  solum  suum  depeculatorem,'' 
vexatorem,  praedonem,  hoslera  venisse  senserunt.  97.  Ad 
horum  omnium  judicia  tot  atque  tanta  domesticum  judi- 
cium "  accessit  sententiae  ^  damnationis  tuae  ;  occultus  ad- 
ventus,  furtivura  iter  per  Italiam,  introitus  in  urbem  deser- 
tus  ab  amicis,  nullae  ad  senatum  e  provincia  literae,  nulla 
6x7  trinis  aestivis  °  gratulatio,  nulla  triumph!  mentio :  non 
mode  quid  gesseris,  sed  ne  quibus  in  locis  quidem  fueris, 
dicere  audes.  Ex  illo  fonte  et  seminario  triumphorum, 
cum  arida  folia  laureae^  retulisses ;  cum  ea  abjecta  ad 
portam  reliquisti,  turn  tu  ipse  de  te  *  fecisse  videri'P  pronun- 
tiavisti:  qui  si  nihil  gesseras  dignum  honore;  ubi  exercitus? 
ubi  sumtus  ?  ubi  imperium  ?  ubi  ilia  uberrima  supplicati- 
onibus  triumphisque  provincia?  Sin  autem  aliquid  sperare 
volueras,  si^  cogitaras  id,  quod  imperatoris  nomen,  quod 
laureati  fasces,  quod  ilia  tropaea,  plena  dedecoris '<  et  risus, 
te  commentatum  esse'  declarant;  quis  te  miserior?  quis  te 
damnatior,  qui  neque  scribere  ad  senatum,  a  te  bene  rem- 

"*  Latronem,  '  Cogitavisse. 


al.  Phoccei. — 5  Faern.  et  Lamb,  qui  in  his. — 6  Voc.  sententicc  de  Ernesti  conj. 
delevit  Schiitz.  accessit,  et  sententia  nialit  Orell. — 7  Ita  codd.  aliquot,  H  S 
T,  Ven.  1480.  Jtint.  Faern.  Lamb.  .se(|q.  ex  omiltiint  alii  codd.  edd.  vett.  Aid. 
Hervag.  Yerbw,  nulla  ex  trinis  eestivis,  desiint  in  C  Xi  spatio  relicto. — 8  Erf. 
et  Pilli.  laurea.  IMox,  rideris  pronuntiavisti  C  H  S  x>  Venn.  1480.  1483. 
Junt.  videri  pronuntiusti  Erf.  Faern.  Lamb.  Orell.  de  te  sententiam  tulisse 
videris,  tuin  indicium  pronunliuimti  Aid.  et  al.  ante  Lamb. — 9  Pith.  C  H  S  T 
X,  et  edd.  ante  Hervag.  omittunt  aj.  Verba,  (jmo^/  imperatoris  n.  q.  I. fasces, 
desunt  in  Srhiitz.  errore  typogr.  Statim,  te  commendatum  esse  T.  Verba, 
quia  te  damnatior,  desunt  in  C  H  S  x- 

NOTiE 

■>  Do)nesticum  judiciuml    Judicium  cum  reus  damnabatnr  ab  ei»,  feciste 

intetligit,  quo  se  Piso  condemnavit,  dicebant,  sed  fecisse  videri.     Cicer. 

cnm  sine  comitain,  &c.  in  urbem  in-  ad  Alt.  lib.  iv. 

troivit.  1  Tropaa,  jitcna  dedecoris]    De  tro- 

"  Trinis  ceslivis']   Per  lias  voces  de-  par-is  snperins  dictum  est,  §  92.  plena 

signat  tres   annos,  quibus  Piso  Ma-  autem,  quae  sibi  Pi»o  erexit,  dedeco- 

cedoniain    administravit    sine     ulla  ris  dicit,  quia  non  victoriarum,  quas 

laude  victoriae.  reportavit,  sed    perditarum    iirbium 

p  Fecisse  videri]    Verba  sunt  jiidi-  fuere  raonumenla. 
cum,  qui  condeninabant.   Non  enim, 


2394  M.    TULLIL'S    CICERO 

publicam  esse  gestam/  neque  praesens  dicere  ^  ausus  es? 
XLi.  98.  Antu  mihi,  cui  semper  ita  persuasum  fuerit,  non 
eventis,'  sed  factis,  cujusque  fortunam  ponderari,  dicere 
audes,  neque  in  tabellis  paucorum  judicum,  sed  in  senten- 
tiis  omnium  civium,  famam  nostram  fortunamque  pendere? 
Te  indemnatum  videri  putas,  [p.  101.]  quem  socii,*  quem 
foederati,"  quem  liberi ""  populi,  quem  stipendiarii/  quem 
negotiatores,  quem  publicani,  quem  universa  civitas,  quem 
legati,  quem  tribuni  militares,  quem  reliqui  milites,  qui 
ferrum,  qui  famem,  qui  morbum  *  efFugerunt,  omni  cruciatu 
dignissimum  putant  ?  cui  non  apud  senatum,  non  apud 
ullum  ordinem,  non  apud  equites  Romanos,  non  in  urbe, 
non  in  Italia,  maximorum  scelerum  venia  ulla  ad  ignoscen- 
dum  dari  possit?  qui  se  ipse  oderit,  qui  metuat  omnes,  qui 
suam  causam  nemini  committere  audeat,  qui  se  ipse  ^ 
condemnet?  99.  Nunquam  ego ''^  sanguinem  expetivi 
tuum  ;  nunquam  illud  extremum,  quod  posset  esse  impro- 


Cap.  XLI.  1  Cod.  X  non  eventibus.  Mox,  dicere  audes  deleriint  Faern. 
Lamb.  Schutz.  Orell.  quasi  gloss,  probante  Garat.  Turn,  e  tabellis  .  . .  e  sen- 
tentiis  Lamb. — 2  Ita  Erf.  Pal.  2.  C  H  S  T  x>  Gnit.  seqq.  mortem  edd.  vett. 
Faern.  Lamb.  Mox,  pro  cui  x  habet  cujus.  Garat.  siispic.  non  apud  eq.  Ro. 
non  apud  ullum  ord. — 3  Qui  se  ipse  ..  .qui  se  ipse  est  conjectura  Ernesti :  qui 
se  ipsum  . . .  qui  se  ipsum  edd.  vett.  qui  se  ipsum  . . .  qui  se  ipse  Erf.  Sclintz. 
Orell.  qui  te  ipsum  oderis  . . .  metuas  . . .  tunm  . . .  audeas  . .  •  qui  te  ipsum  con- 
detnnes  Lamb. — 4  C  H  S  x  omittunt  ego.     Mox,  iidem  codd.  ac  judicium, 

NOTiE 

'  Bene  rempub.  esse  gestam']    For-  et  aequo  jure,  se  Romani  astringe* 

mula  fuit  supplicationis  aut  decer-  bant. 

nendae  ant  petendae,  vel  etlam  tri-  "  Fcederali'}    Foederati  non  distin- 

nmphi.  guuntur  a  sociis,  nisi  quod  aliquid  ex 

•  Prasens  dicere']  Non  solum  impe-  fcedere    populo    Romano    deberent. 

ratores  absentes,  missis  ad  senatum  Vcrbi  gratia  mittebant  auxilia,eaque 

Uteris  laureatis,  verum  etiam  prae-  sumtu  proprio  cum  res  exigebat. 

sentes   in  senatu,  extra  pomoerium,  "  Liberi']   Liberi  populi  erant,  qui 

antequam    tiiumphantes    urbem    in-  neque    leges   accipiebant   a    populo 

grederentur,    triumphum    aut    sup-  Romano,  quibus  neque  populus  Rom. 

plicationes    sibi    decerni     petebant.  jus  dicebat. 

Vide  Liv.  lib.  xlviii.  J  Stipendiarii]  Stipendiarii  popnli 

'  Socii]  Socii  illi  populi  diceban-  dicti  sunt,  qui  aliquid  populo  Roma- 

tur,  quibuscum  aequis  conditionibus,  no  pendebant. 


IN    PISONEM,    CAP.   41.  2395 

bis  et  probis  commune,  suppHcium  legis  ac  judicii;  sed 
abjectum,  contemtum,  despectum  a  ceteris,  a  te  ipso  de- 
speratum  et  relictura,  circumspectantera  omnia,  quicquid 
increpuisset,  pertimescentem  ;  diffidentem  tuis  rebus ;  sine 
voce,  sine  libertate,  sine  auctoritate,  sine  ulla  specie  con- 
sulari ;  horrentem,  trementem,  adulantem  oranes,*  videre 
te  volui :  vidi.  Quare,  si  tibi  evenerit,  quod  metuis,  ne  ac- 
cidat,  equidem  non  moleste  feram :  sin  id  tardius  forte 
fiet,  fruar  taraen  tua  indignitate :  ^  nee  minus  libenter  me- 
tuentera  videbo,  ne  reus  fias,  quam  reum  :  nee  minus  lae- 
tabor,  cum  te  semper  sordidum,^  quam  si  paulisper  sordi- 
datum  ^  videbo. 7 


Pro  contemtum  x  habet  confentum. — 5  Ita  Arusiamis,  C  H  S  T  x>  codd.  Faer- 
ni,  Rom.  Ven.  1483.  Naiig.  Faein.  Griit.  seqq.  omnibus  Veil.  1480.  Jiint.  Her- 
vag.  Stepli.  Lamb. — 6  Cod.  x  dignitate. — 7  Ha>c  est  e  coiij.  Einesti ;  recepit 
Scbntz.  viderem  CHS,  alii  codd.  et  edd.  ante  Ernesti,  item  Schutz.  et  Orel). 
viderim  conj.  Giilielm. 

NOT^ 

»  Semper  sordidmii]    Sordidnm  hie  telligit,  qui   obsoletis  vestibiis   reus 

intelligit,  qui    in    lamentis   et   luctii  amictus  est  ad  misericordiam  in  se 

jemperjacet.  excitandam. 

»  Sordidalum]  Sordidatum  vero  in- 


M.  TULLII   CICERONIS 
PRO     T.    ANNIO    MILONE 

ORATIO   XXXVIII. 


ARGURIENTUM. 


Cum  snmnias  diu  inter  se  ininiicitias  exerciiissent  T.  Anniiis  Milo  ct  Piiblius 
Clodiiis,  et  Raepe  alter  alteri  mortem  tninatns  esset,  accidit,  ut,  quo  anno 
Milo  coDsulatum,  Clodins  preetnram  petebat,  sibi  obviam  in  via  Appiaciim 
magno  servoriim  comitatu  fierent,  Clofiio  Romam  revertente,  Milone  au- 
tem  Laniivium  flaminis  prodendi  causa  proficiscente.  Hie  orta  primiim 
inter  servos  rixa,  pervenit  tandem  ad  ipsos  dominos  piigna.qnaP.  Clodius 
interfectns  est.  Delate  in  urbem  Clodiano  cadavere,  vehenienter  snnt 
Clodiani,  cum  sua  sponte,  tum  concitantibus  Fulvia  uxore,  et  Munatio 
Planco,  et  Q.  Poiiipeio,  tribb.  pi.,  commoti,  et  magna  Miloni  invidia 
creata  est.  Populus  eiiam,  Sexto  Clodio  scril)a  duce,  corpus  mortiii  in- 
tulit  curiae,  ibicjue  cremavit ;  quo  igne  curia  et  adjuncta  Porcia  basilica 
combusta  est.  £a  res  cum  invidiam  contlasset  Clodianis,  rediit  in  lubem 
Milo,  nibiloque  minus  atque  antea  consulatuni  peliit.  Tandem,  cum 
SCto  permissa  esset  Cn.  Pompeio  respublica,  isque  ex  eodem  SCto  delec- 
tus liabiiisset  celeriter  ;  duo  adolescentes,  Appii  Claudii,  duo  Valerii  et  L. 
Herennius  Balbus,  qui  mortem  Clodii  perseqoi  constiiuerant,  postnlnverunt 
apnd  eum  familiam  et  Milonis  et  Faustae  uxoris  ejus  eNhibendani.  Aderant 
MiloniQ.Hortensius,  M.Cicero,  M.Marcellus,  M.  Calidius,  M.  Cato,  Faiis- 
tus  Sulla.  Q.  ergo  Hortensius  negabat,  servos  Milonis  exhiberl  posse,  quod 
essent  manumissi  cum  caput  domini  uiti  essent.  Postea  vero  quam  Cn. 
Pompeius  consul  erat  ex  SCto  ab  interrege  Ser.  Sulpicio  creatus  v  Kal. 
Mart,  statim  consulatu  inito,  legem  tulit  de  vi,  qua  nominatim  caedem  in 
via  Appia  faclam  complexua  est,  et  li.inc  jiidicii  habendi  rationem  prae- 
scripsit,  ut  primo  quaesitor  non  esset,  de  more,  praetor,  sed  surtVagiis 
populi  e  coDsiilaribus  eligeretur;    deinde,  tribus  diebus   testes  audiren- 


2398  M.    TULLIUS    CICERO 

tiir;  deinde  uno  eodemqne  die  ab  accnsatore  et  reo  peroraretur.  Cui 
legi  cum  obstitisset  aliqnamdiu  M.  CfElius  tribunus  pi.,  quod  privile- 
gitini  in  Milonem  ferri  diceret,  peiiata  tandem  est.  Creatus  est  quae- 
sitor  Cn.  Domitins  iEnobarbus.  Is,  cum  Pompeius  judices  ex  omnibus 
ordinibus  claros  eosque  trecentos  proposuisset,  octoginta  et  nnum  ex  iis 
sortitus  est.  Ex  his  postquam  accusator  et  reus  quiuos  e  singulis  ordini- 
bus cjecissent,  unus  et  quinquaginta  relicti  sunt,  18.  senatores,  17.  equites, 
et  16.  tribiini  serarii.  Ipso  judieii  tempore  omnes  tola  urbe  tabernae 
clausae,  et  in  foro  omnibnsque  ejus  aditibus  praesidia  disposita  erant.  Ac- 
cusatoribus  trihus  respondit  unus  Cicero,  sed  non  ea,  qua  solebat  constan- 
tia,  quod,  cum  inciperet  dicere,  exceptus  est  acclamatioue  Ciodianorum, 
quos  ne  metus  quidem  circumstantiuni  militum  coercebat.  Oratio  ea  ex- 
cepta  est,  sed  scripta  post  ab  eo  acciiraiius.  Defensionis  hac  ratione  usus 
est,  ut  Clodium  jure  a  Miionis  servis  interfectum  ostenderef,  quod  Clodius 
Miloni  esset  insidiatus.  Id  his  argumentis  confirmat,  quod  utilior  Clodio 
Miionis,  quam  Miloni  Clodii  mors  fuisset ;  quod  Clodius  improbis  moribus 
fuisset,  et  spem  irapunitatis  habuisset ;  quod  ipse  Clodius  Miloni  mortem 
denuntiavisset;  et  deniqne  Clodius  insidiandi  majorem  facultatem  in  isto 
itinere  habuisset,  quam  Milo.  Reliqua  oratio  in  aliis  sceleribus  Clodii  et 
integritate  Miionis  versatur. 

I.  1.  [Ed.  Aid.  p.  101.]  Etsi  vereor,  judices,  ne  turpe  sit, 
pro  fortissimo  viro  dicere  incipientem  timere,  minimeque 
deceat/  cum  T.  Annius  Milo  ipse '  magis  de  reipublicae  sa- 
lute, quam  de  sua  perturbetur,^  me  ad  ejus  causam  parem 
animi  magnitudinera  aflferre  non  posse;  tamen  haec  novi 

"  Decorum  sit. 


Cap.  I.  1  Codd.  Germanic!  ap.  Orell.  Erf.  H  a,  x  1.  2.  Junt.  Lall.  Garat. 
Peyron.  Orell.  cum  T,  Annius  ipse;  codex  Graevii  cum  Annius' ipse.  Mox, 
meque  ad  ejus  ...  hoc  novi  C  Pio  incidevint,  codd.  Germ.  ap.  Orell.  Graev. 
Garat.  Peyron.  Orell.  babent  inciderunt,    Tuni,  fori,  qui  quoque  et  prist,  x- — 

NOTjE 

a  Quam  de  sua  perturbetur]   Moris  sua  causa  tumultus  in  civitate  nas- 

fuit,  ut  quicumque  in  judicium  vo-  ceretur. 

caretur,   sordidatus    veniret.      Cum  t  Novijudicii]  Judicium  illud  no- 

auteui  non  minus  splendide  vestitus  vum   vocat,  quia  insuetum   fuit :    1. 

Milo  staret  coram  judicibus,  pericu-  Quia  lex  nova  lata   est  a  Pompeio 

lum  erat,  ne  illioffenderentur.  Quare  praeter  morem,  ut   de  morte  Clodii 

ut  banc  ab  illo  invidiam  removeret,  quaereretur,  cui  factas  fuisse  insidias 

eiqiie  benevolos  suos  judices  conci-  a  Miloue  Appius  Claudius  adolescens 

liaret,   ait    enm    non    tam    de    sua,  dixerat  centesimo  et  altero  die  post 

quam  de  totius  reipubl.  salute  per-  caedem   Clodii :    2.  Quia  tulerat,  ut 

turbari :  verebatur  enimvero,  ne  quid  priusquam  causa  haec  ageretur,  testes 


PRO    MILONE,    CAP.    1. 


2399 


judicii''  nova  forma''  terret  oculos,  qui,  quocumque  inci- 
derint/  veterem  consuetudinera  fori,  et  pristinum  morem 
judiciorum  requirunt."^  Non  enim  corona^  consessus ' 
vester  cinctus  est,  ut  solebat;  non  usitata  frequentia  stipati 
suraus.  2.  Nam  ilia  prassidia,  quae  pro*^  templis  omnibus 
cernitis,  etsi  contra  vim  ^  coUocata  sunt,  nobis  afferunt 
tamen  horroris  aliquid;**^  ut  in  foro,  et  in  judicio,  quan- 


Respexerint, 


In. 


2  Ita  codd.  Germ.  ap.  Orell.  ed.  Wald.  Jimt.  Grnt.  seqq.  desiderant  S,  Rom. 
minime  vident  C.  Ven.  1483.  Lamb,  requirunt,  desiderant  cod.  Lagom.— 3 
Codd.  «  r  consensus. — 4  '  Nam  ilia  prcesidia  .  . .  non  afferunt  tamen  oratori  ali- 
quid]  Locus  coniiptiis.  Sic  codd.  pleiique,  Juiit.  Heivag.  Gnit.  Grsev. 
Garat.  qui  tamen  non  ante  afferunt  niicis  inclusit.  Pro  nam  ilia,  Bav.  ties 
codd.  Lagom.  l*eyron.  et  ed.  Lips,  non  ilia,  quod  tamen,  nisi  sic  timoie  per- 
motum  aniiiium  sigiiificare  voluit  orator,  vix  tolerari  poterit.  nee  ilia  Garat. 
siispic.  egregio  sane  sensu.  Mox,  oratori  suspectissimum,  ut  alia  gloss,  ta- 
men oratori  horroris  Vat.  tamen  oratoris  terroris  Erf.  al.  Nam  ilia  press,  . .  . 
cullocata  sunt,  afferunt  tamen  oratori  horroris  Lamb.'  Orell.  '  Non  afferunt  ta- 
men oratori  aliquid]  Sic  edd.  vett.  et  codd.  fere.  Lambinus  autem  e  libro 
aniiquo  Var.  item  Menim.  edidit  afferunt  tamen  oratori  horroris  aliquid.  Efi;o 
quidem  et  ipse  illam  veterem  lectionem  vitiosam  puto  :  niniis  generale  est 
dictum  ;  nam  ea  verba  nihil  aliud  significare  possunt,  quam  oratori  in  dicen- 


NOTiE 


per  triduum  andirentur,  et  dicta  eo- 
rum  judices  consignarent ;  quarta  die 
adesse  omnes  in  posterum  diem  jube- 
rentur,  et  coram  accusatore  ac  reo 
pilx,  in  quibtis  nouiina  judicum  in- 
scripta  essent,  aequarentur  ;  deinde 
rursus  postera  die  sortitio  (ieret  unius 
et  80.  qui  numerus  cum  sorte  obti- 
gisset,  ipsi  protinus  sessum  irent : 
turn  ad  diccndum  accusator  duas 
horas,  reus  ires  haberet,  reusque  illo 
eodem  die  judicaretur.  Prius  autem 
quam  sententias  ferreiitur,  quinos  ex 
singulis  ordiuibus  accusator,  totidem 
reus  rejiceret  ;  ita  ut  numerus  judi- 
cimi  relinquerctur,  qui  scntentias 
ferrent,  quinqnaginta  et  unus :  ita 
Asconius  in  Milonianae  argumento : 
3.  Quia  quicsitor  fuit,  non  praetor 
de  more,  sed  L.  Domitius  /[£no- 
barbus,  vir  consularis  creatus  popiili 


snffragiis. 

<^  Nova  forma]  Nova  judicii  forma 
fuit,  quia  Pompeius  exercitum  in  foro, 
et  in  omnibus  templis  armatos  ho- 
mines collocaverat. 

"*  Non  enim  corona]  Quando  causae 
agebantur,  confluebat  ut  plurinium 
magna  civium  muliitiido,  qui  in  mo- 
rem corona;  cireumstabant  judicum 
subsellia,  tum  ut  oratores,  lum  ut 
exitum  judicii  audirent. 

*  Contra  vim]  Ut  couciliet  Pom- 
peium  sibi  et  JMiloiii,  ait,  htec  pricsi- 
dia  esse  disposita  ad  tutclam,  contra 
vim  quae  a  Clodianis  liuic  judicio  iu- 
fcrri  posset. 

f  Nobis  afferunt  tamen  horroris  [mom 
afferunt  tamen  oratori]  a/ir/ii/d]  Corrigit 
se,  aitqiie  non  tamen  efficere,  ut  oia- 
tor  non  timeat,  etiamsii  ipsi  non  ti- 
niendi  causa  sit. 


2400  M.    TULLIUS    CICERO 

quam  praesidiis  salutaribus  et  necessariis  septi  [sumus],* 
taraen  ne  non  timere  quidem  sine  aliquo  timore  ^  possimus.' 
Quae  si  opposita  Miloni  putarem;  cederem^  tempori,  ju- 
dices,  nee  inter  tantam  vim  armorum  existimarem  orator! 
locum  esse.  Sed  me  recreat  et  reficit  Cn.  Pompeii,  sapien- 
tissimi  et  justissimi  viri,7  consilium  ;  qui  profecto  nee  jus- 
titiae  suae  putaret  esse,  quem  reum  sententiis  judicum  tra- 
didisset,  eundem  telis  militum  dedere;*  nee  sapientiae,  te- 
meritatem  concitatae  multitudinis-^  auctoritate  publica  ''  ar- 
mare.  3.  Quamobrem  ilia  arma,  centuriones,'  cohortes,'' 
non  periculum  nobis/  sed  praesidium  denuntiant:  neque 
solum,  ut  quieto,  sed  etiam  ut  magno  animo  simus,  hor- 
tantur  :  neque  auxilium  niodo  defensioni  meae,  verum  etiara 
silentium  pollicentur.     [p.  102.]  Reliqua  vero  multitudo, 

'  Ne  ponsimus  quidem  audere  nine  aliquo  timore. 
*  Exponere,  ^  Audaciam  commotce  plebis. 


do  non  prosnnt.*  Ernesti.  si  contra  T  x  3.  collata  sunt  H  T  «  r  x  l-  3.  non  af- 
ferunt  oratori  Oliv.  non  aferunt  tamen  oratori  lerroris  x- — 5  Kon.  siinus. 
Scliutz.  de  Ernesti  sententia  delevit  sumus,  inipiobante  Orell.  Staliiii,  qui- 
dem deest  in  C  T  »  r.  temere  quidem  sine  timore  Erf.  Pro  possirrus  u,  f  d. 
Wald.  et  Ven.  1480.  liabent  possumus  ;  Feyron.  possim. — 6  Verb,  cederem  de- 
est in  a.  Actutiiin,  temporibus  codd.  Germ.  ap.  Orell.  Turn,  esse  oratori  lo- 
cum Orell.  ex  iisdem  codd.  Garal.  et  Peyron.  esse  orationi  locum  Erf.  et  al. 
ap.  Graev.  oratori  h.  I.  firmant  codd.  Oxon.  et  Bav. — 7  Erf.  Pith,  et  quidam 
codd.  Oxon.  sapientissimi  et  illustrissimi  viri.  Pro  putaret  Hotom.  conj.  pu- 
tarit. — 8  C  vobis.  H  sed  prasidium  esse.  Statim,  neque  solum  ut  cequo  cod. 
Ursini,  Naug.  et  Lamb,  in  inarg.  ed.  1584.    sed  etiam  magno  cod.  ap.  Graev. 

NOTiE 

K  Sine  aliquo  timore']  Plntarclius  de  siinm  niettim  excnset. 

Cicerone  scribit,  dicere  incipienteni  '>   Auctoritate   publico'}    Anctoritas 

semper   timuisse  :    quare    cum   ipse  penes  Pompeium  erat,  quia  consnla- 

Milo   vereretiir  ne    Cicero   militiim  turn  gerebat,  qua,  ut  sibi  faventem 

armatorum  pr^esentia  percelleretur ;  Pompeium    reddat,    testator,    ilium 

ei  suasit,  ut  lectica  delatus  in  forum,  abuti   nolle   ad   Milonem  opprimen- 

quiesceret  quoad  judices   convenis-  dum. 

sent  :    visis  vero   militibus  armatis,  '  Centuriones']  Centuriones  singulis 

quibus  nndequaque   forum  cingeba-  centuriis  pr*erant. 

tur,   tanto  timore  correptus  est,  ut  ''    Cohortes]   In    cohorte    sexcenti 

trepide  admodum  inceperit.     Itaqne  erant  niilites. 
aic  attentos  facit  judices,  ut  ex  causis 


PRO    MI  LONE,    CAP.   2.  2401 

quae  qnidera  est  civium,'  tota  nostra  est ;  neqiie  eorura  quis- 
quam,  quos  undique  intuentes  cernitis,  unde'  aliqua  pars 
fori  aspici  potest,  et  hujus  exitura^  judicii  expectantes, 
non  cum  virtuti  Milonis  favet,  tuni  de  se,  de  liberis  suis, 
de  patria,  de  lortunis  hodierno  die  decertari -*  putat.  ii. 
Uniim  genus  est  adversum  infestumque  nobis,  eorum,  quos 
P.  Clodii  furor  rapinis™  et  incendiis  °  et  omnibus  exitiis° 
publicis  pavit: '  qui  hesterna  etiam  concione''  incitati  sunt, 
ut  vobis  voce  praeirent,'  quid  judicaretis  ;  quorum  clamor 
si  qui  ^  forte  fuerit,  admonere  vos  debebit,  ut  eum  civem 
retineatis,  qui  semper  genus  illud  hominum,  clamoresque 

«■  Eventum.  ''  Contendi.  '  Prascriberent. 


— 9  Ita  Rom.  Hervag.  quos  undique  intuentes  ex  hoc  ipso  loco  cernitis  H  S,  edd. 
Victor.  Lamb.  Manut.  Grut.  quos  undique  intuentes,  unde  cod.  Fabricii,  Erf. 
Pith.  Diiisb.  Franc,  codd.  Germ.  ap.  Orell.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Graev. 
Lali.  Sciuitz.  Garat.Peyron.  Orell.  intuentes  ex  [lacuna]  cernitis  multi  codd. 
Oxon.  parte  fori  u.  /ori  pars  codd.  Fabric.  Lamb.  1566.  Orell.  Deinde,  fx- 
pectantes  videtis  codd.  Germ.  ap.  Orell.  Erf.  Pith.  Duisb,  Lamb,  in  marg. 
1684.  Lall.  Schiitz.  Garat.  Peyron.  Orell.  expectantis  videtis  codd.  Fabric. 
videtis  expectantes  Franc,  x  1-  Gr;cv.  potest,  el  hie  neque  non  videtis  expectantes 
C  a,  et  hujus  judicii  videtis  expectantes  r.  Pro  non  cum  C  habet  non  tamen  ; 
H  T  X  3'  non  turn.  Deniqiie  de  fortunis  suis  x  3.  hodierno  die  certari  cod. 
Grapvii,  et  X  3.    putantH. 

Cap.  II.  1  C  T  X  i.  paravit.  Statim,  concitati  sunt  H.  excitati  sunt  x  3. 
voce  pradicarent  H  S.— 2  Ita  Eif.  liav.  codd.  Graevii,  ed.  Gra-v.  seqq.  si  quis 
edd.  ante  Grsev,     Verba,  quorum  clamor  si  q.f.f.  a.  v.  d.  ut  e.  c.  retineatis,  de- 

NOTvE 

'  Qua  quidem  est  civium]  Tria  ade-  cum  praediis,  et  Nympharum  temple, 

rant  huic  jiidicio  hominum  genera:  incendit. 

milites,    qnos   apposnit    Pompeins  ;  °  Exitiis']  Exitiosns   fnit  reipubli- 

cives,  nt  exitum  hiijns  judicii  vide-  cae  Clodius,  qnando  sa-pius  seditiones 

rent  ;etClodiani,utMiloninocprent.  excitavit  in  foro,  ac  maxime  cum  de 

Porro  elves  compellat,  ut  eos  a  Clo-  reditu    Ciceronis    actum    est  :    im- 

dianis  separet,   qui  cives  non  sunt,  misit    enim     gladiatores,    a    qiiibus 

quia  seditiosi.  multi  interfecti  sunt,  ut  in  Sextiana 

">  Rapinis]  Malos  cives  rapinis  sibi  dictum  est. 

Clodius  devinxerat ;  nam   Pisoni   et  p  Hesterna   etiam   condone]  Mnna- 

Gabinio   vendidit  provincias   consu-  tins  Plancu»,  tribunus  plebis,  pridie 

lares,  cum  eis  partitus  est  aerarium,  quam  haec  haberetur  oratio,  in  con- 

et  Brogitaro  Pessiuuntem  vendidit.  clone   populum   adhortatus    est,    ne 

"  Incendiis]  Idem   Clodius    Quinti  Milonem  elabi   pateretur,    ut  refert 

Ciceronis, et  Marci  Ciceronis  domum,  Asconius. 

Ddjih.  et  Var.  Clas.                    Cicero.  7  N  N 


2402  M.    TULLIUS    CICERO 

maximos  pro  vestra  salute  neglexit.  4.  Quamobrem  ad- 
este  animis,  judices,  et  timorem,  si  quern  habetis,  deponite. 
Nam,  si  unquam  de  bonis  et  fortibns  viris,  si  unquam  de  be- 
nemeritis  civibus  potestas  vobis'  judicandi  fuit;  si  denique 
unquam  locus*  amplissiraorum  ordinum''  delectis  viris  da- 
tus  est,  ubi  sua  studia  erga  fortes  et  bonos  cives,  quae  vultu 
et  verbis  saepe  significassent,  re  et  sententiis  declararent ; 
hoc  profecto  tempore  eam  potestatem  omnem  vos  habetis, 
ut  statuatis/  utrum  nos,  qui  semper  vestrae  auctoritati  dediti 
fuimus/  semper  miseri  lugeamus,'^  an  diu  vexati  a  perditis- 
simis  civibus,  aliquando  per  vos,  ac  vestram  fidem,'  virtu- 
tem,  sapientiamque  recreemur.  5.  Quid  enim  nobis  duo- 
bus/"  judices,  laboriosius?  quid  magis  solicitum,  magis 
exercitum,  dici  aut  fingi  potest?  qui  spe  amplissimorum 
prasmiorum "  ad  rempublicam  adducti,  metu  crudelissimo- 

*   Occasio, 


sunt  in  Pitli.  Tnm,  genus  hominum,  oniisso  illitd,  a.  Deinde,  prce  restra 
sal.  X  !•  probante  Huldr.  7ieglexerU  «. — 3  Idem  cod.  nobis.  Mox,  si  denique 
locus  Pith.  Pro  delectis  x  3.  et  Gaiat.  dilectis ;  C  disertis.  Verbnni  est  deest 
in  ».  Pro  ubi  Bav.  et  r  habent  ut.  Turn,  stcpe  deest  in  a  x  3'  Deinde,  vos, 
et  statim  nos,  desunt  in  x  !• — 4  Cod.  a  lugeimts.  Panic  post,  codd.  Germ, 
ap.  Orell.  C  H  T  »  r  X  !•  3.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Garaf.  Peyron.  Orell. 
ac  per  vestram.  Deinde,  recreemus  r. — 5  Quid  enim  vobis  duobus  Cxi*  Quid 
e  nobis  ducibusxp.  duobus  deent  in  Bav.  unde  nncis  inclusit  Garat.  Mox,  magis 
solicitum,  et  e.rercitatum  Erf.  qui  scppe  ampliss.  r.  Pro  suppUciorum,  (juod  ha- 
bent codd.  Oxon.  Germ.  ap.  Orell.  Venet.  1480.  Lamb.  seqq.  exitiorum  legi- 

NOTiE 

1  Amplissimorum  ordinum']    Select!  semper  anctoritatem  nbique  defendit 

snnt  judices  a  Pompeio  ex  senatorio  contra  seditiones  Clodianornm. 

et   equestri   ordine,    et    ex   tribunis  '  Ac  vestram  fidcm]  Per  fidem  in- 

aerariis,  quibus  nunqnatn   sanctiores  telligit  juranientum,   quo  se  judices 

et  clariores  selectos  fuisse  Asconius  astringebant   se  sancte  judicatures, 

scribit.  Inde  post  juramentum  astricti  reli- 

>■  Ut  statuatis}  Videlicet  in  ferenda  gione  tenebanlur. 

sententia  statuere  debebant,  utrum  "  Quid  enim  nobis  duobus,  Sfc]  Ex- 

boni  cives  ab  improbis  semper  oppri-  citat   in  se  et   in  Milonem  judicum 

mendi,  aut  liberandi  sint.  comtniserationem    a   laboribus,    qui- 

^  Vestrce  auctoritati  dediti  fuimusi  bus  uterque  a  Clodianis  excrcitatus 

Cicero  semper  addictus  fuit  senatui,  est. 

et  equestri   ordini,   cujus   utriusque  "   Spe   amplissimorum    pramioruml 


PRO    MILONE,    CAP.   2.  2403 

rum  suppliciorumy  carere  non  possnmus?  Equidein<5  ce- 
teras  tempestates'  et  procellas,  in  illis  duntaxat  fluctibus'* 
concionum,  semper  putavi  Miloni  esse  subeundas,  quod 
semper  pro  bonis  contra  improbos  senserat :  in  judicio 
vero,  et  in  eo  consilio,  in  quo  ex  cunctis  ordinibus  amplis- 
simi  viri  judicarent,  nunquam  existimavi  spem  ullam  esse 
habituros  Milonis  inimicos,  ad  ejus  non  salutem  modo  ex- 
stinguendam,"  sed  etiam  gloriam^  per  tales  viros  infringen- 
dam."  C.  Quanquam  in  hac  causa/  judices,  T.  Annii  tri- 
bunatu/  rebusque  "  omnibus  ^  pro  salute  reipublicae  gestis, 
ad  hujus  crirainis  defensionem  non  abutemur : "  nisi  oculis 
videritis  insidias  Miloni  a  Clodio  factas,  nee  deprecaturi 
sumus,  ut  crimen  hoc  nobis  multa  propter  ?  praeclara  in 
rempublicam  merita  condonetis ; '  nee  postulaturi,  ut,  si 
mors  P.  Clodii  salus  vestra  fuerit,  idcirco  earn  virtuti  Mi- 
lonis potius,  quam  populi  Romani  felicitati  assignetis.    Sin 

'  Conlentiones,  "•  Commotionibus.  "  Perdendam,        "  Minuendam. 

"  Utemur,  *  Remittatis. 


tur  in  Rom.  Venet.  1483.  Junt.  Nang.  Garat.  Orell.— 6  Et  quidcm  C  H  T  x  I- 
Venet.  1483.  Junt.  Lamb.  Paulo  post,  Miloni  deest  in  «.  ijuos  semper  habet 
C.  quia  semper  Erf.  H  S  x  !•  ^-—7  Venett.  1480.  1483.  Junt.  sed  ne  etiam 
glorium;  unde  Garat.  conj.  sed  ne  gl.  Vvoinfringendum  Rom.  Hervag.  rcfrin- 
gendam. — 8  Ita  codd.  Gruteri,  ed.  Grut.  seqq.  rebus  omnibus  C  H  S  r  X  3.  ^J*. 
IJav.  alii  codd.  et  edd.  ante  Giut.  etiam  Lamb,  omnibus  deest  in  x  1-  bo" 
iniprobante  Garat.  Turn,  ad  ejus  crim.  cod.  Garat.  Suspeclum  Garatono  et 
hujus  et  ejus.  Pro  abutemur  r  habet  utemur;  C  T  arbitremur.  Heum. 
Huldr.  Garat.  Peyron.  Orell.  distingnnnt,  abutemur.  Nisi,  S^x. — 9  Bav. 
Garat.  propter  multa.  H  omiltit  multa.  Mox,  merita  condetnnetis  u.  ncc  pvslu- 
lari  X  3.  vt  quia  si  mors  x-  vl  quia  mors  alii  codd.  Lamb.  Peyron.    Turn,  quain 

aOTJE 

HoDoresnotat,  sen  magistratus,  quos  lem   suae   causae    pradicat,    eamque 

sua  virtute  Milo  obtinuit ;  nam  tri-  totam  informat. 

bnnus   fuerat,   et  modo   consulaium  ^  Antiii  tribunntu'\  Anno  sequent), 

petebat.  post  tribunatum  Clodii,  Milo  tribu- 

y  Crudelissimorum  suppliciorum']  Co-  nus  factns  est. 

natns  fuerat  semper  Clodius  Miloni  <^-  Rebusque]  Compescuit  cxcitatas  a 

nocere,  et  eo  jam  mortno,  Clodiani,  Clodio  seditiones   tribnuus  Milo,  et 

ejus  furoris  liaeredes,  de  Milonis  per-  rcvocandura  Ciceronem  ab  exilio  cu- 

nicie  cogitant.  ravit. 

^  Quanquam  in  lute  causa]  ^quita- 


2404  M.    TULLIUS    CICERO 

illius  insidiai '°  clariores  hac  luce  fuerint,  turn  denique  ob- 
secrabo  obtestaborqne  vos,  judices,  si  cetera  amisimus,  hoc 
saltern  nobis  ut  relinquatur,  ab  inimicorum  audacia  telisque 
vitara  ut  impune  liceat  defendere. 

III.  7.  Sed,  antequam  ad  earn  orationem  *  venio,  quae 
est  propria  nostras  quaestionis/  videntur  ea  esse  ref'utanda, 
quae  et  in  senatu  ab  inimicis  saepe  jactata  sunt,  et  in  con- 
done saepe  ab  improbis,  et  paulo  ante  ab  accusatoribus; 
ut,  omni  terrore  sublato,^  rem  plane,  quae  venit  in  judi- 
cium, videre  possitis.  Negant**  intueri  lucem  esse  ^  fas  ei, 
qui  a  se  hominem  occisum  esse  fateatur.  In  qua  tandem 
urbe  hoc  homines  stultissirai  disputant  ?  '^  nempe  in  ea,  quae 
primum  judicium  de  capite  vidit  M.  Horatii,  fortissimi 
viri;''  qui,  nondum  libera  civitate,'^  tamen  populi  Roman! 


reip.  felicitati  x- — 10  Ita  Lamb.  Graev.  Lall.  Sclintz.  Garaf.  Sed  si  illius  in- 
sidia  codd.  Germ.  ap.  Orell.  edd.  ante  Lanib.  Giut.  Feyron.  Orell.  Paulo 
post,  sallem  vobis  C.  ut  deest  in  x  !•  o6  inimicorum  auduciam  C.  ut  ante 
impune  deest  in  r  x  !• 

Cap.  in.  1  C  H  T  a  x  1.  rationem.  Statim,  quce  est  prima  nostra  C.  qucB 
est  propria  vestrcB  codd.  Gerin.  Lamb.  Gaiat.  Peyron.  Orell.  videanlurx^- 
mihi  esse  duo  codd.  Peyron.  Colon.  Garat.  quce  in  senatu  C  H  S  T  r  x  3.  j/*. 
Prins  Sippe  deest  in  T.  et  in  concionem  T.  Alterum  sape  deest  in  C  H  x  3. 
Colon.  Lamb.  Grut.  Schutz.  Garat.  Orell.  ab  improbis  scepe  Hervr'g.  in  se- 
natu sape  ah  inimicis,  ab  improbis  sape  Jactata  sunt,  et  in  condone,  et  paulo  Jiiut. 
etiam  paulo  Lamb. — 2  Nonnulli  codd.  Aid.  Nang.  Lamb.  Lall.  Garat.  Pey- 
ron. Orell.  errore  sublato.  Pro  venit  Erf.  et  Bav.  liabent  veniat.—  ^  Cod.  x  3. 
h.  I.  omittit  esse.  Codd.  multi,  etiam  C  T  »  r  x  3.  t^um  edd.  Venett.  1480. 
1483.  Jnnt.  Lamb,  omitlnnt  alterum  esse. — 4  Pro  disputant  H  r  habent  ofejt- 


NOTyE 

3  Nostra  quastionis]  Judicium  pub-  mum  autem  illud  praejudicium  refu- 

licumquaestio  vocatur,  quoniam  in  ea  tat  argumento  petito  ab  auctoritate, 

reus  in  judicium  vocatur,  et  quseri-  exemplo,  et  niajoruni  instituto. 
tiir,  utriim  nocens  sit,  an  innocens.  *=  Horatii,  fortissimi  viri]  Tullo  Hos- 

i"   Negant}    Clodiani,  et  inter  eos  tilio  regnante,  cum  tres  Curiatii  duos 

Mnnatius  Plancus,  et  Q.  Pompeius,  Horatios  occidissent,  ipseque  M.  Ho- 

tribuni  plebis,  volunt  Milouem  morte  ratiiis  solus  superesset,  occidit  tres 

damnari.     Primum  autem  est  przeju-  Curiatios.     Redeunti  igitur  Horatio 

dicium,  quo  iili  contra  Milouem  ute-  a  tanta  victoria,  obviam  venit  ejus 

bantur:    pr<pjudicium    vero   proprie  soror,  qus  nupserat  nni  e  Curiatiis, 

est  prius  judicium,  quo  sequens  ali-  quae  triuniphanti  occurrit,  flens,  et 

qua  controversia,  jam  tum  quodam-  querens  de  suo  marito,  et  dolens  ob 

niodo  judicata  et  terminata  sit.   Pri-  victoriam  Romanoruni.     Indignatiis 


PRO    MILONE,    CAP.   3. 


2405 


comitiis  *  liberatus  est,  cum  sua  manu  sororem  interfectam 
esse  5  fateretur.  8.  An  est  quisqutim,  qui  hoc  ignoret,  cum 
de  homine  occiso  quaeratur,  aut  neg^ari  solere  omnino  esse 
factum,  aut  recte  ac  jure  factum  esse  defendi?  Nisi  vero 
existimatis,*^  dementem  P.  Africanum  ^  fuisse,  qui,  cum  a 
C.  Carbone,  tribuno  §  plebis,  in  concione  seditiose  interio- 
garetur,''  quid  de  Ti.  Gracchi  morte  sentiret,  [p.  103,]  re- 
spondit,7  jure  caesum  videri.  Neque  enim^  posset  aut 
Ahala  ille  Servilius,'  aut  P.  Nasica,""  aut  L.  Opimius,'  aut 


ciunt.—5  Codd.  German,  ap.  Orell.  H  T,  Venett.  1480.  1483.  Jtinl.  Garat. 
Peyron.  omittiinl  esse.  Mox,  est  deest  in  C.  Paiilo  post,  aut  jure  C  T  r. — 
6  Cod.  X  5'  cxistimetis. — 7  Bav.   responderit. — 8  Neijue  vero  coiij.  Ernesti. 


NOTiE 


frater  earn  occidit :  ob  eani  rem  cap- 
tus,  et  cum  ad  populiun  provocasset, 
absoliitns  est. 

"^  Nondum  libera  civitate]  Id  faciniis 
patratum  est  Tiillo  Hoslilio  regnante, 
cum  nondum  per  consules  et  popu- 
liim  Roma  regebatur. 

e  Populi  Rom.  comitiis^  Coniitia  ni- 
hil aliud  fuere  quam  pcpuli  Roman! 
oonventns,  <|ni  in  urbe  propc  forum 
et  curiam  fiebant  :  (ini  locus  inde 
coniitium  dictus  est,  ubi  etiam  con- 
ciones  ad  populum  habebantur.  Co- 
mitia  vero  pro  creandis  magistratibus 
fiebant  in  Canipo  Martio. 

f  Dementem  P.  Africanum]  Factum 
id  exponit  Liv.  Epit.  lib.  lviii.  '  Ti- 
berius Gracchu",  post  miiitas  exci- 
tatas  seditiones,  cum  iterum  tribunns 
plebis  creari  vellet,  auctore  Pub. 
Cornelio  Nasica,  in  Capitolio  ab  op- 
tiniatibus  occisus  est,  ictus  primum 
fragmentis  subselliorum  ;  et  inter 
alio'f,  qui  in  eadcm  seditinne  occisi 
erant,  insepultus,  est  in  flumen  de- 
jectus.' 

s  Carbone  tribuno']  Cum  post  Nn- 
mantiam  deletaui  '  Carbo  tribunus 
plebis  legem  tulisset,  ut  eundem  tri- 


bunum  plebis,  quoties  qiiidem  vellet, 
creari  liceret,  rngationem  ejus  P. 
Africanus  gravissima  oratione  dis- 
suasit,  in  qua  dixit,  Tib.  Graccbum 
jure   caesum   videri.'    Liv.   Epit.  lib. 

LIX. 

''  Seditiose  inlcrrogarefur]  luterro- 
gabat  seditiose,  quia  sperabat  euui 
aliter  responsnrum,  quod  Sempro- 
niam,  Gracchi  sororem,  in  matrimo- 
nio  haberet. 

'  Ahala  ille  Servilius]  Ex  E|>itome 
Liv.  lib.  IV.  '  Cum  fame  populus  Ro- 
inanus  laboraret,  Spurius  Melius 
eques  Romanus  frumeutum  po|>ulo 
sua  impensa  largitus  est  :  et  ob  id 
factum,  conciliata  sibi  plebe,  regnum 
affectans,  a  C.  Servilio  Ahala,  ma- 
gistro  equitum,  jussu  Quintii  Cin- 
cinnati dictatoris,  occisus  est,'  anno 
urbisSH. 

''  Aut  P.  Niisica]  Cum  Tiberius 
Gracchus  in  tribunatu  profiisis  largi- 
tionibus,  favore  populi  occupato, 
rempublicam  oppressam  teneret,  in 
asdem  Fidei  convocatus  senatus  a 
console  IMucio  Scjevola, jussit  nt  con- 
sul armis  rempublicam  tueretur.  Srac- 
vola  negante,  Scipio  Nasica  se  du- 


240G 


M.    TULLIUS    CICERO 


C.  Marius,™  aut,  me  consule,"  senatus  non  nefarius  haberi, 
si  sceleratos  cives  interfici  nefas  esset.  Itaque  hoc,  judi- 
ces,  non  sine  causa  etiam^  fictis  fabulis  doctissimi  homines 
memoriae  prodiderunt;  eura,  qui  patris°  ulciscendi  causa 
raatrem  necavisset,  variatis  hominum  sententiis/  non  solum 
divina,  sed  etiam  sapientissimas  Deae''  sententia  liberatum. 
9.  Quodsi  duodecim  tabulae  "^  nocturnum  furem,  quoquo 
modo/  diurnum  autem,  si  se  telo  defenderit/^  interfici  im- 
pune  voluerunt ;  quis  est,  qui,  quoquo  modo  quis  interfec- 
tus  sit,  puniendum  putet,  cum  videat  aliquando  gladium 


Mox,  Hala  Servil.  C.  ille  deest  etiam  in  H. — 9  Ita  codd.  German,  ap.  Orell. 
Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Gnit.  seqq.  etiam  omittunt  CHSTsrx^-  ^^^' 
«nte  Glut,  et  Lamb.  156G.  efficlis  fabulis  x  !•  ^-  memoricB  tradiderunt  C. 
Paulo  post,  non  solum  divina  x-  iton  solum  humana  codd.  pauci  ap.  Orell.  Ve- 
net.  1480.  Junt.  Hervag.  Naiig.  Lall.  Deinde,  Decs  sapientissimcE  Bav.  alii- 
que  codd.  et  edd.  plerasqiie  ante  Lamb. — 10  Codd.  German,  ap.  Orell.  C  yp, 
Rom.  Hervag.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Garat.  Peyron.  defenderet ;  H  de- 
fendat.  Tnm,  impune  noluerunt  »  x  S-  Mox,  pro  aliquando  x  3  habet  aliquem. 
Lamb,  nobis  gladium.     Deinde,  ab  ante  ipsis  deest  in  x  1* 


NOT>E 


cem  obtulit ;  atqtie  eo  proclamante, 
'  Qui  salvam  rempiiblicam  esse  vo- 
lunt,  me  seqnantnr,'  Gracchus  cum 
sua  factione  iuteremtus  est  anno  urbis 
620.  Val.  Max.  iii.  2. 

•  L.  Opimius]  Opimius  C.Gracclium, 
Tiberii  fratrem,  novas  seditiones  ex- 
citantem,  occidit  anno  urbis  632. 

>"  C.  Marius]  C.  Marius  Saturni- 
num  interfecit.  Vide  Orat.  pro  Ra- 
birio  perduellionis  reo,  nbi  fuse  id 
agitur. 

"  Aut  me  consule'l  Cicero  consul, 
jnbente  senatu,  Lentulnm  et  Celhe- 
gum,  cum  aliis  conjuratis  Catilinariae 
seditionis,  interfecit. 

"^  Qui  patrisi  De  Oreste  loquitur, 
qui  matrera  Ciytemnaestram  occide- 
rat,  quas  patrem  ipsius  Agamemno- 
nem  interfecerat.  Cum  in  judicium 
adductus  esset,  variatis  judicum  sen- 
tentiis,  Deorum  quapstio  constituta 
est.  Eum  Minerva  absolvendum  judi- 


cavit. 

P  Variatis  hominum  sententiis'i  In 
Areopago  a  sexdecim  judicibusOres- 
tes  damnabatur,  et  a  quindecim  ab- 
solvebatur  :  accessit  Minervag  calcu- 
lus, atque  ita  exaequatis  sententits 
liberatus  est. 

1  SapientissimcE  Dees']  Minerva  Dea 
sapientiK  fingebatur. 

'  Quodsi  duodecim  tabultB']  Leges 
duodecim  tabularuni  illzc  sunt,  quee 
a  decemviris  perlatae  sunt,  et  in  duo- 
decim tabulis  aereis  incisx.  Haec 
autem  de  furto  lex  perlata  est,  de 
qua  Macrob.  Saturn,  lib.  i.  '  Si  nox 
furtum  factum  sit,  si  im  aliquis  occi- 
sit,  jure  cassus  esto.'  Prisco  autem 
idiomate  haec  verba  posita  sunt;  id 
est  enim,  '  nocte  eum  occidit.' 

*  Quoquo  modol  Sive  se  telo  defen- 
derit,  sive  non,  sine  exceptione  licet 
ocridere.  Hie  autem  'telum'  simiitur 
pro  pugione,  aut  parvo  aliquo  gladio. 


PRO    MILONE,    CAP.    4.  2407 

nobis  ad  occidendum  hominem  ad  ipsis  porrigi  legibus?  * 
IV.  Atqui  si  tempus  est  ullum  jure  hominis'  necandi,  quae 
raulta  sunt;  certe  illud  est  non  modo  justum,  verum  etiara 
necessariura,  cum  vi  vis  illata  dei'enditur.  Pudicitiam  cum 
eriperet"  militi  tribunus  [militaris]  ^  in  exercitu  C.  Marii, 
propinquus  ejus  imperatoris,  interfectus  ab  eo  est,  cui  vim 
afferebat :  facere  enim  probus  adolescens  periculose,"  quam 
perpeti  turpiter  raaluit.  Atque  hunc  ille  vir  suramus,'  sce- 
lere  solutum,  periculo  liberavit.  10.  Insidiatori  vero  et 
latroni  qua3  potest  inferri  ^  injusta  nex  ?  Quid  comita- 
tus  nostri,  quid  gladii  volunt?  quos  habere  certe  non  li- 
ceret,  si  uti  illis  nullo  pacto  liceret.  Est  igitur^  haec/  ju- 
dices,  non  scripta,  sed  nata  lex ;  quam  non  didicimus, 
accepimus,  legimus,  verum  ex  natura  ipsa  arripuimus, 
hausimus,  expressimus;  ad  quam  non  docti,  sed  fucti,  non 
instituti,  sed  imbuti  sumus ;  ut,  si  vita  nostra  in  aliquas 
insidias,  si  in  vim,'^  si  in  tela  aut  latronum  aut  iniraicorum 


Cap.  IV.  1  C  ullum  in  Rotnani  homiuis. — 2  Voc.  militaris  de  Ernestii  sen- 
tPiitia  (ielevit  Schutz.  Mox,  ejus  deest  in  x  3. — 3  Noniiulli  roild.  edd.  vett. 
Peyron.  Oiell.  ille  summus  vir.  Cod.  x  3  omiltit  vir. — 4  Pro  inferri,  quod 
firniant  codd.  German,  ap.  Orell.  r  X-  1  Lamb,  in  niarg.  ed,  1584.  afferri  ha- 
bent  ed(}.  ante  Lamb,  etiam  Lamb.  15C6.  et  Grut.  Fro  ncx  x  3  habet  lex. 
— 0  Codd.  aliquot,  Nang.  Lambin.  Garaton.  Peyron.  Orellius,  Est  enim; 
Venett.  1480.  1483.  Aid.  Jiint.  Est  ergo.  Actiiium,  judices  deest  in  T  x 
3.  Tuii),  verum  cliam  ex  Jiat.  C  H  S  «  r  x  ^'  3.  4'-  verum  esse  ex  nal.  T.  l*ro 
hausimus  C  habet  liauximus  ;    x  3  auximus. — G  Verba  si  in  vim  desunt  iu  C; 

NOT^E 

'  Ab  ipsis  porrigi  legibusl  Dicuntur  tas  Marii  tertium  ri  consulatnni  pro- 
leges  porrigere,  cuui  alicjuid  nobis  meruit.  Vide  Plutarch,  iu  INlario,  et 
permittunt.  Val.  Max.  vi.  1. 

"    Pudicitiam    cum    eriperet]    Cum  ==  PtcicuZosc]  Impcndebat  militi  pe- 

Caius   Luscius,    sive    Lusius,  sororis  riciiluu),    quod    imperatoris    propiu- 

Marii  filius,  Trebonium  quendam  mi-  (puim,  quod   indemnatum,    quod   tri- 

litem  stupri  causa  ssepe  appcllasset,  l)unum  suuni  miles  occiilissct. 

noctu  in  tabernacuhim  vocavit  ad  sc  :  "  Est  igitur  hccc~\  Amplilicatio  egre- 

niorem  gerit  tribuno,  sed  Lusium  vim  gia  legis  natura%  ubi  vis  ejus  ct  fa- 

adhibentem  stricto  gladio   confodit.  cultas  exprimitur  :  quem  ipse  locum 

Is  Mario  mortis  causam  aperit,  testes  Cicero  laudat   in   Oralionc  ad   IJru- 

produrit.     Laudatus  is  a   Mario,  ct  tum. 
corona  donatus  liberatnr.  Haec  k(\\\\- 


2408  M.    TULI.IUS    CICERO 

incidisset,  omnis  honesta  ratio  esset  expediendae  salutis." 
Silent  enim  leges  inter  arma;  nee  se  expectari  jubent,  cum 
eij^  qui  expectare  velit,  ante  injusta  poena  luenda*  sit,  quam 
justa  repetenda.^  11.  Etsi^  persapienter,  et  quodam  modo 
tacite,  dat  ipsa  lex  ''  potestatem  defendendi ;  quae  non  modo 
hominem  occidi/^  sed  esse  cum  telo  hominis  occidendi 
causa  vetat :  ut,  cum  causa,''  non  telum  quaereretur,  qui  sui 
defendendi  causa  telo  esset  usus,  non  hominis  occidendi 
causa  habuisse  telum  judicaretur.  Quapropter  hoc  ma- 
neat  9  in  causa,**  judices:  non  enim  dubito,  quin  probaturus 
sim  vobis  defensionem  meam,  si  id  memineritis,  quod  obli- 
visci  non  potestis,  insidiatorem  jure  interfici  posse. 

V.  12.  Sequitur  illud,^  quod '  a  Milonis  inimicis  saepis- 

"  Vitts  liberanda.  *  Palienda.  "  Occidere. 


pro  qnibiis  T  profert  si  nutum,  Alteinm  si  omittnnt  S  T  r  x  3. — 7  Cod.  x 
cum  enim,  Mox,  yoena  levanda  sit  x  3-  Deinde,  quam  juste  \p.  repetenda  sit 
C« — 8  Colon,  duo  codd.  Lag.  Lamb.  Heiim.  Garat.  et  Orell.  qua  non  hominem 
occidi.  Statim,  occidendi  tarn  vetat  C.  sui  ante  defendendi  deest  in  T.  qui  telo 
esset  usus,  sui  defendendi  causa  telo  usus  esse,  7ion  hominis  occidendi  causa  telum 
habuisse,  SfC,  Lamb. — 9  Cod.  x  3.  manet.     Statim,  si  admemineritis  C. 

Cap.  v.     1  C  omittit  quod.     Pro  dicitur  idem  cod.  legit  dictum.    Turn, 

aOTJE 

*  Justa  repetenda}  Scilicet  ut  vi  le-  sed  qni  eo  consilio  gerit  ad  interfici- 

gis  scriptae  supplicio  aflnciatur.  endiim  hominem  sine  cansa. 

" -E(si]  Coirectioest  oratoria,  qnasi  ^  Hoc  maneat  in  causa']  Id  est,  hoc 

diceret,  '  etsi  qnid  dico  leges  silere  constans   et    iixnm    maneat   in   ista 

inter  anna,  cum  lex  det  facultateni  causa,  licere  aliquando  hominem  in- 

se  defendendi?'  terficere  impune,  insidiatorem  vide- 

''  Lex]  Inteiligit  legem  Corneliam  licet, 

de  sicariis,  qu£B  lata  est  a  L.  Cornelio  «  Sequitur  illud]   Aggreditur  con- 

Snlla  dictatore.  vellere  secundum  praejiidicium:  dice- 

<^  Ut,  cum  causa,  Sfc]  Sensus  satis  bant  enim  adversarii,  senatum  Pub. 

implicatus  sic  videtur  explicandus  :  Ciodii  caedem  contra  rempub.  factam 

Non    homines    condemnantur,    cum  jiidicasse.    Ubi  auteni  senatus  audivit 

justa  de  causa  gestantarma;  neque  caedem  factam  fuisse  in  Appia  via, 

praesumitur,  eum  qui  ea  gestat,  at  se  fecit  quod  in  magnis  periculis  fieri 

defendat,  idcirco  ea  gestare,  ut  ho-  solebat,  ut  viderent  consules,  ne  quid 

mines   occidat.     Lex  enim  Cornelia  detriment!  respublica  caperet.    Erat 

non  de  gestatione,  sed  de  fine  gesta-  antem  hoc  qtiasi  praejudicium,  quia 

tionis  teli,  vel  ensis,  agit :  quare  non  tali  decreto  senatus  interfectus  est 

reus  est,  qui  gerit  telum,  vel  ensem,  et  condeuinatus  Saturninus.    Sed  re- 


PRO    MILONR,    CAP.    5.  2409 

sime  dicitur,  Caedem,  in  qua  P.  Clodius  occisus  est,  sena- 
tum  judicasse,  contra  rempublicam  esse  factam.  Illam 
vero  senatus  non  sententiis  suis  solum,  sed  etiam  *  studiis 
comprobavit.  Quoties  enim  est '  ilia  causa  a  nobis  acta*^ 
in  senatu !  quibus  assensionibus  universi  ordinis !  quam 
nee  tacitis,  nee  occultis!  quando  enim  frequentissimo  se- 
natu quatuor,  ad  summum  quinque  sunt  inventi,  qui  Mi- 
lonis  causam  non  probarent?  Declarant  hujus''^  ambusli 
tribuni  plebis^  illae  intermortuas  condones,''  quibus  quoti- 
die  meam  potentiam  invidiose  criniinabatur,  cum  diceret, 
senatum,  non  quod  sentiret,  sed  quod  ego  vellem,  decer- 
nere.  Quae  quidem  si  potentia  est  appellanda  potius,  quam, 
propter  ^  magna  in  rempublicam  merita,  mediocris  in  bonis 
causis  auctoritas,  aut,  propter  hos  officiosos  labores'  meos, 
nonnuUa  apud  bonos  gratia;  appelletur  ita  sane,  dummodo 
ea  nos  utamur  pro  salute  bonotum  contra  amentiam  perdi- 
torum.  13.  Hanc  vero  quaestionem,''  etsi  non  est  iniqua, 
nunquam  tamen  senatus  constituendara  putavit.     [p.  104.] 

''  Judicium. 


preepositio  in  deest  in  C  H  S  T  »  x  '•  3.  ^f*.  et  edii.  Hute  Gnit. — 2  Voc.  etium 
omittit  ». — 3  Verbum  est  deest  in  C.  Quoties  enim  est  ilia  causa  a  nobis  acta  in 
senatu,  quibus  assensionibus  universi  ordinis  acta  est  !  quam  utc  tacitis,  ncc  occul- 
tis !  quando  etiam,  ifc,  coiij.  Ernesti.  Mox,  aut  summum  cod.  iiniis  La;;,  a  ni. 
sec.  Garat.  Peyron.  Orell.  aut  ad  summum  HSxl*'!''  Rom. — 4  Declarant 
hoc  X  3.  Paulo  post,  quod  sentirent  C  Pro  deccrncrc  idem  cod.  liabft  ne  de- 
cernere  ;  «  r  X  3.  re  decernere. — 5  Codd.  German,  ap.  Orell.  C  T  »,  Garaton. 
Peyron.  Orell.  aut  propter.  Verba,  quam  propter  m.  in  r.  in.  m.  in  b.  c.  aucto- 
ritas, desiint  in  r.  magna  in  remp.  merita  m.  in  b.  c.  a.  aut  propter  desiint  in  C. 
causts  deest  in  a.     Statim  Aos  oinittunt  edd.  ante  Lamb,  et  Graev.  o^c. /los 

KOTJE 

spondet  Cicero,  hoc  tantnm  voluisse  relur,  curia  incensa  est;  nee  prius 

decreto  senatus,  ut  animadverterent,  destiternnt,  quam  ejus  iucendii  flam- 

uter  utri  insidias  fecerat.  nia  e  concione  fugati  sunt. 

f  Quoties  enim  est  ilia  causa   acta]  ^  Intermortua  co7tciones]  Cnelius  in- 

Post  interfectum  Clodium  paenejani  terpretatiir  fuliles,  vanas,  et  nuliiiis 

centum  dies  efflnxerant.  inomenti ;  Manutius  vero  interruptas 

s  Ambusti  tribuni  plebis]  Munatius  incendio  curias. 

Plancus,  et  Pompeius  Rufus,  tribuni  '  Officiosos  labores']  Officios!  labores 

plebis,   coDcionibus    suis   plebem   in  dicnninr,   qui   ad  innocentes  defen- 

Milonem  accenderunt.     Itaque  orta  deudos  suscipiuntur. 
geditione,  cum  Clodii  corpus  crema- 


2410 


M.    TULLIUS    CICERO 


Erant  enim  leges,  erant  qusestiones/  ^  vel  de  csede,  vel  de 
vi :  nee  tantura  moerorem  ac  luctum  senatui  mors  P.  Clodii 
afFerebat,  ut  nova  quaestio  constitueretur.  Ciijus  enim  7  de 
illo'  incesto  stupro,""  judicium  decernendi  senatui  potestas 
esset  erepta;  de  ejus  interitu,  quis  potest  credere,  senatum 
judicium  novum  constituendum  putasse?  Cur  igitur  in- 
cendium  curiae,"  oppugnationem  gedium  M.  Lepidi,  caedera 
hanc°  ipsam,  contra  rempublicam  senatus  factam  esse^  de- 


exhibet  Rom.  propter  offensos  lab.  r.  Paulo  post,  pro  nos  C  pra?bet  res. — 
6  Cod.  X  3.  leges,  aut  qucEsliones.  Mox,  tanlum  dolorem\mcerorem  H  x  l'« 
luctum  mos  publica  C.  senatui  deest  etiam  in  H. — 7  Cujus  enim  se7iatui  Ven. 
1480.  Junt.  Lamb.  Griit.  Cujus  cum  senatui  %  1.  Mox,  senatui  deest  in  x  !• 
Ven.  1480.  Junt.  Lamb.  Grut.  potestas  esset  erecta  C. — 8  Idem  cod.  omittit 


NOT^ 


^  Erant  leges,  erant  qucBStionesI  Ve- 
teres  leges  erant,  et  qnaesliones  de 
c«de,  vel  de  vi,  quibus  summi  prae- 
tores  et  quaesitores  praeerant,  qui- 
bnsque  reus  postulari  Milo  poterat. 
Erat  lex  Cornelia  de  sicariis,  erat  lex 
Q.  Catuli  de  vi :  sed  his  omissis  legi- 
bus,  et  judiciornm  consuetudine,  nova 
lex,  nova  quaestio  contra  Milonem  a 
Pompeio  sancita  fuit,  et  novus  quae- 
sitor  Cn.  Domitius  ylEnobarbus  po- 
puli  sufFragio  creatus  est. 

'  Dei/io,  ^c]  Sententia  est:  Erepta 
est,  Q.  Fufii  intercessione,  senatui 
potestas  decernendi  quaestionem  no- 
vam  de  stnpro  incesto  Clodii :  qnis 
credat  de  ejus  interitu,  judicium 
novum  constituendum,  senatum  pu- 
tasse ? 

™  Incesto  stitpro]  Per  incestum  stu- 
prnra,  illud  facinus  intelligit  quod 
admissum  est  a  Clodio,  cum  veste 
muliebri  indutus,  in  sacra  Bonae  Deae 
irrepsit,  quae  a  mulieribus  celebra- 
bantur,  ut  stuprum  uxori  Caesaris 
inferret:  a  quo  tamen  scelere  abso- 
lutus  est  corriiptis  pecunia  judicibus. 

"  Cur  igitur  incendium  curi(B'\  Hanc 
totam   actionem  Asconiiis  Fcdianus 


sic  exponit:  *  Post  biduum  medium 
quam  Clodius  occisus  erat,  interrex 
primus  proditus  est  M.  jEmilius  Lepi- 
dus  :  non  fuit  autem  moris,  ab  eo  qui 
primus  interrex  proditus  erat,  comi- 
tia  liaberi ;  sed  Scipionis  et  Hypsaei 
factiones,  quia  recens  invidia  Milonis 
erat,  cum  contra  jus  postularent  ut 
interrex  ad  comitia  consulum  crean- 
dorum  descenderet,  idque  ipse  non 
faceret,  domum  ejus  per  omnes  in- 
terregni  dies  (fuerant  autem  ex  more 
qninque)  obsederunt :  deinde  omni 
vi  janua  expugnata,  et  imagines  ma- 
jorum  dejecerunt,  et  lectulimi  ad- 
versum  uxoris  ejus  Corneliae,  cujus 
castitas  pro  exemplo  liabita  est,  fre- 
gerunt ;  itemque  telas,  quae  ex  vetere 
more  in  atrio  texebantur,  diruerunt. 
Postque  supervenit  Milonis  manus, 
et  ipsa  postulans  comitia:  cujus  ad- 
ventus  fuit  saluti  Lepido;  in  se  enim 
ipsas  conversaB  sunt  factiones  inimi- 
cae,  atque  ita  oppugnatio  domus  in- 
terregis  omissa  est.' 

0  Incendium  curia,  oppugnationem 
cedium  .  .  .  hanc]  Haec  tria  simul 
complectitur,  quae  uno  senatuscon- 
sulto  facta  sunt,  quia  videlicet  non 


PRO    MI  LONE,    CAI'.   6. 


2411 


crevit?  quia  nulla  vis  unquamPestin  libera  civitate  sus- 
cepta  inter  cives,  non  contra  rempublicam.  14.  Non  enim 
est  ilia  defensio  contra  vim  unquam  optanda;  ^  sed  nonnun- 
quara  est  necessaria :  nisi  vero  aut  ille  dies,  in  quo  Ti.  Grac- 
chus'' est  caesus,  aut  ille,  quo  Caius,"^  aut  quo  arraa  Satur- 
nini,*  etiamsi  e  republica,  oppressa  sunt,'°  rempublicam 
tamen  non  vulnerarunt.  vi.  Itaque  ego  ipse '  decrevi,'  cum 
caedem  in  Appia"  factam  esse  constaret,  non  eum,  qui  se 
dcfendisset,  contra  rempublicam  fecisse ;  sed,  cum  inesset 


esse.  Statitn  c  omittit  unquam.  Turn,  civitate  deest  in  a. — 9  T  est  def.  c.  u. 
optandam  :  fidd,  ante  Grnt,  est  uUa  def.  S^c.  x  3.  etiam  omittit  iZ/n.  Pro  est 
ante  necessaria  a  habet  eliam  non.  Mox,  ille  dies,quo  Lamb.  Gaiaton.  Peyron. 
Orell.  quo  deest  in  Colon. — 10  Aid.  Lamb.  Gnit.  Garat.  Peyron.  Orell.  arma 
Sat.  oppressa  sunt,  etiamsi  e  republica.  Praepositio  e  deest  in  T.  oppressa  sunt 
de.snnt  in  H  S  T  a  r  x  3.     Pro  vulnerarunt  x  babet  voluerunt. 

Cap.  vr.     i  Cod.  x  omittit  ipse.    Mox,  in  via  Appia  Lamb,    in  Appia  via 


NOTjE 


fas  fiiit  eodem  die  plura  senatnscon- 
sulta  fieri. 

p  Quia  nulla  visunquam']  Reddit  ra- 
tionem  cur  senatns  jndicarit  caedem 
Clodii  factam  esse  contra  rempiib. 
quia  vis  omnis  semper  contra  cam 
eet,  licet  qui  earn  fecerit  non  ipse 
fecerit  contra  rempnb.  qnando  nempe 
vis  illata  vi  repellitur. 

1  Ti.  Gracchus'^  Gracclius  illecsesus 
est  auctoritate  Scipionis  Nasicae  anno 
urbis  020.  De  eo  dictum  est  §  8. 

■■  Cuius]  Repulsam  in  petitione  ter- 
tii  tribunatus  plebis  tniit;  ae  cum 
videret  plnrcs  leges  suas  scnatu  ap- 
plaudente  abrogandas  esse,  deque  ea 
re  L.  Opiminm  consnlem  referre 
velie;  ipse  vim  parans,  cum  M.  Ful- 
vio  Flacco  collega  in  treviratu  agra- 
rio,  et  seditionis  altero  capite,  con- 
cionis  distnrbandas  causa  vcnit  ar- 
mata  manu  in  Capitolium  :  ul>i  cum 
qnidam  consulis  minister  in  turba  a 
Gracchanis  occideretur,  orto  tumultu 
Graccliani  diffiiginnt,  eoque  die  de 
legibus  nibil  actum  amplius.  Interim 
consul    Opimius    uocte    Capitolium 


preesidio  firmat  ;  indictoque  prima 
luce  per  viatorem  senatii,  de  caede 
facta  statuque  rerum  urbano  refert. 
Jubet  senatiis  videre  cousulem,  ne 
quid  respub.  detrimenti  capiat.  L. 
Opimius  cum  senatu,  atque  equitibus 
armatis,  in  forum  descendit ;  Grac- 
chus et  Flaccus,  ctim  suis  item  arma- 
tis, Aventinum  occupant.  Citati  mox 
per  consnlem  ad  causam  dicendam, 
cum  non  parerent,  a  consule  atque 
optimatibus  armata  manu  Avcntino 
puisi,   in  fuga  truiidati  sunt. 

8  Saturnini']  Marius  anno  urbis 
C53.  Saturniniim  inteifecit,  civibns 
ad  arma  convocatis.  Vide  Orat.  pro 
Rab.  Perd.  Reo. 

'  Ego  ipse  decrcvi]  Cicero  judicavit 
casd^m  illam  Clodii  non  esse  contra 
remp.  nam  senator  erat  Cicero,  et 
erat  in  senatu  cum  de  ilia  ca^de  ad 
senatum  relatum  est. 

"  In  Appia]  Appia  via  ab  Appio 
Clodio  Caeco  dicta  est,  quam  ille 
stravit  a  porta  Capcna  usque  ad  ur- 
bcm  Capuam. 


2412  M.    TULLIUS    CICERO 

in  re  vis  et  insidias,  crimen  jndicio  reservavi  ;*  rem  notavi/ 
Quodsi/  per  furiosum^  ilium  tribunura,  senatui,  quod  senti- 
ebat,  perficere  licuisset,  novam  qnasstionem  nunc  ^  nuUara 
haberemus  ;  decernebat  enim,  ut  veteribus  legibus,  fantum- 
modo  extra  ordinera/  quaereretur.  Divisa  sententia  est,'* 
postulante  nescio  quo;'^  nihil  enim^  necesse  est,  omnium 
me  flagitia  proferre :  sic  reliqua  auctoritas  senatus,  emta 
intercessione,  sublata  est. 

15.  At  enim  Cn.  Pompeius'^  rogatione  sua^  et  de  re*^  et 
de  causa  judicavit;  tulit  enim  de  caede,  quae  in  Appia  via* 
facta  esset;  in  qua  P.  Clodius  occisus  fuit.     Quid  ergo 

*  Condemnavi  crimen. 


Garaton,  et  Peyron.  e  codd. — 2  C  nee;  Erf.  omittit  nunc.  Mox,  uf  tuentibus 
legibus  C  S.  nt  intuenlibus  legibus  «  r. — 3  Pro  enim  C  exliibet  esse.  Pro  omni- 
um X  '•  omnia.  Junt.  legit  me  omnium;  rh  me  oinittiint  edd.  vett.  Lamb. 
15G6.  et  Grut.  Paulo  post,  pro  emta  C  H  S  T  «  x  1-  3-  praebcnt  inepta  ;  r 
adepta. — 4  Erf.  omittit  via.  Mox,  pro /«i<  C  H  S  T  x  !•  3.  alii  eoiid.  ap. 
Orell.  Rom.  Lamb.  1566.  et  Orell.  babent  esset ;  cod.  uniis  Lag,  Lamb,   in 

NOT/E 

"  Judicio   reservavi]  Sensit   Cicero  in  dicenda  sententia   diias  plnresve 

pertinere  ad  judices  inquirere,  uter  res  esset  coniplexns,  eae  si  non  om- 

utri  fecisset  insidias.  nes    probarentiir,    postnlari    soiitiim 

y  Quodsi,   Sfc]    Cum    priiis   decre-  fnit  a  quovis  sedente,  ut  divideret,  id 

visset    senatus,   nt    de    caede  Clodii  est,  ut  de  singulis  rebus  referretnr. 

veteribus  legibus  quaereretur,  quan-  "=  Postulante  nescio  quo]  Is  fuit  Q. 

quam  extra  ordinem,  tamen,  id  ubi  Fnfius  senator,  (]ui  a  Munatio  Planco 

promulgandum  fnit,   intercessit  Mn-  pectinia  corruptns   fuit  ;   quem    non 

natius  Plancns,  atque  ita  coactus  est  appellat,  quia  senator  erat. 

senatus   contra  omnium   sententiam  <i  At  enim  Cn.  Pompeius]  Jam  ter- 

lioc   facere  decretum   de  nova  quae-  tium    prapjudiciunj    refutandum   ag- 

stione  :  erat  quippe  ea  tribunorura  greditur,  quod  jactabatur  ab  adver- 

plebis  auctoritas,   ut   nullum    posset  sariis,  Milonem    videlicet   sententia 

coufirmari    senatusconsultum,    quod  Cn.  Pompeii  damnatum  esse, 

illi  non  approbassent.  *  Rogatione  sua]  Rogatio  sic  dicta 

^  Furiosum]  Furiosus  dicitur  is,  qui  est,  quod  populus  Romanus  per  tri- 
nimium  popularis  senatui  non  paret,  nundinum,  ab  aliis,  qui  rogandi  po- 
sed seditionem  per  populum  excitat.  testalem  habebant,  rogaretur,  vellet, 

»  Extra  ordinem]  De  causa  quaeri  juberetne  talem  fieri  legem,  ratam- 

extra  ordinem  dicitur,  cum  non  ser-  que  habere. 

vata  juris  formula  est,  nee  ordine  ju-  f  De  re]  '  Res'  hie  sumitur  pro  ge- 

diciario  in  causa  proceditur.  nerali  quaestione  caedis, 

•^  Divisa  sententia  est]  Cum  aliqnis 


PRO    MILONE,    CAP.   6. 


2413 


tulit?  Nempe  ut  quaereretur.^  Quid  porro  quserendum 
est?  factumne  sit  ?  at  constat ;  a  quo?  at  patet.^s  Vidit, 
etiam^h  in  confessione  facti,  juris  tamen  defensionem  sus- 
cipi  posse.  Quod  nisi  vidisset,  posse  absolvi  eum,  qui  fa- 
teretur;  cum  videret^  nos  fateri;  neque  quaeri  unquam  jus- 
sisset,  nee  vobis  tatn  salutarera  banc  in  judicando  literam,' 
quam  illam  tristem ''  dedisset.  Mihi  vero  '  Cn.  Ponipeius^ 
non  modo  nihil  gravius  contra  Milonem  judicasse,  sed  etiam 
statuisse  videtur,  quid  vos  in  judicando  spectare  oporteret. 
Nam  qui  non  poenam  confessioni,  sed  defensionem  dedit, 
is  causam  interitus'°  quserendam,  non  interitum  putavit. 
16.  Jam"  illud  dicef"  ipse  profecto,  quod  sua  sponte  fecit, 


marg.  ed.  1584.  et  Peyion.  est.~5  Cod,  y  qucereret.~G  Erf.  Lamb.  Grsv. 
Gaiat.  Peyron.  Orell.  at  paret. — 7  Vidit  igitur  etiam  codd.  German,  ap. 
Orell.  Lamb.  Grasv.  Gaiat.  Peyron.  Orell.  Paulo  post,  suscepi  non  posse  H. 
—8  Cod.  u  cum  non  videret.     Mox,  pro  jtississet  C  habet  vixisset.     Turn,  neque 

vobis  Lamb,    in  vindicando  C.     Pro  literam  %  exhibet  licentiam 9  Pompeium 

tp.  nihil  gravis  r.  Statim,  spectare  oporteat  xi — 10  Cinterius. — 11  Namxl' 
idem  dicet  C.  illud  ipse  dicet  Lamb.  Pro  pularil,  quod  servant  codd.  Gentian, 
ap.  Orell.  CH  ST,  Gra-v.  se(\q.  pulet  legunt  alii,  etiam  Lamb.  Pro  tempori 
C  tiabet  ipsi;  et  in  marg.  '  al.  tempori,' 


NOT;*: 


6  At  palet]  Nempe  a  Milone  cee- 
denj  factam  esse.  Id  enim  Milo  non 
negabat. 

''  Vidit,  etiam']  Probat  Ciceio  ex 
vi  legis  a  Pompeio  lata-,  enm  causae 
Milonis  favere,  quia  Miloni  factam  a 
se  caedem  confitenti  Pompeius  fecit 
potestatem  sui  defendendi :  quam  po- 
testatem  niinqnam  dedisset,  cum 
fateretur  Milo  se,  et  Cicero  cum  ipso, 
Clodium  occidisse. 

'  Salutarem  hanc  in  judicando  literam'] 
Salutaris  litira  fnit  A,  quae  appone- 
batur  in  tabula,  quam  a  praetore  ac- 
cipiebanl  judices,  ac  in  nrnam  pro- 
jiciebanf,  si  absolverent.  Unde  '  sa- 
liitaiis'  dicilur  a  Cicerone. 

''  Ilium  tristem]  Litera  C  tristis 
dicitur,   quia  ilia  quoque  in   tabula 


judicibus  dabatur,  quam  in  urnam 
projiciebant,  si  condemnarent.  Has 
autem  literas  Pompeius  judicibus 
non  dedisset,  nisi  Milonem  absolvi 
posse  judicasset :  igitur  dauinandi  et 
absolvendi  eum  poteslatem  judicibus 
dedit. 

^  3Iiliivero]  Interpretalur  Pompeii 
mentem  in  lege  sua  ferenda ;  ea  enim 
voliiit  eum  defendi,  non  ergo  con- 
demnari.  Hoc  est  igitur  quod  sequi 
judices  debent ;  non  enim  taiitum  de- 
bent  attendeie,  quod  IMilo  occidit 
Clodium,  sed  ulterius  dcbcnt  pergere, 
et  atfendere  ad  causam  propter  cpiam 
a  Milone  interfectus  est. 

■"  Jaw  illud  dicet]  Pompeius  dicet, 
nee  senatu,  nee  populo  postnlante, 
se  illam  legem  tulissc. 


2414 


M.    TULLIUS    CICERO 


Publione  Clodio  tribuendum  putarit,"  an  terapori.  vii. 
Domi '  suae  °  nobilissimus  vir,P  senatus  propugnator,  atque, 
illis  quidem  temporibus,  psene  patronus,  avunculus  hujus 
nostri  judicis,''  fortissimi  viri,  M.  Catonis,  tribunus  plebis 
M.  Drusus,  occisus  est.  Nihil  de  ejus  raorte  populus  con- 
sultus/  nulla  quaestio  decreta"  a  senatu  est.  Quantum 
luctum  in  hac  urbe  fuisse  *  a  nostris  patribus  accepimus, 
cum  P.  Africano/  domi  suae  quiescenti,  ilia  nocturna  vis 
asset  illata?  quis  turn  uon  gemuit?  quis  uon  arsit  dolore? 

"  Constituta. 


Cap.  VII.  1  Domui  Saxon.  Fabric,  cum  nno  cod.  Lag.  Paulo  post,  tribu' 
nus  plebis  deest  in  %  3,  est  deest  in  C. — 2  Lamb,  fuisse  in  hac  urbe.  Mox,  a 
patribus  noslris  Garat.  turn  P.  Africano  x  3-  lis  esset  allata  Bav.  r  X  3.  Rom. 
guis  tamen  noit  gemuit  T.  ingemuit  codd.  aliquot,  Ven.  1480.  Juut.  Lamb. 
Garat.  Peyron.  Orell,  Paulo  post,  verbum  esse  deest  in  x  !•  ne  deest  in  C. 
Pro  expectatam  C  S  exliibent  spedatam ;   x  3.  expetendam.     Hanc   vocem 

mOTJE 


°  Publione  Clodio  tribuendum  putarit] 
Osteudit  Cicero,  non  propter  Clo- 
dium  Pompeium  legem  lulisse,  sed 
«t  tempori  serviret  j  ne  videlicet  lae- 
tari  de  niorte  Clodii  videretur,  quo- 
cum  paucis  diebus  ante  fuerat  recon- 
ciliatus. 

°  Domi  sua]  Probat  Pompeii  le- 
gem seu  rogationem  novam  esse,  et 
inauditam  comparatione  clarissimo- 
rum  hominum,  de  quibus  nulla  lata 
lex  est.  Id  autem  facit,  ut  ostendat 
aut  iuique  banc  tulisse  Pompeium, 
aut  tempori  serviisse. 

P  Nobilissimus  i>ir]  M.  Livius  Dru- 
sus, quem  virum  uobilissimum,  po- 
tentissimum,  eloquentissimum  nomi- 
nat  Velleius  lib.  ii.  et  quem  Plu- 
tarchus  tunc  principem  senatus  fuisse 
ait,  cum  videret  senatum  totum  sedi- 
tiosis  Tiberii  Gracchi  legibus  op- 
pressum,  cupiens  eum  ad  pristinara 
dignitatem  revocare  contra  equestris 
ordinis  potentiam,  ad  quem  tola  se- 
natorii  ordinis    auctoritas   devoluta 


erat,  se  popularem  simulavit,  ac  La- 
tinis  omnibus  jus  civitatis  promisit ; 
quod  cum  difFerret,  instabant  acriter, 
ut  promissis  staret.  Tandem  cum  in- 
telligeretur  a  populo  simulate  egisse, 
in  asdibus  ab  ignota  multitudine  oc- 
cisus est.     Vide  Liv.  lib.  lxxi. 

1  Avunculus  hujus  nostji  judicis] 
Judex  sedebat  M.  Cato,  qui  dictus 
est  Uticensis,  cujus  mater  Livia  M. 
Drusi  soror  fuit,  apud  quem  educatus 
est.  Val.  Max.  m.  1. 

'  Populus  consuUus]  Consuli  populus 
dicebatur  Romae,  cum  lex  rogabatur, 
hac  scilicet  formula,  '  Velitis,  jube- 
atis,  Quiriles.' 

•  P.  A/ricanol  Africanus  Minor 
cum  adversarelur  C.  Graccho,  Cn. 
Fulvip,  et  Cn.  Carboni,  triumviris, 
agros  dividere  conantibus,  seque  do- 
mum  fortis  et  validus  pridie  e  seoatu 
lecepisset,  mane  in  cubiculomortune 
inventus  est.  Ita  Appiauus.  De 
tanti  viri  morte  DuUa  quaestio  lata 
est. 


PRO    MILONE,  CAP.  7.  2415 

quem  iramortalem,  si  fieri  posset,  oranes  esse  cuperent,  ejus 
ne  necessariam  *  quidem  expectatam  esse  mortem  ?  Num 
igitur  ulla'  quaBstio  de  Africani  morte  lata  est?  certe  uulla. 
17.  Quid  ita?  quia  non  alio  facinore  clari  homines,  alio 
obscuri  necantur.*  Intersit^  inter  vitee  dignitatem  summo- 
rum  atque  infiniorum;  mors  quidem  illata  per  scelus  iis- 
dem  et  poenis  teneatur,  et  legibus.  Nisi  forte  magis  erit 
parricida,'^ "  si  quis  consularem  patrem,  quam  si  quis  humi- 
lem  necaverit;  aut  eo  mors  atrocior"  erit  P.  Clodii,  quod 
is  in  monumentis^  majorum  suorum  sit  interfectus :  hoc 
enim  saspe  ab  istis  ^  dicitur  ;  perinde  quasi  Appius  ille 
Caecus  viam  munierit,  non  qua  populus  uteretur,  sed  ubi 
impune  sui  posteri  latrocinarentur.  18.  Itaque  in  eadem 
ista  Appia  via,  cum  ornatissimum  equitem  Roraanum  P. 
Clodius^  M.  Papirium  occidisset,'=  non  fuit  illud  facinus 


omtttiint  T  «.— 3  Num  i.  ilia  r. — 4  Pro  necantur  »  Iiabet  vetent.—r>  Ne  inter- 
sit  C.  Mox,  summontm  virorum  H.  et  ante  pwnis  omitttint  C  HTxl.3. 
Lamb,  tentatur  et  Ifgilms  C.  tenetur,  legibus  codd.  aliquot  ap.  Orell.  Item,  ut 
volebat  Heum.— G  Codd.  aliquot  et  Lamb,  palricida.  Actiitiim,  si  qui  C  s  r 
X  3.  Garat.  Peyroii.  Orell.  si  qui  humilem  Peyron.  necarit  Erf.  et  Pith. 
Mox,  quam  is  in  monumentis  x  3.  sit  decst  in  eodem  cod. — 7  Lamb,  ah  istis 
stupe.  Statini  proinde  quasi  H  T  a  r,  Bav.  Lamb.  Garat.  Peyron.  ille  Oppius 
C.  ille  omittimt  T  »  x  3.  Scecus  C.  viam  municeiit  Lamb.  Garat.  non  quia  ». 
— 8  Ita  codd.  German,  ap.  Orell.  Grut.  seqq,  P.  Clodius  oniittnnt  C  H  S  T 
«  r  X  3.  Ven.  1480.  1483.  Rom.  Mediol.  Lamb.  al.  ante  Grut.  Magistrum  Pa- 
pyrium  Phh.     Paulo  post,   tragoedias  existat  C.    quce  criienia  r  X  ^-  I'ii'i  sole- 

NOT^ 

*  Ejus  ne  necessariam^  Omnes  sin-  citur    non    tantum    sepulcrum,    eed 

gnlari  dolore  affecti  sunt,  quod  na-  quicquid  etiam,  rei  alicujus  conser- 

turalem  vltae  cursum  non  altigerit ;  vanda;  gratia,  exstructum  est.     Per 

nam  occUus  est  anno  ajtatis  suze  50,  ilia   vero  nionumenta  Appiam  viam 

lit  Cicero  in  Somno  Scipionis  dicit.  intelligit,  quam  Appius  Claudius  cen- 

"  Nisi  forte  tnagis  erit  parricida'\  sor,  qui  postea  Caecus  dictus  est,  la- 
Loquitur  Cicero  ex  nicnte  Stoico-  pidibiis  sternendam  curavit. 
rum,  qui  omnia  peccata  aequalia  esse  ^  M.  Papirium  occidissrt]  Tigranis 
conlendebant.  Neque  enim  ea  ex  filius  Romae  apud  Valcrium  equitem 
rerum  eventu,  sed  ex  vitiis  bominum  Romanum  scrvabatur.  Petiit  eum  a 
metiebantiir.  Flavio  inter  epulas  Clodius,  liuncque 

"^   Aut  CO  mors  atrocior]    Objcctio  catenis  solvit,  ac  mari  coniniisit.  sed 

Clodiaiiorum,  quam  rcfutat  ironice.  relatus  est  tempcstate.     Cum  igitur 

y  In  monumentis']  Mouunientum  di-  Sexto  Clodio,   reducendus  ad  Pom- 


2416  M.    TULLIUS    CICERO 

puniendum:  homo  enim  nobilis  in  suis  monumentis  equi- 
tem  Romanum  occiderat :  nunc  ejusdem  Appiae  nomen 
quantas  tragoedias  excitat !  Quae,  cruentata  antea  csede 
honesti  atque  innocentis  viri,  silebatur,  [p.  105.]  eadem 
nunc  crebro  usurpatur,  posteaquam  latronis  *  et  parricidae 
sanguine  imbuta  est.  Sed  quid  ego  ilia  9  commemoro? 
Coraprehensus  est  in  teraplo  Castoris''  servus  P.  Clodii, 
quera  ille  ad  Cn.  Poinpeium  inteificiendum  collocarat ; '° 
extorta  est  confitenti  sica*^  de  manibus.  Caruit  foro  postea 
Cn.  Pompeius:  caruit  senatu:  caruit  publico:  janua  so  ac 
parietibus,  non  jure  legum  judiciorumque  texit.  19.  Num 
quae  rogatio''  lata?  num  quae"  nova  quaestio  decreta  est? 
Atqui,  si  res,'*  si  vir,  si  tempus  ullum  dignum  fuit,  certe 
haec  in  ilia  causa  summa  omnia  fueruut.  Insidiator  erat 
in  foro  collocatus,''  atque  in  vestibule  ipso  senatus :  ei 
viro  autem  mors  parabatur,  cujus  in  vita  nitebatur  salus 
civitatis;  eo  porro  reipublicae  tempore,  quo,  si  unus  ille 
occidisset,'*  non  haec  solum  civitas,  sed  gentes  omnes  con- 
cidissent.  Nisi  forte,  quia  perfecta  res  non  est,  non  fuit  pu- 
nienda  :  perinde  quasi  exitus  rerura,  non  hominum  consilia 
legibus  vindicentur.    Minus  dolendum  fuit,  re  non  perfecta ; 


banl  r.  crebro  usurpatum  C— 9  Sed  quid  ego  illam  H  S  x  3.  et  Lamb. — 10  Codd. 
B  X  ^- collocnvit. — 11  Nunquam  rogatio  lata?  nunquam  C.  Num  qua  r.  I.  num 
qua  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Garat.  et  Peyron.  Statim,  est  deest  in  x  3.— 
12  Atque  series  C.  Atqui  series  r-  si  tempus  illud  H  xL — 13  Insidiator  enim 
erat  inf.  collocato  C.  Mox,  ipso  deest  in  T  a.  Turn,  et  vii-o  a.  ei  rero  mors 
H. — 14  Elf.  Lall.  Garat.  Peyron.  cecidisset ;  x  L  3.  occidissent.  Actsitum, 
non  huic  x  3.  Tnm,  nisi  vera  quia  Erf.  rodd.  German,  ap.  Orell.  Garat.  Pey- 
ron. Orell.     Deinde,  non  fuit  desant   in  x  1-  peenienda  codd.   German,  ap. 

NOTiE 

peinm,  a  quo  repetebatur,  datns  es-         *>  In  templo  Castoris]  Templnm  Cas- 

set,    Flavins  ad  diripiendiira   Tigra-  toris  foro  et  curiae  proximnm  fnit. 
nem  profectns  est:  ad    quartum  ab         '^  Extorta  est  confitenti  sical  Serv am 

nrbe  lapideni  pngna  commissa   est,  Ciodins   in    insidiis    collocaverat   ut 

in  qua  Papirius,  eqiies  Roraanns,  in-  Pompeium  interficeret. 
terfectiis  est.  Ascon.  <*    Num  qucB  rogatio"]    Ciodium   in 

»  Latronis]  Ciodium  latronem  vo-  odium  addiicit,  et  novam  ill.jm  roga- 

cat,  qui  ex  iniproviso  Milonem  ag-  tionem  arguit  exemplo,  et  amplifirat 

gressus  est.  ab  adjuHctis  et  a  persona  Pompeii. 


PRO    MILONF,    CAP.  8.  2417 

sed  pnniendum'J  ccrte  nihilo  minus.  20.  Quoties  ego  ipse,'^ 
judices,  ex  P.  Clodii  telis,  et  ex  cruentis  ejus  manibus  ef- 
fugi !  ex  quibus  si  me  non  vel  mea,  vel  reipublicae  fortuna 
servasset,  quis  tandem  de  interitu  meo  quasstionem  tulis- 
set?  viii.  Sed  stulti  sumus,  qui  Drusum,  qui  Africanum, 
Pompeium,  nosmetipsos,  cum  P.  Clodio  conferre  audea- 
mus.  Tolerabiliafuerunt  ilia  :  P.  Clodii  mortem  aequo  ani- 
rao  nemo  ferre'  potest:  luget  senatus;  moeret  equester 
ordo  ;  tota  civitas  confecta  senio*  est;  squalent  munici- 
pia;  afflictantur  coloniae  ;  agri  denique  ipsi  tam  beneficum, 
tam  salutarem,  tam  mansuetum  civem  desiderant.^  21. 
Non  fuit  ea  profecto  causa,  judices,  non  fuit,'  cur  sibi  cen- 
seret  Pompeius  quaestionem  ferendam ;  sed  homo  sapiens, 
et  alta  quadam  mente  praeditus,  multa  vidit;  fuisse  sibi 
ilium  inimicum,  familiarem  Milonem  :  in  communi  omnium 
laettitia,  si  etiam  ipse  gauderet,  timuit,  ne  videretur  infir- 
mior  tides  ^  reconciliatae  gratiae.  Multa  etiam  alia  vidit,  sed 
illud  maxime ;  quamvis  atrociter  ipse  tulisset,  vos  tamen 
fortiter  judicatures.  Itaque  delegif^  e  florentissimis  ordi- 
nibus '  ipsa  lumina.    Neque  vero,  quod  ^  nonuulli  dictitant, 

'  Mgritudine. 


Orell.  et  Peyron.  proinde  quasi  C  H  T  «  r,  Lamb.  Garat.  Peyron. — 15  Erf, 
et  Lamb,  poeniendum. — IG  Quoties  ipse  fugi  Erf.  et  edd.  vett.  Quoties  ego 
ipse  fugi  al.  ap.  Gra-v.  Actu turn,  judex  a,  Clodii  cade  C.  ex  ante  cruentis 
oniittit  Lamb,  vel  ante  7nea  deest  in  edd.  ante  Greev,  extat  vero  in  Erf. 

Cap.  viii,  1  Gaiat.  et  Peyron.  tacile, /crre  nemo. — 2  Co6.  ^ defenderant. 
— 3  Ita  Bav.  Grnt,  Scliiilz.  Non  fuit  ea  causa,  judices,  pro/ccto  non  fuit  Erf. 
Gra?v.  Garat.  Peyron.  Orell.  Non  fuit  profecto  ea  causa,  judices,  non  fuit 
Lamb.  Grut.  profecto  deest  in  «  r  x  !•  3.  edd.  ante  Grnt.  et  Lamb.  15C6. 
Mox,  sibi  conferret  C.  Tuni,  et  alia  quadam  Pith.  H  S  x  !•  3,  ft  alta  et  divina 
quadam  Erf.  Lamb,  in  niarg.  ed.  1584.  Graev.  atque  alta  el  divina  quadam  Bav. 
Garat.  Peyron.  Orell.  et  alta  q'ladam  et  divina  i>c\\\Hz.  viente  pr(rdictus  V\t\\. 
multa  ridet  C.  Panio  post,  si  et  ipse  gaud.  C,  timuit,  ne  videretur  desunt  in  «, 
f]ui  statini  habet  inferior  fides, —  1  Itaque  elegit  Pitb.  »x  •*• — 5  Neque  quod  x- 

NOT/E 

e  Infirmior  jldes]  Ex  boc  loco  patet     gandere  noliiit  Pompeins. 
simtiltates    fuisse   Clodiuni    inter    et  ^  E  florentissimis  ordinibus]  E  sena- 

Pompeinni,   sed   eas   reconciliatione      torio  videlicet,  e(inostri,et  ex  liibunis 
gratiae  fuisse  sopitas  ;  et  ne  ejus  pa-      acrariisjiidires  select!  sunt, 
mm    fida    irederetur    reconciliatio, 

Delph.  et  Var,  Cla$.  Cicero.  7  O  O 


2418  M.   TULLIUS    CICERO 

secrevit  in  judicibus  legendis  amicos  meos ;  neque  enim 
hoc  cogitavit  vir  justissimus,  neque  in  bonis  viris  legendis 
id  assequi  potuisset,  etiamsi  cupisset ;  non  enim  mea  gratia 
familiaritatibus  continetur,  quas  late  patere  non  possunt, 
propterea,  quod  consuetudines  victus  ^  non  possunt*^  esse 
cum  multis :  sed,  si  quid  possumus,  ex  eo  possumus,  quod 
respublica  nos  conjunxit  cum  bonis  ;  ex  quibus  ille  cum 
optimos  viros  legeret/  idque  maxime  ad  fidem  suam  perti- 
nere  arbitraretur,  non  potuit  legere  non^  studiosos  mei. 
22.  Quod  vero  te,  L.  Domiti/ '  huic  quaestioni  praeesse 
maxime  voluit;  nihil  quaesivit  aliud,  nisi  justitiam,  gravi- 
tatem,  humanitatem,  fidem.  Tulit,  ut  consularem  necesse 
esset ;  credo,  quod  principum  munus  esse  ducebat,  resis- 
tere  et  levitati  multitudinis,  et  perditorumJ  temeritati.  Ex 
consularibus  te  creavit  potissimura;^  dederas  enim,  quam 
contemneres  populares  insanias,*"  jam  ab  adolescentia  do- 
cumenta  maxima,     ix.  23.  Quamobrem,  judices,'  ut  ali- 


nnHi  dictitant  ».  Paulo  post,  viris  eligendis  %•  "'^  "<"•  assequi  a.  potuisset  si 
cupisset  X  3-  Pro  cupisset  Aid.  et  Grut.  cupiisset.  Turn,  contineretur  C,  Lamb. 
1584.  Grut.  Graev. — 6  C  consiietudinis  v.  non  potuit.  Paulo  post,  nos  con- 
junxit cum  multis  codd.  plerique,  etiam  C  H  S  T  r  x  !•  3-  <f.  edd.  ante  Grut. 
et  Lamb.  1566.  nos  conjunxit  cum  multis  equitibus  nonnulli  codd.  ap.  Greev. 
Verba,  sed,  si  quid  p.  ex  eo  p.  q.  r.  n.  c.  cum  bonis,  desunt  in  ». — 7  ErnestL 
conj.  now  potuit  non  legere.  H  x  1-  »f'  eligere. — 8  L.  Domiiii  C  S  T.  Cn.  Do- 
miti  Hervag.  et  Lamb.  1566.  F'aiilo  post,  aliud  omiltiint  Bav.  et  Garat. 
Tnni,  nisi  ut  just.  x«  Deinde,  fidem  tuam  :  ut  vero  consularem  a. — 9  C  T 
potenlissimum.  Actutum,  dederes  enim  quetn  C.  populares  insidias  C  S  w  r 
Xl-3. 

Cap.  IX.  1  Voc.  judices  deest  in  C     Mox,  sine  qua  omnis  c.  facta  in  eodem 

NOTiE 

s  Consuetudines  victus]  Patet  fami-  cujus   a  laudatione   captat   benevo- 

liares   eos  dici    proprie,   inter  quos  lentiam. 

victns  consuetiido   intercedit.      Hie  J  Perditorum]  Clodianos  intelligit. 

autem  snbtiliter   Ponipeium,  et  ju-  ^  Contetnneres populares insaniaslCn. 

dices  sibi  conciliat.  Manlius  tribunus  plebis  legem  fere- 

''  Optimos  viros  legeref]  Pompeius  bat  seditiose,  nt  libertini  in  omnibus 

optimos  omnium  ordinuni  viros  legit,  tribubus   suffragiuni  ferrent.     Cum- 

qui  postea  sortiti  sunt,  ut  eorum  nu-  que  per  vim  Capitolium  occnpasset, 

inerus,  qui  judicarent,  compieretur.  a  Cn.  Domitio  prsetore  dejectus  fuit, 

'    Domiti'l    Domitius    jEnobarbus  multis   e   Mauliana  seditioue   inter- 

quajsitor  huic  causae  pra-positus  fuit,  feclis. 


PRO    MILONE,    CAP.    9.  2419 

quando  ad  causam  crimenque  veniamus;  si  ncque  oranis 
confessio '  facti  est  inusitata ;  iieque  de  causa  quicquani 
nostra  aliter,  ac  nos  vellemus,  a  senatu  judicatum  est;  et 
lator  ipse  legis,  cum  esset  controversia  nulla  facti,  juris 
tamen  disceptationem  "^  esse  voluit;  [p.  lOG.]  et  electi  ju- 
dices,  isque  praepositus  quaestioni,'"  qui  hasc  juste  sapien- 
terque  disceptet;  reliquum  est,  judices,  ut  nihil  jam  aliud 
quserere  debeatis,  nisi,  uter  utri  insidias  fecerit ;  quod  quo 
facilius  argumentis  perspicere  possitis,  rem  gestam  vobis 
dum  breviter  expono,  quaeso  diligenter  attendite. 

24.  P.  Clodius  cum  statuisset  omni  scelere  in  praetura 
vexare  rempublicara,  videretque  ita  tracta'  esse  comitia* 
anno  superiore,  ut  non  multos  menses  praeturam  gerere 
posset;  qui  non  honoris  gradum  spectaret,''^  ut  cetcri,  sed 
et  L.  Paulum  ''  collegam  efiugere  vellet,  singulari  virtute 
civem,  et  annum  integrum  "^  ad  dilacerandam  rempublicam 


cod.  Turn  nostra  uncis  inclnsit  Garat.  itcnos  velimus  <|/ — 2  Cod.  »  dhceplalio- 
ves.  Mox,  ct  dclecti,  vel  et  lecli  conj.  Orell.  elcclissimi  Scliutz.  Pro  isijue  pra:- 
posJ<u.s,()no(l  fiiniantcodd.  German,  ap.  Orcll.  Lamb,  in  niarg.  ed.  1584.  et  Ires 
codd.  Oxoii.  et  isti  prcepositus  exhibent  edd.  vett.  Lamb.  15CG.  Gnit.  isli 
prcppositus  P'nh.  CT  u  r-  cstis,  prcep,  H  if-  c'  electi  judices  esUs,  isque,  Sfc. 
Peyron.  improbante  Orell.  Paulo  post,  uter  utri  suhfecerit  insidius  Pub.  /e- 
cerit  deest  in  codd.  German,  ap.  Orell.  et  «. — 3  Erf.  Pilli.  C  H  S  T  x  !•  3- 
i//  iln  tractata. — 4  C  spcctarunt.  Mox,  pro  cffiigcre  vellet  H,  Rom.  Ven.  1 180. 
habcnt  effugeret ;  ^  e.ffugerc  rolebat ;  Pitli.  r  x  I- •*•  omillunt  vellet.  Paulo 
post,  ad  sic  dilacerdiidam  ip.  Actiituni  codd.  German,  ap.  Orell.  Garat.  Pey- 
ron. Orell.  seseqtie  in  annum.     Statim,  ut  Jit  oniittiint  edd.  ante  Gieev,  etiain 

NOT^i: 

'  Si  neque  omnis  confessio]  Breviter  fere  tantum  mense  Domifiiis  Calvi- 

repetit   Cicero,   qiiajcumquc   in   ista  nns,  et  Valerius  Messala  consulatiim 

reftitationeprapjndicionim  dicta  sunt;  inierint. 

primnmqnod  adversariijactabantfas  •>  L.   Paulum]   L.   Pauhis   vir   fnit 

non  ei  esse  intueri  hicem,  &c.  secnn-  singularis,  et  ad  conservandam  rem- 

dum,  cajdeni,  qua  Clodius  occisns  est,  pub.   natus,   incjuit    Cicero   in  Vati- 

senatum  judicasse    contra   renipub.  niiim.     Himc  propter  summani  pro- 

tertium,  volnisse  Pompeium,  ut  Milo  hitateni     collegam    liabcre    Clodius 

jus  snum  tueretur.  nolebat. 

■"  Prcepositus  quastioni]    Doniitius  '•  Annum  integrum]  Propter  dilata 

qnaesitor  datus  est.  comitia  medium   tantum  annuo)    lin- 

"  Ita  tracta  esse  comitia]  Ita  dilata  berc  poterat,  cum  circa  fere  septi- 

fiierunt  comitia  propter  insanas  can-  mum   mensem  inierint    magistralum 

didatorum  contenlioncs,  ut  .seplimo  ronsules. 


2420 


M.    TULLIUS   CICERO 


quEereret;  subito  reliquit  annum  snnm,'^  seque  in  annum 
proximum  transtulit,  non,  ut  fit,  religione  aliqua,  sed  ut 
haberet,  quod  ipse  dicebat,  ad  pra3turam  gerendam,  hoc 
est,  ad  evertendam  rempublicam,  plenum  annum  atque  in- 
tegrum. 25.  Occurrebat  ei,  mancam  ' «  ac  debilem  prae- 
turam  suam  futuram,  consule  Milone ;  eum  porro  summo 
consensu  populi  Romani  consulem  fieri  videbat.  Contulit 
se  ad  ejus  competitores,^  ^  sed  ita,  totam  ut  petitionera  ipse 
solus,  etiam  invitis  illis,  gubernaret ;  tola  ut  comitia  suis, 
ut  dictitabat,  humeris  sustineret.  Convocabat  tribus:^  se 
interponebat :  Collinam  novam,''  delectu  perditissiraorura 
civium,  conscribebat.7 '  Quanto  ille  plura  rniscebat,"  tanto 
hie  ^  magis  in  dies  ^  convalescebat.     Ubi  vidit  homo  ad 

"  Perturbabat. 


Lamb,  ut  moveretur  H  S  x  1  •  '!'•  advertendam  retnp,  C. — 5  C  macram  ;  Tati- 
rin.  H  r  X  !•  enim  mancam  ;  Jiint.  Occurrebat  et  mancam;  Orell.  Occurrebat 
miincnm;  Victor.  Occurrebat  et  mancum  et  deb. — G  Contulit  se  ad  comp.a.  etiam 
invitis  id  liubernaret  Pitli.  Mox,  suis  dictabat  u.  suis  ul  dictabal  %  I.  »(/. — 7  Ita 
coild.  Geiiiian.  ap.  Oiell.  Lamb,  in  maig.  ed.  1584.  Grut.  seqq.  coloniam  no- 
vam deleclump.  scribebat  civium  edd.  vett.  etiaii)  Lamb.  l.'iCG.  coloniam  novam  de- 
ledum  p  civium  conscribebnt  al.  ap.  Gi'ivv.  colluviem  novam,  C.  adoniam  novam 
H  S  K  r  i^*.  delectum  H  S  T  i//.    dilectum  u  r.    scribebat  C  HST»rxl*  ^- — 


NOTiE 

^ Reliquit  annum  suum]  Annus  sniis  qiiiiiqne,  servato  priori  nomine,  per- 
dicfbafur,  quo  qiiis  honorem  petere  veneniiit.  Porro  ill*  in  curias  divisee 
ex  lege  poterat ;  ut  pneturam  post  sunt,  in  quibus,  tanquani  in  septis, 
jpdilitatem,  post  prspturam  consula-  unaquajqiio  tribus  continebatur  t<m- 
tum.     Requirebatur   antem,  ut   qhis      pore  comitiorum.    At  Clodius  agebat 


praelor  fieret,  ut  annum  aetatis  no- 
num  et  trigesinuim  ageret. 

•  Mancam]  Maneus  dicifur,  cni  al- 
tera manus  inuiilis  est,  sumta  nieta* 
pbora  a  corpora  ad  magistratum. 

f  Ejus  competitores]  Petebant  cum 
Milone  consnlatum  P.  Plantius  Hyp- 
saeus,  et  Q.  Metellns  Scipio,  non  so- 
lum largitioiie  palam  profusa,  sed 
etiam  fartionibus  armatonim  suc- 
cincti.     Ita  Pedianus. 

e  Convocabat  tribus]  Primuin  totus 


cum  curiis  ut  rejecto  Milone,  Me- 
tellum,  vel  Hypsaenm  cos.  renun- 
tiarent. 

>'  Collinam  [coloniam]  novam]  Clodius 
pollicebatur  se  deducturum  coloniam 
novam,  si  praeturam  asseqaeretur. 
Id  autem  dicebat,  ut  ad  suas  partes 
panperes  adduceret,  eoriimqtie  ferret 
sufFragia,  spe  agrorum,  si  ipsi  dedu- 
ceieiitur. 

'  Civium  conscribebat]  Eos  porro 
scribebat,  non  tam  ad  ferendum  suf- 


populus  Romanus  in   tres  partes  est      fragium,  quam  ad  vim  faciendam. 
divisus,  und("  tribus  dirta^  sunt ;  sed  ''    Hie]    Milo    certior    consulatus 

postea  crescente  populo  ad   triginta     fiebat. 


PRO    IMILONE,    CAP.    10.  2421 

omne  facinus  paratissimus,  fortissimum  virum,  inimicissi- 
mum  suum,  certissimum  consulem,  idqiie  iiitellexit  non  so- 
lum sermonibus,  sed  etiam  suffragiis  populi  Romani  ssepe 
esse  declaratum ;  palam  agere  coepit,  et  aperte  dicerc,  oc- 
cidendum  Milonem.  26.  Servos  a.ijrestes''  et  barbaros,™ 
quibus  sylvas  publicas  depopulatus  erat,"  Etruriamque 
vexarat,  ex  Apennino"  deduxerat,  quos  videbatis.  Res 
erat  miaime  obscura  ;  etenim  palam  dictitabat,  consulatuni 
Miloni  eripi  non  posse  ;  vitam  posse  :  "^  significavit  hoc 
saipe  in  senatu  ;  dixit  in  concione ;  quinetiam  Favonio,P 
fortissimo  viro,  quaerenti  ex  eo,  qua  spe  fureret,  Milone 
vivo,  respondit,  triduo  ilium,  ad  summum "  quatriduo, 
periturum  ;  quam  vocem  ejus  ad  hunc  M.  Catonenii  statini 
Favonius  detulit.  x.  27.  Interim  cum  sciret  Clodius  (nc- 
que  enim  '  erat  difficile  scire)  iter  solenne/  legitimum,^  ne- 
cessarium,  ante  diem  xiii  Kalendas  Feb.*  Miloni  esse 
Lanuvium"  ad  flaminem  "  prodeudum,*  quod  erat  dictator  ^ 

*  Nominandum. 


8  Cod.  If*  ningis  fides. — 9  Siws  vel  Servos  agrestes  T.  agresfos  C. — 10  H  i|/  vi- 
tam eripi  posse.  Mox,  Marco  Faronio  u.  ex  eo  omitlit  x  3.  Actiitiini,  ^u« 
sape  fureret  r.  qua  spe  frueretur  x  !• — H  Gaiat.  Peyron.  Orell.  aut  sum- 
mum. 

Cap.  X.    1   Pro  neque  enim  a  habet  neminem.     Verbum  erat  deest  in  r. 


NOTJE 

^  Servos  agrestes^  Fiiit  Ronianonim  cissimiis  Catoni,  et  ejus  coiislantiae 

divittim  consiietudo,  ut  miilto!:  servos  et  doctrinir  ariiuliis. 

in  agris  altrent,  et  sa-pe  suis  in  prae-  i  Ad  hunc  M.  Catoncm]  Is  est  Calo, 

diis  (leceni  enrtiii)  niillia  iiaberent.  qui    postea   Uticciisis    dicttis  est,    ct 

'^  BarOaros]  Qui  convocabantur  ex  turn  judex  sedebaf. 

aliis    nationibiis  barbari   dicebantur,  >"  /<er  sw/cnnc]  Solenne  dicittir  quod 

vel  quia   peiegrina  lingna  ulebantur,  certis  teniporibiis  fit. 

vfl  quia  inoribiis  erant  iinmanes.  »  Li's^itimum]   Lcgitiinuui  est  quod 

"  Sylvas   pulilicus  depopidatus   erat]  lege  fit  et  nunc,  ideoque  necessariiini 

Invidiose  in  Clodiuni  lo(jiiitnr,  utpntc  ceiisetur. 

qui  ilioruni  servorinuuuuiero  ad  per-  •  Ajite   diem  XIII  Kal.    Feb.]    Id 

nicipin  reipub.  abutebatur.  est,  die  Jannarii  vigosiuia. 

"  Ex  Apennino]  Mons  est  Apenui-  "  Lninnium]  Lanuviuni  nu)nici|)iiiui 

fins   perpetno   fere  dorHO  Italiain  in  fuit  quod  distat  ab  urbe  Uonia  stadia 

duas  partes  dividons.  fere  centum,  quod   a  Dionicde,  post 

P  Favonio]  Favonius  vir  fuit  ami-  eversam  Trojam  in  Italiam  advecio. 


2422 


M.   TULLIUS    CICERO 


Lanuvii  Milo  ;  Roma  ^  subito  ipse  profectus  pridie  est,  ut 
ante  suum  fundura  ^  (quod  re  intellectum  est ")  Miloni  in- 
sidias  collocaret.  Atque  ita  profectus  est,  ut  concionera 
turbulentam,''  in  qua  ejus  furor  ^  desideratus  est/  quae  illo 
ipso  die  habita  est,  relinqueret ;  quam,  nisi  obire  facinoris 
locum  tempusque  voluisset,  nunquara  reliquisset.  28.  Milo 
autem  cum  in  senatu  fuisset  eo  die,  quoad  senatus*  dimis- 
sus  est,  domum  venit ;  calceos  et  vestimenta'^  mutavit ; 
paulisper,  dum  se  uxor  (ut  fit)  comparat,  commoratus  est  ■,'^ 
deinde  profectus  est^  id  temporis,''  cum  jam  Clodius,  siqui- 
dem  eo  die  Romam  venturus  erat,  redire  potuisset.  Ob- 
viam  fit  ei  Clodius,  expeditus,^  in  equo,  nulla  rheda,^  nullis 


'  Necessarius  erat. 


''  Eo  tempore. 


erat  id  difficile  Lamb.  Lacunam  inter  scire  et  iter  notant  codd.  aliquot.  Earn 
explet  Elf.  aliique  codd.  ap.  Graev.  scire  a  Lanuvinis)  iter,  Sfc.  Mo\,  diem 
terlium  decimum  Kal.  Erf.  Milonem  Lanuvium  y.  Miloni  esse  Lanubium  Erf. 
Pitli.  ad  flam,  prodenndum  r  \\i. — 2  Romam  Erf.  r  X  3.  subito  deest  in  x  1- — 
3  Erf.  inqtie  jus  furor.  Stalim,  desideratus  erat  H. — 4  Tres  codd.  Oxoii.  quo 
a  senatu  ;  Erf,  quoad  senatu. — 5  Verbnm  est  li.  I.  omittunt  Bav.  Pith.  C  H  T 


NOTiE 


conditiim  est,  ut  refert  Appianus 
Bell.  Civil,  lib.  ii.  ibi  erat  Jiinonis 
SospitaB  templuin  celeberrimuni,  cui 
a  dictatore  sii)gulis  annis  sacerdos 
constituebatur. 

'  Flnminem]  Flamen  nomen  com- 
mune fiiit  sacerdottim,  nam  flamen 
erat  Dialis,  flamen  Martialis,  Quiri- 
nalis,  Junonis.  Porro  flamen  dictiis 
est,  inquit  Vossins,  a  '  flameo,'  hoc 
est  velaraento  capitis  quo  utebantur. 
'  Flameum '  autem  vocatum  est  a 
flammeo  colore.  Putant  alii  quam 
plurimi  quod  dictus  sit  flamen,  quasi 
fllamen,  a  '  file,'  quod  vel  piieo  sa- 
cerdotis  erat  annexum,  vel  quod  eestu 
nrgente  solo  filo  caput  cingebat.  Ita 
Priscian.  lib.  iv. 

y  Dictator']  In  municipiis  dictator 
dicebatur,  qui  nunc  magister  civi- 
tatis  dicitur. 

^  Suumfundum']  Fundus  injure  pro- 


pria ager  cum  eediflcio  dicitur. 

a  Quod  re  intellectum  est]  Id  est, 
eventu  pugnae,  quae  hie  couimissa 
est. 

''  Cuncionem  turbulentam]  Eodem 
die,  quo  Clodius  occisus  est,  C.  Sal- 
liislius,  et  Q.  Pompeins,  tribuni  pie- 
bis,  et  Milonis  inimici,  concionati 
sunt,  inquit  Asconius,  sed  potissimum 
Q.  Pompeius,  qui  omnium  seditiosis- 
sinuis  fuit. 

'■  Calceos  et  vestimtnta]  Senatores 
calceis  utebantur  auratis.  Paenula 
autem  vestimentum  itinerarium  fuit 
contra  frigns  et  pluviam. 

•1  Commoratus  est]  Nihil  tumultnose, 
nihil  festinanter  Milo  fecit,  sed  pa- 
cato  et  tranquillo  animo. 

«  Expeditus]  Id  est,  paratus  ad 
pugnam. 

'  Nulla  rheda]  Rheda  vehiculi  ge- 
nus est. 


PRO    MILONE,    CAP.    10. 


2423 


impedimentis,^  nullis  Graecis'^  comitibus,''  ut  solebat ;  sine 
uxore,'  quod  nunquam  fere  ;  cum  hie  insidiator,''  qui  iter 
illud  ad  csedem  faciendam  apparasset,  cum  uxore'  vehe- 
retur  in  rheda,  paenulatus,  magno  impedimento,  ac  muli- 
ebri  et  delicato  7  ancillarum ""  puerorumque  °  comitatu.° 
29.  Fit  obviam  Clodio  ante  fundurn  ejus,P  hora  fere  unde- 
cima,''  aut  non  multo  secus  :  statim  complures  cura  telis 
in  hunc  "^  faciunt  de  loco  superiore '  impetum  :  adversi ' 
rhedarium  occidunt:  [p.  107.]  cum  autera  hie"  de  rheda, 
rejecta  paenula,  desiluisset,  seque  acri  animo  defenderet ; 
illi,  qui  erant  cum  Clodio,  gladiis  eductis/  partim  recur- 

*  Evaginatis. 


r  X  !•  3.  Peyron.— 6  H  nulli  Grcecis. — 7  Ita  Bav.  alii  codd.  et  Scliiitz. 
magna  et  impedito,  ac  muliebri  et  delicato  Orell.  vulgi  magno  impedimento 
ac  muliebri  et  delicato  Hervag.  Lamb.  Giut.  vulgus  magno  noniuilli  codd. 
et  Ven.  1483.  vulgique  magno  Junt.  vulgo  magno  et  impedimento  codd.  Lam- 
bini ;  illigatus  magno  et  impedimento  et  m,  ac  del.  conj.  Peyron.    et  impedimento 


NOTyE 


e  Nullis  impedimentis]  Impedimenta 
sarcinae  sunt,  quae  ad  viam  neces- 
sariae  sunt. 

■^  Nullis  Gracis  comitibus^  Comites 
ilU  Graeci  vel  sunt  mnsici,  vel  philo- 
sophi,  quos  ut  plurinium  ditiores  llo- 
raani  alebant  apnd  sc  eniditionis 
causa,  ut  Cicero  Oral,  in  I'isonem 
notavit. 

'  Sine  uxore"]  Clodius  Fiilviam  ux- 
orem  habuit,  quee  postea  nupsit  An- 
tonio, quacque  caput  Ciceronis  de- 
mortui  sputis  foedavit,  et  linguam 
acn  perforavit. 

^  Cum  hie  insidiator]  Miloneni  iro- 
nice  insidiatorcm  vocat,  quia  nihil 
in  eo  est  quod  caedis  suspicionem 
movere  possit. 

'  Cum  uxore]  Milo  Faustam,  Sullae 
dictatoris  filiam,  uxoreni  habuit. 

"'  Ancillarum]  Ancillas  secnm  uxor 
ducebat. 

°  PueroTum]  Per  pueros  intelligit 
jnniores  servos. 


0  Comitatu]  Delicatum  appeilat 
hunc  comitatum,  quia  tum  ancili^, 
turn  illi  pueri  ad  certamen  erant 
inepti. 

P  Fundum  ejus]  Fundus  ille  fuit  in 
Albano. 

1  Hora  fere  undecima]  Romaaihoras 
duodecim  ab  oriente  ad  occidentem 
solcm  numerabant,  qua;  proinde  vel 
longiores,  vel  breviores  fuere,  secun- 
dum longitudiuem,  vel  brevitatem 
dierum.  Priniam  auteni  ab  ortii 
colis  numerabant,  et  sic  de  reliquis. 
Cum  aulem  commissa  fnerit  haec 
pugna  die  Januarii  vicesimo  ;  liaec 
hora  undecima  fere  tertiae  rvostrae 
pomeridianiE  cum  dimidia  respondet. 

f  In  hunc]  In  Milonem. 

•  De  loco  superiore]  Superior  locus 
aptior  est  ad  pugnandum. 

'  Adversi]  Illi  videlicet  qui  erant 
ex  parte  adversa  opposita  aurigae 
Milonis. 

"  Hie]  Milo,  quein  aggrediebantur. 


2424  M.    TULLIUS    CICERO 

rere^  ad  iliedam,  ut  a  tergo  Milonem  adorirentur;  partira, 
quod  hunc  jam  interrectum  putarent,  caedere  incipiunt  ejus 
servos,  qui  post  erant :  ex  quibus,  qui  animo  fideli  in  do- 
rainum  et  praisenti  fuerunt,  partim  occisi  sunt,  partim,  cum 
ad  rhedam  pugnari  viderent,  et  domino  succurrere  pro- 
hiberentur,  Milonemque  occisura  etiam  ex  ipso  Clodio  au- 
dirent,  et  ita  esse  putarent,^  fecerunt  id  [servi  Milonis]  (di- 
cam  enim  non  derivandi  crirainis''  causa,  sed  ut  factum 
est)  neque  imperante,  neque  sciente,  neque  praesente  do- 
mino, quod  suos  quisque  servos  in  tali  re  facere  voluisset. 
XI.  t30.  Haec,  sicut  exposui,  ita  gesta  sunt,  judices:  insi- 
diator  superatus,'  vi  victa  vis,  vel  potius  oppressa  virtute 
audacia  est.  Nihil  dico,  quid  respublica  consecuta  sit;^ 
nihil,  quid  vos ;  nihil,  quid  omnes  boni :  nihil  sane  id  pro- 
sit Miloni,  qui  hoc  fato  natus  est,  ut  ne  se  quidera  servare 
potuerit,  quin  una  rempublicam  vosque  servaret.  Si  id 
jure  non  posset,^  nihil  habeo,  quod  defendam;  sin  hoc  et 
ratio  doctis,  et  necessitas  barbaris,  et  mos  gentibus,^  et 
feris  natura''  ipsa  praescripsit,  ut  omnem  semper  vim,  qua- 


habent  C  H  Tx  !•  3.  ^. — 8  Cod.  rp  recurreriint .  Paulo  post,  incipiunt  eos  servos 
X  1.  Verba,  ex  quibus  qui  a,  f.  in  domimun,  desuut  in  x  3>  in  dominum  erant 
H  S  T  «  «■  X  1*  erant  in  dominum  edd.  vett.  Pro  et  prcesenti,  quod  servant 
codd.  German,  ap.  OfcII.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Gra-v.  Garat.  Peyron. 
Orell.  et  prcesentes  habent  C  H  S  T  »  r  x  !•  3.  i^/,  edd.  vett.  Lamb.  1606.  et 
Grut.  et  ante  domino  onMitunt  C  H  T  x  L  3.  i/«,  codd.  German,  ap.  Orell. 
Garat.  Peyron.  Turn,  Milonem  occisum  et  ex  ipso  C  H  S  T  x  l-  3.  ;//,  Taiirin. 
al.  ap.  Orel!.  Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.— 9  Codd.  German,  ap.  Orell. 
Tanrin.  Garat.  Peyron.  Orell.  et  re  vera  putarent;  Lamb,  et  ita  putarent. 
Statim,  servi  Milonis  delevit  Sciiiitz.  dicam  enim  aperte  Tanrin.  Peyron. 
Deinde,  nee  imperante,  nee  s.  nee  Tanrin. 

Cap.  XI.  1  Erf.  Taurin.  Peyron.  superatus  est. — 2  Quid  resp.  cons,  sit,  nihil 
dico  Bav.  Mox,  nihil  sane  quod  prosit  Taurin.  Peyron.  Pro  natus  est  C  ha- 
bet  potius  est.  Turn,  serva7-e  poterit  x  3.  unam  remp.  Erf.  una  rep.  C.  vosque 
servavit  x  3. — 3  Si  id  fieri  jure  non  posset  Erf.  Bav.  Si  id  jure  fieri  non 
jBotuit  Taurin.  Peyron.  Si  id  jure  non  possit  conj.  Garat.  Si  id  jure  non  potu- 
me<  suspic.  Ernesti.     Statim,  habeo  quid  Taarin.    Paulo  \iost,  et  feris  etiam 

NOTiE 

*  Derivandi  criminis]  Derivari  cri-  gentium,  quae  ad  Romanum  iniperinm 
men  dicitur,   cum    culpa,    qua  quis      non  pertinebant. 

teiietur,  in  alium,  in  quo  non  est,  re-  ''  Et  feris  natui-a]  Loquitur  de  jure 

jicitur.  naturae,  nam  ferae  naturaliter  se  de- 

*  Et  mos  gentibus^  Alludit  ad  jus     fendunt,  ut  corpus  tueantur. 


PRO   MILONK,   CAP.   12.  2425 

cumque  ope  possent,  a  corpore,  a  capile,  a  vita  sua'^  pro- 
pulsarent;  non  potestis  hoc  facinus  improbuni  judicare, 
quill  simul  judicetis,  omnibus,  qui  in  latrones  inciderint, 
aut  illorum  telis,  aut  vestris  sententiis  esse  pereundum. 
31.  QuodsiJ  ita  putasset;  certe  optabilius  Miloni  fuisset 
dare  jugulum"  P.  Clodio,  non  semel  ab  illo,  neque  turn 
primum  petitum,  quam  jugulari  a  vobis,  quia  se  illi  non 
jugulandum  tradidisset:  sin  hoc"^  nemo  vestrum  ita  sentit; 
illud  jam  in  judicium  venit,  non,  occisusne  sit,  quod  fate- 
raur,  sed  jure,  an  injuria;  quod  multis  in  causis  saepe  quae- 
situm  est.  Insidias  factas  esse  constat;  ot  id  est,7  quod 
senatus  contra  rempublicam  factum  jiidicavit :  ab  utro 
factae  sint,  incertum  est.  De  hoc  igitur,  latum  est,  ut 
quaereretur.'^  [ta  et  senatus  rem/  non  hominem,  nolavit ; 
et  Pompeius  de  jure,  non  de  facto,  qurestionem  tulit.  xii. 
Numquid  igitur  aliud  in  judicium  venit,  nisi,  uter  utri  in- 
sidias fecerit?  profecto  nihil:  si  hie''  illi,  ut  ne  sit  im- 
pune;'  si  ille^  huic,  turn  nos '  scelere  solvaniur.'' 

32.  Quonam  igilur  pacto  probari  potest,  insidias  Miloni 
fecisse  Clodium?  Satis  est  quidem,*  in  ilia  tam  audaci,  tarn 
nefaria  bellua,^  docere,  magnam  ei  causam,  magnam  spem 

"  Se  jugulandum.  *"  Insidias.  "^  Ul  puniatitr.  ''  Liberemur. 


beluis  nalura  in  eodeiii  cod. — 4  C  WT  a  <r  ^  de  vita  sua.  Mox,  aut  i.  telis,  aut 
nostris  x  3. — 5  Quid  si  T.  Mox,  7iec  tamen  pritnum  tf.  Turn,  fuisset  est  e  coiij. 
Einesti;  alii  onines  habent/«i<.  Deinde,  jugulari  vobis  C  jugulari  a  nobis  r. 
jugulandum  non  tradidisset  cod.  Lag.  etGarat.  taciie  ;  nonjuguUnidum  illi  trad. 
Taiirin.— G  Idem  cod.  si  hoc.  Mox,  ita  deest  in  k.  7um  illud  jam  injud.  venit, 
occisusne  Taurin.  Pcyron.  Delude,  muUis  antea  in  cuusis  »  r  x  1-  •^'  4''  •  '  *^^'^- 
\eH.  jam  scepe  l?av.  Land),  in  niarg.  ecL  L584.  jam  qucesitum  est  etXi].  \kIX. 
etiam  Lamb.  15CG.— 7  Pro  id  est  a  iiabet  idem.  Statini,  factum  esse  judicavit 
H  S  yp-   factum  deest  in  x  3.     Deniijne,  ut  tjuaretur  x  L 

Cap.  xir.  I  C  tamen  nos;  Lamb.  conj.  turn  ut  nos  ;  ]U)  turn  nos  T:un\n. 
et  Ppyron.  babentu^:  \p  salvamur. — 2  Ccquidem ;  Peyron.  U';;it  eTannn.  satis 
est  in  ilia  quidem  tum.  Pro  docere  H  lialiet  supra  lin.  dicere.  Verba,  magnam 
ei  causam,  desiint  in  u.  magnam  enim  causam  habet  C.     Deinde,  morte  proposi- 

SOT/E 

e   Vt  qucereretur]  Hac  de   re  Pom-  *  Ilk]  Clodins. 

peim  tuiil  legem,  de  qna  dictum  est.  '  Nc/aria  bellua]  Clodium  bellnam 

•I  Si  hie]  Milo  videlicet.  appellat  invidioso  nomine. 


2426  AJ.    TULLIUS    CICERO 

in  Milonis  morte  propositam,  magnas  utilitates  fuisse.  Ita- 
que  illud  Cassianum,^ '  Cui  bono  fuerit,'*  in  his  personis  va- 
leat ;  etsi  boni  nullo  eraolumento  impelluntur  in  fraudem, 
improbi  saepe  parvo.  Atqui,  Milone  interfecto,  Clodius 
hoc  assequebatur,  non  modo  ut  praitor  esset/  non  eo  con- 
sule,  quo  sceleris  nihil  facere  posset;  sed  etiam,  ut  his' 
consulibus'  praetor  esset,  quibus  si  non  adjuvantibus,  at 
conniventibus-^  certe,  speraret,  se  posse  rempublicara  elu- 
dere^  in  illis  suis  cogitatis  furoribus ;  "^  cujus  illi  conatus, 
ut  ipse*-  ratiocinabatur,  nee,  si  possent,  reprimere  cuperent, 
cum  tantura  beneficium'  ei  se  debere  arbitrarentur ;  et  si 
vellent,  fortasse  vix  possent  frangere  hominis  sceleratis- 
simi  corroboratam  jam  vetustate  audaciam.""    33.  Anvero, 

«  Quis  percipit  utilitatem.  f  Permittentibus.  «■  Fallere. 


tas  ». — 3  Maniit.  Lamb.  Gaiat.  Peyion.  Orell.  sed  etiam  ut  its;  H  4*  sed  eliam 
his;  a  sed  ut  his.  Mox,  ant  concurrentibiis  C.  at  conniventibus  desunt  in  T. 
aut  conhuientibus  Erf.  in  quo  cod,  certe  deest.  Pro  speraret,  quod  servant 
codd,  Oxon.  Erf.  Bav.  sperasset  exhibent  edd.  ante  Ernesti.  Tempxiblicara 
omittnnt  Pith.  Erf.  C  H  T  «  r  1.  'j'.  posse  se  eludere  Bav.  Garat.  Orell. — 
4  Codd.  omnes  et  edd.  ante  Grut.  ut  ille,  Mox,  7iec  si  cuperent  reprimere  pos- 
sent C  H  S  T  a  5"  X  S-  '!'» ^t  edd.  vett.  nee  si  posseiit,  reprimere  vellent  de  Lam- 
bini  conj.  Garat.  et  Peyron.  Paulo  post,  et  si  vellet  C.  et  si  cuperent  de 
Lanibini  conj.  Garat.  et  Peyron.  fortasse  7io7i  possent  «.    Deinde,  jam  omit- 


NOTvE 

g  Illud   Cassianum}  '  Cassius,'  in-  et  Q.  Metellus  Scipio  designantiir, 

quit  Asconius,  '  vir  fuil  summae  se-  qui    cum    Milone    petebant    consu- 

veritatis :  quoties   quaesitor   alicnjus  latum. 

judicii  esset,  in  quo  quaereretur  de  '^  Cogilalisfuroribus']StditueratC\o- 

bomine  occiso,  suadebat,  atque  etiam  dins  in  praetura  totam  rempub.  ever- 

praecipiebat  judicibus  hoc  quod  Ci-  tere. 

cero  nunc  admonet,  ut  quapreretur  ^  Tantumbeneficium']  Cons\i\es  Hyp- 
cm  bono  fuisset  perire  eum.  de  cujus  saeus,  et  Metellus  Scipio  nunquam 
morte  quaereretur.'  Val.  Max.  iii.  7.  ausi  fuissent  rempublicam  contra 
ait  quod  '  ejus  tribunal,  propter  ni-  Clodii  conatus  defendere,  quia  ejus 
raiam  severitatem,  scopulus  reorum  beneficio  consnlatum  fuissent  adepti. 
dicebatnr.'  ""  Corroboratam  jam  vetustate  auda- 

h  Ut  prcotor  esset]  De  praetoribus  ciam]  Metaphora  sumta  ab  arbovibus, 

fuse  dictum  est  in  Orat.   pro  Lege  quae,    quo    vetustiores,  eo   duriores 

Manil.  §  2.  sunt,  ut  quercus. 

'  His  consulibus'\  Plautins  Hypsaeus 


FRO    MILONE,    CAP.   12. 


2427 


judices,  vos  soli  ignoratis,  vos  hospites  in  hac  urbe  versa- 
mini?  vestrae  peregrinantur  aures,"  neque  in  hoc  pervagato 
civitatis  sermonc  versantur,  quas  ille  leges,  (si  leges  nomi- 
nandae  sunt,  ac  non  faces  urbis  et  pestes^  reipublicae)  fu- 
erit  impositurus  nobis  omnibus  atque  inusturus?"  Exhibe, 
quaeso,^  Sexte  Clodi,P  exhibe  librariura  ^  illud  legum  ves- 
trarura,  quod  te  aiunt  eripuisse  e  domo,  et  ex  mediis  armis 
turbaque  nocturna/  tanquam  Palladium,^  sustulisse,  ut  prae- 
clarum  videlicet  munus,  atque  instrumentum*  tribunatus  ad 
aliquem,  si  nactus  esses,  qui  tuo  arbitrio  tribunatura  gere- 


tiint  <r  X  !• — 5  Ita  edd.  fere  omnes  ;  urbis,  pestes  C  H  T  «<  r  x  3.  i/*,  Erf.  Pith, 
codd.  Germau.  ap.  Orell.  Venet.  1480.  Garat.  Peyron.  Orell.  nobis  omnibus 
atque  inusturus  desiint  in  C. — 6  Exhibe,  exhibe,  titieeso  Erf.  Giaev,  Garat.  Pro 
librarium  Bav.  Saxon.  Cliberarium;  «,  Venet.  1480.  Jiiut.  Lamb,  libellnrium ; 
r  liberaliutn.  Mox,  eripuisse  deest  in  x-  de  domo  C.  eripuisse  donio  Garat. 
Peyron.    Pro  sustulisse  Erf.  Lag.  Graev.  exlulisse.    Deinde,  codd.  et  edd. 


NOTiE 


"  Peregrinantur  aures^  Videtur  qnasi 
ignorantiae  arguere  judices :  peregri- 
nari  eniin  dicnntur  qui  donii  non 
sunt  ;  et  peregrini  saepe  reruin  ig- 
nari  sunt,  quae  in  eo  loco  ubi  sunt, 
geruntur. 

"  Atque  inusturus]  Vel  respicit  ad 
incendium  quo  curia  deflagravit,  cum 
Clodii  cadaver  ambustum  est ;  vel  ad 
ipsius  Clodii  tyrannideni,  qui  leges 
odiosas  omnibus  iuiposnisset,  si  prae- 
turam  fuisset  assecutus ;  sumta  me- 
taphora  a  servis,  qui  ferro  candenti 
inurebantur. 

f  Sexte  Clodi]  Sextus  ille  Clodius 
Clodii  fuit  consanguineus,  quem  ejus 
scribam  saepe  vocat  Cicero,  et  quern 
Asconiiis  ait  Clodii  cadaver  in  cu- 
riam intulisse. 

q  Librarium]  Id  est,  codicem,  in 
q)io  acta  omnia  describuntur. 

'  Turbaque  nocturna]  Postquam  in- 
terfectus  est  Clodius,  Romam,  ut  re- 
fert  Pedianus,  perlatura  est  ejus  ca- 
daver  ante  primam  noctis   horam ; 


infimaeque  plebis,  et  servorum  maxi- 
ma multitiido  magno  luctu  corpus  in 
atrio  domus  posilum  circumstetit. 

•  Palladium]  Palladium  simulacrum 
fuit  Palladis,  quod,  Ilo  avo  Priami 
regnante  apud  Trojanos,  e  coelo  de- 
cidit.  Delato  in  urbeni  simulacro, 
Ilus  ApoUinem  consuluit,  qui  incolu- 
mem  Trojam  fore  respondit,  dum  il- 
lud in  Ilio  conditum  servaretur.  Alii 
ferunt  Diomedem,  Ulyssem  alii  abs- 
lulisse.  Hoc  illud  ipsum  simulacrum 
Komam  pervenit ;  a  quo  perlatum 
fuerit  non  constat.  Cedrenus  a  Dio- 
mede  petenti  JEnex  redditum  fuisse 
scribit,  a  quo  in  Italiam  perlatnm 
est.  At  certum  est,  Komae  in  aede 
Vcstae  repositum  fuisse;  quod  cum 
arsisset,  ab  incendio  Mctellus  ponti- 
fex  eripuit. 

'  Instrumentum]  Instrumentum  hie 
sumitur  pro  iis  quas  Cicero  litcras 
publicas  appellat:  hoc  est,  quod  vel 
a  persona  publica,  veluti  scriba  ma- 
gislratus,  vel  tabellione  scriptum  est. 


2428  M.   ruLLius  cicero 

ret,  deferre  posses.7  [p.  108.]  Et  aspexit  ^  me  illis  quidem 
oculis,  quibus  turn  solebat,  cum  omnia  omnibus  minabatur." 
Movet9  rae  quippe  lumen  curiae/  xiii.  Quid?  tu  me  ira- 
tum/  Sexte,  putas  tibi,  cujus  inimicissimum  '  multo  crude- 
Jius  etiam  punitus  es/  quam  erat  humanitatis  mese  postu- 
lare?     Tu  P.  Clodii  cruentum  cadaver^  ejecisti  domo,^  tu 


vett.  praclarum  inde  murtus  ac  instr. — 7  '  Atque  per  [omnes  (ribus  divisis  liher- 
tinis  servos  ilk  omnes,  qui  in  libertale  morarentur,  lege  nova  additurus  erat,  ut  ipsi 
cum  ingenuis  cequnliter  suffragin  ferrent.]  An  livjits  ille  legis,  quam  Sextus  Clo- 
dius  a  se  inventam  gloriatur,  mentionem  facere  ausus  esset,  vivo  Milone,  ne  dicam 
cunsule  ?  De  nostrum  tnim  omnium  . . .  non  audeo  tolum  dicere.  Videte,  quid  ea 
viiii  lex  habitura  fuerit,  cujus  periculosa  etiam  reprehensio  est.]  Piiniuni 
est  lioc  snppleiiientiin.  a  Feyioneo  (pra?euiite  Garatonio,  qui  tanien  ad 
prioreni,  id  est,  vere  iiabitain  pro  Milone  orationem  Tiillianam  refeiebat) 
deMiniliini  e  Qniiitil.  ix.  2.  et  Schol.  Anibrosiano  ad  Orat.  pro  JEre 
Alieno  Milonis  p.  97.  ed.  Maii.  Deeiant  tamen  sic  qiioque  qiiaedam,  qiio- 
inm  siipplenientum  do  Beierianiini  Fragm.  Cic.  p.  132.  melius  utique  hoc 
Peyroniano  :  Atque  permuUas  leges  prater  jus  et  (Bquitatem  excogilatas  cum 
reciture  possem,  unam  tantum  exponum,  judices,  ceterarum  omen  atque  firmamen- 
turn,  file  enim  majora  suis  legibus  sujfragia,  atque  latrociniis  arma  comparaturus 
constitueral,  ut  servis  qui  privnta  dnniinorum  vuluntate  manumissi  in  libertate  mo- 
rabantur,  justa  libertas  ac  civitas  Romana  cum  suffragio  in  rusticis  tribubus  ipso 
jure  daretur.'  Oreli. — 8  En  aspexit  loiij.  Otio  probante  Beier.  Mox,  me 
quidem  illis,  contra  codd.  Lamb,  15C6.  ft  edd.  omnes  ante  1581.  omnibus  om- 
nia Ascon.  cod.  Fabric.  Grstv.  Sciiiuz.  Garat.  Peyron.  Oiell.  et  sic  quoqiie 
Quintil.  IX.  2.  et  Pii>cian.  p.  1211.  Putsch,  omnia  deest  in  C  H  S  T  x  1.3.  » 
r  ^. — 9  Monet  r  x  3.  me  quidem  lumen  x  3- 

Cap.  xiii.  1  Cod.  x  inimicissimus.  Mox,  etiam  punisses,  quam  H.  e.  pceni- 
tus  es,  quam  Taurin.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Quid?  tu  me  tibi  iratum,  S.  pu- 
tas, cujus  i, . . ,  pcenitus  es,  S^c.  Bav.  quam  non  erat  C.  humanitatis  tua  H. — 

NOTiE 

"  Omnia  omnibus  minabatur]  Sextws  suiiin,   quam  ipse  Cicero  in  hostem 

ille  Clodiiis  scriba  fuit  Pub.  Clodii,  ageie  voluisset. 

de  quo  in  Orat.  pro  Domo  sua  :  qui,  ^  Punitus  es]    Ut    '  impertio  '    et 

quo  anno  Puhlius  gessit  consulatiini,  '  impertior,' ita  '  piinio  '  et'pimior' 

potentissimus    fuit,    et    ejus  furoris  in   eadem  significatione  a  Cicerone 

administer.  dictum  est. 

"  3Iocel  me  quippe  lumen  curits]  Jo-  »  Cruentum  cadaverl  Exponit  sigil- 

catur  hie  ambigue  Cicero:    videtur  latim  quid  a  Sexto  Clodio  actum  est 

enim  indicare   incendinm   curiap,   et  in  Publii  cadaver,  quod  cum  criien- 

per  ironiam   Sextum  Clodiuui  sena-  tum  esset  a  recenti  caede,  neqnidem 

torem  amplissimiim.  iliud  lavandum  cnravit.     Moris  enim 

y  Quid?  tu  me  iratum]  Digreditur  fuit  apud  illos  veleres,  ut  niortui  la- 

a  contioua  oratione  ad  Sextum  ilium  varentiir,   et   nngerentiir:   nude  En- 

Ciodium,  cui  iratum  non  esse  se  pro-  nius,  'Tarqninii  corpus  bona  foemiua 

filetur,  cum  longe  gravius  seevierit  in  Javif.et  unxit.' 

Clodium  au)icum   et   consangnineiim  ''  Ejecisli   domo]    In   odium  Sixti 


PRO    MI  LONE,    CAP.    13.  24'29 

in  publicum  abjecisti ;  ^''  tu  spoliatum  imaginibus,^  exe- 
quiis,^  pompa,  laudatione/  infelicissimis  lignis^  semiustu- 
latum/'  nocturnis  canibus''  dilaniandum  reliquisti :  quam 
rem  etsi  nefarie''  fecisti,  tamen,  quoniam  in  meo  inimico 
crudelitatem  expromsisti '  tuam,  laudare  non  possum,  irasci 
certe  non  debeo.  34.  P.  Clodii  praeturam''  non  sine  max- 
imo  rerum  novarum'  raetu  proponi,  et  solutam  +  fore  vide- 

*  Semiustum.  •  Oslendisti. 


2  Ita  cotld.  German.  Giaev.  seiiq.  prujeclsti  Lamb.  15CG.  prob.  Rhunrk.  ad 
Rutil.  I.  13.  ejecisli  codd.  pleriqiie,  etiam  CSTrx  '•  "^'  'Py  ^^  ^'l''-  ^"'c 
Lanih.  jecisti  codd.  ali()(iot  ap.  Gnit.  extulisti  H.  Unguis  se  muscuhitnm  r. 
lignh  Sfinusttilatiim  Tauiin.  Lamli.  I'eyioii.  Orcll.  (If.  l^hiiipji.  ii.  §  91.  noc- 
turnis cU'^ibus  u. — 3  (]odd.  German.  C 'I',  Gia^v.  Gaiat.  Veyvon.  On  \L  quare 
etsi  nefiirie  ;  edd.  velt.  Laiiil).  et  al.  ante  Ernesti  ipiam  rem  etsi  ncfario ;  x  3. 
(]U(im  7'em  etsi  necessarie  ;  C  cffecisti.  Schiitz.  dedit  de  Ernesti  siispic.  quum  rem, 
etsi,  quia  nefarie  f.  laudare  non  possum,  tamen,  q.  in  m.  i.  c.  e.  tuam,  irasci,  ifc. 
— 4  '  [Demonstravi,  judices,  quantum  Clodii  inler]fuerit  occidi  Milonem  ;  conver- 
tite  a7iiinos  nunc  vicisiim  ad  Milonem.     Quid  Milonis  iniertral  interfici  Clodium? 

NOT^ 

Clodii,  alt  '  ejecisti  ;'  quia  viri  con-  nes  funebres  liabendi  consuetude  de- 

sangtiinitate   propiisquiores  solebant  fluxit. 

niulto  lionore  eft'erre.    Ejeclt  auteni  s  In/elicissiinis  ligitis]  Pediantis  ait 

Sextus  quasi  ea  qua?  iiivisa  sunt.  quod  'Sexto  Clodio    duce,   populus 

*=  In  publicum  ahjecisti]     Asoonius  corpus  Pub.  Clodii  in  curiam  iutullf, 

Pedianus   scribii    vulgus  impeiitum,  cremavitcjue  subsclliis,  et  tribunali- 

cor)>iis  nudum,  discalceatum,  sicut  in  bus,  et  meui-is,  et  codicibus  lihrario- 

lectulo  erat  po>itum,  ut  vulnera  vi-  rum  ;  quo  igne  et  ipsa  curia  flagra- 

deri  possent,  iu  forum   detulisse.  et  vit,  et  item  Porcia  Basilica,  quae  erat 

in  rostris  posuisse.  ei  juncta,  ambusta  est.'     lut'elicissi- 

"^  Spoliatum  imaginibus^VUn.xxxv.  ma  autem   liac  ligua  appellat,  quod 

2.  refert,  atria  nubilium  virorum  pie-  in  funeribus  iliustriun)  viroruin  vnl- 

na  fuisse   ceraiis  imagiuibtis;    et   si  go  aniomo,  balsamo,  &c.  uterentnr. 

quaiido    sepeliiiuius    esset    ali(|ui3    e  '>  Nocturnis  canihus]    Canes  iutelli- 

familia,  turn    feiri   omnes    eas    ima-  pit,  qui  noctu  vaganlur,  neque  cerias 

glues  eorum  qui  in  faniilia  vixeraiit.  domos  liabeiit. 

■^  Exequiis}   Servius  in   /Eueid.   ii.  '   Quam  rem  etsi  nefarie  [ncccssariol 

sic  scribit  :  '  Fniius,  ardens  cadaver ;  Coactus    est   Sextus   Clodius    staiiin 

dum  portabatur,  excqnias;  diim  ere-  effugei'e  et  relinqueie  semiustum  il- 

niatiim    est,    reliquias    et    bustum  ;  liid   corpus,    propter     pericuiiim    in 

dum  coiiditnui  est,  sepulcrnni  dici.'  censa^  curiiP. 

^  Laudatione]    Ex  nobili   et  illustri  •*  Clodii  praturnm]   Post  digressio- 

famiiia  si  quis  excederct  e  vita,  tun)  neni,  redit  ad  pra'turam  quam  Clo- 

aliquis    e    pro|>inquis     assumebatur,  tlius  petebat. 

qui  morluum  laudaret  :    bine  oratio-  '  Rerum  novarum]    Vulgo  per  res 


c 


2430  M.    TULLIUS    CICERO 

batis,  nisi  esset  is  consul,  qui  earn  auderet  possetque  con- 
stringere.  Eum  Milonera™  esse,^  cum  sentiret  universus 
populus  Romanus ;  quis  dubitaret,  suffragio  suo  se  metu, 
periculo  rempublicam  liberare  ?  At  non,*^  P.  Clodio "  re- 
moto,  usitatis  jam  rebus  enitendura''  est  Miloni,  ut  tueatur 
dignitatem  suam  :  singularis  ilia  huic  ^  uni  concessa  gloria, 
quae  quotidie  augebatur  frangendis  furoribus  Clodianis,  jam 
morte  Clodii  cecidit.  Vos  adepti  estis,  ne  quem  civem 
raetueretis :  ^  hie  exercitationem  virtutis,  suffragationem 
consulatus,  fontem  perennem°  gloria?  suae  perdidit.  Itaque 
Milonis  consulatus,  qui,  vivo  Clodio,  labefactari  non  po- 
terat,'  mortuo  denique  tentari'"  coeptus  est:  non  modo  igi- 

*  Certandum  more  solilo. 

'  Certissimus  erat.  '"  Concuti. 


Quid  erat,  cur  Milo,  non  dicnm  admitteret,  sed  opiaret  ?  Obslabat  in  spe  consula- 
tus Miloni  Clodius. — At  eo  repugnante  Jiebat ;  immo  vera,  eo  fiebut  nuigis,  nee  nie 
suffragatore  meliore  utehatur,  qitam  Clodio.  Valctmt  apud  vos,  judices,  Milonis 
erga  me  remque  publtcam  merilorum  memnria ;  valebant  preces  etlacryma  nostra, 
quibus  ego  turn  vos  mirijice  moveri  senliebam  ;  sed  plus  multo  valebat  periculonirn 
impendentium  timor.  Quis  enim  erat  civiuin,  qui  sibi  solutam  P.  Clodii  prceturam 
sine  mnximo  rerum  novarum  metu  proponeret?  Solutam,  ^c]  Alternm  est  hoc 
snppienientuin  a  Peyionio  e  Taiirin.  desiimtiim,  cnjus  in  ceteris  codd.  et 
edd.  Iiacc  duntaxat  restabant :  non  debeo.  P.  Clodii  prteturam  non  sine  maximo 
rerum  novarum  metu  proponi  et  solutam  fore,  8fc.  nisi  quod  pro  liis  ultimis  ex 
Erf.  Garat.  dedit,  proponi,  solutam  autem  fore  ;  el  Lamb.  1.5G6.  proponi  soli- 
tarn  esse  videlmtis.  Quae  exciderunt,  sic  siipplevit  Beicriiis,  melius  qiiain 
Peyron.  [Audistis,  judices,  quantum  Clodio  pro]fuerit.'  Orell.  et  solutam  fore 
liabent  C  H  T.  solilumfore,  omisso  et,  u  tx  !•  3.  >^.  solitam  esse  S.  ni esset  Erf. 
Garat.  qui  earn  audere  t  i^.  possetque  contingere  a.  possetque  confringere  Ven. 
1483.  Junt.  Lamb.  15G6. — 5  Eum  M.  unum  esse  codd.  German.  Jiint.  Lamb, 
in  marg.  ed.  1584.  Garat.  Peyron.  Oreli.  esse  omittnnt  ax  !•  Mox,  snffra- 
gioso  se  metu  C.  remp.  gubernare  ». — 0  An  nunc  H  x  !•  ^'  nunc  C  ii  T  c  ^, 
Tanrin.  German.  Orell.  remoto  deest  in  C  H  S  T  «  r  X  3.  i^.  At  nunc  P.  Clo- 
dio mortuo  Lamb.  15GG.  obnitendum  est  edd.  ante  Steph.  est  oniittit  C.  Pro 
tueatur  x  1  habet  lueretur. — 7  Tatirin.  Peyron.  Orell.  et  linic.  Mox,  quotidie 
frangebalur  frangendis  r  x  S.    quotidie  fungebatur  frangentibus  ».    Clodii  morte 

NOT^ 

novas,   seditiones   et  motus   intelli-  posset  resistere. 

giuit  historici,  quibiis  veteres  leges  »  At  non,  P.  Clodio]    Objectionem 

infringuntiir.     Ad  hoc  autem  niaxi-  proponit  Cicero,  et  ostendit,  Clodii 

me  Pub.  Clodius  spectabat,  cum  prae-  mortem  nihil  utilem  Miloni  fuisse. 

tor  fieri  voluit.  "  Fontem  perennem']    Locum  hunc 

'»  Eum   3Iilonem]    Totus   populus  ciiat    Quintilianus   lib.  viii.  abi   de 

Romanus  optabat  Milonem  fieri  con-  egregiis  metaphoris  loquitur, 
sulem,  qnasi  is  unus  esset  qui  Clodio 


PRO    MILONE,    CAP.   13. 


2431 


tur  nihil  prodest,  sed  obest  etiam  P.  Clodii^  mors  Miloni. 
35.  At  valuit  odium,P  fecit  iratus,  fecit  iniraicus,  fuit  '^ 
ultor  injuriae,  punitor  doloris  sui.  Quid?  si  haec,"  iion 
dico,  majora  fuerunt  in  Clodio,  quam  in  Milone,  sed  in  illo 
maxima,  nulla  in  hoc;  quid  vultis  amplius ?  Quid  enim 
odisset  Clodium  Milo,  segetem  ac  materiam  '*  suaj  gloriae, 
praster  hoc  civile '^  odium,  quo  omnes  improbos  odimus? 
llle,  erat,  ut  odisset,''""  primum  defensorem  salutis  meae, 
deinde  vexatorem  furoiis,  domitorem  armorum  suorura, 
postremo  etiam  accusatorem  suum  ;  reus  enim  Milonis, 
lege  Plotia,'  fuit  Clodius,"  quoad  vixit.  Quo  tandem  animo 
hoc  tyrannum''^*  tulisse  creditis?  quantum  odium  illius, 

"  Milo  enimpotuit  accusare  Clodium, 


Taui  in.  Peyron.  Orell. — 8  C  x  3.  metueritis.—9  Tanrin.  et  Orell.  etiam  Clo- 
dii,  omisso  pisenomine.  iWiioni  deest  in  x  1.— 10  Manut.  et  Steph. /ecif. — 
11  Quid  si  hoc  C  ».  Statiin,  sed  illo  r.  nmlta  in  hoc  x  1- — 1'^  liav.  Lamb. 
Garat.  Orell.  ac  materiem ;  H  atifue  materiam.  Mox,  commune  odium  conj. 
Victor. — 13  Jlle  sic  oderat,  ut  Lamb,  contra  codd.  deinde  sui  vexatorem^. 
poitremum  etiam  TaLWvla.Veyron.    suum  deest  ia  <r. — 14  Taurin.  Peyron.  <«/• 


NOTvE 


p  At  valuit  odium']  Occiirrit  objec- 
tion!, quae  informari  sic  ab  adversa- 
riis  potcrat :  Si  Milo  oderat  Clodium, 
sed  Clodins  non  oderat  Milonem, 
credibilius  videtur  quod  Milo  Clodio, 
non  Clodius  Miloni,  strnxerit  insi- 
dias.  At  banc  objectionein  solvit  a 
rausis,  quia  nemo  odit  eura,  a  quo 
ei  accrevit  gloria;  at  maxima  fran- 
gendis  Clodii  fiiroribus  Miloni  ac- 
crevit gloria. 

1  Prater  hoc  civile}  Ait  Milonem 
non  alio  odio  fuisse  Clodiimi  prose- 
cutum,  quani  quo  omnes  naturali 
qnadum  propensione  oderunt  impro- 
bos. 

■"  llle,  erat,  ut  odisset]  Jam  caiisas 
profert  quare  Clodius  odisset  Milo- 
nem. Prima  causa  est,  quia  tribu- 
nu8  plebis  Milo  studuerat  Ciceroni 
ab  exilio  revocando  ;  secunda,  quia 
ssepius  rempublicam   vexavcral  Clo- 


dius, cujus  Milo  saepiiis  arma  impc- 
divit ;  tertia,  quia  Clodium  accusa- 
verat  Milo. 

x  Lege  Plotia]  Tulit  M.  Plotius 
Sylvanus  tribunus  plebis,  Cn.  Pom- 
peio  Strabone,  L.  Porcio  Catone 
coss.  anno  urbis  conditae  664.  secun- 
do  anno  belli  Italici,  cum  eqnester 
ordo  in  judiciis  dominaretur,  ut  de 
iis  qui  vim  publicam  arraatis  liomi- 
nibus  fecissent,  quaestio  constituere- 
tur.  Certe  Cicero  Epist.  ad  Att. 
lib.  IV.  ait  quod  ausus  est  Milo  reum 
Clodium  de  vi  lege  Plotia  facere, 
quod  inipressionem  fecisset  in  fabros 
Ciceronis  domum  aidificantes,  quae 
publica  pecunia  restaurabatur,  et 
quam  ipse  Clodius,  dum  Cicero  exu- 
laret,  diruendam  curavcrat. 

'  Tyrannvm]  Clodium  tyranuum 
vocat. 


2432 


M.   TULLIUS    CICERO 


et,  in  homine  injusto,"  quam  etiam  justnm? 

XIV.  80.  Reliquuni  est,"  ut  jam  illume  natura  ipsius  con- 
suetudoque  defendat,  hunc  ^  autem  haec  eadem  coarguant. 
Nihil  per  vim  unquam^  Clodius,  omnia  per  vim  Milo.  Quid 
ergo,*  judices?  cum  moerentibus  vobis,''  urbe  cessi;*^  judi- 
ciumne  timui?  non  servos,  non  arma,'^  non  vim  ?  Quae  fu- 
isset  igitur*  causa  justa^  restituendi  mei,  nisi  fuisset  in- 
justaejiciendi?  Diem  mihi,  credo,  dixerat: "  mulctam  irro- 
garat  -J   actionem  perduellionis  ^  intenderat : ''  et  mibi  vi- 

»  Vocaverat  me  in  jus. 


rannxim  ilium,  Statim,  in  nomine  injusto  %  !•  etiam  suum  Erf.  et  r.  justum 
fuisse  Taunn.  Erf.  German,  ap.  Orell.  alii  codd.  etiam  S  x  !•  'f'l  Lamb.  Garat. 
Peyron.  Orell,   justum  esse  al.  ap.  Graev. 

Cap,  XIV.  1  Quid  ego  Bav,  Lag.  r-  Mo\,  judiciumne  <iw«i  omittnnt  C 
T  r  X  •^*  ^'  edd.  plerasqiie  ;  tirhe  cessi,  non  servos,  non  arma,  non  rim  intentavit 
aliae  edd.  eiiam  Lamb.  156G.  wbe  cessi,  intentavit  non  sercos,  n,  a.  n.  vim  H  i^. 
urbe  cessi,  milo  attulit,  intentavit,  ntim  s,  num  a.  num  vim  S. — 2  Ita  Ernesti  et 


NOTyE 


"  In  hotnine  injusto']  Id  est,  in  Clo- 
dio,  cujiis,  licet  ille  injiistiis  esset, 
caiisafi  tamen  odii  in  Miloneni  accu- 
satoreni  sunm,  jiistae  erant. 

"  Reliqiium  est,  iSfc]  Hacteniis  Ci- 
cero usus  est  argumentis  siinitis  a 
conjectiiris,  nunc  ab  natura  et  con- 
buetiidine  desumit.  Incipit  autem 
ab  iroiiia,  qua  pungit  Clodium. 

y  Ilium']  Clodium  ait,ciijus  mores, 
iiaturam,  et  aiiteactam  vitam  cousi- 
derat. 

*  Hunc]  Milonem. 

»  Nihil  per  vim  unquam]  Clodius 
nihil  per  vim  egisse  ironice  dicit. 

^  IMcerentibus  vobis]  Senatores,  qui 
in  suis  periculis  vestem  nunquam  mu- 
tabant,  in  Ciceronis  periculo  muta- 
verunt.  Hie  autem  vim  factam  a 
Clodio  describit, 

<^  Urbe  cessi]  Pridie  qnam  Clodius 
rogaret  suiini  privilegium,  abiit  Ci- 
cero in  voluntarium  exilium  :  atque 
adeo  (licit  ne  urbe  cessisse,  cum  in- 
juste  exularet. 


•1  Non  servos,  non  arma]  Cum  Ci- 
cero lens  faclus  est  a  Clodio,  mutata 
veste  sordidatus  populo  supplicavit; 
turn  Clodius  illi  omnibus  vicis  oc- 
currebat  stipatus  hominibus  contu- 
meliosis,  qui  petuLinter  mutationeni 
vestis,  et  ejus  tiabitiim  exagitantes, 
multisque  locis  Into  et  lapidibus  in 
eum  conjectis,  supplicationes  impe- 
diebant,     Ita  Dio  lib.  xxxviii. 

*  Qua:  fuisset  igitur]  Araumentum 
a  repugnantibus,  quia  Cicero  non 
fuisset  restituius,  nisi  per  vim  im- 
probe  ejectus  esset. 

^Mulctam  irrogarat]  Mulctam  irro- 
gare,est  rogare  populum,  ut  mulctam 
alicui  velit  imponere. 

8  Perduellionis]  '  Perdnelles  dice- 
bantnr  ab  antiquis,  quos  non  bostes 
appellamus,'  inqiiit  Cains  in  lib,  de 
Verb.  Signif.  Perduellionis  autem 
crimen  in  eos  cadebat,  qui  simimam 
reipublicae  labefactare  conati  erant. 

''  Intenderat]  Intendere,  sen  inten- 
tare,  verbum  est  juris,  et  nihil  aliud 


PRO   MILONF,   CAP.   14.  2433 

delicet  in  causa,'  aut  mala,  aut  mea,  non  et  prasclarissiraa, 
et  vestra,  judicium  timendum  fuit.'  Servorura  et  egentiura'^ 
civium  et  t'acinorosorum  armis  meos  cives,  meis  consiliis 
periculisque  servatos,  pro  me+  objici  nolui.  37.  Vidi  enim, 
vidi,  liunc  ipsum  ^  Q.  Hortensium/  lumen  et  ornamentum 
reipublicae,  paene  interfici  servorum  manu,  cum  mihi  ad- 
esset:*  qua  in  turba  C.  Vibienus,  senator,  vir  optimus, 
cum  hoc  cum  esset  una,  ita  est  mulctatus,'^  ut  vitam  ami- 
serit.  Itaque  quando  7  illius  postea  sica  ilia,  quam  a  Ca- 
tilina™  acceperat,  conquievit?"     Haec  intentata  nobis  est: 

*  Patrocinarelur.  "  Male  tractatus. 


Schutz.  justa  causa  codd.  German,  ap.  Orell.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Garat. 
Peyron.  Orell.  justa  omittunt  edd.  vett.  et  Lamb.  1566.  probante  Huldr. 
Qu(s  fuisset  igitur  vobis  causa  Lamb.  1584.  Stafiin,  nisi  ei  fiiisset  cod.  unus 
Lambini,  C  H  S  T  «  r  x  1-  8.  if,  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  GriU.  Greev.— 
3  Ita  codd.  German.  Graev.  seqq.  et  mihi,  judices^  in  causam  aut  vestra  mala 
aut  mea  nee  ■praclarissima,  et  judicium  pertimendum  fuit  Junt.  et  mihi,  judices, 
in  causa  aut  vestra  mala,  aut  mea  non  praclarissima  etiam  judicium  timendum 
fuit?  Lamb.  1566.    et  in  inde  in  causa  T.    etium  causa  C  x  3.   aut  prceclarissima 


u  Ruhienus ;   r  Vibiensis  ;   x  3-  jubrenis ;    if  Juhienus.     Deinde,  cum  ad  hoc  <p. 
cum  hoc  auspectnm  est  Garat.— 6  H  x  1-  "f  vulneratus.—l  Cod.  x  3.  omittit 

NOTiE 

DOtat,  qiiam  crimen  in  adversarinni  senatus  decernere,  ut  popnlns  Rom. 

jacere.     Hinc  intentio  criniinis,  cui  vestem  miitaret ;  sed  contra  sentie- 

opponitur  reciisijtio.  bant  consiiles  Piso  et  Gabiniiis.    Clo- 

'  Et  mild  videlicet  in  causa,  Sfc]  dins  paliidatns  circa  curiam  cum  sa- 
Ironia.  Dicit  causam  judicium  fuis-  tellitibus  vagabatnr  :  e  senatu  pro- 
se, cum  punivisset  Lentulum  et  Ce-  rupere  quidam  senatores,  qui  laee- 
thegum,  qui  in  conjuratione  Catilinaa  ratis  vcstibus,  tumuitus  speciem  de- 
fuissent  ;  idque  ex  jussu  populi  et  dere,  ut  Pint,  refert  in  Cic.  In  eo 
senatns.  tumultn  Hortensius  et  Vibienus  ali- 

^  Sei-vorum  et  egentium]  Suadebant  quid  a  militibus  passi  sunt, 

multi  Ciceroni,  aiilequHU)  cederet  in  '"  A    Catilinaj      Catilinae  Clodius 

exilium,  rem  ipsam  contra  Ciodium  amicus  fuit. 

armis  experiri,  et  vim  vi  repellere  :  "  Conquievit]  Non  eo  facinore  con- 

sed  maluit  abire  in  exilium,  quam  ci-  quievit  furor  Clodii,  sod  erupit  sem- 

ves  suos  in  pericuium  adducere,  per    ulterius  :    Ciceronem    enim    et 

'  Q.  Hortensium]    Cum  factus  fuis-  Pompeiuni  persecutus  est. 
set  Cicero  reus  a  Pub.  Clodio,  voluit 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero.  7  P  P 


2434  M.   TULLIUS    CICERO 

huic  ego^  vos  objici  pro  me  non  sura  passus  :  hgec  insi- 
diata  Pompeio  °  est :  haec  istam  Appiam,  monumentura 
sui  nominis,  nece  PapiriiP  cruentavit :  haec,  heec'  eadera, 
longo  intervallo,  conversa  rursus  est  in  me  :  nuper  qiiidem, 
ut  scilis,  me  ad  regiam  poene  confecit.''  38.  [p.  109.]  Quid 
simile  Milonis? '""^  cujus  vis  omnis  haec  semper  fiiit,  ne  P. 
Clodius,  cum  in  judicium  detrahi"^  non  posset,  vi  oppres- 
sam  civitatem  teneret:  quem  si  interficere  voluisset,  quan- 
tae,  quoties  occasiones,  quam  praeclarae,  fuerunt !  Potuitne, 
cum  domum  ac  Deos  penates^  suos,  illo  oppugnante,  de- 
fenderet,  jure  se  tllcisci?  potuitne,  cive  "  egregio,  et  viro 
fortissimo,  P.  Sextio,  collega'  suo,  vulnerato?  potuitne,  Q. 

^  Pertrahi. 


quando.  Statim,  ilia  deest  in  C. — 8  Cod.  x  !•  oniittit  huic  ego;  C  T  a  habent 
huic  ergo.  Turn,  Pompeio  est  omittit  x  l-  Apiam  viam  codd.  aliquot,  et  edd. 
ante  Gnit.  etiam  Lamb. — 9  Ita  Erf.  Giut.  et  seqq.  alterum  hcec  omittunt  C 
H  S  T  a  r  X  3.  ij/,  edd.  ante  GnU.  Lanil).  Mox,  nupei-  tjuidem,  ut  satis  x  3. — 
10  Miloni  <r,  Paulo  post,  judicium,  retrahi  Lamb.  1566.  judicium  attraiti 
Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Deinde,  pro  occasiones  «  exiiibet  actiones:  Lamb. 
quantWy  quoties,  quot  occasiones :  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  quanta,  quot  occa- 
siones.— 11  C  H  S  T  X  3.  Lamb.  Garat.  Orell.  civi.  C  T  omittunt  et  viro  for- 
tissimo;  al.  omittunt  et  uiro.  Pa»\o  po&t,  ciudelissima  vi  in  foro  H  S.  ctede 
omittunt  CHSTarxS.   potuitne  L.  C.  j.  f.  p.  o.  domo  desunt  in  C  H.    L. 


NOTiE 

0  Pompeio^  Coliocaverat  Clodius  Idas  Novembris  expugnare  et  in- 
sicarium  in  insidiis  ad  Pompeium  oc-  cendere  ita  conatus  est,  ut  palam 
cidendum  :  de  quo  saepe  Cicero.  bora  quinta  cum  scutis  homines,  educ- 

p  Nece  Papirif]  De  boc  superius.  tis   gladiis,  alios  cum  accensis  faci- 

1  I\le  ad  regiam  pane  confecit]  Lib.  bus  adduxerit.  Ipse  domum  P.  Sul- 
IV.  ad  Att.  sic  ait:  'Cum  Sacra  Via  lae  pro  castris  ad  earn  oppugnatio- 
descenderem,  insecutus  est  me  cum  nem  sumserat ;  turn  ex  Anniana  Mi- 
suis  :  clamor,  lapides,  fustes,  gladii,  lonis  domo  Q.  Fiaccus  eduxit  vires 
hiec  improvisa  omnia.'  Est  auteni  acres,  occiditque  homines  ex  omni 
regia  locus  in  Via  Sacra  extra  Ko-  latrocinio  Clodiano  notissimos :  ip- 
niam,  ubi  Numa  Pompilius,  rex  Ro-  sum  cupivit,  sed  ille  se  in  interiorem 
nianorum  secundus,  habitavit.     Re-  partem  medium  abdidit.' 

gia  enim  regis  domus  dicitur.  '  P.  Sextio,  coUega']   Milo  et  Sex- 

^  Quid  simile  Milonis]  Jam  confert  tins  tribuni  plebis  fuerunt  anno  post 

Milonem  cum  Clodio.  Clodium    proximo.       In   Orat.    pro 

"  Domum  ac  Deos  Penates']    Lib.  iv.  Sextio  dicit   eum   viginti  accepisse 

Epist.   ad  Attic,  sic   ait  :    '  Milonis  vnlnera,  et  mortem  evasisse  se  mor- 

domum,  meamque  in  Ceramio  pridie  tuum  simulando. 


PRO    MI  LONE,   CAP.   15.  2435 

Fabricio,"  viro  optimo,  cum  de  reditu  meo  legem  ferret, 
pulso,  crndelissima  in  foro  caede  facta  ?  potuitne,  L.  Cseci- 
lii/  justissimi  fortissimique  prajtoris,  oppugnata  domo  ? 
potuitne  illo  die,  cum'^  est  lata  lex  de  me?  cum  totius 
Italiae  concursus,  quera  mea  salus  concitarat,  facti  illius 
gloriam  libens  agnovisset :  ut,  etiamsi  id  Milo  fecisset, 
cuncta  civitas  cam  laudem^  pro  sua  vindicaret?  xv.  39. 
Atqui  •  erat  id  temporis  clarissimus  et  fortissimus  consul,^ 
inimicus  Clodio,  P.  Lentulus,  ultor  sceleris  illius,  propug- 
nator  senatus,  defensor  vestrae  voluntatis,  patronus  illius 
publici  consensus,  restitutor  salutis  meae ;  septem  prseto- 
res,^  octo  tribuni  plebis,  illius  adversarii,  defensores  mei ; 
Cn.  Pompeius  auctor"'  et  dux  mei  reditus,  illius  hostis ; 
cujus  sententiam  senatus  omnis  de  salute  mea  gravissimam 
et  ornatissimam  secutus  est :  qui  populum  Romanum  *  co- 


CaUiVeo.  1480. — 12  H  quo  cum  ;   x  3.  est  data  lex;  Garat.  Peyron.  lex  est 
lata.     Paulo  post,  eandeni  laudein  x  3.    vendicaret  H  T  x  3. 

Cap.  XV.  1  Ac  qui  T.  Atque  C.  erat  tempus  C  H  S  T  r  4'-  At  quod  erat 
tempus?  Clarissimus,  Sfc.  codd.  German,  ap,  Oiell.  Garat.  Orell.  Statim, 
nostra  voluntatis  ».  i//JMs  omittit  Bav.  Turn,  tribuni  plehei  Bav.  et  Garat.  actor 
et  dux  7iostri  reditus  C.  cujvs  scicntia  senatus  r.  consecutus  est  x  3. — 2  Codd.  k 
X  3.  quid  p.  R.  C  qui  populus  R.  Actiitiim,  est  colwrtalus  F.rf.  Garat.  Peyron. 
Orell.  coUortatur  ^.  est  oniitliint  etiam  C  u  <r.  Pro  fecit,  quod  servant  C  T 
»  r  X  3.  if'.  Graiv.  fecisset  habeut  H  S  x  !•  edd.  vett.  Lamb.  Grut.  cum  decre- 
turn  de  me  C.  fecit  Erf.  Garat.  Peyrou.  Orell.    Paulo  post,  Romam  concurrent 


NOTiE 

"  Q.  Fabricio]  Fabricins,  tribunus  •>  C».  Pompeius  auctor}    Pompeius 

plebis  cum  Sextio,  octavo  Kalendas  cum  M.  Crasso  et  Julio  Caesare  glo- 

Februarii   aruiatos  homines  in  tem-  riae  Ciceronis  invidebaf,  quia  summa 

plum  Castoris  deduxit.  auctoritate  apud   omucs  valebat   ob 

^  L.  Cacilii]    De  eo  Caecilio  nihil  exstinctam  Catilinw    conjurationem. 

loquitur  Asconius  :  de   eo  tanien  lo-  Qua  de  causa  passus  est  Pompeius 

quitur  Cicero  in  Orat.  post  Reditum  ut   in   exilium   a    Clodio    pellerctur, 

in  Senatu.  cui  obsistere  facile  Pompeio  t'uisset. 

y  Earn  landem^    Intelligit  earn  lau-  Verum  cum  inlellexisset  Pompeius, 

dem  quam  sibi  Milo  peperit  ob  iu-  hinc    sibi    succeusere   senatores,   et 

terfectum  Clodium.  equites  universos,  quod  non  opem  et 

»  Fortissimus  consul]  Lentulus  Spin-  homini  de  se,  et  de  tola  repuh.  bene 

ther.  merito  tiilisset,  et  idem  sibi  pericu- 

*  Scplem  priFtorcs']  Omnes  illi  prae-  liim  a  Clodio  inipendere,  primus  om- 

tores  volebant  Ciceronem  revocari.  nium,  licet  Clodii  lege  cautum  esset, 


2430  ^'-    TULLIUS    CICERO 

hortatus  est ;  qui,  cum  de  me  decretum  *=  Capuae  fecit,  ipse 
cunctaj  Italiae  cupienti,  et  ejus  fidera  imploranti,  signum 
dedit,*^  ut  ad  me  restituendum  Romam  concurrerent :  omnia 
turn  denique  in  ilium  odia  civium  ardebant  desiderio  mei ; 
quem  si  qui  tum '  interemisset,  non  de  impunitate  ejus,  sed 
de  praemiis  cogitaretur.  40.  Tamen  se  Milo  continuit,  et 
P.  Clodium  ad  judicium  ^  bis,  ad  vim^  nunquam  vocavit. 
Quid?  private  Milonc/  et  reo  ad-^  populum,  accusante  P. 
Clodio,  cum  in  Cn.  Pompeiurn  pro  Milone  dicentem  impe- 
tus^ factus  est;  qua?  tum  non  modo  occasio,  sed  etiam 
causa  illius  opprimendi  fuit !  Nuper  vero  cum  M.  Anto- 
nius^  summam  spem  salutis  bonis  omnibus  attulisset,  gra- 
vissimamque  adolescens  nobiiissimus  reipublicaj  partem 
fortissime  ^  suscepisset,  atque  illam  belluam,''  judicii  la- 

'  Arma.  f  Jpud. 


X  3.  omnium  denique  conj.  Henm. —  3  Codd.  optimi  ap.  Orell.  Hcrvag.  Lamb. 
Gnit.  Grsev.  Garat.  Peyron.  Oiell.  quem  qui  tum  ;  ties  codd.  Oxon.  Rom. 
Veil.  1483.  Junt.  qitem  si  tum;  A\A.quem  him  si;  unde  EtuesX'i  quem  si  qui 
tum. — 4  Codd.  German.  Lamh.  in  marg.  ed.  1584.  Graev.  Garat.  Peyron. 
Orell.  in  judicium.  Statim,  ad  vim  omittit  C.  Turn,  cum  ille  in  Cn.  Pomp. 
Lamb.  1566.  probante  Henm.  /actus  esset  x  !•    f**  deest  in  a. — 5  Cod.  x  3. 

NOTyE 

neqnis    praetor,  tribnnus,    aut    alius  Pompeins    incepit    prp    Milone   di- 

quispiam   de  Ciceronis   reditu  men-  cere,   Clodiani    clamorem    siistulere. 

tionem  faceret,  retiilit   ad  senattim  Idque  ei  perpeliia  oratione  contigit, 

de  Cicerone  revocando,  cujus  laudes  non  modo  ut  acclamaretiir,  sed  eti- 

niirifice  praedicavit.  am  ut  convicio,  et  maledictis  impe- 

c  Decretum']  Capuani  decretum  fe-  diretur.     Sed  a  dicendo  non  est  de- 

cernnt,  ut  Cicero  restitueretur.     Ex  territus,  sex  enim  horas  dixit, 

lota  Italia  veneruut  legati  ad  Pom-  g  M.  Antonius]   M.  Antonius  inse- 

peium,  quibus  imperavit  venire  Ro-  cutus  est  Clodium,  ut  eum  interficC' 

mam,  idque  a  senatu  petere.  ret,  remque  transegisset,  nisi  ille  se 

<•  Signum  dedit]    Verbum  militare.  sub  scalas   taberiiae  librariae  conje- 

Id  est,  cohortatus   est,  quemadmo-  cisset,  bisque  oppilatis  impelura  An- 

dum  miles  dat  tesseram,  quando  in-  tonii  corapressisset.     IsautemAnto- 

eundum  est  certamen.  nius  fuit,  qui   postea  civile   bellum 

e  Privato  Milone]   Qui  functus  fue-  cum  Augusto  gessit,   prius   quidem 

rat  magistratu,  privatus  dicebatur;  amicus  Ciceronis,  postea  vero  hostis 

dum  quem  gereret,  accusare   nemo  capitalis,  et  ejus  necis  auctor. 

poterat.  ^  Illam  belluam]   Clodium  intelligit 

^  In  Cn.  Pompeiu7n  ...  impetus]  Cum  et  allegoria  utitur  ducta  a  belluis, 


PRO    MILONE,    CAP.   16.  2437 

queos  declinanteni,  jam  irretitam  teneret;  qui  locus,  quod 
teinpus  illud,  Dii  immortales!  f'uit!  Cum  se  ille  lugiens** 
in  scalarum  tenebras  abdidisset,  magnum  Miloni  fuit  con- 
ficere  illam  pestem  nulla  sua  invidia,  Antonii  vero  maxima 
gloria?  41.  Quid?  comitiis  in  Campo '  quoties  potestas 
fuit!  cum  ille  vi  in  septa''  irrupissef,'  gladios  destringen- 
dos,  lapides  jaciendos  curasset;  deinde  subito,  vultu  Mi- 
lonis  perterritus,  fugeret  ad  Tiberim ; '  vos,  et  omnes  boni 
vota  faceretis,  ut  Miloni  uti  virtute^  sua  liberet. 

XVI.  Quern  igitur  cum  omnium"'  gratia  noluit,  hunc  vo- 
luit'  cum  aliquorum  querela?  quern  jure,  quern  loco,  quem 
tempore,  quem  impune  non  est  ausus,  hunc  injuria,  ini- 
quo  loco,  alieno  tempore,  periculo  capitis,  non  dubitavit 
occidere?  42.  Praesertim,  judice.s,  cum  honoris^  amplis- 
simi'^  contentio,  et  dies  comitiorum  subesset; '  quo  quidem 
tempore  (scio  enim,  quam  timida  .sit  ambilio,*  quantaque 

?  Fortiludine.  *  Consulatus.  •  Instarct. 

^  Quam  timidi  sint  ambientes. 


oinittit  partem  fortissimc. — 6  Cum  se  fugiens  «  \p,  tenehris  a  r  X  3.  "I*,  alii  codd. 
Rom.  Venn.  1480.1483.  Jiuit.  Peyron.  Mox,  Milonis  x  !•  Deinde,  M.  vero 
Antonii  Jiint.  Lamb. — 7  Colon.  Garat.  Oieli.  cum  ille  in  sa-pta  irriipisset ; 
GiaBV.  cum  ille  in  scrptu  irruisset  ;  Jiiut,  Lamb,  cum  ille  vi  in  scepta  irruisset ; 
«  ctim  ille  intentavisset  gladios  iH  in  septa  irrupisset ;  C  r  X  3-  cum  ille  ceptu  ru- 
isset ;  T  cum  ille  accepta  ruisset.  Stalim,  dislringendos  C  H  x  >!'•  curavisset 
codd.  German.  Junf.  Lamb.  Feyron.  dein  subito  Erf.  Lamb.  1566.  Garat, 
Peyron.  Orell.  vultui  x  3.  Deinde,  tola  deest  in  a.  faceritis  %  !•  «'i  Mi' 
loni  C. 

Cap.  XVI.  1  Codd.  «  ;|/  gratia  noluit  uti  noluit. — 2  C  hominis.  Mox,  li- 
menda  sit  <(/.  Tnm,  solicita  sit  codd.  German,  ap.  Orell.  Deinde,  obscure  qum 
Erf.  alii  codd.  edd.  ante  Nang.  Garat.  Peyron.  Orell.  falsam,  fictam  i//.  fal- 
sum,  fictam,  leiem  Erf.  Lamb.  Graev.  fictam,  falsam,  tevem  Bav.  Taurin.  fic- 

NOTiE 

quae  venatornm  laqneos  devitnnt.  intcrficiendi    Clodii    opportunitatem 

'  In  Campo]   Martio  videlicet,  ubi  ostendit,  qna  cimi  non  sit  usns,  ma- 

coniitiahabebantnr.  nifeste  pattt  eimi  non  habniss-e  vo- 

^  In  septa']    Cnm  comitia  ceiebra-  liintateni  Decidendi;  tum  enim  Clo- 

bautiir,   popnlus    qiiibnsdam    septis,  dinin   occidere  snnuna  omnium  gra- 

seu  ligneis  repngnlis,  conclndebatnr.  tia   ac  siimmo  jure    potuisset.     Ad- 

'  Fugeret  ad  Tiberim]  Tiberis  Cam-  verte    alias   loci,    temporis,   &c.   cir- 

punt  Marliiim  pra  terlluebat.  ciinistaiitia.s  quibns  snnm  firmat  nr- 

"^  Quem  igitur  cum  omnium]   Aliam  gumenlum. 


2438  M-    TULLIUS    CICERO 

et  quam  solicita  cupiditas  consulatus)  omnia  non  modo, 
quae  reprehendi  palara,  sed  etiam  quae  obscure  cogitari 
possunt,  timemus  ;  rumorem,  fabulara  fictam,  falsam  per- 
horrescimus ;  ora'  omnium  atque  oculos  intuemur:  nihil 
enim  est  tarn  molle,  tarn  tenerum,'  tam  aut  fragile,  aut  flex- 
ibile,  quam  voluntas  erga  nos,  sensusque  civium ;  qui  non 
modo  improbitati  irascuntur  candidatorum,"  sed  etiam  in 
recte  factis  saepe  fastidiunt."  43.  Hunc  diem  igitur+  Cam- 
pi,'"  speratum  atque  exoptatura,  sibi  proponens  Milo,  cru- 
entis  manibus  scelus  et  facinus  prae  se  ferens  et  confitens, 
ad  ilia  augusta  centuriarum  auspiciaP  veniebat  ?  Quam  hoc 
non  credibile  in  hoc!''  [p.  110.]  quam  idem  in  Clodio  non 
dubitandum,  qui  se,  interfecto  ^  Milone,  regnaturum  puta- 
ret!  Quid?'^  quod  caput  audaciae  est,  judices:  quis  ig- 
norat,  maximam  illecebram  esse  peccandi,  impunitatis 
spem?"  In  utro  igitur^  haec  fuit?  in  Milone?  qui  etiam 
nunc  reus  est  facti,  aut  praeclari,'  aut  certe  necessarii:* 

'  Vultus.  "'  Comiliorum, 


tam,  levem,  omisso  falsam,  Colon.  Garat.  Peyron.  Orell. — 3  Cod.  ip  tenax. 
Actiitiim,  tam  fragile  s"  x  3.  Paulo  post,  serf  etiam  recte  C  T  a  r  X  3.  Ven. 
1480.  serf  etiam  recte  facta  Lamb.  1566.— 4  Hunc  igitur  diem  Erf.  Ven.  14S0. 
Junt.  Naug.  Lamb,  campi  omitlit  r.  campi  separatum  C.  campi  expectatum  rfi. 
Mox,  ad  alia  singula  C.  ad  ilia  angusta  t  x^-'^-  Tum,  in  hoc  omittunt  T  i  x 
3. — 5  Codd.  German.  T  x  3.  Gnu.  Graev.  quin  se  ille  interfecto ;  C  H  S  x  !• 
\p  qui  se  ille  interfecto. — 6  Quid  deest  in  x-  Actiitiim,  caput  est  and acice  Erf. 
Garat.  Peyron.  Orell. — 7  In  ulroque  igitur  i//.  hoc  fuit  rx^.     Statim,  qui 

NOT;E 

"  Candidatorum'\  Qui  petebant  ma-  Orat.  pro  Milone  §  44. 

gistratum  Candida   veste  utebantur,  i  In  hoc]  Milone  videlicet, 

ut  omnibus  viderentur.  ^Impunitatis  spew]      A    spe   jam 

o  Stspe  fastidiunt]    Id  est,  cum  fas-  impunitatis   probat  Clodinm  Miloni 

tu  quodam  irascuntur.  struxisse  insidias;  quam  spem  longe 

P  Augusta  centuriarum  auspicia']   Id  majorem  in  Clodio  quam  in  Milone 

est,   ad    comitia  centuriata,   quibus  fuisse,  contendit  turn  ex  judiciis,  tum 

consules  fiebant:  de  his  comiiiis  die-  ex  poenis  quas  contemsit. 

tum    est,   pro    Rabirio    Perd.    Reo,  *  Aut  praclari]     Praeclarum    esse 

§  11.     Augusta  porro  dicuntur,  quia  contendit  Cicero  Clodium  interfecis- 

sancta,  quod  augurio  consecrata  es-  se,  quia  perturbator  erat  reipub. 

sent.      De    auguriis   illis    captandis  '  Aut  certe  necessarii]    Coactus  fuit 

fusissime  loquitur  Abrahamus  in  bac  Milo  Clodium  interficere,  ut  vitam 


PRO   MI  LONE,   CAP.   17.  2439 

an  in  Clodio?  qui  ita  judicia"  pcBnamque  contemserat,  ut 
eum  nihil  delectaret,  quod  aut  per  naturam  fas  esset,"  aut 
per  leges  liceret.^^ 

44.  Sed  quid  ego  argumentor  ?  ^  quid  plura  disputo  ?  te, 
Q.  Petilli,9  appello,  optimum  et  fortissimum  civem  :  te, 
M.  Cato,  testor  :  quos  mihi  divina  quaedam  sors  dedit  ju- 
dices.  Vos  ex  M.  Favonio'°  audistis,  Clodium  sibi  dix- 
isse,  et  audistis,  vivo  Clodio,  periturum  Milonem  triduo:'' 
post  diem  tertium  gesta  res  est,  quam  dixerat.  Cum  ille 
non  dubitaret"  aperire,  quid  cogitaret,  vos  potestis  du- 
bitare,  quid  fecerit?  xvii.  45.  Quemadmodum  igitur 
eum  dies  non  fefellit?'  dixi  equidem  modo.  Dictaforis 
Lanuvini^  stata  sacrificia  nosse,  negotii  nihil  erat :  vidit, 
necesse  esse  Miloni,  proficisci  Lanuvium  illo  ipso,  quo  pro- 
fectus  est,  die:  itaque  antevertit.  At  quo  die?  quo,  ut 
ante  dixi,  insanissima  concio  ab  ipsius  mercenario''  tri- 


eliam  non  reus  C.  Tiiin,  certe  deest  in  r- — S  Cod.  x  !•  P^''  Deos  liceret. — 
9  Q.  Pcliili  C.  Q.  Petili  H  v|/.  quo  mihi  x  3.— 10  Fannio  r.— 11  Scliutz. 
Garat.  Orell.  e  ronj.  Heiini.  dubitarit.  H  oniittit  ajjfrire,  quid  cogitaret;  C-  T 
liabent  appnrare,  omissis  qvid  cogitaret ;  if  appererc,  omissis  iisdem  voce.  Pro 
cogi/are^  :i  c  X  3.  exliibent /tfcc)e<;  Eif.  Bav.  Gra?v.  MfEb.  cogitarit.  Turn, 
quid  potestis  d.  quid  faceret  C  T.     Ha>c  verba  de.-iint  in  S  x  !• 

Cap.  xvir.  1  C  T  x  ^- fefeUit  videiis. — 2  Lonuvii  V  ^.  strata  acrif.  C. 
statuta  sacrif.  <r.  necessnrie  esse  \p.  itaque  ante  veuit  x  ^  ■  Dein  codd.  German. 
X  1.  ^,  Gi'apv.  Garat.  Peyron.  Orell.  dixi,  fuit  insanissima.  Mox,  ab  ipso  x  3. 
est  omittunt  H  t.-  r  x  !•  3.  ille  omittit  x  3.  illo  habet  ^.    Tom,  facinus  apparet 


NOTiE 

siiam  tuerctur.  Bonae  Dex  celebrabantiir. 

"  Qui  ita  judicia]   Cum  accnsatns  '  Sed  quid  ego   argumentor]    Jam 

est  sacrllegii,  quod  in   sacris  Bonae  probat  Cicero  consilium  habnisse  CIo- 

Deap,  veste   muliebri   irrepserat,  pe.  dinm  IVIilonis  interficiendi  ab  ipsius 

cunia  jndices  cornipit :  deinde  cum  testimonio  ;    snam    enini   palam  vo- 

de  vi  a  Milone  vocatiis   est  in  judi-  Inntaleni    declaravit.      Idqne    cfficit 

citim,  illud  auctoritate  declinavit.  turn  ab  antccedcntibus,  turn  a  con- 

*  Per  naturatn  fas  essct]    Per  snm-  seqiientibus. 

mnm    nefas   sororcm    snam   Clodins  •'  Triduol    Id  est,  intra  triduiim. 

constiipravit.  ^  Mcrccnario]    Merccnarins  hie  su- 

y  Per  leges  liceret]   Vetabant  leges  mitur  pro  eo,  qui  peciinia  corruptus 

ne  qnis    vir  adessct   illis    sacrificiis,  est.      Is    antcm    fnit  Quinttis  Pom- 

(\»x  a  matronis  Romanis  in  honorem  pcius,  qui  quo  die  Pub.  Clodius  oc- 


2440  M.    TULLIUS    CICERO 

buno  plebis  est  concitata :  quem  diem  ille,  quam  concio- 
nem,  quos  clamores,  nisi  ad  cogitatum  facinus  appropera- 
ret,  nunquam  reliquisset.  Ergo  illi  ne  causa  quidem  itine- 
ris,  etiam  causa  manendi :  ^  Miloui  manendi  nulla  facultas, 
exeundi  non  causa  solum,  sed  etiam  necessitas  fuit.  Quid? 
si,  ut  ille  scivitj-^  Milonem  fore  eo  die  in  via,  sic  Clodium 
MUo  ne  suspicari  quidem  potuit  ?  4().  Primum  quaero,  qui 
scire  petuerit  ?  quod  vos  idem  s  in  Clodio  quasrere  non 
potestis  :  ut  enim  neminem  alium,  nisi  T.  Patinam,^''  fami- 
liarissimum  suum,  rogasset,  scire  potuit,  illo  ipso  die  La- 
nuvii  a  dictatore  Milone  prodi  flaminem  "^  necesse  esse: 
sed  erant  perraulti  alii,  ex  quibus  id  facillime  scire  posset ; 
omnes  7  scilicet  Lanuvini.  Milo  de  Clodii  reditu  unde 
qua^sivit  ?  quassierit  sane :  videte,  quid  vobis  largiar  :  ^ 
servum  etiam,  ut  Arrius,*  meus  amicus,  dixit,  corruperit. 
Legite  testimonia '^  testium  vestrorum.  Dixit  C.  Cassi- 
nius,9  cognomento  Scola,  Interamnas,''° «  familiarissimus. 


X  3.  /acinus  approperasset  Lag. — 3  H  T  r  x  3.  omittnnt  manendi.  Statim, 
nulla  facultas  manendi  Aid.  Lamb,  non  earn  solum  \p. — 4  Cod.  x  3.  si  ille  scivit. 
Tiiin,  in  viam  C  x  3.  ne  ante  suspicari  deest  in  x  3. — 5  Idem  cod.  ijuod  vos 
quidem,  x  !•  *"  Clodium.  Pro  neminem  r  habet  minime. — 6  Pantinam  %  3. 
Mox,  necesse  esset  r. — 7  C  omittit  omnes.  Verba,  omnes  sc.  Lanuvini,  stispecta 
sunt  Heiiin.  et  Weiskio  :  Garat.  uncis  incliisit.  Lanuti  vivi  nulla  de  Clodii  C. 
— 8  Cod.  a  qucprite  sane,  v.  q.v.  largialur.  Mox,  atque  Arrius  C  T  »  r  i^/.  ut 
Q.  Avrius  codd.  German.  Garat.  Peyron.  Orell.  Deinde,  corrumperit  C.  cor- 
ruperim  «.  corrupit  t|/. — 9  Causinius  H  S  x  3.  Causimus  T.  Auximus  C.  cog- 
nomine  CHSTarx'-  "I*.  Bav.  Pitli.  cognomento  omittnnt  Colon.  Erf.  Ga- 
rat. Peyron.  Orell.  Schola  C  H  S  T  x  3.  if/.  Bav.  Pith.  Colon.  Erf.  Garat. 
Peyron.  Orell.— 10  Ita  e  codd.  Graev.  et  seqq.    Interamnis  edd.  vett.  etiam 


NOT/E 

cisns    est,    turbulentam    concionem  '^  Arrius"]    De  hoc   Arrio  loquitur 

habuit,    in   qua  multa   contumeliose  in  Orat.  contra  Vatininm. 

turn  contra  Milonem,  tum  contra  Ci-  '  Legite  testimonia']  Testimonia  sunt 

ceronem  dixit.  testium  dicta,  quee  saepe  in  judiciis  a 

<=  T.  Putinam]    Patinas    ille  Lanu-  scribis  legi  jubebantiir.     Ethiclecta 

vinns  fiiit  Clodii  familiaris,  a  quo  po-  sunt. 

tuit  edoceri  Milonem  Lanuvium  ven-  s  Interamnas']    Interamnas  gentile 

turum  esse.  fuit   nomen,  ab  Interamna  Umbrlae 

•*  Flaminemi   De  eo  dictum  est  in  civitate  :  dicta  porro  est  quasi  inter 

nairatione,  ^  27o  amnes. 


PRO    MILONE,    CAP.    18.  2441 

et  idem  comes  P.  Clodii;  (cujus  jampridem  testimonio 
Clodius  eadem  hora  Interamnae  fuerat,  et  Romas)*"  P.  Clo- 
dium  illo  die  in  Albano  mansurum  '  fuisse  ;  sed  subito 
ei  esse  nuntiatum,  Cyrum  architectum  •"  esse  raortuura  ; 
itaque  Romam  repente  constituisse"  proficisci:  dixit  hoc 
comes  item  P.  Clodii,  C.  Clodius.'  xviii.  47.  Videte,  ju- 
dices,""  quantae  res  his  testimoniis  sint  confectoe.'  Pri- 
mura  certe  liberatur  Milo,  non  eo  consilio  profectus  esse, 
ut  insidiaretur  in  via  Clodio  ;  quippe  qui  ei  obvius  futurus 
omnino  uon  erat :  deinde  (non  enim  video,  cur  non  meuni  ^ 
quoque  agam  negotium)  scitis,  judices,  fuisse,  qui  in  hac 
rogatione  suadenda  dicerent,  Milonis  manu  casdem  esse 
factara,  consilio  vero  majoris  alicujus."  Videlicet  me  la- 
tronem  ^  ac  sicarium  abjecti  homines  °  et  perditi  describe- 


Lamb.  Item  Arrius  H  S  x  3.  Stevamnis  r.  Item  Annius  if/,  familiaris  meus 
C  H  S  T  X  1.  et  inde  comes  a.  P,  oraittunt  C  H  T  x  3-  Mox,  Interannia  C. 
Interamni  H.  InleramnaT.  inter  arma  x  !•  +•  Sternmna  ^.  Vtoillo  x  '• 
habet  ipsa.  Lamb,  delet  ei.  Pro  Cyrum  C  Arium. — 11  C  constitisse ;  x  3. 
constituit  se-    Mox,  comes  item  desnnl  in  b  r. 

Cap.  xviii.  1  Ita  plerique  codd.  Junt.  et  al.  ante  Lamb,  confecice  sunt 
Garat.  Peyron.  sint  confectce  C  H^  Tar,  Lamb.  Scbntz.  certe  liberatus  r. 
Statim,  profectus  esset  C  H  r  x  !•  3.  'I'.  Turn,  quippe  si  ille  ei  ohvius  C  H  »  r 
X  3.  \p.  quippe  si  ille  obvius  ei  edd.  ante  Naug.  Graev.  quippe,  ei  obvius  Garat. 
obvius  in  via  H  x  1- — 2  Codd.  x  !•  ^,  cur  in  eum  non  meum.  Acttitiini,  quoque 
omiltunt  H  S  T  r  X  3.  judices  deest  in  a.     Deinde,  Mdonl  x  !• — 3   Ut  me  la- 

NOTiE 

i'  InteramncE  fuerat,  el  Roma}  Cice-  meniinit  Cicero  ad  Quintum  fratrem, 

ro  ostendit  non  esse  credenddm  hn-  et  ad  Atticiim.     Is  auteni  fnit  sediti- 

jus  Cassinii   testimonio  :    dixerat  e-  candi  magister. 

nin],8e  turn  cum  Clodio  fuisse,  cum  '  C   Clodius]     C.  Clodius   Pubiii 

occisus  est  a  Milone.    Nam  qua  hora  frater  fuit,  cujus  filios  duos  accusa- 

Clodius  deprebensus  est  Romac  ba-  tores  fuisse  Milonis  Asconius  tradit. 

bitu  mnliebri   in  sacris  Bonai  Deae,  »"   Videte,  judices']    Concludit  Cice- 

eum  fuisse  Interamnae  dixit  juralus  ro  Milonem  non  fecisse  insidias  Clo- 

testis.  dio,  idqnc  adversariorum  testimonio  : 

'  In  Albano  mansurum]  In  agro  Al-  quia  nemo  ei  insidiatur,  quern  nescit 

banc  villam  habuit  Clodius.     Porro  sibi  obviam  futurum  ;  id  autera  scire 

Albanus   ager  ab   Alba  nrbe   dictiis  Milo  non  potuit. 

est,  et  baec  ab  alba  sue,  quam  Asca-  "  31ajoris  alic^jus]   Ciccronis  nem- 

niu8,  cum    eam    conderet,   invenisse  pe,  qui  cum  esset  consularis,  majori 

dicitur.    Ten\iit  ilia  imperium  330.  dignitate  Miioni  prastabat. 

annis,  antequam  Roma  conderetur.  "  Abjecti  homines]  Clodiani. 

k  Cyrum   architectum]    Illius   Cyri 


2442  M.   TULLIUS    CICERO 

bant.  Jacent"  suis  testibus  ii,+  qui  Clodium  negant  eo 
die  Romam,  nisi  de  Cyro  audisset,  fuisse  rediturum.  Re- 
spiravi;  liberatus  sum  ;  non  vereor,  ne,  quod  ne  suspicari 
quidem  potuerim,  videar  id  cogitasse.  48.  Nunc  perse- 
quar^  cetera:  nam  occurrit  illud ;  ne  Clodius  quidem  de 
insidiis  cogitavit/  quoniam  fuit  in  Albano  mansurus,  si- 
quidem  exiturus  ad  ceedem  e  villa  non  fuisset.  Video 
enim,  ilium,  qui  dicitur  ^  de  Cyri  morte  nuntiasse,  non 
id  nuntiasse,  sed  Milonem  appropinquare  :  nam  quid 
de  Cyro  nuntiaret,  quem  Clodius  Roma  proficiscens  re- 
liquerat  morientem  ?  Una  fui  ;  testamentum  simul  ob- 
signavi  "^  cum  Clodio ;  testamentum  7  [j?.  111.]  autem  pa- 
lam  fecerat,  et  ilium  haeredem  et  me  scripserat.  Quem 
pridie  hora  tertia  "^  animam  efflantem  reliquisset,  eum  mor- 
tuum    postridie    hora  decima  ^ '   denique   ei  nuntiabatur  ? 

"  Convincuntur. 


tronem  >}/.  Vid.  in  latronem  C.  Me  videlicet  lit.  codd.  Ascon.  German,  ap. 
Orell.  Garat.  Peyron.  Orell.  Videlicet  lalronem  me  Lamb.  Pro  homines  C  S 
T  et  Grut.  habent  hominis.  C  describani. — 4  Jacent  s.  testimoniis  ii  C.  Jacent 
s.  t.  hi  Orell.  e  codd.  aliquot;  Jacent  hi  suis  testibus  alii  ap.  Orell.  Garat. 
Peyron.  Mox,  de  Cyro  auditum  C  H  S  T  r  'I',  fuisse  deest  in  i|/.  de  Cyro  au- 
ditum  esset  rediturum  fuisse  Lamb. — 5  Nunc  sequar  x  3.  igitur  ne  Clodius  Ga- 
rat. Peyron.  Orell.  Statim,  quin  fuit  in  Alb.  x  1.  mansurus.  Si  quidem,  ^c. 
Schntz.  Garat.  Peyron.  Orel!. — 6  Cod.  Lanibini  et  Bav.  qtii  dicalur.  Verba, 
non  id  nuiitias^e,  desiint  in  C  H  i;  r  x  !•  3-  "^^  ^(^^  ^^'  appropinquare  desiint  in 
C  S  T  X  !•  IMox,  quem  C.  Romam  \f/. — 7  Lamb,  testamentum  Cyri.  Actii- 
lum,  aut  palam  x  3. — 8  €  quurta  hora.   CHST^rxl-'f  omittunt  denique. 


NOT^ 

p  Clodius  quidem  de  insidiis  cogita-  'i  Testamentum  simul  obsignavi]  In 
vit}  Dicebant  Clodiani  quod  ne  Clo-  testamentis  faciendis  septem  testes 
dius  quidem  de  insidiis  cogitavit,  debehant  adesse,  deinde  liaeredes 
quia  eo  die  remansurus  erat  in  Alba-  subscribebant,  et  obsignabant  testa- 
no  ;  at  ex  eo  exivisse,  ut  Romam  mentuni.  Poterat  autem  quis  haeres 
rediret,  quia  ei  de  morte  Cyri  nun-  testis  esse,  ut  ex  hoc  Ciceronis  loco 
tiatuni    est.      At   id    Cicero   refellit,  colligitur. 

quia  efflantem  eum  animam  relique-  •"  Hora  tertia]  Id  est,  nona  nostra, 

rat.     Non  igitur  ei  de  Cyro,  sed  de  "  Hora  decima]    Nostra  quarta  se- 

Milonis  advealu  renuntiatum  est.  rotina. 


PRO    MI  LONE,    CAP.    19.  2443 

XIX.  49.  Age/  sit  ita  factum:'  quae  causa,  cur  Romam 
properaret?  cur  in  noctem*  se  conjiceret?  quid  afFerebat 
causam  festinationis?  quod  hajres  erat?  primum  erat  ni- 
hil/ cur  properato  opus  esset ;  deinde,  si  quid  esset,"  quid 
tandem  erat,  quod  ea  nocte  consequi  posset,  amitteret  au- 
tem,  si  postridie  mane  Romam  venisset?  Atque,  ut  illi 
nocturnus  ad  urbem  adventus  vitandus  potius,  quara  expe- 
tendusfuit;  sic  Miloni,  cum  insidiator  esset,  si  ilium  ad 
urbera  noctu  ^  accessurum  sciebat,  subsidendum''  atque 
expectandum  fuit.  50.  Noctu,  invidioso '^  et  pleno  latro- 
num  in  loco  occidisset ;  nemo  ei  neganti  non  credidisset, 
quem  esse  omnes  salvum,  etiam  confitentem,  volunt.  Sus- 
tinuisset '  ^  hoc  crimen  primum  ipse  ille  latronum  occullator 
et  receptator  Locus,*  dum  neque  muta  solitudo  ^  indicasset, 

*  Eslo.  '  Occultasset. 


Cap.  XIX.  L/Cod.  i|/  factum  est.  Statim,  qua  causa  fuit  Lamb,  in  node  r. 
se  convinceret  \f/.  Turn,  causam  oniitlimt  C  H  S  T  r  X  !•  3.  i//,  Junt.  Peyion. 
Orell.  causa  liabent  Colon.  Grut.  Graev.  quid  afferebat  feslinutio  Aid.  quid 
affcrebat  festinationcm  Mannt.  Lamb.  Schiitz.  qui  hceres  v|/. — 2  Lamb,  nihil 
erat.  Actiitum,  cum  properato  x  !•  cur  profecto  ^.  opus  erat  C  T  x  3.  Mox, 
amittere  aittem  C  r  <!'• — 3  H  T  r  x  3.  ^  node.  Pro  subsidendum,  quod  liabent 
C  H  S  T,  codd.  German,  ap.  Orell.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Griit.  seqq. 
subsistendum  exiiibent  ^  r  X  3.  vf',  et  edd.  vett.  etiam  Lamb.  156G. — 4  Noctu, 
insidioso  Lamb.  Scliutz.  GaiHt.  Peyron.  Grell.  Noctu  occidisset  insidioso  H. 
Noctu,  invid.  el  p.  I.  iii  I.  occidisset  desunt  in  C  S  T  »  r  x  L  3.  nemo  enim  »  r  X 
1.  3.  esse  deest  in  C.  Idem  omitlit  etiam,  et  statim  liabet  confitenles. — 5  Sus- 
tinuisse  X  3.  ^.  Aoc  omittit  x  3.  Pro  receptator  coiit\.  mu\t\,  elimn  German. 
ap.  Orell.  H  T  "  r  x  L  receptor.  Pro  dum  Bav.  el  Lamb,  liabent  <m»j; 
Schutz.  de  Erneslii  conj.  cum ;  C  H  T  a  \\/  denique.     Pro  muta  x  !•  invito. — • 


NOTiE 

'  Cur  in  noctem]  Id  CRt,  cnr  via*,  se  latrociniis  fuit  infamis,  ut  refert  As- 

committeret  liora  quurta,  duabus  an-  conius  Pedianus.     Vocat  autent   re* 

te  noctem.  ceptatorem  locnm,  quia  eo  se  reci- 

"  Deinde,  si  quid  esset]    Nihil  tunc  pere    ad    latrocinaiidum   Cures   sole- 

Romae  noctu  aut  de  haereditate,  aut  bant ;  mt  tapbora  sumta  ab  iis  qui  la- 

apud  senatum  agere  poterat.  tronos,  it  eorum  furta  recipiunt,  et 

•"'  Subsidendum]    Id   est,  in   alicjuo  apud  se  recondunt. 

loco   furtim    manendum,   et    expec-  ^  31uta  solitudo]    Muta  solitudo  di- 

tanduni    in    insidiis,   quoad   Clodius  citur,  quod  facinus  taceat,  ut  caeca 

veniret.  nox,  quir  id  occultat  :  tanciuam  ha:c 

*  Et  receptator  locus]    In  via  Appia  nou  videat,  ilia  Don  loquatur. 
monumentuiu  est  Basilii ;  qui  locus 


2444  M.    TULLIUS    CICERO 

neque  caeca  nox  ostendisset  Milonem  ;  deinde  ibi  multi  ^ 
ab  illo "  violati,  spoliati,  bonis  expulsi,  multi  etiam  ha^c 
timentes  in  suspicionem  caderent;  tota  denique  rea  citare- 
tur  Etruria.''  51.  Atque  illo  die  certe  Aricia*  rediens  de- 
vertit^  Clodius  ad  se,  ad  Albanum.  Quod,  ut  sciret  Milo 
ilium  Ariciae  fuisse,^  suspicari  tamen  debuit,  eum,  etiamsi 
Romam  illo  die  reverti  vellet,  ad  villam  suam,  quae  viam 
tangeret,  deversurum :  cur  neque  ante  occurrit,  ne  ille  in 
villa  resideret ;  nee  eo  in  loco  subsedit/ quo  ille  noctu 
venturus  esset  ? 

Video  adhuc  constaie  omnia,  judices:^  Miloni  etiam 
utile  fnisse  Clodium  vivere  ;  illi  ad  ea,  quae  concupierat, 
optatissimum  interitum  Milonis:  odium  fuisse  illius  in  hunc 
acerbissimum,  in  ilium  hujus  nullum  :  consuetudinem  illius 
perpetuam  in  vi  inferenda;  hujus  tantum  in  repellenda : 
52.  mortem  ab  illo  denuntiatara  Miloni '°  et  praedictam 
palam ;  nihil  unquam  auditum  ex  Milone  :  profectionis  hu- 
jus diem  illi  notum ;  reditum  illius  huic  ignotum  fuisse : 


C  Ita  Erf.  Gi  aev.  Srhutz.  Orell.  ubi  mulli  edd.  vett.  etiam  Lamb,  ibi  omit- 
tUDt  Colon.  Heiim.  Garat.  Peyron.  ab  illo  oniittit  i|/.  hoc  timentes  C  H  T  x  1- 
»//.  hac  etiam  timentes  multi  codd.  ap.  Orell. — 7  Codd.  aliquot  ap.  Orell.  de- 
vortit ;  H  divortit;  C  T  4'  divertit.  Statim,  ad  se  in  Alb.  Colon.  Lall.  Garat. 
Peyron.  Orell.  ad  Alb.  omissis  ad  se,  Soluiiz.  et  edd.  ante  Grsev. — 8  Ita 
codd.  German,  ap.  Orell.  Graev.  Schutz.  Orell.  Quod  nisi  sciret  M.  Ifc.  edd. 
vett.  Garat.  Peyron.  ilium  Milo  Lamb,  ilium  A.  fuisse  uncis  inchisit  Garaton. 
Paulo  post,  diversurum  C  H  «  x  3.  i//-  ne  in  villa  C  H  T  a  x  3.  'I',  et  edd.  ante 
Lamb,  desideret.  Nec,!fc.x^-  resideret:  neque  Lamb. — 9  Garat.  et  Pey- 
ron. tacite,  constare,  judices,  omnia.  Mox,  illi  omittit  Lamb.  Tum,  Milonis 
fuisse:  orfium  S  x  3.  et  edd.  ante  Grnt.  etiam  Lamb.  Deinde,  wM//«/n /imJu* 
in  ilium  codd.  German.  Lamb.  Gra?v.  Garat.  Peyron.  Orell. — 10  Miloni  de- 
nuntiatam  Lamb,  denuntiatum  Miloni  n,  renuntiatam  Miloni  if/,  et  pradicatam 
C  H  T  if  X  ••  *^  palam  pradicatam  codd,  plerique  et  edd.  ante  Grnt.  nihil 
unquam  tale  Pith.     Mox,  reditus  C  T  «  x  3.  Bav.  Lamb.  Garat.  Peyron. — 

NOTiE 

<=  Ab  illo'\  Clodio.  e  Aricia"]     Ciodiiis   redibat  Aricia 

<i   Elruria]    Etruscos  saepe  Clodius  quando  Miloni  obviiis  factns  est,  ubi 

armis  pellere  suis  possessionibus  co-  Aricinornm  decuriones  allocutiis  fu- 

natuserat.     Etruria  porro  est  Italias  erat.     Aricia   porro   Latii   oppidum 

regio,  quse  Tyrrhene  mari  incumbit,  est  in  via  Appia. 

et  ad  primani  usque  Tiberis  ripam  ^  Subsedit]    Id  est,  furtim  sedit  in 

protenditur.  insidiis. 


PRO    MI  LONE,   CAP.  20.  2445 

hujus  iter  necessariura  ;  illius  etiam  potius  alienum :  hunc 
prae  se  tulisse,  se"  illo  die  Roma  exiturum  ;  ilium  eo  die 
se  dissimulasse  rediturum  :  hunc  nullius  rei  mutasse  con- 
silium ;  ilium  causam  mutandi  consilii  finxisse  :  huic,  si 
insidiaretur,  noctem  prope  urbera  expectandara ;  illi,  etiam- 
si  hunc  non  timeret,  taraen  accessum  ad  urbem  nocturnura 
fuisse  metuendum. 

XX.  53.  Videamus  nunc  id,  quod  caput  est;  locus  ad 
insidias  ille  ipse,  ubi  congressi  sunt,  utri  tandem  fuerit 
aptior.  Id  vero,  judices,  etiam  dubitandum  et  diutius  co- 
gitandum  est?  Ante  fundum  ^  Clodii,  quo'  in  fundo, 
propter  insanas  illas  substructiones,"  facile  mille  hominum"" 
versabantur  valentium,  edito  adversarii  atque  excels©  loco' 
superiorera  se  fore  putabat  Milo,  et  ob  earn  rem  eum  locum 
ad  pugnam  potissimura  elegerat  ?  an  in  eo  loco  est  potius 
expectatus*  ab  eo,  qui  ipsius  loci  spe  facere  impetura 
cogitarat?  Res  loquitur,  judices,  ipsa;  quae  semper  va- 
let plurimum.  54.  Si  haec  non  gesta  audiretis,  sed  picta ' 
videretis ;  taraen  appareret,  uter  esset  insidiator,  uter  nihil 

'  Magna  adificia. 


11  CHSTxl.  oniittiint  «e.  Statim,  j7Z«  deest  in  a  r  x  3-  Romamx^-  Mix, 
hunc  omittiint  C  T  «  x  3.  Tiini,  pro  ilium  a  ^  liabent  illi.  Deinde,  consilii 
fuisse  C  H  »  r.  node  S  \f/.  spectauitum  C.  won  timeat  tamen  ad  urbem  in  eo- 
dem  cod. 

Cap.  XX.  1  Clodii  res  acta  est,  quo  n.  illas  instnictiones  C  T.  illas  obstruc' 
tiunes  S-.  millia  hominum  C  H  T  a  tf .  versabalur  codd.  German.  C  T  »,  Erf. 
Naug.  Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.  versaretur  Jimt.  Hervag.  versarentur  H 
r  X  !•  f<^'<<'  oniittiint  C  H  S  T,  et  edd.  vett.  adversarii.  Atqui  C  T  i^,  Jiint. 
Hervag.  adv.  At  qui  S.  Deinde,  putarat  Milo,  et  ob  earn  causam  Lam- 
bin,  causam  etiam  H.  Deniqiie,  pro  elegerat.  quod  dcest  in  H  T  v  r  x  3. 
yp,  deligebat  S,  Junt.  delegerat  Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell. — 2  C  expeten- 
dum;   u  (T  x^''^-^  ^^P^ctandum.     Mox,  qui  illius  x  3« — 3  C  pincla.     Paulo 

NOT^ 

s  Antefundum']    Fundus  dicitur  in  ret. 

jure  propria  ager  cum  aedificio  :  nam  '  Edito  atque  cxcelso  loco]   Objectio 

'  omnino    fundus    integrum    aliquid  adversariorum,   qui    volebant    INIilo- 

est,'  inquit  Ulpianiis.  nem  eiiitum  et  superiorem  locum  oc- 

^  Mille  hominum]    Non  f^bros  in-  cupasse  ad  Clodium  iuterficiendum. 

tplligit,  sed  operas,  (juas  multas  La-  Sed   respondet  Cirero   potius  ibi   a 

bebat  in  hoc  fundo  Ciodius,  ut  mar-  CloJio  Milonem  expectatuni  fuisse. 
gines  et  ripas  defenderet,  et  refice- 


2446  M.    TULLIUS    CICERO 

cogitaret  imali,  cum  alter  veheretur  in  rheda  pajnulatus,"* 
niia  sederet  uxor.  Quid  horum  non  impeditissimum?  ves- 
titus,  an  vehiculura,  an  comes?  quid  minus  promtum'^  ad 
pugnara,  cum  paenula  irretitus,  rheda  impeditus,  uxore 
paene  constrictus  esset?  Videte  nunc  ^  ilium,  primum 
egredientera  e  villa,  subito  :  cur?  vesperi :  quid  necesse 
est?  tarde  :  qui  convenit,  id  praesertim  temporis?'  De- 
vertit*  in  villam  Pompeii.  Pompeium  ut  videret?  sciebat 
in  Alsiensi  esse  : ""'  villam  7  ut  perspiceret?  millies  in  ea  fu- 
erat:  quid  ergo  erat?  mora  et  tergiversatio  :  [p.  112.]  dum 
hie  veniret,  locum  relinquere  noluit. 

XXI.  55.  Age  nunc,'  iter  expediti  latronis,  cum  Milo- 
nis  impedimentis  comparate.  Semper  ille  antea  cum  ux- 
ore; turn  sineea:  nunquara  non*  in  rheda;  turn  in  equo: 
coraites  Groeculi,"  quocumque  ibat,  etiam  cum  in  castra 
Etrusca  properabatj"  tum   nugarum^    in  comitatu  nihil. 


post,  cur  alter  x  3. — 4  Pro  promhnn,  quod  oinitttint  alii,  H  S  if-  exliibent  ido- 
neum  ;  r  actius.  Tum,  riteda  impeditus  desunt  in  C. — 5  Vide  nunc  g-.  Sta- 
tim,  quid  vesperi  T  x  3.  est  post  necesse  deest  in  ed.  Lambini,  qui  distiuguit, 
quid  necesse  tarde  ?  qui,  8fc.  Idem  Lamb,  prcesertim  id. — 6  Divertit  H  ».  De- 
venit  X  !• — 7  Alciensi  esse  villa  C  H.  ulienam  esse  villam  x  3.  Alsiensi  esse 
villa  procul  inde.  Villam  Aid.  Junt.  ttt  prospiceret  b.  Mox,  miles  in  eaa  x  3» 
;f/.  fuerit  C.  more  et  lerg.  CHS.  more  per  diversationes  T.  mora  et  tergiver. 
satoris  x  3.  Quid  ergo  erat  morce  et  iergiversationis  edd.  ante  Grut.  Denique, 
relinquere  voluit  H  x  !• 

Cap.  XXI.     I  Agile  nunc  H  tf/. — 2  fiav.  aliiquc  codd.  ap.  Lamb,  nunquam 


NOTiE 

^  Panulatus']    Paenula  vestis  est,  tilinee,  ut  in  odium  judicnm  Clodium 

quae  supra  tunicam  accipitur,  quam  adducat,  utpote  quondam  illius  con- 

sumebant  viatores,  ut  se  contra  vim  jurationis   socium  :    voluit  enim    se 

imbrium  et  frigoris  tegerent.  Catilinae  adjungere  prae  raetu  Cice- 

'  Id  prcesertim  temporis']  Mense  Fe-  ronis  consults,  atque  adeo  se  in  Ca- 

bruario.  tilinae  castra,  qui  tum  Fassulis  erat 

™  Alsiensi  esse"]    Alsium  oppidum  in  Etruria,  conferebat :  cum  eum  in 

est  ad  ostia  Tiberina.  itinere  poenituit,  ac  Romam  reversus 

"  Comites  Graculi^    Asiaticos  ser-  est.     Ita  Asconius. 

vos  notat,  quorum  alii  musici  fue-  p  Nugarum']     Turn  Clodius   neque 

runt,  alii  ad  voluptatem  comparati.  secum  ancillas,  neque  pueros,  ad  nu- 

°  In  castra  Etrusca  properabat]  Com-  gas  et  delectationem  comparatos,  ha- 


memorat  TuUius  conjurationem  Ca-      buit. 


PRO   MI  LONE,   CAP.   21.  2447 

Mile,  qui  nunquam,  turn  casu  pueros  symphoniacos ''  ux- 
oris  ducebat,  et  ancillarum  greges  ;  ille,  qui  semper  secum 
scorta/  semper  exoletos/  semper  lupas'  duceret,'  turn 
nerainem,  nisi  ut  virura  a  viro '  lectum  esse  diceres.  Cur 
igitur  victus  est?  quia  non  semper  viator  a  latrone,  non- 
nunquam  etiam  '^  latro  a  viatore  occiditur :  quia,  qnanquam 
paratus  in  imparatos  Clodius,  tamen  mulier  inciderat  in 
viros.'  5G.  Nee  vero  sic  erat  unquam  non  paratus  Milo 
contra  ilium,  ut  non  satis  fere  esset  paratus  -J  semper  ille,^ 
et  quantum  interesset  P.  Clodii,  se  perire,  et  quanto  illi 
odio  esset,  et  quantum  ille  auderet,  cogitabat.  Quamob- 
rem  vitam  suam,  quam  maximis  prasmiis  propositam  et 
pasne  addictam«^  sciebat,  nunquam  in  periculum  sine  prae- 
sidio  et  sine  custodia  projiciebat.  Adde  casus,  adde  in- 
certos  exitus  pugnarum,  Martemque  7  comraunem ; ''  qui 
saepe  spoliantem  jam  et  exultantem  evertit,  et  perculit  ab 

<*  Impudicas  mulieres.  ^  Meretrices, 

f  Neque  vero  tarn  parum  paratus  erat  Milo  contra  Clodium,  tjum  satis  esset 
semper. 

s  Destinatam.  *  Piignam  ancipitem. 


nisi,  Mox,  quocumque  ibartt  xl.  Pro  properabat  u  habet  probabat. — 3  Ita  codd. 
German.  Ven.  1480.  Jiint.  Graev.  seqq.  lupas  ducere  Lamb,  lupas  ducebat  T  « 
<r  t|/,  et  edd.  ante  Graev.  lupas  deveheret  Taurin.  pampas  duceret  x  3. — 4  C 
nonnuuquam  et ;  x  3.  omittit  eliam.  Mox,  quanqiiam  imparatos,  omissis  inter- 
mediis,  T  \f/.  imparatum  C.  in  viros  desunt  in  eodem  cod. — 5  Verba,  ut  non 
s.  f.  e.  p.  semper  ille  desunt  in  «.  ille  suspectum  est  Garat.  Pro  se  perire 
Jnnt.  legit  se  interire.  Tiim,  ille  uudiret  s-.— 6  Cod.  x  L  abditam.  Mox, 
sciebat  uiiquam  \p.  Pro  projiciebat,  quod  exhibent  codd.  German.  Lamb.  seqq. 
protehebat  liabent  »  r  x  I-  3.  et  edd.  ante  Lamb,  prorehebant  CHS  T.  pro- 
vehebatur  Junt. — 7  Martemque  esse  r.     Statim,  evertit,  et  opem  tulit  ahjecto 


NOT/E 

1  Pueros   symphoyiiacos "]     Habcbat  fieret,  nt  singnli  singnlos  sibi  notos 

Milo  serum  musicos,  qui  cantu  uxo-  deligerent,  cum    niajus    aliqnod   sibi 

rem  suam  Fanstam  oblectarent.  periculuni    imniinere     prospicerent. 

^Exoletos]    Istud  verbum  '  Exole-  Vide  Liv.  lib.  ix. 
lus '  substantive   sumtuni,  ut  docet  '  Mulier  inciderat  in  vires']    Vocat 

Valla,   scortum  est  masculum,  pro-  muliercm  Clodium,  quia  vir  fuit  ef- 

prie  tamen  adnltae  aetatis.  ffleminatus,  q\ii  a  Milone,  viro  forti, 

•   Virum  a  viro]    Moris   olim  fuit  facile  potuit  superari. 


apud  Romanes,  ut  militibus  potestas 


2448 


M.    TULLIUS    CICERO 


abjecto:"  adde  inscitiam  pransi,  poti,  oscitantis'  diicis,qui, 
cum  a  tergo  hostem  interclusura  reliquisset,  nihil  de  ejus 
extremis  comitibus  cogitavit ;  in  quos,  incensos  ira,  vitam- 
que  doraini  ^  desperantes,  cum  incidisset,  haesit  in  iis  poe- 
nis/  quas  ab  eo  servi  fideles  pro  domini  vita  expetiverunt. 
57.  Cur  igitur  eos  9  manumisit  ?  ^  metuebat  scilicet,  ne  in- 
dicarent ;  ne  dolorem  perferre  non  possent ;  ne  tormentis 
cogerentur,  occisum  esse  a  servis  Milonis  in  Appia  via  P. 
Clodiura  confiteri.  Quid  opus  est  tortore  ?  ^  quid  quaeris  ?"» 
occideritne?  occidit.  Jure,  an  injuria?  nihil  ad  tortorem. 
Facti  enim  in  equuleo^  quaestio  est,  juris  in  judicio.  xxii. 
Quod  igitur'  in  causa  quaerendum  est,  id  agamus  hie: 
quod  tormentis  invenire  vis,  id  fateraur.     Manu  vero  cur 


Saturi,  ebrii,  negligentis. 


*  Dedit  has  poenas. 


conj.  Henm.  objecto  x  3-  poti  obsccenus  oscitantis  r. — 8  Cod.  x  3-  vilamque  di- 
rui.  Idem  cod.  oniittit  servi. — 9  Cur  igitnr  servos  \p.  scilicet  oiiiittit  x  3' 
Pro  indicarent,  quod  servant  codd.  German.  Gnit.  seqq.  indicaretur  legitiir 
in  H  S  X  1-  'f',  edd.  ante  Grnt.  etiam  Lamb,  judicaretur  C  T.  judicarentur  x  3. 
vindicarent  r-  we  d.  proferre  C. — 10  Idem  cod.  (jidd  quarilis.  Verba,  quid 
quaris?  o.  o.  J,  an  i.  n.  ad  tortorem,  desiint  in  a,  Paulo  post  quceslio  deest 
in  C. 

Cap.  xxii.     1   Quid  igitur  if.     Mox,  agamus.     Hoc  quid  C.    agamus :  hoc 


NOTJE 


"  Perculit  ab  abjecto']  Saepe  accidit 
in  certaniinibus,  nt  qui  prostratits 
est,  surgat  et  vincat  jam  superan- 
tem. 

*  Manumisit "]  Mannraitti  servus 
dicfbatur,  cum  doniinus  ejus,  aut  ca- 
put ejusdem  servi,  ant  aliud  meni- 
brum  tenens,  dicebat,  *  hunc  horai- 
nem  liberum  esse  volo ; '  et  eiim 
emittebat  mann.  Postero  enim  die 
quo  occisiis  est  Clodius,  Milo  ex  ser- 
vis suis  duodecim  manumisit. 

^  Tortore]  Tortor  is  vulgo  diceba- 
tur,  qui  torquebat  in  equuleo,  non 
qui  interficiebat. 

•=  In  equideo']  Equuleus  genus  est 
torraenti,  in  quo,  ad  inveniendani  ali- 


cnjus  facfi  veritatem,  servi  aut  male- 
fici  torquebantur.  Equuleus autemca- 
tasta  fuit  lignea,  cocbleata,  ad  inten- 
denduni  ac  remittendum  apta.  Ca- 
tastae  hiiic  ubi  brachia,  pedesqne 
nervis  quibusdam,  quae  fidiculae  di- 
cebantur,  alligaverant ;  turn  catasta 
intenta,  atque  in  altum  erecta,  ut  ex 
ea,  quasi  ex  cruce  quadam,  miser  ille 
penderet ;  priuinm  compagem  ipsani 
ossiuui  ejus  divellebant ;  deinde  can- 
dentibus  ejusdem  corpori  laminis  ad- 
motis,  atque  bisulcis  ungulis  ferreis 
lateribus  laniatis,  doloris  acerbitatem 
augebant.  Sozomenus,  Hist.  Eccl. 
lib.  V, 


PRO    MILONE,    CAP.   22.  2449 

miserit/  si  id  potius  quaeris,  quara  cur  parum  amplis  afFe- 
cerit  praimiis  ;  nescis  ininiici  factum  reprehendere.  58. 
Dixit  enim  hie  idem,  qui  omnia  semper  constanter  et  for- 
titer,  M.  Cato/  dixitque^  in  turbulenta  concione,  quae  ta- 
men  hujus  auctoritate  placata  est,  non  libertate  solum,  sed 
etiam  omnibus  praemiis  dignissimos  fuisse,  qui  domini  ca- 
put defendissent.  Quod  enim  praemium  satis  magnum-^  est 
tam  benevolis,  tam  bonis,  tam  fidelibus  servis,  propter  quos 
vivit?  etsi  id  quidem  non  tanti  est,  quam  quod  propter  eos- 
dem  non  sanguine  et  vulneribus  suis  crudelissimi  inimici' 
mentem  oculosque  satiavit:  quos  nisi  manumisisset,  tor- 
mentis  etiam  dedendi  5  fuissent  conservatores  domini,  iil- 
tores  sceleris,  defensores  necis.  Hie  vero  nihil  habet  in  his 
malis,  quod  minus  raoleste  ferat,  quam,  etiamsi  quid  ipsi  ac- 
cidat,  esse  tamen  illis  meritum  praemium  persolutum.  59. 
Sed  quaestiones  urgent  Milonem/  quae  sunt  habitae  nunc^ 
in  atrio  =  Libertatis.*"  Quibusnam  de  servis  ?  rogas  ?  de 
P.  Clodii.  Quis  eos  postulavit?  Appius :  quis  pro- 
duxit?7     Appius:    unde?    ab    Appio.      Dii   boni!'  quid 


quod  H  ST  b- ;-  X  1.  3.  \p,  et  edd.  ante  Grut.  inveniri  Lamb. — 2  Manu  an  mise- 
rit  «.  Aictiitiini,  sed  id  p.  q.  q.  cum  p.  amplius  C. — 3  Erf. Bav. et  dixit,  x  3  <«'- 
bulenli.  Mox,  quce  turn  hujus  H  \f/. — 4  lidem  cocid.  satis  dignum.  Faulo  post, 
propter  vivos  vivit  ». — 5  Idem  cod.  tradendi.  Pro  fuissent  CHST»rx'-3. 
4*,  codd.  German,  edd.  vett.  Jnnt.  al.  ante  Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.  prjE- 
hent  fuerunt. — 0  Particniam  nu7ic  omittunt  x  !•  Koni.  Ven.  1483.  Hervag. 


NOT/E 

'•  M.  Cato'\    Judex   in  hac    causa  judicia,  vel  senalus  liabebatur,  quia 

erat  M.  Cato.  alibi  quam  in  loco  sacro  liaberi  ne- 

e  Crudelissimi  inimici'\  Clodii.  fas  fuit. 

*■  Sed  quastiones  urgent   Milonem  ]  *•  Libertatis']    Veteres  Romani  Li- 

Cum  .servi  Milonis   nianumissi  ftiis-  bertatem  pro  Dea  cohierunt,  ut  Cice- 

seiit  ab  eo,  non  potueriint  quaestioni  ro  scribit  de  Nat.  Dcor.  lib.  ii.    Hnic 

siibjici.      Appius   Clodius,   qui  erat  Sempronius  Gracrlius,  Gracchorum 

filius  C.  Clodii,  istius  Clodii,  de  quo  pater,  in  Avenlino  niontc  irdeni  ex 

hie  agitur,  frater,  postulavit  ut  pa-  multatitia  jjccunia  cxstruendam  cu- 

trui  sui  servi  qua:stioni  subjiceren-  ravit.     Liv.  lib.  xxiv. 

tur.  '  Dii  boni]    Severitatem  arcusato- 

e  In  atrio,  Sfc.]  Juxta  templa  atria  rum  arguit,  quia  non  Clodii  servi, sed 

fucrnnt,  ubi  saepe  vel  exercebantur  rei  Miloiiis  accusari  debuerant:  ne« 

Delph.  ct  Var.  Clas.                      Cicero.  7  Q  Q 


2450  M.    TULLIUS    CICERO 

potest  agi  severiiis?  De  servis  nulla  quaestio**  est  in  do- 
minum,  nisi  de  incestu,  ut  fuit  in  Clodium.  Proximo  Deos 
accessit  Clodius;  propius  9  quam  turn,  cum  ad  ipsos  pene- 
traiat;''  ciijus  de  niorte,  tanquam  de  caerimoniis  violatis,' 
quaeritur.  Sed  tamen  majores  nostri  in  dominum  de  servo 
quasri  noluerunt,  non  quin  non  '"  posset  verum  inveniri,  sed 
quia  videbatur  indignum  esse,  et  dominis  morte  ipsa  tris- 
tius.  In  reum  de  servis"  accusatoris  cum  quaeritur,  ve- 
rum inveniri  potest?  60.  [p.  113.]  Age  vero,  quae  erat, 
aut  qualis  quaestio?  Heus  tu  Ruscio,™  verbi  causa,  cave 
sis  mentiaris."^  Clodius  insidias  fecit  Miloni  ?  °  Fecit.° 
Certa   crux.P     Nullas   fecit.''      Sperata'^    libertas.'     Quid 


probaiite  Lall. — 7  H  x  !•  fos prodtixit. — 8  Erf.  Lamb.  Gisev.  Garat.  Peyron. 
Orell.  JUiUa  lege  quaslio  est.  Actumm,  in  dominos  (^  H  S  T,  Erf.  Graev. 
Orell.  nisi  de  interitu  C  a  r  X  3.  4'.  nisi  incesti  H. — 9  C  H  T  ;|<  quod  propius  ; 
X  I.  quid  propius ;  r  \p  quid  prius  quantum  ;  a  quid  priusquam.  Deindf,  quasi- 
ium  ad  ipsos  , . .  violatus  C.  quccritis  a. — 10  Ita  Erf.  Bav.  aliiqiie  codii.  non 
quia  non  Colon,  et  Orell.  Mox,  videbantur  C.  esse  omittmU  Colon.  C  H  S  » 
r  X  1-  **•  ^f  Griit.  Gaiat.  Peyron.  Orell.  el  dominum  C.  et  domini  H  S  T  r  x 
1.  3.  if/,  e(i(i.  ante  Gnit.  et  Latnb. — 11  C  H  T  r  X  ''^  servo.  Mox,  cum  quwre- 
liatur  X  3. — 12  Heus  ubi  Ruscio,  ubi  Casca?  Delph.  et  aliee  qir*dnni  eiid. 
vett.  Heus  tibi  responsio?  ubi  causa  C  H  T  x  3.  i|'*  Heus  tu  rusio  verba  causa 
cavesis  mentiare  H  in  niarg.  Heus  <u  T  et  x  <i  ni.  sec.  verbi  causa  omittit  Lamb. 
cave  sis  mentiaris  onutlwnt  S  »  r,  x  3.  el  edd.  ante  Latnb. — 13  Parata  conj. 

NOTvE 

que  oiiim  andiuntur  in  jndicio  seivi  ^  Tanquam   de  ccerimoniis  violatis] 

contra  doniiniiii),  nisi  arcnsetnr  in-  Jocatnr  hie  Cicero,  dum  ail,  de  ejus 

C(  stns,  ut  aliquando  in  Clodium  ac-  servis  quteri,  perinde  ac  si   Denrum 

turn  est,  cum  de  incestu  cum  sorore  CEerimoniae  violatae  essent. 

commisso  accnsatus  est.  m  UgJ^g  <„  Ruscio  [ubi  Casca]   Ser- 

•^  Cum  ad  ipsos  penetrarat]  Clodius,  vorum  nomina  sunt,  qui  appellantur 

ut  seepe  dictum  est  a  Cicerone,  veste  ab  Appio,  prius  interrogante,  quam 

nuiliebri  irrepsit  in  locum  abditum,  eos  quaestioni  subjiciat. 

ubi  niulieres  sacra  Bonae  Deae  facie-  n  Insidias  fecit  3Iiloni]    Interroga- 

bant, quae  turn  in  donio  Caesaris,  utpo-  tio  Appii. 

te  consulis,  per  uxorem  ejus,  et  vir-  «  Fecit]  Responsio  servi. 

gines    Vestales    peragebantur.      Ad  p  Certa  crux]  Minatur  Appius  crii- 

ea  sacra  ne  quideni  imprudenti  viro  cem  sprvo,  quo  vulgo  supplicio  servi 

accedere  fas  fuit  :  quod  ita  religiose  afficiebantur. 

observatum  est,  ut  ab  omni  memoria  i  Nullas  fecit]     Servus  respondet, 

bis  atFuisse  per  sumniuni  nefas  unus  metu  crucis,  nullas  fecisse. 

Clodius  legatur.  r  Sperata  Ubertas]    Respondet  Ap- 


PRO    MILONE,    C\P.    2'i. 


2451 


I)ac  quaestione  ccrtius?'  Subito  arrepti  ''^ '  in  qusestionem, 
tamen  separantur  a  ceteris,  et  in  areas  conjiciuntur,"  ne 
quis  cum  iis  colloqui  possit.  Hi '^  centum  dies'-  penes '^ 
accusatorem  cum  I'uissent,  ab  eo  ipso  accusatore  producti 
sunt.  Quid  hac  quasstione  dici  potest"*  integrius  ?  quid 
incorruptius  ? 

XXIII.  Gl.  Quodsi  nondum  satis  cernitis,  cum  res  ipsa 
tot  tara '  Claris  argumcntis  signisque  luceat,  pura  mente 
atque  integra  Milonem,  nullo  scelerc  imbutum,  nullo  metu 
perterritum,  nulla  conscicntia  exanimatum,  Romani  rever- 
tissc;  recordamini,  per  Deos  immortules!  quae  luerit  ^  ce- 
leritas  reditus  ejus;  "  qui  ingressus  in  forum,  ardenlc  cu- 
ria ;  ^  quae  magnitudo  animi,  qui  vultus,  quae  oratio.  Ne- 
que  vero  se  populo  solum,  sed  etiam  senatui '^  comraisit;^ 

»  Apud. 


Heuni.  nullas  speratas  a, — 14  Erf.  et  x  3.  uhrepti ;  n  g-  \}/  (irepli.  Mox, 
tamen  sperunlur  \\i.  el  in  a.  coniciuntur  C. — 15  Hie  Sclmtz. — 10  Coild.  x  1-  4' 
posset. 

Cap.  XXIII.  1  Pro  tarn  H  liabet  et  tain;  x"'-  lota7n.—2  Codd.  r  x  3.  i// 
fiiit  ;  X  \-fiievut.  iMox,  inforo  «.  Pro  vultus  \^  liahet  vulnus.—^  Ita  codti. 
German.  Gnit.  spq(].  peruiisil  Lamb,  irndidil  Aid.  enmmisi  oiiiiiimil  C  H  S 
'!'  tf  r  X  ••  a''i  <"o<l<l.  Jnnt.  et  erid.  veft.  ncque  senutui  omitiii  T.  sed  et  pulil. 
ill  eodein  coii.     JNIox   ei  poteslati  C  a  x  3.    omrii  pulesluti  H  x  '•    c«i  se,  cui 


NOTyE 


pins,  hnic  esse  servo  sperandain  li- 
bertaleni,  ne  ille  vacillet  iu  respon- 
sionibiis. 

"  Quid  hue  quwstione  certius']  Iro- 
Ilia. 

'  Arrepti]  A  torfore. 

"  In  areas  cotijiciuntur]  A I'cae  fossae 
sunt  separataR,  qtias  jiirisconsulti,  iit 
refeit  Hotomaniis,  '  nialas  niansio- 
nes'  appellant.  Toruientoruni  aii- 
tem  ad  exprimendam  veritalem,  ge- 
nera Iiaec  fuerunt,  ipnis,  rota,  flagella, 
cquulens,  aciilens,  fidicnla?. 

"  Hi  centum  dies]  Iiitercessere  cen- 
tum dies  a  tempore  cpio  Ciodiiis  iii- 
terfectus  est,  ad  hoc  iisqnc  tempus 
quo  in  jus  vocatns  est  Milo. 

*  Celerilas  reditus  ejus]    Qua  nocte 


iiiccnsa  fiiit  curia,  eadein  Milo  Ro- 
mani rediit,  lit  ait  Asconiiis,  licet 
arbitrareutur  bene  miilti,  eiiui  abiis- 
se  in  exiliuni. 

''  Ardente  curia]  His  verbis  docet 
nos  Ascuniiis:  'Populiis,  ducc  Sexto 
Ciodio  scriba,  corpus  Pub.  Clodii  in 
curiam  intulit,  creniavitque  siibscl- 
liis,  et  tribiinaiibus,  et  ii:en.sis,  et  co- 
dicibus  librariornm;  quo  igne  et  ipsa 
quoque  curia  flagravit  ;  et  item  Por- 
cia  Basibca,  qua.'  erat  ei  Jnncla,  am- 
biisfa  est.' 

<:  AVf/MC  se  populo  solum,  sed  cliam 
senalui]  Populus  Rom.  ferebat  ali- 
quando  judicium,  lit  videre  est  in 
causa  Rnbirii  perthieiiionis  rei  ;  et 
seiiuUis  in    rebus  alrocioribiis,  iit  in 


2452  M.    TULLIUS    CICERO 

neque  senatui  modo,  sed  etiam  publicis  pracsidiis  et  armis ; 
neque  his  tantum,  vernm  etiam  ejus  potestati/  cui  senatus 
totam  rempublicam,  omnem  llaliae  pubem/  cuncta  populi 
Romani  arma  commiserat :  cui  nunquam*  se  hie  profecto 
tradidisset,  nisi  causes  suae  confideret ;  praesertim  omnia 
audienti,  magna  metuenti,  raulta  suspicanti,  nonnulla  cre- 
denti.     Magna  vis  est  conscientiae,  judices,  et  magna  in 
utramque  partem  ;  ut  neque   timeant,  qui  nihil  commise- 
rint ;  et  poenam  semper  ante  oculos  versari   putent,^  qui 
peccarint.^     62.  Neque  vero  sine  ratione  certa  causa  Milo- 
nis  semper  a  senatu  probata  est.^     Videbant  enim  sapien- 
tissimi  homines  facti  ^  rationem,  praesentiam  *  animi,  de- 
fensionis  constantiam.     An  vero  obliti  estis,  judices,  re- 
centi  illo  nuntio9  necis  Clodianas,  non  modo  inimicorura 
Milonis  sermones  et  opiniones,  sed  nonnuUorum  etiam  im- 
peritorum  ?    negabant  eum  Romam   esse  rediturum.     63. 
Sive  enim  illud  animo  irato  ac  percito ' '°  fecisset,  ut  in- 
census  odio  trucidaret  inimicum  ;  arbitrabantur,  eum  tanti 
mortem  P.  Clodii  putasse,  ut  a;quo  animo  patria  careret, 
cum  sanguine  inimici  explesset  odium  suum :  sive  etiam 
illius  morte  patriam  liberare   voluisset,  non  dubitaturum 
fortem  virum,  quin,"  cum  suo  periculo  salutem  reipublicae 

"  Juventutem.  *  Securilalem.  "^  Commoto. 


senatus  x  3. — 4  Cod.  %  3.  omittit  cui  nunquam  ;  Colon.  Iiabet  cui  se  nunqumn. 
Mox,  omna  audenti  H.  magna  inluenti  Colon.  Rom.  Ven.  1483.  Junt. — 5  H 
pufent  hi ;  x  ••  patent  ii. — 6  T  a  x^-  9"'  peccarunt. — 7  Cod.  ij  prolata  est.  Ver- 
bum  est  omittit  x  !• — 8  C  homines  perfecli.—Q  Cod.  x  !•  ''''  nunlio.  Actii- 
tiim,  cccdis  Clodiance  »(/.  necis  quotidiance  C.  Mox,  et  opinione  x  3.  etiam. 
deest  in  C  H  S  »  X  !•  3.  if.  <;t  Heivag.  etiatn  perditormn  liabet  r.  Verba,  Mi- 
lonis sermones  et  o.  s.  n.  e.  imperitorum  desnnt  In  T.  De\nde,  qui  negabant  S  et 
edd.  ante  Grnt. — 10  C  a  r  x  l-  4*  pe'dito  ;  S  x  3.  paralo.  Statim,  odio  trucida- 
relur^f/.    eum  delet  x- — H  Cod.  t|/  qui.     Mox,  salutem  Ro.  populi  oblulisset  x  3. 

NOT/E 

causa    eoinm    qui   Catilinani    secuti  ficat,  cui  consul!  senatus  omnem  po- 

sunt;  turn  denique  consules,  cum  de-  testalem   commiserat,  ut  videiet  ne 

creto  senatus  eis  mandatuni  est,  ut  quid  detriment!  caperet   respnblica, 

viderenl  ne  quid  detriment!  caperet  vel  propter   Milonis  potentiam,  vel 

respub.  ob  Ciodlanorum  factlones. 
^  Ejus  potestati]   Pompelum  sign!- 


PRO    MI  LONE,    CAP.   24.  2453 

attulisset,  cederet  aequo  animo  [legibus];®  secura  aufer- 
ret  gloriam  sempiternam,  nobis  haec  fruenda  relinqueret, 
quae  ipse  servasset.  Multi  etiam  Catilinam*^  atque  ilia 
portenta  e  loquebantur  :  crumpet,  occupabit  aliquem  lo- 
cum, bellum  patriae  faciei.  Miseros  interdum  cives,''  op- 
time  de  republica  meritos!  inquibus  homines  non  modo  res 
praeclarissimas  obliviscuntur,  sed  etiam  nefarias  suspican- 
tur.'*  (54.  Ergo  ilia  falsa  fuerunt  :  quae  certe  vera  extitis- 
sent,''  si  Milo  admisisset  aliquid,  quod  non  posset  honeste 
vereque  defendere. 

XXIV.  Quid?  quae  postea  sunt  in  eum  congesta  ' '  (quae 
quemvis,  etiam  mediocrium  delictorum  conscientia,  percu- 
lissenf^)  ut  sustinuit!  Dii  immortales!  sustinuit?  immo 
vero  ut  contemsit,  ac  pro  nihilo  putavit !  quae  neque  maxi- 
mo  animo  nocens,  neque  innocens,  nisi  fortissimus  vir, 
negligere   potuisset.       Scutorum,  gladiorum,^    fraenorum,'' 

**  Permovissent. 


Paulo  post,  anteferret  gloriam  C. — 12  Cod.  »  suspicarentur. — 13  Idem  codex 
vera  exlitissent. 

Cap.  XXIV.  1  Nescio  qtiis  ap.  Lamb.  cojyVc^a.  Actntiim,  (jMamtis  H  S  T 
8.  in  wjediocriHin  de  Ernesti  coDJ.  Scliiitz.  conscientiam  x  *•  ^'  4'>  i'^mb.  et 
edd.  ante  Gnit.  pertulisset  C  k  r.  Mox,  annuo  deest  in  ».  noscens  neque  ignos- 
cens  C. — 2  Cod.  i\i  gladiorum  his  (sic)  panorum.  Vio  frcenorum  x  3.  et  Weiske 
framearum,  ut  volebat  Lamb,    sparorum  deest  in  C   H  T  a  r  X  '•  ^'  codd. 

NOT  a: 

*  Cederet  aequo  animo  legibusl    Id  sint,  tamen  ab  ipsis   collata  reipul). 

est,  pareiet  legibus  quae  jubent  eum  beneficia  facile  populus  obliviscitur, 

exulare,  qui  civeni  interfecerit.  et  mala  de  iis  sevpe  suspicatur. 

^  Multi  etiam  Cuti/JnuHj]  Credebant  '  In  eum  congesta]  Iil  est,  tot  de  eo 

aliqui  quod   Catilinae   similis   bellum  dicta  sunt,  ex  quo  Koniam   rediit,  ut 

inferret  patria;.  si  mediocrium  etiam  delictorimi  sibi 

B  Atque  iUttportenta]Inte\\\g'it  per-  consciiis   fuisset,  liorum   conscientia 

niciosos  illos  cives  qui  Catilinam  du-  exagitatus,  statini  se  proripuisset  ex 

cem  secuti  sunt,  quales  fuerunt  Len-  urbe,  ut  Catiliine  contigil,  qui  ora- 

tulus,  Cetliegus,   aliique  quampluri-  tione  Ciceronis  percuisus,  noctu  sla- 

nii,  de  quibus  in   Orat.  contra  Catil.  tim  Roma  abiit. 

loquitur.  k  lyanorum]    De  freenis  illis  nibil 

'■  3Jiseros  interdum  cives]  ExclamA-  constat,   sive    illis    frienentur   equi, 

tio  est,  qua  concludit  banc  brevem  sivc  quaidaui  iustrinuenta,  et  obices 

narrationem.    Hos  pono  miseros  di-  ad  sistendos  liostium  impetus  sint. 
cil,  quod  licet  de  ripub.  bene  meriti 


2454 


M.    TULLIUS    CICERO 


sparorum,'  pilorumque'"  efiam  raultitudo  deprehendi  posse 
indicabatur :  nullum  in  urbe  vicum,"  nullum  angiportum" 
esse  dicebant,  in  quo  Miloni  non  esset  conducta  domus : 
arma  in  villam  Ocriculanam  '  p  devecta  Tiberi  :  domum  in 
clivo  Capitolino  scutis  refertam  :  plena  omnia  malleolo- 
rum  ''  ad  urbis  incendia  comparatorum.  Hajc  non  delata 
solum,  sed  paene  credita ;  nee  ante  repudiata*  sunt,  quara 
quaesita/  65.  Laudabam  equidem  incredibilem  diligentiam 
Cn.  Pompeii :  sed  dicam,'^  ut  sentio,  judices.  Nimis  mul- 
ta  audire  coguntur,  neque  aliter  facere  possunt  ii,  quibus 
tota  5^  commissa  est  respublica.  [p.  114.]  Quin'^  etiam 
audiendus  fuerit  popa^  Licinius,  nescio  quis,  de  Circo  :  ' 


Rejecta. 


German,  scutorum,  gladioriim  Hispanorum,  pilorumque  con j.  Gar  at.  et  multu 
tudo  C.  Mox,  posse  judicahntiir  r.  posse  arbitrabuntur  x  !• — ^  Orticulariam 
C.  Olriculanam  H  S  yp,  Lamb,  dejecta  Tib.  u  \\/.  domus  ...  referta  codd.  et 
edd.  ante  Ernesti,  item  Garat.  I'eyron.  Oiell.  in  divo  C.  in  cliveo  x  3.  plena 
onniium  C.  malleorum  C  H  S  T  a  r  il*-  maleorum  x  3- — 4  C  T  »  r  x  !•  ^^^  dico. 
— .5  '  Voc.  tota  sine  causa  suspect.  Ernestio.'  Orell. — 6  Qui  u  audiendus  sit 


NOTJE 


'  Sparorum]  Spams  genus  est  exi- 
giii  teli  lustici,  a  spaigendo  dictum, 
quod  inter  liostes  spargeretur. 

™  Pilorum]  Pilum  teium  missile 
est,  quo  pedites  in  exercitu  uteban- 
tur.  Pilum  vero,  ut  sciibit  Vegetius, 
allud  majtis  fiiit,  quod  erat  septeni 
pedum  et  semis,  habens  fenum  no- 
vem  unciarum  :  minus  autem  trium 
pedum  ft  semis  fuit.  Hoc  armorum 
geneie  Romani  potissimum  usi  sunt. 

»  In  urbe  vicum]  Tiia  in  uibe  sunt 
viaruin  genera,  ut  Varro  scribit.  Vi- 
ci,  quse  vise  latiores  sunt,  cum  exitu 
ab  onini  parte;  fundulae,  quis  exitu 
carent. 

"  Angiportum]  Angiportus  sunt  an- 
gustiores  viae,ita  dictae,  quod  per  eas 
non  agi  possit  quicquam  ad  portum, 
non  jumentum,  non  currus. 

P  Ocriculanam]  Ociicula,  sive  Ocri- 


culum,  nibs  est  in  Umbria,  versus 
Etruiiam,  prope  Tiberim,  ubi  Milo 
donium  lial)uit. 

1  Malleolorum]  Ex  Nonio :  '  Mal- 
leoli manipuli  spartei  pice  contecii, 
qui  incensi,  ant  in  miiros,  aut  in  tes- 
tudines  jaciuntur.'  Malleolus  quan- 
doque  generaliter  sumitur  pro  omni 
alia  materia  quae  celerrime  igiiem 
corripil. 

•^  Quam  qucEsita]  Ilia  arma  non  in- 
venta  sunt,  licet  multa  usi  sint  inqui- 
sitione  Clodiani. 

*  Popa]  Popa  sacrificulus  ille  est, 
qui  victimas  impacto  in  frontem  mai- 
leo  caedit.  Popanuii  etiam  mnnns 
fuit  domes  funestas  purgare  :  crede- 
bant  quippe  veteres  unius  morte  to- 
tam  familiam  inquinari. 

'  De  Circo]  Id  est,  de  plebe  sacri- 
ficorum :  sic  enira  solebant  de  vilio- 


PRO    MI  LONE,   CAP.  24.  2455 

servos  Milonis  apud  seebrios"  foctos,  sibi  confessos  esse," 
se  7  de  interficiendo  Cii.  Pompeio  conjurasse :  deinde 
postea  se  gladio  perciissum  esse  ab  nno  de  illis,  ne  indica- 
ret.  Pompeio  in  hortos  mintiavit.  Arcessor  in  primis  :  de 
amicoruni  sententia  rem  defert**  ad  seuatum.  Non  poteram 
in  illius  mei  palriteque  custodis  tanta  suspicione,  non 
metu  exanimari  :  sed  mirabar  taraen,  credi  popai ;  9  con- 
fessionera  servorum  audiri ;  vuhius  in  latere,  quod  acu 
punctum^  videretur,  pro  ictu  gladiatoris  probari.  QG. 
Verum  tamen,'°  ut  intelligo,  cavebat  magis  Pompeius,^ 
qnam  timebat,  non  ea  solum,  quae  timenda  erant,  sed  om- 
nino  omnia,  ne  aliquid  vos  timerefis.  Oppugnata  domus 
C.  Caesaris,  clarissimi  et  fortissimi  viri,  per  niultas  noctis 
horas  nuntiabatur:  nemo  audierat  tam  celebri  loco,^  nemo 


H,  Lamb.  Gnit.  fiterit  audiendus  codd.  German.  Graev.  Garat.  Peyron. 
Orell.  audiendus  f II it  volebat  Einesti.  nescio  quid  C  H  w  r  x  !•  '^-  nescio  qui 
Lamb,  in  inarg.  ed.  1584.  Graev.  Gaiat.  Peyron.  Orell.  de  circo  maximo 
codd.  fit  edd.  ante  Ernesti. — 7  Protiomen  se  inlulit  Lan)b.  de  cmj.  id  eji^ 
cinnt  Griit.  Graev.  Garal.  Peyron.  Orel!.  Mnx  Cn.  omilfunt  Erf.  Pilli.  C  H 
T  X  3.  Jiint.  Deinde,  Pump,  in  orlis  x  3. — 8  Cod.  u  re/erf. — 9  H  popis  Lici- 
nio ;  yp  Pompeio.  Aetiitum,  ehriosorum  confessionem  »  r  x  1.  3.  i|/.  eliriorum 
confessionein  Jnnt.  Hervnp.  Paulo  post,  pro  prohari,  qnod  servant  Colon. 
Erf.  Griif.  seqq.  puOiri  pra>bent  Bav,  CHS  T  a  r  X '•  3. 'I',  et  edd.  ante 
Griit. — 10  Verum  eliam  tamen  C  H  S  T  «  r  X  !•  3.  \f',  et  edd.  ante  Lamb,  qni 
rh  etiam  delevit  ;  tamen  omiltiint  codd.  German.  Lamb,  in  marg.  ed,  1584. 
Grasv.  Garat.  Peyron.  Orell.     IMox,  omnia  omnino  Jnnt.    omnino  omittunt 

NOT/E 

ribiis  hominibns  loqiii.     Ceite  Sue-  esset. 

tonins  refert,  ajxid  Circnm  Maxinmm  v  Acu  punctum]  Hyperbolica  dimi- 

fnisse  collegium  iioiiiiiium  peiditissi-  niitio;  quod   nempe  leva  vulnns   in- 

morum,  ex  qtiibns   fortasse  fnit  ille  flictnm    acu,   pro    maximo    vulnere, 

Licinius.     Tres  porro  fiieriint  Circi,  eoque  a  gladiatore  iilato,  liabeatur. 
quorum    unus    Maximus    appellalus  ^  Cavebat  magis  Pompeius]   IMitigat 

est,   inter  Palatinum   et  Aventinnm  hie   anirnnm   Pompeii,  duni  eiim  ait 

montem  :    alter  Circus   Ajjollinaris  :  retulissc  ad  senatum,  non  quod  time- 

tertins  in  Vaticano.  ret,  sed  ut  omnes  metu  liberaret. 

"  Apud  se  ebrios']    Licinins  ille  po-  »  Tarn  celebri  loco']  Erat  ilia  domus 

piiiam    iiabuit   in  Circo  Maximo,  et  Ctpsaris   in  Via  Sacra,  ubi    maxima 

ibi  vinum  vindidit.  erat  popiilornm  frequentia;  tum  quia 

*  Sibi  confessos  esse]    Tnfirmat  Ci-  liic  multi  fructus  vendebantur,  tum 

cero  illorum  servorum  tcitimonium,  quia  non  longe  erat  a  foro. 


quasi  ebriis  hominibus  habenda  fides 


2456  M.    TULLIUS    CICERO 

senserat:"  tamen  audiebatur.  Non  poteram  "^  Cn.  Pom- 
peium,  praestantissima  virtute  virum,  timidum  suspicari : 
diligentiam,  tota  republica  suscepta,  nimiam  nullam  puta- 
bam.  Frequentissimo  senatu  nuper  in  Capitolio,  senator*" 
inventus  est,  qui  Milonem  cum  telo  esse  diceret:  nudavit 
se  in  sanctissimo  templo,'' ""  quoniara  vita  talis '^  et  civis, 
et  viri,  fidem  non  faciebat,  nisi,  tacente,  res  ipsa  loque- 
retur.  xxv.  67.  Omnia  falsa  atque  insidiose'  ficta  com- 
perta  sunt.  Quodsi  tamen*  metuitur  etiam  nunc  Milo, 
non  hoc  jam  Clodianum  crimen*  tiraemus,  sed  tnas,  Cn. 
Pompei,  (te  enim  jam  appello  ea  voce,  ut  me  audire  possis) 
tuas,  tuas,  inquam,  suspiciones  perhorresciraus/  Si  Milo- 
nem times,  si  hunc  de  tua  vita  nefarie  aut  nunc  cogitare, 
aut  molitum  aliquando  aliquid  putas ;  si  Italiae  delectus,* 

"  CoUecti  viilites. 


C  H  T  «  v|/,  Veil.  1480.  Aid.  Naiig.  Lamb,  omnia  omittunt  S  r  x  !•  3. — 
11  Verba,  nemo  a.  t.  c.  I.  n.  senserat  desnnt  in  T.  tamen  audiebatur  desunt  in 
X  3. — 12  Non  poterat  x  1-  Cn.  Pompeii  vj/.  Turn,  pro  virutn  C  H  T  »  r  x  3' 
rf/,  et  edd.  vett.  civem.  Deinde,  diligentia  C.  pro  tota  rep.  Colon,  suscepta 
nimia  a  T  x^'  ^-  reputabam  x^- — 13  C  sanct.  senatu.  Statim,  talis  et  cvjua 
viri  C.  faciebat,  ut  eo  codd.  German.  Graev.  Garat.  Peyron.  Orell.  faciebat 
etiam  eo  n. 

Cap.  xxv.  1  Diio  codd.  Lag.  Henm.  invidiose,  probante  Orell.  ficta  com- 
parala  <|/. — 2  Cur  tamen  si  C  H  a  ^.  Cum  tamen  si  S  T,  Steph.  Lamb.  15G6. 
Quod  tamen  si  Ven.  1483.  Junt.  Hervag.  Camer.  metiuntur  r-  et  nunc  C.  non 
hoc  jam  Clodianum  desnnt  in  C  T.  non  jam  Clod,  liabent  x  !•  'I',  et  edd.  ante 
Steph.  jam  hoc  Clod.  Lamb,  crimen  timenmus  C.  crimen  timuit  ^.  Tnm,  et 
ea  voce  Ascon.  Garat.  Peyron.  Orell.  ea  omitiit  C.  ut  me  exaudire  Garat. 
Peyron.  Orell.   Alteriim  tuas  omittunt  codd.  German.  C  H  S  T  a  r  x  *•  3.  et 

NOT/E 

b  Senator"]    Narrat  Asconius  linnc  senaforis   Milo  coacfus  est,  ut  a  se 

senatorem  fuisse  P.  Cornificium,  ait-  taniL   sceleris   suspicionem    remove- 

que  tunc  Ciceronem  exclamasse.'Ta-  ret. 

lia   Qmnia   sunt  crimina   de   Milone  «  Clodianum  crimen"]    Crimen  Clo- 

perlata.'  dianum  dicit,  quod  objicitur  de  cae* 

*=  Nudavit  se  in  sanctissimo  templo]  de  Clodii,  qui  cum  justissime  occi- 

Senatum    significat,   quia    nuuquam  sus  sit,  nihil  est  quod  Milo  vereatur. 

senatus,  nisi  in  loco  auguriis  couse-  ^  Perhoirescimtis]  Cicero  non  timet 

crate  habebatur.  Miloni  propter  interfecium  a  se  Clo- 

•^  Quoniam  vita  talis]    Reputabant  dium,  sed  propter  suspiciones,  quas 

Romani  pro  maximo  crimine,  si  quis  Pompeius  habuit,  a  Milone  paratas 

se  nudassct ;  sed  iljius  improbitate  sibi  insidias  fuisse. 


PRO    MILONH,    CAP.   25.  2457 

ut  nonnulli  conquisitores  tui  s  dicfitant,^  si  haec  arma,  si 
Capitolinae  cohortes,''  si  excubiae,  si  vigiliae,  si  delecta  ju- 
ventus,  quae  tuum  corpus  domuraque  custodit,  contra  Mi- 
lonis  impetum  armata  est,  atque  ilia  omnia  in  huuc  unum 
instituta,  parata,  intenta  sunt ;  magna  in  hoc  certe  vis,*  et 
incredibilis  animus,  et  non  unius  viri  vires  atque  opes  indi- 
cantur,  si  quidem  in  hunc  unum  et  praestantissimus  dux 
electus,  et  tota  respublica  armata  est.  68.  Sed  quis  non 
intelligit,  omnes  tibi  reipublicae  partes  aegras  et  labantes, 
ut  eas  his  ^  armis  sanares  et  confirraares,  esse  commissas? 
Quodsi*^  Miloni'  locus  datus  esset;  probasset  profecto  tibi 
ipsi,  neminem  unquara  hominera  homini  cariorera  fuisse, 
quam  te  sibi;  nullum  se  unquam  periculnra  pro  tua  dignitate 
fugisse;  cum  ilia  ipsa^  teterrima  peste  °  saepissime  pro  tua 
gloria  contendisse ;  tribunatum  suum  ad  salutem  meam, 
quae  tibi  carissima  fuisset,  consiliis  tuis  gubernatum  ;  se  a 
te  postea  defensum  ^  in  periculo  capitis,  adjutum  in  peti- 
tioned praeturae  ;  duos  se  habere  semper  amicissimos  spe- 
rasse,  te  tuo  '  beneficio,  me  suo.""     Quae  si  non  probaret ; 

*  Clodio. 


edd.  ante  Grnt. — 3  Codd.  German.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Carat. 
Peyron.  Orell.  dictitarunt .  Mox,  si  hce  Cap.  H  \p.  si  hac  Capitolina  x  !• 
Deinde,  dumumque  cuslodiutil  C  domumijue  tuetur  S. —  I  C  ceria  vis.  Pro  in- 
dicantur  F2rf.  Bav.  H  x  !•  Peyron.  judicantur.  Slalitn,  prastantiisimum  C  T, 
Grnt.  dux  omittit  C. — 5  Idem  cod.  hie;  x  !•  omittit  his.  ^lo\,  esset  com- 
missas  a  r  X  '•  f'""«  fii<^  com,  C. — 6  Qui  ai  C  locus  Miloni  Lamb.  Garat. 
Peyion.  esset,  et  probalus  probasset  C  r  X  '• — '^  Codd.  Lag.  Saxon.  Graev. 
Orell.  cum  ipsa  ilia;  H  cum  ilia  ilia  ;  C  cum  ilia  scepe  ;  T  a  r  X  !•  3-  ij/,  Junt. 
Lamb,  omittiint  ipsa.  Actiitum,  teterrima  parte  et  pestc  H  S  r  x  !•  '!'•  teterri- 
ma pesteseBuv.  Saxon.  Grajv.  Peyron.  Orell.    contendisset  C  T.    pro  salute 

NOT;E 

s  Conquisitores  tui"]    Conquisitores  li  causa,  commorantem;  sed  per  pro- 

illi  sunt,  sive  lictores,  sive  satellites,  piiiqiium  niintiavit  ei,  ne  ad  se  veni- 

sive  exploratores,  qnibns  aliqnid  mu-  ret,  ut  ret'crt  Asconiiis. 

neris  aut  a  consule,  ant   ab   aliquo  ''  Defensum}  De  vi  accnsatiis  Milo 

niagistratn  commissum  est.  a    Clodio,    post   sunin    tribunatum   a 

''  CapitolincB  cohortes}   Cobortes  in  Pompeio  defensus  est  ;  in  queni   di- 

Capitoiio  ponebantur  ad  urbis  praisi-  centem  a  Clodianis  impetus  factus  est. 

dinm,  cum  seditionis  periculum  erat  '  Te  tuo]    roniptius  beneficio  sibi 

ali(|uod.  iNIilonem   devinxerat,  cum  eum  dc< 

'  Quodsi  Miloni]    Milo   voluit  ve-  fendit. 

nire  ad  Pompeium,  in  hortis,  pericu-  '"  Me  suo]    Milo  beneficio  Cicero- 


2458  M-    TULLIUS    CICERO 

si  tibi  ita  penitus  inhaesisset*'  jsta  suspicio,  nullo  utevelli 
modo  posset ;  si  denique  Italia  a  delectu,  urbs  ab  armis,  sine 
Milonis  clade  nunquam  esset  conquietura;  nse  iste  liaud 
dubitans  cessisset  patria,  is,  qui  ita  natus  est,  et  ita  con- 
suevit;  te,  Magne,  tamen  antestaretur,"  quod  nunc  etiam 
facit.  XXVI.  09.  Vide,'  quam  sit  varia  vitae  commutabi- 
lisque  ratio,  quam  vaga  volubilisque  fortuna,  quantae  infi- 
delitates  in  amicis,  quam  ad  tempus  aptae"^  simulationes, 
quantae  in  periculis  fugas  proxiaiorum,  quantae  timiditates. 
Erit,  erit  ^  iilud  profecto  tempus,  et  iliucescet  aliquando 
ille  dies,  cum  tu,  salutaribus,  ut  spero,  rebus  tuis,  sed  for- 
tasse  motu*  aliquo  communium  temporum  immutatis,  (qui 
quam  crebro  accidat,  experti  debemus  scire)  et  amicissimi 
benevolentiara,  [p.  115.]  et  gravissimi  horainis  fidem,  et 
unius  post  homines  natos  fortissimi  viri  magnitudinem 
animi  desideres.  70.  Quanquam  quis  hoc  credat,  Cn. 
Pompeium,  juris  publici,  moris  majorum,  rei  denique 
publicae  peritissimum,  cum  senatus  ei  commiserit,  ut  vide- 
ret,' '  Ne  quid  respublica  detrimenti  caperet,*  (quo^  uno  ver- 

'^  Iiifixa  esset.  ''  AccommodatcE.  *  Discordia  civili.  ^  Quo  dicto. 


men  Tp. — 8  C  ad  vilium.  I  petitione.  Mox,  separasse  te  :  tuo  x  !• — 9  I'a 
codd.  German.  Grnt.  seqq.  insedisset  S  T  »  r  x  3.  i^,  Junf.  Lamb,  et  edd. 
ante  Grut.  insidisset  x^'  Statiin,  a  delectu  urbis  ab  a.  s,  Milone  C.  vnquam 
esset  X-  P''o  '''^  is<e  Ven.  1480.  nee  ille;  Garat.  conj.  na  is.  Vvo  haud  C 
habet  autem ;  x  3-  aut,  Deinde,  tamen  testaret  H  T.  tamen  obtestarelum  a. 
tamen  attestaretur  <r. 

Cap.  XXVI.  1  Fides  conj.  Hittoip.  prohante  Garat.  commutahilis  ratio  T. 
involubilisque  fortuna  x  3.  infidelitatis  x  '•  in  amicitiis  margo  ed.  1584. 
Heiim.  Garat.  quanta;  ad  tempus  ex  Eybianis  excerplis  Garat.  Deinde, 
quanta  tumiditates  n. — 2  Alternni  erit  oniittnnt  C  x  3.  ille  profecto  x  !•  Pro 
salutaribus  Bav.  salubritatibus  ;  nnde  Garat.  conj.  sulubribus  ;  Lamb.  saMs  eK. 
Augustini  conj.  item  Weisk.  Panlo  post,  si  fortasse  C.  aliquo  omnium  tem- 
porum a.  imm«<(j<8s  deest  in  a  r  X  3'  quanquam  crebro  ip.  De'wde,  et  gratissi- 
mi  \f/.  et  amicitiam  gravissimi  C. — 3  C  videtur.  Mox,  scitis  armati  C.  Tum, 
hunc  exercitum  h.  d.  datum  duo  codd.  Oxon.  speciaturum  C.  iti  ejus  c.  judican- 
djs  C  T  X  1.  ^.     Pro  vet  judicia  Colon,  Schntz.  Garat.  Peyron.  Orell.  legunt 

NOT^ 

nem  affecerat,  quia  eum  in  nrbem  est,  suae  innocentiae  te  testem  adhl- 
revocavit.  beret. 

"  Te,  Magne,  tamen  antestaretur]  Id 


PRO    MILONE,    CAP.   27.  '  2459 

siculo  satis  armati  semper  consules  fuerunt,  etiam  nullis 
armis  datis)  hunc  exercitii,  hunc  delectu  dato,  judicium 
expectaturum  fuisse  in  ejus  consiliis  vindicandis,  qui  vel 
judicia  ipsa  tolleret  ?  Satis  judica(um  est  a  Pompeio, 
satis,+  falso  ista  conferri  in  Milonem  :  qui  legem  tulit,°  qua, 
utego  sentio,  Milonem  absolvi  a  vobis  oporteret;  ut  omnes 
confitentur,  liceret.  71.  Quod  vero  in  illo  loco,  atqueillis^ 
publicorum  praesidiorum^  copiis  circumfusus  sedet ;  satis 
declarat,  se  non  terrorem  inferre  vobis,  (quid  enira  illo  mi- 
nus dignum,  quam  cogere,  ut  vos  eum  condemnetis,  in 
quem  animadvertere  ipse,  et  more  majorum  et  suo  jure, 
posset  ?  P)  sed  praesidio  esse  ;  ut  intelligatis,  contra  hester- 
nam  concionem ''  illam  licere  vobis,  quod  sentiatis,  libere 
judicare. 

XXVII.  72.  Nee  vero  me,  judices,  Clodianum  crimen" 
movet ;  nee  tam  sum  demens,  tamque  vestri  sensus  *  ig- 
narus  atque  expers,'  ut  nesciam,  quid  de  morte  Clodii 
sentiatis :  de  qua,  si  jam  nollem  ita  diluere  crimen,  ut  di- 
lui,  tamen  impune  Miloni  palam  clamarc  atque  mentiri 

«"  Militum.  "  Cades  Clodii.  *  Sententice  vestrce. 


vi  judiciu.  Pro  tolleret  r  liabet  toUeretur.—A  S  x  !•  J"nt.  Lamb.  Scliutz. 
oinittnnt  sdtis  secuiKlo  loco.  Pro  les^vni  C  liabet  longe.  Turn,  ego  deest  in 
X  3.  a  luihis  oinittnnt  C  H  S  T  h  r  x  !•  •*•  »/'•  P'o  Ucerct  r  luibet  liteia. — 5  Ita 
codd.  Gcniiun.  L-iinli.  Grapv.  s(!(|q.  «^/i(e  in  Hits  x  ^-  fdd.  ante  Lamb,  item 
Griit.  ut<iiu:  in  iUo.il  H  S.  Quod  in  illis  alquc  illis  AW  coM.  0\ou,  INIox, 
quid  enim  in  illo  C  H  S.  quam  itf^cre  H  S  x  l*  "'  «'/«'«  condemnetis  T.  Turn, 
jure  possit  I.amli.    esse  oiniltit  C. 

Cap.  XXVII.    I  Cod.  u  omitut  alque  e.vpers.    Stalim,  Jrtm  oniillit  x  S.  Turn, 

NOTiC 

"  Legem  tulit]    Tnlit  legem  Pom-  sodiliosam  concionem  babiiit  Miina- 

pciijs,  lit   de    cttdt!  Clodii   qua^rere-  tins  Planciis,  tribiiiiiis  pbbis.qna  po- 

tiir.  piihim    coliorlatiis    est,   ut    freqnens 

I'  Siio  jure  pnsset]    Ciiin  consul  es-  seqiienti    die    liiiic    adesset  jndicio, 

set  Poinpciii«,j)io  data  sibi  poiestate,  nee   patcretnr   clal)i    Milonem:    qua 

ne  quid  detriinenti  caperet  re.'ipiib-  roncioiie  vidibatiir  pra-scribere  jiidi- 

lica,   polerat   sine  jiidicio    Milonem  cibtis  sententiam  :    cnm    vero   Pom- 

opprimere.  peiiis    metnerit   ne  quid  sediliose  a 

1  Contra  hesternam  concionem]    Pri-  popnlo    fieret,    a    Cicerone    dicitiir 

die  quam   hoc  judicium   liaberetnr,  praisidia  baec  constituisse. 


21G0 


M.    TULLIUS    CICERO 


gloriose*  liceret :  Occidi,  occidi,  non  Sp.  Maeliura,^''  qui 
annona  levanda,'^  jacturisque  rei  familiaris,  quia  nimis  am- 
plecti'  plebem  putabatur,  in  suspicionem  incidit  regni  ap- 
petendi :  non  Ti.  Gracchum,'^  qui  collegae  magistratum 
per  seditionem  abrogavit ;  "*  ^  quorum  interfectores  imple- 
runt  orbem  terrarura  nominis  sui  gloria :  sed  eum,  (auderet 
enim  dicere,  cum  patriam  periculo  suo  liberasset)  cujus 
nefandum  +  adulterium*  in  pulvinaribus '^  sanctissimis  no- 
bilissimae  foemina?.^  comprehenderunt:  73.  eum,  cujus  sup- 


*  Atnare. 


"*  Collegam  deposuit  magistratu. 


palam  celnre  a.  gloriose  liberet  T — 2  Mellium  C.  Mevium  x  3.  jacturis  rei  C. 
fatniliarisque  nimis  x  ^'  P'"**  putabatur  Taurin.  Lag.  et  codd.  multi  Qiiinti- 
liani  v.  W .  videbatur .  Vto  appetendi  coAi\.  QmntW.  affeclandi;  al.  affectati. — 
3  Bav.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  abrogabat.  Statim,  interfectnrum  res  x  '•  »"*■ 
pleverunt  Tanr'in.  Veyvon.  nominis  singulnria  gloria  c. — 4  Ita  codd.  German. 
Taurin.  Ven.  1480.  Junt.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Grut.  seqq.  nefarium  x  1- 
et  edd.  pleraeque  ante  Grut.  etiam  Lamb.  1566.  in  pulv,  sanctissime  ^.   com- 


NOTiE 


*  Mentiri  gloriose"]  Non  Milo,  sed 
servi  Milonis  Clodium  occiderant. 

•>  Non  Sp.  Malium]  Argumento 
Cicero  utitur  a  minori  ad  majus:  ma- 
jorem  enim  sibi  gloriam  peperit  Milo 
interficiendo  Clodium,  quam  Ahala 
Sp.  Maelium.  Maelins  enim,  cnm  vi- 
deret  annonee  caritatem,  privata  sua 
pecnnia  frumentnm  emit,  et  illud  in 
capita  civium  largitus  est ;  unde  ve- 
nit  in  suspicionem  regni  affectati. 
Qua  de  causa  jussu  Quintii  dictato- 
lis  ab  Ahala  Servilio,  magistro  equi- 
tum,  occisns  est. 

•^  Annona  levanda']  Annona  proprie 
pro  re  frumentaria  sumitur  ;  promis- 
cue  vero  pro  quolibet  alimentoruni 
genere. 

•1  Tiberium  Gracchuni  ]  Gracclius 
magistratu  privavit  Octavium  colle- 
gam suum,  quoniam  suis  rogationi- 
bus  intercedebat :  volebat  enim  le- 


ges agrarias  ferre,  quibus  publicos 
agros  dividere  populo  intendebat. 
Cum  nemo  obsisteret  consulum  vel 
tribunorum,  Scipio  Nasica,  qui  longe 
omnium  optimus  liabebatnr,  irruens 
in  concionem,  Tiberium  Gracchum 
interfecit. 

^  Cujus  nefandum  adulterium]  Op- 
ponit  jam  flagitia  Clodii,  seu  viola- 
tarn  religionem,  illorum  criniinibus  : 
nam  si  illi,  quia  tantum  in  suspicio- 
nem venerunt  criminis,  occisi  jure 
existimantur  ;  quanto  sequins  Clo- 
dius,  qui  et  sacrificia  infami  libidine 
polluit,  et  deprehensus  est ! 

f  In  pulvinaribus'j  Id  est,  in  ipsis 
penetralihus  delubri  Deee  Cybeles  : 
in  templis  enim  erant  pulvinaria.sive 
lectnli,  ubi  Deoruni  simulacra  repo- 
nebantiir. 

s  NobilissitncBfcemina]  In  donio  Cae- 
saris,  ubi  sacra  peragebantur. 


PRO    MILONE,    CAP.    27. 


2461 


plicio  senatus  solennesreligiones^  expiandas  saepe  censuit: 
eum,  quem  cum  sorore  gerniana  nefarium  stuprum  fecisse 
L.  Lucullus''  juratus  se,  quaastionibus  habitis,  dixit  com- 
perisse :  euin,  qui  civem,  quem  senatus,  quem  populus,*^ 
quem  omnes  gentes,  urbis  ac  vitae  civium  conservatorem ' 
judicarant,  servorum  armis  exterminavit :  *  eum,  qui  regna 
dedit,''  ademit,'  orbem  terrarum,  quibuscum  voluit,  partitus 
est:""  eum,  qui,  plurimis  caedibus  in  foro"  factis,  singular! 
virtute  et  gloria  civem  domum  vi  et  armis  compulit:  eum, 
cui  nihil  unquam  nefas  fuit  nee  in  facinore,  nee  in  libidine  : 
eum,  qui  aedem  Nympharum°  incendit,  ut  memoriam  publi- 

*  Expulit, 

prehenderetur  C.  deprehenderunt  conj.  Heiira. — 5  Cod.  x  !•  solenves  rogatiojies. 
Mox,  dixisset  comperisse  r-  quem  civem  <//. — G  Tauiin.  Peyron.  Oiell.  populus 
Romanus.  Pro  judicarant  edd.  velt.  Lamb.  Gijev.  Grul.  jndicabnnt.  Statini, 
qui  repugna  dedit  4'-     Deinde,  pluribus  cadibus  C  H  T  a  r  x  !•  3.     Denique, 


NOT^ 


h  L.  Lucullus']  Luculhis  in  jus  vo- 
catiis,  ut  testimonium  diceret  de  vi- 
ta Clodii,  dixit  se  per  tormenta  ab 
aiicillis  suis  comperisse,  Ciodium  ue- 
fariuni  stuprum  cum  sua  sorore, 
quae  ipsi  Lucullo  nupta  erat,  commi- 
sisse. 

>  Conservatorem']  Seinetipsum  Ci- 
cero iiominat,  qui  urbis  conservator 
dictus  est,  quia  cam  a  conjuratione 
Catilinae  vindicavit. 

^  Regna  dedit  ]  Cicero  de  Haru- 
spicum  Responsis,  ait  Pessiriuntem, 
sedem  et  domicilium  Cybeles,  IJro- 
gitaro,  Galiogracco,  impurissimo  lio- 
inini,  vcndidisse,  et  eum  regem  jus- 
sisse  appellari. 

'  Adcmil]  Tulit  legem  Clodius,  ut 
C!yprus  insula  in  provrnciae  formam 
ipdigeretur,  et  ut  Ptolemaeus,  rex 
Cypri,  sedens  cum  purpura  et  scep- 
tre, et  illis  iusicnibus  regiis,  pra>coni 
publico  sulijicerotur,  et  cum  bonis 
omnibus  publicaretnr  ;  et  nt  M.  Ca- 
to  cum  jure  praetorio,  adjecto  etiam 


quaestore,  mitleretur  in  insulam  Cy- 
prum,  et  regiae  gazae  vendendae,  et 
pecuniae  deportandae  prapficereiur  ; 
ut  qui  Byzantii  rerum  capitalium 
damnati  exularent,  populi  Rom.  no- 
mine in  eandem  civitatem  reduce- 
rentur. 

™  Quibuscum  voluit,  partitus  est  ] 
Elate  hoc  dicit,  quia  Macedoniam 
Pisoni,  Syrian)  Gabinio  decrevit. 

"  In  foro]  Id  est,  teniplo  Castoris, 
quod  erat  foro  vicinum,  quo  in  tem- 
ple Ciodius  servum  collocarat,  cni  ex 
manibus  extorta  sica  est,  et  delata 
ad  Gabinium.  Interrogatus  servus 
respondit  sibi  a  Clodio  iuiperatum 
fiiisse,  ut  Pompeium  occideret.  Qua 
de  causa  se  domi  continuit  Pom- 
peius.     Ita  Asconins. 

°  JEdem  Nympharum]  lis  Nym- 
phis,  quae  fontibus  pracsnnt,  Romae 
fuit  a-dificatum  tcmplum,  ut  essent 
adversus  inccndia  propitiae;  quod  a 
Clodio  incensum  est.  Vide  Orat.de 
Harusp.  Resp. 


2462  M-    TULl.lUS    CICERO 

cam  7  recensionisji'  tabulis  publicis  iinpressam/  exstingue- 
ret :  74.  eum  denique,  cui  jam  nulla  lex  erat,  nullum  civile 
jus,  nulli  possessionum  termini ;  qui  non  caluninia''  litium, 
non  injustis  vindiciis"^  ac  sacraraentis  alienos  fundos/  sed 
castris,  exercitu,  signis  inferendis  petebat;  qui  non  solum 
Etruscos/  (eos  enim  penitus  contemserat)  sed  hunc  Q. 
Valium,^*  virum  fortissimum,  atque  optimum  civem,  judi- 
cem  nostrum,  pellere  possessionibus,  arrais,  castrisque  co- 
natus  est;  qui  cum  architectis  et  decempedis"  villas  mul- 
torum  hortosque  peragrabat;  qui  Janiculo^''  et  Alpibus^ 

f  Descriplum.  ^  Possessiones. 


vi  et  armis  expulit  T. — 7  Ita  codd.  German.  Taiirin.  edd.  ante  Naug.  Lamb, 
in  inarg.  ed.  1584.  Gnit.  Graev.  Oiell.  publicw  Naiig.  Maniit.  Camer.  Steph. 
Lamb.  15G6.  Schiitz.  Actutum,  recewpsionis  C.  cui  deinde  jam  S  <r  X  ^- ^' 
ullu  lex  X  3-  nulli  professionuin  ^f/.  cftlumniitm  litium  r-  non  inustis  vindictis 
r  x-  nonjudiciisxi-  Paulo  \)ost,  signis  fereiidis  r. — 8  Cn.  Po7npeium  muUi 
codd.  Oxon.  et  edd.  ante  Grnt.  P.  Varum  codd.  German.  Garat.  Orell.  sic 
quoqne  Peyron.  omisso  uJram.  V nulo  \)0!ii,  et  decempedium  C.  villas  oinirtit 
X. — 9  Quod  Janiculo  C.    spes  a.     Mox,  terminurat  Taurin.     Pro  splendidissimo 

NOTvE 

V  lit  memoriam publicamrecensionis']  ex  sponsione  liligare,  tx  sponso  a- 

Solebaiil  censores  singulis  lustris  om-  gere,  et    sacramento    litigaie,  quae 

nes  Iribus  censere,  et  tabulas  habere,  eadem  sunt. 

in  qnibiis  scelera  omnium  civiiim  no-  *  Etruscos']   Dixit  superius  Clodium 

tabantur.    (liim  autem  non  ignoraret  Etruscorum  sylvasde  popnlatum  esse, 

Clodius  sua  fiagitia  in  acta  publica  qiiibus  jam,  tan(|iiam  hostibus,  bel< 

referri,  ibique  asservari,  incendit  il-  lum  intulisse  conqneritur. 

lud  femplum,  ut  eoruin  memoria  de-  '  Q.  Varium  [Cn.  Pompeium']    Non 

Jeretur.  est  dubium  quin  ille  Cn.  Pompeius 

1  Calumnial    Calumnia  est  callida  alius  sit  a  I'ompeio  Magno  ;   neque 

et  malitiosa  juris  iuterpretatio.  Vide  enim  Magnus  Pompeius  fuit  in  hac 

Dig.  I.  II.  cansa  judex,  quia   tum  consul  erat; 

'  Injustis  viiidiciisl  Ex  Festo  lib.  nisi  forte  sit  Q.  Pompeius,  quein,  li- 
iilt. '  vindiriiB  appellantur  res  ese,  de  cot  Milonis  inimicum,  coUaiidat,  ut 
quibuscontroversiaest.'  Vindiciarum  eidem  eum  devinciat. 
vero  jus  est  lis  vindicandae  possessio-  "  Decempedis'}  Decempeda  propria 
nis  apud  pratorem.  Sed  quoniam  dicitur  pertica  decem  pedibus  longa, 
in  liac  lite  deponebatur  summa  quae-  qua  architecti,  fabri,  mensores  agro- 
dam  pecuniae  ;  et  qui  vincebat,  au-  rum  uti  solent  :  aliquando  etiam  su- 
ferebat  partem  pecuniae  ;  et  qui  vin-  mitnr  pro  ipsis  meusoribus,  ut  hie  a 
cebatur,  ejus  pecunia  deponebatur  Cicerone  videtur  sumi. 
in  aerarium,  tanqnam  res  sacra  cs-  ^  Janiculo]  Janiculum  urbs  erat  o- 
set;  inde  sacramcntuu)  alibi  dicitur,  lini  Etruriae   iu  ripa  citeriore  Tibe- 


PRO  milonl:,  cap.  27.  2463 

spem  possessionum  terminabat  suarum  ;  qui  cum  ab  eqttite 
Romano  splendidissimo  et  forti  viro,  T.  Pacavio,'°  non 
impetrasset,  ut  insulam  in  lacu  Praelio  ^  venderet,  re- 
pente '  lintribus*  in  earn  insulam  materiam,  calcem,  cas- 
menta,  afque  arma  convexit;  dominoqne  trans  ripam  in- 
spectante,  non  dubitavit  Eedificium  exstruere  in  alieno;  75. 
[p.llG.']  qui  huic  T.  Furfanio," ''  cui  viro!  Dii  immor- 
tales  !  (quid  enini  ego  de  muliercula  Scantia  ?  quid  de  ado- 
lescente  Aponio  dicam  ?  quorum  utrique  mortem  est  mini- 
tatus,'^  nisi  sibi  hortorum  possessione  cessisset)  sed  ausus 
est  Furfanio  dicere,  si  sibi  pecuniam,  quantam  poposceraf, 
non  dedisset,  mortuum  se  in  domum  ejus  illaturum  ;''  qua 

•  Subito. 


C  splendido.  Taiirin.  Saxon,  a  ^  1.  3.  Lamb.  Grspv.  Garat.  Peyion.  Orcll. 
omitttint  viro. — 10  717.  Paconio  Tatnin.  Saxon.  Garat.  Peyion.  Orell.  T.  Puca- 
niu  C  H  S  T  r,  Rom.  Lamb.  T.  Palavin  \p.  '  T.  Pacavio  eti.  1584.  Garat.  Grnt. 
Grsev.  errore  fypogr.'  Orcll,  Statim,  in  lacu  Pretio  C  H  S  T  »  r  x  !•  3.  <//.  in 
I.  Prelio  Lag.  Gra;v.  Scliiitz.  Garat.  Orell.  in  I.  Prilio  Taurin.  Peyroii.  in  I. 
Precio  Lamb,  linlr Urns  m earn  x  3.  mnteriem  C,  Tamin.  Lamb.  Peyron.  Orell. 
camenta,  arma  Taurin.  Erf.  Bav.  Graev.  Peyron.  Orell.  camcnia,  arcnnm  tj/. 
Lamb.  J566.  Deinde,  domino  t.  r.  spectaute  multi  cotld.  Oxon.  Veu.  1480. 
1483.  Jiint.— 11  T.  Fiirio  Fanio  Tanrin.  Peyron.  T.  Fur/ano  x  1-  T.  Furfa- 
nio xf/,  Mox,  ego  omittiint  CHS  T  «  r  x  1-  3.  et  edil.  ante  Grnt.  Scancia 
C  S.  Santia  H.  Sancda  »  ^  x  '•'^-  Sancia  edd.  vett.  Sentia  cod.  Fabric. 
Apono  C  r-  Apario  H.  Appono  T.  Cypono  «.  Aperono  x  3.  Opporio  x  !• 
Papinio  Taurin.  iinde  P.  Apinio  Peyron.  dico  H  S  T  »  r  X  1-  3.  Jiint. — 12  C 
H  \f/,  et  edd.  qiiapdam  vclt.  minutus;  x  3.  mimicatus.  Mox,  possessiones  ccs- 
sissent  C  r.  poasessionum  cessisset  i^.  possessione  cessissent  Tanrin.  sed  ausum 
esse  H  T  X  3.  'i'aiirin.  Bav.  Peyron.  aiistitn  est  x  !•  <iiinntum  poposcerit  C. 
quantum  possideral  x  3.     Tnm,  mortnutn  esse  in  dom.  a  r  X  >^'    '"  dom.  suam  x  1- 

NOT^ 

•"is  :  sic  dicta  ea  pars  iirbis,  quod  a  *  /n   iacu   Pralio   [Pretio']     Lacus 

Jano,  antiqnissimo  Italian  Deo,  con-  Pretins  appeilatiis  Romam   inter  et 

dita  sit,  cum  totam  Italian)  cnm  Sa-  Viterbiani  est. 

tunio    divisisset,   qni    ultra   Tiberim  *  Lintril/us]    Lintres  naves  parvae 

eliam  nrbem    a>dificavit,  qua;  ab  eo  sunt  qiiibus  utuiitnr  piscatores. 

Saturnia  dicta   est,  ut  ex  Virg.  JE-  ^  Furfanio]    Fnrtaniiis  aniicns  fnit 

neid.  viii.habemns.     Vult  autem  in-  Ciceronis,  ad  qnem  praplorem  ¥crip- 

dicare  Cicero,  qnod  a  Janiculo,  sive  sit,  nt  patet  ex  libro  sexto  Epist.  ad 

urbe  Roma,  ad  Galliam  usqne,  omnes  Famil. 

possessiones  vindicare  sibi  volnerit.  •■   HJortiium  se  in  domum  ejus  illnlu- 

y  Alpilius]    His   montibus   Italia  a  rum]    Minatiis   est  Clodiiis   Fnrfanio 

Gallia  separatiir.  se  in   ejus  domum  mortunm   illatu- 


2404  M.    TULLIUS    CICERO 

invidia  hulc  esset  tali  viro  conflagrandum ;  qui  Appium 
fratrem/  horainein  mihi  conjunctum  fidissiraa'^  gratia,  ab- 
sentem  de  possessione  fundi  dejecit;  qui  parietem  sic  per 
vestibulum*  sororis  instituit  ducere/  sic  agere  fundaraenta, 
ut  sororem  non  modo  vestibule  privaret,  sed  omni  aditu 
et  limine,  xxviii.  76.  Quanquam  haec  quidemjam  tole- 
rabilia  videbantur ;  etsi  aequaliter '  in  rempublicam,  in 
privates,  in  longinquos,  in  propinquos,  in  alienos,  in  suos 
irruebat :  sed  nescio  quomodo  jam  usu  obduruerat  et  per- 
calluerat*^  civitatis  incredibilis  patientia.  Quae  vero  ade- 
rant  jam,  et  impendebant,^  quonam  modo  ea  aut  depellere 
potuissetis,  aut  ferre  ?  Imperium  si  ille '  nactus  esset ; 
omitto  socios,^  exteras  nationes,  reges,  tetrarchas ;  ^  vota 
enim  faceretis,  ut  in  eos  se  potius  mitteret,  quam  in  ves- 
tras  possessiones,  vestra  tecta,  vestras  pecunias ;  pecunias 

*  Mdificare, 


illatum  C,  allaturum  x  !• — 13  S  %  !•  Ven.  1483.  Lamb.  I!j66.  fidelissima. 
Statim,  fundi  abjecit  x  3.  instiliiit  dicere  r.  Turn,  vestibulo,  sed  omni  aditu 
et  lumine  privaret  Lamb,    sed  etium  omni  %  3.    et  lumine  C  x  3. 

Cap.  xxviii.  1  Codd.  German,  x  I-  Cireev.  Garat.  Peyron.  Orel!,  aquabi- 
liter  ;  CHSTarx^.  ^  aqualite.  Actiitiim,  in  rep.  x  3.  Mox,  et  calluerat 
civitatis  patientia  r. — 2  Cod.  r  impediebant. — 3  Imperium  ille  si  codd.  Ger- 
man. Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.  Imp.  id  ille  si  «  r  X  3.  '!'•  P"""  faceretis  T 
X  3.  Ven.  1483.  Lamb,  feceratis.  Pro  mitteret  codd.  German.  Lamb.  Garat. 
Peyron.  Orell.  immitferet.   Deinde,  vestras  pecunias,  vestras  pecunias  dico  a  r  x 


NOTiE 

rum,  ut  caedis  reus  haberetnr,  quasi  cuus   est  ante   domus   januam,    per 

in  sua  domo  eum  interemissel ;  vel  quem  a  via  aditus  et  accessns  est  ad 

quia  niortuo    illato    religiosa   domus  £edes. 

fiebat,  et  jus  ejus  domino    peribat,         ^  Percallueraf]    Translatio  sumta  a 

quia  res  religiosaB   nullius  jiiri  sub-  manibus  et  pedibus,  quibus  assiduo 

jectae  sunt.     Vide  Caium  Jurisc.  lib.  labore  callus  obducitur. 

Pandect,  ii.  tit.  de  religiosis  locis.  e  Sociosi    Socii  dicebantur,  qui  a 

<*  ^/)/jiM»n/rafrem]  Appius  Claudius,  populo  Romano  victi  aliquod  tribu- 

frater   Pub.  Clodii,   Pulcher   dictns  turn  et  ex  agris  suis  decimas  pcnde- 

est;  ad  quem  plures  Ciceronis  literae  bant,  tamen  suis  legibus  utebantur. 
leguntur,  et  qui  paulo  post  cum  Pi-  >>  Tetrarchas^    Principes   sunt   te- 

sone  censor  fuit.  trarcliae,  qui  quartara  tantuni  regni 

^   Vestibulumi  Vestibulum  locus  va-  partem  occupabant. 


PRO    MILONli,   (JAP.    28.  2465 

dico?  a  liberis,  a  liberis,'^  medius  fidius,' et  a  conjugibus 
vestris  nunquam  ille  effraenatas  suas  libidines  cohibuisset. 
Fingi  baec  putatis,  quae  patent  ?J  haec,  quae  nota  sunt  om- 
nibus? quas  tenentur?  servorura  exercitus  ilium  in  urbe 
conscripturum  fuisse,  per  quos  totam  rempublicam,  lesque 
privatas  omnium  possideret?  77.  Quamobrem,  si  cruen- 
tum  gladium  tenens  clamaret  T.  Annius  ;  '  Adestc,  quaeso, 
atque  audite,  cives !  P.  Clodium  interfeci;*^  ejus  furores, 
quos  nullis  jam  legibus,  nullis  judiciis  fracnare  poteramus, 
hoc  ferro  et  hac  dextra  a  cervicibus  vestris  ^  repuli ;  per 
me  ut  unum,  jus,  aequitas,  leges,  libertas,  pudor,  pudicitia 
in  civitate  manerent; — '  esset  vero  timendum,  quonam  modo 
id  ferret  civitas  ?  Nunc  enim  quis  est,  qui  non  probet?  qui 
non  laudet?  qui  non  unum  post  hominum  memoriam  T. 
Annium  plurimum  reipublicae  profuisse,  maxima  la^titia 
populum  Romanum,^  cunctam  Italiam,  nationes  omnes  af- 
fecisse,  et  dicat,  et  sentiat  ?     Nequeo,^  vetera  ilia  populi 


1.  3. »(/.  pecunias  dico  desiint  in  C  H  S  T. — 4  Repetitio  a  liberis  deest  in  C  H 
S  T  r  X  !•  3.  medius  fidius,  a  conjug.  edd.  vett.  medius  fidius,  et  conjug.  Gnit. 
— 5  Lamb,  parent.  Actntiim,  hac  oiniitunt  Eif.  Bav.  C  H  S  T  r  x  '•  3. 
Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.  sunt  onuUiint  CHSTrx  l-S.  7««  tenent 
X  !• — 6  C  \li  inlerfici.  Actiitiim,  ejus  furores  x  L  Tnm,  pro  ferro  >\i  liabet 
frano.—l  CHSTrxl.3.  >|/  omitfiint  vestris.  StaHm,  unum  efifectum  est 
S  u  \p.  per  me  unum  effectum  est  ut  Aid.  JiiDt.  per  me  nttum  ut  Lamb.  Srlinlz. 
in  civitdle  maneret  H  x  1-  P'o  <«sf<  H  S  T  lialient  enim  ;  x  ••  "f  elcnim. 
Deinde,  id  per/erret  \p.  qui  non  laudet  desuiit  in  eodem  cod. — 8  C  populi  R. — 
9  Non  quf'o  Bav.  Garat.  Peyron.  Orcll.  vitera  ilia  vera  r.  guudia  indicnre 
«"  X  !•  V'-  gnudia  quanta  fuerint  judicare  Bav.  Lamb,  in  marg.  ed.  15S4.  Carat. 
Peyron.  Orell.  Panlo  post,  victorias  clarissima  alas  a.  quantum  nulla  x  ^^ 
attulit  nee  lanlum,  omisso  Icctitiam,  yf,.    latiliam  attulit,  neque  tantam  Lamb. 

NOT^E 

'   Medius  fidius']   Medius  fidius  vel  antiqui   pro  L,  litera  D  utebantnr. 

tres  sunt  voces,  vcl  nnica  ;  non  dii-.E,  Porro  iiliul   'me,'   quod    in  '  mrdius 

ut  putant  aliqni;  nam  ut  dicinuis  <me  fidius'  primum  locum  obliiict,  non- 

hercnle,'  ita  et  'medius  fidius  :'  ac  nullis  placet  esse  pronomen,  pro,  ita 

ntroque  per   Herculem  juratur:    ut  me   Dcus   fidius   amet.     Voliinl    alii 

indicat  Tertull.  lib.  de  Idolo  cap.  22.  denique,   'me'  esse  adverbiinn,  at- 

Festus  vult  ea  voce  significari  Jovis  que    idem    sipnificnre,    quod    'per,' 

filium,  id  est  Herculem,  quod  Jovem  unde   'me   bercule,'  per  Herculem. 

Graeci  Ai'o  appellent;   'fidium'  an-  Vide  Vossium  lib.  Etymol. 
tern  apponi  pro  '  filio,'  quod  ssepe 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicero.  7  II R 


24G6  M.    TULLIUS    CICERO 

Romani  quanta  fuerint  gaudia,  judicare ;  multas  tamen  jam 
suramorum  ^  imperatorum  clarissimas  victorias  aetas  nostra 
vidit,  quarnra  nulla  neque  tam  diutumani  attulit  laetitiam, 
nee  tantam.  78.  Mandate  hoc  memoriae,  judices :  spero 
multa  vos  liberosque  vestros  '°  in  repoblica  bona  esse  vi- 
suros :  in  his  singulis  ita  semper  existimabitis,  vivo  P. 
Clodio,  nihil  eorum  vos  visuros  fuisse.  In  spem  maxi- 
mam,  et,  quemadmodum  confido,  verissimam  adducti  su- 
mus,  hunc  ipsum.  annum,  hoc  ipso  summo  viro  consule,' 
compressa  hominum  licentia,  cupiditatibus  fractis,  legibus 
et  judiciis  constitutis,  salutarem  civitati  fore.  Num  quis 
igitur  est  tarn  demens,  qui  hoc,  P.  Clodio  vivo,  contingere 
potuisse"  arbitretur?  quid?  ea,  quae  tenetis,  privata  atque 
vestra,  dominante  homine  furioso,  quod  jus  perpetuas  pos- 
sessionis  habere  potuissent? 

XXIX.  Nou  timeo,  judices,  ne  odio  inimicitiarum  me- 
arum  inflammatus,  libentius '  ha;c  in  ilium  evomere  videar, 
quam  verius :  etenim  etsi  praecipuum  esse  debebat;  tamen 
ita  communis  erat  omnium  ille  hostis,  ut  in  communi  odio 
paene  aequaliter  versaretur  odium  ^  meum.  Non  potest  dici 
satis,  ne  cogitari  quidem,  quantum  in  illo  sceleris,  quantum 
exitii  fuerit.  79.  Quin  sic  attendite,  judices.  Nempe  hasc 
est  quaestio  de  iuteritu  P.  Clodii.     Fingite  ^  animis ;  liberas 


tantam  mnndare  hoc,  fyc.  a.— 10  Cod.  x  3.  veslros  ut.  S  in  rem]).  Mox,  in  his 
singuli  x^'  "'  J'*  singulis  Gar  at.  Peyron.  Oiell.  existimabatis  C  T  t.  nihil 
horum  H,  et  edd.  ante  Lamb,  etiam  Lamb.  1566.  horum  deesi  in  »  ?■  x  !•  3. 
Ha^c  omnia,  nihil  eorum  ...  P.  Clodio  ijro,  desiint  in  u  r  X  !•  3.  ipso  ante 
summo  omittunt  H,  codd.  German,  et  edd.  ante  Lamb.  Pro  compressa  qnap,- 
dani  edd.  habent  cottcussa.  Statim,  salutem  civitati  Lamb. — 11  Codd.  «  r  X  l- 
3.  num  contingere  posse  ;  \l/ nunquam  contingere  posse.  Actnttim,  arbitrabamini 
C  X  3.  arbitraretur  H.  arbilraremini  S  yp.  arbitremini  T  a.  arbitramini  r  x  !• 
Deinde,  habere  patuisselis  a.    habere  potuisset  x  1.  ^. 

Cap.  XXIX.  1  Henm.  et  Einesti  conj.  iJcf»UJu$.  Mox,  esse  debeat  C  x^- — 
2  Voc.  odium  siispectnni  Einestio. — 3  Figite  4/.  cogitationes  vestra  r  X  !• 
Mox,  ut  ea  cernamus,  qua  non  viJemus  Colon.  Garat.  Peyron.    ut  ea  cernamus, 

NOT^ 

^  Summnrum']  Hac  selate  e^titere         '  Summo  viro  consule']  Pompcio. 
S'.iUa  et  Marius. 


PRO    MILONE,    CAP.   29.  2467 

enim  sunt  cogitationes  nostras,  et,  quae  voluot,  sic  intuen- 
tur,  ut  ea  cernimus,  quae  videnius.  Fingite  igitur  cogita- 
tione  imaginem'^  hujus  conditionis  meae,  [p.  117.]  si  pos- 
sini  efficere,  ut  Milonem  absolvatis ;  sed  ita,  si  P.  Clodius 
revixerit.  Quid  vultu  extimuistis?  quonam  modo'"  ille  vos 
vivus  afBlceret,  quos  raortuus  inani  cogitatioue  percussit? 
Quid?  si  ipse  Cn.  Pompeius,  qui  ea  virtute  ac  fortuna^ 
est,  ut  ea  potuerit  semper,  quae  nemo  prajter  ilium ;  si  is, 
inquam,  potuisset,  ut  quaestionem "  de  morte  P.  Clodii 
ferre,  sic  ipsura  ab  inferis  excitare ;  utruni  putatis  potius 
facturum  fuissc  ?  etiamsi,  propter  amicitiam,  voluisset  il- 
ium ab  inferis  revocare,  propter  rempublicam  non  fecisset. 
Ejus  igitur  mortis  sedetis  ultores,  cujus  vitam  si  putetis 
per  vos  restitui  posse,  nolitis;'^  et  de  ejus  nece  lata  quac- 
stio  est,  qui  si  eadem  lege  reviviscere  posset,  lata  lex  nun- 
quam  esset.  Hujus  ergo^  interfector  qui  esset;  in  confi- 
tendo  ab  iisne  poenara  tiraeret,  quos  liberavisset  ?  80. 
Graeci  homines  Deorura  honores  tribuunt  iis  viris,  qui  ty- 
rannos  necaverunt.  Quae  ego  vidi  Athenis  !  quae  aliis  in 
urbibus*  Graeciae!  quas  res  divinas°  talibus  institutas  vi- 


quce  vidimus  alii  codd. — 4  Cod.  x  conditionis  imagine.  Aotntnm,  hujus  cogita- 
tionis  if.  si  posset  u.  Paulo  post,  viius  effecerat  C  T.  vivus  uffvcerat  H  »  x  !• 
3.  if.  Pio  quos,  quod  servant  codd.  Oxon.  cod.  Ste|)li.  German.  Hav.  GiaRV. 
seqq.  qui  pr*bent  Grut.  et  edd.  vett. — 5  S  et  Hervag.  ea  virtute  ac  sapientia. 
Statim,  quain  nemo  potest  x  1-  si  is  tinquam  C  T.  aut  ut  quastionem  S  x  3. 
aut  quastioneni  H,  Bav.  Graev.  de  morle  P.  C.  deferre  ».  aut  ipsum  Bav.  S, 
Grsev.  ab  inf.  evocare  S.  ab  inf.  advocare  »//.  excitare  oniittuut  C  T.  potius 
oinittit  Lan)l>.  utrum  p.  p.  f.  f.  e.  p.  a.  v.  i.  ab  inferis  omittiint  C  S  T  «  r  x  !• 
3.  Pro  voluisset  codd.  et  edd.  ante  Ernesti  hahent  vellct.  Pro  revocare 
Saxon.  C  »  r  X  !•  Rom.  Ven.  1483.  Junt.  Grjfiv.  Garat.  Peyron.  Orell.  legtunt 
evocare ;  T  avocare.  Deinde,  num  fecisset  x  3. — C  Erf.  Graev.  Lall.  noUetis. 
Mox,  qncB  lata  C.  qucestione  qui  si,  S^c.  r> — 7  Hujus  igitur  T.  interfcctio  r.  non 
esset  C  T  a  rx  3.  if.  si  esset  H  Sxl-  German.  Kom.  Ven.  14S0.  Grut.  Garat. 
Peyron.  Orell.  interfector  non  esset  etiam  conjitendo  ab  iis  impetraturus,  ne  pw- 
nam,  S^c.  Lamb.   15GG. — 8  C  altis  muribus ;  Lamb,   in  aliis  urbibus.     Paulo 

NOT;E 

""  Quonam  modo'}    Argumentum  ex  quo  liabetur  quxstio. 

ininori,  et  entliymema  non  solum  ex  "  Res   divinas]    Intelligit  statuas, 

comparatione,    sed  etiani   a   contra-  monumcnta,  cohimnas,  qua;  in  Deo- 

riis.  rum  lionoreni  erecta  sunt. 

"  Quastioncm]  Id  est,  judicium,  in 


24G8  M.    TULLIUS    CICERO 

ris!  quos  cantus  !  qusecarmina!  prope  ad  immortalitatis 
et  religionem  P  et  memoriam  consecrantur.  Vos  tanti'  coii- 
servatorem  populi,  tanti  sceleris  ultorera,i  non  modo  hono- 
ribus  nuUis  afficietis,  sed  etiam  ad  supplicium  rapi  patie- 
mini?  Confiteretur,  confiteretur,'°  inquam,  si  fecisset,  et 
magno  animo,  et  libente  se  fecisse,  libertatis  omnium  causa ; 
quod  ei  certe  non  confitendum  modo,  verura  etiam  preedi- 
candum.  xxx.  81.  Etenim,  si  id  non  negat,  ex  quo  nihil 
petit,  nisi  ut  ignoscatur  ; '  dubitaret  id  fateri,  ex  quo  etiam 
prgemia  laudis  essent  petenda?  nisi  vero  gratius  putat  esse 
vobis,  sui  se  capitis,  quam  vestri  defensorem  *  fuisse ;  cum 
praesertim  in  ea  confessione,  si  grati  esse  velletis,  honores 
assequeretur  amplissimos ;  si  factum  vobis  non  probaretur, 
(quanquam  qui  poterat  salus  sua  cuique  non  probari?)  sed 
tamen  si  minus  fortissimi  viri  virtus  civibus  grata  cecidis- 
set ;  *  magno  animo  constantique  cederet  ex  ingrata  civi- 
tate  ;  nam  quid  esset  ingratius,  quam  laetari  ceteros,  lugere 
eura  solum,  propter  quern  ceteri  laetarentur  ?  ^  82.  Quan- 
quam hoc  animo  semper  fuimus  omnes*  in  patriae  prodito- 
ribus  opprimendis,  ut,  quoniam  nostra  futura  esset  gloria, 
periculum  quoque  et  invidiam  nostram  putaremus.     Nam 

*  Fuisset, 


post,  ad  immortalitatem  CS  T  «  r  x  !•  3-  <^.  ct  edii.  velf.  ud  immortalitatem 
religione  et  memoria  Lamb,  memoriam  confectantur  C. — 9  Vos  tamen  C.  conser- 
vatorem  populi  Romani  \f/.  Mox,  etiam  omittiint  C  H  T  k  r  x  1-  3.  Rom.  Ven. 
1480. 1483.  ad  suppl.  rapi  etiam  Jiint.  Naug. — 10  Alteriim  confiteretur  omittit 
Schiitz.  Mox,  et  libenter  Erf.  C  H  S  »  x  !•  3.  edd.  ante  Griit.  etiam  Lamb. 
omnium  omittit  T.  Deinde,  modo  fuisset  «  r  x  1-  Ven.  1483.  Junt.  al.  ante 
Lamb,    quod  esset  ei  none,  modo,  verum  etiam  vereprced.  Lamb. 

Cap.  xxx.  1  CoA.  <r  cognoscatur.  Mox,  quo  prcemia  I.  e.  fatenda  C.  vero 
deest  in  X  3. — 2  Ita  Colon.  Schntz.  Garat.  Peyron.  Orell.  vestri  ordinis  def. 
ceteri,  etiam  Lamb,  et  GriBv.  Statim,  si  grata  C.  sin /actum  Lamb,  qui 
potest  X  3.  cuiquam  non  probari  codd.  German.  Lamb.  Graev.  Garat.  Peyron. 
Orell. — 3  Cod.  X  1  IcBtentur. — 4  Ita  codd.  German.  Lamb.  seqq.  omnes sem- 
per fuimus  Ven.  1483.  Juut.    semper  omnes  fuimus  al.  ante  Lamb,   omnes  omit- 

NOTiE 

P  Religioneni]  lis  habebantiir  caari-  dio  ultus  est  religionem,  quam  vioia- 
moniae,  quasi  inter  Deos  essent.  vit  ille  cum  in  sacra  Bonae  Deae  se 

1  Ultorem]  Milo  interficiendo  Clo-      intulit. 


PRO    MILONE,    CAP.    30.  2469 

quEe  mihi  ipsi  tribuenda  laus  esset,^  cum  tantum  in  consu- 
latu  meo  pro  vobis  ac  liberis  vestris  ausus  essem/  si  id, 
quod  conabar,  sine  maximis  dimicationibus'  meis  me  esse 
ausurum  arbitrarer?  quae  mulier  sceleratura  ac  perniciosum 
civem  occidere  non  auderet,  si  periculum  non  timeret?  Pro- 
posita  invidia,  morte,  poena,  qui  nihilo  segnius  rempubli- 
cam  defendit,  is  vir  vcre  putandus  est.  Populi^  grati  est, 
praemiis  afficere  bene  meritos  de  republica  cives ;  viri  for- 
tis,  ne  suppliciis  quidem  moveri,  ut  fortiter  fecisse  poeni- 
teat.  83.  Quamobrem  uteretur  eadem  confessione  T.  An- 
nius,  qua  Ahala,'  qua  Nasica,  qua  Opimius/  qua  Marius, 
qua  nosmet  ipsi;*  et,  si  grata  respublica  esset,  laetaretur; 
si  ingrata,  tamen,  in  gravi  fortuna,  conscientia"  sua  ni- 
teretur. 

Sed  hujus  beneficii  gratiam,  judices,  fortuna  populi  Ro- 
mania et  vestra  felicitas,  et  Dii  iramortales  sibi  deberi  pu- 
tant;  nee  vero  quisquam  aliter  arbitrari  potest,  nisi  qui 
nuUam  vim"^  esse  ducit,^  numenve  divinura  :    quern  neque 

«  Periculo  et  invidia.  ^  Naturam  divinam. 


tit  C.  Pro  quoniam  idem  rodex  quern. — 5  Ita  codd.  German.  Lamb.  seqq. 
nnhi  contribucnda  lans  esset  ipsi  C  H  S  T,  et  edd.  ante  Lamb,  in  consiilatum 
modi)  pro,  ifc.  x  3.  Panlo  post,  urbilrarelur  .  .  .  7ion  uudiret  x  3-  Deinde,  pro 
timeret  u  Uabet  auderet. — 0  Proprie  C  Mox,  civcs  deest  in  x  !• — 7  Opinius 
}]/.  turn  in  gravi  C  H  T  a  r  x  •>  '!'•  tnmen  ingrate  x  3.  conscientia  mittere- 
tuT  C.  conscientia  uteretur  ». — 8  Ila  codd.  Girman.  Lamb,  in  marg.  ed.  1584. 
Gi  lit.  seqq.  qui  nullum  vim  calestem  esse  dncit  Lamb.  1566.  qui  n.  v.  caelestem 
esse  cxistimat  Junt.  qui  deest  in  T.  nullam  mdjestatem  habent  T  a  x  3.  nul- 
lamfortuntimV..  nullatnvim  ccelestemYlS  \p.  esse  putant  C  T.  esse  existimant 
H.  esse  existimat  S  if.  numen  ne  divinum  T.  minimeve  divinum  C.  imperii  nos- 
^ri  »,  Lamb.     Mox,  tiec  cceli  nee  signorum  motus  CT.    et  signorum  nwtus  H. 


NOTyE 

f  Ausus  esscm'\   Loquitnr  de  Catili-  "  Conscientia']   Nempe  praeclari  sni 

nap  conjnratione  a  se  oppressa.  facinoris. 

*  Qua  Ahala]   De   eo   dictum   est,  *  Fortuna  populi  Romani]   Plutar- 

aliisque  siiperius.  clins  in  lib.  de  Fortuna  Homanorum, 

'  Qua  nosmet  ipsi'\  Indicat  conjura-  eonun  imperii  iuitia  et  incromenta 

tionis  participes  LentiiUim,  et  Cetbe-  vi  fortiinae  facta  esse  scribil,  eaque 

gum,  qiios  consul  senatus  decreto  in-  de  causa  plnrima  Fortunae  templa  in 

terfecit.  mhe  dedicasse. 


2470  M.    TULLIUS    CICERO 

imperii  vcstrl  magnitudo,  neque  sol  ille,  nee  coeli  signo- 
rumque  motus,  nee  vieissitudines  rerum  atque  ordines  mo- 
vent, neque,  id  quod  maximum  est,  majorum  nostrorum 
sapientia;  qui  sacra,  qui  caerimonias,  qui  auspicia,  et  ipsi 
sanctissime  colnerunt,  et  nobis,?  suis  posteris,  prodiderunt. 
XXXI.  84.  [p.  118.]  Est,  est'  profecto  ilia  vis;  neque  in 
his  corporibus,  atque  in  hac  imbecillitate  nostra,  inest 
quiddam,  quod  vigeat  et  sentiat,  et  non  inest  in  hoc  tanto 
naturae  tam  praeclaro  raotu  :  nisi  forte  idcirco  esse  non 
putant,  quia  non  apparet,  nee  cernitur :  proinde  ^  quasi 
nostram  ipsam  mentem,  qua  sapimus,  qua  providemus, 
qua  ha3C  ipsa  agiraus  ac  dicimus,  videre,  aut  plane,  qualis, 
aut  ubi  sit,  sentire  possimus.  Ea  vis,  ea  igitur  ipsa,'  quaj 
saspe  incredibiles  huic  urbi  felicitates  atque  opes  attulit, 
quifi  illam  perniciem^  exstinxit  ac  sustulit ;  cui  primum 
mentem  injecit,  ut  vi  irritare,  ferroque  lacessere  fortissi- 
mum  virura  auderet,  vincereturque  ab  eo,  quem  si  vicisset, 
habiturus  esset  impunitatem  et  licentiam  sempiternam.  85. 
Non  est ''^  humano  consilio,  ne  mediocri  quidem,  judices, 
Deorum  immortalium  cura,  res  ilia  perfecta:  religiones^ 
mehercule,  ipsas,  quae  illam  belluam  cadere  viderunt,  com- 
mosse  se  videntur,  et  jus  in  illo  suum  retinuisse.    Vos  enim 


Turn,  nostrorum  omltturit  Bav.  C  S  T  y  r  X  3. — 9  C  vobis.     Statim,  suis  p. 
tradiderunt  X  3. 

Cap.  XXXI.  1  Et  est  C  H  S  T  n  r  x^'  ^■^-  Mox,  inest  quidam  C.  inest 
quidem  x  3.  Turn,  tamque  prceclaro  Lamb,  esse  omiUunt  C  H  T  r  X  !•  3. — 
2  Jiint.  et  Orell.  perjw(ie.  Statim,  vestram  ipsam  x  !•  nostratn  ipsorum  conj. 
Weisk,  probante  lliildric.  Paulo  post,  et  videre  C.  De'inde,  aut  sane  sit  s. 
■possumus  X  !• — 3  I'^  codd.  German.  Gnit.  seqq.  Ea  vis  est  igitur  ipsa  Lamb. 
Ea  vis  ea  est  igilur  Jiint.  Mox,  pro  qua  illam  Bav.  habet  simpliciter  illam, 
corifiimans  conj.  Ernesti,  et  sic  legiiut  Garat.  Peyron.  Oiell. — 4  Non  enim 
est  ^,  Verba,  immortalium  c.  r,  i,  p.  r.  mehercule,  desiint  in  T.  ipsce  cum  quce 
illam  C  H  S  r.    ipsceque  illam  T.   quce  turn  illam  «.    cwn  istam  ^.   ipsm,  araque, 

NOT^ 

y  Illam  perniciem]    Pernlciem  ap-  sas  caerimonias,  quibus  in  suis  sacrifi- 

pellat  Clodium,  quod  suis  sceleribus  ciis  utebantur.     Religiones  autem  a 

et  impietate  reipub.  perniciem  aflFe-  lelegendo  dictae  sunt.     Unde  qui  di- 

lebat.  ligenter  observant  quae  ad  caerimo- 

*  Religiones]  Religiones  vocat  ip-  nias  pertinent,  religiosi  dicuntur. 


PRO    Ml  LONE,   CAP.  31.  2471 

jam,^  Albani  tumuli "  atque  luci/  vos,  inquam,  imploro  at- 
qne  tester,  vosque  Albanorum  obrutae  aree,  sacrorum  populi 
Romani  sodas'^  et  aequales,  quas  ille,  proeceps  amentia,  cas- 
sis prostratisque  sanctissimis  lucis,  substructionum  insanis 
molibus' oppresserat ;  vestrae  turn  aras/  vestraj  religiones 
viguerunt,  vestra  vis  valuit,  quam  ille  omni  scelere  pollii- 
erat;  tuque  ex  tuo  edito  monte,  Latiaris  "^  sancte  Jupiter, 
cujus  ille  lacus,'  nemora,  finesque  saepe  orani  nefario  stu- 
pro  et  scelere  macularat,  aliquando  ad  eum  puniendum 
oculos  aperuisti;7  vobis  illae,  vobis  vestro  in  conspectu 
serae/  sed  justse  tamen,  et  debitae  poenas  solutaj  sunt.  86*. 
Nisi  forte  hoc  etiam  casu  factum  esse  dicemus,^  ut  ante 

*  Mdijiciis. 


cum  illam  hAxnh.  Mo\,  videntur.  Etiain  jus,  Sfc.  x  ^-  retinuissel  C. — 5  Vos 
enim  CHS.  Vos  autem  T.  enimjam  desiint  in  »  r  x  !•  *.  atque  loci  C  H  T 
s-x  1.  '^.  atque  obteslor  C  H  T  a  s-  x  3.  i|/,  et  edd.  ante  Grut. — 6  Garat.  et 
Peyron.  omittnnt  arw,  de  Grnteri  el  IModii  sententia.  Actntiim,  veslra  turn 
religion es  C.  nostra;  religiones  T.  vestrcv  tatncn,  onusso  religiones,  u  x'i-  Mox, 
7nonte  Latialis  C  H  ST  a  g- X  I- ^,  et  edd.  ante  Grut.  3Iontc  Latiari  Grut. 
cujus  ille  lucus  Lamb. — 7  C  H  S  T  «  r  x  3.  ^,  et  Grut.  e  codd.  suis  aperuistis. 
— 8  S  dicimus.     Mox,  in /undo  Sergii  Galli  Taimn.  Veyion.    in  furtdo  T.  Sexti 

Nor^ 

»  Albani  tumuli]  Vel  coUiculi  sunt,  sarra  feriae  Latinae  dictae  sunt ;  cele- 

et  loci  eniinentiorcs,  in  qnibus  ar<e  brabantnr  auteni  quotaiinis  a  Lalinis 

qiiibusdam  niirainibus  dedicatee  fiie-  civitatibns    septein   et   quadiaginta, 

runt ;  vel  etiam  sepulcra,  et  luonii-  quaj  cum  populo  Rom.  in  Albanum 

nienta  vetcrum   Albanorum,  qui  ibi  monlem  conveniebant  ad  taurnm  Jo- 

anfe  urbem  conditam  sepulti  sunt.  vi  Latiali   sacrificandnm,  cnjns  par- 

^  Luci]    Luci  nemora  opaca  sunt,  tem  uninscujnsque  civitaiis   populns 

et  densa,  quae  numinibus  conseorata  accipiebal.     Vide    Uionys.    Halirar. 

censebantur,    ut    ex    multis    Virgilii  lib.  iv. 

locis    licet    colligere.      Luci    autem  '^  Latimis  [Laliali]   Id  est,  Alba- 

dicti  sunt  vel  per  antiphrasim,  quod  "o  ;  quia  moiis  ille  in  Lalio  fuit,  nbi 

minime  lucerent  propter  opacitalem;  feriae  ilia:   Latina;,  de  quibus  supra, 

vel  quod  etiam  cereis,  et  ignibus.qui  cele!)rabanlur. 

in  Deorum  honorem  acccndebantur,  '   ^H*'  locus]    Tres  fuerunt  lacus  iu 

coUucerent.  Latio;  unus  Nemoreusis,  alter  Jutur- 

<=  Sacrorum  pop.   Rom.  sucics]    Ilia  "».  tertius  et  omniimi  celeberrimus 

sacra    sacrificia    sunt,   quai    Lalinis  Albanus. 

cum  populo  Romano  communia  fne-  '  Scrte]  Scras  ait  pnenas  persolvis- 

lunt,  et  quap  olim    a  Taiquinio  Su-  so  Clodium,  quia  Dii   tardi  sunt  ad 

perbo   instituta   sunt.      Eadcm   ilia  puniendum. 


247-2 


M.    TULLIUS    CICERO 


ipsum  sacrarium  Bonae  Deae/  quod  est  in  fundo  T.  Sextii 
Galli,  in  primis  honesti  et  ornati  adolescentis,  ante  ipsam, 
inquam,  Bonam  Deam,  cum  prtEiium  commisisset,  primum 
illud  vulnus  acciperet,  quo  teterrimam "  mortem  obiret ;  ut 
non  absolutus  judicio  illo  ^  nefario  videretur,  sed  ad  banc 
insignera  poenam  reservatus.  xxxii.  Nee  vero  non  eadem 
ira  Deornm  banc  ejus  satellitibus'  injecit  amentiam/  ut 
sine  imaginibus,''  sine  cantu'  atque  ludis,'  ™  sine  exequiis," 
sine  lamentis,"  sine  laudationibus,?  sine  funere,''  oblitus'' 
cruore  et  luto,  spoliatus  illius  supreini  diei  celebritate, 


Turpissimam. 


*  Furor  em. 


Sordidus, 


Galli  C  H  S  T.  honesti  et  adornati  x  '•  honesti  et  ho7iorati\p.  Mox,  pro  Ac- 
ciperet C  X  3  accepit ;  x  l>  alii  codd.  edd.  ante  Lamb.  Giaev.  Garat.  acceperit. 
Deinde,  deterrimam  mortem  r. 

Cap.  XXXII.  1  Ita  Taurin.  sine  Zwdis  codd.  duo  Lag.  Aid.  Lamb,  sine  ob- 
sequiisx^-  si  exequiis  7.  sine  funere  siispecta  Schiitzio.  Actiilnm,  obluius 
cruore  C.  summi  Dei  »|/.  cui  concedere  H  \p,  Orell.  cui  cedere  Taiirin.  Rom. 
Junt.    cui  cadere  x  !•   quam  cedere  «  r  x  3.   ureretur  abjectus  Saxon,  Lamb,  in 


NOTiE 


s  Sacrarium  Bonce  Decel  Prope 
eiim  locum  in  quo  Bonae  Deae  sacel- 
lum  est,  obvius  Miioni  Clodius  fac- 
tus  est,  nt  refeit  Asconius,  et  vulne- 
ratns  ;  quasi  ipsa  Bona  Dea  violatae 
a  Clodio  suae  religionis  poenas  same- 
ret. 

^  Absolutus  judicio  illo']  Ob  viola- 
tarn  iilam  religioneni  Clodius  in  ju- 
dicium vocatus  fiierat,  a  quo  eum 
pecunia  corrupti  judices  liberave- 
runt. 

'  Satellitibus']  Per  illos  satellites 
desigoat  Sextum  Clodium,  et  Muna- 
tinm  Planrum,  et  alios  Ciodianae 
factionis  homines. 

^  Sine  imaginibus  ]  In  funeribus 
imagines  eoruni,  qui  in  familia  cla- 
ruerant,  deferebantur. 

'  iSine  cantu]  Tibiae  et  cantus  in 
funeribus  apud  Romanes  adiiibeban- 
tur,  qui  mos  etiam  apud  Judaeos 
usurpatus  est. 


™  Ludis]  Gladiatorii  ludi,  qui  fu- 
nebres  dicebantur,  in  funeribus  cla- 
rorum  virorum  apud  Romanes  fieri 
soliti  sunt,  ut  sanguine  eorum  manes 
placarentur. 

"  Exequiis]  Per  exequias  intelli- 
gitur  comitatus  hominum,  qui  funus 
prosequuntur. 

<•  Sine  lamentis]  Lamentuni  fletus 
est  sive  planctns,  quem  mulier,  quae 
praefica  dicebatur,  incipiebat,  duni 
corpus  cremaretur,  cui  reliqua  turba 
respondebat  simili  lamentatione. 

P  Laudationibus]  Priusquam  cor- 
pus ureretur,  suscipiebatur  mortui 
laudatio,  quae  funebris  ora4io  dice- 
batur. 

n  Sine  funere]  Per  funus  exprimi- 
tur  funebris  pompa,  cum  nenipe  ac- 
censis  facibus  cadaver  efferebatur. 
Unde  Virg.  '  Funereas  rapuere  fa- 
ces.' 


PRO    MILONE,   CAT.    32.  2473 

quam  concedere  etiam  inimici  solent,  ambiireretur  abjec- 
tus.  Non  fuisse  credo  fas,  clarissimoruni  virorum  formas  ^ 
illi  teterrimo  parricidae  *  aliquid  decoris  aiFerre,  neque  ullo 
in  loco  potius  mortem  ejus  lacerari/  quam  in  quo  vitaesset 
damnata.* 

87.  Dura  mihi,  medius  fidius,  jam  fortuna  populi  Ro- 
mani,  et  crudelis  videbatur,  quae  tot  annos  ilium  in  banc 
rempublicam  ^  insultare  videret  et  pateretur.  Polluerat 
stupro  sanctissimas  religiones;*  senatus  gravissima  de- 
creta"  perfregerat;  pecunia  se  palam  a  judicibus'^  rede- 
merat;  vexarat  in  tribunatu  senatum  ; "  omnium  ordinum 
consensu  pro  salute  reipublicae  gesta  resciderat;^  me 
patria  expulerat ;  bona  diripuerat ;  ^  domum  iucenderat ; 
liberos,  conjugem  ^  meam  vexaverat ;   Cn.  Porapeio  nefa- 

'^  Imagines. 


marg.  ed.  1584.  compureretur  etiam  abjectus  x  '•  'I'-  amhuveretur  etiam  ab- 
jectus  C  H  S  T  «  r. — 2  Nonnulli  Oxon.  deterrimo  palricidce.  Paulo  infra, 
decoris  omittunt  C  HST  arx'-^-'l''  ^'^^-  ^'^  vero  habent  Taurin. 
et  Bav.  funus  pro  mortem  conj.  Schiitz.  vita  ejus  esset  a  x  3.  esset  vita 
Taurin.  Peyron. — 3  Taurin.  et  Peyron.  in  hue  rep.  Actntiim,  videret 
et  omittunt  Taurin.  Erf.  Bav.  alii  nuilli,  Ven.  1480.  Jimt.  Lamb.  Pey- 
ron.— 4  T  pecuniamse  palam  jiidicibus  ;  C  pecunia  pidam  judicibus ;  H  pecunia 
se  judicibus  ;  han\b.  pectmia  palam  se  a  jud.  TiUiriii.  Ptyron.  OveW.  pecunia 
se  a  jud. palam.     Mox,  vexerat  C  «.    gesta  rescinderat  C  H  x  ^'     Deinde,  con- 

NOTiE 

«■  Mortem  lacerari'\  Id  est,  ejus  ca-  tem.Gabinio  et  Pisoni  provincias  de- 

daver  semiustulatum  a  nocturnis  ca-  crevit,  ut  perniciein  Ciceronis  mer- 

nibiis  lacerari,  ut  dictum  est.  caretur. 

8  Vita  esset  damnata]    Multis  sena-  ''  Gesta  resciderat]   Abrogavit  CIo- 

tusconsultis  Clodius  confixus  fuit.  dius  omnia  senatus  acta,  cuui   exi. 

'  iSanciissimas  religiones']     Id  est,  liuui  Ciceroni   machinalus  est  prop- 

caerimonias   Bonae    Dea?,  de  quibus  ter  interfectos  Lentulum  et  Cethe- 

sa^pe  dictum.  gum.  aiiosque   conjurationis    Catiii- 

»  Senatus  gravissima  decreta'\    Cen-  nariic  socios  :  licet  illud  factum  se- 

siierat   senatus   ejus   morte  violatas  natns   populnsque   Ronianus   appro- 

religiones  esse  expiandas,  et  de  ejus  basset. 

sacrilegio   habendam    esse   qua>8tio-  *  liona  diripuerat]    Vide  Orat.  pro 

nem  ;  sed  evasit  judicium,  corruptis  Dom.  ^  G2. 

pecunia  judicibus.  '^  Liberos,  conjugem]    Vide  eandem 

*    Vexarat   in    tribunatu   senalum  ]  Orat.  ^  59. 
Tribunus,  contra   senatus  auctorila- 


2474  M-    TULLIUS    CICERO 

rium  bellum  indixerat;^  raagistratuum  * «  pvivatorumque 
caedes  fecerat*/  domum  mei  fratris  incenderat ; '^  vastarat 
Etruriam  ;  multos  sedibus  ac  fortunis  ejecerat.  Instabat, 
urgebat ;  capere  ejus  amentiam  civitas,  Italia,  provinciee, 
regna  non  poterant.  Incidebantur*^  jam  domi  leges,  quge 
nos  nostris  servis^'^  addicerent;  nihil  erat  cujusquara,  quod 
quidem  ille  adamasset,  quod  non  hoc  anno  suum  fore  pu- 
taret.  88.  Obstabat  ejus  cogitationibus  nemo,  prseter  Mi- 
lonem  :  ipsum  illum,^  qui  poterat  obstare,^  novo  reditu  in 
gratiam  quasi  devinctum  arbitrabatur ;  Cassaris  potentiam 
suam  esse  dicebat;  bonorura  animos  etiam  in  raeo  casu-^ 
contemserat;  Milo  unus  urgebat.?    xxxiii.  [ja.  119.]  Hie, 

^  Libertinis.  f  Meo  exilio.  «"  Resistebat. 


jugiumque  meum  C.  vexarat  Taurin.  Peyron.  Orell. — 5  Cod.  x  magistratuum 
ordinem.  Statim,  cades  effecerat  codd.  et  edd.  oranes  ante  Ernesti.  vastavit 
EtruriamC.  vastarat  E.  in  muUis  cedibus  x- — 6  Taurin.  Peyron.  nos  servis 
nostris.  Actiitiim,  adiccrent  r  x  3.  niliil  erat  cuiquam  x  1-  *''c  omittunt  rx  3. 
ipse  conj.  Ernesti.  Deinde,  fore  puiabat  C  T  ».  fore  putarat  x  3. — 7  Taurin. 
Erf.  Lamb.  Peyron.  illmn  ipsum;  x  !•  3  prater  ilium  Milonem  ipsum.  Statim, 
obstare  Cn.  Pompeii  reditu  H  S  <|/.  obslare  Cn.  reditu  r.  obstare  Cn.  Pompeium 
rerfi<M  X  !•  Junt.  Lamb,  obstare  poterat  Tdnw'xn.  Peyron.  gratiom  sibi  devinc- 
tum Lamb,  quasi  omittit  u.  devictum  r  X  3-  Weiske.  Turn,  potentiam  suam 
potentiam  H  T  k  r  X  '•  Erf.  Bav.  Lamb,  et  edd.  ante  Grut.  bonorum  amicos  ». 
honorum  mors  x  3.  etiam  omittunt  H  S  T  r  x  !•  3.  "f*!  Taurin.  Erf.  Bav.  Rom. 
Ven.  1480.  14S3.  Junt.  Lamb.  Peyron. 

NOTiE 

^   Cn.   Pompeio    bellum   indixeraf^  ^  Incidebatitur]   Cogitabat  Clodiiis, 

Non  bellum  quidem   indixit  Clodius  si  praetor  esset,  ut  scribit  Asconius, 

Pompeio,  sed  enm  interficere  in  in-  de  hac   lege  ferenda,  ut  liberlini  in 

sidiis  voluit,  cum  ea  de  causa  servus  urbanis  Iribubus  suffragia  ferre  pos- 

cum   sica,  in   templo  Castoris   com-  sent,  quod  tanluui  ab  ingenuis  prae- 

prebensus  est.  stari  poterat.     Exitiosa  inprin)is  lex 

*^  Magistratuttm']  Non  legitur  ma-  ilia  erat  reip.  dabat  enim  ilia  occa- 

gistratus  occidisse,  sed  tantum  Sex-  sionem  tribunis  plebis  corrumpendi 

tiuni,  Q.  Fabricium,  et  M.  Cispium  suffragin,   et    excitandarum   seditio- 

ferro  appetivisse.  num  contra  senatores,  et  optimates. 

<i  Ccedes  feceraf]  Cum  de  Cicerone  Utitur  vero   hac    voce,  '  incideban- 

revocando  actum  est,  multi   partim  tur,' quia  olim  leges  omnes  in  tabulis 

vulnerati  sunt,  partim  elisi,  partim  aeneis  signabantur. 
occisi  a  Clodiauis.  s  [Cn.  Pompeium']   Nolebat  Clodio 

^  Domum   mei  fratris    incenderalj  Pompeius  obsistere,  quia  cum  eo  re- 

Epist.  ad  Alt.  iv.  3.  dierat  in  gratiam. 


PRO   MI  LONE,  CAP.  33.  2475 

Dii  immortales,  *  ut  supra  dixi,  mentem  dederunt  illi  per- 
difo  ac  furioso,  ut  huic''  faceret  insidias  ;  aliter  perire  pestis 
ilia  non  potuit ;  nunquam  ilium  respublica  suo  jure  esset 
ulta.  Senatus,  credo,  praetorem  eum  circumscripsisset ;  ** 
ne  cum  solebat  quidem '  id  facere  in  private  eodem  hoc, 
aliquid  profecerat.^  89.  An  consules  in  prastore  coerccn- 
do^  fortes  fuissent?  Primum  Milone  occiso,  habuisset 
suos  consules ; ''  deinde  quis  in  eo  prsetore '  consul  fortis 
esset,  per  quera  tribunum,'  virum  consularem  crudelissirae 
vexatum  esse  meminisset?  opprc^ssisset  omnia,  possideret, 
teneret  lege  nova,"'  quas  est  inventa  apud  eum  cum  reliquis 
legibus  Clodianis :  servos  nostros  libertos  suos  f'ecisset. 
Postremo,  nisi  eum  Dii  immortales  in  earn  mentem  impu- 
lissent,  ut  homo  effoeminatus  ^^  fortissimum  virum  conaretur 
occidere,  hodie  rempublicam  nullam  haberetis.  90.  An 
ille  *  praetor,  ille  vero  consul,  si  raodo  base  templa,"  atque 

*  Coiircuisset.  '  Ei  pratori. 


Cap.  xxsiir.  1  Huic  Diiimm.H.  Staiim,  meiitem  illi  perdito  ac  furioso 
dederunt  codd.  German.  Tauiii).  Lamb.  Garat.  Peyroii.  Orell.  Paulo  post, 
non  poterat  x  3. — 2  T  uliud  per/ccerut. — 3  Cod.  x  1  cohartndo.  Mox, /ortis 
consul  esset  Lamb,  consul /.  fuisset  x  ^ -  'i'um,  virtutem  c.  c.  vexatum  codd. 
German.  C,  Griit.  Garat.  Feyron.  virum  c.  c.  necatum  H  S  T  »  x  !•  3.  Ven. 
14S3.  Junt.  Camer.  Lamb,  virtute  c.  c.  necatum  r  ^.  oppressisset  omittiint 
C  H  S  T  K  r  X  !•  3.  4/,  et  edd.  ante  Grnt.  Paulo  post  suos  effecisset  Lamb. — 
4  Co'^.  t!  eff'rcenutus.—!i  At  ilk  C  T  a  r  X  !•  -^*  '*'^  ^-  '''^  '■^'"  consularis 
C  H  T  tf  r.  Mos.,  consulalutn  ejus  tarn  spcclare  voluissent  nonnulli  Oxon.  po' 
tuisse  C.    moWi/us  «>i«s  ill  eodem  cod.   7nortuo  itno  x  ^'   cummortuuSfUno  Bav. 

NOT/E 

h  Ut  huic]  Miloni.  "'  Lege  nova]    Multas   leges,  quas 

'  Ne  cum  solebat   quidem]    Sensus  tnlisset    prator    Clodius,   post    ejus 

est :  Cum  senatus  volebat  coercere  mortem   inventaj   sunt.     Inter  quas 

Clodiiim   privatum,  nihil    efficiebat ;  hapc  fuit  inventa,  nt  rnslicanai  tribuH 

quid  igitiir  efficere  poterit.cum  prx'-  in  consulil)us  creandis,  et  libertini  in 

tor  erit  ?  Est  argnmenfum  a  minoii.  Iribubus    urbanis   jus    suflragioruni 

I*  Habuisset  suos  consules]  Optabat  haberent. 
Clodius  consules   habere  Hypsaeum  "  Hac  templa]    Loquitur  de   foro, 

et  Scipioncni.  ^^  *^^  curia,  ubi  lia;c  oratio  liabeba- 

i  Per  quem  tribunum]    Clodius  tri-  tur.      Hostilia    autcm    ab    Hostilio 

bunusvexavit  Cicerouem,  virum  con-  regc,  a  quo  condita  est,  curia  dice- 

sularem.  batur,  in  qua  crant  rostra. 


2476  M.    TULLIUS    CICEllO 

ipsa  moenia  stare  eo  vivo  taradiu,  et  consulatum  ejus  ex- 
pectare  potuissent,  ille  denique  vivus,  mali  nihil  fecisset, 
qui  mortuus,  uno  ex  suis  satellitibus  Sex.Clodio  duce,  cu- 
riam incenderit?  Quo  quid  miserius,  quid  acerbius,  quid 
luctuosius  vidimus  ?  Templum  sanctitatis,  araplitudinis, 
mentis,  consilii  publici,  caput  urbis/  aram  sociorum,  por- 
tum  °  omnium  gentium,  sedera  ab  universo  populo  Romano 
concessam  uni  ordini,  inflammari,  exscindi,  funestari  ?  p 
neque  id  fieri  a  multitudine  imperita,  quanquam  esset  mi- 
serum  id  ipsum,  sed  ab  uno?  qui  cum  tantum  ausus  sit 
ustor  pro  mortuo,  quid  signifer  pro  vivo  non  esset  ausus? 
In  curiam  7  potissimum  abjecit,*  ut  earn  mortuus  incendc- 
ret,  quam  vivus  everterat.  91.  Et  sunt,  qui  de  via  Appia* 
querantur,^  taceant  de  curia?  et  qui  ab  eo  spirante'  forum 
putent  potuisse  defendi,  cujus  non  restiterit  cadaveri  curia? 
Excitate,  excitate  eum,^  si  potestis,  ab  inferis.  Frangetis 
impetum  vivi,  cujus  vix  sustinetis  furias  insepulti?  nisi 
vero  sustinuistis  eos,  qui  cum  facibus  ad  curiam  cucurre- 
runt,  cum  falcibus ''  ad  Castoris,  cum  gladiis  toto  foro  vo- 

*  Intnlit.  '■  Vivo. 


curiam  incendcret  C.  curiam  incendit  x  !• — 6  Colon,  x  3.  i//,  Junt.  caput  orbis. 
Statim,  sedem  universo  populo  concessam  C.  Romano  oniittiint  etiam  H  T  »  r 
X  1-  3.  Pro  exscindi  u  habet  excudi,  et  mox  omittit  esset.  Ttim,  ausus  sit 
ultor  edd.  ante  Grut.  item  Graev.  ausus  sit  utto  r  x  3.  ausus  sit  muUorum 
[lacuna]  C.  ausus  est  ustor  x  !• — 7  In  curia  C  «  x  3. — 8  Cod.  a  et  de  Appia. 
Mox,  et  quin  C.  et  quando  H  S  T  a  x  1-  '!'•  J»int.  ecquando  Lamb,  putent  omit- 
tunt  CHSTarxl'3.  non  reslituerit  C.  non  restiteret  x  3. — 9  Codd. 
German.  C  H  S  T  a  r  X  !•  3.  i/',  Jiint.  Crat.  Garat.  Peyron.  Orel!,  ipsum; 
Bav.  eum  ipsum.  Actntum,  si  p.  a  mortuis  Erf.  Bav.  C  S  T  a  r  X  !•  3.  J^, 
edd.  ante  Naiig.  item  Grmw.  frangentes  ^.  Turn,  vix  festinatis  if/,  tix  susti- 
nuistis  Lamb.  Deinde,  cum  falcibus  C.  Infra  pro  falcibus  C  H  S  »  r  X  1  ''*- 
bent  facibus ;  Lamb.  1566.  fascibus.     Pro  ad  Castoris  C  H  S  T  a  r  x  !•  3.  (^  ac 


aOTJE 

»  Porlum']  Rege8  et  popnli  exteri  i  De  via  Appia  querantur]  In  via 

ad  seuattira  Rom.  tanquam  ad  refu-  Appia  occisus  est  Clodius. 

glum,  confugiebant.  ■■  Falcibus']    Falces  militares,  non 

p  Funestari]    Id  dicit,  quia  in  ea  messorias  intelligit.     De  quibus  Ve- 


conibnstum  est  cadaver  Clodii,  quo      getiiis, 
curia  et  fonim  polluta  sunt. 


PRO    MILONE,    CAP.    34. 


2-177 


litarunt."*  Csedi  vidistis  populum  Romanum,  concionem 
gladiis  disturbari,  cum  audiretur  '°  silentio  M.  Coelius,'  tri- 
bunus  plebis,  vir  et  in  republica  fortissituiis,  et  in  suscepta 
causa  firmissimus,*  et  bonorum  voluntati,  et  auctoritati  .se- 
natus  deditus,  et  in  hac  Milonis  sive  invidia  sive  fortuna, 
singulari,  divina,  et  incredibili  fide. 

xxxiv.  92.  Sed  jam  satis  multa  de  causa;  extra  cau- 
sam^  etiam  nirais  fortasse  multa.  Quid  restat,  nisi  ut 
orem  obtesterque  vos,  judices,  ut  earn  '  misericordiani  tri- 
buatis  fortissimo  viro,  quam  ipse  non  implorat ;  ^  ego,  etiam 
repugnante  hoc,  et  imploro,  et  exposco?  Nolite,  si  in  nos- 
tro  omnium  fletu  nuUam  lacrymam  aspexistis  Milonis ;  si 
vultum  semper  eundcra,  si  vocem,  si  orationem  stabilem,  ac 
non  mutatam  videtis,  hoc  minus  ei  parcere ;  atque  *  baud 

'"  Discurrerunt. 


rastris. — 10  Cod.  g- audiret.  Stai'im,  M.  CicUius  x^-  et  in  republica  om'itUint 
C  H  S  Ti|/,  et  edd.  ante  Lamb,  et  in  republica  vir  fortissimus  exhibent  »  ^  x  i- 
et  in  s,  c.  fortissimus  omittit  T.  bonorum  utilitate  senatus  x  !•  dedilissi- 
nms  Lamb. 

Cap.  XXXIV.  1  C  HT  w  r  x  !•  ^' 4*  "^  ^'*<"'''  T^ox.egoautem  repuff.Kom. 
Ven.  1483.  Aid.  repugnare  t- — 2  C  H  T,  Taurin.  Bav.  alii  codd.  Peyron. 
Orell.  omittunt  fltgue.     Statim,  sit  etiam  Taurin.  Peyron.  admirandus  magis 


NOT^ 


»  Cum  audiretur  silentio  M.  Cwlius'] 
Cum  Komam  rediisset  Milo  node 
qua  cui  ia  incensa  est,  Coelius,  tribu- 
nus  plebis,  concione  advocata  eorum 
qui  favebanl  Miloni,  oratione  expo- 
suit  omnia  quae  scelerate  a  Clodio 
comniissa  sunt.  Verum  reliqui  tri- 
buni  plebis  cum  armata  multitudine 
in  forum  irrumpunt.  Coelinm  ipsum 
et  Miloneni  interemissent,  nisi  ser- 
vorum  indumentis  vestiti,  fiiga  con- 
suluissent  saluti.  Rlultos  cives  tru- 
cidaveruiit,  eos  prxsertim  qui  liabilu 
vestituque  se  divites  ostendebant. 
Prsetextu  quacrendi  IMiloiiem,  niul- 
tas  domos  invadunt,  easque  diri- 
piunt.  Ita  Asconius,  qui  Ccccilium, 
non  Ccelium  legit. 


'  In  suscepta  causa  firmissimusi  Ob- 
siitit  ille  firmissinie  legibus  Co.  Pom- 
peii, quibus  ferebat,  ut  in  hac  caufa 
eodem  die  actor  et  reus  orarent ;  ut 
actori  liorae  diije,  reo  trcs  essent. 
Aiebat  videlicet  Ccclius  privilegium 
in  Milonem  ferri,  et  judicia  praecipi- 
tari ;  et  cum  pertinaciiis  legem  ille 
vitnperaret,  eo  processit  ira  Pom- 
peiiis,  nt  diceret,  si  coacfus  esset, 
armis  se  rempublicain  defcnsurum. 
Ita  Asconius. 

*  Extra  causam'i  Cicoro  vagatus 
est  extra  causani,  cum  tarn  fuse  de 
Clodii  vitiis  etsceleribus  <lixit. 

^  Quam  ipse  non  implorat]  Id  (li- 
cit, ut  placet  judices,  qui  poiuissent 
oifendi,  quod  ncquc  sordidatiis  veuc- 


2478  M.    TULLIUS    CICERO 

scio,  an  multo  etiam  sit  adjuvandus  magis.  Etenira  si  in 
gladiatoriis  pugnis,  et  in  infimi  ^  generis  hominum  condi- 
tione  atque  fortuna,  timidos  et  supplices,  et,  ut  vivere  li- 
ceat,  obsecrantes,  etiam  odisse  solemus ;  fortes,  et  ani- 
mosos,  et  se  acriter''^  ipsos  morti  ofFerentes,  servare  cu- 
pimus ;  eorumque  nos  magis  miseret,  qui  nostram  miseri- 
cordiam  non  requirunt,  quam  qui  illam  efflagitant;  quanto 
hoc  magis  in  fortissimis  civibus  facere  deberaus  !  93.  Me 
quidem,  judices,  exanimant  et  interimnnt  hae  voces  Milo- 
nis,  quas  audio  assidue,  et  quibus  intersum^  quotidie.  '  Va- 
leant,  valeant/'^  inquit,  'cives  mei,  valeant :  sint  incolumes, 
sint  florentes,  sint  beati :  stet  heec  urbs  prasclara,  mihique 
patria  carissima,  quoquo  modo  merita  de  me  erit : "  [p.  120.] 
tranquilla  republica  cives  mei  (quoniam  mihi  cum  illis  non 
licet)  sine  me  ipsi,  sed  per  me  tamen,  perfruantur :  ego  ce- 
dam,  atque  abibo :  si  mihi  republica  bona  frui  non  licuerit, 
at  carebo  mala  ;  et  quam  primam  7  tetigero*  bene  moratam 
et  liberam  civitatem,  in  ea  conquiescam.  94.  O  frustra,' 
inquit,  '  suscepti  mei  labores  !  o  spes  fallaces  !  ^  o  cogita- 
tiones  inanes  mese !    Ego,  cum  tribunus  9  plebis,*'  republica 

"  Sive  me  damnet,  site  liberet.  *  Pervenero, 


X  1.— 3  Taurin.  H  r  x  !•  3.  Ven.  1483.  Jiint.  Peyron.  et  infimi;  C  t|/  omit- 
ttint  et  in,  Mox,  omnium  conditiene  x  3.  omnium  condit  »  r  x  1.  et  simplices 
C. — 4  Giilielm.  conj.  et  se  alacriter.  Actutiim,  pro  ipsos,  quod  servant  Co- 
lon. Taiirin.  Gnit.  seqq.  ipsi  praebent  C  H  S  T  x  1-  3.  tf,  Bav.  et  edd.  ante 
Gnit.  servari  C,  Junt.  Lamb.  Schiitz.  Deinde,  vestram  miseriam  x  3.  illam 
flagitant  conj.  Markland. — 5  S  adsum — G  Alterum  valeant  omittnnt  T  %■> 
Heiini.  Lall.  Valeant,  inquit,  valeant  Taurin.  et  edd.  ante  Grut.  Mox,  stet  et 
hcec  urbs  Tanrin.  patria  clarissima  \p.  modo  erit  merita  de  me  codd.  German. 
Lamb.  Garat.  Peyron.  Orell.  Deinde,  mei  cives  Taurin.  Peyron.  quando 
mihi  Jnnt.  et  margoCrat.  sed  propter  me  Taurin.  Peyron.  perfruuntur  a  rx3. 
— 7  Ita  Schntz.  Garat.  Orell.  de  conj.  Ernest! ;  primum  ceteri  codd.  et  edd. 
— 8  H&nv'ia. 'Peyron.  mihi  suscepti  labores,  S^c.    %  ^  fallaces  cogitationes, — 9  C 

NOTyE 

rit  ad  hoc  jtulicium  Mile,  neque  sup-  vocandum,  non   niediocrem   operam 

plex  ad  eorum  pedes  deprecaturus  tulit  Milo,  qui   turn   tri!)unus   erat. 

acciderit.  In   quo   consensit  cum   senatoribus, 

*=  Ego,  cum  tribunus  plebis']   Respi-  quibus   fere   semper   tribuni    plebls 

cit  Cicero  ad  illud  tempus  quo   ab  infeusi  fuerunt. 
exilic    revocatus  est;    ad  quem  re- 


PRO    MILONE,   CAP.   85.  2479 

oppressa,  me  senatui  dedissem,  quern  exstinctum  accepe- 
ram  ;  equitibus  Romanis,  quorum  vires  erant  debiles;'' 
bonis  viris,  qui  omnera  auctoritatem  Clodianis  arinis  ab- 
jecerant ;  mihi  unquam  bonorurii  prajsidiuni  deluturura 
putarem?  Ego,  cum  te  (mecum  enim  saepissime  loquitur) 
patriae  reddidissera,  mihi  futurum  in  patria  non  putarem 
locum? '°  Ubi  nunc  senatus  est,  quem  secuti  simus?  ubi 
equites  Romani  illi,  illi,'"  inquit,  *tui?*'  ubi  studia  munici- 
piorum?  ubi  Italias  voces?  ubi  denique  tua,  M. Tulli,  quas 
plurimis  fuit  auxilio,  vox  et  defensio?  mihine  ea  soli,  qui 
prote  toties  morti  me  obtuli,  nihil  potest  opitulari?'  xxxv. 
i)5.  Nee  vero  haec,  judices,  ut  ego  nunc,  flens,  sed  hoc  eo- 
dem  loquitur  vultu,  quo  videtis.  Negat^  enim,  se,  ncgat  in- 
gratis  civibus  fecisse,  quae  fecerit: '  timidis,  et  omnia  cir- 
cumspicientibus ''  pericula,  non  negat :  plebem  et  infimam 
multitudinem,  quas,  P.  Clodio  duce,  fortunis  vestris  immi- 
nebat,  eam,  quo  tutior  esset  vita  nostra,  suam  se  fecisse 
commemorat ;  ut  non  modo  virtute  flecteret,  sed  etiam 
tribus   suis   patrimoniis^   deliniret:"^   nee  timet,  ne,  cum 

'  Providentibus, 


tribunum.  Stnt\m,  senatui  dedidissem  conj.  Garat.  Paulo  post,  urmis  abjece- 
rat  H.  viihi  nunquam  r  X  1-  "f-  defuturum  pugnurcm  a. — 10  Taiiiin.  Peyroii. 
Orell.  mihi  putarem  in  p.  n.  futurum  locum ;  Bav.  et  edd.  ante  Lamb,  tniln  non 
futurum  in  pairia  putarem  locum. — 11  Alterum  illi  oinittunt  r  x  3-  Mox,  ut» 
denique  tua  ilia  Taiirin.  Pcyron.  Orell.  vox  atque  def.  Taiirin.  Lamb.  Peyron. 
Orell.    milii  potest  C. 

Cap.  xxxv.  1  Ita  Saxon.  P.av.  Jiint.  Nang.  Cam.  Lamb.  Schufz.  Garat. 
Orell. /<?ci7  Maniit.  Steph.  Grut.  Peyron.  f ccissct  CT  ^  x '^-  plcrk|iie  codd. 
etedd.  ante  Naiig.  Item  Gra>v.  fecisse  H  »  <p.  Mox,  Sextio  Clodio  Lamb. 
fortunis  nostris  <r.  Pro  eam  C  habet  causa.  Pro  vila  nostra  CHSf^rxl-S 
vestra  vita  ;  T  vestra  vitcc.  Deinde,  suam  omlttnnt  C  H  S  T  a  r  x  3.  ^- — 
2  Aid.  Graev.  Garat.  Orell.  (ie«e?»ire^     Mox,  placaret  ^.    non  consiliarit  C  T. 


NOTiE 

<"  Vires  erant  debilcs]    Debiles  fne-  non  ingratos  esse  ait,  sed  timidos. 

runt  propter  Clodium,  a  quo  ill!  vex-  t'  Tribus  suis  patrimoniis]    Milo  ha- 

ati  snnt.  bait  tria  patrimonia;  paternum,  ma- 

*  Tui]   Cicero  ox  equestri  ordine  termini,   et   illud   qno<l    a   C.  Annie 

erat,  ex  quo  ad  senatorinm  transivit.  avo  inaterno,  a  quo  fuerat  adoptatus, 

<■  Negat]    Excusat  hie  cives,  quos  acceperat.     H«c  auteui  omnia   pa- 


2480  M.    TULLIUS    CICERO 

plebem  muneribus  placarit,  vos  non  conciliarit  meritis  in 
lempublicam  singularibus.  Senatus  erga  se  benevolentiam 
temporibus  his  ipsis  saepe  esse  perspectam  ;  vestras  vero, 
et  vestrorum  ^  ordinum  occursationes,''  studia,  sermones,' 
quemcumqne  cursum  fortuna  dederit,  secum  se  ablatu- 
rum  esse  dicit.  96.  Meminit  etiam,  sibi  vocem  praeconis  "^ 
modo''  defuisse,  quara  minime  desiderarit ;  ■*  populi  vero 
cunctis  suflragiis,  quod  unum  cupierit,  se  consulera  decla- 
ratum ;  nunc  denique,  si  hsec  arma  contra  se  sint  futura, 
sibi  facinoris  suspicionem,  non  facti  crimen  obstare.  Ad- 
dit  hffic,  quae  certe  vera  sunt,  fortes  et  sapientes  viros  non 
tarn  prasmia  sequi  solere  recte  factorum,  quam  ipsa  recte 
facta:  se  nihil  in  vita,  nisi  praeclarissime  fecisse;  siqui- 
dem  nihil  sit  praestabilius  viro,  quam  periculis '  patriam 
liberare:  beatos  esse,  quibus  ea  res  honori  fuerit  a  suis 
civibus;  97.  nee  tamen  eos  miseros,  qui  beneficio  cives 
suos  vicerint;  sed  tamen  ex  omnibus  praemiis  virtutis,  si 
esset  habenda  ratio  praemiorura,  amplissimum  esse  prae- 
raium,  gloriam  :    esse  banc  unam,  quae  brevitatem  vitae 

*  Tantum. 


non  reconciharit  Hx  1-— 3  Schiitz,  de  conjectiira  Heum.  ceterorum.  Actu- 
ttim,  ordmum  concursationes  C  H.  Turn,  qmntumcumque  cursum  x-  qvemcum- 
que  casum  Aid.  Nang.  Mannt.  secum  ablalurum  pleriqtie  codd.  et  edd.  ante 
Naug.  etiam  Junt.  Griev.  Garat.  Peyron.  Orell.  esse  dixit  x  3.-4  C  H  T  » 
rx  1-  3  desiderat;  ^  desiderarat.  Statim,  qund  lumen  cupierit  C  T  a  r.  quod 
unum  concupierit  Yen.  1480.  Jiinf.  Paiilo  post,  nrma  omiltnnt  H  T  a  x 
1.  3.  Bav.  et  edd.  ante  Naiig.— 5  C  periculo.  Paiilo  post,  quod  benefi- 
cio X  1-  qui  beneficiis  i//.  suos  vicerit  ;  sed  me  ex,  ^f.  C.  tamen  snspec- 
tiim   Ernestio;    sed    tamen   suspecta    Heumanno.    '  Utnimqne    sine    cau- 

NOTiE 

trimonia   largitionibus,   et    impensis  lentiae  causa  fiunt. 

Indonim    inipendeiat  ;    ob   qiias,   ut  *  Sermones']  Qui  nempe  de  Milone 

ait  Asconius,  Milo  postero  die  reus  absente  circumferiintur. 

ambitus  factns,absens  damnatus  est.  k  Vocem  praconis']    Licet  maxima 

Sed  has  largitiones  eo  consillo  a  Mi-  pars  suffragiorum  in  aliquem  incnm- 

lone  factas  esse  ait  Cicero  in  popu-  beret,  neque  posset  in  coinitiis  igno- 

Inm,  ut  divites  a  direptione  libera-  rari,  quis   consul   esset  designatns; 

^^^'  tamen  ille  praeconis  voce    reuuiitia- 

>■  Occursationes']    Id  est,  obvias  sa-  batur,  a  quo  laudibus  eflferebatur. 
lutationes,  quas   honoris  et  benevo- 


PRO   MILONE,   CAP.  3G.  2481 

posterilatis  memoria  consolaretur ;    quaa  efficeret,  ut  ab- 
sentes  adessemus,  mortui'^  viveremus;  banc  denique  esse, 
cujus  g^radibus  etiani  homines  in  coelum  7  viderentur  ascen- 
dere.    98.  'De  me,' inquit, 'semper  populus  Romanus, sem- 
per omnes   gentes  loquentur ;    nulla   unquam   obmutescet 
vetustas:  quin  hoc  tempore  ipso,  cum  omnes  a  raeis^  ini- 
micis  faces  meae  invidias  subjiciuntur;  tamen  omni  in  ho- 
minum  ccetu,  gratiis  agendis,  et  gratulationibus  habendis, 
et  omni  sermone  celebramur.     Omitto  Etruriae  festos  '  et 
actos  et  institutos  dies  :  centesima  lux-^  est  haec  ab  interitu 
P.  Clodii,  et,  opinor,'  altera ;  qua  fines  imperii  populi  Ro- 
mani  sunt,  ea  non  solum  fama  jam  de  illo,  sed  etiam  laeti- 
tia  peragravit.     Quamobrem,  ubi  corpus  hoc  sit,  non,'  in- 
quit,  'laboro,  quoniam  omnibus  in  terris  et  jam  versatur,'° 
et  semper  habitabit  nominis  raei  gloria.'     xxxvi.  99.  [p. 
121.]  Haec'  tu  mecum  saepe,  his  absentibus;  sed  iisdem 
audientibus,  haec  ego  tecum,  Milo.     Te  quidem,  cum  isto^ 
animo  es,  satis  laudare  non  possum;  sed,  quo  est  ista  nia- 
gis  divina  virtus,  eo  majore  a  te  dolore  divellor.    Nee  vero, 
si  mihi  eri peris,'  reliqua  est  ilia  saltern  ad  consolandum 

/  Dies. 


sa.'  Orell. — 6  C  et  mortui. — 7  Codd.  aliquot,  Naiig.  Camer.  LamI*.  Gaiat. 
Peyroii.  in  calum  hotniues.  Actiitiim,  videantur  ascendere  »  r  X  !•  3.  v//.  ascen- 
dere  videantur  Lamb,  esccndere  coiij.  Nodell. — 8  Ita  Colon.  Gint.  seqq.  a  suis 
C  H  S  T  «  r  X '•'/')  ^'^^'  ante  Lainli.  a  luis  solus  Lamb,  ab  inimicis  couj. 
Garat.  Statim,  invidia  meai  codd.  plerique,  et  edd.  ante  Lamb,  item  Garat. 
Peyron.  Orell.  invidia:  inilii  Lamb,  e  conjectina,  meee  invidicc  piiniiis  dedit 
Griit.  sine  aucloiitate.  Tiim,  subjiciuntur  S  T,  alii  codd.  ap.  Orell.  et  edd. 
ante  Ernesti.  Panio  post,  celebrcmur  <r.  celebrentur  x  !• — 9  !">  codd.  Ger- 
man. Junt.  Lamb.  Graav.  seqq.  ct,  tit  opinor  Griit.  et  edd.  velt.  et  ut  opinio 
X  1.  quod  altera  qua  C.  ultra  quum  Jiint.  altera  ultra  quam  Lamb.  Deindc, 
ea  oniittunt  codd.  |)leriqup  et  edd.  ante  Gnil.  iten>  Garat.  Peyron.  et  Orell. 
— 10  Codd.  »  r  X  '•  3  etiam  vcrsatur. 

Cap.  xxxvi.  1  Hoc  C.  Nee  x  3.  mecum  milo  scape  H  \f/.  his  absentibus 
dixisti  X  3. — 2  Ita  todd.  German.  Ven.  1480.  Gr.pv.  seqq.  Te  quidem  quod 
isto  edd.  veti.  eliam  Lamb.  Teque  cum  isto  C.  Te  cum  isto  S.  Te  quod  cum 
isto  T.     INIox,  ilia  magis  C  H  Tx  ••  3.  if/. — 3   Lamb,  eripieris.    Statim,  reliqua 

NOT;E 

'  ElruricB  festos]   Ha?c  regio  plane      issc,  festos  dies  in  lioDorem  Milonis 
inimica   Clodio.     Cum    antem   audi-      instituit, 
visset,  enm  a  IVIilone  interfectuiu  fn- 

Delph.  et  Var.  Clas.  Cicerc.  7  S  S 


2482  M.    TULLIUS    ClCIiRO 

querela,  ut  his  irasci  possim,  a  quibus  tantiim  vulnus  acce- 
peio;  non  enim  ininiici  mei™  te  mihi  eripient,  sed  aiuicis- 
simi;  non  male  aliquando  de  me  meriti,  sed  semper  optime. 
Nullum  unquam,  judices,  mihi  tantum  dolorem  inuretis,* 
(etsi  quis  potest  esse  tantus  ?)  sed  ne  hunc  quidem  ipsura, 
ut  obliviscar,  quanti  me  semper  feceritis.  Quae  si  vos  ce- 
pif^  oblivio,  aut  si  in  me  aliquid  oftendistis ;  "  cur  non  id 
meo  capite''  potius  luitur,  quam  Milonis?  praclare  enim 
vixero,  si  quid  mihi  acciderit  prius,  quam  hoc  tantum  mali 
videro.  100.  Nunc  me  una  consolatio  sustentat,  quod  tibi, 
T.  Anni,5  nullum  a  me  amoris,  nullum  studii,  nullum  pie- 
tatis  oflScium  defuit.  Ego  inimicitias  potentium  °  pro  te 
appetivi ;  ego  meum  saepe  corpus  et  vitam  objeci  armisP 
inimicorum  tuorum ;  ego  me  plurimis  pro  te  supplicem  ab- 
jeci ;  bona,  fortunas  meas,  ac  liberorum  meorum,  in  com- 
munionem'^  tuorum  temporum''  contuli;  hoc  denique  ipso 
die,  si  qua  vis  est  parata,  si  qua  diminulio  capitis  futura, 
deposco.     Quid  jam  restat?   quid  habeo,  quod   dicam?^ 

s  Inftretis.  "  Mea  morte. 


est  ilia  tamen  Erf.  Bav.  edil.  ante  Gruter.  Garaton.  Peyron.  Orell.  tamen 
ilia  X  3.  tamen  ne  S  T.  saltern  deest  in  C.  Pio  vt  his  Lamb,  habet  ut  eis; 
X  I  oniittit  his. — 4  H  S  r  x  !•  3.  if,  et  edd.  ante  Aid.  ceperit.  Mox,  praepo- 
sitio  in  deest  in  C  H  «  x  !•  3.  tf.  Paiilo  post,  mali  video  H  r  X  !• — 5  O  T. 
Anni  C  H  S  T  r  X  !•  3.  Jnnt.  Lamb.  O  Quinte  Anni  «. — 6  H  conlionem;  x  !• 
3.  communione.  Panio  post,  si  quce  dimicatiu  a  r  X  !•  3'  *^  9""  dimicatio  C  H 
S  T  ij/,  Bav.  edd.  ante  Laml).  item  Garat.  Peyroii.  Orell.  capilisfutwa  omit- 
tunt  C  S  T. — 7  C  S  T  quid  dicam.     Haec  verba  desuut  in  H  ^.  uncis  iiicinsit 

NOT.E 

'"  Non  enim  inimici  mei]    Ait  qnod  qui   iiifensus   erat  Miloni,  deterrere 

sibi  amicissinii  biijns  tanti  mali  erunt  eiini  pottierint  ab  bac  Milonis  defen- 

auctores,  quibus    irasci,   aut   de   iis  sione  suscipienda. 

queri,  lex  amicitias  vetat.     Loquitur  p  Armis]  Cicero  semper  affiiitMi- 

autem  de  jndicibus,  quos  dixit  sibi  loni  in  petitione  consulatus,  licet  sa'- 

esse  amici.ssimos.  pius  a  Ciodio  armis   fiierit  Miio  ap- 

"  Offendistis]    Id  est,  aliquid  inve-  petitns. 

nistis  otiensionis.  4  Tempornm']  Cicero  significat,com- 

"  Inimicilins  potentium]    Tania  fuit  niunicare  secuni  omncs  snas  fortunas 

Ciceronis    in    Milonem    amicitia,    ut  Miloneni  voluisse. 
utque     Clodiani,    iieque    Pompeius, 


PRO    Ml  LONE,    CAl'.   37.  2483 

quod  faciam  pro  tuis  in  me  meritis,  nisi  ut  earn  fortunam, 
qucccuraque  erit  tua,  ducam  meam  ?  Non  recuso,  non  ab- 
nuo;  vosque  obsecro,  judices,  ut  vestra  beneficia,  qua?  in 
me  contulistis,  aut  in  hujus  salute  augeatis,  aut  in  ejusdera 
exitio  occasura  esse  videatis.^  xxxvii.  101.  His  lacry- 
mis  non  movetur  Milo  ;  est  quodam  incredibili  robore  ani- 
mi ;  •  exilium  ibi  esse  putat,  ubi  virtuti  non  sit  locus  ;  mor- 
tem naturae  finem  esse,  non  pcenam.  Sit  hie  ea  mente,  qua 
natus  est;^  quid  vos,  judices?  quo  tandem  animo  eritis? 
Memoriam  Milonis  retinebitis ;  ipsum  ejicietis?  et  erit 
dignior  locus  in  terris  ullus,  qui  banc  virtutem  excipiat, 
quam  hie,  qui  procreavit?  Vos,  vos  appello,  Ibrtissimi 
viri,  qui  multum  pro  rcpublica  sanguinem  '  efFudistis;  vos 
in  viri,  et  in  civis  invicti  appello  periculo,  centuriones,  vos- 
que milites  ;  vobis  non  modo  inspectantibus,  sed  etiam  ar- 
matis,  et  huic  judicio  praesidentibus,  haec  tanta  virtus  ex 
hac  urbe  expelletur?  exterminabitur?^-  projicietur?  102. 
O  me  miserum  !  ^  o  inlelicem  !  revocare  tu  me  in  patriam, 
Milo,  potuisti  per  hos;  ego  te  in  patria  per  eosdem  reti- 
nere  non  potero  ?  quid  respondebo  liberis  meis,  qui  te  pa- 
rentem  alterum  putant?  quid  tibi,  Q.  frater,  qui  nunc  abes, 
consorti  mecum  temporum  illorum  ? '  me  non  potuisse  ^ 
Milonis  salutem  tueri  per  eosdem,  per  quos  nostram  ille 
servasset?  At  in  qua  causa  non  potuisse?  quae  est  grata 
gentibus.  A  quibus  non  potuisse  ?  ab  iis,?  qui  maxime  P. 
Clodii  morte  acquierunt.   Quodeprecante?  me.    103.Quod- 

'  Socio  niea:  calamitatis. 


Orell.  quid  faciam  C  H  S  T  r  x  1-  3.  if.— 8  C  H  S  T  r  x  3.  <f,  edd.  pleraeque 
ante  Lanili.  et  Snni.jubealis. 

Cap.  xxxvii.    1  Codd.  alifniot,  Rom.  Ven.   1483.  Jiint.   al.  ante  Lamb. 
anitni  septus,  piobantibiis  Weiskio  et   Hnldr.     IVIox,  natutie  J'ratrem  esse  C. — 

2  Ita  codd.  miilli,  Rom.  al.  ante  Lamb.  Criit.  seqf(.  iSed  hie  ea  mentc  natus 
est  Lamb.  Sed  hie  ea  mente,  qua  natus  est  quatuor  codd.  Oxon.  ct  15av.  urna. 
tus  est  codd.    multi  ;  iinde    Weisk.  Si  hie   ca  meiitc  ornatus  est,  quid,  ifc. — 

3  L,i\m\}.  sans; uine. — 4  Voc.  exterminabiluv  decst  in  r.  Pro  projicidur  Jiint. 
liabet  ejicietur. —  5  O  mente  7niscruin  T  «.  o  me  iiifeliccm  codd.  multi,  Kit".  Rom. 
Ven.  1483.  Jnnt.  Grajv.  Garal.  Peyron.  Orell. — G  Tics  codd.  German. 
Garat.  Peyroii.  Oiell.  mene  non  potuisse. — 7  'V  iicntibus  mm  his,  omissis  inter- 
iiiediis;  gentibus  omnibus,  ^c.  conj.  Garat.    u  quihus  oiiiilliuit  C  H  «  r  x  3. — 


2484  M.    TULLIUS    CICERO 

nam  ego^  concepi  tantum  scelus,  aut  quod  in  rae  tantum  fa- 
cinus  admisi,  judices,  cum  ilia  indicia'^  communis  exitii 
indagavi,  patefeci,  protuli,  exstinxi  ?  omnes  in  me  meos- 
que  redundant  ex  fonte  illo  dolores.^  Quid  me  reducera 
esse  voluistis?  an  ut,  inspectante9  me,  expellerentur  ii, 
per  quos  essem  restitutus  ?  Nolite,  obsecro  vos,  pati,  mihi 
acerbiorem  '°  reditum  esse,  quara  fuerit  ilie  ipse  discessus : 
nam  qui  possum  putare  me  restitutum  esse,  si  distrahor* 
ab  iis,  per  quos  restitutus  sum?  xxxviii.  Utinam  Dii 
immortales  fecissent,  (pace  tua,  patria,  dixerim  :  metuo 
enim,  ne  scelerate  dicara  in  te,  quod  pro  Milone  dicam 
pie:)  utinam  P.  Clodius'  non  modo  viveret,  sed  etiani 
praetor,  consul,  dictator  esset  potius,  quam  hoc  spectacu- 
lum  viderera.  104.  O  Dii  immortales!  fortem  et  a  vobis, 
judices,  conservandum  virum  !  '  Minime,  minime,'  inquit :  *  * 
'imnio  vero  poenas  ille  debitas  luerit;  nos  subeamus,  si  ita 
necesse  est,  non  debitas.'  Hiccine  vir,'  patriae  natus,  us- 
quam,  nisi  in  patria,  morietur?  aut,  si  forte,  pro  patria? 

*  Separor. 


8  Ita  codd.  German.  Lamb.  seqq.  HT  «  rxl-S-  et  edd.antiq.  omittiint  fgo. 
Mox,  ilia  judicia  C  T  a  5-  X  3-  protuli,  extiaxi  T.  Deinde,  e  fonle  illo  Lamb. 
ex  illo  fonte  codd.  pleriqiie,  Pt  edd.  ante  Lamb. — 9  C  »  x  '•  "^  ""  «"'  *P«<^- 
tante.  Statim,  expellerentur  At  C  H  T  r  y\/. — 10  Bav.  acerbiorem  mihi  pati. 
Paulo  post,  si  distrahar  Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Graev.  Moeb. 

Cap.  xxxviii.  1  Ita  codd.  plnrimi,  etiani  German.  Veu.  1480.  J\int.  Aid. 
Naug.  Giaev.  Garat.  Peyron.  Orell.  ut  P.  Clodius  rodd.  Fabricii,  T  x  3. 
Rom.  Ven.  1483.  Lamb.  Schntz.  Mox,  sed  etiam  proconsul  C.  sed  etinm  pro 
consule  H  T  «  r  x  1-  '!'•  '*<'"  tantum  specfaculum  H  x  L  ^sset  ante  quam  hoc  spec. 
Grut.  et  a!,  vett.  eliam  Lamb.— 2  Minime,  inquit  T  x  3.  i^/.— 3  HicyirT. 
Mox,  aut,  si  forte,  pro  patria  de  Henm.  conj.  delevit  Schntz.  aut  si  forte 
procul  patria  habent  tres  codd.  Lag.  aut,  si  forte  procul,  pro  patria  conj. 
Peyion.     Turn,  hujusmodi  vos  cum  monumenta  «.     Deinde,  nisi  in  Italia  H  r  x 


NOT/E 

f  Ilia  indicia']  Catilinae  conjnratio-  et  quia  Mile  studuit,  ut  qui  maxime, 

nem  indieat,  qui  nrbem  ferro  flam-  ut  ab  exilic  Cicero  revocarelnr;  hinc 

maque  delere  constituerat.  Clodium  inter  et  Milonem  odia  gra- 

*  Ex  fonte  illo  dolores]  Cicero  ejec-  vissima  exarsernnt. 
tns    in   exilinm    a   Clodio   est,  quia  '  Minime,  inquit]  Indncit  jam  Mi- 

Lentulum  et  Cetbegnm,  conjnratio-  lonem  loquentem. 
nis  socios,   interfecerat  in  carcere ; 


FRO    M  J  LONE,   CAF.  88.  2485 

hujus  vos  animi  monumenta'  retinebitis;  [jj.  122.]  corporis 
in  Italia  nullum  sepulcrum  esse  patiemini  ?  hunc  sua  quis- 
quam  sententia  ex  hac  urbe  expellet,  quern  omnes  urbes 
expulsum'^  a  vobis  ad  se  vocabunt?  105.  O  terrain  illam 
beatam,  quae  hunc  virum  exceperit !  banc  ingratam,  si  ejece- 
rit!  raiseram,  si  amiserit!^  Sed  finis  sit:  neque  enira  prae 
lacrymis  jam  loqui  possum ;  et  hie  se  lacrymis  defendi 
vetat.  Vos  ore,  obtestorque,  judices,  ut  in  sententiis  fe- 
rendis,  quod  sentietis,  id  audeatis.  Vestram  virtutem,  jus- 
titiara,  fidem,  mihi  credite,  is  maxime  probabit,"  qui  in 
judicibus  legendis,  optimum,  et  sapientissimum,  et  fortis- 
simum^  quemque  legit. 

'  Memoriam  generositatis. 


l.\j/.  ullum  scpulcrutn  C  a  g- X  ^•^' — 4  Cod.  nnm  O\on.  expulsum  civem.  Alii 
codd.  Oxon.  a  nobis  nd  se  advocabunt. — 5  Cod.  \f/  si  admisent. — 6  Ila  ex  codd. 
Glut,  et  seqq.  et  fortissimum  omittnnt  C  S  T  «  r  x  *^- ^t  edd.  veit.  Deni- 
qiie,  quemque  delegit  H  S  T  x  !•  4'>  *'■'  codd.  ap.  Garat.  item  Peyron.  et 
Orell. 

NOTyE 

"  Is  maxime  probabit'i    Pompeium  Id  autern  dicit,  nt  anioveat  suspicion 

significat,  qui  cum  sapientissimos  il-  nem  odii,  quo  in  Milonem  Pompeius 

los  judices  ex  omnibus  ordinibus  se-  ferebatur. 
legerit,  piol»abit   eoriim   sententias. 


M.   TULLII   CICERONIS 
PRO   C.    RABIRIO    POSTUMO 

ORATIO    XXXIX. 


ARGUMENTUM. 


A.  Gabiniits  cum  in  Syria  proconsulari  imperio  esset,  a  Ptolenueo  rege 
JEgypti  flerein  iiiillibiis  talent nni  acceptis,  ausns  est  euni  in  regnnni  resti- 
tneie,  non  niodo  sine  ullo  ant  pnpuli  jiissn  ant  SCto,  sed  etiani  contra 
SCtnni.  Ilaque  cum  ex  provincia  redisset  Roniain,  reus  factns  est,  lege 
Julia  de  repetnndis,  a  C.  Memniio  ;  et,  qnanivis  defendente  Cicerone,  con- 
demnatns  est.  Lis  ecstiniata  est  totideni  talentis,  qnot  acceperat.  Qnae 
snmnia  pecnniap  cnni  ex  bonis  Gabinii  redacta  non  esset,  eadeni  legejniia 
accusatns  est  Rabirius  Poslnmns,  eques  Ronianns,  quod  ad  enm  pars  illius 
pecnniap  perveiiisset,  nt  is,  quod  snnimap  decern  niillinm  talentnni  deesset, 
solvere!.  Est  ergo  causa  Rabirii  appendicula  causae  Gabinianae,  eodein 
accnsatore,  eodem  defensore  acta.  Defensionis  haec  inita  est  ratio  a 
Cicerone,  nt  ostenderet  primo,  lege  de  repetnndis  eqnestrem  ordinem 
non  leneri,  qn*  avaritife  magistratuum  provincialium  coercendae  causa 
lata  sit :  deinde  ad  Ral)iiium  nullam  partem  pecunia"  pervenisse,  sed 
enni  potius  tantum  pecuniae  Ptoleniapo  credidisse,  ut,  cum  ea  pecunia  red- 
dita  non  esset,  o'lmibus  I)onis  eversus,  et  foro  cedere  coactus  esset,  nisi 
Caii  Ca?saris  liberalilas  cum  sublevasset. 

I.  1.  [Ed.  Aid.  p.  122.]   Si  quis  est,  judices,  qui  C.  Ra- 
birium,"  quod  suae  fortuna^,'  fundalas  pra?scrtim,  atque  op- 

NOTiE 

»  Qui  C.  Ruhirium]  Rabirius  ille  tatns  a  C.  Rabirio,  equile  quoqne  Ro- 
patrem  liabiiit  C.  Cnrionem,  eqiiitem  niano,  avnnrnlo  suo,  in  familiam  ejns 
Roniannni,et  publicannu);  sed  adop-      transiit,  et  nomen   arcepit.      Postii- 


2488  M.    TULLIUS    CICERO 

time  constitutas,  opes,  potestati  regiae  libidinique  commi- 
serit,"'' reprehendendum  pntet;  ascribat*  ad  judicium  suiim, 
non  modo  meam,  sed  hujus  etiam  ipsius,  qui  commisit,  sen- 
tentiam ;  neque  enim  ^  cuiquam  ejus  consilium  vehementius, 
quara  ipsi,  displicet.  Quanquam  hoc  plerumquc  facimus,^ 
ut  consilia  eventis  ponderemus,  et,  cui  bene  quid  proces- 
serit,  multum  ilium  providisse,  cui  secus/  nihil  sensisse 
dicamus.  Si  extitisset  in  rege  fides,  nihil  sapientius 
Postumo ;  quia  fefellit  rex,  nihil  hoc  amentius  dicitur ; 
ut  jam  nihil  esse  videatur,  nisi  divinare,'^  sapientis.*  2. 
Sed  tamen,  si  quis  est,  judices,  qui  illam  Postumi  sive 
inanem  spem,"^  sive  inconsultam  rationem,  sive  (gravis- 
sirao^  verbo  utar)  temeritatem,  vituperandam  putet,  ego 
ejus  opinioni  non  repugno:  illud  tamen  deprecor,  ut,  cum 
ab  ipsa  fortuna  crudelissime  videat  hujus  consilia  esse 
mulctata,''  ne  quid  ad  eas  ruinas/  quibus  hie  oppressus  est, 
addendum  acerbitatis  putet.  Satis  est,  homines  impruden- 
tia  lapsos  non  erigere;  urgere  vero  jacentes,  aut  praecipi- 
tantes^  impellere,  certe  est  inhumanum ;  praesertim,  judi- 

"  Dederit  servandas.  ''  Addat.  '  Male.  ^  Punita, 

*  Calamitates. 


Cap.  I.  1  Cod.  x  tuas  forlunas.  Mnretiis  Var.  Lectt.  xvii.  5.  e  diiobiis 
codd.  legit,  suas  /urtunas  . .  .  constitutas  polestati.  Ernesli  conj.  suce  fortunce 
fundatcE  . .  .  constitutce  opes,  ifc. — 2  Franc,  nee  enim. — 3  C  S  T  /acinus.  Mox, 
guid  deest  in  Franc,  ilium  prcevidisse  H.  ilium  viclisse  niarj^o  ed.  1584.  sen- 
sisse deest  in  T,  pro  qua  voce  Lamb.  conj.  vidisse.—i  Ernesti  conj.  ut  jam 
nihil  esse  videatur  sapientis  nisi  divinare. — 5  C  H  S  T  x  'f'j  et  edd.  ante  Giuf. 
ut  gravissitno.  Mox,  codex  iiuiis  Oxori.  non  repugnabo.  Deinde,  ejus  consilia 
H  S. — 6  Franc,  aut  periclitantes ;  C  H  S  jacentis  aut  prcecipitantis.  Mox,  hue 
genere  et  horn.  \(/.  hoc  otniftit  Srhutz.  Turn,  uti,  qua  in  fnmilia  laus  aliqua 
Ven.  1483.  Junt.  Nang.  Stepli.  Lamb.  Grnt.  Grapv.  Orell.  al.  ante  Ernesti  ; 
vt  si  qua  inf.  aliqua  laus  Bipont.  et  VVeisk.  forte  Jiaver  it  C.  qui  sitit  C  H  S  T 
^,  Junt.    qui  sitit  S  x-    '"J"*  stii-pis  Ven.  1483.  Junt.  a!ia2  edd.  ante  Ernesti. 

NOT^ 

mils  autem  dictns  est,  quod  niortuo  inr;  quod  Postumo  contigit,  qui  res 

patre  natus  est.  futuras  non  divinavit. 

''   Potestati  regi<£  commiserit]  Intel-  ''  Inanem  spem^   Rabirii  spes  inanis 

ligit   Ptolema-um,  regeni  Alexandri-  fuil,  quia  sperabat,  si  regeni  pecunia 

num.  adjinisset,  fore  ut  in  regnnm  resti- 

<:  Nisi  divinare]  Id  est,  nibil  perti-  lutus,    veterem   sibi    debitam    pecu- 

net  ad  sapienteui,  nisi  divinare  ;  qui  niani  persolveret. 
enim  non  diviuat,  sapiens  non  vide- 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.   2.  2489 

ces,  cum  sit  hoc  generi  hominum  prope  natura  datum,  uti, 
quae  in  familia  aliqua  laus  forte  fiomerit,  banc  fere,  qui 
sunt  ejusdem  stirpis/[quod  sertno  hominum  ad  memoriam 
prodendam  patrum  virtute  celebretur,]  [p.  123.]  cupidis- 
sime  persequantur ;  ^  siquidem  non  modo  in  gloria  rei  mili- 
taris  Paulum^  Scipio,^  aut  Maximum  ^  filius,^  sed  etiam  in 
devotione  vitae,  et  in  ipso  genere  mortis,  imitatus  est  P. 
Decium  '  filius.  Sint  igitur  similia,  judices,  parva  magnis. 
II.  3.  Fuit  enim,'  pueris  nobis,  hujus  pater  C.  Curius,  prin- 
ceps  ordinis  equestris,''  fortissimus  et  maximus  publica- 
nus ; '  cujus  in  negotiis  gerendis  magnitudinem  animi  non 
tam  homines  probassent,  nisi  in  eodem  benignitas '  incredi- 
bilis  fuisset;  ut  in  augenda  re  non  avaritiae  praedam,  sed 
instrumentum  bonitati""  qua?rere  videretur.  4.  Hoc  ille 
natus,"  quamvis  patrem  suum^  nunquam  viderat,  tamen  et, 

/  Progeniei.  '  Liberalitas. 


Delude,  quod  sermo  hominum  ad  memoriam  patrum  virtule  celehntur  Ven.  1483. 
Juiit.  Hervag.  Naiig.  Steph.  Graev.  quod  se.rmnne  hominum  ad  memoriam  pro- 
dendam patrum  virtus  celebretur  Lamb,  quod  sermone  horn,  ad  memoriam  patrum 
virtus  celebretur  de  Ferraiii  conjectiira  Lali.  Oliv.  quod  sermone  hominum  nc 
memoria  patrum  virtus  celebretur  Oiell.  et  sic  Scliiiiz.  nisi  quod  hie  et  memoria. 
— 7  C  H  S  T  X  ^fil'nim. 

Cap.  II.  1  Su-fficit  enim  C  S  T.  Mox,  C  Curtim  Tnrneb.  et  Lamh.  Turn, 
equestris  fortissimus,  et  nmx.  Orell.  optimus  ex  max.  conj.  Ernest!  ;  florentissi- 
mus  et  max,  Hotoni.  Faiilo  post,  non  iantnm  homines  conj.  Ernesli  ;  von  tam 
in  eos  C  S  x-    no«  tam  in  homines  eos  H  ^.    homines  oinittit  Franc. — 2  Codd. 

SOTJE 

e  Persequantur']    Id   est,  virtuteni  >  P.  Decium]   De  eo  dictum  est  in 

inajornm  snorum  imitentur.  Oral,  pro  Sextio,  §  48. 

f  Paulum]  Paulus  vEmilius  videtur  •<  Princeps  ordinis  equestris]    Prin- 

significari,  qui  Persem,  Macedonia  ceps  ordinis  equestris  is  dicebatur, 

regern,  superavit.  qiiein    censores    primo   loco  scripse- 

?  Scipio]    Scipionein  ilium  ex  Pa-  rant  in  equitum  tabulis. 

piria,  Mnasonis  viri  consularis  filia,  '  PttWicaiii/s]  De  publicanis  dictum 

suscepit;  qui  Seipio,ab  African!  Ma-  est  fuse  in  Oral,  pro  Lege  Man. 

joris  filio  adoptatiis,  ab  eversa  Car-  '"  Instrumentum   bonitati]     Id   est, 

thagiue  ipse  Africanus  dictus  est.  facultatem    liberalitatis   exercendse  ; 

'>  Maximum]  Patrem  habiiit  TEmi-  quasi  pccuuiani  tantum  quaesivisset, 

lium  Maximus  ille  Fablus,  qui  Cunc-  nt  ea  uieretnr  ad  benefacicndum. 

tator  dictus  est,  et  Hannibalis  impe-  "  l^e  natus]    Natus  est   patre  C. 

tus  sua  patientia  superavit.  Curio    Rabirius    hie,   qui    Postumu* 


2490  M.    Tl'LLIUS    CICKRO 

natura  ipsa  duce,  quae  plurimum  valet,  et  assiduis  domes- 
ticorum  sermonibus/  in  paternae  vitae  sirailitudinem  deduc- 
tus  est;  multa  gessit ;  multa  contraxit ;  magnas  partes 
habuit  publicorum  ;  5  °  credidit  populis;  p  in  pluribus  pro- 
vinciis  ejus  versata  res  est;  dedit  se  etiam  regibus;  huic 
ipsi  Alexandrino''  grandem  jam  antea  pecuniara  credidit; 
nee  interea  locuplelare  amicos  unquam  suos  destitit,  mit- 
tere  in  negotium,  dare  partes,  re*  augere,  fide  sustentare;"* 
quid  multa?  cum  magnitudine  animi,  turn  liberalitate,  vi- 
tara  patris  et  consuetudinem  expresserat.  Pulsus  interea 
regno'  Ptoleraaeus,  dolosis  consiliis*  (ut  dixit  Sibylla/' 
sensit*  Postumus,)  Romam  venit;  huic  egenti  et  roganti 
hie  infelix  pecuniam  credidit ;  nee  turn  primum  ;  nam  reg- 
nanti  crediderat  absens;  nee  temere  se  credere  putabat, 
quod  erat  neraini  dubium,  quin  is  in  regnum  restitueretur 
a  senatu  populoque  Romano.  5.  In  dando  autem  et  cre- 
dendo  processit  longius:  nee  suam  solum  pecuniam  cre- 

''  Familiarium  adhortationibus. 

^  Obire  societatis  negotia,  deponere  pecuniam,interponere  fidem  pro  illis. 

'  Expert  us  est. 


aliquot  omittnnt  suum.  Statim,  viJerit  H.  tatnen  ei  nalurn  C  H  S  T  %.  Mox, 
pro  vitcB,  quod  de  Hotom.  conj.  recepeiunt  Ernesti,  Schutz.  et  Weisk.  cul- 
pa servant  codd.  et  reliqiiae  edd.  curce  conj.  Manut. — 3  Ita  codd.  aliquot, 
Lamb,  in  marg.  ed.  1584.  Grut.  seqq.  publicanoriim  edd.  vett. — 4  CHST 
X  ^,  et  edd,  ante  Lamb,  omittunt  re.  Mox,  turn  magnitudine  Scliutz. — 5  Cod. 
i|/  dia  Sybulla.     Actutum,  postquam  sensit  T.    Turn,  ei  agenii  Lamb.     Paulo 

NOT/E 

dictus  est,  quod  post  mortem  patris  ■"  Pulsm  interea  regno'\  Pioleniaeiis 

in  lucem  venerit.  cum  regno  pulsus  esset,  Romam  ve- 

"  Magnas   partes  habuit  publicorum  nit,  ubi  populos  accusavit,  quod  reg- 

[publicanorum']  Id  est,sustinnit  ea  one-  no  eum  expulissent. 

raquae  maxima  sustinere  Solent  pub-  ^  Dolosis  consiliis]   Grandem  peeu- 

licani, qui  omnium  potentissimi  sunt,  niam,  tum  suam,  turn   mutno  arcep- 

P  Credidit  populisj  Id  est,  pecunias  tam,    Romanis    quibusdaui    elargitus 

tnultas  populis  externis  credidit.  est,  ut  regnum  sibi  confirmaret,  et 

1  Alexandrino']    Alexandrinus   rex  populi  Rom.  socius  haberetur. 

ille  dictus  est,  ab  Alexandria   uibe  '  Ut  dixit  Sibylla'l    Scriptum  fuit 

jEgypti  primaria,  quae  ab  Aiexandro  in  libris  Sibyllinis,  ne  rex  y^gyptius 

coudita  est,  in  qua  iEgyptii  reges  ut  cum  multitiidiiie  reduceretur. 
plurimum  habitabant. 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.    3.  2491 

didit,  sed  etiani  amicorum;  stiilte;  quis  negat?  aut  quis 
jam  non  admonet?-^'^  quod  male  cecidit,  bene  consultum 
putares?  Sed  7  est  difficile,  quod  cum  spe  magna  sis  in- 
gressus,  id  non  exequi  usque  ad  extreraum.  iii.  Supplex 
erat  rex  ;  multa  rogabat ; '  omnia  pollicebatur ;  ut  jam  me- 
tuere  Postumus  cogeretur,  ne,  quod  crediderat,  perderet,  si 
credendi  constituisset  modum/  Nihil  autem  erat  illo  blan- 
dius,  nihil  hoc  benignius ;  ut  magis  poeniteret  coepisse, 
quam  liceret  desistere. 

6.  Hinc  primum  ^  exoritur^  crimen  illud;  senatum  cor- 
ruptura  esse  dicunt.  O  Dii  immortales !  haec  est  ilia  ex- 
optata  judiciorum  severitas?''  corruptores  nostri''  causam 
dicunt ;  nos,  qui  corrupti  sumus,  non  dicimus.  Quid  ergo?  ^ 
senatum  defendam  hoc  loco,  judices?  orani  equidem  loco 
debeo;  if  a  de  me  est  meritus  ille  ordo.  Sed  id  nee  agitur 
hoc  tempore,  nee  cum  Postumi  causa  res  ista  conjuncta 
est.  Quanquam  ad  sumtum  itineris,*^  ad  illam  magnificen- 
tiam  apparatus,  comitatumque  regiura,  suppeditata  pecunia 

/  Reprehendit.  *  Si  cessaret  credere. 


post,  nam  jam  regnntiti  de  Einesti  conj.  Schiitz.— 6  C  jum  adnionet ;  H  jam 
rt  modo  id  ;  S  T  x  4'  ./'"»  admovet.  Acliiium,  (/no  male  C  H  T.  unde  Orell. 
conj.  quui.  Statim,  liene  c.  putaret  CT.  hene  c.  putes  ronj.  Ernesti  ;  bene  ne  c. 
putares,  sine  interrog.  suspic.  Kidd.  in  Dawesii  Misc.  Crit.  p.  590.  quod 
male  cccidil  :  si  hene,  bene  c,  putares  de  Angiistini  conj.  edidit  Lall. — 7  Ita  de 
Patricii  conj.  Krnesti,  Sciintz.  Weiskc,  Orell.  /rf  Ven.  1483.  Naug.  Lamb. 
Gracv.  Glut.  al.    spem  tnaffnam  C  H  S  T  x  V*     "O"  ossequi  C. 

Cap.  III.  1  C  H  S  X 'j'.  Ven.  1183.  rogarat.  Max,  potlicebantur  C.  Paulo 
post,  destiluisset  tnodum  C  H  S  x.  erat  in  illo  \i/.  Tnm,  we  m.  p.  coppisset  in 
eodem  rod.  desistere  liceret  Jnnt.— 2  Hie  primum  Lamb,  in  maig.  ed.  1.584. — 
3  Ita  e  codd.  Gint.  et  seqq.  Quid  ego  C  S  x.  el  edd.  vett.     Mox,  merilus  est 

SOTJE 

a  Hinc  primum  exoritur]  Incipit  ab  runt  senatum,  injudicio  respondent: 

exclamaiione,  et  ciiminis  remotione  ;  nam  causam  dicere,  idem  est,  ac  in 

neuipe  pecunia  corruptum  senatum  judicio  pro  se,  vel  pro  alio  respon- 

esse  a  Rabirio,  (|Uod  objiciebant  ac-  deie. 
cnsatoies.  ''  -^t^  sumtum  itineris'}  Cum  videret 

''  Judiciorum  severitas'\    Hoc   tem-  ille  Ptolemirns  non  reduci    se   cum 

pore   senatores   cum   equitibus   lege  exercitii  in  regnum  suum,  pecuniam 

Anreiiajudicabant.  accepit  a  Rabirio  ad  sumtum  sui  iti- 

«  Corruptores  nostri]    Qui  corrupe-  neris. 


2492 


M.    TULLIUS    CICERO 


a  Postumo  est,  factseque  syngraphae®  sunt  in  Albano  Cn. 
Pompeii/ cum  illc^^  Roma profectus esset;  tamen non debuit 
is,  qui  dabat,  quo  ille,  qui  accipiebat,  consumeret,"  quae- 
rere;  non  enim  latroni,  sed  regi  credidit:  nee  regi  inimico 
populi  Romani ;  sed  ei,  cnjus  reditum  consuli''  datum  a 
senat'.i  ^  videbat :  nee  ei  regi,  qui  alienus  ab  hoc  imperio 
esset,  sed  ei,  quicum  foedus  feriri'^  in  Capitolio'  viderat. 
7.  Quodsi  creditor  7"^  in  culpa  sit,  non  qui  est  improbe 
credita  pecunia  usus;  damnetur  is,'  qui  fabricatus  gladium 
est,  et  vendidit,  non  is,  qui  illo  gladio  civem  aliquem  in- 
tererait.     Quamobrem  neque  tu,  C.  Memmi,™  boc  facere 

"  Impenderet. 


Junt.  Lamb.  Pro  reit  isia  Jiinf.  hire  res. — 4  Hofom.  conj.  cum  illo  ;  C  H  S  T 
liabent  quo  ille.  Turn,  Romam  x-  tnmetsi  non,  Ifc.  Lamb.  Pro  consumeret 
Tiirneb.  snsspic.  sumeret. — 5  C  consul  turn  datum  senatum;  H  consulto  datum 
senatus  ;  S  T,  et  Ven.  1483.  consultum  datum  senatum;  codd.  jMiireii  consili- 
cum  datum  a  senatu  ;  unde  is  conj.  consult  commendatum.  Voc.  </a<!<»t  snspec- 
tiim  est  Orell.  pro  quo  mnndatum  Lamb,  in  ed.  J566.  et  Schiitz. — 6  H  S  x  "f » 
Franc.  Rom.  Ven.  1483. /mre  ;  C  et  Griit.  ^m;  T  ferve. — 7  Quod  si  credi' 
toris  CHS.  cretoris  T.  in  culpa  non  sit  C  H  S  T  x  ^-  non  et  est  omittunt 
C  H  S  T  x-    f*'  omittunt  edd.  ante  Lamb,    non  is  qui  improbe  babet  Franc. — 


aOT/E 


«  FactcEque  syngraphal  SyngraphiE 
scripturae  sunt,  vel  scbedulae,  quae 
fiunt  propria  nianu  eorum,  qui  pa- 
ciscnntur  in  alicujus  rei  fidem. 

f  Albano  Cn.  Pompeii]  Albanum  fuit 
villae  nonien  prope  Albam,  ubi  Pom- 
peius  domnm  babuit. 

s  Cum  ille']  Ptolemaeus. 

''  Reditum  consuli]  Factum  est  se- 
natusconsnltum,  consnle  referente 
Lentulo,  ut  sortireniur  consules,  uter 
eornm  reducerct  Ptolemaeum.  Huic 
eidem  Lentnio  obtigit,  cui  Ciiicia 
provincia  contigerat,  ut  eum  redu- 
ceret. 

'  Foedus feriri  in  Capitolio]  Fiebant 
in  Capitolio  foedera.  Nam  in  vertice 
Capitolini  collis,  Jovis  Ferelrii  tcm- 
phim  fuit,  unde  sceptrnm  sumebant, 
per  quod  in  foedere  faciendo  jura- 


bant,  et  lapidem  silicem,  quo  foedus 
ferirent.     Ita  Festus. 

•*  Creditor]  Haec  vox  tarn  active, 
quam  passive  sumitur.     Hie  active. 

'  Damnetur  is]  Aliegoria,  qua  per 
fabricatorem,  et  venditorem  gladii, 
videtur  intelligere  Postumum :  per 
eum  vero,  qui  civem  gladio  inter- 
emit,  Ptolemaeum. 

"1  Neque  tu,  C.  3Iemmi]  Memmius 
tribunus  plebis  erat,  qui  Gabinium 
repetundarum  accusavit  lege  Julia  ; 
et  quia  persolvere  siimmam  non  po- 
terat,  qua  condeninatus  erat,  ejus 
autem  pecuniae  pars  aliqua  ad  Rabi- 
rium  pervenisse  putabatur,  ab  eo- 
deni  Memmio  R<ibirius  accusatus  est, 
ut  saltern  ab  eo  aliquid  ex  bonis  ba- 
beret,  quod  ex  Gabinii  bonis  babere 
non  poterat. 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.    4.  2493 

debes,  ut  senatum,  cujus  auctoritati  te  ab  adolescentia  de- 
disti,  in  tanta  infamia  versari  velis,  neque  ego  id,^  quod 
non  agitur,  defendere.  Postumi  enira  causa,  quascumque 
est,  sejuncta  a  senatu  est.  8.  Quodsi  item  a  Gabinio  se- 
juDCtam  ostendero,  certe  quod  dicas,  nihil  habebis. 

IV,  Est  enini  hgec  causa,  'Quo*  ea  pecunia  pervenerit,' 
quasi  qusedam  appendicula  causee"  judicatee  atque  dam- 
natae.'  [p.  124.]  Sunt  lites^  aestimatae"  A.  Gabinio:  nee 
praedes  dati,P  nee  ex  ejus  bonis,''  quanta  summa  litium  fu- 
isset,  a  populo  recepta.  Lex  asqua  est.  Jubet  [lex  Julia] 
persequi  ab  iis,  ad  quos  ea  pecunia,  quara  is  ceperit,  qui 
damnatus  sit,  pervenerit.  Si  est  hoc  novum  in  lege  Julia, 
sicuti  multa  sunt  severius '  scripta  quam  in  antiquis  legi- 
bus,  et  sanctius  judicata ;  sane  etiam  consuetudo  hujus 
generis  judiciorum  nova.  9.  Sin  hoc  totidem  verbis  trans- 
latum  caput  est,  quod^^  fuit  non  modo  in  Cornelia, "^  sed 

*  Ad  qmm. 


8  C  H  S  T  X  neque  id.     Mox,  non  deest  in  T. 

Cap.  IV.  I  Cod.  x  condemnatce. — 2  Sunt  leges  H.  Mox,  nee  ab  eo  prades 
Lamb.  Pro  recepta,  quod  ex  Hotom.  conj.  primus  dedit  Lamb,  rccepi  exhi- 
bent  Hervag.  Naiig.  Steph.  Grnt-  Graev.  quociim  Behotius  jiingii  lex  aqua 
est.  Lall.  ciim  Turneb.  dedit  po/>«ZHs  recepit.  Lex,  8jC.  Ven.  1483.  Junt.  nee 
ex  bonis  populi  servari  lex  aqua  est ;  C  H  S  T  x  if*  "'•''•'  c.t;  bonis  populis  servari 
lex,  8fc.  Lamb.  Lex  ecquu  est?  Mox,  lex  Julia  delevit  Schiitz. — i  C  H  S  i^ 
serius ;  x  servis.  Mux,  et  saiictius,  inducatur  sane  duo  rodd.  Ref>ii,  Franc. 
Graev.  Lall.  Schiilz.  judicatur  C  H  S  T.  judicatus  x-  inducla  \p.  cindicata 
<-oiij.  Ernesti.  etiam  cum  cons.  C  H  S  i|/,  Ven.  1483.  Cam.  nova  sit  H  T.  nova 
sint  S  X  »!'• — ^  Hervag.  Cainer.    Lamb.   Weisk.   Orell.    quot.     Pro  agitnus 

NOTJE 

"  Appendicula  causal    Appendicula  obligant. 

diminutivnni  est  ab  appendice:  qua-  i  Nee  ex  ejus  bonis]  Sententia  haec, 

»i   parva  res,  qux  ab  altera  depen-  valde    implicata,   sic    videtur    reddi 

det.  posse  :   Neque  ex  ejus  bonis  summa 

"Sunt  lites  (cstimatal    Poslquam  liaio  colligi  potest,  qiiir   recuperari  a 

aliquis  de  repelundis  dauinatus  erat,  populo   debuit.     Pleriipic    (Jiceronis 

certam    a   reo   pecuniam   exigebant,  interpretes    sic    locum    ilium    enieu- 

quae    sociis    expilatis    restituebatur.  dant,  A  populn  recepta  est :  at  nee  ex 

IJiide  lis   aestimata  dicitur  ea  pecu-  I'ostumi    bonis   servari    legem    aquum 

Ilia,  de  qua  lis,  et  controversia  facta  est. 

est.  ■"  /"  Cornelia]    Lex  lata  est  a  Cor- 

I*  Nee  prades  dati]  Praedes  sponso-  nelio  Sulla  ;   nam  a  nomine  sua*  fa- 

res  sunt,  qui  pro  altero  (idem  suam  milias  leges  appellabant.     Lex  vero 


2494 


M.    TULLIUS    CICERO 


etiam  ante  in  lege  Servilia ;  per  Deos  immortales !  quid 
agimus,  judices?  aut  quern  hunc  rnorem  novorum  judi- 
ciorum  in  rempublicura  inducimus?  Erat  enim  iiaec  con- 
suetudo^  nota  vobis  quidem  omnibus,  sed,  si  usus  magister 
est  optimus,  mihi  debet  esse  notissima.^  Accusavi  de  pe- 
cuniis  repetundis;*  judex  sedi ;  pra3tor  quaesivi;"  defendi 
plurimos;  nulla  pars,  quee  aliquam  facultatem  dicendi^" 
aflferre  posset,  non  raea  fuit.  Ita  contendo;  neminem  un- 
quara,  'Quo  ea  pecunia  pervenisset,'  causam  dixisse,  qui  in 
aestimandis  litibus  appellatus  non  esset ;  in  litibus  aulem^ 
nemo  appellabatur,  nisi  ex  testium  dictis,  aut  tabulis  piiva- 
torum,y  aut  rationibus  civitatum.^  10.  Ttaque  in  inferen- 
dis^  litibus **  adesse  solebant,  qui  aliquid  de  se  verebantur:' 
et,  cum  erant  appellati,  si  videbatur,  statim  contradicere  "^ 


'  Timebant  sibi. 


Naiig.  habet  agitur.  Mox,  ant  quern  habent  morem  CHS  x* — ^  I'^  Crat.  et 
seqq.  notissimus  C  S  T  x  'f'j  Ven.  1483.  Jiiiii. — 6  Lan)b.  Lall.  Schiilz.  disceiidi, 
de  Hotom.  conj.  Mox,  noji  oniittiint  C  H  S  T  x  '/'•  f'U'lo  post,  pro  quiin 
CHST  evliibent  gu/s  ;  x '/'""• — 7  Lamb,  in  litibus  autem  cestimandis  ;  CH 
S  T  X  *"  li7mtibus  autem. — 8  linque  inferendis  H  S  T  x-  inferendis  delevit 
Lamb.et  siispic.  cestimandis.  Actutiini,  limilibus  T.  de  se  feiebantur  idem 
cod. 


NOT/E 


Servilio  Servilia  a  Glaiicia  lata  est. 

8  Erat  enim  hac  consuetudui]  Vult 
ostendere  catisani  Kabirii  a  causa 
Gabinii  separatam  esse  ;  agitur  enim 
contra  consuetudineni,  si  contra  Ra- 
birium  agatiir,  quia  in  causa  Gabinii 
non  fuit  nominatns. 

'  Accusavi  de  pecuniis  repetundisi 
Cicero  Verrem  accusavit. 

"  Prcetor  qucesivi]  Quzeiere  ad  pree- 
torem  pertinet,  qui  causee  quaesitor 
est. 

*  Facultatem  dicendi  [^discendi^  In- 
dicat  Cicero  se  consuetudineni,  et 
nsum  rerum  omnium  habere, qu£e  ad 
legem  Juliam  pertinent;  cum  omnia 
n)unera  obierit,  in  quibus  baberi  ejus 
perfecta  cognitio  potest. 


y  Tabulis  privalorum]  Privati  ho- 
mines tabulas  habebant,  in  quibus 
solebant  praescriberp,  quae  singulis 
diebus  expendissent,  quie  '  expensi 
tabulse  '  dicebantur. 

^  Rationibus  civitatum]  Raliones 
civitatum  dicuntur  pecunise,  quae  ab 
ipsis  expensae  fuerant,  qiiupque  ad 
xrarium  referebantur.  Illae  autem 
in  judicio  recitabantur  ;  nt  ex  lis 
constaret,  quam  quisque  contra  le- 
ges pecuniam  accepisset. 

3  In  inferendis  litibus]  Id  est,  in 
subducendis  rationibus  litium,  sive 
in  accu^andis  aiii^  repetundarum. 

^  Contradicere ]  Contrpdicitur  vel 
negando  factum,  vel  recte  factum 
esse  prubando. 


FRO    RAblRlO    POSTUMO,    CAP.   5.  24;;)5 

solebant ;  sin  ejus  temporis  recentem  invidiam ''  pertimu- 
erant,  respondebant  postea;  quod  cum  fecissent,  permulti 
saspe  vicerunt.  v.  Hoc  vero  novum  est,  ante  hoc  tempus 
omnino  inauditum  :  in  Jitibus,'^  Postumi  nomen  est  nus- 
quam;  in  litibus  dico?  modo  vos  iidem '  in  A.  Gabinium 
judices  sedistis :  num  quis  testis  Postumum  appellavit? 
testis  autem?  num  accusator?  num  denique  toto  illo  ju- 
dicio  "^  Postumi  nomen  audistis?  11.  Non  igitur  reus,  ex 
ea  causa,  quae  judicata  est,  redundat*  Postumus;  sed  est 
arreptus  unus  eques  ^  Romanus  de  pecuniis  repetundis 
reus;  quibus  tabulis?  quae  in  judicio  A.  Gabinii '  recitatae 
non  sunt;  quo  teste?  a  quo  tum  appellatus  nusquam  est; 
qua  appellationc^  litium  ?  in  qua  Postumi  mentio  facta 
nulla  est;  qua  lege?  qua  non  tenetur. 

Hie  jam,  judices,  vestri  consilii  res  est,  vestrae  sapien- 
tiaj.  Quid  deceat  vos,  non,  quantum  liceat  vobis,  spectare 
debetis :  si  enim,  quid  liceat,  quoeritis;  potestis  tollere  e 
civitate,  quem  vultis.  Tabella  est,'  quae  dat  potestatem, 
occultat  eadem  libidinem  •/  cujus  conscientiam,'^  nihil  est 
quod  quisquam  ^  timeat,  si  non  pertimescat  suam.  12.  Ubi 
est  igitur  sapientia  judicis?  In  hoc,  ut  non  solum,  quid 
possit,  sed  etiam  ^  quid  debeat,  ponderet;  nee,  quantum 

''  Infamiam.  '  Factus  est.  f  Malam  voluntatem. 


qq.  conscientia  .  .  .  t/i 


fjti   lUitunt'Ni, —  J    A  la  i:  I  ctui:*  ciiii  i;uuu,   Ejaiiii/.  vji  tc »•    c)*.»jvj.    t,v»tov. v. .*.<•..-  ';« — 

qiiam  ed<l.  ante    Lamb,    item    Weisk.    conscieniia  . .  .  (fuicquam  Venei.  1483. 
Griit.— 6   Lamh.  sed  et.     Mo\,  penileret  x-     Paulo  post,  commmum  esf  J  unt. 

NOTiE 

c  In  litibus]    In  litibus  quae  Gabi-  signifirabat  ;  in  altera,  C,  condemna- 

nio  illatse  sunt,  nusquam  Rabirii  no-  lioiicm;  in  tertia,  N  et  L,  id  est,  non 

men  invcntimi  est.  liquet,  quia  res  dubia  videbatur. 

<<   Unus  eques]   Rabirius.  '  Cujus  conscientiam]    Sensus   est: 

«  Tabella  est]  Ties  jndicibus  tabu-  Niliil    est   quod    quisquam    vereatnr, 

la?  dai)antur  ;  quaruin    in  una   litera  ne   tabula  conscia,  et  testis  sua)  libi- 

A   inscripta  eiat,  qua:    absolutioneui  diuis  esse  possit. 


2496  M.    TULLIUS    CICERO 

sibi  permissura,  meminerit  solum,  sed  etiara,  quatenus 
commissum  sit.  Datur  tibi  tabella  judicii ;  qua  lege  ? 
Julia  de  pecuniis  repetundis;  quo  do  reo?  de  equite  Ro- 
mano. At  iste  ordo  lege  ea  non  tenetur.  Illo,  inquit, 
capite/  quod  erat  in  Postumum,  quod  in  Gabinium  judex 
esseSjS  nihil  Gabinio  datum,  cum  in  eum  lites  aestimaren- 
tur.7  At  nunc  audio.  Reus  igitur  Postumus  est  ea  lege, 
qua  non  modo  ipse,  sed  totus  etiam  ordo  solutus  ac  liber 
est.  VI.  13.  Hie  ego  nunc  non  vos  prius  implorabo,'  equi- 
tes  Roraani,  quorum  jus  judicio  tentatur/  quara  vos  sena- 
tores,*"  quorum  agitur'  fides  in  hunc  ordinem ;  quae  quidem 
cum  sajpe^  ante,  tum  in  hac  ipsa  causa  nuper  est  cognita : 
nam  cum,  optirao  et  praestantissimo  consule  Cn.  Pompeio 
de  hac  ipsa '  quaestione  referente,  existerent  nonnullae,  sed 
perpaucsB^  tamen  acerbae*  sententiae,  quae  censerent,  ut 
tribuni,''  ut  praefecti,'  ut  scribae,'"  ut  comites  omnes  raagis- 

e  Ilia  sententia.  *   Oppugnatur.  '  Periclitatur.  *  Iniquce. 


— 7  '  Lochs  corrnpttis.  Ita  Ven.  1483.  Crat.  (nisi  qnod  tEstimarel)  Naug. 
Steph.  Lamb.  Gi*v.  Illo,  inquit,  capite  in  Postumum,  quoderat  in  Gabinium,  ju- 
dex sedes,  nihil  Gabinio  datum,  cum  in  eum  lites  cestimaret  Junt.  dato  qiiinque 
codd.  Oxon.  capite,  quod  in  posterum  . . .  nihil  Rabirio  datum,  nihil  que  ei  1.  tes- 
timarenlur  codd.  Mil  I  ell,  unde  is  suspic.  cum  in  Gabinium  judex  esses,  nihil  de 
Rabirio  auditum  ;  nihil  cum  ei  lites  ceslimarentur.  Gisev.  snsplc.  lUo,  inquit, 
capite  quo  pecunia  pervenerit ,  quod  erat  in  Postumum.  Cum  in  Gabinium  judex 
essem,  nihil  Gabinio  datum,  cum  lites  cesfimarem.  Recepit  Lall.  Illo,  inquit, 
capite,  quo  ea  pecunia  pervenerit,  quod  erat  in  Postumum,  Cumin  Gabinium  ju- 
dex esses,  nihil  de  Rabirio  auditum,  nihil  cum  lites  ceslimarentur  Schiitz.  Ut 
formula  quo  .  .  .pervenerit  inseratur  necesse  non  videtnr.'  Orell.  capiti  C  S 
X-  erat  in  Postumium  ^.  erat  impositum  C.  cestimarent  C  T.  extimaret  H  S. 
testimaret  ip. 

Cap.  VI.     1  Cod.  xiinplebo ;  Franc,  non  vos  nunc  prius  implore.     Mox,  in 
judicio  idem  cod. — 2  S  tum  sape. — 3  Lamb,  pauca:     Mox,  qua  qui  censerent 

NOTiE 

e  Quod  in  Gabinium  judex  esses']  Id  aliqnam     senatoribns    deceiDendam 

est,  quid?  cum   in  Gabinium  judex  proponebat. 

esses,  nihil  a  Gabinio   dictum,  cuni  '^  Ut  tribuni]    Militares  videlicet, 

in  eum  lites  a>.slimarentur.  De  iis  dictum  est. 

■•  Equites  Rom.  . . .  senatores]  Tum  '  Ut  pra/ecti}  Prapfecti  varii   fue- 

judicabant  senatores  et  equites.  runt :  alii  legionis,  qui  proprie  judi- 

i   Consule  de  hac  ipsa']    Referre  ad  cabant,   et    qui,  absentibus    legatis, 

senatum  consul  dicebatur,  cum  rem  tauquam  ipsorum  vicarii  potestatem 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.   6.  2497 

tratuum,"  lege  hac  tenerentur;  [p.  125.]  vos,  vos,  inquam, 
ipsi  et  senatns  frequens  restitit;  et  quanquam  turn,  propter 
multorum  delicta,  etiam  ad  innocentium  periculum  tempus 
illud  exarserat,  tamen,  cum  odium  non  restingueretis,  huic 
ordini  ignem  novum  subjici  non  sivistis.  14.  Hoc  animo 
igitur  senatus.  Quid?  vos,  equites  Romani,  quid  tandem 
estis  acturi?  Glaucia°  solebat,  homo  impurus,  sed  tamen 
acutus,  populum  monere,  ut,  cum  lex  aliqua  recitaretur,'' 
primum  versumattenderet;  si  esset*dictator,  consul,  praetor, 
magister  equitum,"i  ne  laboraret;  sciret'^  nihil  ad  se  perti- 
riere;  sin  autem,  'quicumque  post  hanc  legem,'  videret,  ne 
qua  nova  quaestione  alligaretur.  15.  Nunc  vos,  equites 
Romani,  videte :  scitis,  me  ortum  e  vobis ;  ^  omnia  semper 
sensisse  pro  vobis :  nihil  horum  sine  magna  cura  et  summa 
caritate  vestri  ordinis  loquor.  Alius  alios  homines  et  ordi- 
nes;  ego  vos  semper  complexus  sum.  Moneo  et  praedico  ; 
integra  re  causaque  denuntio ;  omnes  homines,  Deosque 
testor;  dum  potestis,  dum  licet,  providete,  ne  duriorem 
vobis  conditionem  .statuatis,  ordinique  vestro,  quam  ferre 
possit.     Serpet  hoc^  malum  (mihi  credite)  longius,  quam 


C  S  X  if-— 4  C  H  S  X  "f  ^cire.  Max,  sin  esset  quicumque,  SjX.  C  H  S  T  x,  Ven. 
14S0.  Jiiiit.  '  Non  male.'  Orell.  Paulo  post,  nova  lege  qucEslioue  T. — 5  Cod. 
X  ortum  enitn  vobis.  Idem  cod.  paulo  post,  loquar. — 6  Idem  cod.  possit  sem- 
per hoc, 

NOT/E 

maximani  letinebant;  alii  castrornm,  interfectus  est  cum  omuibtis  conjii- 

ad  quos  castrornm  positio,   valli  ct  ratis. 

fossa;  destinatio  pertinebat ;  alii  an-  i'  Cum  lex  aliqua  recitaretur']    Per 

nona>,  qui  enrabant  annoiiani,  et  ut  tribunum  lex  proinulgabatur,  ut,  qui 

equi,  et  vestes  semper  niilitibus   pa-  vcUent,  intercederent ;  si  nemo,  ad 

rata?  essenl.  populum  feiebatur. 

'"  Scribce]    De   iis  dictum   est   in  i  Magister  equitum]  Magister  equi- 

Pis.  §  88.  et  Ver.  v.  turn  dicebatur,  ut   ait  Vano,  quod 

"  Comites  magistratuum]  Legati  et  summa  potestas  Iiujus  in  equites  cs- 

scriba?,  qui   mittebantur  cum   iuipe-  set,  ut  summa  in  populum  Itomanum 

ratoribus,  tunc  coniites  diccbautur,  dictatoris.     Is  autem,  ut  ex  hoc  Ci- 

"  Glaucia]    Servilio  Glaucia   pra;-  ceronis  loco  patct,  jus  rogandi  po- 

tore  nsus  est  Saturninus  in  sedilioue,  pulum  legos  liabuit. 
ob  quam    in  curia  a  Mario    consule 

Delph,  et  Var,  Clas.                    Cicero.  7  T  T 


2498 


M.    TULLIUS    CICERO 


putatis.  VII.  16.  Potentissimo  et  nobilissimo  tribuno  ple- 
bis,  M.  Druso/  unam  in  equestrem  ordinem  quaestionem ' 
ferenti,  'si  quis^  ob  rem  judicatam  ■  pecuniam  cepisset ;' 
aperte  equites  Romani  restiterunt.  Quid  ?  hoc  licere  va- 
lebant?* minime;  neque  solum  hoc  genus  pecuniae  capi- 
endae  turpe,  sed  etiani  nefarium  arbitrabantur:  attamen  ita 
disputabant,  eos  teneri  legibus  oportere,  qui  suo  judicio 
essent  illam  conditionem  vitae  secuti.  *  Delectat^  amplissi- 
raus  civitatis  gradus,'  sella  curulis,"  fasces/  imperia/  pro- 
viuciae/  sacerdotia,''   triumph!,'*  denique  imago  ipsa/  ad 

'  Legem. 


Cap.  VII.  I  Lanih.de  Patricii  conjeclura  judJcanduw. — 2  C  H  S  x  i-'o'e- 
batis.  Mox,  sed  et  nefarium  Lamb,  sed  etiam  nefarium  esse  <|/,  Junt.  Aciiitiiiii, 
arbitrabantur  esse:  ac  tamen  CHS.  ista  disputabant  T. — 3  Scluitz.  de  Patricii 


NOT/E 

'  M.  Druso']    M.  Livius  Dnisus  vir  leiii  significat  majores  illos  magistra- 

potentissinius,    tribiinus   plebis  fac-  tus,  vel  eos,  ()iii,  illis  uiagistratibiis 

tiis   e.^'t   Doa   ita    iiiultis   annis    post  fiincti,  honoris  gratia,  currii,  in  quo 

Sattirniiiiiiii.     Cum   antem  jndicandi  sella  erat  super  qiiani   considebant, 

potestas  ad  equestrem  ordinem  lege  in  curiam  vehebanlur. 

Gracchi  translata  fuisset,  earn  resti-  ^  Fascts'\  Per  fasces  designat  con- 

tuere  senatui  ita  coiiatus  est,  ut  ae-  sulatum  ;    quia    consulem   duodecim 

qua  parte  turn  equites,  turn  senatores  fasces,  et  totidem  iictores  preeibant, 

judicarent.     Huic   cum  senatus  ad-  proconsulem  vero  ses. 

versatus  esset,  Italos,  et  socios  sta-  :  Imperial    Imperia  habere  magis- 

tiiit  donare  civitate;  verum  redeun-  tratus  dicuntur,  qui  et  coercere  ali- 

teni  e  foio  in  limine  domus  suae  nuii-  quern  possunt,  et  jubere  in  carcerem 

titudo  eum  interfecit.  duci  :  quales  sunt  consules,  praefec- 

*  Si  quis'\     Intelligit    aliquem    ex  ti,  przetores,  proconsules  :    minores 

equestri  ordine.     Hoc  autem  inter-  autem  magistratus  dicuntur,  qui  nee 

est  inter  legem  Drusi,  et  legem  Ju-  imperium,  nee  potestalem  habent. 

liam  repetundarum,  quod  hjec  latius  ^  Provincia''\  Provinciae  dicebantur 

patet,  quam  ilia.     Nam  ilia  ob  rem  regiones  extra  Italiam,  quaR  popult 

judicatam  solum,  et  non  contra  om-  Rom,   imperio  parebant,  et  ad  quas 

nes  magistratus  lata  erat ;  liaec  vero  admiuistrandas  magistratus  cum  im- 

contra  omnes  magistratus,  et  ob  rem  perio,  ac   potestate  mittebaniur,  qui 

etiam  nou  judicatam.  in  lis  jus  dicerent. 

'  Delectat  amplissimus  civitatis  gra-  *  Sacerdotia]    Sacerdotia  vulgo  se- 

das]  Comparat  cum  equestri  senate-  natoribns    deferebantur,    potius    ob 

rum  ordinem,  qui  amplissimus  dictus  dignitatem  ordinis,  quam   equitilms, 

est,   quia   omnium   honorum   genera  quibus  tamen  aliquando  delata  fuisse 

complectebatiir.  legimiis,  ut  Lentuli  filio,  qui  Cicero- 

"  Sella  curulis]    Per  sellam  curu-  nem  ab  exilio  rtvocavit. 


PRO    RABlRIO    POSTUMO,    CAP.    7. 


2499 


posteritatis  rnemoriam  prodita.  17.  Est  siniul  etiam  soli- 
citudo  aliqua/  et  legum  et  judiciorum  major  ^^  quidam  me- 
tus;''  nos  ista  nunquam  contemsimus ;' "^  ita  enim  disputa- 
bant:  *sed  hancvitam  quietam  atque  otiosam  secuti  suraus; 
quae  quoniam  honore  caret,  careat  etiam  molestia.'  Tarn 
es  5  tu  judex,  quam  ego  senator.  '  Ita  est ;  sed  tu  istud 
petiisti,^  ego  hoc  cogor.''  Quare  aut  judici  mihi  non  esse 
liceat,  aut  legem  lege  senatoria '  non  tiniere.''^  18.  Hoc 
vos,  equites7  Romani,  jus  a  patribus  acceptura  "^  amittetis? 
moneo,  ne  faciatis:  rapientur  homines  in  haec  judicia  ex 
omni  non  modo  invidia,'  sed  sermone  malevolorum,  nisi 
cavetis.  Si  jam  vobis  nuntiaretur,  in  senatu  sententias  dici, 
ut  his  legibus  teneremini,'"  concurrendum  ad  curiam"'  puta- 

"»  Subjaceretis. 


conjfctnra  te  deleclat. — 4  C  H  S  T  x  majorum.  Statim,  unquam  contemsimvs 
^. — 5  Tamen  es  S  x*  Eadem  tamen  es  H.  qua  ego  CHS.  quia  ego  x- — 0  Ita 
Jiint.  et  seqq.  aut  lege  senatoria  non  timere  Venet.  aut  legem  setialorium  non 
tiinere  conj.  Angustin.  aut  lege  senatoria  non  teneri  suspic.  Fatric.  aut  quastio- 

N017E 


>>  Triumphi]  Noo  triumphabant  ni- 
si senatores  illi,  qui  a  popolo  impe- 
riiun  acceperant. 

=  Imago  ipsa]  Servabantur  in  fami- 
liis  eorum  ImagineH,  qui  de  rep.  bene 
nieriti  fiierant,  aut  honores  gesse- 
rant.  Servatae  auteni  ha;  in  atiiis 
domus  in  funebri  pompa  praefereban- 
tur. 

<>  Est  etiam  sollcitudo  aliqua']  Id  est, 
in  istis  honoribus  et  oinamentis  est 
etiam  soliriludo  aliqua  et  molestia 
propter  majora  judiciorum  pericula. 

e  Major  quidam  metus]  Timere  eti- 
am poterant  equites,  ne  vocarentnr 
in  judicium,  sed  non  tantum,  quan- 
tum senatores,  quia  non  tot  honori- 
bus defungebantur. 

f  ISlos  ista  nunquam  contemsimus]  Id 
est,  nos  equites  nunquam  ordinem 
senatorium,  qui  tot  honoribus  illu.->- 
tris  est,  conleinsimus,  sed  iis  quietam 


vitan)  praptulimus. 

s  Tu  istud  petiisli]  Respondet  e- 
ques  senatori,  illique  ait,  quod  mu- 
nus  seiiatorium  petierit,  ideoque  sibi 
judicandi  onus  imposuerit. 

^  Ego  hoc  cogor]  Eqnes  lege  Au- 
relia  judicandi  onus  assumere  coge- 
batur. 

'  Legem  lege  senatoria]  Legem  Ju- 
liam  intelligit:  legem  vero  senato- 
riani  senatus  consultum  appe!lat,qno 
solutus  ordo  equestris  lege  Julia  fu- 
erat. 

''  Jus  a  patribus  accepium]  Lege  de 
repetundis  soluti  erant  equites. 

'  liividid]  Sumitur  hie  invidia  pro 
invidiosa  accusatioiie,  et  delatione  in 
jndiciuui  recepta. 

'"  Ad  curiam]  Locus  ubi  senatus 
habebalur,  curia;  quo  vero  popnius 
roDvenicbat,  rostra  dicibantur. 


2500  M.    TULLIUS    CICERO 

retis  ;  si  lex  ferretur,^  convolaretis  ad  Rostra,  Vos  se- 
natus  liberos  bac  lege  esse  volnit :  popnlus  niinquam  alli- 
gavit ;  soluti  hue  convenistis:  ne  consiricti  discedatis,  ca- 
vete.  19.  Nam,  si  Postumo  fraudi  fuerit,"  qui  nee  tribu- 
nus,  nee  praefectiis,"  nee  ex  Italia  comes,  nee  famHiaris 
Gabinii  fuit ;  qiionam  se  modo^  defendent  posthac,  qui 
vestri  ordinis°  cum  raagistratibus  nostris  fuerinthis  causis'' 
implicati? 

VIII.  Tu,  inquit,  Gabinium,  ut  regem  reduceret,  impu- 
listi.  Non  patitur  mea  me  jam  tides  '  de  Gabinio  gravius 
agere.  Qnem  enim,  ex  tantis  ^  inimicitiis"  receptum  in 
gratiam,  summo  studio  defenderira,''  hunc  afflictum  violare 
non  debeo:  quocum  stante  si  me  Cn.  Pompeii  auctoritas 
in  gratiam  non  reduxisset,  nunc  jam  ipsius  fortuna  redu- 
ceret. 20.  Sed  tamen,  cum  ita  dicis,  Postumi  impulsu 
Gabinium  profectum  Alexandriam  ;  si  defensioni  Gabinii 
fidem  non  habes,  obliviscerisne  etiani  accusationis  tiiae  ? 
Gabinius  se  id  fecisse  dicebat  reipublicae  causa,  quod 
classem  Archelai '  ^  timeret,  quod  mare  refertum  tore  pra*- 

"  Rahiriiis  damnatus  erit.  "  Post  tanlas  hwnicitius. 


nem  lege  senatoria  non  thnere  conj.  Schufz. — 7  Hos  eqiiites  H  x-~^  C  T  re/e- 
retur  ;  H  S  x  >!'  referretur.  Actntum,  convoleretis  C.  convolaretur  ^. — 9  Franc. 
quonam  modo  se.  H  x  defenderis ;  S  defenderint.  Mox,  noslris  fuerunt 
H  S  T  X  4'. 

Cap.  VIII.  1  Ita  Grnt.  tacite,  et  seqq.  patitur  mea  etiam  fides  C  H  S  x  "f» 
Ven.  1483.  Steph.  patitur  etiam  mea  fides  Franc.  Jiint.  Hervag.  patitur  jam 
mea  fides  hamb. — 2  Quern  enim  cxt  err  itis  H  S.  IMox,  pro  defonderim  C  hiibet 
defici.  De  te  in  ;  S  x  defici.  DeJ'em  ;  WT  i\i  defenderem.  Delude,  quocum  me 
stantem  Cn.  Pomp.  C  H  S  <f .  si  me  desiint  in  T.  hunc  jam  C  H  S  T  x-  Verba, 
reduceret.    Sed  t,  c.  i.  d.  P.  i.  G.  profectum,  desunt  in  x-  impulsi  ^. — 3  CHS 


NOTii: 

n    'Nec  tribunus,  nee  prcefectus']   Ad  =>  Defenderim']    Licet  Gabinius   in 

hos  omnes  pervenire  pars  aiiqiia  pe-  consiiiatii  suo  Ciceronein  expniisset 

cnniap  potiiit :  ciijiis  repetiindae  dam-  in  exilium,  tanien  euni  rogatu  Pom- 

natus  est  Gabii)ii!s.  peii,  leuni    repetnudarum   defendit. 

°   Vestri  ordinis'\  Eqnestris.  Vai.  Max.  iv.  2. 

P  i/is crtMsJs] Eos  intelligit  qui  prop-  ''  Archclail  Cum  audivisset  Arche- 

ter   nnmernm   tractationein    assidiie  laiis,  rexiEgypti,Ptolema?um  senatiis 

fuerunt  cum  niagisiratibus,  qui  pos-  decreto  a  Lentulo  reduci,  exercitnm 

sent  repetundaruni  accusari.  coinparavil.     Ut  hunc  autem  Arche- 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.   8.  2501 

donum  putaret :  lege  etiam  id  sibi  licuiss^e  dicebat :  tn  ini- 
micus  negas.  Ignosco;  et  eo  magis,  quod  est  contra  illud  + 
judicatura.<=  Redeo  igitur  ad  crimen  et  accusationera  tuam, 
21.  Quid  vociterabare,^  <^  [p.  12(j,]  decern  raillia  talentum^ 
Gabinio  esse  promissa  ?  Huic  videlicet  perblandns*  *^  re- 
periendus  fuit,  qui  hominein,  ut  tu  vis,  avarissimum  exo- 
raret/  sestertium  bis  millies  et  quadringenties  ne  maguo- 
pere  contemneret.  Gabinius  illud,^  quoquo  consilio  lecit, 
fecit  certe  sue:  quaecumque  mens  ilia  fuit,  Gabinii  fuit: 
sive  ille,  ut  ipse  dicebat,  gloriara  ;  sive,  ut  tu  vis,  pecuniarn 
quaesivit ;  qua?sivit  sibi.^  Nura  Gabinii  comes,  vel  secta- 
tor?  negat:  non  enira  ad  Gabinii,  cujus  id  negotium  noii 
erat,  sed  ad  P.  Lentuli,  clarissimi  viri,  auctoritatem,  a  se- 
natu  profectam,  et  consilio  certo,  et  spe  non  dubia,  Ro- 
mam9  contenderat. 

22.  At  dioecetes  '°  fuit  regius.''     Et  quidem  in  custo- 

'  Gratinsus.  '  Flecteret  precibus.  <*  Procurator  regis. 


X^marchilei;  T  m  archilei.  Statim, /ore  omittunt  Jtint.  Hervag. — 4  Voc. 
i//ud  suspectiiiii  Ernestio. — 5  Quid  non  ferebare  C  Quid  voci/erubere  x-  decern 
millia  lalenta  C  H  S  T  \p.—6  Ita  codd.  fere  omnes  et  edd.  prapter  Scliutz. 
Huic  igitur  perhlumlus  x-  ^«'c  v-  perblandus  aliquis  conj.  Lamb.  Hie  v.  perblan  - 
dits  suspio.  Weisk.  Hue  v.  persuasor  blandus  Hotoin.  e  cod.  recepit  Scliiitz. 
Huic  per  blande  recipiendum  fuit  Franc.  'In  quo  vera  lectio  videtin  latere. 
Cum  'recipere'  et  '  accipere  '  sexcenties  ronfundantnr,  eqiiidein  nialini, 
Huic  V.  perblande  accipicndus  fuit:  qui  (qiiomodo)  ....  cunlenmcrel  ?  vel,  ut 
hominem,'  ^c.  Oiell.  Mox,  et  quadiagies  Franc,  sed  quadri7igeniies  maguopere 
C  H  S  T.  Vide  de  h.  I.  Ferratium  Epist.  p.  384—7  Cod.  x  omittit  itlud. 
Mox,  alteruni/eci7  deest  in  H  T.— 8  Hie  excidisse  qna-dani  censent  plcri- 
qne.  At  profectus  Alexandriam  est  Poslumufi  Hotimi.  sibi  nou  (iabinii  C  S  i^. 
sil)i  non  Gabinii  quasivit  i^.  Acluttini,  non  etiiin  ud  oniiltunt  C  H  S  T.  enim 
omittit  Friinc. — 9  Roma  %  ^,  cod.  nnns  Lalltni.  Hervag.  Canier.  Lall.  Scliiilz. 
Orell.    contenderet  H   S  T.— 10  At  Diogenes  CHS  T  X'l'-— H  Franc,  et  T 

NOTiE 

lanni  Gabinius  repellerot,  eo  Roma-  '   «  Decern  millia  lalentuni]   Ue  talen- 

nornm  copias  dednxit.     Vide  Stra-  to  Attico  locjiii  vidcinr,  quod  vulgo 

bonem  lib.  xvii.  a    Roinanis   usurpabaiiir,     Porro   il- 

c  Contra  illud  judicutum]  Gabinius  hid    sex    millia  dpnariornin   antiquac 

condeninatus  fuit.  Uoniaiiic   moneta?,  et    nostra^    lilira- 

•i    Vociferiibure]  Majjnis  clamoribus  rum    duo    millia   cum    quadriip;;entis 

Gabinii  crimen  amplilicabas.  continebat. 


2502  M.    TULLIUS    CICKRO 

dia '  etiam "  fuit  regia :  et  vita  ejus  ablata  paene  est: 
multa  praeterea,  quae  libido  regis,  quae  necessitas  coegit 
ferre,  pertulit ;  quarum  omnium  rerum  una  reprehensio  est, 
quod  regnum  intrarit,  quod  potestati "  se  regis  commise- 
rit:  verum  si  quaerimus,  stulte :  quid  enim  stultius,  quam 
equitem  Romanum,  ex  hac  urbe,  hujus,  inquam,  reipublicae 
civem,  quae  est  una  maxime,  et  fuit  semper,  libera,  venire 
in  eum  locum,  ubi  parendum  alteri  et  serviendum  sit?  ix. 
23.  Sed  ego  in  hoc  tamen  '  Postumo  non  ignoscam,  homini 
mediocriter  docto,  quo  videam  sapientissimos  homines 
esse  lapses?  Virum  unum  totius  Grseciae  facile  doctissi- 
mum,  Platonem,^  iniquitate  Dionysii,  Siciliae  tyranni,^  cui 
se  ille  commiserat,  in  maximis  periculis  insidiisque  esse 
versatum    accepimus :    Callisthenem,^   doctum   hominem, 

*  Carcere. 


omittiint  etiam.  Mox,  vita  ei  ablata  pane  est  codd.  Mureti ;  fita  ei  vi  ahlata 
pcene  est  conj.  Orell.  vita  ejns  oblata  pcencB  est  Wald.  Crat.  Hervag.  Naug. 
Laml).  Gnit.  vita  ejus  oblata  pane  est  Weisk.  allata  H  x  'I'  oblata  C  S.  Paulo 
■^o%X,  co'esis  perferre  il,.  cu'egit  perferre  V\'T  i^,  Jiint.  coegit  prof erre  %.  quare 
omnium  ^.  qua  omnium  C  H  S. — 12  Cod.  x  potestati  regi.  Artutiini,  se  omit- 
tiint C  H  S  T  ij^.  qui  enim  CHS.  quamequitateR.il.  quam  equitatem  Ro- 
manum H.    quam  equitatem  R.  S. 

Cap.  IX.  1  Ita  cod.  Hotom.  Schiitz.  Orell.  tandem  alii  codd.  et  edd. 
Mox,  in  quo  videam  Juiit.  Lamb.  Scliutz.  Orell.  qui  videam  codd.  aliquot, 
Veil.  1483.  Hervag.  Naug.  Gra-v.  quoviderim  H.  quo  omittnnt  alii. — 2  C  H 
T  X  et  tyrannide.    Verba,  in  maximis  p.  i.  e.  v.  accepimus,  desunt  in  C  S  x- 

NOTyE 

'  Platonemi    Profectns  est  in  Sici-  grans  eum  extra  regiam  inter  milites 

liam   Plato:    sed  prima  profectione  vivere   imperavit,   ratus   quod    eum 

non  admoduni  se  Dionysio  credidit,  interficerent.     Pint,  in  Dione. 

neque  in  insidiis  versatns  est.     Se-  e  CaUislhe7iem'\  Alexander  Macedo 

cunda   profectione,   cum    de    reditu  Callisthenem    phiiosophum    liabebat 

cogitaret,  in   arce  enm  jussit  habi-  seciim  in  exercitu,  ut  res  ejus  prae- 

tare  ;  prohibniique  ne  quis  bine  eum.  dare  gestas  scriberet.     Cum  auteni 

educeret  :  sed  id  fecit  amore  in  eum  victor  bello  Persico  adorari  se  vellet 

singular!;  et  eum  apud  se  retinendi  Alexander,  et  Callistlienes  recusas- 

desiderio,  ut  ipse  Plato  Epist.  7.  tes-  set,  truncatis  membris,  abscissisque 

tatur.    Sed  tertia  profectione,  de  qua  manibus  ac  naso,  cum  cane  in  cavea 

hie  loquitur  Cicero,  in  periculis  et  inclusnm    circumferri     eum    jussit. 

insidiis  fuit,  quod  Dionysio  suasisset  Justinus  lib.  xv. 
tyrannidem  abjicere.     Hinc  odio  fla- 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,  CAP.   9.  2503 

coraitem  Magni  Alexandri,  ab  Alexandre  necatnm :  De- 
metrium,''  et  ex  republica  Athenis,  quam  optime  digesse- 
rat/'  et  ex  doctrina  nobilem,  et  clarum,  qui  Phalereus  vo- 
citatus  est,  in  eodem  isto  ^Egypti''^  regno,  aspide^  ad  cor- 
pus admota,  vita  esse  privatum.  24.  Plane  confiteor,  fieri 
nihil  posse  dementius,  quam  scientem  in  eum  locum  venire, 
ubi  liberiatera  sis  perditurus  :  sed  hujus  ^  istius  facti  stulti- 
tiam,*  major  jam  superior  stultttia  **  defendit ;  quae  facit, 
lit  hoc  stultissimum  facinus,  quod  in  regnum  venerit,  quod 
regi  se  commiserit,  sapienter  factum  esse  videatur  :  siqui- 
dem  non  tam  ^  semper  stuhi,  quam  sero  sapientis  est,  cum 
stultitia  sua  impeditus  sit,  quoquo  modo  possit,  se  expe- 
dire.  25.  Quamobrem  illud  maneat  et  fixura  sit,  quod  ne- 
que  moveri  neque  rautari  potest;  in  quo  aequi^  sperasse 
Postumum  dicunt,  peccasse  iniqui,   ipse  etiam  insanisse 

/  OrdiHaverat,  ?  Boni. 


iwsidiis  mediisque  exhibet  \\/. — 3  Franc,  egesserat ;  x  ^  gesserat.  '  Locus  cor- 
ruptiis.  Hiat  eniin  constrnctio  in  V,  j4</»enis;  quod  animadvertens  Lamb, 
conj.  Alheniensi,  probante  Weisk.  quam  optime  digesserat  siispecia  erant  Er- 
nesiio.  Gcerenz.  locum  ita  ronstitiiit,  Demetrium  et  e  republica  Athenis,  et  ex 
doctrina  nobilem.'  Oiell. — 4  Ven.  1480.  Jiint.  isto  JEgyptio ;  C  H  S  x  ioco 
JEgyptio  ;  T  isto  Phalerio.—b  T  et  VVald.  omittiint  hujus  ;  Weisk.  conj.  hujus 
posterioris.  T  omittit  stultilium  major  jam  superior.  C  H  S  x'4'<  ^^  Ven.  1483. 
habent  stult.  mail  jam  jam;  Franc,  stult.  7nnli  jam  ;  Gripv.  conj.  major  hac 
superior ;  Ernesti  siispic.  major  etiam  sup.  Panic  post,  facinus  snspectiim  est 
Einestio.  Deinde,  venit  .  .  .  .cnmmisil  Franc. — 6  Ila  cod.  Hotom.  Oliv. 
Schutz.  Orell.  probante  Grasv.    <«?«  non  Lamb.    nonjamT.    7jon  omittit  x- — 


NOT^ 

•>  Demetrium]     Demetrius  Phate-  septuaginta   adduci   curavit,  a  qui- 

rens    auditor    fuit    Theopbrasti,   et  bus  divina  scriptura  Graece  vertere- 

praefutt  Atheniensium  reipublicx  an-  tnr. 

nos  decem.  Statuis  areis  ab  Atiie-  s  Aspide]  Aspis  serpens  venenosns 
niensibus  deroratus  est  pinrimis.  est,  cujus  morsu  interiit,  et  scpultus 
Deinde  post  mortem  Cassandri,  cu-  fuit  in  Busiride,  juxta  Diospolim  re- 
jus  gratia  ad  tantam  potentiain  per-  gione. 

venerat,  ob    invidiam   accusatus,  et  *  Facti  stuHiliamI    Stultns    in    eo 

absens  condemnatus   est,  et  statux  fuit  Rrtbirius,  quod  in  regnum  venit, 

disjectee.     Ad  Ptoienia?uni  se  Alex-  ubi  libcrtatem  erat  amissnrus. 

andriam  contulit,  ubi  multa  de  phi-  ^  Superior  stultitia']  Prima  ejns  stu\- 

losophia  scripsit.     A  rege  bibliothe-  titia  fuit,  quod  peciinias  expulso  re- 

ca?  praefectus  est,  et  e  Judaea  viros  gi,  et  egenti  crediderit. 


2504  M.    TULLIUS    CICERO 

se7  confitetur,  quod  suam,  quod  atnicorum  pecuniam  regi 
crediderit  cum  tanto  fortunarum  suarum  periculo:  hoc  qui- 
dem  semel  suscepto  atque  contracto,*  perpetienda  ilia  fu- 
erunt,  ut  se  aliquando  ad  suos  viiidicaret.*  Itaque  objicias 
licet,  quam  voles  sagpe,  palliatum  fuisse,''  aliqua  habuisse 
non  Romani  hominis  insignia  :  quoties  eorum  quippiara 
dices,  toties^  unum  dices,  atque  illud,  temere  huiic  pecu- 
niam  regi  credidisse ;  suas  fortunas  atque  famam  libidini 
regiae  comraisisse.  2(j.  Fecerat  temere  :  fateor :  mutari 
factum  9  jam  nullo  modo  poterat :  aut  pallium  snmendum 
Alexandriae,  ut  et  Romae  togato  esse  liceret ;  aut  omues 
fortunoe  abjicienda?,  si  togam  retinuisset.  x.  Deliciarum 
causa  et  voluptatis,  non  modo  cives  Romanes,  sed  et  no- 
biles  adolescentes,  et  quosdam  etiam  senatores,  summo 
loco  natos,  non  in  hortis,  aut  suburbanis  suis,  sed  Neapoli, 
in  celeberrirao  oppido,  cum  mitella  '  '  saepe  vidimus.  27. 
Cblamydatum"*  L.  Sullam  imperatorem ;  L.  vero  Scipio- 

*  Conftato.  »■  Redderet  se  suis. 


7  Ita  Ven.  1483.  Jnnt.  Naug.  Lamb.  Giaev.  se  omittnnt  C  H  S  T  x  4'.  et 
Griit.  Id  uiicis  inclusit  Oiell.  Mox,  regi  crediilit  Frauv.  Pmilo  post,  s«s- 
ceptum  atque  contractum  C  H  S  T  x-  H-la  omittnnt  C  H  S  T  %  »!'•  Deinde,  a 
suos  Reg.  unde  Lall.  ac  suos. — 8  C  S  T  x  lotius.  Mox,  atque  idem  illud  conj. 
nescio  quis  ap.  Oiell.  atque  idem  niarjjo  ed.  1584.— 9  Jiint.  Lamb,  factum 
mutari.  Mox,  ut  ei  Roma  cod.  Ursiiii,  x  ^,  Graev.  Orell.  %it  et  ei  Romce  Jiinl. 
Delude,  si  togam  retinuisset  siispecta  .sunt  Ernest io. 

Cap.  X.  1  C  H  S  X 'I'  oppido  tneci  uppella ;  Ven.  1483.  oppido  meciopellii ; 
Jiuit.  Naiig.  oppido  mitrella.  T  omittit  cum  mitella.  Statim,  vidimus  est  e 
conjectura  Ernesti  ;  videmus  alii.  Orell.  legit,  vidimus,  chlamydalum  ilium 
L.  Sullam,  cum  liac  annotatione  :  Ouiittunt  ilium  Giiit.  Eruesti,  Schutz. 
nescio,  quo  Griiteii  en  ore.  Chlamydntum  illam  L.  Sullce  imperutoris  conj. 
Hotom.    videri  clilamy datum  C  H  S.    videri  clamidatiimT.     Delude,  won  so/«- 

NOTiE 

^  Palliatum  fuisse]  Vitio  vertebatnr  tegiimentum  capitis  foeniinanim,  et 
Romanis,  non  uti  vestibus  Romano-  hominum  effceminaioruni. 
rum  consuetis.  Porro  pallio  uteban-  ■"  Chlamydalum]  Chlamys  vestis 
tur  Graeci,  toga  Romani:  hoc  au-  etiant  fiiit  Romanornm,  qua,  prop- 
tern  vestimenti  genus  tunicEB  super-  ter  levitatem  et  brevitateui,  niaxime 
ponebatur.  milites,  ac  prscipue  Sulla,  uteban- 

'  Mitella]  Mitella,  seu  mitra,  fuit  tur. 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.    lO.  2505 

nis,"  qui  bellum  in  Asia  gessit,  Antiochumque  devicit,  non 
solum  cum  chlamyde,  sed  etiam  cum  crepidis  °  in  Capito- 
lio  slatuara  videtis  ;  quorum  impimitas  luit  non  modo  a  ju- 
dicio,  sed  etiara  a  sermone.*  Facilius  certe  P.  Rutiliura  p 
Rufum  necessitatis  excusatio  defendet;^  qui  cum  a  Mi- 
thridate  Mitylenis''  oppressus  csset,  ciudelitatem  regis  in 
togatos^  vestitus  mutatione  vitavit.  [p.  127.]  Ergo  ille  P. 
Rutilius,  qui  documentum  fuit  hominibus  nostris  virtutis, 
antiquitatis,'  prudentiee,  consularis  homo,  soccos'  habuit 
et  pallium;  nee  vero  id  homini  tum  quisqiiam,  sed  tera- 
pori"'  assignanduni  putavit :  Postumo  crimen  vestitus  af- 
feret  is,  in  quo  spes  fuit,  posse  sese  ^  aliquando  ad  fortu- 
nas  suas  pervenire  ?  28.  Nam,  ut  ventum  est  Alexandriam 
ad  Auletera,^  judices,^  ha^c  una  ratio  a  rege  proposita  Pos- 

*  Liberifuerunl  a  vituperatione  et  calumnia. 
'  Romanos.  '"  Necessitati. 


tum  chlamyde  x- — 2  Jiint.  defendit.  Verha,  crudelitaiem  r.  in  t.  v.  m.  vitavit, 
desunt  in  x- — ^  Lamb,  in  itiarg.  ed.  1584.  sanctitatis.  INfox,  nee  vero  idea  id 
Hervag.  Naug.  Maniit.  domini  ijuisiiuam  C  H  S  x-  homini  quisqitam  T  if', 
Franc. — 4  Scluitz.  powe  se.  Mox,  s«as  oinittit  Franc. — 5  Alexandriam  audies 
C  H  S  Tx  <!'•  "t/  Anleiem  omittnnt  etiam  Ven.  1483.  Cral.  et  Quintil.  iv.  2. 
18,     Panio  post  pecunicB  sua  conj.  Einesti.     Pro  regiam  Schutz.  dedit  regice, 


NOTJE 

°  L.  vero  Scipinnisi  Ille  Scipio  fnit  innocentice  appellatnr.     Hie  non  nio- 

Scipionis    AfVicani   frater,    qui    pro-  do,  vestis  mutatione,  se  ipsiini,  sed 

consul  in  Asiam  missus  est,  et  Anti-  mnltos  alios  servavit.     Id  auteni  fac- 

ochum   Syriae  regem   devicit,   c*sis  tiini   est  cum  Mithridates,  Asia  oc- 

hominum  quinquaginta  millibus.  cupata,  ad  omnes  nrbes  scripsit,  ut 

o  Crepidis]  Crepida>  genus  est  cal-  trigesimo  a  Uteris  scriptis  die,  omnes 

ceanienti,  (juo  plantarum  calces  tan-  Koniani  cum  liberis  et  nxoriluis  in- 

tum  intinie  teguutiir,  et  teretibns  iia-  terticerentur,  et   insepnlti  relinqne- 

benis  jiinct*  sunt.     Hoc  calceanien-  rentnr. 

to  primum  Tusci  usi  sunt  ;  turn  Ro-  <i  3Jily1e7iis]   Oppidum  ilhui  fuit  in 

mae  senatores  ;  niox  equites  ;  deinde  Lesbo. 

milites.     Porro   Grseci   crepidis   usi  '  Soccos]   Calcei  sunt   socci,  iique 

sunt;  ^e<l  illae  laxioribus  vincnlis  li-  Immiliores,  quibns  Grseci  ntebaniur. 

gabantnr.  *  Auletem]  Ptoloma>ns  Auletes  vo- 

P  P.  liutilium]  P.  ille  Uiitilius  see-  cabatur  a  tibiarum  cantu,  quo  inpri- 

pe  laudalnr  a  Cicerone  Oft'ic.  lib.iii.  mis  delectabalur. 
et  de  Oratore  lib.  i.  ubi  exemplum 


2506  M.    TULLIUS    CICKRO 

tumo  est  servandae  pecuniae,  si  curationem  et  quasi  dis- 
pensationera  regiae  suscepisset :  id  autem  facere  non  po- 
terat,  nisi  dioeceles :  hoc  enim  nomine  utitur,  qui  a  rege 
esset  constitutus.*^  Odiosura  negotium  Postumo  videbatur ; 
sed  erat  nulla  omnino  recusatio :  molestum  etiam  nomen 
ipsura;  sed  res^  habebat  nomen  hoc  apud  illos,  non  hie 
imposuerat :  oderat  vestitum  etiam  ilium  ;  sed  sine  eo  nee 
nomen  illud  poterat,  nee  munus  tueri.  Ergo  aderat  vis,  ut 
ait  poeta  ille  noster/  'qua?  summas  frangit  infirmatque  opes.' 
29.  Moreretur,"  inquies  :  nam  id  sequitur.  Fecisset^  certe, 
si  sine  maximo  dedecore,  tarn  impeditis  suis  rebus/  potu- 
isset  emori.  xi.  Nolite  igitur  fortunam  convertere  in  cul- 
pam ;  neque  regis  injuriam,  hujus  crimen  putare;'  nee 
consilium  ex  necessitate,  nee  voluntatem  ex  vi  interpretari : 
nisi  forte  eos  etiam,  qui  in  hostes  aut  in  praedones  incide- 
rint,  si  aliter  quippiam  coacti  faciant  quam  libere,*  vitupe- 
randos  putes.  Nemo  nostrum  ignorat,  etiamsi  experti  non 
sumus,y  consuetudinem  regiam.     Regum  autem  haec  sunt  ^ 


de  Patricii  conj.  probante  Ernesti.  Refiitarat  jam  Weisk.— 6  Weisk.  con- 
stitutus  est,  de  Patricii  conj.  '  Sed  totum  locum  sic  lego,  nisi  dicecetes  {hoc 
enim  nomine  utuntur)  a  rege  esset  constitutus,  iit  fere  suspicatiis  erat  idem 
Patric.  nisi  qnod /loc  f/iim  n.  utitur  pro  gloss,  habuit.'  Orell. — 7  CH  oinit- 
tunt  res.  Statim,  habeat  nomen  %•  """  /""^  imposuerat  C  H  S  T  x-  t'**'*- 
mentum  etiam  illud  C. — 8  Fecisse  x-     Mox,  tarn  impudenlis  C  H  S  T  x  '!'• 

Cap.  XI.  iCHSTx'l'  punire.—2  C  H  S  x  'I'  fnciant  lihere ;  T  faciant 
liberos ;  Jimt.  faciunt  quam  libere.  Statim,  vituperandos  putetis  Scliutz.  de 
Patricii  conjeclura,  probante  Ernesti. — 3  Ita  ed.  1.584.  Grnt.  seqq.  sunt  hac 
codd.  et  reiiqtiap  edd.  animadverte  te  ac  dicto  T.  animadverte  addiclo  C  H 
S  ^.  Mox,  pro  si  quippiain,  qnod  ex  Jnnt.  sua  receperunt  Ernesti  et  Schiilz. 
si  guej-aie  Jiint.  ap.  Orell.  si  pio;  C  H.  si  pieS  x.  Ven.  1483.  sitpielL^,et 
edd.  vett.  si  loquare  cod.  Hotom.  et  Lamb,  ne  loquere  conj.  Lamb,  in  ed. 
1584.  nei  querare  Planck,  in  Ennii  Medea  p.  88.  et  turn  ilia  mince  Jiint.  et 
ille  inmeC  H  S.     Deinde,  secundo  hoc  offendero  if/,    secundo  lumine  hoc,  IfC.  C 

NdT^ 

»  Poeta  ille  noster]    Non  extat  no-  tae  dicuntnr,  qnap  in  coulroversia  vel 

men   illius  poetas,  de  quo  loqnitur,  in  aere  alieno  sunt, 

nisi  forte  sit  Enniiis.  y  Experti  non  sumus"]  Romani  regi- 

"  3Ioreretur~\    Id   est,  mori  potins  litis  non  parebant,  sed  consniibiis  an- 

debiiisset,  quam    illud   munus   acci-  nuis :  unde  regiae  consuetudinis  ex- 

pere.  pertes  erant. 

«  Impeditis  suis  rebus^  Res  impedi- 


PRO    RABIRIO    POSTLMO,    CAP.    11.  2507 

imperia:  '  animadverte : '  et,  'dicto"  pare:'  et,  '  praeter 
Tojjitatura  ^  si  quippiara  : '  et  illoe  minge  :  '  si  te  secundo 
lumine  hie  ofFendero,"  moriere  :'  quae  non,  ut  delectemiir 
solum,  legere  et  spectare  debemus,  sed  ut  cavere  etiam  et 
effugere^  discamus. 

30.  At  ex  hoc  ipso^  crimen  exoritur.  Ait  enim,  dum  ^ 
Gabinio  pecuniam  Posturaus  cogeret  ex  decuniis ''  impera- 
torum,  pecuniam  sibi  coegisse.  Non  intelligo,  hoc  quale 
sit :  utrum  accessionem  decumae/  ''  (ut  nostri  facere  coac- 
tores  ^  Solent  centesimae)  an  decessionem  de  summa  *  fe- 
cerit:  si  accessionem;  undecim  millia  talentum*^  ad  Ga- 
biniura  pervenerunt."  At  non  modo  abs  te  decem  millia 
objecta  sunt,  sed  etiam  ab  his  aestimata.  31.  Addo  illud 
etiam :  qui  tandem  convenit,  aut,  tam  gravi  onere  tributo- 
rum,  ad  tantam  pecuniam  cogendam  mille  talentum  acces- 

"  Imperio.  '  Ita  minantur,  si  invenero  te  sequenti  die- 

"  Data  sunt  Gabinio. 


S  T  X-— 4  f^  S  T  X  etiam  fffugere;  H  etiam  et  fugere.  Pro  discamus  CHS 
X  ij/ habent  dJcawiur  ;  T  ducamus. — 5  Lamb.  1566.  c«»n  ;  Jtint.  w<;  C  H  S  T 
X^,  Ven.  1483.  omittunt  dum.  Mox,  ex  oniittnnt  C  H  S  T,  Franc.  Venet. 
1483.  Junt.  Voc.  pecuniam  suspectiim  Ernestio  et  Patric. — 6  Ita  Lamb.  Grnt. 

NOTjE 

»  Prater  rogitatum]  Id  est,  praeter  sunt  ac  pnblioani. 

id  quod  rogaris.    Hzpc  scilicet  omnia  *  Decessionem  de  summa']    Id    est, 

ad  reginm  imperinni  dixit  orator.  detrartionem  de  ea  summa  quae  Ga- 

*  At  ex  hoc  ipso]  Id  est,  ex  liac  ipsa  binii    nomine   cogebatnr,  nempe   de 

peciiniap  regiap  adniinistratione.     A-  decem  miilibns  talentornm. 

lind  rejicit  crimen  quod  Kaliirio  ob-  f  Undecim  millia  talentum]    Nam  si 

jiciebatnr ;    nempe   collegisse    pecn-  ex  centum   qua-   rogi   qnaprebantnr, 

niam,  quod  dicecetes  fuerit,  sen  re-  decumam  Gabinio,  sibi  centesimam 

gins  procurator.  roegit,  relinquitnr,  si  decem  millia 

b  Ex  decumis]    Intelligit  decnmas  Gabinio  debita  sunt,  mille  ad   eum 

tribntorum,  quae  a  Ptolemaeo  Alex-  rediisse:  cum  enim  decem  millia  pro 

andrinis  iniperat;*'  sunt.  decuma    Gabinio    coacta   sunt,   cen- 

<^  Accessionem  decumte]    Significat,  tum  millia  regi  coacta  fuisse  intelli- 

moris  fiiisse,  ut  coactores  qui  deci-  gitur,  quoruu)    cenfesima    pars  sunt 

mas  exigebant,  pro  mercede,  cente-  mille.     Ostendit  igitur,  accessionem 

simas  sibi  sumerent :  et  id  accessio-  Rabirinm  non  fecisse;  nam  si  fecit, 

nem  appellat.  sequitur   undecim    millia  coacta  fii- 

^  Coactores]    Coactores    illi  vecti-  isse  :  at  testes  de  decem  millibus  lo- 

galia    exercebant,   qui    iidem    forte  quuntur. 


2508  M.    TULLIUS    CICERO 

sionem  ^  esse  factam ;  aut,  in  tanta  mercede  *  hominis,  ut 
vis,  avarissimi,  jmille  talentura  decessionem  esse  conces- 
sara  ?  neque  enim  fuit  Gabinii,  remittere  tantum  de  suo  ; 
nec^  regis,  imponere  tantum''  pati  suis,  Aderunt  testes, 
legati  Alexandrini -.s  hi  nihil  in  Gabiniuni  dixerunt :  immo 
hi  Gabinium  laudaveriint.  Ubi  ergo  ille  mos?9  ubi  con- 
suetiido  judiciorum  ?  ubi  exempla  ?  Soletne  is  dicere  '°  in 
eura,'"  qui  pecuniam  redegit,  qui  in  ilium,  cujus  nomine  ea 
pecuuia  redigeretur,  non  dixerit?  32.  Age,  si  is,  qui  non 
dixit,  solet; '  etiamne  is  solet,  qui  laudavit?  iisdem  lesti- 
bns,  et  quidem  non  productis,  sed  dictis  testium  recitatis, 
quasi  prgejudicata  res,  ad  has  causas  deferri  solet?  "  xii. 
Et  ait  eliam  mens  familiaris '^  et  necessarius,  eandem  cau- 
sam  Alexandrinis  fuisse,  cur  laudarent  Gabinium,  quae  mi- 
hi  fuerit,'  cur  eundem  defenderem.  Mihi,  C.  Memmi, 
causa  defendendi  Gabinii  fuit  reconciliatio  gratias :  ^  neque 
me  vero  ^  poenitet,  mortales  inimicitias,  sempiternas  ami- 

*  LiberalHute.  '  Tantam  exacthinem, 

"*  De/endi  Gabinium,  quia  cum  eo  reUii  in  amiciliam. 


seqq.  centima  C  H  S  T  %  >{',  Ven.  1483.  centesimn  Jiint.  Hervaj;.  Nang.  Ma- 
nut.  Graev.  Mox,  verba,  talentum  ad  G.  p.  At  ti.  m.  a.  te  decern  millia,  <ie- 
snnt  in  X- — 7  T  decessionem.  Verba,  aut,  in  t.  m.  h.  ut  vis,  a.  m.  t.  decessio- 
nem esse,  desnnt  in  eo'ierii  cod. — 8  Lamb,  neque.  Actutimi,  i/«/jonj  de  Graevii 
conj.  Scliiitz.  paii  deieiKliiiii  putavit  Wtisk.  imponere  tanto  plus  suis  cod. 
Hotom.  Deinde,  ii  niliil,.  .  .  immo  ii,  Sfc.  Ven.  14b3.  et  Orell.  alterum  hi  de 
Ernestii  conj.  delevit  Scliiitz. — 9  Ubi  ergo  mos  de  Ernestii  conj.  Schiitz. — 
10  Solelis  dicere  C  H  S  T  x  '!'•  Mox,  pecunia  C  H  x  4'*  redegit  omittunt 
H  X-  <]uin  ilium  C  H  S  ;^.  Paulo  post,  non  dixit  Fianc. — 11  Notam  inteiiog. 
omittunt  Gra?v.  et  al.  vett. 

Cap.  xii.     1  Franc.  C  H  S  X  >!'.  Ven.  1483.  Jnnt.  Nang./Meraf ;    T  fnerat 

NOTtE 

?  Aderunt  testes,  legati  Alexandrini]  cogitnr,  fiierit  accusatus ;  id  est. 
Hie  vero  ohjectioiiein  profert  ad-  non  debet  Raliiriiis  accusari,  nisi 
versariorum,  qui  se  produciuros  tes-  prius  Gabinius  accusetur,  cujus  no- 
tes dicebant,  qui  Alexandria  a  qua?-  mine  Rabiriiis  pecuniam  redegit. 
store  fuerant  evocati,  ut  contra  Ra-  '  Age,  si  is,  qui  nun  dixit,  solet]  Id 
biriuni  testiuioniuui  dicerent.  est,  fac  solere  :  certe  qui   reum  lau- 

''  Soletne  is  dicere  in  eum]    Proi)at,  davit,  in  aliuni,  ejiisdeni  culp*   affi- 

non  esse  accnsandmn  coactorem   pc-  nem,  non  solet. 

cuniaruni,  nisi  prius  is,  cujus  nomine  ^  Mens  familiaris]  Memmius. 


PRO    KABIRIO    POSTUMO,    CAP,   12.  2509 

citias  habere.  33.  Nam  si  me  invitum  putas,  ne  Cn.  Pom- 
peii animum  ofFenderem,  defendisse  causam;  et  ilium '  et 
me  vehementer  ignoras.  Neque  enim  Pompeius  me  sua 
causa"  quicquam  facere  voluisset  invitum  ;  neque  ego,  cut 
omnium  civium  libcrtas  carissiraa  fuisset,  meam  projecis- 
sem.  [j9. 128.]  Quamdiu  inimicissimus^  Gabinio  fui,  non 
amicissimus  niihi  non  Pompeius  fuit;'^  nee  posteaquam 
illius  auctoritati  earn  dedi  veniam  ™  quam  debui,  quicquam 
siraulavi,  ne,  cum  raea  perfidia,  illi  etiam  ipsi  facerem,  cui 
beneficium  dedissem,  injuriam.  Nam  non  redeundo  in  gra- 
tiam  cum  inimico,  non  violabam  Pompeium  :  si  per  eum 
reductus  insidiose  redissem ;  me  scilicet  maxime,  sed 
proxime^  ilium  quoque  fefellissem.  34.  At  de  me  omitta- 
mus  :  ad  Alexandrinos  istos  revertamur.  Quod  habent 
OS  !/  quam  audaciam!  Modo,  vobis  inspectantibus,  in  ju- 
dicio  Gabinii,  tertio  quoque  verbo  excitabantur  :  negabant, 
pecuniam  Gabinio  datam  :  recitabatur  ^  identidem  «  Pom- 
peii testimonium,  regem  ad  se  scripsisse,  nullam  pecu- 
niam Gabinio,  nisi  in  rem  militarem,*  datam.  Non  est, 
inquit,  tum^  Alexandrinis  testibus  creditum.  Quid? 
postea  creditum?"    non:  quamobrem?^  quia  nunc  aiunt, 

*  Nomine  siio.  f  Impudentiam.  ^  Frequenter, 

''  Persolvendam  militi. 


causa. — 2  Ven.  \4Si.  Jimt.  neque  vera  me. — 3  Lamb,  defendisse  :  et  causam,  et 
ilium;  T  de/endissein.  C  causa.  Deinde,  me  omittit  %• — 4  Pompeius  non  fui t 
Lamb,  in  mar;;,  ed.  1584.  Mox,  aitcioritate  x^,  Ven.  1483.  Jnnt.  Hervajr. 
Nang.  Pro  simulavi  C  H  S  T  x  v^i  et  Ven.  1483.  liabpiit  simulate.  Deinde, 
nee,  cum  C  H  S  T  vf;,  mea  prasidia  C  H.  ipsi  facere  C  ^. — 5  Schniz.  de  Er- 
nesiii  conj.  prnxime  me.  Actiitiim,  ilium  quern  fefellissem  C  H  S  T  x- — 
6  Franc,  recilahant. — 7  CHS  x  <^""*' — '^  Weisk.  Schiitz.  Oiell.  Creditur 
vunc.  Quamobr-em?  Sic  etiam 'IVIanut.  et  Lail.  nisi  fniod  credctur  e  codd. 
nt  ait  Lall.  creditur  H  S  T  x  4'.  Memm.  Ven.  1483.  Mediol.  Sed  oinnp&  ha- 
bent non,  quod  mtitavit  Manut.  Quid!  postea  credetur?   Credetur.    Quamob- 

not.t: 

'  Quamdiu   inimicissimus]     Cicero-  fnisset  offendere. 

nem  inter  et  Gabiniiini  suinniae  fne-  "'  Dedi  veniam]  Ait  dedisso  se  Ga- 

rnnt    iniinicitiiv,   propter   Quintnin,  binio  veniam,  quod  cum  in  judicium 

Ciccroiiis  fratrem.    'I'anta?  auteni  fu-  non  vocaverit. 

erunt,  nt  Gabinius  Ciceroni  suiim  ex-  "  Postea  creditum']    Kmendant  ali- 

ilium  objecerit :  (juem  turn  accnsas-  qui  lioc  verbnni  creditum,  et  creden- 

set   Cicero,  nisi  Pompeium    veritns  dum  reponunt ;   nam   si  ipsis  credi- 


2510  M.    TULLIUS    CICERO 

quod  tunc  negabant.  35.  Quid  ?  ergo  ista  9  conditio  est 
testium,  ut,  quibus  creditum  non  sit  negantibus,  iisdem  cre- 
datur  dicentibus  ?  At,  si  verura '°  turn  cum  verissima 
fronte  dixerunt,  nunc  mentiuntur:  si  tunc  mentiti  sunt; 
doceant  nos  verum.  Quid  vultis?  sileant.  Dicere  audi- 
ebamus,  Alexandriara;  •'  nunc  cognoscimus.  Illinc  omnes 
praestigiae :  illinc,  inquam,  omnes  fallaciae  : '  omnia  deni- 
que  ab  his  mimorum '^  argumenta  °  nata  sunt:  nee  mihi 
longius  quicquara  est,*  judices,  quam  videre  hominum 
vultus.  XIII.  36.  Dixerunt  hie  raodo  nobiscum  ad  haec 
subsellia,P  quibus  superciliis  renuentes  huic  decern  millium 
crimini !  '  Jam  nostis  insulsitatem  "" '  Graecorum  :  hume- 
ris  gestura  agebant : ""  turn  temporis,  credo,"^  causa  :  ^  nunc 
scilicet  tempus"  nullum  est.     Ubi  semel  quis  ^  pejerave- 

'  Doli.  *  Nihil  magis  expeclo. 

'  Severitate  neganles  crimen  decern  tnilimm  talenlorum, 

"'  Ineptiam.  "  Periculum. 


rem  ?  Lamb,  in  ed,  1566.  Mox,  turn  negahanl  CHS  x-~^  ^"^  ^''So  *''"  H, 
iiti  ronj.  Patric.  Fro  dicentibus  nescio  quis  ap.  Oiell.  conj.  aientibus. — 
10  Adhuc  verum  if.  Pro  turn  cum  T  habet  tui.  Orell.  distingiiit,  At,  xi  verum 
turn,  cum  verissima  fronte,  dixerunt,  Sfc.  Lamb.  conj.  At  si  verum  dixerunt  turn, 
cum  verissima  fronte  dixerunt ;  Scliutz.  ^<  si  verum  turn  verissima  fronte  dire' 
runt.  Gulieliii.  siispic.  severissima.  Mox,  nunc  doceant  Weisk.  et  Orell.  e 
conj.  doceant  nunc  siispic.  Einesti,  recepit  Schiiiz. — 11  Ita  Venet.  14S3. 
Junt.  Hervaj;.  Nang.  Grnt.  Gr*v.  Quid  »j«/<u?  Sileant.  Dicere  audiebamus 
Alex.  Wald.  Ven.  1480.  Schiitz.  Orell.  Quid?  vultis  sileant?  Sfc.  Weisk.  Quid 
vmltal  aut  sileant,  cut  verum  dicant.  Audiebamus,  S^c.  Lamb.  Dicere  audie- 
bamus de  Alexandria  Hotom.  e  qiiibusdam  edd.  Dudum  audiebamus  Alexan- 
</?iaw  conj.  Schiitz.  Altera  Lanibini  conj.  erat,  Quid  multa?  aut  sileant,  aut 
verum  dicere  discant.  Audiebu7nus,  ^c.  Orell.  rb  Dicere  iincis  inclusit ;  nam 
Dicere  audiebamus  corn\\)t\iin  esse  omnes  fatentur. — 12  C  ST  ininorum;  H 
majorum  ;  Ron).  Hervag.  Nang.  nummorum  ;  ed.  1584.  numerorum  ;  al.  mala- 
rum.     Statim,  nota  sunt  C  X' 

Cap.  XIII.     1  C  insultantem ;  x  ^^^'it^'^otes.     Mox,  tunc  temporis  JunX.  cau- 
sa C  H  S  T  xfi. — 2  Ubi  semel  qui  si  C  H  T.    Ubi  semel  qui  se  S.    dejeraverit  C 

NOT^ 

turn  non  est  in  jndicio  Gabinii,  certe  delicet  rei  sedent. 

in  jndicio  Postumi   credendnin  non  i  Humeris  gestum  agebant]    Id  est, 

est.  exprimebant  gestus,  sublatis  videll- 

°  Mimorum  [nummorum]  argumenta]  eel  et  erectis  humeris,  capiteque  in 

Id  est,  liinc  exorta  est  ilia  conjee-  htimeros  depresso.          / 

tiiia   pecuniae   ex   decnuiis  coUectEe,  ■"  Credo]  Ironia. 

et  tola  li<tc  accusatio  repetundarum.  '  Temporis  causa]    Id   est,  propter 

P  Ad  hac  subsi'llia]  In  quibus  vi-  periculum  et  miseiiam  Gabinii,  qui 


PRO    RABIRIO    POSTUMO,    CAP.    13,  2511 

rit,  ei  credi  postea,  etianisi  per  plures  Deos  juret,  non 
oportet :  praesertim,  judices,  cum  in  his  judiciis*  ne  locus 
quidem  novo  testi  soleat  esse ;  ob  eamque  causara  iidem 
judices  retineantur,  qui  fuerint '  de  reo ;  ut  his  nota  sint 
omnia,  neque  quid  fingi  novi  possit. 

37.  Lites,  'Quo  ea"  pecunia  pervenerit,'  non  suis  propriis 
judiciis,  sed  in  reuni  factis'^  conderanari  solent.  Itaque 
si  aut  praedes"  dedisset  Gabinius,  aut  tantum  ex  ejus  bo- 
nis, quanta  summa  litium  fuisset,  populus  recepisset ;  *  ^ 
quamvis  magna  ad  Postumura  ab  eo  pecunia  pervenisset, 
non  redigeretur ;  ut  intelligi  facile  possit,  quod  ex  ea  pecu- 
nia ad  quem  eorum,  qui  damnatus  est,  pervenisse  in  illo'^ 
primo  judicio  planum  factum  sit,"  id  hoc  genere  judicii  re- 
digi  solere.  Nunc  vero  quid  agitur?  ubi  terrarum  sumus? 
quid  tam  insolens,'  tarn  perversum,  praeposterumve  dici, 
aut  excogitari  potest  ?  38.  Accusatur  is,**  qui  non  abstu- 
lit  a  rege,  sicut  Gabinius  judicatus  est ;  sed  qui  maximam 
regi  pecuniam  credidit.  Ergo  is  Gabinio  dedit,  qui  non 
huic^  reddidit.^     Jam  cedo,9  cum  is,  qui  pecuniam  Pos- 

"  Sponsores,  *  Accepisset. 

'  Probatum  sit. 


H  S  X  '/'i  Ven.  1483.  Jiinf.  errai-erit  T.  Pro  d  C  H  S  T  x  ^l*  exhibent  et.~ 
3  Coil.  Hotoni.  sederint.  Mox,  possint  T. — 4  Ita  NaiiK.  Cainer.  seqq.  Lites, 
quo  .  .  .factte  Heivag.  Lites  enitn  quo  . .  .factis  cod.  Hotoin.  Lites  omittiint 
C  H  S  T  X  4'.  Ven.  14b3.  Jiint.  Crat.  sed  oinitiunt  CHS  T.  in  rem  liahent 
C  H  S  X-  /"f'i  C  H  S  T  X  »!',  Ven.  14S3.  Junt.  Crat.— 5  Lamb,  coiij.  rede- 
gisset. — 6  Ita  edii.  iiide  a  Juiit.  piapter  Lamb,  et  Schulz.  quod  ex  ea  pecunia, 
quam  ceperit  is,  qui  damnatus  est,  pervenisse  ad  aliquem  in  illo  Lamb,  in  ed.  1584. 
ceteris,  in  (jiio  latet  ceperit,  cod.  Lanibini :  perx^enisse  ad  aliquem  Franc.  C  H" 
S  T  (ff,  Ven.  1483.  ex  ea  pecunia  ad  eum,  qui  damnatus  est,  pervenisse  Lamb,  in 
ed.  I.5GG.  ex  ea  pecunia  ad  aliquem  sociorum  ejus,  qui,  Sfc.  Schutz.de  oonjec- 
tura  Ernesti.  Mox,  plane/,  sit  x-  redigi  soleret  C  H  S  T  i//. — 7  C  H  S  T  x 
\p  omittiint  tam  insol<ns.  Statiin,  praposlerum  dici  H  S  T  x 'I'l  Ven.  1483.  aut 
praposterum  dici  Jiint. — 8  Lamb.  Uuic  iivn  reddidit.  H*c  periodus  deest  in  x» 
— 9  Jam  accedo  C  H  T.    Jam  accredo  S  x  '!'•     Mox,  ulruni  ilia  quo  earn  C  H  x 

NOT.E 

turn  erat  reus.  capita  secundo  legis  Juliae  orieban- 

'  In  his  judiciis]    In  qnibus  videli-  liir. 

ctt  agitiir  de  peciiniis  repetiiridis.  ^  Is]  Rabiiiiis. 

'  Lites,  quo  ea\  Id  est, lites  quae  ex  '  iS'on  huic]  Rabiiio. 


2512  M.   TULLIUS    CICERO 

tunio  debnit,  non  huic,  sod  Gabinio  dederit ;  condemnato 
Gabinio,  utrum  illi  earn  pecuniam  reddidit,  an  etiam  nunc 
debet?  xrv.  At  habet,  et  celat :  sunt  enim,  qui  ita  lo- 
quantur.  Quod  genus  tandem  est  istud  ostentationis  et 
glorlae  ?  Si  nihil  habuisset  unquara  ;  tamen,  si  quaesisset, 
cur  dissimularet'  habere,  causa  non  esset :  qui  vero  duo 
lauta  '^  et  copiosa  patrimonia  accepisset,  remque  praeterea 
bonis  et  honestis  rationibus''  auxisset;  quid  esset  tandem 
causas,  cur  existimari  vellet  nihil  habere?  39.  An,  cum 
credebat  inductus  usuris,  id  agebat,  ut  haberet  quam  plu- 
rimum  ;  posteaquam  exegit,  quod  crediderat,  ut  existi- 
maretur^  egere,  novum  genus  hoc  gloria?  concupiscit? 
[p.  129.]  Dominatus  est  enim,  inquit,  Alexandriae.  Immo 
vero  in  superbissimo  dominatu  fuit :  pertulit  ipse  custo- 
dian) :  vidit  in  vinculis  familiares  suos  :  mors  ob  oculos  ^ 
saspe  versata  est:  nudus  atque  egens  ad  extremum  fugit  e 
regno.  40.  At  permutata  aliunde '^  pecunia  est:  ductae 
naves «  Postunii  Puteolis  ^  sunt :  auditae  visa3que  merces, 
fallaces  quidem  et  fucosae,^  chartis,  et  linteis,  et  vitro  de- 
latae;  quibus  cum  multae  naves  refertae  fuissent,  una  non 
patuit   parva.     Cataplus  ^^    ille   Puteolanus,    sernio  illius 

<*  Artibus.  «   Adduclcs  naves. 


\f(.    vtrum  ilia  earn  S.    utrum  ilia  qnce  earn  T.    ille  Ernesti  errore  typogr.  ea  pe. 
cunia  sit  nt  nunc  de  ea  C  H  T.    at  an  vunc  de  ea  al.  , 

Cap.  XIV.  1  Iia  Wald.  Ven.  1480.  Jiint.  Schiitz.  cur  se  diss.  Weisk.  et 
Orell.  de  ronjecUiia;  cur  si  diss.  C  H  S  x,  Ven.  1483.  cur  is  diss.  Herva?. 
Naiig.  Lamb!  Griit.  Graev.  cur  id  diss.  conj.  Ernesti.  Actuiiim  se  habere 
Lamb,  liabere  omittiint  C  H  S  x.  Ven.  1483.  Jnnt.-'2  Wei.-k.de  Ernesti 
conjectiira  dedit  existimetur.  Mox,  egere  et  concupiscit  de  Grsevii  conjecttira 
iincis  inclnsit  Schntz.  Post  egere  punclum  intenog.  habent  Franc.  Ven. 
1483.  Oreli.— 3  J unt.  ante  oculos.— i  Ita  Jtint.  Naug.  Grnt.  seqq.  aliquando 

NOTiE 

"1  Duo  lauta]    Habiiit  duo  patrimo-  rebant:    opertae  enim  erant  charta, 

nia  Rabiriiis  :  iiniini  a  patre  Curio;  vitro,  et  linteis;  quae   tria  niercium 

aliiid  a  Rabirio,  aqno  adoptatus  est.  genera  Alexandria  Romam  dednce- 

^  PM<eoZisj  Puteoli  civitas  est  Cam-  bantur. 

pani.f ,  de  qna  in  Orat.  pro  Coelio.  s  Cataplus']  Cataphis  nihil  est  aliiid 

•  Fallaces  <juidem  et  fucosce]  Id  est,  quam  /Egyptiorum  navigatio. 
quae  longe  aliud  erant,  ac  prae  se  fe- 


Univeisily  Ot  California   Los  Angeles 


L  007  625  584  3 


AA    000  404  806    2 


^^^^M 

'•  '■■>} 

^i:.    .. 

-  .  \^.^ 

#*t*^^., 


^irai 


W        'w-r     1    iV-  "iS-i 


'""  ''i^^h^!*^^'^ 


^;vvy^* 


^^^, 


iff  ,,v»^ 


■,\:.* 


:v:\;\'' 


';;:,iv:r*: 


'f:y 


^\i. 


1 


w^iT^rrag 


'V-