Skip to main content

Full text of "Delphin classics"

See other formats 


.^^^HHwnVlXi 


Mi 


T'^; 


<  ji 


!  ' '  '"^ 


'^    >    'Jl 


'M^^\ 


iMta 


HS^' 


V,       ^C 


^^yi'VJ^r^ 


'jii 


i  6105 

V24: 


Southern  Branch 
of  the 

University  of  California 

Los  Angeles 


Form  L   I 


G\05 

\3aA 


hook   is  DUE  on   fh"  Ipst  daf*  ''■■'     f"  r'  '  *»ln»v 

SOUTHERN  Bff /j'^lj^NiA 


AL'P. 


Digitized  by  tine  Internet  Arciiive 

in  2008  with  funding  from 

IVIicrosoft  Corporation 


http://www.arcliive.org/details/delphinclassics69valp 


T.    LIVII    PATAVINI 

HISTORIARUM 

LIBRl    QUI    SUPERSUNT. 
VOL.   III. 


Delpli.  fi  ^'" '•  *"/<'•'•  Litiiis. 


T.    LI VII    PATAA  INI 

HISTORIARUM 

LIBRI     QUI     SUPERSUNT, 

EX     EDITIONR     G.     A.     RUPERTI 

CUM  SUPPLEMENTIS 
NOTIS    ET    INTKKPKETATIONE 

IN     USUM     DELPHI N I 

VARUS  LIXTIONIBUS 

NOTIS     VARIORUM 

RECENSU    EDITIONUM    ET    CODICUM 
INDICE    LOCUPLETISSIMO 


GLOSSARIO     LIVIANO 
ACCURATE,  RECENLSITI. 


VOLUMEN    TERTIUM. 


T 


LONDINI: 

CUKANTE  ET  IIMPKIMENTE  A.  J.  VALPY,  A.  M. 


v^ 


7)|;/^) 


V 


1,115.  VII.  CAP.  9.  1033 


corum,  et  saucii  relicli  qiiidam  inventi ;  agmenque  fugien- 
tium  ab  signis,^  cum  prtctcr  moenia  eorura  infrequentia  con- 
specta  signa*  essent,  fiisura,  ac  per  agros  trepida  fuga  pa- 
latum est/  Ncc  Romanis  incrucnta  victoria  fuit.  Quarta 
pars  militura  amissa,  ct,  ubi  baud  minus  jacturai  fuit,'  ali- 
quot equitcs  Roraani  cccidere. 

0.  Insequenti  anno,*  cum  C  Sulpicius'  et  C.  Licinius 
Calvus  coiisules  in  Ilcrnicos  cxcrcituni  duxissent,  neque 
invcntis  in  agro  bostibus,  Ferentinum ''  urbem  corum  vi 
cepissent,  reverlentibus  indc  cisTiburtcs'"  portas  clausere. 
Ea  ultima  fuit  causaj  cum  nuilta;  antca  querimoniai  ultro 
citroque  jactatae  essent,  cur,  per  fetiales  rebus  repetitis, 
bellum  Tiburti  populo  indiceretur.  Dictatorcm  T.  Qnin- 
tiuni  Pcnnum  co  anno  fuisse,  satis  constat,  ct  magistrum 
cquitum  Ser.  Cornelium  Malugincnscm.  Maccr  Licinius 
comitiorum  habendorum  causa,  et  ab  Licinio  consule  dic- 
tum scribit,  quia,  collcga  comitia  bello  prajferrc  festinante, 
ut  continuarct  consulatum,  obviam  eunduni  pravai  cupidi- 
tati  fuerit.  Quaesita  ca  propria3  familise  laus  leviorem 
auctorem  Licinium  facit.  Cum  mentionem  ejus  rei  in  ve- 
tustioribus  annalibus  nullara  invcniam,  magis,  ut  belli 
Gallic!  causa  dictatorcm  crcatum  arbitrer,  inclinat  animus. 
Eo  certe  anno  Galli  ad   tertium  lapidcm  ^  Salaria "  via ' 

*  Et  cum  signa  Hernicorum  prope  tnuros  oppidi  visa  essent  deserla  fere  a  suis, 
agmen'eorum,  quiavexillis  anteafugerant,/usuin  est,  ac  per  cainpos  incerto  errort 
dissijmtum. 

'  Qua  in  re  non  fuit  minus  damnum. 


Doiijat.  Crevier. — 7  In   Crevier.    min.  et   Rreyssig.   legitur   ab  Signinis. — 
S  Signa  conspecta  Gronov.  Donjat.  Crevier, 

9  Vulg.  cum  L.  Sulpicius. — 10  '  Tyburtes.     Tibur  et  Tiburtes  scribendiim 
litera  i,  ex  veteribus  iibris,  ct  lapuiibus  Capitolinis,  et  Graccoruin  monii- 

NOTiE 

*  A.  U.  C.  392.  Ferentinates ;  nam  Ferentini  sunt  a 

q  Ferentinum]  Volsconim  oppidurn  Ferento  Tusciae. 

initio  fuit,  liinc  captuni  a  Romanis,  '  Galli  ad  tertium  lapideml    Hunc 

Heinicisqiie  donatum :  aliqiiamdiii  a  tertium  Gailorum  rootum  Appianus 

Samnitibiis  postea  hello  possessiini.  in  Celtico  nominal. 

Hodie  Ferentino,  vel  corrupte  Firen-  *  Salaria  via]    De  bac  via,  a  qua 

tino,  in  Campania  Romana.     lacolae  Porta  Coliina  Salaria  adliuc  nomen 

Delph.et  Var.Clai.                     Liviui.  4  A 


1034  T.  Livn 

trans  pontem  Anienis  castra  habuere.  Dictator,  cum  tu- 
multus  Gallic!  causa  justitium  edixisset,  omnes  juniores 
Sacramento  adegit,  ingentique  exercitu  ab  Urbe  profectus, 
in  citeriore  ripa  Anienis  castra  posuit.  Pons  in  medio  oral, 
neutris  eum  rumpentibus,  ne  timoris  indicium  esset.  Prae- 
lia  de  occupando  ponte  crebra  erant ;  nee,  qui  potirentur, 
incertis  viribus,  satis  discern!  "■  potcrat.*  Turn  cximia  cor- 
poris magnitudine  in  vacuum  pontem  Gallus  processit, 
et,  quantum  maxima  voce  potuit,  '  Qucm  nunc,'  inquit, 
'  Roma  virum  I'ortissimum  habet,  proccdat,  agedum,  ad 
pugnam,  ut  noster  duorum  eventus  ostendat,  utra  gens  bello 
sit  melior.' 

10.  Diu  inter  primores  juvenum  Romanorum  silentiuni 
fuit,  cum  et  abnuere  certamen  vercrentur,  ct  prac'cipuam 
sortem  periculi  petere  nollent.  Tum  T.  Manlius,  L.  filius, 
qui  patrem  a  vexalione  tribunicia  vindicaverat,  ex  stalione 
ad  dictatorem  pcrgit:  *  Injussu  tuo,'  inquit,  '  imperator, 
extra  ordinem  nunquam  pugnaverim,  non  si  certam  victo- 
riam  videam.  Si  tn  permittis,  volo  ego  illi  bclluBR  osten- 
dere,  quando  adeo  ferox  praesultat  hostium  signis,"  me  ex 
ea  familia  ortum,  quas  Gallorum  agmen  ex  rupe  Tarpeia 
dejecit.'  Tum  dictator,  *  Macte  virtute,'  inquit,  *  ac  pie- 
tate"  in  patrem"  patriamque,  T.  Manli,  esto.     Perge,  et 

•  Quandoquidem  tanta  auducia  ante  vexilta  hostium  exultans  obambulat. 


mentis.'  Sigon.— II  Legit  Glar.  FuZaria.— 12  Legendum  raonet  J.  F.Gronov. 
decerni,  probantibus  Stroth.  et  Rupert. 

NOTiE 

retinet,  jam  dictum.     Nominis  ratio-  bus  modis  in  rebus  commodis  discer- 

nem  Festus  affert, '  quia  per  earn  Sa-  nitur.'  Nee  minus  iiuic  verbo  respon- 

bini  sal  a  maii  deferebant.'  dent  apud  Grsecos  Kpiveiv   et  SiaKpi- 

'  Satis  discerni  jwterat]  Quia  saepe  veiv :  qnanquam  decernere  de  futnris, 

decernere  Nosier  aliique  diciint   pro  discernere  de  prjesentibus  magis  dici 

decidere.   Gronov.  invitis  omnibus  li-  non  abnuo. 

bris    bic   qiioque   decerni    lefienduiii  "  Ac  [hac]  pietate  in  patrem]  Quid 

esse  decernit :  quasi  non  et  discernere  bic  pr8ecipu«  pietatis  in  patrem  ?  In 

Latinum  sit  prodijudicare,  dispicere.  patruiiin    potiiis   magnum,    Capitolii 

Quo  tamen  verbo  etCic.saepiusiisus,  adversus   Gallos    defensorem.     Sed 

veluti  in  Partit.  '  Temperantia  duo-  bnjus  nomen  exitus  pessimi  causa  omi- 


LIB.    VII.  «AP.   10.  1035 

nomen  Romanum  invictum,  juvantibus  Diis,  pvfesta.'  Ar- 
mant  inde  juvenem  ?equales.  Pedcstre  scutum "  capit, 
Hispano  cin^itur  gladio,^  ad  propiorera  habili  pugnam. 
Armatum  adoruatumque  adversus  Galium  stolide  laetum, 
et  ((luoiiiam  id  quoquc  memoria  dig:num  antiquis  visum 
est)  lin<;uam  etiam  ab  irrisu  cxerentem,  producunt.  Re- 
cipiunt  inde  se  ad  stadoncm  :  '+^  et  duo  in  medio  armali, 
spectaculi  magis  more,  quam  le<,'c  belli,  dcstituuntur,  nc- 
quaquam  visu  ac  specie  aistimantibus  pares.'  Corpus 
alteri  map:nitudine  eximium,  versicolori  veste  *  pictis(iue  et 
auro  ca^'latis  rcluls^cns  armis  :  media  in  altero  militaris 
statura,  modicaque  in  armis  habilibus  raagis  quam  decoris 
species.  Non  cantus,  non  exultatio  armoruraque  agitatio 
vana,  sed  pectus,  aniniorum  ira'que  tacita?  plenum,  omnem 
ferociam  in  discrimen  ipsum  certamiuis  distulerat.  Ubi 
constitere  inter  duas  acics,  tot  circa  mortalium  animis  '^ 
spe  metuquc  pendentibus,  Gallus,  velut  moles  superne  im- 
mlnens,  projecto  laeva  scuto,''  in  advenientis  arma  hostis 

*  Staluuittitr  ;  dispares,  si  quia  astimaret,  l^c. 


13  Vnlg,  hac  pielate,  quod  et  dal  Donjat. — 14  *  Meliiis  in  vpt.  lib.  Recipi- 
vnt  se  inde  ad  slutionem  ceteri,'  Sigon.  V'id.  Not.  V'ar. — 15  ^  Aninii  von  ani- 
mis legi  opoi teie,  existimat  idem,  qiiem  ingenio  dixi  excollere,  Florebellns  : 
lit  sit,  '  tot  iiiortalibns  pendentiliis  aniini  spe  nietuqiie  : '  el  illiid  expiimatiir, 
quod  est  libro  viii.  '  Tot  popiiios  inter  spem  inetuinque  suspensos  aniiiil  ha- 

NOTiE 

nosiim.     Hanc  itaque  pietatein  dicit,  rente,  ex  Polybio,  quali  nsi  Hispani, 

Don  quae  in   Loc  certamine,  sed  quae  quemque  Ideo  postea  Roiuani  Hispa- 

in  tuendo  adversus  Pomponiuni  pa-  nienseni  dixere. 

tre  jam   enituerat.     Est   itaque  hac         ^  Rccipiunt  inde  se  ad  stationem'}  Si- 

;)te/a<e  idem  ac,  qua  es,  vel  fuisti,  pie-  gon.  praeter   veterum  fidem  adjecit 

tate.    Sumitur  enim  hie  pro  tali  sive  ceteri ;  quod  satis  intelligitur. 
hnjusmodi.  Virg.  '  Hunc  ego  te,  Eu-         »   Versicolori  teste]   Hie  Gallorum 

ryale,  aspicio.'  dim   in  bello  habitus.  '  Virgatis  iii- 

*  Pedestre  scutum]  Longins,  et  quo  cent  sagnlis,'  apud  Virg.  Lineis  tan- 

totns  corpus    tegeretur ;    cum  rnim  turn  tunicis  sub  sagis  brevibus  indu- 

cques  csset,  deposita  parma,  et  lun-  ti,  et   innata  magis  fortitudine  quam 

giore  gtadio  equesiri,  pedestrera  ar-  armis  muniti  erant. 
niaturam  sumsit.  •>  Projecto  lava  scuto]  Non  abjecto, 

1  Hispano  cingitur  ^ladio]  Breviori,  sed   porrecto :  ayant  acanc6  son  bou- 
sed niucrone  eximio,  firmaque  lami-  clier. 
na,  iclum  utrimque  vehementcm  infe- 


1036  T.    LI  VII 

vanum  c£8sim  cum  ingenti  sonitu'=  ensem  dcyecit.  Romanus, 
mucrone  smrecto,''  cum  scuto  scutum  imum  pcrciilisset, 
totoque  coiporc  interior  pcriculo  vulneris  factus,  insinu- 
asset  se  inter  corpus  armaque,  uno  alteroque  subinde  ictu 
ventrera  atqne  inguinahausit,  et  in  spatium  ingens  ruentcm 
porrexit  hostem.^'  Jacentis  inde  corpus,  ab  omni  alia  vex- 
atione  intactiim,  uno  torque  spoliavit :  quern  respersum 
cruore  collo  circunidedit  suo.  Dcfixcrat  pavor  cum  admi- 
ratione  Gallos.  Romani,  alacres  ab  statione  obviam  militi 
suo  progress],  gratulantes  laudantcsque  ad  dictatorem  per- 
ducunt.    Inter  carminum  *  prope  modum  incondita  quasdam 


y  Cum  scuio  suo  percussisset  Galli  scutum  in  ima  parte,  propius  se  admovens 
hosti,  quam  vt  ab  co  lon^iorem  gtudium  vibrante  vulncrari  posset,  et  corpore  toto 
inter  corpus  Galli  et  scutum  (jus  se  biferens,  una  ant  duabns  /t/u^js  ventrem  ei 
inguinaque  confodit,  hoslemquc  cadcntem  prostravit,  ita  ut  ingens  spatium  jacens 
occuparet. 

NOTiE 

"=  Vanum  ctcsim  cu7)i  ingenti  sonilu']  go, i.va$i$a^oi}, avop9u), vnopOoi}.'  Hocest, 
Noster  lib.  xxii.  Gallonim  gladios,  ut  sic  dicam,  de  sub  crigo,  ut,  subji- 
atque  bunc  capsim  pngnatidi  niorem  cio  in  equum,  est,  de  sub  jacio  in 
opponit  Hispanico  et  Romano  :' Gal-  equum.  Demiserat  caput  Maniiiii:, 
lis  praelongi  gladii,  ac  sine  mucroni-  scutoque  suo  amoto  superius  scuto 
bus  :  Hispano  [uinctim  magis  quani  Galli,  euni  in  ventre,  eo  modo  quern 
czesini  assueto  pctere  liosteui,  brevi-  dixi,  ferit.  J.  Clericus. 
tate  agiles,  et  cum  uiucionibus.'  Queb  ^  Inter  carmimnn]  Haec  corrnptis- 
sane  forma  utilior:  nam,  ut  Vegc-  sima  Tan.  Faber  arbitrafur  :  sensuin 
tins  ratiocinatur  :  '  Csesa,  quovis  im-  et  Latinitatem  non  improbaturus,  si 
petu  venint,  non  frequenter  interfi-  legeretur  :  inter  carminum  licentiam, 
cil  :  cum  et  armis  vitnlia  defend^n-  ac  mililaresjocos.  Milii  absque  hoc  re- 
tur  et  ossibns  :  at  contra  cuncta,  dn-  medio  incorrupta  videnlnr:  quod.sic 
as  uncias  adacta,  mortalis  est.  Dein-  inverse  verborum  ordine  quemvis  in- 
de, d«m  capsa  infertur,  brachium  tellectnrum  puto :  Auditum  est  cog- 
dextrum,  latusque  nudatur.  Puucta  vomen  Torquati  inter  militnriterjocu- 
autem  tccto  corpore  infertur,  et  ad-  lantes  quadam  incondita  prope  modum 
versarium  sauciat,  antequam  videaf.'  carminum.  Hjpc  Laline  stylo  iiistori- 
Atque  has  ferme  causae  fiiere  victori-  co  et  Liviano  dicta.  Sensus  est,  pro- 
iirum  quas  Romani  de  Gallis  retule-  latum  fiiisse  et  Manlio  attributum  a 
rtmt.  qnibusdain  mililibus  Torquati  cogno- 

•^  Mucrone  sitrrecto']  Levant  la  pointe  nien,  cuu)  illi  more  militari  jocos  fun- 

de  sonipie.  derent,  verbis  in  modimi  fere  carmi- 

Surrecto'\  Hoc  est,  demisso  quidem  num  incondite  ac  rudi  Minerva  cora- 

capulo,  sed  erecta  cuspide,  gladio  in  positis.     Est  enim  prope  non   adver- 

ventrem  impacto.     Glossae  veteres:  binm,  sed  praepositio:  qua  indicator 

*subrigit,  v5r''/'0<>«»  ^""■o(rT?)p{fet;''subri-  hosce  jocos  railitares,  quos  Romani 


LIB.   VII.   CAP.  11.  1037 

nsilitariter  joculantes,  '^  Torquati  cognomen  auditum  ; ' 
celebratum  deindc  posteris  ctiam  farailicieque  honori  fuit.'7 
Dictator  coronam  aurcarn  addidit  donum,  mirisque  pro 
concione  earn  piignam  laudibus  tulit. 

11.  Et,  Uerculc,  taiiti  ca  ad  universi  belli  eventum  mo- 
menti  dimicatio  fuif,  ut  Gallorum  exercitus  proxima  nocte, 
relictis  trepide  ca.stiis,  in  Tiburtem  agrum,  atque  inde,  so- 
cietate  belli  facta,  comnieatuque  benigne  '^  ab  Tiburtibus 
adjutus,  mox  in  Campaniam  ^  transient.  Ea  luit  causa, 
cui  proximo  anno*  C.  Poelclius'9  Balbus  consul,  cum  col- 
lega;  ejus  M.  Fabio  Anibusto  Hcruici  provincia  evenisset, 
adversus  Tiburtes  jussn  populi  exercitum  duceret.  Ad 
quorum  auxilium  cum  Galli  ex  Campania  redissent,  fcedae 
populationcs  in  Lavicano,  Tusculanoque,  et  Albauo  agro, 
baud  dubic  Tiburtibus  ducibus,  sunt  iuctas.  Et,  cum  ad- 
versus Tiburtem  hostem  duce  consule  conteuta  res  publica 
esset,  Gallicus  tumultus  ''  dictatorem  creari  cocgit.  Creatus 
Q.  Servilius  Ahala  T.  Quintium  magistrura  equitura  dixit, 
et  ex  auctoritate  Patrum,  si  prospere  id  bellum  evenisset, 
ludos  magnos  vovit.  Dictator,  ad  contincndos  proprio 
bello  Tiburtes  consulari  exercitu  jusso  manere,  omnes  ju- 
niores,  nullo  detrectante  militiara,  sacramento  adegit.    Pug- 


betis."  Si^ron. — 16  Vid.  inf.  et  Not.  Var. — 17  '  Sifioniiis,  posleris  ct  familicc. 
Ego  in  diiohiis  Voss.  diio!)us(jiie  Pall,  video,  ]msteris  etiam  /amilice  honoii 
fiiit.'  J.  F.  Gronov. 

NOTiE 
graliilantes  IManlio  per  Insum,    uec      politani  regni  prcpcipua,  vulgo  Terra 
sine  cantii  effuliebaiit,  modulati  quid      di  Lavoro  ;  ct  Plinio  ibi  cognili  '  La- 
habuisse,  qiiod  non  niuUum  a  versu-      borini  Campi.'    Campaniae  noinen  ad 
iini  nnmeris  abesset.  Latinoi  uni  regionem  tractu  temporis 

*  Torquali  cognomen  uudilum]   Pla-      tianslatum  est. 
cet  niagis  quam  siibdititiiim  Sigonii  *  A.  U.  C.  393. 

additum.    Nenipe  audilum  inter  mili-  ''  Gallicus  tumultus']  Adeo  non  de- 

tariter  joculantiiini  voces.  Alii  hoc  leti  a,Camiilo  aliisve  Galli,  iit  bis  tu- 
singnlare  certanien  referunt  ad  ann.  niiiltiis,  eonun  causa,  hoc  biennio  in- 
U.  3SG.  et  Camilli  extreniani  dicta-  ducendiis,  unusqtie  et  alter  dictator 
tniani  :  ut  supra  dictn;ii  lib.  vi.  cap.  creandus  fuerit,  ac  vix  totis  viribus 
42.  a  Porta  Collina  et  Romanis  mncni- 

s  In  Campaniain]  Felic(  m,  cujiis  ca-     bus  arceri  potuerint. 
put  Capua.    Ea  piovincia  est  Nea- 


1038  T.   LIVIf 

natum  hand  procul  porta  CoUina  est  totius  viribus  Urbis, 
in  couspectu  parentum  conjugumque  ac  liberorum.  Quae 
magna,  etiam  absentibus,  hortamenta  animi,  turn  subjecta 
oculis,  simul  verecundia  misericordiaque  militem  accende- 
bant.  Magna  ulrimque  edita  caede,  avertitur  tandem  acies 
Gallorum.  Fuga  Tibur,^^ '  sicut  arcem  belli  Gallici,  pe- 
tunt:  palati  a  consiile  Pcetclio  baud  procul  Tibure  excepti, 
egressis  ad  opcm  fereudam  Tiburtibus,  simul  cum  his  intra 
portas  coinpelluntur.  Egregie  cum  ab  dictatore,  turn  ab 
coDSule  res  gesta  est.'  Et  consul  alter  Fabius  pracliis  pri- 
mum  parvis,  postremo  una  insigni  pugna,  cum  hostes  totis 
adorti  copiis  essent,  llernicos  devincit.^  Dictator,  con- 
sulibus  in  senatu  et  apud  populum  magnifice  collaudatis, 
et  suarum  quoque  rerum  illis  rcmisso  honove,''  dictatura  se 
abdicavit.  Poetelius  de  Gallis  Tiburtibusquc  geminum  tri- 
umphum  egit.  Fabio  satis  visum,  ut  ovans  Urbera  iniret. 
Irridere  Poetelii  triumphum  Tiburtes :  *  Ubi  cnira  cum 
secum  acie  conflixisse?  Spectatorcs  paucos  iugae  trepida- 
tionisque  Gallorum,  extra  portas  egressos,  postquam  in  se 
quoque  fieri  impetum  viderint,  et  sine  discrimine  obvios 
caedi,  recepisse  se  intra  urbem.'  Earn  rem  triumpho  dignam 
visam  Romanis?  Ne  nimis  mirum  magnumque  censerent, 
tumultura  exciere  ^  in  hostium  portis,  majorem  ipsos  trepi- 
dationem  ante  moenia  sua  visuros.' 
12.  Itaque  insequenti  anno,*  M.  Popillio  Laenate,^ '  Cn. 


IS  Al.  benigno. — 19  Viilg.  C.  Petilius. — 20  Sigoniiis  snspiratiir  lejjendum 
esse  Ftigati  Tibur. — I  Vu\g.  gesta  est  res. — 2  DeiJcitGronov.  Doujat.  Crevier. 
—  3  \ u\g.  in  wbem. — 4  Quidani  legunt  <'adre. 

NOT/E 

'  Fuga  Tibur]   Male  alias  ex  Sigo-  ferri  passiis  est,  eo  ipse  abstinuit. 

nio,  Fugati  Tibur,  ut  pliiribus  demon-  •  A.  U.  C.  394. 

strat  Gronov.  i  Popillio  Lcenate]    Ex  tabiilis  Ca- 

^  Suarum  quoque  rerum  ...  honored  pitolinis  L<r>!a<e  per  diphtiiongtim  legi 

Honorfvj  intelllgerepossr.mns  vel  die-  debere  Sigon.  demonstrat,  itemque 

tatura",  qua  se  Quintius  abdicarit,  ne  ex  Diodoro.    Causam  cognoniinis  Ci- 

consulum    dignitatem     miminueret ;  cero  in  Biuto  refert :  '  M.  Popiilius 

vel  potius  trinmphi,  quern  cum  me-  Laenas,  consul  cum  esset,  eodemque 

ruisse  videri  posset,  consulibus  de-  tempore  sacrificium  publicum   cnm 


LIB.    VII.   CAP.   12.  1039 

Manlio  consulibus,  primo  silcntio  noctis  ab  Tiburc  agmine 
infesto  profecti,  ad  urbcm  Roniam  venerunt.  Terrorem 
repente  ex  somno  excitatis  subita  res  et  nocturnus  pavor 
praebuit:  ad  hoc'^  multorum  inscitia,""  qui,  aut  undo,  hostes 
advenissent.  Conclamatum  tanien  ccleriter  ad  anna  est, 
et  portae  statiouibus  mnrique  prajsidiis  lirmati :  et  ubi 
prima  lux  mediocrcm  multitudinem  ante  mopnia,  neque 
aliuni,  quam  Tiburlcm,  hostem  ostendit,  duabus  portis 
egressi  consulcs  utriniquc  acicm  subeuntium  jam  muros 
aggrediuntur :  apparuitqnc,  occasionc  magis,  quam  virtute, 
t'retos  venisse.  Adeo  vix  prinium  impetum  llomanorum 
sustinuere.  Quin  ctiam  bono  luisse  ]?omanis  adventum 
eorum  constabat,  orientenuinc  jan>  soditioncin  inter  Patrcs 
et  plebem  metu  tarn  piopinqui  belli  compressam.  Alius 
adventus  hostium  fuit  proximo  bello,' "  agris,  quam  Urbi, 
terribilior.  Populabinuli  Tarquinienses  fines  Romanos, 
maxime  qua  ex  parte  Etruriaui  adjacent,^  peragravere : 
rebusque  nequicquam  repetitis,  novi  consules*  C.  Fabius 
et  C.  Plautius  jussu  populi  bellum  indixere  ;  Fabioque  ea 
provincia,  Plautio  Hernici  evencre.  Gallici  quoquc  belli 
lama  increbrescebat.  Sed  inter  multos  terrores  solatio  fuit 
pax  Latinis  petentibus  data,  et  magna  vis  militum  ab  iis  ex 


5  Vulg.  Lenate. — 6  Vet.  lib.  apud  Sigon.  ad  hcec. — 7  Legendum  monet 
Tan.  Faber  anno  pro  bello. — «  '  Veteies  libri,   qua  ex  parte  Etruria  adjacet, 

NOTyE 

laena  faceref,  quod  erat  Flamen  Car-  riori    versu  :  et  quasi  absurdum  sit, 

nientalis,   plebis  contra  patres  con-  post  propinqui  belli,  dici  niox  proximo 

citatione   et   seditione    nuntiata,    ut  bello.     Idcirco  legendum  ait  proximo 

erat  laena  aniictus,  ita  venit  in  con-  anno:  idque  patere  ex  mutatis  con- 

cionem,  seditionemque  cum  auctori-  sulibus.     Ego,  ut  nomen  anno,  si  ea 

tate   turn   oratione   sedavit.'      Hanc  mens  Livio,  admitti  posse,  idque  pati 

'  orientem  seditiouem  '  raox  indicat  sententiani  non   inficior,  ita  nee  niu- 

Liv.  tatos   consules   video  inter   incursus 

™  Ad  hoc  multorum  inscilia^  Repete  Tiburtis  et  Tarquiniensis  populi,  nee 

*  terrorem  prspbuit.'  quid  incommodi  sit  nomine  '  belli'  in 

°  Alius  adventus  hostium  fuit  proximo  diversis,   quantumcumque    proximis, 

6«Wo]  Id  est,  bello  quod  proximesecu-  periodis    repetito,  ubi    de    diversis 

turn,  sive  statim   post  boc  Tiburti-  bostibus  beilisquc  agatur. 

Dum.      Quanquam    rh    bello  damnat  *  A.  U.  C.  395. 
Tan.  Faber,  tanquam  aatum  ex  supe- 


1040  T.    LIVII 

foedere  vetusto,"  quod  multis  intcrmiserant  annis,  accepta. 
Quo  prsesidio  cum  fulta  res  Romana  esset,  levius  luit, 
quod  Gallos  mox  Praeneste  venisse,P  atque  inde  circa  Pe- 
dum consedissc,  auditum  est.  Dictatorem  dici  C.  Sulpi- 
cium  placuit.  Consul  ad  id  accitus  C.  Plautius  dixit. 
Magister  equitum  dictatori  additus  M.  Valerius.  Hi  robora 
militura,  ex  duobus  consularibus  excrcitibus  electa,  ad- 
versus  Gallos  duxerunt.  Lentius  id  aliquanto  bellum,  quam 
parti  utrique  placebat,  fuit.  Cum  primo  Galli  tantum  avidi 
certaminis  fuissent,  deinde  Romanus  miles,  ruendo  in  arma 
ac  dimicationem,  aliquantum  Gallicam  fcrociam  vinceret ; 
dictatori  neutiquam  placebat,  quando  nulla  cogeret  res, 
fortunae  se  commitlcre  adversus  hostem,  quem  tcmpus  de- 
teriorem  in  dies  et  locus  alienus  faceret,  sine  prseparato 
commeatu,  sine  firmo  raunimento  mprantem ;  ad  hoc  lis 
animis  corporibusqnc,  quorum  omnis  in  impetu  vis  esset, 
parva  eadem  languesceret  mora.  His  consiliis  dictator 
bellum  trahebat,  gravemque  edixerat  poenam,  si  quis  in- 
jussu^  in  hostem  pugnasset.  Milites,  aegre  id  patientes, 
primo  in  stationibus  vigiliisque  inter  se  dictatorem  sermo- 
nibus  carpere,  interdum  Patres  communiter  increpare, 
quod  non  jussissent  per  consules  geri  bellum.  *  Electum 
esse  eximiura  imperatorem,  unicum  ducem,  qui  nihil  agenti 
sibi  de  ccelo  devolaturam  in  sinum  victoriam  ccnseat.' 
Eadem  deinde  haec  interdiu  propalam  ac  ferociora  his  jac- 


Probo.'  Sigon. — 9  Vulg.  injussus. 


NOTiE 


'  Fadere  vetusto'\  Ictiim  an.  258.  occasio  recitandi  foederis  cum  Lali- 
cuni  Latinis  adlaciim  Regilliim  victis  nis,  nisi  talia  refugeret  Livius,  ut 
fedus  indicari  viilt  Sigon.  ciijus  men-  pr^elia  et  victorias  narret.  J.  Clericus. 
tic  lib.  n.  cap.  22.  Qiiidni  vero  ad  p  Gallos  mox  Praneste  venisse]  F.cce 
Tarquinii  foedus  Aiictor  respexerit,  adimc  Galli  jam  toties  pessiimdati. 
de  quo  lib.  i.  cap.  52.  Hoc  certe  Hie  tamen  qnartns  est  Gallorum  (hi 
vetustiiis,  (iiiitum  quippe  circa  an-  Boii  fuere)  in  Romanes  impetus,  C. 
num  U.  225.)  nee  minus  ex  eo  Latini  Snip,  dictatnre  repressus  :  de  qno 
Ronianis  conferre  militnm  vim  debe-  Appian.  in  Celtico,  ut  Sigon.  mo- 
bant,  net. 

Ex  fadere  Ketuslo'\  Haec  bella  erat 


LIB.    VII.   CAP.   13.  1041 

tare:  '  so  injussii  imperatoris  aut  dimicaturcs,  aut  agmine 
Romani  ituro.s.'  Iminiscerique  niililibus  centiirione.s  :  ncc 
in  circulis''  modo  fremere,  scd  jam  in  principiis"^  ac  prae- 
torio'  ill  unum  scrnioncs  coiifundi,  atquc  in  concionis  mag- 
nitudincHi  crosccrc  turba,  ct  vociferari  c.\  omnibus  locis, 
'  ut  extemplo  ad  dictatoreni  irctur:  verba  pro  exercitu  fa- 
ceret  Sex.  Tullius,  nt  virtute  ejus  di<j;iiiMn  essct.' 

13.  Septinium  priniinu  pihiin^  jam  Tullius  ducebat; ' 
neque  erat  in  exercitu,  qui  quidcni  pedestria  stipendia  fc- 
cisset,  vir  t'actis  nobilior.  Is.  pr;vccdcns  mililum  agmen, 
ad  tribunal  permit;  mirantiquc  Suipicio  non  lurbam  magis, 
quam  turbaj  principcm  Tnllium,  iniperiis  obcdientissimuni 
mi]item,'°  *  Scilicet,  dictator,'  iuquit,  *  condcmnatuni  se 
univcrsus  exercitus  a  te  ignavicc  ratus,  ct  propc  ignominiae 
causa  destitutum  sine  armis,  oravit  me,  ut  suam  causam 
apud  te  agerem.  Equidcm,  sicubi  loco  cessum,  si  terga 
data  hosti,  si  signa  Coede  amissa  objici  nobis  possent,  tamen 
hoc  a  te  impetrari  a^quum  censcrem,  ut  nos  virtute  culpam 
nostram  corrigere,  et  abolere  llagitii  uicmoriara  nova  gloria 

^  Tullius  Sexlus  hie  sei^tein  Jam  annos  legioni  pnccral  ianquam  praximi  pili 
cenlurio. 

NOTyE 

1  In  circulis']  Circulos  hie  dicit  pro  ante  tcntoria  tiibiinonim,  nbi  pleri- 

cc^tibus  niiiitum  collor|iientiuin  quasi  que    inilitiini   niaxiinaiii  diei    partem 

in  circulo  sen  corona.  lerebant.     Vide    Just.    Lipsiiim    de 

' /n  ;)nHci;)iis]  Castronini  principia  Mil-  Rom.  lib.  v.  Dial.  8.  J.  Cleri- 

proprie  sunt  locus,   nbi  detixa  prae-  cits. 

cipua  signa.     Suniitur  tanipn  pro  via  *  Ac pralorio]  Pra-toriurn  est  prac- 

et   spalio   medio   inter    legioniiin    et  toris,  sive  imperatoris  lentoiiiim  ce- 

tribunoruin  tentoria:  quo  loco  capita,  teris  ampliiis,  et  sedes  snmmi  ducis, 

ut  ita  dicam,  exercitus  metabantur,  conspicuo  ac  pierumque  pauIo  editio- 

ubi  tribnni,  praefecti,  et  honestissimi  re  castioruni  loco,  inter  principia  et 

ceiiturionuni  ac  decurionum  versari  Poriam  Prirloriani  posita,  in  medio 

ut  plnrinuim  solili.     His  autem  ma-  alionim  duciun,  iegatorum  puta,  tri- 

jor  reip.  cura  et  amor  quam  militum  bunorum,  qii,P5toris,  praefecti. 

vulgo.     Quare  ibi  liberi  ac  seditiosi  t    Septimum    primum   pilurri]    Just, 

serniones  periculum  majns  defectio-  Lipsius   non  septimum    ordine,   sed 

nis  oslendunt.     Eo  etiam  spertat  si-  iteratioiie  dictum  censet,  sen  qui  jam 

niilis   locus  lib.  xxvii.  in  principiis  septies  fueiat  primipilus.     Vide  eum 

pr-jptorioqne,   ubi  serniones  inter  se  de  i\iil.  Rom.  lib.  ii.  Dial.  8.  J,  Chri- 

serentium  circulos  vidissent.'  cus. 
In  principiis]  Locus  erat  in  castris 


1042  T.  Livn 

patereris.  Eliam  ad  Allium  fusac  legiones  eandem,  qiiam 
per  pavorem  amiserant,  patiiam,  profecta;  postea  ab  Veils/ 
virtute  recuperavere.  Nobis,  Deuiii  bcnigiiitate,  felicitate 
tua  popiilique  Romani,  et  res  et  gloria  est  intcgra.  Quan- 
quam  de  gloria  vix  dicere  ausim,  si  nos  et  hostes  baud  se- 
cus,  quani  foeminas,  abditos  intra  vallum  omnibus  contu- 
meliis  eludunt; "  et  tii,"  imperator  noster,  quod  aegrius  pa- 
timur,  exercitum  tuum  sine  animis,  sine  armis,  sine  mani- 
bus  judicas  esse;  et  prius,  quam  expertus  nos  esses,  de 
nobis  ita  desperasti,  ut  te  raancorum  ac  dcbilium  ducem 
judicares  esse.  Quid  enim  aliud  esse  causae  credemus, 
cur  veteranus  dux,  fortissimus  bello,  compressis,  quod 
aiunt,  manibus  sedeas?  Utcumque  enim  se  habet'^  res,  to 
de  nostra  virtute  dubitasse  videri,  quam  nos  de  tua,  vcrius 
est.  Sin  autem  non  tuum  istuc,  sed  publicum  est  consilium, 
et  consensus  aliquis  Patrum,  non  Gallicum  bellum,  nos  ab 
urbe,  a  penatibus  nostris  ablcgatos  tenet ;  qugeso,  ut  ea, 
quae  dicam,''  non  a  militibus  imperatori  dicta  censeas,  sed 
a  plebe  Patribus ;  quae,  sicut  vos  vestra  habeatis  consilia, 
sic  se  sua  babituram  dicat.  Quis  tandem  succenseat,  mi- 
lites  nos  esse,  non  servos  vestros?  ad  bellum,  non  in  exi- 
lium,  missos?  si  quis  det  signum,  in  aciem  educat,  ut  viris 
ac  Romanis  dignum  sit,  pugnaturos  ?  si  nihil  armis  opus 
sit,  otium  Romae  potius,  quam  in  castris,  acturos  ?  Haec 
dicta  sint  Patribus.  Te,  imperator,  milites  tui  oramus,  ut 
nobis"  pugnandi  copiam  facias.  Cum  '+  vincere  cupimus, 
turn  de  duce  vincere;  tibi  lauream  insignem  deferre ;  te- 
cum triuraphantes  Urbem  inire;  tuum  sequentes  curruni 

<■  Quandoquidem  hinc  nobis  hostes  insullant,  inde  tu,  Ifc. 


10  Vulg.  tnilitum. — 11  Coiij.  Doujat.  sic  nos  et  hostes  ....  eludunt. — 12  Ha- 
beat  Gronov.  Doujat.  Crevier.  all. — 13  Vulg.  t/uaso  ut  qua  dicam. — 14  Turn 
Gronov.  Doujat.  Crevier.    Vid.  Not.  inf.  et  Not.  Var. 

NOTvE 

'  ProfectcE  postea  ab  Veiis]  Sub  Ca-  teste  Gronov.  veteres  quidam  libri, 
millo.  Vid.  lib.  v.  cap.  46.  et  49.  qui  particulam  ut  ignorant,  Oramus 

"    Oramus,  ut    nobis]    Elegantius,     nobis  pugnandi  copiam  facias. 


LIB.    Vll.   CAI>.    14.  1043 

Jovis  optimi  maximi  tcmplnm  gratantcs  ovantesqiie  adire.' 
Oratiouem  TuUii  cxceperuiit  preces  mullitudinis:  et  undi- 
que,  ut  signum  daret,  ut  capere  arma  juberet,  clama- 
bant. 

14.  Dictator,  quanqiiam  rem  bonam  "  cxemplo  baud  pro- 
babili  actam  ccrncbat,''  tamen  facturum,  quod  milites  vel- 
Icnt,  so,  recepit:  Tulliunique  secrete,  quajiiam  ha;c  res  sit, 
aiit  quo  acta  more,  percunctatur.  Tiillius  nia^nopere  a 
diclatore  peterc,  '  ne  se  oblitiini  disciplinae  niilitaris,  no 
sui,  neve  iniperatoricT  majcstatis,  crederct :  multitudini  con- 
citatae,  quii?  terme  auctoribiis  similis  esset,*  non  subtraxis- 
se  se  ducem ;  nc  quis  alius,  qnales  mota  crearc  multitudo 
soleret,  existeret.  Nam  se  quidem  nihil  non  arbitrio  ini- 
peratoris  acturuni.  Illi  quoque  tanicn  vidcndnni  magno- 
pere  esse,  ut  excrcituni  in  potestate  haberct.  Dillorri  non 
posse  adeo  concitatos  animos.  Ipsos  sibi  locum  ac  tempus 
pugnandi  sumturos,  si  ab  impcratore  non  dctur.'  Dum 
ha:c  loquuntur,  jumcnta  forte  pascentia  extra  vallum  Gallo 
abigenli  duo  milites  Romani  ademerunt.  In  eos  saxa  con- 
jccta  a  Gallis :  deinde  ab  Romana  statione  clamor  ortus, 
ac  procursum  utrimque  est.  Jamque  baud  procul  justo 
praelio  res  crant,  ni  celeriter  diremtum  certamen  per  centu- 
riones  esset.  Affirmata  certe  eo  casu  Tullii  apud  dictato- 
rem  fides  est.''  Ncc  recipicnte  jam  dilaiionem  re,  in  poste- 
rum  diem  edicitur,  acie  pugnaturos.  Dictator  tamen,  ut 
qui  magis  animis,  quam  viribus,  Iretus  ad  certamen  descen- 
deret,  omnia  circumspicere  atque  agitare  coepit,  ut  arte 
aliqua  terrorem  hostibus  incuteret.     Solerti  animo  rem  no- 

*  Qucr,  prout  cisum  Us  a  quibus  ducitur,  agi  soleat,  eosque  imitari. 
«  Eo  quidem  evenlu  Veritas  verbontm  Tullii  confirmata  est  dictatorL 


15  Viilg.  aclam  censebat.    Pall,  duo,  Aldiitque,  et  Jnnt.  Iiabent  actam  cer- 
nebaf,  censebat  tamen.     Voss.  alter  censeret  aclam  censebat.    Tertius  Pall,  haud 

NOT.t 
^  Quanquam  rem  bonam]  Utilis  ac      sen   probabili   exemplo  fiebat,  qnod 
bona  res  erat  ardor  iile  militiiin,  et      agmine  facto  dictatorem  ad  praelium 
testificatio  parati  ad  rem  bene  geren-     jiibendum  adigere  vellent. 
dam    exercitus  :   sed    non    laiulando 


1044  T.    LI VII 

Tam  excogitat,  qua  deinde  muUi  nostri  atque  extcrr.i  im- 
peratores,  nostra  quoque  quidam  aitatc,  usi  sunt.^  Miilis 
strata  detrahi  jubet ;  ^  binisque  tantum  centunculis  relictis, 
agasones,  partim  captivis,  partini  a^grorum  armis  ornatos, 
imponit.  His  fere  mille  ellectis  centum  admiscet  equites. 
Et  nocte  super  castra  in  montes  evadere,  ac  sylvis  se  oc- 
cultare  jubet;  neque  inde  ante  moveri,'^  quam  ab  se  acci- 
perent  signum.  Ipse,  ubi  illuxit,  in  radicibus  montiuni 
extendere  aciera  coepit  sedulo,  ut  adversus  monies  consis- 
teret  hostis.  Instruct© '^  vani  terroris  appaiatu,  qui  quidem 
terror  plus  pasne  veris  viribus  profuit;  prinio  credere  duces 
Gallorum,  non  descensuros  in  asquum  Romanos:  deinde, 
ubi  degressos '^  repente  viderunt,  et  ipsi  avidi  certarainis 
in  praslium  ruunt;  priusque  pugna  coepit,  quam  signum  ab 
ducibus  daretur. 

J  5.  Acrius  invasere  Galli  dextrum  cornu :  neque  susti- 
neri  potuissent,  ni  forte  eo  loco  dictator  fuisset.  Sex.  Tul- 
lium  nomine  increpans  rogitansque  :  '  Siccine  pugnaturos 
milites  spopondisset?  ubi  illi  clamores  sint  arma  poscen- 
tiura?  ubi  minae,  injussu  imperatoris  praelium,  inituios?  En 
ipsumimperatoremclara  voce  vocare  ad  praslium, etirearma- 
lum  ante  prima  signa.  Ecquis  sequeretur  eorum,  qui  modo 
ducturi  fuerint ;  in  castris  feroces,  in  acie  pavidi?'  Vera 
audiebant.  Itaque  tantos  pudor  stimulos  admovit,  ut  rue- 
rent  in  liostiura  tela,  alienatis  a  raemoria  pericuU  animis. 


prohuhili  cernevet  aclam,  censeretque se  fucturum. — 16  Movere  Crevicr.  Jac.  Gro- 
nov.  et  edd.  antiqq. — 17  InstntdojaniGtODov.  Doujal.— 18  Vulg.  digressos. 

NOT.E 

y  Nostra  quoque   quidam  alate,   usi  objiceietur.'     Quae  Livins  strata  ap- 

sMJii]  C.  Mai  ins  inter  ceteros,cimi  in  peilat,    epiiippia    generaiiter    sunt; 

Teiitoiias  dimicatiirns  esset,  aiictoie  liic  vero  clitellee  jtimentis  iinponi  so- 

Froiitino  lib.  ii.  qui  hujus  quoque  C.  litap,    quo    melius    sarcinas    ferant. 

Sulpicii  nieiuiiiit.  Ceutunculi    auteni   relicti    niulis,    ut 

^  Mulls  striila  detrahi  jubet']  Sigo-  procul  speclantibus  iiabcrentnr  pro 

iiius  Frontini  de  Mario  verba  addti-  stragidis.quibus.e  panno,  roriove,  aut 

cit,  '  Agasones  iixasque  aimalos  si-  pelle  confectis,  equos  prisci  Romani 

niul  ire  jussit,  juinentornmque  mag-  insternebant,  nullo  apud  eos  nsu  sel- 

nam   partem  instnictorum  cum   cen-  larum  equestrium,  qiialcs  nunc  apud 

tunculis,  ui  per  hoc  cquitatus  species  nos. 


LIB.    VIT.    CAP.    15. 


1045 


Hie  primo  impetus  prope  vecors  turbavit  hostes :  eques 
deinde  emissus  turbatos  avertit.  Ipse  dictator,  postquam 
labantem  una  parte  vidit  aciein,*  sif;na  in  la^vum  cornu 
confert,  quo  turbam  hostium  congregari  ccrnebat ;  et  iis, 
qui  in  raontc  crant,  signum,  quod  convencrat,  dcdit.  Ubi 
inde  quoque  novus  clamor  ortus,  et  tendcrc  obliquo 
nionte'9  ad  castra  Gallorum  visi  sunt;  turn  metu,  ne  ex- 
cluderentur,  omissa  pugna  est,  cnrsuque  cffuso  ad  castra 
ferebantur.  Ubi  cum  occurrisset  eis  M.  Valerius,  magister 
cquitum,  (qui,  profligate  dextro  *°  cornu,**  obequitabat  hos- 
tium munimcutis,)  ad  montcs  sylvasquc  vcrtunt  fiigam  ; 
plurimiquc  ibi  a  I'allaci  cquiliini  specie  agasonibusque '  ex- 
cepti  sunt:  et  corum,  quos  pavor  pertulerat  in  sylvas,  atrox 
caedes  post  sedatum  pra^lium  fuit.  Nee  alius  post  M. 
Furium,  quam  C.  Sulpicius,  justiorem  de  Gallis  egit  trium- 
phum.  Auri  quoque  ex  Gallicis  spoliis  satis  magnum 
pondus,  saxo  quadrato  septum,  in  Capitolio  sacravit.  Eo- 
dem  anno  et  a  consulibus  vario  eventu  bellatum.  Nam 
Hernici  a  C.  Plautio  devicti  subactique  sunt.  Fabius  col- 
Icga  ejus  incaute  at  que  inconsultc  ad  versus  Tarquinienses 
pugnavit:  ncc  in  acie  tantum  ibi  cladis  acceptum,  quam  quod 
trecentos  scptcm  milites  Romanos  captos  Tarquinienses 
immolarunt.  Qua  foeditate  supplicii  aliquanto  ignominia 
populi  Romani  insignitior^  fuit.     Aecessit  ad  earn  cladem 


19  Conj.  Doiijat.  oblique  e  monte. — 20  '  Forte  leg;.  Icevo  ;  vel  potius  in  initio 
cap.  dextro  cornu  cnni  Diak.'  Rupert. — 1  Vett.  libb,  noii  liabent  vocem  que. 
— 2  Vet.  lib.  apud  Sigon.  insignior. 

NOTjE 

»  Labantem  una  parte  vidit  aciem']  manorum  oppositnm  profligatum  non 

Scriptuiii  vellem,  labantem  hac  parte  fnerat ;  sed,  cum  ad  piignam  se  com- 

restituit  aciem,  vel  stitit  aciem:  neqne  pararet,    aversuin    clamore    falsi    e 

enim  in  laevuni  cornu  signa  conferre  montibus  eqiiitatiis   Romani  :    atque 

aut    debuit,    aut     potuit     Sulpicins,  hi  ipsi  erant,  quibus  occurrebat  nunc 

quamdiu    nutaret    dextrnm    cornu;  M.Valerius.   Omnino  legendum  cen- 

quod  intelligi  necesse  est  per  aciem  »eo,  profligato  sinislro  cornu,  GA\lorun\ 

vna  parte  labantem,  ntsequeniiamam-  scilicet,  quod  in   dextrum  cornu  Ro- 

feste  ostendnnt.  manorum   acrem    feceiat    impressio- 

t"  Profligato  dextro  cornu]  Id  vero  nem  ;  sed  horum  deinde  impetu  prope 

qua  ratione  factum  non  capio.     Nam  vecordi  turbatum,  ac  tandem  cmisso 

dextrum   cornu  Gallorum  laevo  Ro-  equitaturepulsum  fuerat. 


TfNJVEESITY) 


1040 


T.    LlVIl 


ct  vastatio  Romani  agri,  qiiam  Privernates,  Vcliterni  dcin- 
de,  incursione  repentina  fecerunt.  Eodem  anno  dua?  tri- 
bus,  Pomptina'^  et  Publilia/  additae.  Ludi  votivi,  quos 
M.  Furius  dictator  voverat,  facti :  ct  dc  anibitu  ab  C.  Poe- 
teb'o  tribuno  plebis,  auctoribus  Patribus,  turn  primum*  ad 
populum  latum  est:  eaque  rogatione  novorum  raaxime  ho- 
rainum  ambitionem,  qui  nundinas  et  conciliabula  ^  obire 
soliti  erant,  compressam  credebant. 

IG.   Haud   aeque   laeta   Patribus   insequenti   anno,*    C. 
Marcio,  Cn.  Manlio  consulibus,  de  unciario  foenere  ^   a  M. 

NOTiE 


«  DucE  tribus,  Powpdna]  Qninque 
et  viginti  tribnbiis  adiiita*  nunc  dnae, 
unde  tiibiis  septeni  ac  viginli  extite- 
rnnt.  Pomptina  ab  urbe  Volscomni 
Powctia  nonien  arcepit ;  inqiie  earn 
conjecti  qni  agrnni  Pomptiniini  sor- 
tili  crant. 

d  Et  Pubidia  lPul>licia'\  Aliis  Pub- 
lUia,  plerisque  PopUlia  est,  qiiani  O- 
nnplirius  a  loco  aliquo,  qui  forte  in 
Volscis,  dediicit.  Sigonius  dubitat  a 
loco,  an  a  viro  nomen  traxerit.  Nam 
a  M.  Popillio  La-nate,  qui  anno  su- 
periore  consul,  de  quo  et  cap.  20. 

^  De  ambitu,  £fc.  turn  primum]  Ad- 
versus  eos,  qtii  urbem  circunieundo 
(hoc  enim  est  proprie  ambire)  emen- 
dicandis  pecunia  et  pra;ter  moiem 
suffragiis  cives  prensarent,  pliires  la- 
tae  sunt  leges.  Hanc  Paetiliam,  cu- 
jns  nunc  nicntio,  praecesserat  ann. 
332.  Tribunicit  lex,  qua  candidalo- 
iiim  vestes  arte  dealbari  prohibeba- 
tiir.    Supra  lib.  iv.  cap.  25. 

f  Nundinas  et  conciliabula]  Nundi- 
nae  non  tantuni  in  urbe,  coloniis,  mu- 
nicipiisve,  sed  in  pra>fecturis  quo- 
que  babebantur.  Conciliabuli  aiitein, 
qiiemadmodum  conventiruli,  nomen 
minus  concirnim  indicat,  sive  ccetum 
liominnni  etiani  sine  magistratu  con- 
venieiitium.  Specialius  tamen  con- 
ciliabula eraut  conventuum  jiuidico- 
nim  genus,  ceteris  inferius,  Erant 
enim  inferiora  foris,  ut  fora  praefec- 


turis,  prapfectnrae  coloniis  ac  muni- 
cipiis,  uti  a  Tnrnebo  est  obiiervatum 
lib.  XI.  Advers.  sed  interdnm  nnini- 
ripiijurc  donabantur.  Frontin.de  li- 
niit.  agri  :  '  Hoc  conciliabiilnm  t'liisse 
fertur:  et  postea  in  niunicipii  jus  re- 
latuin.' 

•  A.U.  C.  39G. 

t  De  unciario  fcrnere']  Usnrae  cente- 
sim»p,  quse,  diiodecim  in  centena  per 
singulos  annos  praestitis,  centesimo 
niense  a?quant  sortem,  inensura  sunt 
reliquariiin,ct  fceuebris  ut  ita  dicam 
as.  Hae  niaximx  fuere  apud  veteres 
Romanes  usurae.  Minores  cam  ha- 
bent  ad  centesimas  ratiooem,  quam 
liabent  portiones  assis  ad  assem  in 
duodecini  uncias  distributum.  Hac 
ratione  besses  usurae  sunt  quzc  pro 
singulis  centenis  octo  qiiotannis  red- 
dunt,  huit  pour  cent  par  an  :  semisses 
dimidia  pars  centesimarum,  qua;  sex 
efficiunt  in  singulos  annos,  six  pour 
cent:  trientes,  tertia  centesimarum 
portio,  quae  quatuor  exigunt,  quatre 
pour  cent :  sextantes,  sexta  pars,  duo 
prsestant  annuatim,  deux  pour  cent: 
denique  usurae  '  unciariae,'  sive  *  un- 
ciarium  fcenus  '  vocatur,  cum  pendi- 
tur  pars  tantum  diiodecima  centesi- 
marum, id  est,  unum  quotannis  in 
singula  centena,  uii  pour  cent:  quern 
foenoris  modum  patriciis,  utpote  fce- 
neratoribus,  dispiicuisse  nihil  mirum. 
Sed  hoc  Tacitus  vi.  Anaal.  Tabulis 


LIB.    VII.   CAP.  16.  1047 

Duilio,  L.  Meenio  tribunis  plebis  rogatio  est  perlata :  et  plebs 
aliquanto  earn  cupidius  scivit  accepitque.''  Ad  bella  nova, 
priorcaimodestinata,  Falisci  qnoquc  hostes  cxorti,'  duplici 
crimine ;  *  quod  et  cum  Tarquiuiensibus  juventus  eorum 
militaverAt,  et  eos,  qui  Falerios  perfugerant,  cum  male  pug- 
natum  est,  repetcntibus  fetialibus  Romanis  non  reddiderant- 
Ea  provincia  Cn.  Maulio  obveuit.  Marcius  excrcitum  in 
agrura  Privernatem,  integrum  pace  longinqua,  induxit; 
militemque  pra^da  implevit.  Ad  copiam  rerum  addidit 
munificentiam,  quod,  nihil  in  publicum  secerncndo,^  au- 
geuti  rem  privatam  militi  favit.  Privcrnates  "^  cum  ante 
mcpiiia  sua  castris  permunitis  consedissent ;  vocatis  ad  con- 
cionem  militibus,  '  Castra  nunc,'  inquit,  '  vobis  hostiumur- 
bemquc  pra^dai  do,  si  mihi  polliccmini,  vos  fortittr  in  acie 
operam  navaturos,  nee  prtcdae  magis,  quam  pugnaj,  paratos 
esse.'  Signum  poscunt  ingcnti  clamore :  celsiquc  ct  spe 
baud  dubia '  feroces  in  pra3lium  vadunt.  Ibi  ante  signa 
Sex.  Tullius,  de  quo  ante  dictum  est,  exclamat :  'Aspice, 
imperator,'  inquit,^*  'quemadmodum  exercitus  tuus  tibi 
promissa  praestet : '  piloque  posito,  strict©  gladio  in  bostem 
impetum  Tacit.  Sequuntur  Tullium  antesignani '  omnes, 
primoque  impeUi  avertcre  hostem :  fusum  inde  ad  op- 
pidum  pcrsecuti,  cum  jam  scalas  mcenibus  admoverent, 
in  deditionem   urbem   acceperunt.      Triumphus    de    Pri- 

<•  Constituit,  el  gratam  acccplamque  habuit. 
'  Dnobus  factis  qua"  ipsis  crimini  data, 
f  Et  animo  erecto,  certaque  accensi  spe. 

3  Qtiidam  vett.  libb.  Falisci  quoque  novi  hostes  exorti. —  I    '  Tb  inquit  forte 

NOT;E 
ascribit.  captivis  capltibns  redactam  maxima 

De  unciaro  foenore'}    Unciarinm  fo-     ex  parte  in  aerarium   inferre,  parte 
nus  fuit,  quo  duodecinia  pars  assis  in     minori  militibus  distribiita,  ut  passim 
mensem    solvebatiir;    lioc   est  more      videre  est  apud  Nostrum, 
nostro,  nummus  unus  pro  centenis  in  ^  Privemates'\  Volscorum  oppidnm 

annum.  Vide  J.  F.  Gronovium  de  antiquum  fuit  Privernum  ad  Amase- 
centesimis  usuris.  J.  Clericus.  numfliivium,SetiaminteretCirceios: 

8  Nihil  in  publicum  secernendo]    Id      undeCamillae  Virgilianae  origo.  Nunc 
praeter  morem.    Soiebant  enini  pecu-      Piperno,  in  Campania  Romana. 
niam  ex  prxda  captarum  urbluni  et         ■  Aiitesignani]  De  bis  ant'ea. 


1048  T-  Livii 

vernatibus  actus.  Ab  altcro  consule  nihil  memorabilc 
gestum  ;  nisi  quod  legem  novo  cxemplo  ^  ad  Sutrium 
in  castris  tributim  de  vicesima  eorum,'  qui  manuraitteren- 
tur,  tulit.  Patres,  quia  ea  lege  baud  parvum  vcctigal  inopi 
serario  additura  csset,  auctores  fuerunl.  Ceterum  tribuni 
plebis,  non  tam  lege,  quam  exemplo,  moti,  ne  quis  postea 
populura  sevocaret/  capite  sanxerunt.  Nihil  enim  non 
per  milites,  juratos  in  consulis  verba,  quamvis  perniciosum 
populo,  si  id  liceret,  ferri  posse.^  Eodem  anno  C.  Licinius 
Stolo  a  M.  Popillio  Laenatc  sua  lege'"  decern  niillibus 
eeris"  est  damnatus,  quod  mille  jugerum  agri°  cum  filio 
possidcret,  emancipandoque  filiumP  fraudemlegi  fecisset. 

«■  Ne  quisquam  in  posterum  seorsim  populi  partem  congreg;aret  ad  habenda  co- 
mitia. 


del.  quia  prcecessit  exdamat.'  Rupert. — 5  Vulg.  si  id  liceret  fieri  posse, 

NOTiE 

^  Novo  exemplo]  Neqne  enim  conii-  iisniliil  praecipi  debere,  nisi  quod  pri- 

tia,  etiam  tiibuta,  nisi  ad  uibeni,  con-  us  quisque  sibi  imperavit,'  ut  loquitur 

vocatisque  prius  tributim  civiljus,  lia-  Valer.   lib.   vrii.     Diodes  Syracu^is 

bere  licebat  :    et   le^ern    tiiuundino  legem  banc  inter  alias  scripserat,  ne 

promulgari  oportcbal.  ciii  cum  armis  in  concionem  prodirc 

'  De-vicesima  eorum]  Amplissinium  liceret:  qui  fecisset,  capite  punire- 

lioc  fuit   vectigal,  quod  ad  postrema  tur  :    ipse  deinde,  cum  ob  bostilem 

fere  imperatoruui    tempora  in   usu  :  irruptionem   accinctus  orto   tunuiltu 

in  eo  posilum  ut  servos  manumissuri  in  forum  procurrisset,  monitus  viola- 

penderent  pro  iliis,  aut  acre  ab   ipsis  tSR  legis,  earn  morte  propria  sanxit, 

sumministrato,  vicesimam  pretii  par-  auctore  Diodoro  lib.  xiii.    Id  Cba- 

tcm.     Nummum    aureuni  posteriori-  rondae    Locroruni    in  extrema  Italia 

bus  temporibus  fuisse  suspicor,  cum  legislator!  ascribit  Valer.  lib.  vi.  cap. 

vulgaris  servorum    taxatio  esset  vi-  6.  ubi  et  Zaleuci  apud  Thurios  panic 

ginli  aureorum.    Alia  est  instituta  ab  mitius,  sed  tamen    exactre  justitia?, 

Augusto    viceiima    brereditalum   ad  factum  refert.  I-ycurgiisautem,Spar- 

aerariuni    militare.      Pro     venalibus  tanorum  legislator,  nihil  lege  ulla  in 

mancipiis   postea  vectigal  vicesimas  alios  sanxit,  cujus   non  ipse  primus 

quintiE   ex  Tacito,   vel  potius   quin-  in  se   documenta  daret,  Justin,  lib. 

quagesimas  ex  Dione,  pendi  coepit.  in.  cap.  2. 

De  vicesima]    Qua  lege  solvebant  "  Decern  millibus  cpris]  FEt'is  gravis 

aerario  servum    manumissuri  vicesi-  scilicet,  quae  sunima  non  miilto  infe- 

mam  partem  pretii,   quo  aestimaba-  rior   est   6750.   librarum     nostrarum 

tur,  J.  Clericus.  summa. 

""  Sua  lege]  Cautum  fuerat  adver-  Decern  millibus  aris]    Gravis;    hoc 

sus  patricios,  ne  quis  plus  quingentis  est,  decern  millia  librarum  Komana- 

agri  jugeribus  possideret.    Supra  lib.  rum  aeris.  J.  Cifrjcus. 

VI.  cap.  35.    '  Docuit'  igitur  '  Licint-  <>  Mille  jugerum  agri]  Ut  *  mille  h6< 


LIB.   VII.   CAP.  17.  1049 

17.  Novi  consules  inde,  M.  Fabiiis  Ambustus  secun- 
dum et  M.  Popillius  Laenas  secundum,^  duo  bella  ha- 
buere.  Facile  alterum  cum  Tiburtibus,  quod  Laenas 
ges.sit ;  qui,  hoste  in  urbem  compulso,  a2:ros  vastavit. 
Falisci  Tarquiniensesque  alterum  consulem  prima  pug- 
na  fuderunt.  Inde  terror  maximus  fuit,  quod  sacerdo- 
tes  eorum,  facibus  ardentibus  anguibusque ''  praelatis,  in- 
cessu  furiali  militom  Uomanum  insueta  turbaverunt  spe- 
cie :  et  tunc  quidem  velut  lymphati  et  attoniti  munimcntis 
suis  trcpido  agminc  inciderunt;  delude,  ubi  consul  7  lega- 
tique  ac  tribuni  pucrorum  ritu  vana  miracula  paventes  irri- 
debant  increpabantque,  vertit  animos  repente  pudor,  et  in 
ea  ipsa,  quae  fugcrant,  velut  ca^ci  rucbant.  Discusso  ita- 
quc  vano  apparatu  hostium,  cum  in  ipsos  armatos  sc  intu- 
lissent,  averterunt  totam  aciem  :  castrisque  etiam  eo  die 
potiti,  praida  iugenti  i)arta,  victores  reverterunt,  militaribus 
jocis  cum  apparatum  hostium,  tum  suum  increp antes  pa- 
vorem.  Concitatur  delude  omne  noraen  Etruscum,  et, 
Tarquiniensibus  Faliscisque  ducibus,  ad  Salinas  perve- 
niunt.  Adversus  eum  terrorcm  dictator  C.  Marcius  Ru- 
tilus  primus  dc  plcbe  dictus,  magislrum  equitum  item  de 

SOTJE 

niiniini,'  (supple  numerum.)  pro,  mil-  cam  fartam  esse   apparebat  in   frau- 

le  jiigera,  mille  liomines.     Jiigenim  dem  legis. 

autem    vocabatur     teste    Plin.    lib.  •  A.  U.  C.  397. 

XVIII.  cap.  3.    '  Quod  lino  jiigo  l)Oimi  ^  Facibus    ardentibus     anguihus(jue] 

ill  die  exarari  posset.     Actus,  iu  quo  Explicat  hiinc  locum   Floriis,  simile 

boves  agerentur  cum  aratro,  uno  im-  inventum  Fidenatibus   ascribens  lib. 

petu  justo.     Hoc  erat  cxx.  pedum  :  i.  cap.  12.    '  Fidentp,  quia  pares  non 

duplicatusque  in  longitudiuem  juge-  eraut  ferro,  ad  terrorem  movendum, 

rum  faciebat.'  Nimirum  '  junctis  dii-  facibus  armati  et  discoloiibusserpen- 

obus  actibus  quadratis,'  ut  Vano  lo-  tum  in  modum  vittis  furiali  more  prae- 

qiiitur.     Ft  '  Centnria  '  ex  eodem,  '  a  cesserant:    sed   habiius    ille   feralis 

centum  jiigeribus  dicta:  post  dupli-  eversionis  omen  fuit.'    Vittae  autem 

cata,  relinuit  nomen.'  illae  colore  anguineo,  seu  vario,  instar 

P  Emancipandoque  JUiuin]    Non  ta-  anguium,   vento  agitata?,  vivere,   et 

menabhorrebata  jurispriidentum  pla-  veri  angues  esse  videbantur.     Sed  de 

citisliocStolonis  commentuni :  eman-  Fidenatibus  dictum   ab  Auctore  lib. 

cipatione  quippe  filius,  cum  e  sacris  iv.  c.  33.  quibus  faces  pro  armis  tri- 

et  familia  patris  exiret,  fiebat  novus  buit,  nnlla  anguium  mentione.  Fron- 

paterfamilias.     Verum  hujus  emanci-  tin.  I.  ii.   Strategematum,  c.  4.    Vei- 

pationis  idee  non  est  liabita  ratio  quod  entes  quoque  id  factitaise  scribit. 

Deli)h.  et  Var.  Clas.                     Livius.  4  B 


1050  T.    LI  VII 

plebeC.  Plautiiim  dixit.  Id  vero  Putribus  indignnm  videri, 
etiam  dictaturam  jam  in  promiscuo  esse;  omniquc  ope 
impediebant,  ne  quid  dictatori  ad  id  bellum  decerneretur 
parareturve.  Eo  promtius  cuncta,  fcrcnte  dictatore,  popu- 
lus  jussit.  Prolectiis  ab  Urbe,  utraquc  parte  Tibcris,  rati- 
bus  exercitu,  quocumque  fama  hostium  ducebat,  trajecto, 
multos  populatores  a^rorum  vagos  palantcs  *  oppressit. 
Castra  quoquc,  ncc  opinato  aggressiis,  ccpit :  et,  octo  mil- 
libus  hostium  captis,  ceteris  aut  caesis,  aut  ex  agro  Ro- 
mano fugatis,  sine  auctoritate  Patruni,  popnli  jussu, 
triumphavit.  Quia  nee  per  dictatorem  9  plebcium,  ncc 
per  consulem,  comitia  consularia  '  haberi  volebant,  et 
alter  consul  Fabius  bello  rctinebatur,  res  ad  interregnum 
redit.'  Interreges  deinceps  Q.  Servilius  Ahala,  M.  Fa- 
bius, Cn.  Manlius,  C.  Fabius,  C.  Sulpicius,  L.  yErailius, 
Q.  Servilius,  M.  Fabius  Ambustus.  In  sccundo  interrcgno 
orta  contentio  est,  quod  duo  patricii  consulcs  creabantur  : 
intercedentibus  tribunis,'^  interrex  Fabius  aiebat,  *  in  duode- 
cim  tabulis  legem  esse,  ut,  quodcumque  postrcmum  populus 
jussisset,  id  jus  natumque  esset;  jussum  populi  et  suflVagia 
esse.'*  Cum"  intercedcndo  tribuni  nihil  aliud,  quam  ut 
differrent  comitia,  valuissent ;  duo  patricii  consules  creati 

*  Ipsa  eliam  suffragia,  qnibus  consules,  ifc.  crearenlur,  esse  pro  lege. 


6  Iferum  Gionov.  Doujat.  Crevier. — 7  Consules  iid. — 8  '  Tb  palantes  ad 
glossas  Livianas,  e  margine  in  textiim  iniportatas,  perlinere  videtur.'  Doe- 
ring. — 9  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Et  quia  necpcrdictat. — 10  Vet.  lib.  apiid  eund. 

NOTiE 

^  Necpercot:sulem,cojmtiacofisnlaria']  ret,  qiiamdiu  neuter  de  plebe  creiiri 

Qiiidni  vero  per  consulem?  An  quod  poterat,  qui  de  plebe  consulem  crea- 

PopilliuSjOb  dictatoieni  de  plebe  die-  ret.     At   postquam  dictaturam  plebs 

turn,  exosus   patribus   erat?    Repete  adepta  est,  tunc  demuni   causa  fiiit 

■plebeium ;  erat  enini  Popillins  Lsnas  de  eo   certandi,    ut   dictator   potius 

de  plebe  consul:  color   ex  eo  quod  quam  interrex  (qui  semper  pa(ricins) 

plebeii  auspicia  non  haberent.  Notat  absentibus  consulibus  comitia  habe- 

GodelevjEus,  non  ante  dictatorem  co-  ret. 

niitiorum  causa  dici  coeptum,  quam  «  Res  ad  interregnum  redit'\  Com'iX.\aL 

creatus  sit  de  plebe  dictator  :  quoni-  enim  consilium  creandorum  non  po- 

am   antea  nihil  plebis   intererat,  an  terant  a  maglstratu  plebeio,  ac  ne  a 

consulum  creandorum  causa  dictator,  praetore  quidem   liaberi.     Sumnium 

an  iaterrex  consularia  comitia  habe-  imperium  ad  id  desiderabatiir. 


LIB.    VII,    CAF.    IS.  1051 

sunt,*  C.  Sulpicius  Pcticns  tertium,  M.  Valerius  Publico- 
la:  eodeniquc  die  magistratum  inierunt.'* 

18.  Quadringentesiino  anno/  quara  urbs  Romana  con- 
dita  erat,  quinto  tricesirao,''  quam  a  Gallis  reciperata,'^" 
ablato  post  undecimum  annum '^  a  plebe  consulatu,' "  pa- 
tricii  consules  ambo  ex  intcrregno  magistratum  iniere,  C 
Sulpicius  Peticus  terlium,  M.  V^alerius  Publicola.  Empu- 
luni  eo  anno  ''  ex  Tiburtibus  baud  nicniorando  certamine 
captum  ;  sivc  duorum  consulum  auspicio  bellum  ibi  ges- 
tuni  est,  ut  scripsere  (]uidam  ;  scu  per  idem  tenipns  Tar- 
quiniensium  quoque  sunt  vastati  agri  ab  Sulpicio  consule, 
quo  Valerius  adversus  Tiburtes  legioncs  duxit.  Domi 
majus  certamen  consulibus  cum  plebe  ac  tribunis  erat.     Fi- 

'  Cum  plibs  ante  annos  undecim  extursisset  consularem  dignilatetn. 


trilntnis  plcbis. — 11  Ciimqtir  Gronov.  Doiijat.  Crevier. — 12  '  Creati  sunt  C. 
iSulpicius  PtElicus.  Videtiir  ab  Livio  fuisse  rolumliiis :  duo  putricii  consules 
creali,  C.  Sulpicius  I'uticusy  M.  Valerius  Puplicola,  todein  die  magistratum 
inin'unt.'  J.  K.  Gronov. 

13  Vet.  lib.  apiui  .Sijjon.  qu/n/o  «t  <nc<'si»no. — 14  Ita  Ms.  Tluian.  Viilg.  rr- 
cepta.  Voss.  et  Cliitll.  rcciperet, — 15  Vulg.  post  nonum  annum.  Vid.  inf.  ct 
Not.  Var. 

NOT;E 

*  A.  U.  C.  398.  undecim.     Legebatur  antca  post  no- 

'    Quadringenlesimo    anno'\     iMonet  num  annum:  id  Glar.  et  Sigon.  errori 

Glar.  ab  annis  386.  omissiim  esse  a  librarioi  iini  ascribunt,  qui  immutato 

Livio   anninn    unum.      Alia    ratione  literaruni  ordine  IX.  pro  XI.  scrip- 

(lisciepat  Sigouii  compntatio  a  Livia-  seiint. 

na,   niinierans  hiiiic  anniun  398.   ab  Post    undecimum    annum]     Primus 

Urb.  condita,  ex  inarnioribiis  Capito-  consul  plebeius  creatus  fuerat  anno 

linis,  quorum  nos  rationem  cum  illo  U.  C.  389.  a  quo  liic  annus  erat  dno- 

seqnimnr.     Ab  Urbe  tamen  per  Gal-  decimus.  J.  Clericus. 

Ids   capta  anni    sunt   35.      Nam   ex  y  Empulum  eo  annol    Tiburtini  agri 

Sigoniano   calculo   capta   fuerat  an.  oppidum  fuisse  Empulum,  sive  Em- 

303.  pulium,  bic  locus  indicat.     Loci  ejus 

"  A   Gallis   reciperata   [recepla]   Id  non    facile    occurret    alibi     mentio. 

est,  de  Gallis.    Membr.  Thua.  recipe-  Kircherus  in  Latio  tribus  niilliaribus 

rata.  a  Tiburtina  civitate   in   septemtrio- 

»  Ablato  post   undecimum   annum  a  nem  esse  censet,  ubi  nominis  vesti- 

plebe  consulatu]  Consul  ex  plebe  pri-  gia  in  minis  servare  videtur  locus  qui 

mus   factus   est   L.  Sextius  cum  L.  dicitur  vulgo,  Ampiglione :  ex  cujns 

^milio  an.  U.  387.  secundum  Sigoni-  ruderibus  natum  Castellum  Sancti  An- 

urn.     Hinc  ad  huuc  annum  sunt  anui  geli  in  agro  Tlburtino. 


1052  T.    LI  VII 

deijara  suae,  iion  solum  virtutis,  ducebant  esse,  ut  accepis- 
sent  duo  patricii  consulatum,  ita  ambobus  patriciis  man- 
dare.*  Quin  aut  toto  cedendum  esse,  si  plebeius  jam  ma- 
gistratus  consulatus  fiat,  aut  totum  possidcndum,  quara  pos- 
sessionem integram  a  patribus  acccpisscnt.  PIcbcs  contra 
fremit  :  *  Quid  se  vivere,  quid  in  parte  civium  censeri,  si, 
quod  duorum  hominum  virtute,  L.  Sextii  ac  C.  Licinii,  par- 
tnm  sit,  id  obtincre  universi  non  possint  ?  Vel  rcges,  vel 
decemviros,  vel,  si  quod  tristius  sit  imperii  nomen,  patien- 
dum  esse  potius,  quam  ambos  patricios  consulcs  vidcant, 
nee  in  vicem  pareatur  atque  imperetur;  scd  pars  altera,  in 
eeterno  impcrio  locata,  plebem  nusquam  alio  natam,'  quam 
ad  servicndum,  putet.'  Non  desunt  tribuni  auctoics  tuiba- 
rura  ;  sed  inter  concitatos  per  se  omncs  vix  duces  eminent. 
Aliquoties  frustra  in  campum  descensum  cum  esset,  raulti- 
que  per  seditiones  acti  comitialcs  dies ;  postrcmo  victa3 
perseverantia  consulum  plebis  eo  dolor  crupit,  ut  tribunos, 
'actum  esse  de  libertate  '  vociferantes,  *  relinquendumque 
non  campum  jam  solum,  sed  ctiam  urbem  captam  atque 
oppressam  regno  patriciorum,'  mtesta  plebs  scqueretur. 
Consules,  relicti  a  parte  populi,  per  intVequentiam  comitia 
nihilo  segnius  perficiunt.  Creati  consules  ambo  patricii, 
M.  Fabius  Ambustus  tertium,  T.  Quintius.*  In  quibusdam 
annalibus  pro  T.  Quintio  M.  Popillium  consulera  invenio. 

19.  Duo  bella  eo  anno  prospere  gesta;  cum  Tiburtibus- 
que  ad  deditionem  pugnatum.  Sassula  ex  his  urbs  capta:^ 
ceteraque  oppida  eandem  fortunam  habuissent,  ni  universa 
gens,  positis  armis,  in  fidem  consults  venisset.     Trium- 

*  Putabant  nunc  consules  no)i  tantum  ad  forlitudinem  suam,  sed  ctiam  ad  probi- 
iatem  et  inlegritatem  fidei  pertinere,  ut  quemadmoduin  ipsi  e  numero  patriciurum 
ambo  cotisularem  dignitatem  senatus  opera  recepevant,  sic  efficere  ut  duobus  quo- 
que,  quorum  uterque  patricius  esset,  honos  idem  committeretur. 

'  Ad  nihil  aliud  genitam,  aptamque. 

NOT^ 

*  A.  U.  C.  399.  ItaliaB  veterum  indagator,  nesriri  fa- 
^  Sassula   ex   his  urbs  capta']    Hoc      tetiir.     Kircheriis  conjicit  ibi  fuisse 

Tiburtium  oppidum  ubi  fiierit,  Clu-      ubi  nunc  S.  Gregorio. 
verius,    accuiatus    alioqiiL    locorum 


LIB.   VII.   CAP.   li).  1053 

phatum  de  Tiburtibus:  alioqnin  niitis  victoria  fiiit.  In 
Tarquinienses  accrbc  sa?vitum,  multis  raortalibus  in  acie 
caesis.  Ex  ingenti  captivornm  numero  trecenti  quinqua- 
ginta  octo  "  delccti,  nobiHssimus  quisque,  qui  Rornam 
mitterenhir :  "^  viilgus  aliiid  trucidatum.  Nee  populus  in 
eos,  qui  missi  Romam  erant,  mitior  fuit.  Medio  in  foro 
omnes  virgis  ca^si  ac  sccuri  percus.si.  Id  pro  inimolatis 
in  foro  Tarquiniensium  Romani.s  pocnai  hostibus  redditum. 
Res  bcllo  l)ene  gestae,  ut  Samnites  quoque  amicitiara  pe- 
terent,  cfl'ccerunt.  Legatis  eorum  comiter  ab  senatu  re- 
sponsum  :  foedere  in  societatcm  accepti.  Non  eadem  domi, 
qua3  militia?,  fortuna  crat  plebi  Romanae.  Nam  etsi,  un- 
ciario  foenere  facto,  levata  usura  crat,t  sorte  ipsa  obrue- 
bantur  inopes,  ncxumque  inibant.''  Eo  nee  patricios  ambo 
consules,*"  ncquc  coniiliorum  curam,  publicavc  studia  prae 
privatis  incommodis  plebs  ad  animura  admittebat.  Con- 
sulatus  utcrque  apud  patricios  manet.  Consulcs  creati  * 
C.  Sulpicius  Peticus  quartum,  M.  V^alerius  Publieola  ite- 
rum.  In  bellum  Etruscum  intentam  civitatem,  quia  Caeri- 
tem  populum'  misericordia  consanguinitatis"  Tarquinien- 
sibus  adjunctum  t'ama  lerebat,  legati  Latini  ad  Volscos 
convertere,"  nuntiantes,  cxereitum  conseriptum  armatum- 
que  jam  suis   finibus  imminere :   inde '^  populabundos  in 

"•   Cum  eorum  misercrctttur  ob  sartfcuinis  coujunctionem. 

"  Effeceiurit  ul  Komani  ad  yulscum  bellum  adjicereut  animos. 

SOTJE 

»  Trecenti   quinqung^inta    octol    Pro  ''    Sexumque    inibant]     Nexus    vel 

307.  militibiis   Konianis  in  foro  Tar-  we.ri  nomine  jam  ostendinins  intelligi 

qninionim  iinmolaiis  c.  15.     Tarqtii-  mancipationem,  sive  solennem  obli- 

nienses  nobiles  358.  in  foro  Romano  gationem   aere   et   libra  contractam, 

secnri    percussi,    superadditis    ultra  qua  debitores  corpus  ipsi  suum  non 

parem  niimerum  quinquaginta  et  uno.  minus  quani  res  pignori  obligabant. 

Died,  habet  360.  •■  Patricios    ambo    consules']    Ambo, 

t  Levata  vsura  erat,Sfc,^  Vide  ad  c.  pro  ambos.     Ita  liabent  vetnsti  codi- 

16.     Ne  iinum   quidem  nunimum  in  ces,  teste  Gelenio.     Idqne    antiqiio 

centenos   solvere  plebs   poluit,  prae  more,  ut  ambo  sit  nomen  indeclina- 

paupertate,  vel  sola  sorte  oppressa.  bile,    quemadmodum    apud    Graecos 

Romani,  nempe,  agricolae  et  milites  afitpu. 

vix  ullum  lucrum,  nisi  fortnitam  prae-  *  A.  U.  C.  400. 

dam  excipias,  faciebant.  J.  Clericus.  ^  CeEritem  populum]  De  Czere  Tiis- 


1054  T.  Livn 

ao-rum  Romanum  ventures  esse.  Ccnsiiit  iiritnr  senatus, 
neutram  negligendam  rem  esse :  utroquc  legiones  scribi, 
consulesque  sortiri  provincias  jussit.  Inclinavit  dcinde 
pars  major  cura?  in  Etruscum  helium;  postquam  lileris 
Sulpicii  consulis,  cui  Tarquinii  provincia  cvcncrat,  cogni- 
tura  est,  depopulatum  agrum  circa  Uomanas  salinas,  prae- 
daeque  partem  in  Caeritum  fines  avectam,  et  baud  dubie 
juventutem  ejus  populi  inter  praedatores  t'uisse.  Itaquo 
Valcrium  consulem,  Volscis  oppositum,  castraque  ad  finera 
Tusculanum  habentem,  rcvocatum  inde  senatus  dictatorera 
dicere  jussit.  T.  Manlium  L.  tilium'  dixit.  Is,  cum  sibi 
magistrum  cquilum  A.  Cornelium  Cossum  dixisset,  consu- 
lar! exercitu  contcntus,  ex  auctoritatc  Patrum  ac  populi 
jussu  Cajiitibus  bcllum  indixit. 

20.  Tuni  primum  CaMites,  tanquani  in  verbis  bostium 
vis  major  ad  bellum  significandum,'^  quam  in  suis  factis," 
qui  per  populationem  Romanos  laccssicrant,  esset,  verus 
belli  terror  invasit;  '9  ct,  quam  non  suarum  virium  ca  dimi- 
catio  esset/  cernebant.  Poenitebatque  populationis,  et  Tar- 
quinienses  execrabantur  defectionis  auctores.  Nee  arraa, 
aut  bellum  quisquam  apparare,  sed  pro  se  quisque  legatos 
mitti  jubebat  ad  petendam  erroris  veniam.  Legati  senatum 
cum  adissent,  ab  scnatu  rejecti  ad  populum,  Deos  rogavc- 
runt,  quorum  sacra  bello  Gallico  accepta  rite  procurassent, 

*  Quasi  belli  indictio  magis  in  signijicatione  ah  hosiibus  facia  vcrsarelur,  quam 
in  ipsorum  Caritian  aclihus  lioslilihus. 
P  Quantum  supra  vires  suas,  &fc. 


16  Vnlw.  mitteretur. — 17  Deinde  Gronov.  Donjat.  Crevier, 

18  '  Verba  ad  bellum  signijicandum  niilii  glossam  saperc,  et  ex  interpreta- 

tione  in  textuin   irrepsisse   videnlur.'    Doeriug — 19  Vet.  lib.  apnd  Sigon. 

eliam  verus  belli  terror  invasit. 

NOT.E 

cia?  civitate,  ct  Capritibiis  antes.  dictator  visns  fiierit  in  re  non  ita  pe- 

•^  T.  Man/iwm  L.^/»(m]  Torquatiini  riculosa,  cum  exiniiiim  par  con!iiiliim 

scilicet.     Notat  Glarean.  dictatorein  in    magistratn     esset,     per    qiiurum 

dictum  praetermorem,  qui  consul  non  utrumque  plebi  ereptus  fuisset  bien- 

fuisset;  nisi  an.  398.  pro  Ch.  Man/to  nio   ante  consulatus ;  Sulpicius  jam 

legindnm  sit  T.  Manlio,  ut  ipse  sus-  dictator  bello  Gallico  triumpiiasset. 
picatiir.    Miratur  idem  cur  crcandus 


LIH.    VII.   CAF.   21.  1055 

ut  Romanos  florentcs  ca  sui  misericordia  caperet,  quaj  se 
rebus  affectis  quondam  populi  Romani  ccpissct ;  conversi- 
que  ad  delubra  Vestas,  hospitiuin  llaminum  Vestaliumque 
ab  se  caste  ac  religiose  cultum  invocabant.  *  Eane  nieri- 
tos,  crederet  quisquam,  hostes  rcpente  sine  causa  factos? 
aut,  si  quid  hostiliter  fecissent,  consiiio  id  magis,  quam 
furore  lapsos,  fccisse,  ut  sua  Vetera  beneficia,  locata  prae- 
sertini  apud  tarn  gratos,  novis  corrumpcrent  nialeliciis  ? 
florentemque  populum  Romanum  ac  felicissimum  bello 
sibi  dcsunicrent  hostcni,  cujus  afllicti  amicitiam  cepisscnt  ? 
Ne  appellarent  consilium,  qua?  vis  ac  necessitas  appcllanda 
esset.  Tranjseuntes  agmine  infesto  per  agrum  suum  Tar- 
quinienses,  cum  praHer  viam  nihil  pctisscnt,'  traxisse  quos- 
dam  agrcstiuni,  populalionis  ejus,  qua)  sibi  crimini  dctur, 
comites.  Eos,  seu  dedi  placeat,  dederc  se  paratos  esse ; 
sen  supplicio  affici,  daturos  pocnas.  Cajrc,  sacrarium  po- 
puli Romani,  deversorium  sacerdotum,  ac  rcccptaculum 
Roraanorum  sacrorum,  intactum  inviolatumquc  crimine 
belli,  hospitio  Vcstalium  cultisque  Diis  darent.'  3Iovit 
populum  non  tarn  causa  pra3sens,  quam  vetus  meritum,  ut 
maleficii,  quam  bencficii,  potius  immcmores  essent.  Ita- 
que  pax  populo  Ca^riti  data,  induciasque  in  centum  annos 
factas  in  senatus  consultum  refcrri  placuit.  In  Faliscos, 
eodem  noxios  crimine,  vis  belli  convcrsa  est :  sed  bostes 
nusquam  inventi.  Cum  populatione  pcragrati  fines  essent, 
ab  oppugnatione  urbium  tempcratum:  legionibusque  Ro- 
mani reductis,  reliquum  anni  muris  turribusque  reficiendis 
consumtum,  et  aedes  Apollinis  dedicata  est. 

21.  Extreme  anno  comitia  consularia  certamen  Patrum 
ac  plebis  diremit,  tribunis  negantibus  passuros  comitia  ha- 
beri,  ni  secundum  Liciniam  legem  haberentur ;  dictatore 
obstinato  tollere  potius  totum  e  re  publica  consulatum, 
quam  promiscuum  Patribus  ac  plebi  facerc.     Prolatandis 

NOTiE 

^  Cum  prater  viam  nihil  petissent]  Caeritnm  agrum:  sed  eo  itiiiere  in 
liinoxinin  ittr  petitiiin  significatiir,  agniin  Romanum  hostiliter  vastan- 
et    Taiquiniensibus    concessum    per      dum  ibatnr. 


1056 


T.    LIVII 


igitur  comitiis,^  cum  dictator  magistratu  abisset,  res  ad 
interregnum  rediit.  Infcstam  indc  Patribus  plebem  intcr- 
reges  cum  accepissent,'?  ad  undecimum  interregem  sedi- 
tionibus  certatum  est.  Legis  Liciniee  patrocinium  tribuni 
jactabant.  Propior  dolor  plebi''  loeneris  ingravesccntis 
erat:  curaeque  privatae  in  certaminibus  publicis  erumpe- 
bant.  Quorum  taedio  Patres  L.  Cornelium  Scipionem  in- 
terregem concordice  causa  observare  legem  Liciniam  co- 
mitiis  consularibus  jussere.  P.  Valerio  Publicolae  datus  e 
plebe  collega  C.  Marcius  Rutulus.»  Inclinatis  semcl  in 
concordiam  animis,  novi  consules,  loenebrem  quoque  rem, 
quae  distinere  unanimos  videbatur/  levare  aggressi,  solu- 
tionem  alieni  aeris  in  publicam  curam  verterur)t ;  quinque- 
viris  creatis,  quos  raensarios  ab  dispensatione  pecunia? 
appellarunt.'  Meriti  ajquitate  curaque  sunt,  ut  per  om- 
nium  annalium    monumenta    celebres    nominibus    esscnt. 


'I  Cum  ilaque  interreges  invenissent  plebeios  Patrihus  infensos. 
'  Qua  paiiicios  et  plebeios,  cetera  Concordes,  videbatur  distrahere. 

NOTyE 

s  Prolatandis  igitur  comiliis]  Die-  rum  qiiidem  est  de  his  mensaiii",  qui 

tator,  lit  comitia  consularia  difl'erret,  nunc    creati  dicuntur  apud   Liviiim. 

qnx  adiiuc  nonnisi  a  sumino  et  pa-  In  genere  tamen  niensa  duplex   fiiit, 

tricio    uiagistratu    liaberi    fas    erat,  publica  et  privata.     Qui  meiisas  pri- 

ejuravit   dictaturam.      Aberant    au-  vatas  curabant,  ipsi  quocjtie  nieiisa- 

tem  ab  urbe  consules  bellis  distenti.  rii,  et  Giace  tiapezltae  eadem  sig- 

Idcirco    eunduni    fuit    ad    interreg-  nificatione,  et  coilybistac  a  permuta- 

num.  tione  pecunis   atque  intertrimcnto, 

h  Propior  dolor  plebi]  Propior  sami-  Latine  numniulaiii  et  argentarii  di- 

tur  pro  ea  re  quae  conjunctior  et  arc-  cebantur,    quod  nempe  argentariam 

tius  tangit.    Quomodo  apud  Cic.  pro  inetisam  exercerent,  id  est,  deposi- 

Sext.    *  Omnibus   sua   propiora   esse  tarn   apud  se   privatorum    pecuniam 

pericula,  quam  aliena.'  servarent,  i\\)\  opus  esset  niinieraturi 

*  A.  U.  C.  401.  mandato  domini :  et  horum  scriptura 

'  Quos  viensarios   ....   appellarunt]  fiebant,  quas  literarum  obbgationes 

Inter  hos  mensarios   et   argentarios  appeiiabant.     Per  eos  quippe  crede- 

piurimum   interfuisse   censet  Sigon.  bantiir   pecunitc,  iiqne  sive  pro   se, 

lib.  II.  de  jure  civium  Romanorum,  sive  pro  aliis  se    soluturos    recipie- 

c.  n.  a  Godel.   laudatus :    quod  hi  bant;  ideoque  actus  sui  rationes  di- 

mensarii   publicam   ratiouem    confi-  ligentes  conficere  debebant,  quibus 

cerent,  argentarii  privatam;  illi   rci  ullro  citroque  dandi,  accipiendi,  cre- 

nummaria;  publicae,  hi  negotiationis  dendi,    obligaudi    causa,    negotiatio 

privatae,  curatores  essent.   Quod  vc-  continebatur. 


LIB.  vir.  CAP.  22.  1057 

Fuere  autem  C.  Uuiliiis,  P.  Deciiis  Miis,  M.  Papirius,  Q. 
Publilius,  et  Ti.  yEmilius  ;  qui  rem,  difticillimam  tractatu, 
et  plerumqiie  parti  utrique,  semper  certe  alteri,  gravem, 
cum  alia  moderatione,  turn  impeiidio  mag^is  publico,  quam 
jaclura/  sustinuerunt.  Tarda  cnim  nomina,"''  et  impedi- 
tiora  iDcrtia  debitorum,  quam  facultatibus,  aut  aerarium, 
mensis  cum  acre  in  foro  positis,  dissolvit,  ut  populo  prius 
caveretur,'  aut  aestimatio  acquis  reruni  pretiis  liberavit ;  ut 
noil  modo  sine  injuria,  sed  etiam  sine  querimoniis  partis 
utriusque,  exhausta  vis  inj^ens  aeris  alicni  sit.  Terror  inde 
vanus  belli  Etrusci,  cum  conjurasse  duodecim  populos'" 
fama  esset,  dictatorcm  dici  coegit.  Dictus  in  castris  (eo 
enim  ad  consules  missum  senatus  consultum  est)  C.Julius, 
cui  magister  equitum  adjectus  L.  /Emilius.'  Ceterum  foris 
tranquilla  omnia  fuere. 

22.  Tentatum  domi  per  dictatorcm,  ut  ambo  patricii  con- 
sules crearentur/  rem  ad  interregnum  perduxit."  Duo  in- 
terreges  C.  Sulpicius  et  M.  Fabius  interpositi  obtiuuere, 
quod  dictator  trustra  tetenderat,  mitiore  jam  plcbe  ob  re- 
cens  meiitum  levati  ieris  alieni,  ut  ambo  patricii  consules 

'  Putius  impeyisa  ex  a-rario  anticipata  quam  dainnoso  exitu. 


20  '  Duo  Mss.  Pall.  Tarda  enim  nominum  :  quod  non  temere  aiisiiu  dam- 
nare.'  J.  F.  Gronov. — 1  Vet.  lib.  ap.  Sigon.  magister  equilum  ei  adjectus  est  L. 
Mmilius. 

2  '  Verba  itt  ambo  patricii  consules  crcarentur  ab  iuterpolatoie,  ea  repetente, 

NOT^ 

•*  Tarda  enim  nomina]    Id  est,  quae  cavisset.' 
tardiiis  solvebantur  per  iiegliuentiam  °'  Conjurasse  duodecim  populos]  To- 

debitorum   potius    quam   ob    eoruiii  tarn   Etriiriant,  qiiap,    in    tot  populos 

egestatem,   et    inspecta    illonjiii    re  distincta,  ut  s*pius  observatum. 
fdniiliari   non  aegre  poterant   expe-  "  Rem    ad    interregnum    perduxit] 

diri.  Quid  ita,  cum  consules  essent  P.  Va- 

'  Ut  populo  prius  caveretur]   Ut,  id  lerius  et  C.  Marcius,  per  quos,  dicta- 

est,  ea  lege  ut.     Imitatus  banc  pub-  tore  abdicante,  haberi  consularia  co- 

licam    liberalitatem   Tiberius    apud  mitia   poterant?    Nisi  jam   consules 

Taciturn,  1.  VI.  'Disposito  per  men-  magistratu   abierant,  cum  dictatura 

sas  niillies  sestertio,  factaque  mutu-  se  abdicavit  C.  Julius,  quod  suadtt 

audi  copia  sine  nsuris  per  triennium,  veibum  perduxit. 
si  debitor  populo  in  dupluni  preediis 


1058  T.    LI VI I 

crearentur.  Creati  ipse  C.  Sulpicius  Peticus,*  qui  prior 
interregno  abiit,  et  T.  Quintius  Pennus.  Quidara  Kaeso- 
nem,  alii  Caium  nomen  Quintio  adjiciunt.'  Ad  bellum 
ambo  profecti,  Faliscura  Quintius,  Sulpicius  Tarquiniense, 
nusquam  acie  congresso  hoste,  cum  agris  magis,  quam  cum 
hominibus,  urendo  populandoque  gesserunt  bella :  cujus 
lentse  velut  tabis'  senio  victa  utriusquc  pertinacia  populi 
est,  ut  primum  a  consulibus,  dein  permissu  eorum  ab  scna- 
tu  inducias  pctercnt.  In  quadraginta  annos  impctravcrunt. 
Ita,  posita  duorum  bellorum,  quae  imminebant,  cura,  duin 
aliqua  ab  armis  quies  esset,  quia  solutio  aeris  alieni  multa- 
rum  rerum  mutaverat  dominos,  ccnsum  agi  placuit.  Ceie- 
rum  cura  censoribus  creandis  indicta  comitia  essent,  pro- 
fessus  censuram  se  petcre  C.  Marcius  Rutilus,  qui  primus 
dictator  de  plebe  luerat,  concordiara  ordinum  turbavit. 
Quod  videbatur  quidem  tempore  alieno  lecisse ;  quia  ambo 
tum  forte  patricii  consules  erant,  qui  rationera  ejus  se  ha- 
bituros  negabant.  Sed  et  ipse  constantia  inceptum  obti- 
nuit,  et  tribuni,  omni  vi  recuperando  jus  consularibus 
comitiis  amissum,  adjuverunt ;  et  cum  ipsius  viri  majcstas 
nuUius  honoris  fastigium  non  aequabat,  tum  per  eundem, 
qui  ad  dictaturam  aperuisset  viam,  censuram*  quoque  in 
partem  vocari°  plebes  volebat.     Nee  variatum  comitiis  est, 

'  Cujus  incommodi,  tanquam  longi  scgnisque  lauguoris  diuturnitate. 


piofocta  videntur.'  Rupert. — 3  '  In  antiqnis  libris  legitnr,  quidam  Casonem, 
alii  cognomen  Quinlio  adjiciunt :  quie  lectio  vestigia  j^emiaiise  lertionis  osten- 
dit  ;  qua;  est  :  alii  C.  uuincn  Quinlio  adjicinnl.  l)epravalum  est  eniin  C.  no- 
men,  niutat'irnque  primnm  in  conomen,  post  in  cognomen,  Nomen  autem  et 
praenomini  et  cognomini  congruit.'  Sigon. — 4  Conj.  J.  F.  Gronov.  censuroe. 

NOT-T. 

*  A.  U.  C.  402.  rum,  iia-reditatiSjaiit  rerum  quarum- 

*>  Censuram  qunq^ie  in  partem  vocari]  vis  assignatur.     Sed  et  figuratc  dici- 

Legi    forte    non   incommode   posset  tur  de  rebus,  ut  iioc  loco  :  estque  re- 

censurcE  quoque  in  partem  vocnri,  pie-  vocare  ad  divisionem   tanquam  lem 

beni    nimirnni,    de    qua    liic  sermo.  quas  coinniimis  esset  plebeiis  et  pa- 

Verum  elegantior  vulgata  lectio.    Et  Iriciis,  quo  plures  alicnjus  rei  parti- 

proprie  quidem   persons   in  partem  cipesfiant.  Nam  et  inanimata  vocare 

vocari  dicuntur,  cum  eis  pars  bono-  dicimur  ad  aliquid,  id  est,  traherc, 


LIB.    VII.    CAP.   23. 


1059 


quin  cum  Manlio  Cnaeo  ^  p  censor  Marcius  crcaretur.  Dic- 
tatorem  quoque  hie  annus  habuit  M.  Fabinni,  nullo  terrore 
belli,  sed  ne  Licinia  lex''  comitiisconsularibus  obscrvaretur. 
Magister  cquitum  dictatori  additus  Q.  Servilius.  Nee  ta- 
nien  dict^tiira  potcntiorem  eum  consensum  Patrum  consu- 
laribus  comitiis  fecit,  quam  ccnsoriis  fuerat. 

23.  M.  Popillius  La^nas  a  plebe  consul,'^  a  Patribus  L. 
Cornelius  Scipio  datus.*  Fortuna  quoque  illustriorem  ple- 
beiuni  consulctn  fecit.  Nam  cum  ingentem  Gallorum  ex- 
ercitum  in  agro  Latino  castra  posuisse  nuntiatum  esset; 
Scipione  gravi  morbo  iraplicito,  Gallicum  bellum  Popillio 
extra  ordinem  datiun.^  Is,  impigre  exercitu  scripto,  cum 
omnes  extra  portam  Capcnam  ad  Martis  aidem  convcnire 
arraatos^  juniores  jussisset,  signaque  eodem  quasstores ' 


—  5  Vulg.  Nccvio. 

NOT.E 

addiirere,  impellere.     Cic.  ii.  Catil.  dictatorcni  ;    ne  in  comitiis  jiervata 

'  Vitam   omnium,  Italiamqiie  lotam,  lege  Licinii  Stoionis  (de  qua  lib.  vi.) 

ad    exitiiiin     vaslitatemquc    vocax.'  consilium   alter  e   plebe  fieret ;   sed 

Alio  sensn    dicitnr  vocari    qtiis    ad  ambo   e    patriciis  crearentiir   veteri 

partes:  apud  Juvenal.  '  Ecce  iterum  more.  Vernm  frustra  fuit  hoc  patrum 

Crispinns,  et  est  niilii  sajpe  vocandus  inventum. 


ad  partes.'  Hoc  est,  prodncendns 
in  srenam,  ad  partes  et  personam 
snstinendam,  qnemadmodnm  actores, 
quorum  alii  primarum,  nlii  secunda- 
rum  paitium. 

I'  Cum  Manlio  Cnaol  Alias,  Manlio 
Natio :  rectum  erat,  cu/h  Cneio  Man- 
lio; sed  liffc  et  Noster  et  Tacitus 
szepe  invertunt.  Est  igitur  idem 
Manlius  Imperiosus,  qui  antea  consul 
fuerat.  Cerle,  cum  constet  Marcium 
primuni  e  plebe  censorem  factum, 
non  est  quod  ambigamus,  quin  Man- 
lius hie  ejus  coUega  patricius  fuerit : 
nt  enira  observat  Sigon.  sero  admo- 
dum  factum  est,  ut  ambo  consores  e 
plebe  crearentur. 

1  Sed  ne  Licinia  lex'\  Significat  M, 
Fabium  non  rei  gerendip,  sed  haben- 
dorum   comitioruni   causa    creatum 


•  A.  U.  C.  403, 

^  Extra  ordinem  datum"]  Sine  sorti- 
tione  et  comparatione,  quern  morem 
servari  coUegae  morbus  non  patieba- 
tur. 

«  Conrenire  armatos]  Eo  tempore, 
quo  delectus  fiebat,  proponebatur 
belli  signum  ex  arce,  sive  potius  sig- 
na,  ut  Dionys.  lib.  viu.  narrat. 
Quod  Servius  in  viii.  JEneid.  fieri 
solitum  in  tumultu,  ut  sc.  duplex 
vexillum  proponeretur,  russeuni  ad 
pedites,  coeruleum  ad  equites  con- 
vocandos.  Et  nisi  res  urgeret,  justi 
dies  triginia  servabantur,  cum  exer- 
citus  imperatus,  et  vexillum  in  arce 
propositum  esset,  auctore  Festo. 
Fiebat  autem  delectus  in  Cajiitolio  ; 
nee  nisi  post  triginta  dies  exercitus 
educebatur.     At  in  re  subitu,  statim 


lOGO  T.  Livn 

ex  aerario  dcferre,  quatuor  cxplctis  Icgionibus,  quod  supcr- 
fuit  militum,  P.  Valerio  Publicolae  praetori  tradidit  ;  auc- 
tor  Patribus  scribendi  alterius  cxcrcitus,  qiiod  ad  inccrtos 
belli  eventus  subsidium  rci  publicjc  esset.  Ipse,  jam  sa- 
tis omnibus  instructis  comparatisquc,  ad  hostcm  pcrgit. 
Cujus  ut  prius  nosceret  vires,  quam  periculo  ultimo 
tcntaret  ;  in  tumulo,  qucm  proximum  castris  Gallo- 
rum  capere  poluit,  vallum  ducerc  coepit.  Gens  ferox  et 
ingenii  avidi  ad  pugnam,  cum,  procul  visis  Romanorum 
signis,  ut  extemplo  pra^lium  initura,  cxplicuissct  aciem  ; 
postquam  neque  in  a^quuni  demitti "  ashmen  vidit,  ct  cum 
loci  altitudine,  turn  vallo  etiam  integi*  llomanos,  perculsos 
pavore  rata,  simul  opportuniores,  quod  intent!  tum  maxime 
operi  essent,  truci  clamore  aggreditur.  Ab  Romanis  ncc 
opus  intermissum,  (triarii  erant,"  qui  municbant,)  et  ab  has- 
tatis  principibusque,  qui  pro  munitoribus  inlenti  armatique 
steterant,  pnelium  initum.  Prieter  virlutcm  locus  quoque 
superior  adjuvit,  ut  pila  omnia  hasta?que  non,  tanquam  ex 
aequo  missa,  vana  (quod  i)lerimique  fit)  caderent,  sed 
omnia  librata  ponderibus  ligerentur ; "  oneratique  tclis 
Galli,  quibus  aut  corpora  transfixa  ant  praegravata  inhae- 
rentibus  gerebant  scuta,  cum  cursu  paene  in  adversum  sub- 


6  Adjiciendiim  censet  Glareanus  terlium. — 7  Vulg.  dimilli. — 8  Tegi  Gro- 
nov.  Doiijat.  Crevier. 

NOT/E 

delectus,  et  a  delectii  statim  in  hos-  ibi    Antonius  Jiiliantis  Rhetor  expli- 

tes  ibaiiir.     Hac  nunc  de  causa  non  cat,  ut  facilior  (luidem  jactiis  sit  e 

in  Capitoliuni,  sed  ad   portam  Cape-  loco   snpeiiore    in    prona ;    directio 

nam  liosii  piopioreni  conveiiire  jus-  tamen  pondere  cadeutis  teli  corrum- 

si.  patur.    Mrigiiis  antem  lib.  ii.  Miscel- 

'  Signaque   codem  qucEstoresI  Rebus  Ian.  cap.  IG.  Liviuni  et  Taciturn,  ali- 

pacatis  in  arario  aquilip,  aliaque  sig-  ter  sentientes,  cum  Quadrigario  con- 

na  militaiia,  sei  vari  solita.  ciliat,  distinctione  :    ait  enim   aliam 

"  Triarii  erantl    De   triaiiis,  prin-  sagittae  ac  lapidis,  aliam   pili  hastae- 

cipibus,  liastatis  fuse  agendum  eiit  1.  que  rationeni  esse :  eorum  enim,  quae 

VIII.  citra  macliinae,  vel  arcus,  aut  fundae 

^  Omnia  librata  ponderibus  Jigeren-  adjuiuentum    jaciantnr,     faciliorem 

tur]  Q.Claudius  Quadrigarius  apud  certioremque  ex  edito  jaculationem; 

A.  Gell.  lib.  ix.  cap.  1.  censebat  te-  quse  tormentis  emittantur,  eorum  di- 

lum  non  posse  deoi sum  veisum  recle  rectiores  gravioiesque  ex  inferioribus 

Hiitti,  sed  siirsuni  optime.     Quod  ita  in  superna  ictus  esse. 


LIU.  VII.  CAP.  -24.  lOGl 

issent,  primo  incerti  restitere  ; "  dcin,  cum  ipsa  cunctatio 
et  his  aiiimos  minuisset,  et  auxisset  hosti,  impulsi  retro 
ruerealii  super  alios,  strag^emquc  inter  se  ca^de  ipsa  t'oedio- 
rem  dare.  Adeo  praecipiti  turba  obtriti  phncs,  quam  ferro 
necati. 

24.  Necdum  certa  Romanis  victoria  crat.  Alia  in  cani- 
pum  degrcssis9  supcrerat  moles.  Xamque  multitudo  Gal- 
lorum,  sensum  omncm  talis  damni  exsuperans,  velut  nova 
rursns  cxoricntc  acie,  iiitotrrum  inilitcm  advcrsus  victorem 
hostcm  ciebat.  Stetitquc  suppresso  iinpctu  Ronianus,  et 
quia  iterum  fessis  subcunda  dimicalio  erat,  et  quod  consul, 
dum  inter  primores  incautns  agitat,  hcvo  humero  matari '° 
prope  trajecto,''  cesserat  parumpcr  ex  acie.  Jamquc  omissa 
cunctando  victoria  erat,  cum  consul,  vulnerc  alligato,^  rc- 
vectus  ad  prima  signa,  'Quid  stas,  miles?'  inquit.  *  Non 
cum  Latino  Sabinoque  hoste  res  est,  qucm  victum  armis 
socium  ex  hoste  facias.  In  belluas  strinximus  I'errum. 
Hauricndus,  aut  dandus  est  sanguis.  Rropulistis  a  cas- 
tris,"  supina  valle "  prtrcipites  cgistis,  stratis  corporibus 
hostium  superstatis.  Complete  cadem  strage  campos, 
qua  montcs  replestis.  Nolitc  expectare,  dum  stantes  vos 
fugiant.*     Inlerenda  sunt  signa,  et  vadcndum   in  hostcm.' 

"  Dubii  an  ultra  pro^redicnduin  csset,  manserunt  in  cUvo, 

*  Pit  lUclive,  i/ua  collis  in  nillem  Jesinit. 

*  Son  est  V'jbis  spcraudtiin,  ut  a  vobis  aujugianl,  quamdiu  hie  scgnes  slabilis. 


9  Vulg.  di^ressis. — 10  Alii  legendum  monent  materi. — 11  Vulg.  Pepulistis 

NOT.E 

y  Matari  prope  trajecto]  Jaculi  ge-  Matari]    Hinc,  apiid  Gallos,  ante 

nus  ex  Stiab.  est  >«u<fri5,  (sic  enim  inventiiiii  pyrii  piilverisiisnm,  IMatras 

legendum    pro   rnatari,)  quod  Gallis  vocabatiir  sagiita  Arcubalistae.   Vide 

velut  proprium   tehim   tribiiitur,  Ian-  viii   doctiss.   ^lig.  IMenagii  Oiigines 

cea  brevius.     Sisenna  vetus  scriptor  Gallicas.  J.  Ckricu^. 

apud  Nonium,  •  Galii  niateribus,  Sue-  ^    Vulnere   alligato]    Tritum    bodie 

vi    lanceis   configunt.'      Auctor    lib.  magis  '  obligare  vulnus.'  Non  tamen 

ad  Herenn.  lil).  iv.    '  Nee  tarn  facile  minus   elegans     '  alligare,'    Gronov. 

ex  Italia  materis  Transalpina  depul-  deinonstrat  ex  Cic.  Sen.  Plin.  Just, 

sa  est.'     Mansere    nominis   vestigia  Ita  ii.    Tusculan.  Quaest.    '  Quiesce 

in  sagittis  capitatis,  ac  longioribus,  igitur,  et  vulnus  alliga.' 
quae  vulgo  materas. 


1062  T.    LI  Ml 

His  adhortationibus  itcrum  coorti  pellnnt  loco  prinios  ma- 
nipulos  Gallorum;  cuneis  deinde'  in'*  medium  agmen 
perrumpunt.  Inde  barbari  dissipati,  qiiibus  nee  certa  im- 
peria,  nee  duces  essent,  vertunt  impctuni  in  suos  ;  ^  fusique 
per  campos,  et  praeter  castra  etiam  sua  fnga  praelati,  quod 
editissimum  inter  a^quales  tumulos  occurrebat  oculis,  arcem 
Albanam  petunt.  Consul,  non  ultra  castra  insccutus,  (quia 
et  vulnus  degravabat/  et  subjicere  excrcitum  pugnafessum 
tumulis  ab  hoste  occupatis  nolebat,)  pra^da  ''  omni  caslro- 
rum  railiti  data,  victorcm  exerciluni  opukntumquc  (Jallicis 
spoliis  Romam  reduxit.  Moram  triumpho  vulnus  consulis 
attulit.  Eademque  causa  dictatoris  desiderium  senatui  fe- 
cit, ut  esset,  qui  a^gris  consulibus  comitia  haberct.  Dicta- 
tor L.  Furius  Camillus  dictus,  addito  magistro  equitum  P. 
Cornelio  Scipione,  reddidit  patribus  possessionem  pristi- 
nara  consulatus.*^  Ipse  ob  id  meritum  ingenti  Patrum  stu- 
dio creatus  consul,  collegam  Ap.  Claudium  '*  Crassum 
dixit. 

25.  Prius  quam  inirent  novi  consulcs  magistratum,  tri- 


a  caslris. — 12  Th  in  forte  delcndiini  ceuset  Diik. — 13  Siil>lata  parpntliesi  in 
Gronov.  Donjat.  ei  Crcvier.  Icgitur  :  pugnu ftssuin  noro  lalmri  nnlebat,  n  perse- 
quendo  hoste  continuit,  titmulis  ah  hoste  occupatis.  Pi\eda,  ifc.  \'i(J.  Not.  Var. 
— 14  Legenduni  nionet  Sigon.  P.  Claudium. 

NOTiE 

»  Cuneis  dei^ide]  (!nneiis  est  agnii-  git  :  Consul  non  ultra  castra  insecutus, 

nis  forma,   in  ciinei   sen    trigoni  mo-  (quia  et  vulnus  de^ravabat,  et  subjicere 

dnm.  Veget.  sic  desciibit  lib.  ii.  cap,  exercitum   tumulis    ah   hoste  occupatis 

19.  '  ISIultitndo  peditum,  quae  prime  nolebat)  preeda   omni  castrorum  militi 

angustior,  deinde    latior    procedit,  et  data,  tictorcm  exercitum,  opulentumque 

adversariorum  ordines  rnmpit :  quam  Gallorum  spoliis  Romam  reduxit.   Haec 

rem  milites  caput  porcintim  appel-  ipsi   lectio  magis    Liviana    videtin: 

kint.'  cetenim  stnsus  parum  diversns. 

•>  Vertunt  impeium  in  suos]    Primi  ^  Reddidit  patribus  possessionem  pris- 

enim,   in   fiigam    conversi,    ruebant  tinam  consulatus]  Hie  dictator  L.  Vn- 

praecipites  in  eos,  qui  prius  a  tergo,  rius  Caniilln«,   M.  Fabio  constantior 

nunc  fiigientibus  obstabant.  ant  pertinacior,  adversus  ie^em  Lici- 

<=  Quia  et  vulmts  degracahat]  Totnm  niam,  in   comitiis  consuiaribus,  nul- 

hunc  locum  male  atfectum  ex   editi-  lias   plebeii  rationem  itaberi  passiis, 

one  Tarvisina  esse   metuit  Gronov.  pervicit  ut  ambo  consules  crearenlur 

eumque  ex  melioribus  libris  sic  refia-  e  nuniero  patricioram. 


LIB.  VII.  CAP.  25.  1063 

nmphiis  a  Popillio  de  Gallis  actus  magno  favorc  plebis  : 
mussantesque  inter  se  rogitabant,  *  num  quern  plebeii  con- 
sulis  poeniteret  ?'  Simul  ilictatorem  incrcpabant,  qui  legis 
Liciniaj  spretae  mcrcedem  consulatuni,'>  privata  cupiditale, 
quam  publica  injuria,  foediorem,  cepisset,  ut  se  ipse  consu- 
leni  dictator  crearet.  Annus*  multis  variisquc  motibus 
I'uit  insignis.  Galli  ex  Albanis  montibus,  quia  hyeniis  vim 
pati  nequiverant,  per  carapos  luaritimaque  loca  vagi  po- 
pulabantur.  Marc  infestum  classibus  Gra^corum  *  erat, 
oraquc  litloris  Antiatis,  Laurensque  tractus,  ct  Tiberis 
ostia  ;  ut  pra3dones  maritinii,  cum  tcrrestribus  congrcssi, 
ancipiti  semcl  pra^lio  decertarint,  dubiiquc  disccsscrint  in 
castra  Galli,  Gra,'ci  retro  ad  naves,  victos  se,  an  victores, 
putarent.  Inter  hos  "^  longe  inaxinius  exlitit  terror,  concilia 
populorum  Latinorum  ad  lucum  Fcrentinae  '  habita  :  respon- 
sumque  baud  ambiguum  impcraiitibus  milites  Romanis 
datum,  *  absisterent  impcrare  iis,  quorum  auxilio  egercnt. 
Latinos  pro  sua  libertate  potius,  qiiam  pro  alieno  imperio, 
laturos  arma.'  Inter  duo  simul  bella  externa,  defectione 
etiam  socioruni  senatus  anxius,  cum  cerneret  metu  tencndos, 
quos  fides  non  tenuisset,  extendere  omnes  imperii  vires 
consules  delectu  habcndo  jussit.  Civili  quippe  standum 
exercitu  esse,-  quando  socialis  coctus  ^  desereret.'-'     Undi- 


15  '  Vocem  consulutum  importimam  et  glossam  esse,  recte,  opinor,  suspi- 
catur  Doeriiig.'  Rupert. — 16  7H<er /urc  Groiiov.  Doiijat.  Crevier. — 17  Emen- 

NOT/E 

*  A.  U.  C.  404.  contentnm  esse  re  aliqua,  inhaerere 

e  Classibus   Grcecorum^  Vide    infra  alicui  rei :  ut  mm  dicitniis  stare  con- 
cap.  26.  ventis,  stare  judicio  alicujus  :  quomo- 

f  Ad   lucum   Ferentince]  Ad    caput  do  Cic.  pro  Clnent.  '  Et  ut.rque  cen- 

aquae  FerentiniP  lib.  i.   cap.  50.  ibi  sor   censoris  opinione  standum   non 

enim  Laiini  solenni  more  gentis  sua;  putavit.'     Quod  non  male  sicGallice 

comitia  babebant.  expresseris  :  il  en  falloit  demeurer  la, 

s  Chili  quippe  standum  exercitu  esse"]  il  se  falloit  tenir  d  une  armee  de  citoyens 

Deficientibus  sociis  nccesse  Romanis  seuls. 

erit    ut    res    suas    propriis    viribiis  ^    Soci(dis   cceiusi    Non    concoquit 

tueantur  ;  et  exercitn  ex  sobs  civi-  Gron.  sociaiemtQ?/Mm.' exercitum  enim 

bus  contlato    stent    sive    consistant.  socialem    solet   dicere  Livius:   satis 

Potest  et  *  standi '  verbnm  sumi  pro  commode   legi   posse    putat,  foedusy 


10(14 


T.    L1\II 


que,  non  urbana  tantum,  sed  etiam  agresti  juventute,  decern 
legiones  scriptae  dicuntur  quaternum  millium  et  ducenorum 
peditum,'  equitumquc  trccenorum,  Qiiem  nunc  novum 
exercitum,''  si  qua  externa  vis  ingruat,  haj  vires  populi 
Romani,  quas  vix  terrarum  capit  orbis,  contractae  in  unum  t 
baud  focilc  efficiant :  adeo,  in  quai  laboramus  sola,  crevi- 
nius,  divitias  luxuriamquc.'  Inter  cetera  trislia  ejus  anni, 
consul  alter  Ap.  Claudius  in  ipso  belli  apparatu  moritur : 
redierantquc  res  ad  Camillum ;  cui  unico  consul!,  vel  ob 
aliam   dignatiouem  baud  subjiciendaiu  dictaturaj,   vel   ob 


-  Ita  lis  tantum  rebus  audi  sumus,  et  ftorcntes  erasimus,  in  quas  enixe  jaihdtu 
incumbimus. 


NOTiE 


pro  cwtus:  ita  civili  standum  exercitu 
esse,  quaiido  sociulis  fn'dus  desercrct. 
Nempe  sorialis  exercitiis.  Aliiid  ta- 
nien  vult  Aiictor  iiiea  senteiiiia:  ne- 
q\ie  enim  catus  nomine  exercitum 
iiitelligit,  qui,  cum  nulliis  esset,  de^e- 
rere  non  poterat.  Sociulis  catus  est 
coucilium  sociortim,  ipsa  nempe  La- 
tinorum  comitia  :  ab  iiis  enim  desere- 
bantiir  Komani  :  apiid  M,  certe  Se- 
iiecam,  citiinte  ipso  Gronovio, '  Coetiis 
estmiiltitudiiiis  magnae  nomen  coeiin- 
tis  ex  consensu  qiiodam.'  Livius  lib. 
IV.  c.  13.  'Qiiodeas  iargitiones  cck- 
tnsqiie  plebis  piivata  in  donio  passi 
essent  fieri.'  Cic.  de  Somn.  Scip. 
'Concilia  et  coetus  hominnni  jure  so- 
ciafi.' 

'  Quaternum  millium  et  ducenorum 
peditumi  \'.-'riavit  pro  diversis  tpm- 
poribus  militiim  in  legionen)  scripto- 
rum  numerus.  Consuetiis  nnmenis, 
ex  Polybio,  et  Nostro  hie,  qiiatnor 
millium  ac  ducentorimi  peditum  fuit; 
qui,  roluniiiore  nnmero,  quater  mil- 
leni  vocabantur  :  nude  quadrata  le- 
gio  dicta  ex  Festo.  A  Livio  lib.  viii. 
cap.  8.  Qiiinum  millium  t'uisse  nie- 
morantur  sub  T.  Manlio,  parique  nu- 
mero  lib.  xxvi.  postea  etiam  senum 
millium  et  ducenorum,  quod  secutus 


est  C.  Marins.  In  equitum  nnmero 
minus  varialuni. 

^  Quern  nunc  novum  exercitum]  Adeo- 
ne  contractae  »ub  Augusti  lempora 
Homanorum  vires,  lit  legiones  decem, 
id  est,  peditum  duo  et  qiiadraginta, 
eqnitiiin  tria  millia  vix  eflicere  pos- 
sent  ?  At  Angustum  trcs,  aut  secun- 
dum alios  quiiKjue  supra  viginti  legio- 
nes liabuisse  Dio  rcfert  lib.  i.v.  et 
viginti  quinque  sub  Tilierio  quoquc 
niimerat  Tacit,  iv.  Annal.  prapter 
urbanas  et  pratorias  coliortes.  Ve- 
riim  Livius  dc  scribendo  in  re  sul>ita 
exercitu  agit,  idque  ex  iirbe  aut  sub- 
nrbano  agro  :  illi  de  copiis  longo  tem- 
pore atque  ex  universo  imperio  col- 
leclis. 

t  Contractct  in  vnum,  t^c.]  Atqui  C. 
Julius  Capsar  in  Gallia  bellum  cum 
decem,  ac  diiodecim  etiam  legionibiis, 
senum  millium  virorum,  belhim  ges- 
sit,  ut  onines  norunt  ;  dum  essent 
etiam  alii  exercitus,  quamvis  non 
tanti,  in  aliis  provinces;  sed  sub  Au- 
gusto  legiones  viginti  tres,  aut  viginti 
quinque  faere,  ut  observat  Dio  Hist, 
lib.  LV.  Vide  Just.  Lips,  in  Analectis 
Rei  Milit.  Open  t.  iii.  p.  237.  et  seqq. 
Itaque  qua;  liic  liabet  Livius  sunt  by- 
perbolica.  ./.  Clericus. 


LIB.    VII.    CAP.    2(3. 


10G5 


omen  faustum '  ad  Gallicum  tumultum  cognominis,''  dicta- 
torein  arrogari  '9 '"  haud  satis  decorum  visum  est  Patribus." 
Consul,  duabus  legionibus  Urbi  pracpositis,  octo  cum  L. 
Pinario  prajtore  divisis,  memor  paternaj  virtutis,  Gallicum 
sibi  bellum  extra  sortem  "  sumit :  prcxtorem  maritimam 
Oram  lutari,  Graecosque  arcere  littoribus  jussit ;  et,  cum  in 
agrum  Pomptinum  dcsccndisset,  (quia  luque  in  campis 
congredi  nulla  cogcnlc  re  volebat,  el  prohibendu  populatio- 
nibus,  quos  rapto  vivere  neccssitas  cogeret,  satis  domari 
credebat  hostcm,)  locum  idoncum  stativis  dclegit. 

2G.  Ubi  cum  stalionibus  quicti  tcmpus  tcrerent,  Gallus 
proccssit,  magnitudinc  atque  armis  insignis;  quatiensquc 
scutum  hasta,  cum  silcntium  (ecisset,  provocat  per  inter- 
pretem  °  unum  ex  Romanis,  qui  secum  Icrro  decernat.    M. 

"  Cui  soli  jam  consult  adjici,  ct  quasi  iinpnni  diclatorcm,  scnutus  minus  hones- 
turn  ctnsuit,  luin  oh  difrnitaiiin  qua:  liinnini  aliunJc  qiinm  t.r  cuusulitlu  incrat,  ntc 
lidetxitur  diclalurtt  summittenda,  tuin  oO  cognoiniiiia  (Cunnlli)  Jaustum  ad  helium 
iiatlicum  omen. 


dat  J.  F.  OroDOv.  fcedus  descrercl.—  lH  ViJ.   Not.  iiif.— ID  C'onj.  J.  F.  Gio- 
ijov.  irrogari. 


NOT/E 


'  Vel  oh  omen  fnustum']  Qiiarit  liic 
Groiiuv.  an  noinon  Fiiriiis  iiiiniis 
t'austiiin  pra>beret  omen  adversiis 
Gallos  qiiani  cognomen  Caniilliis : 
malletqne,  si  adjiitaift  codex,  rel  ob 
nonien  fausti  ad  Gallicum  tumullum 
ominis  ;  vel  ob  omen  faustum  ad  Galli- 
cum tumullum  nominis.  Milii  satis 
utrnnivis  iiornni  ariidt-rct.  .Sed  ta- 
nien  vernm  est,  Caniiili  cognomine, 
magis  quam  Fiirii  nomine,  iiiclaruisse 
hnjtis  patrem. 


atitom  t.-ini  do  pci>oni<:,  qnam  de  re- 
bus dicitiir.  Kt  anogaii  dicimnn  pa- 
trcmt'aniiiias,  cnin  in  (ilinin  a  cisci- 
tni  :  quia  id  lege  sen  rogatione  olim 
fiebat.  Qua  laiione  arrogari  dicta- 
toreni  di\eris  eiim,  qni  con^nli  jam 
sutiVagiis  ct  rogalione  popnii  consti- 
tute adjiciatnr  nova  rogatione. 

"  Extra  sortem]  Neque  euim  colle- 
ga  snpererat,  cum  qno  sortiretur. 

°  Provocat  per  inierpretem']  Hie 
Gallus  per  interpretem  loquitur,  in- 


"  Dictalorem  arrogari]  Gronov.  quit  G'.ar.  at  qui  cum  T.  Manlio 
scriptum  a  Livio  conjicit  irrogari:  pusnavit,  Latine  scilicet  scivit.  Si 
quia  non  tarn  adjungebatiir,  quam  Heiodotus  talia  scripsisset,  qnam 
imponebatur  consuli  dictator.  Ego  clamasset  Juvenalic,  '  et  qnicquid 
legem,  mulctam,  mortem  etiam  irro-  Grspcia  mendax  Audet  in  historia!' 
gari  video:  lioiuinem  liomini  irrogari,  Hnnc  quoque  ducem  Gailorura  nomi- 
nee me  legere  meniini ;  ac  ne  figurate  nat  Gelliiis,  quod  de  aliquo  ntiDoruin 
qnidem,  nisi  dura  admodum  meta-  ducum  accipiendum. 
phora,  dici  posse  arbitror.     Arrogari 

Delpli.  et  Var.  C/«s.                     Livius.  4  C 


1066  T.  n\n 

erat  Valerius  tribunus  militum,f  adolesccns,  qui  liaud  in- 
digniorcm  eo  dccore  se,  quam  T.  Manlium,  ratiis,  prius 
sciscitatus  consulis  voluntatcm,  in  medium  armatus  pro- 
cessit.  Minus  insigne  ^°  certamen  humanum  numinc  inter- 
posito  Deorum  factum.  NanKjue  conscrcnti  jam  manum 
Romano  corvus  repente  in  galea  consedit,  in  hostem  ver- 
sus: quod  primo,  ut  augurium  coelo  missum,  laitus  acccpit 
tribunus.  Prccatus  deinde,  *  Si  Diviis,  si  Diva  essct,  qui 
sibi  praepetera  misisset,  volens  propitius  adesset.'  Dicta 
mirabile,+  tenuit  non  solum  ales  captam  semel  sedem,  sed, 
quoticscumque  certamen  initum  est/  Icvans  se  alis,  os 
oculosque  hostis  rostro  et  unguibus  appetiit ;  donee  terri- 
tum  prodigii  talis  visu,  oculisque  simul  ac  mcnte  turbatum, 
Valerius  obtruncat.  Corvus  e  conspectu  clatus  '  oricntem 
petit.  Hactenus  quietae  utrimque  stationes  fuere.  Post- 
quara  spoliare  corpus  cajsi  hostis  tribunus  cocpit,  ncc  Galli 
se  statione  tenucrunt,  ct  Romanorum  cursus  ad  victorem 
etiam  ocyor  fuit.  Ibi,  circa  jacentis  Galli  corpus  con- 
tracto  certaminc,  pugna  atrox  concitatur.  Jam  non  mani- 
pulis  proximarum  stationum,  sed  legionibus  utrimque  effa- 
sis  res  geritur.  Caraillus  laetum  militem  victoria  tribuni, 
laetum  tam  prajsentibus  ac  seciindis  Diis,  ire  in  praelium 
jubet;  ostentansque  insigncm  spoliis  tribunum,  *  Hunc 
imitare,  miles/  aiebat,  *  et  circa  jacentem  ducem  sterne 
Gallorum  catervas.'  Dii  horainesquc  illi  afFuerc  pugnce  ; 
depugnatumque  haudquaquara  ccrtamine  ambiguo  cum 
Gallis  est :  adeo  duorum  militum  cventum,  inter  quos  pug- 

^  Quoties  collato  pede  congressi  sunt. 


20  Pro  Minus  inside  malit  Doering.  Magis  insigne. — 1  Conj.  J.  F.  Gro- 

NOT/E 

P  M.  erat  Valerius  tribunus  militum']  ris  stylo  A.  Gell.  ix.  11. 
Atnepos  M.  Valerii  Volusi  dictatoris,         t  Diclu  mirabile]  At  mirabiiius  est 

et  nunc  tribnnus  militum   legionis,  Livinm  nulla  re  significasse  se  ejus- 

nonconsularipotestate.  Flor.  perpe-  modi  fabujje  fidem  non  habere;  quod 

ram  Luciuin  vocat  pro  Marco.     Hoc  in  tam  gravi  historia  par  fuit.  J.  Clt- 

ejus  certamen,  et  corvinum  auxilium,  ricus. 
describit  veteris,  ut  videtur,  scriplo- 


^AU.  vn.  CAP.  2G. 


10G7 


natum  erat,  utraque  acies  aniiuis  perceperat.*i  Inter  primos, 
quorum  concursus  alios  cxciverat,  atrox  praelium  fuit : 
alia  multitiido,  priusquain  ad  coiijectum  teli  veniret,  terga 
vertit.  Priino  per  Volscos  Falornumquc  aijrum  '  dissipati 
sunt:  inde  Apuliam  ac  marc  inferum  '*  peticrunt.  Consul, 
concione  advocata,  laudalum  tribunum  decern  bubus*  au- 
reaquc  corona  donat.  Ipse,  jussus  ab  scnatu  bclluin  mari- 
timum  curare,  cum  pra^torc  junxit  castra.  Ibi,  quia  res 
trahi  segnitia  Gra;corum  non  coramittcntium  sc  in  aciem 
vidcbantur,^  dictatorem  comitiorum  causa  T.  Manlium  Tor- 
quatum  ex  auctoritate  scnatus  dixit.  Dictator,  magistro 
equitum  A.  Cornelio  Cosso  dicto,  comitia  consularia  habuit, 
aemulumque  decorls  sui  absentem  M.  Valorinm  Corvum,*^' 


nov.  ablalus. — 2  '  In  niclioribiis  libii?  Icgitnr  prtrceperat,  pioh.  Stroili.'  Ru- 
pert. Vid.  Not.  Var. — 3  '  Sitpcruiit.  Inferum  Gronov.  Drak.  ar  longe  maxima 
pars  INIss.  et  Eild.  peipcram.'  Strotli.  Supcrum  daiit  DoiiJHt.  Cievier. — 
4  liobus  Gronov.  Donjiit.   Crevier. — 5   Videbalur  iid. — 6  Viilg.  Corrinum. — 


NOTiE 

1  Utraque  acies  animis  perceperai] 
Neg.it  Gronov.  conveiiire  liiiic  loco 
verbum  pracipere  :  (jnod  est,  anteca- 
pere,  praesumere.  Hie  eniin  non  agi- 
tur  dc  statu  animorum,  ante  singiila- 
re  illud  certamen,  sed  de  praelio  in- 
ter exercitiis  comniisso  post  Galium 
a  Valerio  prostratuni.  Rcponit  ergo 
ex  editionibus  Aldi  et  Junta?  perce- 
perai: docetque,  exemplis  ex  Plauto, 
Terentio,  Lucretio  adductis,  earn 
esse  vim  toO  '  percipere,'  ut  sigiiifi- 
cet,  penitus  capere,  et  quasi  inibi- 
bere.    Sed  non  video  quid  obstet  qnin 


nus,  ex  quo  vinum  celebraliijsiranm 
apud  vclcres  Uonianos,  (nunc  vino 
/?n::tsf,)  in  aditu  Campania;  est  ultra 
Lirim,  ultra  Massicum  montem,  quem 
noniiulli  Falernum  quoque  vocant,  in- 
ter Savonem  maxinie  amuem,  et  Vul- 
turnum  tliivium;  interqtie  Cales  ad 
septemtrionem,  ac  Sinuessam  ad  me- 
ridiem, Capus  ad  occasum. 

*  Ac  mare  inferum  [superum}  Mare 
inferum  est  Tjrrlienum,  sive  Tus- 
cum,  quo  Volscns  et  F'alernus  agri 
allmintur.  At  eo  non  pertinet  Apu- 
lia, supero  sive  Hadriatico  sinui  ex- 


prcecipiendi   verbum    Auctoris   inenti     tremo  imminens.     Non  abs  re  itaque 


congruat  :  licet  enim  ante  duorum 
pugnam  nee  Romanorum  erecti,  nee 
Gallornm  animi  demissi  fuerint ;  po- 
tuere,  ex  eventu  singularis  illius  pug- 
nae  capto  omine,  successum  praelii, 
mox  inter  utrumque  exercitum  com- 
mittendi,  animo  pracipere. 

^  Falernumque  agruni]  Ager  Faler- 


Glar.  eos  reprelieiulit  qui  pro  supe- 
rum  emendarunt  inferum,  vel  potius 
corruperunt  :  eique  adheeret  merito 
Sigon. 

'  M.  Valerium  Corvum]  Sigon.  ita 
pro  Corvino  scribi  jubet  ex  Tabulis 
Capilolinis,et  plerisque  veteribus  li- 
bris.    Ratio  quam  addit,  parum  me 


1068 


T.    LI VII 


(id  enim  illi  deinde  cognorainis  fuit,)  summo  favore  populi, 
tres  ct  viginti  natum  aunos,  consulem  renuntiavit.^  Col- 
lega  Corvo  de  plebe  M.  Popillius  Laenas  qiiartum  consul 
futuriis  datus  est.*  Cum  Gra^cis  a  Camillo  nulla  memora- 
bilis  gesta  res:  nee  illi  terra,  nee  Romanus  mari  bellator 
erat.  Postremo,  cum  littoribus  arcerentur,  aqua  etiam 
praeter  cetera  necessaria  usui  deticicnte,  Italiam  reliquere. 
Cujus  populi  ea,  cujusque  gcntis  classis  fuerit,  nihil  certi 
est.  Maxime  Sicilia;  fuisse  tyrannos"  crediderim.  Nam 
ulterior  Graecia,'  ea  tempestate  intestino  t'cssa  bcllo,  jam 
Macedouum  opes  horrebal." 


7  Quidam  pronvntiavif. 

NOTiE 
movet :  '  »t  enim,'  inqnit,  '  Albns,  slum  Syraciisaniim  regno  ejecit,  le- 
Riifiis,  Ciassns,  Lusciis,  Loniins,  cog-  gesqne  Sicili<e  dedit,  lit  scribit  Died, 
nomina  primuni  inventa  sunt,  post  lib.  xvi.  Idem  tanien  Diodor.  Post- 
autem  Albinus,  Kufinus,  &c.siibsccu-  umii  tyranni  prirdonis,  aliornnH|iie 
ta,  sic  qui  primus  cognomen  lioc  tu-  nieminit,  qui  a  Timoleonte  siiblati. 
lit,  Corvus,  posteri  Corvini  appellati 
sunt.'  Longe  diversa  est  hornm  ra- 
tio. Nam  liominem  Album  a  colore, 
Longum  a  statura  cognominari  viil- 
gare  est ;  nee  aliter  ea  res  exprimi 
potest ;  Ht  atitem  homo  Corvus  ap- 
pelletur,  extra  usum  omnino.  Magis 
niovcor  auctoritate,  turn  librorum, 
(siquidem  ex  vero  proferatnr,)  turn 
Vaierii  Max.  qui  de  hoc  ipso  tribuno 
sic  scribit  lib.  viii.  cap.  13.  '  M.  Va- 
lerius Corvus  centesimum  annum 
complevit  :  cujus  inter  primum  et 
sextum  consuiatum  quadraginta  sep- 


"  Ulterior  Grcecia]  Duplex  fuit 
Grapcia  in  Europa  :  altera  ultra  Ha- 
driaticum  et  Ionium  mare,  quae  vere 
et  proprie  Graecia  ;  altera  in  Italiae 
parte,  magna  Graecia  dicta,  atqne  in 
vicina  Sicilia,  quas  rcgiones  Pelasgi 
aliique  Graeci  coloniis  suis  occupave- 
rant.  Ilia  ulterior,  hfpc  Romanis 
propior  et  citerior  dici  potuit. 

>  Macedonum  opes  korrebat]  Jam 
enim  Philippus  Alexandri  Magni  pa- 
ter, XV.  feime  annum  regnabat ;  at- 
qne hoc  ipso  tempore,  Phocensibus 
excisis,  Olynthum  expugnabat,  Atlie- 


tem  anni  intercesserunt.   Suffecitque     niensium  urbera,  in  Macedoniae  Thra- 
integris  viribus  corporis  non  solum     ciseque  confinio :  cujus  urbis  oppug- 


speciosissimis  reip.  roinisteriis,  sed 
etiam  exactissiroae  agroruin  culturae  : 
et  civis  et  patris  familias  optabile  ex- 
emplum.' 

•  A.  U.  C.  405. 


natio  causam  praebuit  Olynthiacis  De- 
mosthenis  Orationibus. 

Macedonum  opes]  Bellum  Philippo 
iudixerunt  Athenienses  Olymp.  108. 
anno  3.  qui  in  hunc  partim  incidebat. 


"  SicilicE  fttisse  tyrannos]  Veretur     ut  docet  Dodwellus  in  Chronol.  Dio- 
Sigon.  ne  ea  classis  Timoleontis  Co-      nys.  J.  Clericus. 
linthii  fuerit,  qui  priore  anno  Diony- 


LIB.    VII.    CAP.   27. 


1069 


27.  Exercitibus  diraissis,  cum  et  foris  pax  et  domi  con- 
cordia  ordinum  otiuin  csset,  ne  nimis  laetae  res  essent,  pes- 
tilentia  civitatem  adorta  coegit  senatum  imperare  decem- 
viris,  ut  libros  Sibyllinos  iuspicerent ;  corumque  monitu 
lectisternium  fuit.  Eodem  anno  Satricum  ab  Antiatibus 
colonia  deducta,  rcstitutaque  urbs,  quam  Latini  dirucrant. 
Et  cum  Carthaginiensibus  legatis^  Roma?  foedus  ictum, 
cum  amicitiara  ac  socictatem  petentes  venissent.  Idem 
otium  domi  forisque  mansit  T.  Manlio  Torquato,  C.  Plau- 
tio  consulibus  :  *  semiinciarium  tantum  ex  unciario  foenus 
factum,"  et   in  pensiones  a^quas  trienuii,^  ^  ita  ut  quarta 


8  Vet.  lib.  apud  Sigoii.  in  tricnnium.    Vid.  Not.  inf. 


not.t: 


»  Cum  Cartkaginiensibui  legath^ 
Piisci  'senis  sj'llabis  Carthaginienses 
(Uxere,  formato  nomine  ex  gigueudi 
casu,  abjecta  ultima  litcra.  Posteri 
CarthiigincHses  quoque  dixerunt,  a 
Cartliagine,  qua;  nibs  Africae  facile 
princeps,ab  Elisa,  sen  Didone,Tyria, 
Pygmalionis  regis  sorore,  05.  annis 
ante  Romam  ex  Velleio,  vel  72.  ex 
Justino  in  littore  condita,  post  Uti- 
cam  in  Africano  quoque  littore  ab 
iisdeni  Pbcenicibus  statntara.   Graecis 


pour  cent  par  an.    Vide  snpra  c.  IC 

Semunciurium  ex  unciario]  In  cen- 
tum asses  vigesimani  quaitam  partem 
assis  solvebant ;  hoc  est,  ut  nunc  lo- 
quimur,  dimidium  nnmmnm  in  ceu- 
tenos  nimimos  quotannis.  Vide  J. 
F.  Gronovium  de  centesimis  et  un- 
ciaris  usiiiis.  J.  Clericus. 

^  In  pensiones  aquas  triennii]  Sigon. 
observat  legi  in  veteribus  libris  in 
triennium.  Nee  aliud  vel  ipse,  vel 
alii  addunt,  quasi  in  re  cuivis  obvia. 


Kapxv^wv:  incolis  lingua  sua  Punica  Sed  si  pensiones  tequae  triennii  tunc 

rnn    Nmp  Cartltada,  sive  Cartha  ha-  sunt,  cum  tribus  aequis  per  ties  an- 

dath,  id  est,  civitas  nova.     Hodie  in  nos  pensionibus  totum   debitum  ex- 

riiinis  jacet  15.  millihus  ab  urbe  Tu-  hauritur,  quod  non  aliter  quam  prae- 


neto,  loco  incolis  Cartin  dicto,  et  Ber- 
sak  (forte  a  Byrsa  quae  arx  fuit  vete- 
ris  Carlhaginis)  :  quanquam  montem, 
qui  urbis  nicenibus  inclusus  fuisse 
creditur,  Afris  seu  Arabibus  Alniena- 


senti  pecuuia  fit,  quid  est  quod 
quartae  pensionis  mentio  fiat?  Vult 
Auctor,  revera  quatuor  pensionibus 
dissolvi  jussum  aes  alienum ;  ita  ut 
quarta   cnjusque  debiti    pars  statim 


ra,  Christianis  Roca  de  Mastinaces  ap-  repraesentaretur,  (boc  est  enira  prjE- 
pellari,  JNIarmol  testatur,  qui  de  Afri-  sens,)  quartae  aliae  partes  sub  finem 
ca  hodierna  scripsit.     Vide  lib.  iv.  c.     primi,  secundi,  ac  lertii  anni,  omnes 


29.  iu  fine. 

*  A.  U.  C.  406. 

*  Semunciarium  tantum  ex  unciario 
fcenus  factum]  Ita  ut  in  singulos  an- 
nos  pro  ducentis  nummis  unus,  pro 
centum  dimtdius  prsestaretur.    Demi 


intra  triennium,  numerandaa  fuerint. 
Qua  de  causa  legi  mallem,  vel  in  tri- 
ennium, vel  potius  triennio :  ut  scili- 
cet eequis  pensionibus  triennio  fieret 
solutio  :  en  quatre  payemens  dans  troia 
ans. 


'":    r"^    /">, 


1070  T.    LI  VI I 

praesens  esset,  solutio  aeris  alieni  dispensata  est.  Et  sic 
quoque  parte  plebis  aflecta/  fides  taraen  publica  privatis 
difficultatibus  potior  ad  curam  senatui  fuit.  Levatae  inax- 
ime  res,  quia  tribute  ac  delectu  supersessum.'^  Tertio  anno 
post  Satricum  restitutum  a  Volscis  M.  Valerius  Corvus, 
secundum  consul  cum  C.  Poetelio  factus,*  cum  ex  Latio 
nuntiatum  esset,  legates  ab  Antio  circumire  populos  La- 
tinorum  ad  concitandum  bellura ;  priusquam  plus  hostium 
fierct,  Volscis  arma  inferre  jussus,  ad  Satricum  exercitu 
infesto  pergit.  Quo  cum  Antiates  aliique  Volsci  praepa- 
ratis  jam  ante,  si  quid  ab  Roma  moveretur,  copiis  occur- 
rissent,  nulla  mora  inter  infensos  diutino  odio  dimicandi 
facta  est.  Volsci,  ferocior  ad  rcbellandum,  quam  ad  bel- 
landum,  gens,  certamine  victi,  fuga  eft'usa  Satrici  moenia 
petunt;  et,  ne  in  muris  quidcm  satis  (irma  spc,  cum  corona 
militum  cincta  jam  scalis  caperctur  urbs,  ad  quatuor  millia 
inilitum,  praeter  multitudinem  imbellem,  scse  dedidere. 
Oppidum  dirutum  atque  incensum  :  ab  aide  tantum  Matris 
Matutae''  abstinucre  igncm.  Praeda  omnis  militi  data. 
Extra  praedam  quatuor  millia  deditornm  habita.  Eos 
vinctos  consul  ante  currum  triumphans  egit :  vendilis  deinde 
magnam  pecuniam  in  aerarium  redegit.  Sunt,  qui  banc  mul- 
titudinem captivam  servorum  fuisse  scribant :  idque  magis 
verisimile  est,  quam  deditos  veniisse. 

28.  Hos  consules  secuti  sunt  t  M.  Fabius  Dorso,  Ser. 
Sulpicius  Camcrinus.  Auruncum^  inde  bellum  ab  repen- 
tina  populatione  coeptum.  Metuque,  ne  id  factum  populi 
unius,  consilium  omuls  nominis  Latini*^  esset,  dictator  vel- 

*  Et  cum  ita  nihilominus  plebis  pars  afflicta  esscl. 

KOTJE 

<=    Tributo    ac    delectu    supersessumi  tufa,  quasi  Matutina.    Vide  supra. 
Quia    nempe    otinm    domi    forisque  t  A.  U.  C.  408. 

mansit :  delectus  autem  ac  tributiim         «   Auruncum'\    De    Auruncis    ante 

belli  causa  indici  solent.  dictum  lib.  ii.  c.  16. 

A.  U.  C.  407.  *  Factum  populi  unius,  comilium  om- 

^  Matris  Matutce']  Leucotheap,  quje  nis  nominis  Lalini]  Nou  tameu  Lati- 

ante  Ino  :  vel  potius  Aurorae,  quae  noruni  veterum  pars  Aurunci,  ac  ne 

Leucothen,  id  est,  Alba  Dea,  et  Ma-  Volsci  qnideni;  sed  exigua  Aurun- 


LIU.  VII.  cAi'.  2S.  1071 

ut  adversus  armatura  jam  Latiiim  L.  Furius  creatus,  ma- 
gistrum  equitum  Cn.  Manlium  Capitolinum  dixit.  Et  cum, 
(quod  per  magnos  tumultus  fieri  solitum  crat,)  justitio  in- 
dicto,  delectus  sine  vacationibus  -  habitus  esset ;  legiones, 
quantum  maturari  potuit,  in  Auruncos  ductas.  Ibi  praedo- 
num  magis,  quam  hostium,  animi  inventi.  Prima  itaquc 
acie  debcllatum  est.'^  Dictator  tamen,  quia  et  ultro  bellum 
intulerant,  et  sine  detrectationc  se  certamini  ofTerebant, 
Deorum  quoquc  opes  adhibcndas  ratus,  inter  ipsara  dimica- 
tionem  ajdcm  Junoni  jNIonetai ''  vovit :  cujus  damnatus 
voti  "^  cum  victor  Romam  revertissct,  dictatura  se  abdicavit. 
Senatus  duumviros '  ad  cam '"  cedem  pro  amplitudine 
populi  Romani  lacicndam  creari  jussit.  Locus  in  arce 
destinatus,  quas  area  aedium  M.  Manlii  Capitolini  fuerat. 
Consules,  dictatoris  exercitu  ad  bellum  Volscum  usi,  Soram 
ex  hostibus,*"  incautos  adorti,  ceperunt.  Anno  post,  quam 
vota  erat,  aedes  Monetae  dedicatur,  C.  Martio  Rutilo  ter- 
tium,  T.   Manlio  Torquato  secundum  consulibus.*     Pro- 

**  Qua  re  impetrata  obstrictus  voto  prastando. 

fiOTJE 

corum  natio  rredebatur  cmn   Latinis  bus  suo   loco  jam  egimiis.     Ibidem 

omnibus  (quorum  fuere  populi  mi-  cudendae  Monetae  officina.   Hac  om- 

nores  GO.)  conspirasse.  nia  in  8.  poslea  Urbis  regione.  Fori 

6  Sine  vacutiotiibusi  Ut  in  tumultu  scilicet  Romani. 

Gallico,   cui  nnu   absimilis   Italicus.  '  Duumviros]  Duumviri  aedis  sacraj 

Itaque  nemo  ab  militia  tunc  immu-  locanda;,  faciundae,  dedicandx,  pro- 

nis.  prius  erat  magistratus,  eam  in  rem 

*>  Junoni  Monet<£']  Cum  paiilo  ante  tributis  comitiis  creari  solitus,  uti  ex 
Urbem   captam   terrse  motus  factus  A.  Gell.  liquet,  lib.  v.  c.  17. 
esset,  scriptum  a  mullis  tradit  Cic.  ^  Soram  ex  hostibus'\  Sora  Volsco- 
lib.  I.  de  Divin.  vocem  ab  a.'de  Juno-  rum  oppidum  fuit  ad  dextram  Liris 
nis   ex   arce   extitisse,  ut  sue  plena  fluvii  ripam,  in  finibus  Hernicorum 
procuratio  fieret:  quocirca  Jiinonem  Marsorumque,  supra  Arpinam  Cice- 
appellatam    Monetam,    a    nionendo  rouis  villani,  et  Fibreni  confluentem. 
scilicet  :    ci   nunc  Junoni  acdem  vo-  Stepbani    epitomatori    ^avpa.      No- 
vet  L.  Furius,   quae;  intra  annum  in  ,nen  priscum   adhuc  retinet,  estqiie 
arce  quoque  est  aediticata,  iibiantea  urbs  episcopalis  in  aditu  hodie  regni 
sedes  M.  INIanlii.      In  acde  Junonis  Neapolitani,  Ducatus  titulo   parens, 
hujus  Monetae  servabantur  libri  lin-  geuli  Boncompagno. 
tei,  in  quibus  imperii  Romani  fata  sen  •  A.  U.  C.  409. 
monumeuta  continebantur:  de  qui- 


1072  T.    LIVM 

digium  extemplo  dedicationeni  secutum,  simile  velusto 
montis  Albani  prodigio.*  Namque  et  lapidibus  pluit,  et 
nox  interdiu  visa  intendi :  librisque  inspcctis,  cum  plena 
religione  civitas  esset,  senatui  placuit,  dictatorem  ferianmi 
constituendarum  causa  dici.  Dictus  P.  Valerius  Publico- 
la.  Magister  equitum  ei  Q.  Fabius  Ambustus  datus  est. 
Non  tribus  tantum  supplicatum  ire  placuit,  sed  finitimos 
etiam  populos ;  *  ordoque  iis,  quo  quisque  die  supplica- 
rent,  statutus.  Judicia  eo  anno  populi"  tristia  in  fnenera- 
tores  facta,  quibus  ab  aedilibus  dicta  dies  esset,  traduntur. 
Et  res,  baud  ulla  insigni  ad  memoriam  causa,  ad  interreg- 
num rediit.  Ex  interregno,  ut  id  actum  videri  posset,  am- 
bo  patricii  consules  creati  sunt,  M.  Valerius  Corvus  ter- 
tium,  A.  Cornelius  Cossus-t 

29.  Majora  jam  hiuc  bella,  et  viribus  hostium,  et  longin- 
quitate  vel  regionura,  vel  temporum  spatio,'*'  quibus 
bellatum  est,  dicentur.  Namque  eo  anno  adversus  Samni- 
tes,™  gentem  opibus  armisque  validam,  mota  arma.  Sam- 
nitium  bellum,  ancipiti  Marte  gestum,  Pyrrhus  hostis,  Pyr- 
rhum  Poeni  secuti.  Quanta  rerum  moles !  "  quoties  in 
extrema  periculorura  ventum,  ut  in  banc  magnitudinem, 
quae  vix  sustinetur,  erigi  imperium  posset !  Belli  autera 
causa  cum  Samnitibus,  Romanis  cum  societate  amicitiaque 

•  Decretuin  est  ut  non  solum  a  tribubus  urbanis  riislicis(jue  supplicationes  obiren- 
tur,  sed  etiam  ab  cppidis  vicinis. 


9  Est  del.  Gronov.    Doujat.    Crevier.— 10    Vulg.   ad  eandem.—\l  Viilg. 
populi  Romani. 

12  Suspectiira  J.  F.  Gronov.  vocabuliui]  spatio.     Vid.  Not.  inf.— 13  *Sic 

NOTiE 

*  Velusto  montis   Albani   prodigio"]  aiit  certe  priiis  vel. 

Vide  1.  I.  c.  31.  et  quae  illic  notata.  ™   Samniles]    Ab    Ausonibns,    qui 

J.  Clericus.  postea  Opici,  sive  Osci,  orti  feruntiir 

+  A.  U.  C.  410.  Sabini :   honini  soboles,  Varrone  ac 

'  Et  longinquitate,  vel  regionum,  vel  Strabone    testibus,   vel   (ut  alii   vo- 

temporum  spatio]  Suspectnm  Gronov.  cant)  pars, Saninites,GraBcis2o/ivrTai, 

vocabulum  sjjaho:  neque  injuria ;  io»i-  quibusdam  2amTcu,  qui  et  conimuni 

ginquitatem  eniin  non  minus  de  tem-  cum  Sabinis  nomine  Sabelli  vocitati. 

pore  quam  de  locis  dici  extra  dubi-  Nam  et  Samnites  Sabiuitas  primum 

«m.     Itaque   aut   ilia  vox   delenda,  dictos,  sunt  qui  existiment. 


LIB.  VII.  CAP.  30.  1073 

jnncti  cssent,  extrinsecus  venit;  non  orta  inter  ipsos  est. 
Siunnites  Sidicinis "  injusla  arma,  quia  viribus  plus  potc- 
ranf,  cum  intulissent,  coacti  inopes  ad  opulentiorum  auxi- 
liuni  confugcre,  Campanis  sese  conjungunt.  Campani" 
magis  nomen  ad  praesidium  sociorum,  quara  vires,  cum 
attulissent,  fluentes  luxu  ab  duratis  usu  armorum  in  Sidi- 
cino  pulsi  agro,  in  se  deinde  molem  omnem  belli  ver- 
terunt.  Namque  Samnites,  omissis  Sidicinis,  ipsam  ar- 
cem  finilimorum  Campanos  adorti,  unde  ajque  facilis  vic- 
toria, praedae  atque  gloritie  plu.s  esset,  Titata,?  imminentes 
Capuae ''  colles,  cum  praisidio  lirmo  occiipassent,  descen- 
dunt  inde  quadrato  agmine  in  planitiem,  quae  Capuara 
Titataque  interjacct.  Ibi  rnrsus  acie  dimicatum  :  adverso- 
que  praelio  Campani  intra  mcenia  compulsi,'^  cum,  robore 
juventutis  suae  acciso,  nulla  propinqua  spcs  esset,  coacti 
sunt  ab  Romanis  peterc  auxilium. 

30.  Legati,  introducti  in  senatum,  maxime  in  banc  sen- 
tentiam  locuti  sunt :  *  Populus  nos  Campanus  "^  legatos 
ad  vos,  Patres  conscripti,  misit ;  amicitiam  in  pcrpetuum, 
auxilium  praesens'^  a  vobis  petitum.     Quam  si  secundis 


Mss.  nou  7noU'.'  J.  F.  Gronov. — 14  '  Campani  intra  mania  compulsi,  Th  suce 
sigiiificat  aliter  scripsis-e  Livinm,  et  qtiidein  lioc  modo :  ibi  rursus  acie 
diinicntum,  advcrsoque  pnclio  Campanis  intra  mcenia  cumpulsis  cum,  robore  juven- 
tutis sua  acciso,  Sfc'  J.  F.  Gronov. 

NOT^ 

"  Sidicinis]  Ansoniim    pars  Sidici-  nitibtis,  Tifata  pliirali  nuniero  dicitiir. 

ni,  ultra  Lirim,  cis  Viilturnum  siti ;  Hannibaliscastris,  et  Syllae  dictatoris, 

claiisi    Aiiriinconim    (qui    Aiisoimni  exeo  monte  descendcntis,  de  Norba- 

qiioqne  pars)  Volsconiinque  agro  ad  no  consule  victoria,  ac  Dianae  tem- 

cccidenteni,  reliqna  ex   parte  Cam-  plo  nobilitatns.     Hodie  monti  di  Ca- 

panis  et  niari  Tyrrhene  ;  aliqnatenus  poa  e  di  Caserla.    Pars  Capuam  versus 

etiani  Saninitibiis  viciui.     Hie  ager  procurrens,  la  Montagnola. 

pars  nunc  est  occidtia  terras  Laboris,  q  Capua']  De  hac  urbe  lib.  iv.  cap. 

circa  Teanum.  34. 

0  Campani]    Hoc  nomine   proprie  '  Popn/us nos  CampanMs]  HancCam- 

apud  priscos  inlelliguntur  Capuae  ci-  panorum  orationem  Sigoniiis  expres- 

ves,  agerque  Capnanus.  sam  esse  observat  ex  i.  lib.  Thucydi- 

P  Tifata]    Montium  jugnm,   quod  dis,  ubi  Corcyraji  auxilium  ab  Athe- 

antiquae  Capuae  imminebat,  a  VuUur-  niensibus    petunt     adversus    Corin- 

no  amne  in  ortum  tendens,  atque  ea  thios. 
parte  Campanos  fere  dividens  a  Sam- 


J 074  T.    LI VII 

rebus  nostris  petisscmus,  sicut  coepta  celerius,  ita  infirmio- 
re  vinculo  contracta  esset.  Tunc  enim,  ut  qui  ex  aequo 
nos  venisse  in  aniicitiam  meminissemus,  ainici  forsitaa 
pariter  ac  nunc,  subjecli  atque  obnoxii  vobis  minus  esse- 
mus.  Nunc,  misericordia  vestra  conciliati,  auxilioque  in 
dubiis  rebus  defensi,  beneficium  quoque  acceptum  colamus, 
oportet;  ne  ingrati  atque  omni  ope  divina  hunianaque  in- 
digni  videamur.  Neque,  Hercule,  quod  Saranites  priores 
amici  sociique  vobis  facti  sunt,  ad  id  valere  arbitror,  ne  nos 
in  amicitiani  accipiamur  :  "^  sed  ut  vetustate  et  gradu  liono- 
ris  nos  praestent.  Neque  enini  foedere  Samnitium,  ne  qua 
nova  jungeretis  foedera,  cautum  est.  Fuit  quidem  apud 
vos  semper  satis  justa  causa  amicitias,  velle  eum  vobis 
amicum  esse,  qui  vos  appeteret.  Campani,  ctsi  fortuna 
praesens  raagnifice  loqui  prohibet,  non  urbis  amplitudine, 
non  agri  ubertate,  ulli  populo  praeterquam  vobis  cedentes, 
baud  parva  (ut  arbitror)  accessio  bonis  rebus  vcstris  in 
amicitiam  venimus  vestrara.  yEquis  Volscisque,  aeternis 
hostibus  hujus  urbis,  quandocumque  se  moverint,  ab  tergo 
erimus  ;  et,  quod  vos  pro  salute  nostra  priores  feceritis,  id 
nos  pro  imperio  vestro  et  gloria  semper  faciemus.  Subactis 
lis  gentibus,^  quae  inter  nos  vosque  sunt,  quod  propediem 
futurum  spondet  et  virtus  et  fortuna  vestra,  continens 
imperium  usque  ad  nos  habebitis/  Acerbura  ac  miserum 
est,  quod  fateri  nos  fortuna  nostra  cogit.  Eo  ventum  est, 
Patres  conscripti,  ut  aut  amicorum,  aut  inimicorum  Cam- 
pani simus.  Si  defenditis,  vestri :  si  deseritis,  Samnitium 
erimus.  Capuam  ergo  et  Campaniam  omnem  vestris  an 
Samnitium  viribus  accedere  malitis,  deliberate.  Omnibus 
quidem,  Romani,  vcstram  misericordiam  vestrumque  auxi- 
liura  aequum  est  patere ;  iis  tamen  maxime,  qui,  eam  im- 

f  Possidebitis  dilionem  continuam  nuUis  aliorum  intermediis  terris  divisam. 

NOTyE 

"  Subactis  iis  gentibus']  Inter  Cam-  contribnti :  atque  ultra  Lirim  Sidici- 
panos  et  Romanes  erant  Latini  vete-  ni,  Campanorum  clientes,  ac  velut 
res,  turn  ^qui,  Hernici,  Rululi,  Vol-  portio.  Priorum  pleraque  loca  jam 
sci,    Anrunci,  Latio  postea    omnes     in  Ronianorum  erant  ditione. 


LIB.  VII.  CAP.  30.  1075 

plorantibus  aliis,  auxilium  diim  supra  vires  suas  praestant, 
omnes  '^  jpsi  in  banc  necessitatem  venerunt."  Quanquam 
pugnavimus  verbo  pro  Sidicinis,  re  pro  nobis,  cum  videre- 
mus,  finitimura  populum  nelario  latrocinio  Samnitium  peti, 
et,  ubi  a)nflagrassent  Sidicini,  ad  nos  trajecturum  illud 
incendiuni  esse.  Nee  enim  nunc,  quia  dolent  injuriaru 
acceptam  Samnites,  sed  quia  gaudent  oblatara  sibi  esse 
causam,'  oppugnatum  nos  vcniunt.  An,  si  ultio  ira)  base, 
et  non  occasio  cupiditatis  explendaj  asset,  parumfuit,  quod 
seniel  in  Sidicino  agro,  iterum  in  Campania  ipsa  legiones 
nostras  cecidere  ?  Quae  est  ista  tarn  infcsta  ira,  quam  per 
duas  acies  fusus  sanguis  explere  non  potuerit?  Adde  hue 
populationem  agrorum,  praidas  boniinum  atque  pecudum 
actas,  incendia  villarum  ac  ruinas,  omnia  lerro  ignique 
vastata.  Hiscine  '^  ira  expleri  non  potuit  ?  Sed  cupiditas 
explenda  est.  Ea  ad  oppugnandam  Capuam  rapit.  Aut 
delere  urbem  pulcberrimam,  aut  ipsi  possidere  volunt. 
Sed  vos  potius,  Romani,  beneficio  vestro  occupate  cam, 
quam  illos  habere  per  maleficium  sinatis.  Non  loquor 
apud  recusantem  justa  bella  populum ;  sed  tamen,'"  si 
ostenderitis "  auxilia  vestra,  ne  bello  quidem  arbitror  vobis 
opus  fore.  Usque  ad  nos  contemtus  Samnitium  pervenit, 
supra  non  escendit.""  Itaque  umbra  vestri  auxilii.  Re- 
s' Sed  prcpsertiin  illis  qui  adducti  sunt  ad  cam  necessitatem  (implorandi  auxilii 
vestri)  eo  quod  aliis  {ut  nos  Campani  Sidicinis)  opem  supplicanlibus  prabeie  volu- 
erint  ultra  id  quod  ferebant  eorum  rires. 


15  Auxilium  in  prcesens  ed.  Stroth. — 16  Vulg.  suscipiamur. — 17  '  Dele 
omnes,  aut  lege  una,  et  forte  venerint  pro  venerunt.'  Bauer. — 18  Hiscene  Gro- 
nov.  Doujat. — 19  Legendum  nionet  Glareanus  sed  tantum. — 20  Al.  ascendit. 

NOTiE 

«  Oblatam  sibi  esse  causam]  Ejus  rei  tantum.  Melius  Sigon.  correctioiiem 
occasionem,  nimirum  nos  oppiiguan-  banc  oratoriam  esse  ait.  Cum  euini 
di:  id  enim  intelligendura  est  ex  eo  dixisset  legatus,  Non  loquor  apud  re- 
quod  sequitur,  *  oppugnatum  nos  ve-  cusantem  justa  bella  populum,  addit, 
ninnt.'  sed  bello  opus  non  erit, 

0  Sed  tamen,  si  ostenderitis]  Glarea-  ^  Supra  non  escendit']    Non  ad  vos 

nus  non  videbat  quomodo  illud  tamen  usque  pertingit,  o  Romani,  quorum 

ad  pra?cedentia  cohaereret :  conjicie-  excelsius  nomen  et  fama. 
batque  subdubitans   legendum,  sed 


1070  T.    LIVII 

raani,  tegi  possumus  ;  quicquid  deinde  habneiiimis,  quic- 
quid  ipsi  fuerimus,  vestrum  id  omne  existimaturi.  Vobis 
arabitur  ager  Campanus,  vobis  Capua  urbs  frequentabitur. 
Conditorum,  parentum,  Deorum  immortalium  numero  nobis 
eritis.  Nulla  colonia  vestra  erit,  quae  nos  obsoquio  erga 
vos  fideque  superet.  Annuite,  Patres  conscript!,  nutum 
nuraenque  '  vestrum  ^  invictum  Campanis,  ct  jubete  spcrare, 
incolumem  Capuam  fuluram.  Qua  frequent  la  omnium 
generum  multitudinis  prosequente  creditis  nos  illinc  profec- 
tos  ?  quam  omnia  votorum  lacrymarumque  plena  reliquis- 
se  ?  in  qua  nunc  expcctatione  senatum  populumquc  Cam- 
panum,  conjuges  liberosque  nostros  esse  ?  Stare  omnem 
multitudinem  ad  portas,  viam  hinc  ferentcm  prospectantes, 
ccrtuni  habeo,  quid  illis  nos,  Patres  conscripti,  solicitis  ac 
pendentibus  animi  *  ^  renuntiare  jubeatis.  Alterum  respon- 
sum  salutem,  victoriam,  lucem,  ac  libcrtatem  ;  alterum 
ominari  horreo,  qua^  I'erat.'  Proinde  ut  aut  de  vcstris  fu- 
turis  sociis  atque  amicis,  aut  nusquam  ullis  futuris  nobis, 
consulite.' 

31.  Suramotis  deinde  legatis,  cum  consultus  scnatus  esset, 
etsi  magnae  parti  urbs  maxima  opulentissimaque  Italiae, 
uberrimus  ager  marique  propinquus  ad  varietates  annonae 
horreum  populi  Romani  fore  videbatur;  *  tamen  tanta  utili- 
tate  fides  autiquior  fuit,"  responditquc  ita  ex  auctoritate 

*  Apparebat  futuram  Romanis  pro  horreo  contra  frugum  ineequalem  proveittum 
et  mutationes. 


— 1  Al.  nutii.m  nomenque.     Vid.  inf.  et  Not.  Var.— 2  Viilg.  animis. — 3  Conj. 
Bauer,  ferct. 

NOT^ 

T  Nutum  numenque  [iiomenque'\  ves-  aiixilii. 

trum]  Antiqui  libri  et  editiones,  ex  ^  Pendentibus  animi]  Gronovii  sen- 

Gron.  numenque  vestrum  invictutn.  Sed  tentiam   prorsiis  amplector,  nt  animi 

satis  est,  opiDor,  seniel  ab  his  le','a-  potiiis  sciibendum  sit,  quam  animis: 

tis  numen  dici  Romanorum,  in  extie-  cui  enini  ariideat  liacc  piirasis  :    illis 

ma  nempe  oratione.    Hie  vero  recte  pendentibus  animis  renuntiare  ?    Quam 

nutum  tantum  nomenque  Romanorum:  eleganUus  \onge,  illis  pendentibus  ani- 

quasi  sufficeret  demonstratio  solum  tni,  id  est,  animo  suspeusis,  renuntia- 

quaedam,  et  nudum  notnen  sine   re,  re!  Cic.  i.  de  LegibuR,  '  Ego  animi 

sive,  ut  paulo   ante   dictum,   umbra  pendere  soleo.' 


LIB.  VII.   CAP.  31.  1077 

scnatus  consul :  *  Auxilio  vos,  Carapani,  dignos  censet  se- 
natus:  sed  ita  vobiscum  amicitiam  institui  par  est,  ne  qua 
vetustior  amicitia  ac  societas  violetur.  Saranites  nobiscum 
fcedcre  juncti  sunt.  Itaque  arma,  Deos  prius,  quam  ho- 
mines, vielatura,  adversus  Samnites  vobis  ncgamus.  Le- 
gatos,  sicut  fas  jusque  est,  ad  socios  atque  amicos  preca- 
tum  mittemus,  ne  qua  vobis  vis  fiat.'  Ad  ea  princeps  lega- 
tionis,  (sic  enim  domo  mandatum  attulerant,)'*  *  Quando- 
quideiu,'  inquit,  *  nostra  tueri  adversus  vim  atque  injuriam 
justa  vi  non  vultis,  vestra  certe  defendetis.  Itaque  popu- 
lum  Campanum,''  urbemque  Capuam,  agros,  dclubra  Dcum, 
divina  bumanaquc  omnia  in  vcstram,  Patres  conscripti,  po- 
pulique  llomani  ditionem  dedimus;  quicquid  deiiide  patie- 
mur,  dediticii  vestri  passuri.'  Sub  hajc  dicta  omnes,  ma- 
nus  ad  consules  tendentes,  pleni  lacrymarum  in  vcstibulo 
curiae  procubuerunt.  Commoli  Patres  vice  fortunarum  hu- 
manarum,  si  ille  praepotens  opibus  popuhis,  luxuria  super- 
biaque  clarus,^  a  quo  paulo  ante  auxilium  finitimi  petissent, 
adeo  infractos  gereret  aniraos,  ut  se  ipse  suaque  omnia  po- 
testatis  alienae  faceret.  Turn  ^  jam  fides  agi  visa,  deditos 
non  prodi ;  nee  facturum  aequa  Samnitium  populum  cense- 
bant,  si  agrum  urbemque,  per  deditionem  factara  populi 
Romani,  oppugnarent.  Legates  itaque  extemplo  mitti  ad 
Samnites  placuit.  Data  mandata,  *  ut  preces  Campanorum, 
responsum  senatus  amicitia';  Samnitium  memor,7'=  deditio- 


4  Alii  altulcrat. — 5  Conj.  Bauer  elutus. — 6  Conj.  Duk.  Et  tu7n. — 7  *  Sena- 
tus ....  mtmoris  ninlti  Mss.  et  edd.  antl.  ante  Froben.  quod  raollius  videba- 
tur  Gron.    Nostra  lectio  doctior  et  oplimorum  Mss.'  Rupert. 

NOT.E 

*  Utilitate  fides  antiquior  fHif]    Et  sinn  memor,  ut  figurate  facto  Senatus 

vero' lucrum  cum  infamia,  damnum  ascribatur,   quod  Senatui   convenie- 

j)otius  est  appellandum.'    Vide  Cic.  bat.  Melius  tanien,  Gronovii,  meo- 

lib.iii.de  Offic.  que  judicio,  ex  Buslidiano  cod.  Ms. 

i*  Populum  Campauum]  Formula  de-  memoris :    quod   recta    referetur   ad 

ditioiiis,  non  absimilis  ei  qua  se  Col-  senalus  :    ut   appareat    ex    response 

latini  dediderunt,  lib.  i.  c.  38.  cnin  memorem  fuisse  initae  cum  Sam- 

<=  Responsum  senalus  amicitue  Sam-  nitibus  amicitiae. 
mLium  memor'\  Tolerari  potest  respon- 


1078  T,    LIVII 

nem  postremo  factam,  Samnitibus  exponerent.  Pcterent 
pro  societate  amicitiaquc,  ut  dediticiis  suis  parceient :  ncque 
in  cum  agrum,  qui  populi  Romani  factus  esset,  hostilia 
arma  inferrent.  Si  leniter  agendo  parum  proiicerent,  de- 
nuntiarent  Samnitibus  populi  Romani  senatusquc  verbis, 
ut  Capua  urbe  Campanoque  agro  abstinerent.'  Haec  lega- 
tis  agentibus  in  concilio  Samnitium  adeo  est  ferociter  re- 
sponsum,  ut  non  solum  gesturos  se  esse  dicerent  id  bcllum, 
sed  magistratus  eorum  e  curia  egressi,  stantibus  legatis, 
praefectos  cohortium  vocarent ;  iisque  clara  voce  impera- 
rent,  ut  prajdatum  in  agrum  Campanuni  extemplo  profi- 
ciscerentur. 

32.  Hac  Icgatione  Romam  relata,  positis  omnium  alia- 
rum  rerum  curis,  Patres,  fetialibus  ad  res  repetendas  mis- 
sis, belloque,  quia  non  rcdderentur,  solcnni  more  indicto, 
decreverunt,  ut  primo  quoquc  tempore  de  ea  re  ad  popu- 
lum  ferretur  :  jussuque  populi  consules  ambo  cum  duobus 
ab  Urbe  exercitibus  proi'ecti,  Valerius  in  Campaniam,** 
Cornelius  in  Samnium,'^  ille  ad  montem  Gaurnm,*  hie  ad 
Saticulam  ^  ^  castra  ponunt.     Priori  Valerio  Samnitium  le- 

N0T7E 

•^  Valerius  in  Campayiiam]    Campa-  mites, 

nia  a  Campestribiis  locis,  ant  a  Ca-  ^  Ad  montem  Gauruni]    Mons  Gau- 

pua   urbe    principe   nomen  accepit.  rus,  medio  itincre  inter  Piiteolos  et 

Felix  cogiiominata  ob  miram  rerum  Lucrinnm    lacimi,    celso    vertice,   a 

omnium  fertilitatem.  Olim  Viiltnrno  ntari  paulnm  remotiis,  geiierosi  vini 

flumine  ad  occidentcmsolem  finieba-  ferax  fuif.  Plin.  lib.  xiv.  c.  6.  '  Cer- 

tnr  :  post  ad  Lirim  usque  termini  ab  tant  Massica'  (vina)  '  apque  ex  mon- 

ea  parte  prorooti.     Nunc  maximam  tc  Gaurano,  Puteolos  Baiasque  pro- 

partem  vocatur    Terra  di   Lavoro,   a  spectantia  :'  ubi  lubens  legcrim,  HIos- 

campis    opinor    Laborini.s,    quorum  sica,  eque  monte  Gaurano  non  toto,  sedy 

Plinius  meminit,    quique   inter   Ca-  ab  eo  montis  latere,  quod  Puteolos  Bai' 

puam  et  Puteolos  :  GraecisPhlegraei.  asque  prospectat.    Hodie  sterilis  mag- 

Vid.  lib.  IV.  c.  37.  na   ex   parte    est,  diciturque   vulgo 

^  Cornelius  in  Samniumi    Italorum  Monte  Barbara. 

bellicosissimi   Samnites,  de  q\iorum  e    Saticulam]    Male  in  quibusdam 

origine  dixi  supra  c.  29,  per  anuos  exemplaribus    Satricula   appellatur  : 

80.  adversus  Romanes  pari  fere  Mar-  sed  fieri  potest,  ut  Satricum  Volsco- 

te  bellarunt.    Samnio  veteri  stricte  rum,  cujus  seepe   Auctor   meminit, 

sumto  respondent  hodie,  j46ru:ro  Ci-  literam    r    induxerit     in    Saticulam. 

tra,  Contado  di  Molise,  Ducato  di  Be-  Campani*  oppidum  f'uit,  sub  Tifatis 

neventOf  intra    NeapoUtani   regni   li-  monte,  medio  ilinerc  inter  Capuam 


LIB.  VII.  CAP.  32.  1079 

giones  (eo  namque  omnem  belli  molem  inclinaturam  cense- 
bant)  occurrnnt.  Siniul  in  Campanos  stiraulabat  ira,  tam 
promtos  nunc  ad  ferenda,  nunc  ad  arcessenda  adversus  se 
auxilia.  Ut  vcro  castra  Romana  viderunt,  ferociter  pro  se 
qnisque  signum  duces  posccre,  alBrmare/  eadem  fortuna 
RomanumCampanolaturum  opem,qua  CampanusSidicino 
tulerit.  Valerius,]evibuscertaminibus,tcntandihostis  causa, 
baud  ita  multos  moratus  dies,  signum  pugnas  proposuit,  pau- 
cis  suos  adhortatus :  *Ne novum  bellum  cos  novusque  bostis 
terreret.  Quicquid  ab  Urbe  longius  proferrent  arma/  magis 
magisque  in  imbclles  gentes  eos  prodirc.  Ne  Sidicinorum 
Canipanorumquc  cladibus  Samnitium  aestimarent  virtutem. 
Qualescuraque  inter  se  certavcrint,  necesse  fuisse,  alteram 
partem  vinci.  Campanos  quidcm  baud  dubie  magis  nimio 
luxu  fluentibus  rebus  mollitiaque  sua,  quam  vi  hostium, 
victos  esse.9  Quid  autcm  esse  duo  prospera  in  tot  saecu- 
lis  bella  Samnitium  adversus  tot  decora  populi  Romani, 
qui  triumphos  paene  plures,  quam  annos  ab  urbe  condita, 
numeret?  qui  omnia  circa  se,  Sabinos,  Etruriam,  Latinos, 
Hernicos,  iEquos,Volscos,  Auruncos,  domita  arraisbabeat? 
qui  Gallos,  tot  praeliis  caesos,  postrcmo  in  mare  ac  naves 
fuga  compulerit?''  Cum  gloria  belli  ac  virtute  sua  quem- 
que  fretos  ire  in  aciem  debere,  tum  etiam  intueri,  cujus 
ductu  auspicioque  ineunda  pugna  sit.  Utrum  qui  audien- 
dus'  duutaxat  magnificus   adhortator  sit,'°  verbis  tantum 

*  Samnites,  unusquisque,  quod  ad  ipsum  attinebat,  a  ducibus  suis  flagitabant, 
ut  signum  pugnce  darelur. 

*  Quanta  longius  ab  urbe  promoterent  bellum. 


8  Vulg.  Satriculam. — 9  Vet.   lib.  apud   Sigon.  quam  viriute  hostium  v.  e. 

aOTJE 

et  Suessnlaii),  iibi  nunc  Caserta.    In  non  alibi,  quod  sciam,  scribit  Livius, 

Samnitiim  confinio  erat,  quorum  tunc  Forte   omissum   quid;    et   ejusmodi 

socii  Saticulani ;  ideoque  Samnio  at-  aliquid  ab  Auctore  scriptum  fuerit : 

tribunntur:    postea  colonia  fuit  Ro-  Qui  Gallos   tot  praliis  ccesos  in  extre- 

manoruni.  mam  Apuliam,  GrcBcos  postremo  in  ma- 

^  In  mare  ac  naves  fuga  compuleril'\  re  ac  naves  fuga  compulerit. 
Quando  continente  pulsi  a  Romanis         '    Utrum    qui    audietidus]    Tolerari 

Galli  naves  couscendere  siut  coacti,  potest  hoc  sensu,  utrum  is,  cujus  au- 


1080  T.    LlVll 

ferox,  operum  militarium  expers  ;  an  qui  et  ipse  tela  trac- 
tare,  procedere  ante  signa,  versari  media  in  mole  pugnae 
sciat.  Facta  mea,  non  dicta,  vos,  milites,'  inquit,  *  sequi 
volo ;  nee  disciplinam  modo,  sed  exemplum  etiam,  a  me 
petere.  Non  factionibus  modo  "  nee  per  coitiones  usitatas 
Dobilibus,  sed  hac  dextra,  mihi  tres  consulatus  summam- 
que  laudem  peperl.  Fuit,  cum  hoc  dici  poterat :  Patricius 
enim  eras,  et  a  liberatoribus  patriae  ortus  :  et,  eodem  anno 
familia  ista  consulatum,''  quo  urbs  haec  consulem,  habuit. 
Nunc  jam  nobis  Patribus  vobisque  plebeiis  proniiscuns 
consulatus  patet;  nee  generis,  ut  ante,  sed  virtutis  est  pra;- 
mium.  Proinde  summum  quodque  spectate,  milites,  de- 
cus.'  Non,  si  mihi  novum  hoc  Corvi  cognomen  Diis  auc- 
toribus  homines  dedistis,  Publicolarum  vetustum  familiae 
nostras  cognomen  memoria  excessit.  Semper  ego  plebera 
Romanam  militiae  domique,  privatus,  in  magistratibus  par- 
vis  magnisque,  a3que  tribunus  ac  consul,  eodem  tenore  per 
omnes  deinceps  consulatus,  colo  atque  colui.  Nunc,  quod 
instat,  Diis  bene  juvantibus,  novum  atquo  integrum  de 
Samnitibus  triumphum  mecum  petite.' 

33.  Non  alias  militi  familiarior  dux  luit,  omnia  inter  in- 
fimos  militum  baud  gravate  munia  obeundo.  In  ludo  prae- 
terea  militari,  cum  velocitatis  viriumquc  inter  se  aequales 
certamina  ineunt,  comiter  facilis  vincere  ac  vinci  vultu  eo- 

'  Milites,  respicite  ac  sperale  supremam  gloriam,  et  supremum  quemvis  magislra- 
ium. 


Vid.  Not.  Var.— 10  Glareanus  Icgcndmn  piitat :  vtrum  audiendus,  i/ui  magni- 
Jicus  duHtaxat  adhmtator  sit.  J.  F,  Groiiov.  et  DoiijaJ.  assenlitintur  Freinslie- 
niio  emei\i\<ii\{\  andendi  duntaxat.  Improbat  Rupert. — 11  Glareanus  et  Doe- 
ring,  tolleudam  voceni  tnodo  piitant.     Pro  coitiones  viilg.  condones. 

NOTiE 

spicio  pngnandnm,  magnificus  adhor-  parere.     Enncleatior    tamen    oratio 

tatorsit;  sed  audiendus  lantiim,  non  erit,   si    Freinshemii    eniendationem 

imitandus.     Giarean.   ordine   vocum  seqiiamur,  qui  audendi  duntaxal  mag- 

inverso,  utrum  .-ntdiewdKs,  (/!»■,  ^-c.   Si-  vijicus  adhortator  sit.     Ut   apud  Virg. 

gonius,  qui  audiendus,  explicat,  '  cui  '  Auctor  ego  audendi.' 

obediendum  sit.'      Est  enim  audire,  ^    Familia   ista  consulatum}    In   P. 

et  Graece,  aKovfiv,  ut  Hebraice  yo\i',  Valerio  Poplicola. 
idem  saepcnuiiiero  quod  praccipienti 


LIB.   VII.   CAI'.  33.  1081 

dem  ;  nee  quenquam  aspernari  parem,  qui  se  offerret ; "» 
factis  beni.?nus  pro  re,  dictis  baud  minus  libertatis  alienae, 
quam  suae  diijnitatis,  memor:  "et,  quo  nihil  populariusest, 
quibus  artibus  petierat  magistratus,  iisdem  gerebat.  Ita~ 
que  univcTsiis  cxercitus,  incredibili  alacritaie  adhortatio- 
nem  prosecutus  ducis,  castris  egreditur.  Prfelium,  ut  quod 
maxime  uuquam,  pari  spe,  utrinique  sequis  viribus,  cum 
fiduciasui,  sine  contcmtu  hostium,  commissum  est.  Samni- 
tibus  ferociam  augebant  novae  res  gestae  et  paucos  ante  dies 
geminata  victoria ;  Romanis  contra  quadringcntorum  an- 
noruni  '  decora,  et  conditae  urbi  a'qualis  victoria :  utri.sque 
tamen  novus  '^  hostis  curam  addebat."  Pugna  indicio  tuit, 
quos  gesserint  aninios.  Nanique  ita  conflixerunt,  ut  ali- 
quamdiu  in  neutram  partem  inclinarent  '^  acies.  Turn  con- 
sul, trepidationeni  injiciendam  ratus,  quando  vi  pelli  non 
poterant,  equitibus  imniissis  turbare  prima  signa  hostium 
conatur.  Quos  ubi  nequicquam  tuniultuantes  in  spatio 
exiguo  volvere  turmas  vidit,  nee  posse  aperire  in  hostes 
viam,  revectus  ad  antesignanos  legionum,  cum  desiluisset 
ex  equo, '  Nostrum,'  inquit,  *  peditum  ilhid,  niilites,  est  opus. 
Agitedura,  ut  me  videritis,  quacumque  incessero  in  aciem 
hostium,  ferro  viam  facientera,  sic  pro  se  quisque  obvios 
sternite.  Ilia  omnia,  qua  nunc  '+  erectae  micant  hastae,  pa- 
teiacta  strage  vasta  cernetis.'  Haec  dicta  dederat,  cum 
equites  consulis  jussu  discurrunt  in  cornua,  legionibus  in 

"'  Et  neminem  coniemnebai,  qui  socius  esse  vellet  certaminis,  et  secum  conten- 
dere. 

*  Quod  ad  facta  attinet,  humanus  quatenus  res  ipsa,  personarum  scilicet  ac  tern- 
porum  ratio,  patiebatur ;  quantum  ad  verba  ague  libertatem  aliorum,  suunique 
decor  em  servabat. 

°  Sed  utrisque  {et  Romanis  et  Samnitihus)  solicitudinem  afferebnt  solilo  majo- 
rem,  quod  res  erat  futura  cum  hoste  inusitato,  et  nondum  experto. 


12  Legit  Jac.  Gronov.  ex  Rott.  utrisque  tarn  novus. — 13   Vnlg.  incUnaret. — 

NOT>E 

'  Quadringentorum  annorum]  Annus  conditii  coepere:  cni  spqualis  vioto- 
liic  qnideni  410.  ab  Urbe  cond.  nee  lia  quod  dicitiir,  intelligi  debet  pro- 
belli   decora    statim    ab  ipso   Urbis      pe  aequalis. 

Delph.  et  Far.  Clas.  Livius.  4  D 


1082  T.  Livir 

mediam'5  aciem  aperiunt  viam.  Primus  omnium  consul 
invadit  hostem,  et,  cum  quo  forte  contulit  gradum,  obtrun- 
cate Hoc  spectaculo  accensi  dextra  Iccvaque,  ante  se 
quisque,  memorandum  praelium  cient.'^ '"  Stant  obnisi  Sam- 
nites,  quanquam  plura  accipiunt,  quara  inferunt,  vulnera. 
Aliquamdiu  jam  pugnatum  erat :  atrox  ca^des  circa  signa 
Samnitium,  fuga  ab  nulla  dum  parte  erat.  Adeo  morte  sola 
vinci  destinaverant  animis.  Itaque  llomani,  cum  et  tluere  '^ 
jam  lassitudine  vires  sentirent,  et  diei  baud  multum  supcr- 
esset,'^  accensi  ira  concitant  se  in  hostem.  Tum  primum 
referri  pedcm,  atque  inclinari  rem  in  lugam,  npparuit;  tum 
cap],  occidi  Saranis.  Nee  superttiissent  muKi,  ni  nox  vic- 
toriam  magis,  quam  praelium,  diremisset.  Et  llomani  fa- 
tebantur,  nunquam  cum  pertinaciore  boste  conflictnm  :  et 
Samnites,  cum  qua.'reretur,  quasnam  prima  causa  tarn  ob- 
stinatos  movisset  in  fugam ;  *  oculos  sibi  Romanorum  ar- 
dere  visos,'  aiebant,  *  vesanosque  vultus  ct  furcntia  ora  : 
inde  plus,  quam  ex  alia  ulla  re,  terroris  ortum.'  Quem  ter- 
rorem  non  pugnae  solum  eventu,  sed  nocturna  profectione, 
confessi  sunt.  Postero  die  vacuis  bostium  castris  lloma- 
nus  potitur  :  quo  se  omnis  Campanorum  multitudo  gratula- 
bunda  effudit. 

34.  Ceterum  hoc  gaudium  magna  prope  clade  in  Sam- 
nio"  ioedatum  est.  Nam  ab  Saticula  protectus  Cornelius 
consul  exercitum  incaute  in  saltum,  cava  valle  pervium, 
circaque  insessum  ab  boste,  indnxit  :  nee  prius,  quam  re- 
cipi  tuto  signa  non  poterant,  iraminentem  capiti  hostem 
vidit,     Dum  id  niorai  Samnitibus  est,  quoad  totum  in  val- 

P  Et  eum  inter/ecit,  cum  quo  primum  casu  coyigressus  est. 


14  Vulg.  Ilia  nunc  omnia,  qua  nunc. — 15  Viilg.  legionibusque  in  mediam, — 
16  Ciet  Groiiov.  Doiijat.  Crevier.— 17  Cum  effiuere  Gionov.  Doiij^it.— 18  iSm- 
peresse  Gronov.  Donjat.  Crevier. 

NOT;E 

"  Ante  se . ... pralium  cient]   Uno-      ubi  Saticula  Campaniae  finibiis  inclu- 
quoque  sibi  oppositos  urgente.  sa,  ut  dixinius,  sed  socia  Samnituni. 

»  In  Samnio]    lu  confinio   Saroiiii, 


LIB.   VII.   CAP.  34.  1083 

lem  infimam  demittcrct  "^  agmcn ; "  P.  Dcciiis  tribunns 
militumP  conspicit  uniirn  cditum  in  saltu  collem,  imminen- 
tem  hostium  castris,  aditu  arduum  irapedito  agmini,  expe- 
ditis  hand  difficileni.  Itaque  consuli  teriilo  animi,  '  Videsne 
tu/  inqiiifr,  *  A.  Cornell,  cacumen  lllud  supra  hostcm  ?  A.rx 
ilia  est  spei  salutisque  nostrae,  si  earn,  quam  ca3ci  reliquere 
Samnites,  impigre  capimus.  Ne  ^°  tu  niihi  plus,  quam 
unius  legionis  principcs  hastatosque,  dederis.  Cum  quibus 
ubi  cvasero  in  summum,  perge  hinc  omni  liber  metu,  teque 
et  exercitum  scrva.  Neque  cuim  moveri  hostis,  subjectus 
nobis  ad  omnes  ictus,  sine  sua  pernicie  poterit.  Nos 
deinde  aut  fortuna  populi  Romani,  aut  nostra  virtus  expe- 
diet.*  Collaudatus  ab  consulc,  acccpto  praesidio,  vaditoc- 
cultus  per  saltum  ;  ncc  prius  ab  hoste  est  visus,  quam  loco, 
quern  petebat,  appropinquavit.  Inde  admiratione  paven- 
tibus  cunctis,  cum  omnium  in  so  vertissct  oculos  ;  '^  ct  spa- 
tiura  consuli  dedit  ad  subducendum  agmcn  in  asquiorem 
locum,  et  ipse  in  summo  constitit  vertice.  Samnites,  dum 
hue  illuc  signa  vertunt,  utriusque  rei  amissa  occasione, 
neque  insequi  consulem,  nisi  per  eandem  vallem,  in  qua 
paulo  ante  subjectum  cum  tclis  suis  haljuerant,  possunt, 
nee  erigere  agmen  in  captum  super  se  ab  Decio  tumulum. 


19  *  Ex  aliquot  ISIss.  demitterent  recepere  Gron.  et  Diak.  qui  peiperam  hoc 
verbiim  ad  Samnites  refeniut.'  Rupert. — 20  Nee  Gronov.  Uoiijat.  Crevier. — 

NOTiE 

"    Demitteret  [donitterent]  agmeni  tempiis  Decio  non  fulsset  snperiorein 

Variant  exemplaiia  :  pleriqiie  in  sin-  liostium  castris  collem  orcupandi. 

giilari  niimerohabent  t/jHii^^cif/ ;  non-  p  P.  Decius  tribunus  milittim']    Cog- 

ntilii  in  niiinero   imiititiidinis,  dnni7-  nomento  Miis,  qui  tunc  iegionis  tri- 

terent.     Hoc  Gronov.  probat,  refert-  biiniis,  postea  consul  se   pro   patria 

que  ad  Samnites.     Milii  vulgata  ma-  devovit. 

gis  arridef,  ut  ad  Corneliuni  consu-  i  Admiiatione paventibus cunctis, cum 

lem  Romanum  referalur.    Vidt  enim  omnium  in  se  vertisset  oculosi  Hornm 

Livius,  ni  fallor,  expectasse  Samni-  duoruni    videtur   alterum   sufficere ; 

tes,    donee    Romanns    cxercitus    in  nee    Livianum     satis     videtur    post 

infinia  vallis  descendisset,  quo  ei  ex  cunctis  addere  omnium :  aliudque  ad- 

lociseditioribus  supervenirent.  Nam  niiratio,  aliud  pavor.     lilud    itaque, 

nt   ipsi  descenderent,   non   multum  admiratione  paventibus  cunctis,  libens 

erat  moras  interponendum  ;  atque  Ita  resecein. 


1084  T.    LIVII 

Sed  cum  ira  in  hos  magis,  qui  fortunam  gerendaerei  eripue- 
rant,  turn  propinquitas  loci  atque  ipsa  paucitas  incitat ;  et 
nunc  circumdare  undique  coUem  armatis  volunt,  ut  a  con- 
sule  Decium  intercludant ;  nunc  viam  patefacerc,  ut  de- 
gressos  in  vallem  adoriantur.  Inccrtos,  quid  agercnt,  nox 
oppressit.  Decium  primum  spes  tenuit,  cum  subeuntibus 
in  adversum  collcm  ex  superiore  loco  se  pugnaturum ; 
deinde  admiratio  incessit,  quod  nee  pugnara  inircnt,  nee, 
si  ab  eo  consilio  iniquitate  loci  deteirerentur,  opere  se  val- 
loque  circumdarent.  Turn  centurionibus  ad  se  vocatis, 
'  Qusenam  illc\  inscitia  l)clli  ac  pigritia  est  ?  aut  qnonam  mo- 
do  '  isti  ex  Sidicinis  Campanisquc  victoriam  pepererunt? 
Hue  atque  illuc  sigua  moveri,  ac  modo  in  unum  conferri, 
modo  educi  videtis.  Opus  quidem  incipit  nemo,  cum  jam 
circumdati  vallo  potuerimus  esse.  Turn  vero  nos  similes 
istorum  simus,  si  diutius  hie  moremur,  quam  commodura 
sit.  Agitedum,ite  mecuni,  ut,  diim  lucis  aliquid  superest, 
quibus  locis  praesidia  pouant,  qua  pateat  hinc  exitus,  ex- 
ploremus.'  Haec  omnia  sagulo  gregali  amictus,  centurioni- 
bus item  manipularium  militum  habitu  ductis/  ne  ducem 
ciicumire  hostes  notarent,  perlustravit. 

35.  Vigiliis  deinde  dispositis,  ceteris  omnibus  tesseram 
dari  jubet:  ^  '  ubi  secunda;  vigiliaj  buccina  datum  signum 
esset/  armati  cum  silentio  ad  se  convenirent.'  ^     Quo  ubi, 


1  \u\g.  est,  quonam  modo. — 2  Mss.  noonulii  tndufis. 

NOTiE 

'  Tesseram  dari  jubet]    Tessera   in  laciti  ad  Decium  venerint  legionarii, 

militia  erat  tabflla,  quam  ab  impera-  cnm  iis  buccina  signum  datum  fnerit. 

tore  acceplam  tribuni  ad  centurio-  Vcruni  cum  hi  milites  visi  hostibus 

nem   mittebant,    per    quem    ceteris  essent,  nihil  erat  quod  dando  vigilia- 

centurionibus   niitteretur,    atque   ab  rum  signo  abstinereut,  quasi  sic  la- 

his   significaretur  militibus;    deinde  tcre  possent:  iinmo  id  ad  faileodos 

ante  noctem   reditura  ad  imperato-  Samnites   valebat,    qui  sic  facile  ia 

rem.     Hie  non  imperator,  sed  tribu-  animum   inducerent,   banc  Romano- 

nus  legionis  tesseram   dedit ;  verbo  rum  manum  eodem  loco  pernoctatu- 

an  scripto,  parura  refert.  ram.     In  motii  et  congressn  ad  tri- 

»  Buccina  datum  signum  esset]    Mi-  bunum  servari  sileulium  suffioiebat : 

rum  Lie  Glareano  videtur,  quomodo  quod  ut  iniperaium,  ita  et  factum. 


LIB.  VII.  CAP.  35.  1085 

sicut  edictum  erat,  taciti  convencrunt,  *  Hoc  silentium,  mi- 
lites,'  inquit/  *  omisso  militari  assensu,'  in  me  audiendo 
servandum  est.  Ubi  sententiam  meam  vobisperegero,  turn, 
quibus  cadeni  placebunt,  in  dextram  partem  taciti  transi- 
bitis  :  qu«e  pars  major  erit,  eo  stabitur  consilio.^  "  Nunc, 
quae  mcnte  agitem,  audite.  Non  fiiga  delatos,  nee  inertia 
relictos  hie  vos  circumvenit  liostis.  Virtute  cepistis  locum  ; 
virtute  hinc,  oportet,  evadatis.  Veniendo  hue  exereitum 
egregium  populi  Romani  servastis ;  erumpendo  hinc  vo.s- 
met  ipsos  servate.  Uigni  estis,  qui  pauci  pluribus  opem 
tuleritis,  ipsi  nullius  auxilio  egueritis.  Cum  eo  hoste  res 
est,  qui  hesterno  die  delendi  omnis  exercitus  fortuna  per 
socordiam  usus  non  sit;  hunc  tarn  opportunum  coUcm  im- 
minentem  capiti  suo  non  ante  viderit,  quam  captum  a 
nobis  ;  nos  tarn  paucos  tot  ipsi  millibus  hominum  ^  nee 
ascensu  arcuerint,  nee  tenentes  locum,  cum  diei  tantum 
superesset,  vallo  circumdederint.  Quem  videntem  ac  vigi- 
lantem  sic  eluseritis,  sopitum,  oportet,  fallatis ;  iramo  ne- 
cesse  est.  In  eo  enim  loco  7  res  sunt  nostras,  ut  vobis  eo 
magis  necessitatis  vcstrae  index,  quam  consilii  auctor,  sim. 
Neque  enim,  maneatis,  an  abeatis  hinc,  deliberari  potest ; 
cum,  praeter  arma  et  animos  arraorum  memores,  nihil  vobis 
fortuna  reliqui  fecerit,  fameque  et  siti  moriendum  sit,  si 
plus,  quam  viros  ac  Romanos  decet,  ferrum  timeamus. 
Ergo  una  est  salus  erumpere  hinc  atque  abire.     Id  aut  in- 


3  Venirent  Gronov.  Crevier.  all. — 4  '  Duo  Pall,  meliores  cum  Vossiano, 
Hoc  silentium,  miles,  inquit :  satis  commode.'  J.  F.  Gronov, — 5  Tentabat 
Doering.  cujus  pars  major  erit,  eo  stabitur  consilio.  Vid.  inf.  et  Not.  Var. — 
6  Legeudmii  moaet  3 dC.  Grouov.  tot  ipsi  millia  hominum. — 7  \erba  enimloco 

aOTJE 

Posset  tanien  subtilior  quis  siispica-  tibiis  audiri  possent. 

li,  tacenlibus  Konianorum  buccinis,  "  Qua  pars  mqjor  erit,  eo  stabitur 

potiiisse  hos  milites,  ad  cantum  bos-  consilio]  Sigon.  et  Jiiretus  in  Symnia- 

tilis  buccinse  seciindam  vigiliam  no-  chnm,  ejus  stabitur  consilio ;  sed  vetus 

tantis,  tacitos  ad  condictiim  venire.  sciiptnra,  eo  stabitur  consilio,  Grono- 

t  Omisso  tnilitari  assensu]    Sine  ac-  vio  arridet,  tanquam  venustior :  qua- 

claniatione  militari,  aut  verbis  quae  si  dicas,  quod  consilium  major  pars 

assensum  testeutur,  quaeque  ab  bos-  approbabit,  ei  adbaerebimus. 


1086  T.    LIVIF 

terdiu  aut  nocte  faciamus,  oportet.  Ecce  autera  aliud 
minus  diibium.^ "  Quippe  si  lux  expectetur,  quae  spesest, 
non  vallo  perpetuo  fossaqne  nos  septurum  hostem  ?  qui 
nunc  corporibus  suis  subjectis^  y  undique  cinxerit,  ut  vide- 
tis,  collem.  Alqui,  si  nox  opportuna  est  eruptioni,  sicut 
est,  haec  profecto  noctis  aptissima  hora  est.  Signo  secun- 
6x  vigilias  ^'  convenistis,  quod  tenipus  raortales  somno  al- 
tissimo  prcrait.  Per  corpora  sopita  vadctis  ;  vcl  silcnlio 
incautos  fallentes,  vel  sentientibus  clamore  subito  pavo- 
rem  injccturi.  Me  modo  sequimini,  quern  seculi  estis. 
Ego  candem,  quae  duxit  hue,  sequar  tbrtunani.  Quibus 
haec  salutaria  videntur,  agitcdum,  in  dcxtram  partem  pedi- 
bus  transitc.' 

3().  Omnes  transierunt,  vadentcmque  per  intermissa  cus- 
todiis  loca  Dccium  sccuti  sunt.  Jam  evascrant  media 
caslra,  cum  superscandens  vigilum  strata  somno  corpora 
miles  oflfenso  scuto  praebuit  sonitum.'/  Quo  excitatus  vigil '° 
cum  proximum  movisset,  erectiquc  alios  concitarent,  ig- 
nari  cives  an  hostes  essent,  pra^sidium  erumperct,  an  con- 
sul castra  cepisset;  Decius,  cum  non  fallerent,"  clamorem 
tollere  jussis  militibus,  torpidos  somno  insuper  pavore 
exanimat;  quo  praepediti,  nee  arma  impigre  capere,  nee 
obsistere,  nee  insequi  poterant.     Inter  trepidationeni  tu- 

9  In  scutum  Samnitis  impingens,  strepilutn  edidit. 


a  qnibusdam  Mss.  absunt,  prob.  J.  F.  Gronov. — 8  Viilg.   Ecce  hoc  aliud  inin. 
d. — 9  Malit  J.  F.  Gronov.  objectis. 

10  '  Duo  nielioies  Pall,  et  Voss.  quo  exterrilus  vigil.  Niim  fnit  quo  exper. 
gitus?  ....  (^Iiiflet.  exercilus.  Voss.  exitatus:  sed  in  marg.  eadeni  fere  manii, 
excitus :  quod  etiani  non  incommodnin.  Mirnin  vero  et  eosdem  duos  Pall, 
pro  erectique  habere  excitique.'  J.  F.  Gronov.     Yid.  Not.  Var. — 11  'Vet. 

NOT^ 

*  Ecce  auiem  aliud  minus  dubium']  loco. 

Vult  Land  dubie  minus  periciilosum  ^  Signo  secundce  vigilice]  Quarta  sc. 

esse  consilium  posteriiis,nempeerum-  hora  noctis.     Etenim,  teste  Veget.  I. 

pendi  de  nocte.    Perspicmini  magis  iii.  c.  8. '  In  quatuor  partes  ad  Cleps- 

esset,  Hocce  autemilto  minus  dubium.  ydram  sunt  divisie  vigilise,  ut  cuique 

y  Corporibus  suis  subjectis]  Mavult  non  aniplius  qnam   tribus  lioris  noc- 

Grouov.  objectis:    sed  idem  valet  liic  turnis  necesse  sit  vigilare.' 
subjeciis,  id  est,  oppositis  ab  iuferiori 


LIU.  VII.  CAP.  3G.  1087 

niultumque  Samnitium,  prcesidium  Romanum,*  obviis  cus- 
todibiis  caesis,  ad  castra  consulis  pervadit.  Aliquantuni 
supererat  noctis,  jamqiie  in  tuto  videbantur'^  esse;  cum 
Deciiis,  '  Macti  virtiUe,'  inqiiit,  *  militcs  llomani,  este. 
Vestrum  iter  ac  reditum  omnia  sa^cula  laudibus  ferent. 
Sed  ad  conspiciendam  tantam  virtiitem  luce  ac  die  opus 
est.  Nee  vos  digni  cstis,  quos  cum  tanta  gloria  in  castra 
reduces  silentium  ac  nox  tegat.  IJic  lucem  quieti  oppe- 
riamur,'  Dictis  obtemperatum  :  atque  iibi  primum  illuxit, 
praemisso  nuntio  ad  consulcin  in  castra,''  ingenti  gaudio 
concitantur;  ''  et,  tessera  data,  incolumcs  reverti/  qui  sua 
corpora  pro  salute  omnium  baud  dubio  pcriculo  objecis- 
senl,  pro  sc  quisqne  obviam  ellnsi  laudant,  gratulantur, 
singnlos  universosque  servatores  suos  vocant :  Diis  laudes 
gratesque  agunt,  Decinm  in  coelum  ferunt.  Tlic  Decii 
castrensis  triumphus''  liiit,  incedentis  per  media  castra 
cum  arraato  pra^sidio,  conjectis  in  eum  omnium  oculis,  et 
omni  honorc  tribunum  consuli  ajquantibus.  Ubi  ad  prae- 
torium  ventum  est,  consul  classico  ad  concionem  convo- 
cat,  orsusque  meritas  Decii  laudes,  interfante  ipso  Decio, 
dislulit  concionem  :  qui  auctor  omnia  postliabendi,  dum 
occasio  in  manibus  essct,  perpulit  cousulem,  ut  hostes,  et 

^  Sparsa  per  tesseram  Jama,  cos  salvos  redire. 


lib.  quando  non  fallerent :  alii  (pinniam  non  fallcrent .'  Sigon. — 12  Al.  videbatur. 
—  IS  Conj.  J.  F.  Gronov.  prumkso  nuhtio  ad  consulem  castra  ingenti  gaudio 
concita)itur. 

NOTyE 

*  Prcrsidium  Romanuni]  Deciani  iiii  consulem,  castra  ingenti  gaudio  conci- 

inilites,  qui  in  collis  verlice,  velut  in  tantur :  demta  niminiin  pisppositione 

praesidio  locati,  vere  pixsidiinn  reii«  in,  quje  ad   sententiam   nihil  confert 

qui  exercitus  fnerant.  lidem  cap.  se-  qnam  ut  id  exprimatur  quod  per  se 

quenti  dicnntur  Decii  picesidium.  satis   patet.     Quo   enim   nuntiiis   ad 

^  Prcemisso  nuntio  ad  cotisulem  in  cas-  consulem  bellum   gerentem  mittere- 

ira]  Hac  servata  leclionc,  non  erit  tur,  nisi  in  castra? 

quo  legatur  verbum,con(.i^un^«;-,quod  <=  Castrensis  triu7nphus'\  Species  tri- 

moxsequitur:  facile  tamen  intellex-  uniphi  haec  fuit,  quern  non  ut  inipe- 

erimus  uiilites  qui  in  castris.    Verum  ratoies  in   nibe,  sed  tanquani  tribu- 

rotundius  res  explicabitur,  si  sciiba-  nus  legionis  in  castris  egit  Decius. 
inus  cum  Gron.  Pra-misso  nunlio   ad 


1088  r.   lAX'M 

nocturne  pavoie  atlonitos,  et  circa  collem  castcllatim  dis- 
sipates, aggrederetur.  Credere  etiara  aliquos,  ad  se  se- 
quendurn  eraissos,  per  saltuni  vagari.  Jussae  Icgiones 
arma  capere:  egressa^que  castris,  cum  per  exploratores 
notior  jam  saltus  esset,  via  patentiore  ad  hostem  ducun- 
tur.  Quein  incautum  improviso  adortae,  cum  palati  pas- 
sim Samnitium  milites,  plcrique  incrmes,  iiec  coire  in 
unum,  nee  arma  capere,  nee  recipere  intra  vallum  se  pos- 
sent,  paventem  primum  in  castra  compellunt:  deinde  cas- 
tra  ipsa,  turbatis  stationibus,  capiunt.  Perlertur  circa 
collem  clamor :  fugatque  ex  suis  quemque  praesidiis.*^ 
Ita  magna  pars  absenti  hosti  cessit.  Quos  intra  vallum 
egerat  pavor,  (fuere  autem  ad  triginta  millia,)  omncs  csesi ; 
castra  direpta. 

37.  Ita  rebus  gcstis,  consul,  advocata  concione,  P.  Decii 
non  coeptas  solum  ante,  sed  cumulatas  nova  virtutc  laudes 
peragit;  et,  pra3ter  militaria  alia  dona,  aurea  corona  eum 
et  centum  bubus,  cximioque  uno  albo"  opimo  auratis  cor- 
nibus,  donat.  Milites,  qui  in  praesidio  simul  fuerant,  du- 
plici  frumcnto  in  perpetuum,  in  pra^sentia  singulis  bubus 
binisque  privis  tunicis  donati/  Secundum  consults  dona- 
tionem  legiones  gramineam  coronam  ^  obsidionalem,  cla- 


*  Et  duabus  in  singulos  tunicis. 


SOTJE 


^  Fugatque  ex  suis  quemque  prasi-  ^  Legiones  gramiucam  coronam^  Co- 

diis]   Et  Sainnites,  quicnniqiie  circa  rona  giaininea,  qiiaK  et  obsidioiialis, 

saltum  in  praesidiis  erant,  tciTore  per  ea  est,  auctore  Gell.  lib.  v.   cap.  (i. 

circumlatiiiii  clamorem  injecto,  com-  '  quain  qui  obsidione   liberati    sunt, 

pelluntiir  in  fiigani.  dant   oi  dnci  qui  liberavit  ;'  nt  enim 

*  Eximioquc  uno  albo]  Apud  Ma-  Piinius  qiioque  testatur  lib.  xxii.  c. 
crob.  a  Sigonio  laudatnm,  '  exiniii  4.  '  Cetera*  imperatoresdedere,  banc 
nonien  sacrificale  est:'  additurque  solam  miles  imperatori.'  Fesliis  co- 
'  eximias  dictas  bostias  qtiee  ad  sa-  ronani  nnilam  fui.sse  graminea  nobi- 
crificium  destiiiatae  exiniantiir  a  gre-  liorem,  eamqiie  niajnri  in  prelio  ba- 
ge.'  Vel, '  quod  eximia  specie,  quasi  bitam,  qiiani  civicam  ipsam  :  quod 
offerendae  numinibiis  eligantur.'  Et  nempe  liacc  ob  civem  unum,  ilia  ob 
hie  itaqiie  taurus  albus  auratis  corni-  universum  exercitum  servatum  dare- 
bus  datus,  ne  Uecio  deesset  victima  tnr.  Plin.  lib.  xvi.  cap.  4.  Decium 
convenieus,  qua  Diis  grates  persol-  narrat  frondea,  id  est,  civica,  dona- 
▼eret.  turn  ab  exercitu,  quern  servaverat. 


LIB.  VII.  cAi'.  37.  1089 

more  donum  approbantes,  Decio  imponunt.      Altera  co- 
rona, ejusdem  honoris  index,  a  praesidio  sno  imposita  est. 
His  decoratus  insignibus  bovein  cximium  Marti  imniolavit; 
centum  boves  militibus  dono  dcdit,  qui  secum  in  expedi- 
tione  fuerant.      lisdem  militibus  legioncs  libras  farris   et 
sextarios  vini^  contulerunt:  omniaque  ea  ingenti  alacritate 
per  clamorem  militarem,  indicem  omnium  assensus,  gere- 
bantur.     Tertia  pugna  ad  Suessulam''  commissacst;  qua 
fugatus  a  M.  Valerio   Samnitium   exercitus,  omni   robore 
juventutis  domo  accito,  certamine  ultimo  ibrtunam  experiri 
statuit.     Ab  Suessula  nuntii   Irepidi  Capuam,   inde  equi- 
tes  citati  ad  Valerium  consulem,  opem  oratum,  veniunt. 
Confestim    signa   mota ;    relictisque   impcdiinentis   castro- 
rum  valido  praisidio,'  raptim  agitur  agmen  :   ncc  procul 
ab   hoste  locum  perexiguum  '^  (ut  quibus,  pra'ter  equos, 
celerorum   jumentorum   calonumque  turba  abessct)"  cas- 
tris  cepit.      Samnitium   exercitus,  velut  baud   uUa   mora 
pugn^e   futura   esset,    acicm    instruit :    deinde,    postquam 
nemo  obvius  ibat,  infestis  signis  ad  castra  hostium  suc- 
cedit.     Ibi  ut  railitem  in   vallo  vidit,  missique  ab  omni 
parte  exploratum,   quam   in   exiguum  '^   orbem  contracta 
castra  essent,  paucitatem  inde  hostium  colligentes,  retu- 
lerunt ;  freraere  omnis  acies,  complendas  esse  fossas  scin- 
dendumque  vallum,  et  in  castra  irrumpendum.     Transac- 
tumque  ea  temeritate  bellum  foret,  ui  duces  continuissent 
impetum  militum.     Ceterum,  quia  multitudo  sua  commea- 

*  Et  firma  militum  manu,  relicta  ad  sarcinas  castrurum  custodiendas. 
«  Ulpote  qui  jumentis  {pricter  equos  ad  pralium  necessaiios)  et  lijxirum  midti- 
tudine  carerent. 

14  Vnlg.  exiguum.— 15  Vet.    lib.    probante   Sigon.    quod  in  exiguum.— 

NOTiE 

5  Sextarios  vini^  Reliqui  niilites  pro  inter  et  Nolam  spatio,novemab  iitra- 
se  qiiisqiie  singnlas  friuuenti  libras,  que  passmim  inillibus,  non  procul 
singnlosqiie  viiii  sextarios  contule-  Ciani  sive  Linteino  amne,  fiiit  Sues- 
runt :  conlinebat  aiitem  sextariushe-  snla,  Campania  oppidum  :  coloniam 
ininas  duas,  sive  cyathos  duodecim  :  postea  Romanoruni  accepit.  Jacet  in 
id  est,  aqua-  libram  cum  semisse.  minis,  eo  loco  ubi  Castello  di  Sessola, 

b  Ad  Suessulam}    Medio  Capuam 


1000  T.    LIVll 

tibus  gravis,  et  prius  scdcndo  ad  Suessulam,  ct  turn  certa- 
minis  mora,  hand  procul  ab  rerum  omnium  inopia  esset ; 
placuit,  dum  inclusus  paveret  hostis,  friimentatum  per 
agros  militem  duci.  Interim  et  Romano,  qui  cxpcditus, 
quantum  humeris  inter  arma  geri  posset  frumenti,  secum 
attnlisset,  defutura  omnia.  Consul  palatos  per  agros  cum 
vidissct  hostes,  stationes  infrcquentes  relictas;  paucis  mi- 
lites  adhortatus,  ad  castra  oppugnanda  ducit.  Qua)  cum 
primo  clamore  atque  impetu  cepisset,  pluribus  hoslium  in 
tenlorjis  suis,  quam  in  portis  valloque,  cajsis ;  signa  cap- 
tiva  in  unum  locum  conferri  jussit ;  relictisque  duabus 
legionibus  "^  custodiae  et  prassidii  causa,  gravi  cdicto  mo- 
nitis,  ut,  donee  ipse  revertisset,  pra^da  abstincrcnt ;  profec- 
tus  agraine  instruct©,  cum  praemissus  eques  velut  indagine ' 
dissipalos  Samnites  ageret,  caedem  ingentem  fecit.  Nam 
neque  quo  signo  coirent  inter  se,  ncque,  utrum  castra  pete- 
rent,  an  longiorem  intenderent  fugam,  territis  constare  pot- 
erat.  Tantumque  fugae  ac  formidinis  luit,  ut  ad  qua- 
draginta  millia  scutorum,  nequaquam  tot  caisis,  et  signa 
militaria  cum  lis,  quae  in  castris  capta  erant,  ad  centum 
septuaginta  ad  consulem  deferrentur.  Tum  in  castra  hos- 
tium  reditum :  ibique  omnis  praeda  militi  data. 

38.  Hujus  certaminis  fortunaet  Faliscos,  cum  in  induciis 
essent,'7  foedus  petere  ab  senatu  coegit,  et  Latinos,  jam 
exereitibus  comparatis,  ab  Romano  in  Pelignum''  vertit 
bellum.  Neque  ita  rei  gestae  fama  Italiae  se  finibus 
tenuit;  sed   Carthaginienses   quoque    legatos  gratulatum 


16  '  Jac.  Gionov.  recte,  opinor,  etiiend.  duabus  cohorlibus,velduobusmiUibua.' 
Rupert.    Duabus  cohortibus  probat  et  Strotli. 
17  'Duo  Pall,  et  Voss.  uterque  omittiiiit  pra^positionem  in.    Anibigoan 

NOT;E 

'  Velut  indagine']  Indaginis  nomine  Valerius. 

propiie  intelligitur  plagarum  sen  re-  ''  In  Ptlignum]    Inter  minores  Ita- 

tium  longa  series,  quibus  a  venatori-  liae  gentes  fuere  Peligni,  qui  a  Sabi- 

bus  feras  indagantibus  saltus  nemo-  nis  orli  inSauinituui  fere  nomen  cum 

rave  cinguutur,  ne  qua  feris  pateat  vicinis  aliis  transiere,  qui  nunc  AjnU' 

eflFugiuni.      Hoc    exeniplo   Samnites  tint.     Peiignorum   oppida   pracipua 

palantes  atque  dispersos  egit  nunc  Corfinium  et  Sulnio. 


LJB.   VII.   GAP.  38.  1091 

Romam  misere  cum  coronse  anreae  dono,  quae  in  Capitolio 
in  Jovis  cella  poneretur.  Fuit  pondo  viginti  quinque. 
Consules  ambo  de  Samnitibus  Iriumpharunt,  scquente  Dc- 
cio  insigni  cum  laiide  donisquc:  cum  incondite  militari 
joco  hand  minus  tribuni  celebre  nomen,  qtiam  consulum, 
esset.  Campanorum  deinde  Suessanorumque '^ '  audita? 
legationes:  precantibusqne  datum,  ut  prtesidium  eo  in  hy- 
l)criia  niittcrotur,  quo  Samnitiiim  excursiones  arcercntur. 
Jam  turn  minimc  saliibiis  militari  disciplina?  Capua  instru- 
mento  omnium  voluptatium ''  delenitos  militum  animos 
avertit  a  memoiia  patriae;  inibanturquc  consilia  in  h\l)crnis 
eodem  scclere  adimendaj  Cami)anis  Capiuv,  per  quod  illi 
earn  antiquis  cultoribus  ademissent : "'  '  neqne  immerito 
suura  ipsorum  cxcmpiuni  in  eos  vcrsurum.  Cur  autem  po- 
tius  Campani  agrum  Italia:  uberrimum,  dignam  agro  urbcm, 
qui  nee  se  nee  sua  tutari  possint,  quam  victor  exercitus 
haberct,  qui  suo  sudore  ac  sanguine  indc  Saninites  depnlis- 
set?  An  a^quum  esse,  dcditicios  suos  ilia  ferlilitate  atque 
amoenitate  perfrui;  se,  militando  fessos,  in  pestilente  atque 
arido  circa  Urbem  solo  t  luctari,  aut  in  urbc  insidentem  ta- 


fneuX,  cumindiicia  cxissent.'  J.  F.  Gronov. — 18  '  Legendiim  esse  SuessulanO' 
rum  patet :  sed  jam  Sigoiiiiini  hoc  moniiisse  video.'  Strulli.     Suessulanorum 

HOTJE 

'  Siiessamrumgue']  Duae  fiiere  hoc  ™  Per  quod  illi  earn  antiquis  cultori- 
terraiiini  iraclu  oppida  Snessae  no-  bus  ademissent]  Novi  ex  Samnitiljiis 
mine  :  FonietiaVolscornni,  quae  aTar-  Campani,  antiquis  civibns  Etniscis. 
quinii  Siipeil)i  temporihus  eversa,  et  Viiie  supra  lib.  iv.  cap.  37. 
Aurunca,  quaj  inter  Lirini  et  Savo-  t  In  pestilente  atque  arido  circa  Ur- 
nem,  sub  Massico  nionte,  simplici  Su-  hemsolo]  Onines.qni  Komanum agrum 
essae  nomine  intelligi,  et  aiiquo  post  viderunt.et  eestate  piaesertiminCam- 
liaec  temporecolonia  Romanonim  esse  pania  Romana,  ut  nunc  loquuntur, 
ccepit.  Hodie  Sessa  in  terra  Laboris,  iter  lecerunt,  idem  uno  ore  testantur. 
regnique  Neapolitani  limine.  Sigo-  At  antea  lib.  v.  cap.  54.  saluberri- 
v\i\s  Suessulanorum  putat  legendum,  a  mos  coUes  nrbis  Romae  jactat  Camil- 
Snessula,  ad  quam  pugnatum  est.  lus.  Just.  Lipsius  de  magnit.  Rom. 
Sed  Suessula,  in  Campanorum  agro,  1.  in.  c.  1.  ait  hodie  vix  ifa  esse,  sed 
praesidium,  opinor,  cum  Capua  acce-  cansain  tribuit  cum  solitudini  et  de- 
pit.  Suessa  paulo  remolior,  nee  mi-  sertioni,  turn  auris  e  vicinis  paludi- 
niis  excursionibus  Samnitum  oppor-  bus,  vei  aesuiariis.  Crediderim  Ca- 
tuna,  post  subactos  ab  illis  Sidicinos.  milium  quidem  oratorio  more  loqui  j 


1092  T.    LI VII 

bem  ^°"  crescentis  in  dies  foeneris  pad  1 '  Ilaec  agitata  oc- 
cultis  conjurationibus,  necdum  vulgata  in  omnes  consilia, 
invenit  novus  consul  C.  Marcius  Rutilus,'  *  cui  Campania 
sorte  provincia  evenerat,  Q.  Servilio  coUega  ad  Urbcm  re- 
licto.  Itaque  cum  omnia  ea,  sicut  gesta  crant,  per  tribunos 
comperta  baberet,  et  setate  et  usu  doctus,^  (q'lippe  qui  jam 
quartum  consul  esset,  dictatorque  et  censor  fuisset,)  opti- 
mum ratus,  differendo  spem,  quandocuraque  vellent,  consilii 
exequendi,  militarem  impetum  I'rustrari;'  rumorem  dissi- 
pat,  in  iisdem  oppidis  et  anno  post  prajsidia  bybernatura. 
Divisa  enim  erant  per  Campanipe  urbes,  manaverantque  a 
Capua  consilia  in  exercitum  oninem.  Eo  laxamento  cogi- 
tationihus  dato,  quievit  in  praesentia  seditio. 

39.  Consul,  educto  in  aestiva  milite,  dum  quietos  Samni- 
tes  habebat,  exercitum  purgare  missionibus"  turbulento- 
rum  hominum  instituit,  aliis  emerita  dicendo  stipendia  esse, 
alios  graves  jam  aitate  aut  viribus  parum  validos.  Qui- 
dam  in  corameatus  raittebantur,P  singuli  primo,  deinde  et 

*  Arbitruim  ulilissimiim  Jorcy  si  eluderetur  militum  vis  prasens,  protralundo 
ipsis  spem  perficiendi  proposilum  alio  tanpure,  quotiescumque  luheret. 


recepit  et  Krcyssigiiis. — 19  Vohiptatum  Gionov.  Donjat.  Crevier. — 20  Viilg. 
itisidentcm  labem. —  1  '  Adjicieiiduni  quuitinn:  fiiit  enim  cos.  aniiis  3!»8.  403. 
411.  atfjue  hoc  anno.  Qnare  tunieie  hie  quidain  pro  (juailuin  posiiuiiint  ter- 
tium.  Q.  item  Servilio  adjiciendiini  111.  (juippe  qui  piiiis  bis  fuit,  anno  393. 
nisi  i|ui^  intia  tain  paiiros  annos  alinm  esse  eoniendat,  aut  praenominibus 
vanatum.'  Giareanus.—2  Vulg.  competta  et  at.  haberet  ct  usu  doct. 

NOTiE 

ex  quo   non  semper   vera,   sed  quje  sa.     Priorum  fere  gene  rum  missio- 

eonducunt,    dicunlur;    milites    vcro,  nibiis   exercitum    purgaie    seditiosis 

de  quibns  hie  Livius,  ex  vero  descri-  instiiuit    hie    Marcius  ;    perinde    ut 

bere  agruui  Romanum.  J.  Clericus.  corpus    missioiie    sanguinis    purgari 

"  Insidentem  tabem]  Ut  tabes  visce-  solet. 

ribus,  sic  fcenebre  mahim  facuitati-  p  Quidamin  commeatusmittebantur] 

bus  debitoris  ita  inhacret,  ut  easpau-  Nouien  '  cojnnieatus'  duo  preesertim 

latim  exedat.  siguificat :    modo    commeandi,    sive 

*  A.  U.  C.  411.  eundi,  et  abenndi  facnltatem  alicni 

°     Exercitum   purgare    missionibus]  publica    auetoiitate    datam  :    modo 

Militaris  niissio  quadruplex  fuit,  ho-  cibaria   sive    annonam,   sine   quibns 

nesta,  causaria,  gratiosa,  ignominio-  cotnnieari   uequit.     Utro   sensu  hie 


LIB.    VII.    (JAP.    39. 


1093 


cohortes  quaedam,  quia  procul  ab  domo  ac  rebus  suis  hy- 
bernassent.  Per  specicm  etiam  militarium  usiium,  cum 
alii  alio  mitterentur,  magna  pars  ablegati.  Quam  multitu- 
dinem  consul  alter  llomaj  praetorque,  alias  ex  aliis  fingendo 
moras,  retrnebat,  Et  prinio  quidem,  ignari  ludificationis, 
minime  inviti  domos  revisebant.  Postquam  neque  reverti 
ad  signa  primos,  nee  fernie  alium,  quam  qui  in  Campania 
hybernassent,  prascipueque  ex  iis  seditionis  auctores  mitti 
viderunt;  primum  admiratio,  deinde  baud  dubius  timor  in- 
cessit  animos,  consilia  sua  cmanasse:''  'jam  qnaistiones, 
jam  indicia, 5 1  jam  occulta  singulorum  supplicia,  impotens- 
que  et  crudele  consulum  ac  Patrura  in  se  regnura  passuros.' 
Haec,  qui  in  castris  eranl,  occultis  sermonibus  serunt,^  ner- 
vos  conjurationis  ejeclos  ^ '  arte  consulis  ccrncntes.  Cohors 
una,  cum  baud  procul  Anxure  essct,  ad  Lautulas^  saltu 

V  Divulgata  indicio  alicujus  incepta  sua. 


3  Al.  judicia. — 4  Ferunt  Gronov.  Crevier. — 5  '  Placet  Puteani  conjectnra 
exsectos,  quod  aptins  accominodatur  voci  nervos.'  Strotli.     Vid.  Not.  inf. — 


NOTE 


snniatnr,  anibigi  potest.  Priniiim 
quidem  magis  huic  loco  convenire 
suadet  subdita  ratio,  vpI  polius  co- 
lor, '  quia  procnl  ab  domo  ac  rebus 
suis  liybernassent.'  H*c  enim  gra- 
tiosffi  missionis  non  improbabilis  oc- 
casio.  Sed  hoc  sensn  coinmeatum 
dari  aut  obtineri  dixeris, non  aliquem 
in  commeatum  mitti.  Nisi  forte  id 
Auctor  velit  in  commeatus,  id  est,  ad 
tempus  per  comnieatiis,  sive  specie 
commeatuum,  mittebantur.  Nam  ad 
annouam  si  niissos  velimus,  jam  ex- 
tra rem  erit  addita  ex  longinquis  liy- 
bernis  ratio.  Sed  haec  causa  ad  alias 
missionnm  species  referri  potest. 
Itaque  hoc  loco  commeatum  pro  re 
frnmentaria,  sen  viatico,  dici  puto, 
quo  facile  destituuntur,  qui  din  domo 
abfuere.  Sic  tridui  tantum  commea- 
tum quis  habere  dicitur,  ut  indicetur 


instare  panpertatem  extremam. 

1  Indicia[judicia]  Alii  indicia,  ncm- 
pe  a  consciis  :  sed  plus  aliquid  judi- 
ciomm  nomine  significatur,  unde 
major  prasentiorque  metus. 

■"  Nervos  conjurationis  ejectosl  Pu- 
teanus  conjicit  exsectos  :  quod  malim, 
quam  Gebhardi  electos.  Metaphora 
est,  qua  seditionis  duces,  qnibus  nni- 
versnm  velut  corpus  conjurationis 
continebatur,  nervi  appellabantnr  : 
qua  metaphora  siqnidera  contentus 
esse  Auctor  voluit,  recte  dicere  po- 
tuit  ejectos,  ut  ad  homines  ea  vox  re- 
feratur  ;  sin  allegorize  qnadani  specie 
continuare  ejusniodi  figuram  placuit, 
melius  erit  exsectos  dixisse,  nt  nervi 
intelligantur. 

s  Ad  Lautulas'\  Locns  fuit  in  Pom- 
tini  agri  finibus,  panio  supra  Tarra- 
cinam,  non  longe  ab  Ufente  fl.  Lau- 


1094  T.    LIVII 

angusto  inter  mare  ac  montes  consedit,  ad  excipiendos, 
quos  consul  aliis  atque  aliis  (nt  ante  dictuQi  est)  causis 
raittebat.  Jam  valida  admodura'^  niimero  maniis  erat;  nee 
quicquam  ad  jiisti  exercitus  formam,  praeter  ducera,  deerat. 
Incompositi  itaque  praedantes  in  agrum  Albanum  perve- 
niunt,  et  sub  jugo  Alb.ne  Longaj  castra  vallo  cingunt.  Per- 
fecto  inde  opere,  reliquum  diei  de  imperatorc  sumcndo 
sentcntiis  decertant,  nulli  ex  pra^sentibus  satis  fidentes. 
'  Quern  autem  ab  Roma  posse  exciri?^  quern  Patrum  aut 
plebis  esse,  qui  aut  se  tanto  periculo  sciens  offerat,  aut  cui 
ex  injuria  insanientis  exercitus'  causa  recte  committatur?' 
Postero  die,  cum  eadem  deliberatio  teneret,  ex  praedatori- 
bus  vagis  quidam  compertum  attulcrunt,  T.  Quintium  in 
Tusculano  agrum  colere,  Urbis  honorumque  immemorera. 
Patriciae  hie  vir  gentis  erat :  cui  cum  militiae,  magna  cum 
gloria  actae,  finem  pes  alter  ex  vulnere  claudus  fecisset, 
ruri  agere  vitam  procul  ambitione  ac  foro  constituit.  No- 
mine audito,  extemplo  agnoverc  virum :  et,  quod  bene  ver- 
teret,  acciri  jusserunt.  Sed  parum  spei  erat,  voluntate 
quicquam  facturum.  Vim  adhiberi  ac  metum  placuit. 
Itaque  silentio  noctis  cum  tectum  villas,  qui  ad  id  missi 
erant,  intrassent ;  somno  gravem  Quintium  oppressum, 
nihil  medium,  aut  imperium  atque  honorem,"  aut,  ubi  resti- 
taret,  mortem,  ni  sequeretur,  denuntiantes,^  in  castra  per- 


6  Vnlg.  Jam  valido  adm. — 7  Viilg.  acciri. — 8  '  Imperium  atque  honorem,  Sfc. 
Haec  coiTiipta  visa  sunt  Gronovio,  Doujatio,  aliisf|iie,  qiiod  in  prioie  niembro 
conditio  desit,  in  altero  pleonastice  geminata  ubi  reslilaret,  ni  sequeretur. 
Quare  Gronovins  quidem  locnm  sic  conslituere  volebat,  imperium  atque  hono- 
rem  si  sequeretur,  aut  ubi  restitaret  mortem.  Dotijatiiis  vero  ni  sequeretur  tan- 
quam  interpretanientiim  toC  ubi  restitaret  ejicere  nialebat ;  qtiod  et  Draken- 
borcbio  niagis  probabile.  Neque  ego  aliter  sentire  possim,  nisi  forsan  baec 
facilior  videatur  ratio,  ut  ubi  bou  pro  si,  sed  pro  cum,  posilum  existiniemus/ 

NOTjE 

tulap,  sive  Lantolae,  'alavando  die-  '    Ex  injuria  insanientis  exercitus'] 

tap,'  secnndiim  Varr.  I.  iv.  de  Liug.  Verba  sunt  ipsonini  militiim,  faten- 

Lat.  '  qnod  ibi  ad  Janum  geminuni  tiiim  se    illata   sibi  injuria  ad  insa- 

aquae  calidae  fuernnt.'     Fuit  hie  lo-  niam,  furorera,  desperationemque  ac- 

cus  in  saltu  angusto,  non  procul  ma-  tos. 

ri,  ipsaeque  angustiae  eo  nomine  ap-  "  Aut  imperium  atque  honorem]  Vi- 

pellatae  videntur.  dit  Gronov.  vulgatae  edhionis  vitiunt!^ 


LIB.  VII.  CAP.  40.  1095 

traxerunt.  Imperator  extemplo  adveniens  appellatus  ;  in- 
signiaque  honoris  extenito  subitae  rei  miraculo  deferunt, 
et  ad  Urbem  ducere  jubcnt.  Suo  magis  inde  impetu,  quam 
consilio  ducis,  convulsis  signis,  infesto  agmine  ad  lapidem 
octavum  viae,9  quae  nunc  Appia  est,  perveniunt:  issentque 
confestim  ad  Urbem,  ni  venire  contra  cxcrcitum  dictatorem- 
que  adversus  se  M.  Valcrium  Corvuni  dictum  audissent,  et 
magistrum  equitum  L.  ^milium  Mamercinum. 

40.  Ubi  primuin  in  conspectum"  ventumest,  arma  signa- 
que '°  agnovere ;  extemplo  omnibus^  raemoria  patriae  iras 
permulsit.  Nondum  erant  tarn  fortes  ad  sanguinem  civi- 
lem,  nee,  praeter  externa,  noverant  bella  : '  ultimaque  rabies 
secessio  ab  suis  habebatur.  Ita  jam  duces,  jam  milites 
utrimque,  congrcssus  quaerere  ad  colloquia.  Quintius, 
quern  armorum  etiam  pro  patria  satietas  teneret,  nedum 
adversus  patriam  ;  Corvus,  omnes  caritate  cives,  prascipue 
milites,  et  ante  alios  suura  exercitum,  complexus,  ad  col- 
loquium processit.  Cognito  ei  extemplo  baud  minor"  ab 
advcrsariis  verecundia,  quam  ab  suis   silentium,   datum  : 

-  Nondum  Romani  eo  scrtitiie  perveneranl,  ut  ciiium  sanguinem  sine  horiore 
effnnderent :  nee  bellis  nisi  adcersus  exlernos  imhuti  erant,  et  exerciti. 


Stroth. — 9  '  Via  Mss.  noniiiilli.  Atque  sic  alias  loqiii  amat  Liviiis,  nisi  forsas 
ad  vit  and  II  ni  qui  lit  urn  abliitiviini,  post  'impetu/  '  consilio,' 'signis'  et  '  aj^- 
iiiine,'  li.  I.  genitivo  nsiis  sit.'  Stroth. 

10  Legendum  nionet  J.  F.  Gronov.  in  conspectum  ventum,  et  arma  signaque. 
— 11  '  Haud  minore.  Vulgo  in  omnibus  M*s.  et  Edd.  minor  peiperain.  In 
nno  vero  est  haud  minor  ejus  ab  adv.'  Stiotb.     Minore  dat  Kreyssigius. — 

NOTyE 

iibi  est  nihil  medium,  aut  imperium  at-  ticipium    denuntiantes    ad  utrumque 

que  honor  em ;  aut  ubi  resiitaret,  nwr-  membrum  explicaudiim  ;  uempe  nibil 

tern,  ni   sequeretur,  denuntiantes.     In  medium,  sed,  aut  imperium  et  bono- 

piioii  membio  deesse  aliquid,  in  al-  rem,  aut,   si  resisteret,  mortem  de- 

tero  siiperesse.     Itaqiie  sic  restituit,  nuntiantes. 

ut  habetur  in  contextu.     Sed    quo-  "   Ubi  primum  in  conspectum,   Sec] 

niam  et  ordinem  verborum  invertit,  Non  abeo   a  Gronovii  lectione;  ubi 

et  si  legit  pro  niseque»e<ttr,  quod  nihil  in  conspectum  ventum,  et  arma  signa- 

aliud  est  quam   ubi   restitaret,  prius  que,  ifc. 

illud  tanquam  superfluuin,  et  expli-  y  Omnibusi  Utriqne  exercitni,  tam 

cando  alteri  ad  marginem  insertura,  Roma,  quam  e  Volscis  venienti. 
\oJens  deleveriin.    Sufficit  enim  par- 


i09G  T.    LI VI I 

*  Deos/  inquit,  *  immortales,  milites,  vcstros  piiblicos  me-- 
osque,  ab  Urbe  proficiscens,"  ita  adoravi,  veniamque  sup- 
plex  poposci,  ut  mihi  de  vobis  concordiae  partae  gloriam, 
non  victoriam,  darent.  Satis  tuit  eritque,  unde  belli  decus 
pariatur :  hinc  pax.  petenda  est/  Quod  Deos  immortales 
inter  nuncupanda  vota  expoposci,  ejus  me  corapolem  voti 
vos  facere  potestis;  si  meminisse  vultis,  noii  vos  in  Sam- 
nio,  nee  in  Volscis,  sed  in  Romano  solo  castra  habere :  si 
illos  colles,*  quos  cernitis,  patriae  vestrae  esse,  si  hunc  ex- 
ercitum  civium  vestrorum :  si  mc  consulem  vestrum,  cujus 
ductii  auspicioque  priore  anno  bis  legiones  Samnitinm  fu- 
distis,  bis  castra  vi  cepistis.  Ego  sum  M.  Valerius  Cor- 
vus,  milites,  cujus  vos  nobilitatem  beneficiis  erga  vos,  non 
injuriis,''  sensistis;  nullius  superbse  in  vos  Icgis,  nuUius 
crudelis  senatus  consulti  auctor;  in  omnibus  meis  imperils 
in  me  severior,  quam  in  vos.  Ac  si  cui  genus,  si  cui  sua 
virius,  si  cui  etiam  majestas,  si  cui  honorcs  subderc  spiri- 
tus  potuerunt ;  iis  eram  natus,''  id  specimen  mei  dederam,  ea 
aetate  consnlatum  adeptus  eram,  ut  potuerim,  tres  et  viginti 
annos  natus,  consul  Patribus  quoque  fcrox  esse,  non  so- 
lum plebi.*  Quod  meum  factum  dictumve  consulis  gra- 
vius,  quam  tribuni,  audistis?  "^  eodem  tenore  duo  insequen- 
tes  consulatus  gessi ;  eodem  haec  imperiosa  dictatura**  ge- 
retur,  ut  neque  in  hos  meos  et  patriae  raeae  milites  mitior, 
quam  in  vos,  horreo  dicere,  hostes.     Ergo  vos  prius  in  mc 

"  Non  minus  reverentite  atque  obsetxantice  exhibitum  ab  adversee  partis  exerci- 
tu,  quam  silenlii  factum  a  propria,  O  milites,  ait,  ego  excedens  urbe,  vestra 
puhlica,  meaque  familiariu  mnnina,  ifc. 

*  In  consulatu  non  solum  in  plebeios,  sed  adcersus  ipsum  etiam  senatum  superbe 
me  gerere,  ac  rchementior  videri. 

"  Quodnam  factum  meum  in  consulatu  durius  quam  in  trU)unatu  legionis  audi' 
turn  a  vobis  est  ? 

aOTJE 

'  Hinc  pax  petenda  esf]    Ex  vobis,  &c.     An  potius  is  eram  natus :  atque 

civibus,  scilicet,  Romauis.  lioc  ad  genus  ;  nam  quae  sequiintur, 

^  Si  illos  coUes,  ^c]  Repete  ex  su-  id  specimen,  Sfc,  ad  virtutem  honores- 

perioribiis,  meminisse  vultis.  que  spectant. 

''  Non  injuriis]    Quales  a  plerisque  <^  Hwc  imperiosa  dictatura^   Magis- 

ceteroium  nobilium.  trains  stiopte  ingenio  impotens. 

•=  Us  eram  natus'\    Genere,  virtute, 


LIB.  VII.  CAP.  40.  1097 

strinxeritis  ferrum,  quaiii  in  vos  ego.  Istinc  signa  cancnt,'' 
istinc  clamor  prius  incipiet  atque  impetus,  si  dimicandum 
est.  Inducitc  in  animum,  quod  non  induxerunt  patres  avique 
vestri ;  non  illi,  qui  in  Sacrum  raontem*  sccesserunt;  non 
hi,  qui  poi^tea  Aventinum  insederunt.  Expectatc,  dum  vo- 
bis  singulis,  ut  olim  Coriolano,  matres  conjugesque  crini- 
bus  passis  obviae  ab  Urbe  vcniant.  Turn  Volscorum  legio- 
ncs,  quia  Roraanum  habebant  ducem,  quieverunt ;  vos, 
Romanus  exercitus,  ne  '^  destiteritis  impio  bello  ?  T. 
Qninti,  quocumque  istic  loco,  seu  volens,  seuinvitus,^  con- 
stitisti,  si  dimicandum  erit,  turn  tu  in  novissimos  te  recipi- 
to  :  fugeris  etiam  honestius,  terguraque  civi  dederis,  quam 
pugnaveris  contra  patriam.  Nunc  ad  pacificandum  bene 
atque  houeste  inter  primos  stabis,  et  colloquii  hujus  salu- 
taris  interpres  fueris.  Postulate  aequa,  et  ferte  :  quanquam 
vel  iniquis  standum  est^  potius,  quam  impias  inter  nos  con- 
seramus  manus.'  T.  Quiutius  plenus  lacrymarum,  ad  suos 
versus,  *  Me  quoque/  inquit,  *  milites,  si  quis  usus  mei 
est,  meliorem  pacis,  quam  belli,  habetis  ducem.  Non  enim 
ilia  modo  Volscus  aut  Samnis,  sed  Romanus,  verba  fecit; 
vester  consul,  vester  imperator,  milites  :  cujus  auspicia  pro 
vobis  expert!  nolitc  advcrsus  vos  velle  experiri.  Qui  pug- 
narent  vobiscum  infestius,  et  alios  duces  senatus  habuit: 
qui  maxime  vobis,  suis  militibus,  parceret,  cui  plurimum 
vos  imperatori  vestro  crederetis,  cum  elegit.  Pacem,  etiam 
qui  vincere  possunt,  volunt:  quid  nos  velle  oportet?  quin, 
omissis  ira  et  spe,  fallacibus  auctoribus,  nos  ipsos  nostra- 
que  omnia  cognitae  permittimus  fidei  ?  ' 

''  Vestra  ex  parte  tuba  cantu,  cornuve,  signum  pugncB  dabitur. 

'  Quocumque  munere  ibi,  seu  sponte,  seu  coaclus,  fungeris. 

f  Jusla  petite,  ac  proponite.     Licet  iniquce  etiam  conditiones  accipienda  sint. 


12  Non  Gronov.  Doujat.  Crevier. 

NOTiE 

*  Quiin  Sacrum  7nonlem']  De  prima  dictus,  lib.  ii.  c.  32.  de  secunda  in 
plehis  secessione  pro  libertate  in  Aventinum  pro  pudicitia,  lib.  iii.  c. 
nioiitem  Crustumeriniim,  qui   Sacer     50. 

Delph.  et  Var.  Clas.  Livius.  4  E 


1093  T.    LIVII 

41.  Approbantibns  clamore  cunctis,  T.  Quintlus,  ante 
signa  progressus,  in  potestate  diclatoris  milites  fore  dixit : 
oravit,  ut  causam  "  miserorum  civium  susciperet,  suscep- 
tamque  eadem  fide,  qua  rem  publicam  administrare  solitus 
esset,  tueretur.  *  Sibi  se  privatim  nihil  cavere  :  nolle  alibi, 
quam  in  innocentia,  speni  habere.  Militibus  cavcndum, 
quod  apud  Patres  semel  plebi,  iterum  legionibus  cautum 
sit,  ne  fraudi  secessio  esset.' «  Quintio  colhiudato,  ceteris 
bonum  animuni  habere  jussis,  dictator,  equo  citato  ad  Ur- 
bem  revectus,  auctoribus  Patribus,  tulit  ad  populum  in 
luco  Fetelino/  ne  cui  militum  fraudi  seccssio  esset.  Oravit 
etiam  bona  venia  Quirites,  ne  quis  earn  rem  joco  seriove 
cuiquam  exprobraret.  Lex  quoque  sacrata  militarist  lata 
est,  ne  cujus  militis  scripti  nomen,  nisi  ipso  volente,  dele- 
retur,''  additumque  Icgi,  ne  quis,  ubi  tribunus  militum  fuis- 
set,  postea  ordinum  ductor*  esset.  Id  propter  P.  Salonium 
postulatum  est  ab  conjuratis ;  qui  alternis  prope  annis  et 
tribunus  militum,  et  primus  centurio  t  erat,  quern  nunc 
primi  pili  appellant.  Huic  infensi  milites  erant,  quod 
semper  adversatiis  novis  consiliis  fuisset,  et  particeps 
eorum  esset,  qui  ab  Lautulis  fugissent.'*'     Itaque  cum  hoc 

f  Prospicialvr  nunc  securituli  horum  militum  legionoriorum,  ut  illorum  nemo 
delrimenlttm  patiatur  ex  seditione ;  quemadmodum  bis  olim  universa  plebi  provi' 
sum  est-  '*  Ccnlurio. 


IS  Oravilque  Gronov.  Donjat.  Crevier.  Legendnm  censet  J.  F.  Gronov. 
orare,  ut  causam. — 14  '  Et  particeps  eorum  esset,  qui  ah  Lautulis  fugissent  e  diio- 
biis  Mss.  edidi,  extniso  ne,  qiiod  vuU'O  anXe  particeps  inseritur;  nisi  cum 
Gron.  legpre  nialis  et,  ne  particeps  e.  esset,  ah  L.  fugisset.'  Rupert.  '  Recepi 
Gronovii  conjectiiram,  qua  nihil  certius.  Viiigo  male  :  et  ne  particeps  eorum 
esset,  qui  ah  Lautulis  fugissent.  Pro  et  ne  in  Sijronii  et  plerisque  aliis  edd.  est 
nee.  Forsan  nonnullis  magis  placeret,  nonnullormn  codd.  sed  non  optim<e 
notae,  lectio,  et  particeps  eorum  esset,  omisso  ne,'  Strotli.     Gronovii  emeoda- 

NOTiE 

f  In  luco  Petelino'\    Extra  ordinem  33. 

in  lioc  Inco  Peliiino  habita  nunc  co-  *■    Deleretur']    E  nnmeris,  opinor, 

tnitia,  ut  in  M.  Manlii  judicio  lib.  vi.  sive  catalogo  militum,  ne  militaret. 

cap.  20.  t  Primus  centurio^  Vide  not.  ad  1. 

s  Lex  quoque  sacrata  militaris']  Hand  ii.  c.  21.  J.  Clericus. 

absimilis  legibus  talis  in  gratiam  tri-  »    Qui  ab  Lautulis  fugissent']    Cer- 

bMnorum  piebis,  dequibuslib.il.  cap.  turn  est,   apnd   Lautulas   adolevisse 


LIB.  VII.  CAP.  42.  10C9 

unum  propter  Saloniura  ab  senatu  non  impetraretur ;  turn 
Salonius,  obtestatns  Patres  conscriptos,  ne  suum  honorem 
pluris,  quam  concordiam  civitatis,  aestiraarent,  perpulit, 
ut  id  quoque  ferretur.'  ^que  impotens  postulatum  fuit, 
ut  de  stipfendio  '^  equitum  (merebant  autem  triplex  ea  teni- 
pestate)  *  oera  demerentur,  quod  adversati  conjurationi 
fuissent. 

42.  Praeter  haec  invenio  apud  quosdara,  L.  Genucium, 
tribnnum  plebis,  tiilisse  ad  populnm,  ne  foenerare  '^  liceret : 
item  aliis  plebiscitis  cautum,  ne  quis  eundem  magistratum 
intra  decern  annos  caperct;  ncu  duos  magistratus  uno  anno 
gereret ;  utique  liceret  consoles  ainbos  plebeios  creari.'' 
Quae  si  omnia  concessa  sunt  plebi,  apparet,  baud  parvas 
vires  defectionem  babuisse.  Aliis  annalibus  proditum  est, 
neque  dictatorcm  Valerium  dictum,  sed  per  consules  om- 
neni  rem  actam  ;  neque,  antequara  Romam  veniretur,  sed 
Romae,  earn  multitudinem  conjuratornm  ad  arma  conster- 
natam  esse ; '  nee  in  T.  Quintii  villara,    sed  in  aedes  C. 

■  Ut  ea  eliam  clausvla  legi  adderetur. 

*  Stipendium  vero  equitum  triplum  erat,  ejus  quod  peditibus  dabatur. 


tionem  recepit  Kreyssigius. — 15  De  del.  Gronov.  1679. 
16  Qnidani  codd./a?7jerare. 

NOTyE 

conjnrationem  ;  sed  per  eos,  qui  inde  credebaf ,  si   unum   consulem  e  suo 

fugerant,  non  minus  infelligi  possent  corpore  liaberet,  sed  certo  ac  neces- 

seditiosi,  qui  ibi  in  prtesidio  collo-  sario  jure,  quod  aegre  patricii  fere- 

cati   stationem  desenieraut,   et  Ro-  bant.     Nunc  de  eo  actum,  an  etiam 

mam  armati  petierant,  quam  qui,  ne  anibo   consules,   si  ita    viderelur,   e 

cum  conjuratis  sentirent,  eo  ab  loco,  plebe  creari  liceret ;  quod  vel  nunc, 

atque   ab  eorum   consortio   recesse-  vel  i)ostea  admissum. 

rant,  de  quibns  solis  patet  banc  fu-  '  Ad  arma  consternatam  esse']    Hie 

gam  accipi  debere.     Expeditior   ta-  consffrnrtri  est,  perturbari  etconcuti  : 

men  res  videtur  futura  ex  allata  ab  licet   viilgala   acceptione    significet, 

Gronov.  lectione  :  quod  semper  adver-  dejici  aninio,   et    terreri.      Nam   et 

aatus  eorum  consiliis  fuisset :  etnepar-  consternatio  apud   Festum  est  con- 

ticeps  eorum  esset  (prout  habent  Mss.  citatio  qnaedam  siibita  ex  nielu  ;  ati- 

et  ante  Sigon.  editi)  ab  LautuUs  fu-  quando  tamen  significat  proterve  lo-^ 

gisset.  qui  ;  inimo  et  erigi  cum  quadam  ni- 

^  Consules  ambos  plebeios  creari]  Mac-  miruni    perturbatione  :     ut    Nonius 

tenus   praeclare  secum  actum  plebs  Marcellus  cap.  4.  ex  Pacuvio.    Unda 


1100  T.    LIVII    LIB.  VII.  CAP.  42. 

Manlii,  nocte  impetum  factum,  eumque  a  conjuratis  com- 
prehensum,  ut  dux  fieret ;  inde  ad  quartum  lapidem  pjo- 
fectos  loco  munito  consedisse;  nee  ab  ducibus  mentionem 
concordiae  ortara  ;  sed  repente,  cum  in  aciem  arraati  exer- 
citus  processissent,  salutationem  factam ;  et  permixtos 
dextras  jungere,  ac  complecti  inter  se  lacrymantes  milites 
coepisse,  coactosque  consules,  cum  viderent  aversos  a 
dimicatione  militum  animos,  retulisse  ad  Patres  de  con- 
cordia  reconcilianda.  Adeo  nihil,  praeterquam  seditioneni 
fuisse,  eamque  compositara,  inter  antiquos  rerura  aiictores 
constat.  Et  hujus  fama  seditionis,  et  susceptum  cum  Sam- 
nitibus  grave  bellum,  aliquot  populos  ab  Romana  societate 
avertit :  et,  praeter  Latinorum  inlidum  jam  diu  foedus,  Pri- 
vernates  etiam  Norbam""  atque  Setiam,"  finitimas  colonias 
Romanas,  incursione  subita  depopulati  sunt. 

NOTiE 

et   Noster,   ut  Sigon.   observat   lib.  °   Atque  Setiam]    Fuit  etiam   hacc 

VIII.  'Tumultn  sanos  etiam  conster-  Romanornm    colonia    in  Volsconim 

nante  animos,'  id  est,  concitante.  agro  Pomtino   apiul    Amasenum    fl. 

»>  Norbani]    De  liac  apiid  Volscos  Privernum  inter  et  Norbam.     Nunc 

Romanoruni  colonia  dixi,  lib.  ii.  cap.  vulgo  Sezza  vocatur. 
34. 


T.    LIVII    PATAVINI 

IIISTORIARUM 

AB     URBE     CONDITA 
LIBER    VIII. 


BREVIARIUM. 


Cap.  1.     C.  Plautius  cos.  devincit  Privernates,  sed   cum  Antiatibus  diibio 
Marte  confligit,  ariuaqiie,  ex  hoslibus  capta,  dat  LtiiE  matii.     Collega 
ejus,  L.  iEinilius   jMameicinus  vastat  agros  Saninitium,  et  hi  legates  Ro- 
niam  niittunt.     2.  Foedere  cum  Romanis   icto  Samnites  bellum  iiiferunt 
Sidicinis.     Hi  vero,  adjuti  a  Latinis  Campanisqiie,  agios  illorum  popuiau- 
tur.     Id  queruiitur  Samnites  apnd  senatum  Rom.  qui  anceps  illis  dat  re- 
sponsum.     3.  Latini  Campanique  occulte  bellum   parant  adversus  Koma- 
nos:  sed  indicia  conjurationis  Romam  emanant,  quo  x.  princijjes  Latino- 
rum  evocantur,  nominatimque  L.  Annius  Setinus  et  L.  Nuniisius  Circeien- 
sis,  prajtoies  Latii.     4.  Aunii  oratio  in  concilio  Latinoium,    5.  et  in  senatu 
Rom.  habita,  in  qua  has  pacis   conditiones  fert,  ut  alter  ab  Latinis  consul 
et  aequa  senatus  pars  detur,  et  utraque  gens  unus  fiat  populus,  qui  omnes 
Romani  vocentur.      T.   Manlius  cos.  iratiis    respondet.     6.  Annius,   per 
gradus  Capitolii  lapsus,  exauimatur.     Bellum  Latinum  severissimo  impe- 
rio  administratnr   ad   Capuam.     Nocturna  species,  utrique  visa  consuli, 
liaruspicesque  victoriam  ei  portendunt  exercitui,  cujus  imperator  leglones 
liostium  et  super  eas  se  devovisset.     7.  Gemiuus  Metius,  qui  Tusculanis 
cquitibus  praeest,  ad  singulare  certamen  provocat  T.  Manlii  Toiquati  con- 
sulis  filium.     Is  victor  redit  ad  patrem  ;  sed  hujus  jussu  securi  percutitur. 
8.    Forma  aciei  Rom.  Duo  exercitus  consulares.     9.  Pugna  atrox  cum 
Latinis.    P.  Decius  Mus  cos.  qui  minus  egregie,  quam   collega,  litaverat, 
Diis  Manibus  se  devovet,  trepidantibus  Romanis,  et  in  raedios  hostes  ruens 
telis  obruitur.     10.  Victoria  Romanorum.    Devotionis  ritus.      11.  Latini 
tumultuarium  undique  exercitum  conscribunt,  sed  iterum  a  Manlio  victi 
se  dedunt  omnes  una  cum  Campanis.     Latinus,  Privernas,  et  Falernus 
ager  plebi  Rom.  dividitur.     Cum  Laurentibus  renovatur  fcedus,  et  civitas 


1102  T.    LIVII 

datur  Campanis  equitibus,  quia  non  desciveraut.     12.  Antiatiiitn  Latino- 
nimque  rebellio.     Adversns  illos  dictator  dicitur  L.  Papirius  Crassus, 
adversus  lios  Q.  Publilius  Philo  cos.  qui  tres  leges  feit,  nt  plebiscita omnea 
Qiiiiites  teneant;  iit  legiim  ante  initum  suffrai^iuni  Patres  fiant  aiictores  ; 
iitqiie  alter  utiqiie  ex  plebe  censor  creetiir.     13.  Latiuin,  quod  neque 
belliim  neque  pacem  pati  potest,  omne  siibigllur  :  et  de  eo  L.  Furius  Ca- 
iiiillus  COS.  ad  senatum  refert.     14.  Latinorum  populi  vel  in  civitatem  ac- 
cppti,  vel  agris  miilctati.    Veliternoriim  iiiuri  dejecti,  et  senatores  Koniam 
abducti,  jussique  trans  Tiberim   habitare.     Antiatiuni  naves  abductae,  et 
rostris  earum  sugpeslus  in  foro  adoriiatns. 
16.  Aurunci,  a  Sidicinis  piiisi,  Suessani  conimigrant,  auxiiinnique  pctunt  ab 
Ronianis.     Minncia  Vestalis  mnndioris  jnsto  cultus  et  deinde  inresti  accu- 
satur,  ac  viva  defoditiir.     Q.  Publilius  Pliilo  primus  de  plebe  pra-tor  fit. 
16.  M.  Valerius  Corvus  cos.  capit  Gales,  Ausonuui  opp.  quo  colonia  dedu- 
citur.     17.  M.  Papirius  Crassus,  ob  falsam  Gallic!  belli  famam,  dictator 
dictus,  agrum  Sidiciuuni  vastat.     Samnites  et  Lucani  ad   Alexandre  Epi- 
lensi  funduntur.     Novse  tribus  Maecia  et  Scaptia.     Acerrani  facti   Ro- 
mani. 
18.  V^eneficia  niatronaruni.  Multae  epotis  mediramentis  suis  intereunt,  et  ad 
CLXX.  damnantur.     Dictator  dicitur  clavi  tigendi  causa.     19.  Privernates 
et   Fundani  ducc  Vitruvio  Vacco  bclium  iiifirunt  Ronianis,  et  vincuntur. 
Deditio  Fundanorum.    20.  Carceres  in  circo  priinuni  statuti.  Falsa  tuniuU 
tus  Gallici  fama.     Privernuni   vi   caplnm,  Vitruviusque  ab  suis  traditus. 
^des  ejus  in  Palatio  dirutff,  et  bona  Senioni  Sanco  consecrata.     Senatui 
Privcrnas  trans  Tiberim  habitare  jussus.     21.  Senatus  Rom.  Privernati- 
bus  civitatem  dat,  niotus  feroci  response  unius  ex  legatis  eorum. 
22.  Colonia  Fregellas  deducta.  Visceratio  data  populo  aM.  Flavio  in  funere 
niatris.     Palaepolitaui,  finitimi  Neapolitanis,   et,    ut   lii,  Cumis  oriundi, 
rnulta  hostilia  adversus  Romanos,  agrum  Canipanum  Falernumque  inco- 
lentes,  faciunt,  Saninitium  societate  freti.      23.  Legatis  Rom.   ferox  ab 
Samnitibus  redditur  responsum.     Q.  Publilius  Pliilo  cos.  inter  Palaepolim 
Neapolimque  loco  opportune  capto,  utrumque  premitoppidum,et  proximo 
anno  rem  gerit  pro  consule.     24.  Alexander,  Epiri  rex,  bellum  gerit  in 
Italia,  et,  ab  exule  Lucano  inferfectus,  sortes  Dodonaei  Jovis  eventu  affir- 
mat.     25.  Lectisternium  quintum.     Lucani  Apulique  fadere  in  amiciiiain 
Rom.  accepti.     Res   prospere  jn  Samnio  gesta?.     Deditio  Palispolilano- 
rum.    26.  Fuga  Nolanorum  Saniniliumque,  qui  Palaepoli  fuerant.     Publi- 
io  primum  et  prorogatum  imperium  et  triumphus  finilo  consulatu  de« 
cretus. 

7.  Bellum  exoritur  cum  Tarentinis,  qui  Lucanos  etiam  arte  impellunt 
ad  abolendani  societatem  Rom.  28.  L.  Papirius  fcenerator  C.  Publilium, 
qui  ob  aes  alienum  paternum  se  ei  nexum  dederat,  minis  verberibusque  ad 
foedam  libidinem  peilicere  conatur.  Hac  causa  tuniultus  legisque,  qua 
cautum,  nt  pecuni*  credita;  non  corpus, sed  bonadebitoris  obnoxia  esseut, 
nee  quisquam  necteretur,  nisi  qui  noxam  ineruisset.  Ita  nexi  solvuntiir, 
29.  Vestini  Samnitibus  sese  conjungunt :  eorumque  turn  agri  a  Jun.  Brato 
Scaeva  cos.  vastantur,  turn  expugnantur  oppida.    Adversus  Samnites  L. 


LIB.    VIII.    CAP.   1.  1103 

Papirius  Cursor  dictator,  et  ab  hoc  Q.  Fabius  Maximiis  Bullianns  inagister 
equitum  dicitiir.  30.  Papirius  ad  aiispicla  repetenda  e  Samnio  Romam 
revertitiir,  et  Fabius  contra  cdiclum  ejus  secuiidoque  cimi  lioste  pra^iio 
coiifiigit.  Hinc  dictator  pleiiiis  iiiiriHruni  ircpqne  profici>icitiir  in  castra. 
31.  Fdbius  niilitcs  obtestatur,  iit  se  ab  iinpotenti  ciiidelitate  diclatoiis  tu- 
tentiir.  32.  Hie  virgas  et  secures  expediri  jubet;  ille  ad  unlites,  tuniul- 
tum  jam  niiscentes,  se  rccipit.  33.  Fabius,  poslero  die  iteruui  adesse 
jussiis,  clam  ex  castris  Roniani  profugif,  et  Papirius  enm  confesliin  sequi- 
tur.  Universo  senatu  fnistra  deprt-cante,  Fabii  pater,  qui  dictator  et  ter 
consul  ftterat,  tribunes  pi.  appellat,  concionenique  babct  ad  populum. 
34.  Oratio  dictatoris.  35.  Ira  ejus  sedutur  procibus  et  obtestatioue  po- 
puli  Rom.  tribunorum,  Fabioruuiqne.  Iiidignatio  exercitus  ob  irritas  pre- 
ces  suas.  36.  L.  Papirius  Crassus  majiister  eqnitum  dicitur;  et  legiones 
Rom.  de  industria  impediunt  victoriam.  Itaque  dictator  comitatem  miscet 
scveritati,  moxque  Samnites  magna  clade  et  populalione  agrorum  ad  pa- 
ceni  peteudaui  compeliit.  37.  Nova  Samniiinm  defectio,  bclluuique  Apu- 
lum.  Agri  utriusque  populi  evastati.  Nocturna  et  iuanis  trepidatio  ia 
Uibe.  Legem,  a  M.  Flavio  trib.  pi.  latam,  ut  in  Tusculanos  aniinadver- 
teretur,  tribus  omnes,  prceter  Polliam,  antiquant.  Hinc  nunquam  fere 
Papiria  tribus,  in  qua  Tusculaui  erant,  randidato  cuiqiiani  ex  Pollia  siif- 
fragiuiu  dedit.  38.  A.  Cornelius  Arviua  dictator  in  Samnio  castra  incu- 
rio.ve  posita  noctu  reliuquit,  et  postero  die  conserit  pugnau),  quwi  din  an- 
ceps  est.  39.  Tandem  viiicuntur  Sauiniies,  et  prseter  res  Brutulum  quo- 
que  Papium,  auctorem  belli,  Romanis  dedi  decernunt.  40.  Hoc  belium  a 
consulibus  gestum,  quidani  auctores  sunt,  et,  agrotante  L.  Plautio  prse- 
tore,  A.  Cornelium  dictatorem  dtctum,  ut  in  ludis  Rom.  siguum  mitten- 
dis  quadrigis  daret.  Historia  vitiata  falsis  iuiaginum  titulis  laudationibus- 
que  funebribus. 


1.  Jam  consules  erant*  C.  Plautius  secundum/  "  L.  ^mi- 
lius  Mamercinus ;  cum  Setini  Norbanique  Romam,  nuntii 
defectionis  Privernatium,  cum  querimoniis  acceptae  cladi-s 
venerunt.  Volscorum  item  exercitum,  duce  Antiati  po- 
pulo,  consedisse  ad  Salricura,  allatum  est.    Utrumque  bel- 

NOTiE 

•  A.  U.  C.  412.  noci  tribuit,   qui  Proculi  fuit ;  turn 

»    C.    Plautius    secundum    [iterum]  quod    Venocem    hunc    cognoininal, 

Tertium  legit  Glareanus,  atqne  hunc  cum   Hypsaeus    dictus  fuerit,  nt  ex 

C.    Plautium   Veuocera    esse  putat.  nnniniis  argenteis  coUigi    potest,  in 

Sed  duplicis  erroris  in  eo  arguitur  a  quibus  legitur,  c.  yps^us  cos.  priv. 

Sigonio.     Primum,  quod  C.  Plautii  cepit.     At  qui  Privernum  cepit,  est 

consulatum,  anno  397.  gestum,  Ve-  bujus  anni  consul. 


1104  T.    LIVII 

lum  Plautio  sorte  evenit.  Prius  ad  Privernura  prof'ectus*'' 
extemplo  acie  conflixit.  Hand  magno  certamine  devicti 
hostes:  oppidum  captum  redditumque  Privernatibus,  prae- 
sidio  valido  iniposito :  agri  partes  diiaj  ademtae.  Inde 
victor  exercitus  Satricum  contra  Antiates  ductus.  Ibi 
magna  utrimquc  caede  atrox  prjelium  fuit:  et  cum  tcm- 
pcstas  cos,  ncutro  inclinata  spc,  dimicantes  dircmisset, 
Romani,  nihil  eo  certamine  tarn  ambiguo  fessi,  in  poste- 
rum  diem  praslium  parant.  Volscis,  recensentibus  quos 
viros '  in  acie  amisissent,  haudquaquam  idem  animus  ad 
iterandum  periculum  fuit.  Nocte  pro  victis  Antium  agmine 
trepido,  sauciis  ac  parte  impedimentorum  relicta,  abierunt. 
Armorum  magna  vis  turn  inter  caesa  corpora  hostium,  turn 
in  castris  inventa  est.  *  Ea  Luae  matri  "^  dare  sc,'  consul 
dixit :  finesque  hostium  usque  ad  oram  maritimam  est  de- 
populatus.      Alteri    consuli    ^1^01  ilio,    ingresso   Sabelluni 


1  Legit  Glaieanns  C.Plautim  tertium. — 2  '  Sigoniiis  delet  prsfpositionem, 
qiiam  viiulicant  omnes  nostri.  Helm,  etiani  ac  Kott.  ad  Privernum  helium 
jirofectiis :  niuie  siispicor  fiiisse  quondam  :  utrumque  btUum  Plautio  sorte  evenit. 
Prius  (id  Privernus  prcfectiis.  Ciii  sii|)erposuit  aliqiiis  explicaiidi  graiiaT^ 
belluin:  quod  deiii  alius  cum  voce  coniipta  insernit  contextui.  Intra,  '  Eo- 
dem  anno  Piivernas  btUnm  iuilum."  J.  F.  Gronov. — 3  Vet.  lib.  apudSigon. 

NOTiE 

*>  Prius  ad  Privernum profectus^De-  Et  genus  qiioddam  lustrationis  erat, 

levit    Sigonius     prirpositionem    ad:  si  igni  abolerenlur  arma  ex  lioslibus 

Gron.  ad  Privernas,  supple  bellum.  capta,  f.ive  Vnlcano,  sive  Marti,  sive 

"^  Ea  Luce  tnatri]  Qux  Lacia  Sat ur-  Minerva',  ant  etiam,  ut  nunc,  Luac 

ni    legitur  vulgo  apud  Gellium,  lib.  matri  sacrarentiir,   quic    apud  Nos- 

XIII.   cap.  21.  in   veteribus   scriptis  trnm   lib.  xlv.  Luna  dicitur,  errore 

Lua   legitur,  testibus    autiquariis   a  librarioriim,     nt    quidem    Turnebns 

Turnebo  citatis  Adversar.  lib.  xix.  censet.    Ego,  siquidem  veteres  Gellii 

cap.  11.  qui  earn  Saturni  vel  uxoreni  codicesZ,i(am  Sufi/rni  liabent,uxorem 

vel    potius   filiam     intelligit.       Luae  intelligiarbitror,  ut  ibidem 'Salaciam 

porro  nomen  sen  cognomen  alucndo,  Neptuni,'  •  Horam  Quirini'  accipere 

id  est,  expiando,  quod  liistrationibus  oportet.      Ea   igitnr  Ops   erit,   sive 

praeesset,    ac    purgationibus,  cujus-  Rheam  quis,   aut  Cybelen  appellare 

modi    post  caedem  liostium   antiqui  inaiuerit:  quibus  nominibus  Terram 

adhibebant.      Quo  spectat  illud   ii.  designari  constat.     Hzec  autem  coni- 

TEneid.  'Me  bello  a  lauto  digressnni  munis   omnium    parens    post    fusuui 

et  caede  Pelasga  Attrectare  nefas,  hostium  sanguinem  raerito  placanda 

donee    nic    flumine    puro  Abluero.'  vidctur.     Facit  quod  habetur  infra 


LIB.    Mil.    CAP.    2.  1105 

ngrum,  non  castra  Samnitium,''  non  legiones  usquam  oppo- 
sitae.  Ferro  ignique  vastantem  agros  legati  Samnitium 
pacem  orantes  adeunt,  a  quo  reject!  ad  senatum,  potestate 
facta  dicendi,  positis  ferocibus  animis,  paceni  sibi  ab  Ro- 
manis  bellique  jus  adversus  Sidicinos  petierunt.  '  Quae  se 
eo  justius  petere,  quod  et  in  amicitiam  +  populi  Romani 
secundis  siiis  rebus,  noii  adversis,  ut  Campani,  venissent; 
et  adversus  Sidicinos  sumerent  arraa,  sues  semper  hostes, 
populi  Romani  nunquam  amicos,  qui  nee,  ut  Samnites,  in 
pace  araicitiani,  nee,  ut  Campani,  auxiiium  in  bello  petis- 
sent,  nee  in  fide  populi  Romani,  nee  in  ^  ditione  essent.' 

2.  Cum  de  postnlatis  Samnitium  Ti.  iCmilius  praetor 
senatum  consuluisset,  reddendumque  his  foedus  Patres  cen- 
suissent,  praetor  Samnitibus  respondit :  '  Nee  quo  minus 
perpetua  cum  eis  amicitia^  esset,  per  populum  Romanum 
stetisse:  nee  contradiei,  quin,  quoniam  ipsos  belli  culpa 
sua  contract!  taedium  ceperit,  amicitia  de  integro  reconci- 
lietur.  Quod  ad  Sidicinos  attineat,^  nihil  intcrcedl,  quo 
minus  Samniti  populo  pacis  bellique  liberum  arbitrium  sit.' 
Fcedere  icto,  cum  domum  revertissent,  extemplo  inde  ex- 
ercitus  Romanus  deductus,^  annuo  stipendioet  trium  men- 
sium  fVumento  aeeepto ;  quod  pepigerat  consul,  ut  tempus 
induciis  daret,  quoad  legati  redissent.  Samnites,  copiis 
iisdem,  quibus  usi  adversus  Romanum  bellum  9  fuerant, 
contra  Sidicinos  profecti,  hand  in  dubia  spe  erant  mature 
urbis  hostium  potiundae.  Turn  ab  Sidicinis  deditio  prius  ad 
Romanos  coepta  fieri  est :  dein,  postquara  Patres  ut  seram 


quot  viros. — 4  Qmd  in  amicitiam  Gronov.  Doiijat.  Vid.  Not.  Var. — 5  '  In 
del.  Grut.  Gronov.  all.  male.'  Stroth.  Malit  J.  F.  Gronov.  auf  ditione 
essent. 

6  Vulg.  perpetua  amicitia. — 7  Attinet  Gronov.  Doujat.  Crevier. — 8  Vulg. 

NOTtE 

cap.  6.  *Ex  una  acie  iinperalorem,  Gellinni  1.  xiii.  c.  22.  et  ad  enm  Jo. 

ex    altera  exercitum   Diis    Manibus  Fred.  Gronoviura.  J.  Clericus, 

matriqne  Terrje  deberi.'  d  Ingrcsso  Sabellum  agrum,  non  cas- 

Luce  3Iatri]  Ea  est  uxor  Saturni,  tra  Samnitium]    Sabelli  ergo  non  nii- 

quae   Rhea   vel  Ops  dicitur.     Vide  nus  Samnites,  quam  Sabini. 


1106  T.    LIVII 

earn  ultimaque  tandem  necessitate  expressara  asperna- 
bantur,  ad  Latinos  jam  sua  sponte  in  arma  motos  facta 
est.  Ne  Campani  quidcin  (adeo  injurise  Samnitium,  quam 
beneficii  Romanorum,  memoria  prfKsciitior  erat)  his  se 
armis  abstinuere.  Ex  bis  tot  popnlis  unus  ingens  exer- 
citus,'°  duce  Latino  fines  Samnitium  ingressus,  plus  popu- 
lationibus,  quam  pra^liis,  cladium  fecit.  Et,  quunquara 
superiores  certaminibus  Latini  erant,  baud  inviti,  ne  sae- 
pius  dimicandum  foret,*"  agro  hostium  cxcessere.  Id  spa- 
tium  Samnitibus  datum  est  Roraam  legates  mittendi.  Qui 
cum  adissent"  senatum,  conquesti  eadem  se  foederatos 
pati,  quaj  hostes  essent  passi,  precibus  infimis  petiere,  '  ut 
satis  ducerent  Romani  victoiiam,  quam  Samnitibus  ex 
Campano  Sidicinoque  hoste  eripuisscnt : '^  ne  vinci  etiam 
se  ab  ignavissimis  popnlis  sinerciit.  Latinos  Campanosque, 
si  sub  ditione  populi  Romani  essent,  pro  imperio  arcerent 
Samniti  agro ;  sin  imperium  abnuerent,  armis  coercerent.' 
Adversus  heec  responsum  anccps  datum,  quia  fateri  pige- 
bat,  in  potestate  sua  Latinos  jam  non  esse,  timebantque, 
ne  arguendo  abalienarent :  *  Campanorum  aliam  condi- 
tionem  esse,  qui  non  foedere,  sed  per  deditionem,  in  fidem 
veuissent :  itaque  Campanos,  seu  velint,  seu  nolint,  quietu- 
ros.  In  foedere  Latino  t  nihil  esse,  quo''  bellare,  cum  quibus 
ipsi  velint,  prohibeantur.' 

3.  Quod  responsum  sicutdubios  Samnites,  quidnam  fac- 
turum  Romanura  censereut,  dimisit,  ita  Campanos  metu 


ductus. — 9  *  Vox  bellum  forte  e  glossa.'  Duk. — 10  Vulg.  Ex  his  tot  populis, 
ingens  exercitus. — 11  Adiissent  Gronov.  Doiijat.  Crtvier. — 12  Conj.  Diik.  cri- 
puisse. — 13  '  Pro  quo  plnics  libb.  script,  et  vett.  edd.  rectius  exiiibeut  quod, 
h.  e.  ob  quod,  cur.'  Doering. 

NOTiE 

*  AV  sctpius  dimicandum  fur  et]  Tae-  ea  oportiiit,  ut  non  semel  monuimiis; 

dium  ex  eo  nasci  potiiit,  si  If  vioribus  pr* seriiiu   cum   antea   Romani  pati 

paucis  certamiuibiis  inferiores  Sam-  nolneriut  ut  Latini  senietipsi   defen- 

rites    se    niuris    oppiiiorum   clause-  derent,  iiedum   ut  suis  auspiciis  bel- 

rant,  et  justo  preelio  summaiii  rerum  lum  ulli  populo  inferrent.     Vide  no- 

coiuuiittere  detrectabant.  tas  ad  lib.  ii.  cap.  30.  J.  Clericua, 

i  In  fccdere  Latino']  Recitatum  ant* 


LIB.    VIM.    CAP.    3.  1107 

abalienavit;  Latinos,  velut  nihil  jam  non  concedentibus 
Romanis,  ferociores  fecit.  Itaque,  per  speciem  adversus 
Samnites  belli  parandi  crebra  concilia  indicentes,  omnibus 
consultationibus  inter  se  principes  occulte  Rouianum  co- 
quebant  bellum.  Huic  quoque  adversus  servatores  suos 
bello  Carapanus  aderat.  Sed  quanquam  omnia  dc  indus- 
tria  celabantur,  priusque,  quam  moverentur  Romuni,  tolii 
ab  tergo  Samnitem  hosteni  volebant;  tamen  per  quosdam, 
privatis  hospitiis  ncce.ssitudinibusque  conjunctos,  indicia 
conjurationis  ejus  Romam  cnianarunt.  Jussisque  ante 
tempus  consulibus  abdicare  se  magistratu,  quo  maturius 
novi  consules  adversus  tantam  molem  belli  crearcntur,  re- 
ligio  incessit,  ab  eis,  quorum  iinminutum  imperium  esset/ 
comitia  haberi.  Itaque  interregnum  inilum.  Duo  inter- 
reges  lueruntM.  Valerius  ac  M.  Fabius.  Creati  consules '+• 
T.  Manlius  Torquatus  tertium,  P.  Decius  JNIus.  Eo  anno 
Alexandrum,  Epiri  regem,^  in  Italiam  classem  '^  appu- 
lisse''  constat.     Quod  bellum,  si  prima  satis  prospera  fu- 


14  '  Is  creavit  consules.  Sic  solus  Sigonianus:  quod  Geleuius,  creavit,  nt 
ajMid  me  Vossianus  :  olini  edebant  creavere,  quoil  liabuf  i  uiit  i>t  duo  Fall. 
Helm,  creant  consules.  Suspicor  scribenduiii  :  Creati  consules  T.  Alunlius  Tor- 
quatus III.  P.  Decius  Mus.     El  sic  tertius  Palatiiioium.'  J.  I\  Gronov.     Is 

NOTiE 

'  Ab  eis, quorum  iinminutum  imperium  partem  legni  ab  Arybba  sen  Ai  ymba 
esset]  A  consulibus,  qui  ante  tiuem  patruo  occupaiaui  recepit,  pulso  ita- 
aniii  sui  jam  abdicare  jussi  eiant,  CO-  cida  Arymbae  filio,  uti  ex  Diodoro 
mitia  creandorum  magi^tratuum  no-  lib.  xvi.  et  Just.  lib.  viii.  cap.  ult. 
vorum  habeii,  ominosum  Senalui  ac  constat.  Post  interfectuni  Archida- 
populo  visum  est.  mum,  Lacednemoniorum  regera,  pro 
•  A.  U.  C.  413.  Tarenliuis  adversus  Lucanos  dimi- 
e  Alexandrum,  Epiri  regem]  Hie  cantem,  bic  Alexander,  Epiri  rex,  a 
Molossorum  rex  xviii.  a  Pyrrho  Tarentinis  vocatus  adversus  eosdem 
Achillis  filio  fuit;  Neoptolemo  patre  Lucanos,  circa  Philippi  soceri  mor- 
iiatus,  qui  cum  minore  fratre  Arybba  iem,iu  Italiam  tiausiit. 
regnuui  Epiri  dividere  coactus  fue-  ^  In  Italiam  classem  appulisse']  Pro- 
rat.  Olympjadem  majorem  natu  so-  bat  Sigon.  ex  libris  classem  pro  classe. 
rorem  habuit,  Philippo  Macedoni  Non  enim  '  appellere  navi,'  sed  '  na- 
nuptauj;  ex  quo  matrimonio  nataui  vim,' Latiue  dici.  Sic  lib.  x. 'Classis 
Cleopatram  uxorem  duxit  Alexandri  Romana  cum  appulsa  Porapeios  es» 
Magni  sororem  :  atque  ope  Pbilippi  set,' 


1108  T.    LIVII 

issent,'  baud  dubie  ad  Roraanos  pervenisset.  Eadem  ostas 
rerura  Magni  Alexandri  est :  ^  quern,  sorore  hiijus  ortum, 
in  alio  tractu  orbis,'  invictum  bellis  juvenem,  fortuna  raorbo 
extinxit.  Ceterutn  Romani,  etsi  defectio  sociorum  no- 
minisque  Latini  baud  dubia  erat,  tamen,  tanquam  de  Sam- 
nitibus,  non  de  se,  curam  agerent,  decern  piincipes  Lati- 
norutn  Romam  evocaverunt,  quibus  imperarent,  quae  vel- 
lent.  Praetores  turn  duos  Latium  habebat,'^  L.  Annium 
Setinum  et  L.  Numisium  '^  Circeiensem,  ambo  ex  coloniis 
Romanis  :  per  quos,  praeter  Signiam  Velitrasque,  et  ipsas 
colonias  Romanas,  Volsci  etiam  exciti  ad  arma  erant.  Eos 
nominatiin  evocari  placuit.  Haud  cuiquam  dubium  erat, 
super  qua  re  accirentur.  Itaque,  concilio  prius  babito, 
praetores,  quam  Romam  proficiscerentur,  evocatos  se  ab 
senatu  docent  Romano,'^  et,  quae  actum  iri  secum  credant, 
quidnara  ad  ea  respondcri  placeat,  referunt. 

4.  Cum  aliud  alii  censerent,  turn  Annius  :  *  Quanquam 
ipse  ego  retuli,  quid  responderi  placeret,  tamen  magis  ad 


creavit  consuks  dant  Doiijat.  Crevier. — 15  Viilg.  classe. — 16  *  Latini  habebant 
Gron.  Crev.  in  omnibus  (]iioqiie  Edd.  est  duos  [pvo  duo]  contra  optinios  Mss.' 
Stroth.  Vid.  Not.  Var. — 17  Numicium  Gronov.  Donjat.  Crevier. — 18  Conj. 
Sigou.  Romam. 

NOTiE 

'  Si    prima  satis  prospera  fuissent]  Alexander,  rex   Epiri,  quasi  in  divi- 

Prinia  qiiidem  non  iniprospera  hiiic  sione  orbis   terraruni   Alexandre  so- 

Alexandro  Epirotee  in  Italia  fnerant.  roris  sua?  filio  Oriens,  sibi  Occidens 

Apulis  enim,    quos  primum    aggres-  sortecontigisset,  non  niinorein  rernm 

sus  fiierat,  data  pace,  ninltas  Luca-  niateriam  in  Italia,  Africa,  Siciliaque 

nornm    Brutiorunique    urbes  cepit;  se  habiturum,  quam   ille  in  Asia  et 

cum  Melapontinis,  Pediculis,  et  Ro-  in  Persas   haberet.     Ex  eodem  Just, 

mants  fcedus  amiciliamque  fecit.  lib.  xii.  cap.  2.     Sed   vernm  tandem 

''  Eadem  atas  rerum  Magni  Alexan-  esse  experimento  didicit,  quod  ipse 

dri]  Biennio  circiter  post  Epirota  in  dictitabat,  se  quidem  ad  Italos  ire, 

Italian!   adventum   regnare   Macedo  quasi  in  di/5por?Tij/,  in  virorum  sedem; 

capit.     Circa   sextum    autem  septi-  Macedonem  isse  ad  Persas,  quasi  in 

niumve  annum  ex  quo  Macedo  reg-  ywaiKwviTiv,  sen  Gynaeceum  :  ut  est 

nabat,  qui  Asia;  magnam  partem  jam  apnd  Gell.  lib.  xvii.  cap.  21.  quos  ei 

subjecerat,  occnbuit  Alexander  Epi-  sensns  qui  expeditionis  initio  ascri- 

rota  ejus  avunculus.  bunt,  hi  proculdubio  in  tempore  hal- 

'  In  alio  tractu  orbis]   Speraverat  lucinantur,  ut  ex  ante  dictis  liquet. 


LIB.    VIII.   CAP.  4. 


1109 


summam  rerum  nostrarum  pertinere  arbitror,  quid  agen- 
dum nobis,  quam  quid  loquendum  sit.  Facile  erit,  expli- 
catis  consiliis,  accommodare  rebus  verba.  Nam,  si  etiam 
nunc,  sub  umbra  foederis,  aequi  servitutem  pati  possumus, 
quid  abest,  quin,  proditis  Sidicinis,  non  Romanorum  solum, 
sed  Samnitium  quoque  dicto  pareamus,""  respondeamusque 
Romanis,  nos,  ubi  innuerint,  posituros  arma?  Sin  autem 
tandem  libertatis  desiderium  remordet  animos,  si  foedus 
est,  si  societas  aequatio  juris"  est,^°  si  consanguineos  nos 
Romanorum  esse,  quod  olim  pifJebat,  nunc  gloriari  licet, 
si  socialis  iilis  exercitus  is  est,  quo  adjuncto  duplicent 


19  Vid.   Not.   inf. — 20  Emendat  J.   F.   Gronov.   si  societal  aquati  juris 


est. 


NOTiE 


™  Non  Romanorum  solum,  sed  Sam- 
nitium quoque  dicto  parcamusl  Vult 
Gronov.  licet  invitis  libris  omnibus 
sciiptis,  non  Romanis  solum,  sed  Sam- 
nitibus,  Sfc.  Est  enim,  inquit,  '  aliciii 
pareie  dicto'  ut  *  aliciii  audientem,' 
vel  '  obedientem  esse  dicto.'  Quod 
etsi  non  inficior,  baibarum  tamen 
hand  pnteni  'dicto  alicujus  parere.' 
Cicero  certe  '  obedire  et  parere  vo- 
lunrati  architecti,'  dixit  i.  de  Nat. 
Deor.  Terent.  qnoque  in  Hecyra: 
'  Sed  pgo  stnltior,  meis  dictls  parere 
lianc  qui  postulem.'  Quid  est  autem 
meis  nisi  i/Mov  ?  Virg.  quoque :  '  Paret 
Amordictis  carae  genitricis.'  Itaque 
dictum  hie  pro  jussu  accipitur,  sen 
verbis  jubentis  :  Livius  autem  quibus- 
dam  loquendi  formis  nti  amat,  quae 
alibi  raro  inveninnfur.  Quee  omnia 
eo  dicta  velim,  nt  constantem  linjus 
loci  scripturam  defendi  aliquomodo 
posse  appareat.  Inter  haec  tamen 
duo  '  dicto  alicui  parere,'  et  '  dicto 
alicujus  parere,'  nonnihil  discriminis 
dispicere  raihi  videor:  nt  prius  sit, 
'  alicui  ad  dictum  et  quasi  ad  nutum 
obtemperare  :'  posterius  siinpliciter, 
'ju8sa  exequi.' 


"  Si  societas  cequatio  juris]  Falsam 
banc  societatis  definitioneni  Gron. 
recte  argnit ;  nam  nee  privatae  socie- 
tates  aequo  lucri  damnive  jure  omnes 
fiunt,  ut  disputant  jurisconsulti,  nee 
publica  foedera  aequis  semper  legibus 
ineuntur,  ut  legati  Antiochi  disserunt 
lib.  XXXIV.  cap.  57.  Alia  sane  con- 
ditio est  eornm,  qui  «e  snaque  dedi- 
derunt ;  alia  hostinm,  qui,  bello  pares, 
in  pacem,  redditis  iifrimque,  vel  ex 
utriusque  partis  comiiiodo  compositis 
rebus,  veniunt;  alia  eorum,  qui,  cum 
hostes  nunquam  fuerint,  societatem 
amicitiamque  jungnnt.  Addi  potest 
quartum  genus  eorum,  qui,  inter  se 
insequales,  ita  sociantur,  ut  utrique 
suis  legibus  vivant,  sed  inferior  snb 
clientela  majoris  agat,  ejus  majesta- 
tem  comiter  couservet,  subsidiaque 
ex  pacto  conferat.  Ejusmodi  fere 
Latinorum  cum  Romanis  foedus  fuisse 
intelligitur  ex  lib.  i.  cap.  45.  et  52. 
lib.  ir.  cap.  22.  aliisque  locis.  Verum 
L.  Annius  Setinus,  causae  serviens, 
fcedus  hoc  Latinorum  pro  aequo  jac- 
tat ;  atque  ita  non  insubtilis  videtur 
Gronovio  emendatio,  nt  sit,  si  socie- 
tas (nostra  scilicet)  aquati  juris  est. 


1110  T.    LIVII 

vires  suas,°  quern  secernere  ab  se  consules  bellis  propriis 
ponendis  sumendisque  nolint;  cur  non  omnia  oequantur? 
cur  non  alter  ab  Latinis  consul  datur?  Ubi  pars  virium, 
ibi  et  imperii  pars  est?  Est  quidem  nobis  hoc  per  sc  baud 
nimis  amplum,  quippe  concedentibus,  Romam  caput  Latio 
esse.  Sed,  ut  amplum  videri  posset,  diuturna  patientia 
fccimus.  Atqui,  si  quandb  unquara  consociandi  imperii, 
usurpandae  libcrtatis  p  tempus  optastis,  en  hoc  tempus  adcst, 
et  virtute  vestra,  et  Deum  benignitate  vobis  datum.  Ten- 
tastis  paticntiam  negando  militem.  Quis  dubitat  exarsisse 
eos,  cum  plus  ducentorum  annorum  morem''  solveremus? 
pertulerunt  tamen  hunc  dolorem.  Bellum  nostro  nomine 
cum  Pelignis  (jcssimus.  Qui  ne  nostrorum  quidem  finium 
nobis  per  nos  tuendorum  jus  antea  dabant,  nihil  intcrces- 
serunt.  Sidicinos  in  fidem  receptos,  Campanos  ab  se  ad 
nos  descisse,  exercitus  nos  parare  adversus  Saranites  foe- 
dcratos  suos  audierunt,  nee  moverunt  se  ab  urbe.  Undo 
haec  illis  tanta  modestia,  nisi  a  conscientia  virium  et  nos- 
trarum  et  suarum  ?  Idoneos  auctorcs  habeo,  querentibus 
do  nobis  Samnitibus  ita  responsum  ab  senatu  Romano 
esse,  ut  facile  appareret,  ne  ipsos  quidem  jam  postulare, 
ut  Latium  sub  Romano  imperio  sit.  Usurpate  modo  pos- 
tulando  eo,  quod  illi  vobis  taciti  concedunt.     Si  quern  hoc 

NOT;E 

■*  Quo  adjuncto  duplicent  vires  suasi  rnmpere.     Eoqne  sensii  Anctor,  hoc 

Revera  pars  diiuidia  Romanarum  vi-  loco,  hoc    verbo  utitiir:  qnemadmo- 

rium  socii,  sive  niilites  ex  Italicis  ci-  diini  Cic.  ii.  contra  Rull.  17.  *  Pau- 

vitatibns,  ijiue  liberze  manebant,  snis  cas  tribus,  &c.  ad  iisiirpandam  liber- 

legibiis   pleraeqiie    et  magistratibiis.  tatem    vocare.'      Et   apiid  A.   Gell. 

Hi  quippe,  nt  ex  cap.  3.  Inijiis  libri  lib.  iii.  cap.  2.  miilier,  ne  usu  fieret 

patet,  pari  peditnm,  diipliei  equitum  uxor,  trinoctium  'iisiirpandi  causa'  a 

nuinero  legionibus,  qua;  civiuin  Ro-  viro  abesse  debebat,  ex  lege  12.  Ta- 

mauorum  erant,  juncti,  gratis,  civi-  bul. 

tatum    scilicet  suarum    sumtu,   sub  <i  Plus  ducentorum  annorum  morem] 

prspfectis  per  ronsuies  datis  distincti  Pauci  hiiic  numero  anni  deerunt,  si 

militabant,  nisi  quod  in  castris  fru-  initium  repetatur  afcedere  quod  Tar- 

mentum  accipiebant.  quinius  Superbus,  circa   regni    pri- 

p    Usurpandce  liberttdis']    Juriscon-  niordia,  cum   Latinis    percussit,  de 

•ultis  usurpare  est,  utendo  jus  retine-  quo  lib.  i.  cap.  52. 
re,  et  sic  alterius  usucapionera  inter- 


LIU.    VIII.    CAP.    5.  1111 

metus  diccre  prohibet,  en  ego  ipse,  audicnte  non  populo 
Romano  modo  senatuque,  sed  .Jove  ipso,  qui  Capitolium 
incolit,  profiteor  me  dictinum  ;  nt,  si  nos  in  foederc  ac  so- 
cietatc  esse  vclint,  consulem  alterum  ab  nobis  senatusque 
partem  accipiant.'  Haec  fcrociter  non  suadenti  solum,  sed 
pollicenti,  clamore  et  asscnsu  omnes  permiserunt,  ut  ageret 
diceretque,  qua?  e  re  publica  nominis  Latini  tideque  sua 
viderentur. 

5.  Ubi  est  Romam  ventum,  in  Capitolio  eis '  senatus 
datus  est.  Ibi  cum  T.  Manlius  consul  egisset  cum  eis  ex 
auctoritate  Patrum,  ne  Samnitibus  fcKderatis  bellum  infer- 
rent;  Annius,  tanquam  victor  armis  Capitolium  ccpisset, 
non  legatus,  jure  gentium  tutus,  loqueretur,  *  Tempus  erat,' 
inquit,  *T.  Manli,  vosqiie,  Patres  conscripti,  tandem  jam 
vos  nobiscum  nihil  pro  imperio  agere,  cum  florentissimum 
Dcum  benignitate  nunc  Latium  armis  virisque,  Samnitibus 
bello  victis,  Sidicinis  Campanisque  sociis,  nunc  etiam 
Volscis  adjunctis,  videretis;  colonias  quoque  vestras  Lati- 
num  Romano  prajtulisse  imperium.  Sed  quoniam  vos, 
regno  impotenti  finem  ut  iraponatis,  non  inducitis  in  ani- 
mum  ;  nos,  quanquam  armis  possumus  assercre  Latium  in 
libertatem,  consanguinitati  tamen  hoc  dabimus,  ut  condi- 
tiones  pacis  feramus  aequas  utrisque,  quoniam  vires  *  quo- 
que aequari  Diis  immortalibus  placuit,  Consulem  alterum 
Roma,'  alterum  ex.  Latio  creari  oportet :  senatus  partem 
aequam  ex  utraque  gcnte  esse :  unum  populum,  unam  rem 
publicam  fieri:  et,  ut  imperii  eadera  sedes  sit,  idemque 
omnibus  nomen,  quoniam  ab  alterutra  parte  concedi  ne- 
cesse  est,  quod  utrisque  bene  vertat,  sit  haec  sane  patria 
potior,  et  Romani  omnes  vocemur.'  Forte  ita  accidit,  ut 
parem  ferociae  hujus  et  Romani  consulem  T.  Manlium 
haberent;  qui  adeo  non  teuuit  iram,  ut,  si  tanta  dementia 
Patres  conscriptos  cepisset,  ut  ab  Setino  homine  leges  ac- 
ciperent,  gladio  cinctum  in  senatum  venturura  se  esse, 
palam  diceret,  et,  quemcumque  in  curia  Latinum  vidisset. 


1  Et  GronoT.  Doujat.— 2  Vet.  lib.  apud  Sigon,  qmndo  vires.— i  '  Videtnr 


1112  T.    LIVH 

sua  manu  interemturum.  Et,  conversus  ad  simulacrum 
Jovis,  'Audi,  Jupiter,  haec  scelera/  inquit,  *audite.  Jus 
Fasque.  Peregriuos  consules  et  peregrinum  senatum  in 
tuo,  Jupiter,  augurato  templo,  captus  atque  ipse  oppressus, 
visurus  es?  Haeccine  foedera  Tullus  Romanus  rex  cum 
Albanis,  patribus  vestris,  Latini,  base  L.  Tarquinius  vobis- 
cum  postea  fecit?  Non  venit  in  mentem  pugna-*  apud 
Rcgilliim'  lacum?  adeo  et  cladium  veterura  vestrarum  et 
beneficiorum  nostrorura  erga  vos  obliti  estis  V 

6.  Cum  consulis  vocem  subsecuta  Patrum  indignatio 
esset,  proditur  memoriae,  adversus  crebrara  implorationem 
Deum,  quos  testes  foederum  saepius  invocabant  consules, 
vocem  Annii,  spernentis  numina  Jovis  Romani,  auditam. 
Certe,  cum  commotus  ira  se  ab  vestibulo  templi  citato 
gradu  proriperet,  lapsus  per  gradus,  capita  graviter  offenso, 
impactus  imo  ita  est  saxo,  ut  sopiretur.  Exanimatum 
auctores  quoniam  non  omncs  sunt,  mibi  quoque  in  incerto 
relictum  sit:"  sicut  inter  foederum  ruptorum  testationem 
ingenti  fragore  coeli  procellam  elTusam.  Nam  et  vera  esse, 
et  apte  ad  repraesentandam  iram  Deum  ficta  possunt. 
Torquatus,  missus  ab  senatu  ad  dimittendos  legates,  cum 
jacentem  Annium  vidisset,  exclaraat,  ita  ut  populo  Patri- 

"  Ita  caput  ipsi  illisum  est  ad  infimum  lapidem,  ut  sensinn  amiserit.  An  slatim 
exlinctus  sit,  in  dubio  a  me  relinquetur ;  quoniam  ita  scriplores  aliqui  tantum,  non 
omnes  tradiderunt. 


Ipg.  Roma:.'  Rupert. — 4  Qiisrit  J.  F.  Gronov.  aunon  pugnce?    Vid.  Not. 
Var. 

fiOTJE 

"■  Pugna  apud  Regillum^  Commissa  vin.  75.  '  Quid  tibi  in  mentem  venit  ?' 

ad   lactim  ejus  nominls  an.  257.  de  Agnosco  tamen  inter  liac  diversam 

qua  lib.  II.  c.  19.  et  20.     Porro  quod  nonnihil  significationeni.     Nam  cum 

liic    qiiserit  Gronov.   annon  pugna;?  nominative  cogitalio  duntaxat  indi- 

video  apud  Cic.  *  in  mentem  venire'  catur,  ut  de  Arusp.  resp.  55.  nisi  ex- 

non  minus  junctum  cum  nouiinandi,  istimatis  ilii,  banc  aversionem  civi- 

quam  quod  iile  exempiis  probat,  cum  tatis  in  mentem  subito,  nee  cogitanti 

gigii«  ndi    casu,    ii.   de    Nat.    Deor.  venire  potuisse.'     Cum  genitivo  au- 

'  Hsrc  mibi    in   mentem   veniebant.'  tem  indicatur  praeteritae  rei  recorda* 

Tun)  ad  Alt.  lib.  xii.  c.  36.    '  Nun-  tio.  Epist.  lib.  vii.  ep.  3.  'Mibi  solet 

qiiiuu  ea  res  mibi  tam  belle  in  men-  in   mentem   venire  illius    temporis.' 

tem  venire  potuisset.'    Et  ii.  de  Di-  Supple,  memoria. 


LIB.    VIII.    CAP.    G.  1113 

busque  audita  vox  pariter  sit:  'Bene  habet.  Dii  pium 
niovere^  bellum.  Est  coeleste  numen!  es,  magne  Jupiter  ! 
baud  frustra  to  patrem  Deum  hominumque  hac  sedc  sacra- 
vimus.  Quid  cessatis,  Quirites,  vosque,  Patres  conscripti, 
arma  capere  Diis  ducibus  ?  Sic  stratas  legiones  Latino- 
rum  dabo,  quemaduiodum  legatum  jacentem  videtis.'  As- 
sensu  populi  excepta  vox  consulis  tantum  ardoris  animis 
fecit,  ut  legates  proficisccntcs  cura  magistratuum  magis, 
qui  jussu  consulis  prosequebantur,  quam  jus  gentium,  ab 
ira  impetuque  hominura  tegeret.  Consensit  et  senatus  bel- 
lum:^ consulesque,  duobus  scriptis  exercitibus  per  Marsos 
Pelignosque  profecti,  adjuncto  Samnitium  exercitu,  ad 
Capuam,*  quo  jam  Latini  sociique  convenerant,  castra 
locant.  Ibi  in  quiete  utriqiie  consuli  eadem  dicitur  visa 
species  viri  majoris,  quam  pro  humano  habitu,  augustioris- 
que,  dicentis  :  '  Ex  una  acie  impcratorem,  ex  altera  exer- 
citum  Diis  Manibus  matrique  Terras  deberi ;  utrius  exerci- 
tus  imperator  legiones  hostium,  superque  eas  se  devovisset, 
ejus  populi  partisque  victoriara  fore.'  Hos  ubi  nocturnes 
visus  inter  se  consules  contulerunt,  placuit  averruncandae 
Deum  irae "  victimas  caedi ;  simul  ut,  si  extis  eadem,  quae 
somno  visa  fuerant,  portenderentur,  alteruter  consulum  fata 
impleret.  Ubi  responsa  aruspicum  insidenti  jam  animo 
tacitae  religioni  congruerunt;  turn,  adhibitis  legatis  tribu- 


5  '  Movete  Gron.  Crev.  at  moiere  non  est  infinitivus,  sed  tertia  praeteriti.' 

NOT/E 

«  Consensit  et  senatus  bellum]    Ante  utrinsque  consulis  somninni   narrat. 

romitia  opinor.     His  enim  tempoii-  "  AverruncnndcB Deum iral  Veteres 

bus  praecedere  jam  solebat  aiictori-  ethnici  Deos  quosdam,  ut  prodessenf, 

tas  senatus,  quam  jussus  populi  se-  colebant,  veliiti  Jovem  :  quosdam,  ne 

quebatur.    Ceterum '  consentire  bel-  obessent,     placabant,    ut    Vejovetn, 

luni '    dicit,    pro,   bellum    consensu  aliaque  numina  laeva.     In  his  autem, 

suo  approbare,  sive  in  bellum  con-  quos  placari  oportet,  uti  mala  a  no- 

sentire.  bis,  vel  a  frugibus  naiis  amoveantnr, 

^  Ad  Capuam']  Caslris  non  procul  a  Averruncus    quoque   habetur  ex  A. 

Vesuvii  mentis  radicibus  positis,  ut  Gell.  lib.  v.  c.  12.    Unde  averruncare, 

scribit  Val.  Max.  lib.  i.  c.  7.  ubi  et  est  averteie  malum. 

Delph.  et  Var.  Clas.                    Livius.  4  F 


1114  T.    LIVII 

nisque  et  imperiis  Deum  propalara  expositis,  ne  mors 
voluntaria  consulis  exercitum  in  acie  terreret,  comparant 
inter  se,  ut,  ab  utra  parte  cedere  Romanus  exercitus  crjepis- 
set,  inde  se  consul  devoveret  pro  populo  Romano  Quirili- 
busque.  Agitatum  etiara  in  consilio  est,  ut,  si  quando 
unquam  severo  ullum  imperio  bellum  administratum  esset, 
tuncuti*^  disciplina  militaris  ad  priscos  redigeretur  7  mo- 
res. Curam  acuebat,  quod  adversus  Latinos  bellandum 
erat,  lingua,  moribus,  armorum  genere,  institutis  ante  omnia 
militaribus  congrueutes :  milites  militibus,  centurionibus 
centuriones,  tribuni  tribunis  compares  coUegaeque,  iisdem 
praesidiis,  saepe  iisdem  manipulis  permixti  fuerant.  Per 
haec  ne  quo  errore  milites  caperentur,  edicunt  consules,  ne 
quis  extra  ordinem  in  hostem  piignaret. 

7.  Forte  inter  cetcros  turmarum  praefectos,  qui  explora- 
tura  in  omnes  partes  dimissi  erant,  T.  Manlius  consulis 
filius  super  castra  hostium  cum  suis  turmalibus  evasit,  ita 
ut  vix  teli  jactu  ^  ab  statione  proxima  abesset.  Ibi  Tuscu- 
lani  erant  equites.  Praserat  Geminus  Metius,'  vir  turn 
genere  inter  suos,  tum  factis,  clarus.  Is  ubi  Romanos 
equites,  insigneraque  inter  eos  praecedentem  consulis  filium, 
(nam  omnes  inter  se,  utique  illustres  viri,  noti  erant,)  cog- 
novit, '  Unane,'  ait,  *  turma  Roraani  cum  Latinis  sociisque 
bellum  gesturi  estis  ?  quid  interea  consules,  quid  duo 
exercitus  consulares  agent?  Aderunt  in  tempore,'  Manlius 
inquit,  *et  cum  illis  aderit  Jupiter  ipse,  foederum  a  vobis 
violatorum  testis,  qui  plus  potest  polletque.  Si  ad  Regil- 
lum  lacum  ad  satietatem  vestram  pugnavimus,  hie  quoque 
efficiemus  profecto,  ne  nimis  acies  vobis  '°  et  collata  signa 
uobiscum  cordi  sint.'  *     Ad  ea  Geminus,  paululura  ab  suis 

*  Et  non  ita  placeat  certamen  adversus  nos  iniisse. 


Stroth. —  6  '  Pro  tunc  uti  foite  leg.  nunc  utique,  (cf.  tamen  in.  64.  extr.)  vel 
delendum  praer.  ut.  Seel  ut  saepe  peispicuitalis  quoqiie  causa  repetitur.  Cf. 
Drak.  ad  h.  1.  Dnk.  ad  Flor.  ii.  6.  19.  et  nos  inf.  ad  xxii.  11.  2.'  Rupert. — 
I^unc  utique  legendum  quoque  raonet  Doering. — 7  Conj.  J.  F.  Gronov.  exige- 
retur. 

8  Vulg.  evasit,  ut  vix  teli  jactu. — 9  Al.  Geminius,  et  Mcecius  vel  Mettius. — 
10  Vet.  lib.  apud  Sigon.  ne  quid  minus,  quam  acies  vobis, — 11    Eo  Gronov. 


LIB.    VIII.    CAP.   7.  1115 

eqno"  provectus,  '  Vi.sne  igitur,  dum  dies  ista  venit,  qua 
magno  conatu  exercitus  moveatis,  interea  tu  ipse  congredi 
mecum,  ut  nostro  duorum  jam  hinc  eventu  cernatur,  quan- 
tum eques  Latinus  Romano  praestet  V  Movet  ferocem 
animum  juvenis  seu  ira,  seu  detrectandi  certaminis  pudor, 
sen  inexsi>perabilis  vis  fati.  Oblitus  itaque  imperii  pa- 
trii'^  consulumque  edicti,  prajceps  ad  id  certamen  agitur, 
quo,  vinceret,  an  vinceretur,  baud  multum  interesset.'' 
Equitibus  ceteris  velut  ad  spectaculura  summotis,  spatio, 
quod  vacui  interjacebat  campi,  adversos  concitant  equos : 
et,  cum  infestis  cuspidibus  concurrissent,  Manlii  cuspis 
super  galeam  hostis,  Metii  trans  cervicem  cqui  elapsa  est. 
Circumactis  deinde  equis,  cum  prior  ad  iterandum  ictum 
Manlius  consurrexisset ;  spiculum  inter  aures  equi  fixit. 
Ad  cujus  vulneris  sensum  cum  equus,  prioribus  pedibus 
erectis,  magna  vi  caput  quateret,  excussit  equitem :  quern 
cuspide  parmaque  innisum,  attollentem  se  ab  gravi  casu, 
Manlius  ab  jugulo,  ita  ut  per  costas  ferrum  emineret,  terrae 
aifixit :  spoliisque  lectis  ad  suos  revectus,  cum  ovante 
gaudio  turraa  in  castra,  atque  inde  ad  praetorium  ad  pa- 
trem,  tendit,  ignarus  facti "  futurique/  laus  an  poena  me- 
rita  esset,  *  Ut  me  omnes,'  inquit,  *  pater,  tuo  sanguine 
ortum  vere  ferrent,  provocatus  equestria  haec  spolia  capta 
ex  hoste  caeso  porto.'  Quod  ubi  audivit  consul,  exteraplo, 
filium  aversatus,  concionem  classico  advocari  jussit.  Qua? 
ubi  frequens  convenit,  '  Quandoque,'  inquit,'*  '  tu,  T.  Manli, 


1679. — 12  Conj.  Baner.  paterni — 13  Ignarus  fati  ex  emrndat.  Sigon.  dant 
Gronov.  Uiak.  Stioth.  Kreyssig.  Facti  Donjat.  Crevier.— 14  Ita  Flor.  Rott. 
Voss.  prior.    Qtiando  inquit  Voss.  recentior.    Quandoquidem  Gronov.  Doujat. 

NOTyE 

^    Quo,  vinceret,  an  vincerclitr  hand  nio   antepono   Sigonianae,    ubi    fad 

tnuUum  interessel]   Si  enim  eo  certa-  pro  facti.     Quid  enim  distat /afum  a 

inine  victus  esset,  cecidisset  liostili  futiiro  P     At  factum  fntnro  recte  op- 

mqnu  :  quod  si  vinceret,  paterno  con-  ponitur.     Vult  enim  Manlium  filium 

sulariimperio  niliiiominus  pereundiun  ignorasse  et  factum  suum,  quale  lia- 

ipsi  erat.  bendum  esset,  et  quid  deinde  esset 

y  Ignarus  facti  futurique]  Hanc  ve-  futuruni ;  utpote  quod  ex  patris  ju- 

tereni  ex  libris  lectionem  cum  Gele-  dicio  penderet :    dubium  quippe,  au 


1116  T.    LIVII 

neque  imperium  consnlare,  neque  majestatem  patriara  ve- 
ritus,  adversus  edictum  nostrum  extra  ordinera  in  hostem 
pugnasti,  et,  quantum  in  te  fuit,  disciplinam  militarem,  qua 
stetit  ad  banc  diem  Romana  res,  solvisti,  meque  in  eam 
necessitatem  adduxisti,  ut  aut  rei  publicae  mihi,  aut  mei 
ineorumque  obliviscendum  sit ;  nos  potius  nostro  debcto 
plectemur,  qiiam  res  publica  tanto  suo  damno  nostra  pec- 
cata  luat.  Triste  exeraplum,  sed  in  posterum  salubre  ju- 
ventuti,  erimus.  Me  quidem  cum  ingenita  caritas  liberum, 
tum  specimen  istud  virtutis,  deceptum  vana  imagine  deco- 
ris,  in  te  movet/  '^  Sed  cum  aut  morte  tua  sancienda  sint 
consulura  imperia,  aut  impunitate  in  perpetuum  abroganda; 
ne  te  quidem,  si  quid  in  te  nostri  sanguinis  est,  recusare 
censeam,  quin  disciplinam  militarem,  culpa  tua  prolapsam, 
poena  restituas.  I,  lictor,  deliga  ad  palum.*  Exanimati 
omnes  tarn  atroci  impcrio,  nee  aliter  quam  in  se  quisque 
destrictam  ■'^  cernentes  securim,  metu  magis,  quam  modes- 
tia,  quievere.  Itaque,  velut  emerso  ab  admiratione  animo, 
cum  silentio  detixi  stetissent,'''  repente,  postquam  cervice 
caesa  fusus  est  cruor,  tum  libero  conquestu  coortte  voces 
sunt,  ut  neque  lamentis,  neque  execrationibus  parceretur; 
spoliisque  contectum  juvenis  corpus,  quantum  railitaribus 
studiis  funus  ullum  concelebrari  potest,  structo  extra  val- 
lum rogo  cremaretur ;  Manlianaque  imperia  ^  non  in  prae- 

'  Commovet  in  tui  gratiam. 


Crevier. — 15  *  Possis  transponere  :  i?i  le  deceptum  c.  i.  d.  movet.'  Ernest. — 
16  Al.  districlam. — 17  '  In  Drak.  post  stetissettt  semicolon  ponitiir.  '  Verba 
velut  emerso  ab  admiratione  animo  et  tum  libero  conquestu  coorter  i-oces  jiingenda 
sunt.  Si  ilia  referenda  essent  ad  seqiientia  ctim  sileyilio  dejixi  stelissent, 
legendum  foret  demerso.  Semicolon  igitur  post  stetissent  sustuli  ac  incisiim 
reposui.'  Stroth. 

NOT/E 

laudem  fortiter  prospereqne  pngnan-  29.  Valer.  Max.  lib.  ii.  cap.  7.  Ur- 

do,  an  poenani  pugnando  contra  edic-  bem  Romani  ait  '  imperatonim  san- 

tum  consilium,  mereretnr.  gnine  manantes  secures,  (ne  turba- 

^  Manlianaque  imperial  PvoveThioce'  to  militias  ordine  vindicta  deesset,) 

lebrata  sunt '  Manliaiia  imperia,' pro  e  castris  publice  specic^a.',  privatini 

duris  atque  atrocibus,  ut  et  Postu-  lugnbres,    duplici    vultu    recepisse : 

iniana,  a  Postumio,  de  quo  lib.  iv.  c.  incertaiu  gratulandi  prius,  an  oblo- 


LIB.    VIII.    CAP.    8. 


1117 


sentia  niodo  horrenda,  sed  exempli  etiam  tristis  in  postc- 
runi  essent. 

8.  Fecit  tamcn  atrocitas  poenae  obedientiorem  duci  mili- 
tem  :  et,  prasterquani  quod  custodian  vigiliaeqne  et  ordo 
stationum  -intentions  iibique  curae  erant,  in  ultimo  ctir.m 
certamine,  cum  descensum  in  aciem  est,  ea  severitas  pro- 
fuit.  Fuit  autem  '^  civili  maxime  bello  pngna  similis  : 
adeo  nihil  apud  Latinos  dissonum  ab  Romana  re,  prseter 
animos,  erat.  Clypeis  antea  Romani  usi  ^  sunt:  deinde, 
postquam  stipendiarii  facti  sunt,'9t'  scuta  pro  clypeis  fecere  : 
et,quod  antea  phalanges^  similes  Macedonicis,  hoc  postea  '° 


18  FuitenimGronov.   Doiijat — 19  Conj.  Stroth.  stipendiariis  ancti  sunt 

20  Conj.  J.  F.  Gronov.  et  qua  antea  phalanges  similes  Macedonicis,  hcec  postea. 


NOT^ 


qiientli,'  (sic  enini  legendnm,  non  al- 
loquendi)  '  officio  fiingeretur.'  Flor. 
non  ineleganter  in  iianc  rem,  '  quasi 
pins  in  imperio  esset,  qnam  in  victo- 
ria.' 

*  Clypeis  antea  Romani  usi]  Non 
soils,  sed  partim  clypeis,  partiin  scu- 
tis,  ut  patet  ex  lib.  i.  c.  43,  nbi  de 
censu  :  postea  non  nisi  scutis. 

Clypeis  antea  Romanis  usi  sunt^  Sic 
erat  in  antiqnioribus  editionil>us,  non 
Romani,  nt  est  in  Gronovianis  :  ac 
sane  agitiir  de  Lafinis,  qui  ex  foede- 


nit,  si  Polyaeno  fides  lib.  i.  Slrate- 
gem.  Ille  enim,  cum  Bacchii  dux  in 
militia  esset,  reperit  ordinem,  ac  no- 
niinavit  pbalangem  ;  cornn  institnit 
dextnim  et  laevnm  ;  ex  quo  etiam 
Pana  cornutnni  finxere.  Phalanx 
autem  jNIacedonica,  Pliilippi  institn- 
turn,  peditum  gravis  arniaturaBagmen 
stabile  fuit,  ac  din  invictuni.  Ea 
spxdecim  millibus  niilitum  constabat, 
in  quadrum  ita  dispositis,  ut  conferti 
prisrorum  cnneuni  imitarentnr,  queui 
descripsit  Homerus,  Iliad.  N.    'Aams 


ratis  stipendiarii  facti  sunt,  non  Ro-      &p'  aairiS'  ep€i5e,  Kopvs  KSpuv,  avepa  5' 


manis.  Videtur  scutum  gerere  mi- 
nus lionorificiim  fnisse,  qnam  gerere 
clypeun) ;  nam  Roinae  prima  classis 
clypenm,  secunda  scutum  gerebat. 
Vide  1.  I.  c.  43.  et  seqq.  J.  Clericus. 

**  Postquam  stipendiarii  facti  sunt] 
Initio  Romani  suo  quisque  lere  sum- 
tuque  privato  militabant :  donee  an- 
no 347.  a  senatu  decretum  est,  ut 
stipendium  miles  de  publico  accipe- 
ret ;  qua  de  re  supra  lib.  iv.  c.  59.  et 
60.  et  lib.  V.  c.  2. 

■^  Quod  antea  phalanges']  Ordinan- 
dae  aciei  rationeoi  Pan  primus  inve^ 


afrip.  Cum  nempe  scutum  scuto  fir- 
miter  adhajret,  galese  galea,  viro  vir. 
Haec  certaminis  forma  o'waaTnap.hs 
dicebatnr:  qua  Galli  quoque  et  Ger- 
man! usi  leguntur  apud  C<i?s.  lib.  i. 
Bell.  Gall.  Huic  autem  militite  pug- 
naeque  generi  respondebant  apud  Ro- 
manos  legiones.  Quod  ait  antea 
phalanges  Romanis  fuisse  similes 
Macedonicis,  id  ita  Lipsius  accipit, 
nt  voluerit  auctor,  eos  per  totas  legio- 
nes concurrisse,  nondum  divisis  in 
acie  manipulis. 


1118  T.    LIVII 

nianipulatim  striicta  acies''  coepit  esse:  postrcmo  in  plu- 
res  ordines  iustruebantur/  Ordo  sexagenos  militos^  duos, 
centurionem  et  vexillarium  ununi  habebat.'  Prima  acies 
hastati  erant,^  manipuli  quindecim,''  distantes  inter  se  mo- 


— 1  *  Ita  cum  Strothio  e  certissima  emendat.  Lipsii  et  Gron.  resciipsi  pro 

NOTiE 

"*    Hoc   piistea   manipulatim  structa  illarium    unum    hahebnt  ....  manipuli 
acies}    Usiis  manipiilonim  ipsa  Urbe  decern  ....  viginti     mnnipulorum  .  . . . 
antiqnior  :    atrjue   hoc    priimini    belli  alii  decern  online ....  enrum  unamquam- 
tirociniuni  Romiilo  full,  cum  eripien-  que  primam,  Piluin  rocabanl.    Rationes 
do  fiatii  Remo  pastonini  manumcol-  apnd  ilium  vide.  J.  Clericus. 
legit,   centeniiui    scilicet    hominum  ;  f  Ordo  sexagenos  mililes]  l^egit  h\p- 
quibns  maiiipuliis  fceni  pcrticas  impo-  sius,  Ordo  sexagcnos  milites  duos,  cen- 
sitns  signum  erat,  uti  observatum  in  turiunem   et   rcxillarium    unum    habc 
collectaneis    de    Oris.    Gent.    Rom.  bat.    Quod  enim  rfuos  ccnfurioncs  ant- 
Etsi  vero  manipuli  a!)  initio  in  iisu,  ea  scriptum  erat,    stare    nullatenns 
attnnien  in  acie  non  sati-;  distiucti  in-  potest  :  sic  quippe  centurioni  cuique 
tervallis  stabant  puguabantque,  quod  Iriginta    tantum    milites    paiuissent. 
posteriorum  temporum  inveutum.  In  Qciamvis  autem  Polybii  tempore  or- 
ipsa  quoque    !\Iacedonuni  jihalange  do   nonnisi   sexnginta  militibus  con- 
discriniiua  sua  rrant,  usque  ad  ecu-  staret ;  veliisiiori  tamen    u-u,  quern 
turias  ac  decurias  :  sed  in  acie  oninia  hie  describit  Liviiis,  scxagenos  duos 
apta   inter   se    atque   connexa.      At  milites  liabuerat.     Idque  inde  evin- 
vero  Atlicnaeus  1.  vi.  auctor  est,  Ro-  citur,  quod   postea  Noster  in  tribus 
nianos  morem  (paXa-yyrjShv   pugnandi  vexillis,  sive,  quod  idem  est,  in  tribus 
a  Tyrrhenis  accepisse.  ordiuibns,  ponit  '  centum  sexaginta 
<=  Postremo  in  plures  ordines  instrue-  sex    milites.'     Illi    igitur   sex   supra 
bantur]    Primo  itaque  in  phalange?,  rotundum   nimierum,  a  dnobus  istis 
dt'inde  in  manipulos,  tandem  in  or-  qui  redundant.     Ita  Lipsius  philoso- 
dines    divisa  acies.     Unde    apparet,  phatur  lib.  de  Milil.  Rom.  c.  3. 
aliud   esse    ordiuem,   aliud    manipu-  e  Prima  acies  hastati  erant]  Ita  die- 
lum,    quanquam    ordo    nonnunquam  ti,  quod  olim  hastis  jaculatoriis  pug> 
pro  munipulo  sumatur.  narent.    Postea  pilis  et  gladiis  dinii- 
Postremo  in  plures  ordines,  ^c]  To-  care  jussi,  manente  nomine.    Hi  mil- 
turn  hunc  locum  qua  emendavit,  qua  le  ducenti   ernnt  in  legionc  quatuor 
iuterprctatus    est   Just.    Lipsius    de  millinm  ex  Polyb.     Si  plures  milites 
IMdil.  Rom.  I.  iv.dial.  1.  et  8.  Angus-  in  iegione,  tunc  augebatur  pro  rata 
tia  orse  cum  omnia  nequeantcontine-  numeriis  hastatorum,  qui  e  juniori- 
ri,  eum  lectores  adeant.     Sequentia  bus  delecti. 

tamen  de   Latinis  difi,  non   Romanis  '>  Manipuli  quindecim]  Lipsius  eod. 

videntur,  quamvis  dicta  censeantur  1,  ii.  de   JMilit.   Rom.  ((juem   Gron. 

et  de  Romanis,  quia  similiter   erat  sequitnr)  hie  inqne  sequentibus  nu- 

structa  acies.     Legit  autem   Lipsius,  mcris    et    verbis   vix    sani   quicquam 

probante  J.  F.  Gronovio,  Ordo  sexa-  putat  esse.    Igitur  pro  manipuli  quin- 

genos  milites  duos,  centurionem  el  vex-  decim    reponit,     manipuUque    decern. 


LJ«.    VIII.    CAP.    8. 


1119 


dicura  spatium :  manipulus  leves  vicenos '  milites,  aliam 
turbara  scutatorum''  habebat ;  leves  autem,  qui  hastam 
tantura '  gaesaque  ""  gererent,  vocabantur.  Haec  prima 
frons  in  acie  florera  juvenura  pubcscentium  ad  militiani  ha- 
bebat. Robustior  inde  aetas  totidem  manipuloiura,  quibus 
principibus  est  nomen,  hos  sequebantur,  scutati  oranes," 
insignibus  maxime  armis.  Hoc  triginta"  nianipulorum 
agmen  antepilanos  appellabant/  quia  sub  signisi  jam  alii 


NOTyi; 


Quod  in  singulis  corporibus  nonnisi 
dercni  nianipiili  essent.  Ovidius  de 
Itomiiio:  '  Hastatos  institiiitque  de- 
cern :  Et  totidem  princeps,  tolideni 
pilaiius  liabebut,  Corporrt.'  Ideoqiie 
postea,  iibi  de  bastatis  et  principibus 
simul  jiinctis,  legenduin  :  Hoc  vigin- 
ii  manipulorum  agmen,  non  trlginta. 
Consentiunt  enini  Vtteres  in  Icgio- 
ne,  connunieratis  etiain  tiiariis,  fu- 
i.sse  tantiim  manipulos  triginta. 

•  Manipulus  leves  vicenos]  Leviter 
armatos  pedites  indicat  sen  vclitcs, 
(]iii  singulis  inanipulis  insert!. 

''  Aliam  turbam  scutatorum]  Mani- 
pulus ex  sententia  Lipsii  124.  militi- 
bus  constabat.  Fuere  igitur  in  nia- 
iiipulo  levius  armati  pedites  20.  lias- 
tati  102.  qui  olini  clypeis  atque  has- 
tis,  post  scutis  pilisque,  armati,  pree- 
ter  ensem  ac  scutum. 

'  Hastam  fantum]  Hinc  appareteos, 
qui  liastati  inspecta  oiigine  vocaban- 
tur, liastis  levioribus  non  usos  pos- 
teriori aevo  ;  quandoquidem  distin- 
gunntur  ab  bis  qui  hastas  gererent. 

"•  Gasaque]  Gsesa  Gallicuni  est  vo- 
cabulum,  ut  sarissa  Macedonicum, 
fianiea  Germanicum.  Horum  junio- 
rum  armaturani  Polyb.  tradit,  "egen- 
do  quidem  corpori  parmam  rotundam 
tripedalem,  galeani  lupinani  ;  in  bos- 
tes  vero  gladium  brevem,  et  bastas 
lougitiuiine  duorum  fere  cubitorum, 
crassilie  unius  digiti,  praefixo  ferro 
niiius  spitbanijp,  adto  extenuato,  et 


in  aciem  producto,  ut  necessario  a 
prinio  ictu  inflecteretur,  ne  possent 
bostes  retorquere.  H«c  tela  I'olyb. 
yp6(T<pwv,  Nosier  gapsornm,  nomine  in- 
telligit  ;  alibi  bastas  vclitares  appel- 
laf,  qualc'S  unusquisque  septem  ges- 
tabat. 

"  Scutati  omnes']  Et  graviter  arma< 
ti  :  sic  principibus  nulli  erant  admix- 
ti  adjective  levis  armatnra^  milites, 
quasi  ad  horum  juvandnm  impctum 
leves  ex  priori  agmine  sufficerent. 

"  Hoc  triginta,  ^c]  Totum  bunc 
conlextum  sic  emendat  Lipsins  : 
Hoc  riginti  manipulorum  agmen  ante- 
pilanos  appellabant,  quia  sub  signisjmn 
alii  decem  orditie  locabantur,  ex  quibus 
unusquisque  tres  partes  habebat.  Earum 
unamquamque  primam,  Pilum  vocabant, 

p  Aniqnlanos  appellabant]  Hastati 
et  principes  ahtepilani  dicti  sunt, 
quod  initio  bastis  instructi  triarios, 
qui  pilis  utebantnr,  prapcederent. 
Varro  iv.  de  Ling.  Lat.  bos  ordines 
sivc  classes  sic  distinguit:  'Hastati 
dicti,  qui  prinii  bastis  pugnabant  : 
pilani,  qui  pilis  :  principes,  qui  a 
principio  gladiis,  et  post  couimutata 
re  militari  minus  illustres  sumuntur  ' 
(ubi  error  est  manifestns:  legendum 
forte,  non  mitius  pilis  uluntur):  '  pi- 
lani triarii  quoque  dicti,  quod  in  acie 
tertio  ordine,  extremis  subsidio,  de- 
ponebantur.' 

1  Sub  signis]  Hi  triarii,  sen  pilani, 
omiii    a  vo    subsignani.     Non    ciuod 


1120  T.    LI VI I 

quindecim  ordines '  locabantur:  ex  quibus  ordo  unusqnis- 
que  tres  partes  habebat.'  Eariim  priniam  qiiamqne  priraura 
pilum  vocabant."-  '  Tribus  ex  vexillis  constabat : "  [vcxil- 
lum]  centum  octoginta  sex  homines  erant."     Primum  vex- 


vnlg.  ordo  s.  jnilites,  duos  ccnturiones,  vexillarium  u.  h.'  Rupert. — 2  '  Perperam 
in  omnibus  libris  legitur  :  eurum  unamquatnque  primum  jiilum  vocabnnt.  Lip- 
sins  emend,  euruin  unain<iuair.tjue  primum,  Pilum  vocabunt ;  Nasi,  in  Koin.  Alter- 
tliiimer,  earum  itnarn  primum  p.  v.  Gron.  et  Stiotli.  earum  primam  ijuamque 
(partem,  sc.  triarioinm,  qnornni  tres  partes  primum,  secundum,  tertium  pilum 
appellabant)  primum  pilum  vocabunt,  (v.  ad  ii.  27.  7.)  quod  recepi,  tanquam 
ceteris  probabilius,  etsi  non  indubinm  sit.  V.  Duk.  ad  li.  1.  Prseterea  voc. 
vexillum,  tanqnam  spnriuni,  imcinis  inclusi,  neqne  dissimnlo,  verba  quoqne 
tribus  ex  vexillis  co7tstabat  (sc.  ordo)  post  ilia,  earum  primam  ....  vocabunt, 
parum  commode  adjecta,  et  ab  interpolatore  ad  superiora  orJo  i<n«»guis(/ue 
tres  partes  hubebat  in  marg.  ascripta  videri.  Idem  suspicabatur  Strotb.' 
Rupert.  '  Crevierins  toliim  iiunc  locum  inde  a  verbis  ordo  sexagenos  v\ 
emendatione  Lipsii  [vid.  Not.  Var.]  textui  inseruit,  ita  tamen,   ut  te.\tuin 

NOT.E 

non    snpcriores   qnoque   sub    signis,  novem  ordines  locabantur:    ex  quibus 

sed    ad    discrimen    levis    nrmatnra^  ordo  unus  qui  tres  partes  huhebat.    Ea- 

quam  sub   nullis  signis,   spar.sim,    in  rum  una,  quam  primum  pilum  vocabunt, 

fronte,  ad  latera,  ant   per  intervalla  tribus  ex  vextllis  constabat. 

pugnasse  constat.  "    Vexillum  centum  octoginta  sex  ho- 

""  Alii    quindecim    ordines']     Scribit  tnines  erant]     At   si   dectni  nianipnii 

Lipsins,  a/ii  decem  ordine  locabantur:  in  extrema  acie,  et  cujusqne  mani- 

decem  nenipe  nianipiili :  lit  lot  essent  puli  tres  partes  toiidemque  vexilla, 

triariornm,    quot     principum,    quot  quorum   in   unoquoque  homines  18(J. 

hastatorum  manipuli.  erunt  in  iiac  sola  acie  5580.  niilites  : 

»  £.x-   quibus  ordo   unusquisque   tres  qnot  vix  unquam  in  tota  Icgione,  ve- 

partes  habebat]    Tollit   idem    Lipsins  tustis  praesertim  tcniporibus.  Neces- 

vocem    ordo,   quasi    ex     rljpetitione  sario  igitur,  rejecta  voce  vexillum,  le- 

prave  insertam  :  Iegiturque,ex5ui6u5  gendum  cum  Lipsio  :    Tribus  ex  vex- 

unusquisque,  nempe  manipulus.  illis   constabat :    centum  octoginta  se.x 

»    Earum  prinmm   quamque    [iinam-  homines  crant.      Nam    quisque  ordo, 

quamque]  primum  pilum  vocabunt~\  Cor-  ut  ante  dictum,  sexaginta  duos  lionii- 

rige  ex  Lipsii  sententia:  Eurum  wna/n-  nes  complectebaiur.     Concludit  ita- 

quamque  primam  pilum  vocabunt.     Cum  que    Lipsins,    manipulos    in    legionc 

enini,  inquit,    manipuli    cujusqne   in  fuisse  omnino  triijinta  :    quorum  pri- 

hoc  tertio  corpore,  non  duitjiit  in  pri-  ores   viginti  faciiint    homines    2480. 

oribus,  sed  tres  partes  essent,  prima  posteriores    vero     decem    manipuli 

quaeque  earum  Pilus  dicebatur.  continent  milites  1860.     Quibus  nu- 

"  Tribus  ex  vexillis  constabat]  Tres  nieris  junctis,  legio  fiet  peditum4340. 

enim  erant  cnjusque  manipuli  partes,  Idqne  congruere    vult  cum    Polybii 

sive  ordines:    cuique  autem   ordini  ralionibus;  nisi  quod  apiid  liunc  levis 

suum  vexillum.     Totuin  huno  locum  armatura  seorsim,  et  extra  ordines. 

Turn.  XI.  Advers.  37.  ita  lestltuen-  hie  in  ordinibus, et  conjuncta  pilanis 

dum  suspicatur,  sub  signis  jam  alii  seu  triariis.     lu  numero  tamen  uiiiil 


LIU.    VIII.   CAP.   8.  1121 

ilium  triarios  ducebat/veteranum  militem  spectatae  virtu- 
tis:  secundum  rorarios,^  minus  roboris  aetate  factisque  : 
tertium  accensos/  minima^  liduciaa  manum.  Eo  et  in  pos- 
tremam  aciem  rcjiciebantur.  Ubi  his  oidinibus  exercitus 
instructus,esset,  hastati  omnium  primi  pugnam  inibant.  Si 
hastati  profligarc  hostem  non  possent,  pedc  presso  eos  re- 
trocedentes  in  intervalla  ordinum'*  principes  recipiebant. 
Turn  principum  pugna  erat ;  hastati  sequebantur.  Triarii 
sub  vcxillis  considebant,  sinistro  crure  porrecto,  scuta  in- 
nisa  humeris,  hastas^  surrecta  cuspide  ^  "^  in  terra  fixas,  baud 


vulgatiim   una   retineret.     Idem   fecit   Latlemand.'    Kreyssigius.—  Z    Vulg. 

NOT/E 

discriminis.     Sunt   enini    hie   rorarii  qiiemadmodtin)  pni'cones  piiblica  eo- 

620.    totidem    accensi,    ergo    simul  ruin  jussa    proinnitiabant.      Scd   in 

1240.  quot   in  Polybio  velites.  Qua-  niilitaribns  quoque    niuniis  accenso- 

draginla  tantnui   redundant  ex  duo-  rum    duplex  genus  fuit.     Sic    enim 

bus,  qui  singulis  ordinibus  additi  su-  primo  vocabantur,  qui  adjutores  da- 

pra  sexagenos.  bantur  centuiioiiibns  a  tiibuno  mili- 

>  Secuiulum  rururios]    Levis  arma-  turn  ;  qui  postea  optiones  appellati, 

tuiae  sen  velituni  (late  sunito  nomine)  ex    quo    centurionibus     permissuni, 

non    iinuui   genus  :    alii    rorarii,   alii  quem  vellent  sibi  adjutorem  sen  suc- 

accensi,  alii  vero  velites  sic  proprie  centurionem  optare.     Praeterea  ac- 

dicti.     Priora  duo  genera  in  veteri  censi,   de   quibus     nunc    agimus,    ii 

militia  :  postremum  in  nova  :  insti-  erant,  quos  Festus  dicit  ad  censum 

tuti  quippe  anno  U. 542.  bello  Punico  legionum  ascriptos  ■  supplendis  nem- 

2.  post  obsidionem  Capuee,  ut  Noster  pe  legionibus,  ut  in  locum  demortuo- 

lib.  XXVI.  docet.     Et  rorarii  quideui  rum   niilitum   succederent;    interim 

sic  dicti,  quod   primi  pra;lium  com-  jaculis  ant  sagittis  pugnaturi ;  qnas 

inittebant,  et  ut  ros  fere    ante  im-  arma  fere    velitum    fuere.      Sed    hi 

brem,   ita  illi  ante  gravem  armatu-  eqtiitibus  immixti :    acceusi  defessis 

ram    prodibant.        Videntur    iidem  aliis   procedebant,    quod  docet  cap. 

postea  ferentarii  appellati,  cum  ex  10.  Noster. 

auxiliaribus  delecti  sunt.  Dictos  enim  »  In  iiiiervalla  ordinum]  Viae  fuerunt 

a  ferendo  auxilio  vult  post  Varronem  patentes  inter  manipnios  antesigna- 

Festus :    a  quibus  haec  quoque  nomi-  norum,  sive  spatia  ad  etfugium  cora- 

nis  ratio  addiicitur,  quod  fundis  et  parata ;   ne,   pulsis   ac   recedentibus 

lapidibus  pugnarent,  quje  tela  ferun-  primis,  sequentes  turbarentur  impel- 

tur,  non  tenentur.  Sed  Varro  equitcs  lerenturqiie. 

ferentarios  roemorat.  b    Hastas']   Immo  vero    pila,    quee 

^  Tertium  accensosi  Varie  sumitur  propria  legionariorum  missilia.     Sed 

accensorumnomen.     Quidam  niagis-  generali  hastarum  nomine  pi!a  quo- 

tratibus  niinistrabant,  atque  ad  eos  que  contineutur. 

acciebant,  si  qui  privatim  vocandi ;  ^  Surrecta  cuspide]    Vide  cap.  10. 


1122 


T.    LI  VII 


secus  quam  '*■  vallo  septa  inhorreret  acies,  tenentes.  Si 
apud  piincipcs  quoque  baud  satis  prospereessetpugnatum, 
a  prima  acie  ad  triarios  sensim  referebantur.  Inde  *  rem 
ad  triarios  redisse,'  cum  laboratur,  proverbio  increbruit. 
Triarii  consurgentes,  ubi  in  intervalla  ordinum  suoriim 
principes  et  hastatos  recepissent,  extemplo  compressis  or- 
dinibus  velut  claudebant  vias  ;  unoque  continenti  ^  agmine, 
jam  nulla  spe  post  rclicta,  in  hostem  incidebant.'^  Id  erat 
formidolosissimum  hosti,  cum,  velut  victos  insecuti,  no- 
vam  repente  aciem  exsurgentem  auctam  numero  cernebant. 
Scribcbantur  autem  quatuor  fere  legiones  quinis  millibus7 
peditum/  equitibus  in  singulas  legiones  trecenis.     Alterum 


hnstns  sub  erecta  cuspide. — 4  Malebat  J.  F.  Gronov.  ut  liaud  sccus  quam. — 
5  Continente  Grouov.  Doiijat.  Crevier. — G  '  Ed.  Gi  jpli.  incedebant,  qiioci  dig- 
niiis  est  velut  gravitate  tiiarioniin  et  jiista  pni^na,  non  ia'>ii  connnissa.' 
Bauer. — 7  '  Vocibus  tiaiispositis  let'endtim,  qualuor  legiones  quiuis  fere  tnilli- 
tKs;quod  etiani   alii  monueiunt.     Klockius  autem  hanc  verissiniain  coiijec- 


NOTiE 

Cuspis  suvreofa  idem  est  qood  erec-  post   hoc    bellum    legiones    quatuor 

ta,  a  verbo  surrigere,   quod  activum  circiter  millium  nt  pliirimum  scribe- 

est,  quemadmodum  anigeie.    Virg.  lentiir,    quia  tamen  ad  qninque  mil- 

'  tot  snrrigit  aures.'  lium   legionem  respexit  liic  Noster, 

Surrecta]  Vide  ad  lib.  vii.  c.  10.  J.  qnidni,    ampliato    militum    numero, 

Clericus,  maniptilos  etiani,  ordines,  ducesque 

^  Quinis  mill ibus  pedilum^  Hucteuns  niultiplicatos    crcdamus  ?      Nam     si 

quatuor  millium  legionem,  pro  Lipsii  quis  velit,  non   ordinum   ducumque 

arbitrio  instructam,  facta  inter  Poly-  iiumerum  auctum,  sed  pliires  unicui- 

biuni  et   Livium  ab  eo  varie  discerp-  que  ordini,  sub  unoquoque  ductore, 

turn  coniparatione,  inspeximus.    Sed  niilites   assignatos,    is   facile   vel  ex 

Auctor  ipse  hoc  loco  quinque  millium  Tacito  refelletur;     apud    quem,   in 

legiones  a  se  descriptas  profitetur  ;  quinque  ant  amplius  militum  legione 

nee  spectato  more  n)ilitije  qui  a  Sci-  (quales  hand  dubie  Capsaris,  et  se- 

pione  servatus  Punico  bello  2.  juxta  qnentiaetate)  pristinnm  in  unoquoque 

Polybiiim, sed  eo  qui  circa  liujus  cum  ordine    retentum    numerum,   liquet, 

Latinis  belli  tempora  obtinebat  ante  sexagenorum  nempe.      Lib.    cjuippe 

annos   ferme    130.      Quo  discriroine  Annal.  i.  de  seditione  legionum  infe- 

ob>ervato,  nescio  quid  mibi  in  men-  rioris   ad  Rlienum  exercitus    agens, 

tem  venit,  quod  huic  loco,  servatis  '  repente  lympbati,'  inquit,  'disiric- 

maxima  ex  parte  Livii  verbis,  expli-  tis  gladiis  in  centuriones  iiivadinit.' 

cando,  non  pro  certo  proferam,  ve-  Tum,    '  prostratos    verberibus    mul- 

runi  eruditis  liomiuibus  offeram  exa-  cant,  sexageni  singulos,  nt  numerum 

minandum.     Itaque,  etsi  et  ante  et  centurionum    adacquarent.'        Unde 


LIB.    VIH.    GAP.    8. 


11-23 


tantum  ex  Latino  delectu  *  adjiciebatur,  qui  ea  tempestate 
hostes  erant  Romanis,  eodemque  ordine  instruxerant  aci- 


NOT.E 


est   qiind     Lipsiiis   coarniiatur,    qui, 
cum    viilgo   legatur  ajnid   Nostrum, 
Ordo  sexagenos  milites,  duos  centurio' 
nes,  vexillarium  unum  habebat,    recte 
qiiidem  emfndat,  et  duos  centurionem 
et  vexillariiiin  ;  at  in  eo,  ni  fallor,  hal- 
liicinatiir,  quod  illud  el  c/uos ad  milites 
refert ;  ciini  inea  sententia  leferen- 
diiin  sit  ad  centurionem  et  vexillarium, 
deleto  Tip  unum,   quod  videtnr  ex  ul- 
limis  literis   anterioris   vocis  vcxilln- 
rium  inepsisse  :  qua  ratione  duo  lii, 
quorum  alter  ductor, alter  quasi  duc- 
tor,    extra     numeruui     liabebunlur. 
His  ita  constitutis,  si  unicuique  ordi- 
ni   milites   GO.  attribuantur,  duo  in 
manipulo   quolibet   ordines   efficicut 
numerum  120.  militum.     Sichastato- 
rum  manipuli  quiiideoim    (qiiot   nu- 
meranlur  a  Livio)  peditum  1800.  nu- 
merum dabunt.   In  quibus  si  per  siu- 
gulos  mauipulos  viceni  leviter  armati 
computentur,    (prout    ponuntur    ab 
Auctore,)  fient  leves  300.  supereruut 
hastati  gravis  armaturae  1500.  prin- 
cipum  deinde,  qui  ouines  scutati,  et 
gravis  armaturae,  nullo  admixto  veli- 
te,  quindecim  niauipuli  reddent  mili- 
tes 1800.   ita  ut  antepilaui   triginta 
manipulis   suis    impleant    numerum 
3G00.  peditum.     Jam  subsignntorum 
(qui  generali  nomine  pilani  et  triarii) 
quindecim  ordines  nuinero  cum  Li- 
vio.    Verum  ex  ejus  narratione,  tan- 
quam  intrusura,  ac  perperam  itera- 
tum,  nomen  vexillum  expungo   post 
Lipsium,  propter  evidentissimas  ra- 
tiones  ex  hoc  ante  adductas.     Et  in 
singulis  liujus  teniae  classis  ordini- 
bus  tresquidem  partes  admitto;  sed 
cum  Turnebo  de  prime  tantum  puto 
intelligendum  quod  subjicilur,  tribus 
ex  vexillis  constabat ;  180.  homines  e- 
rant :  ubi  Auctor  custodite  hotnines 


dixit,  non  milites,  aut  pedites;  ut 
indicaret,  hoc  numero  inchidi  centu- 
riones,  signitercsque  ;  milites  autem 
180.  duntaxat  fuisse.  Pro  co  ergo 
quod  vulgo  scribitur,  insulse  plane, 
meritoque  rejicitur  a  Lipsio,  ut  vi- 
dimus, Earum  (partium  supplet  idem 
Lips.)  unamquamtjue  primutn  pilum  co- 
cabant,  rescribo  levi  mutatione,  Eo- 
rum  (ncmpe  ordinum)  unus,  quern  pri- 
vium  piluni  vocabant,  tribus  ex  vexillis 
constdbat.  Revera  enim  primus  cen- 
turio  triariorum  primipilus  proprie, 
sive  primi  pili  centurio  appellabatur. 
Itaque  in  primo  ordine  tertii  hujus 
corpoiis, cui  atriariis  nomen, fuerunt, 
opinor,  ex  Livii  mente,  triarii  proprie 
dicti  GO,  sub  suo  vexillo,  rorarii  tot- 
idem,  atque  accensi,  sub  vexillis  qui- 
que  suis.  Verum  hie  ordo  ceteris 
ejusdem  tertii  agminis  ordinibus  nu- 
merosior  erat,  quod  in  re  trepida 
primus  ad  certandum  consurgcre  de- 
beret.  Et  in  hoc  toto  agmine  unum 
cuique  velitum  generi  vexilhim  suf- 
fecisse,  coUigi  ex  Polybio  potest,  qui 
proprios  ipsis  duces  nullos  assignat, 
quia  sparsim  procurrendo  diniica- 
bant,  et  gravis  armaturae  centurio- 
nibus  inter  praeliandum  parebant, 
prout  cuique  manipulo  aut  ordini  ap- 
plicabantur.  Ceteros  autem  hujusce 
tertii  corporis  ordines,  quamvis  in 
tres  partes,  sive  genera,  distributi 
essent,  non  tainen  receptum  mani- 
pidorum  numerum  excessisse,  suadet 
quod  saepius  in  hac  re  laudutus  iaii- 
dandusque  Polybius  affirmat,  triari- 
orum, qui  praecipui  in  hoc  agmine, 
miuorem  semper  quam  hastatorum, 
aut  principum,  numerum  fuisse  ;  ut, 
ne  aucto  quidem  legionarionim  reli- 
quorum  numero,  ultra  solitum  sex- 
centorum    numerum    crescerent ;    a 


1124 


T.    LI  VI I 


em:  nee  vexilla  cum  vexillis  tantum,  universi  liastati  cum 
hastatis,  principes  cum  principibus  ;  sed  centurio  quoque 
cum  centurione/  si  ordines  turbati  non  assent,  concur- 
rendum  sibi  esse  sciebant.  Duo  primipili  "^  ex  utraque 
acie  inter  triarios  erant:  Romanus  corpoie  haudquaquam 
satis  validus,  ceterura  strenuus  vir  peritusque  railitiaj :  La- 
tinus  viiibus  ingens  bellatorque  primus ;  notissimi  inter  se, 
quia  pares  semper  ordines  duxerant."?  Romano,  baud  sa- 
tis fidenti  viribus,  jam  Romae  permissum  erat  ab  consulibus, 
ut  succenturionem  sibi,  quern  vellet,  legeret,  qui  tutarctur 
cum  ab  uno  destinato  hosle.  Isque  juvenis,  in  acie  obla- 
tus,  ex  eenturione  Latino  victoriam  tulit.  Pugnatum  est 
baud  procul  radicibus  Vesuvii  montis,^  qua  via  ad  Vese- 
rim ''  ferebat. 


tiiram,  iit  solet,  pro  Mss.  lectione  verulitat.'  Strnlh.—^  '  Adniodiim  anidet 
Gronovii   conjecluraj   centurio,   quocum   eenturione.'    Stroth. — 9    Vul".  dux- 

crunt.  " 

NOT^ 

quo  aiijunctos  triaiiis  sive  lorarios,  bus.     Ex  qnibus  adliuc  nihil    velat 

sive  accensos,  non  abliorrnisse,nemi-  deduci  vicenos,  ut  indicatus  a  Poly- 

iii  non  credibile,  ut  speio,  videbitnr.  bio,    tanquani    perpetuus    Iriariornm 

Sic  in  unaquaque  tertia  bornm  qua-  COO.  numerus  ad  ungiicui  servetur. 

tuordeciui     tertiai     classis    ordinum  Quinis  7nillibus]    Imnio  hisce   tem- 

parte  erunt  pedilps  40.  atque  in  his  poribus  quaternis,  ut  recte  Lipsius  et 

omnibus  tiiaiii  5G0.  parique  numeio  Gronovius.  J.  Clericus. 

turn  lorarii,  turn  accensi :    in  totuni  e  Ex  Latino  dclectu]  Sociorum,  qui 

pedites   divpisi  geneiis   1680.  qui  si  et   ipsi    suas   in    legiones  distribuii, 

cum  180.  niiliiibus  piimi  ordinis  con-  par    numerus    erat    pedilum,    equi- 

jungantnr,  efficient  niilites  18G0.    Hi  tum    duplo,   ahquando   etiam   triplo 

vero    adjecti   ad    3G00.    antepiianos,  major. 

dabuiit  servata  Polybiana  proporti-  '  Duo  primipili]  Unus  in  uno  quo- 
one,  pedituni  5-lGO.  legionem.  Quse  que  exercitu,  duo  in  adveisis  duo- 
tanien  quinque  milliuui  non  male  di-  bus. 

ritiira  Nostro  ;  siquidem,  quam  Lip-  s   Vesuvii  ynontis]  Mons  Vesuvius 

sins  quatuor  miilium  appellat,  ex  ip-  qui  prius  Vesevus,  et  Gracis  poste- 

siusmet  accurata  coniputatione,  mi-  rioribus    Beafiws,   circa    quem    a^er 

nor  4340.  non  fuit.     CJuodsi  admixti  Phlegraeus,  ex  Diod.  I.  iv.  in  Campa- 

bastatis   veiites  300.  dicanlur  ex  ro-  nia  est,  quae  nunc  Terra  Laboris,  ad 

rariisaccensisque,  corpori  triariorum  ortum  Neapolitana;  civitatis  :    agris 

insertis,  detracti  sub  inilium  praelii,  vineisque    olim  cultus  excepto   ver- 

iiti  non  improbabiliter  did   possunt,  tice  ;  hodie  sterilis  ob  crebra  incen- 

jam   legio   haec,    quinque   millenaria  dia,  quae  flamnias   cineresque  ^tnae 

dicta,   major  non  erit  5160.  pediti-  instar  eructando  identidem  spargit. 


LIB.   VIII.   CAP.  9.  1125 

9.  Romani  consules  prius,  quam  educerent  in  aciem,  im- 
molaverunt.  Decio  caput  jocinoris '°  a  lamiliari  parte' 
caesura  aruspex  dicitur  ostendisse ;  alioqui  acceptam  Difs 
hostiam  esse  :  Manlium  egregie  litas.se.  '  Atqui  bene  ha- 
bet,'  inquit  Decius,  '  si  ab  collega  litatum  est.'"  ^  Instructis, 
sicut  ante  dictum  est,  ordinibus,  processere  in  aciem.  Man- 
lius  dextro,  Decius  la3vo  cornu  prajerat.  Primo  utrimque 
aequis  viribus,  eodem  ardore  animorum  gerebatur  res  : 
deinde  ab  Icevo  cornu  hastati  Romani,  non  ferentes  im- 
pressionem  Latinorum,  se  ad  principes  recepcre.  In  hac 
trepidatione  Decius  consul  M.  Valerium  magna  voce  incla- 
mat :  '  Dcorum/  inquit,  '  ope,  Valeri,  opus  est.  Agedum, 
pontifex  publicus  populi  Romani,  prtei  verba,  qiiibus  me 
pro  legionibus  devoveam.'  Pontifex  eum  togara  prsetex- 
tam  sumere  jussit,  et,  velato  capite,  raanu  subter  togam  ad 
mentum  cxerta,  super  telura  subjectum  pedibus  stantera 
sic  dicere  :  *  Jane,  Jupiter,'  Mars  pater,  Quirine,  Bellona, 
Lares,  Divi  Novensiles,""  Dii   Indigetes,  Divi,  quorum  est 


10  A\,jecinoris, — 11  Vet.  lib.  apnd  Sigoii.  si  ab  collega  prospeie  litatum  est. 

NOT/E 

Itali  vuigo  vocant  Monte  di  Sotnma,  victimae    in    diias    partes   dividebat, 

a    proximo    ejus    noininis     oppido :  familiareiii   et  Iiostileni  :    iit  ex   ilia 

nostri   veterem   appellationeni    reti-  eventus  sues,    ex    hac  hostium   fata 

nent,  Le  Vesuve.  colligereiit.      Caput   atitem   initium 

•'  Ad  Veserim']    Castellum  fait  ant  tibrarnm    in    jecore    fiiisse    conjicit. 

oppidmn  sub  Vesuvii  montis  radici-  Turnebus   1.  xi.    c.  27.  Adv.     Hue 

bus,  quo  via  publica  ducebat  ab  urbe  spectat  ilhid  Lucani  1.  i.  'Ecce  videt 

Capua.     Auctor  de  Viris  Illustribus  capiti  tibrarnm  increscere    nioleni  : 

fluvium  facit,  sed  sobis.     Ex  Nostro  Alterius  capitis  pars  a>gra  et  niarci- 

hic,  et  lib.  x.  itennpie  ex  Cic.  ac  Va-  da  pendet.  Pars  micat.' 

lerio  Max.  perspicuum  est  loci  nomen  ''    Si  ab  collega  litatum  est]    Quid 

fuisse.     Nee  Capuam   inter  et  Vesu-  sibi  voluit  Sigonius,  cum  prospeie  iu- 

vium  amnis  alius  preeter  Claniui  ac  seruit,  contra  fidem  melioruni  codi- 

Sebethtini  Veteribns  cognitos.    Clu-  cun.  ?  quasi  non  ipsum  per  se  litandL 

verius  locat  non   procul  eo  loco  ubi  verbum  prosperum  sacrificium  signi- 

hodie  Somma.      Memoratur  quideni  ficaret :  quod  Graecis  est  KaAXiepuv, 

Veteribus  amnis  Veresis,  sed  in  La-  ut  Gron.  notat. 

tio.  '  Jane,  Jupiter]  En  formnlcim  sese 

'  Caput  jocinoris  a  familiari  parte]  pro  patria  devovendi. 

Verba   sunt   aruspicinae,   quae  jecur  ■"  Did  Nocensiks]  Roinam  a  Sabi- 


112() 


T.    LIVII 


potestas  nostrorum  hostiumqiie,  Diique  Manes,  vos  precor, 
vcneror,  veniam  pcto  feroque,"  uti  populo  Romano  Quiri- 
tium  vim  victoriamque  prosperetis,  hostcsque  populi  Ro- 
man! Quiritium  terrore,  formidine,  morteque  afficiatis.  Sic- 
ut  verbis  nunciipavi,  ita  pro  re  publica  Quiritium,'^  °  exer- 
citu,  legionibus,auxiliis  populi  Romani  Quiritium,  legiones 
auxiliaquehostium  mecum  Uiis  Manibus  Tellurique  devo- 
vco.'  Usee  ita  prccatus,  lictores  ire  ad  T.  Manlium  ji;bet,- 
matureque  coUegae  se  devotum  pro  cxercitu  nuntiare.  Ipse, 
incinctus  cinctu  "  Gabino,''  armatus  in  equum  insiluit,  ac 
se  in  medios  hostes  immisit.  Conspectus  ab  utraque  acic 
aliquantoaugustiorhumano  visu,'+'''sicut  coelo  missus  pia- 
culum  omnis  Deorum  irae,  qui  pestem  ab  suis  aversam  in 
hostes  ferret.  Ita  omnis  terror  pavorque  cum  illo  latus 
signa  primo  '^  Latinorum  turbavit ;  delude  in  '^  totam  pe- 


— 12  '  Vcrlia  populi  Ronuini  post  re  puhltca  excidisse  snspicabatur  Groii.  Forte 
\ez.  ita  pro  Rom.  populo  Quiritium.'  Rupert.  Vid.  Not.  Var. — 13  Conj.  Ru- 
pert. »/>m  vel  cu/<«.—l4  Conj.  J.  F.  Gronov.  lisus.  — 15  Coiij.  Ernest.  ;jr»mrt. 
— 16  Tb  in  forte  deleiidum  Bauer,    dein  pro  deinde  in  conj.  Scliaef. 


nis  dediicti  hi  Novensiles,  iisqne  a 
Tatio  rege  dicatae.  a-des  crednntur. 
Alii  Novensides  vocanf,  sive  quod  no- 
vem,  sive  quod  nove  inter  Deos  re- 
liquos,  iis  postrenuini  additi,  sede- 
rent.  Piso  apud  Arnob.  novem  Deos 
esse  creflit  in  Saliinis  apud  Treljiam 
conslitiitos.  Graniiis  Mnsas  piitat, 
ibidem.  Varro  N'ovensiliuin  beec  no- 


NOTyE 

beneficinm  poscere,  vel  certe  habere  : 
nt  Decins  ex  (inadam  aninii  fiducia 
loqui  videatnr,  quasi  dicat  graiiain 
banc  jam  acceptam  habeo. 

"  Pro  re  p.  Quiritium']  Piitat  Gro- 
nov.  aliquid  excidisse  bac  formulae 
parte ;  lecendnmque  hie  eliam  pro 
rep.  populi  Rom.  Quiritium. 

P  Ciuclu  Gabino]  Eo  ciiicln  Ronia- 


mina  videtnr  edere,  Laram,  Vestam,  nos  magistratus  alque  pontifices  usos, 

Salutcm,  Fortem,  Fortunam,  Fidem  ;  cum  belli  causa  sacris  operarcntur, 

eodemqiie  etiam    referre   Feroniam,  antea  observavi  lib.  v.  cap.  46. 

Minervam,itemqueCoiicordiam.  Cor-  i  Augustior  humano  visu']    Gronov. 

iiificius  ex  eo  nominis  ralionem  petit,  vellet  augustior  humano,  qua  loquendi 

quod  novitatnm  sint  preesides.  forma  usi  boni  aucloren,  jiro  augus- 

°  Feroque']  Snmitur./mnt/i  verbum  tior  homine:    velut   Ovid.   ii.    Fast, 

pro  eo  quod  est,  requirere  ac  postu-  *  Pulcher  et  humano  major,  trabea- 


lare.  Ut  '  quid  res,  quid  tempus, 
quid  causa  ferat,  tn  perspicies.'  Cic. 
ad  Famii.  lib.  ep.  7.  idem  in  Pisou. 
*  Ita  existimabam  tenipora  reip.  fer- 
re.'    '  Veniam  ferre,'  est  gratiani  et 


que  decorus  Romulus:'  aut  salteni 
quoniam  vox  visu  in  optimis  quibus- 
que  codicibus  reperitur,  potius  du- 
ceret,  augustior  humano  visus,  id  est, 
apparuit  major. 


LIU.   VIII.   CAP.  10.  1127 

nitus  aciem  pervasit.  Evidentissimum  id  fuit,  quod,  qna- 
cumque  equo  invectus  est,  ibi,  hand  secus  qiiam  pestifero 
sidere  icti,  pavebant :  ubi  vero  rorruit  obrutus  telis,  inde 
jam  hand  dubie  consternatae  cohortcs  Latinorum  f'ugaiu  ac 
vastita tern, late  fecerunt."^  Simul  et  Romani,  exsolutis  reli- 
gione  animis,  velut  turn  priraum  signo  dato  cooiti,  pugnam 
integraui  ediderunt.  Nam  et  rorarii  procurrebaut  inter 
antepilanos,  addiderantque  vires  hastatis  ac  principibus ; 
et  triarii,  genu  dextro  innisi,  uutum  consulis  ad  consurgen- 
dum  expectabant. 

10.  Procedente  deinde  certamine,  cum  aliis  partibus 
multitudo  superaret  Latinorum,  Manlius  consul,  audito 
eventu  collegae,  cum,  ut  jus  I'asque  erat,  lacrymis  non  mi- 
nus quam  laudibus  debitis  prosecutus  tam  memorabilem 
mortem  esset;  paulisper  addubitavit,  an  consurgendi  jam 
triarii  tempus  esset :  deinde,  melius  ratus  integros  eos  ad 
ultimum  discrimen  servari,  accensos  ab  novissima  acie 
ante  signa  procedere^  jubet.  Qui  ubi  subiere,  extcmplo 
Latini,  tanquam  idem  advcrsarii  fecissent,  triarios  suos 
excitaverunt  :  qui  aliquamdiu  pugna  atroci  cum  et  se- 
met  ipsi  fatigassent,  et  hastas  aut  prajfregissent,  aut  lie- 
betassent,  pelierent  vi  tamen  hostem,  debellatum  jam 
rati,  pcrventumque  ad  extremam  aciem;  turn  consul  tria- 
riis,  'Consurgite  nunc,'  inquit}  '  integri  adversus  fessos, 
memores  patriae  parentumque  et  conjugum  ac  liberorura; 
memores  consulis  pro  vestra  victoria  morte  occumbentis.* 
Ubi  triarii  consurrexerunt  integri,  refulgentibus  armis,  nova 
ex  improviso  exorta  acies,  receptis  in  intervalla  ordinum 
antepilanis,  clamore  sublato  principia  Latinorum  pertur- 
bant.''     Hastisque   ora  fodientes,*   primo  robore   virorum 

**  Turbarunt  eos  qtd  principes  sive  primi  erant  inter  Latinos  in  pugna  prose- 
quenda. 

NOT^ 

'  Fugam  ac  vastitatem  late  fecerunt']  lapidationes,  qtiasfiignsfeceiit.'  Con- 
Ambigna  phrasis  :  posset  enim  in-  tra  tamen  in  fngam  conjectos  hostes, 
telligi  Latinos  fiigam  et  vastitatem  vastnm  ac  desertnni  pngn^e  locum 
intulisse  Komanis,  sen  fiigae  ac  vas-  reiiqulsse,  viilt  Livius. 
titatis  cansani  eis  dedisse  :  Cic.  pro  «  Ante  signa  procedere]  Per  inter- 
Do.  sua:  »  Qnas  iste  turn  caedes,  qiias  valla  principum  atqiie  hastatonim. 


1128  T.    LI VII 

coeso,  per  alios  manipulos,  velut  inermes,  prope  intacti 
evasere;  tantaque  csede  perrupere  cuneos/'  iitvix  quartara 
partem  relinqueient  hostium.  Samnites  quoque,  sub  radi- 
cibus  montis  procul  instruct!,  prasbuere  terrorem  Latinis. 
Ceterum  inter  omnes  cives  sociosque  praecipua  laus  ejus 
belli  penes  consules  fuit :  quorum  alter  omnes  minas  peri- 
culaque  ab  Diis  superis  inlerisque '^  in  se  unum  vertit ;  ^ 
alter  ea  virtute  eoque  consilio  in  prailio  fuit,  ut  facile  con- 
venerit  inter  Romanos  Latinosque,  qui  ejus  puj^nae  memo- 
riam  posteris  tradiderunt,  utrius  partis  T.  JSianlius  dux 
fuisset,  ejus  futuram  hand  dubie  fuisse  victoriam.  Latini 
ex  fuga  se  Minturnas  ^  contulerunt.  Castra  secundum 
praelium  capta,  multique  mortales  ibi  vivi  opprcssi,'^  raax- 
ime  Campani.  J3ecii  corpus  ne  eo  die  inveniretur,  nox 
quaerentes  oppressit.*  Postero  die  inventum  inter  maximam 
hostium  stragcm,  coopertum  telis  ;  funusque  ei  par  morti, 
celebrante  collega,  factum  est.  Illud  adjiciendum  videtur, 
licere  consuli  dictalorique  et  praetori,cum  Icgiones  hostium 
devoveat,''  non  utique  se,"^  sed  quern  velit  '7  ex  legione  Ro- 

'  Eos,  qui  Decii  cadaver  investigabant,  nox  prcBicnit ;  unde  factum  est,    ne 
tunc  repcrtum  fuerit- 

NOTvE 

'  Hastisque  ora  fodientes]     Melius  >  In  se  unum  vertit]  Eleganter  Flo- 

nieojndicio  in  editione  IJecharii, //as-  rus  lib.  iv.  cap.  14.  de  hoc  Decio  : 

tatisque  ora  J'odienles  :  tr'isni   scilicet  '  Diis  iVlanibiis  se  devovit,  ut  in  con- 

Romani  pilis  ora  fodiebant  hastato-  fertissiina  se  hostium  tela  jaculatus, 

rum  Latinorum,  qui  primi  oppositi.  novum   ad    victoriam   iter  sanguinis 

"  Perruptre   cuneos'\    Cuneus    pro-  sui  semita  aperiret.' 

prie  in  militia  est  aguien  ita  instruc-  ^  31inturnas]  Vide  infra  lib.  x.  c. 

turn,  nt,  angnstum  in  fronte,  paulatim  21. 

se  pandat  trigoni  seu  cunei  forma,  ^  Mullique  mortales  ibi  vici  oppressi'\ 

ut  supra  ol)servatum.     Alias  rostrum  INIultitudinem  hostium    indicat,  qui, 

et  Graece   e/j.$o\oi'  appellatur.     Sed  irruentibus  in  castra  Romanis,  dum 

hie  mallem  perrupere  cuneo.    Est  enim  alter  alterum  fugientes  urgent,  ob- 

niaxime  idouea  haec  ad  perrumpen-  ruti  turba  interierunt. 

dum  Iiostem  forma  aciei,  lib.  ii.  c.  50.  ''  Cum  legiones  hostiuin  devoieaf}  Id 

'  rupere  ciineo  viam.'    Nisi  forte  ge-  Romanis  solemie,  ut  hostes  devove- 

nerali  nomine  cuneos  pro  ag»)inibus  rent,  et  voto  quasi  addicerent  Diis 

seu  manipulis  dixerit  Liv.  inferis,  aliquo  e  snis  certae  morti  de- 

^  Ab  Diis   superis  inferisque']    Diis  voto.     Hujus    devotionis    formulam 

Manibus  ita  se  devovebant,  ut  supe-  Macrobius  refert  I.  in.  Saturn,  c.  9. 

rorum  iram  averti  a  suis  putarent.  <=  Non  utique  se]   Qui  ergo  Decius 


LIB.    VIII.    CAl'.    11. 


1129 


mana  scripta  '*  civem/  devovere.  Si  is  homo,  qui  devotus 
est,  moritur,  probe  factum  videri  :  ni  moritur,  turn  signum 
septem  pedes  altum,''  aut  majus,  in  terram  defodi,  et  pia- 
culum  hostiam  '9  caedi.'^  Ubi  illud  signum  delossum  erit, 
eo  magistratum  Romanum  escendere  ^°  fas  nou  esse.  Sin 
autem  sese  devovere  volet,  sicuti  Decius  devovit;  ni  mori- 
tur, neque  suum,  neque  publicum  divinum  pure  faciet,^  qui 
sese  devoverit.  Vulcano  arma  sive  cui  alii  Divo  vovere  ' 
volet,  sive  hostia  sive  quo  alio  volet,  jus  est.^  Telo,  super 
quod  stans  consul  precatus  est,  hostem  potiri,  fas  non  est : 
si  potiatur,  Marti  suovetaurilibus  ' ''  piaculum  fieri. 

11.  Haec,  (etsi  omnis  divini  Immanique  moris  memoria 
abolevit,+  '  nova  peregrinaque  omnia  priscis  ac  patriis  prae- 


17  Devoveant  .  .  .  velint  Gionov.  Doujat.  Crevier. — 18  •  Vox  scripta,  nisi 
rorrn|)ta,  certe  superfliia  est.'  Ernest. — 19  '  Ita  Mss.  per  appositionem,  vel 
fire^Tjyrjffiu,  pro  viiljj.  hostia:  nisi  \e'^.  piaculo,  vel  in  piaculum,  vel  piucularem.' 
Kuiiert.— 20  Qxiseiiam  edt\.(Jescendere. —  1  Devovere  Gionov.  Doujdl.  Crevier. 
— 2  Esto  Crevier.— 3  Olim  sulitaurilibus  legebatur. 

NOT/E 

hie,  ejiisque  exemplo  filius  se  dcvo-  ?  Neque  ..  .divinum puiefaciet]  He- 

vere  ?  Scilicet  quasi  Deoniin  nionitii,     bra-onim  more  immiinda  liabebantiir 


pront  cap,  6.  supra  narratiir. 

<>  Ex  legione  Romana  scripta  civeyn] 
Alias,  scriptum,  non  peregrinnm  f\ 
legione  Latiiia.  Quod  autem  legio- 
nem  scriptam  designat,  vnlt,  opinor, 
tumultnarios  sive  subitarios  niilites 
excludi. 

«  Signium  septem  pedes  altuni]   Per 


cadaveia,  eoruinque  tactu  pollui  ho- 
mines censebantur  :  ut  et  terra  cru- 
ore  innocentis  occisi.  Sic  apiid  Ro- 
manes fiinere  pollui  domus  credeba- 
tur  ;  quo  spectat  illud  Poetae  :  '  To- 
tamqueincestatfuiiereclassem.'Idem 
in  Devotis  morti  locum  habebat :  no- 
de a  quovis  sacrificio,  et  re  divina, 


signum   existimat    Sigonius    intelligi     sive  privatini,  sive  publice  facienda 


honiiuis  ejus  imaginem  vera  majorem, 
qui  devotus,  nee  mortuus  est.  Mor- 
tem enim  ejus,  defosso  simulacro,  cae- 
saque  hostia,  suppleri  putabant.  Gal- 
li  ejusniodi  simulacra  comburebant, 
cum  humanae  victimae  deessent. 

^  Piaculum  hostiam  [hostia]  cffdj] 
Vult  hand  dubie  piaculum  hostia  cde- 
sa  fieri.  Verum  quid  ni  piaculo  hosti- 
am  cadi,  id  est,  ad  piaculum,  sen  ex- 
piandi  causa?  Certe  'piaculum  cae- 
dere,'  non  facile  alibi,  opinor,  occnr- 
rit. 


arcebantur,  nisi  praevia  expiatione. 

^  Suovetnurilibus]  Immolalis  sue, 
ove,  taiuo.  Vide  lib.  i.  cap.  44. 

'  Memoria  abolevit]  Non  omnino 
improbabilis  emendatio  Tan.  Fabri, 
qui  legendum  censet,  incuria  abolevit, 
et  rh  memoria  natum  esse  4k  tov  mo- 
ris: nilque  certius  putat.  Sed  ta- 
meu  si  abolevit  ab  abolesco  ita  acci- 
pias,  ut  exolevit,  nihil  erit  quod  ad 
correctionem  confugias  ;  mens  quip- 
pe  Auctoris  haec  satis  aperta  erit  : 
dum  nova  et  externa  priscis  et  patriis 


Delph.  et  Var,  Clas. 


Livius. 


4  G 


1130  T.    LlVIl 

ferendo,)  hand  ab  re  diixi,  verbis  quoque  ipsis,  iit  tradita 
nuiicijpataque  sunt,  reCeire.  Romanis  post  preelium  de- 
mura  factum  Saninites  venisse  subsidio,  expectato  cventu 
piigna^,  apud  quosdam  auctores  invenio.  Latinis  quoque 
ab  Lavinio  auxilium,  dum  deliberando  terunt  tenipus,''  vic- 
tis  demum  ferri  cceptum.  Et,  cum  jam  portis  prima  signa 
ct  pars  agminis  esset  cj^ressa,  nuntio  allato  de  clade  Lati- 
norum,  cum  convcrsis  signis  retro  in  urbem  rediretur,  prae- 
torem  eorum  nomine  Milioaium  dixisse  ferunt,  '  pro  pau- 
lula  via'  magnam  mercedem  Romanis  esse  solvcndam.' 
Qui  Latinorum  pugnte  superfucrant,  multis  itineribus  dis- 
sipati,  cum  se  in  unum  conglobassent,  Vescia  urbs*"  eis 
receptacuhim  fuit.^  Ibi  in  consiliis  Numisius  impera- 
tor  eorum,  affirmando,  '  conimuncm  vere  Martem  belli 
utramque  aciem  pari  caede  prostravisse,  victoriaeque  no- 
men  tantum  penes  Romanos  esse,  ceteram  pro  victis  for- 
tunam  et  illos  gercre:-^  funesta  duo  consulura  praetoria, 
alterum  parricidio  filii,  alterum  consulis  devoti  caede; 
Irucidatum  cxercitum  omnem ;  caesos  hastatos  prin- 
cipesque ;  stragem  et  ante  signa   et   post  signa "  factara ; 

f  Il)Sos  quoque  Romanos,  quoad  reliqita,  {extra  victoria'  nudum  titulum,)  ea  sorte 
esse,  ut  se  tanquum  rictos  habeant. 


4  Lej^endtim  monet  Tan.  Faber  incmia  afiolevit.—  5  '  Vescia  urbs eis  recepta- 
ciilumfuit.  Siispectnm  iiiihi  rh  eis:  uec  pejus  erit  si  (lclea«,  scribasque,  mul- 
tis itineribus  dissipatis:  quod  taiiqiiain  ambi^iinni  vidtHtur  imitasse.  Nihil 
'tanieii  ausim,  aniequam   vetus  aliqua  accedat  aiictoiitas.'  J.  F.  Gronov, — 

NOTyE 

prapfenintiir,  factuDi  esse  ut  memoria  Ausoniim  oppidum  fiiit  Vescia  circa 
oinnis  divini  biimaniqtie  niorisextinc-  Liriin  fluvitim,  et  citra  Mas».icnm 
ta,  atque  ad  nihihim  redacta  fiierit.  monteni,  qui  nunc  Monte  Marsico. 
Sic  apud  Virgil.  '  Tanlique  aboles-  Inde  ager  Vcscimis  ad  utramque  Li- 
cet gratia  facli.'  ris  ripani,  agrum   Faleinuin  ab  ortu 

I*  Dum   deliberando    terunt   tempus'\  coiitingens.    Longe  diversus  a  Vesti- 

Auxiiiares  e  Lavinio.  iiis  Saniiiii  latins  sumti  populis.     In 

'  Pro  paulula  via]  Poenam   scilicet  eo  agro  fuit  Sinuessa:  cui  nibs  Ves- 

gravioris  ses  vitutis  sub  Romanis  sub-  cia  ad  occasum,  baud  procul  INlintur- 

eundani    esse ;    quod   tantillum    pio-  nis. 

gressi  essent  aninio  ferendi  Latinis  "  Et  ante  signa  et  post  signa]  Lcgi- 

adversus  eos  ansilii.  onis    signiim    aquila  ;    mauipulorum 

"'   Vescia  urbs}    Auruncorum,   sive  perticze   cnni  ligno  transverso  in  niQ- 


LIB    Vlir.  CAP.   11.  1131 

triarios  postremo  rem  restituisse.  Latinorum  etsi  pariter 
accisse  copiae  sint,  tamen  supplemento  vel  Latiiim  propius 
esse,  vel  Volscos,  quam  Romani.  Itaque,  si  videatur  eis,  se, 
ex  Latinis  et  ex  Volscis  populis  juventute  propere  excita, 
redituruminfesto  exercituCapuam  esse;Romanosque,  nihil 
turn  minus  quam  praelium  expectantcs,  nee  opinato  adventu 
porculsurum.'  Fallacibus  literis  circa  Latium  no-.neoque 
Volscum  missis,  quia,  qui  non  interfuerant  pugna?,  ad  cre- 
dendum  temere  taciliores  erant,  tumultuaiius  undioue  ex- 
ercitus  raptim  consciiptus*^  convenit.  Huic  agmini  Tor- 
quatus  consul  ad  Tritanum°  (inter  Sinuessam  f"  Minturnas- 
que*!  is  locus  est)  occurrit.  Prius,  quam  castris  locus  ca- 
peretur,  sarcinis  utrimque  in  acervum  conjectis,  pugnatum 
debellatumque  est.  Adeo  enim  accisaj  res  sunt,  ut  consuli, 
victorem  exercitum  ad  depopulandos  agros  eorum  ducenti, 
dederent  se  omnes  Latini,  deditionemque  eam  Campani  se- 
querentur.  Latium  Capuaquc  ^  agro  mulctati.  Latinus 
ager,  Privernati  addito  agro,  et  Falcrniis/  qui  populi  Cam- 
pani fuerat,  usque  ad  Vulturnura^  flumen,  plcbi   Ilomanae 


6  ^  \erha.  raplim  conscrijitus  {one  glossatoii  debentur.'  Rupert. — 7  Vet.  lib. 

aOTJE 

dnm  fere  cnicis,  adjecto  supra  orna-  clarum  oppidiiin  maritiiiuim,  in  T<t- 

mento  aliquo.     Eipiitibus  vexilla  sua,  la  Laboris.     Notat  liic  Si;:onius  eno- 

sive  (|uadri  ad  haslas  pannuli.    HaiC  rem,  qui  apuil  Diodorum  lib.  xvi.  ir- 

in  agniine   anleibaut,  in   prspliu  post  repsit:   ubi   dicunlnr  Latini  et  Cam- 

priniam  acieni  locabantur.     Qui   an-  paui  a  Romanis  duce   Maulio  devicti 

tecedebant  aquilas,  bastati,  ni  tailor,  ad  Suessani  ;  cum  sit  scribenduni  ad 

antesignaui,  et  prosignaui ;    qui  se-  Sinuessum  ;    nam    Suessa   a    niari   et 

quebantur,  triarii  nempe,  postsignaui  loco  puguaa  reniotior. 

dicebantnr.  i  Minturnusque]  Paulo  supra  Liris 

o  Ad  Trifnnum']  Locus  fuit,  forte  a  ostium   fuere    Minturnze,    paludibus 

tribus  fanis,aut  a  trium  Deoium  fauo  suis  nola?,  ubi  Marius  delituit.  Nunc 

dictus,  in  Auruncoruui  regione,  qua;  ejus  urbis  vix  vestigia  supersunf,  ad 

Volscos   inttr    et    Cauipanos   media,  locum    ubi    Liris    scapba    trajicitur. 

Erat  bic  locus  ultra  Lirim,  Sinuessse  Vulgo,  La  Barca  di  Garigliano. 

quam  Minturnis  propior,  eodem  trac-  '  Falernttsl  In  Auriiiicornm  Cam- 

tu  quo  urbs  Vescia.  panorumque  confinio  a  Massico  nion- 

p  Inter  Siyiitessami  Sinuessa,  alias  te,  ad  Vulturnuui  fluvium,  fuit  ager 

Sinope,  in  Ausonum   finibus  :    nunc  Falernus,  fertililate  sua,  et  praeser^ 

Rpcca  di  Mondmgone :   Ducatus  titiilo  tim  generoso  vino,  nobilis. 


1132 


T.    LI VI I 


dividitur.  Bina  in  Latino  jugera,  ita  ut  dodrantem' ex 
Privernati  coniplerent,"  data ;  tenia  in  Falerno,  quadianti- 
bus  etiam  pro  longinquitate"  adjectis.  Extra  poenam  fuerc 
Latinorum  Laureates  Campanorumque  equites/  quia  non 
desciverant.  Cum  Laurentibus  renovari  foedus  jussum. 
Renovaturque  ex  eo  quotannis  post  diem  decimum  ^  Lati- 
narum.^     Equitibus  Campanis  civitas  data:  monumento- 

s  Inter  Latinos  incolce  oppidi  Laurenti,  inter  Campanos  soli  equites  ab  ea  mulcla 
immunes  fuerunt. 


apnd  Sigoii.  Lalini  Capuaque.—  S  Vet.  lil).  apiiil  t mid.  dccimam. 


nota: 


*  Usque  ad  Vtdturnum]  Vnltnriio 
flnmini  an  ab  urbe  Vultnrno,  qua 
post  Capua,  nonien  inditiini,  an  con- 
tra, painni  constat.  Oiitur  ex  Apen- 
nino,  in  Sainiiitiuni  finil)us,  siipia  JE- 
6ernian>  :  liinc  AUifas,  Venaf'i  uni,  in- 
de,  reccpto  Sahato,  Casiliiitiin  Capua: 
viciiiuni  allnit  ;  atque  iiifia  Vnltui- 
num  castclluni,  sen  oppidum,  Tyr- 
rbeno  mari  niiscetur.    Vul.  Vollurno. 

'  Dodrantem']  Dodrans  ex  duode- 
cini  unciis,  quibus  constat  libra  Ro- 
mana,  uoveni  coutiuet,  sive  assis  to- 
tius  tres  quartas  paries. 

"  Ex  Priveriiaii  comfderent]  Quae 
huie  loco  ixplanando  Glareanns  af- 
fert,  eoruni  vix  quicquam  stare  nieo 
judicio  potest.  Neque  cnim  colonos 
in  Lalinni  Campaniamve  deductos 
Livins  scribit,  nee,  si  deducti  essent, 
ita  videntur  assignari  agri  potuisse, 
ut  viritiin  dareulur  jugera  duo  in 
Latinorum  regione,  dodrans  vero  in 
Privernate ;  nee  dcnique  ex  agro 
Privernate  acceptus  quadrans  do- 
drantem ex  Latino  atceptum  expleie 
facile  potuit.  Cum  tnim  Priverniiin, 
Volscoruni  urbs,  a  proxiniis  Latii  ve- 
teris  finibus  non  minus  quindecim 
millibus  passuuin  abesset,  qui  potu- 
ere  quadrantes,  qui  duobus  jiigeribus 
deerant  ex  tarn  distantibus  locis 
coinpleri  ?      Complcmentuni   itaque, 


ex  agro  Privernate,  non  in  singnlo- 
rum  portionibns  intelligendinn,  ut 
unusquiscpie  hie  jugerum  cum  se- 
niisse,  alibi  dimidiatum  jugei  nni  (to- 
tius  agri  sui  quadranlem)  baberet : 
sed  in  portionibns  integris  eorum, 
qnibns  ager  Latinus  ad  duo  jugera 
capienda  non  sufficertt.  Ita  scilicet, 
ut  si  forte  quaternis  civitim  millibus 
agri  hac  in  parte  assignandi  forent ; 
tcr  milkni  in  Lalinoium,  milltni  in 
Privernatium  regione  sua  (jnisquc 
duo  jugera  Integra  acceperint. 

"  Pro  longinquitate}  Quod  longins 
ab  urbe  Roma  dislarct  Falernns  ager, 
qnam  Laiinus  :  idcirco  non  tantnm 
tria  jugera  in  Falerno  singulis  assig- 
nata,  pro  binis  in  Latino  ;  sed  prae- 
terea  quarta  pars  jngeri. 

>■  Post  diem  decimum  Lalinarum'^ 
Feriae  Latinae  celebrabantur  vii.  Ka- 
lend.  Maias,  id  est,  27.  Aprilis,  ex 
iiistituio  Tarquinii  Snperbi,  ut  esset 
communis  50.  Latii  populorumque 
in  fcedus  receptorum  mercatus,  ubi 
annuatiu)  sacris  conmuinibus  frue- 
rentur,  ac  simni  epnlareniur.  Qua 
de  re  Dionys.  lib.  iv.  His  feriis  dies 
tantuni  unus  a  Tarqiiinio  dicatiis  fue- 
rat :  alter  eo  pulso  a  popnlo  addi- 
tus  ;  tertius  ex  Senatusconsullo  ob 
reconciliatam  plebem  :  deinde  quar- 
tus   quoque  adjectus.     An  bic  deci- 


LIB.    VHI.    CAP.    12.  1133 

que  lit  esset,  aeneam  tabulam  in  aede  Castoris  Romaj  fixe- 
runt.  Vectigal  quoqiie  eis  Canipanus  populus  jussus  pen- 
dere  in  singulos  qiiotannis  (lucre  autem  mille  et  sexcenti) 
denarios  nummos  quadrlngenos  quinquagenos.^ 

12.  Ita  bello  gesto,  praemiis  pcenaque  pro  cujusque  me- 
rito  persolutis,  T.  Manlius  Romara  rediit:  cui  venienti  se- 
niores  tantum  obviam  exisse  constat ;  juventutcm,  et  tunc, 
et  omni  vita  deinde,  aversatam  euniexecratamque.  Antia- 
tes  in  agrum  Ostiensera,  Ardeatem,  Solonium^  incursiones 
feceriint.  Manlius  consul,  quia  ipse  per  valeludinem  id 
bellum  exequi  nequierat,  dictatorera  L.  Papirium  Crassum, 
qui  turn  forte  erat  prajtor,  dixit :  ab  eo  magister  equitum  L. 
Papirius  Cursor  dictus.  Nihil  memorabile  adversus  Antia- 
tes  ab  dictatore  gestum  est,  cum  aliquot  menses  stativa  in 
agro  Antiati  habuisset.  Anno  insigni  victoria  de  tot  ac  tam 
potentibus  populis,  ad  hoc  consulum  alterius  nobili  morte, 
alterius  sicut  truci,  itaclaro  ad  memoriam,  imperio,  succes- 
sere  consules*  Ti.  ^milius  Maraercinus  et  Q.  Publilius 
Philo  ;  neque  in  simileni  materiam  rerum,  et  ipsi  aut  suarum 
reruni,  aut  partium ''  in  re  publica  magis,  quam  patriae,  me- 

\OTJE 

mus  renovandi  cum  Laiirentibiis  foe-  quadragenos  quinos  denarios  inipera- 

deiis  dies   a  primo,  an   a   postiemo  tos  in  pliiribiis  codicibus  legi  testa- 

Feriariiiii  iiiimerandi)s  sit,  non  satis  tur,  qiiod  et  Becliariiis  spqiiitnr.  Qua 

expiicat  Livius.  rations  ad   decimani   partem  redige- 

^     Denarios   nummos     quadringenos  tur  summa  ilia  annua.     Sed  ad  iinum- 

quinquagenosl  Nondiira  signatnm  erat  quenique  equitem  exiguufii  quid  sub- 

Koinae  argentum.     Forte  apud  Cam-  sidii  ex  ejusmodi   veetigali  redibit  ; 

panosjam   turn  in  usu  denarii :  quo-  vel   si   cum  Budaeo   decem  denarios 

rum,  opinor,  pretium  Livius  ad  tem-  pro   singulis   aureis  hodierno  pretio 

poris  sui  rationem  retulit :  quo  dena-  uumeremus.    Fiet  enim  equiti  cuique 

rius  sexdecim  assibus  semuncialibus  pensio  libraruni   viginti  quinque  cum 

ffistimabatur,     respondebatque    fere  tredecim  assibus. 

dracbniae  Atticee  :  nee  multum   Re-  Denarius  nummos  450.]  Si   denarii 

gales    Hispanicos    pondere    supera-  decem  ex  calculo  Gronoviano  confe- 

bat,  ut  nostrae  monetae  octo  circiter  cerunt  3.  florenos,  summa  erit  135. 

asses    pensaret.      Hac   ratione   erit  florenorum.  J.  Clericus. 

liaec   summa    180.    libris  nostratibus  *    Ostiensem,    Ardeatem,  Solonium'] 

Irdud  multum  inferior:  sic  niiile  sex-  Hsec  omnia  in  Latio,  vicinisve  Rutu- 

centis  equitibus  pendendae  fueiint  a  lis  :  et  alibi  singula  explicui. 

Campanis  288000.  librae  annua?.  Gla-  *  A.U.  C.  414. 

reanns  in  singulos    equites    nonnisi  "^  Suarum  rerum,  aut  partiumJi  /Emi- 


11'34  T.    LI VI I 

mores.  Latinos,  ob  irani  agri  amissi  rebellantes,  in  campis 
Fenectanis  9  <=  fuderiint  castrisque  exuerunt.  Ihi  Publilio, 
cujiis  ductu  auspicioqiie  res  gesta?  erant,  in  deditionem  ac- 
cipienfe  Latinos  populos,  quorum  ibi  juvenilis  caesa  erat, 
yEmilius  ad  Pedum  '^  exercitum  duxit.  Pedanos  tuebatur  '° 
Tibnrs,  Pra?nestinus  Vcliternusque  popuhis :  venerant  et 
ab  Lavinio  "  Antioque  auxilia.  Ubi  cum  prteliis  quidem 
superior  Romanus  esset,  ad  urbem  ipsam  Pedum  castraque 
sociorum  populorum,  quae  urbi  adjuncta  erant,  integer  la- 
bor restaret;  bello  infecto  repente  omisso,  consul,  quia 
collega?  decrcttim  triumphum  audivit,  ipse  quoque  triumphi 
ante  victoriam  flagitator  llomam  rediit.  Qua  cupiditate 
offensis'^  Patribus,  negantibusque,  nisi  Pedo  capto  aut 
dedito,  triumphum,  hinc  alienatus  ab  senatu  ^milius  sedi- 
tiosis  trihunatibus  similem  deindeconsulatum  gessit.  Nam 
neque,  quoad  tuit  consul,  criminari  apud  populum  Patres 
deslitit,  collcga  haudquaquam  adversanlc,  quia  et  ipse  de 
plebe  erat:  (materiam  autem  pra'bebat  criminibus  ager  in 
Latino  Falernoque  agro '' '  maligne  piebei  divisus :)  et,  post- 
quam  senatus,  finire  imperiura  consulibus  cupiens,  dictato- 


9  In  VI.  M>s.  Ferenlnnis.  Doiijatius  emend.  Ferentinis,  et  Cliiver.  Iial. 
ant.  c.  4.  p.  9C.5.  Pedanis. — 10  Tuehanlnr  Gronov.  Uonjat.  Crevier. — 11  Alii 
legunt  Laniii'jo. — 12  Vuig.  ojfeHsus.  — 13  Maiit  J.  F.  Gronov.  deleie  Tb  og-rw. 

NOT.E 

lias  nobilitatis,  Publilins  plebis  partes  bns  lib,  i.  c.  31.)  campos  Ferentinos  le- 

amplexi ;  sui    (]iiisqiie  coniniodi,  po-  geieniiis. 

tins   qnani  pubiici  stndiosos  se   piae-  ''  Ad  Pedum']  Vide  lib.  ii.c.  39. 

buernnt.  "^  Ager  in  Latino  Falernoque  agro] 

*=  In  campis  Feneclanis]  Alias,   Se-  Illiid  agro  facile  absque  sensns  dis- 

nectanis:  utrnnique  sibi  ignotuni  pro-  pendio  abesse   posse    agnosco    cum 

fitetur  Glareanus.     Cogital)ani    nuni  Gronovio  et  Fabio  ;  sic  enini  dicitiir 

legenduni  esset  Faustianis,  qui  agri  '  in  hostico,' et  'in  Hernico ;'  et  in- 

Falerni  pars;  ant  Fregellanis,  ve\  Se-  lelligitnr    solo,   vcl    agro:    quod   eo 

tinis,    qui    in    Volscis,    et    Priverno  magis  liic  valeret,  quod  agri  nonien 

proximi:  sed  haec  lt>ca  extra  Latium  pr*cedit.     Quia  tamen  fatenle  ipso 

vetiis,  et  nom'imi  A  Fenectanis  sive  iSe-  Gron.  neque  veteres  libri  excludunt, 

nectanis  nimiuni  difFerunt.      Ferentini  et   priore   loco   intelligitiir   pars    ilia 

et  regione  et  literis  minus  distant,  si  agri,  (juee  cuique  assignata  ;  posteri- 

ab  aqua  et  luco  Ferentinae,  ubi  Lati-  ore    universum    illorum    populorum 

noruiu  comitia  habebantur,  (de  qui-  territorium  nihil  vetat  retineri. 


LIB.    VIII.    CAl'.    13. 


1135 


rem  tulversus  rebellantes  Latinos  dici  jussit,  ^niiliiis,  cu- 
jus  turn  fasces '"^  erant/  collegam  dictatorem  dixit:  ab  eo 
magister  equitum  Junius  Brutus  ^  dictus.  Dictatura  po- 
pularis'J  et  orationibus  in  Patres  criminosis  fuit,  et  quod 
tres  legeg  secundissimas  plebei,  adversas  nobilitati,  tulit : 
unam,  ut  plcbiscita  omnes  Quirites  tenerent : ''  alteram,  ut 
legum,  quae  comitiis  centuriatis  ferrentur,  ante  initum  suf- 
frngium  Patres  auclorcs  ficrcnt : '  tertiam,  ut  alter  utique  ex 
plebe,  cum  co  ventum  sit,  ut  utrumque  plebeium  consulem 
fieri  liceret/''''  censor  crearetur.  Plus  eo  anno  domi  accep- 
tum  cladis  ab  consulibus  ac  dictatore,  quam  ex  victoria 
eorum  bellicisque  rebus  foris  auctum  imperium,  Patres 
credebant. 

13.  Anno  insequenti,*  L.  Furio  Camiilo,  C.  IMaenio  con- 
sulibus, quo  insignitius'7  omissa  res  yEmilio,  superioris 


Vi<l.   Not.  Var. — 14  Vef.  lib.  apud  Sigon.  cut  tumfasces. — 15   Legit  Sigon. 
Dictator  popularis. —  IG  Vid.  Not.  Var. 


NOT  a: 


^  Cvjus  turn  fasces  erani]  Lib.  ii. 
r.  1.  dictum  est,  fasces  sive  secures, 
insignia  imperii,  penes  nnnm  e  con- 
suliliiis  per  vices  ftiisse  ab  ipso  Bruli 
tempore. 

Ciijus  turn  fasces  eranti  Vicibus, 
nenjpe,  conMilibiis  pr.Tferebantur. 
Vide  lib.  ii.  c.  1.  et  infra  I.  ix.  c.  8. 
et  Henr.  Uodweiliim  ad  Acta  Diur- 
na  senatns  et  popiili,  ul)i  sa>pe  men- 
tlo  fit  consiilis  penes  quern  erant  tas- 
ces. 

s  J unius  Brutus]  Scjeva  cognomiue, 
non  a  Brnto  primo  consule,  ejusve  ex 
stirpe  ;  sed  plebeius,  ut  et  ceteri  qui 
posthdc  eo  nomine  :  quamvis  M. 
Brutnm  Cic.  per  adu)alionein  ab  eo 
consule  deducat. 

■'  Ut  plcbiscita  omnes  Quirites  tene- 
renf]  Quae  plebs  sola  per  tribuuuni 
suum  sciveiat,  ea  solam  plebeui  ob- 
strictam  initio  tentbant :  liiiic  dis- 
cordice  seinina  j  quibus  extinguendis 


cautum,  ut  ab  omnibus  civibus,  nee 
minus  a  patriciis  quam  a  plebeiis,  ea 
servarentur.  Id  Livius  Publilio  Pbi- 
loni  dictatori  de  plei)e  nunc  ascribit. 
Venunidjam  antea  sanxerat  M.  Ho- 
ratius  consul,  sedandae  secession!  in 
Aventinum  an.  303.  ut  vidimus  lib. 
III.  c.  95.  Id  nova  lege  firmavit 
postea  Q.  Hortensius  dictator  seces- 
sione  in  Janiculum  an.  467. 

'  Ante  initum  suffrugium  Patres  auc- 
tores  Jierent]  Antea  leges  in  populi 
comitiis  latae  ita  valebant,  si  accede- 
ret  senatus  auctoritas ;  unde  appare- 
bat  senatum  potiorem  esse  :  nunc 
constitutum,  ut  auctoritas  senatus 
legem  praecederet,  quam  delude  po- 
pulus  jubere,  aut  rejicere  posset. 

k  Ut  utrumque  plebeium  consulem  fie- 
riUceret]  De  utroque  consule  plebeio 
lata  lex  an.  414.  supra  lib.  vii.  c.  42. 

*  A.  U.  C.415. 


J  136  T.    LIVII 

anni  consnli,  exprobraretur,  Pedum  armis  virisque  et  omni 
vi  expugnandum  ac  delendum  senatus  fremit ;  *  coactique 
novi  consules,  omnibus  earn  rem  praeverti,'  '^  proficiscuntur. 
Jam  Latio  is  status  erat  rerum,  ut  neque  bellum  neque 
pacem  pati  possent.  Ad  bellum  opes  deerant :  pacem  ob 
agri  ademti  dolorem  aspernabantur.  Mediis  consiliis  stan- 
dum  videbatur,  ut  oppidis  se  tenereut ;  ne  lacessitus  Ro- 
maims  causam  belli  liaberet;  et,  si  cujus  oppidi  obsidio 
nuntiata  esset,  undique  ex  omnibus  populis  auxilium  ob- 
sessis  ferretur,  Neque  tamen,  nisi  admodum  a  paucis  po- 
pulis, Pedani  adjuti  sunt.  Tiburtcs  Praenestinique,  quo- 
rum ager  propior  erat.  Pedum  pervenere.  Aricinos  Lavi- 
niosque  '9'  et  Veliternos,  Antiatibus  V'olscis  se  conjungen- 
tes,  ad  Astura?  flumen  '"  Maenius,  improviso  adortus,  fudit. 
Camillus  ad  Pedum  cum  Tiburtibus,  maxime  valido  exer- 
citu,  majore  mole,*  quanquam  aeque  prospero  eventu, 
pugnat.  Tumultum  maxime  repentina  inter  praelium  crup- 
tio  oppidanorum  fecit  :  in  quos  parte  exercitus  conversa, 
Camillus  non  compulit  solum  eos  intra  moenia,  sed  eodem 
etiam  die,  cum  ipsos  auxiliaque  eorum  perculisset,  oppi- 
dum  scabs  cepit.  Placuit  inde,  jam  majore  conatu  animo- 
que  ab  unius  expugnatione  urbis  ad  perdomandum  Latium 
victorem  circumducere   exercitum.     Ncc   quievere    ante, 

*  Scnatus  censet  cum  fremitu. 

'  Hoc  itegotium  untepuiure  ceteris  omnibus, 

*  Vi  atque  apparatu  mujuri. 


17  Vet.  lib.  apiid  Sigon.  insig^wii/s. — 18  Qtitei  it  Rupert.  '  nonne  legendum 

NOTyE 

'  Laviniosque]  Cum  aiitea  csset,  ruin  agniin  Poiiitiniim  irrigat  :  a 
Lanuvinosque,  ita  ex  Capitoliiiis  lapi-  Vernigine,  per  Siicssam  Ponietiani, 
dibus  (iibi  (le  triiiiiiplio  Mjeiiii)  lesti-  ac  tres  Tabernas  iiifluen»  iu  mare 
ttiit  Sigoiiins,  qui  plura  inter  Lavini-  Tn^^cuin  sex  fere  niiilil)us  ultra  Anti- 
uw  et  ia/»uu«m  discriniina  obseivat :  inn  Prouiontoriinn.  In  ostio  est  in- 
de qiiibus  nus  lib.  i.  c.  I.  sula,  cum  vico  ;  ibiqiie  olin)  Cicero 
"  Ad  AsturcE  Jlumeii]  Non  aliud  villaui  liabnit :  ubi  a  M.  Antouii  sa- 
huic  fluvio  nomen  qusrenduin.  Stu-  tellitibus  est  interfectns.  Locus  Au- 
ras corrupte  quibusdam:  aliis  cum  viusque  nonicn  retinent  in  Campania 
Salura  palude  confunditur.     Volsco-  Romana. 


r.iB.  VIII.  CAP.  14.  1137 

qiiam,  expngnando  aut  in  deditionem  accipicndo  singulas 
uibes,  Latium  omne  subegere.  Praesidiis  inde  dispositis 
per  recepta  oppida,  Romam  ad  destinatum  omnium  con- 
sensu triumphum  decesseie.  Additus  triumpho  honos,  ut 
statuiB  equestres  eis,  rara  ilia  aetate  res,  in  foro  ponerentur. 
Prius,  quam  comitiis  in  insequentem  annum  consules  roga- 
rent,  Camillus  de  Latinis  populis  ad  senatum  retulit,  atque 
ita  disseruit:  *  Patres  conscripti,  quod  bello  armisque  in 
Latio  agendum  fuit,  id  jam  Deum  benignitate  ac  virtule 
railitum  ad  finem  venit.  Ca^si  ad  Pedum  Asturamque  sunt 
exeicitus  hostium;  oppida  Latina  omnia,  et  Antium  ex 
Volscis,  aut  vi  capta,  aut  recepta  in  deditionem,  pra?sidiis 
tenentur  vestris.  lleliqua  consultatio  est,  quoniam  rebel- 
lando  sa^pius  nos  solicitant,  quonam  modo  perpetua  pace 
quietos  obtineamus.  Dii  imniortales  ita  vos  potentes  hujus 
consilii  fecerunt,  ut,  sit  Latium  deindc,  an  non  sit,  in  vestra 
manu  posuerint.  Itaque  pacem  vobis,  quod  ad  Latinos  atti- 
net,  parare  in  perpetuum,  vel  saeviendo,  vel  ignoscendo,  po- 
testis.  Vultis  crudeliter  consulere  in  deditos  victosque?  licet 
delere  omne  Latium,  vastas  inde  solitudines  facere,  unde 
sociali  egregio  exercitu  per  multa  bella  magnaquesaepe  usi 
estis.  Vultis  exempio  raajorum  augere  rem  Romanam,  vic- 
tos  in  civitatem  accipiendo?  materia  crescendi  per  summara 
gloriam  suppeditat.  Certe  id  firmissimum  longe  imperium 
est,  quo  obedientes  gaudent.  Sed  maturate  opus  est,  quic- 
quid  statuere  placet.  Tot  populos  inter  spem  metumque 
suspensos  animi  habetis  :  et  vestram  itaque  ^°  de  eis  curam 
quam  primum  absolvi,  et  illorum  animos,  dum  expectatione 
stupent,  sen  poena,  sen  beneficio,  praeoccupari  oportet. 
Nostrum'  fuit  efficere,  ut  omnium  rerura  vobis  ad  consulen- 
dum  potestas  esset :  vestrum  est  decernere,  quod  optimum 
vobis  reique  publicae  sit.' 

14.  Principes  senatus  relationem  consulis  de  summa  re- 
rum  laudare ;  sed,  cum  aliorum  causa  alia  esset,  ita  expe- 


pravertere?' — 19  Al.   Lanuvinosque. — 20  Qnidain   vett,  libb.  utiqite. — J   Ad« 
duut  enim  Grouov.  Doiijat.  Crevier, 


1138 


T.    LIVII 


diri  posse  consilium,  dicere,  ut  pro  merito  cujusque  sta- 
tueretur,  si  de  singulis  nominatim  referrent  populis.  Rela- 
tum  igitur  de  singulis  decretumque.  Lanuvinis"  civitas 
data  sacraque  sua  reddita  cum  eo,  ut  aedes  lucusqne  iSos- 
pitajJunonis  communis  Lanuvinis  municipibus  cum  populo 
Romano  esset.  Aricini  Nomentanique  et  Pedani  eodem 
jure,  quo  Lanuvini,  in  civitatem  accepti.  Tusculanis  ser- 
vata  civitas,°  quam  habebant;  crimenquere])ellionis  a  pub- 
lica  fraude  in  paucos  auctores  versum.'  In  Veliternos,  ve- 
teres  cives  Romanos,''  quod  toties  rebellasscnt,  graviter  sae- 
vitum  :  et  muri  dejecti,  et  senatus  indc  abdiictus,  jussique 
trans  Tiberim  habitare  :  ^  ut  ejus,  qui  cis  Tiberim  deprehen- 
sus  esset,  usque  ad  mille  pondo '  clarigatio  esset,^  nee  prius. 


'  Perduellionls  crimen  pnucis  auctoribus  fuit  imputatum,  ne  in  publicum  fraudi 
ac  damno  esset, 

NOT/E 

■*  Limuvinis']  De  his  ct  seqnentibus  »  Clari^/dio   esset]    Clnrigandi   ver- 

popiilis  ant  oppiilis  dictum  siiis  Jo-  bum  proprie  significat  res  clara  voce 

cis,  repetere,  et  non  redditis  belliim  in- 

"    Tusculanis  servuta  civilas]    Data  dicere.     Quo   facto    res   corporaque 

eis  civitas   fuerat   an.  375.  ex  Sigon.  liostiiim  oapere  jus  fasque  est:  on  a 

post   Cainilli  trii>unatiiiii  milituin  G.  droit  de  represaiiles.     Hie  aiitem  cZari- 

Vide  supra,  lib.  \  i.  cap.  2G.  gatio  accipi  videtnr  pro  deiinntiatione 

P   Veliternos,  veteres  cices  Romnnos]  Veliternis  facta,  fore  ut  eos,  ubicnm- 

Velitras  coloni  ab  urbe  missi  fuerant  que  cis  Tiberim  reperti  esseiit,  com- 

an.  259.  A.  Virginio,  T.  Velurio  coss.  prehendere    cuivis    liceret,     indicia 

supra  lib.  ii.  rap.  31.    Aucius  biennio  mulcta  mille  pondo  in  comprehensos. 

post  eorum  numerus,  coss.  T.  Gega-  Budaeus    posterioribus    annotationi- 

nio,    et  P.   Minucio  ;  eod.   lib.  cap.  bus  in  Pandectas,  et  Turneb.  in  Adv. 

34.  nomine  clarigationis  inteiligi  osten- 

1  Trans  Tiberim  habitare]  Exilii  lioc  dunt  jus  homiiiis  preliendendi  ahdii- 

genus  fuit  onm  quadam  infamia?  spe-  cendiqne,  quod  ar'5po/\7/i|/i'ai/ Graeci  vo- 

cif,  ut  observat  Turn.  lib.  XXIV,  Ad-  cant.     Hanc  clarigationem    plerique 

vers,  cap.  43.  ideu)  cum   pigneratione  esse  vnliint : 

'  Usque  ad  mille  pondo]  .IJlris  mille  alii  pignerationeni  reruni,  clarigatio- 
librae  Romano  poudere  (jiiid  sunt  nisi  iiem  magispersonaruni,preliensionem 
mille  asses  aeris  gravis,  nostro  nunc  respicere;  quaj  lamen  solula  pecunia 
pretio  librae  Turonicae  fere  673.  Sed  sen  poena  indicia  cessaret :  ita  ut 
non  pauca  exemplaria,  pro  usque  ad  hxc,  avSpoXri^ia  sit  respectu  hominis 
mille  pondo,  hiibeni  usque  ad  mille  pas-  capti  ;  et  niliilomiuus  respectu  re- 
swum:  quo  nolaretur  spatium  cis  vel  demtionis  et  solutie  pecunias  pigne- 
ad  Tiberim,  ultra  quod  versari  Veli-  ratio  tiici  possit. 
ternis  non  licuerit :  pecuniie  taxatio-  Clarigatio]  Vox  obscura  a  tempore 
lie  praetermissa,  quasi  re  satis  uuta.  Quintiliaui,  ut  testatur  Inst.  lib.  vii. 


LIB.    VJII.    GAP.    14. 


1139 


quarn  aeie  peisoluto,  is,  qui  cepisset,  extra  vincula  captuni 
haberet.  In  agrum  senatorum'coloni  missi:  quibus  ascrip- 
tis,  speciem  antiquee  frequenlia?  Velitras  receperunt.  Et  An- 
tium  nova  colonia"  missa  cum  eo,  ut  Antialibus  permittere- 
tur,  si  et  ipsi  ascribi  coloni  vellcnt.'"  Naves  inde  longae 
abactae,  interdictumque  iiiari  Antiati  populo  est,  et  civitas 
data.  Tibuites  Pra^nestinique  agro  mulctati,  neque  ob 
recens  tantum  rebellionis,  commune  cum  aliis  Latinis,  cri- 
men, sed  quod,  toedio  imperii  Romani,  cum  Gallis,  gento 
efferata,  arma  quondam  consociassent.  Ceteris  Latinis 
populis  connubia  commerciaque  et  concilia  inter  se  ademe- 
runt.*''  Campanis,  equitum  ^  ^  honoris  causa,  quia*  cum 
Latinis  rebellare  noluissent,  Fundanisque  ^  et  Forraianis,'' 

"'  Hoc  addito,  id  Ikeret  veteribus  incolis,  cum  recentibus  nomen  dare,  et   in 
colonoTum  numerum  reftrri. 


2  Conj.  Rupert,  ademta.—^  Vulg.  Campanis  equitibus.  Vid.  Not.  Var. — 
4  '  Al.  'jtii  pro  quia;  qiioil  aiiideie  potest  coll.  c.  11.  extr.  Sed  malim  ante 
9«ja  iiiseieie  et  cum  Dukeio,  veliic,  iit  duplex  atferatiir  ratio,  sensusque  sit  : 
et  quia  nunc  cum  Latinis  ob  iram  amissi  agi  i  rebellare  noluissent.'  Rupert. 

NOT/E 

cap.  3.    Videlur  liic  esse  denuntiatio  mancipationem,  stipulationeni,  alia- 

clara  voce  facta,  ne  Tibeiim  trans-  que   Quiritium  juris   propria  ;    quae 

irent,  sin  minus  mulctam  mille  pondo  Latiiiorum   aliqnibus   antea  concessa 

zerls  gravis  solverent.  J.  Clericus.  cum  <  ivitate,  nunc  iisdem  adenita  in 

'  In  agrum  senatorum]  Senatoribus  pcenaui   fuerint.     Nee  aliud  de  jure 

Veliternis  exulare  jussis,  eorum  agri  connubii  ailemto  censuerim. 

vacui,   divisi  civibus  Rom.  nunc  ter-  y   Campanit,  equitum]  Jam    dixerat 

tiiim  in  earn  coloniam  missis.  iiis  datam  civitatem  ;  nunc  addit,  sine 

"  Antium  nova  colonia'\  Jam  ab  anno  snffragio. 

U.  280.  deducta  in  banc  Volscorum  ^   Fundanisque]  In    agro   Aurunco- 

nrbem   colonia  fuerat,  Tib.  /Emilio.  rnm    Caecnbo,    inter  Tarracinam   et 

Q.  Fabio  coss.  lib.  iii.  cap.  1.  Formias,  finviosque  Ufentem  et  Li- 

*  Connubia  commerciaque  et  concilia  rim,   Fundi   oppidum    sitiim   est    via 

inter  se  ademeruiU]  Latinis  interdici  Appia;  unde  lacn>  Fuiidanus  inmare 

facile  potuit  ne  concilia  inter  se  lia-  se  exonerans.   Primus  hie  regni  Nea- 

berent,  quibus  de  totius  Latii  rebus  politani  locus  occurrit  Roma  Neapo- 

in  commune  consultarent.    At  ne  in-  lin  petentibus.     Vulgo,  Fondi. 

ter  se  commercium,  id  est,  emendi  »  Et  Fnrmianis]    Fundos    inter   et 

vendendique   invicem   jus    habertnt  Minturnas,  relicta  ad  dextram  Caie- 

vicini,  qua  ratione  probiberi  potue-  ta,  se  ofFerebant  Formiap,  sive  Hor- 

rinf,  noil  satis  capio :  nisi  connneriii  niiiP,  et  ips<e   in  Aumncis,  ubi  fabu- 

nomine  intelUgauiUS  jus  Romano  mo-  losns    LiEStrygonum  rex  Antijibates 

re    contrahendi,    per    uexum    puta,  sedtni  habuisse  scribitiir  ab  Honiero. 


1140 


T.    LIVII 


qiiod  per  fines  eornm  tuta  pacataque  semper  fuisset  via, 
civitas  sine  suftVagio  data.''  Cumanos  Suessulanosqiie'' 
ejusdem  juris  conditionisque/  cujus  Capuam,  esse  placuit. 
Naves  Antiatium  partim  in  navalia  Romae  subdiictae,  par- 
tim  incensae,  rostrisque  earum  suggestum,  in  foro  exstruc- 
tum,  adornari  placuit:  Rostraque  id  templum  appellatum.* 
15.  C.  Sulpicio  Longo,  P.  JE\io  Pseto  consulibus,*  cum 
omnia  non  opes  magis  Romanae,^  quam  bencliciis  parta 
gratia  bona  pace  obtineret,"  inter  Sidicinos  Auruncosque '^ 

»  Cum  optabili  pace  cunda  tenerentur,  7ion  minus  ex  amove  per  beneficentiam 
comparator  quam  ex  populi  Romani  polenlia. 


5  '  Mss.  nonnulli  non  opibus  mas:is  Romani ;  qua  lectione  recepta  nominatU 
viis  parta  gratia  pro  ablalivo  accipiendiis  esset.     Porro  pro  obtineret  in  multis 

NOTiE 

Eversa    est    hapc  iirbs  a   Saracenis,  tari.     Ita   eniin    cum   Capiiae  incolis 

ejiisqiie  loco  siiccessit  pagiis  elegaiis,  actum  supra  capite  11. 

nunc   niola   diclus.     Hinc    Foruiiani  «  Rostraque  id  templum  appellatum'] 

colles,  et  Forniianum  Ciceronis  no-  Per   metapliorani    ob    similitudineui 

men  habuere.  cum  rostris  avium,   in  navi  rostrum 

b    Civitas  sine  suffragio  data'\    Ci-  dicitur   prora>   pars  prominentior,  in 

viiim  Romanorum,  qui  extra  urbem  cunei  modum  acuuiinata,  ex  acre  aut 

in  municipiis  coioniisve,  duo  genera  ferro,  vuigo  apud  nos  V^peron:  quo 

eraut :  alii   jure    civium   utebantur,  geiiere  armat2e  naves  '  rostraiae' ap- 

ni:«i  quod  suffragium  in  comitiis  non  pellantur.     Ex  rostris  igitur  et  pro- 

ferebant,  praeterquam  si  a  magistra-  ris,  quaj  Antiatnm  navibus  detractae, 

tibus  extra  ordinem  pro  societate  in-  suggestuni  in  foro  exstructum  orna- 

vitareiitur  :    alii  etiani  jus  snffragii  tumve  Rostra  vocarunt  Romani.     Ex 

habehant  cum  civitate.     Hi  ab  urba-  hoc  suggestu  concioues  ad  populum 

nis  hoc  tantnm  differebant,  quod  cuiu  habebantur   a   uiagistratibus  :  eoque 

in  curias  Romanas  descripti  non  es-  in  loco  bene  de  rep.  meritoruni  sta- 

sent,  comitiis  ciiriatis  interesse  non  tua;  pleriimque  collocabantur.  Fuere 

poterant.     Sed  hajc  comitia  minoris  autem  Rostra,  alia  vetera,  anie  cu- 

momenti    fuere,    postquam     invecta  riam  Hostiliam  in  comitio,  quod  a  Pa- 

sunta  Seivio  TuUio  centuriata.    Cur  latii    porta    incipiehat,    (de    quibus 

autem    curiis   non   ascriberentur,   ea  hie,)  alia   nova,  ad    Palatii  radices, 

causa   erat,    quod    municipalia  domi  Quia  vero  locus  erat  auguratus,  id- 

suae  sacra  habebant,  quibus  teneren-  circo  templum  dicitur,  turn  a  Livio 


tur  ;  nee  iis  aliter  cogerentur  rennn 
tiare,  quam  si  Romam  niigrarent. 

<=  Cumanos  Suessulanosque]  De  Cu 
mis  cap.  41.  lib.  iv.  de  Suessnla  lib 
VII.  cap.  37. 

d  Ejusdem  juris  conditionisquel    Id      cap,  prox.  ubi  de  Ausonibus. 
est,  pro  dedititiis  esse,  et  agro  mule- 


hie,  tum  a  Cicerone  in  Vatin.*  in  ros- 
tris, in  illo,'  inquam,  'augurato  tem- 
plo  ac  loco.' 

*  A.  U.  C.  416. 

f  Sidicinos  Auruncosque]  Vide  infra 


LIB.    VIII.    CAI\    15.  1141 

bellum  ortum.  Aurunci,  a  T.  Manlio  consule  in  deditio- 
nem  accepti,^  nihil  deinde  moverant :  eo  pctendi  auxilii  ab 
Romanis  causa  justior  fuit.  Sed  prius,  qiiam  consules  ab 
Urbe  (jusserat  enim  senatus  defendi  Auruncos)  exercitum 
educerent,  fama  affertur,  Auruncos  metu  oppidum  dese- 
ruisse,""  profugosque  cum  conjugibus  ac  liberis  Suessam 
communisse,'^  quae  nunc  Aurunca  appellata;  uioenia  anti- 
qua  eorum  urbemque  ab  Sidicinis  deletam.  Ob  ea  infensus 
consulibus  senatus,  quorum  cunctatione  proditi  socii  essent, 
dictatorem  dici  jussit.  Dictus  C.  Claudius  Regillensis,  ma- 
gistrum  equitum  C.  Claudium  Hortatorem  dixit.  Religio 
inde  injecta  de  dictatore;  et,  cum  augures  vitio  creatum 
videri  dixissent,  dictator  magisterque  equitum  se  magistratu 
abdicarunt.  Eo  anno  Minucia  Vestalis,  suspecta  primo 
propter  mundiorem  justo  cultum,  insimulata  deinde  apud 
pontifices  ab  indice  servo,  cum  decreto  eorum  jussa  asset 
sacris  abstinere,  familiamque  in  potestate  habere ; '  facto 
judicio,  viva  sub  terram  ad  portam  Collinam  dextra  via 
strata  ''  ^  defossa  Scelerato  campo.'     Credo,  ab  incesto  ^  id 


est  obtinerent,  ut  commodins  etiani  ad  opes  lefpratnr.'  Slrntk. — 6  Vet.  lib. 
apud  Sigon.  commcasse. — 7  '  I'ro  strata  Jac.  Gronov.  legendnm  esse  censet, 
Saluria;  prope  portain  enim  Collinam  fuisse  viain  Salaiiam.'  Doering.    Vid. 

NOT-E 

s  In  deditionem  accepti]  Ante  trien-  num   nisi    de  incestu,'    ex    Cic.   pro 

niuni.  Mil.      Sed    et    perduellionis     causa 

^  Auruncos  metu  oppidum  deseruisse']  quasstio  de  servis  in  dominiim  habe- 

Quod  et  quo  loco  illud  Aunincorum  batur;  ideoque  Milo  servos  siios,  post 

oppidum  fuerit,   nee   Livius   aperir,  interfectnm  Clodinm  tribunnm   ple- 

nec  facile  est  divinare.     Conjectura  bis,  mannmisit,  ne  torqueri  possent 

eo   ferl,  nt   Aunuica  dictum  fuerit,  jam  cives  effecti  manumissione.     ^d 

quo  nomine  ab  Ausone  conditam  fu-  ue  a  Minucia  nunc  fieret,  jussa  est 

isse  urbem  Festus  scriptum  reliquit.  servos  in  potestate  retinere. 

Videtuv  autem  ea  urbs  Sidicinorum  ''  Dextra  via  strata]  S'lgon.  stratam, 

versus  Teanuni  finibus    proxima  fu-  ut  referatur  ad  terram;  quod,  ex  Plu- 

isse  :  cum,  ea  deserta,  Suessam  con-  tarcho,  in  Hypngaso,  in  quo  defodie- 

fugeriut,   velut   in    locum   paulo,   ni  banturVestaies,  lectus  stratus  fuerit  : 

fallor,    ab   hostibns   remotiorem,    et  sive  potius,  quod  ubi  est  Hypogaeum, 

Suessae,  quo  confugerant,  cognomen  ibi  terra  lapide,  sen  alio  pavimento, 

Aurnncee  indiderint.  sterni  soleat ;  ut,  c»im  opus  fuerit,  fa- 

'  Familiamque  in  potestate .  habere]  cilius  aperiatur. 

'De  servis  nulla quaestio  est  in  donii-  '    Scelerato  campo]    Nominis  ratio 


1142 


T.    LIVIl 


ei  loco  nomen  factum.  Eodem  anno  Q.  Publilius  Philo 
praetor  primum  de  plebe,9  adveisante  Sulpicio  consule,  qui 
negabat,  rationem  ejus  se  habituiuni,  est  factus ;  senatu, 
cum  in  summis  imperiis  id  non  oblinuisset,"'  minus  in 
praetura  tendonte." '° 

IG.  Insequcns  annus,*  L.  Papirio  Crasso,  K.  Dnilio 
consnlibus,  Ausonum"  magis  novo,  quam  magno  bello  luit 
insignis.  Ea  gens  Cales  urbem  °  incolebat.  Sidicinis  fi- 
nitnnis  arma  ronjunxerat ;  unoque  praelio  baud  sane  memo- 

»  Qui  aiebnt  se  nomen  ejus  in  comitns  pratoriis  inlcr  candiJalos  recrpturum 
von  esse ;  senatus  aiitem,  cum  in  majoiiOuH  inngistratiius  pervincere  neijuirisset, 
ne  pleljciorum  ratio  liaberelur,  non  adinodum  de  pratura  pugnavit,  ulpolc  minore 
ina;sistratu. 


Not.  Var.— 8  Vet.  lib.  apiid  Sigon.   ab  incestu.—O  Primus  dc  plebe  Kreys- 
sigiii*. — 10  Vulg.  intendente. 

NOT/E 

perspiciia  est.     Scekraius  eiiim   noii  bello  Trojano,ciueniadmo(lnm  ex  Dio- 

tantiini  pro  flagitioso,  sed   pro  iiefa-  nys.  roiislat  :  sed  hi,  ab  (Enotiis  aut 

rio  et  inipiiro,  aiit  etiam  iiifaiisto  su-  lapygibiis     Apulia     vicinoque    onini 

mitur:  nee  de  bominibus  niodo,  sed  tractii   pnlsi,  in   siiperiores   irgiones 

de  rebus  qnorine  dicitiir :  ct  sic  See-  concessere,  quae    post   Campania  et 

leratus    campus,    ut    Sreleratus   vi-  Sanuiitim ;  inde    ad   Ufentein   usque 

ciis,  lib.  I.  cap.  46.  et   Porta  scele-  progress!,  liabitarant  inter  liunc  flu- 

rata,  qiia  egrcssi  trecenti  Fabii  ad-  viimi,  qui  post  totus  Volscoruni  fuit, 

versus    Veicntes.     Ovid,   in    Fastis,  et  Linternum,  qui  Canipanorum  ;  ita 

'  Porta  vacat  culpa,  sed  tauien  oinen  ut  poslea  angiistioribus  cis  et  ultra 

habet.'  Lirim  finibns  incliisi,  seu  Opicorum 

'"  Cum  in  summis  imperiis  id  non  ob-  sen  Oscoruni  nomine,  tandem  in  tres 

tinuisset]  In  cousidatu,  tribunatu  mi-  populos  disisi  fuisse  videantur ;  Au- 

litum  consular!  potestate,  diclatnra ;  runcos,  qui    ad    mare;  Sidicinos,  et 

ad  quas  dignitates,  quae  suniuiac   e-  Ausones,  proprie  dictos,  qui  aud)0  in 

rant,  et  quibus  inerat  nierum  impe-  Mediterraneis,    illi    ad    occasum,    hi 

rium,  seu  jus  gladii,  plebs  jam   ad-  ad    ortuin    colueiint.     In    Auriincis, 

inissa   fuerat.     Adde    et    censuram,  praeter    Auruncam,    Fundi,    Caieta, 

paulo  supra.  Formiae,    Minturna-,    Siniiessa    fue- 

*  A.  U.  C.  417.  runt:  in  Sidicinis, Teauiim,  Casiuum, 

°  Ausonumi    A  Volscoruni    finibus  Aliua,  Fregellae  :  Ausonum  strictius 

ad  fretum  u'-que  Siculum  Italiani  cis  sumtoiuui  fuere  Cales. 

transque  Apenninum   tcnuere  vetus-  °  Cales  urbeml    Teanum    inter   et 

tissimis  temporibus  Ausones,  a  qui-  Capnam  urbs  est  Cales,  ad  septem- 

bus   nuiversa   regie    Ausonia    dicta,  trionem  Caliculs  mentis,  quo  Cale- 

Neque  ab  Au<oue,  Ulyssis  et  Calyp-  nus  ager  a  Stellate  disjiingiiur  ;  nunc 
8US   filio,  nomen,   nt    poetae   volunt,      vulgo    Calvi,   Episcopatus    titulo,   in 

inutuari  potuere,  utpote  antie,uiores  Terra  Laboris. 


LIB.    VIII.    CAI'.    16.  1143 

rabili  duorum  populorum  exercitus  fiisus,  propinquitate 
urbiimi  et  ad  fugam  pionior,  et  in  fuga  ipsa  tutior  fuit. 
Nee  tamen  oinissa  ejus  belli  cura  Patribus,  quia  tolies  jam 
Sidiciniaut  ipsi  moverant  bellum,  autmoventibus  auxilium 
tulerant,  a«t  causa  armorum  fuerant.  Itaque  omni  ope  an- 
nisisunt,  ut  maximum  ca  tempcstate  imperatoiem  M.  Va- 
lerium  Corvum  consulem  *  quartum  facerent.  CoUej^a  ad- 
ditus  Corvo  M.  Atilius  Ilegulus  :  et,  ne  forte  casu  erraretur, 
petitum  ab  consulibus,''  ut  extra  sortcm  Corvi  "  ea  pro- 
vincia  esset.  Exercitu  victore  a  supcrioribus  consulibus  ac- 
cept©, ad  Cales,  unde  bellum  ortum  crat,  proCectus,  cura 
hostes,  ab  superioris  ctiam  certaminis  mcmoria  pavidos, 
clamore  atque  impetu  primo  fudisset,  moenia  ipsa  oppug- 
nare  est  aggressus.  Et  militum  quidem  is  crat  ardor,  ut 
jam  inde  cum  scabs  succedere  ad  muros  vcllcnt,  evasuros- 
que  coutenderent.  Corvus,  quia  id  arduum  I'actu  crat,  la- 
bore  militum  potius,  quam  periculo,  peragere  inceptum  vo- 
luit.  Itaque  aggerem ''  et  vineas  '  egit,  turresque  muro 
admovit :  qnarum  usum  ibrte  oblata  opportunitas  pra^ver- 
tit.  Namque  M.  Fabius,  captivus  Romanus,  cum,  per  neg- 
ligentiam  custodum  lesto  die  vinculis  ruptis,  per   murum 


11  '  Possis  et  Cono.'  Rupert. 

aOTJE 

*  A.  U.  C.  -lis.  sectinduni  Veget.  est  niachina  c  lig- 

p  Hetitiiin  ab  consulibus]  Cum  pro-  nis  levioiibus,  alta  pedilnis  octo,  lata 
viiicias  sortiri,  aut  inter  se  compa-  septem,  longa  sexdecini,  ciijus  tec- 
rare  et  convenire,  consoles  solili  es-  turn  diiplici  nmnitione,  tabulatis  era- 
sent,  liter  utram  administraret ;  nunc  tibiisque,  contexitnr.  Latera  quoqiie 
senatns  al>  his  postiilavit,  ut  sine  sor-  viniiue  sepiuntur,  ne  saxorum  telo- 
1e  Valerius  Corvus  bellum  Sidicinum  rumque  impetu  penefrentur;  extrin- 
gereret.  secus  autem,  ne  immlsso  concrenien- 

1  Aggerem']   Agger    est    ex   li^nis,  tur    inceudio,    crudis    ac    rcttntibus 

lapidibus,  aggestuqueierriEexstructa  coriis  vel  centonibus  operitur.    Cum 

moles,  quam  paulatim  versus  urbem  plures    factsp   fuerint,  junguntur   in 

obsessamprouiovebantetattollebant;  ordinem;  sub  quibus  subsidentes  tuti 

ut  ex  alto  pugn^rent,  turresque  ibi,  ad    subruenda    muroruni    penetrant 

aut    etiam    tormenta,   constituerent.  fundamenta.       C'^toit   une   espece  de 

Une  espece  de  Cavalier,  ou  de  Batterie.  Galerie. 

■"  Et  tineas]  Militaris   ha^c   vinea. 


1144  T.    LI  VI I 

inter  opera  Romanorum,  religata  ad  pinnani  muri  reslc 
suspensus,  manibus  se  demisisset,  perpulit  imperatorem,  ut 
vino  epulisque  sopitos  hostes  aggrederetur.  Nee  niajore 
certamine  capti  cum  urbe  Ausones  sunt,  quam  acie  t'usi 
erant.  Praeda  capta  ingens  est :  praesidioque  imposito  Ca- 
libus  reductae  Romam  legiones.  Consul  ex  senatus  con- 
sult© triuraphavit;  et,  ne  Atilins  expers  glorias  csset,  jussi 
ambo  consules  adversus  Sidicinos  ducere  exercitum.  Dic- 
tatorem  ante  ex  senatus  consulto  comitiorum  habendorum 
causa  dixerunt  L.  yEmilium  Mamercinum.  Is  magistrum 
equitum  Q.  Publilium  Philonem  dixit.  Dictalore  coniitia 
habente,  consules  creati  sunt  T.  Veturius,  Sp.  Postumius.* 
Etsi  belli  pars  cum  Sidicinis  restabat ;  tamen,  ut  bcneficio 
prcevcnirent  desiderium  plebis,  de  colonia  deducenda  Cales 
retulerunt :  factoque  senatus  consulto,  ut  duo  miliia  quin- 
genti  homines  co  scribcrcntur,  triumviros  coloniae  deducen- 
dae  agroque  dividundo  crcavQrunt  K.  Duilium,  T.  Quiu- 
tium,  M.  Fabium. 

17.  Novi  deindc  consules,  a  vetcribus  exercitu  accepto, 
ingressi  hostium  fines,  populando  usque  ad  moenia  atque 
urbem  pervenerunt.  Ibi,  quia,  ingenti  exercitu  compara- 
to,'^  Sidicini  et  ipsi  pro  extrema  spe  dimicaluri  enise  vide- 
bantur,  et  Samnium  fama  erat  conciri  ad  bellum  ;  dictator 
ab  consulibus  ex  auctoritate  senatus  dictus  P.  Cornelius 
Rufinus ;  magister  equitum  M.  Antonius,  Religio  dcinde 
incessit,  vitio  cos  creatos  ;  magistratuque  se  abdicaverunt : 
et,  quia  pestilentia  insecuta  est,  velut  omnibus  eo  vitio  con- 
tactis  auspiciis,  res  ad  interregnum  rediit.  Ab  interregno 
inito  per  quintum  demum  interregem  M.  Valerium  Corvum 
creati  consules  A.  Cornelius  iterum  "  ^  et  Cn.   Domitius.* 


12  '  Audeo  asserne  Livio,  quod  in  unico  est  Florentine,  ingenti  exercitu 
comparaudo.  Est  enim  (|ualelib.  1.34.  '  Officio  obenndo,'  et  cap.  53.  '  Prze- 
da  dividenda,'  et  liujusniodi  Ciceroni  et  Livio  fieqiientissima.'  J.  F.  Gronov. 

aOTJE 

*  A.  U.  C.  419.  Cn.  Douiitii  consulatus,  vacniim  con- 

'  A.  Cornelius  iteruni]  Inter  T.Ve-     siilibus    annum   Sigonius    interponit 

turii,  Sp.   Post,   interque   A.   Corn.      an.  420.  ut  ratioDem  habeat  summae 


LIB.   VIII.    CAP.   17. 


1145 


Tranquillis  rebus,  fama  Gallici  belli  pro  tumultu  '^^  valuit,* 
ut  dictatorem  dici  placeret.  Dictus  M.  Papirins  Crassus, 
et  magister  equitiim  P.  Valerius  Publicola.  A  quibus  cum 
delectus  '^  intentius,  quam  adversus  finitima  bclla,  liabere- 
tur;  exploratores  missi  attulerunt,  quieta  omnia  apud  Gal- 
los  esse.  Samnium  quoque  jam  alteram  annum  turbari 
novis  consiliis  suspectum  erat.  Eo  ex  agro  Sidicino  exer- 
citus  Romanus  non  est  dcductus.^  Ceterum  Samnites  bel- 
liim  Alexandri  Epirensis  in  Lucanos  traxit/-'  Qui  duo  po- 
puli  adversus  regem,  exscensionem  '^  a  Paesto  I'acientem," 
signis  coUatis  pugnaverunt.     Eo  certamine  superior  Alex- 

''  Idcirco  revocatw  non  sunt  copia  ex  Sidicinorum  re^ione. 
9  Impulit  Hamnites  ut  in  Litcaniam  proficiscerentur. 


— 13  Viilg.  L.  Cornelius  ilerutn. — 14  '  Illnd  pro  lumultu  glossema  pnto  :  nam 
vulgo  dicebant,  '  tmmiltiis  Gallicus.'  Et  res  iiotissiina  est.  Itaque  ejicien- 
dum  aibitror  totiiin  illiid  pro  tumultu.'  Tan.  Faber. — 15  '  Dum  delectus.  Sic 
quidein  jam  et  Modiana  cd.  .Sed  vetiistiores  et  scripti,  cum  delectus:  alioqui 
dum  habetur  fiiisset  dicendum.'  J.  /•'.  Gronov. — 16  Quidam  couj.  excursiunem, 
vel  ad  Pccstum.     Vid.  Not.  Var. 

NOTyE 

annoiiim  in  Capitolinis  tabulis  (qiias     explicat,  exscensionem  ah  Peesto  facere. 


sequiitir)  iiistitiUae.  Pighius  eo  anno 
consiiles  t'liisse  conjicit  L.  Papiiiiiin 
Ciusoiem,  et  C.  Pateliiim  Liboiiem, 
qnorutn  scciindi  postea  consuiatiis 
nunieraiitdr,  nulla  primi  eonun  con- 
sulatus  habita  alil)i  mentione. 

*  A.  U.  C.  421. 

'  Pro  tumultu  vuhiiti  Cur  illud,  pro 
tumultu,  glossema  Tan.  Fabro  visum 
sit,  nou  equidem  video.  Vult  enira 
Auctor  soiam  tumultnsGallici  famam 
veri  tumultus  loco  fuisse  ;  eaque  de 
causa,  tanquam  Gallis  helium  revera 
nioventibus,  creatum  dictatorem. 

"  Exscensionem  a  Pcesto  fitcienteni] 
Quando  sic  scriptura  in  omnibus  li- 
bris  veteribus,  nihil  attinet  cum  Si- 
gonio  legere  excursionem  pro  exsceti- 
sione ;  aut  ad  Pcestum  pro  a  Pcesto; 
quicquid   contra  nitatur  Faber,  qui 


descendere  e  navibus  in  Lucaniam  ea 
parte  ubi  Pivstum.  Id  luagis  niirum, 
cur  Alexaeider,  a  Tarentinis  vocatns, 
non  statim,  superalo  Bradano,  in  Lu- 
caniam terrestri  itinere  inipressio- 
nem  fecerit,  prartuleritque  longam 
per  fretuni  Siculum  navigatiouem  ; 
nisi  improvisus  supervenire  voluit 
imparatis.  Hie  Alexandro  isti  an- 
nus est  Italicie  expeditionis  ferme  7. 
A  Pcesto^  Pzestum,  Grsecis  Posido- 
nia,  Paterculo  Neptunia,  (est  enim 
noanSwv  Neptunus,)  oppidum  est 
a  Sybaritis  conditum  ad  sinum  qui 
inde  Paestanus,  nunc  Golfo  di  Salerno, 
sexto  milliari  ultra  ostia  Silari.  Id 
Lucani  postea  occuparunt.  Biferis 
rosariis  nobilis  locus  :  nomen  adhuc 
servat.  Vulgo  Pesti  in  principatu 
ulteiiori,  Neapolitani  regni  provin- 
cia;  sed  in  formam  vici  redactus,  ex 


pro  nugis  habet  vuigatam  lectionem, 

interrogatque   quid   sit   exscendere  a     quo  Saraceni  excidere 

Pcesto.    Est  enim,  ut  optima  Gionov. 

Delph.  et  Var,  Clus.  Livius 


4  H 


]14G  T,    LIVII 

ander,  incerlum  qua  fide  culturus,  si  peritide  cetera  pro- 
cessissent,  pacem  cum  Romanis  fecit/  Eodcm  anno  census 
actus,  novique  cives  censi."  Tribus  propter  cos  additas 
Maecia*  et  Scaptia:^  censores  addiderunt  Q.  Publilius 
Philo,  Sp.  Postumius.  Eomani  facti  Accrraui,"  lege  ab  L. 
Papirio  pra? tore  lata,  qua  civil  as  sine  sufi'ragio  data.  Haec 
eo  anno  domi  militia?que  iiesta. 

18.  Foedus  insequens  annus  *  seu  intemperie  coeli,  seu 
humana  fraude  fuit,  M.  Claudio  Marcello,  C.  Valerio'^ 
consulibus.  Flacciim  Potitunique  ^  \arie  in  annalibus  cog- 
nomen consulis  invenio :  ceterum,  in  eo,  parvi  refert,  quid 
veri  sit.  Illud  pervelim,  (nee  omnes  auctores  sunt,)^  pro- 
ditum  fn^so  esse,  venenis  absumtos,  quorum  mors  iniamem 
annum  pestilentia  fecerit.  Sicut  proditur  tamen  res,  ne  cui 
auctorum  fidem  abrogaverira,  exponenda  est.  Cum  pri- 
mores  civitatis  simililjiis  morbis  eodemqne  ferme  omnes 
eventu  moreientur;  ancilla  qua^dam  ad  Q.  Fabium  Max- 
imum'^ sedilem  curulem,''    indicaturara  so  causam   publi- 

*■  Fordtis  iniit  cum  populo  Romano  Alexander  Epirota:  quod  quam  religiose 
servaturus  fuissvt,  si  yus  expeditio  in  reliquis  pari  forluna  successisset,  valde 
dubium. 

'^Neque  eniiu  scriptores  cuncti  ita  tradunt. 


17  Vulpr.  T.   Vidtrio. — 18  '  Q.   Fabium  Maximum:  qnod  cognomen  vel  per 
prolepsin  adjectiini,  (v.  ix.  46.  exlr.  et  ad  in.  51.  3.)  vel  spuriuni,  vel  in 

NOT.E 

^  Novique  cives  censi"]  Lanuvini  pnia,  bus. 

Aricini,  Nomrntani,  Pedani,  qnibus  »  Acerrani]    Hi    Acerrani,   quibiis 

iiiiper  data  civitas.  nunc  data  civitas  Romana,  dicti  ab 

y  Mcccia]  Ha-c  28.  tribus  a  castro  oppido  Arerris,  quae  Giaecis  'Axe'poi, 

Mapcio  non  procul  Lanuvio  dicta  pu-  ad  Cianiuin  seu  Linteriuiiii  flnvium  in 

tatur.  Campania,  inter  Capuam  et  Nolam. 

*  Et  Scaptia']  Tribus  29.  ab  urbe,  Hodie  quoque  Acerra,  ant,  ut  vulgus 

ejus  noniiiiis  in   Latio,  oujus  meminit  pronuntiat,  Cerra. 

Plinius,  et  quam  Pedani  incolebanf,  *  A.  U.  C.  422. 

auctore  Festo.    Fuit  ijjitur  hand  pro-  ••   Flaccum    Potitumque']     Valerium 

cul  Pedo  :  et  ex  conjectura  Cluver.  Flaccum    edit     Orosius  :     utrumque 

eo  loco  ubi  nunc  vicus  Paserano,  in-  cognomen  Sigonius  relinuit,  ut  Po- 

ter  Tibur  et  Pra-neste.    Kirciierus  eo  tito,  quod  est  vetus  Valeriae  gentis 

loco  ponit  ubi  hodie  villa  Strossio-  cognomen,   novum    Flacci    additum 

rum,  vulgo  Longhezza,  proxima  Anie-  videatur. 

ni  cernitur,  quatuor  a  Pedo  milliari-  •=  Ad  Q.  Fabium  Maximum  adikm 


LIB.  VIII.   CAP.  18.  1147 

cae  pestis,  professa  est,  si  ab  eo  fides  sibi  data  esset,  baud 
futurum  noxaj  indicium.  Fabius  confestim  rem  ad  consu- 
les,  consules  ad  senatum  referunt :  consensuque  ordinis  fi- 
des indici  data.  Turn  patefactum,  muliebri  fraude  civita- 
tem  premi,  matronasque  ea  venen  i  coquere;  et,  si  sequi 
exteraplo  velint,  maniiesto  depreheiidi  posse.  Secuti  indi- 
cem,  et  coqnentes  quasdam  medicamenta,  et  recondita'9 
alia/  invenerunt.  Quibus  in  foiura  delatis,  et  ad  viginti 
matronis,"  apud  quas  deprehensa  erant,  per  viatorem  ac- 
citis,  duae  ex  eis,  Cornelia  ac  Sergia,  patriciae  utraque 
gentis,  cum  ( a  medicamenta  salubria  esse  contenrlerent,  ab 
confutante  indice  bibere  jussse,  ut  so  fals  m  coramentam 
arguerent;  spatio  ad  colloquendum  sumto,  cum,  summoto 
populo,  in  conspcctu  omnium  rem  ad  ceteras  retulissent; 
baud  abnuentibus  et  illis  bibere,  epoto  medicaiiento,  sua- 
met  ipsae  iraude  omnes  interierunt.  Comprehensae  extemplo 
earum  comites  magnum  numerum  matronarum  indicave- 
runt:  ex  quibus  ati  centum  septuaginta  damn  itae.  Neque 
de  veneficiis  ante  earn  (i  em  Romae  quaesitum  est.  Prodi- 
gii  ea  res  loco  habita,  captisque  magis  mentibus,  quam 
consceleratis,  similis  visa.'     Itaque,  memoria  ex  aniialibus 

*  Creditaque  est  convenire  animis  potius  a  ratione  alienatis,  alqxie  in  dementiatn 
lapsis,  quam  consulto  flagitium  ausis. 


RulUanum  mntanduin  est.'  Rupert. — 19  Legit  Faber  conditanea. — 20  *  Et  a 
XXX.  matr.  Kott.  sed  primiim  X.  deletiim.  Voss.  1.  et  Helm,  et  a  riginti: 
alter,  et  ad  viginti  matrunis.  Sic  et  Flor.  immo  et  veteres  editi.  Recte.  Sue- 
tonius Julio  c.  20.  '  Agruin  Caiupanum  divisit  extra  sortem  ad  viginti  milli- 
bus  civium."  J.  F.  Gronov. 

NOTiE 

curulem^    Nondnm    quidem    Maximi  est  enim,  inquit,  '  coqnere  recondi- 

cognomen  acceperat  Fabius,  et  Va-  tas?'  quasi  vero  recondila  apud   Li- 

lerius  Max.  1.  ii.  c.  2.  eum  Rutiiia-  vium  eadem  sint  cum  iis  quae  coque- 

num  vocat  in  dictatura  Papirii.     Ve-  bantur;  ac  non  diserte  alia  recondita 

rum  idem  hie  erat  qui  Maximi  titulo  dicantur,  videlicet  jam  antea  cocta. 

postea   notus  fuit,  indito  in  censura  Nihil  igitur  attinebat,  ex  eo,  quod 

post  annum  abhinc  27.     Dictus  ergo  'conditaneam  uvam'  dixerat  Varro, 

nunc  Maximus  Kara  ■irp6\ri\f/ii'.  etiam  conditanei  nomen  ad  venenum 

^  Medicamenta,    et   recondita   alia']  trahere. 
Legit  Tan.   Faber  conditanea.    Quid 


1148 


T.    LIVII 


repetita,  in  secessionibus  quondam  plebis'  clavuraab  dic- 
tatore  fixum,  alienatasque  discordia  mentes  hominum  eo 
piaculo  compotes  sui  fecisse,  dictatorem  clavi  figendi  cau- 
sa creari  placuit.  Creatus  Cn.  Quintiliiis  ma<?istrum  equi- 
tum  L.  Valerium  dixit :  qui,  fixo  clavo,  magistratu  se  ab- 
dica\erunt. 

19.  Creati  consules*t  L.  Papirius  Crassus  iterura,L.  Plau- 
tius  Venno.'  ^  Cujus  principio  anni  legati  ex  Volscis  Fa- 
braterni^  et  Lucani^ ''  Romam  vencrunt,  orantes,  ut  in  fidem 


1  Vulg.  L.  Plautius  Venox. — 2  Arcani  pro  Lucani  conj.   Cluvcr.  et  Folus- 


NOTiE 

e  In  secessionibus  quondam  plebis]  "^  Et  Lucani]  Siispectum  hie  Sigo- 
Niinc  piimiim  ab  Anctore  mentio  nio  Liicanonim  nomen  ;  turn  qnod 
hujiisce  moris  fit  clavi  figendi  in  his     Lucani  nee  ex  Volscis    ftierint,  nee 


secessionibus.  Pestilential  sedandae 
id  usnrpatiun  scripsit  1.  vii.  c.  3.  nt 
Glar.  observat  et  Sigon. 

*  Creati  consules]  Deest  ante  hosce 
par  consulum  L.  Papirius  Sp.  F.  et 
C.  Poetilius  C.  F.  ut  piobavit  Henr. 
Dodwellus  Diss.  10.  de  Cyclis  n.  78. 
et  79.  J.  Clericus. 

t  A.  U.  C.  423. 

f  L.  Plautius  Venno]  Scribendum 
Venno,  non  Venox,  ex  cjusdem  secun- 
do  consiilatu  Capilolino  Sigonius  no- 


Volscis  vicini  ;  tuni  quod  per  se  satis 
validi,  ncc  a  .Saninitil)us  qiiic(|uani 
tiniere  potuerint,  cum  quibiis  et  pug- 
naveranl  piiilo  antea  contra  Epiri 
regem  :  deniqiie  quod  quinto  post 
anuo,  cum  dicuntur  Lucani  etAppuli 
in  fidem  venisse,  addit  Livius  '  qui- 
bus  gentibus  nihil  ad  earn  diem  cum 
Romano  populo  fnerat,'  infra  c.  25. 
Reponit  ad  htec  Gronov.  componi  a 
Sigonio  quas  dividenda  sunt.  Ad  Fa- 
braternos  enim  tantum  referri  illud, 


tat;  additque   euni,  qui   Venox   est     ex  Volscis:  non  ad   Lucanos,  quorum 


dictus,  et  Caii  precnomen  tulit,  mul- 
tis  post  annis  in  censuraid  cognomen 
invenisse.  Esse  autem  duo  cognomi- 
na  divers.1,  Venno  et  Vettox,  utruin- 
que  Plaufioruni. 

s  Fabraterni]  Alias  Sidicini.  Est 
autem  Fabrateria  Volscorum  oppi- 
duni  via  Latina,  ad  Trerum  fluvium, 
qui  paulo  infra  influit  in  Lirim.  Ho- 
die  Falvatera  in  finibus  Campaniee 
Romans,  versus  regnum  Neapolita- 
num.  Plinius  Fabraternos  duplices 
facit,  lib.  HI.  c.  5.  veteres  et  novos. 
Sed,  quod  in  agro  Falerno  locat,  fal- 
lor,  aut  ultra  veruni  fines  hujus  agri 
producit. 


legati  quidem  Romam  venerint,  sed 
seorsim,  non  ex  Volscis.  Mutari 
praeterea  parvis  momentis  gentium 
fortunam.  Quod  vero  nihil  antea 
illis  fuerit  cum  populo  Romano,  de 
bellis  ac  dissidiis  accipiendum  esse  : 
qualia  inter  illos  nulla  intercesserant. 
Ceterum,  accepto  per  legates  in  Sam- 
niiim  niissos  beneficio,  gratiam  deior 
de  retulisse.  Verum  nihil  horum  ob- 
jici  posset,  si  ex  coiijectura  Alb.  Ru- 
benii,  quam  Gronov.  indicat,  pro 
Lucani  scriberentur  Poluscani.  Fuit 
enim  Polusca  Volscorum  oppidum, 
cujus  Nosterniemiuit  lib.  i(.  c.  39.  et 
Dionys.  lib.  viii. 


LIB.    VIII.    CAP.   19.  1149 

reciperentur.  Si  a  Samnitium  armis  defensi  essent,  se  sub 
imperio  populi  Romani  fideliter  atque  obedicnter  futures. 
Missi  turn  ab  senatu  legati,  denuntiaturaquc  Samnitibus, 
ut^  eornm  populorum  finibus  vim  abstinerent.  Valuitque 
ea  legatio,  noii  tain  quia  pacem  volebant  Samnites,  quam 
quia  nondum  parati  crant  ad  bellum.  Eodem  anno  Priver- 
nas  bellum  initum  :  cujus  socii  Fundani,  dux  etiam  fuit 
Fundanus,  Vitruvius  Vaccus;  vir  non  domi  solum,  sed 
etiam  Romae,  claius.  ^des  fuere  in  Palatio  ejus,"  quae 
Vacci  prata,'  diruto  aedificio  publicatoque  solo,  appellata. 
Adversus  hunc,  vastantem  elluse  Setinum  Norbanumque 
et  Coranum  agrum,  L.  Papirius  profectus,  baud  procul 
castris  ejus  consedit.  Vitruvio  nee,  ut  vallo  so  teneret 
adversus  validiorem  bostem,  sana  +  constarc  mens,''  nee,  ut 
longius  a  castris  dimicaret,  animus  suppetere.  Vix  tota 
extra  portara  castrorum  explicata  acie,  fugam  magis  retro, 
quam  praelium  aut  hostem,  spectante  milite,  sine  consilio, 
sine  audacia  depugnat:  et  ut  levi  momento  nee  ambigue 
est  victus,  ita,  brevitate  ipsa  loci  lacilique  receptu  in  tam 
propinqua  castra,  baud  aegre  militem  a  raulta  ca^de  est  tu- 
tatus :  nee  fere  quisquam  in  ipso  certamine,  pauci  in  turba 
fugae  extremae,  cum  in  castra  ruerent,  caesi ;  primisque  te- 
nebris  Privernum  inde  petitum  agmine  trepido,  ut  muris 
potius,  quam  vallo,  sese  tutarentur.  A  Priverno  Plautius 
alter  consul,  pervastatis  passim  agris,  praedaque  abacta,  in 
agrum  Fundanum  exercitum  inducit.     Ingredienti  tines  se- 

"  Domus  illi  Roma  fuit  in  monle  Palatino. 


cani  Rubenius.    Vid.  Not.  Var.— 3   Ut  del.  Gronov.  1679.— 4  Sane  vet.  lib. 

NOTiE 

«  In  Palatio  ejus,  qua  Vacci  prata']  •«  Sana  conslare  melts']  Sigouiiis  ex 

Num  potius,  ^Jes /Mere  in  Palatio;  siio  non  optimo  codice  sane.     Credi- 

ejusque  Vacci  Praia  diruto  adificio,  pub-  dit  hand  dubie,  suliicere  si  diceretur, 

licatoque  solo,  appellata?    Constnictio  znt  sana  esse,  &at  constare  mens.    Sed 

certe  ilia   mihi   hand   satis   arridet,  utruinque  recte  conjungitiir,  et  fir- 

JEdes  fuere  in   Palatio  ejus:  et  ejus  mat  Gronovius,  praesertim  ex  Ovid. 

Las  ffides  fuisse  satis  ex  ante  et  post  viii.   Metam.   '  Vix    sua,   vix    sanae 

dictis  intelligitur.  virgo  Niseia  mentis  Compos  erat.' 


1150  T.  Liyii 

natus  Fundanorum  occurrit :  *  negant,  se  pro  Vitruvio  sec- 
taraque  ejus  secntis  precatum  venisse,  sed  pro  Fundano 
populo;  quern  extra  culpam  belli  esse,  ipsum  Vitruvium 
judicasse/  cum  receptaculum  fugae  Privernura  habucrit, 
non  patriam  Fundos.  Priverni  igitur  hostes  populi  Ro- 
mani  quaerendos  persequendosque  esse,  qui  simul  a  Fua- 
danis  ac  Romanis,  utriusqne  patriiie  immeinores,  defecerint. 
Fundauis  pacem  esse'^  et  aniraos'  Romaiios,  et  gratara  me- 
moriam  acceptae  civitatis.  Orare  se  consulem,  ut  bellura 
ab  innoxio  populo  abstineat :  ngros,  urbera,  corpora  ipso- 
rum,  conjugumque  ac  liberorum  suorum,  in  potestate  po- 
puli Romani  esse  futuraque.'  CoUaudatis  Fundanis,  con- 
sul, literisquc  Roinam  missis,  in  officio  Fundanos  esse,  ad 
Privernum  flexit  iter.  Prius  animadversum  in  eos,  qui 
capita  conjurationis  fuerant,  a  consule  scribit  Claudius: 
ad  trccentos  quinquaginta  ex  conjuratis  vinctos  Romam 
missos ;  eamque  dcditionem  ab  scnatu  non  acceptam, 
quod  cgentium  atque  humilium  poena  defungi  velle  Funda- 
num  populum  ccnsuerint. 

20.  Privernum  duobus  consularibus  exercitibus  cum 
obsidcretur,  alter  consul  comitiorum  causa  Romam  re- 
vocatus.     Carceres  eo  anno"'   in  circo "    primum   statuti. 


apud  Sigon. — 5  Al.  indicnsse. — 6  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Fundis,    Legendum 
monet  Tan.  Faber  Fundanis  autem  esse. 

NOT^ 

'  Fundanis   pacem  esse,   et  animos]  cendo  carcerem   deducit :  additque, 

Andacter  siio  more  Tan.  Faber,  nullo  f|uando  locum,  in  quo  servantiir  noxii, 

codice  laudato,  sive  scripto,  sive  ty-  sigiiificamiis,  carcerem    tantuin  dici 

pis  edito,  istud,  ait,  pacem  nihil  e»t.  nuniero    singulari  :    carcerts   autem 

Lege,  Fundanis  autem  esse  (sine  inter-  nnmero  pluraii,  unde  erumpunt  qua- 

punctione  omni,)  et  animos  Romanes,  drigae  :  nisi  quod  poetaj   plerumque 

l(c.     Quid  tamen  est,   cur  improbet  nuwiero  singulari  usurpant.    Hos  car- 

pacem?     Aunon  Fundanis   pacem   esse  ceres  sic  describit  Varro  lib.  iv.  de 

Latine  dicitur,  id  est,  Fundanos  pa-  Ling.   Lat.   '  In  circo  primo'  (id  est, 

cem  colere  ?     Annon  liuic  loco  max-  initio   circi)    'unde   mittuntur   eqiii, 

ime    convenit   ea   Senatus    Fundani  carceres  dicuntur.'     Deinde  '  carce- 

contestatio?     De  Fundis  oppido  an-  res  dicti,  quod  coercentur  equi,  ne 

tea,  et  de  Priverno,  ceterisque  locis  inde  exeant,   antequam  magistratns 

hie  memoratis.  signum  misit.' 

™  Carceres  eo  anno]  Servius  ab  ar-  "  In  circo]    Circus   est   locus   ubi 


LIB.    VIII.    CAF.   20.  1151 

Nondum  perfunctos  cura  Privcrnatis  belli  tiimultus  Gallici 
fama  atrox  invasit,  hand  fcrme  unquam  neglecta  Patribus. 
Extemplo  igitur  consulcs  novi,*  L.  iEmiliiis  Mamercinus 
et  C.  Plautius,  eo  ipso  die,  Kalendis  Qiiintilibiis,"  quo 
magistratum^  inierunt,  couiparare  inter  se  provincias  jiissi; 
et  Mamercinus,  cui  Gallicum  bellum  eveuerat,  scribere 
exercitum  sine  ulla  vacationis  venia.  Quin  opificum  quo- 
que  vulgus  et  sellularii,''  minime  militicC  idoneum  genus, 
exciti  dicuntur;  Veiosque  ingens  exercitus  contractus,  ut 
inde  obviam  Gallis  iretur.  Longius  discedi,  ne  alio  itinere 
hostis  falleret  ad  Urbcm  iiicedens,  non  placuit.  Paucos 
dcinde  post  dies,  satis  explorata  temporis  ejus  quiete,  a 
Gallis'  Privernuni  omnis  conversa  vis.  Duplex  inde  fama 
est:  alii  vi  caplani  urbem,  Vitruviumquc  vivum  in  potes- 
tatem  venisse ;  alii,  priusquam  ultima  adhiberetur  vis,  ipsos 
se  in  deditionem*^  consulis,  caduceum  praeferentes,  permi- 
sisse,''  auctores  sunt,  Vitruviumque  ab  suis  traditum.     Sc- 

*  Cum  conslaret  eo  tempore  niliil  moveri  a  Gullis. 


7  Miigis(ralus  Gronov.  Doiijat.— 8  '  fn  ditionem,  h.  e.  potestalem,  conj. 
Gron.  quod  et  ego  nmlim.  Sed  mnlta  tiini  loca  ronigenda:  vii.  16.  3.  IX.  43. 
5.  XXIII.  15.  I.  XXVI.  21.  8.  xxviu.  23.  4.  xxix.  3.  I.  xxxii.  16.  7.  xxxiii. 
20.  37.    XXXIV.  20.    xxxvi,  40.    xl.  41.    Caes.  tJ.  G.  i.  28.   vi.  3.  al.'  Rupert. 

NOT/E 

ludi  equesties  fimU  :  tic  dictus,   ex  i  Se  in  dcditionem  consulis  permisis- 

eodeni  Varione,  (Hiod  circum  specta-  se]    Mavult    Gronov.    in  ditlunem,  id 

ciilis  aedificatiis  sit :  et  quod  ibi  cir-  est,  in  potestatem.     Ego  malini  Con- 

cum   metas   feitur   pompa,   et    equi  suli,  caduceum  prcpferentes,  permisisse : 

ciirrunt.  verum  in  dtdilionem:  neque  enim  i» 

*  A.  U.  C.  424.  ditionem  consulis  veiiiebaut,  sed  po- 

<»  K.ilendis  QuintUibus]  Primo  Julii  pnli  Romain. 

lime  luagistvatuni  inibant :  antea  sex-  Caduceum  praferentes']    Usum    ca- 

lili,  ut  ad    cousulatum    Sp.  Seivilii,  ducei  ab  ^Egyptiis  arcessere  videlur 

A.  Virginii  an.  27G.  observat  Dionys.  INIacrobius  Saturn,  lib.  i.  c.  19.   qui 

lib.  IX.  euni  Mercurio  tribueiunt.     Baculus 

P  Sellularii]  Viliores  sunt  opi6ces,  est,  quern  dracones  conjuncti  atque 
qui  secieiites  iu  seliulis  opus  faciiint :  in  noduni  convoliiti  anibiunt ;  orna- 
cujusmodi  sordidas  artes  profiteri  tusque  alis  a  capulo  nascentibus. 
Romani  cives  priscis  tempoiibiis  ve-  Adjicit  Plinius  lib.  xxix.  c.  3.  com- 
f  abantur,  teste  Halicarn.  non  semel  :  plexum  anguium,  et  efferatorum  con- 
quod  cum  corpora  non  exercerent,  mi-  cordiam,  causani  videri  esse,  quare 
iiiis  idonei  ad  bellum  efficertn  ur.  exierae  gentes  caduceum  in  pacis  ar- 


1152  T,    LIVII 

natus,  cle  Vitruvio  Privcrnatibiisqiie  consultus,  consulem 
Plautium,  dirutis  Priverni  muris,  praesidioque  valido  impo- 
sito,  ad  triumphura  arcessit;  Vitruviura  in  carcerem  asser- 
vari  jiissit,  quoad  consul  redisset;  turn  verberatum  necari. 
^des  ejus,  quae  cssent  in  Palatio,  diruendas,  bona  Semoni 
Sanco"^  censuerunt  consecranda:  quodque  aeris  ex  eis  re- 
dactum  est,  ex  eo  a^nei  orbes  facti,  positi  in  sacello  Sanci 
versus 9  aedcm  Quirini.  Dc  senatu  Piivernate  ita  decre- 
tum,  ut,  qui  senator  Priverni  post  defectionem  ab  Ronianis 
mansisset,  trans  Tiberira  lege  eadcm,  qua  Veliterni,  habi- 
taret.  His  ita  decretis,  usque  ad  triuniphum  Plautii  silen- 
tiuni  de  Privernatibus  fuit:  post  triumphum  consul,  necato 
Vitruvio  sociisque  ejus  noxae,  apud  satiatos  jam  suppliciis 
nocentium  tutam  raentionem  de  Privernatibus  ratus,  '  Quo- 
niam  auctores  defectionis,'  inquit,  '  nieritas  poenas  ct  ab 
Diis  ininiorlalibus  et  a  vobis  habent,  Patres  conscript!, 
quid  placet  de  innoxia  multitudine  fieri?  Equidem,  etsi 
mea)  partes  exquircndae  magis  sententia?,  quam  dandae 
sunt,  tamen,  cum  videam,  Privernates  vicinos  Samnitibus 
esse,  unde  nunc  nobis  inccrtissima  pax  est,  quam  mini- 
mum irarum  inter  nos  illosque  relinqui  vclim/ 

21.  Cum  ipsa  per  se  res  anceps  esset,  prout  cujusque 


— 9  Adversus  Crevier.   Edd.  antiqiii,  et  plerique  Mss. 

NOTiE 

gumentis.circumdataeifigieanguium,  terpretatnr.    Alii  Herciiiem  putant. 

fecerint.     Neque  enim  cristatos  esse  Dionysius  lib.iv.  teiiipliim  Jovis  fidei 

in   cadticeo   mos   est:    quia    scilicet  praesidis  Roma?  fuisse  ait,  qiieiii  Ipsi 

crista  galcanim  oiDamentum  est,  bel-  Sangiim  dicerent.     Erit   ergo   Dius, 

lique   potiu3   quam    pacis    indicium,  seu    Medius   Fidius.     In   7.   regione 

Caduceo  muniti  caduceatores  sen  le-  Urbis,  ex  descriptione  Augnsti,  fuit 

gati,  qui  pacis  causa  niittuntur,  jure  sacellum  genii  Sangi,   lempium    no- 

gentium  tuti  babentnr  atque  invioia-  vum   Quirini.     De   lioc    sacello    hie 

l>'les.  loqui  Livitun  verisimile  est. 

f  Semoni    Sanco']    Semones,    quasi  Semotii  Sanco]  Hercnlem   sic  dic- 

semihomines,  sunt  heroes,  sive  semi-  tum  a  Sabinis,  ex  Ovidio  aliisque  ve- 

dei,  ex  houiinibus  in  Deorum  nume-  teribus    notiira,  qua  de  re  vide  Lil. 

rum  relati.    Qui  Sancus,  sive  Sangus  Greg.    Giraldum.     Consecratio    an- 

a  Sabinis,  a  Romanis  Sanctns  appcl-  tern  haec  sita  fuit  in  apneis  orbibus, 

labatur.    Hunc  D.August.  Januni  in-  in  eju3  templis  suspendeudis,  ut  se- 


LIU.  viii.  CAP.  21.  1153 

ingenium  erat,  atrocius  mitiusve  suadentibus;  turn  incer- 
tiora  omnia  unus  ex  Privernatibus  legatis  fecit,  magis  con- 
ditionis,  in  qua  natus  esset,  quam  praesentis  necessitatis, 
memor :  qui,  interrogatu^  a  quodam  tristioris  sentcntiae 
auctore,  *  quam  poenam  raeritos  Privernates  censeret ; ' 
'earn,'  inquit,  *  quam  merentur,  qui  se  libertate  dignos  cen- 
sent.'  Cujus  cum  feroci  response  infestiores  factos  videret 
consul  eos,  qui  ante  Privernatium  causam  inipugnabant; 
ut  ipse  benigna  interrogatione  mitius  responsum  eliccret, 
*  Quid,  si  pcenam,'  inquit,  *  remittimus  vobis,  qualem  nos 
pacem  vobiscum  habituros  speremus  ?  '  'Si  bonam  dederi- 
tis,'  inquit,  '  et  fidam  et  perpctuam  :  si  malam,  baud  diutur- 
nam.'  Turn  vcro  niinari,  ncc  id  ambiguc,  Privernatem 
quidam,'  'et  illis  vocibus  ad  rebellandum  incilari  pacatos 
populos  :'  pars  melior  senalus  ad  meliora'°'  responsum 
trahere,  et  dicere,  *  Viri,  et  liberi,  vocem  auditam.  An  credi 
posse,  ullum  populum  aut  hominem  denique,  in  ea  condi- 
tione,  cujus  eum  poeniteat,  diutius,  quam  necesse  sit,  mau- 
surum?  Ibi  pacem  esse  fidam,  ubi  voluntarii  pacati  sint:" 
neque  eo  loco,  ubi  servitutem  esse  velint,  lidem  .sperandam 
esse.'  In  banc  sententiam  maxime  consul  ipse  inclinavit 
animos,  identidem  ad  principcs  sententiarum  consulares, 
uti  exaudiri  posset  a  pluribus,  dicendo,  'Eos  demum,  qui 
nihil,  praeterquam  de  libertate,  cogitent,"  dignos  esse,  qui 
Romani  fiant.'  Itaque  et  in  senatu  causam  obtinuere,  et 
ex  auctoritate  Patrum  latum  ad  populum  est,  ut  Priverna- 
tibus civitas  daretur.  Eodem  anno  Anxur  trecenti  in  colo- 
niam  missi  sunt:  bina  jugera  agri  acceperunt. 


10  *  Cum  Dukeio  leg.  pars  mitior,  aut  cum  Gron.  ad  moUiora  vel  ad  mol- 
lius.'  Rupert.  Pro  responsum  alii  legunt  responsa. — 11  Cogitant  Gronov, 
Doujat. 

NOT^ 

queutia  docent.  J.  Clericus.  tura,  ad  molUora  responsum  trahere. 

*    Privernatem,     quidam'\     Aiebant  u  Ubi  voluntarii  pacati  sint}   Satis 

nempe  aliqui  ex  Senatoribus   liunc  apparet  significari  eos  qui  uitro   ac 

Privernatem,  &c.  sponte  sua  paci  studeant :  set]  nove 

'  Pars  melior  senatus  ad  meliora]  Po-  satis  dictum  voluntarii  pacati,  quem- 

test  explicari,  in   nieliorem  partem  :  admodum  voluntarii  milites,  pro  vo- 

non  displicet  tamen  Gronovii  conjee-  luutarie  paciticis. 


1154 


T.    LIVII 


22.  Secutus  est  annus  *  nulla  re  belli  domive  insignis,  P. 
Plautio  Proculo,  P.  Cornelio  Scapula  consulibus;  praeter- 
quam  quod  Fregellas  "  (Sidicinorum  '^  is  ager,  deinde  Vol- 
scorum  fuerat)  colonia  dedncta  ;  et  populo  visceiatio  duta^ 
a  M.  Flavio  in  funere  matiis.  Erant,  qui,  per  spcciem  ho- 
norandae  parentis,  meritam  mercedem  populo  solutam  in- 
terpretareiitur ;  quod  eum,  die  dicta  ab  a^dilibus,  crimine 
stupratae  niatris  familiae  absoivisset.  Data  visceratio  in 
praeteritam  judicii  gratiam  honoris  etiam  ei  causa  fuit :  tri- 
bunaturaque  plebei,  proximis  comitiis,  absens  petentibus  " 
prasfertur/  Palaepolis"  fuit  baud  procul  inde,  ubi  nunc 
Neapolis  sita  est.  Duabus  urbibus  populus  idem  habita- 
bat.  Cuniis  erant  oriundi.''  Cumani  ab  '+  Chalcide  Eu- 
boica  "^  origineni  trahunt.     Classe,  qua  advecti  ab  domo 


12  Vulg.  Signinorum. — 13  Glareamis  prasentibus  mavult.    Vid.  Not.  Var. 

NOTiE 

•  A.  U-  C.  425.  pra-feHuT  tribunatu,  id  est,  in  tribiini 

X  Fregellas]    Pregellap,    sive   Fre-  munere,  parum  refert.     Licet  enim, 

gelia,  oppidnm  ad  dextrani  Liris  ri-  cum  dicimiis  aliqiiem  tribunatu  siio 

pani,  Opicoruiu  pi  ins,  quoium   pars  quid   fecisse,   inteliigamus    eum   qui 

Sidicini ;  post  Volscorum  ;  a  Samni-  jam  adeptus  sit  tribunatum  ;  non  in- 


tibus  deinde  captuni  atque  excisum  ; 
nunc  a  colonis  Roma  missis  restitu- 
tum  ;  tandem  dirutum  ab  Opimio 
consule  an.  (330.  Locus  iiodie  Cepera- 
no,  ex  Cluveiii  et  Holstenii  sententia, 
ubi  Episcopus  Aquinas  residet  in 
Terra  Laboris,  i egnoque  Neapolitano. 
y  Visceralio  data]  Inter  ea  quae  in 
bonorem  defunrtorum  apud  Veteres 


de  sequitur,  quod  vult  Gronovius, 
tribunatu  prceferri  eodem  modo  esse 
accipieiidum. 

*  Pulapnlis]  Neapolin  inter  et  Her- 
culaneum,  quod  nunc  Torre  di  Greco, 
trans  Sebetuuj  amnem,  ad  littus,  fuit 
Pal*polis,  Vesuvio  propior.  Locus 
bodie  Poggio  Reale  Ambrosio  Leoni. 
Holstenins,   in    Cbiverium,  ait  anti- 


in  usu,  non  modo  ab  baeredibus  epu-  quissimuin  hoc  oppidum  baud  dubie 

lum  domi  amicis  et  coguatis,  sed  ali-  fuisse,  ubi  nunc  S.Jovanni  Atteduccio: 

quando   populo   dabatur,    aut    certe  qui  locus  ultra  Neapolin  duobus  mil* 

crud*   carnis  distributio,  quam  vis-  libus  passuum. 

cerationem  appellabant.  i"  Cmnis  erant   oriundi]    De  Cumis 

»  Tribiinatumque  plebei,  proximis  cO'  jam  diximiis,  lib.  iv.  cap.  44. 

mitiis,  ab$cns  petentibus  prcefertur]  Sic  '^   Ab   Chalcide    Euboica]     Eandem 


optimi  codices  :  alii  tribunatuque  et 
prasentibus,  De  vera  lectione  faci- 
endam  nemini  controversiam  puto. 
Sive  enim  dixeris,  prafertur  petenti- 
bus  tribunatum,  sive  prcesentibus  absens 


Cumanis  onginem  tribuit  inter  cete- 
ros  Velleius  :  qui  Chalcidem  ipsam, 
in  Euboea  insula,  antea  colonis  cum 
Eretria  occupatam  ab  Atbeniensibus 
scribit  lib.  i.    £t  uunc  insula  h<ec  roa- 


LIB.   VIII.    CAP.   22. 


1155 


fuerant,  multum  in  ora  maris  ejus,  quod  accolunt,  potuere. 
Primo  in  insulas  ^nariam  et  Pithecusas'*  egressi,  deinde 
in  continentem  ausi  sedes  transferred  Haec  civitas,  cum 
suis  viribus,  turn  Samnitium  intida  adversus  Romanos  so- 
cietate '5  freta,  sive  pestilentia?,  qua3  Romanam  urbem 
adorta  nuntiabatur,  fidens,  multa  hostilia  adversus  Roma- 
nos, agruni  Campanum  Falernumque  incolentes,  fecit.  Igi- 
tur,  L.  Cornelio  Lentulo,  Q.  Publilio  Philone  iterum  consu- 
libus,*  fetialibus  PaUiepolim  ad  res  repetendas  missis, 
cum  rclatura  esset  a  Grcecis,  gente  lingua  magis  strenua 
quam  factis,  ferox  responsum  ;  ex  auctoritatc  Patrum  po- 
pulns  Palajpolitanis  bellum  fieri  jussit.  Inter  consules 
provinciis  comparatis,  bello  Gra^ci  persequendi  Publilio 
evenerunt ;  Cornelius  altcro  exercitu  Samnitibus,  si  qua  so 
moverent,  oppositus.  Fama  autera  erat,  defectioni  Cam- 
panorum  imminentes  admoturos  castra.^     Ibi  optimum  vi- 

y  Fore  lit  ad  Capua  rebeUionem  parati  Samnites  adjungerent  exercituin. 


— 14  Prappositionem  non  agnoscunt  Tli.  Voss.  Helm.  Rott.— 15  Prius  edc 
batnr  injid<e  ....  societati. 

NOT/E 

ris  jEgaei,  BccotiaB   Alticapque  obja-  ra   Epopei   montis   dediicta.     Quam 

cens,et  lia-c  ejus  urbs  pr*cipua,  com-  f.ibulam  ex  Strabone  lib.  xiii.  alii  in 

muni   nomine   dicitur   vulgo    Negro-  Ciliciam, in  Syiia-n  alii  lejiciunt ;  alii 

ponte.  in    Pithectisas,   rjui    etiain    affirmant 

••  JEnariam  et  Pithecusas]   Duae  ad  inQriKovs  simias  Etru'ca  lingua  Arimos 

Rlisenum  promontoiiuni  insulae  sunt,  dici.    Pitlierus-a  antem,  sive  Pilbecu- 

quarum  major,  atque  a  continenii  re-  sap,  insula  est  non  ali^  ab  jEnaria,  et- 

motior,  .Enaria,  hodie /scAia  dicitur;  si  Noster  cum  Ovidio  et  Mela  dis- 

minor  Procliyta,    et   parum   mutate  tinguant.     Sed  cum  Procbyte  ab  lE- 

nomine  nunc  P;oa</<i;  Gr*cis  Pitbe-  naria  avulsa  crcdatur,  ambae  initio 

cuss  ;  non  a  Simiaium  niultitudine,  Pithe cusk  communi  nomine  dictae  vi- 

nt  quidam  existiniavere,  sed  a  figli-  dentuv,  quod   postea  quidam  soli  lE.- 

nis  doliariorum.    UiOos  enini  Graece  narite,  ulii  i-oli  Prochytae  tribnerunt. 


dolium  est,  sive  cadns.  ^Enariam 
Virg.  aliique  Lalini  poetae,  ipseque 
Plinius  Inarimen  vocant,  quasi  ex 
Homero.     At  Homerns  et  Hesiodus 


6  Ausi  sedes  transferve]  An  potius 
coacti?  Strabo  certe  lib.  v.  ab  Ere- 
triensibnset  Chalcideusibus,  eoclasse 
delatis  et  egressis,  babitatas  scribit 


quoqne  dixere  duplici  vocabulo   elv  Pithecusas;    sed   eos   partim  sediti 

'Apljxois,  apud  Aiimos.    Sub  Iiujus  in-  one,  partim  lerrae  motibus,  ignisque, 

snla;  mole  conditum  Typhonem  seu  et  maris,  et  calidarum  aquarnm  erup- 

TyplicEum  gigantem  flammas  inter-  tione,  in  continentem  trajecisse. 

dum  eructare  ferunt,  fabula  ex  natu-  *  A.  U.  C.  420. 


115G  T.    LIVII 

sum  Cornelio  stativa  habere.     Ab  utroque  consule,  exi- 
guara  spem  pacis  cum  Samnitibus  esse,  certior  fit  senatus. 

23.  Publilius,  duo  millia  Nolanorum  militura  et  quatuor 
Samnitium,  magis  Nolanis  cogcntibus,  quam  voluntate 
Graecorum,  recepta  Pala^polim,'*^ '  miserat :  §  *  Cornelius, 
delectum  indictum  a  magistratibus,*'  universum  Samnium 
erectum,  ac  vicioos  populos,  Privernatem  Fundanumquc 
et  Formianum,  baud  ambigue  solicitari.  Ob  base  cum  le- 
gatos  mitti  placuissct  prius  ad  Samnites,  quam  belhim 
ficret ;  rcsponsum  redditur  ab  Samnitibus  ferox.  Ultro  in- 
cusabant  injurias  llonuinornm :  ncque  eo  negligentius  ea, 
quae  ipsis  objicerentur,  purgabant.  *  Haud  ullo  publi- 
co consilio  auxiliovc  juvari  Grascos  :  nee  Fundanum  For- 
mianumve  a  se  solicitatos.  Quippe  minime  poenitere  se 
virium  suarum,  si  bellum  placeat.  Ceterum  non  posse 
dissimulare,  xgre  pati  civitatem  Samnitium,  quod  Fregel- 
las,  ex  Volscis  captas '  dirutasque  ab  se,  rcstituerit  Ro- 
manus  populus,  coloniamque  in  Samnitium  agro  imposue- 
rit,  quam  coloni  eorum  Fregellas  appellent.''     Earn  se  con- 

-  Publilius  ad  senatum  scripserat,  suscepta  esse  apud  Palcepolin  militum  Nola- 
norum  millia  duo,  Samnitium  tjuatuor  millia^  idque  potius  coactis  per  Nolanos, 
quam  volentibus  ipsis  Palcepolitanis. 

NOTiE 

^  Recepta  Palapolim  [Palo'poU]   Id  ''  Indictum  a  mugistratibus'}  Scrip- 

est,  apud    Palaepolin.     Maiiiiscripti  serat  nempe  (Cornelius,  a  inagistrati- 

quidani  habent  Palcepolin,  quod   de-  bus  Sainnitiini  indictum,  «&c.  fuisse 

fendit   Sigoniiis   ex   Cic.   pro    Arch,  delectum. 

*  Luculli  eiini  domum  suam  recepe-  '  Ex  Volscis  captas^   Verisimile  est 

runt.'  Fregellas   a  Sanuiitibiis,  post  victos 

Recepta  Palapoli]  Hoc  est,  admissa  Sidicinos  lib.  vii.  c.  29.  tanqnam  ve- 

intra  Palaepolim,  scripserat.    Vide  J.  terem  horiim  possessionem,  repetitas; 

Fr.  Gronovium.  J.  Clericus.  et,  quod  longiiis  a  Samnio  abessent, 

s  3Jiscrat'\  Supple  literas  hoc  nun-  dirutas. 

tic     Sic   lib.   XXXVI.  *  Is  extemplo  ^  Quam  coloni  eorum  Fregellas  ap- 

ad  M.  Ba^bium  roisit,  Antiochum  in  pellenf]    Hinc   non  sequitur,  opinor, 

Thessaliam  impetum  fecisse.'    Adde  quod  infert  Cluver.  antea  nomen  ali- 

ex  cap.  prox.  seq.  *  literae  missae,  nt  ud  habuisse.  Sed  cum  destrncta  urbs 

dictatorem  comitiorum  causa  dice-  esset,  et  locus  sine  nomine,  jam  sub 

ret.'    lUud  autera  miserat,  sive  scrip-  eodem  Fregellarum  nomine  restitu- 

serat,  ad  utrumque  consulem  refer-  turn  fuisse  a  Romanis. 
tur. 


LIB.  VIII.  CAP.  23.  1157 

tumeliam  injuriamque,  ni  sibi  ab  iis,  qui  fecerint,  dematur, 
ipsos  omni  vi  depulsuros  '  esse.'  Cum  Romanus  legatus 
ad  disceptandum  eos  ad  communes  socios  atqiie  araicos  vo- 
carct:  'Quid  perplexe  agimus?'  inquit.™  '  Nostra  certa- 
mina,  Romani,  non  verba  legatorum,  nee  hominum  quis- 
qiiam  disceptator,  sed  campus  Campanus,  in  quo  concur- 
rendum  est,  et  arma  et  communis  Mars  belli  decernet. 
Pioinde  inter  Capuam  Suessulamque  castra  castris  confe- 
ramus;  et,  Samnis  Romanusne  imperio  Italian!  regat,  de- 
cernamus.'  Legati  Romanorum  cum  se,  non  quo  hostis 
vocasset,  sed  quo  imperatores  sui  duxissent,  ituros  esse 
respondissent ;  jam  Publilius,  inter  Palaepolim  Neapolim- 
que  loco  opportune  capto,  diremerat  hostibus  societatem 
auxilii  mutui,  qua,  ut  quisque  locus  premeretur,  inter  se 
usi  fuerant.  Itaque  cum  et  comitiorum  dies  instaret,  et, 
Publilium,  imminentem  hostium  muris,  avocari  ab  spe  ca- 
piendae  in  dies  urbis,  baud  e  re  publica  esset ;  actum  cum 
tribunis  est,  ad  populum  ferrent,  ut,  cum  Publilius  Philo 
consulatu  abisset,  pro  consule  rem  gereret,'^  quoad  debel- 
latum  cum  Grajcis  esset.  L.  Cornelio  (quia  ne  eum  quidem 
in  Samnium  jam  ingressum  revocari  ab  impetu  belli  place- 
bat)  literae  miss^,  ut  dictatorem  comitiorum  causa  diceret. 
Dixit  M.  Claudium  Marcellum.  Ab  eo  magister  equitum 
dictus  Sp.  Postumius.  Nee  tamen  ab  dictatore  comitia 
sunt  habita,  quia,  vitione  creatus  esset,  in  disquisilionem 
venit.  Consulti  augures,  vitiosum  videri  dictatorem,  pro- 
nuntiaverunt.  Earn  rem  tribuni  suspectam  infamemque 
criminando  fecerunt.  *  Nam  neque  facile  fuisse  id  vitium 
nosci,  cum  consul  oriens  '^  nocte  silentio  diceret  dictato- 


16  Al.   PalwpoU. — 17  Viilg.  proconsul  rem  gereret.—lS    Ineunte  vet.  lib. 
apud  Sigon.     Orien/e  Gronov.  Doujat.    '  Servavimiis  quidem  Msstorum  lec- 

NOTiE 

i/psos  omtii  vi  depulsuros]  Redun-  ™    Quid  perplexe    agimus?    inquit] 

dare  videtur  vel  liic  ipsos,  vel  paulo  Hactenus  Samnites  incusabant,  pur- 
siipra  se,  nisi  unica  vox  sit,  seipsos,  gabant.  Nunc  vero  quo  refertur  rb 
in  duas,  longiore  paulo  intervallo,  inquit?  Novum  Livio  non  est  a  plu- 
distracta.  rali  numero  ad  singularem  transgre- 


1158 


T.    LIVII 


rem  : "  neque  ab  consule  cuiquara  publice  privatimve  de 
ea  re  scriptum  esse :  nee  quenquam  mortalium  extare,  qui 
se  vidisse  aut  audisse '9  quid  djcat,  quod  auspicium  diri- 
neict :  neque  augures  divinare  Roma3  sedcntes  potuisse, 
quid  in  castris  consuli  vitii  obvenisset.  Cui  non  apparere, 
quod  plebeius  dictator  sit,  id  vitiura  auguribus  visum  ? ' 
Haec  aliaque  ab  tribunis  nequicquam  jactata.  Tamen  ad 
interregnum  res  rcdit :  dilatisque  alia  atque  alia  de  causa 
comitiis,  quartusdecimus  demum  interrex  L.  ^milius  con- 
sules  creat  C.  Pnetelium,"  L.  Papirium  Mugillanum. 
Cursorcm  in  aliis  nunalibus  invcnio. 

24.  Eodem   anno    A.lexandriam    in   ^gypto  °   proditum 


tionem,  [oriente,']  sed  admodiim  placet  Gronovii  emendatio,  oriens,  pro  s»r- 
gens,  qiiam  etiam  Drakenborcliius  in  contextiini  recepit."  Slrulli.  Vid.  Not. 
Var. — 19  Viilg.  audicisse. — 20  C.  Pwtelium  teriium  scribeuduni  esse  ccnset 
Glareanus. 

NOTiE 

di,et  contra,  fnqnif  erjio  prrrtor  sive     cat 
alius  Sainnitiiim  magistraliis,  qui  eo 


rum  nomine    legatis   popiili   Komani 
respondebat. 

"  Cu7n  consul  oriens  [oriente]  node 


Itaqne  eliminavimus  oriente  noc- 
te,  quod  damnat  etiam  J.  Fr.  Grono- 
vins.  J.  Clericus. 

*  A.  U.  C.  427. 

°  Eodem  anno  Alexandriam  in  JE- 


silentio  dicerct  dietatorem]  Nox  aeque  gypto]  Quod  nunc  Alexandria  condi- 

ac  dies  oriri  dicitiir.    Ovid.  vi.  Fast,  ta  narrator  ab  Alexandre,  quern  su- 

'  Humida  cuni  pulse,  nox  erit  erta,  pra  c.  3.  extincium  dixit  Auctor,  non 

die.'   Sed  quoniam  post  nirdiam  nee-  idcircosibi  adversari  credendus.  Ne- 

tem,  non  ea  ineunte,  silentio  surgere  que  enim  ibi  animus  fuit,  tempus  quo 

seliti  qui  auspicabantur,  auctore  Fes-  is  mertuus  erat,  sed  in  juvenili  state 


to,  in  voce  '  silentio  ; '  idcirco  Alb. 
Rubenius  citante  Gronov.  scriben- 
dum  putabat,  cum  consul  oriens  node 
silentio  diceret  didatorem.  N  am,  nt  eb- 
servat  Velius  Longu«,  de  orthogra- 
phia  ;  '  oriri  apnd  antiques  frequen- 
ter surgere  significabat,  nt  apparet 
in  eo  ijuod  dicitur:  Consul  oriens  ma- 
gistrum  pepuli  dicat.'  Unde  videtur 
consul  oriens  ex  formula  d:ci. 

Oriens  yiode]  Vetus  est  loquendi 
genus,  pro  surgens,  nt  recteobserva- 
vit  Alb.  Rubenius  ex  Velio  Longo  de 


extinctum,  annotare.  Sic  Alexandri 
Epiretae  casum  eodem  loco  niemorare 
antevertit  a  coss.  T.  INIanlio  Torquato 
III.  et  P.  Decio  anno  U.  416.  Alex- 
andria vero  ex  Died.  Siculi  calculo 
anno  Alexandri  jNIagni  quinto  cendita 
est  Archonte  Alhenis  Aristophane, 
Olympiadis  112.  an.  2.  coss.  Sp.  Pos- 
tumio,  T.  Veturio,  anno  fere  ante 
hunc  none.  Eusebius  in  annum  3. 
ejusdem  Olympiadis  Alexandrije  ini- 
tium  confert.  Solinusin  L.  Papirium, 
C  Poetelium  consules:  quod  si  acci- 


Ortbographiap.2234.ed.EI.Putscbii:      piatur  de  prime  eeruni  censulatu,  cu« 
'  Orieas  consul  magistrum  pepuli  di-     jus  nee  Liviusnec  Cassiodorus  uietni* 


LIB.    VIII.    CAP.    24. 


1159 


conditam  ;  Alexandrumque,  Epiri  regem,P  abexule  Lucano 
interCectuni,  sortes''  Dodont>3i  Jovis'  eventii  affirraasse. 
Accito  ab  Tarentinis  in  Italiam  data  dictio  erat/  *  caveret 
Acherusiam  aquam/  Pandosiamque  uibem:  "  ibi  fatis  ejus 


NOTiE 

nit,  ab  Ensebio  non  abborrebit.    Ip-  bariim  nomine  intelligi  potiieie  vetu- 

se  Alexander  Blacedo  obiitjiixta  eiin-  lnp  sacerdotes,  per  qnas  oraciila  ede- 

dem  Diod.  anno  regni  1"2.  qui  primus  bantur.  Videtnr  hie  locus  in  ea  Epiri 

est  Olympiadis  114.  Arcbonte  iEge-  parte  fuisse,  ubi  nunc  J oannind. 
sia,   cess.    C.  Pompiiio   et    Papirio.         *  Data  dictio  erat]  Censet  Tnrne- 

Sed  error  in  prioris  consulis  nomen  bus  dictionem  pro  oraculo  siimi,  quod 


irrepsit:  indicutur  eniin  ipse  biijus 
anni  consulatus,  L.  nimiruui  Papirii 
Cursoris,  et  C.  Poetelii  Libonis. 

P,  Alexandrumque,  Epiri  regetti]  A 
consulatu  T.  Manlii  Torquaii  cum  P. 
Decio  INIure,  quo  in  Italiam  trans- 
gressus  hie  Alexander  niemoratur  c. 


a  GrsEcis  oracula  interdum  \6yia  vo- 
centur,  ut  apud  Pacuvium  :  '  Flexa, 
nou  falsa  autumare  dictio  Delpliis  so- 
let  :'  qiiibus  verbis  significatur  ora- 
cula Delpbica  nunquam  falsa  esse, 
ntcumqne  tortuosa  sint :  unde  Apol- 
lo Ao|ioj  dictus,  quasi  voceni  babens 


3.  hujus  libri,  bic  annus  est  decimns  obliquam.  Oraculum  porrohuic  Aiex- 

quartus.      Tanto   igitur   tempore   in  andro  redditum  ita  vulgorefernnt,  ut 

Italia  bellavit.  undam   Acberusinam  Pandosiamque 

1  Sortes]  Sorfes  pro  oraculis  accipi  vitarejuberetur,  inde  quippe  mortem 


tritum.  Apud  Virg. '  Hoc  Lyci*  sor- 
tes.'  Et  apud  Cic.  ii.  de  Divinat. 
'  Sors  ilia  edita  est  Croeso :  Croesus 
Halyn  superans,'  &c.  DitiVrunt  ta- 
nien  sortes  ab  oraculis.  Hjpc  enini 
proprie  sunt  vaticinationes,  quze  ore 
funduntur,  quaa  et  responsaappellan- 


ei  paratam.  At  Strabo  sic  recitat 
dictionem  banc  :  UavSoffia  rpiKdKuvf, 
■KoKvv  TroT€  Xahv  oXicans :  id  est, '  Pan- 
dosia  ingentem  est  populum  extinc- 
tura  trivertex.'  Unde  ait  in  eam  opi- 
nionem  venisse  bunc  Alexandrum,  ut 
existimaret,  non  suorum,sed  liostium 


tur  :  sortes  autem  sunt  dicta  Uteris     cladem  praedici ;  qua  ratione  Croesus 
consignata,  quae  pueri  mauu  miscen-     quoque  delusus  fuerat. 


tur,  et  educuiitur  ex  urna  sou  vase, 
in  quod  conjecta  sunt.  Hujus  gene- 
ris oracula  apud  Dodonam  in  usu  fu- 
isse discimus  ex  eodem  TuUio  lib.  i. 
laudati  puulo  ante  operis. 

'  Dodonai  Jovis]  Dodona  Epiri 
urbs  in  Molossia  ex  Plinio,  ex  Stra- 
bone  in  Tbesprotia,  versus  Tbessaliae 
coniinia,  ad  fluvium  ejusdem  nominis 
qui  in  Acberontem  labitur.  Ibi  vetus- 
tissimum  Jovis  templum  oraculis  il- 
lustre,  ac  nemus  ingcns,  in  quo  fabu- 
lantur  duas  olim  columbas  e  quercu 
futura  praenuntiasse  :  quarum  delude 
altera  Delpbos,  altera  ad  templum 
Jovis  Ammonis  evolaverit.    Colum- 


<■  Acherusiam  aquani]  Lacus  estThes- 
protiae  in  Epiro,  unde  Acheron  pro- 
fluens  passuum  inde  36.  millibus  in 
sinum  Ambracium  defluit :  quem  flu- 
vium  mille  passuum  ponte  mirabi- 
leni  omnia  sua  mirantibus  Graecis 
Plinius  ait.  Eodem  nomine  palus  in 
Italia  Cumis  vicina,  non  Bruttiorum 
regione,  ubi  Epiri  bunc  regem  veru- 
to  interemtum  esse  constat.  Quare 
caute  Livius  non  Acherusiam  palu- 
dem  dixit,  sed  Acherusiam  aquam.  Et 
Jnstinus  1.  xii.  c.  1.  '  Acberusium 
flumeu  :'  Strabo  clarius  '  Acberon- 
tem,' quod  verum  ei  fluvio  nomen. 
Quod  autem  Acberontinum,  quasi  ab 


1160 


T.    LIVII 


terminum  dari.'  Eoque  ocyiis  transraisit  in  Italiam,  ut 
quam  raaxime  procul  abesset  urbe  Pandosia  in  Epiro  et 
Acheronte  amni,  quern  ex  Molosside  fluentein  "  in  stagna 
infernal  accipit  Thesprotius  sinus/  Ceterum  (ut  ferme  fu- 
gicndo  in  media  fata  ruitur)  cum  saepe  Bruttias  Lucanas- 
que  legiones  fudisset  ;  Heracleam*  Tarentinorum  colo- 
niam,  Consentiam  ''  ex  Lucanis,  Sipontumque/  Bruttiorum 


NOTiE 


€0  anine  dictum  oppidum  in  Bruttils 
local  Plinius,  in  eo  neniinem  liabet 
siiffragatoiem.  Est  enini  Acherontia 
Apiiioi'um  in  Lucaniae  conliiiio  ad 
Bradanum  fl.  hod.  Circnza. 

"  Pandosiamque  urbein]  Hoc  nomi- 
ne duplex  quoque  oppidum  fuit, 
utrumque  ad  suum  Acherontein  :  al- 
teruni  in  Molossorum  aut  Thespio- 
tioruni,  alteram  in  Bruttioniin  Lu- 
canorumque  confinio  :  illud  Epiri, 
lioc  iiiagnaR  Gra'cia"  in  Italia,  quiv: 
iirbs  vetnstis  temporibtis  Qinotio- 
lum  legia  fiierat :  postca  Castellum 
validum,  paulum  supra  Consentiam 
versus  septemtrionem,  quod  tres  ha- 
bebat  vertices.  Barrius  Pandosi.e 
loco  ponit  oppiduhni),  quod  hodie 
CasUl/ranco  vocant,  in  Calabria  cite- 
riore,  regni  ?«ieopolitani  provincia. 
Prosper  Parisius  putat  ibi  fuisse  ubi 
nunc  Mendicino. 

'  Quern  ex  ISIolosside  fluenteiri]  Mo- 
lossis,  seu  Molossia  regio  Molosso- 
rum in  Epiro,  nunc  ex  Pineto  Pan- 
dosia. Hinc  Molossi  canes  venatici 
eximia;  niagnitudinis. 

>  In  stagna  infernal  Palndes  infe- 
rioris  regionis  inteliige.  An  etiani 
ad  fabulam  allusit  Livius,  qus  hunc 
fluviuui  canemque  Cerberuin  ex  Epi- 
ro in  Inferos  transtulit,  Aidoneuuique 
regem  ejus  regionis  Plutonem  seu 
nitem,  uxoreni  ipsius  Proserpinam 
fecit,  odio  forte  Pirithoi  interfecti, 
conjectique  in  vincula  Tliesei  ? 

^  Thesprotius  sinus^  A  Thesprotide, 
seu  Thesprotia,  Epiri  provincia,  dic- 


tus  :  qui  et  Ambracius,  ab  Ambracia 
urbe  Thesprotorum  primaria  :  nunc 
Gol/o  di  Larfa. 

•»  IJeracleam]  Hac  Heraclea  in 
Lucaniae  ora  aTarentinis  condita  est, 
inter  Sirin  et  Acirin  amnes,  qui  nunc 
Seno,  et  Agri,  tribus  a  mari  passuum 
millibus.  Ad  Siris  ostium  urbs  fue- 
rat  Trojanoruiu  opus,  de  (luvii  nomi- 
ne dicta  ;  qiia>,  priscis  cnltoribus  alio 
traiislatis,  Heracleensium  navale  fac- 
ta est.  Nou  piocul  abfiiit  ab  op- 
pido,  quod  nunc  Amendvlara  in  Basi- 
licata. 

^  Conseniiarn'l  Bruttiorum  olim  ex 
Strabone,  nunc  Calabriae  citerioris 
caput,  vtilgo  Cosenza,  ad  Cratim  flu- 
vium  :  Alarici  Gottlioruu)  regis  inter- 
itu,  et  nunc  Archiepiscopatus  titulo 
nobilis  urbs,  cum  Castro. 

'^  Ex  Lucanis,  Siponlumque']  Non 
magis  Sipontus  quam  Cousentia  Lu- 
canorum  fuere.  Hanc  Strabo,  Pli- 
nius, Ptolemaeus,  ipse  Livius  lib. 
XXIX.  c.  38,  et  lib.  xxx.  c.  19.  Brut- 
tiis  ascribunt.  Sipontum,quod  Grae- 
ci  "SiirovvTa  vocant,  Apidorum  est, 
auctoribiis  paulo  ante  nominatis,  ad 
sinum  maris  Hadriatici  Uriatem,  osi 
tiumque  Cerbali  fluminis,  ubi  vetus 
adliuc  retinet  nomen  :  nee  cum  Lu- 
canis quicquam  habet  commune. 
Existiuiabam  posse  defendi,  tanqnam 
Lucaui  devictis  Apulis  Sipontum  eo 
tempore  tenuissent :  sed  de  Lucano- 
runi  cum  Apulis  bello  nulla  hie  aut 
alibi  per  ea  tempora  mentio :  et  in 
Apulis  base  urbs  a  Lucanorum  finibus 


LIB.    VIII.    CAP.   24. 


IIGI 


Terinam,'^  alias  inde  Messapiorum  *  ac  Lucanorum  cepis- 
set  urbes,  et  trecentas  familias  illustres  in  Epirum,  quas 
obsidum  numero  haberet,  misisset ;  baud  procul  Pandosia 
urbe  imminente  ^  Lucanis  ac  Bruttiis  finibus  tres  tumulos/ 
aliquantum  inter  se  distantes,  insedit;  ex  quibus  incursi- 
ones  in  omnefn  partem  agri  hostilis  facerct.  Et  ducentos 
ferrae  Lucanorum  exules  circa  se  pro  fidis  habebat,  ut 
pleraque  ejus  generis  ingenia  sunt,  cum  fortuna  muta- 
bilem  gerentes  fidem.  Imbres  continui,  campis  omnibus 
inundantes,  cum  interclusisscnt  trifariam  excrcitum  a  mutuo 
inter  se  auxilio,  duo  praesidia,  qua?  sine  rcgc  erant,  impro- 
viso  hostium  adventu  opprimuntur :  deletisque  eis,  ad 
ipsius  obsidionem  omnes  conversi.  Inde  ab  Lucanis  exuli- 


1   Ita  ex  eniendat.  Sigon.  pro  Acerinam.     Vid,  Not.  Vai. — 2  Imminentes 


NOT>E 


maxime  remota.  Confnsjiendum  er- 
go ad  Cliiverii  eniendationciii,  eate- 
nus  ut  pro  Siponto  legamus  Metapon- 
tum.  Fuit  enim  iiaec  clara  ii)a<;niE 
Grapcise  urbs  in  era  Lucanise :  a  Cas- 
venti  ainnis  ostio  tribiis  niilliaribiis, 
iibi  luiiic  Torve  di  mare.  Nee  obstat 
quod  apiid  Justinuni  lib.  ii.  c.  2.  di- 


abquot  codicnm  delevit  Gronovins; 
et  pro  Acerinam,  ciijiis  nominis  iiul- 
liiin  extat  oppidiim,  reposuit  ex  Gla- 
reani  et  Sigonii  conjectura,  Terinam: 
quae  Crotoniatarnin  in  Bnittiis  urbs 
inter  Teniesatn  et  Clampetiani,  ad  si- 
niim  Tiisci  maris  Terrinapiui),  qui  et 
Vibonensis,  nunc  Golfu  di  Saiicta  Eu- 


citnr  fcedus  cum  Metapontinis  fecisse    /tmia,  baud  procul  Ocinari  fluvii  os- 


Alexander  Epirota  :  potuit  enim  ea 
lege  foedus  cum  eis  inire,  ut  praesi- 
dium  imponeret.  Cetera  sic  conci- 
liari  poterunt,  si  ampliores  eo  tem- 
pore fines  Lucanorum  dicamus,  et 
Consentiam  usque  protensos  :  aut 
certe  Lucanorum    nomine  contineri 


tio,  bodie  Savatn.  Ejus  ruinis  proxi- 
ma  bodie  Nitceria,  auctore  Gabr. 
Barrio.  Cluv.  mutato  verborum  Livii 
ordine  legit  ex  Lucanis  coloniam  Ace- 
rinam :  nee  quid  ea  sit,  aperit.  Pos- 
set forte  iutelligi  colonia  ad  Acirim 
fl.  vulgo  Agri,  sed  jam   Heracleam 


Bruttios,  utpole  earundem  partium,     nominavit  Auctor,  quee  colonia  Ta- 
et  Lucanorum  progeniem,     Legerini     rentinorum  eo  tractu. 


itaque  non  invitus  :  Heracleam  Ta- 
rejitinorum  coloniam,  Consentiam  ex 
Lucanis,  Metapontumque.  Videndum 
tanien  ne  pro  Consentiam  legendum 
sit  Potentiam,  quae  Lucanorum  baud 
dubie  urbs. 

d  Bruttiorum  Terinam']  Legebatur 
alias  Bruttiorum  coloniam  Acerinam : 
sed  vocem  coloniam  ex  fide  veteruin 


«  Alias  inde  3Iessapiorum']  Messapii 
earn  lapygiae  partem  incoiuerunt, 
quae  peninsulse  forma  a  Tarento  ad 
Brundusium  in  maria  Ionium  Auso- 
niumque  procurrit.  Ea  Calabria 
quoque  oiim  dicta,  et  in  Calabros 
proprie  dictos  ac  Salentinos  divisa 
fuit.     HoiVie  Terra  d'Otrunto. 

^  Tres  tumulos]  Hinc  Pandosia  rpt- 


Delph,  et  Var,  Clas. 


Livius, 


4  I 


1162  T.    LI VI I 

bus  ad  suos  nuntii  missi  sunt:  pactoque  reditu  promissura 
est,  regem,  aut  vivum,  aut  mortuum,  in  potesiatem  daturos. 
Ceterum  cum  delectis  ipse,  egregium  facinus  ausus,  per 
medios  erumpit  hostes,  et  ducem  Lucanorum  cominus  con- 
grcssum  obtruncat :  contrahensque  suos  ex  fuga  palatos, 
pervenit  ad  amnem,  ruinis  recentibus  pontis,  quem  vis  aquaj 
abstulerat,  indicantem'  iter.^  Qucm  cum  incerto  vado 
transiret  agmen,  fessus  metu  ac  labore  miles,  increpans 
nomen  abominandum  fluminis,  'Jure  Acheros  vocaris,' *" 
inquit.  Quod  ubi  ad  aures  accidit  regis,  adjecit  cxtem- 
plo  animum  fatis  suis ;  substititquc  dubius,  an  transiret. 
Turn  Sotimus  minister  ex  regiis  pueris,  *  quid  in  tanto  dis- 
crimine  periculi  cunctaretur'  interrogans,  indicat,  Lucanos 
insidiis  quajrere  locum.  Quos  ubi  respexit  rex  procul 
grege  facto  venientes,  stringit  gladium,  et  per  medium  am- 
nem transmittit  equum.  Jamque  in  vadum  egressum  emi- 
nus  veruto  Lucanus  exul  transfigit.  Lapsum  inde  cum 
inhaerente  telo  corpus  exanime  detulit  amnis  in  hostium 
praesidia.  Ibi  fceda  laceratio  corporis  facta.  Namque, 
praeciso'*  medio,"  partem  Consentiam  miserc  :  pars  ipsis 
retenta  ad  ludibrium.  Quai  cum  jaculis  saxisque  procul 
incesseretur,  mulier  una,  ultra  humanarum  irarum  fidem  ^ ' 
saevienti  turbae  immixta,*  ut  parumper  sustinerent  precata, 

"  Cum  medium  corpus  secuissent. 

''  Crudelitatem  exercentiOus  ultra  quam  credibile  videatur  hominum  iram  extendi 
posse. 

Gronov.  Doiijat.  Crevier.  all. — 3  *  Immo  negantem  ant  denegantem.  Sic  lege.' 
TVjjj.  Faber,  '  Indicantem.  Bene  se  habet  ha?c  lectio,  c|iiam  friistra  teiitavit 
Tan.  Faber,  novandi  prnritu  saepe  actus,  sed  ita,  ut  raro  feliciter  emenda- 
ret.'  Strath. — 4  Perscisso  conj.  Wakef.  ad  Lnciet.  in.  636. — 5  *  Malebat 
Gron.  ultra  h.i.  Jincm:   sed  aptior  veiiorque  est  lectio  vulgata.'  Rupert. — 

KoKcevos  dicta  oiaculo  apiid    Strabo-  dictum  voliint,  quasi  &xri  fiiovra,  do- 

nem,  quasi  tricollis.  loribus  6nentcm,  vel  irapa.  -rh  iffrepria-- 

s  Indicantem  Uer^  Immo  negantem,  Oat  x^P^^j  q'lod  gaiulio  careat. 

aut  denegantem,  ait  Tan.  Faber.    Im-  '    Ultra  humanai'um  irarum  Jidem] 

ino  indicantem,  aio  ego  cum    Livio.  Placeret    Gronovii    correctio,  ultra 

Per   ruinas  enim  et  vestigia   pontis  humanarum  irarum  Jinem,  si  scripttis 

cognoscitur  qua  sit  eundum.  aliquis  liber  suffragaretur. 

^  Jure  Acheros  vocaris']    Acheronta 


LIB.    VIII.    CAP.    2o. 


1163 


flens  ait,  *  virurri  sibi  liberosque  captos  apud  hostes  esse : 
sperare,  corpore  regio  utcumque  mulcato  ^  se  suos  redem- 
turara.'  Is  finis  lacerationi  luit.  Sepultumque  Consentiae, 
quod  membrorum  reliquum  fuit,  cura  mulicris  unius:  o.ssa- 
que  Metapontum  ad  liostes  remissa;  inde  Epirum  devecta 
ad  Cleopatram  uxorem  sororemque  Olyrapiadera  :  quarum 
mater  Magni  Alcxandri  altera,  soror  altera  fuit.  Haec  de 
Alexandri  Epirensis  tristi  eventu,  quanquam  Romano  bello 
fortuna  eum  abstinuit,*"  tamen,  quia  in  Italia  bella  gessit, 
paucis  dixisse  satis  sit. 

25.  Eodem  anno  lectisternium  Romae,  quinto  post  con- 
ditam  urbem,  iisdem,  quibus  ante,  placandis  habitum  est 
Diis.  Novi  deinde  consules  jussu  populi  cum  misissent, 
qui  indicerent  Samnitibus  bellum  ;  et  ipsi  majore  conatu, 
quam  adversus  Graecos,  cuncta  parabant;  et  alia  nova  nihil 
tum  animo  talc  agitantibus  accesserunt  auxilia.  Lucani  ^ 
atque  Apuli,'  quibus  gentibus  nihil  ad  eam  diem  cum  Ro- 
mano populo  fuerat,"'  in  fidem  venerunt,  arma  virosque  ad 

'  Ilium  sors  arctiit. 


6  Al.  nmltato:  pro  quo,  mutilato  Erasmo  placuisse  ait  Glareanus. 

NOTiE 


''  Lucani']  Liicanos  a  Samnitibus 
ortos  duce  Lucio  testatur  Plinius  ; 
Grxcis,  AovKavol.  Eam  regionem,quje 
magna  Graecia  dicta,  occuparunt,  pul- 
sis  Oinotris  et  Chonibus,  ex  Strab. 
coliieruntque  hinc  ad  mare  Tuscum, 
inde  ad  Siciilum,  ejusve  partem,  si- 
numTarentinum.  A  Picentinis  atque 
Htrpinis  Silaro  fluvio,  a  Brnttiis  Lao 
divisi,  ab  Apulis  Bradano.  Nunc  ille 
tractus  magna  ex  parte  Basilicata 
vocatur  :  reliqua  ad  occasum  aesti- 
vum  pars  in  Principatus  nomen 
transiit ;  ad  meridiem,  Calabriae  ci- 
terioris  pars  est,  quae  Neapolitani 
regni  provincia. 

'  Atque  Apuli]  Antiquis  Graecis  la- 
pygia  ab  lapyge,  Lycaonis  filio,  dice- 
batiir  extrema  ilia  Italiae  regio,  ex- 
tremo    mari    Hadriatico   imminens. 


quam  Romaui  in  trianomina  distinx- 
ere,  Apuliam,  Calabriam,  et  Salenti- 
nos.  Apulia  ipsa  in  Dauniam  et  Peu- 
cetiam  divisa  fuit.  Ilia  a  Frentone 
fluvio  ad  Aufjdum,  haec  ab  Aufido 
bine  Brundusium  usque,  inde  ad  Ga- 
lesum  amnem  protensa :  Daunia 
Frentanis,  Samnitibus,  Hirpinis  olim 
contermiua,  nunc  Puglia piana,  et  Ca- 
pitanata  appellatur  :  Peucetia,  quam 
ex  parte  Hirpini,  cetera  Lucani  am- 
biebant,  bodie  vocatur  Terra  di  Bari. 
■"  Quibus  gentibus  iiihil  ad  eam  diem 
cum  Romano  populo  fueral]  NuUum 
quidem  illis  bellum  cum  Romanis  in- 
tercesserat.  Sed  Lucani  baud  om- 
nino  ignoti.  Legates  certe  eodem 
tempore  quo  Latini  misisse  dicuntur 
supra. 


UNIVEEFTTY 


11G4 


T.    LIVII 


bellum  polliccntes.  Foedere  ergo  in  amicitiam  accepti. 
Eodem  tempore  etiam  in  Samnio  res  prospere  gesta.  Tria 
oppida  in  poteslatem  venerunt,  AUifae,"  Callifa?,"  Ruffrium:P 
aliusque  ager  primo  adventu  consilium  longe  lateque  est 
pervastatus.  Hoc  bello  tani  prospere  commisso,  altcri 
quoque  bello,  quo  Graeci  obsidebantur,  jam  finis  adcrat. 
Nam,  praetcrquam  quod,  intcrseptis  munimentis  liostium, 
pars  parti  abscissa  erat,  focdiora  aliquanto  intra  muros  iis, 
quibus  hostis  territabat,  patiebantur;  et  velut  capti  a  suis- 
metipsis  pra3sidiis,  indigna  jam  liberis  ^  quoque  ac  conju- 
gibus,'  etquas  captarum  urbium  extrema  sunt,  patiebantur. 
Itaque  cum,  et  aTarento  eta  Samnitibus,  fama  esset,  nova 
auxilia  ventnra,  Saninitium  plus,  quam  vellent,  intra  mcenia 
esse  rebantur:  Tarentinorum  juventutem,  Greeci  Gra^cos,"^ 
baud  minus  per  quos  Samniti  Nolanoque,  quam  ut  Romanis 
hostibus  rcsisterent,  expectabant.  Postremo  levissimum 
malorum  deditio  ad  Romanos  visa.  Charilaus  et  Nymphius, 
principes  civitatis,  communicato  inter  se  consilio,  partes 
ad  rem  agendum  diviscre,  ut  alter  ad  imperatorem  Roma- 
norum  transfugeret,  alter  subsisterct  ad  praebendam  oppor- 


7  Delenduni  prius  jtatiefrantur  nolat  J.  F.  Gronov.  ac  \eg.  a  suismet  ipsi  pra>- 

NOT^ 

"  AUifa]    Ad  laevam  Vnltnrni  ri-  diversa   omnino  loca  fiiisse  censet ; 

pam  infra  iEserniam  est  Samnitiim  et  Rufras  nunc  dici  Prcsenzano,  cnjus 

opp.  Allifae,  vulgo  niinc^//^:  in  con-  ager  la  Costa  Rufaria,  \n  Campania 

finio  Campaniee,  quae  nunc  Terra  La-  et  Dioecesi  Teanensi,  ubi  Taberna  S. 

boris,  medio  prope  itinere  inter  Ca-  Felicis  ad  Rufas. 

sinnm  et  Beneventum.  i  Indigna  jam  liberis  quoque  ac  con- 

°  CallifcB~\    Hirpinornm   fuit :    sed  jugibus]   Liberis,  id  est  f.  per  liberos, 

illi  tunc  Samnitibns,  opinor,  juncti :  &c.     Sed   libens    scriberem,   inserta 


oppidnlum  est,  nunc  Carifc  dictum, 
sub  Apennino,  in  principatu  ullerio- 
re. 

p  Ruffriuni]  Silins  '  Rufras'  appel- 
lat, '  Rufas '  Virgil.  Oppidum  in  Hir- 
pinornm quoque  finibus.  His  enim 
nominibus  eundera  significari  locum 
putat  Cluv.  iisque  respondere  nunc 
episcopate  oppidum,  (|uod  vuigo  Ru- 
vo.     Holstenius    Rufrium    et  Rufras 


pra?positione,  indigna  jam  in  liberis 
quoque  ac  conjugibus,  ^-c.  patiebantur. 
Cujus  verbi  repetitio  jure  displicet 
Gronovio :  sed  semel  tantiim  in  fine 
positum  sententiam  ultra  modum  sus- 
pendit. 

■■  Grceci  GrcBcos]  Palaepolitani  Chal- 
cidensium  coloni,  Tarentinos  Lace- 
daemoniorum  progeniem. 


LIB.  VIII.  CAP.  2G.  116.5 

tunam  consilio  urbem.''  Charilaus  fuit,  qui  ad  Publiliura 
Philonem  venit ;  *  et,  *  quod  bonum,  faustum,  felix  9  Palae- 
politanis  populoque  Romano  esset,  tradere  se,'  ait,  *  moenia 
statuisse.  Eo  facto  utrum  ab  se  prodita,  an  servata,  patria 
videatur,  in  fide  Romana  positum  esse.  Sibi  privatim  nee 
pacisci  quicquam,  nee  peterc :  publice  petere,  qiiam  pa- 
cisci,  magis,  ut,  si  successisset  inceptum,'°  cogitaret  po- 
pulus  Romanus,  potius  cum  quanto  studio  periculoque 
reditiim  in  amicitiam  suam  esset,  quam  qua  stultitia  et  te- 
meritate  de  officio  decessum.'  Collaudatus  ab  imperatore 
tria  raillia  railitum  ad  occupandam  earn  partem  urbis,  quam 
Samnites  insidebant,  accepit:  praesidio  ei'  L.  Quintius 
tribunus  militum  praepositus. 

26.  Eodem  tempore  ct  Nympbius  praetorem  Samnitium 
arte  aggressus  perpulerat,  ut,  quoniam  omnis  Romanus  ex- 
ercitus  aut  circa  Paleepolim  aut  in  Samnio  esset,  sineret  so 
classe  circumvehi  ad  Romanum  agrum,  non  oram  modo 
maris,  sed  ipsi  urbi  propinqua  loca  depopulaturum.  Sed, 
ut  fallerct,  nocte  proliciscendum  esse,  extemploque  naves 
deduccndas.'  Quod  quo  maturius  fieret,  omnis  juventus 
Samnitium,  praster  necessarium  urbis  praesidium,  ad  littus 
missa.  Ubi  dum  Nympbius  in  tenebris  et  multitudine 
semct  ipsa  impediente,  scdulo  aliis  alia  imperia  turbans,^ 
terit  tempus  ;  Charilaus,  ex  composito  ab  sociis^  in  urbem 
receptus,  cum  summa  urbis  Romano  milite  implesset,  tolli 
clamorem  jussit:  ad  quera  Graeci,  signo  accepto  a  princi- 
pibus,  quievere.  Nolani  per  aversam  partem  urbis  via 
Nolam  ferente  effugiunt.  Samnitibus  exclusis  ab  urbe, 
ut  expeditior  in  preesentia  fuga,  ita  foedior,  postquam  peri- 

<*  Ut  in  urbe  faciliorem  prastaret  effectum  consilii  inter  amhos  initi. 
'  lllico  oportere  naves  e  portu  in  altum  trahere. 
/  3Iodo  hoc,  modo  illud  jubendo  cuncta  perturbat. 
f  A  consciis  consilii. 

§idiis,  indigna  in  libens,  ^c.  Donjatins  tentat  jam  in  liberis.—  S  Vulg.  ad  Philo- 
nem venit.— 9  Felixque  Gronov,  Doujat.  Crevier.  all.— 10  Malit  J.  F.  Gro- 
nov.  inceptis,     Vid.  Not.  Var. 

NOTiE 

«  PrcBsidio  «]  Illis  tiibus  militum  millibus. 


1166  T.    LIVII 

culo  evaserunt,  visa,  quippe  qui  incrmes,  nulla  rerum  sua- 
rum  non  relicta  inter  hostes,  ludibrium  non  externis  raodo, 
sed  etiam  popularibus,  spoliati  atque  cgentes  domos  red- 
icre.  Haud  ignanis  opinionis  alterius,  qua  haec  proditio 
ab  Samnitibus  facta  traditur,  cum  auctoribus  hoc  dedi, 
quibus  dignius  credi  est ;  turn  foedus  Neapolitanura  (eo 
enim  deinde  summa  rci  Grascorum  "  venit)  similius  vero 
facit,  ipsos  in  ainicitiam  rcdisse/  Publilio  triumphus  de- 
cretus;  quod  satis'*  crcdebatur/  obsidione  domitos  hostes 
in  fid  em  venisse.  Duo  singularia  haec  ei  viro  primum  " 
contigere;  prorogatio  imperii  non  ante  in  uUo  facta,  ct  acto 
honorc'-^  triumphus." 

27.  Aliud  subindc  bcllum  cum  alterius  orae  Graecis  ex- 
ortum.  Namque  Tarentini,  cum  rem  Palajpolitanam  vana 
spe  auxilii  aliquamdiu  sustinuissent,  postquam  Romanos 
urbe  potitos  accepcrc,  vclut  dcstituti,  ac  non  qui  ipsi  de- 
stituisscnt,  incrcpare  Pahrpolitanos :  ira  atquc  invidia  in 
Romanos  furere ;  eo  etiam,  quod  Lucanos  et  Apulos(nam 
utraque  eo  anno  socictas  coepta  est)  in  fidcm  populi  Ro- 

''  Non  me  latet,  a  quibusdam  aliam  opinionnn  tradilum  esse,  nempe  hujus  prodi- 
tinnis  auclores  /uisse  Sumnitis.  Verum  ut  I'alapolitanis  ducilius  factum  esse  po- 
tins  credam,  duo  me  movent :  hinc  scriptorum,  qui  ita  tiarrariinl,  auctoritas  potior  : 
inde  fwdus  cum  Romaiiis  initum  a  Neapolitanis,  ad  quox  translulum  est  Gracorum 
in  eo  tractu  imptrium  :  unde  probabilius  fit  ipsos  sponte  reversos  ad  societatem 
Romanorum. 


11  Conj.  J,  F.  Gronov.  summa  res  Gracorum. — 12  '  Forte  cui  satis:  nimi- 
riini  tiiuinplio.  Et  forte  quoi  ab  Livin  scriptiim.'  J.  I'.  Gronov. — 13  Idem 
suspicatiir  ei  viro  primo. — 14  Glareaiiiis  legcndtim  censet  aucto  honorc. 

NOTif: 

'  Quod  satis  credebatur]  Etsi  condi-  latii  nempe,   tiibiinatii  militiim,  ai)t 

tionibtis  in  Romanorum  ditionem  Pa-  dictatura  triumpliaret ;  sed  gesto  tan- 

l<i-politani    redieiant,    facile    tamen  turn    proconsniatu  ;   qui   novus   tunc 

cieditimi  Romx  eo   compiilso*  belli  qiioqiie   lionor,  nee   siimmus,   ueque 

et  obsidionisnialis  a  Publilio  Philone  nllam  in  mbe  potestatem  tribuebat : 

illaiis.  ideo  in  Capiloiinis  lapidihus  merito 

"    Et  acto  honore  triumphus']  Hoc  notatuni,   ut  refert  Sigoniiis,  q.  pvb- 

singularenon  erat  Romep,  ut  post  ad-  lilivs.  q.  f.  q.   n.   philo.  h.    pri- 

niinistratuni  lionorem  quis  triumpba-  Mvs.  pro.  cos.  ue.  samnitibvs.  pa- 

ret.      Sed    lioc    novum    in    Philone,  laepolitan£IS. 
quod  non  ex  summo  honore,   codsu- 


LIB.  VIII.  CAP.  27.  1167 

mani  venisse  allatum  est.  *  Quippc  propemodum  perventuiu 
ad  se  esse,  jamque  in  eo  rem  fore,  ut  Romani  aut  hostes,  aut 
domini  habendi  sint.  Discrimen  profecto  rerum  suaruni  in 
bello  Samnitium  eventuque  ejus  verti.  Earn  solam  gentem 
restare,  nee  earn  ipsam  satis  validam,  quando  Lucanus  de- 
fecerit.  Quern  revocari  adliuc  impcllique  ad  abolendam 
societatem  Romanam  posse,  si  qua  ars  serendis  discordiis 
adhibeatur.'  Haec  consilia  cum  apud  cupidos  rcrum  novau- 
darum  valuissent,  ex  juvcntute  quidam  Lucauorum  pretio 
asciti,  clari  magis  inter  populares,  quam  honesti,  inter  se 
mulcati  ipsi  virgis,  cum  corpora  nuda'^  intulissent  in  civium 
coetum,  vocifcrati  sunt,  se,  quod  castra  Romana  ingredi 
ausi  essent,  a  consulc  virgis  cajsos  ac  propc  securi  pcr- 
cussos  esse.  Deformis  suaptc  natura  res  cum  spccicm 
injuria?  magis,  quam  doli,  praj  sc  ferret,'  concitati  homines 
cogunt  clamore  suo  magistratus  scnatum  vocare  :  et  alii, 
circumstantes  concilium,  bellum  in  Romanos  poscunt:  alii  ad 
concitandam  inarmamultitudincm  agrestium  discurrunt:  tu- 
multuque  etiam  sanos  consternante  animos,  decernitur,  ut 
societas  cum  Samnitibus  renovarctur ;  legatique  ad  earn  rem 
mittuntur."^  Repcntina  res  quia  quam  causam  nullam,  tam 
ne  fidem  quidem  habcbat,*  coacti  a  Samnitibus  ct  obsidcs 
dare,  et  praesidia  in  loca  munita  accipere,  ca^ci  fraude  et 
ira  nihil  recusarunt.  Dilucere  deinde  brevi  fraus  coepit, 
postquam  criminum  falsorum  auctores  Tarcntum  commi- 
gravere:  sed,  amissa  omni  de  se  potestate,"  nihil  ultra, 
quam  ut  poeniteret  frustra,  restabat. 

'  Cum  res  ipsist  qui  passi  virgarum  plagas  dicehantuv,  per  se  turpis,  verisi- 
milein  potius  fnceret  injuriam  iilis  a  Romanis  illatatn  esse,  quam  ab  ipsis  fraudem 
adoriiari. 

*  Quoniam  ea  res  tanto  minus  credibilis  erat,  quanta  nulla  nitebatur  ratione. 


15  Vet.  lib.  apud  Sigon.  nudata.— 16  '  Renovetur  ....  mittantur  Grouov. 
Crevier.  perperam.'  Strotli. 

NOTtE 

"  Amissaomnidese  potestate']  Lati-  detur  illud  prius  non  modo  Latiunm, 
iiuni  esse  negat  Tan.  Faber  :  sensnni  non  niodo  elcganlius,  sed  ad  senten- 
Livii  esse  pntat,  'sed  amissa  onini  tiain  band  paiiloacconiniodatiiis.  Cnm 
spe  rci  pcificicndue.'     Milii  vcro  vi-      eniiii  Saninifibus  Liicani  et   ob^ide8 


1168 


T.    LIVII 


28.  Eo  anno  plebi  Romanae  velnt  aliud  initium  libertatis^ 
factum  est,  quod  necti '^  desierunt:''  mutatum  autem  jus 
ob  unius  foeneratoris  simul  libidinem,  simul  crudclitatem 
insignem.  L.  Papirius  is  fuit :  ^  cui  cum  se  C.  Publilius 
ob  OES  alienum  patcrnum  nexura  dedisset ; ''  quae  aetas  for- 


NOTiE 


cledissent,  et  prapsidia  eoruni  ninnitis 
locis  accepissent,  non  aniplins  in  Lu- 
canornm  arbilrio  erat,  nt  a  fcedere 
ciiin  ipsis  iiiilo  discedereiit ;  quia  sri- 
licpt  jam  stiff  potestatis  non  erant; 
potestatem  de  se  deque  re  sua  publi- 
cs libera  consulendi  amiserant.  Por- 
ro  '  8U.V  potestatis  esse,'  pro  eo  quod 
est  non  esse  in  poteslate  alterius, 
perinde  ac  sni  juris,  sui  arbitrii  esse, 
Jurisconsultis  usitaluni  ;  ncc  aliis 
srriptoribiis  inrosniluni,  '  Sui  arbitrii 
liomo  '  apud  Sncton.  in  Tib.  c.  17.  et 
in  Claud,  c.  2.  apud  Senecam  quoqne 
Consolat.  ad  Polyb.  'Juris  arbitrii- 
qiie  sui.' 

y  /nitiiim  libertntis]  Miruni  videri 
potest,  quod  initium  libertatis  nunc 
demum  plebi  Romanae  factum  dica- 
tur,  anno  a  puWis  regibus  saltern  183. 
Sed  nimiruni  libertatis  nomine  intel- 
ligenda  est  liberatio  piebeiorum  a 
patricionim  creditoruni  sxvitia;  qua 
ratioue  plenior  illis  contigisse  liber- 
tas  dici  potest.  Tacit  locus  ex  Suida 
in  voce  Taios,  adductus  a  Sigonio,  tibi 
dicitur,  ob  lioc  facinus,  omnes  Ronia- 
nos,  propter  debitaservituti  addictos, 
rogata  lege  libertatem  antiquam  re- 
cepisse  :  omnimodam  scilicet,  qualis 
jure  naturali  fuit  ante  civilia  jura 
constituta.  Et  vero  non  absolute  '  in- 
jtinm  libertatis'  dixit  Liv.  sed  '  vel- 
nt aliud  initium.' 

'  Quod  necti  desierunf]  Non  placet 
Sigonii  correctio,  quam  plerique  dein- 
de  secuti,  quod  nexi  ligari  desicrunt. 
Hoc  enim  actum  est,  ne  omnino  nec- 
terentur ;  cautum  quippe  mox  dicit, 
in  posterum  ne  necterentur,  id  est, 


ne  per  iilam  obligandi  formam,  quam 
nexum  appellabant,  pro  pecunia  mii- 
tua  corpus  ipsi  operasque  suas  velut 
in  servituteni  creditoribus  subjice- 
rent.  Sententiae  nostrae  favere  vi- 
detur  Varro  lib.  i.  de  Ling.  Lat.  ab 
ipso  Sigon.  adductus  :  '  liber,  qui 
snas  operas  in  servitutem  pro  pecu- 
nia, quam  debebat,  pra-bot,  nexus  vo- 
catnr,  ut  ab  aere  obicratus.  Hoc  C. 
Pcetelio  dictatore  institutum,  ne  fie- 
ret.'  Ptietelius  tamen  liic  Uuintus, 
non  Cains ;  et  consul  erat,  nou  dic- 
tator. 

*  L,  Papirius  is  full]  Queritiir  Gla- 
reanus  quod  omissum  faerit  cogno- 
men, nee  constct,  an  Crassus  Mugil- 
lanusve  fuerit,  quorum  trium  gentis 
ejus  cognominum  liactenus  meminit 
Livius.  Ego  neque  hnjus  anni  con- 
sulem,  qui  eodem  nomine  ac  prano- 
niine,  neque  alium  uilum  ex  lis,  qui 
magistratus  gesserunt,  fuisse  arbi- 
tror.  Vero  quippe  simile  videtnr,  si 
quis  eorum  esset,  auctorem  id  nenti- 
quam  silentio  preetermissurum. 

^  Ob  as  alienum  paternum  nexum 
dedisset]  Probari  non  potest  quod 
apud  Godel.  Bndaeus  prioribus  in 
Pandectas  aimotationibus  mavult, 
nexum  inisset.  Quis  enim  sensns,  se 
nexum  inisset  ?  Nee  est  (piod  expun- 
gatur  pronomen  se;  nam  et  '  tradere 
rem  alicui  nexu,'  Cicer.  dixit  in  To- 
picis  ;  et  '  se  nexum  dare  ob  aes  alie- 
num paternum,'  idem  fere  sonat 
apud  Nostrum,  quod  apud  ilium  ibi- 
dem, '  mancipio  aliquid  dare,'  aut 
quod  II.  de  Finibus  79.  '  Vadem  te 
ad  mortem  tyranno  dabis  pro  amico/ 


LIB.  viii.  CAP.  28.  1169 

maque  misericordiam  elicere  poterat,  ad  libidinem  et  con- 
tumeliam  animum  accenderunt :  et,  florem  aetatis  ejus  fruc- 
tum  adventitium  crcditi  ratus/  primo  perlicere  adolescentem 
sermone  incesto  est  conatus  :  dein,  postquam  aspernabantur 
flagitium  aures,  minis  territare  atque  identidem  admonere 
fortunae :  postremo,  cum  inf;^enuitatis  magis,  quam  prajsen- 
tis  conditionis,  memorcm  videret,  nudari  jubet,  verberaque 
afferri.     Quibus  laceratus  juvenis,  cum  se  in  publicum  pro- 
ripuisset,  libidinem  crudelitatemque  conquerens  foenerato- 
ris,  ingens  vis  hominum,  cum  aetatis   miseratione  atque 
indignitate  injuriae  accensa,  tum  suae  conditionis  libcrum- 
que  suorum  respectu,  in  forum,  atque  inde,  agmine  facto, 
ad  curiam  concurrit;  et  cum  consules,  tumultu  repcnlino 
coacti,  senatum  vocarent,  introeuntibus  in  curiam  Patribus 
laceratum  juvenis  tergum  procumbentes  ad  singulorum  pe- 
des ostentabant.  Victum'^eo  die''  ob  impotentcm  injuriam 
unius  ingens  vinculum  iidei :  jussique  consules  ferre  ad  po- 
pulum,  ne  quis,  nisi  qui  noxam  meruisset,**  donee  poenam 
lueret,  in  compedibus  aut  in  nervo  teneretur :  pecuniae  cre- 
ditas  bona  debitoris,  non  corpus  obnoxium  esset.     Ita  nexi 
soluti ;  *  cautumque  in  posterum,  ne  necterentur. 

'  Emoliimenlum  accessoriuin  pecunice  credita,  et  extrinsecus  adveniens. 


17  Ligari  nexi  Ed.  Gronov.  et  Mss.  nonnulli.— 18  Legit  Tan.  Faber,  liup- 
fum. 

NOTJE 

c    Victum  eo   dial    Gratulor   Tan.  ''  Qui  noxam  meruisset]  Noxam  vel 

Fabro,  quod  ruptum  hoc  loco  probet  noxiam    mereri  dicuntur  (nam  haec 

ptQ  victo:  vinculum  enim  non  vinci,  duo  proniiscue  sumi  novum  non  est) 

sed  nimpi  propria  dixeris.     Virg.  ii.  qui   ob   cnlpam    damniinive    iliatimi 

/En.  '  Eiipui,  fateor,  leto  me,  et  vin-  prenae  obnoxios  se  ipsi  reddnnt.    Ita 

cularupi.'   Vellem  codex  aliquis  cor-  noxa   vel   noxia   pro  crimine    valet, 

rectionem  firmarel.     Verum  vinculi  Hinc   apud   jurisconsultos    '  servum 

nomen  hie  figurate  sumitur  pro  ipsa  noxfe  dedere  '  est,  in  pcenam  pro  de- 

lide  publica,  qua   homines  se  velut  licto  commeritam  tradere.     Et  apud 

nodo  quodam   invicem  obstringunt  :  Plant,  legilnr  '  amicum  castigare  ob 

ejus  autem  vim  facti  hujus  atrocitas  meritara    noxiam:'     eadem    ratione 

vicisse  dici  potest.  Infra  c.  30.  'Ma-  mulcta  vel    pcena    committi  dicitnr. 

jestatem  dictatoriam  et  disciplinam  Itaque   qui    noxam    meruisset,    est, 

niilitarem  a  magistro   equitum  vie-  qui  vinculis  ob  crimen  patralum  dig- 

tam  eteversam.'  nus  esset= 


1170 


T.  Livri 


29.  Eodem  anno,  cum  satis  per  se  ipsum  Samnitiuni 
bellum  et  defectio  repcns  Lucanorum,"9  auctoresque  defec- 
tionis  Tarentini  solicitos  haberent  Patres,  accessit,  iit  et 
Vestinus  populus '  Samnitibus  sese  conjungeret.  Quae 
res  sicut  eo  anno  scrmonibus  magis  passim  hominum  jac- 
tata,  quam  in  publico  ullo  concilio  est;  ita  insequentis 
anni  *  consulibus,  L.  Furio  Camillo  iterum/°  Junio  Bruto 
Scaevae,  nulla  prior  potiorque  visa  est,  de  qua  ad  senatum 
referrent.  Et  quanquam  '  nova  res  erat,  taraen  tanta  cura 
Patres  incessit,  ut  pariter  earn  susccptam  neglectamque 
timerent;  ne  aut  impunitas  eorum  lascivia  superbiaque, 
aut  bello  pcenae  expetitas  raetu  propinquo  atque  ira  conci- 
rent  finitimos  populos.  Et  erat  genus  omne  abunde  bello 
Samnitibus  par,^  Marsi ''  Pelignique '  et  Marrucini :  ^  quos. 


19  Vul?.  et  defectio  recens  L. — 20  Legit  Glareaniis  L.  Furio  Camillo  tertium. 
— I  '  Strotliiiis  iiuam  ex  uiio  cod.  recepit  pro  quanquam,  et  delcvit  rl  tamen, 
tanqiiam  adjectiim,  ut  esset,  quod  T<f  quanquam  respondcret.  Sed  leeendiiin 
potius  cum  Dukero  :  quanquam  nota  vel  non  nova  res  erat,  tamen,  ^c'  Rupert. 


NOTiE 

*  Ita  nexi  soluti]  Dnplicem  inter- 
pretationem  recipit  haec  plirasis  :  ul 
scilicet  qui  nexii  obligati,  vt-l  si  qui 
jam  addicti  creditoribus,  atque  in 
vinciilis  erant,  iis  exemti  sint ;  vel 
ut  omnes  ea  obiigatione,quod  ad  pig- 
nerationem  corporis  attinet,  fuerint 
liberati. 

f  Vestinus  populus]  Creduntur  Ves- 
tini  generis  Samnitici  fuisse  :  exi- 
guus  populus  Marrucinis,  Pelignis, 
Marsis,  Sabiiiis,  Picentibus,  et  Ha- 
driatico  mari  claudebantur.  Nunc 
pars  sunt  Aprutii  Ulterioris,  Marchiae 
Anconitans  proxima,  in  regno  Neapo- 
litano.  Urbei  eorum  Pina,  quaj  nunc 
Civila  di  Penna,  et  A  via,  quae  hodie 
Cirita  di  Bagno  prope  Aquilam. 

*  A.  U.  C^  428. 

s  Et  erat  genus  omne  abunde  bello 
Samnitibus  par]  Universum  genus  vi- 
cinoiiim  populorum,  quos  niox  recen- 
set,  non  niinu£  bellicosum  erat,  quam 


Samnites,  utpote  qui  a  Samnitibus 
fere  originem  tralierent,  norninibus 
licet  divisi  :  eorumquc  simiil  juncto- 
runi  multitudo  non  minor  quam  Sam- 
nitum. 

h  Marsi]  Eos  Apenuinus,  Peligni, 
Vestini,  Sabini,  Latini,  Hernici,  Vol- 
scique  cingebant.  Illorum  erat  Alba 
Fucentis  ad  Fncinum  lacum,  vulgo 
Albi.  Latio  postea  contributi.  Nunc 
in  Aprutio,  regni  Neapolitan!  pro- 
vincia. 

'  Pelignique]  Inter  Frentanos, 
Marrucinos,  Vestinos,  Marsos,  Sam- 
nitesque  fucre  Peligni.  Urbs  eorum 
Sulmo,  vulgo  Sulmona,  in  Aprutio 
Citeriori,  quae  principatus  titulo  gau- 
det. 

''  Et  Marrucini]  Hive  ex  Italicis 
fere  minima  gens,  Veslinoruni,  Pe- 
lignorum,  Frentanorumquc  p.gris  in- 
clusa,  Hadriaticum  mare  aliquatenus 
attingebat.     Pars  nunc  Aprutii  Ul- 


LIB.   VIII.   CAP.  29.  1171 

si  Vestinus  attingeretur,  omnes  habendos  hostes.*  Vicit 
tamen  pars,  quae  in  praesentia  videri  potuit  majoris  animi, 
quam  consilii:  sed  eventus  docuit,  fortes  Forlunam  juvare. 
Bellum  ex  auctoritate  Patruni  populus  adversus  Vestinos 
jussit.  Provincia  ea  Bruto,  Samnium  Camillo  sorte  evenit. 
Exercitus  utroquc  ducti,  et  cura  tucndoriim  finium  hostes 
prohibiti  conjungere  arma.  Ceteruin  alterum  consulem  L* 
Fnriurn,  cui  major  moles  rcrum  imposita  erat,  morbo  gravi 
implicitum  fortuna  bello  subtraxit:  jussusque  dictatorem 
dicere  rei  gerendae  causa,  longe  clarissimum  bello  ea  tem- 
pestate  dixit  L.  Papirium  Cursorem  ;  t  a  quo  Q.  Fabius 
Maximus  Rullianus  ^  magister  equitum  est  dictus:  par 
nobile  rebus  in  eo  magistratu  gcstis,  discordia  tamen,  qua 
prope  ad  ultimum  dimicationis  ventum  est,  nobilius.  Ab 
altero  consule  in  Vestinis  multiplex  bellum,  nee  usquam 
vario  eventii,  gestum  est.  Nam  et  pervastavit  agros,  et, 
populando  atque  urendo  tecta  hostium  sataque,  in  aciem 
invitos  extraxit:  et  ita  prcelio  uno  accidit  Vestinorum 
res,  haudquaquam  tamen  incruento  milite  suo,  ut  non  in 
castra  solum  retngerent  hostes,  sed,  jam  ne  vallo  quidem  ac 
fossis  freti,  dilaberentur  in  oppida,  situ  urbium  moenibus- 
que  se  defensuri.  Postrcmo  oppida  quoque  vi  expugnare^ 
adortus,  primo  Cutinam  ingenti  ardore  militum,  aut  vulne- 
rum  ira,"*  quod  baud  fere  qnisquam  integer  praelio  exces- 
serat,  scalis  cepit :    deinde  Cingiliara.'"     Utriusque  urbis 

'"  Vel  ex  iracundia  quam  concitaverant  accepta  ab  hostibus  vulnera. 


Emcndationpin  Diikeri  probat  Doering. — 2  Vulg.  Rutilianus. — 3  Oppugnare 
Gronov.  1G79. 

NOT.E 

terioris  in  regno  Neapolitano.     Ur-  bi  extant :    nam  Ciitiliae   in  Sabinis, 

biiiin  caput  Tlieate,  vulgo  C/iJffi  Ar-  non   in   Samnio.     Suspicatur  Cluve- 

cliiepiscopatiis,    nnde    Theatiuoriim  lins  niendose  scriptum  Cutinam  pro 

ordini  religioso  noinen.  Aufina,  quae  adhuc  Ofena,  vel  Ofeno, 

'    Omnes    habendos    hastes']    Suppl.  inter  Pinnam,  Aqiiilam,  et  Popnlium. 

prospiciebat  Senatus.  In  hoc  tractu  oppidiibim  est  vnlgari 

■n  Primo  Cutinam  ....  deinde  Cingi-  vocabulo   Celiera:  quod  forte  Cingi- 

liam']  Heer  oppidoruni  nomina  nnlli-  liae  nienioriani  servare  ait. 


1172  T.    LIVll 

prasdam  militibus,  quod  cos  neque  portae,  nequc  muri  hos- 
tium  arcuerant,  concessit. 

30.  In  Samnium  incertis  itum  auspiciis"  est:  cujus  rei 
vitium  non  in  belli  eventura,  quod  prospere  gestum  est,  sed 
in  rabiem  atque  iras  imperatorum  vertit.  Namciue  Papi- 
rius  dictator,  a  pullario  monitus,  cum  ad  auspiciura  repe- 
tendum  Romara  proficisceretur,"  magistro  equitum  denun- 
tiavit,  ut  sese  loco  teneret,  neu,  absentc  se,  cum  hoste 
manum  consereret.  Fabius  cum  post  profectionera  dicta- 
toris  per  exploratores  comperisset,  perinde  omnia  soluta 
apud  hostes,  ac  si  nemo  llomanus  in  Samnioesset;  seu 
fcrox  adolescens  indignitate  accensus,  quod  omnia  in  dic- 
tatore  viderentur  reposita  esse,  seu  occasione  bene  gerendae 
rei  inductus,  exercitu  instructo  paratoquc  piofectus  ad  Im- 
biinium,P  (ita  vocant  locum,)  acie  cum  Samnitibus  conflixit. 
Ea  ibrtuna  pugnai  fuit,  ut  nihil  rclictnm  sit,  quo,  si  affuisset 
dictator,  res  melius  gcri  potuerit:  non  dux  militi,  non  miles 
duel  defuit.  Eques  etiam,  auctore  L.  Cominio  tribuno  mi- 
litum,  qui  aliquoties  impetu  capto  perrumpere  non  poterat 
hostium  agmen,  detraxit  fraenos  equis;  t  atque  ita  concita- 
tos  calcaribus  permisit,  ut  sustinere  cos  nulla  vis  posset. 
Per  arma,  per  viros  late  stragem  dedcre.  Secutus  pedes 
impetum  equitum,  turbatis  hostibus  intulit  signa.  Viginti 
millia  hostium  ca^sa  eo  die  traduntur.     Auctores  habeo, 

NOTiE 

n  Incertis  itum  auspiciis]    Non  satis  locnm  opoitet,  cujus  nulla  apud  alios 

prospera  tuerant  auspicia,  pulloruin  mentio.     Nam  quod  Lipsius  hie  Sjm- 

minns  alacri,  vel  e   cavea  volatu,  vel  brivium,  apud  Taciturn  xi.  Ann.   sub 

pastu.     Nam  iiaec  auspicia  ex  tripn-  Imbrivinis  collibus  legit,  pro  Simbrui- 

dio  fuisse  petita  inde    patet,   quod  uis,  refertque  ad  stagnum  Simbrivi- 

dictatori  religio   injecta  est  monitu  urn,  quod  juxta  Sublaqueum  est  xir. 

nnius  ex  pullariis  ;  qui  pullorum  liu-  ab    Urbe   mill,  admitti    nullo   pacto 

jusmodi  curam  gerebant.  potest,    cum    Simbrivinae  aquae,    et 

"  Romain  proficisceretur]    Non  no-  Siiblaqueum,  ad   Anienem  in    Latio 

vum  belli   duces  in  urbem  renovan-  situni,  longius  distent  ab  hoc  Imbri- 

doium     auspiciorum    causa    redire.  nio,   quern   locum  in  Samnio  Livius 

Tanta   ejus   rei  religio   erat,   ut   ex  ponit. 

Cic.  in  libris  de  Divin.  et  alibi  ob-  f  Detraxit  freenos  equis,  l^c.']    Vide 

servatum.  notas  ad  1.  iv.  c.  33.  J.  Clericus, 

P   Ad  ImbriniuTn]    Ignobilem  esse 


LIB.   VIII.    CAP.  31.  1173 

bis  cum  hoste  signa  collata,  dictatore  al)sente,  bis  rem 
egregie  gestam.  Apud  antiquissimos  scriptores  una  hajc 
pugna  invenitur :  in  quibusdara  annalibus  tota  res  praeter- 
missa  est.  Magister  equitum,  ut  ex  tanta  caede,  raultis 
potitus  spoliis,  congesta  in  ingentem  acervum  hostilia  arma 
subdito  igne  concremavit:  seu  votum  id  Deorura  cuipiam 
fuit;  seu  credere  libet  Fabio  auctori,'^  eo  l'actum,+  ne  suae 
glorias  fructum  dictator  caperet,  nomenque  ibi  scriberet, 
aut  spolia  in  triumpho^  ferret.  Literae  quoqiie  de  re  pro- 
spere  gesta  ad  senatum,  non  ad  dictatorem,  missas,  argu- 
mentum  fuere  minima  cum  eo  communicantis  laudes.'^  Ita 
certc  dictator  id  factum  accepit,  ut,  Isetis  aliis  victoria 
parta,  prae  se  ferret  iram  tristitiamque.  Misso  itaque  re- 
pente  senatu,  se  ex  curia  proripuit:  turn  vero,  non  Sam- 
nitium  magis  legiones,  quam  raajestatem  dictatoriam  et 
disciplinam  militarem  a  magistro  equitum  victam  et  ever- 
sam  dictitans,  si  illi  impune  spretum  imperium  fuisset. 
Itaque  plenus  rainarum  iraeque  profectus  in  castra,  cum 
maximis  itineribus  isset,  non  tamen  praevenire  famam  ad- 
ventus  sui  potuit.  Praecucurrerant  enim  ab  Urbe,  qui  nun- 
tiarent,  dictatorem  avidum  pcenae  venire,  alternis  paene 
verbis  T.  Manlii  factum  laudantem.7 

31 .  Fabius,  concione  extemplo  advocata,  obtestatus  mi- 
lites  est,  '  ut,  qua  virlute  rem  publicam  ab  infestissimis 
hostibus  defendissent,  eadem  se,  cujus  ductu  auspicioque 
vicissent,  ab  impotenti  crudelitate  dictatoris  tutarentur. 
Venire  amentem  invidia,  iratum  virtuti  alienae  felicitati- 
que ;  furere,  quod,  se  absente,  res  publica  egregie  ^  gesta 
esset:"^  malle,  si  mutare  fortunam  posset,  apud  Samnites, 


4  Quidam  Edd.  seu  credere  libet  Fabio  auctore  factum.  Wet.  lib.  apud  Sigon, 
seu,  si  credere  libet,  Fabio,  S^'c. — 5  Viilg.  in  triuwphum. — 6  Laiidem  Gronov. 
Doujat.  Crevier. — 7  Viilg.  T.  Manlii  facta  I. 

8  *  Vet.  lib.  res  egregie,  ut  ante  :  sic  paulo  post,  ad  rem  gerendam.'  Sigoii. 

NOT.E 

q  Seu  credere  libet  Fabio  auctori]  equitum  ipse  Fabius  Rnllianus  ;  sed 
Ita  legendum  ex  primis  editionibus  :  Fabius  Pictor  antiquus  Romanae  a»c- 
estque   intelligendus,  non    magister     tor  historiee. 


1174  T.   i,ivii 

quam  Romanos,  victoriam  esse.  Impcrimn  dictitare  sprc- 
tum,  tanquam  non  eadem  mente  pu«^nari  vetiierit,  qua  pug- 
natum  doleat:  et  tunc  invidia  impcdire  vir(utcm  alicnam 
voluisse,  cupidissimisque  arma  ablaturum  luis.se  militibus, 
ne,  se  absente,  moveri  possent :  et  nunc  id  furere,*  id  aegre 
pati,  quod  sine  L.  Papirio,  non  inermes,  non  nianci  niilites 
fucrint,  quod  se  Q.  Fabius  mogistrum  equituin  duxerit,  ac 
non  accensum  dictatoris.'  Quid  ilium  facturum  luisse,  si, 
quod  belli  casus  ferunt  Marsque  communis,  advcrsa  pugna 
cvenisset;  qui  sibi,  devictis  hoslibus,  re  publica  bene  gesta, 
ita  ut  non  ab  illo  unico  duce  melius  geri  potuerit,  suppli- 
cium  magistro  cquitum  minctur?'  Necpic  ilium  magisfro 
equitum  infestiorem,  quam  tribunis  mililum,  quam  centu- 
rionibus,  quam  militibus  esse.  Si  possit,  in  omnes  sasvi- 
turum  fuisse  :  quia  id  nequeat,  in  unum  sfevire.  Etiam 
invidiam,  tanquam  igneni,  summa  petere  ;  in  caput  consilii, 
in  ducem  incurrere.  Si  se  simul  cum  gloria  rei  gestae  ex- 
tinxisset,  tunc  victorcm,  velut  in  capto  exercitu  doniinan> 
tem,  quicquid  licuerit  in  magistro  etjuitura,  in  militibus 
ausurum.     Proinde  adessent  in  sua  causa  omnium  libcrtati. 


Vid.  Not.  Var. — 9  .Al.  magistro  equitum  et  tunc  lictori  minetur,  Vid.  Not.  Var. 

NOTiE 

'  Quod,  se  absente,  res  publica  egregie  liomines  suiim    dolorem  ;    unntnqiic 

gesta    esset]     Contra    scriptonim    et  me  stiidiosiorem  Antonii.' 

prionini  cditioiniin   fideni  Sigon.  vo-  '  S'on  accensum  dictatoris]  Acccnsi 

cem  publica  expnuxerat,   quasi  'rem  satellitiiin     sen    apparitorum    geoiis, 

publicani  gerere  '   dici   non  posset  de  quorum   ministerio    magistratus,   ad 

eo  qui  bellum  gessit.    Kerte  Gronov.  accersendos  quos  vellent,  ntebantur; 

veterem  lectionem  restittiit,  affirmat-  neu    niultum    supra    lictores.      Eos 

que  aliquot  exemplis   ita  ioqiii  opti-  eniin  Cic.  conjungit  i.  de  Leg.  '  Uta- 

nios  auctores  de  iis  qui  quamcumque  tur  acccnso  atque  lictoribus.'     Immo 

partem  ad  summam  reriim  pertinen-  servorum    propeniodum    loco    eranf. 

tem  administrant.     Unus  Livii  locus  Idem  ad  Q.  Fratrem   lib.  i.   Ep.    1. 

sufficiat,  qui  statim   hoc   ipso  capite  '  Accensus  sit  eo  etiam  numcro,  quo 

subjicitur   de    eadem    re,    'devictis  cum  maj ores  nostri  esse  voluerunt : 

hoslibus,  re  publica  bene  gesta.'  qui  hoc  non   in  beneficii  loco,  sed  in 

•  Idfurere]  Nova  constructio,  pro,  laboris  ac  muneris,  non   temere  nisi 

ea  de  causa  irasci,  dolere  id  factum  libertis  suis  deferebant,    quibus   illi 

esse  :  utapud  Cic.  viii.  ad  Fam.  Ep.  quidem  non  secus  ac  servis  impera* 

8.  '  Nunc  furit  Domitius  tam  gavisos  bant.' 


LIB.  VIII.  CAP.  32.  1175 

Si  consensual  exercitus  eundem,  qui  in  praclio  fuerit,  in 
tuenda  victoria  videat,  et  salutem  unius  omnibus  curaj 
esse;  inclinaturura  ad  clcmentiorem  sententiam  animum. 
Postrerao  se  vitam  fortunasque  suas  illorura  fidei  virtu- 
tique  perniittcre.' 

:]2.  Clamor  e  tota  concione  ortus,  uti  bonum  animum 
haberet:  neminem  illi  vim  allaturum,  salvis  legionibus  Ro- 
manis.  Hand  multo  post  dictator  advcnit:  classicoque 
extemplo  ad  concioncm  advocavit."  Turn,  silentio  facto, 
praeco  Q.  Fabium  magistrum  equitum  citavit.  Qui  simul 
ex  intcriorc  loco  ad  tribunal  acccssit;  tiim  dictator,  *  Qua?ro,' 
inquit,  '  de  tc,  Q.  Fabi,  cum  summum  impcrium  dictatoris 
sit,  parcantque  ei  consules,  rcgia  potestas,"  praetores  iisdem 
auspiciis,  quibus  consules,  creati,  a^quum  censeas  necne, 
magistrum  equitum  dicto  audientem  esse?  Itemque  illud 
interrogo,  cum  me  incertis  auspiciis  profectum  ab  domo 
scirem,  utrum  mihi  turbatis  religionibus  res  publica  in  dis- 
crimen  committenda  fuerit,  an  auspicia  repctenda,  ne  quid 
dubiis  Diis  agcrem  ?  Simul  illud,  qua?  dictatori  religio 
impcdimento  ad  rem  gcrendara  fuerit,  num  ea  magister 
equitum  solutus  ac  liber  potuerit  esse?  Sed  quid  ego  haec 
interrogo  ?  cum,  si  ego  tacitus  abissera,  tamcn  tibi  ad  vo- 
luntatis interpretationem  raeac  dirigendatua  sententia  fuerit. 
Quin  tu  respondes,  vetuerimne,  te  quicquam  rei,  me  ab- 
sente,  agere  ?  vetuerimne,  signa  cum  hostibus  conferre  ? 
Quo  tu  imperio  meo  spreto,"  incertis  auspiciis,  turbatis 

"  Et  statiin  exercitum  si/j^no  tuba  accirijussit  ad  concionem. 

NOT.E 

"  Consules,  regiapotestas\    Apposi-  dicunt,  wpbs  ti;   vel,  ri  5e;  ut  apud 

tione  desciibit  jus  consilium,  quorum  Cic.    '  Martis  signum  quo  mihi  pacis 

regia  potestas,  id  est,  qui  eadem  fere  auctori  r'    Hie  tamen  revera  ponitur 

potestate  przediti,  qua  prius  reges ;  illud  quo  relative.     Cum  enim  dixis- 

nisi  quod  hi  duo  annul,  pro  uno  per-  set  Papirius  per  interrogationem,  se 

petuoque.  Ceternm  paribus  auspiciis  vetuisse  quicquam  se   absente   agi  ; 

creati,  iisdem   fascibus  atque  orna-  mox  subjicit  affirmate  et  absque  in- 

mentis  insignes.  terrogatione,  Fabium  eo  ipsiusjussu 

''  Quo  tu  imperio  meo  spreto']  Sigo-  coutemto  ausum  esse  confligere  ipso 

nius  rh  quo   adverbialiter  sumi  vult,  absente. 
pro,  quid?  sive  ad  quid  ?  quod  Graeci 


117G  T.    LI  VI I 

religionibus,   adversus    morem    militarem    disciplinamque 
majoruni,  et  numen  Deorum,  ausus  es  cum  hoste  confli- 
gere.     Ad  haec,  quaj  interrogatus  es,  rcsponde,  extra  ea, 
cave,  voccm  mittas.     Accede,  lictor/     Adversus  quae  sin- 
gula "^  cum  respondere  baud  facile  esset,  et  nunc  quere- 
retur,  enndem  accusatoreni  capitis  sui  ac  judiccm  esse," 
modo,  vitam  sibi  eripi  cilius,  quam  gloriam  rorum  gesta- 
rum,   posse,  vociferaretur,  purgarelque  se  invicem,  atque 
ultro  accusarct ;  tunc  Papirius,  redintcgrata  ira,  spoliari 
magistrum  equitum,  ac  viigas  et  secures  expediri  jussit. 
Fabius,  fidem  railitum  implorans,  lacerantibus  vestem  lic- 
toribus,"  ad  triarios,  tumultum  jam  in  concione  miscen- 
tcs,'^y  sese  recepit.     Inde  clamor  in  tolam  concionem  est 
perlatus.      Alibi   preces,   alibi   minse   audiebantur.      Qui 
proximi    forte    tribunal  stctcrant," '   quia   subject!  oculis 
imperatoris   noscitari  poterant,   orabant,  ut  parceret  ma- 
gistro    equitum,  ncu   cum  eo   exercitum  damnaret.     Ex- 
trcma  concio  et  circa  Fabium  globus  increpabant  incle- 

•  Accusatorem  suum  capilalem  ;  sire  eo  judicio  in  quo  de  capile  agatur. 


10  'In  libris  qnibiisdam  additiir  Q.  Fahin ;  recte  forsan  :  ad  eiim  certe 
8€qq.  referenda.'  Rupert. — 11  'Vet.  qnidani  \\\).  lacvrunlihus  fade  licloribua.' 
Sigon. — 12  Vulg.  luinultum  jam  in  concionem  miscenlcs.     Legit  Tan.  Faber, 

NOT;E 

y  Tumnltum  jam  in  condone  miscentesl  tnmultum  immiscuisse,  et  concionan- 

Vetus  lectio,  tumultum  jam  in  concio-  teni   ipsuni    concionenH|iie    tiimultii 

nem  miscentes:  legit  Tan.  Faber,  (u-  siio  perturbasse,  iramo  in  ipsum  (juo- 

mtdtu  jam  concionem  miscentes;  quod  que  coetnm  el  innltitudinem  turbas  ac 

sane  Latiniiin.     Cic.    ii.  cent.  Riill.  tumultum  injecisse  ? 

'  quia  iuiquis   imperils   remp.  niisce-  *  Qui  proximi  forte  tribunal  [tribu- 

rent,'  id  est,  turbarent.     Sed  facilior  nali]  steteranti   Veteres  oplimi  teste 

correclio  in  concione,  ut  miscere  acci-  Gronovio,  proximi  forte  tribunal  stete- 

piatur  pro  ciere,   movere,  excitare.  rant;  id  est,  prope  tribunal,  proxime 

Nee  adeo  forte  damnanda  vulgaris,  ad  tribunal.  Ita  1.  xxix.  '  Scorpione 

Cum  enim  coDcio  non  tantum  pro  ere-  icto,  qui   proximus  euni  forte  stete- 

tu  sumatur,  sed  pro  ipsa  concionem  rat.'     Caesar  quoque  iii.  Bell.  Gall, 

liabentis   oratioue  ;   quidni   dicantur  '  P.  Crassus  adolescens  cum  legione 

'  triarii  in   concionem,'    id    est,    vel  septima  proximus  mare  Oceanum  in 

contra  dicta  i'apirii  dictatoris,  quae  Andegavis  byemabat.' 
tranquille  audiri  ex  more  debebaut, 


LIB.  viif.  CAP.  33.  1177 

nientem  dictatorem  ;  ncc  procul  seditione  aberant.  Ne 
tribunal  quidem  satis  quictuin  erat.  Legati  circumstantes 
sellam  orabant,  ut  rem  in  posterum  diem  diffcrret,  et  iras 
suae  spatium  et  consilio  tempus  daret :  '  Satis  castigatam 
adolescentiam  Fabiiesse:  satis  deformatam  victoriam  :  ne 
ad  extremum  finem  supplicii  tendeiet :  neu  unico  juveni, 
neu  patri  ejus,  cliuissimo  viro/  neu  Fabiap  gcnti  earn  in- 
jungeret'*  ignoiuiniani.'''  Cum  paruni  prccibus,  paruni 
causa  proficcrcnt/  '  intucri  sajvicntein  concioncm'  jube- 
bant.  *  Ita  irrilatis  niilitum  anirais  subdcre  igneiu  ac  ma- 
teriam  seditioni,  non  esse  aetatis,  non  prudentiae  ejus.  Ne- 
mineni  id  Q.  Fabio,  pnenain  deprecanti  suani,  vitio  versu- 
rum,  scd  dictatori,  si  occa^catus  ira  infcstam  multitudinem 
in  se  pravo  certamine  raovisset.  Postremo,  ne  id  se  gra- 
ticB  dare  Q.  Fabii  crcderet,  se  jus  jurandum  dare  paratos 
esse,  non  videri  e  re  publica,  in  Q.  Fabium  eo  tempore 
animadverti.' 

33.  His  vocibus  cum  in  se  magis  incitarent  dictatorem, 
quam  in  magistrum  cquitum  placarent,'^  "^  jussi  de  tribu- 
nali  dcscendere  legati:  et,  silentio  nequicquam  per  praeco- 

f  Cum  eis  non  multum  prodesscni  nee  obsecratiunes,  nee  rationes,  aut  excusatiO' 
nes,  quibus  Fabii  causavi  tuebantur. 


tumultu  jam  concionem  miscentes. — 13  Viilg.  tribunali  sfeterant. — 14  'Mallem 
cum  Gion.  inureret,  quod  tanien  primus  substiluit  Ascens.'  Rupert.  Vid. 
inf.  et  Not.  Var. 

NOTyE 

»  Patri  ejus,  clarissimo  ijro]  Hiijiis  genus.  L.  iii.  '  Injuriam  a  nobis  re- 
Q.  Fabii  Rulliani,  qui  postea  Maxinii  pulsam,  tanquam  aut  facere,  aut  pa- 
cognomen  in  ea  gente  primus  tulit,  ti,  necesse  sit,  injungimus  aliis.'  Va!. 
pater  erat  M.Fabius  Ambustus  prin-  quoque  Max.  lib.  vi.  c.  9.  '  Abdica- 
ceps  senatus,  qui  ter  consul,  qui  die-  tionis  injungentem  notam.'  Ubi  ta- 
tator  fuerat  et  censor,  ut  cap.  seq.  men  vulgati  habent  in«)f7i<em. 
'  Clarissimi '   autera    titulus   in    rep.  '    Quam    in   magistrum   [magistro] 

elogium  fuit,  non,  ut  labante  postea,  equitum  placarenf]  Quidam  antiqui, 
dignitatis  titulus.  quam  in  magistrum  equitum  placarent : 

^  Earn  injuHgerct  [inureret]  ignomi-  idque  exquisitius  Gronovii  judicio. 
niarn]  In  optimis  manuscriptis  et  edi-  Auctores  adducit,  praesertim  Corn, 
tis  est  iiyungeret,  id  est,  adjungeret,  Nepotem  in  Pelopida  :  '  Nunquam  is 
adiiiberet :  quod  Gronov.  probatur  animo  placari  potuit  in  eum,  a  quo 
tanquam  non  incommodum  loquendi      erat  violatus.' 

Delph.  et  Var.  Clas.  Litius.  4  K 


1178  T.    LlVIl 

nem  tcntato,  ciini,  prae  strepitu  ac  tumullu,  ncc  ipsiiis  dic- 
tatoris,  nee  apparitorum  ejus  vox  audiretur ;  nox,  velut  in 
piaelio,  certaniini  finem  fecit.  Magister  cquitiun,  jiissus 
postero  die  adesse,  cum  orancs  affirmarent,  infestius  Pa- 
pirium  exarsurum,  agitatum  contentione  ipsa  exacer- 
batumque,  clam  ex  castris  Romam  profugit:  ct,  patrc 
auctore  M.  Fabio,  qui  ter  jam  consul  dictatorquc  fuerat, 
vocato  cxtcmplo  scnatu,  cum  maximc  conqucrcretur  apud 
Patrcs  vim  atquc  injuriam  dictatoris,  repente  strepitus  ante 
curiam  lictorum  sumiuoventium  auditur:  et  ipse  infcnsus 
aderat,  postquam  corapcrit  prol'eclum  ex  castris,  cum  ex- 
pedite equitatu  sccutus.  Iterata  deinde  contentio ;  "^  et 
prcndi  Fabium  Papirius  jussit.  Ubi  cum,  dcprecantibus 
primoiibus  Patium  atque  uni verso  senatu,  perstaret  in  in- 
cepto'^d  immitis  animus;  turn  pater  M.  Fabius,  *  Quan- 
doquidcni,'  inquit,  '  apud  tc  ncc  auctoritas  scnatus,  neo 
cetas  nioa,  cui  orbitatcm  paras,  nee  virtus  nobilitasque 
magistri  equitum,  a  tc  ipso  nominati,  valet,  ncc  preces, 
qua;  sajpe  hostcm  mitigavere,  qua;  Dcorum  iras  plaeant; 
tril>unos  plebis  appcllo  ct  provoco  ad  populum ; ""  cumque 
tibi,  fugienti  exercitus  tui,  fugienti  senatus  judicium,  judi- 
cem  fero,  qui  ccrtc  unus  plus,  quam  tua  dictatura,^  potest 
pollctquc.  Videro,  cessurusne  provocationi  sis,  cui  Rex 
Romanus  Tulhis  Ilostilius  cessit/  ^  Ex  curia  in  concionem 
itur.  Quo  cum  paucis  dictator,  cum  omni  agminc  princi- 
pum  magister  equitum  cum  cscendisset ;  deduci  eura  de 
rostris  Papirius  in  partem  inferiorem  jussit.  Secutus  pa- 
is Vnlg.  qnam  magistro  equitum  p.— \G  Add,  est  Sigon.  Gronov.  Doujat. 

NOT/E 

**  Perstartt  in  incepto]    Apud   Be-  provocationis  a  dictatore  :    quod  ta- 

chiT.  a\\osi]\\c,  perstaret  incepto:  rara  men  progressu  temporis  admissum. 

loqiiendi  forma.  Qua  de  re  Fcst.  in  '  optima  lege.' 

«  Et  provoco  ad  populuTn]    In  filii  s  Tullus  Hostilius  cessit]    In  cansa 

cansa,  licet  magistri  eqiiilum,  pater  Horatii,qui  a  duuniviris,  Hostilio  vo- 

appellat ;  tanta  vis  patrias  potestatis.  lente,  immo  auctore,  provocaverat, 

f  Plus,  quam  tua  dictalnra]  Nondum  lib.  i.  c.  26. 
uUum,    opinor,    exemplum    extabat 


LIB.  VIII.  CAP.  33.  1179 

ter,  '  Bene  agi.s,'  inquit,  '  cum  eo  nos  deduci  jussisti,  undc 
et  privati  vocetn  mittere  possemus.' ''  Ibi  prinio  '^  non  tarn 
perpetuae  orationes,  cpiam  altercatio,  exandiebantur.'^  Vi- 
cit  deinde  strepitum  vox  et  indignatio  Fabii  senis,  incre- 
pantis  superbiam  crndclitatcmque  Papirii :  *  So  quoque 
dictatorem  Rom&e  fuisse,  nee  a  se  quenquara,  ne  plebis 
qnidem  homiucm,  non  ccnturionem,  non  railitem,  violatum  ; 
Papirium,  tanquam  ex  hostium  ducibus,  sic  ex  Romano 
imperatore  victoriam  et  triumphum  petere.  Quantum  in- 
teresset '  inter  moderationem  antiquorum  et  novam  super- 
l)iam  crudelitatcmquc  !  Dictatorem  Quintium  Cincinnatum'' 
in  L.  Minuciura  consulem,  ex  obsidionc  a  se  ereptum,  non 
ultra  saevisse,  quam  ut  Icgatum  eum  ad  exercitum  pro  con- 
sulc  relinqucret.  M.  Furium  Camillum  in  L.  Furio,'  qui, 
contemta  sua  senectutc  et  auctoritate,  foedissimo  cum 
cventu  pugnasset,  non  solum  in  praesentia  moderatum  irae 
esse,  no  quid  de  coUega  secos  populo  aut  senatui  scriberet ; 
sed,  cum  revertisset,  potissimum  ex  tribunis  consularibus 
habuisse,  quern  ex  collcgis,  optionc  ab  senatu  data,  so- 
cium  ^°  sibi  imperii  delegcrit.  Nam  populi  quidem,  penes 
quern  potestas  omnium  rerum  esset,  ne  iram  quidem  un- 
quam  atrociorem  fuisse  in  eos,  qui  tcmeritate  atque  inscitia 
exercitus  amisissent,  quam  ut  pccunia  eos  mulctaret.     Ca- 


Crevier.  all. — 17  Viilg.  perstaret  inceplo. — 18  In  primo  Gronov.  Crevier. — 
19  Quidain  libri,  teste  Sigon.  rti^eicationes  au(/kZ>a?i<Mr.  Malebat  J.  F.  Gro- 
nov.  probaute  Strotli.  exaudiebatur,  et  mox  Quantum  interesse. — 20  Inter- 

NOTiE 

^  Unde  et  pritati  vocem  mitter'e  pos-  alioqni  liciiisse:   ex  inferiore  loco  fi- 

semtis]    Pro  rostris  verba  facere  ad  lium  defendcre  non  vetabatur,  quod 

popnlmn   non   potcrant,  nisi   niagis-  cuiqne  private  permissnm. 

trains,  aut  qui  a  niagistratibus  pro-  '  Quantum   inferesset]    Malim  cum 

diicti.     Fabius  filius  niagister  equi-  Gronovio  interesse:    ut  superioribns, 

turn  eo  ascenderat,  jure,  opinor,  ma-  quae  infinitivo  efferuntur,  et  bistorico 

gistratus  ;    et  cum  eo  pater  aliique  stylo  convenientius. 

primores,  qui  scilicet  honores  antea  ■'    Quintium    Cincinnatum}     Supra 

gesserant.    Sed  dictatore  concionan-  lib.  iii.  c.  29. 

te,  non  videtur  Fabio  patri,  cum  In  '  M.  Furium  CamiUum  in  L.  Furio'] 

inagistratu  non  esset,  inde  populum  Vide  lib.  vi.  c.  24.  et  25. 


1180  T.    LIVII 

pite  anquisitum  ob  rem  bello  male  gestam  de  imperatore 
nullo'"  ad  cam  diem  esse.'  Nunc  ducibiis  populi  llomani, 
quae  ne  victis  quidem  bello  fas  fuerit,  virgas  ct  secures  vic- 
toribus  et  justissimos  meritis  triumphos  intentari.  Quid 
enim  tandem  passurum  fuissc  fdium  suum,  si  cxcrcitum 
amisisset?  si  fusus,  fugatus,  castris  exutus  fuisset?  Quo 
ultra  iram  violentiamque  ejus  excessuram  fuisse,  quam  ut 
verberarct  necaretque?  Quam  conveniens  esse,  propter 
Q.  Fabiura  civitatem  in  lastitia,  victoria,  supplicationibus" 
ac  gratulationibus  esse  ;  *  cum,  propter  quern  Dcum  delubra 
pateant,  ara3  sacrificiis  I'unicnt,  lionorc,  donis  cumulentur, 
nudatum  virgis  lacerari  in  conspectu  populi  Romani ;  in- 
tuentem  Capitolium  atque  arcem  Deosque,  ab  sc  duobus 
prasliis  baud  frustra  advocatos!  Quo  id  animo  exercitum, 
qui  ejus  ductu  auspiciisque  vicisset,  laturum?  quera  luc- 
tum  in  castris  Romanis,  quam  la;tiliam  inter  bostes  fore?' 
Ha?c,  simul  jurgans,  quercns,  Deum  bominunique  iidem 
obtestans,  et  complexus  filium,  plurimis  cum  lacrymis 
agebat. 

34.  Stabat  cum  eo  senatus  majestas,  favor  populi,  tri- 
bunicium  auxilium,  memoria  absentis  exercitus.  Ex  parte 
altera,  *  impcrium  invictum  populi  Romani,  et  disciplina 
rei  militaris,°  et  dictatoris  edictum  pro  numine  semper  ob- 


pungit  Kreyssigins,  ^uem,  ex  coUegis  optione  ab  senatu  data,socium. — I  Vnlg. 
nullum  ad  eum  diem  esse.     Vid.  Not.  Var, — 2  Malebat  Sigon.  pro/)<fr  Q.  Fabii 

NOTyE 

"  De  imperatore  nullo']    Apnd  Jun-  gonio  displicnit  'in  victoria  esse  : '  id- 

tam  et  in  quibnsdam  Mss.  est  nullum  eoqne  maluit  :  Propter  Q.  Fabii  victo- 

ad  eum  diem  esse:    additque  Gronov.  riam  civitatem  in  Icetitia,  supplicationi- 

exemplum,  quasi  hoc  nomen  excide-  bus,  ifc.  Vernm  notante  Gronov.  Pii- 

rit  ;  quod  supplementuni  nequaquam  nius  Nat.  Hist.  lib.  vir.  cap.  7.  scri. 

nerejsariuni  est  :  cum  perspicuus  sit  bere  non  dubitavit: 'tu,  cnjus  semper 

sensns  vulgaris  editionis  ;    nimirum,  in  victoria  mens  est:'  eadem  forma 

de  nullo  antea  belli  duce  capitalem  Sallust.    in    Jugurth.  'Semperne    io 

quasstionem   habitam  fuisse   ob  rem  sanguine,  ferro,  fuga  versabimur  r" 

male  gestam,  nulli  eorum  bac  de  can-  "  Imperium  invictum  populi  Romani, 

sa  iiltinium  snpplicium  irrogatnu).  et  disciplina  rei  militaris]    Si   dicamut 

■    Propter   Q.    Fabium  cicitutcm  in  ex  disciplina  militari,  ut  velit  ea  6te- 

Uetitia,  victoria,  supplicaliunibiu]    Si-  tisse,   iiivictumque    esse    Romaaum 


LIB.   VI  [I.   CAP.  34.  1181 

servatura,  et  Manliana  imperia,  et  posthabita  filii  caritas 
publiccc  utilitati,'  jactabantur.  '  Hoc  etiam  L.  Brutum, 
conditorem  Romanaj  libertatis,  antea  in  duobus  liberis  fe- 
cisse.  Nunc  palres  comes  ct  sencs  faciles  de  alicno  impe- 
rio  spretOjP  tanqnam  rei  parvas,  disciplinas  militaris  oversac 
juventuti  gratiam  facerc'  Se  tamen  perstaturnm  in  incep- 
to;  nee  ei,  qui  advcrsus  dictum  sumi,  turbatis  rcligionibus 
ac  dubiis  auspiciis,  pugnasset,  quicquam  ex  justa  poena 
remissurum.  Majeslas  imperii  perpetua  ne  csset,'^  non 
esse  in  sua  potestate.  L.  Papirium  niliil  de  ejus  jure  de- 
minuturum.  Optare,  ne  potestas  tribunicia,  inviolata  ipsa, 
violet  intercessione  sua  Romaiium  impcrium,  neu  populus* 
in  se  potissimum  dictutorem  ct  jus  dictaturaj  cxtinguat. 
Quod  si  fecisset,  non  L.  Papirium,  sed  tribunos,  sed  pravura 
populi  judicium,  nequicquam  posteros  accusaturos:  cum, 


victoriam  civitntcm  in  latitia,  suppliatlionihus,  ac  gralulationilnis  esse. — 3  '  Nunc 
patres  comes  et  senes  facile^  de  alieno,  facile  conceilentes  de  jure,  non  siio,  sed 
alioriiin,  et  in  re,  quae  non  ad  se,  sed  ad  alios,  non  ad  siiani,  sed  aiionim,  dig- 
nitatem spectat,  (quo  fere  scnsn  '  largiri  ex  alicno'  dixit  Cic.  ad  Div.  iii.  8. 
20.)  disciplince  milUuris  imperio  sprelo  cversce,  tanquam  rei  parrce,  juetntuti  gra- 
tiam/acere.  Ita,  opinor,  jungcnda  liapc  verba,  a  librariis  forte  transposita  ;  non 
faciles  de  alieno  iiuperio  spreto  vei  de  alittio gratiam  facere.  Th  de  delendiim  puta- 
bant  Drak.ct  alii.'  Rupert,  Legeiidum  nionetTan.  F^ber  dictator  to  imperio  spre- 

NOT/E 

imperiiim,  facilius  constabit  sentcn-  rum  minutias  assurgat :  neqiie  lliud 

tia.  '  de  alieno  imperio'  revocandum  ad 

p    De  alieno   imperio  sprelo]    Tan.  'gratiam  facere:'    sed  quasi  paren- 

Faber,  perpetua  sua  corriijendi  prn-  thesi  dictum,  ut  si  quid  desit  facile 

rigine,  jubet  legi,  Dictatorio  imperio  suppleri  possif,  veluti,   (cum  agitur 

spreto :  quasi  non  satis  ejus  rei  men-  de  alieno   imperio).     Si  quid  mutan- 

tio  jam  facta  fuerit,  cum  dictum  est,  dum,  praestaret,  deleta  prappositione 

*  dictatoris  edictum  pro  numiue  sem-  de.scribcre  alieno  imperio  spreto,  disci- 

per  observatum.'     Quis   autem    non  plina,  Sfc.  gratiam  facere. 
videt  acutius  dici  et  amarius  de  alieno         i  Mnjestas  imperii  perpetua  ne  esset] 

impeno :  ut  Fabio  patri  aliisque  pri-  Duplex  hiijus  loci  esse  potest  intel- 

moribus  exprobretur  facilitas  in  aiie-  lectus.    Alter,  non  pendere  a  Papirio 

no  imperio  spreto,  quam  in  suo  iti-  utrum    imperantium    atque    imperii 

dem  spreto  ipsi  passuri  non  fuerint.  majestas   semper   intacta  sanctaque 

Quod  autem  liaec  Latinitas  arguitur,  maneat,  necne  :  alter,  non  posse  ip- 

'corruptae   disciplinae   gratiam    tibi  sum  etficere,  ut  non  perpetuo  conser- 

facio  de  imperio  alieno  spreto,'  me-  vari  debeat  majestas  imperii.    Pos- 

nninisse  oportet  quam  saepe  Liviana:  terior  sequentibus  magis  congruere 

bistoriee  majestas  supra  Grammatico-  videtur. 


1182  T.    LIVII 

polluta  semel  militari  disciplina,  non  miles  centurionis,  non 
centurio  tribuni,  non  tribunus  legati,  non  legalus  consulis, 
non  magister  equitum  dictatoris  pareat  imperio ;  nemo  ho- 
minum,  nemo  Deorum  verecundiara  habeat;  non  edicta  im- 
peratoruin,  non  auspicia  observentur ;  sine  commeatu  vagi 
milites  in  pacato,  in  hostico  errent ;  ^  imraemores  sacramenti, 
licentia  sola  so/  ubi  velint,  exauctorent;'  intVequentia  dese- 
rantur  signa;  neque  conveniatur  ad  edictum,  nee  discerna- 
tur,  interdiu,  nocte,  a:quo,  iniquo  loco,  jussu,  injussu  irapc- 
ratoris  pugiient;  ct  non  signa,  non  oidines  servant;  latrocinii 
modo  caeca  et  fortuita,  pro  solenni  et  sacrata,  militia  t  sit. 
Horum  criniinuni  vos  reos  in  omnia  sa^cuhi  ollVrto,  tribuni 
plebi:  vestra  obnoxia  capita  pro  licentia  Q.  Fabii^  obji- 
cite.'» 

35.  Stupcntes  tribunes  et  suara  jam  viccm  magis  anxios, 
quam  ejus,  cui  auxilium  ab  se  petcbatur,  libcravit  onere 
consensus  populi  Romani,  ad  preces  et  obtestationera  ver- 
sus,'* ut  sibi  pocnam  magistri  equitum  dictator  rcmitteret. 
Tribuni  quoque,'  inclinatam  rem  in  preces  subsecuti,  orare 

9  Sic  addicti  estate,  o  tribuni  plebis,  Q.  Fabio,  ut  capita  vestra  pro  eo  adtcrsum 
me  opponatis,  eique  tuendo  commodetis,  obnoxia  futura  posterorum  judiciis  pro 
licentia  tt  effrunuta  libertate,  quam  ejus  gratia  fotelis. 


to.  Vid.  inf.  et  Not.  Var. — 4  Addant  Romanus  Gron.  Doiijat.  Crevier.  all.  Inse 
potissimum  dictatorejus  d.  e.  conj.  Dnk.  Urak.  tt  Stiotli. — 5  '  Voss.  in  liustico 
errarent :  secJ  siiprasciiptiiiii  ultimie  voci  co  quasi  vellet,  cverrent :  qiioil  ver- 
bum  legas  apnd  Paulliun  1.  ii.  §  3.  U.  de  officio  piiclecli  vigiluin  :  '  per  to- 
tani  nocteni  vigilare  debere  et  coerrare  calceatuni.' '  J.  1\  Gronov. — 
6  '  Tliiian.  et  CliiH.  sola  ua  se.  Unde  Rubenius,  licentia  sola  duce  se.  Video 
ct  in  maigine  Vossiani  alterius,  uai.  Alter,  sola  qua  se  ubi.  Niimqiiid  licentia 
sola  vagi  se  e.xauctorent ?'  J.  F.  Gronov. — 7  Q,  I'abio  Gronov.  Doujat.  Cre- 
vier. 

NOT/E 

'  Licentia  sola  se,  ubi  velint,  exauc-  denint.  J.  Clericus. 

torent']  Variant  Mss.  ex  quorum  ves-  '  Consensus  populi  Romani,  ad  preces 

tigiis  quiKrit  Gronov,  nuniquid  recte  etobtestationem  versus]  Hypaiiage  vi- 

scribendum  videatur /iten<ja  so/a  I'rtg^j  deri  potest,  qua  consensui  tribuitur 

se  exaucturent.     Posset  ct  melius  for-  quod  de  populo   intelligenduni  :  ve- 

te,  licentia  sola,  qua  se,  ubi  velint,  ex-  rius  enim  consensus  populi  ad  preces 

uuctorent,  inj'requentia  deserantur  sig-  versi  :  vel  populus  ad  preces  unani- 

na.  nii  consensu  versus  liberavit  tribuuos 

t  Sacrata  militia]  In  quam,  nempe,  soiicitudine. 

Sacramento  adacti  Doraen  milites  de.  '  Tribuni  quoque]  Cum  tribnni  pie- 


LIB.  viii.  CAP.  35.  1183 

dictatorem   insistunt,    ut   veniam    errori  liumano,    veniam 
adolescentiae  Q.  Fabii  daret :  satis  eum  poenarum  dedisse. 
Jam  ipse  adolcscens,  jam  pater  M.  Fabiiis  contentionis 
obliti,  procumbere  ad  genua  et  iram  deprecari  dictatoris. 
Turn  dictator,  silentio  facto,  *  Bene  habet,'  inqiiit,  '  Qui- 
ritcs.     Vicit  disciplina  militaris,  vicit  imperii   majestas, 
quae  in  discriminc  fuerunt,  an  ulla^  post  banc  diem  essent.*^ 
Non  noxae  eximitur  Q.  Fabius,  qui  contra  edictum  impe- 
ratoris   pugnavit ;    scd,  noxae  damnatus,   donatur  populo 
Romano ; '   donatur  tribuniciae  potestati,    precarium,  non 
justum,  auxiliura  ferenti.'    Vive,  Q.  Fabi,  felicior  hoc  con- 
sensu civitatis  ad  tuendum  tc,  quam,  qua  paulo  ante  exul- 
tabas,  victoria.     Vive,  id  lacinus  ausus,  cujus  tibi  ne  pa- 
rens quidera,  si  eodem  loco  fuisset,  quo  fuit  L.  Papirius, 
veniam  dedisset.     Mecum,  ut  voles,  reverteris  in  gratiam  : 
populo  Romano,  cui  vitam  debes,  nihil  majus  praestiteris, 
quam  si  hie  tibi  dies  satis  documenti  dederit,  ut  bello  ac 
pace  pati  legitima  imperia  possis.'     Cum  se  nihil  morari " 
magistrum  equitum  pronuntiasset,  degressum'  cum  tem- 
pi©'' lactus  senatus,  lajtior  popuhis,  circumfusi  ac  gratu- 
lantes   hinc    magistro   equitum,    hinc  dictator!,   prosecuti 
sunt:  firmatumque  impcrium  militare  baud  minus  periculo 
Q.  Fabii,  quam  supplicio  miserabili  adolescentis  Manlii,'° 

*■  Qua;  venerayit  in  pertcidum,  ita  ut  dubium  esset,  vtrum  amplius  essent  impos- 
terum  pevmansura. 

«  Per  me  Fabio  nnn  remittitur  criminis  poena;  sed,  quasi  reus  meo  judicio,  et  co 
vomine  damnatus,  condonufur  populi  precibus. 

'  T\'on  legitima  intercessione  jure  potestatis  interposita,  sed  precibus  solis  opem 
danti. 

8  '  Ut  nulla  cod.  nnns  ex  interpietatione.  Verendiim  eniiti  eiat,  ne  abole- 
lentur,'  StrolU.—9  Al.  digressum.— 10  '  Vet.  lib.  T.  Manlii,  recte  :  pia>cessit 

NOTiE 

bis  viderent  ita  se  rem  habere,  ut  ani-  Sigon.   ut  lib.   iv.    Tribuniis  plebis, 

mi  omnium  non  ad  ferendum  judi-  'Semproniuni  nihil  nioror  :' sic  daba- 

ciuni,  sed  ad  interponendas  pro  equi-  tur  reo  abeundi  f.icullas. 

tuin  magistro  preces  propenderent ;  ''  Degressum  [digressuni]  eum  tem- 

commuuem  banc  voluntatnm  inclina-  p/o]  Id  est,  rostris.     Vide  supra  cap. 

tionem  ipsiqnoqne  secuti  sunt.  14.  in  f.  Gronov.  degressum,  eodcm 

"  Seniliil  morari]  Hoc  loquendi  ge-  sensu. 
nere  uses  cum  absolverent,  observat 


1184  T.    LfVII 

videbatur.  Forte  ita  co  anno  evenit,  ut,  qnotiescnraque 
dictator  ab  exercitu  recessit,"  hostes  in  Samnio  moveren- 
tur.  Cetcrum  in  oculis  exemplura  erat  Q.  Fabius  M.  Va- 
lerio  legato,  qui  castns  praserat,  nc  qiiam  vim  hostiura 
magis,  quam  (rucem  dictatoris  iram,  timeret.  Itaqne  fru- 
mentatores  cum,  circumventi  ex  insidiis,  ca?si  loco  iniqiio 
esscnt;  creditum  vulgo  est,  subveniri  eis  ab  legato  potu- 
isse,  ni  tristia  edicta  exhorruisset.  Ea  quoque  ira  aliena- 
vit  a  dictatore  militum  aiiimos,  jam  ante  inl'ensos,  quod 
implacabiiis  Q.  Fabio  fuisset,  et,  quod  suis  prccibus  negas- 
set,  ejus  populo  Romano  vcniam  dedisset. 

3G.  Postquam  dictator,  pra?po.sito  in  Urbe  L.  Papirio 
Crasso  magistro  equitum,  Q.  Fabio  vetito  quicquam  pro 
magistratu  agcre,^  in  castra  rcdiit ;  neque  civibus  satis 
lajtus^  adventus  ejus  fuit,  ncc  hostibus  quicquam  attulit 
terroris.  Namque  postero  die,  seu  ignari  venisse  dictato- 
rem,  seu,  adcssct  an  abesset,  parvi  I'acicntcs,  instrucla  acie 
ad  castra  accesserunt.  Ceterum  tantum  momenti  in  uno 
viro  L.  Papirio  fuit,  ut,  si  ducis  consilia  favor  subsecutus 
militum  foret,  debellari  eo  die  cum  Samnitibus  potuisse, 
proband  dubio  habitum  sit:  ita  instruxit  aciem  loco  ac 
subsidiis,*  ita  omni  arte'^  bellica  firmavit.  Cessatura  a 
milite,  ac  de  industria,  ut  obtrectaretur  laudibus  ducis,  im- 
pedita  victoria  est.  Plures  Samnitium  cecidere:  plurcs 
Romani  vulnerati  sunt.  Scnsit  pcritus  dux,  quas  res  victo- 
ria) obstaret  :  tcmperandum  ingeuium  suum  esse,  et  seve- 


eiiim  Q.  Fabii.'  Sigon.— 11  Voss.  alter  et  Mnreti  liber  recessisset. 

NOTiE 

J    Quicquam  pro  inagistratti  agere^  nnntiir  cives  hostibus:  unde  civiiim 

Magister  {juidem  equitmn  inter  ma-  nomine  apparet  inteiligi  milites  Ro- 

gistratiis:  sed  a  dictatoris  niitii  fere  manos.     Agitiir  enim  de  exercitu  ad 

pendebat.     Ut  ab  eo  dicebatiir,  sic  qucm  rediit  dictator, 

ab  eo  abdicari  ob   culpam,  destitni  ^  Loco  ac  subsidiis]  Delecio  nempe 

alio    snbsiitnto,   lubi    etiam    pra>fici  loco  suis   commodo,   adverso   liosti- 

poluisse,   et  proliiberi  ne   in    castra  bus  :  et    prioribus  agminibus   addito 

proficisceretiir,  hinc  coUigas.  subsidiario  milite  firmatis. 

*  Neque  civibus  satis  Icctus]  Oppo- 


LIB.  vm.  CAP.  36.  1185 

ritatem  raiscendam  comitati.'^ ''  Itaque,  adhibitis  legatis, 
ipse  circum  saucios  niilitcs  inseiens  in  tentoria  caput,  sin- 
gulos,  lit  sese  habcrent,'+  lOf^itans,  curam  corum  nomina- 
tim  legatis  tribiinisquc  et  pra3fectis  *=  demandabat  :  '^  rem 
per  se  popiilarem  ita  dexter  egit,  ut,  medendis  corporibus, 
animi  miirto  prius  niilitum  imperatori  reconciliarentiir," 
iiec  quicqiiam  ad  saliibritatem  eflicacius  fiierit,  quani  quod 
grato  anirao  ea  cura  accepta  est.  Refecto  exercitu,  cum 
hoste  congrrssus  baud  dubia  spc  sua  militumque,  ita  fudit 
fugavitque  Saninitcs,  ut  ille  ullimus  eis  dies  cont'erendi 
signa  cum  dictatore  fuerit.  Incessit  deinde,  qua  duxit 
prasdae  spcs,  victor  cxcrcitus,  perlustravitque  hostium 
agros,  nulla  arma,  nullam  vim,  ncc  apertara,  nee  insidiis,'^ 
expertus.  Addebat  alacritatcni,  quod  dictator  praedam 
omnem  edixerat  niilitibus:''  ncc  ira  niagis  publica,  quam 
privatum  compendium,  in  bostcm  acuebat.  His  cladibus 
subacti  Samnites  pacem  a  '7  dictatore  petiere :  cum  quo 
pacti,  ut  singula  vcstimcnta  militibus  ct  annuum  stipendi- 
um  darent,  cum  ire  ad  scnatum  jussi  essent ;  sccuturos  se 
dictatorem  respondermit,  unius  ejus  fidei  virtutique  cau- 
sam  suam  comraendautes.  Ita  deductus  ex  Samnitibus 
exercitus. 

"  Tanta  pevficil  dexterilate,  iil  mililttm  mentes  multo  ante  diclatori  pacatte, 
quam  corpora  corum  rcmediis  curata  it  persanala  fuerint. 


12  Malit  Rupert,  ita  sttbsidiis  et  omni  arte. — 13  Conj.  J.  F.  Gronov.  comj- 
tale.  Doiijat.  severitati  miscmJam  cowitatem.~l-i  Rott.  ipse  circumiens  saucios. 
Flor.  sini^ulosquc,  ut  sese  h. — 13  '  Posui  post  demandabat  interpiinetionem 
majoreni.  Nam  si  orationeni  inter  se  conjunspre  volnisset  Liviiis,  hand 
dubie  scripsisset  :  demandabat,  ct  rem  per  se  popularem  ita  dexter  agebat,' Sfc. 
Doering.— 16  Flor.  vec  ex  iusidiis.— 17  Ab  Gioiiov.  Doiijat.  Crevier. 

NOT/E 

•>   Severitatem   miscendam    comitati]  «    Legatis  tribunisque  et  preefectis] 

Qn'm  ^oi\\\?>  severitati  miscendam  comi-  Legati  exercitui,  tribuni  legionibus, 

tatem,  vel  severitatem  miscendam  comi-  prafecti  soeiis  praeerant. 

tate,  ut  Gron.  placet :  (|iiema(Jmodiim  >*  Pradam  omnem  edixerat  militibus] 

lib.  XI,.  'Cum  pavorem  mixtnni  ad-  Edicto  concesserat :  quod  raruni  Ro- 

miratione  pairi  injecisset:'  nisi  dica-  manis   moribus  ;  quibus  pecunia   ex 

nius  tarn  id  niisceri  quod  affunditur,  manubiis  redacta  in  aerariuin  maxL- 

quain  id  cui  affunditur.  mam  partem  inferebatur. 


1186  T.    LIVII 

37.  Dictator  triumphans  Urbem  est  ingressus ;  et,  cum  se 
dictatura  abdicare  vellet,  jussu  Patrura,  piius  quani  abdi- 
caret,  consules  creavit  C.  Sulpicium  Longiim  iterum,  Q. 
iEmilium  Cerretanura.'^ '*  Samnites,  infecta  pace,  quia 
de  conditionibus  agebatur,'9  f  Inducias  annuas  ab  Urbe  re- 
tulerunt.  Xec  earuni  ipsarum  sancta  fides  fiiit:  adeo,post- 
quam  Papirium  abisse  magistratu  uuntiatum  est,  arrecti  ad 
bellaudum  animi  sunt.  C.  Sulpicio,  Q.  ^milio  (Aulium 
quidam  annalcs  habent)  ^  consulibus,  ad  defectionem  Sam- 
uitiuni  Apulum  novum  bellum  accessit.  Utroque  exercitus 
missi.  Sulpicio  Samnites,  Apuli  ^Emilio  sorte  evenerunt. 
Sunt,  qui  non  ipsis  Apulis  bellum  illatum,  sed  socios  ejus 
gentis  populos^  ab  Samnitium  vi  atquc  injuriis  defenses 
scribant.  Ccterum  foituna  Samnitium,  vix  a  se  ipsis  eo 
tempore  propulsantium  bellum,  propius  ut  sit  vero,  facit, 
non  Apulis  ab  Samnilibus  arma  illata,  sed  cum  utraque 
simul  gente  bellum  llomanis  luisse.  Nee  tamen  res  uUa 
raemorabilis  acta :  ager  Apulus  Samniumque  evastatum  : 
hostes  nee  hie,  nee  illic  inventi.     Romae  nocturnus  terror 

'   Populos  Apuli  nominis,  qui  socii  erant  popuU  Romuni. 


18  '  Immo  Q.  Aulium  C.  ut  in  fragm.  CapitoJ.  et  in  omnibus  Mss.  inf.  ix. 
22.  el  in  plerisqne  ix.  15.  nbi  quidani  Aunlium  habent,  ut  /Elium  Diodorus, 
Marianus,  et  Cassiod.  Cf.  Pigli.  Annal.  ad  a.  430.  ubi  etiani  bene  nionet, cog- 
nomen i'erretani  }£.m'\\\s^  genti  insoiiluni,  et  eo  tempore  alteruni  consuluin 
plenimciue  plebeiuui  fnisse  ;  niox  vero  dfleiida  esse  verba,  Aulium  quidam 
unnales  habent ;  qnod  Livius  paulo  ante  potuisset  coniiuodius  aunotare.'  Ru- 

NOTiE 

*  Q.  JEmilium  Cerretanum']  Pro  IE-  s   Aulium   quidam    annales    habenl'] 

milio,  Aulium  Sigon.  et  Pigbius  repo-  Hapc  verba,  qua;  parentbesi  incliisa, 

mint  ex  tabulis  Capitoliiiis.     £t  lib.  Pigbius  a  studioso  quodam  esse  pu- 

IX.  cap.  22.  Mss.  quoque  babent  Au^  tat;  qui  tamen  scripserit^mj/io,  tan- 

lium,  non  jUmilium,  quod  nomen  pa-  quani  notius  nomen. 

triciae  gentis  est,  cuiu  bic  consul  pie-  Aulium]  Sic  pro  .^milium  scrips!- 

beius  fuerit.  nius,   ita   censentibus   Car,   Sigonio, 

•A.  U.  C.  430.  St.  Pighio,  et  J.F.  Gronovio.    Sic  et 

^  Quia    de    conditionibus    agebutur]  postea  scripsinius,  et  sustulinaus  ^u- 

Nonduni  oninino  couvenerat  de  legi-  Hum    quidam    Annales    habent,   quasi 

bus  pacis  :  sed  de  iis  adluic  discepta-  glossema,  iisdem  auctoribus.  J.  Cle- 

batur.    Posset    ex    Gron.    sententia  ricus, 
legi,  de  conditionibus  ambigebatur. 


LIB,  VIII.  CAP.  38.  1187 

ita  ex  somno  trepidam  repente  civitatem  excivit,  ut  Capi- 
tolium  atque  arx,  moeniaque  et  portae,  plena  armatoriim  fue- 
rint.  Et  cum  concursatuiii  conclamaturaquc  ad  arma  om- 
nibus locis  esset,  prima  luce  nee  auctor,  nee  causa  teiroris 
comparuit.  Eodeui  anno  de  Tusculanis  Flavia  rogatione 
populi  fuit  judicium."  M.  Flavins  tribunus  plebis  tulit  ad 
populum,  ut  in  Tusculanos  animadvertcretur,  quorum  eorum 
ope  ac  consilio  ^°  ^  Veliterni  Privernatesque  populo  Ro- 
mano bellum  fecissent.  Populus  Tusculanus  cum  conjuj^i- 
bus  ac  liberis  Romam  venit.  Ea  multitude,  veste  mutata 
et  specie  reorum,  tribus  circuit,  genibus  se  omnium  advol- 
vens.  Plus  itaque  miscricordia  ad  poena)  vcniam  impe- 
trandam,  quam  causa  ad  crimen  purgandum  valuit.  Tri- 
bus omnes,  praeter  Polliam,  antiquarunt  legem.  Polliae 
sententia  fuit,  pubercs  vcrbcratos  necari,  conjuges  liberos- 
que  sub  corona  lege  belli  venire.  Memoriamque  ejus  irae 
Tusculanis  in  poenae  tam  atrocis  auctores  mansisse  ad  ' 
patrum  aetatcm  constat,  ncc  quenquam  ferme  ex  PoUia 
tribu  candidatum  Papiriam  ferie  solitum.' 

38.  Insequenti  anno,*  Q.  Fabio,  L.  Fulvio  consulibus, 
A.  Cornelius  Arvina  dictator  et  M.  Fabius  Ambustus  ma- 
gister  equitum,  metu  gravioris  in  Samnio  belli  (conducta 

y  Populus  judicavit. 


pert.  Vid.Not.  Var. — 19  AmUgehatur  conj.  J.  F.  Gronov. — 20  Vulg.  quo- 
rum ope  ac  consilio.  '  Ex  Val.  Max.  ix.  10.  1.  et  ex  aliis  argunientis  probabile 
facit  Diikerns,  li.  1.  legencliim  quod  eorum,  iieque  rogationcni  cie  M)lis  liiijus 
rei  auctoribus  lataiii  esse  ....  Hue  accedit,  quod  in  5.  Mss.  legitiir  quod 
eorum,  et  in  uuo  quoniam  eorum.'  Rupert. — 1  In  Crevier.  In  Ciev.  niin.  ud 
legitur. 

NOTvE 
'■    Quorum    eorutn   ope    ac  consilio']      iv.  sc.  3.  '  Quorum   eornm  unus  sur- 
Alias  quod  eorum.     Codices  melioris      ripuit  current!  cursori  solum.' 
notae  teste  Gron.  quorum  eorum  ope:  '  Papiriain  ferre  solitum]  Candida- 

id  est,  quorum  ex  iis,  ex  Tusculanis  toruni  ex  PoUia  tribu,  tjiiaE  adversa 
nempe :  ut  scilicet  nou  in  nniversos,  Tusculanis  fuerat,  nemo  solebat  suf- 
sed  in  ejus  consilii  auctores  adjuto-  fragiuni  obtinere  tribus  Papiriae,  in 
resque  decerneretur  quaestio.  Sic  quam  conjectiTusculani :  id  est  enim 
lib.  XXIII.  cap. 23.  'De  exercitu Mar-  tribum,  vel  centuriam,  ferre,  ejus 
celii,  qui  eorum  ex  fuga  Cannensi  es-  suffrages  vincere  ac  uomiiiari. 
sent.'     Et  apud  Plaut.  Trinum.  Act.         *  A.  U.  C.  431. 


118S  T.    LIVII 

enim  prefio  a  finitimis  juventus  dicebatur)  intentiore  de- 
lectu  habito,  cgrcgium  exercitum  adversus  Samnites  diixe- 
runt.  Castra  in  hostico  incuriose  ita  posita,  tanqiiara 
procul  abesset  hostis ;  cum  subito  advenerc  Saninitiura 
Icgiones  tnnta  ferocia,  ut  vallum  ^  usque  ad  stationcm  Ro- 
inanam  inferrent."  Nox  jam  appetebat:  id  prohibuit  mu- 
nimenta  adoriri.  Ncc  dissimulabant,  orta  luce  postero  die 
lacturos.  Dictator,  ubi  propiorem  spc  dimicationem  vidit, 
nc  niilitum  virtuti  damno  locus  esset,  ignibus  crebris  relic- 
tiy,  qui  conspcctum  hostium  fruslrarentur,  silcntio  Icgiones 
educit :  ncc  tanien  lallerc  propter  propinquitatcm  castro- 
rum  potuit.  Eques  extemplo  insecutus  ita  institit  agmini, 
ut,  donee  lucesccret,  praelio  abstineret.  Ne  pedcstres  qui- 
dem  copia3  ante  lucem  castris  egrcssae.  Eques,  luce  demum 
ausus  incursare  in  hostem,  carpendo  novissimos,  premen- 
doque  iniquis  ad  transitum  locis,  agmcn  detinuit.  Interim 
pedes  equitem  assecutus ;  et  totis  jam  copiis  Saninis  ur- 
gebat.  Turn  dictator,  postquam  sine  magno  incommodo 
progredi  non  potcrat,  eum  ipsum,  in  quo  coiistiterat,  locum 
castris  dimetari '  jussit.**  Id  vero,  circumfuso  undique 
equitatu,  ut  vallum  peteretur*'  opusque  inciperet,  fieri  non 

^  Ut  vallis  instructi  ad  Romanorum  usque  prcesidia  accederent  castra  muniluri. 


2  In  miiltis  IVFss,  helium  pro  rallum. — 3  Vet.  lib.  apiul  .Sicon.  communiri. 
Vid.  Not.  Var. — t  '  Sigonins.  poneretur :  id  quod  nobis  occiiirit  nu'^qnam  : 
sed  scribendiun,  ut  vutlus  piteretnr,  vel,  ut  rallum  prterent,  opusqiie  inciperent : 
ut  lignatnm  irent,  vailos  caederent  ac  jiaiarent,  qneniadmodiini  alibi  lotiiiitiir.' 
J.  F.  Gronov.     Vallum  peterent  legendum  censet  et  Strotli.     Pro  ut  conj.  Ru- 

NOT^ 

^  Castris  dimetari jussit]  Sigon.  cas-  dimefata  signa  sunt.'   Activa  qnoqiie 

tris  communiri.     Sed    potioies    libri  ."significatione,   apud   ciiiidem  eodem 

Gelenio  ct  Gron.  visj,  liabent  dime-  lib.    '  Eorum  enim    cnisiis  dinietati, 

tari,  non  multiim  vaiiantc  sententia  :  matiiritates  tempornm,  et  varictates 

eo  enim   fine  metimnr  locimi  eastro-  miitationcsqne  cognovimiis.' 

rum,  quod  est  proprie  castra  melari,  '  Ut  vallum  peteretur]  Scribendum, 

nt  ea  mnniamus.     Noster  lib.  xliv.  nt  Gronov.  monet,  ut  vallus  peteretur : 

'  postquam    nietata   castra,    impedi-  aut,  ut  vallum  peterent  opusque  incipe- 

mentaque     collocata    animadvertit.'  rent.     Nam  valli  sunt  pali,  quibus  ad 

Cicer.  II.  de  Nat.  Deorum  metapho-  muniendum  Roman!  utebantur:  Val- 

rice  de  signis  coelestibus,   '  atque  ita  lum  vero  est  ipsum  munimentum  cas- 


LIB.  VIII.  CAP.  38.  1189 

poterat."  Itaque,  ubi  nequc  cundi,  neque  manendi  copiam 
esse  videf,  instruit  aciem,  irapedimentis  ex  agmine  remotis. 
Instruunt  contra  et  liostes,  et  animis  et  viribus  pares. 
Auxerat  id  maxinic  aninios,  quod,  ignari*  loco  iniquo,  non 
hosti,  cessum,  velut  fugientes  ac  tcrritos  terribiles  ipsi 
sccuti  fuerant.*  Id  aliqiiamdiu  a^quavit  pugnam,  jam  pri- 
dem  dcsucto  Samnite  clamorem  Romani  excrcitus  i)ati. 
At  Hercule^  illo  die  ab  hora  diei  tertia  ad  octavam  ita 
anceps  dicitur  certamen  stetisse,  lit  neque  clamor,  ut  prinio 
semcl  concursu  est  sublalus,  iteratus  sit ;  neque  signa  pro- 
mota  loco,  retrove  recepta^  neque  recursum  ab  ulla  sit 
parte.  lu  suo  quisque  gradu  obnixi,  urgcntes  scutis,  sine 
respiratione  ac  respectu  pugnabant.'^  Fremitus  a'qualis, 
tenorquc  idem  pugnae  in  defatigationem  ultimam  aut  noc- 
tem  spectabat.7 '"  Jam  viris  vires,  jam  fcrro  sua  vis,  jam 
consilia  ducibus  deerant ;  cum  subito  Samnitium  equites, 
cum,®  turma  una  longius  provecta,  accepissent,  impedi- 
menta Romanorura  procul  ab  armatis  sine  pra^sidio,  sine 
munimento  stare,  aviditatc  praeda?  impetum  faciunt.  Quod 
ubi  dictatori  trepidus  nuntius  atlulit;  *  Sine  modo,'  inquit, 
'  sese  prseda  praepediant.'  Alii  deinde  super  alios,  diripi 
passim  ferriquc  fortunas  militum,  vociferabantur.  Tum 
magistro  equitum  accito,  *  Vides  tu,'  inquit,  '  M.  Fabi,  ab 
hostium  equite  omissam  pugnam?  haerent  impediti  impedi- 

"  Sed  cum  hostium  equites  ex  omni  parte  circumdarent,  id  effici  nequibat  quod 
tile  jusserat,  ut  nempe  pali  comjuirerentur,  et  munitio  inchoaretur. 

*  Cum  Samnites  ignorarent  liumanum  exercitum  non  fugisse  ab  hostibus,  sed 
ab  loco  infesto  atque  incommodo  recessisse,  eum  velut  conslernatum  insecuti  fuerant, 
quasi  ei  metuendi. 

'  Absque  intermissione,  atque  ita  ut  nemo  retro  speclaret. 


pert.  ne. — 5  Malit  Sigon.  gnari,  aut  non  ignari. — 6  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Et 
hercule. — 7  Conj.  J.  F.  Gronov.  ad  noctem  spectabatur. — 8  '  Cum  subito  Samni- 
tium equites,  cum  cet.  incoricinne  dicitur.  Forte  leg.  tum  subito,  vel  qui  seu 
quod,  turma  u.  /.  p.  acceperant.'  Rupert. 

NOT^ 

trornm.  Id  autemvolebat  dictator,  ut     seqiiimur,  legemus  s;)ecfa6atttr.    Ve- 
lignatum    irent,  vallosque  cjederent      rum  recte  est  tenor  idem  pugnce  spec- 
ie pararent.  tabat  in  defatigationem  ulliniam,  aut 
■"  Aut  noctem  spectabaf]   Si  GroD.      noctem. 


1100  T.  Livn 

mentis  nostris.  A^j^redere,  quod  inter  praedandum  omni 
multitudini  evenit,  dissipates:  raros  equis  insidentes,  raros, 
quibus  fcrrum  in  manu  sit,  invenies  :  equosquc  dura  praeda 
onerant,  caede  incrraes,  cruentanique  illis  praedam  redde. 
Mihi  legiones  pcditiimque  pugua  curae  erunt :  penes  te 
equestre  sit  decus.' 

39.  Equitum  acies,  qualis  quae  esse  instructissima  potest, 
invecta  in  dissipates  impcditosquc  hostes,  caede  omnia  re- 
plct.  Inter  sarcinas  omissas  rcpente,  objacentes  pedibus 
fuiricntiiira  constcrnatorumque  equoruni,  neque  pugnac, 
iieque  fuga.^  satis  potcntcs,  ca^duntur.  Turn,  deleto  prope 
equitatu  hostium,  M.  Fabius,  circumductis  paululum  alis, 
ab  tergo  pedestrem  acicra  adoritur.  Clamor  inde  novus 
accidcns  ct  Samnitium  terruit  aninios;  et  dictator,  ubi  rc- 
spectantcs  hostiura  antcsignanos  turbataque  signa  et  fluc- 
tuantcm  aciem  vidit,  turn  appellarc,  turn  adhortari  milites, 
tribunes  principcsquc  ordinum  nominatim  ad  iterandam 
secum  pugnam  vocare.  Novate  clamore,  signa  inferuntur; 
ct,  quicquid  pregrcdiebantur,  magis  raagisque  turbatos 
hostes  ccrnebant.  Eques  ipse  jam  primis  erat  in  conspec- 
tu ;  et  Cornelius,  respicieus  ad  manipules  militura,  quod 
manu,  quod  voce  petcrat,  monstrabat,  vexilla  se  suerura 
parmasque  ccrnere  equitum.  Quod  ubi  auditum  simulque 
visum  est,  adee  rcpente  laboris,  per  diem  paene  totum  tole- 
rati,  vulnerumque  obliti  sunt,  ut  baud  secus,  quam  si  turn 
integri  c  castris  signum  pugna;  accepissent,  concitaverint 
se  in  hostem.  Nee  ultra  Samnis  tolerare  terrorcm  equitum 
peditumque  vim  potuit :  partim  in  medio  caesi,  partim  in 
fugam  dissipati  sunt.  Pedes  restantcs  ac  circumventos 
cecidit :'  °  ab  equite  fugientium  strages  est  facta ;  inter  quos 
et  ipse  imperator  cecidit.  Hoc  demum  praelium  Samnitium 


9  '  Vix  credo  rh  ac  esse  Livii,  qui  scripserat,  Pedes  restantes  ciraimtentos 

HOTJE 

"  Pedes  restantes  ac  circumventos  ce-  resistebant,  circumdatos  trucidasse. 
cidit]  Significat  peditatnm  Roma-  Undeapparet  juredubitatum  a  Gron. 
num  eos,  qui  ex  Samnitibus   ultimi     nam.  rb  ac  esset  Livii. 


LIB.    VIII.   CAP.   40.  1101 

res  ita  infregit,  ut  omnibus  conciliis  fremerent,  *minimeid 
quidem  mirura  esse,  si  impio  bello  et  contra  foedns  suscep- 
to,  infestioribus  raerito  Diis  quam  hominibus,  nihil  prospere 
agerent.  Expiaiidum  id  bellum  magna  mercede,  luendum- 
que  esse.  ,Id  referre  tantum,  utrum  supplicia  noxio  pau- 
corurn,  an  omnium  innoxio  praebeant  sanguine  ;'  audebant- 
qucjam  quidani  nominarc  auctores  arraorum.  Unum  max- 
ime  nomen  per  consensura  clamantium  Brutuli  Papii '° 
exaiidicbatur.  V^ir  nobilis  potensquo  erat,  baud  dubie 
proximarum  induciarum  ruptor.  De  eo  coacti  referre  prae- 
tores  decretura  fecerunt,  *  Ut  Brutulus  Papius  "^  Romanis 
dederetur,  et  cum  eo  praeda  omnis  Romana,  captivique  ut 
Romam  mitterentur;  quaeque  res  per  tetiales  ex  focderc  re- 
petitcB  essent,  secundum  jus  fasque  restituerentur.'  Feti- 
ales  Romam,  ut  censuerunt,''  missi,  et  corpus  Brutuli  ex- 
anirae :  ipse  morte  voluntaria  ignominias  se  ac  supplicio 
subtraxit.  Placuit  cum  corpore  bona  quoque  ejus  dedi. 
Nihil  tamen  earum  rerum,  praeter  captivos,  ac  si  qua  cog- 
nita  ex  pra;da  sunt,  acceptum  est :  ceterarum  rerum  irrita 
fuit  deditio.''  Dictator  ex  senatus  consulto  triumphavit. 
Hoc  bellum  a  consulibus  bellatum,  quidam  auctores  sunt, 
eosque  de  Samnitibus  triumphasse  :  Fabium  etiam  in  Apu- 
liam  processisse,  atque  inde  magnas  praedas  egisse. 

40.  Nee  discrepat,  quin  dictator  eo  anno  A.  Cornelius 
fuerit.'*     Id  ambigitur,  belline  gerendi  causa  creatus  sit,  an 

''  Neque  in  eo  scriptorum  discordia  versatur,  an  A.  Cornelius  anno  illo  dictaiu- 
ram  g;esserit. 

cecidit.'  J.  F.  Gronov. — 10  Quzerlt  Rupert,  'an  forte  Mulili Papii?  ut  proge- 
nitor fuerit  clarissimi  illius  Italicorum  ducis  in  bello  sociali  s.  Marsico  r ' 

NOTiE 

°  Ut  Brutulus  Papius]   Nobile  per  decreverant  ipsi  feciales  Samnitum. 

Italiam  Papiorum  noraenSigon.no-  i  Ceterarum  rerum  irrita  fuit  dedi- 

tat ;  et  bello  Sociali  Papiura  Miiti-  <io]  Mirum  partem  reriim  dedifarnm 

lum  inter  Italicos  duces  insignem  fu-  accepisse  Ronianos,  nee  pacem  con- 

isse.  Credibile  igiturest,  ex  ea  gente  cessisse.    Nam  etsi  sua  tantum  reci- 

fuisse  Romae  Papiee  postea  legis  auc-  piebant,  attamen   non   per   vim  re- 

torem.  ccpta,  sed  a  volentibus  oblata  reci- 

p  t/t  censuerunt]  Secundum  ea  quae  piebant. 


1192 


T.   LIVII    LIB.    VIII.    CAP.   40. 


ut  esset,  qui  ludis  Romanis,  quia  L.  Plautius  praitor  gravi 
morbo  forte  implicitus  erat,  signuiii  niittcndis  quadrigis 
daret/  functusque  eo  baud  sane  memorandi  imperii  minis- 
terio,"  ^  sc  dictatura  abdicaret.  Nee  facile  est,  aut  rem 
rci,  aut  auctorem  auctori  pitxferre.'  Vitiatam  raemoriam 
funebribuslaudibus'*"  reor,  falsisque  imaginum  titulis,  dura 
familia  ad  se  qua?qne  famam  rerum  gestarum  bonorum- 
que  fallcntc  mcndacio  trabunt.  Inde  certe  et  singnlorum 
gesta  et  publica  monumeuta  rerum  confusa.  Nee  quisquam 
aequalis  teniporibus  illis  scriptor  extat,  quo  satis  ccrtoauc- 
torc  stetur. 


11  Legendiini  nionet  Tan.   Faber 
Muretus. 


magistcrio. — 12  Laudalionibus   emend. 


NOTiE 


^  Signum  miltcndis  quadiif^is  daret] 
Ludis  Romanis  pieteial  nt  plmimuni 
prator:  signum  currcnlibiis  aurigis 
dabat  aliqnando  consul,  ut  lib.  xlv. 
cap.  1.  Hanc  dictatoris  creandi  cau- 
sani,  perse  leviorem,  necessilas  ab- 
sente  utioque  consuie,  prwtore  a-gro, 
piobabilem  reddere  potuit. 

'  Ilaud  sane  mcmurandi  imperii  vii- 
nislerio}  In  ninnlem  Tau.  Fabro  ve- 
iiit,  ut  legi  veliet  mngisterio.  Et  ma- 
gistrum  quidem  populi  pro  dictatore, 
atque  ita  magisteriuni  pro  dictatura 
dici,  non  ucgem.  Verum  quis  imperii 
magisterium  aliqnando  legit?  At  mi- 
nisterium,  id  est  munus  parum  dignum 
eo,  qui  ia  summo  imperio  sit,  quis 


non  videt  rei,  qua  de  agitur,  optime 
congnicrc  ? 

'  Aut  rem  rei,  aut  auctorem  auctori 
prtr/erre]  Tanta  est  narrationis  atque 
auctorum  arqualltas,  ut  difficile  sit 
pcr?picere,  quid  sequcndiim  sit ;  sivc 
facta,  quse  ab  hoc  aut  illo  memoran- 
tur,  sive  scriptores,  qui  niemoranl, 
quis  inviceni  comparet. 

"  Fuucbribus  laudihus']  Tritum  il- 
lustres  viros  oratione  funebri  et  ima- 
ginibus  celebrari  solitos.  His  duobnt 
modis  corrupta  rerum  gestarum  Ve- 
ritas, dum  in  poslerorum  funeribus 
falsae  laudes  niajoribus  ciijusqiie,  fal- 
siqne  rerum  quas  non  gesserant  ti- 
tuli,  ascribuntur. 


T.    LIVII    PATAVINI 

HISTORIARUM 

AB     URBE     CONDITA 
LIBER    IX. 


BREVIARIUM. 


Cap.  1.  T.  Veturio  Calvino  et  Sp.  Postiimio  coss.  Samnites,  fniRtra  pace 
petita,  belltim  leparant  diice  et  instigante  C.  Pontio,  Pontii  Herennii, 
viii  longe  pnidentissimi,  filio,  qui  Romanorum  supeibiam  increpat. 
2.  Ejus  fraude  illecti  consiiles  Furciilas  Caudinas,  saltiiiim  diionim  prope 
Caiidium  angustias,  intrant,  easque  mox  hostinni  arinis  et  dejectii  arborum 
saxornmqiie  septas  invcniiint.  3.  Nee  Romanisin  tarn  tiepidis,  nee  Sam- 
nitibus  in  tani  liElis  rebus  consilium  snppetit.  Herennius  Koinanos  vel 
quain  primum  inviolatos  dimiitendos,  vel  ad  unum  oinnes  interficiendos 
censet.  4.  Dur^e  pacis  conditiones,  a  Pontio  dictap,  et  L.  Lentulo  sua- 
dente  acceptae,  5.  Caudina  pax  per  sponsioneni  fit,  obsidibnsque  dc. 
equitibus  traditis  Romani  sub  jiigum  niittuntur.  6.  Traducti  Capuani, 
nbi  benigne  hospitiis  excipiuntur,  et  inde  Romam,  piope  muti  prae  pudore 
et  moestitia,  proficiscuntur.  7.  Roma  paene  moestior  ipso  exercitu,  hujiis- 
que  adventus  etiam  iratis  miserabilis.  Dictatores  primum  vitio,  deinde 
interreges  et  postremo  oonsules  creantur,  Q.  Publilius  Philo  et  L.  Papi- 
rius  Cursor.  8.  Postumlus  in  senatu  verba  faciens  dicit,  populum  Rom. 
noD  teneri  sponsione  infami,  injussu  ejus  facta,  utque  religione  exsolvatur, 
et  justum  piumque  de  integro  bellum  iniri  possit,  consoles,  legates,  quae- 
stores,  et  tribunos,  hac  sponsione  obstrictos,  Samnitibus  nudos  vinctosque 
dedendos  censet.  Intercedunt  L.  Livius  et  Q.  Maelius  tribuni  pi.  qui  et 
ipsi  sub  jngum  missi  erant.      9.  In   eos   acerrime   inveliitur  Postumlus. 

10.  Sponsores  pacis  Samnitibus  deduntur,  et  Postumlus  fetiali  Rom.  genu 
femur  violenter  percellit  dicens,  se  Samnitem  clvem  esse,  et  Romanos,  fe- 
tiali  legatoque    contra  jus  gentium  violato,  eo  jnstius  bellum  gesturos. 

11.  Pontius  nonaccipit  deditionem,  et  incusat  fidem  populi  Rom.  qui  sem- 
per aliquam  fraudi  speciem  juris  imponat.     12.  Samnites  Fregellas  fraude 

Delpli,  et  Var,  Clas.  Livius.  4  L 


1194  T.    LIVII 

capinnt,  et  concremant  victoa.  Papirins  in  ApHliani  perpit  ad  Lnceriam, 
ubi  eqiiites  Roraani,  obsides  ad  Caudiiiin  dati,  ciistodiebantur  ;  Publilitis 
in  Samnio  subsistit  prope  Caiidium.  13.  Samnites,  a  Publilio  fusi  castris- 
que  exiiti,  Apuliam  petunt  et  Luceriain.  Papiviiis  Arpos  proficiscitnr  et 
inde  Liioeriani,  quo  et  niox  veuit  coilega.  14.  Legati  T.irentini  deniinti- 
ant  Samiiitibus  Romaiiisqne,  nt  belliim  oniittant :  sed  consnies  liostiiiin 
castra  expiignant,  et  vix  impeiio  ac  iron's  roeicent  milites  cadis  avidos. 
15.  Piibliliiis  Apnliam  pcragrat  :  Pa|)irins  Lnceriam  capit  et  7000.  Sani- 
nites,  interqne  eos  Poutiiim,  sub  jiigum  inittit.  1(5.  Debellantur  Foren- 
tani,  et  Satricum,  quod  ad  Samnites  defccerat,  duplici  proditione  capiliir. 
Laus  L.  Papirii  Cursoris. 

17.  Alexander  M.  coniparatur  ducibus  Rom.  18.  ejus  fortnna  fortunye  popnii 
Rom.  19.  Macedonum  Roinanorumque  milites,  numero,  armis,  et  genere 
s.  indole. 

20.  Sanuiites  misprrimis  precibtis  inducias  biennii,  non  fcEdus,  impetrant. 
Apuli  Teanenses,  Caiiusiiii,  Teates,  et  Forentani  in  dedilioncm  vcniunt. 
Nernlum  in  Liicania  vi  capitur.  Novae  tribus,  Uftiitina  ac  Faierina.  An- 
tiatibus  dantnr  a  senatu  Rom.  ad  jnra  statuenda  ipsius  colonise  patrnni. 
21.  L.  /Emilius  Diet,  obsidet  Saticulam,  et  Samnites,  sociorum  causa  re- 
beliantes,  iisque  auxilio  venieutes,  fundit.  22.  Q.  Fabius  Diet,  ab  eo  ac- 
cipit  exercituni,  et  Q.  Aulius  Cerrctanus  mag.  eq.  non  consulto  dictatore, 
Samniies  a  casiris  Rom.  suinmovet,  scd  perit.  Saticula  Romanus  per 
deditionem,  Plistia  per  vim  Samnis  potitur.  23.  Inde  Fabius  ad  Soram 
proficiscitur,  qua;  ad  Samnites  difecerat.  Cum  his  ad  Lautulas  ancipiti 
praelio  dimicat;  sed  niox  ingcntem  iis  cladeni  infert.  24.  Sora  capitur, 
occulta  iu  arcem  via  a  transfuga  nionstrata. 

25.  Aiisona,  Minturna,  et  Vescia,  Ausonum  nrbes,  snspectae  de  societate 
clam  cum  Samnitibus  inila,  proditione  in  poteAtatem  Rom.  veniunt,  et, 
quia  absentibus  ducibus  nuUus  modus  caedibus  est,  delelur  Ausonum  gens, 
vix  certo  dcfectionis  crimine.  2G.  Luceria  iteuun  et  ad  Samnites  deficit, 
et  a  Romanis  capitur,  eoqne  mittuntur  coloni.  C.  INIirnius  dictator  dici- 
tur  qua>stionibus  exercendis  tuin  de  occultis  principum  conjurationibus 
CapudP,  turn  de  uobilium  coitiouibus,  lionorum  adipisceudorum  causa,  Ro- 
niae  factis. 

27.  Samnites  a  M.  Poetelio  et  C.  Sulpicio  inter  Caudium  Capuamque  vin- 
cuutiir.  28.  C.  Poetelius  dictator,  vel  C.  Junius  Bubulcus  cos.  Fregellas 
et  Nolam  capit.  Suessam  Auruncorum,  Pontias,  Interamna,  et  Casinum 
colonix  dediicuntiir. 

29.  Ob  Elrusci  btlli  famam  dictator  dicitur  C.  Junius  Bubulcus.  Ap.  Clau- 
dius censor  viam  nmiiit  :  aquam  diicit  in  Urbem  :  libertinorum  filios  in 
senatum  legit :  solus  censiiram  retinet:  et  sacrorum  ad  aram  IVlaximam 
Herculis  curam,  quod  familiare  Potitiorum  fuerat  sacerdotium,  servis  pub- 
licis  tradit:  unde  xu.  familiae  Potitiorum  intra  annum  cum  stirpe  extin- 
guuntur,  et  Appius  |)ost  aliquot  aunos  fit  ca;cus.  30.  Senatus  citatur  eo 
ordiiie,  qui  ante  censores  Ap.  Claudium  et  C.  Plautium  fuerat.  L.  Atilius 
et  C,  Marcius  tribuui  pi.  rogationem  perferunt,  ut  tribuni  militum  seni 
deni  in  iv.  legiones  a  populo  creentur,  et  M.  Decius  trib.  pi.  ul  duumviros 


Lin.  IX.  1195 

navales  classis  ornandte  reficiendapqiic  causa  idem  popiiliis  jiibeat.  Tibi- 
cines,  prohibiti  a  proximis  censoribiis  in  aede  Jovis  vesci,  Tibur  abeunt,  et 
vino  sopiti  plaiistris  Komain  reportantur. 
31.  Cliivia  et  Boviannm  expugnantiir,  et  Romani,  quamvis  oblata  peconira 
prapda  in  saltnm  ingentem  illecti,  vinctint  Saniiiites.  32.  Omnes  EtrurisB 
popiili  prapter  Arretinos  bclliiin  parant,  et  ordiuntur  ab  opptignaiido  Sutiio. 
Il)i  Q.  /Eriiiliua  Barbiila  cum  iis  confligit  ancipili  pia-lio,  quod  nocte  diri- 
iiiitiir.  33.  Ap.  Claudius  censor  nulla  vi  compelli  potest,  ut,  circumactis 
xviii.  mensibus,  exemplo  C.  Plautii  colleger,  magistratii  so  abdicet  ;  ne- 
gatqup,  se  ;Emilialej!e  teneri,  quia  optinio  jure  censor  creatiis  sit.  31.  Eum 
gravi  oratione  increpat  P.  Senipronius  trib.  pi.  et  prendijubet:  sed  tri- 
buni  tres  appellanli  Appio  auxilio  sunt,  isque  suinma  invidia  omuiuni  or- 
dinum  solus  censurani  gerit.  35.  Etrusci  iteiuiu  ad  Sutriuni  vincuntur  a 
Ronianis  duce  Q.  Fabio  cos.  et  in  sylvam  Cimiuiaui  cont'ugiuut,  quae  invia 
est  et  boirenda.  36.  Eani  transit  Fabius,  speculandi  causa  praeniisso  fra- 
tre  M.  Fabio,  et  opulenta  Etruriae  arva  vastat.  37.  Hiuc  indignatione 
conrientur  Etruriae  Uinbriaeque  populi,  et  ingens  ad  Sutriuni  venit  exer- 
citUR.  Fabius  pugnani  detrectat,  sed  proxinia  node,  paulo  ante  iiicem, 
hostes  in  castris  opprimit  et  stratos  obtruucat.  Tusci,  paceni  petentes, 
inducias  in  xxx.  annos  impetrant.  38.  Classis  Rom.  a  P.  Cornelio  in 
Campaniam  agitur,  et  socii  inde  navales  agruni  Nncerinuni  depopulantur, 
sed  ab  agrestibus  conipelluntur  ad  naves.  C.  Marcius  Rutilus  consul  di- 
niicat  cum  Samnitibus  pralio  atroci  et  iucerto  eventu.  Alter  consul  Q. 
Fabius,  SCto  conipulsus,  dictatorem  droit  L.  Piipiriuni  Cursorem,  cui  pri- 
vatiui  infeslus  erat.  Huic  legem  curiatani  rie  imperio  feienli  triste  omen 
diem  diffindit,  quod  prffrogativa  curia  est  Faucia,  diiabus  insignis  cladi- 
bus  :  sed  postero  die,  repetitis  auspiciis,  legem  perfert.  39.  Papirius  ad 
Longulani  pervenit.  Unibri  funduntur,  et  opes  Etruscoruin,  qui,  lege  sa- 
craia  coacto  exercitu,  cum  vir  virum  legisset,  maximis  copiis  aniuiisqne 
dimicant,  ad  Vadimouis  lacum  franguntur  ingenti  clade.  40.  Duo  Samni- 
tium  exerciius,  scutis  auro  argentoque  ca-latis,  aliisque  insignibus  armis, 
fulgentes,  a  Papirio  Diet,  vincuntur.  Auratiseorum  scutis  ornatur  forum 
Rom.  Canipaiii  autem  Samnitium  ornatu  gladiatores  armant,  Etrusci, 
ad  Pernsiam  a  Fabio  profligati,  dediint  hoc  oppidum,  et  pacem  peiunt. 
41.  P.  Decius  bene  res  gerit  in  Etruria,  et  idem  Fabius  iii.  consul  ad- 
versus  Samnites,  Marsos,  Peligiios,  et  Umbros.  42.  A  L.  Volumnio  vin- 
cuntur Sallentini,  a  Q.  Fabio  Proc.  Samnites  ad  Allifas;  43.  a  Q.  iNIarcio 
Tremulo  Heruici,  a  P.  Coinelio  Arvina  Samnites.  Hernici  in  deditionem 
accipiuntur,  et  aliis  eorum  populis  su*  redduntur  leges,  et  concilia  con- 
iiubiaque  inter  ipsos  permittuntur,  aliis  adimuntur.  Censores  vias  per 
agros  publica  faciunt  impensa,  et  aedem  Salutis  locant.  Cum  Carthagini- 
ensibus  tertio  renovatur  foedus.  44.  Sauiuites  in  c^smpum  Stellatem  agri 
Campani  incuisiones  faciunt,  et  occidione  occiduntur  a  L.  Postnmio  et 
Ti.  Minucio.  45.  Samnitibus  fcedus  petentibus  redditur,  datnrque  etiam 
Rlarrucinis,  Marsis,  Pelignis,  Frenlanis.  iEquorum  XLi.  oppida  expug- 
nantur  intra  L.  dies,  et  nomen  eorum  prope  ad  internerionem  deletur. 
4G.  Cn.  Flavins  scriba,  libertino  patre  natus,  a  foreusi  factione  creatur  a>di- 


1196  T.    LIVII 

lis  curulis:  civile  jus,  repositum  in  penetialibiis  pontificum,  et  fastos  evul- 
gat  :  aedein  Concordiae  dedicat:  ad  collegam  apgnim  visendi  causa  venit, 
et,  quia  nobiles  ibi  assideutes  ei  non  assurgunt,  curulem  afferri  seliam  eo 
jubet,  ut  de  ilia  inimiros  spectet.  Propter  ejus  comitia  pierique  nobiliiim 
annulos  aureos  el  pliaieras  deponunt :  et  forensis  factio,  Ap.  Claudii  cen- 
sura  vires  nacta  atqu§  per  onines  tribus  divisa,  in  foro  campoque  domina- 
tur.  Q.  Fabius  censor  illam  deindc  in  iv.  tribus  conjicit  urbanas,  et 
Maximi  indc  cognomen  ac(;ipit.  Ab  eodein  institutnm  dicilur,  ut  Equites 
d.  Jul.  ab  sede  Honoris  in  Capitolium  transveherentur. 


1.  Sequitur  hunc  annum  nobilis  cladc  Romana  Caudina 
pax,  T.  Veturio  Calvino,  Sp.  Postumio  consiilibus.*  Sam- 
nites  eo  anno  imperatorem  C.  Pontium,  Herennii  filiuni, 
habuerunt,  patre  longe  prudcntissimo  natum,  priraum  ip- 
sum  bellatorcm  duccmque.  Is,  ubi  legati,  qui  ad  dcden- 
das  res  raissi  crant,'  pace  infccta  redierunt,  '  Ne  nihil  ac- 
tum/ inquit,  '  hac  Icgationc  censeatis,  expialum  est,  quic- 
quid  ex  foedere  rtipto  irarum  in  nos  coelestium  fuit.  Satis 
scio,  quibuscumque  Diis  cordi  fuit,  subigi  nos  ad  necessi- 
tatem  dedendi  res,  quae  a  nobis  ex  foedere  repetitae  fue- 
rant,  iis  non  fuisse  cordi  tam  superbe  ab  Romanis  foederis 
expiationera  spretam.  Quid  enim  ultra  fieri  ad  placan- 
dos  Deos  mitigandosque  homines  potuit,  quam  quod  nos 
fecimus?  Res  hostium  in  praeda  captas,  quae  belli  jure 
nostras  videbantur,  remisimus:  auctores  belli,  quia  vivos 
non  potuimus,  perfunctos  jam  fato  dedidimus:  ^  bona  eo- 
rum,  ne  quid  ex  contagione  noxae  remaneret  penes  nos, 
Romam  portavimus.  Quid  ultra  tibi,  Roraane,  quid  fee- 
der!, quid  Diis  arbitris  foederis  debeo?  Quern  tibi  tuarum 
irarum,  quem  meorum  suppliciorum  judicera  feram,'  nemi- 
nem,  neque  populura,  neque  privatum,  fugio."     Quod  si 

"  Quem  tibi  offerre  posiumus  arbitrum  scBciticB  tua,  nostrarumque  poenarum, 
nullus  est  sue  populus,  sive  privatus  quem  recusemus. 


1  Duo  Mss.  addunt  Romam. — 2  '  Al.  dedimus,  minus  recte,  nisi  praesens  est 
tempus  verbi '  dedere,'  non  sine  ivepyela  et  affectu  quodam.'  Bauer. — 3  Vulg. 

HOT  IE 
*  A.  U.  C.  432. 


LIB.    IX.   CAP.  2.  1197 

nihil  cum  potentiore  juris  humani  relinquitur  inopi,  at  ego 
ad  Deos  vindices  intolerandae  superbise  confugiam,  et  pre- 
cabor,  ut  iras  suas  vertant  in  cos,  quibus  non  suae  ledditae 
res,  non  alienae  accumulatce  satis  sint;  quorum  saevitiam 
non  mors  noxiorum,  non  dcditio  exanimatorum  corporum, 
non  bona  sequentia  domini  dcditionem^  cxsatient;  placari 
qui  nequeant/''  nisi  hauricndum  sanguinem  laniandaque 
viscera  nostra  pra?buerimus.  Justum  est  bellum,  Samnites, 
quibus  necessarium,  et  pia  arma,  quibus  nulla  nisi  in  arrnis 
relinquitur  spcs.  Proiude,  cum  rerum  huraanarum  maxi- 
mum momentum  sit,  quam  propitiis  rem,  quam  adversis 
agant  Diis,^*^  pro  ccrto  habete,  priora  bclla  adversus  Deos  t 
magis,  quam  homines,  gessisse ;  hoc,  quod  instat,  ducibus 
ipsis  Diis  gesturos.' 

2.  Haec,  non  laeta  magis,  quam  vera,  vaticinatus,  exer- 
citu  educto,  circa  Caudium  '^  castra,  quam  potest  occultis- 


interrogatur  post/eraw.— 4  '  Ita  et  Strotli.inseniit  ^mj,  cum  in  nonniillisMss. 
placarique  et  placari  quce  extet.  Exsatient:  placari  neijueant  cet.  legehatiir  ante 
Diak.  qui  dedit :  exsatient.  Placari  nequeunt  cet.  niotus  ancloiitate  Ms. 
Klockii,  a  quo  tamen  ssppe  eonjecturas  pro  codicis  lectione  venditaii  passim 
jam  nionuit  Strotb.'  Rupert. — 5  '  Gron.  conj.  quam  pi-opitiis,  quam  adversis 
agantnr  Diis.  Sed  bene  Strotli.  ninnet,  adverbium  intendendi  quam  ab  h.  I. 
alienum  esse,  cum  nulla  res  adversis  Diis  bene,  nnlla/);o;ji7m  male  geii  possit, 
niiiilque  icfeiat,  utrnm  panim  an  mnltum  adversi  vel  propitii  sint  ;  et  jun- 
genda  esse  cum  rem  agant,  li.  e.  quae  res  agatur,  (was  tnan  unternelune,)  vel 
quam  rem  agant,  sc.  homines;  quod  snbstant.  latere  dicit  in  praec.  adject. 
humanarum,  ut  passim  alia  in  verbis,  substautivis,  aut  adjectivis  cognati  sig- 
nificatus.  Agamus  Ms.  Level.  2.  Mox  post  Deos  vel  gesturos  &\c\^'\i  forte  nos 
vel  vos.   Alterutrura  certe  supplendum.'  Rupert. 

NOT/E 

a  Non  bona  sequentia  domini  deditio'  Assentior  tamen  Gronovio,  melius  fu- 

nem]  Deditionem  enim  Brutuli  secu-  turnm  si  vetus  aliquis  liber  baberet, 

ta  vel  comitata  fuerat  deditio  bono-  quam  propitiis,  quam  adversis  agantur 

rum  ejusdem.     Supra  lib.  viii.  cap.  Diis.    Res  nempehumanae,  de  quibus 

39.  antea  eadem  periodo. 

^  Placari  qui  n.  [placari  nequeanf]  t  Adversus  Deos]    Blalim   adversos 

Vel  prapponendum  9!^,  ut  haec  cum  Deos.    Alioquin  addendum  esset  ro5. 

superioribus   cohsreant;     vel  finita  Sensus   est:    pro  certo  habete,    non 

periodo  in  verbo  exsatient,  legendum  homines,  sed  Deos  adversos  bellum 

juxta    primas  editiones,    Placari  ne-  vobiscum  gessisse.    J.  Clericus. 

queunt:  ut  advertit  Gronov.  ^   Caudium]    Saepe  apud   auctores 

c  Quam  propitiis  rem,  quam  adversis  mendose    scribitnr    Claudium,    quod 

agant  Diis]  Agant,  scilicet  homines,  revera  Caudium  est,  oppidum  inter 


1198 


T.    LI  Ml 


sime,  locat :  inde  ad  Calatiam,*  ubi  jam  consules  Romanes 
castraque  esse  audiebat,  milites  decern  pastorum  habitu 
mittit;  pecoraqiie  diversos,  aliura  alibi,  baud  procul  Ro- 
manis  pascere  jubct  proesidiis :  ubi  inciderint  in  pra?dato- 
res,  ut  idem  omnibus  sermo  constet, '  legiones  Samnitium 
in  Apulia  esse,  Luceriam'  omnibus  copiis  circumsedere  : 
nee  procul  abcsse,  quin  vi  capiant.'  Jam  is  eliam  rumor,*^ 
ante  de  industria  vulgatus,  venerat  ad  Romanes:  sed  fideni 
auxere  captivi,  eo  maxime,  quod  sermo  inter  orancs  con- 
gruebat.  Haud  erat  dubium,  quin  Lucerinis  opem  Roma- 
nus  ferret,  bonis  ac  fidclibus  sociis;'=  simul  ne  Apulia 
omnis  ad  pra^sentcm  terrorem  dcficeret.  Ea  modo,  qua 
ireut,  consultatio  tuit.     Duae  ad   Luceriam  ferebant  viae; 


C  '  Jam  e(  is  etiam  rumor.    Particulam  ct  ignorant  Tliiian.  Voss.  cnin  tribut 


NOTyE 


Capnam  et  Beneventum.  Pliniiis 
Hiipinis,  Ptolcnians  Samnitibiis  as- 
signat.  Clnveriiis  vult  eo  loci  fuisse, 
ubi  nunc  Airula  ;  et  furcas  Caudinas 
accipit  pro  angiistiis,  qiias  Isclenis 
aajnis,  in  Vultiirniini  tpndens.niedias 
secat  apnd  oppidiim,  cui  nonicn  S. 
Agalkit.  Holstenius  vero  jnxta  com- 
niiuu-m  scntentiam,  quani  ex  liisto- 
ria  Lon{;obardica  Ercliemberti,  ex 
Leonis  Ostiensis  Clironico  Cassin. 
et  antiqnis  ibi  inscriptionibiis  confir- 
mat,  Cnudium  fiiisse  existimat,  nbi 
nunc  viciis  ^r;>aw.  Fmcnlas  antem 
Caudinas  in  saltii  angnsto  locat,  quo 
ab  Arpaia  descenditur  Arg;eittium  vel 
Arienzo ;  priJBsertim  sub  pago,  cui 
adbiic  nomen  le  Furchie  :  ubi  vias  Ap- 
piae  ve»tia;ia. 

^  Ad  Calatiitm]  Campaniae  oppi- 
diim est  Caiatia,  nunc  Gajazzo,  auc- 
tore  Ciuverio  aliisque;  qui  locus 
Episcopatus  et  Comitatus  titulo  de- 
coratiir  in  Terra  Laboris,  cis  Vul- 
turniim.      Sed  Holstenius  dnplicem 


Capuam  et  Beneventum,  medio  loco 
inter  vicnm  S.  Petri  in  Strada,  et  Ma- 
talunum  ;  nude  iv.  ni.  p.  ad  Furcu- 
las ;  indecpie  undecim  milliaria  Bene- 
ventum usque.  Et  lia.'c  Livii  Caiatia 
est,  vnlgo  Galuzze.  Altera  castelluni 
quod  Galaliuin  verius  dictum,  sub 
Caserta,  quae  ex  ejus  minis  sedificata, 
ut  Octavianns  Melrhioris,  de  anti- 
quitate  Calatiae,  observavit, 

'  Luceriam]  Hsc  Luceria  Appula 
cognomento,  ad  discrimen  alianim 
ejusdem  nomiuis  in  Campania,  Um- 
bria,  et  Gallia  Cispadana,  condita 
fertur  a  Diomede  :  infra  Teanuin 
fuit,  Austrum  versus  ad  fl.  Cerbalum. 
Nunc  Lucera  delli  Pagani,  a  Sarace- 
nis,  a  quibus  restituta,  et  ad  tempuit 
Caroli  ii.  Sicilise  regis  insessa.  In 
ApuliaDaunia,  vulgo  Capitanatn,  pro- 
vincia  regni  Neapolitani. 

e  Bonis  ac  fidclibus  sociis]  Nam 
Apuli  societate  inita  in  fidem  Roma- 
nonim  venerant  ante  quadricnnium  : 
etsi  post  cladem  Caudinam  ad  Sam- 


distinguit  Calatium.  Altera  fuit  iuter     nites  defecisse  eos  apparet. 


LIB.    IX.    CAP.    2. 


1199 


altera  prseter  oram  superi  maris''  patens  apertaque,  sed, 
quanto  tutior,  tanto  fere  longior;  altera  per  Furculas  Cau- 
dinas  brevior.  Sed  ita  natus  locus  est.  Saltus  duo  alti 
angusti  sylvosique'  sunt,  montibus  circa  perpetuis  inter  se 
juncti.7  Jacet  inter  cos  satis  patens,  clausus^  in  medio, 
campus,  herbidus  aquosusque,**  per  quern  medium  iter  est. 
Sed  ante,  quam  venias  ad  eum,  intrandge  primae  angustiae 
sunt,  et  aut  eadeni,  qua  te'  insinuaveris,'  retro  via  repe- 
tenda ;  aut,  si  ire  porro  perjjas,  per  alium  saltum  arctiorem 
impeditioremque '°  evadendum.  In  eum  campum  via  alia 
per  cavam  rupem,  Romani,  demisso  agmine,  cum  ad  alias 


Pall.  Helm.  Rott.  Jam  et  is  rumor.'  J.  F.  Groiiov. — 7  '  Montib.  circa  fte  perpet. 
inter  sejuncti.  X ex.  lib.  monlilnis  perpetuis  inter  se  juiicti.'  Sigoii.  Vid.  Not. 
Var. — 8  Cunj.  Bauer,  cltiuxus  untliijue. — D  '  Valde  siispectuiii  rhte.'  J.  F,  Gro- 
nov. — 10  '  Siilluni  alliorein  impeditioremque  (li.  e.  itmeris  inipeditioiis,  iiiimis 
pervlum,  iit  xxxvi.  3U.  3.)  quidain  lil>ri  rectius  forisan  ob.  prxc.  'saltus  duo 

NOT;E 

•"  Altera  prater  oram,  superi  marls']  Tuburni  tnontis,  qui  in  proximo;  nisi 

Calatia  vel    Caiidio   Luceriam  eunti-  quod  anibiE  liai  viae  angnsta',  Nostro 

bus  quonindo   iter  habendum   sit  per  antern  altera  '  patens'  et   '  aperta.* 
Oram  superi  maris,  non  equideni    vi-  ^  Clnusus  in  medio,  campus,  herbidus 

dec:  ni'ii  inimenso  rircuilu.     Apeii-  a7MosM.svyHt']  Hunc  cam|)uni  Holstenius 

ninuui  quidem,  qui  intcrmedius,  su-  in    valle  quidein   S.  Agathte  ponen- 

perare   via  ulravis  necesse  est.     At  dam   censet  cum  Cluverio  :    sed  in 

eo  superato  Luceria  qnindecimcirci-  planicie  ilia,  quae  est  inter  Arpaiam 

ter  passnuni  millia  propior  occurrit,  et  montem  Sarcliium,  in    quam  adi- 

quam  mare  Adriaticum.  tus  patet    per  furcas  Caudinas,  sen 

'  Saltus  duo  alti  ani^usli  sykosique']  Arpadieuses  ;  exitus  autem  per  sal- 

Duas  hie  fuisse  vias  notat  Holsieniiis.  tum  difficilem  et  sylvosuni  qui  Sferra 

Alteram    veteri    Appiae   ductu,   qui  Cavallo  vocatur,  ut  ante  dictum, 
recta  sub  Monte  Sarchio   ad   vicum,  '  Qua  le   insinuuieris]    Suspectnm 

qui  Pino  dicitnr,   et  inde  ad  pontera  valde  Gronovio  illud  te,  velut  super- 

Leprosum  Sabati   fl.  ferebat :    alte-  vacaneura.      Adducit   Gell.   lib,  in. 

ram,  qua  nunc  itur,  per  alias  angus-  cap.  7. '  Milites  Romani  (uti  res  nar- 

tias,  vulgo  Sferra  Cavallo  dictas.jux-  rata  est)  in  locum  insinuant  fraudtet 

ta  Serratellam  fl.  longiorihus  amba-  perniciei     obnoxium.'        Plenimque 

gibus:  ita  ut    Arpaia   Beneventum,  tamen    auctores    pronomen  addunt. 

14.  aut  15.  nunc  sint  m.  p.  etsi  vulgo  Plant.  Mil.  Glor.  *  Insinuat  sese  ad 

12.  tantum  computentur.     Existima-  aliam   amicain   heri  niei.'  Cic.  ii.  ia 

rem  a  Livio  has  duas  vias  indicari  ;  Rull.  '  Cum  faniiliariter  me  in  eorum 

legendumque   in    superiori    periodo,  sermoneni    insinuarem.'    Et   passim. 

prater  oram  Sabati  amnis,  vel  potius  Auson.  '  Insinuaut   qua  se  Sequanis 

Serratiamtiis;  aut  foT&aa  prater  oram  AUobroges  oris.' 


1200  T.    LIVIf 

angustias  protenus "  pergerent,  scptas  dcjectu  arborum 
saxorunique  ingentium  objacentem  molem'^"'  invenere. 
Cum  fraiis  hostilis  apparuisset,  pra?sidium  ctiam  in  summo 
saltii  conspicitur.  Citati  indc  retro,  qua  vcnerant,  pcrgunt 
repetere  viam.  Earn  quoquc  clausam  sua  obice"  armisque 
inveniunt.  Sistunt  inde  gradum  sine  ullius  imperio ;  stu- 
porque  omnium  animos,  ac  vclut  torpor  quidani  insolitus 
membra  tenet:  intuentesque  alii  alios  (cum  altcrum  quisque 
compotcm  inagis  mentis  ac  consilii  ducerent)  diu  immobiles 
silent.  Deinde  ubi  pra?toria  consulum  erigi  vidcre,  et  ex- 
pcdire  quosdam  utilia  opcri,  quanqiiam  ludibrio  fore  mu- 
nientes,  pcrditis  rebus  ac  spe  omni  adenita,  ccrnebant ; 
tamcn,  ne  culpam  malis  adderent,  pro  se  quisque,  nee 
hortante  ullo  nee  imperante,  ad  muniendum  versi,  castra 
propter  aqnam  vallo  rirrumdant;  sua  ipsi  opera  laborem- 
quc  irritum  (pra'tortjuam  quod  liostcs  suporljc  incrcpabant) 
cum  miscrabili  cont'cssione  eludentes.  Ad  consules  moe- 
stos,  ne  advocantos  quidem  in  consilium,'  (ipiaiido  ncc  con- 
silio  nee  auxilio  locus  csset,)  sua  sponte  Icgati  ac  tribuni 
conveniunt :    militesque    ad    prajtorium  '*    versi/    opem. 


alti  angiisti.' '  Rupert. — 11  '  Prolcnus  scripsi  yro  prolinus,  non  improb.  Baii- 
ero,  qui  id  papne  qiiideni  redmuiare  iiionet  ob  voc.  pa'^anl,  sed  ct  '  porro  per- 
gere  '  et  '  perj:;pre  '  pro  ire,  proficisci,  sa>pe  Nostro  dici,  nt  niox  '  pergiiiu 
repetere.''  Rupert.  — 12  Ohjacoite  mole  Gronov.  Crevier.  all. — 13  In  prato- 
rium  GroDov.  Doiijat.  Crevier. 

NOT/E 

"  Septas  dejectu  arbonim  saxorum-  paulo  ante  ingressi    essent    ab<qiie 

^ue  ingentium  objacentem  moiem  [ohja-  impedimcnfo  r     An   diim  ad  exitum 

cente  mote]    Objacente  mo/e  a  conjee-  angiistiariini  progrederentiir  Roniani, 

tura  Sigonii  est,  lit  rcferatur  ad  t/n-  deject.p  in  aditnni  a  Saninitibiis  erant 

gustias  septas,    et  congruat  cum  de-  arbores  ad  lioc  ante  excisse,  saxaqne 

jectu  arborum.     Testatur  tamen  Gro-  priusparata? 

nov.  in  omnibus  veteribus  \eg'\  obja-  °  Ne  adrocantes  quidem  in  consilium] 
centem  vwlem  :  quam  lectionem  pro-  Legati  nenipe  ac  tribuni  ultro  con- 
bat,  quod  saxa  propria  non  sepiant,  venerant  ad  consules,  licet  lii  ad  con- 
quemadmodum  pali  iruncique  et  im-  silium  eos  non  vocarent. 
plexa  virgulta  :  unde  hac  distingnen-  p  Ad  [in]  pratorium  rersi]  Optimi 
da  fiierint,  dicendunique,  angustias  codices  ad  prtrtorium,  versus  tcntori- 
sepiri  dejectu  arborum,  et  objacere  illis  uinnempe  consulis,  penes  quern  eo  die 
taxorum  moletn.  imperiuni,  Postumii,  opinor. 

■  Sua  obice]  Qua  obice,  cum    iliac 


LIB.   IX.   CAP.  3.  1201 

quam  vix  Dii  immortales  t'erre  poterant,  ab  ducibus  ex- 
posciint. 

3.  Querentes  magis,  quam  consultantcs,  nox  oppressit, 
cum  pro  ingenio  quisque  fremerent :  alius,  '  per  obices  via- 
rum;'  alius,  'per  adversa  montium,'+  per  sylvas,  qua  ferri 
arma  poterunt,"''  eamus.  Modo  ad  hostem  pervcuire  li- 
ceat,  quern  per  annos  jam  prope  triginta"^  vincimus;  ""  om- 
nia a3(jna  et  plana  crunt  Romano,  in  perlidum  Samnitem 
pugnauti.'  Alius,  '  Quo,  aut  qua  eamus  ?  Xum  monies 
moliri  sede  sua  paramus?  Dum  hajc  imminebunt  juga, 
qua  tu  ad  hostem  vcnics?  Arinati,  inermes,  fortes,  ignavi, 
pariter  omues  capti  atque  victi  sumus.  Ne  i'errum  quidem 
ad  bene  moriendum  oblaturus  est  hostis :  sedens  bellum 
conficiet.'  His  in  vicem  sermonibus,  qua  cibi,  qua  quietis 
immemor/  nox  traducta  est.  No  Samnitibus  quidem  con- 
silium in  tam  lajtis  suppetebat  rebus.  Itaque  universi 
Herennium  Pontium,  patrem  imperatoris,  per  literas  con- 
sulendum  censcnt.  Jam  is  gravis  annis  '^  non  militaribus 
solum,  sed  civilibus  quoque,  abscesserat  muneribus:  in 
corpore  tamen  aft'ecto  vigebat  vis  animi  consilii(pie.  Is, 
ubi  accepit,  ad  Furculas  Caudinas  inter  duos  saltus  clau- 
sos   esse    exercitus   llomanos,  consultus   ab  nuntio   lilii, 


14  '  Alius  per  adversa  (al.  diversa)  montium.  Vox  alius  delenda  videba- 
tnr  Miir.  et  Gron.  Recte,  opinor.'  Rupert. — 15  Viilg.  poterant. — IC  Vi- 
ginti  voiebat  Glareaniis.  '  Vincimus  ex  uno  Ms.  recepit  Drak.  et  ex  ed. 
Grypli.  Bauer,  iit  rectius  quam  vicimus.'  Rupert.     Vicimus  dant  Gronov.  et 

NOTiE 

1    Qua  ferri   arma  poterunt]    Cum  tiir. 

Auctor   non  ex  sua,   sed  ex   inilitis  Per   annos  jam  prope  triginla^  Ab 

persona  loquatur,  sic  legpndiim, po<e-  anno   412.  CQjperat  bellum.  Vide  I. 

runt,  obscrvat  nierito  Gron.  non,  ut  vii.  c.  29.  J.  Clericus. 

vulgo,  poterant,  *'    Qua   cibi,  qua    quietis  immemor'\ 

^  Per  annos  jam  prope  triginta^  Ab  Qui  metu  aliove  gravi  affectu  aestuve 

anno  410.  quo  ccepti  Samnites  a  Ro-  animi  agitantur,  nee  cibum  capiunt, 

manis  viuci,  ad  hunc   annum,  nume-  nee    somnum  :    ne  aninialia  quidem. 

rantur  anni  non  ultra  duos  et  vigin-  Virg.  '  Immenior  lierbarum  quos  est 

ti:negat  tamen  Gronov.  scribendum  mirata  juvenca.'    Sed  Livio  per  Hyp- 

viginti,  ut   voiebat    Glarean.    addita  allagen  '  immemor  nox  '  dicitur,  quod 

enim   particula  prope,  indicat  mino-  niiliti  noctem  insomnem  trabenti  pro* 

rem  revera  numerum  quam  exprima-  prie  conveniebat. 


1202  T.    LIVII 

censuit,  omnes  inde  quam  primura  inviolatos  dimittcndos. 
Quae  ubi  spreta  sententia  est,  iterumque,  codem  remeante 
nuntio,  consulebalur,  censuit,  ad  unum  omnes  interficien- 
dos.  Quae  ubi  tain  discordia  inter  se,  vclut  ex  ancipiti 
oraculo,  responsa  data  sunt ;  quanquam  filius  ipse  in  primis 
jam  animum  quoque  patris  consenuisse  in  aflfccto  corpoie 
lebatur;  tamen  consensu  omnium  victus  est,  ut  ipsum  in 
consilium  acciret.  Nee  gravatus  senex  plaustro  in  castra 
dicitur  advectus,  vocalusque  in  consilium  ita  ferme  locutus 
esse,  ut  nihil  sententiae  suae  mutaret;  causas  tantum  adji- 
ceret:  *  Priore  se  consilio,  quod  optimum  duceret,  cum 
potentissimo  populo  per  ingens  bcneficium  perpetuam  fir- 
mare  pacem  amicitiamque:  altero  consilio  in  multas  acta- 
tes,  quibus,  amissis  duobus  exercitibus,  hand  facile  re- 
ceptura  vires  Romana  res  esset,  bellum  differre :  tertiura 
nullum  consilium  esse.'  Cum  filius  aliiqne  principes  per- 
cunctando  exequerentur,'^'  'Quid  si  media  via  consilii 
caperetur,  ut  et  dimitterentur  incolumes,  et  leges  iis  jure 
belli  victis  iniponerentur  ?  '  '  Ista  quidem  sententia,'  inquit, 
'  ea  est,  quae  neque  amicos  parat,  neque  inimicos  tollit. 
Servate  modo,  quos  ignominia  irritaveritis.  Ea  est  Ro- 
mana gens,  quae  victa  quiescere  nesciat.  Vivet  semper  in 
pectoribus  illorum,  quicquid  istuc  praesens  '9  necessitas 
inusserit*/  neque  eos  ante  multiplices  poenas  expetitas  a 
vobis  quiescere  sinet.' 

'  Hoe  quodcumque  impresserit  vis  prasens. 


Stroth. — 17  Viilg.  gracior  annis. — 18  Vulg.  percunctando  exquirerent.  Vid. 
Not.  Var. — 19  '  Quicquid  islud  prcesens.  Vet.  lib.  istinc.  Malini  ergo  istic' 
Sigoii.     Pto  inusserit  Voss.  a\ler  jusserit. 

mOTJE 

'     Percunctando    exequerentur']     In  tibus  sciscitando  qiize  acta  mm  Ro- 

qiiibusdam   optimonini   codiciiin    ita  maiiis  esseiit.'    Gailice,  Us  poursui- 

scriptum  notat  Gron.  atqiie  banc,  iit  voient,  ils  continuoient  leurs  discours, 

propriam  Livii  phrasin,  amplectitur.  en  demandant,  Sfc.     Hoc  enim  non  de 

Siclib.  vin.    ♦  Itaque   exequebantiir  prima  inleirogatione,  sed  de  seqiien- 

quaerendo  ubi  tantae  rei  furtnm  occiil-  tibus  dicitnr.     Vulgo  legebatur,  per- 

taretur.'  Lib.  xxv.  c.  29.  '  Exequen-  cunctando  exquirerent. 


LIB.   IX.  CAP.  4.  1203 

4.  Neutra  sententia  accepta,  Herennius  domum  c  castris 
est  avectus.^°  Et  in  castris  Romanis  cum  Irustra  multi 
conatus  ad  crumpendum  capti  essent,  et  jam  omnium  re- 
rum  inopia  esset ;  victi  necessitate  legates  mittunt,  qui 
primum  pacem  a^quam  peterent :  si  pacem  non  impetra- 
rent,  uti  provocarent  ad  pugnam.  Tum  Pontius,  *  debella- 
tum  esse,'  respondit,  '  et,  quoniam  ne  victi  quidem  ac  capti 
fortunam  fateri  scirent,  inermes  cum  singulis  vestimentis 
sub  jugum  missurum  :  alias  conditiones  pacis  ajquas  victis 
ac  victoribus  fore;  si'  agro  Samnitium  decederetur,  colo- 
niae  abducerentnr,  suis  deinde  legibus^  Romanum  ac  Sara- 
nitem  aequo  foedere  victurum.  His  conditionibus  paratum  so 
esse  fcedus  cum  consulibus  terire:  si  quid  eorura  displiceat, 
legatos  redire  ad  se  vetuit.' '  Haec  cum  legatio  renunliare- 
tur,  tantus  gcmitus  omnium  subito  exortus  est,  tantaque 
moestitia  inccssit,  ut  non  gravius  accepturi  viderentur,  si 
nuntiaretur,  omnibus  eo  loco  mortem  oppetendam  esse. 
Cum  diu  silentium  fuisset,  nee  consules  aut  pro  foedere 
tam  turpi,  aut  contra  foedus  tam  nccessarium  hiscere  pos- 
sent ;  turn  L.  Lentulus,  qui  tum  *  princeps  legatorum  vir- 
tute  Ktque  honoribus  erat,  *  Patrem  meum,'  inquit,  *  con- 
sules, saepe  audivi  memorantem,  se  in  Capitolio  unum  non 
fuisse  auctorera  senatui  redimendae  auro  a  Gallis  civitatis, 
quando  nee  fossa  valloque  ab  ignavissimo  ad  opera  ac 
muniendum  hoste  clausi  essent,  et  erumpere  si  non  sine 
periculo  magno,  tamen  sine  certa  pernicie  possent.  Quod 
si,  ut  illis  decurrere  ex  Capitolio  armatis  in  hostem  licuit, 
(quo  saepe  raodo  obsessi  in  obsidentes  eruperunt,)  ita  nobis 
aequo  aut  iniquo  loco  dimicandi  tantummodo  cum  hoste 
copia  esset,  non  mihi  paterni  animi  indoles  in  consilio 
dando  deesset.  Equidem  mortem  pro  patria  praeclaram 
esse  fateor:    et  me  vel  devovere  pro  populo  Romano  le- 


20  '  Vet.  lib.  revectus:  egregie  :  inde  enim  in  castra  vectus  fiierat.'  Sigon. 

1  i  Si  del.  GriU.  Gronov.  Crevier.  all.  perperam.'  Slroth.—2  Vet.  lib.  apud 

Sigon.  suis  inde  legibus.—^  '  Legatos  jam  redire  ad  se  vetuit.  Si  esset  jam 
tu7n,  faciliiis  ferres,  sed  delendum  est  t5j«ot  jussu  Flor.  Thiian.  Rott.  Helm, 
utri'usque  Vossiani,  et  Mureti  codicum.'  J.  F.  Gronov.— A  '  Tum  L.  Lentulus, 


1204  T.    LI  VI I 

gionibusqiie,  vel  in  medios  me  immittere  hostes  ^  paratns 
sum.  Sed  hie  patriam  video;  hie  quicqiiid  Romanarum 
legionum  est.  Qua?,  nisi  pro  se  ipsis  ad  mortem  mere 
volunt,  quid  habent,  quod  morte  sua  servent?  Tecta  Urbis, 
dicat  aliquis,  et  moenia,  et  cam  turbam,  a  qua  Urbs  inco- 
litur.  Immo,  Hercule,  produntur  ea  omnia,^  dcleto  hoc  ex- 
ercitu,  non  servantur.  Qiiis  cnim  ea  tucbitur  ?  Inibcllis 
videlicet  atque  inermis  multitude  ?  tam,  llerculc,  quam  a 
Gallorum  inipctu  defendit.  An  a  Veiis  exercitum  Camil- 
lumque  ducem  implorabunt  ?  Hie  oinnes  spes  opesque 
sunt,  quas  servando  patriam  servamus :  dedendo  ad  necem 
patriam  deserimus  ac  prodimus.  At  foeda  atque  ig:nomi- 
niosa  deditio  est.  Sed  ea  caritas  patria?  est/  ut  tam  igno- 
minia  earn,  quam  morte  nostra,  si  opus  sit,  servcmus. 
Subeatur  crtro  ista,  quantacumquc  est,  indii^nitas ;  et  pa- 
reatur  nccessitati,  quam  ne  Dii  quidcin  snperant.  Ite,  con- 
sules,  redimite  armis  civitatem,  quam  auro  majores  vestri 
redemerunt.' 

5.  Consules  profecti  ad  Pontium  in  colloquium,  cum  de 
foedere  victor  ag:itaret,  negarunt,  injussu  popuh  foedus  fieri 
posse,  nee  sine  fetialibus  caerimoniaque  alia  solenni.  Ita- 
que  non,  ut  vulgo  credunt,  Claudiusque  etiam  scribit,  foe- 
dere pax  Caudina,  sed  per  sponsionem,"  facta  est.     Quid 

'  Verum  adeo  caia  nobis  padia  sU,  uportet ;  she  tanla  pietas  in  patria  esse 
debet. 

qui  turn  ;  saltern  tunc ;  sed  potins  del.'  Rupert.— 5  '  Tn  medios  me  mittere  hos- 
tes. Aliquid  liic  siiperesf,  aliquid  deest.  Nam  rh  me  satis  est  seniel  conspici : 
deinde  voliint  Mss.  ut  Sigonianus,  immittere.  Scribe  et  me  v.d.p.p.  R.  I.  v. 
i.  medios  immittere  h.  p.  «.'  J.  F.  Gronov.  Probat  Rupert.— 6  Vulg.  produntur 
nia^is  omnia. 

NOT.E 
"  Sed  per  sponsionem]  Differt  ita-  vertitnr,  ejus  firmandae  causaobsides 
que  sponsio,  turn  a  pactione,  turn  a  dantur.  Pactio  natuialem,  non  civi- 
foedere ;  quamvis  luvc  tiia  general!  lem  inducit  obligationem.  Feedus 
conventionis  nomine  contineantur.  autem  inter  duos  popnios,  regesve, 
Sponsio,  quae  inter  privates  plernm-  anctoritate  pnhlica,  eaque  suprema, 
que  fit,  eos  tantura  obligat,  qui  pro  sancitur  :  et  prece  sive  imprecatione 
se,  aut  pro  alio  spondent :  et  licet  firmatur,  ita  ut  utrique  invicera  obli' 
publice  fiat  a  dncibus;  quia  tamen  gentur. 
unius  partis  duntaxat  obligatio  in  ea 


\ 


LIB.   IX.   CAP.  5.  1205 

enim  aut  sponsoribus  in  foedere  opus  esset  aut  obsidibus, 
ubi  precatione  res  transigitur?  *  per  quern  populum  fiat, 
quo  minus  legibus  dictis  stetur,  ut  eum  ita  Jupiter  feriat, 
quemadrnodum  a  fetialibus  porcus  feriatur.'  Spoponde- 
runt  consules,  legati,  quaestores,  tribuni  militum ;  nomina- 
que  omnium,  qui  spoponderunt,  extant :  ubi,  si  ex  foedere 
acta  res  esset,  praiterquam  duorum  fetialium,  non  exta- 
rent ;  et  propter  necessariam  foederis  dilationem  obsides 
etiam  sexcenti  equites  imperati,  qui  capite  luerent,  si  pac- 
to  non  staretur.  Tempus  inde  statutum  tradendis  obsidi- 
bus  exercituque  inermi  mittendo.  Rcdintegravit  luctuni 
in  castris  consulura  adventus,  ut  vix  ab  iis  abstinerent 
manus,  quorum  temcritate  in  eum  locum  dcducti  esscnt; 
quorum  ignavia  I'ciedius  inde,  quam  venissent,  abituri.^ 
*Illis  non  ducem  locorum,  non  exploratorem  fuissc,  bcllua- 
rum  modo  cascos  in  foveam  ^  missos.'"  Alii  alios  intueri, 
contemplari  arma  mox  tradcnda,  ct  inermes  futuras  dextras, 
obnoxiaque  corpora  hosti.  Proponere  sibimet  ipsi  ante 
oculosjugum  hostile,  et  ludibria  victoris,  et  vultus  super- 
bos,  et  per  armatos  inermium  iter.  Inde  foedi  agminis 
miserabilem  viam,  per  sociorum  urbes  reditum  in  patriam 
ac  parentes,9  >  quo  saepe  ipsi  majoresque  eorum  triumphan- 


7  '  Duriiis  abesse  essent,  monct  Bauer.  Sed  modo  praeccssit,  et  ita  repe- 
tenduni  fiiisset.'  Rupert. — 8  Tan.  Faber  malebat  cacatn  infoveam. — 9  '  Cum 
Gron.   potins  et  Ms.  Helnist.  leg.  in  patriam  ad  parentes.'  Rupert.     Ad  dat 

NOT^ 

-^  Belluarum  modo  cacos  in  foveam  quae  providenda  fuerant.  Cic.  ad  At- 

Miissos]  Tan.  Faber,  quoniam  caecita-  tic. '  Caeci  fuimus  in  ea  re.'    Et  pro 

tern  rebus  inanimatis  attribuiint  non  Plan.   'Sed  ego  caecum  me  et  praci- 

solum  poetae,  qui  '  caecam  noctcm,'  piteni  ferri  confiteor.'    Quod,  si  cui 

pro   obscnra    dicunt,    sed    oratores  unquam  congruit,  maxinie  nunc  Ro- 

quoque,  qui  '  fortunam  csecam'  usur-  manis. 

pant,  hie  ccecam  infoveam  legit,  re-  J  Reditum  in  patriam  ac  [ad]  paren- 

jeeta  commimi   scriptura.      Proprie  tes]  Non  displicet  haec  Grouovii  cor- 

tamen   csecitas   convenit   animalibus  rectio,  cum  vulgo  scribatur,  reditum 

quae  luminibus  corporis  capta :  me-  in  patriam  ac  parentes.     Nam  lib.  ii. 

taphorice  iis,  quibus  lumen  rationis  habet  idem  Liv.  '  Sospites  brevi  in 

abstulit  furor  aut  cupiditas,  et   qui  patriam   ad  parentes   restituit.'     Et 

prudentia    destituti    non    provident  lib.    XXH.  *  Reduces  in  patriam  ad 


120G  T.    LIVII 

tes  venisscnt.  *  So  solos  sine  vulncre,  sine  ferro,  sine  acie 
victos  :  sibi  non  stringere  licuisse  gladios,  non  manum  cum 
hoste  conferre  :  sibi  nequicquam  arma,  nequicquam  vires, 
nequicquam  animos  datos.'  H^ec  frcmentibus  hora  fatalis 
ignorainiae  advenit,  omnia  tristiora  expcriundo  I'actura, 
quara  qua3  praeceperant  auimis.  Jam  primum  cum  singulis 
vestimentis  inermcs  extra  vallum  exire  jussi,  vt  primi  tra- 
diti  obsidcs  alque  in  custodiam  abducti.  Turn  a  consuii- 
bus  abire  lictores  jussi  paludamentaque  detracta  :  tantam 
inter  ipsos,  qui,  paulo  ante  cos  execranles,  dedcndos  lace- 
randosque  ccnsuerant,  miscralioncm  t'ecit,'^'  ut,  suae  quis- 
que  conditionis  oblitus,  ah  ilia  deformatione  tantae  majes- 
tatis,  velut  ab  ncfando  spcctaculo,  averteret  oculos. 

G.  Primi  consules  prope  seminudi  sub  jugum  missi : 
turn,  ut  quisque  gradu  proximus  erat,  ita  ignominiae  objec- 
tus  :  turn  deinccps  singula^}  legiones.  Circumstabant  arrnati 
hostcs,  exprobrantcs  cludentcsque:  gladii  ctiam  plerisque 
intentati:  et  vulnerati  quidam  necatique,  si  vultus  eorum 
indignitate  rerum  acrior  victorem  ofTcndisset.  Ita  traducti 
sub  jugum,  et,  quod  pasne  gravius  erat,  per  bostium  oculos. 
Cum  e  saltu  evasissent,  etsi,  velut  ab  Inferis  extracti,  turn 
primum  lucem  aspicere  visi  sunt,  tamen  ipsa  lux  ita  detbr- 
nie  intuentibus  agmen  omni  morte  tristior  fuit.  Itaque, 
cum  ante  noctem  Capuam  pervenire  possent ;  incerti  de 


Kreyssigiiis. — 10  '  Tantam  inter  ipsos  ....  miserationem  fecit  cet.  Non  coIije- 
rent  liapc  cum  antecedil.  Debcl)at/tC(TKn<;  aiH  ante  tantam  iiiseie  id  vel  'juod. 
Sed  torte  oblitus  M\i  est,  ob  hiinc  ipsiiiu  iisiim  participii,  notanlis,  qnod  sunt 
jussi,  quod  >unt  paliuJamenta  detracta ;  quasi  '  ju^sio  '  ut  ahireiit,  '  detractio  ' 
paludanieutoruni,  Tt»  'juberi,'  rh  '  detralii,'  ut  Gr;pci  iiifinitivo  utuntnr,  et 
Itali  liodie.  I'ossis  et  jussos  iepere  pro  jussi ;  sed  res  ut  gesta  nionstrafur, 
nee  iiiodo,  quid  miserationem  fecerit,  sed  et,  quid  factum,  narratur.'  Bantr. 
'  Id  primus  ex  conjectura  Urakenborcbiidedit  celeb.  A.  G.  Ernesti.'  Stroth. 
qui  in  couiextum  suum  recepit. 

NOT^ 

parentes,  ad  conjnges  et  liberos  fa-  emendationem,  qui  legit  :  aconsulihvs 

cit.'    Neque  vero  facile  dixeris  ret/i-  abite  lictores  jussi,  paludamentaque  de- 

turn  in  parentes.  tracta,  S^c.  miserationem  fecerunt.    Fa- 

*  ISliserationem  fecif]  Nisi  snppleas,  cere  autem  miserationem  est,  miseri- 

qua  res,  quod  spectaculum,  ant  simile  cordiam  excitare,  ac  movere. 
quid,  recurrendum    erit    ad    Groa. 


LIB.   IX.  CAP.  G.  1207 

fide  sociorum,  et  quod  pudor  praepediebat,  circa  viam  baud 
procul  Capua  omnium  ci^eni  corpora"  humi  prostrave- 
runt."  Quod  ubi  est  Capiiam  nuntiatura,  evicit  miseratio 
justa  sociorum  superbiam  ingenitam  Campanis.''  Conles- 
tim  insignia  sua  consulibus,  fasces,  lictores,  arma,  equos, 
vestimenta,  comnicatus  militibus  bcnigne  mittunt:  et  ve- 
nientibus  Capuam  cunctus  senatus  populusque  obviam 
egressi,  justis  omnibus  hospitalibus  privatisque  et  publicis 
funguntur''^  ofliciis  :  neque  illis '  sociorum  comitas  vultus- 
que  benigni  et  alloquia  non  modo  sermonem  eUcere,  sed 
no,  ut  oculos  quidem  attoUcrcnt,  aut  consolantes  amicos 
contra  intucrentur,  efticcrc  poterant.  Adco  super  moero- 
reni  pudor  quidam  lugcre  colloquia**  et  coetus  liominum 
cogebat.'J  Postero  die  cum  juvcncs  nobiles,  missi  a  Ca- 
pua, ut  proficiscentes  ad  finem  Campanum '+  proscqueren- 
tur,  revertisscnt,  vocatique  in  curiam  percunctantibus  ma- 
joribus  natu,  *  multo  sibi  mcestiores  et  abjcctioiis  animi 
vises,''  referrent ;  '^  '  adeo  silens,  ac  prope  mutum  agmen 
incessisse :  tacerc  ^  indolem  illam  Roraanam,"^  ablatosque 


11  Alii  Ipsinnt  cgena  corpora.— \-2  Viilg.  egressus  .  .  .  ./ung-itur.— 13  Viilg. 
effugere  cotloiiuia  ....  cogebant. — 14  Vet.  lil).  apiid  Sigon.  ud  finem  usqw 
Campani  agri. — 1.5  '  Snspicaii  possis  rot(i<i  in  curiam  ....  refernnt,  quia  desi- 
deratiir  h.  I.  iipodo>iis.  Sed  ea  qiiajrcnda  in  pi  inc.  cap.  seq.  abjectioris  nnimi ; 
alii  abjectiores  auimi,  li.  e.  aninio,  prob.  liaiieio.'  Rupert.  Vid.  Not.  Var.— 
16  •  Tacerc  indolem  illam  Rom.  torperc,  se  non  exereie,  liand  aniniailverti ; 
quod  aptius  esse  li.  I.  ob  prrec.  et  ."eqq.  qiiani  jacere,  quod  Gnit.  conj.  el 
Drak.  probavit,  nioneut  Gron.  et  Doer.  Contra  Bauer,  contendit,  nil  absur- 
dius  esse  hac  lectione  :  non  euiiu  ante  claniasse  illam  indolem.  Cf.  et  Drak.' 

NOT/E 

»  Omnium   egeni  corpora  humi  pro-  vulgo  effugere  coUoquia.    Hoc  quippe 

straverutit]  Ernditior  Gronov.  videtur  eventns,  illiid  voluntatis, 
lectio,  omnium  egena  corpora;  atque  e  Moesliores  et  abjectioris  animi  visas] 

ita  explicat  :   nulla  iis  cina  adhibita;  Sigon.  Moestioris  et  abjectioris  animi. 

omnibus   quibus    corpora     curantur  Gronov.  Mcestiores  et  abjectioris  ani- 

deslituta.  mi:  qnasi  non  recte  mcestioris  animi. 

•>  Superbiam    ingenitam     Campanis]  ^  Tacere]  Grut.  non  male,  jacere : 

Tanta  fuit  nt  in  proverbium  abierit,  indolem   nenipe,  quae   suopte   genio 

'  Campana  snperbia.'  Vide  Erasna.  erecta.     Tacere  tamen,  aut  silere,  et 

«  Neque  illis]  Romanis  scilicet.  muta  esse,  dicuntur,  qiize  non  vigeni: 

<>  Pudor  quidam  fugere  coUoquia]  Sic  ut «  silent  leges  inter  arma.'  Et  apnd 

scripti  apud  Gron.  et  melius  quamut  Cic.  '  literae  conticescunt.'    Noster 


1-208  T.    LIVIT 

cum  armis  animos.  Non  redderc  salutcm,  iionsalutaiitibus 
dare  responsum,'^  non  hisccre  (lucnquani  \nx  nietu  potuis- 
se,  tanquam  ferentibus'^  adhuc  ccrvicibus  jiigura,  sub  quo 
emissi  "^  essent.''  Habere  Samnites  victoriain,  non  prascla- 
rani  solum,  scd  etiam  pcrpctuam.  Cepissc  cnim  cos  non 
Romam,"  sicut  ante  Gallos,  sed,  quod  raulto  bellicosius 
I'uerit,  Ronianam  virliitem  iLTOciamciiie  :' 

7.  ♦Cum  ha^c  diccientur  audircnlurque,  et  dcploratum 
paene  Romanum  nonien  in  concilio '  sociorum  fidcliuni 
osct ;  di(  itur  Olilius  Calavius,  Ovii  filius,  clarus  genere 
l"actis(iue,  tum  etiam  a'tatc  vcrcndus/  longc  alitcr  se  habe- 
re rem  dixisse:  'Sileutium  illud  obstinatum,  fixosque  in 
tcrram  oculos,et  surdas  ad  omnia  solatia  anres,  et  pudorem 
intuenda;  lucis,  ingentem  molem  irarum^''  ex  alto  animi  cien- 
tis  indicia  esse:'  aut  Romana  sc  ignorare  ingenia,  aut  silcn- 
tinni  illud  Samnitibus  flebiles  brevi  clamorestremitusquecx- 
citaturum;  Caudinatjue  pacis  aliijuanto  Samnitibus,  quam 
Romanis,  tristiorem  memoriam  lore.  Quippe  suos  quera- 
que  eorum  '  animos  habiturum,  ubicuniqiie  congressuri  sint: 
saltus  Caudiuos  non  ubique  Samnitibus  tore.'  Jam  Roma3 
etiam  sua*  infamis  clades  erat.  Obsessos  primum  audierunt : 

"^  Cui  ob  atatem  provcclam  dehehatur  rerfrentia. 

'  Esse  notas  animorum  ex  imo  pectore  elicientium  et  spirantium  vim  ira  immen- 
$am. 


Rupert. — 17  '  Son  salutatitihus  dare  retponsum  baud  duhie  Rlossa,  verbis  non 
reddere  salutem  ascripia  ;  quic  ct  sentcntia  est  Sirotli.'  Rupert. — 18  Conj. 
Bauer.  J'crentes. — 19  Vulg.  suh  quud  emissi.— 20  Vulg.  i'cpisse  cnim  non  R. 

t  '  Incipit  qnidein  bic  novum  caput,  sed  oratio  biijus  capitis  cunt  oratione 
antecedcntis  capitis  cob.net.'  Dotrin^. — 1  '  Ai.  consitio,  nou  male,  rpiia  sena- 
tiis  erat.'  liaucr.  —  2  In  quibusdam  iMss.  tninarum.  Queedam  edd.  animi.  Pro 
cientis  conj.  Bauer,  cientiuin. — 3  '  Pro  eorum  qusedam  edd.  coram,  quae  lectio 

NOTiE 

quoque  boo  ipso  libro, '  et  civilia  bel-  quidem,  non  male  ;  sic  enim  vindic- 

la  sileant.'  tae  cupiditas  demonstratur.  Sed  quid 

s  Sub  quo  [quod]  emissi  essent]  Prae-  sit  e.r  alto  animo,  et  quo  referatur  ci- 

stiterit  vel  suft  guod  fntssj,  \^\  sub  quo  cntis,  quaerit  baud  absurde   Gronov. 

emissi.    Sic   lib.  in.  '  Sub   quo  jugo  Dicimus    tamen    boc   vel    illud   esse 

dictator   /Equos  emisit:'  id  est,  sub  amantis,  odio   babentis,  <S«:c.  ubi  in- 

juguni  missos,  inde  emisit.  telligitur,  bominis  :    eaque  loquendi 

''  Molem  irarum]  Alias  molem  mina-  forma  mores  bouiinum  in  genere  in- 
rum  ex  u/to  antmo  cien^u.    Et  miuurum  dicantur. 


LIB.   IX.  CAP.  7.  1209 

tristior  deinde  ip^norainioScT  paris  niaf^is,  quam  periciili, 
tmritius  fiiit.  Ad  luniam  obsidionis  delectus  habcii  coep- 
tus  crat :  dimissus  deinde  aiixiliorum  apparatus,  postquain 
deditioiiem  tain  tVcdc  fuctani  accepcrunt;  extcmploque  sine 
ulla  publicft  auctoritate  consensuni '  in  omncm  forniam 
luctns'  est.  Tabcrnaj  circa  forum  clausoe,  justitiumque 
in  Ibro  sua  spontc  coepluin  prius,  quam  indictum  :  lati 
clavi/  annuli  aurei '  positi  ;  ptenc  mccstior  cxercitu  ipso 
civitas  esse:  nee  ducibus  solum  atque  auctoribus  sponso- 
ribusque  pacis  irasci,  scd  innoxios  cliani  milites  odisse,  et 
ncjicarc  Urbo  tectisvc  accipiendos.  Quam  concitationem 
animorum  frejiit  adventns  cxercitus,  ctium  iratis  miserabi- 
lis.  Non  cnim  tanquum  in  palriaiu  rcvcrtentes  ex  insperato 
incolumes,  scd  captorum  luibitu  vultuquc  ingressi  sero  in 
Urbem,  ita  se  in  suis  quisque  tectis  abdiderunt,  ut  poster© 
atque  insequcntibus  diebus  nemo  coruni  t'orum  aut  publi- 
cum aspicere  vellet.  Consulcs,  in  privato  abditi,  nihil  pro 
magistratu  agere,  nisi  quod  cxpressum  senatus  consulto 
est,  ut  dictatorcm  diccrcnt  comitiorum  causa.  Q.  Fabium 
Ambustum  dixcrunt,  et  P.  ^'Elium  P.Ttiim  magistrum  equi- 
tum.  Quibus  vitio  creatis,  suflccti  M.  ^milius  Papus*^ 
dictator,  L.  Valerius  Flaccus  magister  cquilum.  TScc  per 
cos  comitia  habita :  et,  quia  taedebat  populum  omnium 
magistratuum  ejus  anni,  res  ad  interregnum  rediit.     Inter- 


ex  errore  operarnm  Elzevir,  orta  est.'  Rupert. — 4  A1.  Roma  et  sua,  vel  et  Ro- 
ma sua. — 5  Al.  concessum,  quod  valde  arridet  Bauero.  Vid.  Not.  Var. — 
G  Vulg.  Fappus. 

NOTiE 

'  Consetisum   in  omnem  formam  luc-  '  Annuli  aurei]  At  PVmAih.  xwui. 

lus]  Sicopiiini  codices  id  est,  Roma-  c.  1.  rilatus  a  Glar.  scribitlon^o  tein- 
ni  consensu  amplexi  sunt  qudecum-  pore  inter  privatos  Romae  nullos  fu- 
que  in  luctn  solennia.  Vulgatior  lee-  isse  annulos  aureos  :  publice  tantum 
tio,  concessum,  sive  itum  est  in  luc-  legatis  datos.  Quin  et  triunipiiantes 
turn.  ferreis  usos,  atque  ita  triunipiiatum 

•^  Lati  clavi]  Insigne  Senatorum  a  C.  Mario,  nee  ab  eo  sunitum  aure- 
fiiit  tunica  latos  clavos  purpureos  vel-  uni  annulunr  ante  tertium  consula- 
nt  flores  intertextos  aut  assutos  ha-  turn.  Diceuduui  igitur  priscis  illis 
bens  :  eqnitum  vestis  similibus,  sed  temporibus  niatronarum  ornatui  ser- 
angustioribus  clavis  ornata.  vatos,  a  quibus  nunc  positi. 

Delph.et  Var.Clas.  Livius.  4M 


1210  T.    LIVII 

reges  Q.  Fabius  Maximus,  M.  Valerius  Corvus.  Is  con- 
sulcs  crcavit  Q.  Publilium  Philonem  et  L.  Papirium  Ciir- 
sorera  itcrum,  hand  dubio  consensu  civitatis,  quod  nulli  ea 
terapestate  duces  clariores  essent. 

8.  Quo  crcati  sunt  die,  eo  (sic  cnim  placuerat  Patribus) 
niagistratum  inicrunt,'"  solenuibusquc  scnatus  consuUis^" 
perfectis,  de  pace  Caudina  retulcrunt.  Et  PubHlitis,  pe- 
nes qucm  fasces  crant,t  'Die,  Sp.  Postumi,'  inquit.  Qui 
ubi  surrexit,  eodcm  illo  vultu,  quo  sub  jugum  missus  crat, 
*  Hand  sum  ignarus,'  inquit,  *  consules,  ignominiae,  non 
honoris  causa  me  primuni  cxcitatum  jussuniciuo  diccre,  non 
tanquam  senatorcm,  sed  tanquani  reuni  qua  infclicis  belli, 
qua  ignominiosae  pads.  Ego  tamen,  quando  neque  de 
noxa  nostra  ncque  de  poena"  rctulistis,  omissa  dcfensione, 
qua3  non  dillicillima  esset  apud  liaud  ignaros  iortunarum 
hunianarum  neccssitatumque,  sentcntiam  de  eo,  de  quo 
rctulistis,  panels  pcragani.  Qua?  scntcntia  testis  erit,  mi- 
hine,  an  legionibus  vestris  pepcrccriin,  cum  me  seu  turpi 
seu  necessaria  sponsione  obstrinxi.  Qua  tamen,  quando 
injussu  populi  facta  est,  non  tcnctur  populus  Romanus ; 
nee  quicquam  ex  ea,  pra^terquam  corpora  nostra,  d(  bcntur 
Samnitibus.  Dedamur  per  fetiales  nudi  vinctique :  exsol- 
vamus  rcligionc  populum,  si  qua  obligavimus;  ne  quid 
divini  hunianive  obstet,  quo  minus  justum  piumque  de 
integro  ineatur  bellum.  Interea  consules  exercitum  scri- 
bere,  armare,  educere  placet ;  nee   prius  ingredi  hostium 

mOTJE 

""  Magistratum  inierunll    Consules  statini  inito  consulatu  fiebant,  ad  re- 

nou  statim  ac  creati  crant   magistra-  ligionem  et  ceerimonias  pertinebaiit : 

tiini    inibant.     Nam    extra   ordinuni  atqiie  iit  scribit  Gell.  lib.  xi\  .  cap.  7. 

eodcm  die  ex   Scnatusconsulto  inie-  '  De  rebus  divinis  prius  quam  hiima- 

runt,  ante  soienne  scilicet  tempns,  nis  ad  senatiim  referendum  erat.' 

necdum  finite  snperiorum  cousulum  t  Peties  quern  fasces  eray)t]  Vide  ad 

anno.  lib.  viii.  c.  12.  J.  CUricus. 

■>    Soknnibusque  senalus  consuUis']  <>  ^equede  noxa  nostra  neque  de  pee- 

Veteres   quidam   libri,    solennibusque  na]  Noxa  hie    a  pcena  disliiiguitnr, 

sacris.     Sigon.  tamen   magis   probat  et  crimen  significat.     Alias  sumitur 

Senatusconsultis :    quanquam     paruni  pro  poena,  quam  quis  delicto  suo  me» 

abcst,  quin  res  eodem  recidat.     So-  ruit. 
lennia  quippe  Senatusconsulta,  quse 


LIB.    IX.    CAP.    S.  1211 

fines,  quam  omnia  justa  in  deditionem  ^  nostram  perfecta*^ 
erunt.  Vos,  Dii  imniortales,  precor  qua^soquc,  si  vobis  non 
fuit  cordi,  Sp.  Postumium,  T.  Veturiura  consules  cum 
Samnitibus  prospere  l)cllum  gerere,  at  vos  satis  habeatis, 
vidisse  nos  sub  jugum  niissos,  vidisse  sponsionc  infami 
obligatos,  vidcrc  nudos  vinctosque  hostibus  deditos,  om- 
nem  iram  hostium  nostris  capitibus  excipientcs.  Novos 
consules  legioncsquc  Romunas  ita  cum  Samnite  gerere  bel- 
lum  velitis,  ut  omnia  ante  nos  consules  bella  gesta  sunt.' 
Qua?  ubi  dixit,  tanta  siinul  admiratio  miseratioque  viri  in- 
cessit  oranes,9  ut  modo  vix  crederent,  ilium  eundcm  esse 
Sp.  Postumium,  qui  auctor  tam  foedae  pacis  fuissct;  modo 
miserarentur,  quod  vir  talis  ctiam  pra3cipuum  apud  hostes 
suppliciimi  passurus  esset  ob  iram  diremtai  pacis.  Cum 
omnes,  laudibus  modo  '°  proscquentes  *•  virum,  iu  sentcn- 
tiam  ejus  pedibus  irent ;  tentata  paulisper  intercessio  est 
ab  L.  Livio  et  Q.  iMselio,  tribunis  plebis,'  qui,  '  ncque  ex- 


7  Vet.  lib.  apud  Sigon.  soleiiHibusque sacris. — 8  '  fn  deditione  nostra  per/ecta, 
vel  in  (kiUdonein  nostrum  pcracla,  i.  e.  ut  ouuiia  redeant  ad  dedilioneni  et  per 
eaui  perticianlur,  conj.  ICrnest.'  Rupert. — 11  Homines  pro  omnes  picrique  INIss. 
et  edd.  aute  Urak. — 10  '  Et  hoc  mudo  ejici  Faber  voluit,  tanta  audacia  et 
tidiicia,  quasi  ipse  Livio  sciibeiiti  atfiii->Sft.  Sentenlia  re(|uirit  lioc  modo; 
pedibns  ibant  in  sentcntiain  Postuniii,  iiuic  ipsi  viro  acerbam  futiirani,  eam- 
que  sic  tacitc  approbabant ;  nisi  quoil  laudibus  eundem  simul  extollerent. 
Sed  nulla  posthac  ineptiarum  inijus  iiouiinis  mentio  fiet.'  Struth.  '  Bene  se 
liabet  particula  modo,  sed  qu«  ad  earn  defendendani  attulit  Stiotliius,  paulo 
obscuriora  sunt :  sensus  :  cum  omnes  pedibus  irent  in  ejus  sententiam,  haud- 
quaquam  miserationis  et  doloris  sensum  nunc  declarantes,  sed  laudibus  tati- 
tummodo  viium,  qui  sic  scntire  et  talia  obire  posset  pro  patria,  proscquentes.' 
Doering.  '  Cur  modo?  qua  alia  re  prosequerentur?  An  hoc  vult,  parcere 
ei  potuisse,  et  servare  virum  in  civitate  ?     Sic  certe  intelligenda,  si  vera  lee- 

NOT^ 

p  Omnia  justa  in  deditionem']  Qua;-  enervaretur  scntcntias  vis,  qua  innu- 

cuuique  iu   solenni  deditione  requi-  it  Livius,  quanquam   admirationi  es- 

runtur  ut  ea  jure  fiat :  nimirum  nt  set  virtus  Postumii,  attamen  laudi- 

quae  debentur  hostibus  et  dedantur,  bus  tantum  proscquentes,  miseratio- 

et  scrvato  per  feciales   ritu  dcdan-  nis  nulla  ratione  habita,  sententiam 

tnr.  ejus  contra  seipsum  datani  secutos 

1  Laudibus  modo  prosequentes'}  De-  fuisse  in  illius  perniciem. 

leri  istud  modo,  jubet  Tan.  Faber,  ■■  Tribunis  plebis]  Oportet   hos    L. 

putatque  hue  translatnm  ex  superi-  Livium,  et  Q.  Maelium  tribunos  ple- 

ori  periodo.     Non  tamen  pcrsuadct:  bis  creates  esse,  auttribunatum  certe 

nam  ea  vox  non  vacat,  sed  ea  demta  iniisse  post  Caudinam  conventionem. 


1212  T.    LI  VII 

solvi  religione  populum,'  aicbant,  *  deditionc  sua,  nisi  om- 
nia Samnitibus,  qualia  apud  Caudium  luisscnt,  restituc- 
rentur  ;*  neque  se  pro  eo,  quod,  spondendo  pacem,  servas- 
sent  exercitum  populi  Romani,  poenam  ullam  nicritos  esse  ; 
neque  ad  cxtremum,  cum  sacrosancti  csscnt,  dcdi  hostibus 
violarive  posse.' 

9.  Turn  Postumius,  *  Interea  deditc,'  inquit,  "  *  proianos 
nos,'  quos  salva  reliLrioiie  potestis :  dedetis  dcinde  ct  istos 
sacrosanctos,  cum  primum  magistratu  abierint;  sed,  si  mc 
audiatis,  prius,  quam  dedantur,  hie  in  comitio  virgis  ca^sos, 
banc  jam  ut  intercalata'  pcena3  usuram  babeant."  Nam 
quod  dcditione  nostra  negant  exsolvi  religione  popubim,  id 
istos  magis,  ne  dedantur,  quam  quia  ita  se  res  habeat, 
dicere,  quis  adeo  juris  fetialium  cxpcrs  est,  qui  ignoret? 
Neque  ego  infitias  co.  Patres  conscripti,  tam  sponsiones 
quam  foedera  sancta  esse  apud  eos  homines,  apud   quos 


tio.     E  siipcrioribns  prave  icpetitum  dcletniiiniqne,  acute  ronjccit  Faber. 
Si  sit  merili^,  probarint.    Sed  vix  (li^mini  est  Postumio.'  Bauer. 

11  '  Mirifice  placet,  quod  in  Kott.   lepitiir,   Dedite  inli-nu,  dclite,  inquit ; 
repctitione  ista  coustaiUiani  Postumii  in  adhoriaiida  deditiunc  iaipeiisc  ex- 

NOTiE 

Alioqiii   neque  tribuni  plebis  in  bel-  trimque   in   pristinum   statum   repo- 

liim  proficiscebantnr  ;    cum  ne  inte-  nantui. 

giun)  quidein  diem  eis  ab  urbe  abes-  '  I'rafanos   no!i'\  Respondet  Postu- 

se  liceret,  teste  Gcll.    lib.  iii.  c.  2.  miiis  orationi  tribunornni   plebi;^,  qui 

Etsijara  tribuni  plebis  apud  Caudi-  se   sacrosanctos   dixeraut,  ob    leges 

um  fnissent,   eorum   inter  sponsores  sacratas  eornm  causa  conditas,  noD 

nientio  baud   dnbie   fieri   dcbiiisset ;  consuluni  gratia. 

et    tamen    spopondisse    memorantur  "  Ihnic  jam  ut  intercalate  pcents  usu- 

duntaxat  consules,  legati,  quastores,  ram  habeant]    Intercalatam  dicit  pro 

tribuni  militnm  seu  legionum  :  quod  intermissa  et  dilata.     Metaphora  est 

recte  Sigon.   notat,  tt  Godel.     Fne-  a  fceneratoribus  ducta,  qui  solutionis 

rant  tunc  forte  inter  legionum  tribu-  diem  ita  prorogant,  si  interim  usurzb 

DOS.  nomine   aliquid  augmenti  praestetur. 

Tribunis  p/ctw]  Magistratum  hunc  Videtur    itaque   boc    loco   '  usuram 

post  reditum  e  castris  ceperant  ;  ni-  habeant '    idem    esse  ac  ferant,  vel 

hii  enim  erat  negotii  tribunis  plebis  solvendam  habeant.  Nam  uouram  non 

in  exercitu.  J.  Clericus.  habent  proprie  debitores,  sed  credi- 

'  Qualia  apud  Caudium  fuissent,  re-  tores,  qui  eani  quasi  sibi  debitam  ac- 

stituerentur]  Id  sane  exigit  uatura  re-  cipiunt:  quales  hie  Samnites. 
stitutionis   in  integrum,  ut  omnia  u- 


LIB.   IX.  CAP.   9.  1213 

juxta  divinas  religiones  fides  humana  colitur :  sed  injussii 
populi  nego  quicquani  sanciri  posse,  quod  populum  teneat. 
An,  si  cadem  superbia,  qua  sponsionem  istain  cxprcsscruut 
nobis  Samnites,  coegisscnt  nos  verba  Icgitinia  dcdentium 
urbes  nuncuparc,"  deditum  populum  Romanum  vos  tribuni 
diceretis,  ct  banc  urbeni,  Icnipla,  delubra,  tines,  aquas, 
Saninitium  esse  ?  Omitto  dcditioncm,quoniani  de  sponsione 
agitur.  Quid  tandem,  si  spopondisseraus,  uibem  banc  re- 
licturum  populum  Romanum  ?  si  incensurum  ?  si  magistra- 
tus,  sisenatum,  si  leges  non  babiturum?  si  sub  regibus  fu- 
turum  ?  Diimeliora  !  inquis.'*  Atqui  non  indignitas  rerum 
sponsionis  vinculum  levat.^''  Si  quid  est,  in  quod  obligari 
populus  possit,  in  omnia  potest.  £t''  ne  illud  quidem, 
quod  quosdam  lorsitan  movcat,  refert,  consul,  an  dictator, 
an  piEetor  spopondedt.  Et  boc  ipsi  etiam  Samnites  judi- 
caverunt,  quibus  non  luit  satis  consules  spondere,  sed  le- 
gates, quaistores,  tribunos  militum  spondere  coegerunt. 
Nee  a  nie  nunc  quisquam  qua^siverit,  quid  ita  spoponde- 
rim  ;  cum  id  nee  consulis  jus  csset,  nee  illis  spondere  pa- 
cem,  qua;  mei  non  crat  arbitrii,  ncc  pro  vobis,  qui  nihil 
mandaveratis,  possem.  Nihil  ad  Caudium,  Patres  con- 
scripti,  humanis  consiliis  gestum  est.  Dii  immortalcs  et 
vestris  et  hostium  imperatoribus  mentem  ademerunt.     Nee 

/  Atenim  obli^atio  ex  promisso  nata  non  minuilur  atrvcitate  rci  promissa:. 


piiinente.'  J.  F.  Gronov, — 12  *  Pro  inguis  quid  am  Vi\iT\  inquit ;  lecte  forsan. 
Mox  in  quod  obligari  multi   boni  Mss.  in  quo  Drak.  et  autt.  edd,    Male,  cum 

NOTyE 

"  Verba   legitima    dedentium    urbes  vinculum  levat]    Aliter   Jiirisconsnlti 

nuncupare'\    Apiid   veteres    Romanes  ratiocinantiir,  apiid  qnos   rei  tiirpis 

uihil  eorum  qua?  ad  jus  pertiuercnt,  apqiie    ac    rei   impossibilis  stipnlatio 

nisi  certa  verborum  formula,  seu  con-  nullius   est   moment!.     Verum  quje- 

ceptis  verbis,  peragebatur,quee  verba  dam  indigiia  esse   possunt,  quse  ta- 

legitima  dicebantur,  quod  secundum  men  flagitiuni  non  contineant.     Nee 

leges     nuncuparentur.        Deditionis  valet  pactum  nisi  a  Domino,  qui  libe- 

formulani  babes  supra  lib.  i.  cap,  38.  ram  rei  suje  administrationem  babe- 

in  deditione  Collatias.  at,  ejusve  maadato  initum. 

y  Son    indignitas   rerum  sponsionis 


1214  T.    LIVII 

nos  in  bello  satis  cavimus ;  ct  illi  male  partam  victo- 
riam  male  pcrdiderunt,  dum  vix  locis,  quibus  vicerant, 
crcdnnt,  dum  quacumque  conditionc  arma  viris  in  arma 
natis  auferre  fcstinant.  An,  si  sana  mens  fiiissct,  diffi- 
cile illis  fuit,  dum  senes  ab  domo  ad  consullandum  ar- 
cessunt,  mittore  Roniani  letratos?  cum  senatu,  cum  po- 
pulo,  dc  pace  ac  fadcre  ajjere  ? '+  Tridui  iter  expeditis 
crat.  Interea  in  induciis  res  fuisset ;  donee  ab  Komale- 
j^ati  aut  victoriam  illis  ccrtam,  aut  pacem  afl'errcnt.  Ea 
deinum  sponsio  cssct,  quam  populi  jussu  spopondissemus. 
Sed  neque  vos  tulissctis,  nee  nos  spopondisscmus:  nee 
las  fuit  alium  rcrum  exitum  esse,  quam  ut  '^  illi,  velut  som- 
nio  la^tiorc,  quam  quod  mentes  corum  capcrc  posscnt,  ne- 
(luicquani  eludercntur ;  et  nostrum  excrcitum  eadcm,  (\uvc 
impedierat,  fortuna  expcdiret ;  vanam  victoriam  vanior  ir- 
ritam  faccret  pax  ;  sponsio  intcrponcrctur,  qua'  nemincm, 
prater  sponsorcin,  obli^^aret.  Quid  cnim  vobiscum,  Tatrcs 
conscripli,  quid  cum  populo  Romano  actum  est,?  Quis  vos 
appcllaic  potest  ?  quis  sea  vobis  dicerc  dereptum  ?  hostis  ? 
an  civis?  llosti  nihil  spopondistis  :  civem  ncminem  spon- 
dere  pro  vobis  jussistis.  Nihil  ergo  vobis  nee  nobiscum  est, 
(juil)us  nihil  mandastis  ;  nee  cum  Samnitibus,  cum  quibus 
nihil  egislis.  Samnitibus  sponsorcs  nos  sumus,  rci  satis 
locupletes.''  In  id,  quod  nostrum  est ;  in  id,  quod  prae- 
stare  possumus,  corpora  nostra  et  animos ;  in  luxe  sa^viant, 
in  ha:c  fcrrum,  in  Iktc  iras  acuant.  Quod  ad  tribunos 
attinet,  consulite,  utrum  praesens  deditio  eorum  fieri  possit, 
an  in  diem  difl'cratur.  Xos  interim,  T.  Veturi,  vosque  ce- 
teri,  vilia  ha?c  capita  luenda^  sponsionis  "^  fcramus,  et  nos- 
tro  supplicio  libcremus  Romana  arma.'^' 

f  Interea,  ad  sponsionis  nostra  fidcm  implendam,  iiosmctii)sos,  qui  nhjccla  capita 
sumus  {pro-  iribunis  scilicet)  offtramus  ac  dedamus  hostihus.  Noslrisque  pcenis 
expiatum  exercitum  Roma7ium,  reddamus  liberum  ad  anna  capienda,  atque  in  has- 
tes gerenda. 


sequatnr  'in  omnia.'  Bauer.— \i  £<  del.  Baner.— 14  Vnlg.  de  pace,  fwdere 
agere. — 15  Ut  it  Froben.  Crevier. — 16  '  Pro  sponsionis  malim  sponsioni,  fjuocl 
exliibenl  nonnnll.  edd.  vett.'  Doering. 


LIB.   IX.   CAP.   10.  1215 

10.  Movit  Patres  conscriptos  turn  causa,  turn  auctor; 
nee  ceteros  solum,  sed  tribunos  ctiam  plcbei,*  iit  se  in  se- 
natus  diccrcnt  iorc  potcstatc.'^  Magistratii  inde  se  cx- 
tcmplo  abdicaverunt,  tiaditiqiie  I'etialibiis  cum  ceteris  Cau- 
dium  duceodi.  Hoc  I'acto  scnatus  consulto,  lux  quacdam 
allulsissc  civitati  visa  est.  Postumius  in  ore  erat  ;  '^  eum 
laudibus  ad  coelum  tcrebant :  devotion!  P.  Decii  consulis, 
aliis  Claris  facinoribus  a^iuabant.  *  Emersisse  civitatem 
ex  obnoxia  pace ''  illius  consilio  et  opera:  ipsum  se  cru- 
ciatibus  et  iiostium  ira^  oiVerrc,  piaciilaquc  pro  populo  Ro- 
matio  dare.'  '9  Arma  cuncti  spectant  et  bellum.  *  En  un- 
quam  liituruni,  ut  congredi  armatis  cum  Saninite  liceat  ?' 
Ill  civitatc,  Ira  odioque  ardentc,  tlclcctus  prope  omnium 
voluntarioruni  luit.  Rescripta3  ex  eodem  niilite  novas  le- 
giones,  diictuscpie  ad  Caudium  excrcitiis.*  Pracgressi  fe- 
tiales,  ubi  ad  portam  veiiere,  vestem  detralii  pacis  sponso- 
ribusjubent,  manus  post  tergura  vinciri.  Cum  apparitor 
verecuudia  majcstatis  Postumium  laxe  vincirct,  *  Quin  tu,' 
inquit, '  adducis  lorum,  ut  justa  fiat  deditio?'  Turn,  ubi  iu 
coetum  Samnitium  et  ad  tribunal  ventum  Pontii  est,  A. 
Cornelius  Arvina  fetialis  ita  verba  fecit:  '  Quandoque  *^ 
liice  homines  injussu  populi  Romani  Quiritium  foedus  ic- 
tum  iri  spoponderunt,  atque  ob  cam  rem  noxara  nocue- 
runt;  '  ^  ob  earn  rem,  quo  populus  Roraanus  scelere  impio 

*  Urbem  evasisse  ex  degeneri  ac  servili  pacificatione. 


17  Flor,  Helm.  Voss.  Rott.  potestateni.  — 18  Vet.  lib.  aptid  Sigon.  in  oreotrt' 
niun  erat. — 19  Dare  Romano  Gronov.  Donjat.  Crevier. — 20  Vulg.  Quandoqui- 

NOT^ 

'■  Rei  satis  loctipletes]  Intellige  reos  sententiani  seqtiendam,  turn  tribunos, 

promiitcndi,   id   est,  debitores  satis  iit  se  subjiceient  senatiis  potestati, 

idoneos,  quantum  ad  eos  atlinebat.  ac  tribunatu  excederenl. 

»  Nee  ceteros  solum,  sed  tribunos  eti-  *  A.  U.  C.  433. 

am  plebi]   Licet   a    Patribus   diversi  ^    Noxam  nocuerutit]    Sigon.  noxa 

tribuni,  tamen  in  senatu  erant;  ita  /iocweci/nt;  quod  esset,  culpa  sna  dani- 

ut  velit  Auctor,  oratione  Postumii  et  num  dedenint.    Sed  '  noxam  nocere  ' 

causa  publican  ulilitatis,  turn  ceteros,  priscis  legibus  non   est  incognitum, 

qui  intererant,   niotos  fuisse  ad  ejus  pro,   noxam   inferre.      In  L.  pretia 


1216  T.    LI VII 

sit  solutus,  hosce  homines  vobis  dedo.'  Haec  dicenti  I'etiali 
Postumius  genu  femur,  quanta  maxima  poterat  vi,  percu- 
lit,^  et  clara  voce  ait,  'se  Samnitem  civein  esse,  ilium  le^a- 
tum  ;  fetialem  a  se  contra  jus  gentium  violatum  ;  et  justius 
bellum  gesturos.' ' 

11.  Tum  Pontius,  '  Nee  ego  istam  deditionem  accipiam,' 
inquit,  *  nee  Samnites  ratam  habebunt.  Quin  tu,  Sp.Pos- 
tumi,  si  Deos  esse  censes,  aut  omnia  irrita  facis,  aut  pac- 
to  stas?  Samniti  populo  omnes,  quos  in  poteslate  habiiit, 
aut  pro  cis  pax  debetur.  Sed  quid  ego  te  appello,  qui  tc 
captum'^  victori,  cum  qua  potes  fide,  restituis?  Populum 
Romanum  appello ;  quern  si  sponsionis  ad  Furcnlas  Cau- 
dinas  facta?  poenitet,  restituat  legiones  intra  saltiim,  quo 
septae  fuerunt.  Nemo  quenquam  deceperit:  omnia  pro  in- 
fecto  sint :  rccipiant  arraa,  qua?  per  pactionem  tradidcrunt, 
rcdeant  in  castra  sua.  Quic{juid  pridie  habuerunt,  cjuam 
in  colloquium  est  ventum,  habcant.  Turn  bellum  ct  fortia 
consilia  placeant,  tunc  sponsio  ct  pax  repudictur.  Ea 
fortuna,5  iis  locis,  quas  ante  pacis  nientionem  habuimus, 
geramus  bellum  :  nee  populus  Romaiuis  consulum  sponsi- 
onem,  nee  nos  fidem  populi  Romani  incusemus.  Nunquam- 
ne  causa  defict,'^  cur  victi  pacto  non  stetis  ?  Obsides 
Porsenaj  dedistis;  furto  cos  subduxistis:  auro  civitatem  a 
Gallis  redcmistis ;  inter  accipiendum  aurum  caesi  sunt : 
pacem  nobiscum  pepigistis,  ut  legiones  vobis  captas  resti- 
tueremus ;  eam  pacem  irritam  facitis,  et  semper  aliquam 
fraudi  speciem  juris  imponitis.     Non  probat  populus  Ro- 


dem. — 1  Vet.  lil).  apud  Sigon.  noxa  nncuerunt.—2  Qiiidam  Ms9.  h.  I.  et  cap. 
11.  perculit,  probb.  Ernest,  et  Baiiero. — 3  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Romanos  eo 
J'  l>-  g; 

4  Vet.  lib.  apud  Sigon.  qui  te  nunc  captum. — 5  *  .Ante /oriumi  ed.  Gryph. 
inseniit  vtro,  quod  esse  potest,  qiiin  immo  ;  nisi  potiiis  leg.  vere,  iit  sit :  pris- 
tina  t'ortiina,  pristina  loca,  non  imagines  renim,  restitnantiir  in  integrnni.' 
Bauer.  '  Ilhid  tamen  vera  abest  ab  omnibus  Mss.  et  edd.  ante  Gryph.  Mox 
incusemus  e  quibnsdaui  Mss.  pro  vulg.  accusemus  recepit  Strotli.  tanquam 
minus  tritum.'  Rupert.— G  '  D^def  Mss.  pleiiqne  ex  interpretatione.' 5<ro</i. 

NOTiE 
rerum  63.  Dig.  ad  Leg.  Falcid.  quae      est  ejus  serti,  qui  noxam  nocuU,  vel  ^mj 
Pauli  est,   varie  legitur  :    alia   causa      noxa  nocuit. 


LIB.    IX.    CAP.   11, 


1217 


maniis  ignominiosa  pace  legiones  servatas?  Paccm  sibi 
habeat/  Icgiones  captas  victori  restituat:^  hoc  lidc,  hoc 
fa'deribus,  hoc  fetialibus  ca3rinioniis  dignum  erat.^  Ut  tu 
quidcm,  quod  petisti,  per  pactionem  habeas,  tot  cives  inco- 
lumes ;  ego  paccm,  quana  hosti  tibi  remittendo'  pactus 
sum,''  non  habeam :  hoc  tu,  A.  Corneli,  hoc  vos,  fctiales, 
juris  gentibus  dicitis?  '  Ego  vero  istos,  quos  dedi  simula- 
tis,  nee  accipio,  nee  dedi  arbitror ;  nee  moror,  quo  minu.s 
in  civitatem  obligatam '"  sponsione  commissa,*  iratis  om- 

•  Hoccine  jus,  hoc  pro  cbquo  jure,  populis  pronuntiare  audetis,  o  feliales  ? 


— 7  '  Seiisiis  poscere  videtnr,  pncem  vc  haheat,  kf^innes  c.  v.  restiiuat.'  J.  F. 
Gronov. — 8  Conj.  Rupert-  dignum  erit. — 9  '  IJosli  tibi  remittmdo,  scil.  tot 
cives  :  srd  potins  cum  Gron.  leg.  hos  tibi  r.  [in  textiim  recepit  Kreyssig.j 
Vulgo  post  7ion  liiibrum  signum  intenog.  poniliir.  Turn  ut  dictum,  nt  iv.  2.  9. 
Alii  |)ost  restituut  cFTiyfj.iiv  rfXeiav  poniiiit,  et  secjq.  usque  ad  non  habeam  con- 
cludnnt  in  uiuiin  pei'iuduui ;  quod  probabat  l^uk.'  liupert. — 10  '  In  civitatem 
obligatam.  (jiiid  caiis;p  cur  in  verbo  vnlgatissimo  omnes  Mss.  dis-coident  ? 
Tliuan.  uteique  Voss.  duo  I'ali.  obluctam.  Helm,  oblitam:  alter  obrutam.  An- 
dreas quo(|ue  oblitam.  Forte,  poUutam  spoiisione  commissa.'  J.  K.  (ironov. 
'  Ex  varia  Msstoriini  lectione  apparel  scripsisse  Livium,  in  civitatem  obstric- 
tam,  uti  solet  alias,  ix.  35.  '  Nisi  universam  renipublicam  to  ncfario  ob- 
strinxeris.'  x.  38.  '  Primoribus  Samnitium  ea  dctestatione  obstriclis."  Jac. 
Gronov. 

aOTJE 
•"  Pacem  sibi  habcati    Corrigendum  ''  Qiiam  hosti  tibi  remittemlo  pactus 

Gron.  censet  pacem  ne  habcat :  quod  sum]  An  intelligenduni,  paccm,  quam 
hie  ntrisque  simul  liabcnda  pax,  aut  tibi  concedendo  pactus  sum  tecum? 
nun  babenda  ;  neiitri  poteiant  lia-  An,  quam  niibi  pactus  sum,  remisso 
bere,  vel  aspernari,  sine  alteris.  Hac  lil)i  jure  commodoque  meo  r  An  vero, 
vero  formula  'sibi  liabeat,"  utitur,  quam  libi  dedi,  remittendo  salvum 
qui  se  facile  carere  testatur,  eo  quod  exercitum  tnum  in  patriam  f 
non  babet  ipse,  cum  alii  habeant  te-  ^  Obligatam  sponsione  commissa'\  Pro 

neantqiie.  Mibi  sublilior,  quam  ve-  obligatam  babent  alii  oblitam,  alii  ob- 
rior,  videtur  liaec  ratiociiiatio.  Habe-  rutam.  Gron.  conjicit />oUi/<am  ;  sed 
bant  enim  Romani  pacem  quantum  quid  opus  mutari  ?  Comuiitti  recte 
ad  Samnites  :  per  hos  certe  non  sta-  dicitur  stipulatio,  vel  poena  apud  Ju- 
bat,  qiiominus  baberent :  eam  non  risconsultos,  cum  quod  quis  simplici- 
habebant  Samnites,  quando  Romaui  ter,  aut  adjecta  poena  spopondit,  non 
rejiciebani.  Itaque  ostendit  Pou-  implevit :  sive  cum  contra  id  quod 
tius  se  ea  libenter  cariturum,  si  om-      convenit  factum  est.     Igitnr  civita- 


nia  in  priorem  statum  restituantur. 
Est  ergo  '  pacem  sibi  babeat '  idem 
ac,  recijiiat  sibi  populus  Romanus  pa- 
cem, quam  per  cousules  cum  Samui- 
tibus  pactus  fuerat. 


tem  Romaiiam  non  male  aitPontius  ob- 
ligatam sponsione  cummissa,  cum,  quod 
spopoiiderant  ejus  nomine  consule.-, 
priE-stare  recusavit. 


1218  T.   LIVII 

nibus  Diis,  quorum  eluditur  numen,  redeant.  Gerite  hel- 
ium, quando  Sp.  Postumius  modo  legatum  fetialem  genu 
peiculit.  Ita  Dii  credent,  Samnitem  civem  Postumium, 
non  civem  Romanum  esse,  et  aSamnite  legatum  llomanum 
violatum.  Eo  vobis  justum  in  nos  factum  esse  bellum. 
Haec  ludibria  religionum  non  pudere  in  Incera  proferre?  et 
vix  pueris  dignas  ambages  senes  ac  consulares  fallendae 
fidei  exqnirere?  I,  lictor,  deme  vincla  Romanis:  moratus 
sit  nemo,  quo  minus,  ubi  visum  fuerit,  abeant.'  Et  illi  qui- 
dem,  forsitan  et  publica,  sua  certe  liberata  fide,*^  ab  Caudio 
in  castra  Romana  inviolati  ledierunt. 

12.  Samnitibus,  pro  supcrba  pace  infestissimum  cernen- 
tibus  renatum  bellum,  omnia,  qua?  deindc  venerunt,"  non 
in  animis  solum,  sed  prope  in  oculis  esse  :  et  sero  ac  ne- 
quicquam  laudare  senis  Pontii  utraque  consilia ;  inter  quae 
se  media  lapsos*^  victorias  possessionem  pace  inccrta  mu- 
tasse,  et,  beneficii  et  maleficii  occasione  amissa,  pugnatu- 
los  cum  eis,  quos  potucrint  in  perpetuum  vel  inimicos 
tollere,  vel  amicos  facere.  Adeoque,  nullo  dum  certamine 
inclinatis  viribus,'^ ''  post  Caudinam  pacem  animi  mutave- 
rant,  ut  clariorem  inter  Romanes  deditio  Postumium,  quam 
Pontium  incruenta  victoria  inter  Samnites,  faceret:  et  geri 
posse  bellum  Romani  pro  victoria  certa  haberent,  Samnites 
simul  rebellasse    et  vicisse  crederent  Romanum/     Inter 

*  £t  Samnitibus  Romani,  ex  quo  helium  resuniebant,  hoc  ipso  vicisse  viderenlur. 


11  Conj.  J.   F.  Gronov.  qua  dein  evenerunt. — 12  Conj.  Rupert,  inclinatis 

aOTJE 

f  Forsitan  et  publica,  sua  certe  libe-  consilia,  se  media  via  euntes  erras- 

rala  fide]  Dubitat,  nee  immerito,  an  se. 

ejusmodi  dcditione  exsoluta  sit  fi-  '■  /nc/ina<«  i7n7»i/s]  De  utrisqne  lo- 
des et  religio  popnii  Romani:  priva-  qiiitur,  hinc  Samnitibus,  inde  Ronia- 
tos  non  anibigit  a  sponsionis  vinculo  nis;  quonmi  vires  non  imminutas,  sed 
liberatos,  quando  per  eos  non  stelit,  in  contrarium  versas  fuisse  vuit. 
quo  minus  a  Samnitibus  acciperen-  Nam  '  inclinare  '  est  inflectere,  quod 
^"r.  non  semper  in  deteriiis  suuiitur:  et 

s  Inter  quce  se  media  lapsos]  Noa  in-  '  teinporum    inclinationes    fieri'   di- 

ter  media,  sed  inter  duo  extrema,  cm-  cuntur  a  Cic.  pro  conversionibus,  et 

nes   iiberandi,    aut    omnes   nccandi,  mutate  rerum  statu. 


LIB.  IX.   CAP.  13.  1219 

heec  Satricani  ad  Samnites  defecerunt,  et  Fregella?  colonia 
iiec  opinato  adventii  Samnitium  (fuisse  et  Satricanos  cum 
lis  satis  constat)  iiocte  occiipata  est.  Timor  inde  mutuus 
utrosque  usque  ad  lucem  quietos  tenuit:  lux  pugnae  initi- 
um  luit ;  quam  aliquamdiu  aequam,  et  quia  pro  aris  ac  focis 
dimicabatur,  et  quia  ex  tectis  adjuvabat  imbellis  multitudo, 
tamen  Fregellani  sustinuerunt.  Fraus  deinde  rem  inclina- 
vit,  quod  vocem  aiidiri  praeconis  passi  sunt/  '  Incolumera 
abiturum,  qui  arma  posuisset.'  Ea  spes  remisit  a  certa- 
mine  animos,  et  passim  arma  jactari  ccepta.  Perlinacior 
pars  armata  per  aversam  portam  erupit ;  tutiorque  eis  au- 
dacia  fuit,  quam  incautus  ad  credendum  ceteris  pavor : 
quos  circumdatos  igni,  nequicquam  Deos  fidemque  invo- 
cantes,  Samnites  concremaverunt.  Consules,  inter  se 
partiti  provincias,  Papirius''  in  Apuliam  ad  Luceriam 
pergit,  ubi  equites  Romani  obsides  ad  Caudium  dati  custo- 
diebantur,  Publilius  in  Samnio  substitit  adversus  Caudi- 
nas  '4^  legiones.'  Distendit  ea  res  Samnitium  animos  ;  quod 
nee  ad  Luceriam  ire,  ne  ab  tergo  instaret  hostis,  nee  raa- 
nere,  ne  Luceria  interim  amitteretur,  satis  audebant.  Op- 
timum visum  est  committere  rem  fortunaj,  ettransigerecum 
Publilio  certamen.     Itaque  in  aciem  copias  educunt.'^ 

13.  Adversus  quos  Publilius  consul   cum  dimicaturus 
esset,  prius  alloquendos  milites  ratus,  concionem  advocari 

'  Postea  Frcgellanorum  res  inferior  fuit  per  Samnitum  dolum,  qui  pronuntiari 
a  prcEcone  jusserunt,  salvos  fore  eos,  Sfc. 


rebus, — 13  Vulg.  partiti  provincias.  Papirius, — 14  In  quibiisdam   vett.    libb. 
adducens  Caudinas. — 15  Vulg.  ducunt. 

NOTiE 

'  Adversus  \_adducens'\   Caudinas  le-  nomine  intelligetur  vetus  exercitus 

giones']  Vulgo  legitur,  adversus  Caudi-  Romanonini  apnd  Caudium  snb  ju- 

nas    legiones:    qua    iectione    stante,  gum    missus,   quocum    in    Samnium 

Caudinee  legiones  Samnitum  exerci-  Publilius,  novis  legionibus  Papirius 

turn  ad  Caudium  victorem  significa-  in    Apuliam    profectus.      Confirroat 

bunt.    Veium  anidet  niagis,  ut  Sigo-  banc  sententiam  ipse  Livius  lib.  xxv. 

nio.itaetmihi,  altera  scriptura  (quam  '  Caudinee  legiones,  quae  sine  armis 

veteres  quidam  libri  liabent)   addu-  ledierant  Romani,'  &c. 
cens :    et  sic   Caudinaium  legioauni 


1220  T.    LIVII 

jussit.  Cctcrum  sicut  ingenti  alacritate  ad  proetorium  con- 
cursum  est,  ita  prae  clamore  poscentium  pugnam  nulla 
adhortatio  imperatoris  audita  est.  Suus  cuiquc  animus 
raemor  ignominia?  adhortator  adcrat.  Vadunt  igitur  in 
praeliuni  urgentes  signiferos :  et,  ne  mora  in  concursu  pilis 
cmittendis  stringendisque  indc  gladiis  esset,  pila,  velut  dato 
ad  id  signo,  abjiciunt,  strictisque  gladiis  cursu  in  hosteni 
feruntur.  Nihil  illic  imperatoriae  artis  ordinibus  aut  sub- 
sidiis  locandis  fuit :  omnia  ira  militaris  prope  vesano  impetu 
egit.  Itaque  non  lusi  modo  hostes  sunt;  sed,  ne  castris 
quidem  suis  fugam  impedire  ausi,''  Apuliam  dissipati  pe- 
tiere:  liuceriam  tamen,  coacto  rursus  in  unum  agmine,  est 
pervcntum.  Romanes  ira  eadem,  (juae  per  mcdiam  acicm 
hostlum  tulerat,  et  in  castra  pertulit.'  Ibi  plus,  quam  in 
acie,  sanguinis  ac  casdis  factum,  pra^da^que  pars  major  ira 
corrupta.  Exercilus  alter  cum  Papirio  consule  locis  mari- 
timis  pervencrat  Arpos ""  per  omnia  pacata,  Samnitium 
magis  injuriis  et  odio,"  quam  beneficio  uUo  populi  Romani. 
Nam  Samnites,  ea  tempestatc  in  montil)us  vicatim  habi- 
tantes,  campcstria  et  maritima  loca,  contcmto '^  cultorum 
molliore  atque,  ut  evenit  fere,  locis  '7  simili  genere,"  ipsi 
montani  atque  agrestes,  depopulabantur.    Quae  regio  si  fida 

"  Cnin  spernerent  g:enus  incolarum  in  campestri  et  marilimo  tructu  mitiorein 
vilam  de/j^cntium,  atijue,  ut  fieri  amaty  regioni  suce  cultivri  cunaimiliuin. 


16  '  Male  contemtu  in  plerisqne  Mss.  et  edd.'  Rupert.    Vid.  Not.  Var. — 

NOTvE 

''  Ne  castris  quidem  suis  fugam  impe-  Aigyrippa  dictum,  ex  Plinio,  maxima 

dire  ausi]  Viilt,  non  aiisos  prse  melu  quondam  nibs  in  Apulia  fnit,  inter 

castra  sna  petere  Samnites,  ne   sic  Luceriam  et  Sipontnm.     Ejus  hodie 

fuga,  de  qua  sola  cogitabant,  retar-  ruinae  sexto  niilliari  a  Foggia  oppido 

daretnr,  et  qnasi  implicaretiir.  visuntnr,  loco  qui  ejus  iractus  inco- 

'  Et  in  castra  pertulit]  Non  in  prio-  lis  adliuc  vocatur  jlrpe. 
ra  castra,  ntpote  a  Samnitibns   fa-  "  Samnitium  tnagis  injuriis  et  odio] 

gientibus    deserta,    sed    in   nova   ad  Igitur  Samnites    proprinm  ipsi,  aut 

L\iceriam  coacta  :    quo  nondum  Pa-  certe  populariumagmm  vastaverant; 

pirius,  alter  consul,  pervencrat.  montani  scilicet  campestrem  et  ma- 

™    Arpos]    Arpi,  aliquando  Argos  ritimum:  qua  injuria  provocati  ho- 

Hippium,   Diomcde  condcnte,  mox  mm  locorum  cultores. 


LIB.    IX.    CAP.    13. 


1221 


Samnitibus  fuisset,  aut  pervenire  Arpos  cxercitus  Roma- 
nus  nequisset,  aut  interjecta  '^  inter  Romara  et  Arpos, 
penuria  rerum  omnium,  exclusos  a  commeatibus  absum- 
sisset." "  Turn  quoque  profectos  '9  inde  ad  Luceriam, 
juxta  obsidentes  obsessosque,  inopia  vexavit.  Omnia  ab 
Arpis  Roraanis  suppeditabantur ;  cctcrum  adeo  exiguc,  ut 
militi,  occupato  stationibus  vigiliisque  et  opere,''  eques 
folliculis  in  castra  ab  Arpis  frumentum  veheret ; "  interdum 
occursu  hostium  cogeretur,  abjecto  ex  equo  frumento,  piig- 
nare.     Et^°  obsessis  prius,  quam  alter  consul  victore  ex- 

"  /n  rcgionilius  Rotnam  inter  atque  Arpos  interjacentibiis  prohibiti  commeatitnis 
Romani  coiifccli  fuissent,  rerum  umniitm  iiwpia. 

"  Equites  triticuin  Arpis  in  cuslra  sacculis  coriaceis  inclusum  deferebant. 


n  Loci  Gronov.  Doiijat.  Crevier. — 18  Con}.  Stroth.  interjecta  ea.  Malit  J.  F, 
Gronov.  piobb.  Doiijat.  et  Doeiing.  interjecta,  sc.  loca,  ahsumsiaserit. — 
19  Vett.  libb.  Turn  vera  profectos. — 20  '  Copula  Et  ante  obsessLs  abest  a  Ms. 
Flor.   probb.  Gron.  et  Drak.     At  in  qiiibusdam  edd.  noii  male,  quia  et  bis 

aOTJE 

o  Interjecta  inter  Romam  et  Arpos,     imm  ant  Sabatnm  fliivios 


penuria  rcmm  omniutn,  e.rclusos  a  coiU' 
mcatibus  absumsissetl  Quvev'U  Glar. 
qiiomodo  penuria  interjaceat  Romae 
et  Arpis?  Gronovins  supplet  loca, 
pro  interjectis  regionibus,  qua?  Ro- 
nianos  absmiisissent  penuria  umniuni 
rerum.  Quod  niihi  quoque  proba- 
tiir. 

Inter  Romam  et    Arpos^    Dubium 


Venit  ita- 
que  in  nientem,  num  pro  inter  Romam 
et  Arpos  iecenduni  esset,  vel  inter 
Capitam  et  Arpos,  vel  inter  Romulam 
et  Arpos.  Fuit  enim  Ronnila  Anto- 
nino,  Livio  Romulpa,  url)s  Hirpino- 
rnm  in  edito  Apennini  niontis  colle 
sita,  baud  procul  Samnii  Apuliapqne 
confinio,  enjus  Noster  nieniinit  lib. 
X.   cap.    17.     Nee    improbabile   est 


inovet  Tan.  Faber,  qui  istud  Romam     bac  parte  in  Apuliam  ingressum  Pa- 


vitiosum  retur  :  sed  quid  subslituen- 
duni  sit  non  videt.  Arbitratur  fluvii 
alicujus  aut  urbis  nomen.  Et  sane, 
etsi  ab  urbe  Arpos  usque,  quanto 
longius  iter,  tanto  niagis  limenda  fu- 
isse  videalur  penuria;  attamen  per 
Latium,  ac  deinde  aut  in  Samnium 
per  j^quos,  Marsos,  Hernicosve,  aut 
in  Apuliam  per  Volscos,  Canipanos- 
que,  subditos  omnes  vel  amicos  po- 
pulos,  pergentibus  Ronianis,  non  mul- 
tum  nisi  in  Saninio  ipso,  Apuliaqne, 
de  commeatu  laborandum  luisse  vi- 
detur,  post  trajectos  scilicet  Vnltur- 


piriuni,   Saniuitum    regione   Publilio 
relicta. 

p  Militi,  occupato  stationibus  vigiliis- 
que el  opere]  Stallones  sunt  militum 
globi  ad  eriiptiones  hostium  cobiben- 
das,  certo  loco  dispositi,  les  corps  de 
garde.  Vigiliae  sunt  excubiae,  quae 
per  noctis  intervalla  allernis  vigilant, 
les  SentineUes,le  Guet.  Opus  quoque 
Romani  niilites  faciebant,  non  solum 
rauniendo  castra,  sed  fossas  explen- 
do,  aggeres,  vineas,  aliaque  machi- 
namenta  parando,  quibus  ad  urbes 
expugnandas  aditus  fit. 


1222  T.  Livn 

ercituadvenit,  ctcommeatus  ex  montibus  Samnitiiim  iuvccti 
erant,  et  auxilia  intromissa.  Arctiora  omnia  adventus 
Publilii  fecit  •/  qui,  obsidionc  delegata  in  curara  collegae, 
vacuus '  per  agros  cuncta  infesta  commcatibus  hostium 
fecerat.*^  Itaque  cum  spes  nulla  essct,  diutius  obsessos 
inopiam  laturos,  coacti  Samnites,  qui  ad  Luceriam  castra 
habebant,  undique  contractis  viribus,  signa  cum  Papirio 
conferre. 

14.  Per  id  tempus,  parantibus  utrisque  se  ad  pra^lium, 
legati  Tarcntini  intcrvcniunt,  dcnuntiantes  Samnitibus  Ro- 
manisque,  ut  bellum  omitterent.  Per  utros  stctisset,  quo 
minus  discederetur  ab  armis,  adversus  cos  se  pro  altcris 
pugnaturos.  Ea  legatione  Papirius  audita,  perinde  ac 
motus  dictis  corura,  cum  coUcga  se  communicaturum  re- 
spondit:  accitoque  eo,  cum  tempus  omne  in  apparatu 
pugnae  '^  consumsisset/  collocutus  de  re  hand  dubia, 
signum  pugnae  proposuit.^  Agentibus  divina  humanaque,* 
quae  assolent,  cum  acie  dimicandiim  est,  consulibus,  Tarcn- 
tini legati  occursare,  rcsponsum  expectantes,  quibus  Papi- 
rius ait:  *  Auspicia  secunda  esse,  Tarcntini,  pullarius  nun- 
tiat;  litatum  praeterea  est  egregie.  Auctoribus  Uiis,  ut 
videtis,  ad  rem  gercndam  '  proficiscimur.'  Signa  inde  f'erri 
jussit,  et  copias  eduxit,  vanissimam  increpans  gentem,  quae, 
suarum  impotens  rerum   pras  domesticis  scditionibus  dis- 

P  Puhlilius  adveniens  omnium  rerum  majorem  penuriam  intulit  Samnitibus. 


repetitiir.'  Rupert. — 1   Conj.  Diik.  cng-HS.    Ru[)ert.  vacuos  per  agros, 

2  '  Pugnce  abest  a  Druk.  et  pleriscpie  reliqiiis  edcl.  at  cum  extat  in  tantiim 
non  omnibus  Mss.  recipere  nou  dubitavimus.'  Slroth. — 3  V^ulg.  ad  rem  ugen- 

NOTiE 

1  Vacuus   per  agros   cuncta   infesta  bum  propostiit.     Id  erat  coccinea  tii- 

commeatibus  hostium  feceraf]  An  vagus  nica,  quam  in  iiasta  extensam  pi  aeto- 

per  agros  ?     Vel    vacuus    omni   alia  rii  fastigio  imponebant,  ut  nionieuto 

cura,    per   campos   ubique    hostium  moneientur  omnessead  anna  parare. 

commeatus  impediebat.  Alii  vexiilum  appellant. 

■■  Cum  tempus  omne  in  apparatu  con-  '  Agentibus  divina  humanaque]  Di- 
sumsissetl  In  apparatu  nimirum  pug-  tina  sunt  sacrificia  et  auspicia  :  hu- 
lls, mana  vero  imperatoris  circa  rationera 

»  Signum  pugncs  proposuit}  Intellige  atque  ordioem  pugnae  mandata. 
de  signo  muto:  ut  demonstrat  ver- 


LIB.  IX.  CAP.  14.  1223 

cordiisque,  aliis  moclnni  pacis  ac  belli  faccrc  aequum  ccn- 
seret.  Samnites  ex  parte  altera,  cum  omnem  curam  belli 
remisissent,  quia  aut  pacem  vcre  ciipiebant,  aut  cxpediebat 
simulare,  ut  Tarentinos  sibiconciliarent,  cum  instructos  re- 
pente  ad  pugnam  Romanos  conspexissent,  vocilerari, '  se  in 
auctoritate  Tarentinorum  manere,  nee  descendere  in  aciem, 
nee  extra  vallum  arma  I'erre.  Deceptos  potius,  quodcum- 
que  casus  ferat,  passuros,  quam  ut  sprevisse  pacis  aucto- 
res  Tarentinos  videantur.'  'Accipcre  se  omen,'  consules 
aiunt,  *et  cam  precari  mentem  hostibus,  ut  ne  vallum  qui- 
dem  defendant.'  Ipsi,  inter  se  partitis  copiis,  succedunt 
hostium  munimentis,  et,  simul  undique  adorti,  cum  pars 
fossas  explcrent,  pars  vcllerent  vallum,  atque  in  fossas  pro- 
ruerent,  nee  virtus  raodo  insita,  sed  ira  etiam,  exulceratos 
ignominia  stimularet  animos,  castra  invasere :  et  pro  se 
quisque,  *  nou  base  furculas,  nee  Caudium,  nee  saltus  invios 
esse,  ubi  errorera  fraus  superbe  vicisset;  sed  llomanam 
virtutem,  quam  nee  vallum,  nee  fossa)  arcerent,'  memoran- 
tes,  csedunt  pariter  resistentes  fusosque,  inermes  atque 
armatos,  servos,  liberos,  puberes,  impuberes,  homines,  ju- 
mentaque.  Xec  uUuni  superfuisset  animal,  ni  consules 
receptui  si2;num  dedissent,  avidosque  caidis  milites  e  cas- 
tris  hostium  imperio  ac  minis  expulissent.  Itaque  apud 
infensos  ob  interpellatam  dulcedinem  iras  confestim  oratio 
habita  est,  ut  doceretur  miles,  *  minime  cuiquam  militum 
consules  odio  in  hostes  cessisse,  aut  cessuros  :  quin  duces, 
sicut  belli,  ita  insatiabilis  supplicii,  futuros  fuisse,  ni  re- 
spectus  equitum "  sexcentorum,  qui  Lucerias  obsides  tene- 
rentur,  prccpedisset  animos ;  ne  desperata  venia  hostes 
cascos  in  supplicia  eorum  ageret,  perdere  prius,  quam  per- 
ire,-*  optantes.'?     Laudare  ea  milites,  laetarique   obviam 

1  Ne  hostes,  desperatione  impunitaiis  ac  venice  exccecati,  hnpellerentur  ad  illos 
{obsides)  excmciandos,  desiderio  perdendl  alios,  antequam  ipsi  perirent. 


dam. — 4  Conj.  J.  F.  Gionov.  perirent. 

NOT^ 

«  Respectus  equitutn]  Galilee,  la  consideration  des  Chevaliers. 


1224  T.  Livii 

itum  irae  sua3  esse,  ac  fateri,  omnia  patienda  potiiis,  qiiam 
proderetur  salus  tot  principum  Romana3  juventutis. 

15.  Dimissa  concione,  consilium  habitum,  omnibusne 
copiis  Luceriam  premerent,  an  altero  exercitu  et  duce 
Apuli  circa,  gens  dubiae  ad  id  voluntatis,'  tentarentur. 
Publilius  consul,  ad  peragrandam  profectus  Apuliam,  ali- 
quot expeditione  una  populos  aut  vi  subegit,  aut  condi- 
tionibus  in  societatem  acccpit.  Papirio  quoque,  qui  ob- 
sessor  Luceriae  restiterat,  brevi  ad  spem  eventus  respondit. 
Nam,  insessis  omnibus  viis,  per  quas  commeatus  ex  Sam- 
nio  subvehcbantur,5  lame  domili  Samnites,  qui  Luceriae  in 
praesidio  erant,  legatos  raisere  ad  consulem  Romanum,  ut, 
receptis  cquitibus,  qui  causa  belli  essent,  absisteret  obsi- 
dione.  His  Papirius  ita  respondit:  '  Debuisse^  eos  Pon- 
tium,  Herennii  fdium,  quo  auctore  Roraanos  sub  jugum 
misissent,  consulere,  quid  victis  paticndum^  censeret.  Ce- 
terum,  quoniam  ab  hostibus  in  se  a^qua  statui,  quam  in  se 
ipsi  ferre,  malucrint,  nuntiare  Luceriam'  jussit,*  '  arma, 
sarcinas,jumenta,  uuiltitudincm  omnem  imbellem  intra  moe- 
nia  relinquerent ;  militem  se  cum  singulis  vestimentis  sub 
jugum  missurum,  ulciscentem  illatam,  non  novam  infe- 
rentem  ignominiam.'  Nihil  recusatum.  Septem  millia 
militum  sub  jugum  missa,  praedaquc  ingens  Luceriae  capta, 
receptis  omnibus  signis  armisque,  quae  ad  Caudium  amise- 
rant;^  et,  quod  omnia  superabat  gaudia,  cquitibus  recu- 
peratis,  quos  pignora  pacis  custodiendos  Luceriam  Sam- 
nites dederant/     Haud  ferme  alia  mututione  subita  rerura 

•■  Populus,  cujus  in  Romanos  ad  illud  lempus  incerius  erat  animus  et  fides. 

'  Qiiandoquidem  ipsis  potius  visum,  ut  Roinani  qua  justa  essent  in  illos  deceme- 
rent,  quam  ut  ipsi  ea  in  se  const ituerent,  imperavil  ut  legati  re/errent  Lucerinis, 
Sfc. 

5  Vulg.  suln-chebalur. — 6  Docuisse  qiiidani  Mss.  unde  decuisse  conj.  J.  F. 
Gionov. — 7  'Vet.  lib.  paciscendum:  probe:  agitur  enim  de  conditionibus 
pacis.'  Sigon — 8  '  Potius  (jnod  in  Fior.  Voss.  Muieti,  amissa  erant:  nam  qui 
amiserant,  eiaiit  cum  Pnbiilio  digresso  in  Apuliam  :  is  acceperat  Caudinas 

NOTyE 
*  Quos   pignora    pacis    custodiendos     Samnites,  vel  potius  ejus  quam  Sani- 
Lucerium  Samnites  dederanl]  Pignora      nites  paulo  post  cum  Apuiis,  a  socie- 
pacis,  vtl  Cttudiua?  inter  Kuinanos  et      late  Romana  deficientibus,  iuicrunt. 


LIB.  IX.  CAP.  16.  1225 

clarior  victoria  populi  Romani  est :'  siquidem  etiam  (quod 
quibusdam  in  annalibus  iuvenio)'  Pontius,  Hcrennii  tilius, 
Samnitium  imperator,  ut  expiaret  consulura  ignominiam, 
sul)  jugum  cum  ceteris  est  missus.  Cetcrum  id  minus 
miror,  obscurum  esse  do  hostium  duce  dedito  missoque 
subjugum:  id  magis  mirabile  est,  ambigi,  Luciusne  Cor- 
nelius dictator^  cum  L.  Papirio  Cursore,  magistro  equi- 
liim,  eas  res  ad  Caudium  atque  inde  Luceriam  gesserit, 
ultorque  unicus  Romaiia;  ignominiae,  hand  sciam  an  justis- 
simo  triumpho  ad  earn  aetatem  secundum  Furium  Camillum, 
triumphaverit,  an  consulum  Papiriique  praecipuum '°  id 
decus  sit.  Sequitur  luinc  errorem  alius  error,  Cursorne 
Papirius''  proximis  comitiis  cum  Q.  Aiilio  "  Cerretano 
iterum,  ob  rem  bene  gestam  Luceriaj  continuato  magistratu, 
consul  tcrtium  creatus  sit,*  an  L.  Papirius  Mugillanus,  ct 
in  cognomine  erratum  sit. 

16.  Convenit,  jam  inde  per  consules  reliqua  belli  per- 
fecta.  Aulius  cum  Ferentanis  '^  ^  uno  secundo  prajlio  de- 
bellavit ;  urbemque  ipsam,  quo  se  fusa  contulcrat  acies, 
obsidibus  iniperatis,  in  deditionem  accepit.  Pari  fortuna 
consulum    alter   cum  Satricanis,  qui  cives  Romani  post 

'   Vix  alia  est  Romanorum  victoria  illuslrior  ex  fortuna  repentina  mutativne. 


legiones.'  J.  F.  Gronor.— 9  '  Sic  Mss.  non  invenitur.'  J.  F.  Gronov.— 10   Al. 
an  cunsulis  Papirii  prcecipuum. — 11   Al.  JEmilio. 

NOTvE 

>   Luciusne  Cornelius  dictator]   Duos  Ipse   Aiictor  postea  Cursorem  eiin- 

anlea   Lncios   Cornelios   menioravit,  dem  iv.  consiilem  nominat. 

Scipioneni   et   Lentuliuii.      De   iitro  *  A.U.  C.434. 

semiat   non   niagis  aperit,  quani  de  »  Cum  Ferentanis']    Ferentum,    vel 

eo  qiiicquam  proniintiat  certi,  an  die-  potins  Forentttm,  oppiuiim  fnit  Apu- 

lator,  an  consules  Samnites  nunc  vi-  lia;  Peucetiae  paulo  ultra  Venusiain, 

ceriiit.  intermedio  Vulture   nionte,    propin- 

^  Cursorne  Papirius]   Duorum  quo-  quius    Aclierontiae.     Hodie  Forenza. 

que    Luciorum  Papirioruni    antehac  Ejus   raeminit    Horat.   1.  in.    Carm. 

nientio,  Cursoris  et  Mugillani.     Sed  Ode  4.  ut  recte  observat  Glar.  Op- 

Cuisorein    in.    consulem    scriptoris  pidani  Piinio  et  Stephauo  Forentani, 

triumphoruin    Capitolini    subjiciunt,  a  Fieutanis  el  Ferentinatibus  divorsi. 
cum  Q.  Aulio  Cerretano,  non  vEniilio. 

Delpli.  el  Vitr.  Clas.                      Livius.  4  N 


1226  T.  Livii 

Caudinam  cladem  ad  Samnites  dcfecerant,  prEesidiumque 
eorum  in  urbein  acceperant,  rem  gessit.  Nam  cnm  ad  moe- 
nia  Satrici"  admotus  esset  exercitus,  legatisque,  missis 
ad  pacera  cnm  precibus  petcndam,  triste  rcsponsnm  ab 
consule  redditum  esset,  '  nisi  praesidio  Samnitinm  inter- 
fecto  ant  tradito,  ne  ad  se  remearent;'  plus  ea  voce,  quara 
armis  illatis,  terroris  colonis  injectnm.  Itaqnc  snbinde 
cxequentes  '*  qna^rendo "  a  consule  legati,  quouam  se 
pacto  paucos  et  infirmos  crederet  praesidio  tam  valido  et 
armato  vim  allaturos,  ab  iisdcm  consilium  petere  jussi, 
qiiibus  auctoribus  prirsidium  in  nrbcm  accepissent,  dis- 
cedunt :  aegrequc  impetrato,  ut  de  ca  re  consuli  senatum 
rcsponsaque  ad  se  rcferri  sinerct,  ad  suos  redennt.  Duae 
factioncs  senatum  distinebant ;  una,  cnjus  piincipes  crant 
defectionis  a  populo  Romano  auctores ;  altera,  fidelium 
civium.  Certatum  ab  utrisquo  tamcn  est,  ut  ad  leconcili- 
andam  pacem  consuli  opera  navaretur.  Pars  altera  (cum 
pra^sidium  Samnitium,  quia  nihil  satis  praeparati  erat  ad 
obsidionem  tolerandam,  excessurum  proxima  nocte  esset) 
enuntiare  '^  consuli  satis  habuit,^  qua  noctis  hora,  quaque 
porta,"^  et  quam  in  viam  egressurus  hostis  forct.  Altera, 
quibus  invitis  descituni  ad  Samnites  erat,  eadem  nocte 
portametiam  consuli  aperuerunt,  armatosque  clam  hostes'^ 

"  Cum  prosequentes  quarerenl  idcnlidem. 


12  k\.  Forentanis. — 13  Vet.  lib.  ajiud  Sigon.  Snlricce. — 14  '  Subinde  cum 
exequerentur.  Tliiian.  duo  Pall,  iiteique  Voss.  Helm,  subinde  exequentur. 
Tertiiis,  subinde  exigunlur,  exequuntur.  Lege,  Ilaque  subinde  exequentes  qua- 
rendo.  Sed  et  rb  crederet  mire  niilii  snspectiim  ob  dicta  ad  lib.  vi.  37.'  J.  F. 
Gronov. — 15  Al.  nuntime. — 16  AI.  quamque  per  portam.  Vid.  Not.  Var. 
— 17  Clam  nocte  ninlli  Mss.    Scribendiiiii  iiionet  J.  F.  Grouov.  clam  hoste,  vel 

NOT^ 

•"  Enuntiare  consuli  satis  hahuit]  No-  '^  Armatosque  clam  hostes'\  Qiiidam 

tatii  non  videtiirindignnnic]iiod  Gron.  Whn, clam  node :  iinde  ingeniose  Gron. 

nionet,  enuntiandi  verbiini  de  iis  sig-  clam  hoste,  id   est,  arinatos  Romanes, 

nate  tlici,  qui  arcani   quid  patefaci-  Sainnite  hoste  ignaro.  Nam  liuic  par- 

unt :  ideoque  liic  praeferendum  verbo  ti  non   Romani  hostes,  sed  Samnites 

nuntiandi,  quod  in  quibusdam  codici-  eraut. 
bus  extat. 


LIB.  IX.  CAP.  16.  1227 

in  urbem  acceperunt.  Ita  duplici  proditione  et  praesidium 
Samnitium,  insessis  circa  viam  sylvestribus  locis,  nee 
opinato  oppressum  est,  et  ab  urbe  plena  hostium  clamor 
snblatus;  raomcntoqne  nnius  horas  caesus  Samnis,  Satri- 
canus  captus,  et  omnia  in  potestate  consnlis  erant.  Qui* 
quaestione  habita,  quorum  opera  defectio  esset  facta,  quos 
sontes  comperit,  virj^is  caesos  securi  percussit  :  praesi- 
dioque  valido  imposito,  arma  Satricanis  adeniit.  Inde  ad 
triumphum  decessisse  Roniam  Papirium  Cursorem  scri- 
bunt,  qui  eo  duce  Luccriam  reccptam  Samnitesque  sub 
jugum  missosauctores  sunt.  Et  fuit  vir  baud  dubie  dignus 
omni  bellica  laude,  non  animi  solum  vigore,  sed  ctiam  cor- 
poris viribus  excellens.  Praccipua  pedum  pernicitas  inerat, 
quae  cognomen  eiiam  dedit:  "^  '^  victoremque  cursu  omnium 
ajtatis  suae  fuisse  fcrunt,  et,  sen  virium  vi,  seu  exercita- 
tione  raulla,  cibi  vinique  eundem  capaci^^simum  :  nee  cum 
ullo  asperiorem  (quia  ipse  invicti  ad  laborem  corporis  esset) 
fuisse  militiam  pediti  pariter  equitique.  Equites  etiam 
aliquando  ausos  ab  eo  petcre,  ut  sibi  pro  re  bene  gesta 
laxaret  aliquid  laboris  :  quibus  ille,  *  Ne  nihil  remissum 
dicatis,  remitto,'  inquit,  '  ne  utique  dorsum  demulceatis, 
cum  ex  equis  descendetis.'  Et  vis  crat  in  eo  viro  imperii 
ingens  pariter  in  socios  civesque.  Praenestinus  praetor  per 
timorem  scgnius  ex  subsidiis  suos  duxerat  in  primam 
aciem.  Quera  cum  inambulans  ante  tabernaculum  vocari 
jussisset,  lictorem  expcdire  securim  jussit.  Ad  quam 
vocem  exanimi  stante  Prsenestino,  '  Agedum,  lictor,  excide 
radicem  banc,'  inquit,  '  incommodam  ambulantibus :'  per- 


clam  suis. — 18  '  Vett.  libb.  alii,  qute  cognomen  via  dederat:  alii,  qucE  cognomini 
viamdedit.     Hinc  ego  suspicor  legeDdiim,  qua  cognomen  avo  jam  dedit.'  Sigon. 

NOTiE 

<*  Qua  cognomen  etiam  dedit]  Veri  gon.legendnw,  qua;  cognomen  avo  jam 

admodum  simile  est  ei,  qui  primus  dedit.  Elenini  L.  Papiriiis  Cursor  hu- 

Cursoris  in  Papirionim  geiite  cogno-  jus  avns  fiierat,  censor  an.  U.  C.  361. 

men  tiilit,  a  pernicitate  pedum  id  in-  post  etiam  tribnnns  inilitnm  consulari 

ditnm  ;  sed   alii  ante  hiinc  eo  cogno-  potestate  an.  367.  et  369.  de  quo  lib. 

mine  fuerant.    Idcirco  suspicatur  Si-  vi.  c.  5. 


1228 


T.    LIVIl 


fusumque  ultimi  supplicii  metu,  mulcta  dicta, '^  dimisit. 
Haud  dubie  ilia  aetate,  qua  nulla  virtulum  t'eracior  fuit, 
nemo  unus  erat  vir,  quo  magis  innisa  res  Romana  t^taret. 
Quin  eum  parem  destinant  *°  animis  Magno  Alexandre  * 
ducem,  si  arma,  Asia  perdomita,  in  Europam  vertisset. 

17.  Nihil  minus  qua^situm  ^  a  principio  hujus  operis  vi- 
deri  potest,  quam  ut  plus  justo  ab  rerum  ordinc  declinarem, 
varietatibusque   distinguendo   opere,   et   legcntibus   velut 


— 19  Mulcta  indictaMss.  noniuilli. — 20  Al.  deslinaraut, 

NOTiE 

«  Quin  eum  parem  deslinant  animis  Liviiis  ar<;ui'retiir,  qui  ne  faiiia  qni- 

Ufagno  Alexandra]  Alias  dcslinarayit.  deni  connitiiin  Ronianis  fnisse  Alex- 

Sed  recte  Gron.  destinarunt,ve\  dvsti-  aiulrum  aibitiatur  c.  18.     Utr'Misf|iie 

nan<,  jiuiicia  scilicet  scribenlinni,  lio-  liic   effigieni,    Aiexaiulii   iietupe     ct 

iDiniiinqiie  (|ni  postea  fiiere.     Aliuqui  Papirii,  ex  vetciibus  niiinniis  appin- 

iioii  iiijiii'ia  iminemor   siii  a  Miireto  gcre  vi»iiiii  est. 


Parem  destinant  animis]  Cum  sic 
habeant  Mss.  codd.  et  vett.  editiones, 
iiiiiil  miitarim.  Hoc  viilt  Liviiis,  iio- 
iniiics  sua;  a>tatis  cogilantes  de  eo 
(|uod  olim  futiiruin  fuisset,  si  Alex- 
aixJcr,  devicto  Oriente,  in  Itaiiani 
arrua  coiivertisset,  aniino  destinare 
L.  Papiiiiim  Cursorem,  qui  ei  par  fu- 
timis  fuisset.  Destinare  hie  est  de- 
signare,  ut  c.  24.  Nam  loquitur  de 
priscis  Roinanis,  Aiexandri  aequali- 
bns,  quibus,  ut  habet  c.  18.  *  ne  tama 
quidem  notum'  arbitrabatur  fnisse 
Jlacedonuui  legem.  J.  i'lericus. 


t  \ihil  minus  fjuasilum,  ^t'.]  Hanc 
digressioneni  male  hie  coliocari  cen- 
set  Henr.  Dodwellns  vir  doct.  Diss. 
10.  de  Cyclis  Rom.  Paragr.  72.  quia 
annus  Catonianus  U.  C.  435.  concur- 
rlt  cum  annis  Olympiadis  115.  3.  et 
4.  cum  Alexander  niortiius  sit  anno 
U.  C.  429.  Olympiadis  114.  1.  hoc 
est,  sexennio  ante  iiunc  consulatum 
Papirii  Ciirsoris.  Sed  nee  hoc  igno- 
rabat  Livius,  nee  uec«sse  erat  haec 
dicere  ad  annum,  quo  niortuus  erat 
Alexander.  Licuit  hac  de  re  agere 
ubicumque  sermo  fuit  «le  niagistratu 


LIB.  IX.  CAP.  17.  1229 

deverticula  anicena,  et  requiem  animo  meo  quaererem  ; 
tamen  tanti  regis  ac  diicis  mentio,  quibus  saepe  tacitis  cogi- 
tationibus  volutavit  auimiim,  eas  cvocat  in  medium  ;  "^  ut 
quaererc  libcat,  quinam  cventus  Komanis  rebus,  si  cum 
Alexandre  forct  bellatnm,  iuturus  fuerit.  Plurimum  in 
bello  pollere  videntur  militum  copia  et  virtus,  ingenia  im- 
peratorum,  lortuna  per  omnia  humana,  maxime  in  res  bel- 
licas,  potens.  Ea,  et  singula  intuenti  et  universa,  sicut  ab 
aliis  regibus  gcntibusqnc,  ita  ■  ab  hoc  quoque,  facile 
precstant  invictnm  llomanum  imperium/  Jam  primum,  ut 
ordiar  ab  ducibus  comparandis,  baud  equidem  abnuo, 
cgregium  ducem  fuisse  Alexandrum  ;  sed  clariorem  tamen 
eum  facit,  quod  unus  fuit,  quod  adolescens,  in  incremcnto 
rerum/  nondum  alteram  fortunam  expertus/  decessit.  Ut 
alios  reges  claros  ducesquc  omittam,  magna  exempla  ca- 
suum  humanorum  ;  Cyrum,+  quem  maxime  Graeci  laudibus 
celebrant,  quid,  nisi  longa  vita,  sicut  Magnum  modo  Pom- 
peium,  vertenti  praebuit  fortunae  ?  '  Recenseam  duces  Ro- 
manos,^    nee  omnes  omnium  aetatium,  sed  ipsos  eos,  cum 

•*  Et  variis  digresshnibus  voltimen  dxscriminando.  Ivjecta  vihilominus  regis 
afqne  impevatoris  adeo  illustris  mentione,  excitor  ad  forns  educendos  eos  animi 
sensus,  quos  ilia  effecit  iit  apvd  me  revolverem. 

y  Cum  adhuc  fortuna  improspera  atque  a  svpericri  diversa  usiis  non  essd. 

'  \on  aliud  qiiam  vita  pruduciior  iiidinanti  fortuncc  ohnoxium  prtestilit,  reddi- 
dit, Cyrum,  quemadmodum  nostra  cetate  Pompeium  Magnum. 


1  '  Tb  ita  forte  deleiidiim,  «|nia  ab  omnibus  fere  Mss.  abest,  et  seepe  post 
'  sicut'  omittitur.'  Rupert. — 2  Scribenduin  nionel  Sigon.  ex  vet.  lib. quod ado- 

NOTtE 

viri  fortis,  qui  Alexandri  ae()ualis  fu-  voliint,  qua  de   re  vide   Herodotuni 

it,  qiiamvis  primus  ejus  niagislratus  I.  i.  214.  J.  Clericus. 

non  fuerit;  neque  enim  scribit  Livi-  s  Recenseam   duces   Romanos']  Haec 

us  annales  vita;  Alexandri.  J.  Cleri-  cum    proxime  dictis  non  cohserent ; 

cus.  sed   cum   sequeutibus.     In    hac,  in- 

*  Facile  proBslant  invictnm  Romanum  quit,  comparaiione  ennmerare   pos- 

imperiMm]  Loquitur  velut  in  re  prae-  sim  eos  duces,  qui  tempore  illo  Ro- 

senti:  unde  confirmari  videtur  lectio  mae  fuere.    Ea  vero  comparatio  fusius 

destinant  animis,\n  fine  snperioris  ca-  accuratiusque  institui  poterit  ex  lib. 

pitis.  XVII.     Diodori  Siculi,  ubi  Alexandri 

t  C'j/rum]  Seqnitur  eorum  sententi-  Magni  gesta  per  singulos  annos  ita 

am,  qui  Cyrum   a  Thomyri   victum  describuntur,  ut  rerum  etiam  in  Ita- 


1230 


T.    I-IVII 


quibus  consiilibus  aut  dictatoribiis  Alexandre  fuit  bel- 
landum;^  M.  Valerium  Corvum,  C.  Marcium  Rutilum, 
C.  Sulpicium,  T.  Manlium  Torquatum,  Q.  Publilium  Phi- 
lonem,  L.  Papirium  Cursorem,  Q.  Fabium  Maximum,  duos 
Dccios,  L.  Volumnium,  M',  Curium.  Deinceps  ingentes 
sequuntur  viri,  si  Punicum  +  *"  Romano  praevertisset'  bel- 
lum,"  seniorque  in  Italiam  trajecisset.  Horura  in  quolibet 
(urn  indoles  eadem,  qua^  in  Alexandro  erat,  animi  inge- 
niique;  turn  disciplina  militaris,  jam  inde  ab  initiis  Urbis 
tradita  per  manns,  in  artis  perpetuis  prasceptis  ordinatae 
modum  venerat.  Ita  regcs  gesserant  bella  ;  ita  deinde  cx- 
actores  regum  Junii  Valeriique  ;  ita  deinceps  Fabii,  Quin- 
tii,  Cornelii;  ita  Furius  CamiUus,  quenijuvencs  ii,^ ''  quibus 

"  Si  prius  bellum  cum  Carlhaginensibus,  quam  cum  Romanis  suscepisset. 


lescens,  quod  in  incremenlo  rerum. — 3  Conj.  Rupert.  Alexandro /uisset  bellandum. 


NOT;E 

lia  gestanim,  consiiliimque  Romano-     (|uos  ideo  infensos  sibi  rredeie,  aut 
rum  mentio  fiat  aliqua.  veliit  appendicem  victorije  illius  pri- 

''  Punicum]    Carthaoineiises    Pwni,     oris,  siibigere  velle  potiiit. 


et  eoriim  res  Punic*  Romanis  Hicta?, 
ab  illonirn  ortu  ex  Pliceniciim  regio- 
iie:  qiise  liodie  qiioqiie  Funiki  Arabi- 
biis  vocattir,  literam  F  vel  Ph  usiir- 
pantibiis  pro  P,  qna  carent. 


^  Quern  juvenes  ii  [duo]  Glareanns 
et  Sigonins  designant  Tit.  Manlinm 
Torqiiatnm,  et  M.  Valerium  Corvum  : 
sed  hie  moriente  Camillo  anno  sc.  U. 
C.  388.  septem  duntaxat  annos  natus 


'  Prccverlisset]  Rem  aliquam  alleri  erat,  uti  ex  primo  ejus  consulatii 
praevertere  est,  iinam  ante  aliatn  ge-  constat,  quern  anno  Urbis  405.  aeta- 
rere.  Mirum  in  re  aileo  perspicna  tis  23.  gessit.  Anteaenumeratis  con- 
caecutiisseGlareanimi,  rui  non  admo-  vcnit,  ut  Camiilum  juvenes  senem 
dum  ciarum  videtiir  praesertini  illud  viderint.  Unde  ex  Vossiano  et  Biis- 
Rotnano ;  mirum  et  Sigon.  Iiallucina-  lidiano  codicib.  Mss.  legendum  Gron. 
tum,  (]ni  Auctoris  mentem  sic  inter-  censet,  quern  juvenes  hi,  vel  ii  quibui' 
pretatur,  si  Alexander  ante  intulis-  cum  Alexandro,  Ifc.  quae  a  librariis 
set  Romano  bellum  quam  Pceni ;  sic  corrupta  ait,  pronomen  ii,  pro  nu- 
enini  niiiiio  senior  in  Italiam  traje-  merali  nomine  duo,  sivc  //.  sumen- 
cisset  Alexander.  Quod  accidere  tibus.  Sed  tamen  ex  iis  qua;  sequnn- 
necesse  erat,  si  prius  ad  bellum  Pu-  lur  satis  patet  de  illis  praecipue 
nicum  arcessisset,  nti  revera  paulo  duobus  sensisse  Livium,  quando  no- 
ante  mortem  a<;itabat  animo,  ex  Jus-  minatim  eos  Alexandro  statim  primo 
tinolib.  XXI.  ut  Gronovius  observat :  loco  o|)ponit.  Nee  illud  Juf^nes  adeo 
ideo  scilicet  quod  Carthaginenses  |)ra?cise  sumrndiim,  in  iis  praeserlim 
Tyri  a  se  jam  subactae  coloni  essent,  qui  annos  virtute  praecurrunt,  qualis 


LIB.   IX.   CAP.  17.  1231 

cum  Alexandre  diraicandum  erat,  senem  viderant.  Militaria 
opera  pugnando  obeunti  Alexandre  (nam  ea  quoque  baud 
minus  claruni  eum  faciunt)  cessisset  videlicet  in  acie  ob- 
latus  par  Manlius  ^  Torquatus,  aut  Valerius  Corvus,'  in- 
signes  an^e  railites,  quam  duces  :  cessissent  Decii,  devotis 
corporibus  in  hostem  ruentes:  cessisset  Papirius  Cursor, 
illo  corporis  robore,  illo  aniuii:  victus  esset  consiliis  juvenis 
unius,  ne  singulos  nominem,  senatus  ille,  quern  qui  *  ex 
regibus '"  constare '  dixit,  unus  verara  speciem  Romani 
senatus  cepit.  Id  vero  crat  periculum,  ne  solertius,  quam 
quilibet  unus"  ex  iis,  quos  noininavi,  castris  locum  caperet, 
commeatus  expediret,  ab  insidiis  prascaveret,  tempus 
pugnaB  deligeret,  aciem  instrueret,  subsidiis  firmaret.  Non 
cum  ^  Dario  rem  esse  dixisset;  quern,  mulierura  ac  spa- 
donum  agmen  trahentem,  inter  purpuram  atque  aurum, 
oneratum  9  fortunaj  apparatibus  suae,  praedam  verius,  quam 
hostem,  nihil  aliud  quam  bene  ausus  vana  contemnere, 
incruentus  devicit.  Longe  alius  t  Italiae,  quam  Indiae,  per 
quam  temulento  agmine  comissabundus  incessit,  visus  illi 
habitus  esset,  saltus  Apuliee  ac  monies  Lucanos  cernenti,  et 


— 4  Conj.  Sigon.  Indicum. — 5  Duo  edd.  vett. — 6  '  Ohlatus  par  Manlius  in  om- 
nibus pzpne  E'.ld.  lit  et  in  Diak.  extat.  Sed  vix  in  diiobus  est  Mss.  Me  ita 
offendit  huRC  vox,  ut  eani  jam  paene  ejicere  constituerem,  priiisqnani  Mssto- 
rnm  lectioiiem  corisnliiissem  :  quod,  cum  iiis  consiiltis  viderein  vix  in  ullo 
eoriim  extare,  sine  ullo  diibio  feci.'  Stroth.  '  Cessisset  videlicet,  8fc.  elpupiKus 
dictum :  iinde  delevi  inteiiog.  signa  post  duces,  ruentes,  animi,  et  cepit  posita. 
Par  deletiim  a  Stroth.  quia  vix  in  duob.  extat  Mss.  Sed  aptissimum  est.' 
Rupert. — 7  W.  quam  quivis  unus. — 8  Al.  Non  jam  cum. — 9  A\.  enervatum. 

NOTiE 

Valeriuit.      Nam    T.   Manlius  Torq.  sum,  se  Romae  vidisse  professns  dici- 

qui  anno  U.  C.  406.  consul,  nee  ante  tur  apud  Plut.  inPyrrho,  Justin,  lib. 

aetatem,  fuisse  legitur,  non  est  quod  xviii.  cap.  2. 

ambigatur  quin  major  annis  25.  esse         t  Longe  alius,  ^c]  At  Alexander 

potuerit  cum   Camillus   e   vivis  ex-  cum   Gra-cis,    etiam  artis    militaris 

cessit.  peritissimis,  et  cum  Thracibus,  Papo- 

'  Oblalus  par  Manlius  Torquatus,  aut  nibusque,  barbavoi  nm  fortissimis,  fe- 

Valerius  Corvus]  Parem  dicit  pro  ad-  liciter  dimicavit;  nee  minores  erant 

versario  destinato  :  ut  velut  par  cum  monies,  saltusve  minus  impediti  in 

pare  diniicaret.  Thracia,   vicinisque    locis,    quam   in 

■"  Senatus  ille,  quern  qui  ex  regibus'}  Italia.    Sed  banc  comparationem  ao- 

Cyneas,    Pyrrhi    legatus,   tot   reges  curate  expendi  non  patitur  orse  an 

<juot  senatores,  seu  regum  conses-  gustia.  J.  Clericus. 


1232  T.  Livii 

vestigia   rcccntia  domesticae  cladis,+   ubi  avunculus  ejus 
nuper  Epiri  rex  Alexander  absumtus  erat. 

18.  Et  loquimur  de  Alexandre  nondum  merso  secundis 
rebus,  quarum  nemo  intolcrantior  fuit."     Qui,  si  ex  habitu 
novae  fortunae  novique,  ut  ita  dicam,  ingenii,  quod  sibi  vic- 
tor induerat,  spectetur,  Dario  magis  similis,  quam  Alexan- 
dro,  in  Italian!  venisset,  et  cxercitum  Macedoniae  oblitum 
dcgcnerantcmquc  jam  in  Persarum  mores  adduxissct.    He- 
ferre  in  tanto  rege  piget  superbam  mutationcm  vestis  et 
desideratas    humi     jacentium    adulationes,"     etiam    victis 
Macedonibus  graves,  nedum  victoribus  ;  *  et  foeda  suppli- 
cia,  et  inter  vinum  et  epulas  caedes  amicorum,  et  vanitatem 
ementicndae    stirpis.      Quid,    si    vini   amor   in   dies    fieret 
acrior?  quid,  si   trux   ac  prccfervida   ira?  (nee  quicquam 
dubium  inter  scriptores  refero  :)  nullane  hfec  damna  impe- 
ratoriis  virtutibus  ducimus?     Id  vcro  periculuni  erat,  quod 
levissimi  ex  Graecis,  qui  Partborum  quoquc  contra  nomcn 
Romauum  gloria?  favcnt,  dictitarc  solent,  ne  majestatem  no- 
minis  Alexandri  (quern  ne  fama  quidem  illis  notum  arbitror 
fuisse)  sustinere  non  potuerit  populus  Romanus,  et,  adver- 
sus  quem  Athenis,  in  civitate  fracta  Macedonura  armis, 

*  Moleslas  Macedonibus,  non  tanlum  vicloriOus,  sed  lel  si  ticti  fiiissenl. 

NOT/E 

t  Recentia  domesliccB  dadis,  ifcl  Si,  °  Desideralas  humi  jacentium  adula- 

nempe,    post    mortem    avnnculi    ex  <jo«fs]  Adorationem  Oiienlaliiim,  qui 

Asia  redux  beliuni  in  Itaiiam   iutii-  ad   pedes   regiim  saliitandi  causa  se 

lisset.     Earn  mortem  refert  Dodwel-  prosternebant,   seepe   adulationis  no- 

liis  ad  annum  U.  C.  421.  qui  praeces-  mine  intelligi  Gron.  pliuibus  probat. 

sit  annum,  quo  ad  Arbrla  victus  est  Sufficit   Noster  lib.  xxx.  cap.  16.  de 

Darius.  Alii  serins  enm  coliocant,  et  Cartbapinensium    legatis  :    '  Ubi    in 

qnidem  qnadriennio  post.  Idem.  castra  Romana  et  Practorium  perve- 

n  Quarum   nemo   intoleranlior  /utf]  nerunt,    more    adulantium    (accept© 

Novum  non  est, '  intolerandum'  dici  credo  ritu  ab  ea  regione  ex  qua  ori- 

pro  insnlenti,  quem  nemo  ferre  po-  "ndi  eraut)  procubuerunt.'     His  ta- 

test.     Sed  '  intolprantem'  bio  sumit  men  Persicas  adorationes,  sumto  post 

Livius  pro  impotenti,  qui  fortunae  il-  Darii  necem  habitu  Persarurn,  exi- 

lecebrassuperareac  ferre  non  potest,  gere   ccepit  Alexander,   seque  Jove 

sed    eis    succumbit.      Non    absimili  Ammone  genitum  credi  voluit :  quae 

fsensu  Lucan.  *  Nee  se  Roma  ferens.'  cum  a  Macedonibus  improbarentur, 

Eodemque  pertinet  illud  Virg.  '  Su-  eorum    plures    morte   ab    eo   ejusvo 

pcranda  oninis  fortuua  ferendo  est.'  jussu  atfecti. 


LIB.    IX.    CAP.    18, 


1233 


cernentc  turn  maxime  prope  lumantes  Thebarum  luinas, 
concionari  libere  ausi  sint  homines/  (id  quod  ex  momi- 
mentis  orationum  patet,)'°  adversus  cum  nemo  ex  tot  pio- 
ceribiis  Romanis  vocem  liberam  raissnrus  fuerit.  Quan- 
talibet  magnitudo  hominis  concipiatur  animo,  iinius  tamcn 
ea  magnitndo  hominis  erit,  coUecta  paulo  plus  deccm  " 
annorumi  felicitate  :  quam  qui  co  extollunt,  quod  populus 
liomanus,  etsi  nullo  bcllo,  multis  tamen  pwTliis  victus  sit, 
Alexandre  nullius  pngnae  non  secunda  fortuna  fuerit,  non 
intelligunt,  se  hominis'^  res  gcstas,  et  ejus  juvenis,  cnm 
populi    jam    octingentesimum  '^    beliantis  annum  "    rebus 


10  '  Unicns  Flor.  orationum  mentis  patet.  Scribe,  id  quod  ex  monumenlis 
orationum  editix  patet.'  J.  V.  Gionov.— 11  Leg.  duodecim  Tan.  Faber.— 
12  Sciibendiim  luonet  Sigoii.  ex  vet.  lU).  se  nnius  hominis. — 13  '  Mta  (piali- 
ciiniqne  senteiUiM  rh  octingentesimum  liebetiir  jiotiiis  librariis  vel  };lossatnribus, 
Livianaiespicieiitibiis  teiiipora,  (quod  ab  h.  1.  alienuiii,)  legeiuiuiiKiue  onuii- 


NOTiE 


p  Concionari  libere  ausi  sint  liominesi 
Demostlienes  prfpscrtiin  :  qui  tanien 
Macedonum  vi  coactiis  est  venerium 
sumcre. 

1  Paulo  plus  decem  annorumi  Hie 
rotiindiis  est  nunienis  :  levera  rcg- 
navit  Alexander  panlo  plus  annis 
duodecim  ab  obitu  Philippi,  in  Ma- 
cedonia primum,  deinde  etiam  in 
Asia.  Etenim  an.  13.  rnrrente  ex- 
tinctui  est.  Et  ex  eo  quod  sequitiir, 
'  quam  in  astate  tredecini  annorum,' 
facile  addncor,  ut  iiic  legendnm  pu- 
tem,  paulo  plus  XII.  annorum. 

Paulo  plus  decem  ayinorum']  At 
paulo  infra  '  tredecim  annos'  tribuit 
Alexandre.  Sic  saepe  Liviiis  rotund  is 
nnmeris  utitnr.  J.  Clericus. 

■■  Jam  octingentesimum  beliantis  an- 
num]  Hie  necessaria  erat  particula 
fere:  nam  nc  vita  quideiu  Auctoris 
ad  octingentesimum  ab  Urbe  condita 
annum  pervenit ;  eoqne  ducit  cou- 
jectura  ut,  cum  htec  scriberet,  trige- 
siiuus  tantum  annus  Urbis  ageretur 
supra  septingentesimum.  An  vero 
admittenda'fan.  Fabricorrectio,  pro 


DCCC.  legentis  CCCC.  annum?  Sic 
quideni  satis  potcrunt  ad  Alexandri 
zetatem  congruere,  ut  mox  patebit; 
sed  parum  liquet  banc  Livii  nientem 
esse,  (jui  regiium  Alexandri  confert 
cum  imperio  populi  Romani.  Neque 
ad  institutum  sermonem  facit  tarn 
lonzum  teniporis  spatium  quo  Ro~ 
mani  bella  gessenuit.  Inspicienda 
duntaxat  Alexandri  aetas,  qua  vixit 
aut  vivere  potuit.  Hoc  vero  tem- 
porum  intervallo  non  scmel  a  Gallis, 
a  Samnitibus,  a  Pyrrbo  victi  Ro- 
mani. 

Octingentesimum]  Si  nnnieres  ab 
excidio  Trojse,  annus  mortis  Alex- 
andri in  annum  8G1.  ex  Henric.  Do- 
dwelli  calculo  incidit.  Sed  crerii- 
derim  Livium,qui  vixit  medio  octavo 
post  conditam  Urbem  sitculo,  per- 
petuam  populi  Romani  fortnnam  ad 
sua  usque  tempera  voluisse  conferri 
cum  brevitate  vitae  Alexandri.  Ita- 
que  non  est  Icgendum  hie,  pro  octin- 
gentesimo,  quingentesimum,  ut  volunt 
uonnulli ;  nam  quinti  saeculi  ab  U.  C. 
quarta  pars   duntaxat   erat   elapsa, 


1234  T.  Livii 

conferrc.  Mireaiur/  si,  cum  ex  hac  parte  saecula  plura' 
numerentur,  quam  ex.  ilia  auni,  plus  in  tarn  longo  spa- 
tio,  quam  in  aetate  tredccim  annorura,  fortuna  varia- 
verit  ?  Quin  tu  hominis  cum  homine,'  et  ducis  cum 
duce,  fortunam  cum  fortuna  confers  ? '+  Quot  Romanes 
duces  nominem,  quibus  nunquam  adversa  fortuna  pugnns 
fuit?  Paginas  in  annalibus  magislratuum  fastisque  pcrcur- 
rere  Jicct,  consulum,  dictatornmque,  quorum  ncc  virtutis, 
nee  fortunas  ullo  die  populum  llomanum  poenituit.  Et, 
quo  sint  mirabiliores,  quam  Alexander  aut  quisqiiam  rex,'^ 
denos  viceuosque  dies  quidam  dictaturam,  nemo  plus  quam 

"■   Quid  yuiranduin  est. 


no  <y>n"n^rn<(.w/Mi(m  annum.'  Rupert.  Vid,  Not.  Var. — 14  Scribrndnni  piitat 
l>ot'iiii;j,  Quin  In  homines  cum  linnine,  et  duces  cum  duce,  fortunam  cum  forlutiu 
confers.  liaiier.  Quin  tu  homines  cum  hntninc,  duces  cum  duce,  populum  cum  po- 
pulo  cotifers  ? — 15  Al.  uut  ijuisquam  tilius  re.v. 

noim: 

Alcxanilri  aevo  ;  mortisqne  ej\i8  tern-  rint  plus  quam  viginti  a-tafes.  J.  Cle- 

pore  (lorima    tcitia  a'tas   ab   eodeni  ricus. 

initio    etfliixerat,   et   decinia  qiiarta  «  Quin  tu  hnminis  cum  homine]  Hoc 

agehaliir.  ./.  Clericus.  ego  vellein  e  te,  Tite  Livi,  iit  ex  tot 

'  Cum  ex   hac  parte  sacula   plura'\  illis   Konianis  (iiicibiis,   qui    Alexaii- 

ScEcula    accipe    pro    aetatibus,    qiias  dro  coa>vi,  unum  aii(|tiem  dclegisse.«, 

G rjpci  7€ceas  vocant,  qiiceqiie  triginta  qnem  onmi  virtiite,  fortuna,  beilanili 

tantum  aunoruni  sunt,  iit  Dion.  Hali-  rationeanteponendiiin  piitarcs.  Nunc 

carnasseus  aliicjue  coni|)ulant.    Sic  a  nni  onines  objicies,  qui  iioc  toto  sa*- 

condita  Uri)e    ad    Aiexandri    Magni  cnlo  florncre,  quorum  tanien  tempo- 

niortem    (qna>  circa  427.   Urbis   an-  ribus  handqnaquam  iuiniunis  ab  omni 

nnm    incidit)     criiiit    quatiiordecim  damno  rcspublica.    Culpa  ha:c  fuerit 

pjusmodi  saecula,  septem   annis  ad-  aliorum  ducuin,  qui  ner  singulos  an- 

ditis;    cum    Alexander    annos    regni  nos,  aut  etiani  ssepius  eundem  intra 

tredecim  iion   impleverit.     Alioquin  annum    naitati,    meliorum    victorias 

si  tempora  ad  Augnstum  conipntes,  temeritate  aut  pravitate  sua,  vel  for- 

niniis  ina>qnales  nunieri  erunt,  hinc  tunae    vitio   fcedabant  cladibus  suis. 

septem     majoruin     saeculorum,    vel  Verum  vel  hoc  ipso  superior  Alex- 

quatuor     et     viginti     generationum,  ander,  qui  eodeni  semper  tenore  ani- 

(quot  tunc  erant  ab  Urbe  condita,)  moque  unus  iuiperaverit.    Ita  ut  quot 

inde    tredecim    annorum     regnantis  rei    gerendje  impedimenta  angendis 

Altxandri.  Romanorum    magistratutim  laudibus 

S<ecula  phirai]  Viri  docti  intelligunt  Auctor  accnmuiat,  totidem  sint  mo- 

*  aetates,'    qus    spatio  33.    annorum  menta  atque  admiuicula  quibus  Alex- 

finiebantur.     Sed   ne  sic  quidem  Li-  audri  melior  causa  et  conditio   fiat, 

vio  ratio  constat,   nisi  eum  octingen-  Ad  haec  tamen  paulopost  aliquatenus 

tesimum  scripsisse  statuas,  ita  ut  fue-  respondet. 


LIU.  IX.  CAi'.  19.  1235 

annum  consulatum  gessit :  ab  tribunis  plebis  delectus  im- 
pediti  sunt:  post  tempus  ad  bella  ierunt :  ante  tempus 
comitiorum  causa  revocati  sunt :  in  ipso  conatu  reruni  cir- 
cumcgit  se  annus :  collegae  nunc  temeritas,  nunc  pravitas, 
impedimento  aut  damno  fuit :  male  gestis  rebus  alterius 
successum  est :  tironem  aut  mala  disciplina  institutnm  ex- 
ercitum  acceperunt.  At,  Heicule,  leges,  non  liberi  solum 
impedimentis  omnibus,  sed  domiiii  reium  temporumque," 
trahunt  consiliis  cuncta,  non  sequuntur.  Invictus  ergo 
Alexander  cum  invictis  ducibus  bella  gessisset,  et  eadem 
forluuae  pignora  in  discrimen  detulisset.  Immo  ctiam  eo 
plus  periculi  subisset,  quod  Macedones  unum  Alexandrura 
habuissent,  multis  casibus  non  solum  obnoxium,  sed  etiam 
offerentem  se :  Romanis  multi  fuissent,  Alexandro,  vel 
gloria,  vel  rerum  nmgnitudiiie,  pares ;  quorum  suo  quisque 
fato,  sine  publico  discrimine,  viveret  morereturque. 

19.  Restat,  ut  copiae  copiis  comparentur  vel  numero, 
vel  militum  gcnerc,  vel  multitudine  auxiliorum.  Cense- 
bantur  ejus  ajtatis  lustris  ducena  quinquagena  millia  capi- 
tum.''  Itaque,  in  omni  defectione  sociorum  Latini  nominis, 
urbano  prope  delcctu  decem  scribebantur  legiones.  Qua- 
terni  quiniquc  exercitus  saepe  per  eos  annos  in  Etruria,  in 
Umbria,  Gallis  hostibus  adjunctis,  in  Samnio,  in  Lucanis 
gerebant  bellum.  Latium  deinde  omne  cum  Sabinis,  et 
Volscis,  et  ^quis,  et  omni  Campania,  et  parte  Umbrias 
Etruriaeque,  et  Picentibus,  et  Marsis,  Pelignisque,  ac  Vesti- 

"*  Cutn  per  ea  tempora  census  civium  Romanorum  singulis  quinquenniis  a  censori- 
bus  haberenlur,  numerabantur,  Sfc. 

"  Domini  rerum  temporumque']  Hoc  clarius  comprobatum  est,  aut  com- 
Demosthenes  exaggerat  Olyniliiaca  probari  pono  poterit,  quam  invictis- 
1.  cum  ait  Philippum  unnm  esse  simi  Ludovici  xiv.  regis  nostri  tol 
omnium  dominun>,  et  dicendonim,  et  praeclaris,  fidemque  omnem  superan- 
tacendorum,  et  simiil  belli  ducem,  ac  tibus,  exconjurata  adversus  Galiicum 
rerum  potentem,  et  distributorem,  nomen  Europa  prope  universa  victo- 
et  ubique  ipsiim  praeesse  rei  militari.  riis,  quse  hoc  bello,  unius  non  magis 
Id  vero  quantum  intersit,  ut  celeriter  auspiciis  quam  consiliis  factisque,  fe- 
et secundum  opportunitatem  unum-  liciter  reportatae. 
quodque  fiat,  nullo  unquam  exempio 


1230  T.  Lfvn 

nis,  atquc  Apulis,  adjnnctaque  omni  ora'^  Gra?coriini  inferi 
maris  a  Thuriis  "  Neapolim  ct  Cum-js/  et  inde  Aiitio  at- 
quc Ostiis'^  teuus  Samnites,  aut  socios"  validos  Romanis, 
aut  fractos  bello  invenisset  hostcs.  Ipse  trajecisset  marc 
cum  veteranis  Macedonibus,  non  plus  tiiijinfa  millibus 
hominum  et  quatuor  millibus  cquilum,  maxiinc  Thessalo- 
rum :  hoc  eiiira  roboris  erat.  Persas,  Indos,  aliasque  si 
adjunxissct  gentes,  inipedimentum  majus,'^  quam  auxili- 
iim,  traheiet.  Adde,  quod  Komanis  ad  mauum  domi  sup- 
plemcntum  esset :  Alexaudro,  (quod  postca  Hannibali  ac- 
cidit,)  alieno  in  agro  bellanti,  excrcitus  conscuuissct. 
Arma,clypeus  sarissaeque'^  illis;''  Romano  scutum,  majus 
corpori  tegumentum,  et  pilum,  baud  panic,  quam  basta, 
vehcmcnlius  ictu  missuqnc  tolum.  Statarius  utcrquc "' 
miles,  ordines  servans  :  scd  ilia  phalanx  inmiobilis  et  unius 
generis :  Romana  acies  distinctior,  ex  pluribus  partibus 
constans;  facilis  partienti,  quacumque  opus  esset,  facilis 


10  Tliiian.  Hflm.  Voss.  adjiincta  omnis  ora.  Pro  TVMfrj/sscribendiim  monet 
J.  F.  Gionov.  linitliis.  Viil  Not.  Var. — 17  Vet.  lib.  apiid  Sifjon.  impedi- 
vientum  magis. — 18  '  Id  est  liast(e  addwnt  Mss.  nonimlli  intcrpietationis  causa.' 
Sirnth. — 19  '  Forte  utri(]ue,  vel  utrinique :  set!  non  iirjieo.'  Bauer.  '  Hoc 
ordines  servans  forsan  vetus  quaedam  glossa  est,  iitpote  inanifesta  explicatio 

NOT/E 

"  A  Thuriisi  Non  placet  Gronovio  '  Antio  atque  Ostiis]  Ciir  vero  ho- 
Ti»  Thuriis:  scribit  antein  Brvtliis,  rum  noininalim  meniinit  ;  cum  antea 
quod  Tluirii  non  esscnt  in  ora  inferi  Latiuni  onine  dixerit  r  An  nnn  hac 
maris.  Mihi  vero  non  placet  liaec  Latii  nomine  continentiirr  An  GrzpcaR 
ejus  emendatio :  turn  quod  nullius  originis  sunt?  Neqnaquam.  Sed  et 
codicis  aucloritate  firmatur,  turn  liis  urbibns,  et  popiilis  aliis,  (qui  ad- 
quod  Thurii,  in  Bruttiorum  Lucano-  hue  dubiap  fidei  erant,)  amptificare 
rumque  continio  positi,  adeo  e.xiguo  vohiit  Romanornm  potentiam.  Oslia 
intervallo  remoti  sunt  ab  infero  mari,  porro  in  singulari  numero  proprie 
adeo  pari  cum  extremis  Bruttiorum  urbem  significat  :  in  plurali,  ipsa  Ti- 
spatio  a  Romanis  finibns  distant,  ut  beris  in  mare  influentis  ora  :  quan- 
qusB  rationes  ad  Tliuriorum  urbem,  quam  et  sic  quoque  pro  urbe  ali- 
eipdem  ad  Bruttiorum  genlem  exclu-  quando  accipitur. 
dendam  valeant.  Thurii  autem  Grae-  =»  Samnites,  aut  socios]  Incipit  nova 
cap,  nationis,  de  qua  hie  agitur,  non  periodus,  qua  Samnites,  quibuscum 
Bnittii.  tunc  bellum,   a   reliquis  distingiitin- 

y  NeapoUm  et  Cumas]  In  Campaniee  tur. 

ora  erant:  sed   Graecae  originis   hae  ''  Sarissaqve  illis]    Hacc    Macedo- 

duae  civitates.  num  arma:  Lastze  erant  longiores, 


LiK.  IX.  CAP.  19.  1237 

junj^enli.'  Jam  in  opere  qiiis  par  Romano  miles  ?  quis  ad 
tolerandiim  laborem  mclior?  Uno  pvcv;lio  victus  Alexan- 
der bello  victus  asset.  Romanum,  quem  Caudinm,  qucni 
Cannae  non  fregerunt,  quae  fregisset  acles?  Nae  ille  saepe, 
etiamsi  prima  pvospere  evenissent,  Persas  et  Iiidos  ct  im- 
bellem  Asiam  quiesisset/  et  cum  loeminis  sibi  bcllum  fuissc 
dixisset :  quod  Epiri  regem  Alexandrum,*^  mortifero  vul- 
nere  ictum,  dixisse  ierunt,  sortem  bcllorum  in  Asia  gesto- 
rum  ab  hoc  ipso  juvene  cum  sua  conl'ercntem.  Equidem, 
cum  per  annos  quatuor  ct  viginti  primo  Punico  bello  classi- 
bus  certatum  cum  Pcenis  recorder,  vix  a^tatem  Alexandri 
suilecturam  fuisse  reor  ad  unum  bcllum.  Et  forsitan,  cum 
ct  I'ocderibus  vetustis  juncta  Puuica  res''  Romanae  esset, 
et  timor  par  adversus  communem  hostem  duas  potentissi- 
mas  armis  virisque  urbes  armaret,  simul  Punico  Romauo- 
que  obrutus  bello  esset.  Non  quidem  Alexandre  ^°  ducc, 
nee  integris  Macedonum  rebus,  sed '  experti  tamen  sunt 
Romani  Macedoncm  hostem  adversus  Antiochum,  Philip- 
pum,  Persen,  non  modo  cum  clade  ulla,  sed  no  cum  pcri- 
culo  quidera  suo.     Absit  invidia  verbo,^  et   civilia  bella 

*  Qua  commode  dividi  in  globos,  ab  imperatore,  commode  in  unum  corpus  con- 
jun^i  posset. 

■I  Optiisscl,  ut  sihi  res  ilerum  cssct  cumAsiw  ignavis  gentibus,  nun  cum  bellkusia 
Roman  is. 


TOO  statarius  miles.'  Stroth. — 20  'Forte  non  Al.  quidem:  ncque  eiiim  ita  inci- 
pere  (luidem,  aiit  pra-mitti  solet  ei,  ad  quod  leferatur.'  Bauer. — 1  '  Floient. 
iiianiis  prima  nescit  rb  sed :  quod  seepius  inciilc.iuini  invito  Anctore  nionui- 
imis.  Ueiiide  omnes  scripti  relegant  copulativaiu,  qiise  Pliilippiim  conjnngit 
cum  Perse.  Scribendiim :  i\'un  quidem  Alexandra  duce,  nee  ititegris  Macedo- 
num rebus,  experti  tamen  sunt  Romani  Macedonem  hostem  adversus  Antiochum, 
Philippum,  Persen,  non  modo  cum  clade  ulla,  sed  ne  cum  periculo  quidem  suo. 
Possis  etiani  suspicari,  udversis  Anliocho,   Philippo,  Perse.'  J.  F.  Gronov. — 

NOT;E 

<^  Quod    Epiri  regem    Alexandrum']         ^  Et  faderilus  vetustis  juncta  Puni- 

Hunc  Alexandrum  Molossiim,  cum  in  ca  res']  Foedera  quapdam  Cartliaginen- 

Italiam  transiret,  refert  Gell.  l.xvii.  sium  cum  Ronianisjani  lelnlii  :  pree- 

c.  21.  ut  jam  ante  annotatum  est,dix-  sertim  lib.  vii.cap.  27.  lia^n  post  quo- 

isse,  se  quidem  ad  Romanos  ire,  quasi  que  renovata.     De  illis  late  Polyb. 

in   ovSpcoj-iTtj'  ;    ISIacedonem  isse    ad  lib.  iii. 
Persas  quasi  in  ywaiKaivlTiv, 


1238  T.  Livii 

sileant/  nunquam  ab  equite  hosto,  nunquam  a  pedite,  nuii- 
quam  aperta  acie,  nunquam  acquis,  utique  nunquam  '  nos- 
tris  locis*  laboravimus.  Equitem,*  sagittas,  saltus  impe- 
ditos,  avia  commeatibus  loca  gravis  armis  miles  timcre 
potest.  Mille  acies,  graviores  quam  Macedonum  atque 
Alexandri,  avcrtit  avcrtetque;  niodo  sit  perpetuus  hujus, 
qua  vivimus,  pacis  amor  ct  civilis  cura  concordiic. 

20.  M.  Foslius  Flaccinator  inde  et  L.  Plautius  Venno 
consules  Cacti.*  Eo  anno  ab  frcqucntibus  Sanniitium  po- 
pulis  de  Ibedere  rcnovando  legati,  cum  scnatuin  iuimi  strati 
movissent,  rejecti  ad  popuhim  haudquaquam  tarn  efficaces 
liabebant  preces.  Itaque,  ioedere  negato,^  induciae  bien- 
nii,  cum  per  aliquot  dies  tatigassent  singulis  precibus, 
impetratae.     Et  ex  Apulia  Teanenses^'^  Canusinique^  po- 

^  Dummodo  helium  civile  nullum  sit. 


2  Vero  Gronov.  Doiijat.  Crevier.  all. — 3  '  Forte  <ltlenHum  nunquam,  el  (pqtiis 
vtique  nostris  jiiiigeiiduni.'  Jinuer.  Vid.  Not.  Var. — 4  '  Equidem  in  niiilti.s 
Mss.  est  :  <niiv  leciio  nunit'estain  qiiiilpiii  toliit  contradictiniieni,  qiiap  niiDC 
adest  in  his,  'nunquam  ab  equite  lioste  lnl)oravin)ns '  et  'eqiiilein  miles 
timeie  potest:'  tanien  verani  eani  pionuntiare  nnn  andeo.  Seque  liabeo 
qiiod  substitiiain  liuio  Irciioni,  nisi  forte  Equitum  su^ittas  pro  Equilem,  sagil- 
tas,  legendnni  sit.  Equitum  sue^itlarumque  voce  ad  Crassi  cladf  in  ipsi  a  Par- 
•  liis  inllictani  ailndi  jam  docnit  Drakfiilmrcliins.'  Stroth.  '  Genniua  fortasse 
est  lectio  ninltorum  Mss.  Equidem,  qua?  mutata  in  Kquitem  videtur  ab  iif,  qui 
haiic  particnlam  cum  persona  tenia  positani  non  t»-rre  poierant,  Usus 
tanien  linjiis  particular  cimi  persona  tertia  probari  potest  idoneis  exemplis. 
Vid.  Eine^ti  Clav.  Cic.  s.  v.  '  eqnidem.'  Interim  fateor,  me,  sive  Equidem 
sive  £(/MJ<cm  legeris,  dcsiderare  plane  orationis  nexnni  tarn  cum  antecedenti- 
l>ns,  quam  cum  scquentibns.  At  egregie  omnia  colia'rebuiit,  ^i  pro  Equidem 
nieciim  reposiieris,  Sape  quidem,  et  particnlam  sed  ante  Millc  in.'^erueris.  Et 
sic  Livius  neque  insignem  Crassi  cladcm,  Partliornm  sagiitis  in(iictani,neqiie 
giave  illnd  discrimen,  quo  in  Fnrculis  Caudinis  laboravit  exercilus  Homanns, 
dissimnlasse  videtnr.'  Doeriug.  Corrigendum  monet  Doiijat.  ex  Memni.  Et 
tjuidem  Samnites  saltus. 

5  De  feedere  negalum  Grouov.   Donjat.  Crevier. — 6  Al.  Theanenses.     Vid. 

NOTiE 

^  Utique  nunquam  nostris  locis]   Alii  ulique  nunquam  nisi  iniquis  locis  :  ant, 

nunquam  iniquis  locis:  quod  dici  non  nisi  iniquis  nostris  locis;  qnap  scilicet 

potest.  Gron.  IV.   Observat.scriben-  iniqua  essent  nostris  exercitibus. 
dum  CDiitendit  nunquam  nostris  locis,         *  A.  U.  C  435. 
(et  ita  III.  Mennnii  liber,)  id  est,  lo-  ^  Ex  Apulia  Teanenses]    Ad    dex- 

cis  quae  nobis  opportuna  ;  utcuniRo-  tram   Frentonis,  quo  a  Frentanis  et 

mani   loco   pra-vahierunf,    nunquam  Saninitibus  Apulia  Daunia  distermi- 

non  ejus  commoditate  usi  sint.     Sed  natur,  decern  ferme  supra  ejus  fl.  08- 

si  correctioni  locus,  facilius  videtur,  tium  railliaribus  fuit  Tlieannm,  cog- 


LIB.   IX.  CAP.  20.  123& 

pulationibus  fessi,  obsidibus  L.  Plautio  consuli  datis,  in 
deditionem  venerunt.  Eodem  anno  primum  praefecti  Ca- 
pua? 7  creari  coepti,''  legibus  ab  L.  Furio  pra^tore  datis : 
cum  utrumque  ipsi  pro  vemedio  oegris  rebus  discordia  in- 
testina  petissent.  Et  duae  Romas  additae  tribus,  Utenti- 
na  ac  Falerina.'  Inclinatis  semel  in  Apulia  rebus,  Teates 
quoque  Apuli''  ad  novos  consules,  C.  Juniuni  Bubulcum, 
Q.  iEmilium  Barbulam,*  foedus  petitum  venerunt,*  pacis 


Not.  Var. — 7  Gionov.  c   plmihiis  Mss.  et  edil.  antt.  rediici   velit  Capuam, 

h.    e.    qui  Capuam    milterentnr. — 8  Vencre    Gronov,     Doujat.    Crevier. — 

NOTiE 

noinento  Apuliim,  ad  discrimen  The-  mm  deterior  cnndiiio,  nee  miillnm  a 

ani  Sidicini.     In  minis  hodie  jacet,  conditione   provinciamm   ahiiorrens. 

estqiie  loco  nomen  C'ii!<((,ut  pro  cer-  Earnni    alinp    praefectos   accipiebaiit 

to  liabet  Holstenins,  quanquani  itiiie-  j)opiili   Romani    suffraj^iis  cieatos,  in 

rariomm  intervalla  conveniunt  in  lo-  qiiamni    nuniero    (saltem    post    bel- 

cum  noniine  Serra  Capriolu.     Ab  ea  him  Piinicnm  ii.)   Capua  ex   Festo : 

civitate  dictos  Theanenses,  etsi  paulo  in    alias  pra;tor    uibanus    pra»f«^cto3 

a  Canusinis    reniotiores,    idem  cum  niittebat.    Sed  Iiomm  oppidomm  sta- 

illis  sensisse  nihil  vetat.     Nihil  igitiir  tus  non  rare  njulabatur:   ex  coloniis 

mutandum.     Nee,  quod  Gron.  suspi-  ant  nmnicipiis  praefectura',  ex  prae- 

cabatnr,    Canneuses    reponcndi ;    qui  fecliuis    colonia>    vel   municipia   fie- 

et.xi   oppidum    aliquando    habueiint,  bant  ;  et  colonial  in  m»nici|>ia  tians- 

nbi  tamen  id  anno  ante  piignam  Can-  iliant,   vel   vice   vci>a  ;   prout  cives 

neiiiiem  solo  tequatum    fuit,  minoiis  bene   vel  male   meriti  de  Rep.  Rom, 

dignationis  erant.  De  Tiieatibus  niox  \idebantur,    ant    ipsi  a    pop.    Rom. 

videiimus.  postulabant.     Aliae  ab  his  civitates 

s    Canusinique]     In    aditu   Apuliae  fcederatae,  et  vel  libeijp,  vel  vectiga- 

Peucetia?,  ad  dextram  Anfidi  lipam,  les  ant   sti|)endiaiize  erant.    Vide  in 

supra  Canna*,   est    Cannsium  oppi-  priniis  A.  Cell.  I.  xvi.  c.  13.  Onnphr. 

dum  :   quo  Varro  consul  Kom.  mm  de  Civit.  Rom.    et  Sigon.  De  Antiq. 

Cannensis   cladis    leliquiis    perfugit.  Jure  Ital.  lib.  it. 

In  Dauniis  Plinius  ponit.    Nunc  vul-  »  A.  U.  C.  436. 

go  Canosa.  '  Additce  tribus,  Ufentina  et  Falerina] 

h  Prafecti  Capua  creari  capti]  Op-  Ufentina  sen  Oufentina  tribus  30.  ab 

pidorum  Italiw,  quae  in  Romanorum  Ufente  flumine  Volscorum,  quod  per 

ditione,  non  omnium  eadem  conditio  agrum  Privernatem    in   mare  infliiit 

fuit.    Quasdara  colonise,  qusedam  mu-  ad   Tarracinam,    nomen  accepit.     Ei 

nicipia,  alia  praefecturiE  dicebantur.  postea  populi  alii  a  censoribus  additi 

Coloniae  et  municipia  proprios  de  suo  auctore  Festo.    Falerina  tribus    31. 

corpore  habebant  magistralus.    Prae-  ab  agro  Falernoin  Campaniae  finibus 

fecturae  alium  non  habebant  magis-  dicta,  ut  Onuphrius  et  Sigon.  conji- 

tratum,  quam   Roma  quotannis  mis-  ciunt. 

sum  Prsefectum,  qui  jusredderet  op-  ''  Teates  quoque  Apuli]    Tentc   sive 

pidanis :  unde  praefecturae  dictae,qua.  Theate  civitas  fuit  Marrucinorum,  ni- 


1210 


T.    LI VII 


per  omnem  Apiiliam  prfeslandae  populo  Romano  auctores. 
Id  audacter  spondendo  impetravcre,  ut  foedus  daretur : 
neque  ut  aequo  tamen  t'oedere,'  scd  ut  in  dilione'  populi 
llomani  essent.  Apulia  perdomita,  (nam  Foiento  quoque  '" 
valido  oppido  Junius  potitus  erat,)  in  Lucanos  perrectum. 
Inde  rcpendno  adventu  /Emilii  consulis  Nerulum  vi  cap- 
tum."  Et  postquam  res  Capuaj  stabilitas  Romaiia  disci- 
plina  fama  per  socios  vulgavit;  Antiatibus  quoque,  qui  so 
sine  leijiljus  ccitis,  sine  ma^istratibus '°  agcre  querebautur, 
dati  ab  senatu  ad  jura  statuenda  ipiiius  colonite  patroni:  ° 
nee  anna  modo,  sed  jura  etiam  Romana  late  pollebant. 


9  AI.  sed  in  ditione.     Vid.  Not.  Var. 
cerlisque  7nagiiilratibus. 


-10  Vet.  lib.  aptid  Sigon.  aj?ic  hgibus 


NOTyE 


hil  ad  AiMiliam  pertincns.  \ec  facile 
a  Tlieale,  Tluates  ;  sed  Tlieutini,  ill 
a  Geate  Ueatiiii :  quod  iitniinqiie  Si- 
gon. et  Groiiov.  observant  :  a  Teaiio 
vero  nielins,  opinor,  Teanenses  ut  sin 
pra,  quani  Teaiiates.     Et  si  Teanules 


Monte  Gargano. 

'  ^equt  ut  a <iuo  tamen  feeder e]  Hue 
referendum  essent  ex  fine  periodi  : 
ut  nihil  niutanduni  sil.  /Lquuin  au- 
teiii  fcediis  est,  cum  aniicitia  jia  con- 
traliitiir  ut  ambu  populi   socii,  ar  li- 


leganius,  pro  Teates,  remanet  adliuc  ben  pariter  nianeant,  ut  neuter  alteri 

scrupiiliis  ex  eo  quod  datis  obsidibus  quic(|uani,  aut  uterque  alteri  atixili, 

in  deditionein  jam  ante  veni(^se   di-  nni  pari  jure  debeat. 

cantor;  nude  non  apparet  qua  rati-  '"  Nam  Forento  quoque]  De  hoc  an- 

one  foedus  seqncuti  anno  petere  po-  tea.    Est  i)aulo  supra  Acherontiani. 

tuerint.     Reponi  tamen  posset  forte,  "  Nerulum ti captum]  InterGriimen- 

obsides    quidem    futurae    deditionis  tum   Lucanorum,   ad  Siiiin   anmem, 

causa  panlo  ante  a  Theanensibiis  da-  et  Muranuin   in  fiiiibus  liruttiorum, 

tos,  nondum  tamen  secutam  deditio-  ac  piopiiis  ab  hoc  dislans,  Nerulum 

nem.     Et  vero  quid  proliibet  eos  spe  ad  eundem  vSirim,  nunc  Episcnpia  Cln- 

inelioris  conditionisad  scquentescon-  verio.    Sed  Holsteniifs  ex  itinerariis 


sules  venisse,  cum  se,  pacis  apiid  reli- 
quos  Apulos  auctores,  universani  gen- 
tern  in  deditionem  populi  Rouiani  ad- 
ducturos   sponderent  ?    Quod  autem 


probat  fuisse  ex  adversa  parte  Apen- 
uini  circa  Laum  fl.  ubi  nunc  Laino  et 
circa  la  Rotunda. 

"  Ipsius  colonioB  patroni]  Non  modo 


tarn  prjeclara  polliciti  aequum  foedus  privatis  e  plebe  clientibus,  sed  colo- 

non  obtinuerint,  ea  videtur  esse  can-  nils  ac  civitatibus  sui  erant  ex  Roma- 

sa,  quod  jam  in  deditionem,  aut,  quo  nis  patriciis  priinoribusque  patroni; 

nie  potius  conjecturafert,  in  ditionem,  et  plerumque  ii  a  quibiis  iinaqua-que 

venissent,  sen  ventures  pacti  essent.  civitas  ditioni  Romanaj  adjecta  fue- 

Si  cui  hcpc  non   probaiitur,  non  Tea-  rat.    Bononiam  in  Aiitonioruni  clien- 

nates,   sed    Vriates  legal.     Est  enim  tela  fuisse    Suetonius,    Piiteolos   in 

Uria  eJHsdem  Apuliae  oppiduni  sub  Cassioruin  Cic.  teslatur.    Et  colonis 


LIB.   IX.   CAP,  21.  1241 

21.  C.  Junius  Bubulcus  et  Q.  TEmilius  Barbula  consules 
exitu  anni  non  consulibus  "  ab  se  creatis,*  Sp.  Nautio  et 
M.  Popillio,  ceterum  dictator!  L.  ^railio  legiones  tradide- 
runt.  Is,  cum  L.  Fulvio  magistro  equitum  Saticalam  '*  p 
oppugnare  adortus,  rebellandi  causam  Samuitibus  dedit. 
Duplex  inde  terror  illatus  Roraanis.  Ilinc  Samnis,  magno 
exercitu  coacto  ad  eximendos  obsidione  socios,  baud  pro- 
cul  castris  Romanorum  castra  posuit :  hinc  Saticulani 
magno  cum  tumultn,  patefactis  repente  portis,  in  stationes 
hostium  incurrerunt.  Inde  pars  utraque,''  spe  alieni  magis 
auxilii,  quam  viribus  freta  suis,  justo  mox  praelio  inito 
Romanos  urgent.  Et,  quanquam  anceps  dimicatio  erat, 
tamen  utrimque  tutam  aciem  dictator  habuit;  quia  et  lo- 
cum baud  facilem  ad  circumveniendum  cepit,  et  diversa 
statuit  signa.''  Infestior  tamen  in  erumpentes  incessit :  nee 
magno  certamine  intra  moenia  compulit.  Turn  totam  aciem 
in  Samnites  obvertit.  Ibi  plus  certaminis  fuit.  Victoria 
sicut  sera,  ita  nee  dubia,  nee  varia  fuit.'  Fusi  in  castra 
Samnites,  extinctis  nocte  ignibus,  tacito  agmine  abeunt : 
et,  spe  abjecta  Saticulae  tuendae,  Plistiam  ipsi,  socios  Ro- 
manorum,' ut  parera  dolorem  hosti  redderent,  circumsi- 
dunt. 

*  Signa  et  copias  in  uiramque  partem  ita  disposuif,  ut  hinc  obsessis,  inde  auxili- 
atoribus  front  em  opponerent . 

*  Non  fuit  anceps  victoria,  nee  ulla  ex  parte  variavit,  sed  ubique  eodem  tenore  ab 
initio  ad  finem  processil. 

11  Flor.  novis  consulibus. — 12  Viilg.  Satriculam,  et  mox  Satricani. 

NOTyE 

suis  legiluis  utebantur,  quae  partim  a  siiperiores  ftituros. 

deductoribus  datae,  partim  a  senatu  ''  Plistiam  ipsi,  socios  Romanorum'] 

sno  et  populo  constitiitae.  Diodonisl.xix.  Plisticam  vocat,  ait- 

*  A.  U.  C.  437.  que  praesidiiim  Romanorum  habuisse, 
P  Saticulam]    Campaniae  ad  Samnii  ut  notat  Sigon.  qui  in  Samnio  ponit, 

coniinia  civitatem,  Samnitium  soci'      cum  tamen  hie  socia  Romanorum  di- 
am,  de  qua  supra.  catur,  et  a  Samnitibus  obsessa.    Chi- 

1  Inde  pars  utraque'\    Saticulani  et      verius  eandem   putat  cum   Plestina 
Samnites,  quorum  neutri  per  se  pa-      Marsorum  oppido,  cujus  Noster  me- 
res Romanis,  sperabant  se  mntua  ope     minit  lib.  x.  c.  3.   Fuisse  videtiir  non 
Delph,  et  Var.  Clas.  Livius.  4  O 


1242  T.  Livii 

22.  Anno  circumacto,  belliim  dcinccps  ab  dictatoie  Q. 
Fabio  gestiim  est.  Consules  novi/  sicut  supcriores,  Ro- 
uiae  manserunt :  Fabius,  ad  accipiendum  ab  ^milio  exer- 
citum,  ad  Saticiilam  cum  supplemento  venit.  Xcque  enim 
Samnitcs  ad  Plistiam  iiianserant:  sed,  accitis  ab  domo 
novis  militibus,  multitiidine  freti,  castra  eodcm,  quo  antca, 
loco  ppsuerunt  :  laccssciiteijque  praelio  llonianos  aveitcrc 
ab  obsidionc  conabantur.  Eo  intcntius  dictator  in  nicenia 
bostium  versus,  id  bellum  tantuai  '^  duccre/  quod  urbcm 
oppugnabat :  sccurior  ab  iSainnitibus  agere,  stalionibus 
modo  oppositis,  no  qua  in  castra  vis  iicict.*  Eo  t'crocius 
adequitare  '*  Samnites  vallo,  neque  otiuni  pati.  Et  cum 
jam  prope  in  portis  castrorum  csset  hoslis,  nihil  consulto 
dictatoie,  magister  equitum  Q.  Aulius  Cerietanus,  magno 
tumultu  cum  omnibus  turmis  equitum  cvectus,  summovit 
hostem.  Tuni  in  niinime  pcrtinaci  gcncrc  pugiia^ "  sic  for- 
tuna  exercuit  opes/  ^  ut  insignes  •'  utiinique  clades  ct  clara 
ipsorum  ducum  ederet  I'unera.     Prior  Samnitium  impcra- 

*  Tnnto  acrius  dictator  ad  oppugnationem  urbis  conrersus,  id  tunlumtnodo  pro 
bello  hiihrbat,  ijuod  in  promuvetula  oppugnatione  operum  poneret.  Nam  in  Samni- 
iibiis  tuluin  se  pvicstabat,  mihtum  globis  adversus  eus  per  stutiones  dispositii. 

'  l-'ora  usu  est  dominatii  uc  potentia  sua. 


13  In  omnibus  fere  Mss.  est  <aH<i :  inepte,  jiidicibiis  SUotli.  et  Rupert. — 

NOTiE 

procut  Pitonio  amne,  qui  in   Lacum  '  Id   bellum  tnntum  ducere']    Gron. 

Fuciniim  iiirtuit.  est  eniendatio;  cum  esset,  id  bellum 

*  A.  U.  C.  438.  tanti  ducere,  quod    urbem   oppugnabat. 

'  Consules  novi]  Novoruni  consulnni  Etsi  absque  emendatione  constat  sen- 

nomina  librariorum  vitio  deesse  apud  sus,  si  '  quod  oppugnabat '  interpre- 

Liv.   putant  Glar.  et  Sigon.    Hie  ea  tenmr,  cum  Sigonio,qnatenus  oppug- 

snpplet  ex  Diodoro  Sic.  C'assiodoro,  nabat. 

ct  Capitoiiiiis  labulis.    Fuere  auttni  "  In  minime  pertinaci  genere  pugna'] 

L.  I'apiriiis  Cursor,  et  Q.  I'nbl.  Plii-  Equcstri,   quod    pugnae   genus   inve- 

lo,  anibo  iv.  liendo,  assiliendo,    ant  i-ubinde  rece- 

C'o)>sules  novi]  Hisce  verbis  snbji-  dendo,  niagis  quam  urgendo  ac  resis- 

cienda  haec  cen>pnt  viri  docti,  L.  Pa-  tendo  exercetur  :  contra  quam  pedes- 

pirius  Cunor  IV.  et  Q.  Hublilius  Pkilo  tre  praclium,  quod  statarium. 

IV.  quasi  omissa   non  a  Livio,  sed  a  ^  Sic  furluna   exercuit  opesi    Nam 

librariis.    Certe  fuerunt    liujus    aisni  yo\\\xs  exercuit  capias?  sic  egit  miscu- 

consitles.  Vide  c.  24.  J.  CUricus.  itque  anibos  exercitus. 


LIB.  IX.  CAP.  23.  1243 

tor,  segre  patiens,  quo  tarn  ferociter  "^  ^  adequitasset,  inde 
se  fundi  fugarique,  orando  hortandoque  equites  praeliura  in- 
tegravit.  In  quem,  insignem  inter  suos  cicntcm  pugnam, 
magister  equitum  Romanus  infesta  cuspide  ita  permisit 
eqnum,  utiino  ictu  exanimem  equo  praecipitaret :  nee,  ut 
fit,  ad  duels  casum  perculsa  inagis,  quam  irritata,  est  mul- 
titudo.  Omnes,  qui  eireaerant,  in  Auliuni,  teniere  invec- 
tum  per  hosliuni  turnias,  tela  conjeeerunt.  Fratri  praeci- 
puum  decus  '^  ulti  Samnitium  imperatoris  dederunt.  Is 
victorem  detractuni  ex  equo  magistrum  equitum,  plenus 
nioeroris  atque  irae,  trucidavit:  nee  multum  afuit,  quin  cor- 
pore  etiam,  quia  inter  hostiles  ceciderat  turmas,  Samnites 
potirentur.  Scd  extemplo  ad  pedes  dcsccnsum  ab  Roma- 
nis  est,  coactique  idem  Samnites  facere.  Et  repentina 
acies  circa  corpora  ducum  pedestre  praelium  iniit,  quo 
baud  dubie  superat  Romanus;  recuperatumque  Aiilii  cor- 
pus, mixta  cum  dolore  laetitia,  victores  in  castra  referunt. 
Samnites,  duce  amisso,  et  per  equestre  certamen  tentatis 
viribus,  omissa  Saticula,  quam  nequicqnam  defend!  re- 
buntur,  ad  Plistiae  obsidionem  redcunt  ;  intraque  pau- 
cosdies  Saticula  Romanus  per  deditionem,  Plistia  per  vim 
Samnis  potitur. 

23.  Mutata  inde  belli  sedes  est.  Ad  Soram  ex  Samnio 
Apuliaque  traducta?  legiones.  Sora  ad  Samnites  defece- 
rat,''  interfcctis  colonis  Romanorum.  Quo  cum  prior  Ro- 
manus excrcitus,  ad  ulciscendam  civium  necem  recuperan- 
damque  coloniam,  magnis  itineribus  praevenisset,'^  et 
sparsi  per  vias  speculatores,  sequi  legiones  Samnitium,  nee 
jam  procul  abesse,  alii  super  alios,   nuntiarent ;    obviam 


14  Obequiture  Gronov.  Donjat.— 15    Insignis  iid.    cum  Crevier. — IG  Viilg. 
quod  tarn  ftrociler. — 17  \ alg,  Fratrique  prtecipuum  decus.     Vid.  Not.  Var. 

NOT/E 

y  Quo  tarn  ferociter']    Libri,  Gron.     quousque  tarn  ferociter  adequitasset. 
{iiofitente,    constanter   liabent   quod         ^  Sora  ad   Samnites  de/ecerat]    De 
tain  ftrociter.   Sed  ratio  vuit  quo.    Ut      Sora  colonia  in  V'oUcis  lib.  vii. 
sit    agrc    patiens    inde    &e    fugari, 


1244  T.  Livii 

itam  hosti,  atque  ad  Lautulas^  ancipiti  pra^lio  dimicatum 
est.  Non  caedes,  non  fuga  alterius  partis,  sed  nox  iiiccrtos, 
victi  victoresne  essent,  diremit.  Invenio  apud  quosdani, 
adversam  earn  pugnam  Romanis  fiiisse,  atque  in  ea  ceci- 
dissc  Q.  Auliuru,  magistrum  cquitum.  Sutlectus  in  locum 
Aulii  C.  Fabius  magister  equitum  cum  exercitu  novo  ab 
Roma  advenit;  ct,  per  pra:missos  nuntios  consult©  dicta- 
tore,  ubi  subsisteret,  quove  tempore,  et  qua  ex  parte  hos- 
tem  aggrederetur,  substitit  occultus,  ad  omnia  satis  explo- 
ratis  consiliis."'  Dictator,  cum  per  aliquot  dies  post  pugnam 
continuisset  suos  intra  vallum,  obsessi  magis  quam  obsi- 
dcntis  modo,  signum  repente  pugnae  proposuit;  et,  effica- 
cius  ratus  ad  acccndendos  virorum  fortium  animos,  nullam 
alibi,  quam  in  semet  ipso,  cuiquam  relictam  spem,  dc  ma- 
gistro  equitum  novoquc  exercitu  militem  celavit:  et,  tan- 
quam  nulla,  nisi  in  eruptione,  spcs  esset,  *Locis,'  inquit, 
*  angustis,  milites,  deprehensi,  nisi  quam  victoria  patefcce- 
rimus,  viam  nuliam  habcmus.  Stativa  nostra  munimento  sa- 
tis tuta  sunt ;  sed  inopia  eadem  infesta.  Nam  et  circa  omnia 
defecerunt,  unde  subvehi  commeatus  poterant ; "  et,  si  homi- 
nes '9  juvare  velint,  iniqualocasunt.  Itaque  non  IVustrabor 
ego  vos,  castra  hie  relinquendo,  in  quae,  infecta  victoria,  sic- 
ut  pristino  die,  vos  recipiatis.  Armis  munimenta,  non  muni- 
mentis  arma  tuta  esse  debent.  Castra  habeant  repetantque, 
quibus  operae  est  trahere  bellum  :  nos  omnium  rerura  re- 
spectum,  praeterquam  victorit-^,  nobis  abscindamus.  Ferte 
signa  in  hostem  :  ubi  extra  vallum  agmen  excesserit,  castra, 
quibus  imperatum  est,  incendant:  damna  vestra,  milites, 
omnium  circa,  qui  defecerunt,  populorum  praeda   sarcien- 

"  Miinsit  in  insidiis,  poslquam  dictatoris  cogitata,  atque  in  omnem  etenium  con- 
silia  penitits  cognovit,  perspectaque  habuit. 

"  Rebellarunt  vicina  loca  omnia,  ex  quibus  deportari  poterat  annona. 


18  *  Percenisset  Crevier.  all.  perperam.'  Stroth. — 19  Vet.  lib.  apud  Sigon. 

NOTiE 
»  Ad  Lautulas}  Juxta  Minturnas,  ut  diximus  supra  lib.  vii.  c.  39. 


LIB.  IX.  CAP.  24.  1245 

tur.'  Et  oratione  dictatoris/°  qua?  necessitatis  ultimse 
index  erat,  milites  accensi  vadunt  in  hostem,  et  respectus 
ipse  ardentiura  castrornm,  quanquam  proximis  tantum  (ita 
enim  jusserat  dictator)  ignis  estsnbditus,  baud  parvum  fuit 
irritamentura.  Itaque,  velut  vecordes  illati,  signa  primo 
inipetu  Iiostium  turbant ;  et  in  tempore,  postquam  ardentia 
prociil  vidit  castra  niagister  equitum,  (id  convenerat  sig- 
num,)  hostium  terga  invadit.  Ita  circumventi  Samnites, 
qua  potest  quisque,  fugam  per  divcrsa  petnnt.  Ingens  mul- 
titudo,  in  unum  metu  conglobala,  ac  semet  ipsam  turba  im- 
pediens,  in  medio  caesa.  Capta  hostium  castra  direptaque ; 
quorum  praeda  onustum  mililem  in  Romana  castra  dictator 
reducit,  haudquaquam  tarn  victoria  la^tum,  quam  quod, 
praeter  exiguam  deformatam  incendio  partem,  cetera  contra 
spem  salva  invenit. 

24.  Ad  Soram  inde  reditiim ;  novique  consules  M.  Poe- 
telius,  C.  Sulpicius  exercitum  ab  dictatorc  Fabio  accipi- 
unt,*  magna  parte  veterum  militum  dimissa,  novisque  co- 
hortibus  in  supplementum  adductis.  Cctcrum,  cum  prop- 
ter difficilem  urbis  situm  nee  oppugnandi  satis  ccrta  ratio 
iniretur,  et  aut  tempore  longinqua,  aut  pra?ceps  periculo 
victoria  esset ;  Soranns  transfuga,  clam  ex  oppido  profec- 
tus,  cum  ad  vigiles  llomanos  penetrasset,  duci  sc  extem- 
plo  ad  consules  jubet,  deductusque  traditurum  urbem  pro- 
mittit.  Visus  inde  (cum,  quonam  modo  id  praBstaturus 
esset,  percunctantes  doceret)  hand  vana  atferre,  perpulit, 
prope  adjuncta  raoenibus  Romana  castra  ut  sex  millia  ab 
oppido  rcmovcrentur  :  fore,  ut  minus  intentae  in  custodiam 
urbis  diurnae  stationes  ac  nocturnse  vigiliae  essent.  Ipse 
insequenti  nocte,  sub  oppido  sylvestribus  locis  cohortibus 
insidere  jussis,  decern  milites  delectos  secum  per  ardua  ac 
prope  invia  in  arcem  ducit ;  pluribus,  quam  pro  numero 

omnes. — 20  '  En  oratione  ilictatoris.    Rott.  et   Helm.  Et  ea  oratione.    Flor.  et 
Vossianiis,  Et  oratione,     Et  ita  legendum.'    J.  F.  Gronov. 

NOT/E 
•  A.  U.  C.  439. 


124G  T.  Livji 

virorum,  missilibus  telis  co  collatis.     Ad  li3cc  saxa  erant, 
et  temere  jacentia  (ut  fit)  in  aspictis,  ct  do  indnstria  etiani, 
quo  locus  tutior  esset,  ab  oppidanis  congesta.     Ubi  cum 
constituisset  Komauos,  semitamque  angustaui  et  ardiiam, 
erectam   ex  oppido   in  arcem,  ostendisset;  '  Hoc  qnidem 
ascensu,'  inquit,  '  vel  ties  arraati  quamlibet  multitudinem 
arcuerint :  voset  decern  numero,  et,  quod  plus  est,  Romani, 
Ronianorumque  f'ortissimi  viri  estis  ;  et  locus  pro  vobis,  et 
nox  erit,  quae   omnia  ex  incerto  niajora  territis  ostentat. 
Ego  jam  terrorc  omnia  implebo  :  vos  arcem  intenti  tenete.' 
Decunit  inde,  quanto  maxime  '  poterat  cum  tumultu,  *  ad 
arma,' et  'pro  vealram  fidem,  cives!'  clamitans,  *  arx  ab 
hostibus  capta  est ;  ite,  defcnditc.'^    Ilaec  incidens  princi- 
pum  loribus,  base  obviis,   haec  excurrentibus  in  publicum 
pavidis  increpat.   Acccptum  ab  uno  pavorem  plures  per  ur- 
bem  ferunt.  Trepidi  magistratus,  missis  ad  arcemexplorato- 
ribus,  cum  tela  ct  armatos  tenere  arcem  multiplicato  numero 
audirent,  avertunt  animos  a  spe  recuperandai  arcis.    Fuga 
cuncta  complentur,  porta^que  ab  semisomnis  ac  maxima 
parte  incrmibus  refringuntur  :  quarum   per  unam  prassidi- 
um  Romanum  clamore  excitatum  irrumpit,  et  concursantcs 
per  viam'  pavidos  caedit.     Jam  Sora  capta  erat,  cum  con- 
sules  prima  luce  advenere;  et,  quos  reliquos  fortuna  ex 
nocturna  caade   ac  fuga  fecerat,  in  deditionem  accipiunt. 
Ex  his  ducentos  viginti  quinque,+  qui   omnium  consensu 
destinabantur  et  infandae  colonorum   co?dis  ct  defectionis 
auctores,   vinctos  Romam  deducunt.     Ceteram  multitudi- 
nem incolumem,  praesidio  imposito,  Sorae  relinquunt.  ()m- 
nes,  quiRomara  deducti  erant,  virgis  in  foro  ceesi  ac  securi 
percussi  summo  gaudio  plebis ;  cujus    maxime  intcrcrat, 
tutam  ubique,  quae  passim  in  colonias  mitteretur,  multitu- 
dinem esse. 

25.  Consules,  ab  Sora  profecti,  in  agros  atque  urbes  Au- 
sonum''  bellum  intulerunt.     Mota  namque  omnia  adventu 


1  Conj.  J.   F.  Gronov.  maximo. — 2  Viile.  defendite,ile, — 3  Vet.  lib.  apud 
Sigon.  per  uios.— 4  Vet.  lib.  apud  eiind.  CCXXAF. 


LIB.  IX.  CAP,  25.  1247 

Samnitium,  cum  apud  Lautulas  diinicatum  est,  lueianf, 
conjurationesque  circa  Campaniam  passim  factae.  Nee 
Capua  ipsa  crimine  caruit.  Quia  Romam  quoqiic  et^  ad 
principum  quosdam  inquirendos*^  ^^  ventum  est.  Celeruin 
Ausonum  gens  proditione  urbiuni,  sicut  Sora,  in  potcsta- 
teni  venit.  Ausona/  et  Mintiirna;,  et  Vcscia^  urbis  crant ; 
ex  quibus  priucipes  juvciKutis  duodecim  nuniero,  in  prodi- 
tionem  urbium  suarura  conjiirati,  ad  consules  veniunt :  do- 
cent,  *  sues,  jam  piideni  exoptaiites  Samnitium  advcnlum, 
simul  ad  Lautulas  pugnatum  audicrunt,^  pro  victis  lloma- 
nos  habuisse,  juveiitute,  armis'  Samnites  juvisse.  Fuy^atis 
inde  Samnitibus,  inccrta  pace  agore,  nee  claudentes  portas 
Romanis,  ne  arcessant  bcUum,  et  obstinates  claudere,  si 
exercitus  admoveatur.  In  ea  fluctuatione  animorum  op- 
primi  incautos  posse.'  His  auctoribus  mota  propius  cas- 
tra ;  missique  eodcm  tempore  circa  tria  oppida  milites, 
partim  armati,  qui  occulti  propinqua  moenibus  insiderent 
loca,  partim  (ogati,  tectis  veste  gladiis,  qui  sub  lucem 
apertis  portis  urbes  ingrederentur.     Ab  his  ■°  simul  custo- 


5  Copiilain  et  delemlam  putat  Doering.— G  E  duobiis  ISIss.  legenduin  mo- 
net  Stroth.  inquirendo.  Ill  textiim  suum  recepit  Kieyssigins.— 7  Al.  Vestina, 
Vestitia,  Vestia. — 8  Conj.  Kupert.  pugtmtum  audierint. — 9  Et  urmis  Gronov. 

NOTvE 

b    Ausonum']    Ausonum     regionem  <^  Ad  principum  quosdam  inqtiirendos] 

late  patuisse,  et  in  Sainnio  Beneven-  Intelligendiim    puto    de    primoribns 

turn,   in  Campania  NoUm  et  Cales,  Ausonnm,  Campanornmve,  qui  tunc 

circa  Massicum   montem  Sinuessani,  Ronia^  essent. 

et  Vesciani,  apud  Lirim  amnem  3Iin-  ^  Ausona]  Ue  liac  nrbe  aliud  niiiil 

turnas,   aliaque    loca,  Ausonum   ali-  conjici  potest,  nisi  Anruncorum  fu- 

quandofuissedemonstratCluv.  Cales  isse.Mintuinis  ac  Vesciae,  de  quibus 

sola   Ausonum    urbs    indicabatur   a  lib.  viii.  c.  11.  vicinam,  et  sic  For. 

Nostro  lib.  viii.  cap.  15.    Nimirnm  niias  inter  et  Sinuessam,  nee  procul 

strictius  Ausonnm  nomen  accipieba-  Liri  sitam,  in  agio  fciliret  Vescino. 

tur,  quatenus  diversi  ab  Aurnncis  et  Forte  eadem  fait,  qua?  prius  Aurun- 

Sidicinis.     Nunc  sumi  videntur  pro  ca  :  quae  licet  a  Samnitibus  destructa, 

omnibus  Opicorum  per  baec  tempora  refici  deinde  potuit.     Eiysius  Calen- 

reliquiis :    aut    certe  pro   Aurnncis,  tins  a  Ferrario  laudatus  in  novo  La- 

qui  a  Circeiis,  non  tantum  ad  fl.  Li-  tio  locat,  ubi  nunc  vicus  Venlusia  no- 

rim,  ut  habet  Pliuius  de  Ausonibus,  mine, 
sed  ad  Sinuessam  protensi. 


1248  T,  Livii 

des  trucidari  coepti,  simul  datum  signum  arraatis,  ut  ex  in- 
sidiis  concurrerent.  Ita  porta3  occupatae,  triaque  oppida 
eadem  hora  eoderaque  consilio  capta.  Sed,  quia  absenti- 
bus  ducibus  impetus  est  factus,  nullus  modus  caedibus  fuit; 
deletaque  Ausonum  gens,  vix  certo  defectionis  criminc, 
perinde  ac  si  internccivo  "  bello  certasset. 

2t).  Eodcm  anno,  prodito  hostibus  Romano  praesidio, 
Luceria  Samnitium  facta.  Nee  diu  proditoribus  impunita 
res  fuit.  Hand  procnl  inde  exercitus  Romanus  erat:  cu- 
jus  primo  impetu  urbs,  sita  in  piano,  capitur.  Lucerini  ac 
Samnites  ad  internecionem  coesi.  Eoque  ira  processit,  ut 
Romae  quoque,  cum  de  colonis  '^  mittendis  Luceriam  con- 
suleretur  senatus,  multi  delendam  urbem  censerent.  Prseter 
odium,  quod  execrabile  ^  in  bis  captos  ^  erat,  longinquitas 
quoque  abhorrere  a  relegandis  tarn  procul  ab  domo  civibus 
inter  tam  infestas  gentes  cogebat.  Vicit  tamen  sententia, 
ut  mitterentur  coloni.  Duo  niillia  et  quingenti  missi.  Eo- 
dem  anno,  cum  omnia  infida  Romanis  esscnt,  Capuae  quo- 
que occultae  principum  conjurationes  factae.''  ^  De  quibus 
cum  ad  senatum  relatum  esset,  haudquaquam  neglecta  res 
est.  Quanstiones  decretae,  dictatoremque  quaestionibus 
exercendis  dici '^  placuit.  C.  Maenius  dictus.  Is  M.  Fos- 
lium  magistrum  equitum  dixit.  Ingens  erat  magistratus 
ejus  terror.     Itaque  sive  timore  ejus,  seu  conscientia,  Ca- 


Doujat.  Crevier. — 10  Ab  Us  iid. — 11   Inlernecino  iid. 

NOTyE 

<"  Odium,  quod   execrabile']    Odiiira  mani,  hiijus  lib.  cap.  12.  Tiini  capta 

execrabile  dixit,   pro  eo   quo  prose-  a  L.  Papirio  Cursore  cap.  15.  Nunc 

quebantur   Romani   Lucerinos,  tan-  cum  ad  Samnites  iterum  descivisset, 

quam   execratione    dignos.     Hypal-  illorum  exercitu  caeso,  denuo  recepta 

lage.  est. 

f  In  bis  captos^    Socii  Romanorum  e    OccuUcb   principtim    conjurationes 

fuisse  dicuntur  Lucerini,  hnjus   lib.  facta]  Ita  Gelenius  ex  scriptis,  nee 

cap.  2.  In  societatem  veiierunt,  opi-  aliter  optimae  editiones.     Alias  pate- 

nor,  cum   ceteris  Apulis  et  Lucanis,  factae. 

de  qnibus   lib.   vui.   cap.  25.  Paulo  ^  Dictatoremque  qucestionibus  exer- 

ante,  vel  statim  post  pugnam  Caudi-  cendis  did]  Hoc  vero  novum,  ut  dicta- 

nam,  ad  Samnites  defecisse  oportet;  tor  in  id  crearetur. 
quando  eo  missi  ab  illis  obsides  Ko- 


LIB.  IX.  CAP.  2G.  1249 

lavios,  Ovium  Noviuraque,''^  (ea  capita  conjurationis  fue- 
rant,)  priusquam  nominarentur  apud  dictatorem,  mors  baud 
dubie  ab  ipsis  conscita  judicio  subtraxit.  Deinde,  ut  quae- 
stioni  Canipana;  materia  dccessit,  versa  Romam  interpre- 
tando  res:"  non  nominatim,  qui  Capuae,  sed  in  univcrsum, 
qui  usquam  coissent  conjurassentve  ad  versus  rem  publi- 
cam,'^'  quaeri  senatum  jussisse:  et  coitiones,  honorum 
adipiscendorum  causa  factas,  ad  versus  rem  publicam 
esse :  latiorque  et  re  et  personis  quaestio  fieri ;  baud 
abnuente  dictatore,  sine  fine  uUa  quaestionis  sua?  jus  essc.^ 
Postulabantur  ergo  nobiles  homines  :  appellantibusque  tri- 
bunes nemo  erat  auxilio,  quin  nomina  reciperentur.^  Inde 
nobilitas,  nee  hi  "^  modo,  in  quos  crimen  intendebatur,  sed 
universi  simul,  negare,  nobilium  id  crimen  esse,  quibus,  si 
nulla  obstetur  fraude,  pateat  via  ad  honorem,  sed  hominum 
novorum.  Ipsos  adeo  dictatorem  magistrumque  equitum 
reos  magis,  quam  qucesitores  '-^  idoneos  ^  ejus  criminis  esse : 
intellecturosque  ita  id  esse,  simul  magistratu  abissent. 
Tum  enimvero  Maenius,  jam  fama^  magis,  quam  imperii, 
memor,  progressus  in  concionem  ita  verba  fecit :  '  Et  omnes 
anteactae  vitae  vos  conscios  habeo,  Quirites,  et  hie  ipse 

"  Uhi  materia  inquirendi  de  conjurationibus  Capua:  factis  cessavit  morte  aucto- 
rum  voltinturia,  translatum  est  Romam  inquirendi  munus,  per  interpretationcm, 
p  I'otestatem  inquirendi  sibi  truditam  nullo  certo  limite  contineri. 
'  Quominus  accusati  scriberentur  inter  reos. 


12  Vulg.  ut  RomcB,  cum  de  colonis. — 13  Vulg.  patefacta. — 14  Vet.  lib.  apnd 
Sigon.  Ovum,  Novtnnque.  '  Bechaiius  et  Aldina,  sire  timore  sea  conscientia 
ejus.  AscensiusetiNIogunt.  sive  timore  seu  conscientia  vi.  Fiild.  nienib.  Tluian. 
duo  Pall,  utei que  Voss.  Helm.  Andieasque,  et  Campanus,  sive  timor  seu  con- 
scientice  vis:  proba  lectio,  si  morte  scribas,  hoc  iiiodo  :  Ingens  erat  magistratus 
ejus  terror :  itaque  sive  timor  sive  coHScienti(B  vis  Calavios  Ovium  Noviumque  {ea 
capita  conjurationis  fuerant)  morte  hand  dubie  ab  ipsis  conscita  judicio  subtraxit. 
Veteres  etiam  omnes  editi  et  scripti  appellantibusque  tribunos.'  J.  F.  Gronov. 
— 15    Al.    adversus  Romanum  populum, — 16    li  Gronov.  Doiijat.  Crevier. — 

NOT^ 

'  Adversus  rem  p.]   Ita    Sigonius,  ^  Qutesitores  idoneos"]  Alias  qu{Estores. 

cum  esset  adversus  Romamim  populum.  Quaesitoris  nomine  liac  significatione 

Errorem  natum  vult  ex  singularibns  Veteres    magis    usi :     Tritum    illnd 

literis  R.  P.     Et  vero  antiqui  popu-  Virg.  '  Qiisesitor  Minos  urnani   mc- 

turn  Romanum  potius  dicebant  quam  vet.' 
R.  populum. 


1250  T.    LIVII 

honos,  delatus  ad  me,  testis  est  innoccntiai  mea".  Neque 
cnim,  quod  soepe  alias,  quia  ita  tempora  postulabant  rei 
publicae,  qui  bello  clarissimus  esset,  sed  qui  maxime  pro- 
cul  ab  his  coitionibus  vitam  egisset,  dictator  dcligendus  ex- 
ercendis  quaistionibus  tuit.  Sed  quoniam  quidam  nobiles 
homines  (qua  de  causa  vos  existimare,  quam  me  pro  magis- 
tratu  quicquam  incoinpertum  dicere,  melius  est)  prinuim 
ipsas  expugnare  qua;stiones  omni  ope  annisi  sunt ;  dcin, 
postqnam  ad  id  parun)  potentes  erant,  ne  causam  dicerent, 
in  pra^sidia  adversariorum,  appellationem  et  tribunicium 
auxilium,  patrici:  coiil'ugeruiit ;  postrcmo  repulsi  inde  (adeo 
omnia  tutiora,  quam  ut  innocentiam  suam  purgarent,  visa) 
in  nos  irruerunt,  et  privatis  dictatorem  poscere  reum  vcre- 
cundiaj  non  fuit :  ut  omnes  Dii  hominesque  sciant,  ab  illis, 
etiam  qua)  non  possint,'^  tcntari,  ne  rationem  vitai  reddant ; 
me  obviam  ire  crimini,  et  ofl'erre  me  iuimicis  reum;  dicta- 
tura  me  abdico.  Vos  quaiso,  consules,  si  vobis  datum  ab 
senatu  negotium  fuerit,  in  me  primum  et  hunc  M.  Foslium 
qusestiones  exerceatis  ;  ut  appareat,  innocentia  nostra  nos, 
non  majestate  honoris,  tutos  a  criminutionibus  '9  istis  esse.' 
Abdicat  inde  se  dictatura,  et  post  eum  confestim  Foslius 
magisterio  equitum  :  primique  apud  consules  (iis  enim  ab 
senatu  mandata  res  est)"  rei  facti,  adversus  nobilium  tes- 
limonia  cgregie  absolvuntur.  Publilius  etiam  Philo,  mul- 
tiplicatis  summis  honoribus,  post  res  tot  domi  belloquc 
gestas,  ceterum  invisus  nobilitati,  causam  dixit,  absolutus- 
que  est.  Nee  diutius,  ut  lit,  quam  dum  recens  erat,  quae- 
stio  per  clara  nomina  reorum  viguit.  Inde  labi  coepit  ad 
viliora  capita,  donee  coitionibus  factionibusque,  adversus 
quas  comparata  erat,  oppressa  est. 

27.  Earum  fama  rerum,  magis  tamen  spes  Campanae  de- 
fectionis,'  in  quam  conjuratum  erat,  Samnites,  in  Apuliam 


17  Al.  qu<Eslores. — 18  '  Possunt  in  pluriinis  Mss.  apiid  Drak.  quod  prse- 
ferendum  puto.'  Doering. — 19  Vulg.  criminihus,—  2Q  Vet.  lib.  apud  Sigon. 
erat. 

NOT/E 
'  Magis  tamen  spes  [spe]  Campana     vel  potius  spes  rciocaiit. 
defectionis]  Malim  spes,  ut  sit,  fama, 


LIB.  IX.  CAP.  27.  1251 

versos,  rursus  ad  Caiidium  revocavit  :  ut  inde  ex  propin- 
quo,  si  qui  motus  occasionem  aperiret,'  Capuam  Romanis 
eriperent.  Eo  consules  cum  valido  exercitu  venerunt.  Et 
primo  circa  saltus,  cum  utrinique  ad  hostera  iuiqua  via 
esset,  cuiiQtati  sunt :  deinde  Samnites  per  aperta  loca  brevi 
circuitu  in  loca  ])lana,'"  Campanos  campos/  agmcn  dcmit- 
tunt,  ibique  primum  castra  in  conspectu  hostibus  data: '  " 
deinde  levibus  prajliis,  equitum  saepius,  quam  peditum, 
utrimque  periculum  factum  :  nee  aut  eventus  eorum  Roma- 
nuni,  aut  mora;,  qua  trahcbant  bellum,  poenitebat.  Sam- 
nitium  contra  ducibus,  et  carpi  parvis  quotidie  damnis,  ct 
senescerc  dilationc  belli  vires  suae  videbantur.  Itaque  in 
aciem  procedunt,  equitibus  in  cornua  divisis :  quibus  prae- 
ceptum  crat,  intentiores  ad  respectum  castrorura,  ne  qua  eo 
vis  fieret,  quara  ad  pratilium/  starent:  aciem  pediti  tutam 
fore.*"  ConsulumJ  Sulpicius  in  dextro,  Poetelius  in  laevo 
cornu  consistunt.  Dextra  pars,  qua  et  Samnites  raris  or- 
dinibus,  aut  ad  circumcundos  hostes,  aut  ne  ipsi  circuni- 
irentur,  coustiterant,  latius  patefacta  stctit.  Sinistris,  prae- 
terquam  quod  confertiores  steterant,  repenlino  consilio 
Poetelii  consulis  additaj  vires :  qui  subsidiarias  cohortes, 
quas  integrae  ad  longioris  pugnae  casus  reservabantur,  in 

''  Ut  in  acie  consislentea  majurem  curam  gererent  castrorum,  ne  impetus  in  ea 
fieret  a  Romanis,  quam  pugna. 


I  Aperirent  Gionov.  Donjat.  Crevier.  — 2  Verba  Campanos  campos  delenda 
putabat  Caniill.  Peregr.  Diss.  ii.  de  Capna. — 3  In  conspeclum  dnta  eiuftud. 
J.  F.  GroDov. — 4  Aciem  pedite  tutam  fore  Ms.  Helmut,  piob.  J.  F.  Gronov. 

NOTiE 

•"  Locaplana'\  Inde  Campania?  no-  Gron.  nota.     Quid  enim  aliiid  pote- 

men,  qiiod  ciica  Capuam  Campestris  rant  Sainnitium  duces  cogitare,  cum 

regio  sit.    Hinc  Leboiini  Canipi,  &c.  piaeciperent  equitibus,  ut  minus  de 

Vide  Flor.  i.  16.  pralio  quam  de  castrissolicitiessent, 

"  Castra  in  conspectu  hostibus  data']  nisi  fore  ut  pediiatus  ad  victoriam 

Facile  in  Gronovii  sententiam  ivero  sufficeret  ?     Becharius  aliique  edide- 

opinantis  sciiptum,  in  conspectum  da-  runt :  cum  ad  pralium  starent,  aciem 

ta.  peditum  tutam  fore  :  id  est  dummodo 

"  Aciem  pediti  lutam  fore]    Immo,  consisterent :    seusu    non   deteriore. 

pedite :  quod  milii,  ut  alia  non  pauca,  Melius  forte  dum  ad  pralium  slarent, 
in    mentem    venerat,    nondum   visa 


1252  T.  LI  Mr 

primam  aciem  extemplo  emisit,  universisque  hostem  primo 
irapetu  viribus  iinpulit.  Coinraota  pedestri  acie  Sarani- 
tiiim,  eques  in  pugnam  succedit.  In  hunc,  transverso  ag- 
mine  inter  duas  acies  se  inferentera,  Roraanus  equitatus 
concitat  equos;  signaque  et  ordines  peditum  atque  equi- 
tum  confundit,  donee  universam  ab  ea  parte  avertit  aciem. 
In  CO  cornu  non  Poetelius  solus,  sed  Sulpicins  etiam,  hor- 
tator  affuerat,  avectus  ab  suis  nondum  conserentibus  manus 
ad  clamorem,  ab  sinistra  parte  prius  exortum.  Unde,  baud 
dubiam  victoriam  cernens,  cum  ad  suum  cornu  tenderet 
cum  inille  ducentis  viris,  dissimilcm  ibi  fortunam  invenit : 
Roraanos  loco  pulsos,  victorem  hostem  signa  in  perculsos 
inferentem.  Ceterum  omnia  mutavit  repente  consulis  ad- 
ventus.  Nam  et  conspectu  duels  refectus  militum  est  ani- 
mus :  et,  majus  quam  pro  numero  auxilium,  advenerant*^ 
fortes  viri :  et  partis  altcrius  victoria  audita,  mox  visa 
etiam,  praelium  restituit.  Tota  deinde  jam  vincere  acie 
Romanus,  et,  omisso  certamine,  cajdi  capique  Samnites ; 
nisi  qui  Maleventum,  cui  nunc  urbi  Beneventum  nomen 
est,P  perfugerunt.  Ad  triginta  millia  caesa  aut  capta  Sam- 
nitium,  proditum  memoriae  est. 

28.  Consules,  egregia  victoria  parta,  protiniis  inde  ad 
Bovianumi  oppugnandum  legiones  ducunt :  ibique  hyber- 
na  egerunt,  donee  ab  novis  consulibus  L.  Papirio  Cursore 
quintum,  C  Junio  Bubulco  iterum,*  nominatus  dictator  C. 
Poetelius  cum  M.  Foslio  magistro  equitum  exercitum  ac- 
cepit.     Is,  cum  audisset  arcem  Fregellanam  ab  Samnitibus 


Vid.  Not.  Var. — 5  '  Consules  alii,  qiiod  non  minus  rectum.'  Dvak. — 6  Adve- 
nerat  Gionov.  Doujat.  Crevier. 

NOTiE 

p  Beneventum  no)wn  est]  Antiquis-  pellatum,  cum  eo  coionia  deducere- 
sima  urbs,  ufpote  quae  a  Diomede  tur  sub.  ann.  U.  C  485.  Hodie  Be- 
/Etolorum  rege  condita  niemoretur  nevento  Arcliiepiscopatus  titulo  gaii- 
sub  Troica  tempera.  In  Samnitum  det:  ingentis  alias,  nunc  exigui  Du- 
ct Hirpinoiuni  confinio  erat  ad  con-  catus  caput,  qui  in  ditione  Ecclesijp, 
floentes  Sa!)ati  et  Caloris  aninium.  RomanEe,  licet  intra  regni  Neapoli- 
Prius  Maleventum,  postea,  auspica-  tani  limites. 
tius  mutate  nomine,  Beneventum  ap-  n  Bovianmn]  Vide  infra  cap.  31. 


LIB.  IX.  CAP.  28.  1253 

captam,  omisso  Boviano  ad  Fregellas '  pergit.  Unde, 
nocturna  Samnitium  fuga  7  sine  certamine  receptis  Fregel- 
lis,  preesidioque  valido  imposito,  in  Campaniam  leditum, 
maxime  ad  Nolam'  armis  repetendam.  Eo  se  intra  moe- 
nia,  sub  adventum  dictatoris,  et  Samnitium  omnis  multi- 
tudo  et  Nolani  agrestes^'  contulerant.  Dictator,  urbis 
situ  circumspecto,  quo  apertior  aditus  ad  moenia  esset, 
omnia  aedificia  (et  frequenter  ibi  habitabatur)?  circumjecta 
muris  incendit.  Nee  ita  multo  post,  sive  a  Poetelio  dicta- 
tore,  sive  ab  C.  Junio  consule,"  (nam  utrumque  traditur,) 
Nola  est  capta.  Qui  captae  decus  Nolae  ad  consulem  tra- 
hunt,  adjiciunt,  Atinam"  et  Calatiam^  ab  eodem  captas; 
Poetelium  autem,  pestilentia  orta,  clavi  figendi  causa  dicta- 
torem  dictum.  Suessa^  et  Pontiae'°^  ebdem  anno  coloniae 
deductas  sunt.    Suessa  Auruncorum  fuerat:  Volsci  Pontias, 


7  Aldus,   imde  post  noctttrnain  Samnitium  fugam. — 8    Gelenius,  et   Nolana 

agrestis.—9  Vulg.  habitatur.— 10  Vet.  lib.  apudSigon.  Suessam  et  Pontiam. — 

NOT^ 

*  A.  U.  C.  440.  ad  arceni  Fregellanam  rem  gessisse  : 

'■  Ad  Fregellas]   De  his  sup.  c.  22.  ut  nee  Pcetelio,  nee  Juuio  aseribat. 

1.  VIII.  C.  tamen  Poetelio  id  ascribere  Capi- 

"  Ad  Nolam]  Neapoli  Abellam  eun-  tolinos  sciiptores. 

tibus  medio  ferme   itineie   occurrit  ^  Atinam]  Volscorum  ultra  Lirim 

Nola  urbs  perantiqua  a  Cbalcidensi-  urbs  Atina  in  edito   Apennini  colle, 

bus,  aut  a  Tuscis,  in  regione  Cam-  sive  is  Massicus,  et  circa  fontes  Mel- 

pestri  sita  :    ubi   natus  mortuusque  fis  amnis,  siipraque  Casinum  et  Aqiii- 

Augustus.    Noraen  hodieque  retinet,  num  est,  septemtrionem  versus.  Vul- 

absque  moenibus,  et  fere  deserta.  go  Alino,  in  regno  Neapolitano.    Di- 

'  Samnitium  omnis  niuUiludo  et  No-  versa    ab    Atino    Lucaniae    oppido, 

lani   agrestes]    Gelenius,    et     Nolana  quod  nunc  Ateno. 

agrestis,  nempe  multitude.    Sed  nihil  y  Calatiam]  Vide  sup.  cap.  2. 

mutandum   sentio  cum   Gronov.    E-  ^Suessa]    De  ilia  lib.  viii.  cap.  15. 

jusraodi  enim  variatione   nunieri  et  »  Pontice]  Insulae  Pontiae  objacent 

Noster,  et  alii  boni  scriptores  delec-  littori  Volscorum   Pontino,  ad   Cir- 

tantur,  ut  lib.  iii.  c.  17.  '  Ne  Sabini,  ceiuni   Promontorium,    bene    cultae, 

ne   Veiens   hostis  : '    quod    Sigonius  Strabonis  testimonio.     Earum  maxi- 

contra  Veterum  fidem  emendare,  vel  ma  kot'  e|oxV  Poutia,  nunc  Ponza 

potius  corrumpere  voluerat,   in   nee  dicitur.  inter  Palraariam  (hod.  Pal- 

Sabinus,  ne  Veiens  hostis.  maruola)  oecidentem  versus,  et  Sino- 

"  Sice  a  Poetelio  dictalore,  sive  ab  niam  (vul.  Sunone)  ad  orientem :  13. 

C.  Jun.  consule]   Sigonius  notat  Dio-  ferme  passuum  millibus  a  continent! 

doro  auctore  Q.  Fabium  dictatorem  distans.     Diversa  a  Pontia  quas  ad 


1254 


T.    LIVli 


insulam  sitam  in  conspectu  littoris  sui,  incoluerant.  Et, 
Interarana^  et  Casinum"^  ut  deducerentur  colonicX,"  sena- 
tus  consultum  factum  est.  Sed  triumviros  creaverc,  ac 
miserc  colonorura  quatuor  millia  insequentes '^  consules 
M.  Valerius,  P.  Decius.* 

29.  Profligate  fere  Samnitium  bello,  priusquam  ea  cura 
decederet  Patribus  Romanis/  Etrusci  belli  fama  exorta 
est.  Nee  erat  ea  tempestate  gens  alia,  cujus  secundum 
Gallicos  tumultus  arma  terribiliora  essent,  cum  propinqui- 
tate  agri,  tum  multitudine  bomiuum.  Itaque,  altero  con- 
sulum  in  Samnio  reliquias  belli  persequente,  P.  Decius, 
qui  graviter  a^gcr  Romae  restiterat,  auctore  senatu  dictato- 
rem  C.  Junium  Bubulcura '^  dixit.''     Is,  prout  rei  raagni- 

*  Antequam  senatus  ^usmodi  cura  liberatus  oninino  esset. 


11   Vid.  inf.  et  Not.  Var. — 12  Vnlg.  quatuor  millia.  Insequentes. 

13  '  Locus  hand  diibie.  mancns,  cnjiis  lacunatn  Sison.  et  Pifili.  in  Anna),  ad 
a.  441.  e  fastis  Capitol,  ita  explent  :  diclatorem  C.  Sulpicium  Longum,  is  tna- 

NOTiE 

Veliam  Lucaniae,  CEnotridnm  una.  Hoistonins  in  Ortel.  vestigia  exlare 
^  Et,  fnferamna]  Quibnsdam  vete-  tradit  ulji  nunc  Torre  di  Teramine. 
ribus  legel)atur,  et  Minturnce  ct  Ca-  Hinc  Interaninates,  Lirinates,  et 
sinum:  in  aliis  Veternum  et  Casinum  :  Snccusani  dicti,  vel  potins  ex  con- 
ant  etiani /n/crnam  ef  Casinum :  unde  jectura  Holstenii  Succasani,  quasi 
Gelenius  suspicatns  fuerat  iegendnni  sub  Casino  ;  ad  discrimen  aliornm 
et  in  tertiam  Casinum:  ut  scilicet  post 
Snessam  et  Pontias  tertio  loco  de- 
dnceretur  per  idem  tempns  colonia 
in  oppidum  Casinum.  At  Sigonins 
lestituit,  et  ut  Interamnam  et  Casinum, 
plaudente  Cluverio.  Etenim  apud 
Veil.  Paterc.  extremo  lib.  i.  post 
Suessam  Aunincam,  cnjiis  iiic  Liviiis 
nieminit,  coloniam  scribit  dediictam 
esse  Interamnam :  ipseqne  Livins 
lib.  prox.  seq.  refert  Samnites  Inter- 


oppidorum,  qnibiiscnm  commnne  In- 
teramnae  nomen,  ejus  praesertim  quod 
est  in  Umbria. 

<^  Casinumi  Extremum  novi  Lalii 
in  agro  Volscorum,  et  via  Latina 
ultra  Lirim  oppidum,  colonia  nunc, 
postea  mnnicipium.  Castrum  dici- 
tur  medii  ipvi  scriptoribus,  quod 
edito  loco  sitiini.  Ibi  primariiim  or- 
dinis  Sancti  Benedicti  monasterium, 
ab  ipso  consecratum.     Sub  eo  nunc 


aiiinam  coloniam  Roinanam,  qu£e  via  frequentatur  opp.  S.  Gerwano,  in  reg- 

Latina  est,  occupare  conatos.     Fuit  no  Neapolitano. 

aufem  haec  Interamna  in  Volscis  Li-  *  A.  U.  C.  441. 

riiias  cogncmento,  inter  duos  amnes  <*  C.  Junimn  Bubulcum]    Superiori 

ronfluentes,   Lirim  et  Melphini  sita.  anno   consuiem.     Minim  quod    huic 

Ciijus  ruinee  ex  adverso  oppidi,  qiiod  dictatori    adjunctus    raagister    equi- 

iiunc  Ponte  Corvo,  ut  Cluver.  censet.  turn  nullus  nominatur. 


LIB.    IX.    CAP.   29. 


1255 


tiido  postiilabat,  omnes  jiiniores  sacramento  adigit :  arma, 
quapque  alia  res  poscit/  snmma  industria  parat :  nee  tan- 
tis  apparatibus  elatus  de  inferendo  bello  agitat,*  quicturus 
baud  dubie,  nisi  ultro  arma  Etrusci  inferrent.  Eadem  in 
comparando  cohibendoqnc  bello  consilia  et  apiid  Etruscos 
fiiere.  Neutri  finibus  egrcssi.  Et  censura  clara  eo  anno 
Ap.  Claudii,  et  C.  Plautii  fuit ;  meraorias  tanien  felicioris 
ad  posteros  nomen  Appii,  quod  viani  raunivit/  et  aquam 
in  Urbem  duxit,^  caque  unus  pcrfecit ;  quia,  ob  infamem  '' 
at(jue  invidiosam  '-^  senatus  lectiononi  verecundia  victus, 
collega  niagistratu  se  abdicaverat.  Appius,  jam  inde  anti- 
qnitns  insitam  pertinaciam  familia3  gerendo,  solus  censu- 
rani  obtinuit.  Eodem  Appio  auctore,  Potitii,  gens/^i  cujus 
ad  aram  Maxiniam  Herculis  familiare''  saccrdotium  fuerat, 

'  Et  cetera  qua  ad  rem  bellicam  rcquiruntur. 


ghtrum  equitum  C.  Junium  Buhulcum  dixit.'  Rupert. — 14  *  Vef.  lib.  atque  igno' 
miniosam:  cgiegie :    nam    liberlinonim  filii  lecli  erant.'  Sigon. — 15  Potilia 


NOTiE 


«  De  inferendo  bello  agilat]  Versa- 
bat  imiiiio,aiicepsqne  hiPiebat  ntriun 
prastaret  bellum  Etruscis  inferre, 
eosriue  aggredi,  an  expectare  diiin 
ab  ipsis  provocaretnr. 


rum  ideo  Appiiis  perfecit,  quia  col- 
lega illiiis  Plant ius  censura  se  abtllca- 
vit,  nee  ultra  quicqnam  pro  magis- 
tratii  agere  snstinnit,  quod  enm  pu- 
deret  indignitatis  poruni,  qui  ab  Ap- 


f  Quod  viatn  mtinitit]  Inde  nomen     pio  lecti  in  senatnm  erant,  bomines 
viiv  Appiae,  quae  Roma  Brundnsium     praesertim  libertini  generis. 


nsqiie  ducebat,  tota  lapide  strata, 
pontibusque  instructa  cum  niilliari- 
um  notis,  omnium  viarum  longissima, 
ideoque  regina  viarum  dicta. 

g   El   aquam  in   Urbem  duxit'\  Pri- 


Potilii,  gens  {Potilia  gens]  Alias 
Potilii,  gens,  cujus,  ^c.  De  Potitiis 
et  Pinariis  Herculis  sacerdotibus, 
araque  Maxima  lib.  i.  c.  7. 

''  Herculis  familiare']  Plures  Romae 


nius  bic  Appius  Claudius   arcnato  o-  Herculis  aedes.     Haec,  in  qua  Potitii 

pere  aquam  in  Urbem  perduxisse  tra-  sacra  faciebant,   aedes  fuit   Herculis 

ditiir,  quam  ex  Aniene  duxit.     Earn  Victoris,    in   fore   Boario,    ad    aram 

ab  auctore  aquam  Claudiam  dixere  :  Maximam  exsfructa,  rotundaefigurae, 

fontem  bunc  seu  aqnjpductum  vetus-  ac  ntajoris  venerationis  quam  magni- 

ta!e  coiruptum  Q.  Marcius  Rex  se-  ficentiae:  in  earn  nee  servi,  nee  muli- 

n^tus  jussu  an.  U.608.  refecit  ;  luule  eres   admittebantur,    teste   Plut.   et 


post  Aqua  Marcia  est  appfllata. 

•>  Unus  per/coil  ;  quia,  ob  infamem'] 
Cornmniii  amborum  censorum  con- 
isilio  liaec  opera  fieri  debebant.     Ve- 


auctore  de  Orig.  Gent.  Rom.  nee  ul- 
Inm  in  ea  lectisternium  fieri  solitum 
Macrob.  scribit  :  qnin  nee  mnscae 
nee  canes  intrabant,  si  Plinio  fides. 


VIA}''  ±.ii>    11 


1256  T.  LI VII 

servos  publicos,  ministerii  delegandi  causa,  solennia  ejus 
sacri  docuerat.  Traditur  inde  dictu  mirabile,  et  quod  di- 
movendis  statu  suo  saciis  religionem  facere  posset,'*^ '  cum 
duodecim  familiae  ea  tcmpestate  Potitioruni  essent,  pube- 
res  ad  triginta,  omnes  intra  annum  cum  stirpe  cxtinctos  : 
nee  nomen  tantum  Potitiorura  interisse,  sad  censorem  etiam 
Appium,  meraori  Deum  ira,  post  aliquot  annos  luminibus 
captum.'" 

30.  Itaque  consules,  qui  eum  annum  secuti  sunt,  C.  Ju- 
nius Bubulcus  tertium  et  Q.  yEmilius  Barbula  iterum,  initio 
anni*  qucsti  apud  populum,  dei'ormatum  ordinem  prava 
lectione  senatus,  qua  potiores  aliquot  lectis  prseteriti  essent; 
negaverunt,  earn  lectionem  sc,  quae  sine  recti  pravique  dis- 
crimine  ad  gratiam  ac  '^  libidinem  facta  esset,  observatu- 
ros ;  et  senatum  extemplo  citaveruiit  eo  ordine,  qui  ante 
ccnsorcs  Ap.  Claudium  et  C.  Plautium  fuerat.  Et  duo 
imperia  eo  anno  dari  coppta  per  populum,  utraque  perti- 
nent ia  ad  rem  militarem  :  unum,  ut  tribuni  militum"  seni 


gens  Gronov.  Doiijat.  Crevier.  all. — 16  '  Liicnlenlior  videtur  lectio,  quam 
sustulit  Geleniiis,  religionem  afferre  facile  posset.'  J.  F.  Gronov. 

NOTii: 

Ad    aram  aiitem  IMaxiraam  Romani  siilibns,  donee  circa  ann.  U.  C.  393. 

jusjiiranduii)  pactaque,  ^^\\■^e  inaxime  placuit  tribimos  militum  ad  legiones 

firma  esse  velient,  peiagere,  ac  deci-  suffragio  fieri,   teste   Livio  lib.  vii. 

mas  ort'erre  soiiti,  ex  Dionys.  c.    6.   (\m   addit    T.   Manliura,    (qui 

'  ReligioJiem  facere posstt]  Antiqiii-  posteaTorquatus,)  in  sex  locis  secun- 

or  lectio,  religionem  facile  afferre  pos-  dnm  tenuisse.    Ita  ut  sex  tantum  tri- 

set.  buni,  non  ex  duodecim,   (ut  Sigon. 

™  Luminibus  captum,^    Hinc    Appio  censet,)  sed  ex  viginti  quatuor,  (quae 

liuic  Caeci  cognomeu.  sententia  Lipsii  est,)   sex  tantum  a 

*  A.  U.  C.  442.  populo  nunc  creari  cceperint,  in  legi- 

n    Ut    tribuni   militum}    '  Tribunis  ones  quatuor.     Nunc  loca  sexdecim 

roilitum  nomen  a  tribii :  quod  terni  e  sibi  populus    reservavit  ;    octo   tan- 

tribus  tribubus,  Ramniuni,  Lucerum,  turn  consulibus  relicta,  aut  dictator!- 

Tatiensium,  olim  ad  exercitum  mitte-  bus.     Ea  in   re  variatum.     Tandem 

bantur,'  ait  Varro  lib.  iv.  de  L.  L.  senatus  decreto,  cum  octo  legiones 

Turnebus  ternos  ex  unaquaq\ie  tribu  ;  scriberentur,  parem  tribunorum  nn- 

Lipsius  ex  tribus  captos  putat  a  Ro-  merum  consules  et  populus  creare 

mulo  ;  postea  numerum  cum  legione  cceperunt,   ut  apud  Livium  habetur 

crevisse,  creatosquearegibus  et  con-  lib.  xliv.    Ceterum  hi  tribuni  mili- 


LIB.    IX.    CAP.   30. 


1257 


deni  in  quatuor  legiones  '^  a  populo  crearentur ;  quaj  antea, 
perquam  paucis  suftragio  populi  relictis  locis,  dictatorura 
et  consulura  ferme  fuerant  beueficia.  Tulerc  earn  rogatio- 
nem  tribuni  plebei  L.  Atilius,  C.  Marcius.  Alterum,  ut 
duumviros  navales  °  classis  ornandae  reticiendajque  causa 
idem  populus  juberet.  Lator  hujus  plcbisciti  fuit  M.  De- 
cius  tiibuiius  plebis.  Ejusdem  anni  rem  dictu  parvam  prae- 
terirem,  ni  aa  leligionem  visa  esset  pertinere.  Tibicines/ 
quia  prohibiti  a  proximis  censoribus  erant  in  aede  Jovis 
vesci/'  quod  traditum  antiquitus  erat,  ajgre  passi,  Ti- 
bur  uno  agmine  abierunt :  adeo  ut  nemo  in  Urbe  esset, 
qui  sacrificiis  praecineret.  Ejus  rci  religio  tenuit  senatum  ; 
legatosque  Tibur  miserunt,  utdarent'^  opcrara,  ut  hi  homi- 
nes Romanis  restituerentur.  Tiburtini,  benigne  poUiciti^ 
primum  accitos  eos  in  curiam  hortati  sunt,  uti  reverterentur 


17  £f  Gronov.  Donjat.  Crevier.— 18  Vid.  Not.  Var — 19  '  Ut  znle  darent 


tiOT/E 

turn  bini,  et  bini  per  vices  legioni  im-  bymnos    omnipotenti    Deo   concinii- 

perabant.    Qua  vero  ratione  quatiior  isse,  singnlje  propiiiiodiiui  Davidico- 

legionibus     [iraeficercDtur,    describit  rum   psalmorum  paginae  lidein   faci- 

Polyb.  lib.  VI.  unt. 

°  Alterum,  ut  duumviros  navales']  Hi         "■  In  cede  Jovis  vesci]  Saciificia  Ve- 

dunmviri  extra  ordinem,  prout  opus  terum  iion  sine  epulis.     Nam  ex  vic- 

erat,  creabantiir.    Quse  ipsoruni  cura  tinue  visceribus  certae  partes  decisae 

esset,  indicat  Auctor :  classeni  niiiii-  Diis   seponebantur ;  quae    ubi  foculo 

rum  adornare,  instaurare,  navalibug-  impositae  conflagraverant,  sacrifican- 

<]ue    sociis  et   commeatu   instruere.  tes  convivari  mos  erat ;  iuterque  ves- 

Sed  qua>   nunc  classis  babendce  ne-  cendum,  Denram  laudes  canebant  ad 

cessitas    fuerit,    non    satis    apparet,  tibicines  ;  nee  tripiidia  deerant,  at- 

sive  in  Etruscos,   sive   in  Samnites,  que  ad  tibiarum   numeros  conipositi 

beihtm  apparantibus;  utrosque  fini-  corporum  motus.  Hiuc  hidorum  epu- 

timos,  nee  niari  divisos,  quibus  arnia  laria  sacrificid  :  bine  propter  sacrifi- 

e  proximo  illata  videmus  nulio  navi-  ciorum  mullitudinem    instituti    tres 

gationis  usu.  viri,  ac  post  septemviri,  tandenique 

p  Tibicines]  Sacris  popnli  Rom.  ad-  decemviri  epulones,sacerdotii  genus, 

hiberi  tibicines  soliti,  sive  ut  Deoruni  Ludis   itaque    Romanis^    qui    tribus 

laudes  carmine  celebrantibus  praeci-  magnis    Diis  sacri,  Jovi,  Juuoni,  ac 

nerent.     Qua  in  re,  quemadmodam  Minervas,  videntur  praecipue  tibici- 

in  omni  fere  sacriticiornni  ritu,  He-  nes  in  a;de  Jovis  Capitolini  vesci  con- 

braeos  imitati  ethnici  videntur:  illos  suevisse. 
sane   omni    geneie    instrumentorum 

Ddi>h,  et  Vnr.  Ctas.  Livius.  4  P 


1258  T.  Livii 

Romam  :  postqiiam  perpelli  neqiiibant,  consilio,  baud  ab- 
horrente  ab  ingeniis  hominum,  cos  ap:giediuntur.  Die  festo 
alii  alios  per  speciem  celebrandarum  cantu  epularum  cau- 
sa *°  invitant,  et  vino,  ciijiis  avidiim  ferme  genus  est,'  one- 
ratos  sopiunt ;  atque  ita  in  plaustra  somno  vinctos  * '  con- 
jiciunt,  ac  Romam  dcportant.  Nee  prius  sensere,  quam, 
plaustris  in  foro  relictis,  plenos  crapula)  eos  lux  oppressit. 
Tunc  concursus  populi  t'actus,  impetratoque,  ut  manerent, 
datura,  ut  triduum  quotannis  ornati,^  cum  cantu  atque  hac, 
quai  nunc  solennis  est,  licentia  per  Urbem  vagaientur : 
restitutumque  in  aede  vescendi  jus  iis,  qui  sacris  prascine- 
rent.  Ilaec  inter  duorum  ingentium  bellorum  curam  gere- 
bantur. 

81.  Consules  inter  se  provincias  parliti ;  Junio  Samnites, 
^milio  novum  bcllum  Etruria  sortc  obvenit.'  In  Saranio 
Cluviam,*  prajsidium  Romanum,  quia  nequiverat  vi  capi, 
obsessum  fame  in  deditioiiem  acceperant  Samnites,  verbe- 
ribusque  foedum  in  modum  Inceratos  occiderant  dcditos. 
IJuic  infensus  crudelitati  Junius,  nihil  antiquius  oppugna- 
tione  Cluviana  ratus,  quo  die  aggressus  est  moenia,  vi  cepit. 


siipeiflmim  viciebatur  Gron.  Malim  pro  eo  qui  legere.'  Rupert.— 20  '  Delen- 
dam  esse  voceni  canna,  jam  alii  monuere.'  Rupert. —  1  '  Malim,  quod  in  non- 
nnllis  Mss.  apparet,  cujus  aviduin  ferme  id  genus  est.'  Doering. — 2  Victos 
Gronov.  Uoiijat.  Cievier. 

3  Legeudtmi  nionet  J.  F.  Gronov.  ConsuUbus  inter  se  provincias  partilis,  Ju- 

NOTiE 

^ Somno  vinctos  [victos]  Veteres  iibri  dem  Minervee.'    Nam  in  ejiisdeui  ho- 

habent  somno  vinctos;    qnod  Sigonio  norem     quinquatria    majora    mense 

placet.    Alioqni,  inqnit,  vincnlis  con-  Marlio  per  quinque  dies  celebraban- 

stringendi  fiieranf,    cum    inviti  Ro-  ttir. 

mam    ducerentur  ;    et  vero   vincnlis  «  /n  iSajHnio  CZuiiam]  Cliinia  fiiit  in 

astrictos    indicant    alii    codices,    in  Arevacis  Hispaniae,  Corunna  del  Con- 

quihnsdeest  vocabuhim  somno,  scrip-  de:  Clunia  item  in  Rhsetis,qu8e  Feld- 

tiimqne  est  vinctos.  kirch.     Sed  in  Samnio  Cliiviam,  aut 

'  Ut  triduum  quotannis  ornafi]  Hue  affinis  appellationis  aliciijiis  oppidum 

respiccre    videtnr  Varro  lib.    v.  de  nullum  invenio.    An  C'/Miia/n  exscrip- 

Ling.  Lat.  '  Quinquatrus  minusculze  serint  librarii,  cum  Caudiuin  forte  Li- 

dictap  Juniae  idus  ab  similitudine  ma-  vins  scripsisset.  aliis  divinandum  re- 

joriiii),  quod  tibicines  turn  feriati  per  linquo. 
urbem  vagantur,  et  conveniuut  ad  x- 


LIB.  IX.  CAP.  31.  1259 

atque  omnes  piiberes  interfecit.  Inde  victor  exercitus  Bo- 
vianum  ductus."  Caput  hoc  erat  Pentrorum  Samnitium,*'' 
longe  ditissimiim  atquc  opulentissimum  armis  viiisque. 
Ibi  quia  baud  tantum  irarum  erat,  spe  praedaj  niilites  ac- 
censi,  oppido  potiuntur.  Minus  itaque  saevitum  in  hostes 
est :  prsedas  plus  paene,  quam  ex  omni  Samnio  unquam, 
egestum,  benigneque  oninis  militi  concessa.  Et  postquara 
prajpotentem  armis  Ronianuni  ncc  acies  subsistere  ^  ullae, 
nee  castra,  nee  urbes  poterant ; "  omnium  principum  in 
Samnio  co  cura^  sunt  intentae,  ut  insidiis  quaercretur  locus, 
si  qua  licentia  populando  effusus  exercitus  excipi  ac  cir- 
cumveniri  posset.  Transfugee  agrestes  et  captivi  quidam, 
pars  forte,  pars  consilio  oblati,  congruentia  ad  consulem 
afferentes,  qua?  et  vera  erant,  pecoris  vim  iugentem  in  sal- 
tura  avium  ^  compulsam  esse,  perpulerunt,  ut  praedatum  eo 
expeditae  ducerentur  legiones.  Ibi  ingens  hostium  exerci- 
tus itinera  occultus  insederat,  et,  postquam  intrasse  Roma- 
nos  vidit  saltum,  repente  exortus  cum  clamore  ac  tumultu 
incautos  invadit.     Et  primo  nova  res  trepidationem  fecit, 

"  Et  cum  nee  uUi  exercitus,  nee  castra,  nee  oppida  Romanos  victores  remorari 
possent. 


nio  Satnnites,  JEm'dio  novum  helium  Etruria  sorte  evenit. — 4    Cliivpritis,   Caput 
hoc  erat  gtntis  Samnitium. — 5  Viilg.  Romanum  acies  subsistere' — 6  Pighius  ex 

NOTyE 

"  Bovianum  ductiis'\  Ad  radices  A-  vis  Cliiver.  sibi  persuadeal  scripsisse 

pennini,  hand  procnl  Tiferui  fl.  fonti-  Liviuui,  caput  hoc  erat  gentis  Samniti- 

bus,  Bovianum  est,  civitas  oliin  pri-  um;  uec  tanta  est  inter  has  voces  af- 

maria  Saninitiim,    vel    e    primariis.  finitas,  ut  facilis  fiierit  nnitatio  g-en- 

Viilgo  nunc  Boiano,  Episcopatus  in  tis  ;   in   Pentrorum  nee   solus  borum 

Molisii  Comitatn,   quae    Neapolitani  Livius  meicir.it :  commemorat  etiam 

regni  provincia  est.  Dionys.  Halicarn.  in  excerpt,  lib.  xir. 

"  Caput  hoc  erat  Pentrorum  Samni-  ut  observat  Holstenius  :  Caracenorum 

tium]    Samnitium    gentis   phires  fu-  quoqne,    veluti     Samnitium    partis, 

isse    populos   indicant  prisci    aucto-  mentio   apud    Plol.  qui  urbem  ipsis 

res.     Ut  enim  Frentanos,  Hirpinos,  tribuit   Aufidenam,    et  apnd    Zona- 

aliosqne    a    Samnitibus    ortos,    sed  ram  aunal.  2.  vol.  qui  Caricinos  vo- 

in    sua   nomina   distinctos,  taceam ;  cat,    castello   eorani  non    nominate, 

Pentros  circa  Bovianum  nominat  Li-  quod  forsan  Caricium,  ex  Cluv.  con- 

vitts  hie  et  lib.  xxii.  c.  22,     Et  qnam-  jectura. 


12G0  T.    LI VI I 

dura  arma  capiunt,  sarcinas  congeriint  in  medium  :  dein, 
postquam,  ut  quisque  libcraverat  se  onere,  aptaveratque 
armis/^y  ad  signa  undique  coibant,  et,  notis  ordinibus  in 
vetere  disciplina   militiae,  jam   sine  praecepto   ulliiis  sua 
sponte  struebatur  acies,  consul,  ad  ancipitem  maxime  puo^- 
nam  advectus/  desilit  ex  equo,  et  Jovera  Martemque  atque 
alios  testatur  Deos,  '  se,  nullani  suam  gloriam  inde,  sed 
praedam  militi  qua?rentem,  in  eum  locum  devenisse  ;  neque 
in  se  aliud,  quam  nimiam  ditandi  ex  hoste  niilitis  curam, 
reprehendi   posse :  ab   eo  se  dedecore  nullam  rem  aliam, 
quam  virtutem  militum,  vindicaturam,  Conniterentur  raodo 
uno  animo  omnes  invadere   hostem,   victum    acie,  castris 
exutum,  nudatum  urbibus,  ultimam  spem  furto  insidiarum 
tentantem/  et  loco,  non  armis,   frctum.     Sed  quern  esse  ^ 
jam  virtuti  Romanae  inexpugnabilem  locum  ?  '  Fregellana 
arx  Soranaque,  et  ubicumque  iniquo  successum  erat  loco, 
memorabantur.     His   accensus   miles,   omnium    immcmor 
difficultatium,  vadit  adversus  imminentem  hostium  aciem.9 
Ibipaulum  laboris '°  fuit,  dum  in  adversum  clivura  erigitur 
agmen :  ceterum,  postquam  prima  signa  planiciem  summam 
ceperunt,  sensitque  acies  aequo  se  jam  institisse  loco,  ver- 
sus extemplo  est  terror  in  insidiatores,  easdemque  latebras, 
quibus  se  pauIo  ante  texcrant,  palati  atque   inermes  fuga 
repetebant:  sed  loca  difiicilia,  hosti  quaesita,"  ipsos  turn 

'  Prcrilam,  qua  onerati,  ahjecerunt,  seque  armis  apte  compositis  ad  pralium 
unusquisque  iiistruxerant. 

*  £o  delatus  consul,  ubi  atrox  maximeque  dubium  certamen  videbalur  futurum. 


Zonara  viii.  1.  conj.  in  saltum  Avernum. — 7  Vicl.  Not.  inf. — 8  Legendiim  mo- 
iiet  Sigon.  Ecquemesse.—  9  Difficultatum  Gronov.  Doiijat.  Crevier. — 10  Aci- 
em,  ubi  paululum  I.  iid. — 11  Vet.  lib.  apud  SigoD.  sed  loca  difficilia  ab  boste 
quiEsila. 

NOT^ 

y  Aptaverntqve  armis]  Vellet  Gron.  dixit,  '  aptare  aDnulum  digito.' 

arma,  si  qnis   vetiis  iiber  pateretur,  '^  Ultimam  spem /urto insidiarum  ten- 

cujiis  eententiae  non  illibenter  acces-  tantem]  Samnites,  exlreniam  speni  in 

serim.     Nee  tamen  rejeeerini  rh  ap-  fraude  collocantes,  experiri  volebant 

tare  se  armis,  pro  eo  quod  est  armis  niim  victoriam,  quam  aperto  niarte 

se  apte  induere,  aut  aptum  reddere  auferre,  ac   vi  palam  rapere  nequi- 

ad  pugnam:  qua   ratione  Suetonius  rent,  furtim  atque  occultis   iusidiis 


LIB.   IX.    CAP.  32. 


1261 


sua  fraude  impediebant.  Itaque  ergo  perpaucis  effugium 
patuit :  caesa  ad  viginti  millia  hominum,  victorque  Roma- 
nus  ad  oblatara  ultro  ab  hoste  prajdam  pecorum  discurrit. 

32.  Dum  h<xc  geruntur  in  Samnio,  jam  omnes  Etruria3 
populi  praeter  Arretinos  *  ad  arma  ierant,'*  ab  oppugnando 
Sutrio,  quae  urbs,  socia  Roraanis,'' velut  claustra  "  Etruriaj 
erat,  ingens  orsi  bellum.  Eo  alter  consuluni  iEmilius  '+ 
cum  exercitu  ad  liberandos  obsidione  socios  venit.  Ad- 
venientibus  Romanis  Sutrini  commeatus  benigne  iu  castra 
ante  urbem  posita  advexere.  Etrusci  diem  primum  consul- 
tando,  maturarent,  traherentne  bellum,  traduxerunt.  Pos- 
tero  die,  ubi  celeriora,  quam  tutiora,  consilia  magis  placuere 
ducibus,  sole  orto  signnra  pugnae  propositum  est,  armatique 
in  aciem  procedunt.  Quod  postquam  consuli  nuntiatum 
est,  extemplo  tesseram  dari  jubet/  ut  prandeat  miles,  fir- 


12  '  Quid  sibi  volunt  Voss.  et  duo  Pall,  ad  arma  se  contulerant?'  J.  F.  Gro- 


NOT^ 


surripere   possent.    Sic   apud   Virg. 
'  Fiirta  paro  belli.' 

*  Prater  Arretinos^  Una  e  praeci- 
puis  duodecini  Elruscorum  urbibus 
fuit  Arretium,  sive  Aretiuni,  vetus 
fere  nomen  servans,  vnlgo  Arezzo, 
Episcopatus,  sub  Apenuino,  hand 
procul  Arno  fl.  supra  Cortonam, 
inille  stadiis  ab  urbe  Roma,  id  est, 
125.  passuuni  millibiis.  In  Aretino- 
lum  finibus  oritur  Tiberis.  Porro 
Arelittos  plures  in  Etruria  coniuie- 
morare  videtur  Plinius.  Veteres  Fi- 
dentes,  Julienses:  eos  tanieii  loco 
minime  distinguendos,  sed  ssepius 
missis  colonis,  nova  addita  esse  cog- 
nomina  censent  Cluv.  atque  Holste- 
nius,  qui  pntat  nomen  integrum  co- 
lonise Aretinae  fuisse  colonia  Fidens, 
Julia,  Aretium  ;  ut  Pisana  '  obsequens 
Julia  '  coguominabatur.  Leonard. 
Aretinus  apud  eundem  cives,  sive  co- 
lonos,  in  veteres  et  novos  dislinctos 
fuisse  docet  ex  lapidc,  qui  ibidem  ex- 


tat  hac  inscriptione  :  '  OecurMoes 
Aretinorum  veterum.' 

''  Quce  whs,  socia  Romanis']  Sutrium 
anno  7.  post  urbem  a  Gallis  captam 
dedticta  fuerat  a  Romanis  colonia  : 
Diodorus  qiioque  et  Livius  ipse  lib. 
XXVII.  c.  9.  coloniam  nominat.  Noa 
tam  igilur  socia  et  fcederata  urbs 
erat,  quam  Romana,  et  quasi  pars 
civitatis  :  nisi  forte  non  optimo  jure, 
sed  sine  civitate  hi  coloni. 

<=  Tesseram  dari  jubet]  Symbolum 
est,  quod  sub  ipsam  pugnam  datur, 
uno  aut  altero  verbo  ab  imperatore, 
ut  eo  iudicio  commilitones  inter  se 
norint.  Nobis,  le  mot  du  Giiet.  Sig- 
nuni  etiam  simpliciter  dicitur.  Caes. 
II.  de  Bell.  Gall.  '  Caesari  omnia  uno 
tempore  erant  agenda,  vexiilum  pro- 
ponendum,  quod  erat  insigne  cum  ad 
arma  concurri  oporteret  ;  signutn 
tuba  dauduni,  acies  instruenda,  mir 
lites  cohortandi,  signum  dandum.* 
Hoc  proslremum  tessera  est  et  sig« 


1262  T.  nvn 

matisque cibo  viribus,  arma  capiat.  'Dicto  paretnr.  Con- 
sul, ubi  armatos  paratosque  vidit,  signa  extra  vallum  pro- 
ferri  jussit,  et  baud  procul  hoste  instruxit  aciem.  Aliquam- 
diu  intenti  utrimque  steterunt,  expectantes  ut  ab  adversariis 
clamor  et  pugna  inciperet.  Et  prius  sol  meridie  se  incli- 
navit,  quam  teluin  hinc  aut  illinc  emissum  est.  Inde,  no 
infecta  re  abiretur,  clamor  ab  Etruscis  oritur,  concinuntque 
tubae,  et  signa  inferuntur.  Nee  segnius  ab  Romanis  pugna 
initur.  Conciirrunt  infensis  animis.  Numero  hostis,  vir- 
tute  Romanus  siiperat.  Anceps  praelium  multos  utrimque 
et  fortissimum  quemque  absumit:  nee  prius  inclinata  res 
est,  quam  secunda  acies  Romana  ad  prima  signa,  integri 
fessis,  successerunt.  Elrusci,  quia  nullis  recentibus  sub- 
sides fulta  prima  acies  fuit,  ante  signa  circaque  omnes  ce- 
cidcrunt.  Niillo  unquam  prailio  lugae  minus,  nee  plus 
caedis  fuisset,  ni  obstinutos  mori  Tuscos  nox  tcxisset ;  ita 
ut  victores  prius,  quam  victi,  pugnandi  finem  facerent. 
Post  occasum  soils  signum  receptui  datum  est ;  nocte  ab 
utroque  in  castra  rcditum.  Nee  deinde  quicquam  eo  anno 
rei  memoria  dignte  '^  apud  Sutrium  gcstura  est ;  quia  et 
ex  hostium  exercitu  prima  tota  acies  delcta  uno  prailio 
fuerat,  subsidiariis  modo  relictis,"^  vix  quod  satis  esset  ad 
castrorum  praesidiuni ;  et  apud  Romanos  tantum  vulnerum 
fuit,  ut  plures  post  praelium  saucii  dccesserint,  quam  ceci- 
derant  in  acie. 

33.  Q.  Fabius,  insequentis  anni*  consul,  bellum  ad  Su- 
trium excepit.     Collega  Fabio  C.  Marcius  Rutilus  datus 


nov. — 13  Mss.  nonnnUi  clauxtrum. — 11  Vnlg.  Alter  consul  jEmilius, — 15  Vet. 
lib.  apud  Sigon.  memoria  dignum. 

NOTvE 

nntn  Kar' e'lox^".    Reliqua,  classicum,  dia  fnisse.    Non  tanien  hoc  viilt  Anc- 

et  vexillnni,  signa  quoqiie  ;  sed  diver-  tor:  sed  cum  ait,  'niillis  recentibus 

si  generis.     Hirtius  qnoque  de  i)ello  sabsidiis  fnlta  prima  acies  fuit,'  sig- 

Afiico,  '  CsEsar  signo  Felicitatis  da-  iiificat    subsidiaries    non    pugnasse. 

to.'  Ubi  pro  tessera  erat  vox  ilia  Fe-  Alioqui  sccum  ipse  pugnarct.     Nisi 

licitas.  liiFC  subsidia  in  castris  relicta. 

<*  Subsidiariia  modo  reliciis']  At  pau-  *  A.  U.  C.  443, 
lo  ante  nulla  videntur  Etruscis  subsi* 


LIB.  IX.  CAP.  33.  12C3 

est.  Ceterum  et  Fabius  supplementum  ab  Roma  adduxit, 
et  novus  exercitus  domo  accitus  Etruscis  venit.  Perraulti 
anni  jam  erant,  cum  inter  patricios  magistral  us  tribunos- 
que"^  nulla  certamina  fuerant;  cum  ex  ea  familia,  quae 
velut  fatalis  turn  '^  tribunis  ac  plebi  erat,  certamen  oritur. 
Ap.  Claudius  censor,  circumactis  decern  et  octo  raensibus, 
quod  Emilia  lege  finitum '  censurae  spatium  temporis  erat, 
cum  C.  Plautius  collega  ejus  magistratu  se  abdicasset,  nulla 
vi  compelli,  ut  abdicaret,  potuit.  P.  Sempronius  erat  tri- 
bunus  plebis;  qui  finiendae  censurae  intra  legitimum  tem- 
pus  actionem  susceperat;  non  popularem  magis,  quam  jus- 
tam,  nee  in  vulgus,  quam  optimo  cuique,  gratiorera."  Is, 
cum  identidem  legem  yEmiliam  recitaret,  auctoremque  ejus 
Mam.  iEmilium  dictatorem  laudibus  ferret,  qui  quinquen- 
nalem  ante  censuram  et  longinquitate  potestatem  dominan- 
tem  *  intra  sex  mensium  et  anni  coegisset  spatium ;  '  Die, 
agedum/  inquit,  '  Ap.  Claudi,  quidnam  facturus  fueris,  si 
eo  tempore,  quo  C.  Furius  et  M.  Geganius  censores  fue- 
runt,  censor  fuisses.'  Negare  Appius,  *  interrogationem 
tribuni  magno  opere  ad  causam  pertinere  suam.  Nam  etsi 
tenuerit  lex  ^Emilia  eos  censores,  quorum  in  magistratu  lata 
esset,  quia  post  illos  censores  creates  eam  legem  populus 
jussisset,  quodque  postremum  jussisset,  id  jus  ratumque  es- 
set ;  non  tamen  aut  se,  aut  eorum  quenquam,  qui  post  eam 
legem  latam  creati  '^  censores  essent/  teneri  ea  lege  potu- 
isse.' 

"  Quod  consilium  seu  inceptum  non  minus  bonis  quibuslibet  tiris  ex  nobilitate, 
quam  plebi  jucundtim  erut. 
■    *  Et  honorem  qui  diuturna  potenlia  nimium  dominabatur. 


16  Add.  plebis  Gronov.  Donjat.  Crevier. — 17  '  Th  turn  non  niodo  superva- 
cuum,  sed  etiam  ineptiim  est,  debetuiqiie  Frobcnio.  In  omnibus  Mss.  et 
antt.  fdd.  est  cum,  et  in  pleiisque  plebe.  Ingeniose  conj.  Gron.  velut  nata 
(possis  et  facta)  Utibus  cum  t.  ac  plebe.  Aliqiiid  excidisse  pntabat  Stroth.  et 
leg.  fatalis  litibus  cum  t.  ac  plebe,  vel  cui  velut  fatalis  lis  cum  ceX.'  Rupert. — 
18  '  EleganterconjiciebatJ.F.  Gronovius,  quw  velut  nata  Utibus  cum  t.  ac  plebe 
e.'  Doeriiig. — 18  '  Post  aut  ante  creati  excidisse  videtur  optimo  jure,  aut  lege 
optima.'    Stioth.  Recte,  judice  Rupert. 

NOTiE 

^  Mmilia  lege  finitum']  Vide  lib.  iv.  ^  Qui  post  eam  legem  latam  creati 
c.  24.  censores  essent]  Caviilabatur  Appius, 


12G4  T.  LI VI I 

34.  Haec  sine  uUius  assensu  cavillante  Appio,  '  En,'  in- 
quit,  *  Quirites,  illius  Appii  progenies,^  qui,  decemvir  in 
annum  creatus,  altero  anno  se  ipse  creavit;  tcrtio,  ncc  ab 
se,  nee  ab  ullo  creatus,  privatus  fasces  et  irapcrium  obti- 
nuit;  nee  ante  continuando  abstitit  magistratu,  quam  ob- 
ruerent  '9  eum  male  parta,  male  gesta,  male  retenta  imperia. 
Haec  est  eadem  familia,  Quirites,  cujus  vi  atque  injuriis 
compulsi,  extorrcs  patria,  Sacrum  montem  cepislis:*'  haec, 
advcrsus  quam  tribunicium  auxilium  vobis  comparastis : 
haec,  propter  quam  duo  cxercitus  Aventinum  insedistis:' 
haec,  quae  fcenebres  leges,  haec,  quai  agrarias,  semper  im- 
pugnavit :  haec  connubia  Patrum  et  plebis  interrupit :  htec 
plebi  ad  curulcs  magistratiis  iter  obsepsit.  Hoc  est  no- 
men  multo,  quam  Tarqniiiiorum,  inl'estius  vestrae  libcrtati. 
Itane  tandem,  Ap.  Claudi,  cum  centesimus  jam  annus  sit'' 
ab  Mam.  JEmilio  dictatoro,  tot  censores  fuerint,  nobilissimi 
t'ortissimique  viri,  nemo  corum  duodecim  tabulas  kgit  ? 
nemo  id  jus  esse,  quod  postrerao  populus  jussisset,  scivit? 
Immo  vcro  omnes  sciverunt;  et  idco  ^l^miliaB  potius  legi 
paruerunt,  quam  illi  antiquae,  qua  primum  censores  creati 

NOTyE 

cum  volebat  legem  de  sesqni-annna         ^  Duo  exercitus  Aventinuminsedistis] 

censura  ab  /Emilio  dictatore  in  tern-  An   non    potiiis    duobus   exercilibus? 

pus  tantum  illiid  latam,   ut  non  nisi  Sed  appositione  dictum,  vos  Quirites, 

in   COS    censores    valeret    post    cjnos  duo  cxercitus:  ut  lib.  vi.  c.  45.  '  Vos, 

creates  lata  esset :  quasi  temporaria  Komanus  exeicitus,  non  destiteritis 

fuisset,  non  perpetua  constitutio  in  impio  bello.'  De  liac  altera  secessione 

omne  futurum  tempus  valitiira  :  quae  dictum,  lib.  in.  cap.  41.  51.  52. 
tamen  vis  fere  legiim  est,  nisi  quid  ^  Centesimus  jarn  annus  sit]  Ab  /Emi- 

postea  contra  statuatur.  lii  IVIamerci  dictatura,  qua;  incidit  in 

s  Illius  Appii  proi^enies]  Decemviri,  annum  322. ad  banc  dictafnram  Appii, 

de  quo  1.  iii.  c.  33.  35.  et  seqq.  item  et  annum  443.  anni  sunt  121.    Sed  in 

c.  56.  57.  et  58.  orationibus  non  ita  exquisite  anno- 

••   Saaum   montem  cepistis]    Prima  rum  calculus  initur;  rotunduni,  vero 

haec  plebis  secessio  in  montem  Sa-  proximum,  sequi  plcrumque    solent 

crum   sen   Crustumerinum,   de   qua,  oratores. 

deque  tribunis  plebis  lib,  ii.  cap.  32.  Centesimus  jam  annus,  tfc.']  Fac- 
et 33.  Ei  occasionem  praebuisse  Ap.  turn  hoc  anno  U.  C.  321.  a  quo  ad 
Claudium,  qui  primus  ejus  nominis,  hunc  fluxeruut  123.  sed  rotundis 
avum  nempe  decemviri,  colligitur  ex  numeris  passim  utitur  Livius.  J.  C/e- 
cap.  30.  et  31,  ejusdem  lib.  ricus. 


LIB.    IX.   CAP.   34. 


1265 


erant,  quia  banc  postremam  jusserat  populus ;  ^°  et  quia, 
ubi  duae  contrariae  leges  sunt,  semper  antiquae  obrogat' 
nova.'  An  hoc  dicis,  Appi,  non  teneri  Emilia  lege  popu- 
lum?  an  populum  teneri,  te  unura  exlegem  esse?^  Tenuit 
Emilia  lex  violentos  illos  censores,  C.  Furium  et  M.  Ge- 
ganiura,  qui,  quid  iste  magistratus  in  re  publica  mali  I'acere 
posset,'  indicarunt,  cum,  ira  finitse  potestatis,  Mam.  ^Emi- 
lium,  principem  aetatis  suae  belli  doniique,  asrarium  fece- 
runt:™  tenuit  deinceps  omnes  censores  intra  centum  anno- 
rura  spatium  :  tenet  C.  Plautium  coUegam  tuum,  iisdem 
auspiciis,  eodem  jure  creatum.  An  liunc  non,  ut  qui  op- 
tirao  jure  censor  creatus  esset,  populus  creavit?"  tu  unus 


19  Ohrucrunf  Gronov.  Doujat.  Cievier. — 20  Viil<».  hanc  postremum  junserat. 
Th  populus  del.  GnU.  Groiiov.  Doiijat.  Crevier.  all. — I  '  Al.  non  male  anti- 
quant  abro^at,  sed  perperam  nntiquce  abrogat.'  Rupert. — 2  Vnltj.  extra  legem 
esse, — 3  ^  Male  facere  posset.  Forte  verins  quid  mali  facere  pnssel,'  Doujat. — 


NOTvE 

'  Ubi  du<e  contrarice  leges  sunt,  sem- 
per antiques  obrogat  nova]  In  diversis 
legibus  de  eadem  re  ferendis,  ob- 
servaiidum  est  di«crimen  inter  '  abro- 
gare,'  '  derogare,'  et  '  obrogare.' 
Abrogare  est,  legem  tollere  atque  iu 
totum  irritam  facere.  Derogare  est, 
quo  minus  aliquid  ex  lege  veteri  va- 
leat,  sancire  lege  nova.  Obrogare  est, 
legis  prioris  infirmandae  causa  aliam 
ferre.     Ex  Festo  post  Cic. 

""  Mrarium  fecerunt]  Inter  aerarios 
retulerunt.  Erant  aiitem  aerarii,  qui 
ignominiae  causa  a  censoribus  suf- 
fragio,    ac  jure  stipendii    militaris, 


creatus  esset,  similis  esse  debcret 
priscis  illis  qui  censuram  per  quin- 
quennium gesserant ;  illos  enim  nie- 
liori  jure  ac  conditione  fuisse  iis  qui 
nonni^i  anno  ac  diniidio  censores  fuis- 
sent.  Reponit  P.  Sempronius  tribu- 
nus,  clausulam  illam,  qua  utebantur, 
qui  magistratus  et  sacerdotes  renun- 
tiabant,  meram  fuisse formulam,  Ap- 
pio  cum  ceteris  magistratibus  com- 
munem  :  qua  jubebantur  honores  ge- 
rere,  uti  optimo  jure  geri  possent : 
sed  secundum  leges,  qiiibus  tunc  vi- 
verent  Romani.  Idque  ita  acceptum 
ab    aliis   censoribus,   qui   a   centum 


exuti,  non  aliud  jus  civitatis  retine-     amplius   annis    creati   essent,   atque 


bant,  quam  ut  tributi  nomine  asra 
pro  suo  capite  penderent.  De  hac 
autem  injuria  yEmilio  JNIamerco  post 
abdicatam  dictaturam  illata  lib.  iv. 
cap.  24. 

"  An  hunc  non,  ut  qui  optimo  jure 
censor  creatus  esset,  populus  creatif] 
Hoc  colore  Appius  utebatur,  ne  dic- 
taturam abdicaret,  quod  cum  censor. 


adeo  ab  ipso  Appii  coUega.  Alioqui 
futurum,  ut  qui  rex  sacrificulus  crea- 
retur,  quia  ut  qui  optimo  jure  dice- 
batur,  posset  regiam  potestatem  vin- 
dicare;  quandoquidem  optimum  fuis- 
set  jus,  optin)aque  conditio  prisco- 
rum  regum,  qui  Romae  regnaverant 
a  Romulo.  Sic  etiani  reliquos  ma- 
gistratus ac  sacerdotes  ea   formula 


ut  qui  optimo  jure,  sive  optima  lege,     abuti  posse  :  verbi  causa  dictatores, 


12G() 


T.    LIVII 


eximius  es,  in  quo  hoc  praecipuum  ac  singulare  valeat? 
Quem  tu  regem  sacrificiorum  crees,  araplexus  regni  nomen, 
ut  qui  Optimo  jure  rex  Romee  creatus  sit,  creatura  se  dicet? 
quera  semestri  dictatura,  quem  inteiregno  quinque  diernm'* 
coutentum  fore  putes?  quem  clavi  figendi,  aut  ludorum 
causa  dictatorein  andacter  crees?  Quam  isti  stolidos  ac 
socordes  videri  creditis  eos,  qui  intra  vicesimum  diem,  in- 
gentibus  rebus  gestis,  dictatura  se  abdicaverunt,  aut  qui ' 
vitio  creati  abierunt  raagistratu  !  Quid  ego  antiqua  repe- 
tam?  Nuper  intra  decem  annos^  C.  Maenius"  dictator, 
quia,  cum  quaestiones  severius,  quam  quibnsdam  potenti- 
bus  tntum  crat,  cxerceret,  contagio  ejus,  quod  quaerebat 
ipse,  criminis^  objectata  ab  inimicis  est,'P  ut  privatus  ob- 

"^  Cum  inimici  ei  ohjicerent  socictatem  criminis  ambitus,  citjus  ei  quastio  man- 
data  fuerat. 


4  Viilg.  interregna  quinque  diebus. — 5  '  Cum  inde  a  dicfatura  Maenii  hie  de- 
niiuii  qiiintiis  annus  af^eretiir,  vaiie  t^-ntatiis  est  hie  locus  ;  a\i\s quinque annos, 
aliis  decem  dies  legeiitil)us,  (quod  volel)ai  Tan.  Faber,  cujus  ipsa  verba  volup- 
latis  causa  addaui :  '  Hem  !  nnnns?  immo  dies.  Raliones  non  addam.')  aliis 
rem  ita  explicantibus,  quasi  Livius  in  dictatura  IShcnii,  quoad  annonim 
rationpm,  varies  auctores  secutus  sit.  Quod  optimum  foret,  nisi  forte  hoc 
melius  sit,  ut  dicas,  Liviuni  non  ante  sed  intra  decem  annos  dicere,  ueque  adeo 
sibi  Ciintradicere  ;  decem  annus  ait  pro  (ie<-ennio,  ut  supra  cap.  18. 
'  oclinf^eiitesimus  annus  '  pro  octavo  saccule  dixerat.  Verum  igitur  orat,lioc 
iiiiper  eo  ipso,  quo  vivebatur,  decennio  coutigisse.'  Slrotlt. — 6  Jpsi  criminis 


NOT.f: 


qui  clavi  figendi  causa  creati  sint, 
quod  optima  lege  se  creates  dicaut, 
teutaturos  imperium  sibi  in  sex  men- 
ses arrogarc,  quod  liwc  optima  sit 
lex  dirtatorum.  Verum,  sicut  in  his 
ferenda  non  sit  h*c  novitas,  ita  nee 
in  Appio  ferenda.  Haec  auteni  for- 
mula, '  uti  Optimo  jure,'  vfl  '  optima 
lege,'  lion  in  pnblicis  mode  rebtis, 
sed  in  privatis  quoque  negotiis  fre- 
quentissimo  in  nsu  fuit ;  nt  eviucunt 
Ciccronis,  Seneca>,  Ulpiaiii,  Gellii 
loca,  e»  pra^sertini  Fesii,  a  Gron.  al- 
iata,  (jni  optime  obscurum  hunc  lo- 
cum enncleavit. 

"  Nuper  intra  decem  annns  C.  Ma- 
nius]  Aunos  Glar.  a  Mapinii  dictatura 
5,  tantum  nunierari  ait,  ab  an.  441. 


ad  445.  nee  debuisse  diipiicari  nume- 
rum.  Accipit  eiiim  de  tempore,  qtiod 
a  Mecnii  dictatura  elapsum  erat.  At 
Tan.  Faber  refert  ad  tempus,  quo 
duravit  dictatura  ]\Ia>nii  :  ideoqne 
voccm  annos  expungit,  dies  re|ionit. 
Et  supra  quidem  cap.  26.  vidimus 
RlaMiium  dictatura  se  abdica>se.  Ve- 
rum earn  decimo  die  finitam  nbi  le- 
gerit  Faber  non  docet,  nee  multuni 
probabile  fit  Nostri  narrationem  le- 
genti.  Sane  cum  sexto  arite  anno 
Mapiiius  dictator  fuisset,  intra  decern 
annos  abdicaverat.  Depuis  dix  ans  : 
il  y  avuit  moins  de  dix  ans. 

P  Contagio  ejus,  quod  quarebat  ipse, 
[quarebat,  ipsi^  criminis  objectala  ab 
inimicis  est}  Mss<  ex  Gron.  que  quare- 


LIB,  IX.  CAP.  :i4.  1267 

viam  iret  crimini,  dictatura  se  abdicavit.     Nolo  ego  istam 
in  te  modestiam  :  ne  degeneraveris  a  familia  imperiosissima 
et  snperbissima:  non  die,  non  hora  citins,  quam  necesse 
est,  magistratu  abieris ;  modo  ne  excedas  finitum  tempus. 
Satis  est,  aut  diem,  aut  mensem  censuroe  adjicere?     Trien- 
niiim,  inquit,  et  sex  menses  ultra,  quam  licet  zEmilia  lege, 
censuram  geram,  et  solus  geram.     Hoc  quidem  jam  regno 
simile  est.     An  coUegara  surrogabis,  quern  ne  in  demortui 
quidem  locum  surrogari  fas  est?     Poenitet  enim,  quod  an- 
tiquissimum  solcniie,  et  solum  ab  ipso,  cui  lit,  iustitutiim 
Deo,  ab  nobilissimis  antistitibus  ejus  .sacri  ad  servorum 
ministerium   religiosus   censor   deduxisti;    gens   antiquior 
originibus   urbis   liujus,''   hospitio    Deorum    immortalium 
sancta,  propter  te  ac  tuam  censuram  intra  annum  ab  stirpe 
extincta  est;  nisi  universam  rem  publicam  eo  nefario  ob- 
strinxeris,''  quod  ominari  etiam  reformidat  animus.    Urbs  eo 
lustro  capta  est,  quo,  demortuo  collega  C.  Julio  censore,"^ 
L.  Papirius  Cursor,^  ne  abiret  magistratu,  M.  Cornelium 
Maluginensem  collegam  surrogavit.     Et  quanto  modestior 
illius  cupiditas  fuit,  quam  tua,  Appi?     Nee  solus,  nee  ul- 
tra finitum  lege  tempus  L.  Papirius  censuram  gessit;  ta- 
men  neminem  invenit,  qui  se  postea  auctorem  sequeretur, 
Omnes  deinceps  censores  post  mortem  collegae  se  magis- 
tratu abdicarunt.     Te,  nee  quod  dies  exit^  censurae,  nee 
quod  collega  magistratu  abiit,  nee  lex,  nee  pudor  coercet : 

"^  Nisi  potius,  perpetrata  ea  re  tarn  iireligiosa  ac  detestanda,  civitas  sic  tola  per 
te  contanunata  est. 


Gronov.  Doujaf.  Crevier.  '  Correctins  futiinim  Pighiiis  putat,  si  scribalnr, 
contagio  ejus,  quod  qucerebat,  criminis,  ipsi  objectata,  Ifc.  In  Memmiano  lefji- 
tnr,  objecta  est,'  Doiijat.    Vid.  Not.  \'ar. — 7  Censor  Gronov.  1679. — 8  Exiit 

NOTiE 

bat:  et  vulgatins  sane  '  qnaerere  de  runt.' 

crimine.'     Non   tamen  damnandum,  t  Gens  untiquior  origiiiibus  nrbis  hu- 
'crimen    quarere'    Gion.  ostendit.  jws]  Potitii  jam  tempore  ipsius  Her- 
ein. II.  in  Verr.  ubi  de  criminis  quae-  cuiis  et  Evandri,  lib.  i.  cap.  7. 
stione  :    '  Ilio    die    rem    qiiaesitunis  '  C.  J«iio  Censoje]  Vide  lib.  v.  cap, 
non  esset.'    Sen.  Hercnle  Fnr.  '  Et  31. 
qui  fronie  nimis  crimiua  tetrica  Quae- 


1268  T.  Livii 

virtutera  in  supcrbia,  in  audacia,  in  contemtu  Deorum  ho- 
minumqiie  ponis.  Ego  te,  Ap.  Ciaudi,  pro  istius  raagistra- 
tus  majestatc  ac  verecundia,  qucm  gessisti,  non  modo  manu 
violatum,  sed  ne  verbo  quidem  inclementiori  a  me  appclla- 
tum  vellera  :  sed  et  hajc,  quae  adhuc  egi,  pervicacia  tua  et 
superbia  coegit  me  loqui;  et,  nisi  ^Emilia)  legi  parueris, 
in  vincula  duci  jubcbo;  nee,  cum  ita  comparatum  a  majo- 
ribus  sit,  ut,  couiitiis  censoriis  nisi  duo  cont'ecerint  legitima 
suflTragia,  non  rcnuntiato  altero  comitia  dilFerantur,  ego  te, 
qui  solus  censor  creari  non  possis,  solum  censuram  gerere 
patiar.'  Hcec  taliaque  cnm  dixisset,  prendi  censorem  et  in 
vincula9  duci  jussit.  Approbantibus  sex  tribunis  actionem 
collegae,  tres  appellanti  Appio  auxilio  fuerunt;  summaque 
invidia  omnium  ordinum  solus  censuram  gessit. 

35.  Dum  ea  Romaj  geruntur,  jam  Sutrium  ab  Etruscis 
obsidebatur ;  consulique  Fabio,  imis  montibus  ducenti  ad 
ferendam  opem  sociis  tentandasquc  munitiones,  si  qua 
posset,  acies  bostium  instructa  occurrit.  Quorum  ingentem 
multitudinem  cum  ostenderet  subjecta  late  planicies ;  con- 
sul, ut  loco  paucitatem  suorum  adjuvaret,  flectit  paululum 
in  clivos  agmen  ;  (aspreta  erant  strata  saxis;)  inde  signa  in 
hostem  obvertit.  Etrusci,  omnium,  pra3terquam  multitu- 
dinis  suae,  qua  sola  freti  erant,  immemores,  praelium  ineunt 
adeo  raptim  et  avide,  ut,  abjectis  missilibus,  quo  celerius 
raanus  consererent,  stringerent  gladios,  vadentes  in  hostem. 
Romanus  contra  nunc  tela,  nunc  saxa,  quibus  eos  affatim 
locus  ipse  armabat,  ingerere.  Igitur  scuta  galeaeque  ictae 
cum  etiam,  quos  non  vulneraverant,  turbarent,  (neque  sub- 
ire  erat  facile  ad  propiorem  pugnam,  neque  missilia  habe- 
bant,  quibus  eminus  rem  gererent,)  stantes  et  expositos  ad 
ictus  cum  jam  satis  nihil  tegeret,  quosdam  etiam  pedem 
referentes,  fluctuantemque  et '°  instabilem  aciem,  redinte- 
grato  clamore,  strictis  gladiis  hastati  etprincipes  invadunt. 
Eum  impetum  non  tulerunt  Etrusci,  versisque  signis,  fuga 


Gronov.  Crevier.  all. — 9  Vet.  lib.  apud  Sigon.  te  in  vinculo. 
10  \tt\s.Jlucfuantes']ue  et. 


LIB.  IX.  CAP.  %•.  12G9 

effusa  castra  repetunt.  Sed  equites  Romani,  prsevecti  per 
obliqua  campi/  cum  se  fugientibns  obtulissent,  omisso  ad 
castra  itinere,  monies  petunt.  Inde  inermi  paene  agmine 
ac  vexato  vulneribus  in  sylvam  Ciminiam  *  penetratum. 
Romanus,  multis  millibus  Etruscorum  caesis,  diiodequa- 
draginta  signis  militaribus  captis,  castris  etiam  hostium 
cum  prasda  ingcnti  potitur.  Turn  de  persequendo  hoste 
agitari  coeptum. 

36.  Sylva  erat  Ciminia  magis  turn  invia  atque  horrenda, 
quam  nuper  fuere  Germanici  saltus; "  nulli  ad  cam  diem  ne 
racrcatorum  quidem  adita.  Eam  intrare  baud  fere  quis- 
quam,  praeter  ducem  ipsum,  audebat.  Aliis  omnibus  cladis 
Caudinas  nondum  memoria  aboleverat.  Tum  ex  iis,  qui 
aderant,  (consulis  fratrem  M.  Fabiiim,  Kaesonem  aUi,"  C. 
Claudium  quidam  matre  eadem,  qua  consulem,  genitum 
tradunt,)  speculatum  se  iturum  professus,  brevique  omnia 
certa  allaturum.  Casre  educatus  apud  hospites,  Etruscis 
inde  literis  eruditus "  erat,  linguaraque  Etruscam  probe 
noverat.  Ilabeo  auctores,  vulgo  tum  Romanos  pueros, 
sicut  nunc  Graecis,  ita  Etruscis  literis  erudiri  soHtos.     Sed 


11  '  Consulis  fratrem  HI.  Fahium,  sc.  nonniilli,  Kcesonem  alii  cet.  nisi  lep. 
consulis  /rater  M.  Fabius,  Kasonem  cet.  vel  cum  aliis,  consulis  frater  M.  Fa- 
bium  cet.    Male  quidam  M.  Fabium  Kasonem  alii :  nam  Kxso  est  praenomei).' 

NOTiE 

»  PrcEvecti  per  obliqua  campi]    Gall.  pUiribus  nominibns,  Nigra?,  Thurin- 

Ayant  gaigne  le  devant,  en  mar  chant  a  gicap,  Boemicae,  et  aliis,  per  plures 

travers  les  camps.  adhuc  Germanize  provincias  spargi- 

'   In    sylcam    Ciminiam']     Ciminus  tur.    '  Orcynium  neuius' vocat  Ptol. 

mons,  vulgo  Fogliano,  inter  Sutriuni  Huic  ipsi,  et  Caledoniap   in  exlrenia 

et  fanum  Voltumnae,  (quod  nunc  Vi-  Britannia   ingenti   sylvae,    Ciminiam 

terbium)  est  in  Etruria.     Sub  nionte,  comparat  Florus  lib.  i,  cap.  17.  '  Ci- 

lacus  liodie  Lag-odi  P'jto.  Toto  autem  minius  interim  saltus  in  medio,  ante 

illo  tractu  saltus  ingens,  seu  Sylva  invius,   plane   quasi  Caicdonius,  vel 

Cimiuia  erat,  ex  Hoist.  Hercynius,  adeo   tunc    terrori  erat, 

"  Quam  nuper  fuere  Germanici  sal-  ut   senatus   consuli    denuntiaret,  ne 

tus"]   Germania  temporibus  illis  pa-  tantum  periculi  ingredi  auderet.' 

rum  fculta,    sylvis   horrida.     Earum  ^  Etruscis  i7icle  literis  eruditus]  Vtde- 

prsecipua   et  nobilissima    Hercynia,  sertim  Aruspicinae  perdiscendee  cau- 

quam  Caesar  60.  dierum  itinere  ad  sa,  quod  Cicero  tradit  1.  i.  de  Divina 
«xtremo8  Sarmatas  porrigit,  quzeque 


1270  T.    MVII 

propius  est  vero,  praecipuum  aliquid  fuisse  in  eo,  qui  sc 
tarn  audaci  simulatione  hostibus  immiscnerit.  Servus  ei 
dicitiir  comes  unus  fuisse,  nutritus  una,  eo(|ne  hand  ignarus 
linguae  ejusdem  :  nee  quicquam  aliud  proficiscentes,  quam 
summatira  regionis,  quae  intranda  erat,  naturam  ac  nomina 
principura  in  populis  accepere ;  ne  qua  inter  colloquia  in- 
signi  nota  haesitantes  deprehendi  possent.  lere  pastorali 
habitu,  agrestibus  telis,  falcibus  gaesisque  binis  arraati. 
Sed  neque  comnierciurn  linguae,  nee  vestis  armorumve  ha- 
bitus sic  eos  texit,  quam  quod  abhorrebat  ab  fide,  qiienquam 
externum  Ciminios  saltus  intraturura.  Usque  ad  Camertes 
Umbros  *  penetrasse  dicunlur.  Ibi,  qui  essent,  fateri  Ro- 
manum  ausum  ;  introductumque  in  senatum  consulis  verbis 
egisse  de  societate  amicitiaque  ;  atque  inde  comi  hospitio 
acceptum,  nuntiare  Romanis  jussum,  comraeatum  excrcitui 
dieruni  triginta  praesto  fore,  si  ea  loca  intrasset;  juventu- 
temque  Camertium  Umbrorum  in  arniis  paratam  impcrio 
futuram.  Haec  cum  relata  consuli  essent,  inipedimentis 
prima  vigilia  praemissis,  legionibus  post  impedimenta  ire 
jussis,  ipse  substitit  cum  equitatu  :  et,  luce  orta,  postero 
die  obequitavit  stationibus  hostium,  quae  extra  saltum  dis- 
positae  erant :  et,  cum  satis  diu  tenuisset  hostem,  in  castra 
sese  recepit ;  portaque  altera  egressus,  ante  noctera  agmen 
assequitur.  Postero  die,  luce  prima,  juga  Ciminii  montis 
tenebat.  Inde,  contemplatus  opulenta  Etruriai  arva,  mi- 
lites  emittit.  Ingenti  jam  abacta  praeda,  tumultuariae 
agrestium  Etruscorum  cohortes,  repente  a  principibus  re- 
gionis ejus  concitatas,  Romanis  occurrunt,  adeo  incom- 
positae,  ut  vindices  praedarum  prope  ipsi  praedas  fuerint. 
Caesis  fugatisque  iis,  late  depopulato  agro,  victor  Romanus 

THOTJE 

y   Usque  ad  Camertes  Vmhros']  Ca-  iinm  ad  Ficeni  fines,  pliisquara  bidui 

mertes  sunt  qui  Cameriniim  oppiduni  itinere  ah  Sutrio  reiiiotos,  penetrasse 

incolunt,  nunc  quoque  Catnerino  die-  parum  credibile  est.  Nee  multum  si- 

tuni.     C'eteruni  scrutandis   Ciminiae  mile  vero  quod  subjungitur,  de  socie' 

sylvae  itineribus  aut  latebris  niissos,  tate  amicitiaque  jungenda  cum  sena- 

ad  Camertes,  Umbriae  populos,  trans  tu  Camerte  egisse  homines  duos,aul- 

Tiberim  scilicet,   transque   Apenni-  lo  legatis  digno  coraitatu. 


LIB.   IX.  CAT.  37.  1271 

opulentusque  rerum  omnium  copia  in  castva  rediit.'*^  Eo 
forte  quinque  legati  cum  duobus  tribunis  plebis  venerant, 
denuntiatum  Fabio  senatus  verbis,  ne  saltum  Ciminium 
transiret.  Laetati  serius  se,  quam  ut  impedire  bellum  pos- 
scnt,  venisse,  nuntii  victorise  Romam  revertuntur. 

37.  Hac  expeditione  consulis  motum  latius  erat,  quam 
profligatum,  bellum."  Vastationem  namque  sub  Ciminii 
montis  radicibus  jacens  ora  senserat,  conciveratque  indig- 
natione  non  Etrurian  modo  populos,  sed  Umbriae  finitima. 
Itaque,  quautus  non  unquam  antca,  exercitus  ad  Sutrium 
venit;  neque  e  sylvis'^  tantummodo  promota  castra,  sed 
etiam  aviditate  dimicandi  quam  primum  in  campos  delata 
acics :  deinde  instructa  primo  suo  stare  loco,  relicto  hos- 
tibus  ad  instruendum  contra  spatio :  '*  dein,  postquam 
detrectare  hostem  sensere  pugnam,  ad  vallum  subeunt. 
Ubi  postquam  stationes  quoque  receptas  intra  muniraenta^ 
sensere,  clamor  repente"  circa  duces  ortus,  ut  *  eo  sibi 
e  castris  cibaria  ejus  diei  deferri'  juberent;  '  mansuros  se 
sub  armis,  et  aut  nocte,  aut  certe  luce  prima  castra  bostium 
invasuros.'  Nihilo  quietior  llomanus  exercitus  imperio 
ducis  continetur.     Decima  erat  lere  diei  hora,  cum  cibura 

'  Bellum  excitatum  magis  ac  late  spnr'ium,  quam  finitum. 


Rupert,  Vid.  Not.  Var. — 12  '  Duo  meliores  Pall,  et  Voss.  alter,  opulentus- 
que rerum  omnium  in  castia  rediit,  sine  to?  copia.  Videtiir  et  recidenduiii  rh 
que.     Adi  Notas  ad  lib.  xxxi.  1.'  J.  F.  Gronov, 

13  In  sylvis  Gronov,  Doiijat.  ^  In  sylvis  tantummodo  promota.  Non  placet. 
Lego,  neque  sylvis  tantummodo  obmota  castra.'  Tan.  Faber. — 14  '  Relicto  hosti- 
bus  ad  instruendum  contra  spatio.  Sic  primus  apud  me  Frobeniiis,  Omnes 
ante  ilium  hostium  ad  instruendum.  Et  ita  Flor.  Rett.  Helm.  Thnan.  nterque 
Vossianus.  Scribe  :  in  campos  delata  acies,  deinde  instructa  primo  suo  stare  loco, 
relicto  hostilem  ad  instruendatn  contra  spatio  :  dein  postquam  detrectare :  nam  t^ 
dein  Flor.    Rott.   Helm.   Voss.   alter.'  ./,  F.   Gronov.     Instruendum  Doujat. 

NOTiE 

»  Stationes  quoque  receptas  intra  mu-  '  li  qui  pro  portis  in  statione  erant.' 

nitnental  Romanorum  mos  fiiit  ante  Et  lib.  xv.    '  Qui  erant  in   statione 

portas   castrorum   et   vallum  globos  pro  castris  collocati.'  Nunc  Q.  Fabio 

railitum   ac   turmas    statuere :    quas  eas  in  castra  recipere  visum,  ad  Si- 

'  stationes  '  dictae,   quod  revera  ibi  niulandum  timorem. 

starent.  Caesar  lib.  iv.  de  Bell.  Gall.  *  Clamor  repente']  Apud  Etruscos, 


1272  T.  Livn 

capere  consul  militcs  jubet ;  prascipit,  ut  in  armis  sint, 
quacumque  diei  noctisve  hora  signura  dederit.  Paucis  ntii- 
lites  alloquitur,  Samnitiura  bella  extollit,  elevat  Etruscos : 
*  nee  hostem  hosti,  nee  multitudinem  multitudini  compa- 
randani'  ait  'esse.  Praiterea  telum  aliud  occiiltum^  sci- 
turos  in  tempore:  interea  taceri  opus  esse.'  His  ambagibus 
prodi  simulabat  hostes,  quo  animus  militum  multitudine 
territus  rcstitucrctur :  et,  quod  sine  munimento  consede- 
rant,'^  vcrisimilius  erat,  quod  simulabatur.  Curati  cibo 
corpora  quicti  dant,  et  (piarta  fere  vij^ilia  sine  tumullu 
exeitati  arma  capiunt.  Dolabra3  calonibus  dividuntur  ad 
vallum  proruendura  fossasque  implendas/  Intra  munimenta 
instruitur  acies  :  delecta^  cohortes  ad  portarum  exitus  col- 
locantur.  Dato  dcinde  signo  paulo  ante  lucem,  quod  aes- 
tivis  noctibus  sopita^  maxime  quietis  tempus  est,  proruto 
vallo  erupit  acies:  stratos  passim  invadit  hostes:  alios 
immobiles,  alios  semisomnos  in  cubilibus  suis,  maximam 
partem  ad  arma  trepidantes/  caedes  oppressit.  Paucis  ar- 
mandi  se  datum  spatium  est.  Eos  ipsos,  non  signum  cer- 
ium, non  ducem  sequentes,  fundit  Romanus,  fugatos  eques 
persequitur.'^  Ad  castra,  ad  sylvas  diversi  tendebant. 
Sylvae  tutius  dedere  refugium.  Nam  castra  in  campis 
sita  eodem  die  capiuntur.  Aurum  argentumque  jussura 
referri  ad  consulem :  cetera  praeda  militis  fuit.  Caesa  aut 
capta  eo  die  hostium  millia   ad  sexaginta.*     Earn   tarn 

/  Inter  lixas  distributee  sunt  ascice,  sire  secures,  ad  exscindendum  vallum,  et  li- 
goncs,  ac  jiaUe,  aliaque  ejusmvdi  instrumenta,  ad  complendas  fossas  jiropriorum 
castrvrum. 

?  Trepide  ad  arma  capienda  ruentes. 


Crevier. — 15  '  Flor.   munitione  :  onines  vero  considerant.'  J.  F.  Gronov. — 
IG  \a\g.  fugatos persequitur. 

NOT^ 

•>  Ttlum  aliud  occultum"]  Telum  ali-  net  adagium,  '  ingens  telum  necessi- 

quando   metapliorice    accipitur    pro  tas.'  GaU.dic'imus,  Avoir  un  coup  seur. 

via  et  ratione  rei  gerendep,  ut  apud  Hoc  loco  Fabins  teli  nomine  iutelligi 

Cic.  de  Aniic.  *  \ec  mediocre  telum  volebat  strategenia  aliquod,  aut  po- 

ad  res  gereiidas  existiniare  oportet  tius  proditionem  :  quelque intelligence. 

beuevoleutiam  civium.'  Eoque  pevti-  *  A.  U.  C.  444. 


LIB.  IX.  CAP.  38.  1273 

claram  pugnara  trans  Ciminiara  sylvam  ad  Perusiam "  pug- 
natara,  quidam  auctores  sunt ;  metuque  in  magno  civi- 
tatcm  fuissc,  ne  interclusus  exercitus  tarn  infesto  saltu, 
coortis  undique  Tuscis  Umbrisque,  opprimcretur.  Sed, 
ubicumqiie  pugnatum  est,  res  Romana  superior  fuit.  Ita- 
que  a  Perusia,  et  Cortona,'^  ct  Arretio/  quae  ferme  capita 
Etruriae  populorura  ca  tempestate  erant,  Icgati,  pacem  foe- 
dusque  ab  Romanis  petentes,  inducias  in  triginta  annos 
impetraverunt. 

38.  Duni  ha3c'7  in  Etruria  geruntur,  consul  alter  C.  Mar- 
cius  Rutilus  Allifas^  de  Samnitibus  vi  cepit.  Multa  alia 
castella  vicique,  aut  deleta  hostiliter,  aut  Integra  in  potes- 
tatera  venere.  Per  idem  tenipus  et  classis  Romana  a  P. 
Cornelio,  quem  senatus  maritiraae  orae  praefecerat,  in  Cam- 
paniam  acta,  cum  appulsa  Porapeios^  esset;  socii  indc 
navales  ad  dopopulandum  agrum  Nucerinum  profecti,  prox- 
imis  raptim  vastatis,  unde  rediius  tutus  ad  naves  esset, 
dulcedine  (ut  fit)  prasdae  longius  progress!,  cxcivere  hostes. 
Palatis  per  agros  nemo  obvius  fuit,  cum  occidione  occidi 
possent:  redeuntes  agmine  incauto  baud  procul  navibus 

NOT/E 

"^  Trans  Cimiiiiam  sylvam  ad  Peru-  bio  Ku/jTaJfioj/,  confiisis  nominibiis  mo- 

siam]  Immo  procul  a  Ciminia  sylva,  do   cum    Crotone    magnae    Graeciae, 

si  ad  Perusiam,  (jute  inteiinedio  Cla-  modo  cum  Cyrtona,  Boeotia  oppido. 

ni  tridui  ferme  itincre  dissita.  Fabulatores  banc  Corylbum  volunt, 

Perusiam}  Antiqua  Tusciae  civitas  Dardani  patriam. 
Perusia,   ab    Acha-is   sive     Pelasgis  «  Arretio]  Vide  supra  c.  32. 

condita,  in  duodecim  principum   ur-  f  AUifas]  De  hac  iirbe  lib.  viir.  c. 

bium  numero  fuit,   viginti   passuum  25. 

iiiillibus   ab   Cortona  ortnm   versus,         e  Appulsa  Pompeiosi  Ultra  Neapo- 

Tiberi  vicina.      Ab  Octaviano  Cae-  lin  et  Hercnlanenm  ad  Saruum,  qua 

sare  expugnata,  et  incensa,  bello  ci-  Nuceriam  itur,  fuit  oppidiim  Pom- 

vili,  sed  statim  restituta  fuit,     Pos-  peii,    hodie  Scafati.    Strabo   lib.  v. 

terioribas  Perusiuw,  liodie  vulgoPe-  Pompaeam    vocat,    scribitque,    earn 

ruggia,  Gall.  Perouse.  Oscos   olim,    dein   Tyrrhenes   atque 

■1  Et  Cortona]  Vetustissima  quoque  Pelasgos,   postea  Samnites  tenuisse, 

haec  urbs,  atque  ex  Etruriae  principi-  qui  et  ipsi  inde  pulsi.  Seneca  Natnr. 

bus  una,    Cortona,  nonien   liodieque  Quaest.  lib.  i.  c.  1.  audiisse  ait,  Pom- 

servans  inter  Clusinam  paludem,  la-  peios,   celebrenj  Campaniae    urbem, 

cumque  Thrasymenuni.     Grap.cis  ve-  desedisse    terras     motu  :     additque 

tustioribus  Kpdruv,  aliquando  Poly-  Herculanensis  oppidi  partem  ruisse. 
Delph.  et  Vnr,  Clas.                      Livius.  4  Q 


1274  T.    LIVII 

assecuti  agrestcs  cxuerunt  prajda,  partem  etiara  occideiunt:  ''^ 
quae  superfuit  casdi,  trepida  raultitudo  ad  naves  compulsa 
est.  Profectio  Q.  Fabii  trans  Ciminiam  sylvam  quantum 
Roraae  terrorem  fecerat,  tam  laetam  famam  in  Samnium  ad 
hostes  tulerat:  'interclusum  Romanum  excrcitura  obsidcri, 
cladisque  iraaginem  Furculas  Caudinas'  memorabant;  'ea- 
dem  temeritate  avidam  ultcriorum  semper  gentem  in  saltus 
invios  deductam,  septam  non  hostium  magis  armis,  quam 
locorum  iniquitatibus  esse.'  Jam  gaudium  invidia  quadam 
raiscebatur,  quod  belli  Romani  decus  ab  Samnitibus  fortu- 
na  ad  Etruscos  avcrtisset.  Itaque  armis  virisque  ad  obtc- 
rendum  C.  Marcium  consulem  concurrunt;  protenus  inde 
Etruriam  per  Marsos  ac  Sabinos  petituri,  si  Marcius  dimi- 
candi  potestatem  non  faciat.  Obvius  iis  consul  fuit.  Di- 
micatum  praelio  utrimque  atroci,  atque  incerto  eventu  est. 
Et  cum  anceps  ca}des  fuissct,  adversa?  tamen  rei  fama  in 
Romanes  vcrtit,  ob  amissos  quosdam  equestris  ordinis, 
tribunosquc  militum,  atque  unum  lcgatum,et(quod  insigne 
raaxime  fuit)  consulis  ipsius  vulnus.  Ob  haec  etiam  aucta 
fama  (ut  solet)  ingens  terror  Patres  invasit,  dictatoremque 
dici  placebat :  nee,  quin  Cursor  Papirius  diceretur,  in  quo 
tum  summa  rei  bellicae  ponebatur,  dubium  cuiquam  erat: 
sed  nee  in  Samnium  nuntium  pcrfcrri/  omnibus  infestis, 
tuto  posse;  nee  vivere  Marcium  consulem  satis  fidebant. 
Alter  consul  Fabius  infestus"?  privatim  Papirio  erat.  Quae 
ne  ira  obstaret  bono  publico,  legatos  ex  consularium  nu- 
mero  mittendos  ad  eum  senatus  censuit ;  qui  sua  quoque 
cum,  non  publica  solum,  auctoritate  moverent,  ut  raemori- 
am  simultatiura  patriae  remitteret.  Profecti  legati  ad  Fa- 
bium  cum  senatus  consultum  tradidissent,  adjecissentque 
orationem  convenientem  mandatis,  consul,  demissis  in  ter- 


17  Vulg.  Cum  hac. — 18  '  Paruin  venuste  repetitiiv  occiderunt :  forte  leg. 

NOT^ 

^  Nee  in  Samnium  nuntium  perfefri]     diceret. 
Ad  Marcium  consulem,  ut  dictatorem 


LIB.  IX.  CAP.  39.  1275 

ram  oculis,  tacitus  ab  incertis,  quidnam  acturus  osset,  lega- 
tis  recessit :  nocte  deinde  silentio  (ut  mos  est)  L.  Papirium 
dictatorem  dixit.'  Cui  cum  ob  animum  egregie  victum 
legati  gratias  agerent,  obstinatum  silentium  obtinuit/'  ac 
sine  response  ac  mentione  facti  sui  legates  dimisit,  ut  ap- 
pareret/°  insignem  dolorem  ingenti  comprimi  animo.  Pa- 
pirius  C.  Juniura  Bubulcum  magistrum  equitum  dixit  : 
atque  ei,  legem  curiatam  dc  imperio  fercnti,''  triste  omen 
diem  diflidit,'  quod  Faucia  curia '  fuit  principium,"'  dua- 
bus  insignis  cladibus,  captas  Url)is  et  Caudinaj  pacis:  quod 
utroque  anno  eadem  curia  ^  fuerat  principium.  Macer  Lici- 
nius  tertia  etiam  clade,  quaj  ad  Cremeram  accepta  est, 
abominandam  cam  curiam  facit. 

3D.  Dictator  poster©  die,  auspiciis  repetitis,  pertulit  le- 
gem ;  et  profectus  cum  legionibus,  ad  terrorem  traducti 
sylvam  Ciminiam  exercitus  nuper  scriptis,  ad  Longulam " 
perveuit :  acceptisque  a  Marcio  consule  veteribus  militi- 

''  Tenuit  pertinaciler  silentium. 


cecideruni. — 19  Vet.  lib.  apud  Sigon.  infensus. — 20  Vet,  lib.  ap.  eiind.  ila  le- 
gates dimisit. — I  Legebatur  antea  Saucia  curia,  vel  Fauciw  curia:. — 2  Ejusdem 
curiw  Gionov.  Doujat.  Crevier. 

HOT  IE 

•  L.  Papirium  dictatorem  dixif]  Hie  suit  diffindi,   a    Biidaeo   in   annotat. 

interponiint  scriptores  Capitolini  an-  prior,   in  Pand.  repreliensus.   '  Dif- 

num,  omissum  a  Livio,  Diodoro,  et  findere,'     autem,    sive    '  diffundere 

Cassiodoro  :    quo    scilicet   anno    L.  diem 'est,  rem  in  alium  diem  profer- 

Papirius  ii.    dictator  ciim  C.   Jiiu.  re  ac  rejicere  :  quod  hie  contigit  ob 

Bubulco,  item  ii.  magistro  equitum,  infaustum  omen, 

summae    renim    praefuerint    absque  Ditm  di^'dii]  Hoc  est,  rem  in  alium 

consulibus.  diem  differre  coegit.    Vide  A.  Gellii 

^  Legem  curiatam  de  imperio  ferenti]  N.  A.  lib=  xiv.  c.  2.  J.  Clericus. 

Magistratus  rite  creati  comitiis  cen-  ■"  Fuit    principiwn]     SufiFragiorum 

turiatis,  non  tamen  prius  rem  milita-  nempe  ferendorum.    Significat  enim 

rem  et  merum  imperium  attiugebant,  eam  curiam  fuisse  ante  ceteras  omnes 

quam  curiatis  comitiis,  sive  suffragiis  ad  suffragiura  sorie  vocatam.     Nam 

per  curias  latis,  id  eis  datum  esset.  quae  prima  exierat,  principium  dice- 

'  Triste  omen  diem  diffidit]  AVias  dif-  batur  :    idque   observari   solebat,  ut 

fudit.  Apud  Gell.lib.  xiv.  cap.  2.  ubi  heec  prima  curia  boni  esset  ominis. 

erat  '  diem  diiTundi,'  Augelus  Poli-  "  Ad  Longvlam']  De  hoc  Volscorum 

tianus  Miscell.  c.  41.  legeudum  cen-  oppido,  ii.  33. 


1276 


T.    LIVII 


bus,  in  acieni  copias  eduxit.  Nee  liostcs  detiectare  visi 
pugnam.  Instructos  deinde  armatosquc  (cum  ab  neutris 
praelium  inciperet)'  nox  oppressit.  Quieti  aliquamdiu, 
nee  suis  diffidentes  viribus,  nee  hostem  spernentes,  stativa 
in  propinquo  habuere.  Interea  res  in  Etruria  gestae.  Nam 
et  cum  Umbrorum  exercitu  acie  depugnatum  est ;  (fusi  ta- 
men  magis,  quam  caesi,  hostes,  quia  coeptam  acriter  non 
tolerarunt  pugnam  ;)  et  ad  Vadimonis  lacum  °  Etrusci/  lege 
sacrata  coacto  exercitu/  cum  vir  virum  legisset,''  quantis 
nunquam  alias  antea^  simul  copiis,  simul  animis,  dimica- 


3  Vulg.  praliitm  inciperetur. — 4  Vid.  Not.  Var. — 5  Ante  Gronov.  Doiijat. 

NOTiE 

°  Ad  Vadimonis  lacmii]   In   Tnscia     cum  illis  Gallos  Senonas  vicernnt. 
inter    Falerios  et  Castellum  Ameri-         v  Lege  sacrata  coacto  exercitu.lQwve- 
nuni,  quod  nunc  Bassano,  hand   pro-     nam  iijpc  Etrnscornni  lex  sacrata  fn- 
cul  Tiberi,  ex  adverse  confluentis  in     erit,  non  explicant  interpretes,    I,ib. 

VII.  c.  41.  '  Lex  sacrata  niilitaris  la- 
ta' dicitur,  '  ne  ciijus  niilitis  scripti 
nonien,  nisi  ipso  volente,  deleretnr.' 
At  hie  non  de  exercitu  jam  conscrip- 
to,  verum  de  exercitu  cogcndo  agi- 
lur.  Hiijus  legis  rationem  explicat, 
ni  fallor,  ipse  Llvius  lib.  x.  cap.  38. 
ubi  delectum  a  Samnitibns  acerrime 
habitnm  ait  hac  lege,  '  ut '  scilicet 
'  qui  junionim  non  convenisset  ad  im- 
peratorium  edictum,  qnique  injussu 
abisset,'  ejus  '  caput  Jovi  sacratum 
esset.'  Nisi  quis  malit  sacramento 
adactos  nonnisi  victores  se  reditu< 
ros:  quod  bello  in  Etruscos  a  Roma- 
nis  antea  factum  lib.  ii.  c.  45. 

1  Cum  vir  virum  legisset']  Vir  virum 
legere  dicebatur,  cum  in  delectu  lia- 
bendo  militibus  potestas  fiebat,  ut 
sibi  quisque  notum  aliquem  legeret, 
cujus  ipsi  perspecta  virtus  esset; 
eumque  sibi  periculorum  socium  as- 
cisceret :  qua  de  re  Victorius  Variar. 
lect.  lib.  XVIII.  c.  19.  Ejusmodi  ami- 
citiae  genus  Graeci  awaTrodv7](jK6vTwv , 
id  est,  commorientium  vocabant. 
Nee  mullum  dispar  erat  Solduriorum 


euni  Naris,  est  Vadimonis  lacus,  lia- 
bens  exiguas  quasdam  insulas,  quas 
venti  hue  illuc  impellunt,  quern  Pli- 
nius  junior  ep.20.  lib.  viii.  eleganter 
desciibit.  Vocatur  hodie  Logo  di 
Hassano  ab  oppido  proximo  :  estque 
adliuc,  ut  Plinii  £evo,  in  similitudi- 
nem  rotce  clrcumscriptns,  et  undique 
aequalis  ;  nulio  sinu,  obliquitate  nul- 
la, colore  albidiore,  viridiore,  ac 
pressiore  quam  cceruleus  sit:  odore 
sulfureo,  saporeque  inedicato :  sed 
spatio  longe  brevior ;  quod  neque 
navim,  neque  insulas,  ut  olim,  peco- 
ra  ingressa  portantes  in  medio  ferre 
possit  :  altitudiuis  tamen  immensae  : 
undasque  ejus  nonnunquam  flatibus 
per  subterraneos  meatus  erumpenti- 
bus  mirum  in  modum  commoventur, 
ut  brevi  in  Tiberim  decursu  plures 
convolvat  molas.  Pisces  nee  gignit, 
nee  allt,  sed  luridos  serpentes  ac  tes- 
tudines:  interdura  carbones  ejectat, 
teste  Cluverio.  Inter  eum  et  Tibe- 
rim spatiosus  et  planus  est  campus, 
in  quo  Romani  duobus  prseliis  nunc 
Etruscos,    deinde    Dolabella    duce, 


LIU.  IX.  CAP.  40.  1277 

runt :  tantoque  irariim  certamine  ^esta  res  est,  ut  ab  neutia 
parte  emissa  sint  tela.  Gladiis  pugna  coepit,  et,  acerrime 
commissa,  ipso  certamine,  quod  aliquamdiu  anceps  fuit, 
accensa  est;  ut  non  cum  Etruscis  toties  victis,  sed  cum 
aliqua  nova  gente,  videretur  dimicatio  esse.  Nihil  ab  ulla 
parte  movetur  fugae :  cadunt  antesignani ;  ct,  ne  nudentur 
propugnatoribus  signa,  fit  ex  secimda  prima  acies.  Ab 
ultimis  deinde  subsidiis  cietur  miles  :  adeoque  ad  ultimum^ 
laboris  ac  periculi  ventum  est,  ut  equites  Romani,  omissis 
equis,  ad  primos  ordines  peditum  7  per  arma,  per  corpora 
evaserint.  Ea  velut  nova  inter  fessos  exorta  acies  turba- 
vit  signa  Etruscorum.  Secuta  deinde  impetum  eorum,  ut- 
cumque  atTecta  erat,^  cetera  multitudo  tandem  perrumpit 
ordines  hostium.'  Tunc  vinci  pertinacia  coepta,  et  averti 
manipuli  quidam ;  et,  ut  semel  dedere  terga,  etiam  certio- 
rem  capessere  fugam.  Ille  primum  dies  fortuna  veteri 
abundantes  Etruscorum  fregit  opes.  Cassum  in  acie,  quod 
roboris  fuit;  castra  eo"  impetu  capta  direptaque. 

40.  Pari  subinde  periculo  gloriaeque  eventu  bellum  in 
Samnitibus  erat;  qui,  praster  ceteros  belli  apparatus,  ut 
acies  sua  fulgeret  novis  armorum  insignibus,  fecerunt.  Duo 
exercitus  erant :  scuta  alterius  auro,  alterius  argento  caela- 
verunt.'°     Forma  erat  scuti :  +  summum  latius,  qua  pectus 

'  Reliqui  milites,  (pedites  nempe,)  quantumtis  male  habiti  ac  debilifali,  tamen 
equitum  impressionem  secuti,  ifc. 


Crevier. — 6  '  Forte  leg.  ad  extremum,  ne  eadem  vox  bis  posita  sit.'  Rupert. 
— 7  '  Omissis  equis  ad  primos  peditum.  Hie  jam  olini  ambigui  fiiere.  A  pud 
primiini  invenio  Frobeninm,  quod  editiir.  Tliiian.  Andreas,  Beciiarius,  Asc. 
Mog.  ad  proximos  peditum.  Duo  Pall,  et  Campanws,  ad  proximos  ordines  per 
arma.  Aldus  et  Juntas  cnm  Chiflet.  et  Voss.  altero,  ad  proxiinos  ordines  pedi- 
tmm  per  arma.  Teitius  denique  Pall.  Voss.  prior  ct  Bnsl.  ad  primos  ordines 
peditum  per  arma.  Et  haec  maxinie  probanda  videtur  lectio.  Lib.  x.  '  Reli- 
querat  intervalla  inter  ordines  peditum,  qua  satis  laxo  spatio  equi  permitti 
possent.'  Et  rursuni,  '  vixdum  satis  aptatis  armis,  in  ordines  eunt.'  Nisi 
tJ)  peditum  abesse  malis.'  J.  F.  Gronov. — 8  Vulg.  affecta  fuerat. — 9  Pro  eo 
nialit  Doering.  eodem. 

NOTyE 
sive  Clientum  apud  Gallos  olini  ratio,     hac  descriptions  Just.  Lips.  Saturoal. 
ut  Caesar  lib.  iii.  scribit.  lib.  ii.  c.  11.  J.  Clericus. 

t  Forma  erat  scuti,  (^c.]   Vide  de 


1278 


T.    LIVII 


atque  humeri  tcguntur,  fastigio  aequali ;  ad  imura  cuneatior, 
mobilitatis  causa.  Spougia  pectori  tegumentum  : '  ct  sinis- 
trum  crus  ocrea  tectum.^  Galeae  cristatas,'  quae  speciem 
magnitudini  corporum  adderent.  Tunicae  auratis  militibus 
versicolores,  argentatis  linteae  candidae.  His  dextrura  cor- 
nu  datum :  illi  in  sinistro  consistunt.  Notus  jam  Romanis 
apparatus  insignium  armorum  fuerat ;  doctiquc  a  ducibus 
erant,  *  horridum  militem  esse  debere  :  non  caelatuin  auro 
et  argento,  sed  ferro  ct  animis  fretum.     Quippe  ilia  prae- 


NOTiE 


■■  iSpongia  pectori  tegumentum'\  Spon- 
gia  tunc  usi  Samnitcs  pro  sereo  aut 
feneo  ihoi ace,  vel  ex  cnido  corio  : 
spongiuni  quoqiie  retiariorum  habet 
Tertnll.  Id  cujusmodi  sit,  et  qno- 
modo  ad  corporis  defensionem  ac- 
comniodetiir,  non  adeo  tritiim.     An 


iu  singular!  nnmero  assignat ;  ct  Ve- 
{;;etius  lib.  I.  c.  20.  uni  tantum  cruri 
tegentio  datas  ocreas  ferreas  scribit, 
sed  dextro;  cum  Samnites  sinistrum 
iis  armasse  dicantur  a  Livio.  Utrius-' 
q\ie  usus  cansam  prodit  idem  Veget. 
quod  '  cum  niissilibiis  agitur,  sinis- 


ita  spoiigia  dicitur,   ut  squamae,  aut     tros  pedes  inante  milites  habere  de- 


plumx  ?  Nam  squama  apud  Isid.  est 
'  lorica  ex  lamiuis  aereis  vel  ferreis 
concatcnata  in  niodum  squamarum 
piscis.'  £t  quas  Statins  plumas  dixit, 
Sallust.  in  fragmentis  sic  expresse- 
rat:  '  operimenta  lintea,  quae  ferreis 
laminis  in  modum  plumx  anncxue- 
rant.'     An  potius  spongia  ipsa  hoc 


beaut :  ita  enim  vibrandis  spiculis 
vehementior  ictus  est.  At  cum  .  .  . 
manu  ad  manum  gladiis  pugnatur, 
tunc  dextros  pedes  inante  milites 
habere  debent ;  ut  et  latera  eorum 
subducantur  ab  hostibus,  ne  possint 
vuinus  accipere,  et  proximior  dex- 
tra  sit  quas  pliigam    possit   inferre.' 


loco  intelligilur,  sed  ita  compacta,  ut     "Virg.  lib.  vii.  de  Hernicis:  '  Vestigia 


non  facile  pcrfodi  posset  ?  Linei 
certe  tboraces  Maccdonibus,  Thraci- 
bus,  Hispanis,  Faliscis  in  usu,  bilices 
nimirum,  aut  trilices,  ac  texto  sjppi- 
us  rcplicato;  qualem  Ainasis  habuit 
^gyptiorum  rex,  cujus  singula  fila, 
sive  funiculi,  ex  Plin.  trecenlis  sexa- 


nuda  sinistri  Instituere  pedis;  cru- 
dus  tegit  altera  pero.'  Quern  illo- 
rum  morcni  ab  jEtolis  Hyginus  deri- 
vat,  quasi  a  Pelasgis  ortum  Hernici 
traberent. 

'  Galea  cristatce}    Quae  hie  crista- 
rum  galeis  aptaudarum  ratio  Samni- 


giiita  quinque  fills  constabant.  Fiiere  tibusascribitur,  eandemPolybiiisRo- 
et  laneae  loricee,  ex  lana  scilicet  co-  manis  attribuit:  apice  enim  hoc  plu- 
actili,quam,  si  addatur  acetum,  ferro      meo,  pennisque  reciis  tribus  ad  cu- 


resistere  Plinius  testatur.  Ejusmodi 
fere  est  quod  nunc  feltrum  vocanius. 
Caesar  de  Rello  Civiii  lib.  iii.  loquens 
de  suis,  '  Omnes,'  inquit,  '  fere  mili- 
tes aut  ex  subcoactis,  aut  ex  cento- 
nibus,  aut  ex  coriis,  tunicas,  aut  teg- 
menta fecerant,  quibus  tela  vitarent.' 
'  Sinistrum  crus  ocrea  tectum^  Pe- 
diti  quoque  Romano  Polyb.  ocream 


bill  longitudinem,  in  summo  vertice 
aliis  armis  addito,  pro  eorum  more, 
vir  duplo  major  apparet :  et  pulchra 
ea  species  fit,  liostique  forniidolosa. 
Et  triplicis  cristas  aut  jubae  poetae 
passim  nieminere.  Atque  hac  de 
causa  Suidas  Geryonem  putat  trici- 
pitem  dictum,  quod  tres  cristas  in 
galea  haberet. 


LIB.  IX.  CAP.  40.  1279 

dam  verius,  quam  arma,  esse ;  nitentia  ante  rem,  deformia 
inter  sanguinem  et  vulnera.  Virtutem  esse  militis  decus,  et 
omnia  ilia  victoriam  sequi ;  et  ditem  hostem  qiiamvis  pau- 
peris victoris  praemium  esse.'  His  Cursor  vocibus  instinc- 
tos  milites  in  pra^lium  ducit.  Dextro  ipse  cornu  consistit ; 
sinistro  praefecit  magistrum  equitura.  Simul  est  concursum, 
ingens  fuit  cum  hoste  certamen  ;  non  segnius  inter  dictato- 
rem  et  magistrum  equitum,  ab  utra  parte  victoria  inciperet.* 
Prior  forte  Junius  commovit  hostem,  laevo  dextrum  cornu, 
sacratos  more  Samnitium  milites,  eoque  Candida  veste  et 
paribus  candore  armis  insignes.  *  Eos  se  Oreo  mactare ' 
Junius  dictitans,  cum  intulisset  signa,  turl)avit  ordines,  et 
baud  dubie  impulit  acieni.  Quod  ubi  sensit  dictator,  '  Ab 
laevone  cornu  victoria  incipiet?'  inquit,  '  ct  dextrum 
cornu,  dictatoris  acies,  alienam  pugnam  sequetur,  non 
partem  maximam  victoria3  trahet  ? '  Concitat  milites. 
Nee  peditum  virtuti  equites,  aut  legat.orum  studia  ducibus 
cedunt.  M.  Valerius  a  dextro,  P.  Decius  ab  laevo  cornu, 
ambo  consulares,  ad  equites  in  cornibus  positos  evehuntur  : 
adhortatiquc  eos,  ut  partem  secum  capesserent  decoris,  in 
transversa  lalera  hostium  t  incurrunt.  Is  novus  additus 
terror  cum  ex  parte  utraque  circumvasisset  aciem,  et  ad 
terrorem  hostium'  legiones  Romanae,  redintegrato  clamore, 
intulissent  gradum,  tum  fuga  ab  Saranitibus  coepta.  Jam 
strage  hominum  armorumque  insignium  campi  repleri;  ac 
primo  pavidos  Samnites  castra  sua  accepere :  deinde  ne  ea 
quidem  retenta.  Captis  direptisque  ante  noctem  injectus 
ignis.  Dictator  ex  senatus  consulto  triumphavit.  Cujus 
triumpho  longe  maximam  speciem  captiva  arma  praebuere. 
Tantum  magnificentiae  visum  in  iis,utaurata  scuta  dominis 
argentariarum  "  ad  forum  ornandum  "  dividerentur.     Inde 

*  Non  minor  fuit  concertaiio  el  contentio  inter  dictatorem  et  magistrum  equitum, 
ab  Htrius  acie  initium  victoricB  fieret,  quam  inter  Romanes  et  Samnites  utri  tin- 
cerent.  '  Ad  terrendos  masris  hostes. 


10  Legendum  inonet  Stiotli./eceranf ....  calaverant. — 11  In  Mss.  et  aiitt. 

NOT/E 
t  In  transversa  Intera  hostium]  Nul-      Sic  oporlet  fuisse,  aiit  panim  accii- 
liiie  eraiit  ergo  Saniuitum   oqiiiles?      raliiin  Liviuni.   J.  Cleiicus. 


1280  T.    LIVII 

natum  initium  dicitur  fori  ornandi  ab  aedilibus,  cum  tensae 
ducerentur.  Et  Romani  quidem  ad  honorcm  Deum  insig- 
nibus  armis  hostium  usi  sunt :  Campani,  ab  superbia  et 
odio  Samnitium,  gladiatores  (quod  spectaculum '^  inter 
epulas  erat) "  eo  ornatu  armarunt,  Samnitiumque  nomine 
compellarunt."  Eodem  anno  cum  reliquis  Etruscorum  ad 
Perusiara,  quae  et  ipsa'*  induciarum  fidem  ruperat,  Fabius 
consul  nee  dubia  nee  difficili  victoria  dimicat.  Ipsum  op- 
pidum  (nam  ad  moenia  victor  accessit)  cepisset,  ni  legati 
dedentes  urbem  exissent.  Praesidio  Perusiae  imposito,  le- 
gationibus  Etruriae  amicitiam  petentibus  prae  se  Romam  ad 
senatum  missis,  consul/ praestantiore  etiam,  quam  '^  dicta- 
tor, victoria  triumphans,  Urbem  est  invectus.  Quin  etiam 
devictorum  Samnitium  decus  magna  ex  parte  ad  legatos, 
P.  Decium  et  M.  Valerium,  est  vcrsum  :  quos  populus 
proximis  comitiis  ingenti  consensu  consuiem  alterum,  alte- 
rum  pra3torem  declaravit. 

41.  Fabio  ob  egregie  perdomitam  Etruriara  continuatur 
consulatus:  Decius  collega'^' datur.*  Valerius  praetor  quar- 
tum  creatus.  Consules  partiti  provincias.  Etruria  Decio, 
Samnium  Fabio  evenit.'^  Is  profectus  ad  Nuceriam  Al- 
faternam,^  turn  pacem  petentes,^  quod  uti  ea,  cum  daretur, 


edd.  (irgf.ntariorum. — 12  '  Quod  spectaculum  pro  quorum  spectaculum:  nisi  ita 
leg.'  Rupert. — 13  Vulg.  appellurunt. — 14  Viilg.  qua  ipsa.  Vid.  Not.  Var. — 
15  Ya\g.  prcEstantiore,  quam. 

16   '  Cliirt.   Decio  collega.    Voss.  et   Helm.  Decio  coUega.     Forte  mutata 
distinctione,   Fabius  ob  egregie  perdomitam  Etruriam,  continuato  consulatu,  De- 
cio collega  datur.'    J.  F.  Gionov. — 17  Legendnni  nionet  J.  F.  Gronov.  Coll- 
in OTJE 

"  Dominis  argenlariarum  [argentario-  Fiiit  et  Romanis  aliquando  spectacu- 

ri<m]  ad  forum  ornandum']  Tal)ernae  ar-  liim  gladiatorum  inter  epiilariini  crti- 

gentarioruin  in  Fore  Romano.  Horiim  delia  oblectamenta,  Strabone   lib.  v. 

magnam  partem  servos  fuisse  docet  aliisque  testibus,  apiid  Lips.Saturnal. 

liic  locus.  lib.  I.  cap.  6.  qui  raos  sub  Imperato- 

Argentariarum'\     Nempe,   officina-  ribus  perseveravit. 

rum.    Vide  lib.  xxvi.  c.  27.    Delevi-  *  A.  U.  C.  445. 

mus  ergo  nrgentariortim,  ex  sententia  >  Profectus  ad  Nuceriam  Alfatemam'\ 

Ampliss.  Viri  Gis.  Cuperi.  J.  Clericus.  D\ceTeDta.\\i, profectus  Nuceriam,  Nos- 

"  Quod  spectaculum  inter  epulas  erat]  tro   solenne  praepositionem    addere. 


LiJi.  IX.  CAP.  41.  1281 

noluissent,  aspernatus,  oppugnando  ad  deditionem  sub- 
egit.'^  Cum  Samnitibus  acie  dimicatum.  Haud  raagno 
certamine  hostes  victi :  neque  ejus  pugnae  memoria  tradita 
foret/9  ni  Marsi  *  eo  primum  praalio  cum  Romanis  bellas- 
sent.  Secati  Marsorum  defectionem  Peligni  eandem  fortu- 
nam  habuerunt.  Decio  qiioque  alteri  consuli  secunda  belli 
fortuna  erat.  Tarquiniensem ''  metu  subegerat  frumentum 
exercltiii  praebere,  atque  inducias  in  quadraginta  annos  pe- 
tere,  Volsiniensium '^  castella  aliquot  vi  cepit:  qua^dam 
ex  iis  diruit,  ne  receptaculo  hostibus  essent :  circumferen- 
doque  passim  bello,  tantum  terrorem  sui  fecit,  ut  nomen 
omne  Etruscum  foedus  ab  consule  peteret.  Ac  de  eo  qui- 
dem  nihil  impetratura.  Indncite  annuae  datae.  Stipendium 
exercitui  Romano  ab  hoste  in  eum  annum  pensum,  et 
binae  tunicae  in  militem  exactae.  Ea  merces  induciarum 
fuit.  Tranquillas  res  jam  Etruscis  turbavit  repenlina  de- 
fectio  Umbrorura/'  gentis  integrae  a  cladibus  belli,  nisi  quod 


sulibus partitis  provincias,  Etruria  D.  S.  F.  e. — 18  Vulg.  Profecfus  ad  Nueeriam 
AUifates  jam  turn  ....  aspernatus,  oppugnando  subegit.  Vid.  Not.  Var. — 
19  Flor.  ei  pugna.    Conj.  J.  F.  Gronov.  neque  ea  pugna  memoria  tradita  foret. 

NOT.i: 

Vulgo  pro  Alfaternam  legebatnr  Atli-  Hanc  Nueeriam  Alfaternam  a  Roma- 

fates.     Sed  cum  Fabius  ab  Auctore  nis  ad  Sanniites  antea  defecisse  Dio- 

memoretur  Nueeriam  profectus,  (ul-  dorus  tradit.    Alfaternae  cognomine 

ciscendis,  ut  credibile  est,  navalibns  dist'inguitur    a  Nuceria  Cauiellaria, 

sociis,  qui  ibi  anno  superiore  male  ac-  Umbriee  oppido,   sub   Apeimino,   ad 

cepti,)  persuaderi  ciiiqnam  haud  fa-  fontem  Tiniae,  non  procul  Canierino. 

cile  poterit,  nulla  ulterioreNueerino-  ^  Turn  pacem  petentes]   Si  Alfater- 

rummentione,  ad  AUifates  iransgres-  nam  retineamus,    intelligendum   erit 

sum  sive  ducem,  sive  seriptorem,  tan-  civcs,  aut  incolas.     Alioqui  seriben- 

to  inter  utrumque  populum  interval-  dum  Alfaternos,  quee  videtnr  Cluverii 

lo  ;  prjEsertim  eum  AUifae  panic  ante  sententia. 

vi  captae  essent,  ut  sup.  c.  31.  Belle  ^  Ni  Marsi]    Vide  lib.  viii.  c.  29. 

itaque  Sigonius  ex  vetustis  codicibus  ubi  et  de  Pelignis. 

varum  reddidit  Nucerise  cognomen.  *>  Tarquiniensem']  Gives  Tarquinio- 

Est  auteni   Nuceria  Alfaterna  ultima  rum.  De  quibus  lib.  J.  c.  34.  item  lib. 

Campanise  urbium,  trans  Vesuvium  vii.  c.  15. 

sita,  alluente  Same,  novem  a  mari  "  Volsiniensium]  Lib.  v.  c.  32. 

passuum    millibus.      Hodie    Nocera.  ^  Umbronm]  Vid.  lib.  v.  c.  35, 


1282  T.  Livn 

transitum  exercitus  ager  senserat.'"  li,  concitata  omni  ju- 
ventute  sua,  et  magna  parte  Etruscorum  ad  rebellionem 
compulsa,  tantum  exercitum  fecerant,  ut,  relicto  post  se  in 
Etruria  Decio,  ad  oppugnandam  inde  Romani  ituros,  mag- 
nifice  de  se  ac  contemtim  de  Roraanis  loquentes,  jactarent. 
Quod  inceptum  eorum  ubi  ad  Decium  consulem  perlatum 
est,  ad  Urbem  ex  Etruria  magnis  itineribus  pergit,  et  in 
agro  Pupiniensi"^  ad  famam  intentus  hostium  consedit. 
Nee  Romae  spernebatur  Umbrorura  bellum  :  et  ipsse  minae 
metum  fecerant  expcrtis  a '  Gallica  clade,  quam  intutam 
urbem  incolerent.  Itaque  legati  ad  Fabium  consulem  missi 
sunt,  ut,  si  quid  laxamenti  a  bello  Samnitium  esset,  in  Um- 
briam  propere  exercitum  duceret.  Dicto  paruit  consul, 
magnisque  itineribus  ad  Mevaniam,^  ubi  tum  copiee  Um- 
brorum  erant,  perrexit.  Repens  adventus  consulis,  quern 
procul  Umbria  in  Saranio  bello  alio  occupatum  credide- 
rant,  ita  exterruit  Umbros,  ut  alii  rcccdendum  ad  urbes 
munitas,  quidara  omittendum  bellum  censercnt.  Plaga 
una  (Materinam  ipsi  appellant)  non  continuit  mode  s  cete- 

"'  Subila  alienatio  Umbrorum  {quce  natio  immunis  fuerat  a  beUicis  calamilali- 
bus,  nisi  quatenus  per  agros  eorum  transitrant  copia:)  perturbavit  res,  qua  jam 
apud  Etruscos  pacatce  erant. 


Pro  tradita  conj.  Tan.  Faber  prodita. — 20  Vulg.  Pipiniensi. — 1  '  Preepositio  « 

NOTiE 

*  In  agro  Pupiniensi]  Ager  Piipi-  ?  Plaga  una  (Materinam  ipsi  appel- 

niensis.    sive   Pupiiiius,   tractiis   est  lant)  non  conlinuit  modo]  FaWitm,  op'i- 

Lalii  veleiis  exiguus,  ac  pariiin  foe-  nor,  Glar.  qui  plagam  liic  liaud  dnbie 

cundiis,  circa  octavtim  al)  urbe  lapi-  militize  nomon  esse  putat,  et  foi  tas- 

dem,  citra  Gabies.    Pnpinia  inde  tri-  sis  quod  7r\o7ia;'  vocant  Grapci  aciem 

bus.    Hie  igitur  Decius  Unibrcs,  Ko-  qiiadratam   altera   parte   longiorem. 

main  per  Sabinornin  regioiiem  peten-  Sigonii,  Gronovii,  aliorunique  hac  in 

tes,  proxinie  urbem  expectandos  cen-  resilentium  niirari  licet.     Ego  '  pla- 

snit.  gam  '  primum  iuterpretor  pagum,  re- 

'  Ad  Mevania)n'\    Ad  Clitnmni   ac  giuncnlam,oppidi  territorium.  Dein- 

Tinise  amnium  confluentes  est  jNIe-  de   pro  Materinam   legenduni   conji- 

vania,  Umbronmi  urbs  antiqua  et  niu-  cio  Matilicam,  vel  Ulatelicinam.   Ete- 

nita,    inter   Spoletium    et  Assisium.  nim  Matilica  oppidum  in  Umbria  le- 

Hodie    vulgo    Bevagna,    in    Ducatu  gilur  apud  Frontinum  de  coioniis,  qui 

Spoletauo,  Pontificiac  ditionis,  ejus  agrum  eadeni  lege  contineri  ait^ 


LIB.  IX.  CAP.  41.  1283 

ros  in  armis,  sed  confestim  ad  certamen  egit.  Castra  val- 
lantem  Fabium  adorti  sunt.  Quos  ubi  eflfiisos  mere  in 
munimenta  consul  vidit,  revocatos  milites  ab  opere,  prout 
loci  natura  tempusque  patiebatur,  ita  instruxit :  ^  cohorta- 
tusque  praedicatione  vera  qua  in  Tuscis,  qua  in  Samnio 
partorum  decorum,  exiguam  appendicem  Etrusci  belli  con- 
ficere  jubet;  et  vocis  impiae  poenas  expetere,  qua  se  urbem 
Romanam  oppugnaturos '  minati  sint.''^  Haec  tanta  sunt 
alacritate  inilitum  audita,  ut  clamor,  sua  sponte  ortus,  lo- 
quentem  interpellaverit  ducem.  Ante  imperium  deinde 
concentu  tubarum  ac  cornuum  ^  cursu  efFuso  in  hostem  fe- 
runtur.  Non  tanquam  in  viros  aut  armatos  incurrunt : 
(mirabilia  dictu  !)*^  signa  primo  eripi  coepta  signiferis  ;  dein- 
de ipsi  signiferi  trahi  ad  consulcm,  armatique  railites  ex 
acie  in  aciera  transferri,  et,  sicubi  est  certamen,  scutis 
magis,  quam  gladiis,  geritur  res.  Umbonibus^'*  incussa- 
que  ala'  sternuntur  hostes.  Plus  capitur  hominum,  quam 
caeditur :  atque  una  vox  ponere  arma  jubentium  per  totam 
fertur  aciem.  Itaque  inter  ipsum  certamen  facta  deditio 
est  a  primis  auctoribus  belli.     Poster©  insequentibusque  ^ 


abest  amnltis  Mss.  et  recte  forsan.'  Rupert.— 2  Instruit  Gronov.  1665.  Doii- 
jat.  Crevier.— 3  Vet.  lib.  apud  Sigon.  expugnaturos. — 4  Minati  sunt  Stroth. 
et  Kreyssigius.— 5  '  Plenius  aptiusque  Flor.  et  Mureti,  Ante  imperium,  ante 
concentum  tubarum  ac  cornuum:  neque  enim  signa  canebant  ante  imperium.' 
J.  F.  Gronov.— 6  Vet.  lib.  apud  S'lgoxi.  mirabile  dictu.— 7  Vet.  lib.  ap.  eiind. 
Vmbonibus  incussa  ala.—8  Duo  Pall,  et  alter  Voss.  inter  ipsum  certamen 
facta  deditione  a  primis  auctoribus  belli,  p.  i. 

NOTiE 

qua  Camerinnm  :  inde  Plinio  '  Mati-  scit  esse  mediam  partem,  et  quasi  um- 

licates.'   Est  ad  radices  Apennini,su-  bilicum  scuti,  rotundo  tumore   pro- 

pra  lEs'im  fl.  in  Piceni  finibus.  Hujus  tuberaiitem  ;  deduclo,  ut  videtur,  vo- 

itaque  tractus  duces,  militesve,  auc-  cabulo  a  Graeco  ft^/Sw",  quod  petrae 

tores  pugnandi  ceteris  fuisse  snspicor,  superciiium  significat.     Et  vero  um- 

licet  uon  inter  principes  populos,  sed  bo  a  Statio  non  semel  pro  niontium 

minus  extra  Umbriam  cognitos  fuisse  eminentia  sumitur  ;  a  TertuUiano,  et 

innuat  Noster,  parentbesi  ilia  (/T/a<e-  aliis,  pro  vestis  positu,  qui  ad  pectus 

licinnm  ipsi  appellant).  Alioqui  Mari-  exibat  in  tumorem. 
timam  vel  Tudertinam  scribi  posse  ex-  '  Incussaque  ala'\  Ala  noinen,  quod 

istimarem.  plures  habet  significationos,  dicatur 

h  Umbonibus'\  Uniboneni  nemo  ne-  hoc  loco  pro  axilla ;  et  lacertum,  to- 


1284  T.  Livii 

diebus  et  cctcri  Umbrorum  populi  dcduntur.     Ocriculani'' 
sponsione  in  amicitiara  accept!.' 

42.  Fabiiis,  alienaj  sortis  victor  belli,"  in  suam  provin- 
ciam  cxercitum  reduxit.  Itaque  ci,  ob  res  tani  Icliciter 
gestas,  sicut  priore  anno  populus  continuaverat  consula- 
tum,  ita  senatus  in  insequcntem  annum,^*  quo  A^p.  Clau- 
dius, L.  Volumnius  consules  fncrunt,  prorogavit,  maxirae 
Appio  adversante,  imperium.  Appium  censorem  petisse 
consulatum,  coniitiaquc  ejus  ab  L.  Furio  tribuno  plebis 
intcrpellata,  donee  se  censura  abdicavit,  in  quibusdam 
annalibus  invenio.  Creatus  consul,  cum  collegas  novum 
bellum,  Sallentini  hostes™  decernerentur,  Roma?  mansit, 
ut  urbanis  artibus  opes  augerct,"  quando  belli  decus  pe- 
nes alios  esset.  Volumnium  provincial  baud  poenituit. 
31ulta  secunda  prcTlia  fecit:  aliquot  urbes  hostium  vi  ce- 
pit.  Praedas  erat  largitor,  et  benignitatem  per  se  gratam 
comitate  adjuvabat:  militemque  iis  artibus  fecerat  et  pe- 
rlculi  et  laboris  avidum.  Q.  Fabitis  proconsul  ad  urbem 
Allifas  cum  Samnitium  exercitu  signis  collatis  confligit. 
Minime  ambigua  res  fuit.  Fusi  hostes,  afquc  in  castra 
compulsi.  Nee  castra  forent  retenta,  ni  exiguum  superfuis- 
set  diei:^  ante  noctem  tamen  sunt  circumsessa,  etnocte  cus- 
todita,  ne  quis  elabi  posset.    Postero  die,  vixdum  luce  certa, 

"  Fahius,  victor  eo  hello,  quod  alteri  gercndum  sorte  obtif^erat,  nimirum  Decio, 
"  Ut  polcntiam  silii  majorem  pararet  per  eas  artes  qua  domi  talent, 
f  A  jsi  quvd  node  imtninenfe  non  satis  supererat  lucis. 

9  Senatus  insequente  anno  GroDOv.  Donjat.  Crevier. 

NOT;E 

(umqne  bracJiiiim  sinistrum  siiperiiis  '  Sponsione  in  amicitiam  accepti]  De 

designat,  quo  sustinetur  quatiturque  sponsione  dictum  cap.  9. 

clypeiis.  *  A.  U.  C.  446. 

''  Ocriculani]      Postreina    Umbrize  ">  Sallatliyii  hastes']    lapygiae,   sen 

tirbinin,  in  ejus  extremis  ad  Sabinos  Messapiae,  inter  illos  et  Calabros  in- 

finibiis,  paulo  ultra  Narem    aninem  terjacente  Apennino  divisae,  partem 

versus  raeiidiem.     Ocricuii,  vel  sin-  inrolebant,Tarentino  sinuiobversam. 

gnlari  numero   Ocriculum,  apud  An-  Nunc     pars     Hydnintinaj    regionis. 

toninum    corrupte    L'triculi,   propius  Vulgo  Terra  d"O<ran<0,  quke  Neapoli- 

Tiberi  fuit,  qnam  oppidumquod  nuuc  tana  provincia. 
OtricoU,  altero  a  flumine  ruilliari. 


i 


I 
I 


LIB.    IX.    CAP.   43. 


1285 


deditio  fieri  coepta :  et  pacti,  qui  Samnitium  forent,  ut  cum 
singulis  vestimentis  emitterentur.  Hi  omnes  sub  jugum 
missi.  Sociis  Samnitium  nihil  cautum.  Ad  septem  millia 
sub  corona  venierc.  Qui  se  civcra  Jlernicum  dixerat,  seor- 
sum  in  custodia  habitus.  Eos  omnes  Fabius  Romam  ad 
senatum  misit:  et,  cum  quaesitum  esset,  delectu,  an  volun- 
tarii^  pro  Samnitibus  adversus  Romanos  bellassent,  per 
Latinos  populos  custodiendi"  dantur.  Jussique  earn  inte- 
gram  rem  novi  consules,  P.  Cornelius  Arvina,  Q.  Marcius 
Tremulus,  (ii  enim  jam  creati  erant,)  ad  senatum  referre. 
Id  aegre  passi  Hernici.  Concilium  populorum  omnium 
habentibus  Anagninis "  in  circo,  qucm  Maritimum  vocant,f 
praeter  Alatrinatem,''  Ferentinatemque/  et  Verulanum/ 
omnes  Hernici  nominis'  populo  Romano  bellum  indixe- 
runt. 

43.  InSamnio  quoque,  quia  decesserat  inde  Fabius,  novi 
motus  exorti.  Calatia  et  Sora  praesidiaque,  quae  in  iis 
Romana  erant,  expugnata :  et  in  captivorum  corpora  mili- 
tum  foede  saevitum.     Itaque  eo  P.  Cornelius  cum  exercitu 

'i  An  publico  consilio,  an  arbitrio  quisque  suo  pricatim. 


NOTiE 


"  Per  Latinos  populos  custodiendi] 
Hie  mos  fuit,  cum  liostes  capti,  aut 
etiam  suspecti  cives,  magno  numero 
in  custodiam  dandi  viderentur,  do- 
nee daniuati,  aut  absolnti  essent,  ut 
non  in  urbe,  sed  per  municipia  colo- 
niasve  vicinas  custodiendi  distribue- 
lentur.  Id  de  conjuratis  cum  Cati- 
lina  Caesar  censuit.  Idem  in  Herni- 
cis  captis  nunc  servatum. 

"  Anagninis]  Hernicorum,  qui  post- 
ea  Latio  additi,  caput  Anagnia,  nunc 
quoque  Anagni  dicta :  in  Campania 
Rom.  loco  edito  parnni  culta. 

p  In  circo,  qnem  Maritimum  vacant] 
At  Hernici  nulla  ex  parte  mare  at- 
tingebant.  Foitean  ad  lacum  ali- 
quem,  aut  perennem  uberemve  a- 
quaro,  situs  ille  circus,  inde  Maritimi 
cognomen  lulerit:  nisi  forte  Mariti- 


mus  dictus  comparationc  circi  alteri^ 
us  qui  apud  eandem  urbem,  adhuc 
illo  remotior  a  mari. 

1  PrcEter  Alairinatem]  Alatrium, 
sive  Aletriuni,  \u\go  Alatro,  ad  ortum 
asstivum  Anaguiae  est,  versus  Liris 
fontes.     Episcopatus  titulo  gaudet. 

'  Ferentinatemque]  De  Ferentino, 
quod  Anagniae  ad  meridiem  in  via 
Latina,  aliisque  cognominibus  fere 
locis,  vulgo  nunc  Ferentino,  aut  Fio- 
rentino,  egi  lib.  ii.  c.  3S.  et  lib.  vii. 
c.  9. 

'  Verulanum]  Verulae  sub  fontibus 
Cosae  amnis,  quinque  ab  Alatrio  mil- 
libus  in  Anstrnm,  vulgo  Veroli. 

'  Omnes  Hernici  nominis]  Qui  illi 
omnes  ?  Nam,  denitis  bis  tribus,  soli 
Hernicorum  supersunt  Anagnini,  qui 
quidem  alicujus  nomiuis  sint. 


128G  T.  LI VI I 

missus.*  Marcio  novi  hostes  (jam  ciiini  Ana<;ninis  Herni- 
cisque  aliis  bellura  jussum  erat)  decernuntur.  Primo  ita 
omnia  opportuna  loca  hostes  inter  consulum  castra  interce- 
perunt,  ut  pervadere  expeditus  nuntius  non  posset,  et  per 
aliquot  dies  incerti  rerum  omnium,  suspensique  do  statu 
alterius,  uterque  consul  ageret,  Romamque  is  metus  ma- 
naret ; '°  adeo  ut;  omnes  juniorcs  sacramcnto  adigcrentur, 
atque  ad  subita  rerum  duo  justi  scriberentur  exercitus.  Ce- 
terum  Hernicum  bellum  ncquaquam  pro  praesenti  terrore 
ac  vetustatc  gentis  gloriae  fuit."  '  Nihil  usquam  dictu  dig- 
num  ausi,  trinis  castris  intra  paucos  dies  exuti,  triginta 
dierum  inducias,  ita  ut  ad  senatura  Romam  legatos  mitto- 
rent,  pacti  sunt  bimestri  stipendio  frumentoque,  et  singulis 
in  militem  tunicis.  Ab  senatu  ad  Marcium  rejecti,  cui  se- 
natus  consulto  permissum  de  Hernicis  erat:  isque  earn 
gentem  in  deditionem  acccpit.  Et  in  Samnio  alter  consul, 
superior  viribus,  locis  impeditior  erat.  Omnia  itinera  ob- 
sepserant  hostes,  saltusque  pervios  ceperant,  ne  qua  sub- 
vehi  commeatus  possent :  neque  eos,  cum  quotidie  signa  in 
aciem  consul  proferret,  elicere  ad  certamen  poterat ;  satis- 
que  apparebat,  neque  Samnitem  certamen  praesens,  nee 
Romanum  dilationem  belli  laturum.  Adventus  Marcii, 
qui,  Hernicis  subactis,  maturavit  collegae  venire  auxilio, 
moram  certaminis  hosti  exemit.  Nam,  ut  qui  ne  alteri  qui- 
dem  exercitui  se  ad  certamen  credidissent  pares,  conjungi  '* 
utique  passi  duos  ''  consulares  exercitus  nihil  crederent  su- 
peresse  spei,*  advenientem   incomposito  agmine  Marcium 

^  Non  tantum  attulit  disciimev,  quantum  imminere  videbatur  ex  terrore  quern 
nunc  ea  gens  intulerat,  et  ex  ejiisdem  antiqua  gloria. 

'  Utpote  qui,  si  forte  sinerent  ut  consulum  duorum  copies  conjungerenlur,  nul- 
lum spem  reliquam  haberent,  cum  ne  satis  quidem  se  idoneos  putarent  ad  dimican- 
dum  cum  alterutro  eorum  exercitu. 


10  '  Voceni  uterque  ita  et  cum  sing,  et  cum  pliir.  jiingi,  baud  placet.  Non 
male  cod.  Rottend.  nuntius  non  posset.  Per  aliquot  ....  agere,  Romamque 
is  metus  manarat.'  Rupert. — 11  '  Flor.  gloria.  Forte,  ac  vetusta  gentis  gloria 
fuit.'  J.  F.  Gronov. — 12  '  Ante  conjungi  forte  excidit  copula  et :  certe  sup- 

NOTyE 
*  A.  U.C.447 


LIB.  IX.  CAP.  43.  1287 

aggrediuntur.  Raptim  collatae  sarcinae  in  medium,  et, 
prout  tcmpus  patiebatur,  instructa  acies.  Clamor  pritnum 
in  stativa  perlatus,"  dein  conspectus  procul  pulvis  tumul- 
tum  apud  alterum  consulem  in  castris  fecit.  Isque,  con- 
festim  arma  capere  jussis,  raptimque  eductis  in  aciem  mili- 
tibus,  transversara  hostium  aciem  atqua  alio  certamine 
occupatam  invadit ;  clamitans,  *  summum  flagitium  fore,  si 
alterum  exercitum  utriusque  victoriae  compotem  sinerent 
fieri,  nee  ad  so  sui  belli  vindicarent  decus.'"  Qua  impetum 
dederat,  perrumpit;  aciemque  per  mediam  in  castra  hostium 
tendit,  et  vacua  defensoribus  capit  atque  incendit.  Quae 
ubi  flagrantia  Marcianus  miles  conspexit,  et  hostes  re- 
spexere,  tuni  passim  fuga  coepta  Samnitium  fieri.  Sed 
omnia  obtinet  caedes,  nee  in  ullam  partem  tutum  perfugium 
est.  Jam,  triginta  millibus  hostium  caesis,  signum  receptui 
consules  dederant,  coUigebantque  in  unura  copias,  in  vicem 
inter  se  gratantes ;  '*  cum  repente  visae  procul  hostium  no- 
vas cohortes,  quae  in  supplementum  scriptae  fuerant,  inte- 
gravere  caedem.  In  quas,  nee  jussu  consulum,  nee  signo 
accepto,  victores  vadunt,  '  malo  tirocinio  imbuendum  Sam- 
nitem,'  clamitantes.  Indulgent  consules  legionum  ardori, 
ut  qui  probe  scirent,  novum  militem  hostium  inter  percui- 
sos  fuga  veteranos  ne  tentando  quidem  satis  certamini  fore. 
Nee  eos  opinio  fefellit.  Omnes  Samnitium  copiae,  veteres 
novaeque,  montes  proximos  fuga  capiunt.  Eo  et  Romana 
erigitur  acies :  uec  quicquam  satis  tuti  loci  victis  est,  et  de 
jugis,  quae  ceperant,  funduntur ;  jamque  una  voce  omnes 
pacem  petebant.     Tum,  trium  mensium  frumento  iraperato. 


plendaest.'  Rupert.— IZ  Duo  Gronov.  Doujat.  Crevier. — 14  '  Mss.  nonnulli 

NOTtE 

"  In  stativa  perlatus']  In  castra  Cor-  cos,  quos  brevi  subegerat.   Cornelius 

nelii,  ubi  jam  exercitum  diu  babe-  itaquesuosmonet,  rem  esse  indigoam, 

bat.  si  gloriam  confecii  belli,  quod  ipsis 

*  Nee  ad  se  sui  belli  vindicarent  de-  uiaudatumerat,  sibi  non  vindicarent, 

cus'\  In  Samnites  certabatnr,  adver-  atque  ad  se  traherent ;  sed  a  Marci- 

sus    quos    missus   Cornelius  consul,  anis  militibus  occupari  patercntur. 
cum  sue  exercitu  :  Marcius  in  Herni- 


1288  T.  Livii 

et  annuo  stipendio,  ac  singulis  in  militcm  tunicis,  ad  sena- 
tum  pacis  oratores  missi.  Cornelius  in  Samnio  rclictus. 
Marcius  de  Hernicis  triuraphans  inUrbemrediit;  statuaque 
equestris  in  foro  decreta  est,'5^  quae  ante  templura  Castoris 
posita  est.  Hernicorum  tribus  populis,  Alatrinati,  Veru- 
lano,  Ferentinati,  quia  maluerunt,  quam  civitatem,  suae 
leges  redditee  :  ^  connubiumque  inter  ipsos/  quod  aliquara- 
diu  soli  Hernicorum  habuerunt,  permissum.  Anagninis, 
quiquc  arma  Ronianis  intulerant,  civitas  sine  sutFragii  la- 
tionc  data  :  concilia  connubiaque  aderata :  ct  magistrati- 
bus,*  praeterquam  sacrorum  curatione,  interdictum.  Eo- 
dem  anno  osdes  Salutis  a  C.  Junio  Bubulco  censorc  locata 
est,  quam  consul  bello  Samnitium  voverat.  Ab  eodem  col- 
legaque  ejus  M.  Valerio  Maximo  viae  per  agros  publica 
impensa  factae.  Et  cum  Carthaginiensibus  eodem  anno 
fcedus  tertio  **  renovatum  :  Icgatisque  eorum,  qui  ad  id  ve- 
nerant,  comiter  munera  missa. 

44.  Dictatorera  idem  annus  habuit  P.  Cornelium  Scipio- 


gratulantes,  ex  interpretatione.'  Slroth. — 15  '  Leg.  decreta  ei,  quod  et  moniiit 
Gron.'  Rupert. 

NOTJE 

y  Quia  maluerunt,  quam  civitatem,  adcmtum  asset,  immospecialiter  con- 

sucE  leges  reddita;']  H\s  opp\d\s,m\x  in  cessum  oportuit.    Sed  hie  agitiir  de 

fide  manserant,  oblatiim  ftiit  jus  civi-  connubiis  inter  diversas  Hernicorum 

talis  a  Ronianis.    Sed  oppidani  leges  civitates. 

suas   praetulerunt,    carumque    usnm  ^  Et  magi  strati  bus]    Sic  igilur  A- 

maluerunt  quam  civitatem,    Illis  ita-  nagnia,  ademtis  legibns  et  magistra- 

que,  quia  liaRC  oppida  colonias  Roma-  tibus,    in    pra;fecturae   magis    quam 

iiorum  nondtim  acceperant,  pristine  municipii  aut  colonise  fonnam  redac- 

jure    uti   permissum.      Unde   videri  ta,  nudo  civitatis  Rom.  titulo  dato, 

possunt  quasi  municipia  libera,  qui-  absque  sufFragii  jure, 

bus  propria;  leges,  cum  propriis  ma-  '^  Cum  Carthaginiensibus  eodem  anno 

gistratibus,  essent.     Qua  de  re  antea.  fcedus  tertio]  Scribit  lib.  in.  Polyb. 

^  Connubiumque  inter  ipsos]  Id  aliis  citatws    a   Glar.   ictum   primo    cum 

etiam    Latinorum    negatum    vidimus  Carthaginiensibus    fcedus    a    primis 

lib.  vin.  c.  14.  scilicet  ne,  afBnitati-  consulibus,  quod  a  Livio  praetermis- 

bus  mutuis  arctius  juncti,  etiam  arma  sum,  ut  alia  non  pauca.     Initum  me- 

consociarent.  Neque  verum  est,  quod  niorat   idem  lib.  vii.  c.  27.  an.  406. 

Godelev.  ex  Sigonio  observat,  cum  Nunc  itaque  tertio  percussum   cum 

omnibus  Italis  connubia  priscis  Ro-  iis  foedus :  quanquam  hoc  ad   Pyrrhi 

nianis  fuisse,  nisi  specialiter  id  juris  in  Italiam  adventura  refert  Po!yb. 


LIB.  IX.  CAP.  44.  1289 

nem,  cum  raagistro  equitum  P.  Decio  Mure.  Ab  iis,  propter 
quae  creati  erant,  comitia  consularia  habita,  quia  neuter 
consulum  potuerat  bello  abesse.  Creati  consules  L.  Postu- 
mius,  Ti.  Minucius.*  Hos  consules  Piso  Q.  Fabio  et  P. 
Decio  suggerit,'  biennio  exemto,  quo  Claudium  Volumni- 
umque,  et  Corneliura  cum  Marcio  consules  factos  tradi- 
dimus.  Memoriane  fugerit  in  annalibus  digerendis,  an  con- 
sult© binos  consules,  falsos  ratus,''  transcenderit,  incertum 
est.  Eodem  anno  in  campum  Stellatem  agri  Campani  ^ 
Samnitium  incursiones  factae.  Itaquc  ambo  consules,  in 
Samnium  missi,  cum  diversas  regiones,  Tifernum  Postu- 
mius,  Bovianum  Minucius,  petissent;  Postumii  prius  ductu 
ad  Tifernum  pugnatura.*  Alii  baud  dubie  Samnites  victos 
ac  viginti  millia  '^  hominum  capta  tradunt ;  alii  Marte  aequo 
discessum,  et  Postumium,  metum  simulantem  nocturno 
itinere,  clam  in  montes  copias  abduxisse ;  hostes  secutos 
duo  millia  inde  locis  munitis  et  ipsos  consedisse.  Consul, 
ut  stativa  tuta  copiosaque  (et  ita  erant)  petisse  videretur, 

*  Piso  successores  dat  hosce  consules  Q.  Fabio  et  P.  Decio. 


16  *  In  aliis  libris  adeo  XXX.  millia:  sed  forte  pro  XX.  millia  ex  Diodoro 
1.  XX.  p.  779.  leg.  //.  millia:  et  sic  saepe  uumeri  a  librariis  confusi  auctique 

NOTiE 

*  A.  U.  C.  448.  temtrionalior,ut  Faustianus,Austra. 

c  Binos  consules,  falsos  rains']  Binos  lior   ex    Cluverii    desciiptione.     At 

immo  consulatus,  consules  bis  binos:  Stellatinus  ager,  a  quo  deinde  Stel- 

sed  nisi  per  annos  digesta  erat  Piso-  latina  tribus  Romae,  fuit  inter  Cape- 

nis  historia,   potnit  alia  esse   causa  nam,  Veios,  et  Falerios,  in  Tuscia. 

horum  consulatuum   omittendorum  ;  ^  Ad  Tifernum  pugnatumj  Sub  Bo- 

nempe  quod  res  duobus   illis   annis  viano  apud  Samnites  eTiferno  monte 

gestas  historiae  majestate  minus  dig-  oritur  Tifernus  fl.  vulgo  nunc  Biferno. 

nas  censeret.  Ad  eum  fuit  Tifernum  hoc  oppidum 

<i  In  campum  Stellatem  agri  Campa-  Samniticum.     Cluv.  putat  ibi  fuisse, 

ni]     Animadvertere    licet    campum  ubi  nunc  Moiise, coniifatus  sui  et  pro- 

Lunc   Stellatem    diversum    fuisse    a  vincix  in  Neapolitano  regno  caput, 

campo  Stellatino  :  ille,  de  quo  nunc  Aliud  fuit  Tifernum    Tiberinum   in 

agitur,  in  Campania,  a  Caleno  agro  Umbria,  vulgo  Cittil  di  Castello.    A- 

divisus  intercedente  Callicula  monte  liud  Tifernum  Metaurense  in  cadem 

inter  Savouem  et  Vulturnum  fluvios,  regiooe,  vulgo  S,  Angelo  di  Vado. 
videtur  pars  fuisse  agri  Falerni  scp- 

Delph,  et  Var,  Clas,                   Livius.  4  R 


1290  T.    LI VII 

postquam  et  raunimentis  castra  firmavit,  et  omni  apparatu 
rerum  utilium  instruxit,  relicto  firmo  praisidio,  de  '7  vigilia 
tertia,  qua  duci  proxime  potest,  expeditas  legiones  ad  col- 
legam,  et  ipsum  adversus  alios  sedentem,  ducit.  Ibi,  auc- 
tore  Postumio,  Minucius  cum  hostibus  signa  confer! ;  et, 
cum  anceps  praelium  in  multum  diei  processisset,  turn 
Postumius  integris  legionibus  dcfessam  jam  aciem  hostium 
improvise  invadit.  Itaque,  cum  lassitude  ac  vulnera  fugara 
quoque  praepedissent,  occidione  occisi  hostes,  signa  unum 
et  viginti  capta :  atque  inde  ad  castra  Postumii  perrectum. 
Ibi  duo  victeres  exercitus  perculsum  jam  fama  hostera 
adorti  fundunt  fugantque  :  signa  militaria  sex  et  viginti 
capta,'^  et  imperator  Samnitium  Statins '9  Gellius,  multique 
alii  mortales,  et  castra  utraque  capta  :  et  Bovianum,  ubi 
postere  die  cceptum  oppugnari,  brcvi  capilur.  IVIagnaque 
gloria  rerum  gestarum  consules  triumpharunt.  Minucium 
consulera,  cum  vulnere  gravi  relatum  in  castra,  mertuum, 
quidam  auctores  sunt,  et  M.  Fulvium  in  locum  ejus  con- 
sulem  suflectura :  et  ab  eo,  cum  ad  cxercitura  Minucii 
missus  esset,  Bovianum  captum.^°  ^  Eodem  anno  Sera, 
Arpinum,*^  Censennia,'  ^  recepta  ab  Samnilibus.  Herculis 
magnum  simulacrum  in  Capitolio  positum  dedicatumque. 


vidcntur.'  Rupert.  Viil.  Not.  Var. — 17  Vnlg.  de  abest.— 18  '  Deleo  rb 
capta  :  siifficil  enim  niox  poni,  et  castra  utraque  capta.'  J.  F.  Gronov. — 19  Sta- 
tus conj.  Drak.  Ii.  1.  et  x.  18.— 20  Al.  Bolam  captain.  Vid.  Not.  Var.— 1  Al. 
Consentia,  Serenttia,  jEsernia,  Cessenia,  Cesennia,  Cersennia,  Cer/ennia. 

NOTiE 

f  Bovianum  captum]  Quoniam  Bovi-  e  Sora,  Arpinum]  De  bis  supra. 

anuin  expngnatum  jam  ante  narravit,  *■  Censennia]    Alii  codices  babent 

iiec  postea  defectionis  meminit  Livi-  Cessentia;   alli  Cosentia:    ilia  incog- 

us,  miratiu  Glar.  nunc  capiiim  idem  nita.     Ultimiim  in  Bruttiis,  dlmidiae 

oppidiim  did;  ideoqiie  Sigonius,  auc-  fere  Italiae  intervallo.      Legendum, 

tore  Diodoro  Siculo,  Bolam  reponit.  nisi    fallor,   Cer/ennia,   quod    Marso- 

Veruni  nee  Bola  in  Samnio,  ubi  nunc  rum  oppiduni  est  in  orientali  Fucini 

bellum,  sed  in  Latio  ;  et  initio  linjus  lacus  ripa,   qua  in  eum  Pitonius  am- 

cap.  Minucius  consul  Bovianum  peti-  nisinfluit.     Is  locus  hodie  Castel  Ve- 

isse  dicitur.     Eoque  ipso  satis  a  Ro-  nere  Cluv.  at  Hoist.  Li  colli.     Porro 

manis  illud  descivisse  indicator.  Marsi,  qui  supra  Soraiu  et  Arpinum 


LIB.   IX.   CAP.  45.  lt>91 

45.  P.  Snlpicio  Saverrione/  P.  Scmpronio  Sopho'  con- 
sulibus,*  Samnites,  seu  finem,  scu  dilationem  belli  quae- 
rentes,  legates  de  pace  Romara  misere.  Quibus  suppli- 
citer  agentibus  responsuni  est,  '  nisi  saepe  bellum  parantes 
pacem  peti^ssent  Samnites,  oratione  ultro  citroque  habita, 
de  pace  transigi  potuisse.  Nunc,  quando  verba  vana  ad 
id  locorum  "  fuerinl,  rebus  standum  esse.  P.  Sempronium 
consulem  cum  excrcitu  brevi  in  Samnio  fore :  euin,  ad  bel- 
lum pacemne  inclincnt  animi,  falli  non  posse : '  coniperla 
omnia  scnatui  rclaturum  :  decedentem  ex  Samnio  consulem 
legati  sequerentur.'  Eo  anno  cum  pacatum  Samnium  ex- 
ercitus  Roraanus,  benigne  prsebito  commeatu,  peragrassct, 
foedus  antiquum  Samnitibus  redditum.  Ad  JEquos  inde 
veteres  hostes,  ceterum  per  raultos  annos  sub  specie  infidae 
pacis  quietos,  versa  arma  Romana :  quod,  incolumi  Hernico 
nomine,  missitaverant  simul  cum  iis  Samniti  auxilia,  et, 
post  Hernicos  subactos,  universa  prope  gens,  sine  dissi- 
luulatione  consilii  publici,  ad  hostes  desciverat ;  et  post- 
quam,  icto  Romae  cum  Samnitibus  foedere,  fetiales  vene- 
rant  res  repetitum,  *  tentatiouem'  aiebant '  esse,  ut,  Icrrore 
incusso  belli,  Romanos  se  lieri  paterentur  :  quod  quantopere 
optandum  foret,  Hernicos  docuisse:  cum,  quibus  licuerit, 
suas  leges  Roraanae  civitati  praioptaverint :  ^  quibus  le- 
gend!, quid  mallent,  copianon  fuerit,  pro  poena  necessariam 
civitatera  fore.''  Ob  haec  vulgo  in  conciliis  jactata,  po- 
pulus   Roniauus  bellum   fieri  iEquis  jussit:  consulesque 

*  Ilactenus,  ad  hoc  usque  tempus. 

*  Ilium  non  facile  posse  decipi  in  judicando,  qu<B  sit  animoruin  propensio  apud 
Samnites,  an  ad  bellum,  an  ad  pacem. 

NOTiE 

colebant,  cum  ad  Samnites  defecis-  "^  Quibus  licuerit,  suas  leges  Romans 

sent,  devicti  cum  illis,  supra  cap.  41.  civitati prceoptacerint]  Indicantur  Ala- 

Haec  itaque  eorum  urbs  uunc  recep-  trini,  Fei  entinates,  et  Venilani,  qiii- 

ta.  bus  id  permissum,  cap.  43. 

'  P.  Sempronio  Sopho]  Hie  ei  uni '  ^  Pro  pwna  necessariam  cititaiemfore] 

tituius  ob  excelleutem  jurispruden-  Anagninis  nempe  civitas  sine  snffra- 

tiamapopulo  Rom.  datus.  gio  data  fuerat,  c.43.  Quas  sane  sub- 

*  A.  U.  C.  149.  jectionera  magis  quam  societatero,  et 


1292  T.  LI VI I 

ambo,  ad  novum  profecti  belluni,  quatuor  millia '  a  castris 
hostium  consederunt.  ^quorum  exercitiis,  (ut  qui  suo 
nomine  permultos  annos  imbelles  egissent,)  tumultuario 
similis,  sine  ducibus  certis,  sine  imperio,  trepidare.  Alii 
exeundum  in  aciem,  alii  castra  tuenda  censcnt :  movet 
plerosque  vastatio  futura  agrorum,  ac  deinceps  cum  levibus 
praesidiis  urbium  relictarum  excidia.  Itaque  postquam 
inter  multas  sententias  una,  quas,  omissa  cura  communium, 
ad  respectum  suarum  quemque  rerum  vertissct,  audita,  ut 
prima  vigilia  diversi  e  castris  ad  deportanda  omnia  tuen- 
daque  moenibus  in  urbcs  abirent ; "  cuncti  eam  sententiam 
ingenti  assensu  accepcre.  Palatis  hostibus  per  agros, 
prima  luce  Romani,  signis  prolatis,  in  acie  consistunt,  et, 
ubi  nemo  obvius  ibat,  pleno  gradu  ad  castra  hostium  tendunt. 
Ceterum,  postquam  ibi  nequc  stationes  pro  portis,  nee 
quenquam  in  vallo,  nee  freraitum  consuetum  castrorum 
animadverterunt;  insolito  silentio  moti,  metu  insidiarum 
subsistunt.  Transgressi  deinde  vallum,  cum  deserta  omnia 
invenissent,  pcrgunt  hostem  vestigiis  sequi.  Sed  vestigia, 
in  omnes  seque  ferentia  partes,  ut  in  dilapsis  passim,  primo 
errorem  faciebant :  post,  per  exploratores  compertis  hos- 
tium consiliis,  ad  singulas  urbes  circumferendo  bello,  unum 
et  quadraginta  oppida  intra  dies  quinquaginta'^  omnia  op- 
pugnando  ceperunt;  quorum  pleraque  diruta  atque  incensa, 
nomenque  /Equorum  prope  ad  internecionem  deletum.  De 
^Equis  triumphatum  ;  exemploque  eorum  clades  fuit,'  ut 
Marrucini,'"  Marsi,  Peligni,  Frentani  = "  mitterent  Romara 

y  Ut  in  oppida  quique  sua  secederent,  in  qua  pretiosa  et  uiilia  quceque  con/er- 
rentiir,  intra  muros  includenda,  et  ibi  defendenda. 

-  Et  strages  ^quorum  documentum  licinis  populis  dedit  pacis  petendce. 


2  Vulg.  Aveirione. — 3  *In  edd.  niiiltis  extat  millibus,  qnod  et  Drakenbor- 
cliius,  licet  nostrum  Imillia']  melius  esse  scntiret,  invitis  paene  omuibiis 
BIss.  retiniiit.'  Stroth. — 4  Vulg.  intra  dies  triginta. — 5  Vulg.  Ferentini, 

NOTiE 

onus,  non  lionorem,  seciim  feiebat  ;         "  Marrucini]  De  his,  deque  Pelig- 

utpote  nulla  lionorum  participatione      Jiis  lib.  viii.  c.  29. 

coucessa.  "  Frentani]  Mare    Snperum,  inter 


LIH.    IX.    CAP.    46. 


1293 


oratores  pacis  pctend;\3    amicitiaequc.     lis  populis  foedus 
petentibus  datura. 

46.  Eodem  anno  Cn.*^  Flavins"  Cn.  filius  scriba,  patre 
libertino,  humili  fortuna  ortus,  ceterum  callidus  vir  et  fa- 
cundus,  aedilis  curulis  fuit.  Invenio  in  quibnsdam  annali- 
bns,  cum  appareret  ajdilibus,t  fierique  se  pro  tribu  aedilem 
videret,P  neque  accipi  ^  nomen,i  quia  scriptum  faccret ;  ta- 
bulara  posuisse,  et  jurasse,  se  scriptum  non  facturum."'^ 
Quem  aliquanto  ante  desisse^  scriptum  facere,  arguit  Ma- 
cer  Licinius/  tribunatu  ante  gesto  triumviratibusque,  noc- 

"  Cum  esset  7ninister  seu  apparitor  adilium,  et  antequam  tribus  in  suffrugia 
mitterenttir,  provideret  se  adllem  creaudttm,  neque  ejus  nomen  inter  candidatos 
recipi  edique  a  magistratu  qui  comitiis  prcrerat,  eo  quod  scriba  esset ;  deposuisse 
tabulam  in  qua  scribebat,  et  jurejurando  affirmasse  se  in  posterum  non  datunim 
operani  cEdilibus,  ut  eorutn  acta  componerct. 


6  C.  Gronov.   Doujat.  Crevier. — 7  Muretus  tentabat,  fierique  se  a  prima 
tribu.    Vulg.  7ieque  ejus  accipi. — 8  Antea  desiisse  Gronov.  Doujat.  Crevier. — 

NOT^ 

Marrucinos  et  Apulos  accolebant  per  tempore   acdiles  surrogantnr.    Euin- 

80.  ferme  tnilliaria  Frentani,  Samni-  que   primas   tribus  aedilem   curulem 

tica  gens,   a   Frentone    forte  fl.   sic  renimtiaverunt.     At  aedilis,  qui  co- 

dicti,  qui  vulgo  Forbore.     Is  enim  in-  niiiia  haljcbat,  negat  accipere  :  ne- 

itio  eorum  terminus  ad  orientem  aes-  que  slbi  placere,  qui  scriptum  face- 

tivum  ;  quanqnam  postea  quae  a  Ti-  ret,  eum  a?dilem  fieri,     Cn.  Flavin?!, 


ferno  ad  Frentonem  jacent  Apuiis 
sunt  attribiita  :  inter  eorum  oppida 
Istonluni,  et  Anxanum.  Nunc  pars 
sunt  Aprutii  citerioris,  provinciae 
regni  Neapolitani. 

°  Cn.  Flavins]  Cneium,  et  Cneii  fili- 
nni,  vocat  Cic.  lib.  i.  de  Orat.  et  alibi. 
Cneius  quoque  est  Pomponio  Jur. 
Cons,  et  Gell.  qui  patrem  ejus  Anni- 
urn  nominat. 


Annii  filius,  dicitur  tabulas  posuisse, 
scriptu  sese  abdicasse.  Isque  aedilis 
curnlis  factus  est.' 

Fierique  se  pro  tribul  Hoc  est,  se 
eligi  sedileni  abeo  qui  suffragium  pro 
tribu  preerogativa  ferebat.  Vide  Jo. 
Fr.  Gronovlum.  J.  Clericus. 

1  Neque  accipi  nomen]  Nomen  ali- 
cujus  accipi,  ejusquerationem  haberi 
dicituris,  cujns  petitioneni  legitiniam 


t  Cum  appareret  cedHibus]  Astaret     judicaus    niagistratus,    qui     comitiis 
aedilibuSjUt,  sisuo  scribae  officio  indi-     praeest,  eum  inter  candidatos  popiiio 


gerent,  paratus  esset.     Vide  A.  Gel- 
liuni  1.  VI.  c.  9.  J.  Clericus. 

p  Fierique  se  pro  tribu  tedilem  videret] 
Rem  lotam  describit  ex  Pisone  vete- 
ri  historico  A.  Gellius  lib.  vi.  cap.  9. 
'  Cn.  Flavins  patre  libertino  natus 
scriptum  faciebat :  isque  in  eo  tem- 
pore   aedili    curuli    apparebat,   quo 


nominat ;  ut  ex  Nostro  non  uno  loco 
probari  potest. 

'  Se  scriptum  non  fact  urutji]  Scribae, 
qui  singulis  magistratibus  appare- 
bant,  librarii  erant  ex  Festo,  qui  ra- 
tiones  publicas  scribebant  in  tabulis. 
Et  hoc  erat, '  scriptum  facere.' 

^  Macer  Licinius]  De  hoc  Historico 


1294 


T.   LIVii' 


turno  altcro/  altero  coloniae  deducendae."  Cetenira  (id  quod 
haud  discrepat)  contiimacia  adversus  contemnentes  humi- 
iitatem  suam  nobiles  certavit:  civile  jus,  repositum  in 
penetralibus  pontificum,"  evulgavit,  fastosque  circa  roriim 
in  albo  proposuit,  ut,  quando  lege  agi  posset,  sciretur: 
aedem  Concordiae  in  area  Vulcani  summa  invidia  nobiliura 
dedicavit;  coactusque  consensu  populi  Cornelius  Barba- 
tus  ponlilex  raaximus  verba  praeire,''  cum  more  majorura 
negaret,  nisi  consulem  aut  imperatorem,  posse  templum 
dedicare.  Itaquc  ex  anctoritate  senatus  latum  ad  popu- 
lum  est,  nc  qnis  templum  aramve  injussu  senatus  aut  tribu- 
norum  plebei  partis  majoris  dedicaret.  Haud  meraorabi- 
lem  rem  per  se,  nisi  documentum  sit  adversus  superbiara 
nobilium  plebeiaj  libertalis,  referam.  Ad  collegam  a?grum 
visendi  causa  Flavins  cum  venisset,  consensuque  nobilium 
adolescentium,  qui  ibi  assidebant,  assurrectum  ci  non  es- 
set/  curulem  afl'erri  sellam "  eo  jussit,  ac  sede  honoris  sui 
anxios  invidia  inimicos  spectavit.     Ceterura  Flaviuni  dix- 


NOT^ 

dictum  lib.  iv.  r.  7.  et  20.  &c.  lionornni  fiiisse  scriliit,  quod  surrep- 

'  Nocturno  allero]    Apiid   Veteres  tuiii  Appio  Claudiolibnini  Actiomim 

iiirendiis     arceiidis     triumviri     pr«-  pnpiilo  tradidissct.     Hinc   libritm  il- 

erant ;  (]m  cvciibias  agehaiit,  tlicti-  hiiii  appeilarunt   Jus  Civile  Flavia- 

que  idcirco  sunt  norturni.     Erat  an-  num. 


tem  familia  publica   rirca  portas  et 
niuros  disposita  :  uude,  si  opus  esset, 
voeabatur.     Postea  liuic  rei  pripfec- 
turn  vigilum  prirposuil  Augustus. 
"  Altera  colonice  deducetidce~\    Facto 


y  Pontifex  maximus  verba  pr(Bire'\ 
Hie  dedicandorum  templorum  m08 
apud  veteres  Romanes  fnit,  ut  ma- 
gistrntus  prece*  conciperet  secundum 
verba  pontificis  maximi.     Vide  qucE 


senatusconsulto  aut  If-ge  de  colonia  d«- Capitolii  dedicatione  lib.  ii.  c.  8. 

(Icduceuda,  scriptoque  nuniero  colo-  Id  in  devotione  qnoqtie  servaium  lib. 

norum,    per    consulem    pra;toremvp  viii.  c.  9. 

curatores,  qui   deducerent,  creaban-  ^  Assurrectum  ci  no7i  esset]  Honoris 

ttir  comitiis  tribiitis,  plerunique  tres,  apud  onnies  ferme  gentes  indicium, 

sa>pe  majori  numero,  unde  triumviri,  venienti  assurgere  :  quod  observan- 


quiuqueviri,  &c.  colonia;  deducendae 
appeliati. 

''  Cirile  jus,  repositum  in  penetrali- 
bus pnntificum]  Hac  de  re  Cic.  pluri- 
bus   locis:  atque  in    priuiis   Pompo- 


tia?  genus  non  solum  magistratibus, 
sed  et  senioribus  delatum  a  juniori- 
bus.  Hinc  de  Laconilius  Satiricus  : 
'  Credebant  hoc  grande  nefas,  et  mor- 
te  piandum,  Si  juveuis  vetulo  non 


nins  Jurisconsultus  lege  ii.  dig.  de      assurrexerat.' 

Orig.  Jur.  atque  banc  Flavio  causani         »  Curulem  afferri  scllam]  Narratiir 


LIB.  IX.  oAi'.  46.  1295 

crat  cedilem  forensis  factio,''  Ap.  Claudii  censuia  vires 
nacta,  qui  senatum  primus  libcrtinorum  filiis  lectis  inqui- 
naverat.  Et  postquam  earn  lectionem  nemo  ratam  habuit, 
ncc  in  curia  adcptus  erat,  quas  petierat,  opes  urbaiias ;  *^ 
humilibus^  per  omnes  tribus  divisis,  forum  ct  campuni 
corrupit.  Tantumque  Flavii  comitia  indignitatis  habue- 
runt,  ut  plerique  nobilium  annulos  aureos  ''  e  phaleras  de- 
poncrent.  Ex  co  tempore  in  duas  partes  discessit  civitas. 
Aliud  integer  populus,  fautor  et  cultor  bonorum,  aliud  fo- 
rensis factio  tenebat;  donee  Q.  Fabius  et  P.  Decius  cen- 
sores  facti :  et  Fabius,  siniul  concordiae  causa,  simul  ne 
humillimorum  in  manu  comitia  essent,  oranem  forensem 
turbam  excretam  in  quatuor  tribus  conjecit,  urbanasque 
eas  appellavit.  Adeoque  earn  rem  acceptam  gratis  animis 
ferunt,  ut  Maximi  cognomen,  quod  tot  victoriis  non  peper- 
erat,  hac  ordinum  temperatione  pareret.  Ab  eodem  insti- 
tutum  dicitur,  ut  equites  Idibus  Quintilibus  transveheren- 
tur. 

9  Scribenduni  monet  J.  F.  Gionov.  quas  pelierat  opes,  urbanis  humilibus, 

NOTiE 

hoc  qnoqiie  Flavii  factum  apad  Gell.  ant  ex  militaribus.     Appius  sperave* 

loco  pauio  aute  laudato.  rat  urbanas  opes  adepturum,  atque, 

''  Forensis  factio']  Earn  plebeiorura  iutrusis  in  senatum  ILbertinis,  regna- 

paiteni   intelligit  Slgon.   lib.   ii.  de  turum  in  curia,  ob  ingentem  sibi  eo 

jure  ant.  Civ.  Rom.  c.  13.  quae  a  Cic.  beneficio  obnoxiorum  senatorum  nu- 

'  urbana  plebs'  nominari  solet.     Za-  merum.     Id  frustra  fuerat,  exciusis 

sius  autem  in  Catal.  leg.  antiq.  liber-  ex  albo  senatoribus,  quicumque  ab 

tinos  interpretatur,  qui,  cum  magno  eo  allecti.   Speraverat  quoque,  spar- 

numero  essent,    assidueque  in    foro  sis  humilioribus  per  tribus,  summam 

versarentur,  in  comitiis  plane  domi-  potentiam  in  comitiis  habiturum.  Ve- 

uabantur,  plebe  ingeuua  colendis  a-  rum   hi  quoque  omnes   ex  tribubus 

gris  occupata.     Livius  ipse  mentem  priscis  detracti,  atque  in  quatuor  re- 

suam  satis  explicat,  cum  subjicit, '  hu-  dacti  a  Fabio,  ut  hie  dicitur. 
milibus  per  omnes  tribus  divisis,'  ab         '^Annulos  aureos]  His  initio  neequi- 

Appio   Claudio   censore    corruptuna  tes  quidera  usi:   post  equitum  pro- 

esse  forum  et  Campum  Martium.  prium  insigne  fuerunt,  qui  prius  fer- 

<=  Nee  in  curia    adeplus  erat,   quas  reos   gestabant.      Tandem    omnibus 

petierat,  opes  urbanas]  Opes  sive  po-  permissi,  etiam  libertinis,  ex  rescrip- 

tentia  optimatum   apud   Romanos  e  to   imperatorum  ;  imrao  et  citra  re» 

duplici  fonte,  ex  urbanis  actionibus,  scriptum  constitutione  Justiniani. 


T.    LI VII    PATAVINI 

HISTORIARUM 

AB     URBE     CONDITA 
LIBER    X. 


BREVIARIUM. 


Cap.  1.  Soram  et  Albam  coloui<e  deductintur.  Arpinatibiis  Ticbiilanisquc 
datur  civitas.  Fnisinates  teitia  parte  agii  damnantiir.  Parva  expeditio 
in  Umbriam  facta,  et  2000.  latrones  in  spelunca  op[)ressi.  j^qui  siihigiin- 
tur  a  C.  Jiinio  Biibiiico  Diet.  2.  Cieonymus  dux  Lacedxnionioium  Tiiu- 
1  ias  in  Sallentiuis  capit,  pervenitque  penitus  ad  littora  Vtiietonmi ;  sed  ab 
his  viclus,  vix  quinta  parte  naviiim  incoliimi,  discedit.  3.  Fwdiis  cum 
Vestinis  ictiim.  Rebellio  Etruriae,  et  INIarsoriini  ob  coloniam  Carseolos 
deductam.  M.  Valerius  Maxinius  Diet,  fiindit  Marsos :  at  M.  jEinilius 
Paullus  mag.  eq.  ab  Etrnscis  fiigatur.  4.  Etriisci  insidias  quoqne  parant 
Cn.  Fulvio  legato,  sed  frustra,  5,  et  a  Valerio  devicti  indiicias  biennii  im- 
petrant. 

6.  Q.  et  Cn.  Ogulnii  tribiini  pi.  rogationem  promulgant,  ut,  cum  iv.  augnres 
et  IV.  pontifices  sint,  iv.  pontifices  et  v.  augures,  de  plebe  omnes,  alle- 
gantur.  7.  8.  Eam  dissuadet  maxime  Ap.  Claudius,  et  suadet  P.  Decius 
Mus.  9.  Turn  ingenti  consensu  populi  accipitur.  Eodem  anno  a  M. 
Valerio  Maximo  cos.  diligentius  sancitur  lex  de  provocatione,  tertia  post 
reges  exactos  lata  a  familia  eadem.  Idem  Valerius  viiicit  jEquos,  et  Q. 
Appuleius  alter  consul  Nequinum  Umbrias  opp.  circumsidet.  Q.  Fabium, 
consulatu  repudiato,  aedilem  curulem  factum  quidam  tradunt.  Lustrum 
conditum  ;  tribusque  additee  duae,  Aniensis  ac  Terentina.  10.  Nequinum 
ope  transfugarum  capitur  et  colonia  mittitur  eo,  Narnia  a  Nare  fl.  appel- 
lata.  Etruscis  bellum  adversus  Romanes  molienlibus,  fines  eorum  ingre- 
diuntur  Galli,  qui  pecunia  ingenti  accepta  recedunt  quideni.sedsocietatem 
belli  abnuunt,  nisi  pars  agri  detur.  11.  T.  Manlius  cos.  in  Etruria  eqno 
eft'usus  nioritur,  et  M.  Valerius  Max.  ei  suflfectns  vastandis  agris  urendis- 


1298  T.  Livri 

que  teclis  non  ad  ceitamen  Iiostes  elicPic  potest.  Caritas  annonae,  qnam 
Q.  Fabiiis  iNIax.  aed.  cnr.  siiblevat  prseparando  ac  convelieiido  fruraento. 
Rebellio  Samnitiinn,  Liicanornm  fines  depopiilantium. 
12.  Foediis  cum  Lncanis  fit,  et  fetiales,  sed  frnstia,  luittuntiir,  qui  Samnitem 
decedeie  agro  sociorum  jubeant.  Hostes  a  considibiis  vincnntnr,  Etnisci 
a  L.  Coinelio  Scipione  ad  Volaterras  cniento  in  pra^lio,  et  Samnites  a  Cn. 
Fiilvio  ad  Bovianum.  13.  Fama  exoritnr,  Etrnscos  Samnitesqiie  ingenles 
conscribeie  exercitiis,  et  bnjus  terioris  causa  Q.  Fabins  Maximus  invitus 
quai'tuin,  eoque  suffragantc,  P.  Deciiis  Mus  tertium  ronsules  creantur. 
Multis  nlmium  ngri  possidentibus  dies  ab  aedilibus  dicitur.  14.  Etriiria 
ad  pacem  petendani  inclinaiitc,  ambo  coss.  in  Samnium  legiones  ducunt, 
ubi  Fabins  iiostem  fortiter  pugnantem  ad  Tifernum  profligat.  15.  Decius 
fundil  Apulos,  et  duo  consulares  exercitus  in  Saninio  omnia  evastant. 
Fabius,  comitionim  causa  Romam  profectus,  consnlatuni  denuo  sibi  ob!a- 
tum  recusat,  et  L.  Volnmnius  dc  plel)e  cum  Ap.  Claudio  iteium  fit  consul. 
IG.  Fabio  et  Decio  in  sex  menses  prorogatur  iniperium  in  Samnio.  Hostes 
inde  pulsi  Elruriam  petunt,  eamque  niixtis  terrore  precibus  ad  bellum  tra- 
here  conantur.  17.  Interea  in  Samnio  capiuntur  diripiunturque  Murgan- 
tia,  Romulea,  et  Ferentium. 
18.  Anctore  Gellio  Egnatio,  duce  Samnitiuni,  Imic  popnlo  se  conjungunt  non 
modo  Tusci  fere  omnes,  sed  et  Umbri  Gallique  mercede  solicitati.  Hinc 
Volnmnius  in  Samnium  pioficiscitur,  et  Appius  in  Etruriam.  Is  nee  scite 
nee  fortunate  quicquam  gerit,  et  Volnmnius  cum  suis  copiis  ad  ilium  per- 
git  accitus  Uteris,  quas  tamen  hie  a  se  scriptas  esse  negat.  19.  Altercatio 
consulum,  quorum  alter  orator,  alter  imperator  est  melior.  Volumnius 
jam  abiturus  retinetur  precibus  Appiani  exercitus.  Victoria  Romanorum. 
20.  Volumnius  in  Samnium  redit,  et  in  Campano  agro  cafdit  Samnites  prae- 
da  onustos.  21.  Roma^  trepidationem  mox  perlaeta  excipit  supplicatio, 
placetque  ut  duae  colonic  circa  Vescinum  Falernumque  atrruni,  ab  Samni- 
tibus  depopulatum,  praesidii  loco  deducantur,  Minturnee  et  Sinuessa.  In- 
terim Etrusci,  Samnites,  Umbri,  Gallique  arma  ccnferunt  in  Etruria 
22.  Q.  Fabius  Max.  consensu  victus  consul  creatur  cum  P.  Decio,  quern 
iternm  coliegam  poposcerat:  el  L.  Volumnio  in  annum  prorogatur  impe- 
lium. 
23.  Prodigia ;  supplicationes  ;  Pudicitia  patricia  et  plebeia,  earumque  sa- 
cella  et  arae.  Fceneratores  et  pecuarii  bonis  mulctantur.  24.  Inter  con- 
sules,  qui  duobus  jam  consnlatibus  rensuraque  Concordes  fuerant  college, 
contentio  oritur  de  provinciis,  patriciis  tendentibus,  ut  Fabius  Etruriam 
extra  ordinem  vel  sine  sorte  obtineat :  quae  etiam  provincia  ilii  decernitur 
popnli  consensu.  25.  Fabius,  scriptis  duntaxat  quatuor  millibus  peditum 
et  600.  equitibus,  ad  castra  Appii  praetoris  proficiscitur  ;  sed  mox  Romam 
redit  ad  consultandum  de  bello  Etrusco,  cujus  terrorem  auxerat  Ap.  Clau- 
dius. 26.  Ibi  petit,  ut  sibi  adjutor  detur  Decins,  isque  non  recusat  socie- 
tatem  imperii.  Legio  Rom.  ab  Unibris,  vel,  quod  probabilius  est,  Gallis 
circumventa,  deletur.  27.  Atrox  pugna  consulum  cum  Samnitibus  et 
Gallis  in  agro  Sentinati.  28.  Romanis  in  laevo  cornu  fugientibus,  Decius 
exemplo  patiis  se  devovet.    29.  Pugna  cum  Gallis  in  sinistro  cornu  resti= 


LIB.    X.  1299 

tnitur;  in  dexlro  Sanniites  a  Fabio  vincuntur.  Galli  testiidine  facta  soli 
lesistuiit,  sell  tandem  circumventi  ab  teigo  et  ipsi  caeduntiir,  30.  In 
Etiuiia  Cn.  Fulvius  propi»tor  res  ex  sententia  geiit :  etSaninitibus  nova; 
clades  inferuiitiir  turn  a  Pelignis  in  lioiiini  agro,  turn  a  Voluiiinio  ad  Tifer- 
mini  montem.  Tiiumpinis  Fabii  et  piaeniia  niilitnm.  31.  Etrusci  a  Fabio, 
et  Samiiite^  in  caiiipo  Steliati  ab  Appio  Voliimnioque  funduntur.  Pesti- 
lentia  prodigiaqne.  Q.  Fabius  Gurges,  consulis  filiiis,  aliquot  niationas 
stupii  daninatas  pecunia  niulctat.     Diuturnitas  belli  Saninitici. 

32.  Sanniites  castra  M.  Aiilii  Regiili  cos.  oppugnant.  33.  Roniani  eos  ex- 
pelliint,  sed  persequi  non  ansi  retro  in  Soraniim  agruni  emit.  L.  Postu- 
mius  Megellus  cos.  collegae  se  conjinigit.  34.  Postumins  Milioniam  et 
Ferentinum  expugnat,  aliisqiie  desertis  oppidis  Saninii  potitur.  35,  Atilii 
pra}liiim  anceps  et  varium  ad  Liiceriam.  Postero  die  Samnites,  castra 
Rom.  sine  certaniine  praeterire  cnpicntes,  pra^bent  speciem  recta  teaden- 
tium  ad  ea  oppugnanda.  Hinc  nova  pugna,  ad  quam  conserendani  neutris 
animus  est.  3G.  Romani  tiigiunt  primuni,  niox  vincnnt :  nee  ita  multo 
post  ill  agro  Interamnati  caediint  alias  Saninitiuiu  copias  praeda  impeditas. 
37.  Postuniius  e  Saninio  transit  in  Etruriam  eanique  pervastat.  Idem 
auxilio  tribunorum  pi.  trium,  sine  auctorilate  Patruin,  triumphat. 

38.  Lege  sacrata  delectus  liabetnr  per  onine  Samnium.  Legio  linteata  Sacra- 
mento adacta  horrendo  ritu  et  aiireis  argenteisqiie  arniis  ornata,  aliusque 
exercitus,  ei  corporum  specie  et  apparatu  non  dispar,  ad  Aquiloniam  con- 
sident.  39.  Cousiiles  Samnium  depopulantur.  Sp.  Carvilius  Aniiternum 
vi  capit,  et  obsidet  Cominium.  L.  Papirius  Cursor  Duroniam  expugnat, 
pervenitque  ad  Aquiloniam,  ubi  hostes  insignibus  armis  fulgentes  ab  eo, 
ut  olim  a  patre  ejus,  (,ccidione  occidnntur.  40.  Acies  utrimque  instruitnr, 
et  pnllarius,  qui  faustissimum  auspicium,  tripudium  solistimum,  mentitus 
erat,  inter  prima  signa  constitutus  cadit  primus,  pilo  temere  emi»so  ictus. 
Auguriuni  corvi.  41.  Praclium  atrox.  Sp.  Nautius  densiore  pulvere  pro- 
cui  excitato  prjebet  speciem  advenientis  exercitus  Carviliani.  Hostes 
jurati  injuratique  passim  steinuntur,  et  pars  in  castra  ad  Aquiloniam  po- 
sita,  pars  Bovianum  perfiigiuiU.  L.  Volumnius  castra  capit,  et  L.  Scipio 
penetrat  in  interiora  urbis.  42.  Nocte  deseritur  ab  liostibus  oppidum, 
in  quod  et  consul  signa  intulerat.  Non  ferine  alius  dux  laetior  in  acie 
visas,  et  ab  eodem  in  ilia  non  templum,  sed  pocillum  niiilsi  votum  Jovi 
Viclori.  43.  Cominium  a  Carvilio  captum.  Hostes  in  fuga  interfecti. 
44.  Consules  conjungwnt  castra  et  suos  pro  cnjusque  merito  laudant  do- 
nautque.  Inde  ad  oppida  Samnii  oppugnanda  ducunt  legiones.  45.  Fa- 
liscorum  aliorumque  EtruriiE  populorum  rebellio.  Carvilius,  Palumbino, 
Volana,  et  Herculaneo  captis,  ex  Saninio  iu  Etruriam  transit.  Papirius 
Sffipinum  expugnat.  46.  Idem  triumphat,  et  eximiis  hostium  spoliis  exor- 
nat  eedem  Quirini,  forum  et  fiuitimas  quoque  colonias.  Carvilius  in  Etru- 
ria  Troilium  et  quinqne  castella  vi  capit,  annuasque  inducias  dat  Faliscis 
pacem  petentibus.  Triuniphus  ejus.  JEdes  Fortis  Fortunse  de  nianubiis 
facta.  Praedse  pars  data  militibus.  Accusatio  L.  Postumii  baud  peracta. 
47.  Lustrum  xix.  conditur.  Romani  primuni  coronati,  ob  res  bello  bene 
gestas,  ludos  spectant,  et  victoribus  daut  palmas.    Pecuarii  aliquot  dam- 


lOOO  T.    LIVII 

nantur.     Pestilentia  Urbem  agrosqiie  nrit,  et  in  libris  Sibyllinis  invenitur, 
iEsculapii  signiim  ab  Epidauro  Romam  arcessendum. 


1.  L.  Genucio,  Ser.  Cornelio  consulibus,*  ab  externis 
ferme  bellis  otium  fuit.  Soram  atque  Albam  colonias  de- 
ductae.  Albam  in  iEquos*  sex  millia  colonorum  scripta. 
Sora  agri  Volsci'*  fuerat;  sed  posscderant  Samnitcs.  Eo 
quatuor  millia  hominum  missa.  Eodem  anuo  Arpinatibus 
Trebulanisque  "^  civitas  data.  Frusinates  **  tertia  parte 
agri  damnati,  quod  Hernicos  ab  eis  solicitatos  compertum  : 
capitaque  conjurationis  ejus,  quaestione  ab  consulibus  ex 
senatus  consult©  habita,  virgis  caesi  ac  securi  percussi. 
Tamen/  ne  prorsus  imbellem  agerent  annum,"  parva  expe- 
ditio  in  Umbria  facta  est ;  quod  nuntiabatur,  ex  spelunca 
quadam  cxcursiones  armatorum  in  agros  fieri.  In  earn 
speluncam  penetratum  cum  signis  est :  et  ex  eo  loco  ob- 


'  Ne  consules  annum  sunm  otiosum  a  hello  peragerent. 


aOTJE 

*  A.  U.  C.  450.  an.  439.  earn  ad  Samnites  dcfecisse, 

»  Albam  in  jEquos"]    Aibam  Fncen-  interfectis  colonis  Komanoniiii. 

tis  intellige,  qiuv,  3.  milliari  a  Fucino  '    Trebulanisque^   Ti  ebulas  in  Italia 

lacii,  nonien  adlmc  relinet,  in  minis,  inveiiio  pliiies  :  duas  in  Sabinis,  qua- 

vnlgo  Albe,  vel  Albi.     Ab  ea  Alben-  mm  alia  cognoniine  Mntiisca,   sep- 

ses,  ut  ab  Alba  Longa  Albani.     In  teni  passiuim  niillibus  ob  urbe  Reate  : 

colle  sita  et  munita  fuit,  ibique  de-  qiiae    nunc   Monte    Leone   Clnverio  : 

tenti  custodiae  causa  illustres  captivi,  alia  Snffena,   cujus   situs   ignoratur. 

ut  Perses  et  Bituitus,  ille  Macedo-  Tertia  fuit  in  Campania,  cujus  idem 

num,  hie  Arvernorum  rex.     Revera  Cliiverius  sitimi  fuisse  conjicit  inter 

in  Marsis  fuit,  ut  Ca.'sar,  Pompeius  veteris  CapuaR   ac  Suessulae   ruinas, 

Festus,  aliique  tradunt,situsque  ipse  ubi  nunc  vicus  Trfn/«/a;  unde  Tre- 

demonstrat.     Nam  Fucinus  lacus,  ad  bulani   cognoniine   Balinienses  ;     et 

quern    ea   sita   in    nieditullio    ferme  Ciccronis  Trebulanum.     De  hac  in- 

Marsici  agri.    Livius  in  yEquis  ponit,  telligendum   puto  Livium    hoc  loco, 

eodem   errore,  quo  paulo  post  Car-  tnm  quod  iis  regionibus  propiores  in 

seolos,  qui  jiilquorum  erant,  Marsis  quibus  hoc  tempore  Romani  bellum 

ascribit.     Nisi   finitimorum    populo-  gerebant,  tum  quod  Arpinatibus  vi- 

rum  fines  bellis  saepe  mutati.  cini,  quorum  hie  mentio. 

^  Sora  agri   Volsci]   Videtur  Sora  '  Frusinates]    Ab  oppido  Volsco- 

coloniam  jaui  autea  accepisse:   cum  rum    Frusinone,    quod    vulgo    nunc 

Liv.  lib.  superiori  memoraverit  ad  Fraselone,  ad  Cosam  fl. 


LIB.  X.   CAP.  2.  1301 

scuro  multa  vulnera  accepta,  maximeque  lapidum  ictu; 
donee,  altero  specus  ejus  ore  (nam  pervius  erat)  invento, 
utraeque  fauces  congestis  ligiiis  accensae :  ita  intus  fumo  ac 
vaporeadduo  millia  arniatoriiin,  ruentianovissime  in  ipsas 
flammas,  dum  evadere  tendunt,  absumta,  Marcis  Livio 
Dentre  et  /Emilio  ^  consulibus,*  *  redintegratum  ^quicum 
bellum.'  Coloniam,  aegre  paticntes  velut  arcem  suis  finibus 
impositam,  summa  vi  expugnare  adorti,  ab  ipsis  colonis 
pelluntur.  Ceterum  tantum  Romae  terrorem  fecere,  quia 
vix  credibile  crat,  tarn  affectis  rebus  solos  per  se  ^quos  ad 
bellum  coortos,  ut  tumultus  ejus  causa  dictator  diceretur 
C.  Junius  Bubulcus.  Is,  cum  M.  Titinio  +  magistro  equitum 
profectus,  primo  congressu  iEquos  subegit,  ac,  die  octavo 
triumphans  in  Urbem  cum  redisset,  aedem  Salutis/  quam 
consul  voverat,  censor  locaverat,  dictator  dedicavit. 

2.  Eodem  anno  classis  Groecorum,   Cleonymo  duce  La 
cedaemonio,^  ad  Italiae  littora  appulsa,  Thurias  ^  urbem  in 
Sallentinis  ^  cepit.     Adversus  hunc  hostem  consul  iEmili- 


1  In  Flor.  non  appaiet  rh  tamen. — 2  Vulg.  et  C.  JEmilio.  Scribendum 
inouet  Sigon.  M.  JEmilio. — 3  *  Redintegratum  jEquontm  bellum  in  Junta  primo 
reperio  :  nam  Andreas  et  Bee.  Equitum.  Ascensius  et  Mog.  Equicum.  Kott. 
cequi  cum.  Scribendum  autem  esse  Equicum,  diximus  ad  lib.  ii.  et  sic  babet 
Flor.'  J.  F.  Gronov. — 4  Vulg.  C.  Jun.  Bubulcus  cum  M.  Tit. 

HOTJE 

«  Et  ^milio  coss."]  Praenomen  hujus  rum  sive  Agidarum  stirpe  erat,  Cleo- 

iEmilii  apud  Cassiodorum  est  Caius  ;  menis  junioris  regis  filius,  qui    cum 

sed  idem   Marcus   est  Diodoro,   cui  Areo  Acrotati  fratris  majoris  filio  de 

potius  credendum  Sigonius  arbitra-  regno  contendit,  Pynhumque  in  La- 

tur,  quod  praesertim  anno  sequenti  a  conicam   evocavit  :    pater   Leonidae 

Nostro  magister  equitum  M.  iEmilius  posterioris. 

nominatur,  quern  eundem  esse  putat  ''  Thurias  urbem  in  Sallentinis']  In 

cum  hoc  consule.     Gronovius  suspi-  magna  Graecia,  et  Lucanorum  Brut- 

catur  hie  scriptum  a  Nostro  Marcis  tiorumque  confinio,  ad  sinum  Taren- 

Livio  Dentre,  et  JEmilio:  quod  valde  tinum,fuit  Sybaris  urbs  quondam  po- 

probabile.  tentissima,  Achaeorum  opus  ;    a  Cro- 

*  A.  U.  C.  451.  toniatis   eversa  ;    deinde  a  cive  suo 

^  JEdem  Salutis]  In  colle  Quirinali  Thessalo  restituta  ;    turn   rursus   ab 

fuit  templum  Salutis  :   unde  et  collis  Atheniensibus  aliisque  Grsecis  dele- 

ipse,  et  vicina  porta  Salutaris  dicta.  ta  ;  qui  in  alium  locum  vicinum  trans- 

s  Cleonymo  duce  Lacedcemonio]  Cle-  latam  Thurium  ab  ejus  nominis  fon- 

onytnus  hie  ex  regia  Eurysthenida-  te  dixerunt.     Vocabatur  et  plurali 


1302 


T.    LIVII 


US  mipsus  praelio  uno  fugatum  compulit  in  naves.  Thuriae 
redditae  veteri  cultori :  Sallentinoque  agro  pax  parta.  Ju- 
nium  Bubulcum  dictatorem  missum  in  Sallentinos,  in  qui- 
busdam  annalibus  invenio ;  et  Cleonymum  prius,  quam 
confligendum  esset  cum  Romanis,  Italia  excessisse.  Cir- 
curavectus  inde  Brundisii  promontorium, '  medioque  sinu 
Adriatico  ventis  latus,  cum  laeva  importuosa  Italia3  littora, 
dextra  Illyrii'^  Liburnique  et  Istri,''  gcntes  ferae,  et  magna 
ex  parte  latrociniis  maritimis  infames,  terrerent,  penitus  ad 
littora  Venetorum  pervenit.  Ibi  expositis  paucis,^  qui  loca 
explorarent,  cum  audissct,  tenue  praetentum  littus  esse,' 
quod  transgressis  stagna  ab  tergo  sint,  irrigua  aestibus  ma- 
ritimis ;  ™  agros  baud  procul  proximos  campestres  cerni ; 
ulteriora  colics;  inde  esse  ostium  fluminis  praealti,  quo 
circumagi  naves  in  stationem  tutam  vidisse ;  (Meduacus " 


5  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Thurios.     Conj.  Donjat.  Rudias. — 6  Vulg.  Illyrici, 


NOTiE 

numero  Tluuii,  ant  Tlniriap,  tandem-  tiriis,  sed  in  ea  Messapiae  parte  qua; 

que  Copiae  appellata  est  a  Romanis  Calabria  strictius  siimto  nomine  ap- 

coloniam  eo  dedncentibiis.    Sita  fiiit  pellatnr. 

inter  Cralliin  et  Sybarin  amnes ;  ubi         ^    Illyrii    Liburnique  et  Istri]    De 

mine  Turre  del  Cuppo,  ex  Cliiver.  ant  his  siio  loco  pleniws.    Notandiim  tan- 

ubi   rudera   adliuc    ad  Sybaris   ostia  tiini  Illyrionini   nomine,  quod  gene- 


nomcn  servant.  Vocantur  enim  Si- 
bari  rovinala.  At  TUnrias  in  Salenti- 
nis  nemo  loravit.  Forte  error  irrep- 
sit,  et  Rudias  scripsit  Livins,  quod 
oppidum  Ennii  poetae  patria,  revera 


rale  est,  inteliigi  speciatim  Dalmatas, 
qui  Liburnos  inter  et  Macedones  in- 
terject!. 

'  Tenue  prcetentum  littus  esse^  Pla- 
num est  Veneliae  littus,  nee  niontibiis 


Sallentinorum,  non  qnidem  ad  littus,     tumulisve  prxmiinitum  ;    et  ab  anti- 


Eed  paucis  ab  eo  |>assuum  millibus, 
Tarentum  inter  et  Uriam,  nunc  Ruja. 
•  Brundisii  promontoi-iuni]  Ad  Brun- 
dusinum  portum  promontoria  duo, 
sed  exigua,nec  alicnjus  nominis.  In- 
dicatur,  opinor,  Sallenlinum,  seu  la- 
pygium  promontorium,  nunc  Capo  di 
Leuca,  quod  Tarento  Adriaticutn  nia- 


quissimis  temporibus  tectum  paludi- 
bus  fuit  ac  stagnis,  quae  partim  ex 
Pado,  Athesi,  et  aliis  fluminibus, 
partim  ex  ipso  nascuntur,  tanta  aqua- 
rum  copia,  ut  septem  Maria  dicta 
sint. 

m  Jrrigua  astibus  maritimis']  Testa- 
tur  Strabo  lib.  v.  oram  Venetorum 


re  petentibus  superandum.   Est  enim  solam  propemodum  esse  Mediterra- 

bic  orae  Italicae  extremus  ad  orien-  nei  maris,  in  qua  Oceani  more  aestus 

tern   excursus  ;    Brundisium    antem,  marini  fiant. 

vulgoiJrJndisJ,  non  proprie  in  Sallen-  "  Meduacus}  Duplex  est  Meduacus 


LIB.  X.  CAP.  2.  1303 

amnis  erat ;)  co  invectara  classem  subire  flumine  adverso 
jussit.  Gravissimas  navium  non  pertulit  alvcus  fluminis. 
In  leviora  navigia  transgressa  multitudo  armatorum  ad 
frequentes  agros,  tribus  maritimis  Patavinorum  vicis  colen- 
tibus  earn  orara,  pervenit.  Ibi  egressi,  levi  praesidio  navi- 
bus  relicto,  vicos  expugnant,  inflammant  tecta,  hominum 
pecudumque  praedas  agunt,  et  dulcedinc  pra^dandi  longius 
usque  a  navibus  procedunt.  Haec  ubi  Patavium"  sunt 
nuntiata,  (semper  autem  cos  in  armis  accolas  Galli  habe- 
bant,)*  in  duas  partes  juventutem  dividunt.  Altera  in  re- 
gioncm,  qua  eflusa  populatio  nuntiabatur;  altera,  ne  cui 
praedonum  obvia  fieret,  altero  itinere  ^  ad  stationem  navium 
(millia  autem  quatuordecim^  ab  oppido  aberat)  ducta.  In 
naves  parvas,  custodibus  interemtis,  impetus  factus ;  terri- 
tique  nautie  coguntur  naves  in  alteram  ripam  aranis  trans- 
jiccre.  Et  in  terra  prosperum  aeque  in  palatos  preedatores 
praeliura  luerat ;  refugientibusque  ad  stationem  Grajcis  Ve- 
neti  obsistunt.  Ita  in  medio  ■°  circumventi  hostes  caesique  ; 
pars  capti  classem  indicant  regemque  Cieonymum  tria  mil- 
lia  abesse.  Inde,  captivis "  proximo  vico  in  custodiam 
datis,  pars  fluviatiles  naves,  ad  superanda  vada  stagnorum 

''  Patnvini  vera  semper  ad  bellum  parati  esse  cogebantur  propter  assiduos  vicino- 
rum  Galloruni  insult  us. 


— 7  Vid.  Not.  Var. — 8  '  Legendiim  p utabam  aho  :  sed  banc  conjectiiratn  jam 
prascepit  Gronovius.'  Stroth.  '  Magis  nobis  ariidet  Biirnianni  conjectura, 
Drakenborcbio  jam  probata,  avio  itinere.'  Doeiing.  Avio  probat  et  Rupert. 
— 9  Quindecim  Grut.  Gronov.  Doujat.  Crevier.  all. — 10  Vulg.  in  medium. — 
11  '  Regemque  Cieonymum  tria  inde  millia  abesse.  Ibi  captivis.  Deficiuutur 
omnes  script!  rf  Ibi:  babent  aiitem,  tria  (nonnulli  quatuor)  millia  abesse.  Inde 
captivis:  iit  et  Juntas  :  nam  Andreas,  Ascensius,  Becliar.  Mogunt.  tria  millia 
abesse.    Ibi  captivis.     Vulgatam  apud  primum  inveui  Grypbium.'  J.  F.  Gro- 

NOTtK 

amnis,  ex  Rhetia  in  intimum  sinus  A-  bem  antiquissimam,  quam  ab  Ante- 

driatici  recessum  intluens,  major  et  nore  Trojano  conditam  volunt  fabu- 

minor,  qui  Patavium   alluit.     Inter  latores.   Ciuverius  in  eo  nomine  Cel- 

utrunique   vetustis    temporibus   fuit  ticam  formationem  agnoscit  :  sed  ne 

Pagus  Trojanus.    Major  bodie  Bren-  Venetis  Gallis   boc  decus    ascribat, 

ta,  minor  Bacchiglione  vocatur.  (quod  Strabo  velle  videtur,)  maluit 

"Patavium^   Meduacus  minor  Pa-  ad  Illyriosconfugere.    Olini  Venetia; 

laviiiin  aliuit,  major  [iraeterfliiit ;   tir-  caput,  nunc  Academia  ilhislris,  vul- 


1304  T.   LIVII 

apte  planis  alveis  fabricatas,  pars  captiva  navigia  armatis 
complent.  Profectique  ad  classem,  immobiles  naves  et 
loca  ignota  plus,  quam  hostera,  timentes  circumvadunt : 
fugientesque  in  altum  acrius,  quam  repugnantes,'^  usque  ad 
ostium  aranis  persecuti,  captis  quibusdam  incensisque  na- 
vibus  hostium,  quas  trepidatio  in  vada  intulerat,  victores 
revcrtuntur.  Cleonymus,  vix  quinta  parte  navium  incolu- 
mi,  nulla  regione  maris  Adriatici  prospere  adita,  disccssit. 
Rostra  navium  spoliaque  Laconum,  in  jede  Junonis  vcteri 
fixa,  multi  supcrsunt,  qui  viderunt.  Patavii  monumentum 
navalis  pugnaj  eo  die,  quo  pugnatum  est,  quotannis  solcnni 
certamine  navium  in  flumine  oppidi  medio  p  exercetur.'' 

3.  Eodem  anno  Romaj  cum  Vestinis,""  pctentibus  amici- 
tiam,  ictum  est  foedus.  Multiplex  deinde  exortus  terror. 
Etruriam  rebellare,  ab  Arretinorumseditionibus  motu  orto, 
nuntiabatur  ;  ubiCilnium  genus  +  pra^potens,''  divitiarura  in- 
vidia,  pelli  armis  coeptum  ;  siraul  Marsos  '+  agrum  vi  tueri, 
in  qnem  colonia  Carseoli '  deducta  erat,  quatuor  millibus 

<^  Opibus  supra  ceteras  eminens  familia  Cilniorum. 


nov. — 12  Viilg.  ac  nusquatn  repugnantes, — 13  *  Forte  leg.  Patavii  in  monu- 
mentum (nienioriam)  ttavalis  jmgnce  ....  quotannis  solenne  cerlamen  navium  .... 
cxercetur :  nisi  haec  senteiitia  doctius  expiessa  est.'  Rupert, — 14  '  Aliquot 
libri  liabent  Simum  a  Marsis.    Quo  fit,  ut  putem  legendum  esse,  Simul  a 

HOTJE 

go  Padoa.  '  CarseoW]  Via  Valeria  trib.  pass. 

p  Injtumine  oppidi  medio]    In  Me-  inillib.  a  dextra  Anienis  ripa  fiiere 

duaco  minori,  qui  per  mediam  urbein  Carseoli,  nunc  vnlgo  Arsuli,  in  Cam- 

labitur.  pania    Roniana.      Oppidum  fuit  JE- 

1    Cum   l^estinis'^    Infer   Samnitici  quorum,  sen   /Equiculorum,   ut  ipse 

generis  populos  Vestini  fuere,  IMa-  Livius  scribit  initio  cap.  14.     Mirum 

trino  6.  a  Picenis  agroque  Hadriano,  ni  Albam  liic  dicere  voluit   Livius; 

Aterno  a  INIarrucinis  et  PelLgnis  di-  cum  eo  jnssam  deduci  coloniam  cap. 

visi;  quorum  oppida  praecipua  Pin-  1,  scripserit ;  coloniiB  vero  Carseo- 

na,  hodie,  Cirjfa  di  Penna:  et  Angu-  los  deductae  hactenus   uon   memine- 

lus,   vulgo,    Civita  di  S.   Angela,  in  rit ;  sed  post  annum  abliinc  quartum 

Aprutio  ulteriori,  et  regno  Neapoli-  dictocap.l4.  Aiioqui  dicendum  erit, 

tano.  colonis  Carscolos  missis  assignatos  in 

t  Cilnium  genus']  Vide  quae  hac  de  vicinorum  Marsorum   finibus   agros, 

gente  collegit  J.  H.  Meibomius  in  C.  quod    forte  non    sufficeret    quatuor 

Ciluii  Ma^cenatis  vita,  c.  3.  J.  C/mcus.  millibus  civium  Komanoriim  territo- 


LIB.    X.    CAF.   3. 


1305 


hominum  scriptis.  Itaque  propter  cos  tumultus  dictus  M. 
Valerius  Maximus  dictator,  magistrnra  equitum  sibi  legit 
M.  vl^miliura  Faullum.'  Id  raagis  credo,  quam  Q.  Fabium 
ea  aetate  atque  eis  honoribus '  Valerio  subjeclum.  Cete- 
rum  exMaximi  cognomine  ortum  errorem  "  hand  abnuerim. 
Profectus  dictator  cum  exercitu  praelio  uno  Marsos  fundit. 
Compulsis  deinde  in  urbes  munitas,  Milioniam,  Plesti- 
nam,'^  Fresiliam/  intra  dies  pa»icos  cepit :  et  parte  agri 


Marsis  agrum  vi  teneri.'  Sigoii. — 15  Al.  Miloniam,  Plistiam. 


NOT/E 


liiim  Carseolaniim  :  iion  secus  ac 
Crenionensibus  colonis  assignati  agri 
in  Mantiiano,  tempore  Augusti,  quae 
causa  Virgilianec  querelae:  'Mantua 
vx  tniserae  niniium  vicina  Crcmo- 
nae ! ' 

*  M.  ^milium  Paullxim]  Notandiim 
semel  ex  Sigonio  Paullum  sciibi  diio- 
biis  /,  ut  lapides  Capitolini,  et  nuiiinii 
argentei  decent. 

'  Q.  Fab.  ea  atate  atque  eis  honori- 
bus]  Cum  veterum  historiae  Romana; 
scriptoruni  alii  Q.  Fabium  Ruilia- 
num,  alii  M.  yCniilium  a  M.  Valerio 
dictatore  magistrum  equitum  dictum 
traderent ;  Auctor  noster  horum  sen- 


mentis  conjectura  voiunt  an.  452. 
duos  illos  fiiisse  dictatores  sine  con- 
sulibus,  primo  Q.  Fab.  INTax.  Rullia* 
nnni  iterum,  magistro  equitum  M. 
Q.  ylimilio,  deinde  Valerium  Cor- 
vum,  iterum  quoque,  cui  P.  Sempro- 
nius  Sopbns  roagister  equitum  fuerit. 
Negant  cnim  aliter  constare  posse 
temponim  rationera  :  veluti  ut,  Cn. 
Fulvius  Centumalus  consulatu  sue, 
id  est,  an.  4.55.  triumphaverit,  quod 
a  Nostio  traditur,  atque  ut,  quod 
observatum  est  a  Cicerone  de  Senec- 
tiite,  inter  duos  Appii  Ca>ci  consula- 
tus  anni  decem  interfuerint.  Error 
itaque  auctorum  in  eo  esse  potuit,  ut 


tentiam  przeponit,  quod  minus  verisi-     cum  eodem  anno  Valerium  et  Fabium, 


mile  videatur  Fabium,  non  solum  ma- 
jorem  aptate,  sed  omnibus  summis 
honoribus  functtim,  ad  minorem  dig- 
nitatem sub  Valerio  gerendam  voca- 
tum. 

"  Ex  Maximi  cognomine  ortum  erro- 
rem] Rem  perplexam  non  satis  expii- 
cat  LiviuE.  Id  enim  tantum  indicat 
errorem  aliquem  inter  veteres  scrip- 


utrumque  Maximum  cognomine,  in 
summo  magistratu  legerent  in  fastis; 
nee  facile  contingeret,  ut  duo  intra 
ejusdem  anni  metas  dictatores  crea- 
rentur;  ununi  ex  his,  nempe  Valeri- 
nm,  dictatorem  fuisse  putaverint,  al. 
terum,  Fabium  scilicet,  tanquam  equi- 
tum magistrum  ei  adjunxerint. 

"  Milioniam,  Plestinatn,  Fresiliam] 


tores  ex  eo  natum,  quod  tam  Fabio     Milionia  sen  Milonia  a  Romanis  cap- 


quam  Valerio  commune  esset  Maximi 
cognomen.  In  quo  error  ille  versa- 
returdivinandum  nobis  relinquit.  Ad 
hunc  labyrinthum  extricandum  lucera 
praeferunt  Sigonius  et  Pigliius  ;  qui 
ducta  ex  Capitolinorum  lapidum  frag- 


ta  de  Samnitibus  narratur  infra  c,  34. 
Plistia  autem  obsessa  et  oppugnata 
in  Samnitium  ditione  scribitur  1.  ix. 
c  21.  Hinc  Glar.  errasse  Livium  ar- 
guit,  quod  haec  loca  nunc  Marsis,  ali- 
bi Samnitibus  ascribat.    Sigonius  ve- 


Delph.  et  Var,  Clas, 


Livius. 


4  S 


130G  T.    LIVII 

mulctatis  Marsis  foedus  restituit.  Turn  in  Etruscos  versum 
bellum  ;  et,  cum  dictator  auspiciorum  repetendorura  causa 
profectus  Romam  esset,  magister  equitum,  pabulatum 
egressus,  ex  insidiis  circumvenitur ;  signisque  aliquot 
amissis,  foeda  militum  caede  ac  fuga  in  castra  est  compul- 
sus.  Qui  terror  non  eo  tantum  a  Fabio  abhorret,  quod  si 
qua  alia  arte  cognomen  suum  aequavit,  turn  maxime  belli- 
cis  laudibus;  sed  etiam,  quod,  memor  Papirianae  Stevitiae, 
nunquam,  ut  dictatoris  injussu  dimicaret,  adduci  potuis- 
set. 

4.  Nuntiata  ea  clades  Romam  majorem,  quam  res  erat, 
terrorem  excivit.  Nam,  ut  cxercitu  deleto,  ita  justiliura 
indictum ;  custodiae  in  portis,  vigiliae  vicatim  exactae  ;  arraa, 
tela  in  muros  congesta.  Omnibus  junioribus  sacramento 
adactis,  dictator,  ad  exercitum  missus,  omnia  spe  tran- 
quilliora  ct  composita  magistri  equitum  cura,  castra  in  tu- 
tiorem  locum  redacta,  cohortes,  quae  signa  amiserant,  extra 
vallum  sine  tentoriis  destitutas  invenit ;  exercitum  avidum 
pugna?,  quo  maturius  ignominia  aboleretur.  Itaque  con- 
festim  castra  inde  in  agrum  Ruscllanumy  promovit.  Eo  et 
hostes  secuti :  et  quanquam  "^  ex  bene  gesta  re  suramam 
et  in  aperto  certamine  viriura  spem  habebant ;  tamen  insi- 
diis quoque,  quas  feliciter  experti  erant,  hostem  tentant. 

NOTiE 

ro  existimat  diversa  esse  oppida,  et  ribus,  qnibus  Maisi  in  partibiis  Sam- 

Miloniaiii  ac  Plistiain  Saninitiuni  es-  nitiiim  erant.     In  eoriim  regione,  et 

se,    IMarsoriini    vero    Milioniam    et  comitatu  Molisii  opp.  Magliano;   ad 

Plestinam.    Nihil   tameu  aftert   quo  fines  eorundem  versus  meridiem  lo- 

hancdiversitateni  affirmet.  Etlib.ix.  cum  Pc/e<<ino  invenio,  ad  ortum  Pres- 

Plistiam  non  Samnitium  urbem,  sed  za;  quee  tria  cum  veteruni  Milionia, 

Romanorum   sociam    Noster    dicit  :  Flestina,  Fresilia  nonnullam  habere 

eaudemque  historiam  narrans  Diode-  videntur  nominum  afllinitatem. 

rus    urbem    vocat  Ti\ei<TTiKi)v  :   unde  >  In  agrum  Rusellanum]  Ultra  Um- 

Cluvcrius  verum   nonien    Plestinam  bronem  Roma  proficiscentibus,  inter- 

fuisse  conjicit.    Et  quamvis  Stepha-  queeum  fluvium  ac  Prilem  lacum,  fu- 

nus  Miloniam  inter  Samnitium  urbes  ere  olim  Rusellae,  ununi  e  duodecim 

numeret,  haec  tamen  loca  in  Marso-  primariis  Tuscorum    oppidis  ;    cujhs 

rum  regione  ad  confinia  Samnitium  memoriani  servant  aqua;  Rusellanae, 

et  Pelignornm  ponit.    Neque  his  ob-  vulgo,  Bagni  di  Roselle.    Ruinee  hand 

Stat,  quod  nonnunquam  Samnitibus  procul  visuntur,  sed  ruin^e  duntaxat. 
attributa  legantur,  iis  scilicet  tempo- 


LIB.   X.   CAP.  5.  1307 

Tecta  semiruta  vici,  per  vastationem  agrorum  deusti,  baud 
procul  castris  Romanorum  aberant.  Ibi  abditis  armatis, 
pccus  in  conspectu  praesidii  Romani,  cui  praeerat  Cn.  Ful- 
vius  legatus,  propulsum.  Ad  quam  illecebram  cum  move- 
retur  nemo  ab  Romana  statione,  pastorum  unus,  progressus 
sub  ipsas  munitiones,  inclamat  alios,  cunctanter  ab  ruinis 
vici  pecus  propellentes,  '  quid  cessarent,  cum  per  media 
castra  Romana  tuto  agere  possent?'  Haec  cum  legato 
Cfierites  quidam  interpretarentur,  et  per  oranes  manipulos 
railitum  indignatio  ingens  esset,  nee  tamen  injussu  movere 
auderent;  '^  jubet  peritos  linguae  attendere  animum,  pasto- 
rum sermo  agresti,  an  urbano,  propior  esset. '^  Cum  refer- 
rent,  sonum  linguae  et  corporum  habitum  et  nitorem  cul- 
tiora,  quam  pastoralia,  esse ;  *  ite  igitur,  dicite,'  inquit, 
*  detegant  nequicquam  conditas  insidias :  omnia  scire  Ro- 
manum ;  nee  magis  jam  dolo  capi,  quam  armis  vinci, 
posse.'  Haec  ubi  audita  sunt,  et  ad  eos,  qui  consederant 
in  insidiis,  perlata,  consurrectum  rcpente  ex  latebris  est,  et 
in  patentem  ad  conspectum  undique  carapum  prolata  signa. 
Visa  legato  major  acies,  quam  quae  ab  suo  praesidio  susti- 
neri  posset.  Itaque  propere  ad  dictatorem  auxilia  acci- 
tum  mittit :  interea  ipse  impetus  hostium  sustinet. 

5.  Nuntio  allato,  dictator  signa  ferri,  ac  sequi  armatos 
jubet.  Sed  celeriora  prope  omnia  imperio  erant.  Rapta 
exterapio  signa  armaque ;  et  vix  ab  impetu  et  cursu  tene- 
bantur.  Cum  ira  ab  accepta  nuper  clade  stimulabat,  turn 
concitatior  accidens  clamor  ab  increscente  certamine.  Ur- 
gent itaque  alii  alios,  hortanturque  signiferos,  ut  ocyus 
eant.  Quo  magis  festinantes  videt'9  dictator,  eo  impen- 
sius  retentat  agmen,  ac  sensim  incedere  jubet.  Etrusci 
contra,  principio  exciti  pugnae,  omnibus  copiis  aderant. 
Et  super  alios  alii  nuntiant  dictatori,  omnes  legiones  Etrus- 
corum  capessisse  pugnam ;  nee  jam  ab  suis  resist!  posse : 


16  Al.  secuti,  quanquam. — 17  Movere  se  auderent  Gronov.  Donjat.  Crevier. 
— 18  Duo  Pall,  et  Voss.  pastorum  sermoni,  agresti  an  urbano  p.  e.  Tertius  ser- 
mone. 


1308  T.    LIVII 

et  ipse  cernit  ex  superiore  loco,  in  quanto  discrimine  prae- 
sidium  esset.  Ceterum  satis  fretus,  esse  ^°  etiam  nunc  to- 
lerando  certamini  legatum/  nee  se  procul  abesse  periculi 
vindicem,  qnam  raaxinie  vult  fatigari  hostem,  ut  integris 
adoriatur  viribus  fessos.  Quanquam  lente  procedunt, 
jam  tamen  ad  impetiira  capiendum,  equiti  utique,  modicum 
erat  spatium.  Prima  incedebant  signa  legiouum,  ne  quid 
occultura  aut  repcntinum  hostis  timeret:  sed  reliquerat* 
intervalla  inter  ordines  peditum,  qua  satis  laxo  spatio  equi 
permitti  possent.  Pariter  sustulit  clamorem  acies ;  et 
emissus^  eques''  libero  cursu  in  hostem  invehitur,  incom- 
positisque  adversus  equestrem  procellam  subitum  pavorem 
offundit,  Itaque,  ut  prope  serum  auxilium '  jam  psene  cir- 
cumventis,  ita  universa  requies  ^  data  est.''  Integri  acce- 
pere  pugnam :  ncc  ea  ipsa  longa,  aut  anceps  fuit.  Fusi 
hostes  castra  repetunt,  inlerentibusque  jam  signa  Romanis 
cedunt,  et  in  ultimam  castrorum  partem  conglobantur.  Hae- 
rent  fugientes  in  angustiis  portarum :  pars  magna  aggerem 
vallumque  conscendunt,  si  aut  ex  superiore  loco  tueri  se, 
aut  superare  aliqua  et  evadere  possent.  Forte  quodam 
loco  male  densatus  agger  pondere  superstantiura -^  in  fos- 
sam  procubuit:  atque  ea  cum   Deos  pandere  viam  fugas 

'  Confidens  legatum  Cn.  Fulvius,  adhuc  sustiiiendo  prcelio  parem  esse. 
''  Effectum  est,  ut  statim  a  certamine  undique  omnino  cessare  licuerit. 


19  Vet.  lib.  apiid  Sigon,  featinantes  ire  videt.— 20  Vet.  lib.  apud  eund. 
fretus  satis  esse.—l  Al.  relinqueret.  Conj.  Rupert,  relicta  erant.—2  Al. 
immissus.—i  '  Voss.  ut  prosperum.  Tbnan.  Voss.  alter,  duo  Pall,  ut  properum 
auxilium.  Tertius,  ut  iwn  properum  auxilium:  cui  paene  accedo,  etsi  non 
oblitus,  serum  auxilium  alibi  frequentari  Nostro.  Lib.  xxviii.  25.  •  Nihil 
reliqui  habebaot  prseter  non  tutissimuni  a  malis  consiliis  receptum.' '  J.  F. 

NOTiE 

^  Emissus  eques]    Ita  meliores  codi-  turbatos  avertit.' 

ces,  et  melius  qnam   ii  qui  habent,  ^  Universa  requies]  Sic  I.  iv.  *Spem 

imniissus.     Vult  enim  equitatum  pes-  universae  victorize  praecipere.'    Item 

trema  ex  acie,  ubi  post  legiones  late-  lib.  xxii.  '  Neque   universo  periculo 

bat,  subito  per  earum  intervalla  ad-  sunima  reruni  comniittebatur.'  Quse- 

versus   bostes   nihil   tale   metuentes  que  alia  Gronov.  observat.  Cave  ita- 

emissuni.     Et  Noster  sic  loqui  amat,  que  ne  emeudatius  putes  ita,  univer- 

ut  lib.  vii.    '  Eques  deinde  emissus  sis  requies  data  est. 


LIB.  X.  CAP.  G.  i:M) 

conclamassent,  plures  inermes,  quam  armati,  evadunt.  Hoc 
praelio  fractae  iterum  Etruscorum  vires;  et,  pacto  annuo 
stipendio  et  duum  mensium  irumento,  permissum  ab  dicta- 
tore,  ut  de  pace  legatos  mitterent  Romam.  Pax  negata: 
inducise  biennii  datae.  Dictator  triumphans  in  Urbem  red- 
iit.  Habeo  auctores,  sine  uUo  memorabili  praelio  pacatam 
ab  dictatore  Etruriam  esse,  seditionibus  tantum  Arretino- 
rura  compositis,  et  Cilnio  genere  cum  plebe  in  gratiara  re- 
ducto.  Consul  ex  dictatura  factus  M.  Valerius.  Non  pe- 
tentem,  atque  adeo  etiara  absentem,  creatura  credidere^ 
quidam ;  et  per  interregera  ea  coraitia  facta.'^  ^  Id  unum 
non  ambigitur,  consulatum  cum  Appuleio  Pansa  gessisse. 

6.  M.  Valerio  et  Q.  Appuleio  consulibus,*  satis  pacatae 
fori s  res  fuere.  Etruscum  adversa^  belli  res''  et  induciae 
quietura  tenebant  :  Samniteni,  multorum  annorum  cladibus 
domitum,  baud  dum  foederis  novi  poenitebat.  Romae  quo- 
que  plebem  quietam  et  exoneratam  deducla  in  colonias 
multitudo  prsBstabat.  Tamen,  ne  undique  tranquillae  res 
assent,  certamen  injectum  inter  primores  civitatis,  patricios 
plebeiosque,  ab  tribunis  plebis  Q.  et  Cn.  Ogulniis  :  qui, 
undique  criminandorum  Patrum  apud  plebem  occasionibus 
quaesitis,  postquara  alia  frustra  tentata  erant,  earn  actionem 
susceperunt,  qua  non  infimam  plebem  ^  accenderent,^  sed 
ipsa  capita  plebis,  consulares  triurapbalesque  plebeios ; 
quorum  honoribus  nihil,  praeter  sacerdotia,  quae  nondum 
promiscua  erant,  deesset.    Rogationem  ergo  promulgarunt,? 

*  Susceperunt  agitandiim  in  comitiis,  quod  primores  plebis  commoveret. 


Gronov. — i  Superastantium  Gronov.— 5  Conj.  Duk.  tradidere.—6  '  Probo 
ma^is,  habila,  quod  est  in  vet.  lib.'  Sigor..     Vid.  iuf.  et  Not.  Var. 

7  AdverscB  Gronov.  Doujat.  Crevier.     Vid.  Not.  Var. — 8  Vet.  lib.  apud 
Sigon.   qua  non   infimam  nwdo   plebem. — 9    Al.    Rogationem  promulgarunt. — 

NOTiE 

*•  Per  interregem  ea  comitia  facta~^  *  A.  U.  C.  453. 

Sigonio   placet  comitia  habila,  quod  '^  Etruscum  adversa  [adverscB]    belli 

sane  magis  tritum  :  sed  Noster  '  co-  res']  Ex  vaiiis  lectionibus  movetiir 
mitia  perfeeta '  hoc  ipso  lib.  dicit,  Gronovius,  ut  Livium  scripsisse  pu- 
quidai  et  facta?  tet  Etruscum  adversa  belli  et  inducim 


1310 


T.    LlVlI 


ut,  cum  quatuor  augiires/  quatuor  pontifices  *  ea  tempes- 
tate  essent,  placeretque  augeri  sacerdotum  nuraerum,  qua- 
tuor pontifices,  quinque  augures,  de  plebe  oranes,  allege- 
rentur.  Quemadmodum  ad  quatuor  augurum  nunierum, 
nisi  raorte  duorum/  id  redigi  collegium  potuerit,  non  inve- 
nio  ;  cum  inter  augures  constet,  imparem  numerum  debere 
esse,  ut  trcs  antiquge  tribus,^  Ramnes,'°  Titienses,  Luceres, 
suum  quaeque  augurem  habeant ;  aut,  si  pluribus  sit  opus, 
pari  inter  se  numero  sacerdotes  multiplicent:  sicut  multi- 
plicati  sunt,  cum  ad  quatuor  quinque  adjecti  novem  nume- 
rum, ut  terni   in  singulas  essent,  expleverunt.     Ceterum, 


NOTiE 


quietum  tenehant.     Ita  adversa  belli,  ut 
apiid  eundem,  '  incerta  belli.' 

•^  Quatuor  augures]  A  Romiilo  tri- 
um  tantiim  aiigunim  collegium  ftiit 
iiistitutuni,  uno  ex  nnaqiiaque  trihii 
delecto.  Onnplirius  tribiisillis  quar- 
tum  a  Servio  Tullio  adjectnm  fiiisse 
conjicit,  cum  is  Urbem  in  tribiis  qua- 
tuor divisisset :  sed  Noster  mox  ad- 
jicit  imparl  numero  creari  solitos, 
quo  posito  videntnr  duo  tribus  primis 
simul  adjiciendi  fuisse. 

e  Quatuor  jiontijices']  Hunc  pontifi- 
cum  numerum  Numa  instituerat. 

f  Nisi  morle  duorum'\  Quod  Livius 
ait  se  noil  tnvenire  quomodo  collegi- 
um augurum  ad  quatuor  numerum 
redigi  potuerit,  nisi  morte  duorum ; 
id  equideni  quomodo  consequentibus 
cohaereat,  non  invenire  me  fateor.  Si 
enim  impar  augurum  numerus  esse 
debet,  ut  ipse  subjioit,  vel  quinque, 
vel  septem  antea  fuerint  oportet;  et 
sic  non  duorum,  sed  vel  unins,  vel 
trium  morte,  ad  quaternarium  nume- 
rum redigi  potuerunt:  si  deinde  tres 
antiquae  tribus  pari  inter  se  numero 
augures  multiplicaverant,  ut  mox 
subjungitur,  jam  ex  tribus  auguribus 
sex  facti  erant,  nee  dispar  erat  nume- 
rus. Denique  quomodo  pari  numero 
nunc  multiplicati  sunt,  cum  ad  qua- 


tuor adjecti  sunt  quinque;  haec  meo 
quidem  judicio  stare  non  possunt,  nee 
aliter  conciliari,  quam  si  vox  imparem 
corrigatur,  ita  ut  legainus  vel  divisis 
vocabulis  in  parent  numerum,  vel  ita 
pnrem  numerum  debere  esse,  ut  tres  an- 
tiquae  tribus  suum   quaeque  augurem 
liabcant :  sic  enim  niimeri  paritas  vel 
imparitas  non  ad  ipsos  augures  refe- 
retur,  sed  ad  proportionem  cum  ve- 
teribus  illis  tribubus,  ad  quas  vel  im- 
parl vel  pari  num  eroaugures  delecti 
pro  variis  temporibns  fuere  :    ita  ut 
cum  initio  tres  fuerint,  singuli  ex  sin- 
gulis tribubus,  postea  duplicato  nu- 
mero sex,  duo  nempe  ex  unaquaque 
illarum   tribuum  ;  nunc  vero  numero 
adhuc  aequaliter  pro  ratione  tribuum 
aucto,  terni  in  quamque  tribum  de- 
signati  fuerint,  et  sic  novem  omnino 
extiterint.     Atque  hie  numerus  man- 
sit  usque  ad  Syllae  dictatoris  tempo- 
ra  J  qui  constituit,  ut  turn   augures, 
turn  pontifices  quindecim  in  posterum 
essent.    Hac  ratione  omnia  niihi  pla- 
na videntur  futura. 

g  Tres  antiqucE  tribus']  Vero  nomine 
nunc  tribus  nominat,  qiiemadmodunj 
Plut.  in  Romulo,  et  Festus  ac  Paedi- 
anus,  quas  lib.  i.  c.  13.  et  36.  centu- 
rias  vocaverat,  ut  observatSigonius, 


I 


LIB.   X.   CAP.  7.  liUl 

quia  de  plebe  allegcbantur,  juxta  earn  rem  aegre  passiPatres, 
quam  ciiin  consulatum  vulgar!  viderent.^  Simulabant,  ad 
Deos  id  magis,  quam  ad  se,  pertincre :  ipsos  visuros,  ne 
sacra  sua  polluantur.  Id  se  optare  tantum,  ne  qua  in  rem 
publicam  clades  veniat.  Minus  autem  tetendere,  assueti 
jam  tali  generc  certaniinum  vinci.  Et  cernebant,  adversa- 
ries non  id,  quod  olim  vix  speraverint,  affectantes  raagnos 
honores,  sed  omnia  jam,  in  quorum  spem  dubiam  erat  cer^ 
tatum,  taraea  "  adeptos,  multiplices  consulatus  censuras- 
qne  et  triumphos.^ 

7.  Certatum  tamen  suadenda  dissuadendaque  lege  inter 
Ap.  Claudium  maxime  ferunt  et  inter  P.  Decium  Murem. 
Qui  cum  eadem  ferme  de  jure  Patrum  ac  plebis,  quee  pro 
lege  Licinia ''  quondam  contraque  eam  dicta  erant,  cura 
plebeiis  consulatus  rogabatur/'  disseruissent ;  retulisse  di- 
citur  Decius  parentis  suispeciera,  qualera  eum  multi,  qui  in 
concione  erant,  viderant,  incinctum  Gabino  cultu,  super 
telura  stantem,  quo  se  habitu  pro  populo  ac  legionibus 
Roraanis  '^  devovisset :  *  Tum  P.  Decium  consulem  pu- 
rum  piumque  Deis  immortalibus  visum,'  aeque  ac  si  T. 
Manlius  collega  ejus  devoveretur.  Eundem  P.  Decium, 
qui  sacra  publica  populi  Romani  faceret,  legi  rite  non  po- 
tuisse?  Id  esse  periculum,  ne  suas  preces  minus  audirent 
Dii,  quam  A  p.  Claudii  ?  Castius  eum  sacra  privata  facere, 
et  religiosius  Deos  colere,  quam  se  ?    Quem  poenitere  vo- 

/  Cum  cernerent  dignitulem  consularem  communicari  cum  vulgo. 

s  Videbanlque  plebeios  non  solum  id  assecutos,  quod  ah  initio  cum  ad  majores 
dignitales  aspirarent,  sperare  vix  ausi  fuerant,  sed  tandem  cuiictis  rebus  potilos 
de  quibus  inter  utrumque  ordinem  quantumcumque  ambigua  spe  certatum  fuerat. 

*  Cum  lex  ferebatur  de  consulatu  plebeiis  permittendo. 


10  Al.   Ramnenses. — 11    Doering.   tandem  conj.  pro  tamen,  quia  hoc  initio 
cap.  seq.  repetitur. 

NOTiE 

^  Pro  lege  Licinia]  Lex  est  Caii  visum]  Non  minus  Diis  acceptam  fu- 
Licinii  Stolonis  de  uno  consule  pie-  isse  eam  Decii  plebeii  consulis  devo- 
beio,  de  qua  lib.  vt.  c  35.  37.  39.  et  tioneni,  quam  futura  fuisset  Manlii 
diiob.  seijq.  consulis  patiicii. 

'  Purum  piumque  Deis  immorlnlibus 


1.312 


T.    LlVJl 


torum,  quae  pro  re  publica  nuncupaverint  (ot  consulcs  ple- 
beii,  tot  dictatores,  aut  ad  exercitus  euntes,  aut  inter  ipsa 
bella?  Numerarentur  duces  eorum  annorum,  quibus  ple- 
beiorurn  ductu  et  auspicio  res  geri  coeptae  sunt:  '^  numera- 
rentur triumphi.  Jam  ne  nobilitatis  quidem  sua*-  plebeios 
poenitcre.  Pro  certo  habere,  si  quod  repens  bellum  oriatiir, 
non  pbis  spei  fore  senatui  populoquc  Romano  in  patriciis, 
quam  in  plebeiis  ducibus.  Quod  cum  ita  se  habeat,  cut 
Deorum  hominumve  indignum  videri  potest,'  inquit,  *  eos 
viros,  quos  vos '+  sellis  curulibus,  toga  praetexta,  tunica 
palmata,  et  toga  picta,"^  et  corona  triumphali  laureaquc  ho- 
noraritis,  quorum  domos  spoliis  hostium  affixis  insignes 
inter  alias  feceritis,  pontificalia  atque  auguralia  insignia  ad- 
jicere  ?  qui,  Jovis  optimi  maximi  ornatu  decoratus,  curru 
aurato  per  Urbem  vectus  in  Capitolium  ascenderit,  si  con- 
spiciatur  cum  capide  ac  lituo,'' '  capitc  velato  victimam  caj- 


12  Romanis  abest  Groiiov.  Uoiijat.  Crevier. — 13  Conj.  Duk.  sint. — 
14  Al.  eis  vinis  quos  vos.  Vid.  Not.Var. — 15  '  Cum  capule  ac  lUuo.  Medio- 
lani  natiim  est:    et  inde  accepit  Tarvisina.    Andreas,  et  quod  vidimus  aut 


NOTiE 

^  Tunica  jxilmata  el  toga  picta^  De 
utroque  geiiere  sic  Festus  :  *  Picta 
quae  nunc  toga  dicitur,  purpurea  an- 
tea  vocitata  est,  eaque  erat  sine  pic- 
tura.'      Ac   deinde  :  'Tunica  autcin 


menta,  vel  ex  hoc  ipso  Livii  loco 
intelligi  potest :  quanquani  generali 
pictae  vestis  nomine  compreliendi 
palmatas  puto,  sic  dictas  a  palmae  ar- 
boris    figuris    acu   delineatis  ;    cum 


palmata  a  latitudine  clavorum  dice-  pictas  appellarentur  qux  alias  quoque 

batur  ;  qux  nunc  a  genera  pictura  fornias  rernni  expressas  intextasque 

appellatur.'    Quibus  verbis  tiinicam  haberent.  Diversee  ab  liisclavatae.  Et 

palniatam  videtur  cum  toga  picta  et  quidem  Salmas.  ad  Vopiscum  in  Cari- 

clavata  vestc  confundere  ;  nisi  forte  no,  pictam  vestem  a  clavata  sic  di- 

quatenus  alia  togse, alia  tunicas  forma  stinguit :  quod  ilia  rei  alicujus  figu- 

est,aliusque  usus.    Nee  magis  distin-  ram  acu   factam,    atque   aureis    aut 


guit  I>i(lorus  Orig.  xxix.  24.  'To- 
ga,' inquit, '  palmata  dicebatur,  quam 
merebantur  ii  qui  reportabant  de 
hostibus  palmas.  Ipsa  vocabatur  et 
toga  picta,  eo  quod  victorias  cum 
palmis  intextas  haberet.'  Sane  Im- 
peratoruin  temporibus  palmata?  no- 
men  de  toga  picta,  qua;  consulibus 
dabatur,  est  accipiendiim.  At  tem- 
pore Reip.  diversa  fuisse  base  orna- 


variis  fills  intextam,  exiiibebat,  ut  flo- 
rem,  stellam,  bominem  ;  clavi  vero, 
tarn  aurei,  (juam  purpurei,  (alio  voca- 
bulo  pluma,)  particulae  erant  ex  auro 
vel  purpura,  nimc  rotunda),  nunc 
quadrata;;  qua:  tanquam  emblemata 
qua^daiii  vestibus  in.>'uebantur,  pote- 
rantque  inde  eximi,  ut  in  aliam  ves- 
tem transferrentur. 
'  Cum  capide  ac  lituo]   Alias  cum 


LIB.    X.    CAP.    8.  1313 

dat,  tiuguiiumvecx  arcc  capiat  ?  Ciijiis  imagiiiis  titulo  con- 
sulatus,  censuraque,  et  triumphus  a;quo  auimo  legetur ;  si 
augiiratum  aut  pontificatum  adjeceritis,  non  sustinebunt 
legentium  oculi  ?  Equidem  (pace  dixerira  Deura)  eos  nos 
jam  populi  Romani  bencficio  esse  spero,  qui  sacerdotiis 
non  minus  reddamus  dignatione  nostra  honoris,  quam  ac- 
ceperimus ;  ct  Deorum  magis,  quam  nostra  causa  expe- 
tamus,'''  ut,  quos  privatim  colimus,  publice  colamus. 

8.  'Quid  autem  ego  sic  adhuc  egi,  tanquam  integra  sit 
causa  patriciorum  de  sacerdotiis,  et  non  jam  in  possessione 
unius  amplissimi  simus  sacerdotii  ?  Decemviros  sacris 
faciundis,"'  carminum  Sibylla?  ac  fatorum  populi  hujus  in- 
terpretes,  antistites  eosdem  Apollioaris  sacri "  caerimonia- 
rumque  aliarum,  plebeios  videmus.  Nee  tum  patriciis 
uUa  injuria  facta  est,  cum  duumviris  sacris  faciundis  ad- 
jectus  est  propter  plebeios  numerus :  et  nunc  tribunus,  vir 
fortis  ac  strenuus,  quinque  augurum  loca,  quatuor  pontifi- 


accepimus  de  mannscriptis,  cum  liluo  capite  velato :  aut  sol uniniodo,  cum  ca- 
pite  velato.     Solus   Flor.  cum  ti   capide  ac  tuo  capite  velato.     Qiioil  satis  est, 

qiiainvis  distracta  voce  Uiuo,  ut  de  liac  lectioiie  propter  vitium  promis- 
cuoruni  libiorum  dubitare  desinas.'  J.  F.  Gronov.—IG  Quidaiu  codd.  cxpec- 
tamus. 

NOTiE 

capside :  forte  melius  cum  apice  et  lituo.  refert. 

Sed   quanqnam  non    pauci   veterum  ^  Antistites  eosdem  Apollinar is  sacri, 

liabeant  cum  lituo,  omisso  intermedio  ifc.]  Hcec  de  ludis  Apollinarib\i8  in- 

vocabulo,  tauien  apud  Festnni  capis  telligi  non  possiint :  licet  eniiu  de- 

poculi  genus  est,  dictum  a  capiendo  ;  cemviri    ea    sacra    facerent,   eorum 

quod  anguribus  victimamcsdentibus  tamen    usus    nonnisi    anno    U.  541. 

in  usu  esse  potuit.  coepit,  auctore  ipso  Livio  lib.  xxv. 

™  Decemviros  sacris  faciundis}  Ini-  c.  12.     Forte  hie  inuuuntnr  ludi  sae- 

tio  ad  libros  Sibyllinos  custodiendos  culares,  qui  instituti  sunt  a   P.  Val. 

a   Tarquinio   Superbo    duumviri   ex  Publ.  quibus  sacrificia  quidem  in  Jo- 

nobilitate  creati  fuere,  additis  duo-  vis,  Juuonis,aliorumque  Deorum, non 

bus  ministris  publicis,  ex   Dion.  Ha-  minus  quam  in  Apollinis,  Latonae,  ac 

lie.  HI).  IV.     Ea  cura,  ut  et  sacrorum  Diana    honorem,  a  decemviris,  qui 

ex  eorum  librorum  vaticiniis  facien-  postea  quindecim   viri,  fiebant :  sed 

dorum,  penes  dinmiviros  ex  uobilitate  et  ludi  theatrales  in  honorem  Apolli- 

quoque  delectos  diu  fuit.     Sed  anno  nis  ac    Dianje   celebrabantur  primo 

388.  ex  plebiscito  C.    Licinii  et   L.  die;  tertio  vero  in  templo  Apollinis 

Sextii,  pro  duumviris  creari  coeperunt  Palatini  a  pueris  praetextatis  ac  vir- 

decemviri,  partim  ex  plebe,  partim  ginibus  (qui  omnes  patrimi  et  raatri« 

ex  patribus,  ut  Liv»  lib.  vi.  cap.  27.  mi)  carmina  coGcinebantur. 


1314  T.    LIVIt 

cum  adjecit,  in  quae  plebeii  nominenlur ;  non  ut  vos,  Appi, 
vestro  loco  pellant,  sed  ut  adjuvent  vos  homines  plebeii 
divinis  quoque  rebus  procurandis,  sicut  in  ceteris  huma- 
nis  pro  parte  virili  adjuvant.  Noli  erubescere,  Appi, 
collegam  in  saccrdotio  habere,  quem  in  ccnsura,  quem  in 
consulatu  collegam  habere  potuisti :  cujus  tam  dictatoris 
magister  equitum,  quam  magistri  equitnm  dictator  esse 
potes.  Sabinum  advenam,  principem  nobilitatis  vestrae, 
seu  Attum  Clausum,'7o  seu  Ap.  Claudium  mavultis,  illi 
antiqui  patricii  in  suum  numerum  acceperunt.  Ne  fastidi- 
eris  nos  in  sacerdotum  numerum  accipere.  Multa  nobis- 
cam  decora  afferimus ;  immo  omnia  eadem,  quae  vos  su- 
perbos  fecerunt.  L.  Sextius  primus  de  plebe  consul  est 
factus ;  C.  Licinius  Stolo  primus  magister  equitum;  C. 
Marcius  Rutilus  primus  et  dictator  et  censor ;  Q.  Publilius 
Philo  primus  praetor.  Semper  ista  audita  sunt  eadem, 
penes  vos  auspicia  esse,  vos  solos  gentem  habere,''  vos 
solos  justum  imperium  et  auspicium  domi  militiaeque. 
yEque  adhuc  prosperum  plebeium  ac  patricium  "^  luit,  por- 
roque  erit.  En  unquam  "^  fando  audistis,  patricios  primo 
esse  factos,  non  de  coelo  demissos,  sed  qui  patrem  ciere  ■■ 


17  '  Supra  ostendi  legendiim,  seu  Aclium  Clausum.'  Sigon.  '  Thnan.  et  duo 
Pall,  sen  App.  turn  Clausum.  Xoss.  sai  App.  cum  Clausum.  Helm,  et  Rott. 
geu  atium  Clausum,     Videutur  Attum  velle.'  J.  F.  Gronov. — 18  Vet.  lib.  apud 

NOTiE 

°   Seu    Attum    Clausum]    De    hoc  mnlo  delectos  gloriabantur  patricii ; 

Claudioriim  pareiite,q«i  aSabinis  ad  sed  banc  gentilitatis  laiideni  nunc  a 

Romanos,  paulo  post  leges  expulsos,  plebeiis  quoque  pari  jure  posse  vin- 

transiil,  Liv.  lib.  ii.  c.  16.   sic  habet.  dicari  argunientatur  Decius. 

'  Attus    Clausus,   cui    postea   Appio  i  Plebeium  ac  patricium}  Repete  ex 

Claudio  fuit  Romae  nomen.'  proximo,  auspicium. 

P  Vos  solos  gentem  habere]  Gloria-  ■■  Qui  patrem  ciere]   Argumentum 

bantur  patricii  sibi  solis  competere,  est  ab  etymologia  sive  origine  nomi- 

ut  gentem  liaberent,  id  est,  ut  nobi-  nis :  fuerunt  enim  teste  Dionys.  lib. 

les  ac  gentiles  essent.     Definiuntnr  ii.  et  Pint,  in    Romulo,  qui  patricio- 

autem   gentiles    a    Cic.  in  Top.  ex  rum  nomen  invidiose  ex  eo  dediice- 

Scaevolee  Jurisconsult!  sententia,' qui  rent,  quod   illi    soli  possrnt  patrem 

inter  se  eodem  nomine  sunt,  qui  ab  ingenuura  ciere,  sive  ostenderc  ;  qua* 

in^enuis  oriiindi  sunt,  quorum  nemo  si  cetera  primorum  Romanonim  tur- 

servitutem    servivit,     neque    capite  ba  e  fugitivis  fucrit,  qui  patrem  iudi- 

deniinutus  est.'    Ejusmodi  se  a  Ko-  care  non  posscnt :  quo  alludit  Sati- 


LIB.   X.    CAP.  9.  J315 

possent,'  '9  id  est,  nihil  ultra  qiiam  ingenuos  ?  ^  Consuleni 
jam  patrem  ciere  possum,  avumque  jam  poterit  filius  meus. 
Nihil  est  aliud  in  re,  Quirites,  nisi  ut  omnia  negata  adipis- 
camur.  Certamen  tantum  patricii  petunt,  nee  curant,  quern 
eventum  certaminum  habeant.  Ego  hanc  legem,  quod  bo- 
num,  faustuiii,  felixque  sit  vobis  ac  rei  publicae,  uti  rogas, 
jubendam^°  censeo.' 

9.  Vocare  tribus  extemplo  populus  jubebat,apparebatque 
accipi legem:  ille  tamendies  est  intercessionesublatus.'  Pos- 
tero  die,  deteiritis  tribunis,"  ingenti  consensu  accepta  est. 
Pontilices  creantur  suasor  legis  P.  Decius  Mus,  P.  Sem- 
pronius  Sophus,  C.  Marcius  Rutilius,  M.  Livius  Denter. 
Quinque  augures  item  de  plebe,  C.  Genucius,  P.  iElius  Pec- 
tus, M.  Minucius  Fessus,  C.  Marcius,  T.  Publilius.  Ita 
octo  pontificum,  novem  augurum  numerus  factus.  Eodem 
anno  M.  Valerius  consul  de  provocatione  legem  tulit,  dili- 
gentius  sanctam.  Tertio  ea  tum  post  reges  exactos  lata 
est,  semper  a  familia  eadem.     Causam  renovandae  saepius 

•  iVwffi  aliquando  inter  hominum  colloquia  did  audivislis  eos  prima  jmtricios 
factos  esse,  non  qui  de  calo  essent  delapsi,  sed  qui  patrem  cum  honore  appellare 
possent  ? 

Sigon.  En  Romce  unquam. — 19  Al.  qui  patrem  ciere  avumque  possent.    Vid. 
Not.  Var. — 20  Al.  uti  rogati :  jub. 

NOTiE 

ricus:  'Primus  niajonim  qnisquis  nis  Etymologiis  liquet.  J.  C/cricus. 
fuit  ille  tuornm,  Aut  pastor  fnit,  ant  *  Nihil  ultra  quam  ingenuos]  Appa- 
illtid  qnod  dicere  nolo.'  Notatcerte  ret  ingenuos  primis  teniporibus  die- 
idem  Dionys.  quoties  patricii  a  regi-  tos,  qui  liberis  atque  honestis  paren- 
bus  convocarentur,  solitum  eorum  tibus  orti  essent.  At  posteriori  svo 
unuraquemque  suo  ac  patris  nomine  pro  ingenuis  liabiti  sunt  quicumque 
appellari,  plebeios  vero  cornibus  ad-  liberi  nascebanlur,  non  liabita  patris 
vocari.  Quod  vero  in  quibusdam  aut  avi  ratione,  ut  ex  jurisconsultis 
additur    avumque,     Sigon.    observat  notum. 

hanc  vocem  non  reperiri  in  veteri-  t  Intercessione    sublatus]     Interce- 

bus  libris,  neque  vero  desiderari.  dentibus  scilicet  aliis  tribunis  plebis, 

Qui  patrem  ciere  possent]    Syllabae  dies  ilia  Ogulniis  erepta,  dilatumque 

cius  sunt,  ut  recte  Vossius,  produc-  negotium  in  diem  sequentem. 
tio    vocis  in  patricius,  ut  in  '  ^dili-  "  Deterritis  tribunis]    Duo,  tresve, 

cius,'  '  Tribunicius,'  '  novicius,'   &c.  qui  pridie  legi  intercesserant,   reli- 

sed    Romani   analogiae   linguae   suae  quorum   consensu   deterriti,  nuntia- 

non  ita  periti  erant,  ut  ex  Varronia-  runt  intercessioni  suae. 


131(5 


T.    LIVII 


baud  aliam  fuisse  rcor,  quam  quod  plus  paucorum  opes, 
quara  libertas  plebis,  poteraut.  Porcia  tamen  lex'"  sola 
pro  tergo  civium  ^  lata  videtur :  quod  gravi  poena,  si  quis 
verberasset  necassetve  civem  Romanum,  sanxit.  Valeria 
lex,  cum  eura,  qui  provocasset,  virgis  caedi  securique  ne- 
cari  vetuisset,  si  quis  adversus  ea  fecisset,  nihil  ultra, 
quam  iniprobe  factum,^''  adjecit.  Id  (qui  turn  pudor  homi- 
num  erat)  visum,  credo,  vinculum  satis  validum  legis. 
Nunc  vix  serio''  ita'  minetur  quisquam.  Bellum  ab  eodem 
consule  haudquaquam  meniorabilc  adversus  rebellantes 
^quos,  cum  pra^ter  animos  tcroces  nihil  ex  antiqua  fortu- 
na  haberent,  gestum  est.  Alter  consul  Appuleius  in  Um- 
bria  Nequinum''  oppidum  circumsedit.     Locus  erat  arduus 


1  Vet.  lib.  apiid  Si^on.  Porcia  inde  lex. — 2  Conj.  J.  F.  Gronov.  quam  iin- 
prohc  factui  urn. — 3  '  \utn:  vix  serro  ila.  Pitliceus  ii.  Advers.  2.  «crJo.  Neiitrum 
placet.  Quidam  editi,  nunc  vix  sei-ro  sito  ita.  Non  jiivant  scripti,  nisi  quod 
Flor.  sfrtog  em.  Helm,  et  Rott.  nunc  vix  si  suminu  serio  minetur:  unde  tiinide 
conjiciebam,  nunc  vix  si  summas  panas  minetur.  Nempe  ipsa  lex  satis  vali- 
dum vinciiluni  liabel.     Voss.  alter,  7iunc  vix  servata  minetur  quisquam,'    J.  F. 

NOT/E 

^  Porcia   tamen   lex^     Hnjus  legis  intelligeretiir :  quo  nihil  turpiiis  ho- 

nonien  non  a  M.  Porcio  Catone  Cen-  mini  probo;  adeo  nt  apiid  jiiriscon- 

sorio,   sed    a   quodam    Portio  Lifca  siiltos  conditio  aliquid  contra  bonos 

desiimtiiiii  esse    indicat    apiid    Ant.  mores   faciendi    non    magis    obliget, 

Ati;i,'nstinuni    denarius    iinmmns,    in  quam  qnae  per  reinm  natnrani  impos- 

quo  legitur:  p.  laeca:  et  provoco  :  sibiiis  est.    Ceteruni  libcns  Gronovio 

ea  figura,  ut  civis  Romanns  a  niagis-  assenserim,     qui     improhe    facturum 

tratu,cui  lictor  prajstoest,  provocare  nialle  videtur,  qiiani /uciu//^.     Leges 

videatur.     Laccani  vero  gentis  Por-  enim  in  futuruni  feruntur.     Cic.  lib. 

ciae   cognomen    fuisse  ostendit    Liv.  ii.  ad  Att.  ep.  24.  '  qui  eum  eniisset, 

lib.  XXXIII.  et  alius  denarius,  in  quo  contra  Remp.  esse  facturum.' 

est  M.  PORC.  LAECA.     De  liac  Cicero  ■'  Nunc  vix  strio'\  Illud  serio  a  Pi- 

in  oratione  pro  Rabirlo  perdiiellionis  tlireo  est  ii.  Advers.  c.  2.     Vulgaris 

reo.  lectio,  vix  servo.    Quid  si  ex  veternn) 

y  Pro  tergo  civimn]    Dicitur  etiam  codicimi    auctorltate    leganius,  una 

'  proscapnlis'  apnd  Festura,  laudante  tantuni  literamntata,  nunc  vix  si  stun- 

Godeiev.  Plin.  •  De  jure    virgarnm'  ma  serio  minetur  quisquam:  nirairuni 

appellasse  videtur  Sigonio  :  per  banc  summa  supplicia,  \it  repetatur,  '  ne 

enim  legem  adimebatur  jus  virgarnm  tunc  quideni  satis  validum  fore  legis 

in  cives,  in  peregrinos  vero  permitte-  vinculnm.' 

faatur.  h  ^^equinum"]  Oppidum  fuit  Umbro- 

^  I mprobe  factum]  In  eam  vim  ha-  rum  in  Sabinorum  finibus,  cui  postea 

bebat  ut  contra  bonos  mores  factum  Naruiai  iuditum  nomeo  a  Nare  fluvio 


LIB,    X.    (JAP.   9.  1317 

atque  in  parte  una  pracceps,  ubi  nunc  Narnia  sita  est. 
Nee  vi,  nee  niunimento  capi  poterat.  Itaque  earn  infec- 
tam  rem  M.  Fulvius  Paetiniis,  T.  Manlius  Torquatus,  novi 
consules,  acceperunt.*  In  euni  annum  cum  Q.  Fabium 
consulera  non  petentem  '^  omues  dicerent  centuriae,  ipsum 
auctorcm  fuisse  Macer  Licinins  ac  Tubero  tradunt  difle- 
reudi  sibi  consulatus  in  bellicosiorem  annum  :  eo  anno 
majori  se  usui  rei  publicas  lore,  urbano  gesto  magistratu. 
Ita  nee  dissimulantem,  quid  mallet,  nee  petentem  tamen, 
aedilem  curulem  cum  L.  Papirio  Cursorc  factum.  Id  ne 
pro  certo  ponerem,  vetustior  annalium  auctor  Piso  efFecit ; 
qui  eo  anno  aediles  curules  fuisse  tradit  C.  Domitium  Cn. 
F.+  Calvinum  et  Sp.  Carvilium  Q.  F.  Maximum.  Id  credo 
cognomen  •*  errorem  in  aedilibus  fecisse ;  secutamque  fa- 
bulam  mixtam  ex  sediliciis  et  consularibus  comitiis,  con- 
venientem  errori.  Et  lustrum  eo  anno  conditum  a  P. 
Sempronio  Sopho  et  P.  Sulpicio  Saverrione  ^  censoribus  : 
tribusque  additae  duas,  Aniensis  ^  ac  Terentina.*^  Haec  Ro- 
mae  gesta. 

Gronov.— 4  '  C.  Domitium  Cn.  F.  Non  facile  reperies  in  Domitiis  hocpraeno- 
nien.  Natiim  est  autera  Magontiaci.  Andreas  et  ceteri  usque  ad  Ascen- 
siiim,  CI.  Domitium,  ut  et  Fiorentinus.  Rott,  C.  L.  Domitium.  Voss.  L.  C. 
Domitium.  Ergo  vel  Cn.  vel  L.  scribenduni.  Cn.  maviilt  Pighius,  et  esse 
filium  Cn.  Doniitii  Calvini  cum  A.  Cornelio  Cosso  an.  U.  C.  421.  consulis.' 
J.  F.  Gronov. — 5  Vulg.  Averrione. 

NOTiE 

piaeterfluente,   sen    radices   montis,  imposnisse,  ita  ut  crediderint  aediiita- 

cui  impositumhoc  oppidiim,allaente.  tern  infra  tanti  viri  (Q.  Fabii)  fasti- 

Situm  inter  Otriculum  et  luteram-  giuin   fuisse,    conjecerintque   de    eo 

nam.     Hodie  Nami,  in  Ducatu  Spo-  consiile  potiiis  creando   in  comitiis 

letano  et  pontificis  ditione.  actum. 

•  A.  U.  C.  454.  '^  Aniensis]  Tribus  Aniensis  dicta 

<=  Q.  Fabium  consuletn  7ion  petentetn]  creditur  ab  Aniene  amne,  quo  Sabini 

Ex  vetnstis  codicibus,  qui  habent  con-  a  Latinis  dirimuntur.     Fuit  haec  tri- 

sulem  appetentem,  vel  appatentem,  sus-  gesima  secunda  tribus. 

picatur  Gron.  absentem.    Ita  ut  intel-  ^  Terentina]  Haec  tribus  33.   non  a 

ligatur  de  absentia,  non  quidem  ab  Tarento,   Lacedaemoniorum    colonia, 

Urbe,  sed  a  Campo  Martio,  in  qiiem  sita  in  Salentinorum   regione,  atque 

venire  potuerit  dissuadendis  centu-  extrema  Italia,  ad  sinura  sui  nominis, 

riis,  ubi  audivit  consulem  se  dici.  sed  a  Terento  dicta  putatur,  qui  lo- 

<>  Id  credo  cognomen]    Maximi  cog-  cus  in  ipso  Campo  Martio  erat,  ubi 

nomen   vuU  posterioribus    historicis  ara  sublerranea  Diti  sacra.     De  eo 


1318  T.    LIVII 

10.  Ceterum  ad  Nequinum  oppidum  cum  segni  obsidione 
tempus  tereretur,'^  duo  ex  oppidanis,  quorum  erant  aedificia 
juncta  muro,  spccu  facto  ad  stationes  Romanas  itinere  oc- 
culto  perveniunt :  inde  ad  consulem  deducti,  praesidium 
armatum  se  intra  mcenia  et  muros  accepturos  confirmant. 
Nee  aspernanda  res  visa,  neque  ineaute  credenda.  Cum 
altero  eorum  (nam  alter  obscs  retentus)  duo  exploratores 
per  cuniculum  missi :  per  quos  satis  comperta  re,  trecenti 
armati,  transfuga  duce  in  urbem  ingressi,  nocte  portam, 
qua)  proxima  erat,  cepere.  Qua  refracta,  consul  cxcr- 
citusque  Romanus  sine  certaniine  urbem  invasere.  Ita 
Nequinum  in  ditionem  populi  Romani  venit.  Colonia  eo 
adversus  Umbros  missa,  a  flnmine  Narnia  appcllata  :  ex- 
crcitus  cum  magna  praeda  Romam  reductus.  Eodem  anno 
ab  Etruscis  adversus  inducias^  paratum  bcllum.  Sed  cos 
alia^  molientcs''  Gallorum  ingens  cxercitus,  fines  ingressus, 
paulisper  a  proposito  avertit.  Pecunia  dciiulc,  qua  multum 
potcrant,  frcti,  socios  ex  hostibus  facere  Gallos  conantur, 
ut  eo  adjuncto  exercitu  cum  Romanis  bcllarent.  De  socie- 
tate  baud  abnuunt  barbari:  de  mercede  agitur.  Qua  pacta 
acceptaque,  cum  parata  cetera  ad  bellum  essent,  sequique 
Etruscus  juberet,  infitias  eunt,  'mercedem  se  belli  Romanis 
inferendi  pactos.  Quicquid  acceperint,  accepisse,  ne  agrum 
Etruscum  vastarent,  armisque  lacesserent  cultores.     Mili- 


S  *  Video  in  diiabus  bonae  fidei  merabranis,  tereret.     Forte  cum  segnis  obsi- 

NOTyE 

Val.  Max.  lib.  ii,  c.  4.     Zosimns  ubi  dncia>,  non  niimerari,  atque  ita  non- 

de  liidis  sffcularibiis,  qui  et  Teren-  duni  completuni  fiiisse  bienniiim. 

tini  ex  eo  dicti,  ab  Ausonio  :  '  Trina  h  ged  eos  alia  molientes]  Immo  nihil 

Terentino  celebrata  trinoctia  liido.'  aliiid  moliebantiir  quam  bellum  ad- 

s  Eodem  anno  ah   Etruscis  adversus  versus  Romanos,  cujus  Auctor  me- 

inducias]   Queerit  Glarean.  quomodo  niinit  :  nisi  alia  referri  quis  velit  ad 

adversus  inducias,  si  eae  in  biennium  ca  qua  sequuntur,  exercituni  nenipe 

datas    fuerunt   a   Valerio   dictatore,  Galloruni,  et  cnui  iis   pactani  socie- 

coss.  M.  Liv.  et  M.  JEmU.  id  est,  an-  tatem,  &c.     Non  displicet  Glareani 

no  U.  451.  nt  supra  cap.  5.     Nunc  conjectura,  legendum  suspicantis  ta- 

autem  annus  agebatnr  454.     Respon-  lia  pro  alia. 
det  Sigon.  annum,  quo  dats  snnt  in- 


LIB.    X.    CAF.    11.  1319 

tatuios  tamcn  se,  si  iitiquc  Etrusci  velint ;  scd  nulla  alia 
mercede,  qiiam  ut  in  partem  agri  accipiantur,  tandemque 
aliqua  sede  certa  consistant'  Multa  de  eo  concilia  popu- 
lorum  Etruriae  habita.  Nee  pertici  quicquam  potuit ;  non 
tarn  quia  imminui  agrum,  quam  quia  accolas  sibi  quisque 
adjungere  tarn  eflcratae  gcnti.s  homines  horrebat.  Ita  dimissi 
Gain  pecuniam  ingcntem  sine  labore  ac  periculo  partam  ^ 
retulerunt.  Roma?  teirorem  prajbuit  fama  Gallici  tumultus 
ad  bellum  Etruscum  adjecti :  eo  minus  cunctanter  focdus 
ictum  cum  Picenti  populo '  est. 

11.  T.  Manlio  consuli  Etruria  provincia  sorte  evenil;' 
qui,  vixdum  ingressus  hostium  fines,  cum  exerccretur  inter 
equites,  ab  rapido  cursu  circumagendo  equo  effusus,  ex- 
templo  prope  expiravit.  Tcrtius  ab  eo  casu  dies  finis  vitae 
consuli  tuit.  Quo  vclut  omine  belli  accepto,  Deos  pro  se 
commisisse  bellum  memorantes  Etrusci  sustulere  animos. 
Romae,  tnm  desiderio  viri,  turn  incommoditate  temporis, 
tristis  nuntius  fuit;  ut  Patres  ab  jubendo  dictatorc  "^  con- 
sulis  surrogandi  comitia,  ex  sententia  principum  habita. 


dio  tempus  tererct.'  J.  F.  Gronov.— 7  Pro   alia   conj.  Glarean.  talia.—  S  Al. 
paratam. 

9  '  Tlnian.  Rott.  Helm.  Voss.  T.  Manlio  (qiiidani  Mallio)  consuli  sorte  eve- 
nit.  Diiarnin  vocum  nullum  vestiiiiam.  Voss.  alter,  sorte  Etruria  evenit. 
Lege,  Roma;  terrorem  pnebmt  fama  Gallici  tiunultus  ad  bellum  Etruscum  adjecti: 
{eo  viinus  cunctanter foedus  ictum  cum  Picenti  populo  est:)  T.  Manlio  consuli  sorte 
evenit.     Nempe  bellum    Etruscum  cum  tumultu   Gallico.'  J.  F.  Gronov. — 

NOT^ 

'  Cum  Picenti  pnpulo"]  Picentes  di-  centium  gentem.   Sub  Augusto  qiiin- 

enntuv  incolje   Piceiii,  regionis  quae  ta  liaec  fuit  Italian  regio  :  labante  im- 

ab  lEsl  fluvio  ad  Matrinum  protensa,  perio  divisum  fuit  Piceuum  in  An- 

hinc  Senouibus  Gallis,  inde  Marru-  nonarium  et  Suburbicarium.     Hodie 

cinis,   Vestinis,    Umbris  cincta  fuit.  in  eo  tractu  est  Marchia  Anconitana, 

Reliqua  niari  Hadriatico  claudeban-  sub  pontificis  ditione. 
tur.     Eos  Strabo  lib.  V.  ex  agro  Sa-  ^  Ut  Patres  ab  jubendo  dictatore'\  Va.' 

biuo  in  ea  loca  migrasse  tradit  pico  tres  a  jubendo  dictalore  non  deter- 

ave  iter  ducibus  monstrante ;    unde  ruerunt  habita  comitia ;  sed  primo- 

nomen  genti.     At  Festus  noraen  in-  mm  senteutise  de  habendis  comitiis 

ditum  refert,  quod  Sabini  cum  Ascu-  consularibus,  quos  secuti  reliqui. 
lum  proficiscerentur,  in  vexilloeorum  Ut  patres^  Delet  Gronovius  rh  ut, 

pious    consederit.     Silius    Italicus   a  et  legit  deterruerunt.    Videtur  majus 

Pico  Latii  rege  conditam  finxit  Pin-  aliquod  menduni  latere.  J.  Clericus-. 


1320  T.  Livn 

deterruerint.'°  M.  Valerium  consuiem  omnes  sententiae 
centuriaeqne  dixere,  quern  senatus  dictatorcm  dicijussurus 
fuerat.  Turn  extempio  in  Etriiriam  ad  legiones  proficisci 
jussit.  Adventus  ejus  compressit  Etruscos,  adeo  ut  nemo 
extra  muniraenta"  egredi  auderet,  timorque  ipsorum  obsi- 
dioni  similis  esset.  Neque  illos  novus  consul  vastandis 
agris  urendisque  tectis,  cum  passim  non  villa?  solum,  sed 
frequentes  quoque  vici,  iucendiis  fumarent,  eliceie  ad  eer- 
tamen  potuit.  Cum  hoc  segnius  bellum  opinione  esset, 
altcrius  belli,  quod  multis  in  vicem  cladibus  baud  inimerito 
terribile  erat,  fama  Picentium,  novorum  sociorum,  indicio 
exorta  est:  'Samnites  arma  ct  rebellionera  spectare,  seque 
ab  iis  solicitatos  esse.'  Picentibus  gratiae  actas,  et  magna 
pars  curae  Patribus  ab  Etruria  in  Samnites  versa  est.  Ca~ 
ritas  etiara  annonae  solicitam  civitatem  babuit ;  ventumque 
ad  inopias  ultimum  foret,  ut  scripsere,  quibus  ajdilem  luisse 
eo  anno  Fabium  Maximum  placet,  ni  ejus  viri  cura,  quails 
in  bellicis  rebus  multis  tempestatibus  fuerat,  talis  domi 
turn  in  annonae  dispensatione,  praeparando  ac  convehendo 
fruraento,  fuisset.  Eo  anno  (nee  traditur  causa)  inter- 
regnum initum.  Interreges  fuere  Ap.  Claudius,  dein  P. 
Sulpicius.  Is  comitia  consularia  habuit.  Creavit  L.  Cor- 
nelium  Scipionem,  Cn.  Fulvium  consules.'  Principio  hujus 
anni  oratores  Lucanorum '  ad  novos  consules  venerunt, 
questum,  *  quia  conditionibus  perlicere  se  ncquiverint  ad 
societatem  armorum,  Samnites  infesto  exercitu  ingressos'^ 
fines  suos  vastare,  belloque  ad  bellum  cogcre.  Lucano 
populo  satis  superque  erratum  quondam :  nunc  ita  obsti- 
natos  animos  esse,  ut  omnia  ferre  ac  pati  tolerabilius  du- 


10  '  Videtur  scribendum  :  nuntius  fuit.  Patres  ahjub.  . .  .  deterruerunt.'  J.  F. 
Gronov.  Conj.  Rupert,  et  Patres. — 11  Vet.  lib.  aptid  Sigon.  munitiones. — 
12  Perspiciia  magis  futtira  videtur  oratio,  si  post  questum  scriptum  esset, 
Samnites,  quia  nequiverint,  fyc.  infesto  exercitu  ingressos. 

NOTyE 

*  A.  U.  C.  455.  diis  Dionys.  Excerp.  in.  de  Legati- 

'  Oratores  Lucanorum^   De  hac  Lu-      onibus. 
canoruin  ad  Romanos  oratione  viden- 


LIB.   X.  CAP.   12.  1321 

cant,  quam  ut  unquam  postea  nomcn  Romanum  violent. 
Orare  Patres,  ut  et  Lucanos  in  fidera  accipiant,  et  vim 
atque  injuriam  ab  sc  Samnitinm  arceant.  Se,  quanquam, 
bello  cum  Samnitibus  suscepto,  necessaria  jam  facta  ad- 
versus  Romanes  fides  sit,  tamen  obsides  dare  paratos 
esse.'* 

12.  Brevis  consultatio  scnatus  fuit.  Ad  unum  omnes 
jungendum  foedus  cum  Lucanis,  resque  repetendas  ab  Sam- 
nitibus, censent.  Benigne  responsum  Lucanis,  ictumquc 
foedus.  Fetiales  missi,  qui  Samnitem  decedere  agro  so- 
ciorum,  ac  deducere  exercitum  finibus  Lucanis  juberent. 
Quibus  obviara  missi  ab  Samnitibus,  qui  denuntiarent,  *  Si 
quod  adissent  in  Samnio  concilium,""  baud  inviolatos  abi- 
turos.'  Haec  postquam  audita  sunt  Romas,  bellum  Samni- 
tibus et  Patres  ceusuerunt,"  et  populus  jussit.  Consules 
inter  se  provincias  partiti  sunt.  Scipioni  Etrurla,  Fulvio 
Samnites  obvenerunt ;  diversique,  ad  suum  quisque  bellum, 
proficiscuntur.  Scipioni,  segne  bellum  et  simile  prioris 
anni  militias  expectanti,  hostes  ad  Volatcrras  °  instructo 
agmine  occurrerunt.  Pugnatum  raajore  parte  diei,  magna 
utriraque  caede.  Nox  incertis,  qua  data  '^  victoria  esset, 
intervenit  :  lux  insequcns  victorem  victumque  ostendit. 
Nam  Etrusci  silentio  noctis  castra  reliquerunt.  Romanus, 
egressus  in  aciem,  ubi  profectione  hostium  concessam  vic- 

*  Quamvis  fides  sua  in  Romanos  jam  post  susceptum  bellum  contra  Samnites  in 
necessitatetn  verterit,  ita  ut  integrum  ipsis  amplius  non  sit  ah  ea  discedeie. 

13  Conj.  Sti'otb.  qua  inclinata. 

aOTJE 

"  Si  quod  adissetU  in  Samnio  conci-  decim  Etniriae  principibos  una,  agio 

Hum]    Non  uniini  itaque  totiiis  Sam-  peramplo,  ad  iitramque  Ceecinee  flu- 

nil  concilium  fuit,  quod   certo  loco  minis  lipam,  ad  mare  usque  protenso. 

consisteiet ;  sed  suum  cuique  populo  Sita  fuit  supra  coliem  excelsuni,  et 

sive  civitati.  undequaque  pripruptum,  piano  ver- 

"  Et  Patres  censuerunt]  Hinc  patet  tice,   in  quo  iirbis   nioenia  condita : 

senatum,  licet  belli  sine  populo  indi-  ascensus  ad   earn  est  quindecim  sta- 

cendi  jus  non  haberet,  potnisse  ta»  diorum,  ab  imo  usque  aiduus  atque 

men  res  per  fetiales  repetere.  difficilis,  Strabone  teste,  nunc  vulgo 

"  Ad  Volaterras]   Urbs  fuit  ex  duo-  Volterra,  in  Tusciae  Ducatu. 
Delph,  et  Var.  Clas^                     Livius,  4  T 


1322  T.  Livii 

toriam  videt,  progressus  ad  castra,  vacuis  cum  plurima 
praeda  (nam  ct  stativa  trepide  deserta  fuerant)  potitur. 
Inde  in  Faliscura  agrum  copiis  reductis,  cum  impedimenta 
Faleriis  cum  modico  prajsidio  reliquisset,  expedito  agmine 
ad  depopulandos  hostium  fines  incedit.  Omnia  fcrro  ig- 
nique  vastantur;  praedae  undique  actas  :  nee  solum  modo 
vastum  hosti  relictum,  sed  castellis  etiam  vicisque  illatus 
ignis :  urbibus  oppugnandis  temperatum,  in  quas  timor 
Etruscos  compulerat.  Cu.  Fulvii  consulis  clara  pugna  in 
Samnio  ad  Bovianum  haudquaquara  ambiguae  victoriae  fuit. 
Bovianum  inde  aggressus,  nee  ita  multo  post  Aufidenam 
vi  cepit. 

13.  Eodem  anno  Carseolos  colonia  in  agrum  /Equicolo- 
rum '+  dedncta.  Fulvius  consul  de  Samnitibus  triumpha- 
vit.  Cum  comitia  consularia  instarent,  fama  exorta, 
Etruscos  Samnitesquc  ingcntes  conscribere  excrcitus; 
palam  omnibus  conciliis  vexari  principes  Etruscorum,' 
quod  non  Gallos  quacumque  conditione  traxerint  ad  heh 
lum :  increpari  magistratus  Samnitium,  quod  exercitum 
LucanumPhoslem  comparatum  adjecerint  Romanis  :  '^  ita- 

'  Conviciis  exagitari  proceres  in  cunctis  contentibus  Eti-uscarum  civilatum. 


14  Vet.  lib.  apiid  Sigon.  Mquicolarum. — 15  '  Quod  exercitum  Lucanum,  hos- 
tern  (s\l)\)  comparalttm,  adjecerint  Romanis :  ita  quatuor  Mss.  probb.  Ruben. 
Strolh.  et  Doer,  iit  sensus  sit :  quod  iinpo:tuna  incuisione  in  fines  Lucano- 
luni  (v.  cap.  11.)  lies  sibi  novos  hostes  paraverint,  et  hnuc  exercitum  Luca- 
noruni  adjecerint  Romanis,  vel  ilio  auxerint  horum  vires ;  Hague  suis  socio- 
Tumque,  Lucanoruni,  viribus  consurgere  hostes,  Romanos,  ad  bellum.  Ornnino 
Samnitium  verba  videntur  itaque  suis  cct.  non,  quje  Romae  jactarentur,  ut  a 
fama  exorta  pendeant.  Malim  tamen  delere  exercitum,  vel  pro  partic.  acci- 
pere  :  exercitum  Marte  s.  bello  ejusque  artibus,  vel  laboribus  et  periculis. 
Editf.  ante  Stroth.  exhibent  quod  e.  adversus  Lucanum  h.  c.  ohjecerint  It.etUoc 
nbjeccrint  legitur  in  omnibus  Mss.  praeter  quatuor  illos,  at  in  nullo  adversus. 
Gronovius  conj.  quod  e.  in  Lucanum  h.  c.  objecerint  R.  (quod  legiones  adversus 
leviorem  hostem  Lucanum  scriptas  opposuerint  Romanis,  et  tanio  graviore 
lioste  incumbente  uon  novum  egerint  delectnm)  vel  quod  excitum  (lacessi- 
tum)  Lucanum,  hostem  tam  paratum,  adjecerint  Romanis.'  Rupert.   Vid.  Not.  Var. 

NOT/E 

P  Quod  exercitum  [adversus}  Luca-  nos  pugnassent  adversus  Romanos, 
wum]  Id  vitio  vertebatur  magistrati-  longe  graviores  hostes,  in  quos  non- 
bas  Samnitium,  quod  cum  solis  legio-  nisi  auctis  copiis  decertandumfuerat. 
nibus  scriptis  in  bellum  contra  Luca- 


LIU.    X.    CAP.    13. 


1323 


que  suis  sociorumque  viribus  consurgere  hostcs  ad  bellum, 
et  haudquaquani  pari  defungendum  esse  certamine.'"  Hie 
terror,  cum  illustres  viri  consulatum  petercnt,  omnes  in  Q. 
Fabium  Maximum,  primo  non  petentem,  deinde,  ut  incli- 
nata  studia  vidil,  ctiam  recusantem  convertit.  <  Quid  sc 
jam  senem,  ac  perfunctum  laboribus  laborumque  praemiis, 
solicitarent?  Nee  corporis,  nee  animi  vigorcm ''  remanere 
cundem :  et  fortunam  ipsam  vereri/  ne  cui  Deorum  nimia  * 
jam  in  se  et  constantior,"^  quam  vclint  humanae  ras,  videa- 
tur.  Et  se  gloria;  seniorum  succrevisse,  et  ad  suam  glori- 
am  consurgentes  alios  laitum  aspicere.  Nee  honores  mag- 
nos  fortissimis  viris  Komae,  nee  honoribus  deesse  fortes 
viros.'  Acuebat  hac  moderatione  tam  justa  studia;  qua? 
verecundia  legum  rcstinguenda  ratus,"  legem  recitari  jussit,' 
qua  intra  decern  annos  t  eundem  consulem  refici  non  lice- 

'"  Subeundumfore  Romanis  bellum,  noji  simile,  sed giavius  siiperiori. 
"  Qua:  studia  existimans  comprimenda  esse,  objecto  ex  legibus  pudore. 


— 16  '  Integram  lectionem  esse  in  veteribiis  libris  ait  >Sigoniiis,  nimium  jam 
in  se  cotistaniior.  At  hoc  genus  loquendi  cni  probabit?  saltern  fecisset  nimio. 
Sed  videtur  crrorem  ajjerire  Vossianiis  :  tiimiam  jam  in  se  constitutior.  Sic 
enim  ilie,  sed  ut  punctis  suppositls  indicet  rb  w  iu  fine  rod  nimiam  esse  su- 
pervacaneum.   Volunt  auteiu  :  nimia  jam  in  se  constantiorque,  quam  velint  1m- 


1  Nee  corporis,  nee  animi  vigorem^ 
Sic  apud  Nostrum  lib.  vi.  c.  23.  L. 
Fiirius  Camillo  objicit:  '  Juvenibus 
bella  data,  et  cum  coiporibus  vigere 
et  deflorescere  animos.' 

r  Fortunam  ipsam  term]  Non  abs 
re  suspecta  esse  debet  prudenti  cui- 
que  fortuna,  quje,  ita  volente  divino 
numine,  vix  unquam  iisdem  homini- 
bus  usque  ad  exitum  favet ;  sed  cum 
senescentibus  quodammodo  senescit: 
ut  Mitbridatis,  Pompeii,  Caroli  v. 
aliisqne  exemplis  comprobari  potest. 

«  Necui  Deorum  nimia'\  Ita  existi- 
mabant  ill!  veteres  invidere  Deos  ni- 
niiae  hominiim  fortunae.  Hac  de  cau- 
sa Lucius  Paullus  post  subactam  Ma- 
cedouiam  dicitur  a  Velleio  Pateiculo 


NOT;^; 

lib.  I.  *  Deos  immortales  precatus, 
ut  si  quis  eorum  invideret  operibus 
et  fortunas  snee,  in  ipsuni  potius  sa;- 
virent  quam  in  Kemp.  Quae  vox,  vel- 
uti  oraculo  emissa,  magna  parte  eum 
spoliavit  sanguinis  sui.' 

'  Legem  recitari  jussit'^  Lata  liaec 
lex  fuerat  an.  411.  C.  Marcio  et  Q. 
Servilio  coss.  v.t  supra  vidimus  extre- 
mo  lib.  VII.  Ea  antem  lege  adhuc  Q. 
Fabius  tenebatur,  cum  ab  anno  ex- 
treme U.  C.  445.  quo  tertium  consul 
fuerat,  ad  iuitium  hujus  anni  455. 
nonnisi  novem  anni  efflusissent. 

t  Intra  decern  annos]  Vide  lib.  vii. 
cap.  42.  Consul  postremum  fuerat 
Fabius  anno  Urb.  C.  Catoniano  445. 
Itaque  ex  Livii  calculo,  decimus  hit 


1324  T.  LI VI I 

ret.     Vix  prae  strepitu  audita  lex  est :  tribunique  plebis, 

*  nihil  id  impedimenti  futurum/  aiebant :  *  se  ad  populum  la- 
turos,  uti  legibus  solveretur.'  Et  ille  quidem  in  recusando 
perstabat,    *  quid   ergo  attineret,'^    leges   ferri,'  rogitans, 

*  quibus  per  eosdem,  qui  tulissent,'^  "  fraus  fieret  ?  Jam 
regi  leges,  non  regere.'  Populus  nihilominus  suffragia  in- 
ibat,  et,  ut  quaeque  intro  vocata  erat  centuria,  consulem 
baud  dubie  Fabium  dicebat.  Turn  demum  consensu  civita- 
tis  victus :  *  Dii  approbcnt,'  inquit,  *  quod  agitis  acturique 
estis,  Quirites.  Ceterum,  quoniam  in  me,  quod  vos  vultis, 
facturi  estis,  in  collega  sit  meae  apud  vos  gratiac  locus.  P. 
Decium,  expertum  mihi  concordi  collegio  virum,"  dignum 
vobis,  dignum  parentc  suo,  qua^so,  mecum  consulem  facia- 
tis.'  Justa  suffragatio  visa.  Omnes,  quae  supererant,  cen- 
turiae  Q.  Fabium,  P.  Decium  consules  dixere.  Eo  anno 
plerisque  dies  dicta  ab  redilibus,  quia  plus,  quam  quod 
lege  finitum  erat,"  agri  possiderent.  Ncc  quisquam  ferrae 
est  purgatus  :  vinculumque  ingens  iramodicae  cupiditatis  '^ 
injectum  ^  est. 

14.  Consules  novi,*  Q.  Fabius  Maximus  quartum  et  P. 
Decius  Mus  tertium,  cum  inter  se  agitarent,  uti  alter  Sam- 
nites  hostes,  alter  Etruscos  deligeret,  quantaeque  in  banc 

"  Jam  mihi  cognitum  societate  consulatus  per  summam  inter  nos  concordiam  acti. 


manee  res.'  J.  F.  Gronov. — 17  Scribendiiin  iiionet  J.  F.  Gronov.  atlinere. — 

18  Conj.  J.  F.  Gronov.  juanssejit.— 19  Idem  conj.  cupiditati. 

HOTJE 

agebatur  annus,  ex  quo  Fabius  con-  tore  nostro,  turn  a  Jostiniano  §  14. 

sulatii  abierat.    Ergo  videtur  plenum  instit.  de  lege  Aqnilia. 
decennium  elabi  debnisse,  antequam  "  Plus,  quam  quod  lege  finitum  eraf] 

in    comitiis   consularibus   cujuspiam  Pins  nerape  qningentisjugeribus,  qui 

ratio  haberi  posset.  J.  Clericus.  modus   agrorum    possession!    positus 

"  Per  eosdem,   qui  tulissent]  Quod  lege   Licinii  Stolonis   tribuni    plebis. 

Gron.  legendum  potius  videtur,  qui  Supra  lib.  vi.  cap.  35. 
jussmfnf,  earn  conjecturam  ipse  alia-  >    Vinculumijue  ingens  immodicce  cu- 

tis  exemplis  refutat.   Licet  enim  pro-  piditatis  injeclum'\    Recte    Gronovius 

prie  loquendo  populus  legem  non  fe-  iutelligit,  possessoribus  :    alioqui  le- 

rat.sedferente  magistratujubeat,  vel  gendum  esset  cupidilutiinjectum. 
accipiat ;  nihilominus  ferre  quoquedi-  *  A.  U.  C.  456. 

citur  populus,  vel  plebs,  turn  ab  Auc- 


LIB.  X.  CAP.  14,  1325 

aut  in  aliam  provinciam  copiae  satis,  et  uter  ad  utrum  bel- 
lura  dux  idoneus  magis  esset;  ab  Sutrio  et  Nepete  et  Fale- 
riis  legati,  auctores,  concilia  Etniriae  populorum  de  peteuda 
pace  haberi,  totam  belli  molcra  in  Saranium  averterunt. 
Profecti  consules,  quo  expeditiores  commeatus  esscnt  et 
incertior  hostis,  qua  venturum  ^^  bellum  foret,  Fabius  per 
Soranum,  Decius  per  Sidicinum  agmrn,  in  Saranium  legi- 
ones  ducunt.  Ubi  in  hostium  fines  ventum  est,  uterque 
populabundus  eflfuso  agmine  incedit.  Explorant  tamen  la- 
tins, quam  populantur.  Igitur  non  fefellere  ad  Tifernum  ' 
hostes  in  occulta  valle  instructi,  quara  ingressos^  Roma- 
nos  superiore  ex  loco  adoriri  parabant.  Fabius,  impedi- 
mentis  in  locum  tutum  remotis,  preesidioque  modico  impo- 
sito,  praemonitis  militibus  adesse  certamen,  quadrato  agmine 
ad  praedictas  hostium  latebras  succedit.  Saranites,  despe- 
rato  improviso  tumultu,'  quando  in  apertum  semel  discri- 
men  evasura  esset  res,  et  ipsi  acie  justa  maluenint  concur- 
rere.  Itaque  et  in  aequum  descendant,  ac  fortunee  se, 
majorc  animo,  quam  spe,  committunt.  Ceterum,  sive  quia 
ex  omnium  '^  Samnitium  populis,  quodcumque  roboris  fue- 
rat,  contraxerant,  seu  quia  discrimen  summae  rerum  auge- 
bat  animos,  aliquantum  aperta  quoque  pugna  praebuerunt 
terroris.  Fabius,  ubi  nulla  ex  parte  hostem  loco  raoveri 
vidit,^  M.  Fulvium  ^  et  M.  Valerium,  tribunes  militum,  cum 
quibus  ad  primam  aciem  procurrerat,  ire  ad  equites  jubet, 
et  adhortari,  *  ut,  si  quando  unquam  equestri  ope  adjutam 
rem  publicam  meminerint,  illo  die  annitantur,  ut  ordinis 
ejus  gloriam  invictam  praestent.  Peditum  certamine  immo- 
bilem  hostem  restare ;  omnem  reliquam  spem  in  impetu 
esse  equitum.'  Et  ipsos  nominatira  juvenes,  pari  comitate 
utrumque,7  nunc  laudibus,  nunc  proraissis  onerat.  Cete- 
rum, quando  ne  ea  quoque  tentata  vis  proficeret,  consilio 
grassandura,  si  nihil  vires  juvarent,  ratus,  Scipionem  legatum 


20  Al.  quo  ventwum. — 1  Al.  Trifernum, — 2  Al.  qiia  ing:ressos. — 3  Al.  Sam- 
nitea  desperantes  i.  t. — 4  Legit  Sigon.  seu  quia  ex  o. — 5  Videt  Gronov.  Don- 
jat.  Crevier. — 6  '  iv.   Mss.   optimas   notae  Maximum  Jilium,  probb.  Gron. 


1326  T.  Livii 

hastatos  primae  legionis  subtrahere  ex  acie,  et  ad  monies 
proximos,  quam  posset  occultissime,  circumducere  jubet; 
inde  asccnsu  abdito  a  conspectu  erigere  in  monies  agmen, 
aversoque  hosli  ^  ab  tergo  repenle  se  oslendere.  Equites, 
ducibus  tribunis,  baud  multo  plus  hoslibus,  quam  suis,  ex 
irnproviso  anle  signa  evecli,  praebuerunt  lumultus.  Adver- 
sus  incilalas  lurmas  stelit  immola  Samnitium  acies,  nee 
parte  uUa  pelli  aut  perrumpi  poluil.  Et,  postquam  irritum 
inceptum  cral,  recepti  post  signa  piaelio  excesserunt. 
Crevit  ex  eo  hostium  animus;  nee  suslinere  frons  prima 
tam  longum  cerlamen  increscentemque  fiducia  sui  vim  po- 
tuisset,  ni  sccunda  acies  jussu  consulis  in  primum'  succes- 
sissel.*  Ibi  inlegrae  vires  sistunt  invehentem  se  jam  Sam- 
nitem  :  et  tempore  improvisa '°  ^  ex  montibus  signa  cla- 
morque  sublalus  "  non  vero  tanlum  metu  lerruere  ''  Sam- 
nitium animos.     Nam  et  Fabius  Decium  collegam  appro- 


Ciev.  et  Strotli.'  Rupert. — 7  Vet.  lib.  apud  Sigon.  utcumquc. — 8  Vet.  lib. 
apud  eund.  el  ndvcrso  hosti. — 9  Vet.  lib.  apiid  eiiiid.  in  primum. — 10  '  Helm, 
et  Rott.  eo  tempore  visa.     Forte,  eodcm  tempore  visa  e.  >n.  s. — 11  Oniitlit  ('lu- 

NOT/E 

^  In  primurn  successisset]  In  primum  Cluverius  censet  Ital.  anfiq.  lib.  vir. 

scilicet  locum.     Hoc  loqiiendi  genera  Negat  Gronovius,  nisi  qnaCeniis  mn- 

saepius  uti  Livium,  aliosque,  observat  tila  fecit  Cluverius,  omittendo  vocem 

Gion.  non  semel.     Noster  lib.  ii.  c.  sublalus;  quae  ad  signa,  et  ad  clamo- 

20.  'Desiliunt  ex  equis,  provolant  in  rem  refertiir.   Auctorissententia  est, 

primum,  et  pro  antesignanis  parmas  non  tantnm  vero  metu  impletosSam- 

objiciuut.'  nites,    visis     Romanorum    copiis,  in 

In  primum]    Nempe   locum.     Vide  montes  clam  a  Fabio  summissorum, 

J.  F.  Gronovium.  .7.  Clericus.  auditoque  clamore  ab  iisdem  subla- 

*  Et  tempore  improvisa']  In  qnibus-  to;  sed  prccterea  vanum  ipsis  terro- 

dam   codicibus,  eo   tempore  visa,    in  rem  adjectum  ex  falsa  opinione  ad- 

Colbertino  uno,  et   tempore  provisa  ex  venientis  cum  novo  exercitu  alterius 

montibus  sig^na:    id  est,   tenipestive,  consulis. 

sive  opportune   visa:  (ut  apud  Cic.  Non   vero    tanlum  metu]    Legerim, 

III.  Offic.  '  ad  crenam  tempore  venit  non  vero  tanlum  molos  metu;  hoc  est, 

Cannius : ')  at  Memmianus,   tempore  non    usque  adeo   territos  fiiisse  ad- 

improviso,  quod  planum.     Sed  et  im-  nioto  terroie  vero  legionum  et  equi- 

provisa  accipere  possis  pro  ex  inipro-  tnm,  quam  vano  noviexercitus.  Vide 

viso  apparentia.  ArtemCiiticam  p.  3.s.  1.  c.  5.  J.  C7e- 

•'  Non   vero  tanlum  metu  terruere]  ricus. 
Locum  corruplum  aut  certe  niutilum 


LIB.  X.  CAP.  15.  1327 

pinquare  exclamavit,  et  pro  se  quisquc  miles,  *  adesse 
alterum  consulem,  adesse  legiones,'  gaudio  alacres  fremunt ; 
errorque'^  utilis  Romanis  oblatus""  fugae  formidinisque 
Samnites  implevit,  maxime  territos,  ne  ab  altero  exercitu 
integro  intactoque  fessi  opprimerentur ;  et,  quia  passim  in 
fugam  dissipati  sunt,  minor  caed  s,quam  pro  tanta  victoria, 
fuit.  Tria  millia  et  quadringenti  caesi,  capti  trecenti'' 
ferme  et  triginta  :  signa  militaria  capta  tria  et  viginti. 

15.  Saranitibus  Apuli  se  ante  praelium  conjunxissent,  ni 
P.  Decius  consul  ^"^  iis  ad  Maleventum  **  castra  objecisset, 
extractos  deinde  ad  certamen  fudisset.  Ibi  quoque  plus 
fugae  fuit,  quam  caedis.  Duo  millia  Apulorum  caesa :  spre- 
toque  eo  hoste,  Decius  in  Saniniuni  legiones  duxit.  Ibi 
duo  consulares  exercitus,  diversis  vagati  partibus,  omnia 
spatio  quinque  mensium  evastarunt.  Quadraginta  et  quin- 
que*"  loca  in  Samnio  fuere,  in  quibus  Decii  castra  fue- 
runt :  alterius  consulis  sex  et  octoginta.  Nee  valli  tantum 
ac  fossarum  vestigia  relicta,  sed  multo  illis  insigniora  mo- 
numenta  vastitatis   circa,*^  regionumque  depopulatarum.'* 


veiius  sultlatus. — 12  Al.  terrorque.     Vid.   Not.  Var. — 13  Ad  trecentos  Gro- 
nov.  Dotijat.  Crevier.    Octingenti  Kreyssigius. 

14  Vet.  lib.  apiid  Sigon.  »u  P.  Decius  consul  utter. — 15  Vet.  lib.  apiid  eiind. 
sed  mittto  i.  i,  m,  lastatis  circa  regionibus,  depopulatisque,     Conj.  J.  F.  Gronov. 

NOT/E 

'^    Errorque  utilis  Romanis  oblatus']  "^  Ad  3Ialeventum]  Quae  iirbs  postea 

Ita   veteres    editiones  :    posteriores  Beneventnm. 

terrorque.      Romanis    qnideni  terror  *  Quadraginta  et   quinquel  Tot  di- 

non  injiciebalur,  sed  addebantur  ani-  versis  locis  castra  posuisse  consules 

mi   falsa   Fabii   affirmatione  :  et  sic  sine   ingenti   totiiis   regionis   danino 

Romani,  dum  se  vincere  putant,  vie-  baud  pntuere  :  ea  enim  mente  castra 

tores  revera  effecti  sunt.    Error  ita-  movebant,  ut   milites  modo  ex  boc, 

que  ille   ipsis  utilis,  Samnitibus  for-  modo  ex  illo  tractu  praedas  agerent, 

mid i nis  ac  fugae  causa  fuit :  sed  et  si  proximaque    castris    omnia    diripe- 

retineatur  ex  pluribus  scriptis  terror-  rent,  atque  vastarent. 

que,  idem  erit  sensus :  ut  terror,  qui  ^  Monumenta  vastitatis  circa^    Non 

bine  secutus,  utilis  dicatur  Romanis  placet  Gronovio  quod  Sigonius  e  suis 

fuisse,  non  Romanis  oblatus.     Simile  codicibus  (quibus  et  in  boc  similem 

comnifntum  seustrategenia  adversus  prae  manibus  babui)  reposuit,  vastatis 

posdem  Samnites  narratur,  capite  41.  dixit  regionibus  depopulatisque.     Con- 

Jiiijus  libri.  jicit  ipse   ex   aliis   manuscriptis,  seii 


1328  T.  Livii 

Fabius  ctiam  urbem  Ciraetram  ^  cepit.  Ibi  capta  arma(o- 
rum  duo  millia  quadringenti :  caesi  ferme  pugnantes  ad 
quadringentos  triginta.  Inde,  comitiorum  causa  Romara 
profectus,  maturavit  earn  rem  agere.  Cum  primo  vocatae '' 
Q.  Fabium  '^  consulem  dicerent  omnes  centuriae,  Ap.  Clau- 
dius consularis  candidatus,  vir  acer  et  ambitiosus,  non  sui 
magis  honoris  causa,  quam  ut  patricii  recuperarent  duo 
consularia  loca,  cum  suis,  turn  totius  nobilitatis  viribus, 
incubuit,  ut  se  cum  Q.  Fabio  consulem  dicerent.  Fabius 
primo,'7  do  se  eadem  fere,  qua3  priore  anno,  dicendo,  ab- 
nuere.  Circumstare  sellam  omnis  nobilitas;  orare,  ut  ex 
ajduo  plebeio  consulatum  extraheret,'  majestatemque  pris- 
tinam  turn  honori,  turn  patriciis  gentibus  redderet.  Fabius, 
silentio  facto,  media  oratione'  studia  hominum  sedavit. 
*  Facturum  cnim  se  fuisse'  dixit,  '  ut  duorum  patriciorum 
nomina  reciperet,  si  aliuni,  quam  se,  consulem  fieri  videret: 
nunc  se  sui  rationem  coraitiis,  cum  contra  leges  futurum 
sit,  pcssimo  exemplo  non  habiturum.'  Ita  L.  Volumnius 
de  plebe  cum  Ap.  Claudio  consul  est  factus,"*  priore  item 
consulatu  inter  se  coraparati.''     Nobilitas  objectare  Fabio, 

P  Recusabat  consulatum  Fabius:  patricii  aufem  omnes  circumsislebant  ejus 
sellam,  rogantes  ut  consularem  dignitatem,  quam  plebs  invaserat,  ex  ejusmodi  vulgi 
fccce  eximeret. 

rastitas  circa  regionum  depopulatarum.— 16  Vett.  libb.  cutn  primo  rocatum  Q. 
Fabiutn.— 17  »  Vox  primo  uon  est  in  vett.  libb.  necdesideiari  videtur.'  Sigon. 
— 18  Conj.  J.  F.  Gronov.  consuksfiunt. 

NOTiE 

multo  illis  insigniora  mbnumenta;  vas-  ^  Primo  vocata]  Id  est,  omnes  cen- 

titas    circa    regionum    depopulatarum.  tnrize  prims  classis,  quae  post  prse- 

Cui   Gronovii    lectioni  stari   potest,  rogalivam  ad  ferenda  sulfragia  prime 

quanqnam  nibii  video  causae  cur  quid  loco  vocabautur  :  et  si  omnes  in  idem 

inutetur.  consentirenf,  nihil  opus  erat  ulteriori 

e  Vrbem  Cimetrami  Bechario  Gime-  vocatione  ;  cum  Imjus   solius  classis 

ram;  Colb.  Cunetram  bahet,  Memm.  centuriae  sequentium   classiuni   cen- 

Cimetriam.      Sed   qua  parte  Samnii  turias  numero  vincerent,   uti  lib.  i. 

hoc  oppidum  fuerit,  tacentibus  Geo-  dictum  est. 

graphis,   ne    suspicari  quidem  licet.  '  Media  oratione^  Quae  non  magis  in 

Ca/e<ram  quidem  invenio,  sed  et  no-  patricios  quam  in  plebeios  propensa 

men  et  situs  diversus.     Caletra  enim  esset. 

in  Tuscia.  k  Priori  Hgf^  consulatu  inter  se  co?m» 


LIB.  X.  CAP.  IG.  1329 

fugisse  eum  Ap.  Claudium  collegam,  eloquentia  civilibus- 
que  artibus  baud  dubie  proestantem. 

IG.  Comitiis  peifectis,  veteres  consules  jussi  belluin  in 
Samnio  gerere,  prorogate  in  sex  menses  imperio.  Itaque 
insequenti  quoque  anno,'  L.  Volumnio,  Ap.  Claudio  con- 
sulibus,  P.  Deciiis,  qui  consul  in  Samnio  relictus  a  collega 
fuerat,  proconsul  idem  popular!  non  destitit  agros,  donee 
Samnitium  exercitum,  nusquam  se  praelio  committentem, 
postremo  expulit  finibus.'  Etruriam  pulsi  petierunt,  et, 
quod  legationibus  nequicquam  saepc  tentaverant,  id  se 
tanto  agmine  armatorum,  mixtis  terrore  precibus,  acturos 
efficacius  rati,  postulaverunt  principura  Etruriae  concilium. 
Quo  coacto,  per  quot  annos  pro  libertate  dimicent  cum 
Roraanis,  exponunt.  '  Omnia  expertos  esse,  si  suisraet 
ipsorum  viribus  tolerarc  tantam  molem  belli  possent:  ten- 
tasse  etiam  baud  magni  momenti  finitimarum  gentium  aux- 
ilia :  petisse  pacem  a  populo  Romano,  cum  bellum  tolerare 
non  possent:  rebellasse,  quod  pax  servientibus  gravior, 
quam  liberis  bellum,  esset.  Unam  sibi  spem  reliquam  in 
Etruscis  restare.  Scire,  gentem  Italiae  opulentissimam 
armis,  viris,  pecunia,  esse :  habere  accolas  Gallos,  inter 
ferrura  et  arma  uatos,  feroces  cum  suopte  ingenio,  turn 
adversus  Romanum  populum  :  '9  quern  captum  a  se  auro- 
que  redemtum,'"  baud  vana  jactantes,  memorent.  Nihil 
abesse,  si  sit  animus  Etruscis,  qui  Porsenae  quondam  ma- 
joribusque  eorum  fuerit,  quin  Roraanos,  omni  agro  cis  Ti- 
berira  pulsos,  dimicare  pro  salute  sua,  non  de  intolerando 


19  '  Flor.  Romayios  populum  ;   super  os  apposite  u  cum  lineola.     An  forte, 
turn  adversus  Romanos,  quern  populum  ? '  J.  F.  Grouov. 

NOT>E 

parati]    Comparatos  dicit   pro  con-  et  L.  Volwmnins  Flamma  Violens. 

junctis;  quia  magistratus  viruni  de-  *  A.  U.  C.  457. 

nionstrat,  et  qui  siraul  magistratum  '  Expulit  Jinibus']    Propriis,    nimi- 

gerunt,  eorum  virtutes  ac  vitia  com-  rum  Samnii. 

parari    necesse    est.      Simul   autem  ■"    Captum  a  se  auroque  redemtuml 

consnlatum   gesserant  an.  446.    Ap-  Ut  vidimus  lib.  v.  cap.  41.  et  48. 

pius   Claudius  postea  Caecus  dictus, 


1330  T.    LI  VI I 

Italise  regno,  cogant.  Samnitem  illis  exercitum  °  paratuni, 
instructum  armis,  stipendio,  venisse:  confestim  secuturos, 
vel  si  ad  ipsam  Roinanam  urbera  oppugnandam  ducant.' 

17.  Haec  eos  in  Etruria  jactantes  molientesque  bellura 
domi  Romanum  urebat.'  Nam  P.  Decius,  ubi  comperit  per 
exploratores  profectum  Samnitium  exercitum,  advocate 
consilio/°  '  Quid  per  agros,'  inquit,  *  vagamur,  vicatim 
circumferentes  bellum?  quin  urbes  et  moenia  aggredimur? 
nullus  jam  exercitus  Samnio  praesidet/  Cesscre  finibus, 
ac  sibimet  ipsi  exilium  conscivcre.'  Approbantibus  cunctis, 
ad  Murgantiara,''  validam  urbem,  oppugnandam  ducit:  tan- 
tusque  ardor  militum  fuit,  et  caritate  ducis/  et  spe  majoris, 
quam  ex  agrestibus  populationibus,  preedae,  ut  uno  die  vi 
atque  armis  urbem  caperent.  Ibi  duo  millia  Samnitium  et 
centum  pugnantes  circumventi  captique :  et  alia  pra^da 
ingens  capta  est.'  Quae  ne  impedimentis  gravibus  asmen 
oneraret,  convocari  milites  Decius  jubet.  '  Haccine,'  in- 
quit,  'victoria  sola,  aut  hac  pra^da  contenti  estis  futuri? 
Vultis  vos  pro  virtute  spes  gerere ;  omnes  Samnitium  ^ 
urbes  fortunaeque  in  urbibus  relictae  vestrae  sunt;  quando 
legiones  eorum,  tot  prailiis  fusas,  postremo  finibus  expu- 
listis.  Vendite  ista,  et  illicite  lucro  mercatorem,  ut  sequa- 
tur  agmen.     Ego  subiude  suggcram,  quae  vendatis.      Ad 

9  Arma  a  Romanis  illata  rexabant  domi  Samnites. 

'   Picesidio  est  regioni  Samnilitnn. 

'  Turn  ob  amorem,  ac  stadium  in  imperatorem. 


20  Concilio  G I  onov.  Doiijat.  Crevier. —  1  '  Recidcnda  pro  alienis  videiitiir 
capta  est.'  J.  F.  Gronov. — 2  '  Vultis  vos  pro  virtute  spes  gerere  ;  omnes  Samni- 
tium eel.  Ita  interpiingendiim,  etsi  ante  vultis  supplendiim  piito,  non  signiun 
interrog.  \)Ost  gerere  poneoduii).'  Rupert.     Interrogant  Gronov.  Doujat.  Cre- 

NOTyE 

»  Samnitem  illis  exercitu7n']  '  Sam-  in  nuniero  miiltitndinis  aptari. 

nitem  '  adjective  sume,  quasi  dicat,  "  Ad    3Iurgantiam]   Oppidiiin   lioc 

'exercitum    Samniticiim  ;'     vel,    ut  Saninii   creditur  idem   esse   ciini   eo 

postea  exprimit,  '  Samnitium  exerci-  quod  nunc  J/orconc  dicitur,  in  Moiisii 

turn.'     Uund  addit,  '  confestim  secu-  comitatu,  regnoqiie  Neapolitano,  in- 

turos,'  novum  non  est,  nominibus  col-  ter  Bovianum  et  Bencventuni. 
lectivis   singularis   numeri   adjectiva 


LIB.    X.    CAP.   18.  1331 

Rorauleara  urbem  hinc  eamus,  ubi  vos  labor  baud  major,^ 
praeda  major  manet.'  Divendita  praeda,  ultro  adhortantes 
imperatorem  ad  Romuleam  p  pergunt.  Ibi  quoque  sine 
opere,  sine  tormentis,  siraul  admota  sunt  signa,  nulla  vi 
deterriti  a  muris,  qua  cuique  proximura  fuit,  scalis  raptim 
admotis,  in  moenia  evasere.  Captum  oppidum  ac  direp- 
tum  est.  Ad  duo  millia  et  trecenti  occisi,  et  sex  millia 
hominum  capta,  et  miles  ingenti  praeda  potitus:  quam  ven- 
dere,  sicut  priorcm,  coactus,  Ferentinura  inde,i  quanquam 
nihil  quietis  dabatur,  tamen  summa  alacritate  ductus.  Ce- 
terura  ibi  plus  laboris  ac  periculi  fuit.  Et  defensa+  summa 
vi  moenia  sunt,  et  locus  erat  munimento  naturaque  tutus : 
sed  evicit  omnia  assuetus  praedac^  miles.  Ad  tria  millia 
hostium  circa  muros  caesa:  praeda  militis  fuit.  Hujus  op- 
pugnatarura  urbium  decoris  pars  major  in  quibusdam  an- 
nalibus  ad  Maximum  traiiitur.  Murgantiara  ab  Dccio, 
a  Fabio  Ferentinum  Romuleamque  oppugnatas  tradunt. 
Sunt,  qui  novorum  consulum  banc  gloriam  faciant.  Qui- 
dam  non  amborum,  sed  alterius,  L.  Volumnii :  ^  ei  Sam- 
nium  provinciam  evenisse. 

18.  Dum  ea^  in  Samnio,  cujuscumque  ductu  auspici- 
oque,  gererentur;  Romanis  in  Etruria  iterum  bellum  in- 
gens^  multis  ex  gentibus  concitur;   cujus  auctor  Gellius 


vier.  Drak.  Ernest.  Strotli.  Kreyssis. — 3  Ita  optimi  codd.  inqiie  liis  Memm. 
et  Colb.  Magnus  Gvonow .  Doujat.  Crevier. — 4  Vet.  lib.  apud  SigoD.  nam  c< 
defensa. — 5  Conj.  Jac.  Gronov.prada. — 6  Al.  P.  Volumnii, 

NOTiE 

p  Ad  Romuleam]  Romiilea,  sive  Ro-  sub  Miiraiio. 

inula,  Hirpiiioruni  oppidum  fuit,  qui  ^Ferentinum  inrf^]  Volscorum  initio 

Samnitium  coloni.     In  tabula  itine-  fuisse  Ferentinum,  deinde  a  populo 

raria  legitur  Subiomula:    sed    divi-  Romano  Hernicis  attributum,  antea 

dendnm   est  nomen,   ut  significetur  monui.     An  nunc  in  potestate  Sam- 

iter  esse  sub  Romnla,  non  per  ipsani  nitium     fuerit,     pronuntiare    nolim. 

Romnlam,    quce    in    edito  Apennini  Fuit  et  Feientum,  vel  potius  Foren- 

niontis    colle    posita,  nunc   Bisaccia  turn,  in  Apulia  Peucetia,  et  Apulos 

nuncupatur.      Sic  in    eadem   tabula  Samnitium  socios  Auctor  proximo  ca- 

est  Sublanubio,  pro,  sub  Lanubio.  Et  pite    indicavit.     At  in   Samnio  ipse 

apud  Antoniniim    Subnuuano,    pro,  Ferentinum  invenio  nuUibi. 


1332  T.  Livii 

Egnatius  ex.  Samnitibus  erat.  Tusci  fere  omnes  conscive- 
rant  bellum:  traxerat  contaglo  proximos  Umbriae  popiilos; 
et  Gallica  auxilia  mercede  solicitabantur.  Omnis  ca  mul- 
titudo  ad  castra  Samnitium  conveniebat.  Qui  tumultus 
repens  postquam  Romam  perlatus  est,  cum  jam  L.  Volum^ 
nius  consul  cum  Icgionibus  secuuda  ac  tertia  socioruraque 
millibus  quindecim  profectus  in  Samnium  esset,  Ap.  Clau- 
dium  primo  quoque  tempore  in  Etruriam  ire  placuit.  Duae 
Romanae  legioues  secutae,  prima  et  quarta,  et  sociorum 
duodecim  millia.  Castra  hand  procul  ab  hoste  posita. 
Ceterum  magis  eo^  profectum  est,  quod  mature  ventum 
erat,  ut  quosdam  spectantes  jam  arraa  Etruriae  '°  populos 
metus  Romani  nominis  comprimerct,  quam'  quod  ductu 
consulis  quicquam  ibi  satis  scite  aut  fortunate  gestura  sit. 
Multa  praelia  locis  et  temporibus  iniquis  commissa:  spes- 
que  in  dies  graviorcm  hostem  facicbat."  Et  jam  prope 
erat,  ut  nee  duci  milites,  nee  militibus  dux  satis  tideret. 
Literas  ad  collegam  arcessendum  ex  Samnio  missas,  in 
trinis  annalibus  invenio.  Piget  tamen  incertum  ponere, 
,  cum  ea  ipsa  inter  consules  populi  Romani,  jam  iterum 
eodem  honore  fungentes,  discrepatio  fuerit :  Appio  ab- 
nuente  missas;  Volumnio  aflirmante,  Appii  se  Uteris  ac- 
citum.  Jam  Volumnius  in  Samnio  tria  castella  ceperat,  in 
quibus  ad  tria  millia  hostium  cassa  erant,  dimidium  fere 
ejus  captum  t"^  et  Lucanorum  seditiones,  a  plebeiis  et  egen- 
tibus  ducibus  ortas,  summa  optimatium  voluntate  per  Q. 
Fabium  proconsulem,  missum  eo  cum  veteri  exercitu,  com- 
presserat.     Decio   depopulandos  hostium  agros  relinquit. 

'   Ea  res  magis  profuit  ob  celerem  adcentum  consulis,  quo  Romanorum  terror 
co'erceret  aliquos  Tuscite  populos,  qui  jam  ad  helium  se  comparabant,  quam,  8fc. 
"  Etfuluri  expectatione  formidabiliores  subinde  Romanis  hastes  evadebant. 


7  Cum  ea   Kreyssigius. — 8  Al.  interim  bellum  ingens. — 9  Vet.  lib.  apud 

NOT^E 

'  Dimidium  fere  ejus  captuml   Di-     tivi  prope  mille  quingenti  facti  fue- 
midium  neinpe  numeri  ceesorum,  ut     rint. 
scilicet  ex  illis  tribus  castellis  cap- 


LIB.  X.  CAP.  19.  1333 

Ipse  cum  suis  copiis"  in  Etruriam  ad  collegam  jiergit: 
quern  advenientera  laeti  omnes  accepere.  Appium  ex 
conscientia  sua  credo  animum  habuisse  baud  immerito 
iratum,  si  nibil  scripserat ;  illiberali  et  ingrato  anirao,  si 
eguerat  ope,  dissiinulantem.'^  Vix  enim  salute  mutua 
reddita,  cum  obviam  egressus  esset,  '  Satin'  salvee,'  inquit, 
'  L.  Volumni?  ut  sese  in  Samnio  res  babent?  Quae  te 
causa,  ut  provincia  tua  excederes,  induxit?'  Volumnius 
in  Samnio  res  prosperas  esse  ait,  literis  ejus  accitum  ve- 
nisse.  Quaj  si  falsae  fuerint,  nee  usus  sui  sit  in  Etruria, 
extemplo  conversis  signis  abiturum.  *Tu  vero  abeas,'  in- 
quit,  *  neque  te  quisquam  moratur :  etenim  minirae  con- 
senlaneum  est,  cum  bello  tuo  forsitan  vix  sufficias,  hie  te 
ad  opem  ferendam  aliis  gloriari  venisse.'  *  Bene,  Hercules, 
verteret,'  dicere  Volumnius  :  *  malle  frustra  operam  insum- 
tam,  quam  quicquam  incidisse,  cur  non  satis  esset  EtruricC 
unus  consularis  exercitus.' 

19.  Digredientes  jam  consules  legati  tribunique  ex  Ap- 
piano  exercitu  circumsistunt  :  pars  imperatorcm  suum 
orare,  'ne  collegae  auxilium,  quod  acciendum  ultro  fuerit,' 
sua  sponte  oblatum  sperneretur  : '  '^ '  plures  abeunti  Volum- 
nio  obsistere  atque  obtestari,  *  ne  pravo  cum  collega  certa- 
mine  rem  publicam  prodat."^     Si  qua  clades  incidisset,  de- 

•^  Ne  publicee  rei  official  per  importunam  cum  collega  discordiam. 


Sigon.  eo  magis. — 10  Al.  jam  arma  in  Etruria. — 11  '  Decio  populandos  hos- 
tium  agros  reliji(]uit :  ipse  cum  copiis.  Scnpti  depopulandos,  et  cu7n  i psis  copiis  : 
seri  legendnni,  cum  suis:  ut  Vossianus,  et  edd.  ante  Modiamim  jam  occnpa- 
rtint.'  J.  F.  Gronov. — 12  *  Pro  dissimulantem  forte  leg.  dissimitlasse,\e\  potius 
cum  Gron.  credo  animatumfuisse :  hand  i.  iratum  cet.'  Rupert. 

NOTiE 

'  Quod  acciendum  ultro  fuerit~i  Rec-  idcirco  Gronovio  assentior,  qui  ma- 
te acciendum  dicunt  cum  Appio  lo-  \»lt  sperneret,  \e\  aspernaretur ;  niihi 
quentes,  qui  negabat  accitum  a  se  melior  videtur  passiva  euuntiatio, 
fuisse  Voinmnium,  quasi  scilicet  illi  quam  et  vulgata  lectio  habet,  ne  tri- 
fidem  habeant.  buni  aut  legati  culpam  spreti  auxi- 

«  Oblatum  sperneretur]    Etsi   nemo  lii  Appio  praesenti  exprobrare  vide- 

sperneret  praeter  ipsum  Appium,  non  antur. 


1334  T.  LI VII 

sertori  magis,  qnam  dcserto,  noxiee  '+*  fore.  Eo  rem  addnc- 
tam,  ut  omne  '^  rei  bene  aut  secus  gestae  in  Etruria  decus 
dedecusque  ad  L.  Volumnium  sit  delegatum.'  Neminem 
quaesiturum,  quas  verba  Appii,  sed  quae  fortuna  exercitus 
fuerit.  Dimitti  ab  Appio  eum,  sed  a  re  publica  et  ab  ex- 
ercitu  retineri  ;  experiretur  modo  voluntatera  militum.' 
Ha3C  raonendo  obtestandoque,  prope  restitantes  consules  in 
concionem  pertraxerunt.  Ibi  orationes  longiores  habitae 
in  candem  terme  sententiam,  in  quam  inter  paucos  certa- 
tum  verbis  I'uerat."' "  Et  cum  Volumnius,  causa  superior, 
ne  infacundus  quidem  advcrsus  eximiam  eloquentiam  col- 
legas  visus  esset;  cavillansque  Appius,  'sil)i  acceptum  re- 
ferre,'  '^  diceret,  *  debere,  quod  ex  muto  atque  elingui  facun- 
dum  etiam  consulem  haberent ;  priore  consulatu,  primis 
utique  mensibus,  hiscere  eura  nequisse,  nunc  jam  popnla- 
res  orationes  serere  : '  '^  <  Quam  mallem/  inquit  Volumnius, 
*  tu  a  me  strenue  facerc,  quam  ego  abs  te  scite  loqui  didi- 
cissem.  Postremo  condilionem  ferre,  quaa  decretura  sit, 
non  orator,  (neque  enim  id  desiderare  rem  publicam,)  sed 
imperator  uter  sit  melior.'"  Etruriam  et  Samnium  provincias 
esse  :  utram  mallet,  eligeret.  Suo  exercitu  se  vel  in  Etru- 
ria, vel  in  Samnio  rem  gesturum.'  Turn  militum  clamor 
ortus,  *  ut  simul  ambo  bellum  Etruscum  susciperent.'     Quo 

y   Vilio  rerlendum. 
*  Sit  delegatum,  detolntum  sit. 

"  Se  Appio  electionem  dare,  ex  tjua  constarepossit,  uter  ipsorum  prcestaniior  sit, 
von  orator,  sed  belli  dux. 


13  Conj.  J.  F.  Gronov.  sperneret  vel  aspemaretur. — 14  AI.  voxa. — 15 
Flor.  Roll.  Helm.  Voss.  omni.  Omnis  Gronov.  Doiij^t.  Crevier. — 16  Vet.  lib. 
apud  Sis;on.  in  quam  paucis  ante  certatum  verbis  fuerat.  Vid.  Not.  Var. — 17 
Conj.    Rupert,  referri. — 18  In  Gronov.  Drak.  et  Stroth.  post  haberent  colon 

NOT/E 

"  In  quam  inter  paucos  certatum  ver-  censebaf,  in  quam  paucis  ante  certatum 

bis  fuerat]  Vult  in  concione  prolix-  verbis  fuerat .     'Certare' autem  '  ver- 

ius  ventilata  fuisse,  quae  pauIo  antea  bis'  hie  oppositnm  longioribns  oratio- 

brevius  agitata  fuerant  apud  utrnm-  nibus  ;  est  brevibus  dictis  alternatini 

que  consulem  a  paucis,  legatis  scili-  et  altercando  contendere,  sew  verbis 

cet  et  tribunis.     Sigonius,  cum  men-  velitari. 
tem  Livii  minus  caperet,  legendum 


LIB.  X.  CAP.  19.  1335 

{inimadvcrso  consensu,  Volumnius,  '  Quoniam  in  collega? 
voluntatc  interpretanda,'  inquit,  'erravi;  non  committam, 
lit,  quid  vos  velitis,  obscurum  sit.  Manere,  an  abire  me 
velitis,  clamore  significate.'  Turn  vero  tantus  est  clamor 
exortus,  ut  hostes  e  castris  exciret.  Arniis  arreptis  in 
aciem  descendunt :  et  Volumnius  signa  cauere,  ac  vexilla 
efferri  e  castris  jussit.  Appium  addubitasse  ferunt,  cernen- 
tem,  seu  pugnante,  seu  quieto  se,  fore  collegae  victoriam : 
deinde  veritum,  ne  suas  quoque  legiones  V^olumnium  se- 
querentur,  et  ipsum  flagitantibus  suis  signum  dedisse.  Ab 
neutra  parte  satis  commode  instructi  fuerunt.  Nam  et 
Samnitium  dux  Gellius  Egnatius  pabulatum  cum  cohorti- 
bus  paucis  ierat,  suoque  impetu  magis  milites,  quam  cujus- 
quam  ductu  aut  imperio,  pugnara  capessebant ;  et  Romani 
exercitus  nee  pariter  ambo  ducti,  nee  satis  temporis  ad  in- 
struendum  fuit.  Prius  concurrit  Volumnius,  quam  Appius  ad 
hostem  perveniret.  Itaque  fronte  inaequali  concursum 
est ;  et,  velut  forte  '9  quadam  mutante  assuetos  inter  se 
hostes,  Etrusci  Volumnio,  Saranites,  parumper  cunctati, 
quia  dux  aberat,  Appio  occurrere.  Dicitur  Appius  in  me- 
dio pugnae  discrimine,  ita  ut  inter  prima  signa  manibus  ad 
coelum  sublatis  conspiceretur,  ita  precatus  esse:  '  Bellona, 
si  hodie  nobis  victoriam  duis,  ast  ego  templum  tibi  voveo.' 
Heec  precatus,  velut  instigante  Dea,  et  ipse  collegae  et  exer- 
citus virtutem  ajquavit.*®  Duces  imperatoria  opera  exe- 
quuntur ; "  et  milites,  ne  ab  altera  parte  prius  victoria  inci- 


atque  post  sercre  punctiim  ponitnr. — 19  Al.  sorte. — 20  Adaquavit  nonoullee 

NOTvE 

"  Exercitus  virtutem  (squavit.  Du-  necessaiia  sunt,  nee  opus  erat  de  ai- 
res i.  0.  exequuntur  [adisquavit  ducts,  terius  consnlis,  alteriusque  exerci- 
imperatoria  opera  exequjtnr'\  Non  video  tus,  jam  satis  ex  Samniticis  expediti- 
cur  haec  non  sana  Gronovio  videan-  onibus  cognita  virtute,  multa  verba 
tur,  Fateor  de  solo  Appio  ejusque  facere;  sed  de  Appio  ejusqne  exer- 
niilitibus  accipienda;  nee  tanien  id-  citn,  qui  hactenus  male  rem  gesserat. 
circo  minus  eohaerent  sequentia,  Erg-o  Unnm  est,  quod  negotium  facessere 
fundunt  fiigantque  hostes ;  nam  ad  to-  potest,  quod  nempe  verbum  exequi- 
tius   proclii    eventum    significandum  tur  in  singular!   nusquam  legi  affir- 


1336  T.  LI VI I 

piat,  annituntur.  Ergo  fundnnt  fugantque  hostcs,  majorem 
molem  ^  baud  facile  sustinentes,  quam  cum  qua  manus 
conserere  assueti  fuerant.  Urgendo  cedcntes  inscquendo- 
que  eflfusos  compulere  ad  castra.  Ibi,  interventu  Gellii 
cohortiumque  Sabcllarum,'  paulisper  recruduit  pugna.  lis 
quoque  mox  fusis,  jam  a  victoribus  castra  oppugnabantur ; 
et,  cum  Volumnius  ipse  portse  signa  interret,  Appius, 
Bellonam  victricem  identidem  celebrans,  accenderet  mili- 
tum  animos,  per  vallum,  per  fossas  irruperunt.  Castra 
capta  dircptaque :  praida  ingens  parta,  et  militi  concessa 
est,  Septcm  niillia  ac  trccenti  hostium  occisi,  duo  millia 
et  centum  viginti  capti. 

20.  Dum  ambo  consules  omnisque  Romana  vis  in  Etrus- 
cum  bellum  magis  inclinat,  in  Samnio  novi  exercitus,  exorti 
ad  depopulandos  imperii  llomani  fines,  per  Vcscinos  '■^  in 
Campaniam  *  Falernumque  agrum  transcendunt,  ingentes- 
que    pra^das   faciunt.     V'olumnium,    magnis   itineribus  in 


edd.  Vid.  Not.  inf.  et  Not.  Var. — I  '  All.  Samniticarum,  ex  interpretatione,' 
Stroth. 
2  Al.   Vesiinos.    '  Mala  manus  Sigoniaui,  Campanum.'    J.  F.  Gronov.— 3 

NOT^ 
mat  Gron.  unde  seqiiiltir,  ad  solum  attinet,  ea  non  milites  minus  quam 
Appium  referii  non  posse.  Sed  cum  duces  oportet  pra;ditos  esse, 
in  phiribus  codicibus  sit,  ducis  impe-  i  Majorem  molem]  Duorum  scilicet 
ratorie  opera  exercentur,  in  aliis  duces  ccnsularium  exercitunni,  loco  unius, 
imperatoria  opera  exequuntur,  (quo-  cum  quo  cerlare  soliti. 
rum  utrumque  ferii  potest,)  si  quid  '■  Per  Vescinos]  Mirura,  quod  novus 
piioribns  Auctoris  adjicere  liceret,  hie  Samnitium  exercitus  per  Vesci- 
ita  legendum  conjicerem  ;  et  ipse  col-  nos,  qui  inter  Lirim  fluviuni  et  mon- 
legcE  et  exercittis  ipsius  virtutem  ada-  tem  Massicum  siti,  transcenderit  in 
quavit.  Duces  imperatoria  opera  exe-  Campaniam,  quje  Samnii  fiuibus  pro- 
ijuuntur.  Quod  auteni  Gronovio  pla-  pior,  et  in  agrum  Falernum,  qui  inter 
cet,  et  ipse  collegee  et  exercitus  virtu-  IMassicnm  et  Vulturnum  Capuae  vi- 
tem  aquaruut.  Duces,  ^c.  nt  conipa-  cinus ;  sed  nimirumhae  reliquiae  Sam- 
ratio  liinc  ducum,  inde  exercituum  nitium,  digresso  in  Etruriam  majori 
inter  se  iustituatur;  quod  modestius  exercitu,  adversus  Romanam  vim  im- 
honcstiusque  videtur,  quam  si  cum  pares,  non  ultra  Volscorum  atque 
duce  conipareiur  exercitus  ;  egregi-  Auruncorum  confinia  progredi  ansa-, 
urn  esset,  nisi  de  suo  proferret,  iiul-  per  haec  Campanum  agrum,  socio- 
lius  libri  adminiculo.  Jam  quod  ad  rum  nempe  populi  Roman!,  vastare, 
virtutem    bellicam    et    fortitudinem  atque  in  sua  redire,  meditabantur. 


LIB.  X.  CAP.  20.  1337 

Samnium  redeuntem,  (jam  enim  Fabio  Decioque  prorogati 
imperii^  finis  aderat,)  fama  dc  Samnitium  exercitu  popula- 
tionibusque  Campaiii  agri  ad  tiicndos  socios  convertit.  Ut 
in  Calenum'  agrum ''  venit,  et  ipse  cernit  recentia  cladis 
vestigia,  et  Caleni  narrant,  tantnm  jam  praedai  tiosfcs  tra- 
Iiere,  ut  vix  explicare  agmcn  possint.+  Itaquc  jam  propa- 
1am  duces  loqui,  extemplo  eundum  in  Samnium  esse,  ut, 
relicta  ibi  praeda,  in  expcditionem  rcdcant,  nee  tam  onera- 
lum  agmcn  dimicationi  committant.  Ea,  quanquam  simi- 
lia  veris  crant,  cerlius  tamen  exploranda  ratus,  dimittit 
equites,  qui  vagos  praedatores  in  agros  palantes  excipi- 
ant :  ex  quibus  inquirendo  cognoscit,  ad  Vulturnum  flu- 
men  sedere  hostem  ;  indc  tertia  vigilia "  moturum  :  iter 
in  Samnium  esse.  His  satis  exploratis  profectus,  tanto 
intervallo  ab  hostibus  consedit,  ut  nee  adventus  suus  pro- 
pinquitute  nimia  nosci  posset,  et  egredientem  e  castris 
hostem  opprimeret.  Aliquanto  ante  lucem  ad  castra  ac- 
cessit;  gnarosque  Oscae  linguae,''  exploratura  quid  agatur, 
mittit.  Intermixti  hostibus  (quod  facile  erat  in  nocturna 
trepidatione)  cognoscunt,  infrequentia  armatis  signa  egres- 
sa,*  praedam  praedaeque  custodes  exire,  ignobile  ^  agmen, 
et  sua  quen.que  molicntem,''  nullo  inter  alios  consensu,  nee 
satis  certo  imperio.  Tempus  aggrediendi  aptissimura  vi- 
sum est :  etjam  lux  appetebat.     Itaque  signa  canerejus- 

'  Armatos  paticos  sub  signis  egressos. 


Al.    Cal<enum.—  4     Explicari    agmen    possit    Gronov.    Doujat.    Crevier.— 5 
^  Yet.  Vih.  immobile.    Vere:  nam  siibdit,  '  Saninites  praeda  impcditi.'  Sigon. 

NOTyE 

»  Prorogati  imperii]  In  sex  nimirum  cos,  eosdem  cum  piiscis  Ausonibus 
menses,  ut  cap.  super.  fuisse  jam  seepins  monni :  ab  his  orti 

b  /?t   Caleiium  agnini]   De  Calibus,      Sabini,  quorum  progenies  Samnitcs. 
unde   ager    Caleuus,    lib.   viii.   cap.  ^    Ignobile  agmen,   et  sua  quemque 

16.  molienlem]    Sigonius    ex    qnibusdani 

■=  Tertia  vigilia}  Cum  scilicet  sig-  scriptis,  immobile  agmen ;  sed  melius 
num  mutandorum  tertio  vigilum  da-  ex  aliis,  Gronovii  et  meo  judicio,  ig- 
turn  esset,  sen  circa  septiniam  noctis  nohile,  id  est,  praeda  magis  oneratiim, 
horam.  quam  ornatum  armis,  atque  ita  com- 

''  Oicrt?   Ungucel    O.scos,   sive  Opi-      positum,  ineptumque  ad  pngnam. 
Delph.  et  Var.  Clas.  Livius,  4  U 


1338  T.  LI VII 

sit;  agmenque  hostium  aggieditur.  Samnites,  praeda  im- 
pediti,  infreqnentes  armati,  pars  adderc  gradum,  ac  prae  se 
agere  praedam,  pars  stare,  incerti  utrum  progredi,  an  regredi 
in  castra  tutius  foret,  inter  cunctationem  ^  opprimuntur. 
Et  Romani  jam  transcenderant  valluni,  csedesque  ac  tu- 
multus  crat  in  castris.  Saranitium  agmen,  praeterquam  hosti- 
li  tuniultu,  captivorum  etiam  repentina  defectione  turbatum 
erat ;  qui  partim  ipsi  soluti  vinctos  solvebant,  partim  arma 
in  sarcinis  deligata  rapiebant,  tumultumque,  praelio  ipso 
terribiliorcm,  intermixti  agniini  pra^bebant.  Memorandum 
deinde  edidere  facinus  :  nam  Staium  Minacium  7  ducem/ 
adeuntcm  ordines  hortantemque,  invadunt,  dissipatis  inde 
equitibus,  qui  cum  co  aderant,  ipsum  circumsistunt,  insi- 
dentemque  equo  captum  ad  consulem  Romanum  rapiunt. 
Revocata  co  tnmultu  prima  signa  Samnitium  :  praeliumque 
jam  profligatum  intcgratum  est,  nee  diutius  sustineri  po- 
tuit.'^  Caesa  ad  sex  millia  homlnum  :  duo  millia  et  quin- 
genti  capti :  in  eis  tribuni  militum  quatuor  ;  signa  militaria 
triginta:  et,  quod  la^tissimum  victoribus  luit,  captivorum 
recepta  septem  millia  et  quadringenti ;  praeda  ingens  socio- 
rum :  accitique  edicto  domini  ad  res  suas  noscendas  reci- 
piendasque.  Pra^stituta  die,  quarum  rerum  non  extitit  do- 
minus,  militi  concessae,  coactique  vendcre  praedam,  ne  alibi, 
quam  in  armis,  animum  haberent. 

21.  Magnum  ea  populatio  Campani  agri  tumultum  Ro- 
mas prasbuerat:  et  per  eos  forte  dies  ex  Etruria  allatum 
erat,  post  deductum  inde  Volumnianum  exercitum  Etruriam 
concitam  in  arma,  etGellium  Egnatium,  Samnitium  ducem. 


— 6  In  vett.  edd.  dist'mguitiir  tutius  foret.  Inter  cunctationem, — 7  Al.  Statium 
HJinatium  :  al.  Statiutn  Egnatium. 

aOTJE 

f  Staium  Minacium  ducem]   Samni-  egressiim  erat,  piignam  quidem,  qua 

tiiini  hie  dnx  fiiit  ab  Gellio  Egnatio  profligatum  jam  fiierat  posterius  ag- 

diverms,  de  quo  panlo  ante,  et  paulo  men,  praeda  onustum  atqiie  incompo- 

post.  sitiim,  instauravit ;    sed  in  ea  durare 

e  Nee  diutius  sustineri  potuit]  Ag-  et  Ronianorum  vim  sustinere  non  po- 

men  Samnitium,  quod  primum  castris  tuit. 


LIB.    X.    CAF.    21.  1339 

et  Umbros  ad  defectionem  vocari,''  et  Gallos  pretio  ingenti 
solicitari.^  His  nuntiis  senatus  conterritus  justitium  indici, 
delectum  omnis  generis  hominum  haberi  jussit.  Nee  in- 
genui  modo  aut  juniores  sacramento  adacti,  sed  seniorum 
etiam  cohortes  facta?,  libertinique  centuriati.  Et  defenden- 
das  Urbis  consilia  agitabantur ;  summseque  reriim  prastor 
P.  Sempronius  praeerat.  Ceterum  parte  curae  exonerarunt 
senatuni  L.  Volumnii  consulis  literae,  quibus  caesos  fusos- 
que  populatores  Carapaniae  cognitum  est.  Itaque  et  sup- 
plicationes  ob  rem  bene  gestam  consulis  nomine  decernunt. 
Justitium  remittitur,  quod  fuerat  dies  decern  et  octo,' '  sup- 
plicatioque  perlaeta  fuit.  Tum  de  praesidio  regionis  depo- 
pulatas  ab  Samnitibus  agitari  cceptum.  Itaque  placuit,  ut 
duae  coloniae  circa  Vescinum  et  Falernum  agrum  deduce- 
rentur:  una  ad  ostium  Liris  fluvii,  quae  Minturnae  ^  appel- 
lata;  altera  in  saltu  Vescino,  Falernum  contingente  agrum, 
ubi  Sinope  dicitur  Graeca  urbs  fuisse,  Sinuessa  deinde  ab 
colonis  Romanis  appellata.  Tribunis  plel)is  negotium  da- 
tum est,  ut  plebeiscito  juberetur  P.  Sempronius  praetor 
triumviros  in  ea  loca  colonis  dcducendis  crcare.  Nee,  qui 
nomina  darent,  facile  inveniebantur,  quia  in  stationem  se 


8   Vocare  .. .  solicitare  legendum  nionent  J.  F.  Gronov.  et  Drak.  et  in  tex- 
tum  suuni  recepil  Kreyssigius. — 9  Vet.  lib.  apud  Sigon.  per  dies  decern  et  octo. 

NOTiE 

I"  Ad  defectioHem  vocari]  Gronovius  quod  de  Etniiia  dicitur,  utsimul  ciun 

inavnlt,  et  Umbros  ad  defectionem  vo-  Etiuscis    Samnites,    eorumqiie    dux 

care,  et  Gallos  pretio  ingenti  solicitare  ;  Egnatius,  (repetito  per  Zeugma   vo- 

non  vocari  et  solicitari.     Ha?c  enim  ad  cabulo,)   conciti   vel  cuncitali  seipsis 

Egnatium  Samnitiutn  duceni  referen-  ad  arma  iulelligantur  :  et  ab  utrisque 

da,  quijamdiudefecerat,  immo  defec-  Umbri  et  Galli  ad  defectionem  vocati 

tionis  auctor  ceteris  erat,  supra  c.  18.  ac  solicitati. 

Unde  nee  vocandus  erat  ad  defectio-  '  Quod  fuerat  dies  decern  et  octo]  Si- 

nem,   nee   pretio  solicitandus.     Sed  gonius  inseruerat  per  dies,  sed  elegan- 

tamen,  cum  uullius  veteris  exempla-  tius  sine  pra?positione  dici  Gronovius 

ris   aucloritas  proferatur,  niliil  niu-  probat. 

tamhim  censeo;  nam  nee  ad  Gellium  ^  Minturnce'\  De  his  et  de  Sinuessa, 

pertinere  puto  ilia  vocari,  et  solicitari ;  lib.  vjii,  cap.  10.  et  11. 
verum    de   eo   quoque   accipendum, 


1340  T.    LIVII 

prope  perpetuam  infestae  regionis/  non  in  agros,  mitti  re- 
bantur.  Avertit  ab  eis  curis  senatum  Etruriae  ingravcscens 
bellum,  ct  crcbra3  literai  Appii,  moncntis,  ne  regionis  ejus 
motum  negligerent :  '  qualuor  gcntes  conterre  arma,  Etrus- 
cos,  Samnites,  Umbros,  Gallos.  Jam  castra  bifariam  facta 
esse,  quia  unus  locus  capere  tantam  multitudincm  non  pos- 
sit/  Ob  ha;c,  ct  (jam  appelebat  tempus)  comifiornm  causa, 
L.  Volumnius  '°  consul  Romam  revocatus :  qui  prius,  quam 
ad  suflFragium  ccnturias  vocaret,  in  concionem  advocalo 
populo,  multa  de  niagnitudine  belli  Etrusci  disseruit:  *  Jam 
turn,  cum  ipse  ibi  cum  coUega  rem  paritcr  gesserit,  fuisse 
tantum  bellum,  ut  nee  duce  uno,  nee  excrcitu  geri  potuerit : 
acccssisse  postea  dici  Umbros,  et  ingentcm  cxercitum  Gal- 
lorum.  Adversus  quatuor  populos  duces  consules"'  illo 
die  deligi  meminissent.  Se,  nisi  confiderct,  eum  consensu 
populi  Romani  consulcm  declaratum  iri,  qui  baud  dubie 
turn  primus  omnium  ductor  babeatur,  dictalorem  fuisse  ex- 
tcmplo  dicturum.' 

22.  Nemini  dubium  erat,  quin  Q.  Fabius  '^  omnium 
consensu  destinaretur;  eumque  et  praerogativae,'*  et  primo 
vocatae  omnes  centuriae,  consulcm  cum  L.  Volumnio  dice- 
bant.  Fabii  oratio  fuit,  qualis  biennio  ante:  deinde,  ut 
vincebatur  consensu,  versa  postremo  ad  collegara  P.  De- 
cium  posccndum  :  'Id  .senectuti  suae '+  adminiculum  fore: 
censura  duobusque  cousulatibus  simul  gestis  expcrlum  se, 

'^  In  slaiuafere  conlinua  ad  presidium  in  locis  periculosis  propter  vicinos  hastes 
agitiindum. 


CoDJ.  Drak.  decent  ocfo  vel  octodcciin. — 10  Ob  hac  (et  jam  appetebat  tempus 
comitiorum)  L.  Volu/nniiis  Gronov.  Doujat.  Ob  hac  {ct  jam  a.  t.)  comiliorum 
causa  Crevier.  Vid.  Not.  Var. — 11   Duos  consules  Gronov.  Doujat. 

12  '  Thnan.  et  Chifl.  quin  Fabius  quintum.  Et  sane  quintus  hie  erat  ejus 
consiilatiis.  Non  videtur  tamen  satis  comnioda  hie  ejus  rei  mcntio.  PJacet 
potius  cum  Vossianis,  quin  Fabius  Quintus,'  J.  F.  Gronov. — 13  PrcErogatica 

NOTyE 

'  Adversus  quatuor    populos   duces  Voluninius  sedictatorcin  potiusquam 

[duos]  consules]    In  codicibtis  mclioris  consulem    diclnrum    fuisse   testatur, 

notap    est,  duces  consules,   quod   ma-  nisi  sperasset   optimmii  ductoreni  a 

gis    convenit  cum  sequentibus,    ubi  populo  consulem  eligendnin. 


LIB.  X.  CAP.  2:3.  1341 

nil  concordi  collegio ""  firmius  ad  rem  publicam  tuendam 
esse.  Novo  imperii  socio  vix  jam  assuescere  senilem  ani- 
mum  posse :  cum  moribus  notis  facilius  se  communicaturum 
consilia.'  Subscripsit  orationi  ejus  consul,  cum  meritis  P. 
Decii  laudibus,  turn,  *  qufc  ex  concordia  consulum  bona, 
quaeque  ex  discordia  mala  in  administratione  rerum  milita- 
rium  evenirent,'  memorando,  'quam  prope  ultimum '^  dis- 
crimen  suis  ct  collegae  certaminibus  nuper  vcntum  foret :' 
admonendo  Dccium  Fabiiimque,  *  ut  uno  animo,  una  mente 
viverent.  Esse  praeterea  viros  natos  "^  militiae,  i'actis  mag- 
nos,  ad  verborum  linguaeque  certamina  rudes  :  ea  ingenia 
consularia  esse.  Callidos  solertesque,  juris  atque  eloquen- 
tiae  consultos,  qualis  A  p.  Claudius  esset,  Urbi  ac  foro  prae- 
sides  habendos,  prajtoresque  ad  reddenda  jura  creandos 
esse.'  His  agcndis  dies  est  consumtus.  Postridie  ad  prae- 
scriptum  consulis  et  consularia  et  praetoria  comitia  habita. 
Consules  creati  Q.  Fabius  et  P.  Decius :  Ap.  Claudius 
prfetor;  omnes  absentes."  Et  L.  Volumnio  ex  senatus 
consulto  °  et  scito  plebis  prorogatum  in  annum  imperiura 
est. 

23.  Eo  anno  prodigia  multa  fuerunt :  quorum  averrun- 
candorum  causa  supplicationes  in  biduum  senatus  decrevit. 
Publice  vinum  ac  thus '7  praebitum.P  Supplicatum  iere 
frequcntes  viri  fceminaeque.  Insignem  supplicationem  fecit 
certamen  in  sacello  Pudicitiae  patriciae,  quae  in  foro  boario 


Kreyssigins. — 14  Vet.  lib.  apud  Sigon.  Hunc  senectuti  suce.— 15  Al.   quam 
prope  ad  uUimum. — 16  Al.  gnaros. 

17  '  Acid,  sacrificiis  Sigon.  Grouov.  Crevier.   all.  interpretationis  causa,' 

NOT^E 

"  Concordi  collegio']  Collegium  hie  et  plebiscita  praecedere  hisce  tempo- 

est  societas  inter  ejusdem  magistra-  ribus  solebat?  Sed  haec  saepe  confnn- 

tus  coUegas.  duntur. 

"  Omnes  absentes'\     Sive  ab   urbe,  p  Publice  vinum  ac  thus  Isacrificiisl 

sive  saltern  a  coniitiis  ;    nam  Fabius  prcebitum]  Scripti  ignorant  rh  sacri- 

et  Decius  in  Urbe  erant,  Appius  veto  Jiciis,  a  Sigonio  inmiissum  hand  ne- 

in  Etruria.  cessario  ;  satis  enim  apparet  haec  ad 

0  Ex  senatus  consulto]    An  non  po-  sacra  et  supplicationes  pertinere. 
tius  senatus  auctorilate,  quae  leges 


1342  T.  Livii 

est  ad  oedem  rotundara  Herculis,^  inter  matronas  oitum. 
Virginiam,  Aiili  filiam,  patriciam  plebeio  nuptam  L.'^  Vo- 
lumnio  consuli,  matronae,  quod  e  Patribus  enupsissct, 
sacris  arcuerant.''  Brevis  altercatio  inde  ex  iracundia  mu- 
liebri  in  contentionem  aniraorum  exarsit ;  cum  se  Virginia 
ct  patriciam  et  pudicam  in  patricise  Pudicitias  teraplum  in- 
gressam,  et  uni  nuptam/  ad  quern  virgo  dcducta  sit,  nee 
se  viri  honorumve  ejus  ac  rerum  gestarum  poenitere,  vero 
gloriarctur.'  Facto  deindc  egregio  raagnifica  verba  adauxit. 
In  vico  Longo,  ubi  habitabat,  ex  parte  aedium,  quod  satis 
esset  loci  niodico  sacello,  exclusit;^  aramque  ibi  posuit ; 
et,  convocatis  plcbeiis  matronis,'9conquestainjuriampatri- 
ciarum,  '  Hanc  ego  arani,'  inquit,  '  Pudicitias  plebeiae  dc- 
dico :  vosque  hortor,  ut,  quod  certamen  virtutis-^  viros  in 
hac  civitate  tenet,  hoc  pudicitias  inter  matronas  sit ;  detis- 
que  operam,  ut  haec  ara,  quam  ilia,  si  quid  potest/  sanc- 
tius  et  a  castioribus  coli  dicatur.'  Eodem  ferme  ritii  et  haec 
ara,  quo  ilia  autiquior,  culta  est,  ut  nulla,  nisi  spectatai 
pudicitias  matrona,  et  quae  uni  viro  nupta  tuissct,  jus  sa- 
crificandi  haberet.  Vulgata  dein  religio  a  pollutis,  nee 
matronis  solum,  sed  omnis  ordinis  fceminis,  postremo  in 
oblivionem  venit/  Eodem  anno  Cn.  et  Q.  Ogulnii  aediles 
curules  aliquot  foeneratoribus  diem  dixerunt:  quorum  bonis 

''  Quod  patricio  genere  orla  in  plebeii  ordinis  domum  nuptiis  transiisset. 
'  Ex  adium  parte,  quce  vico  Longo  imminebat,  tantum  spatii  decerpsit  ac  sepe- 
suit,  quantum  ad  exiguum  sacellum  sufficeret. 
i  Contentio  de/ortitudine,  g  Si  qua  ratione Jieii  possit. 

''  In  desueludinem  abiit. 


Stroth. — 18  L.  abest  Gionov.  Doujat.  Crevier. — 19  Quidani  Mss.  malrimo- 
niis. 

NOTyE 

1  Ad  adem  rotundam  Herculis]   In  iterata>  quippe  niiptiae  non  sine  ali- 

regione  Urbis    qiiEc  post  octava   ex  qua  impudicitiae  nota,iiec  sine  aliqiia 

Angiisti  descriptione,  atque  in  foro  per  leges  poena. 

Boario,  fiiere  turn  eedes  Herculis  Vic-  *   Vero  gloriaretur]  Rofundius  vide- 

toris  parva  et  rotunda,  turn  sacellum  tur  futurum,  vere  gloriaretur  ;  qnan- 

Herculis  :  priori  junctum  fuit  sacel-  quam  potest  accipi  vero  in  auferendi 

him  Pudicitiae  patriciae.  casu,  pro  re  oninino  vera,  sen  qua  ex 

'  (/ni  nupfam]  Haec  vera  pudicitia:  vero  gloriaretur. 


LIB.  X.  CAP.  24.  1343 

mulctatis/  ex  eo,  quod  in  publicum  redactum  est,  aenea  in 
Capitolio  limina,  et  trium  mensarum  argentea  vasa  in  cella 
.Tovis,  Jovemque  in  culmine  cum  quadrigis,  et  ad  ficuni 
Ruminalem  simulacra  infantium  conditorum  Urbis  sub 
uberibus  lupae  posuerunt;  semitamque  saxo  quadrato  a 
Capena  porta  ad  Martis"  straverunt.  Et  ab  aedilibus  ple- 
beiis,  L.  iEIio  Paeto  et  C.  Fulvio  Curvo,  ex  mulctaticia 
item  pecunia,  quam  exegerunt  pecuariis  damnatis,"  ludi 
facti;  pateraeque  aureae  ad  Cereris  positae. 

24.  Q.  inde  Fabius  quintum  et  P.  Decius  quartum  con- 
sulatum  ineunl,*  tribus  consulatibus  censuraque  collegae  ; 
nee  gloria  magis  rerum,  quae  ingens  erat,  quam  concordia, 
inter  se  clari.  Quag  ne  perpetua  esset,  ordiuum  magis, 
quam  ipsorum,  inter  se  certamen  intervenisse  reor :  patri- 
ciis  tendentibus,  ut  Fabius  Etruriam  extra  ordinem  provin- 
ciam  haberet ;  plebeiis  auctoribus  Decio,  ut  ad  sortem  re- 
vocaret.  Fuit  certe  contentio  in  senatu ;  et,  postquara  ibi 
Fabius  plus  poterat,  revocata  res  ad  populum  est.  In  con- 
cione,  ut  inter  militares  viros,^°  et  factis  potius,  quam  dic- 
tis,  fretos,  pauca  verba  habita.  Fabius,  *  quam  arborem 
conseruisset,'  sub  ea  legere  alium  fructum,  indignum  esse,' 
dicere;  *  se  aperuisse  Ciminiam  sylvam,  viamque  per  de- 
vios  saltus  Romano  bello  fecisse.  Quid  se  id  aetatis  soli- 
citassent,  si  alio  duce  bellum  gesturi  essent  ?  Nimirum 
adversarium  se,  non  socium  imperii,  legisse,'  sensim  expro- 

20  Revocata  res  ad  populum  est  in  condone  :  ut  inter  miiitares  viros,  Ifc.  distioguunt 

NOTiE 

'  Quorum  bonis  mulctatis]    De   per-  elegans  atque  amplnm  Martis  extra- 

sonis  magis  qiiatn   de   rebus   dicitur  miiranei  temphim,  in  viae  Appiae  in- 

mulctari,  quod    est  pnniri.      Noster  gressu^  haud  longe  ab  ipsa  porta  Ca- 

hic  ne  pliires  atiferendi  casus  con-  pena. 

jungeret,  scriberetque  minus  elegan-  '^  Pecuariis  damnatis'^  Pecnarii  di- 

ter,     quibus   bonis    mulctatis,    maluit  cuntur  mancipes,  qui  pascendis  peco- 

verbum  prater  moreui  ad  bona  trans-  ribus  pascua   redimunt,   qiiemadmo- 

ferre.     Ei  it  ergo  mulctatis  [)ro,  pub-  dum  Asconius  tradit  ad  Ciceronis  Di- 

licatis.  vinat.  in  Verr. 

"  Ad  Martis]    Cum   plnres   Romee  *  A.  U.  C.  458. 
fuerint  Martis  zedes,  intelligit  iioc  loco 


1344  T.    LH  II 

brat:  '  et  invidisse  Dccium  concordibus  coUegiis  tribus.' 
Postremo,  '  se  tendere  nihil  ultra,  quam  ut,  si  se  ^  dignum 
provincia  ducerent,  in  earn  mitterent :  in  senatus  arbitrio 
se  fuisse,  et  in  potestate  populi  futurum.'  P.  Decius  sena- 
tus injuriam  querebatur;  'quoad  potuerint,  Patres  annisos, 
ne  plebeiis  aditus  ad  magnos  honores  esset:  postquam 
ipsa  virtus  pervicerit,  ne  in  ullo  genere  hominura  inhooo- 
rata  esset,  qua^ri,  quemadraodum  irrita  sint  non  suffragia 
modo  populi,  sed  arbitria  etiam  fortunae,  et  in  paucorura 
potestatem  vertantur.  Omnes  ante  se  consules  sortitos  ^ 
provincias  esse;  nunc  extra  sortem  Fabio  senatum  provin- 
ciam  dare.  Si  honoris  ejus  causa;  ita  eum  de  se  deque  re 
publica  meriturn  esse,  ut  faveat  Q.  Fabii  gloriaj,  quae  modo 
non  sua  contumelia  splendeat.  Cui  autem  dubium  esse, 
ubi  unum  bellum  sit  asperum  ac  difficile,  cum  id  alteri 
extra  sortem  niandetur,  quin  alter  consul  pro  supervacaneo 
atque  inutiii  habeatur?  Gloriari  Fabium  rebus  in  Etruria 
gestis.  Velle  et  P.  Decium  gloriari ;  et  forsitan,  quem  ille 
obrutum  ignem  reliquerit,^  ita  ut  toties  novum  ex  impro- 
viso  incendium  daret,  eum  se  extincturum.  Postremo  se 
collegae  houores  prasmiaque  concessurum  verecundia  asta- 
tis  ejus  raajestatisque ;  cum  periculum,  cum '  dimicatio 
proposita  sit,  neque  cedere  sua  sponte,  neque  cessurum  ;  et, 
si  nihil  aliud  ex  eo  certamine  tulerit,  illud  certe  laturum, 
ut,  quod  populi  sit,  populus  jubeat  potius,  quam  patres 
gratificentiir.  Jovem  optimum  maximum  Deosque  immor- 
tales  se  precari,  ut  ita  sortem  sequam  sibi  cum  collega  dent, 
si  eandem  virtutcm  felicitatemque  in  bello  administrando 
daturi  sint.  Certe  id  et  natura  aequum,  et  exemplo  utile 
esse,  et  ad  famam  populi  Romani  pertinere,  eos  consules 


Gionov.  Doujat. — 1  Vet.  lib.  apiid  Sigon.  seruisset. — 2  Voss.  uterque,  Rott. 

NOTvE 

y  Omnes  ante  se  consules  sortitos']  reliquerit]     Metaphorice    incendium 

Oratorie    omnes   dicit :    reveia   fere  dicit  pro  bello,  quod  Fabiiis  in  Etru- 

onines.  ria  represserit  magis,  quam  profliga* 

^  Et  forsitan,  quem  illeobruliim  ignem  verit. 


LIB.  X.  CAP.  25.  1345 

esse,  quorum  utrolibet  duce  bellum  Etruscura  geri  recte 
possit.'  Fabius,  nihil  aliud  precatus  populum,+  quarn  ut 
prius,  quarn  intro  vocarentur  ad  suffragiura  tribus,  Ap. 
Claudii  praetoris  allatas  ex  Etvuria  literas  audirent,  comi- 
tio  abit.  Nee  minore  populi  consensu,  quarn  senatus,  pro- 
vincia  Etruria  extra  sortem  Fabio  decreta  est. 

25.  Coijcursus  inde  ad  consulem  factus  omnium  fcrrae 
juniorum :  et  pro  se  quisque  nomina  dabant.  Tanta  cu- 
pido  erat  sub  eo  duce  stipendia  faciendi.  Qua  circumfu- 
sus  turba,  '  Quatuor  millia/  inquit,  '  peditum  et  sexcentos 
equites  duntaxat  scribere  in  animo  est:  hodierno  et  crastino 
die  qui  nomina  dederitis,^  mecum  ducam.  Majori  mihi 
curae  est,  ut  omnes  locupletes  reducam,  quarn  ut  multis 
rem  geram  militibus.'  Profectus  apto  exercitu,'  et  eo  plus 
fiduciae  ac  spei  gerente,  quod  non  desiderata  multitudo 
erat,  ad  oppidum  Aharnam,^''  unde  baud  procul  hostes 
erant,  ad  castra  Appii  praetoris  pergit.  Faucis  citra  mil- 
libus  lignatores  ei  cum  prfesidio  occurrunt;  qui,  ut  lictores 
prasgredi  viderunt,  Fabinmque  esse  consulem  accepere, 
laeti  atque  alacres  Diis  populoque  Romano  grates  agunt, 
quod  eum  sibi  imperatorem  misissent.  Circumfusi  deinde 
cum  consulem  salutarent,  quaerit  Fabius,  quo  pergerent ; 
respondentibusque,  lignatum  se  ire,  *  ain'  tandem  V  inquit, 
*  num  castra  vallata  non  habetis?'  Ad  hoc  cum  succla- 
matum  esset,  '  duplici  quidem  vallo  et  fossa,  et  tamen  in 
ingenti  raetu  esse  ; '  *  habetis  igitur,'  inquit,  '  afFatim  ligno- 
rum.  Redite,  et  vellite  vallum.'  Redeunt  in  castra,  ter- 
roremque  ibi,  vellentes  vallum,  et  iis,  qui  in  castris  reraan- 

'  Cum  exercitu  expediio . 


Helm,  oarent  t$  se. — 3  Qnidani  codil.  oinittnnt  rb  cum  posterius. — 4  Voss. 
populum  romanum  :  alter  piu :  Rott.  precatus  p.  r. 

5  Vet.  lib.  apud  Sigon.  dederint.—6  Vet.  UIj.  apiid  eund.  Adharnaham.~7 


NOTyE 


»  Ad  oppidum  Aharnam]    Oppidum  Ptolemaeo,  Plinio,  aliisqiie  Arna  ap- 

est  Umbrise  in  Tusciae  confinio,  Ti-  pellatur;  iiideqne    Air.ales,  vel   Ar^ 

beri  hand  procul,  e  vegione  Perusiae,  nenses.    Hodie  Cimtella  d'Arno. 
quod  forte  initio  Aharna  dicebatur ; 


1346  T.  LI VI I 

serant,7  militibus,  et  ipsi  Appio  fecerunt.  Turn  pro  se 
quisque  alii  aliis  dicere,  '  consulis  se  Q.  Fabii  facere  jussu.' 
Postero  inde  die  castra  mota,  et  Appins  praetor  Roraara 
diraissus.  Inde  nusquam  stativa  Romanis  fuere.  Nega- 
bat  utile  esse,  uno  loco  sedere  exercitum :  itineribus  ac 
mutatione  locorum  nobiliorem^  ac  salubriorem  esse.''  Fie- 
bant  auteni  itinera,  quanta  fieri  sinebat  hyenas  baud  dum 
exacta.  Vere  inde  primo,  relicta  secunda  legione  ad  Clu- 
sium,  quod  Camars^  olim  appellabant,'^  praepositoque  cas- 
tris  L.  Scipione  pro  praetore,  Romam  ipse  ad  consultan- 
dura  de  bello  rediit;  sive  ipse  sponte  sua,  quia  bellum  ei 
majus  in  conspectu  erat,  quam  quantum  esse  famae  credi- 
derat,  sive  senatus  consulto  accitus.  Nam  in  utrumque 
auctores  sunt.*  Ab  Ap.  Claudio  praetore  retractum  quidani 
videri  volunt ;  cum  in  senatu  et  apud  populum  (id  quod  per 
literas  assidue  fecerat)  terrorera  belli  Etrusci  augeret :  '  non 
sufiecturum  ducem  unum,  nee  exercitum  unum,  adversus 
quatuor  populos.  Periculosum  esse,'°  sive  juncti  unum 
premant,  sive  id  diversi  gerant  bellum,  ne  ad  omnia  simul 
obire  ^  unus  non  possit.    Duas  se  ibi  Icgiones  Ronianas  reli- 

*  Scriptores  sutit  in  utramque  partem. 


Itemarisenint  Gronov.  Donjat. — 8  '  Mobiliorem  viri  clocti  conjecenint,  quod 
aptiiis  est ;  sed  in  rcceptam  omnes  codd.  consentinnt.'  Strulli.  Mobiliorem 
edidit  Kreyssigius. — 9  Corners  Doiijat.  Crevier.— 10  Periculum  esse  conj.  J. 

NOTiE 

•>  Nobiliorem   ac    salubriorem    esse}  gos  haec   loca   teniierant :    sed    inde 

Hie  ego  non  illibenter  mobiliorem  le-  piilsi  nonien  illiid  Cameitium   trans 

gerim,  id  est,  niagis  expeditiim  et  ad  Tiberim  atque  Apenniniini  transtu- 

bella   promtiorein  :  minus    enim   ad  lere,  nbi  ad  liaec  tempora  fere  reraan- 

rem  facere  videtiir  t^  nobiliorem.  sit  in   iirbe    Camerino.     Ex  antiqua 

'Sohiliorem']heg,o  mobiliorem, oh  ra.-  appellatione  lii    Cliisini  Polyl)io  lib. 

tiones  dictas  Artis  Criticae   p.  3.  s.  I.  ii.  de  hac  ipsa  Galloriini  et  Samniti- 

c,  4.  J.  Clericus.  um   in  Cliisinoriini  regionem  adver- 

<^  Ad  Clusium,  (]uod  Camars  olim  ap-  siis  Roraanos  expeditione  agenti  vo- 

pellabant]  De  iitroque   Cinsio  veteri  cantiir  sirapiiciter  Ko/xa^iot. 

ac  novo  actum  lib.  v.  c.  33.    Illud,  ad  "^  Ad  omnia  simul  obire]  '  Adire  ad 

Clanim  situm,  primo  Gamers  appel-  ilium,' '  adire  ad  causam,' dicitiir  non 

labatiir,  nomine  iuiposito  ab  Unibris  raro  :  'obire  ad  aliquid,'  non  facile, 

priscis  coiiditoribus,  qui  ante  I'elas-  opinor,  alibi  invenies,     Gailice  dixe- 


LIB.  X.  CAP.  26.  1347 

quissc;  et  minus  quinqne  millia  peditum  equitumque^  cum 
Fabio  "  venisse.  Sibi  placere,  P.  Decium  consulem  primo 
quoque  tempore  in  Etruriam  ad  collegam  proficisci:  L. 
Volumnio  Samnium  provinciam  dari.  Si  consul  malit  ia 
suam  provinciam  ire,  Volumnium  in  Etruriam  ad  consulem 
cum  exercitu  justo  consulari  proficisci.'  Cum  magoam 
partem  moveret  oratio  praetoris,  P.  Decium  censuisse  fe- 
runt,  ut  omnia  integra  ac  libera  Q.  Fabio  servarentur,'^ 
donee  vel  ipse,  si  per  commodnm  rei  publicas  posset,  Ro- 
raam  venisset,  vel  aliquem  ex  legatis  misisset;  a  quo  dis- 
ceret  senatus,  quantum  in  Etruria  belli  esset,  quantisque 
administrandum  copiis,  et  quot  per  duces  esset. 

26.  Fabius,  ut  Roniara  rediit,  et  in  senatu  et  productus 
ad  populum  mediam  orationem  habuit,  ut  nee  augere,  ncc 
rainuere  videretur  belli  lamam,  magisque  in  altero  assu- 
mendo  duce  aliorum  indulgere  timori,  quam  suo  aut  rei 
publicae  periculo  consulere.  *  Ceterum,  si  sibi  adjutorem 
belli  sociumque  imperii  darent,  quonam  modo  se  oblivisci 
P.  Decii  consulis  '^  per  tot  collegia  *  experti  posse  ?  Ne- 
minem  omnium  secum  conjungi  malle  :  et  copiarum  satis 
sibi  cum  P.  Decio,  et  nunquam  nimium  hostium  fore.  Sin 
collega  quid  aliud  malit,  at  sibi  L.  Volumnium  darent  ad- 
jutorem.' Omnium  rerum  arbitriura  et  a  populo,  et  a  se- 
natu, et  ab  ipso  collega,  Fabio  permissum  est:  et  cum 
P.  Decius  se  in  Samnium  vel  in  Etruriam  proficisci  para- 
tum  esse  ostendisset,  tanta  laetitia  ac  gratulatio  fuit,  ut 
praeciperetur  victoria  animis,  triumphusque,  non  bellura, 
decretum  consulibus  videretur.     Invenio  apud  quosdam. 


F.  Gronov. — 11  Vet.  lib.  apnd  Sigon.  equitumque mille  cum  Fabio. — 12  Thuan. 
duo  Pall,  reservarentur. 

NOT/E 

lis,  etre  par  tout,  se  trouver  par  tout.  et   sexcentos  eqiiites   duntaxat '    se 

^  Minus  quinqtie  millia  peditum  equi-  scribere  velle  testatiis  est. 

tumque'\    Erant  revera   minus   quam  f  Pei'  tot  collegia]  Ter  enini  in  con- 

quinque  millia  hominum,  connume-  sulatu,  semel   in   censura,  collegam 

ratis  tarn  equitibus  quam  peditibus,  habuerat  Fabius  Decium,  uti  antea 

ut  patet  ex  hnjiis  ipsins  capitis  initio,  vidimus, 
iibi  Fabius  '  quatuor  millia  peditum 


1048  T.    LIVII 

extemplo,  consulatu  inito,  prolcctos  in  Etrnriam  Fabiuni 
Deciumque,  sine  ulla  mentione  sortis  provinciarum  certa- 
minumque  inter  collegas,  quae  exposui.  Sunt,  quibus  ne 
haec  quidem  certamina  exponere  satis  fuerit.  Adjecerunt 
et  Appii  criminationes  de  Fabio  absente  ad  popiilum,  et 
pcrtinaciam  adversus  praisentem  consulem  praetoris,  conten- 
tionemquc  aliam  inter  coliegas,  tendente  Decio,  ut  sua? 
quisque  provincias  sortem  tueretur.  Constare  res  incipit 
ex  CO  tempore,  quo  profecti  ambo  consules  ad  bellum  sunt. 
Ceterum,  antequum  consules  in  Etruriam  pervenircnt,  Se- 
nones  Galli  ^  niultitudine  ingenti  ad  Clusium  venerunt, 
legionem  Romanam  castraque  oppugnaturi.  Scipio,  qui 
castris  praserat,  loco  adjuvandam  paucitatem  suorum  mili- 
tum  ratus,  in  collem,  qui  inter  urbem  et  castra  erat,  aciem 
ercxit.'*  Sed,  ut  in  re  subita,  parum  cxplorato  itinere  ad 
jugum  perrexit,  quod  liostcs  ceperant,  parte  alia  cgressi.'' 
Ita  ctiesa  ab  tergo  legio,  atque  in  medio,  cum  hostis  undiquc 
urgeret,  circumventa.  Dcletani  quoquc  ibi  legionem,  ita 
ut  nuntius  non  superesset,  quidam  auctorcs  sunt;  nee  ante 
ad  consules,  qui  jam  baud  procul  a  Clusio  aberant,  famam 
ejus  cladis  perlatam,  quam  in  conspectu  fuere  Gallorum 
equites,  pcctoribus  equorum  suspensa  gestantes  capita,'  et 
lanceis  intixa;  ovantesque  moris  sui  carmine.  Sunt,  qui 
Umbros  fuisse,  non  Gallos,  tradant;  nee  tantura  cladis 
acceptum :  el  circumventis  pabulatoribus  cum  L.  Manlio 
Torquato  legato  Scipionem  propraetorem  subsidium  e  cas- 
tris tulisse,  victoresque  Umbros,  redintegrate  praelio,  victos 


I 


13  Vox  consulis  nonnihil  siispecta  Diikeio. — 14  '  Tn  collem  . . .  uciem  erexil, 
ut  IX.  31.  al.  pro  coUe  ex  2.  M&s.  recepi  exeinpio  Cievitr. et  Strotli.'  Rupert. 

NOTiE 

e  Senones  Galli]  Qui  scilicet  jam-  '  Peclorihus  equorum   suspensa  ges- 

diu    Unibi'iae    inaritima     iiisederant,  tanles  capita]  Hie  nios  Gernianornni 

Roniamque   incenderant,  ut   dictum  quoqiie  fiiit,  auctore  Diodoro  Siciilo 

lib.  V.                                        •  lib,  IV.  aliisque,  lit  hostiiini  caesonini 

•>  Parte  alia  egressi]  Clusio  nempe,  capita  OKtentaient,  sivelauceisaffixa, 

aut  castris  suis  egressi,  aveisa  a  Ro-  sive  equorum  pectoribus  deligata. 
mauorum  castris  resione. 


LIB.  X.  CAP.  27.  1349 

esse,  captivosque  eis  ac  praedara  ademtam.  Similius  vcro 
est,  a  Gallo  hoste,  quani  Umbro,  earn  cladem  acceptam  ; 
quod,  cum  saepe  alias,  turn  eo  anno,  Gallici  tumultus  pras- 
cipuus  terror  civitatem  tenuit.  Itaque  praeterquam  quod 
ambo  consules  profecti  ad  bellum  erant  cum  quatuor  ]e- 
gionibus,  et  magno  equitatu  Romano,  Campanibque  mille 
equitibus  delectis,  ad  id  bellum  missis,  et  sociorum  nomi- 
nisque  Latini  majore  exercitu,  quam  Romani ; '^  alii  duo 
exercitus  baud  procul  Urbe  Etruriae  oppositi,^  unus  in  Fa- 
lisco,  alter  in  Vaticano  agro.  Cn.  Fulvius  et  L.  Postu- 
mius  Megellus,  propraetores  ambo,  stativa  in  eis  locis 
habere  jussi. 

27.  Consules  ad  hostes,  transgresso  Apennino,'^  in  agrum 
Sentinatem  '7''  pervenerunt.  Ibi  quatuor  milliura  ferme  in- 
tervallo  castra  posita.  Inter  hostes  deinde  consultationes 
habitas  ;  atqueita  convenit,ne  unis  castris  miscerentur  om- 
nes,  neve  in  aciem  descenderent  simul.  Samnitibus  Galli, 
Etruscis  Umbri  adjecti.  Dies  indicta  pugnae  :  Samniti  '^  Gal- 
lisque  delegata  pugna  :  inter  ipsum  certamen  Etrusci  Umbri- 
que  jussi  castra  Romana  oppugnarc.  Haec  consilia  turba- 
runt  transfugae  Clusini  tres,  clam  nocte  ad  Fabiura  consulem 
transgressi :  qui,  editis  hostium  consiliis,  dimissi  cum  donis, 
ut  subinde,  ut  quaeque  res  nova  decreta  esset,  exploratara 
perferrent.  Consules  Fulvio,  ut  ex  Falisco,  Postumio,  ut  ex 
Vaticano  exercitum  ad  Clusium  admoveant,  summaque  vi 
fines  hostium  depopulentur,  scribunt.  Hujus  populationis 
fama  Etruscos  ex  agro  Sentinate  ad  suos  fines  tuendos  mo- 

'  Olyecti  adversus  Tuscos  hand  procul  Roma. 


— 15  Verba  guain  Romani  vehenienter  suspecta  erant  J.  Fr.  Gronov.  etiam 
Romani  alii  duo  exercitus  conj.  Jac.  Gronov.  et  quam  Romano  Diik. 

16  '  Transgresso  Apennino,  passive,  nisi  leg.  transgressos  Apenninum  (cum 
Gion.)  vel  Apennino.  Vid.  ad  v.  35.'  Duk. — i?  Al.  Sentinatum. — 18  Samniti' 

NOTiE 

•«  In   ngrum    Sentinatem']    Sentinas      tina  vnlgo  nunc  dicitur,  teste  Cliive- 
Gentilitiuin  est,  a  Sentino  Umbriae  in      rio.     Ferrarius  ex  ejus  minis  uatuni 
confinio  Piceui  oppido,  sito  in  A  pen-      anctumque  putat  oppidum  Susso  Fer' 
nini  valle   ad    amnein    coKnoniinem,      r(xto. 
non  procul  fontibus  jEsis  fluvii.  Sen- 


135U  T.  Livn 

vit.  Instare  indc  consulcs,  ut  absentibus  iis  pugnaretar. 
Per  bidiium  lacessiere  praelio  hostem :  biduo  nihil  dignuni 
dictu  actum,  pauci  utrimque  cecidere ;  magisque  irritati 
sunt  adjustum  certamen  animi,  quara  ad  discrimen  summa 
rerum  adducta.  Tertio  die  descensura  in  campura  omnibus 
copiis^  est.  Cum  instructae  acies  stareut,  cerva  fugiens  lu- 
pum  e  montibus  exacta  per  campos  inter  duas  acies  decur- 
rit :  inde  diversae  ferae,  cerva  ad  Gallos,  lupus  ad  Romanes 
cursum  deflexit.  Lupo  data  inter  ordines  via  ;  cervam  Galli 
confixere.  Turn  ex  antesignanis  Romanus  miles,  *  Iliac 
fuga,'  inquit,  '  et  caedcs  vertit,""  ubi  sacram  Uianae  feram 
jacentem  videtis.  Hinc  victor  Martins  lupus,  integer  et  in- 
tactus,  gentis  nos  Martiaj  et  conditoris  nostri  admonuit.' 
Dextro  cornu  Galli,  sinistro  Samnites  constiterunt.  Adver- 
sus  Samnites  Q.'9  Fabius  primara  ac  tertiam  legiones  pro 
dextro  cornu  ;  adversus  Gallos  pro  sinistro  Decius  quin- 
tam  et  sextam  instruxit.  Secunda  et  quarta  cum  L.  Vo- 
lumnio  proconsule  in  Samnio  gcrebant  bellum.  Primo 
concursu  adco  acquis  viribus  gesta  res  est,  ut,  si  afl'uissent 
Etrusci  et  Umbri,  aut  in  acie,  aut  in  castris,  quocumque  so 
inclinassent,  accipienda  clades  fuerit. 

28.  Ceterum,  quanquam  communis  adhuc  Mars  belli 
erat,  nee  dum  discrimen  fortuna  fecerat,  qua  datura  vires 
esset,  haudquaquam  similis  pugna  in  dextro  laevoque  cornu 
erat.  Romani  apud  Fabium  arcebant  magis,  quam  in- 
ferebunt,  pugnam ;  extrahebaturque  in  quam  maxime  se- 
rum diei  certamen :  quia  ita  persuasum  erat  duci,  et 
Samnites  et  Gallos  primo  impetuferoces  esse,™  quos  susti- 

'"  Fuga  atque  occisio  hoc  velul  amine  versa  est  et  incliriavit  in  illain  partem, 
!fc.  

bus  Gronov.  Poujat.  Crevier. — 19   Q.  del.  iid. 

NOT^ 

'  Ornnihus    copiis'\    Omnibus    hinc  "  Primo  impetu  feroces  esse']  Quod 

Ronianorum,  inde  etiain  Samnitium  hie     Fabius     Saninitibus    Gallisqiie, 

et   Galionim:  ron    omnibus   fcedere  idem  GennaDis  qiioqne  Tacitus  altri- 

adversus  Ronianos  jiinctarnm  genti-  buit   initio  libri  de  nioiibus  eorum. 

urn.     Nam   Etrusci   Umbrique   abe-  '  Magna  corpora,  et  tantuni  ad   ini- 

rant.  petum  valida  :  laboris  atque  opernui 


LIB.  X.  CAP.  28.  1331 

neri  .satis  sit;  longiore  certamine  sen.sim  residere  Samnitium 
animos  :  Gallorum  quidcm  etiani  corpora  intoleranti.ssima 
laboris  atque  aestus  fluere ;  primaque  eorum  praelia  plus 
quam  virorum,  postrema  minus  quam  foeminarum  esse.  In 
id  tempus  igitur,  quo  vinci  solebat  hostis,  quam  integerri- 
mas  vires  militi  servabat.  Ferocior  Decius  et  aetata  ct 
vigore  animi,  quantumcumque  virium  habuit,  certamine 
primo  efl'udit ;  et,  quia  lentior  videbatur  pedestris  pugna, 
equitatum  in  pugnam  concitat,  et  ipse,  fortissiraas  juvenum 
turmoe  immixtus,  orat  proceres  juventutis,  in  hostem  ut 
secum  impetum  faciant:  duplicera  illorum  gloriara  fore,  si 
ab  laevo  cornu  et  ab  equite  victoria  incipiat.  Bis  avertere 
Gallicum  equitatum.  Iterum  longius  evectos,  et  jam  inter 
media  equitum  agmina  praelium  cientes,  novum  pugnae 
conterruit  genus :  essedis  carrisque  ^°  superstans "  armatus 
hostis  ingenli  sonitu  equorum  rotarumque  advenit,  et  inso- 
litos  ejus  tumultus"  Romanorura  conterruit  equos.  Ita 
victorem  equitatum  velut  lymphaticus  pavor  dissipat:  sler- 
nit  inde  ruentes  equos  virosque  improvida  i'uga.  Turbata 
hinc  etiam  signa  legionum;  multique  irapetu  equorum  ac 
vehiculorum  raptorum  per  agmen  obtriti  antesignani ;  et 
insecuta,  simul  territos  hostes  vidit,  Gallica  acies  nullum 
spatium  respirandi  recipiendique  se  dedit.  Vociferari 
Decius,  '  Quo  fugerent?  quamve  in  fuga  spem  haberent?' 
obsistere  cedentibus,  ac  revocare  fusos.  Deinde,  ut  nulla 
vi  perculsos  sustinere  poterat,  patrera  P.  Decium  nomine 

"  Non  assuetos  hide  strepitui. 

NOT/E 

non  eadem  patientia.'    Sic  de  Cim-  soliti,  iisdem  tanquam  vallo  nsi  ran- 

bris  Teiitonisque  Florus  lib.  iii.  c.  3.  niendis  castris  :  adeo  ut  Cimbroruni 

'  Donee  invicta  ilia  rabies  et  inipe-  uxuies,  victis  maritis,  ipsje  adversus 

tus,  qncm  pro  virtute  barbari  habent,  Romanes  ex  objectis  undique  plaii- 

consenescerel.'  stris    atque    carpentis    pugnaverint. 

"  Essedis  carrisque  superstans']    Es-  Hie   earrorum  nsus  adliue   tempore 

sedum  Gallici  ac  Britanniei  vebieull  Ammiani  fnit,  et  carrago  dicta  castra 

genus  fuit  :    carrum   quoque  cuirus  sic  mnnita.     Hand  absimiles  Persa- 

quatuor  rotarum,   cujusmodi   militi-  rum  falcati  currus,  quorum   saepius 

bus  Usui  ad   vehenda  impedimenta,  nieminit  inter  ceteros  Q.  Curt. 
Ex  bis  Gain  ceteriqueCeltaBpuguaie 


1352  T.    LIMI 

compellans,  '  Quid  ultra  moror,'  inquit, '  familiaie  fatum  ? " 
Datum  hoc  nostro  generi  est,  ut  luendis  periculis  publicis 
piaciila  simus.  Jam  ego  mecum  hostium  legiones  mactan- 
das  Telluri  ac  Diis  Manibus  dabo.'''  Haec  locutus  M. 
Livium  pontificera,  quern,  descendens  in  aciera,  digrcdi 
vetuerat  ab  so,  pia^irc  jussit  verba,  quibus  re  Icgionesque 
hostium  pro  exercitu  populi  Romani  Quirilium  devoveret. 
Devotus  inde  eadem  precatione  eodcmque  habitu,  quo  pater 
P.  Dccius  ad  Veserim  bello  Latino  se  jusserut  devovcri. 
Cum  secundum  solcnnes  precationes  adjecisset,  '  prae  se 
agere  sese  i'ormidinem  ac  fugam,  caedemque  ac  cruorem, 
coelestinm,  inferorum  '  iras ;  contacturum  luncbribus  diris 
signa,"  tela,  arma  hostium  ;  iocumque  eundcm  suae  pestis 
et  Gallorum  ac  Samnitium  fore ;'  hsec  execratus  in  se  hos- 
tesquc,  qua  confertissimam  ccrnebat  Gallorum  aciem,  con- 
citat  equum :  infcrensquc  se  ipse  infcstis  telis  est  intcrfec- 
tus. 

29.  Vix  humana3  inde  opis  vidcri  pugna  potuit.  Ro- 
mani, duce  amisso,  qua)  res  terrori  alias  esse  solet,  sistere 
iugam,  ac  novam  de  integro  velle  instaurare  pugnam. 
Gain,  et  maxime  globus  circumstans  consulis  corpus,  velut 
alienata  mente,  vana  incassum  jactarc  tela.  Torpere  qui- 
dam,  et  nee  pugnae  meminisse,  nee  lugse.  At  ex  parte 
altera  pontifex  Livius,  cui  lictores  Decius  tradiderat,  jus- 

"  Se  tristibus  furiis,  ac  funcstis  execrationibus  invecturum  perniciem  in  signa, 
Ac.  ^^ ^^^^^ 

20  Malebat  Duk.  carpentisque. —  I  Vet.  lib.  infer norumque. 

NOT/E 

*>    Familiare  fatum]     Verc    fatum  Diis  manibus  se  devoveriint.'     Quod 

quoddani  fiiisse  Deciornm  ut  pro  pa-  Decius  pater  apud  Ciceronem  belio 

tria   ceitae   raoiti   caput  objicerent.  Gallico  interiisse  dicitur,  apud  Nos- 

Notatnr  turn  ab  aliis,  turn  a  Cic.  lib.  trum    ad    bellum    adversus    Latinos 

I.  Tuscul.  ubi  ait,  'Ties  Decios  fu-  refertur.    Nunc  tilius  bello  adversus 

issequi  pro  salute  patriae  vitamamit-  Gallos  atque  Etruscos  se  devovet. 
tere   niagno  virtutis  edilo   exemplo  p  Telluri  ac  Diis  Manibus  dabo^  Hie 

voluerint :    ex    quibus     pater    bello  omnis  se  devovendi  ritus  ex  lib.  viii. 

Gallico,  filius  Etrusco,  nepos  in  bello  c.  10.  repetendus  est. 
Pyrrhi,  quod  pro  Tarentinis  gessif, 


LIB.  X.  CAP.  29.  1353 

seratque  pro  praetore  esse,*  vociferari,  '  Vicisse  Romanos, 
defunctos  consulis  fato.''  t  Gallos  Samnitesque  Telluris 
matris  ac  Deorum  Maniiira  esse.  Rapere  ad  se  ac  vocare 
Decium  devotam  secuni  aciem  ;  '^  fiiriarumque  ac  formidinis 
plena  omnia  ad  hostes  esse.'  Superveniunt  deinde  his  re- 
stituentibus  pugnaui  L.Cornelius  Scipio  et  C.  Marcius,  cum 
subsidiis  ex  novissima  acie  jussu  Q.  Fabii  consulis  ad 
prassidium  collegae  missi.  Ibi  auditur  P.  Decii  eventus, 
ingcns  hortamen  x  ad  omnia  pro  re  publica  audenda.  Itaque 
cum  Galli  structis  ante  se  scutis  conferti  starent,  nee 
facilis  pede  collate  videretur  pugna ;  jussu  legatorura  col- 
lecta  humi  pila,  qua3  strata'  inter  duas  acies  jacebant, 
atque  in  testudinem  hostium  conjecta.  Quibus  plcrisque 
in  scuta,  verulis  in  corpora^  ipsa  fixis,"^  sternitur  cuneus  ; 
ita  ut  magna  pars  integris  corporibus  attoniti  conciderent. 

p  Morte  consults  liberalos  ab  imminenti  periculo. 


2  '  Jusseratque  pro  pratoreesse.  Vulgo  proprcBtorem.  Sed  Liviiis  araat  dicere 
pro  praetore,  pro  consute,  pro  quceslore,  (xlf.  10.)  pro  dictatore :  quae  passim 
recte  restitnerunt  Gron.  et  Drak.  pro  vulg.  pmconsul  cet.  qudj  taciien  forma 
sjepe  etiam  in  omnibus  libris  Icgitiir  ;  v.  c.  xxiii.  31.  xxxvii.  4G.  xxxix. 
29.  al.  etlate  delenditiir  a  Maniit.  ad  Cic.  ad  Div.  i.  1.'  Rupert.  Vid.  Not. 
Var.  Propratorem  dant  Gronov.  Donjat.  Crevier.  Drak.  pro  prwtore  Stroth. 
et  Kreyssigiiis. — 3  '  Cvllecta  humi,  forte  utap.  Piin.  viii.  42.  nisi  leg.  collecla 
pila,  qucB  humi  strata  cet.'  Rupat. — 4  '  In  2.  Mss.  optimis  est  reratis^uerufis, 
in  aliis  et  edd.  antt.  plerisque  in  scuta,  plerisque  verutis  cet.  unde  Strotii.  non 
male  dedit  plerisque  in  scuta,  rarisque  verulis  cet.'  Rupert.     Vid.  Not.  Var.— 

NOTyE 

t  De/unctos  consults /ato'\  Pcricnlo,  militnm,  non  placatae   irap.  Deorum, 

nempe,  defunctos,  ac  proinde  cladi  aut  Diis  in  hostes  concitatis,debeba- 

ereptos.  J.  Clericus.  tur.  J.  Clericus. 

1  Devotam  secum  aciem^    Hostium  "^  Plerisque  in  scuta,  terutis  in  cor- 

nempe,   qnos    una  secum  devoverat  pora  ipsafxis]  Quaedam  editiones  in- 

Diis  manibns.  serunt  plerisque  verutis;  sed   contra 

t  Ingens  hortamen,  ^c]    His  verbis  scriptorum  lidem.    Nee  vero  necesse 

continetur     ratio     felicis    successus  est  bis   poni   vocem,  plerisque;  satis 

ejusmodi  devotionum  ;    nam  reilites  enim  absque  eo  intelligitur  pilorum, 

ducis,  qui  se  devoverat,  infame  esse  sen  jaculorum,  partem  liaesisse  Gallo- 

pntabant  amisso  duce  vitae  suae  par-  rum  scutis,  partem,  quod  teretiorrni 

cere,  simulque  sperantes  sibi  affore  haberent  mucronem,  ut  facilius  pene- 

Deos,    multo   acrius  pugnabant,   et  trarent,  ad  ipsa  etiam  corpora  perti- 

victoria  sic  potiebantur  ;  quae  animis  gisse,  veciHa  nempe. 
Delph,  et  Var.  Clas.                      Livius 


1354  T.  Livii 

Hjec  in  sinistro  cornu  Romanorum  fortuna  variaverat. 
Fabius  in  dextro  ^  prirao  (ut  ante  dictum  est)  cunctando 
extraxerat  diem  :  deinde,  postqiiam  ncc  clamor  hostium, 
nee  impetus,  nee  tela  missa,  eandem  vim  habere  visa ;  prae- 
fectis  equitum  jussis  ad  latus  Samnitium  circumducere 
alas,  ut  signo  dato  in  transversos,  quanto  maximo  possent 
impetu,  incurrerent ;  sensim  suos  signa  infcrre  jussit,  et 
commovere  hostem.  Postquam  non  resist!  vidit,  et  baud 
dubiam  lassitudinem  esse ;  turn,  collcctis  omnibus  sub- 
sidiis,  quap  ad  id  tempus  reservavcrat,  et  legiones  concitavit, 
et  signum  ad  invadendos  hostes  equitibus  dedit.  Nee  sus- 
tinuerunt  Samnites  impctum  ;  pra^terqne  aciem  ipsam  Gal- 
lorum,  relictis  in  dimicatione  sociis,  ad  castra  eftuso  cursu 
ferebantur.  Galli,  tcstudine  facta,"  confcrti  stabant.  Turn 
Fabius,  audita  morte  coUega?,  Campanorum  alam,  quin- 
gentos  fere  equites,  excedere  acie  jubct,  et  circumvectos  ab 
tcrgo  Gallicam  invadere  aciem :  tertiee  deinde  legionis  sub- 
sequi  principes,  et,  qua  turbatum  agmen  hostium  viderent 
impetu  equitum,  instare  ac  territos  caedere.  Ipse  aedem 
Jovi  Victori  spoliaque  hostium  cum  vovisset,  ad  castra 
Samnitium  perrexit;  quo  multitudo  omnis  consternata  age- 
batur.  Sub  ipso  vallo,  quia  tantam  ^  multitudinem  portae 
non  recepcre,  tcntata  ab  exclusis  turba  suorum  pugna  est. 
Ibi  Gellius  Egnatius  imperator  Samnitium  cecidit.  Com- 
pulsi  deinde  intra  vallum  Samnites,  parvoque  certamine 
capta  castra,  et  Galli  ab  tergo  circumvent!.  Caesa  eo  die 
hostium  viginti  quinque  millia,  octo  capta.  Nee  incruenta 
victoria  fuit.  Nam  ex  P.  Decii  exercitu  ca^sa  septem 
millia ;  ex  Fabii  mille  ac  ducenti.^  Fabius,  dimissis  ad 
quaerendum  collegae  corpus,  spolia  hostium  conjecta  in 
acervum  Jovi  Victori  creraavit.     Consulis  corpus  eo  die. 


5  Add.  coriiu  Gionov.  UoHJat  —  6  A  qnihnsd.  interpiingitnr  :  agebatur  Bub ipso 
vallo.     Quia  tantam. — 7  Mille  septingenti  Kreyssigius. 

NOTiE 

«  GuUi,  testudine  facta]    Non   igno-     jnngendorum  scutornm  supra  capita. 
ti»s  Gallis  usiis  tcstudiiiis,  sen  con- 


LIB.  X.  CAP.  30.  1355 

quia  obrutura  superstratis  Gallorum  ciimulis  erat,  inveniri 
non  potnit.  Postero  die  inventum  relatumque  est  cum 
luultis  militum  lacrymis.  Intermissa  inde  omnium  aliarum 
rerum  cura,  Fabius  collegae  funus  omni  houore  Ir.udibusque 
meritis  celebrat. 

30.  Et  in  Etruria  per  eosdem  dies  ^  ab  Cn.  Fulvio  pro 
praetore  res  ex  scntontia  gesta;  ct,  praeter  ingentem  9  illa- 
tam  populationibus  agrorum  hosti  cladem,  pugnatum  etiam 
cgregic  est:  Perusinorunique*  etClusinorum  casa  aniplius 
millia  tri;j,  ct  signa  militaria  ad  viginti  capta.  Samnitiuni 
agmen,  cum  per  Pelignura  agrum  fugeret,  circumvcntum  a 
Pelignis  est.  Ex  millibus  quinque  ad  mille  caesi.  Magna 
ejus  diei,  quo  in  Sentinati  agro  bellatum,  fama  est,  etiam 
vero  stanti.*  Sed  superjecere  '°  quidam  augendo  fidem  ; " 
qui  in  hostium  exercitu  peditum  quadraginta  millia  tre- 
centos  triginta,  equitum  sex  millia,"  mille  carpentorum 
scripsere  fuisse :  scilicet  cum  Umbris  Tuscisque,  quos  et 
ipsos  pugnas  afluisse,  Et,  ut  Romanorum  quoque  augerent 
copias,  L.  Volumnium  pro  consule  ducem"^  consulibus,  ex- 
ercitumque  ejus  legionibus  consulum  adjiciunt.  In  pluribus 
annalibus  duorum  ea  consulum  propria  victoria  est.  Vo- 
lumnius  in  Samnio  interim  res  gcrit,  Samnitiumque  exer- 
citum,  in  Tifernum  montem "  compulsum,  non  detcrritus 

«  Etiamsi  quis  lis  tantum,  qua  vere  gesta  su7it,  inlucreat. 


8  Al.   per   eos  dies.— 9  Vet.  lib.   apnd  Sigon.  wain   jn-ceter  ingentem. — 10 
Scribeiidiim   putabat  J.  F.  Gronov.  superavcre. — 11  Al.  equitum  sex  cl  qua- 

NOTiE 

»  Perusinorumque]  De  Perusia  l.ix.  ris  phiasin  ex  Seneca  iii.  de  Benef. 

c,  37.  c.  32.  '  Nee  beneficia   parentum  su- 

"  Superjecere  quidam  augendo  fidem]  oriim  siiperjaciunt.'    In  eandem  sen- 

Non   improbabilis   Gronovii  sensus,  tentiam   Tau.  Faber  ait  metapboram 

superavere  quidam,  augendo  fidem :  sed  esse,  ut  apnd  Horat.  'svrpe  trans  fi- 

qiioniam  codices  variare  non  appa-  nem  jaculo  expedito  :'  et  superjacere 

ret,  standiim  ejus  explication!,  quam  esse  to  vTrepaKovTi^eiv  Graecorum,  id 

velut  dubitans  proponit :  ut  sit,  qui-  est,  ultra  jaculari. 
dam  augendo,   nnmerum   vel  famaoi,  *  In  Tifernum  montem}  De  Tiferno 

superjecere  fidem,  id   est,  jecere  res  roonte  et  oppido  lib.  ix.  c.  44. 
supra  fidem.  Adducit  ejusdem  gene- 


135G 


T.    LIVII 


iniquitate  loci,  fundit  fugatque.  Q.  Fabiiis,  Deciano  exer- 
citu  reliclo  in  Etruiia,  suis  Icgionihns  deductis  ad  Urbem, 
dc  Gallis  Elruscisqiic  ac  SaiDiiitibus  triuinphavit.  Milites 
triuinpliantem  secuti  sunt.  Cclcbrata  incoiiditis  carminibus 
militaribus  non  magis  victoria  Q.  Fabii,  quam  mors  pra;- 
clara  P.  Decii  est :  excitataqne  menioria  parentis,  asquata  " 
cventu  publico  privatoquc  lilii  laudibus.*  Data  ex  pra3da 
niilitibus  aeris  octogeni  bini,+  sagaque  et  tunicas  ;  praMTiia 
ilia  tempestatc  militia}  luuidipuKiuam  sijenicnda/ 

31.  His  ita  rebus  gcstis,  nee  in  Saninitibns  adluic,  ncc  in 
Etniria  pax  erat.  Nam,  et  Perusinis  auctoribus,  post  de- 
ductuni  ab  consule  cxcrcitum  rebellatum  fucrat;  etSamni- 
tes  prasdatum  in  agrum  Vescinum  Formianuniquc,  et  parte 
alia  in  ^Eserninum,*  quaeque '+  Vullnrno  adjacent  lluinini, 
descendcre.  Adversus  eos  Ap.  Claudius  pra3tor  cum  ex- 
crcitu  Deciano  missus.  Fabius  in  Etruria  rebellante  dcnuo 
quatuor  millia  et  quingenfos  Perusianoruni  occidit :  cepit 
ad  millc  septingentos  (juadraginta :  qui  rcdemti  singuli 
aeris  trccentis  decern."'     Praedu  alia  omnis  militibus  con- 


ihngitita  milliii.  — 12  Vox  di/cfw  non  est  in   plerisque  libris  vett. — 13  Legen- 
diim  nioiiet  Tan.  i-'aber  erquntis. 

14   Al.    Emtrunium,   /Estrniacum,  Mseruinum.     '  Qucpque  pro  viilg.  qua  ex 
optiniib  iMss.  iccepi  cxemplo  Crevier.  et  Stroth.     Idem  vel  qua  adjacet  legen- 


NOT^C 


y  JEquata  crcnlu  publico  privaloque 
filii  lauditnts]  Quod  Tan.  Faber  Irgen- 
dum  piifat  crquatis,  nibil  est  necosse 
q\iicquani  niiitaii  prReter  ninnusciip- 
torum  fideni :  eadeinqnesentcntiaest ; 
tarn  enini  apqnari  dicuntiir  anteiioia, 


lent  libellas  inoneta?  Gallicce  ferme 
55. 

»  Parte  alia  in  /Tlscrninum]  Samnii 
nrbs  itsernia  ad  laevam  Vnltnrni  : 
nunc  hernia.  Ejus  taincn  agniin 
nunc  Samnites  popnlantiir,  quod,  a 


ant  cliam  majoia,  posteiioribiis  et  mi-     Romanis  autea  capta,  in  eoruni  diti- 
noiibus,  qiiani  contra:  nt  '  aijuare'      one  esset. 


snmatnr  pro  comparare. 

t  Mris  octogeni  l/ini]  Supple, /itra- 
lei  numwi,  hoc  est  82.  libra  Romans 
ttris.  J.  Clericus. 

^  Prcemia  ...  haudquaquam  spernenda] 
Asses  adluic  librales  eiant.  Duo  au- 
tem  supra  octoginta  seris  librie  se- 
cundnni  coinputationem  nostrain  va- 


*>  j1£ris  trecentis  decent]  ;Eris  scili- 
cet gravis,  quale  tunc  in  usu,  id  est, 
nostra  aestimatione  paiilo  plus  200. 
lib. 

JEris  trecentio  decern]  Hoc  est,  tre- 
centis decern  nnninnis  ^.reis  iibralibus. 
J.  Clericus. 


LIB.   X.   CAP.   Jil.  1357 

cessa.  Samnitium  Icgioncs,  cum  parlim  Ap.  Claudius 
pra3tor,  partim  L.  Volumuius  pro  consule  scqueictur,"';  in 
agrum  Stellatem'  convencruiit.  Ibi  et  Samnitium  legiones  "^ 
omnes  considunt,'*  et  Appins  Volumniusque  castra  conjun- 
gunt.  Pugnatum  infestissimis  animis,  Iiinc  ira  stimulante 
adversus  rebellantes  toties,  illinc  ab  ultima  jam  dimican- 
tibus  spe.*  Caesa  ergo  Samnitium  sexdecim  millia  trecenti, 
capta  duo  millia  septingenti.  Ex  Romano  exercitu  ceci- 
defe  duo  millia  septingenti.  Felix  annus  bellicis  rebus, 
pestilentia  gravis,  prodigiisquc  solicitus.*^  Nam,  et  terram 
multifariam  pluisse,  et  in  exercitu  Ap.  Claudii  plerosque '7 
fulminibus  ictos,  nuntiatum  est:  librique  ob  ha3C  aditi.  Eo 
anno  Q.  Fabius  Gurges,  consulis  lilius,  aliquot  matronas 
ad  populum  stupri  damnatas  pecunia  mulctavit.'^  Ex  quo 
mulctaticio  aero  V'eneris  a;dem,  qua?  prope  Circum  est,  fa- 
ciendam  curavit.  Supersunt  ctiam  nunc  Samnitium  bella, 
quae  continua  per  quartum  jam  volumen  annumque  sextum 


diim  piitabat  Gronov.'  Rupert. — 15  Vett.  edd.  proconsul  sequeretur.—lO  '  Vox 
Ugioncs  abest  in  quilmsdaiii  Mss.  apiid  J.  F.  Gronovimii  ;  et,  cum  apiid  eun- 
dem  pars  major  libr.  script,  exliibeat,  ibi  ad  Sannitiuin  omnes  considunt, 
acute  Doiijatiiis  in  voce  Samnitium  uompn  loci  allciijus  latere  suspicatiis  est.' 
Doering.     Oniisit  Rrey^sigius.    Vid.  inf.  et  Not.  Var.— 17  Vox  plerosque  siis- 

NOTvE 

•=  Agrum  Stellatem]  De  illo  antea.  batnr  a  Sainnio;  et  in  eo  metantes, 

''  Ibi  et   Samnitium  legioucs  omnes  ad  Samnii  tines  castra  habuiase  dici 

considunt]  Pleiitjne   scripti  ignorant  possunt. 

vocem,  legiones,  cnjus  e  proxin»o  re-  «  Ab   ultima  jam  dimicantibus  spe] 

petitio  minus  elegans:  magna  pars  Praepo^itio  «,  vel  a/^,  aliijnando  cau- 

babet  ibi  cl  Samnitium  omnes  consi-  sam  denotat,  qua  quis   ad  agendum 

dunl.     Qua   forma  lib.  xxxi.  '  Atta-  quippiam  iinpellitur,  ut  iiic  et  apud 

Ins,  ne  desertam  liaberet  insulam,  et  Tuli.  lib,  ix.  ad  Att.  Ep.  9.  'lilud 

Macedonuni  fere  omnibus,  etquibus-  certe  scio,  me,  ab  singular!  amore, 

dam  Audriorimi,  ut  manerent,  per-  quircumque  scribo,  tibi  scribere.' 

suasit.'     Uxc  lectio   probatur  Gro-  (  Prodigiisquc  solicitus]  '  Annum  so- 

novio.     Nee  absurda  forte  quam  Ro-  licitum'  per  iiypallagen  dicit,  pro  ci« 

mae  Andreas  dedit :  ibi  ad  Samnium  vitate,   sen   polius    civibus  eo  anno 

omnes  considunt.     Licet  enlm  Stella-  anxiis  ob  frequcntia  portenta. 

tern  agrum,  de  quo  hie  agitur,  constet  s  Ad  populum  stupri  damnatas  pecu- 

in  Campania  fuisse,  Callicula  monte  nia  muldavit]  Accusaverat   adulterii 

diremtum  a  Falerno  ;  is  tainen  non-  apud  populum,  atque  ab  eo  damnari, 

nisi  interciirrente  Vulturno  divide-  pecuniaque  mulctari,curaverat. 


1358  T.  Livii 

et  quadragesimum,''  a  M.  Valerio,  A.  Cornclio  consulibus, 
qui  primi  Samnio  arma  intulerunt,  agimus  :  et  ne  tot  anno- 
rum  clades  utriusque  gentis  laboresque  actos  nunc  refcram, 
quibus  nequiverint  tamen  dura  illa'^  pectora  vinci;  proximo 
anno  Samnitcs  in  Sentinati  agro,  Pclignis/  ad  Tifernum, 
Stellalibus  campis,  suis  ipsi  Icgionibus,  mixti  alienis/  ab 
quatnor  cxcrcitibus,  quatuor  ducibus  Ilonianis,  ca;si  fue- 
rant;'  impcratorem  clarissimuni  gentis  suae  amiserant ;  so- 
cios  belli,  Etruscos,  Umbros,  Gallos,  in  eadem  fortuna 
videbant,  qua  ipsi  erant;  nee  suis,  nee  externis  viribus 
jam  stare  poterant;  tamen  bello  non  abstinebant.  Adeo 
no  infclicitcr  quidem  defensae  libertatis  ta?debat:  et  vinci, 
quam  non  tentare  victoriani,  malebant.  Quinam  sit  illo, 
quem  pigeat'^"^  longinquitatis  bellorum  scribendo  legendo- 
quc,  qua;  gerentes  non  iatigavcrunt? 

*■  In  Peliffnorum  re^ione. 

'  Turn  soli  ac  ririhus  sui3,  turn  conjuncli  cum  uliis. 


pecta  Strolliio. — 1«  Duriont  Gronov.  Doiijat.  Crevicr. — 19  '  In  ecM.  recentt. 
ante  pigeal  in^ertiini  non.  quod  ab  aiitt.  et  iNIss.  optiniis  al)est.  ]'2x|)iinxit 
illiul  Strolli.  at,  si  ad.sit,  forlioieiu  tere  antitlifsin  esse  piitat  :  bella,  (jua: 
legeiitos  faligant,  gerentes  non  fatigavenint.  Eninivcro  recte  Doer,  nionct, 
Liviiini,  bella  Saniiiitiuni  iilterius  persecnluiiini,  vereri,  ne  taedium  tandem 
illoniin  loiigiiiquitas  creet  lectoribus,  et  liiiic  eoniMi  benevolentiam  boc  quasi 
epi|)h(>ncniate  cap! are  :  si  bella  gr rentes  non  fatigati  sunt,  sane  scribentes 
et  legentes  non  fatigari  dcbent.'  Rupert. 

NOTvE 

'•  Annumque  sexlum  el  quadragesi-  Inclioatnin    fnerat    anno   Catoniano 

7H«m]    Consnies    fiiere   M.    Valerius  412.     Vide  lib.   mi.  c.  32.  ./.  Cleri- 

Corvus  III.  A.  Cornel.  Cossus  an.  U.  cms. 

c.  410.  nunc  agebatiu   annus  4.58.  ex  '  Ah  quatuor  cxercitihus,  quatuor  du- 

Sigoiiii  ratioi)il)us  :   ergo  negliguntur  dims  Romanis  ccesi  fuerant]  Sainnites 

ab  Anctore  anui  duo;  primus  consu-  cum  Gallis  a  Q.  Fabio  et  P.  Decio, 

lum  M.  Valerii    et    A.  Cornelii,   et  eorunique  exeicitibus,  fiisi  in  Senti- 

ultiinus  Q.  Fabii  et  P.  Decii :  alioqui  nati  agro  c.  28.  et  29.   a  Volumiiio  in 

anni  essent  48.    Hunc  quidem  annum  Samnio  ad  Tiff  mum  c.  30.  ab  eodem 

excludere  videtur  Livius,  cum  euin  simul    et  App.   Claudio  in   .Stellate 

niox  proximum  vocat.     Verum  ejus-  agro.      Quatuor  hie  sunt  exercitns, 

dem    gesta    ut    ppiEferita    recenset.  ducesque  tolideni,  initio  hnjus  cap. 

Unde  numerum  annorum  corruptum  In    Pelignis    nou    Komanorum,  sed 

esse  conjectura  est  non  improbabi-  ipsorum  Pelignorum  arniis  aut  fraude 

lis.  cladem  acceperant,  c.  30. 

Annum   sextum   et    quaJrag:esimnm'\  ^  Quinam  sil  ille,  quem  [nou]  pigeat] 


LIB.  X.  CAP.  32.  1359 

32.  Q.  Fabinm,  P.  Decium,  L.  Postumius  Me<;ellus  et 
M.  Atilius  Regulus  consules  seciiti  sunt.*  Samniiim  am- 
bobus  decreta  provincia  est;  quia  tres  scriptos  hostium 
exercitus,  uno  Etruriam,  altcro  populationes  Campaniai 
rcpcti,  tertiura  tuendis  parari  finibus,  fama  eiat.  Postu- 
mium  valetudo  adversa  llomaj  tenuit :  Atilius  extemplo 
profectus/°  ut  in  Samnio  hostes  (ita  enim  placuerat  Patri- 
bus)  nondum  egrcssos  opprimeret.  Velut  ex  composito 
ibi  obviuni  habucre  "  hostem;'  ubi  et  intrare,  nedum  vas- 
tare,""  ipsi  Samnitium  agrum  prohiberentur,  et  egredi  inde 
in  pacata  sociorumque  populi  lloniani  fines  Samnitem  pro- 
hiberent.*  Cum  castra  castris  collata  esscnt,  quod  vix 
Romanus  toties  victor  auderet,  ausi  Samnites  sunt  (lantum 
desperatio  ultima  temeritatis  facit)  castra  Romana  oppug- 
nare.  Et  quanquam  non  venit  ad  finem  tani  audax  incep- 
tum,  tamen  baud  omnino  vanum  luit.  Nebula  crat  ad  mul- 
tum  diei  densa  adeo,  ut  lucis  usum  eriperet,  non  prospectu 


20  A\.  Atilius  cum  exercitu  extemplo  pro/ectus.  Vid.  Not.  Var.— 1  '  Vetf. 
libb.  pleriqiie  hubuit,  et  recte  :  refertiir  enim  ad  vocein  Atilius.'  Sigon. — 2 
Al.  Samnites  prohiberentur. 

SOTJE 

Aliud  vult,  aliud  dicit.     Miratur  re-  '  Obcium  habuere  hostem]   Qui  ha- 

vera   Samuites  non  fatigatos   fiiisse  buere?    Nam  paiilo  ante  Atiliiiin  so- 

tot  bellis  gerendis,  cum  eorum  diu-  liim  nominavit ;  et  collegam  a?gritudo 

turnitas   taedio  sit,    tam   legentibus,  Romae  tenebat.    Hinc,  opinor,  Asu- 

quam  sibi  scribenti.  lano  causa  fuit  sciibendi,  Atilius  cum 

Quinam  sit  Hie,  quem  non  pigeat,  ^c]  exercitu  extemplo  profectus,  licet  a  pie- 
Ratio  diuturnitatis  belli  hajc  videtur  risque  abesse  ilia  cum  exercitu  affii- 
fuisse,  quod  plerisque  belli  annis  ex-  met  Gronov.  Sed  non  tantuni  exer- 
ignis  pugnis  et  populationibus  con-  ci^u«  nomen  collectivum  facile  plurali 
tenti  exercitus  victores  ac  victi  do-  numero  aptatur ;  verum  et  ducis  no- 
mum  reducerentur,  urbesque  praeci-  mine  mllites  intelliguntur  ;  placetque 
puae  incolumes  manerent.  Alioqui  Nostro  variatlo  numeri  pluralis  et 
si  captis  urbibus  omnibus  aut  pleris-  singularis. 

que  praesidia  fuissent  imposita,  diu-  °  Ubi  et  intrare,  nedum  vastare]  Eo 
turna  esse  belia  non  potuissent.  Fa-  scilicet  loco,  ubi,  &c.  Indioantur 
teor  numerumcaesorum  non  exiguum  Sanmii,  et  Campaniae,  aliarnmque 
a  priscis  historicis  edi,  sed  in  hujus-  Romanae  ditionis  aut  societatis  gen- 
modi  rebus  auctiora  omnia  ad  nos  tium  confinia,  a  quorum  ingressu 
venerunt.  J.  Clericus.  Samnites  Romanique  se  mutuo   ar- 

*  A.  U.  C.  459.  cercnt. 


1360  T.    LlVll 

modo  extra  vallum  ademto,  sed  propinquo  etiam  congredi- 
entium  inter  se  conspectu."  Jlac  velut  latebra  insidiarum 
Ireti  Samnites,  vixdiim  satis  certa  luce,  et  earn  ipsam  pre- 
mentc  caligine,  ad  stationera  Romanam  in  porta  segniter 
agentcni  vigilias  perveniunt.  Improviso  oppressis  nee 
anirai  satis  ad  resistendum,  nee  virium  luit.  Ab  tergo 
castrorum  decumana  porta"  impetus  factus.  Itaque  cap- 
tum  quaistorium;'  quavstorque  ibi  L.  Opiraius  Pansa  oc- 
cisus.     Conclamatum  inde  ad  arma. 

33.  Consul,  tumultu  excitus,  cohortes  duas  sociorum, 
Lucanam  Sucssananique,  quae  proximae  forte  erant,  tueri 
pra'torium  jubet:  nianipulos  Icgionum  principali  via^  in- 
ducit.  Vixduni  satis  aptatis  armis,  in  ordincs  eunt :  et 
clamore  magis,  quam  oculis,  hostem  noscunt:  nee,  quantus 
numerus  sit,  aestimari  potest.  Cedunt  primo  inccrti  fortu- 
nae  sua?,  et  hostem  introrsum  in  media  castra  accipiunt. 
Inde  cum  consul  vocifcraretur,  'expulsine  extra  vallum, 
castra  deinde  sua  oppugnaturi  esscnt,'  rogitans  ;  clamore 
sublato  connisi  primo  rcsistunt :  deinde  inferunt  pedem, 
urgentque,  et  impulsos  semel  terrore  eodem  agunt,  quo  coe- 
perunt.  Expellunt  extra  portam  vallumquc.  Inde  pergerc 
ac  persequi  (quia  turbida  lux  metuui  circa  insidiarum  fa- 
ciebat)  non  ausi,  liberatis  castris  contenti,  receperunt  se  in- 
tra vallum  trecentis  ferme  hostium  occisis.  llomanorum  sta- 
tionis  prima},  vigilumque,  et  eorum,  qui  circa  quaestorium 
oppress!,  periere  ad  ducentos  '  triginta.   Aniraos  inde  Sam- 

'  Tentorium  Quastoris  cuptum  est, 

3  Ad  seplingentos  Kreyssigius. 

NOTiE 

"  Sed  propinquo  etiam  congredienlium  tabeinacula.     Nunc   non   in  fronte, 

inter  se  conspectu]  Repete  ademto,  ita  sed  in  tergo  castrorum,  atque  aversa 

at  nee  e  propiuqiio  se  conspicerent  ab   liostibus,  praeter  morem,   fuisse 

colloqiientes.  videtiir. 

°  Decumana  porta]  Prascipna  porta  p  PrincipaU  via]  Via  principalis  in 

castrorum  fuit  Decumana,  in  bostes  castris  ea  erat,  quae  inter  practoritim 

plerumqiie  versa;  ad  quam  praetoris,  et    ceterorum    ducum    tentoria,    in- 

vel    conyulis,    quaestoris,   legatorum  terque  proximam  legionum  metatu- 


LIB.  X.  CAP.  34.  1361 

nitibiis  non  infelix  audacia  aiixit ;  et  non  niodo  proferre 
inde  castra  Romanum,  sed  nc  pabulari  quidem  per  agros 
suos,  patiebantiir.  lletro  in  pacatum  Soranuni  agrum  pa- 
biilatores  ibant.  Quarum  rerum  fama,  tuuuiltuosior  etiam, 
quam  res  erant,  perlata  Rornam,  coegit  L.  Postumiutn  con- 
suleni,  vixdum  validum,  prolicisci  ex  Urbe.  Priiis  tamen, 
quam  exiret,  militibus  edicto  Soram  jussis  convenire,  ipse 
aidern  Victoria?,  quam  fsedilis  curulis  ex  mulctaticia  pecunia 
laciendara  curaverat,  dedicavit.  Ita  ad  exercitum  prot'ectus, 
ab  Sora  in  Samnium  ad  castra  collegas  perrexit.  Inde  post- 
quam  Saranites,  diffisi  duobus  exercitibus  rcsisli  posse,  re- 
cesserunt;  diversi  consules  ad  vastandos  agros  urbcsque 
oppugnandas  discedunt. 

34.  Postumius  Milioniam'^  +  oppugnare  adortus,  vi  prime 
atque  impetu,  dein,  postquam  ca  parum  procedebant,  opera 
ac  vineis  demum  injunctis  muro  cepit.  Ibi,  capta  jam 
urbe,  ab  bora  quarta  usque  ad  octavam^  i'cre  horam  omni- 
bus partibus  urbis  diu  incerto  eventu  pugnatum  est.  Pos- 
tremo  potitur  oppido  Romanus.  Samnitium  ceesi  tria  millia 
duccnti :  capti  quatuor  millia  ducenli,^  praeter  praedam 
aliam.  Inde  Ferentinum  7*^  ductal  legiones :  undo  oppi- 
dani  cum  omnibus  rebus  suis,  quas  ferri  agique  potuerunt, 
nocte  per  aversam  portam  silentio  excesserunt.  Igitur,  si- 
mul  advenit  consul,  primo  ita  compositus  instrnctusque 
moenibus  successit,  tanquam  idem,  quod  ad  Milioniam 
fuerat,  certaminis  foret :  deinde,  ut  silentium  vastum  in  urbe, 
nee  arma,  nee  viros  in  turribus  ac  muris  vidit,  avidum  in- 


4  Deinde  Gronov.  Donjat.  Crevier.— 5  Vet.  lib.  apud  Sigon.  ab  hora  quaria 
dieiud  octatam. — 6  Septingenti  Kreyssigiiis. — 7  Mss.  Feiilrum,  Fertorium,  Fo- 
reiriutn,  Feretrum.    Suspicabatur  J.  F.  Gronov.  Trevenlinum.    Doujat.  conj. 

NOT/E 

ram  interjacebat :  sic  dicta  a  princi-  Mss.  est  Feretrum.     Sigon.   Triventi- 

piis,  quae  spatiiim  illiid  niediuni  a  tri-  num  snspicatnr,  quod  est  ad  Tiniuui 

bunis  ad  legiones  comprehendebant.  fl.   unde    Treveutinates    in    Samnio 

1  3Jilioniam']  Alias  Miioniam.  Vide  apud  Plin.    Ego  Forentiuw  A pulorum 

cap.  3.  liujus  libri.  conjiciebam,  iis  de  causis  quas  ante 

^   Inde  Ferentinum]    la  plerisque  indicavi. 


1362  T.  LI VII 

vadendi  deserta  moenia  militem  detinet,  ne  quam  occultam 
in  fiaudem  incautus  rueret.  Diias  turmas  sociorum  Latini 
nominis  circumequitare  nioenia,  atque  cxplorare  omnia  ju- 
bet.  Equites  portam  unam  alteramque  eadem  regione  in 
propinquo  patentes  conspiciunt,  itineribusque  iis  vestigia 
nocturnae  hostium  fugae.  Adequitant  deinde  sensim  portis, 
urbemque  ex  tuto  rectis  idneribus  perviara  conspiciunt :  ad 
consulem  referunt,  excessiira  urbe;  solitudine  baud  dubia 
id  ^  perspicuum  esse,  receiitibus  "*  vestigiis  fugae  ac  strage 
rcrum^  in  trepidatione  nocturna  passim  relictarum.  His 
auditis,  consul  ad  earn  partem  urbis,  qua  adierant  equites, 
circumducit  agmen  :  constitutisque  baud  procul  porta  sig- 
nis,  quinque  equites  jubet  intrare  urbem,  et,  modicum 
spatium  progressos,  tres  manere  eodem  loco,  si  tuta  vi- 
deantur  ;  duos  explorata  ad  se  referre.  Qui  ubi  redierunt, 
retuleruntque,  eo  se  progressos,  unde  in  omnes  partes  cir- 
cumspectus  esset,  longe  lateque  silentium  ac  solitudinem 
vidisse ;  extemplo  consul  cohortes  expeditas  in  urbem  in- 
duxit;  ceteros  interim  castra  communire  jussit.  Ingressi 
militeSj-refractis  foribus,  paucos  graves  aetate  aut  iuvalidos 
inveniunt,  relictaque,  quae  migratu  difficilia  essent.  Ea  di- 
repta ;  et  cognitum  ex  captivis  est,  communi  consilio  ali- 
quot circa  urbes  couscisse  fugam  ;  suos  prima  vigilia  pro- 
fectos.  Credere,  eandem  in  aliis  urbibus  solitudinem  inven- 
turos.*  Dictis  captivorum  fides  extitit:"  desertis  oppidis 
consul  potitur. 

tJ5.  Alteri  consuli  M.  Atilio  nequaquara  tarn  facile  bellura 
fuit.  Cum  ad  Luceriam  duceret  legiones,  quam  oppugnari 
ab  Samnitibus  audierat,  ad  finem  Lucerinum  ei  hostis  obvius 
fuit.  Ibi  ira  vires  aequavit.  Praelium  varium  et  anceps  fuit : 

"  Quct  a  captivis  relata  fuerant,  vera  inventa  sunt. 


Forenlium. — *  Sic  tacite  Rupert,  et  Stroth.    Al.  et  rec. — 8  Id,  sublata  dis- 
tiuctione  post  urbe,  del.  Gronov.  Doiijat.  Cievier. 

NOTiE 

•  Strage  rerum]  Strages  bic  minus     erant,  ant  ipsis  exciderant,  et  quibus 
usitato  sensu  dicitur,  pro  acervis  re-     passim  velutstratae  erant  via?. 
rum,  quae  a  fugientibus  abjectae  fa-         *  Solitudinem  inventuros]  Romanos. 


LIU.  X.  CAP.  35.  13G3 

tristius  tamen  eventu  Romanis  ;  et  quia  insueti  erant  vinci, 
et  quia  digredientes  magis,  quam  in  ipso  certaraine,  sense- 
runt,  quantum  in  sua  parte  plus  vulnerura  ac  caedis  tuisset. 
Itaque  is  terror  in  castris  ortus,  qui  si  pugnantes  cepisset, 
insignis  accepta  clades  foret.  Turn  quoque  solicita  nox  fuit 
jam  invasurum  castra  Samnitem  credentibus,  aut  prima 
luce  cum  victoribus  conserendas  manus.  Minus  cladis, 
ceterum  non  plus  animorum,  ad  hostes  erat/  Ubi  primum 
illuxit,  abire  sine  certamine  cupiunt.  Sed  via  una,  et  ea 
ipsa  praeter  hostes,  erat :  qua  ingressi,'  praebuere  speciem 
recta  tendentium  ad  castra  oppugnanda.  Consul  arma 
capere  milites  jubet,  et  sequi  se  extra  vallum  :  legatis,  tri- 
bunis,  praifectis  sociorum  imperat,  quod  apud  quemque 
facto  opus  est.  Omnes  affirmant,  '  se  quidem  omnia  fac- 
turos,  sed  militum  jacere  animos.  Tota  nocte  inter  vulnera 
et  gemitus  morientium  vigilatum  esse.  Si  ante  lucem  ad 
castra  ventum  foret,  tantum  pavoris  fuisse,  ut  relicturi  signa 
fuerint:  nunc  pudore  a  fuga  contineri ;  alioquin  pro  victis 
esse.'  Quae  ubi  consul  accepit,  sibimet  ipsi  circum- 
eundos  alloquendosque  milites  ratus,  ut  ad  quosque  ve- 
nerat,  cunctantes  arma  capere  increpabat ;  *  Quid  ces- 
sarent  tergiversarenturque  ?  Hostem  in  castra  ventu- 
rum,  nisi  illi'°  extra  castra  exissent,  et  pro  tentoriis 
suis  pugnaturos,  si  pro  vallo  nollent.  Armatis  ac  dimi- 
cantibus  dubiara  victoriam"  esse."  Qui  nudus  atque 
inermis'^  hostem  maneat,^  ei  aut  mortem,  aut  servitutem 

'■'  Erat  apud  Samyntes.  v  Expectet  hostes. 


9  Pro  qua  ingressi,  in  miiltis  libris  antt.  quam  i,  quod  et  flat  Crevier. — 10 
Yet.  lib.  apud  Sigoii.  7iisi  ipsi. — 1 1   Emendal  Sigon.  dimicaniibus  hand  dubium 

NOTtE 

"    Armatis  ac  dimicantibus  dubiam  vius    describit,    si    speiari    victoria 

victoriatn]    Ex    Gronovii    sententia,  posset :  nequepoteiat,  tanquain  hand 

quam   ut   probem   res   exigit,    male  dubia,  affirmari.     Itaque  hoc  tantum 

contra  omnia  scripta  exemplaria  cor-  aiebat  Atilius,  satins  esse  pugnam  ca- 

rexerat  Sigonius,  hand  dubiam  victo-  pessere,   quam  inermes  hostem    ex- 

riam.   Satis  erat,  eo  praesertim  reium  pectare  :  ex  pugna  quippe  speni  vic- 

statu  quem  in  Romano  exercitu  Li-  toriae,  licet  non   omniuo  certam,  ex 


l:iG4  T.  Livii 

patiendam.'  Hoec  jurganti  increpantique  respondebant ; 
*  Confectos  se  pugna  hesterna  esse :  nee  virinui  quicquam, 
nee  sanguinis  superesse.  Majorem  multitudinem  liostium 
apparere,  quam  pridie  fuerit.'  Inter  haec  appropinquabat 
agmen  ;  et,  jam  breviore  intervallo  certiora  intuentes,  val- 
lum secum  poitare  Samiiitem  affirmant,  nee  dubium  esse, 
quin  castra  circumvallatuii  sint.  Tunc,  'enimvero,'  con- 
sul,'^ '  indignum  facinus  esse,'  vociferari,  '  tantam  contu- 
mcliam  ignominiamque  ab  ignavissimo  accipi  hoste. 
Etiamne  circumsedebimur,'  inquit,  'in  castris,  ut  fame  po- 
tius  per  ignominiam,  quam  ferro,  si  necesse  est,  per  virtutem, 
moriamur?  Dii  bene  verterent,  facerentque,'*  quod  se 
dignum  quisque  ducerent.  Consulem  M.  Atiiium  vel  solum, 
si  nemo  alius  sequatur,  iturum  adversus  hostes :  casurumque 
inter  signa  Samnitinm  potius,  quam  circumvallari  castra 
llomana  videat.'  Dicta  consulis  Icgati,  tribunique,  et  om- 
nes  turmae  equitum,  et  centuriones  priraorura  ordinura,  ap- 
probavere.  Tum  pudore  victus  miles  segniter  arma  capit, 
scgniter  e  castris  egreditur :  longo  agmine,  nee  continent!, 
moesti  ac  prope  victi  procedunt  adversus '^  hostem,  nee 
spe,  nee  animo  certiorem.'^ "  Itaque  simul  conspecta  sunt 


c.  e.  Vid.  Not.  Var. — 12  Mss.  Pall,  ineis. — 13  Vett.  edd.  Tunc  cero  consul. 
— 14  '  Copula  ineptam  videtur  reddere  sententiam  :  Dii  bene  verterent  et 
facerenl , ijuod  quisque  coriim,  sc.  Deornm,  se  dignum  ducerent.  Legereni  :  Dii 
bene  verterent,  facerent  niilites,  quod  ret.'  Duk.  '  Recte,  opinor,  ant  leg.  quod 
Dii  bene  verterent,  facerent,  quod  cet.'  Drak. — 15  Versus  Gionov.  Doujat.  all. 
— 16  'Vet.  lil).  fortiorem :  egrej;ie :  nam  de  Rotnanis  dixit,  '  luoesti  ac 
prope  vicli."  Sigou.  Vid.  Not.  Var. 

NOTiE 

inertia  certain  mortem   aut   captivi-  nins  qnod  rb  cerfiorem  mutaverit  in 

tatem  seqni.  fortiorem  :    egreginm   hoc   quidem   si 

Dubinin   victoriam   esse]     Hoc   est,  pro  scliolio  sumatiir :  sed  non  Livi- 

posse  sperari  victoriam;  sed  ei,  qui  annni,  ut  ex  vetustis  codicibus   tes- 

inermis    hostem    operiatur,    certam  tattir  Gronovius.    Cerfwm  quidem  pro 

mortem  aut  servitutem  esse  expec-  tirmo  fortive  accipi,   probat  Caesaris 

tandam.     Sic  optime  Gronovius.  J.  ac  Ciceronis  auctoritate.  lUe  lib.  vii. 

Clericus.  Bell.  Gall.  '  Generatimque  distributi 

='  Hostem,  nee  spe,  nee  animo  certio'  in  civitate!",   omnia   vada   ac   saltus 

rem]  Hie  quoque  sibi  plaudit  Sigo-  ejus  palndis  certis  custodiis  obtine- 


LIB.  X.  CAP.  36.  13G5 

Romana  signa,  extemplo  a  primo  Samnitiura  agmine  ad 
novissimiim  fremitus  perfertur,  *  Exire,  id  quod  tirauerint, 
ad  impedicndum  iter  Romanos.  Nullam  inde  ne  fugae  qui- 
dem  patcre  viam.  Illo  loco  aut  cadendum  esse,  aut,  stratis 
hostibus,  per  corpora  eoruin  evadenduni.' 

3(5.  In  medio '7  sarcinas  conjiciunt;  armati  suis  quisque 
ovdinibus  instruunt  aciem.  Jam  exiguum  inter  duas  acies 
erat  spatium,  et  slabant  expectantes,  dum  ab  hostibus 
prjus  impetus,  prius  clamor  inciperet.  Neutris  animus  est 
ad  pugnandum.  Diversique  integri  atque  intacti  abissent, 
ni  cedenti  instaturum  alterura  timuissent.  Sua  sponte  inter 
invitos  tcrgiversantesque  segnis  pugna,  clamore  incerto  at- 
que impari,  coepit :  nee  vestigio  quisquam  movebatur. 
Turn  consul  Romanus,  ut  rem  excitaret,'  equitum  paucas 
turmas  extra  ordinem  immisit:  quorum  cum  plerique  de- 
lapsi  ex  equis  essent,  et  alii  turbati ;  et  ab  Samnitium  acie 
ad  opprimendos  eos,  qui  ceciderant,  et  ad  suos  tuendos  ab 
Romanis  procursum  est.  Inde  paululum  irritata  pugna  est; 
sed  aliquanto  et  impigre  magis,  et  plures  procurrerant '^ 
Samnites,  et  turbatus  eques  sua  ipse  subsidia^  territis  equis 
proculcavit.  Hinc  fuga  coepta  totam  avertit  aciem  Roma- 
nam.  Jamque  in  terga  fugientium  Samnites  pugnabant, 
cum  consul,  equo  praevectus  ad  portam  castrorum,  ac  sta- 
tione  equitum  ibi  opposita,  edictoque,  '  ut,  quicumque  ad 
vallum  tenderet,'9  sive  ille  Romanus,  sive  Samnis  esset, 
pro  hoste  haberent;'  baec  ipsa  minitans,  obstitit  profuse 
tendentibus  suis  in  castra.  *  Quo  pergis,'  inquit,  'miles? 
et  hie  arma  et  viros  invenies ;  nee,  vivo  consule  tuo,  nisi 
victor  castra  intrabis.  Proinde  elige,  cum  cive,  an  hoste, 
pugnare  malis.'     Hajc  dicente  consule,  equites  infestis  cus- 

^  Quo  accenderet  pugnam. 

17  In  medium  ex  nionitn  Jac.  Gronov.  legit  Kreyssigins.— 18  Vet.  lib. 
apud    Sigon.   procurrerunt, — 19   Pergeret    Gronov.   Donjat.  Crevier.   all. — 

NOT;E 

bant.'    Hie  lib.  x.  ad  Att.  Ep.  II.      cnidelior.' 

*  Et  quo  ille  Die  certioieni  vult  esse,         y  Sua  ipse  subsidia]   Eos  qui   pro- 

eo  magis  timeo,  ne  in  eum  existam      cnrreiant  ad  feiendam  ipsis  openi. 


l-3(>()  T.    LIVII 

pidibus  circumfunduntur,  ac  peditem  in  pugnam  redireju- 
bent.  Non  virtus  solum  consulem,  sed  fors  etiam  adjuvit ; 
quod  non  institerunt  Samnites,  spatiumqiie  circumagendi 
signa  vertendique  aciem  a  castiis  in  hostcni  Tuit.  Turn  alii 
alios  hortari,  ut  repeterent  pugnam  :  centuriones  ab  signi- 
feris  rapta  signa  inferre ;  et  ostendere  suis,  paucos  ct 
ordinibus  incorapositis  effuse  venire  hostes.  Inter  hsec 
consul,  manus  ad  coelum  attollens,  voce  clara,  ita  ut  ex- 
audiretur,  templum  Jovi  Statori  vovet,  si  constitisset  a 
luga  Romana  acies,  redintegratoque  praelio  cecidisset 
vicissetque  legiones  Samnitium.  Omnes  undique  annisi 
ad  restituendam  pugnam,  duces,  milites,  peditum  equitum- 
que  vis:  numen  etiam  Deorum  respexisse  nomen  Roma- 
num  visum.  Adeo  facile  inclinata  res,  repulsique  a  castris 
hostes;  mox  etiam  redacti  ad  cum  locum,  in  quo  commissa 
pugna  erat.  Ibi,  objacente  sarcinarum  cumiilo,  quas  con- 
jecerant  in  medium,  ha?sere  impediti:  deindc,  ne  diripe- 
rentur  res,  orbcm  armatorum  sarcinis  ^°  circumdant.  Tum 
vero  eos  a  fronte  urgere  pedites,  ab  tergo  circumvecti  equi- 
tes.  Ita  in  medio  caesi  captique.  Captivorum  numerus 
luit  septem  millium  ac  ducentorum,'  qui  omnes  nudi  sub 
jugum  missi.  Caesos  retulere  ad  quatuor  millia  octingentos. 
Ne  Romanis  quidem  laeta  victoria  luit.  Recensente  con- 
sule  biduo  acceptam  cladem,  amissorum  militum  numerus 
relatus  septem  millium  ac  ducentorum.^  Dum  hsec  in 
Apulia  gerebantur/  altero  exercitu  Samnites  luteramnam, 
coloniam  Romanam,  quae  via  Latina  est,"  occupare  conati, 
urbem  non  tenuerunt :  agros  depopulati  cum  praedam  aliam 


20  '  Vox  sarcinis,  quae  modo  praecessit,  forte  delenda,  et  e  marg.  irrepsit.' 
Rupert.— I  Gronov.  Doujat.  Crevier.  all.  trecejitorum.—2  Septem  millia  tre- 

NOT^ 

^  Dum  h<pc  in  Apulia gerebantur]Ln-  ainnlnm,  ad  Lirim  fluviiim   fuit,  nbi 

ceria  enim,  ad  qnani  etob  quani  pug-  nunc  Vlsola,  Cluv.  at   Holstenio,  nbi 

iiatum,  in   Apulia   Daunia,   ut   ante  Torre  di  Termine,  hand  procul  Aqni- 

diximus.  no,  e  regione  oppidi  Pon<e  Corio,  oWm 

»  fnteramnam,  col.  Rom.  qu<B  via  La-  in  Volscis,  nunc  in  Terra  Laboris  ct 

titia  est]  Haec  Interamna,  sive  Inter,  regno  Neapolitano. 


LIB.  X.  CAP.  37.  1367 

inde  mixtam  hominura  atqiie  pecudum  colonosque  captos 
agerent,  in  victorem  incidunt  consulem,  ab  Luceria  red- 
euntem :  nee  praedam  solum  amittunt,  sed  ipsi  longo  atque 
impedito  agmine  incompositi  caeduntur.  Consul,  Inter- 
amnam  edicto  dominis  ad  res  suas  noscendas  recipien- 
dasque  revocatis,'  et  exercitu  ibi  relicto,  comitiorum  causa 
Roniam  est  profectus.  Cui  de  triumpho  agenti  negatus 
hunos,  et  ob  amissa  tot  millia  militum,  et  quod  captivos 
sine*  pactione  sub  jugum  misisset, 

37.  Consul  alter  Postumius,  quia  in  Samnitibus  materia 
belli  deerat,  iu*  Etruriam  traducto  exercitu,  primum  per- 
vastaveral  Volsiniensem  agrum : ''  dein*^  cum  egressis  ad 
tucndos  fines  baud  procul  moeuibus  ipsorum  depugnat. 
Duo  millia  octingenti  7  Etruscorum  caesi :  ceteros  propin- 
quitas  urbis  tutata  est.  In  Rusellanum  agrum  exercitus 
iraductus.  Ibi  non  agri  tantum  vastati,  sed  oppidum 
etiam  expugnatum :  capta  "amplius  duo  millia  hominum, 
minus  duo  millia  circa  muros  ca^sa.  Pax  taraen  clarior 
majorque,  quam  bellum  in  Etruria  eo  anno  fuerat,  parta 
est.  Tres  validissimae  urbes,  Etruriae  capita,  Volsinii, 
Perusia,  Arretium,  pacem  petiere ;  et,  vestimcntis  militum 
frumentoque  "^  pacti  cum  consule,  ut  mitti  Romam  oratores 
liceret,  inducias  in  quadraginta  annos  impetraverunt. 
Mulcta  praesens  quingentum  millium  airis  '^  in  singulas  ci- 


centi  iid. — 3  Conj.  Duk.  erocatis. — 4  '  Vox  sine  perperam  oniissa  in  edd. 
Ernest.  1.  et  Strotli.'  Rupert.  '  Tb  sine,  quod  iiescio  qua  latione  in  ed.  Strotliii 
omissum  est,  revocavi:  apparet  enim  iicec  praepositio  in  ed.  Drak.  ubi  ne 
veil)o  quidem  de  lectionis  vaiietate  monitnm  est,  et  ceteris,  quas  inspexi, 
editionibus  ;  nee  ilia  salvo  sensn  abesse  potest.  Quodsi  eniin  captivi  pac^ 
tione  sub  ju«:um  niissi  fuissent,  baud  in  reprebensioneni  incurrisset  consul 
Ronianus.'  Doe.ving. 

5  Praepositio  in  abest  a  multis  optimisque  Mss. — 6  Deinde  Gronov.  Dou- 

aOTJE 

*>  Vokiniensem  a^itm]  De  Volsini-  Hum  a?m]    Harum   triiim  civitatuni 

ensibus,  Rosellanis,  Perusia,  et  Ar-  mulcta,  statim  numeranda,  bodierna 

retio  dictum  supra.  apud  nos  aestimatione  circa  trecenta 

<=   Vestimentis  militum  frumentoque']  viginti  qninque  millia  librar.  Franci- 

Supple,  dato,  vel  proniisso.  carum  efficeret. 

<*  Mulcta  prascns  quingentum    mil-  Quingentum  millium  aris']  Hoc  est, 


136S  T.  Livn 

vitates  imposita.^  Ob  hasce  res  gestas  consul  cum  tiiuni- 
phum  ab  senatu,  raoris  roagis  causa,  quam  spe  irapetrandi, 
petissef,  videretque  alios,  quod  tardius  ab  Urbe  exisset, 
alios,  quod  injussu  senatus  ex  Samnio  in  Etruriam  trans- 
isset,  partim  suos  inimicos,  partim  collegae  amicos,  ad 
solatium  aequatae  repulsae  sibi  quoque  negare  triumphum  : 
'  Non  ita,'  inquit,  *  Patres  conscripti,  vestras  niajestatis 
meminero,  ut  me  consulem  esse  obliviscar.  Eodera  jure 
imperii,  quo  bella  gessi,  bellis  feliciter  gestis,  Samnio  at- 
que  Etruria  subaclis,  victoria  et  pace  parta,  triumphabo.' 
Ita  senatum  reliquit.  Indc  inter  tribunos  plebis  contentio 
orta:  pars  intercessuros,  ne  novo  exemplo  triumpharet, 
aiebant ;  pars  auxilio  se  advcrsus  collegas  triumphanti 
futuros.  Jactata  res  ad  populum  est :  vocatusque  eo 
consul,  cum  M.  Horatium,  L.  Valerium  consules,  C.  Mar- 
tium  llutilum  nuper,  patrem  ejus,  qui  tunc  censor  esset, 
non  ex  auctoritate  senalus,  se'd  jussu  populi  triumphasse 
diceret,  adjiciebat,  '  se  quoque  laturum  fuisse  ad  popu- 
Ium,9  ni  sciret,  mancipia  nobilium  tribunos  plebis  legem 
impedituros :  voluntatem  sibi  ac  favorem  consentientis  po- 
puli pro  omnibus  jussis  esse  ac  futura.' '°  Posteroque  die 
auxilio  tribunorum  plebis  trium,  adversus  intercessionem 
septem  tribunorum  et  consensum  senatus,  celebrante  po- 
pulo  diem,  triumphavit/  Et  hujus  anni  parum  constans 
memoria  est.  Posturaium,  auctor  est  Claudius,  in  Samnio 
captis  aliquot  urbibus,  in  Apulia  fu^um  fugatumque,  sau- 
cium  ipsum  cum  paucis  Luceriara  compulsum :  ab  Atilio 
in  Etruria  res  gestas,  cumque  triumphasse.    Fabius,  ambo" 


jat.  Crevier.— 7  CC.  Gronov.  Crevier.  all. — 8  Tres  Pall,  et  duo  Voss.  et 
Helm.  cEris  singulis  civitatibus  imposita. — 9  '  Id  ante  ad  populum  supplendum, 
vel  excidit.'  Rupert. — 10   Futurum  Gronov.  Doujat.  Crevier,  all. — 11    A  I. 

NOTyE 

ex  calciilo  Gronoviano,  monetae  Hoi-  contra  leges  triiimphi ;  enm  enim  lio- 

landicas  florenos  37.500.  norem  et  a  senatti  decerni,  et  populi 

«  Celebrante  populo  diem,  triumpha-  siiffragiis  confirmari  oportebatj    ita 

vit]    Exempliim  liabes  triiimphi  acti  ut  nemo  ex  collegio  tribunorum  in- 

invito  senatu,  et  intercedeute  majori  tercederet. 
parte  tribunorum  plebis,  quod  sane 


LIB.  X.  CAP.  38-  1369 

consules  in  Samnio  et  ad  Luceriam  res  gessisse,  scribit,  tra- 
ductumque  in  Etruriam  exercitiim,  (sed  ab  utro  consule 
non  adjecit,)  et  ad  Luceriam  utrimque  multos  occisos  :  in- 
que  ea  pugna  Jovis  Statoris  aedem  votani,  ut  Romulus 
ante  voverat/  sed  fanum  tantum,  id  est,  locus,^  templo  efFa- 
tus,  sacratus  fuerat.'^  Ceterum,  hoc  demum  anno  ut  aedem 
etiam  fieri  senatus  juberet,  bis  ejusdem  voti  damnata  re  pub- 
lica,  in  religionem  "  venit." 

38.  Sequitur  hunc  annum  et  consul  insignis  L.  Papirius 
Cursor,*  qua  paterna  gloria,  qua  sua,  et  bellum  ingens  vic- 
toriaque,  quantam  de  Samnitibus  nemo  ad  eam  diem,  prae- 
ter  L.  Papirium   patrem   consulis,'+  ^  pepererat :  et  forte 

"  Visum  est  ad  religionem  pertinere,  ut  senatus  jussu  temptum  conderetur  Jovi 
Statori,  quandoquidein  jam  his  resp.  id  obtinuerat  cujus  causa  conceptum  fuerat 
hoc  rotum,  voto  ei  nuncuputo  scrcuia  erat. 


nmbos. — 12  '  Sed  fanum  tantum,  id  est  locus  templo  effatus,  sacratus  (al.  jam  sa- 
cratus) fuerat.  Totnm  hoc  id  est  . .  .  sacratus  glossae  speciem  iiabere,  saltern 
sacratus  esse  glossema  tov  effatus,  non  male  siispicabatiir  Strotli.  Forte 
etiam  leg.  Hanc  Romidus  ante  voverat :  sed  fanum  tantum  ....  fuerat  hactcnus. 
Hoc  demum  anno  cet.  Facile  ut  ex  he  (li.  e.  hanc)  et  ceterum  ex  hactenus 
oriri  potiiit.'  Rupert.  Vid.  Not.  inf. — 13  Ita  emendavit  J.  F.  Gronov.  pro 
respuhlica  in  r. 

NOT/E 

^  Ut  Romulus  ante  voverat']  Vide  1.  or:  nisi  qnod  liic  pro  tm,  h&het  tn: 

1,  cap.  12.  ita  nt  ambignnm  videatur  Icgendum- 

s  Fanum  tantum,  id  ext,  locus]    Vi-  ne  sit  tantum,  an  tamen, 

des  quid  distet  fanum  proprie  dictum  *  A.  U.  C.460. 

a  templo.    Fanum  ait  locum  esse  tern-  ''  L.  Papirium  patrem  consulis]  Edi- 

plo  aedificando  efFatum,  id  est,  desti-  tiones  complnres  patrem  consulem  !ia- 

natum.     Templum    autem    aedes   est  bent :  quidamMss. />a/re»i  consw/:  sed 

jam  constructa  et  consecrata  :  qnan-  perperam.  Certe  in  Memmiano  extat 

quam  fanum  latiori  significatione  pie-  diserte,  prater    L.   Papirium  patrem 

rumque  proaede  sacrasnmatiir.  Apud  consulis:  et  qnamvis  veriim  sit  saepe 

Becharium  est,  fanum  tantum,  id  est  Samnites  et  ab  aliis  consulibus,  et  ab 

lociis  templo  jam  sacratus,  effatus  fuerat,  ipso  L.  Papirio  patre,  cum  consul  es- 

inverso    ordine,  sensu   nihil  niutato.  set,  victos  fuisse;  tamen  victoria  il- 

In  Ms.  uno   Colb.  prastermisso  ad-  la,  quam  indicat  Livius,  et  quae  prae 

verbio  jam,  et  nomine  fanum,  sic  le-  ceteris,  ob  hostium  arma  auro  argen- 

gitur  :   Ut  Romulus  ante  voverat.    Sed  toque  insignia,  illustris  fuit,  parta  est 

tantum  idem  locus  templo  effatus  sacra-  ab  eodem  in  dictatura,  quam  gessit 

tus  fuerat.    lisdemque  verbis  scripta  an.  444. 
haec  sententia  in  Memm.  qui  antiqui- 

Delph.  et  Var.  Clas,                    Livius,  4  Y 


1370  T.    LIVII 

eodem  conatu  apparatuque  omni  opulentia  insignium  ar- 
morum  bellum  adornaverant ;  et  Deorum  etiam  adhibu- 
erant  opes,  ritu  quodam  sacramenti  vetusto  velut  initiatis 
militibus,  delectu  per  omne  Saranium  habito  nova  lege : 
ut,  qui  juniorum  non  convenisset  ad  imperatorium  edic- 
tum,  quique  injussu  abisset,  caput  Jovi  sacratum  esset.'^ ' 
Turn  exercitus  omnis  Aquiloniam  est  indictus.''  Ad  qua- 
draginta  millia  militum,  quod  roboris  in  Samnio  erat,  con- 
venerunt.  Ibi  mediis  fere  castris  locus  est  conseptus  crati- 
bus  pluteisque,  ct  linteis  contectus/  patens  ducentos  max- 
irae  pedes  in  omnes  pariter  partes.  Ibi  ex  libro  vetere 
linteo  lecto  sacrificatum/  sacerdote  Ovio  Pactio  quodam, 
homine  magno  natu,  qui  se  id  sacrum  petere  affirmabat  ex 
vetusta  Samnitium  religione;  qua  quondam  usi  majores 
coram  fuissent,  cum  adimendae  Etruscis  Capuae  clandesti- 
num  cepissent  consilium.  Sacrificio  pcrfecto,  per  viatorem 
imperator  acciri  jubebat  nobilissimum  qucmque  genere 
factisque.  Singuli  introducebantur.  Erat  cum  alius  ap- 
paratus sacri,  qui  perfundere  religione  animum  posset ; 
turn  in  loco  circa  omni  contecto  arae  "^  in  medio,''  victimas- 
que  circa  caesae,  et  circumstantes  centuriones  strictis  gla- 
diis.  Admovebatur  altaribus  miles,  magis  ut  victima,  quara 
ut  sacri  particeps :  adigebaturque  jure  jurando,  quae  visa 

*  Locum  in  medio  castrorum  viminibus  textis  ac  labulis  circumtallarunt,  litiea- 
que  tela  velarunt. 

'  Eo  in  loco,  ex  prascriplo  tetusti  libri  lintei  qui  leclus  est,  factum  sacrijicium 
est. 

<<  EraiU  etiam  arte  in  medio  septi  loco,  qui  totus  circum  undique  opertus. 


14  Vid.  Not.  inf.— 15  Vett.  edd.  saeratum  erat.— 16  '  Forte  ara,  ex  Festo.' 

NOTiE 

Caput  Jovi  sacratum  essef^  Siippli-  Carbonara  :  sed  Holstenio  facile  ac- 

cio  devotum,  ut  ante  explicui.  cedo.qui  la  Ctdog-naomnino  esse  vult; 

Caput  Jovi  sacratum  erat]   Ut  im-  in  cnjus  nomine  vestigia  satis  perspi- 

pune  occidere  liceret.    Vide  ad  1.  ii.  cna  manent  prioris  appellationis.   Et 

c.  S.  J.  Clericus.  Carbonara  vicus  est,  Laquedonia  civi- 

^  Aquiloniam  est  indictus]  Hirpino-  tas  Episcopalis :    utraque  in  Princi- 

rum  olim  urbs  fuit  Aqnilonia,  quae  patu  ulteriori,  regnoque  Neapolitano, 

Clnverio  et  Brietio  credituresse  nunc  non  procul  Aulido  fl. 


LIB.  X.  CAP.  39.  1371 

auditaque  in  co  loco  essent,  non  enuntiaturura.  Dein  jurare 
cogebatur  diro  quodam  carmine,  in  execrationem  capitis 
familiaeque  et  stirpis  composito,  nisi  isset  in  praelium,  quo 
iraperatores  duxissent ;  et  si  aut  ipse  ex  acie  fugisset,  aut, 
si  quern  fugientera  vidisset,  non  extemplo  occidisset.  Id 
primo  quidani  abnuentcs  juraturos  se,  obtruncati  circa  al- 
taria  sunt :  jacentes  deinde  inter  stragem  victimarum  do- 
cumento  ceteris  fuere,  ne  abnucrent.  Primoribus  Samni- 
tium  ea  detestatione  obstrictis,  decern  nominatis  ab  impe- 
ratore,  eis  dictum, '^  ut  vir  virum  legcrent,  donee  sexdecim 
millium  numerum  confecisscnt.  Ea  legio  linteata  '  ab  in- 
teguraento  consepti,""  quo  sacrata  nobilitas  erat,  appellata 
est.  His  arma  insignia  data,  et  cristatae  galeas,  ut  inter  ce- 
teros  eminerent.  Paulo  plus  viginti  millium  alius  exercitus 
fuit,  nee  corporum  specie,  nee  gloria  belli,  nee  apparatu  lin- 
teata) legioni  dispar.  Hie  hominura  nuraerus,  quod  roboris 
erat,  ad  Aquiloniam  consedit. 

39.  Consules  profecti  ab  Urbe :  prior  Sp.  Carvilius, 
cui  veteres  legiones,  quas  M.  xVtilius,  superioris  anni  con- 
sul, in  agro  Interamnati  reliquerat,  decretae  erant,  cum  eis 
in  Samnium  profectus,  dum  hostes,  operati  superstitioni- 
bus,  concilia  secreta  agunt,  Amiternuni  oppidum"  de  Sam- 
nitibus  vi  cepit.    Caesa  ibi  millia  hominum  duo  ferme  atque 


Rupert. — 17  Vef.  lib.  apnd  Sigon.  eis  edictum, 

NOTiE 

'  Legio  linteata']    Nisi  aliam  ratio-  sepiendo  dednctum :  eaqne  voce  prae- 

nem  hiijus  vocabuli  Livius  ipse  red-  ter  Liviiim  usi  sunt  Varro  et  Coin- 

deret,    facile  in   eorum    sententiam  tnella,  nt  Sigon.  notat. 

irein,  qui  a  iinteis  loricis  linteatee  le-  »  Amiternum  oppidum']  Fuit  Amiter- 

gionis  nomen  dediiciint ;  certum  enim  nnm  Sabinorum  oppidum  in  Vestino- 

est   ejuscemodi    thoiacum    in   bello  rum  confinio,  non  procul  Aterni  flu- 

nsuni  apud  Veteres  fiiisse  :  sed  Livio  minis   fontibus ;    qui  vulgo   Pescara. 

credendum   est,  et  Festo,  qui   affir-  Urbis  ruinae  ac  nomen  visnnturjuxta 

mant  legionem  Saninitinm  linteatani  oppidulum  >S.  Fitforino,  5.  circiterniii- 

appellatam,  quod  Saninites  intrantes  liari  ab  Aquila  nrbe  regai  Neap,  in 

singuli  ad  aram  velis  Iinteis  circum-  Aprutio.    Amiternum  porro,  licet  in 

datam  non  cessuros  se  Romano  mili-  Sabinorum     regione,     hoc     tempore 

ti  juraverant.  Samnitibus  parebat,  ut  et  alia  finiti- 

™  Ab  integumento  consepti]  Consep-  morum  populoruni  loca. 
tuni  idem  significat  quod  septum,  a 


1372  T.  Livii 

octingenti :  capta  quatuor  millia  dncenti  scptuaginta.  Pa- 
pirius,  novo  cxercitu  (ita  decretum  erat)'**  scripto,  Duroniara 
urbem  expugnavit."  Minus,  quamcollega,  cepit  hominum, 
plus  aliquanto  occidit.  Prajda  opulenta  utrobique  est 
parta.  Inde  pcrvagati  Saninium  consulcs,  maxinie  depo- 
pulato  Atinate  '9  agro,P  Carvilius  ad  Cominium,''  Papirius 
ad  Aquiloniara  "  (ubi  summa  rei  Samnitium  crat)  pcrvenit. 
Ibi  aliqnamdiu  nee  cessatum  ab  armis  est,  neque  naviter  ' 
pugnatura  :  lacessendoquietos,  resistentibus  cedendo,  com- 
minandoque  magis,  quam  inferendo  pugnam,  dies  absume- 
batur.  Quod  cum  inciperetur  remittereturquc,  omnium 
lerum  etiam  parvarum  eventus  proferebatur  in  dies.  Al- 
tera Romana  castra  viginti  millium  spatio  aberant ;  et  ab- 
sentis  collcgaj  consilia  omnibus  gerendis  intererant  rebus : 
intentiorquc  Carvilius,  quo  majore  discrimine  res  verteba- 
tur,  in  Aquiloniam,  quam  ad  Cominium,  quod  obsidebat, 
erat.     L.  Papirius,  jam  per  omnia  ad  dimicandum  satis 


18   Tin  decretum  fuel  at.    Vet.  lib.  ita  enim  decrttiim  fiierat.—lO  Anliale  Ic- 

gebat  Cluver.— 20  '  Voculaod  abest  a  I'ior.  Rott.  Helm.  Voss.    Itaqiie  paler 
ad   niarginem  notavit,  \el  Aquilonia  consedit,  vel  Aquiloniam  concedit.'    Jac. 

HOT/E 

"  Duroniam  urbem  expugnavit'\   Nisi  repta,    in   dextra   Tanagiii  fl.   ripa; 

niendnin  sit,  et  legendnm   Furconia,  Samnites  qiiippe  Volscoiiini  non  pau- 

quod  est  Sabinorun),  in  Vestinorum  ca  teniierunt  lora,   Lucanorum   nou 

Marsoriimqneconfiniis,  oppidiim.non  item,  Romanis  vim  Samnitum  in  Lu- 

procui  .\miterno,  qiiis  locus  ab  Aiic-  canos  arcentibiis. 

tore  signiticetiir,  divinare  non    pos-  ''  Carvilius  ad  Cominium]  Livioipso 

Slim.     Potuit  facile  in  Samnitum  di-  teste  patet  Cominium  viginti  tantnm 

tione,  non  secus  ac  vicinum  Amiter-  millium   spatio  abfuisse    ab   Aquilo- 

nnm,  esse  Furconia,  sive  Furconium,  nia  :   ex  quo  sequitur,  aut  in  Samnii 

cujus  bodie  rudera  Forconio  vocantur,  orientalis  finibus,  aut  in  Hirpinorum 

ad  dextiam  Aterni  ripam,  ex  adveiso  regione  illiid  fuisse.     Non  itaque  po- 

Aquilee,  quae  tiibus  inde  miiliaribus  te.>-t  (nisi  forte  in  numero  milliarium 

abest.    Holstenius  notat,  ab  Ecclesia  scribendo  error  intervenerit)  ei  re- 

Saucti  Felicis  martyris,  quae  in  rninis  spondere  locus,  queni  bodie   Comino 

ejus  civitatis  extat,  loco  nomen  esse  dici  ait  .Scipio  Mazella, inter  Atinam, 

S.  Feli.  Soram,  et  Lacum   Fucinum  :    id  est, 

P  Atinate  agro']  Ab  urbe  Volscorura  in  Volscorum,  et  Samnitum  occiden- 

Atina,  qua- adbuc  nomenservat,  ager  ta!ium,acSidicinorHm  confinio;  inter 

bic   nomen,    opinor,   accepit    potius  lijec  enini  et  Laquedoniam  interjacet 

quam     ab    Atinu    oppido    Lucaniae,  tota  Campania, 
quod  nunc  Ateno,  media  syllaba  cor- 


LiB.»x.  CAP.  40.  137:3 

paratus/  nuntium  ad  collegam  mittit ;  '  sibi  in  aninio  esse, 
postero  die,  si  per  aiispicia  Jiceret,  confiigere  cum  hoste. 
Opus  esse,  ct  ilium,  quanta  maxima  vi  posset,  Cominium 
oppugnare,  ne  quid  laxamenti  sit  Saranitibus  ad  subsidia 
Aquiloniam  mittenda.'  Diem  ad  proficiscendum  nuntius 
habuit:  nocte  rediit,  approbare  collegam  consulta  referens. 
Papirius,  nuntio  misso,  extempio  concionem  habuit ;  multa 
de  universo  genere  belli,  multa  de  praesenti  hostium  appa- 
ratu,  vana  magis  specie,'  quam  efficaci  ad  eventum,  disse- 
ruit.  '  Non  enim  cristas  vulnera  facere  ;  et  per  picta  atque 
aurata  scuta  transire  Romanum  pilum ;  et  candorc  tunica- 
rum  fulgentem  aciem,  ubi  res  ferro  geratur,  cruentari.  Au- 
ream  oim  atque  argenteam  Samnitium  aciem  a  parente  suo 
occidione  occisam ;  spoliaque  ea  honestiora  victori  hosti, 
quam  ipsis  arma,  t'uisse.  Datum  hoc  forsan  nomini^^  fami- 
liaique  suae,  ut  adversus  maximos  conatus  Samnitium  op- 
ponerentur  duces ;  spoliaque  ea  referrent,  quas  insignia 
publicis  etiam  locis  decorandis  essent.  Deos  imraortales 
adesse  propter  toties  petita  loedera,  toties  rupta :  turn,  si 
qua  conjectura  mentis  divinae  sit,  nulli  unquam  exercitui 
fuisse  infestiores,  quam  qui,  nelando  sacro  mixta  hominum 
pecudumque  ca^de  respersus,  ancipiti  Deum  iraj  devotus,* 
hiuc  foederum  cum  Romanis  ictorum  testes  Deos,  hinc 
juris  jurandi  adversus  foedera  suscepti  execrationes  hor- 
rens,  invitus  juraverit,  oderit  sacramentum,  uno  tempore 
Deos,  cives,  hostes  metuat.' ' 

40.  Haec,  comperta  perfugarum  indiciis,  cum  apud  in- 
fensos  jam  sua  sponte  milites  disseruisset,  simul  divinae 

'  Numinum  ultioni  obnoxius,  quam  duplici  ex  causa  meruerit. 


Gronov. —  1  Al.  graviter. — 2  Jam  omnia  ad  dimicandum  s.  p.  emend.  Jac.  Gio- 
nov.  ad  xxi.  30. — 3  '  De  praseniis  hostium  apparatus  tana  inagis  specie  conj. 
Gron.  Sed  vana  magis  specie  q.  e,  ad  e.  per  appositioneui  dicta.'  Duk. — 
4  Vett.  edd.  Datum  hoc  nomini. 

NOTiE 

'    Uno  tempore  Deos,  cives,    hostes  festim  occisuros    qnemciimqne  sno- 

metitat]    Deos   ob  rupta  foedera,   et  rum  fugientem  vidissent;  hostes,  Ro- 

execrandum     juramentiim  ;      cives,  mauos  scilicet,  quod  ab  his  toties  vic- 

quod  Samuites  conjurassent,  se  con-  ti  essent. 


1374  T.  LI VII 

humanaeque  spei  pleni,  clamorc  consentienti  pugnam  pos- 
cunt :  poenitet  in  postenira  dirm  dilatum  certamen  ;  morara 
diei  noctisque  oderunt.  Tertia  vigilia  noctis,  jam  relatis 
Uteris  a  coUega,  Papirius  silentio  surgit,  et  piiUarium  in 
auspicium  mittit.  Nullum  erat  genus  hominum  in  castris 
inlactum  cupiditate  pugnae :  summi  infimique  a?que  inten- 
ti  erant :  dux  militum,  miles  ducis  ardorem  spectabat.  Is 
ardor  omnium  etiam  ad  cos,  qui  auspicio  intererant,  per- 
venit.  Nam,  cum  pulli  non  pascerentur,  pullarius,  auspi- 
cium mentiri  ausus,  tripudium  solistimum^  consuli  nuntia- 
vit.  Consul  laetus  auspicium  egregium  esse,  et  Deis  auc- 
toribus  rem  gcsturos,  pronuntiat ;  signumque  pugnaj  pro- 
ponit.  Exeunli  jam  forte  in  aciem  ^  nuntiat  perfuga, 
viginti  cohortes  Samnitium  (quadringenariae  ferme  erant)^ 
Coniinium  profectas.  Qiiod  nc  ignoraret  coUega,  extemplo 
nuntium  mittit:  ipse  signa  ocyus  proferri  jubet,  subsidi- 
aque  suis  quaeque  locis  et  praefectos  subsidiis  attribuerat. 
Dextro  cornu  L.  Volumnium,  sinistro  L.  Scipionem,  equi- 
tibus  legatos  alios,  Caios  Ca'dicium  et  Treboniura,'^  prac- 
fecit.     Sp.  Nautium  mulos,  detractis  cliteliis,  cum  cohor- 

f  Cohortes  erant  hominum  unaqucpque  circiter  qiiadringentorum. 


5  Vett.  edd.  jam  in  aciem,— 6  Vet.  lib.  ap.  Sigon.  C.  Cadicium,  et  C.  Tre- 

NOTiE 

'  Tripudium  solistimum'^  Dictum  vo-  cussione  aut  sparsioiie.  Vide  quae 
lunt  tripudium  quasi  ierri-pavium,  liic  Marcelius  Donatus  notat. 
qnod,  cum  pulli  pascunturoffa,  neces-  Tripudium  solistimum]  Cicero  de 
&e  esset  aiiquid  teiram  pavire,  seu  Divin.  I.  ii.  c.  34.  *  Cum  pascuntur 
cadendo  feriie.  .Sed  cum  solistimum  (pulli),  necesse  est  aiiquid  ex  ore 
ex  eo  quoque  dicatiir  quod  offa, ejus-  cadere,  et  terram  pavire:  terri  pa- 
ve pars,  ex  ore  pulli  decidens,  solum  viuui  prinio,post  terripudiimi  dictum 
tundat,  (adjectivo  nomine  desnmto  e)«t,  hoc  quideni  jam  tripudium  dici- 
a  solo,  ut  a  lege  legitimum  dediici-  tiir.  Cum  igitur  offa  cecidit  ex  ore 
jiia<,)  sequetur,  uiraijiie  origine  ac-  pulli,  turn  auspicanti  tripudium  solis- 
cepta,  bis  idem  dici.  Tripudium  ita-  tiuunn  nuntiant.'  Vide  et  Festum  in 
que,  a  terra  pedibus  calcanda  deri-  '  Rolisiimum.'  Non  dubito  quinsaepe 
vatum,  existimem  hoc  loco  dici  re-  ita  decipti  et  duces  et  milites,ut  fuit 
spectu  liabito  ad  molum  salientium  Papirius,  egregias  victorias  retule- 
e  cavea  piiilorum,etquodammodo  tri-  riut,  quia  animosius  pugnarunt.  J. 
pudiantium.     Solistimum  a  soli   per-  Clericus. 


LIB.  X.  CAP.  40.  1375 

tibus  alariis^*  in  tumulum  conspectum  propere  circumdu- 
cere  jubet,  atque  inde  inter  ipsam  dimicationein,  quanto 
maxime  posset,  moto  pulvere  ostendere.  Dura  his  inten- 
tus  imperator  erat,  altercatio  inter  pullarios  orta  de  auspi- 
cio  ejus  diei,  exauditaque  ab  equitibus  Romanis;  qui, 
rem  baud  spernendam  rati,  Sp.  Papirio  fratris  filio  consulis, 
ambigi  de  auspicio,  renuntiaverunt.  Juvenis,  ante  doctri- 
nam  Deos  spementeni  natus,^t  rem  inquisitam,  ne  quid 
incompertum  deferret  ad  consulem,  detulit.  Cui  ille  :  *  Tu 
quidem  macte  virtute  diligentiaque  esto :  ceterum  qui  au- 
spicio adest,  si  quid  falsi  nuntiat,t  in  semet  ipsum  religio- 
nem  recipit.  Mihi  quidem  tripudium  nuntiatum  populo 
Romano  exercituique  egregium  auspicium  est.'*  Centuri- 
onibus  deinde  imperavit,  ut  pullarios  inter  prima  signa 
constituerent.  Promovent  et  Samnites  signa;  insequitur 
acies  ornata  armataque,"  ut  hostium  quoque  magnificum 

«•  Hoc  scilicet  tempore  nuius,  quo  nondum  didicerant  homines  despicere  res 
divinas, 

''  Suscipit  171  se  periculum  contemlce  religionis.  Lcetua  puUorum  tripudiantium 
pastus  mihi  renuntiutus  prceclari  auspicii  loco  est,  quod  attinet  ad  populum  atque 
exerdtum  Romanum. 


bonium. — 7  Alaribus  Gronov.  Doujat.  Crevier. 

NOTiE 

'  Cohortibus  alariis]  Eqnitiim  ordi-  Italiain   illata  fucrat   liaec    doclrina. 

nes  alae  diciintiir  exercitus,  quod  cir-  J.  Clericus. 

cum    legiones,     dextra    sinistraque,  X  Si  </"irf  /«'*»  nuntiat}   Sic  religio- 

tanqnam    alaa  in    avium   corpoiibus,  nrm  in  rem  suam  eludebant  homines 

locentur,  ut  A.  Gell.  ex  Cincio  refert  callidi ;  licet  enim  mentitus  esset  pul- 

lib.  XVI.  cap.  4.  sub  finem.     Posset  larius,  ejus  mendacio  menlem  Deo- 

et  alia  hujus   nominis  ratio   afferri,  rum  mutatam  credere  vix  ac  ne  vix 

quod   scilicet  iu   equitatu  posita  sit  quidem  poterat.  Sed  Papirhim  astu- 

totius  exercitus    celeritas,   queniad-  turn  fuisse  liquet,  ex  morte  pullarii, 

niodum  velocitas  avium  ex  alisearum  quern  telo  quasi  forte  eniisso  occidi 

pendet.     Hoc  tamen  loco  vereor  ne  sine  dubio  curavit,  ue  animos  niili- 

alares  coliortes  sint  pedites  sociorum,  tumturbarel;  quod  tamen  non  sine 

qui  ad  latera  legionuni  Romanarum  numine  Deorum  factum  finxit.    Vide 

collocari  solebant:  enimvero  colior-  c.  42.  Idem. 

lium    nouien    peditatui  convenit,  ut  "  Acies  ornata  armataquej  Ornatam 

turmarum  equitatui.  Glareanus  intelligit,  plialangem  illam 

t  Ante  doctrinam   Deos  spernentem,  linteatam   sexdecim  milliimi  Sanmi- 

natus]  /Eqnalis  quidem  horuni  tern-  tinni  :    arniatae  autcm   nomine    reli- 

poruui  fuit  Epicurus,  sed  nondum  in  quunv  cxorcilum  paiilo  plus  viginti 


1376  T.  Livjr 

spectaculum  esset.  Priusquam  clamor  tolleretur,  concur- 
rereturque,  emisso  temere  pilo "  ictus  pullarius  ante  signa 
cecidit.  Quod  ubi  consul!  nuntiatuni  est,  '  Dii  in  praelio 
sunt,'  inquit;  'habet  poenam  noxium  caput.'  Ante  consu- 
lera  haec  dicentern  corvus  voce  clara  occinuit.  Quo  laetus 
augurio  consul,  affirmans  nunquam  humanis  rebus  magis 
praesentes  interfuisse  Deos,  signa  canere,  et  clamorem  toUi 
jussit. 

41.  Prselium  coramissum  atrox,  ceterum  longe  dispa- 
ribus  aniniis.  Roinanos  ira,  spes,  ardor  certaminis,  avidos 
hostium  sanguinis  in  prfelium  rapit :  Samnitium  magnam 
partem  necessitas  ac  religio  invitos  magis  rcsistere,  qnam 
inferre  pugnam,  cogit.  Nee  sustinuissent  primum  clamorem 
atque  impetum  Romanorum,  per  aliquot  jam  annos  vinci 
assueti,  ni  potentior  alius  nietus  insidens  pectoribus  a 
luga  retincret.  Quippe  in  oculis  erat  omnis  ille  occulti 
paratus^  sacri,'  et  armati  sacerdotes,'  et  promiscua  ho- 
niinum  pecudumque  strages,  et  respersae  fando  neflmdoque 
sanguine  >^  arx,  et  dira  execratio,  ac  luriale  carmen,''  de- 
testandae  familias  stirpique  compositum.  His  vinculis 
fugae  obstricti  stabant/  civem  magis,  quam  hostem,  ti- 
mentes.  Instare  Romanus  a  cornu  utroque,  a  media  acie, 
et  caedere  Deorum  hominumque  attonitos  metu.  Repug- 
natur  segniter,  ut  ab  lis,  quos  tiraor  moraretur  a  luga.    Jam 

'  Apparatus  sacrificii  occulte  celebrati. 

*  t'onslricti  his  rebus,  qua  velut  catena:  fugam  prohibebant. 


8  Apparatus  codd.  nonnulli.— 9  '  Forte  centuriones,  iit  c  38.  nisi  ibi  leg. 

NOT.t 

millinm.      At  ego    utroque    nomine  hunc  pullariiin]  a  stiis,  non  ab  hosti- 

universas  indicari  Samnitium  copias  bus,  interfectum  fuisse,  et  non  sine 

arbitror.      Nam    nee    linteata  legio  causa   videtur   imperasse  ante  prjE- 

inermis  erat ;  nee  alius  exercitus  ap-  iium  centurionibus  Papirius,  ut  pul- 

paratu    dispar    liiiteatae    legioni,  ut  larios    inter    prima    signa    constitu- 

Auctor  ipse   testatur   extreme   cap.  erent. 

38.  y  Fando  nefandoque  sanguine']  Indi- 

-"  Emisso  temere  pilo]  Forte  non  ita  cat   fusum    permixtumque    cruorem, 

temere,  sed  jussu  ipsius  imperatoris ;  hinc  victimarum,  inde  Lominum  ca- 

nam    pilum    proprium    Romanorum  sorum. 

tclum  erat  j  ut  appareat  mendacem  ^  Furiale  carmen]    De  quo  cap.  38, 


LIB.  X.  CAP.  41.  1377 

prope  ad  signa  caides  pervenerat,  cum  ex  transverso  pulvis, 
velut  ingentis  agminis  inccssu  motus,  apparuit.  Sp.  Nautius 
(Octavium  Metiiim  quidam  cum  Iradunt)  dux  alaribus  co- 
hortibus  erat.  Pulverem  majorem,  quam  pro  uumero,  ex- 
citabant :  insidentes  luulis  calones  frondosos  ramos  per 
terram  trahebant:  arma  signaque  per  turbidam  luccm  in 
primo  apparebant :  "  post  altior  densiorque  pulvis  equitum 
speciem  cogentium  agmen  dabat.  Fefellitque  non  Samnites 
modo,  sed  etiam  Romanos  :  et  consul  affirmavit  errorem/ 
clamitans  inter  prima  signa,  ita  ut  vox  etiam  ad  hostes 
accideret/" '°  '  captum  Cominium,  victorem  collegam  ad- 
esse  ;  anniterentur  vincere  prius,  quam  gloria  alterius  ex- 
ercitus  fieret.'  Haec  insidens  equo.  Inde  tribunis  centu- 
rionibusque  imperat,  ut  viam  "  equitibus  patefaciant.  Ipse 
Trebonio  Csedicioque  praedixerat,  ut,  ubi  se  cuspidem 
crectara  quatientem  vidissent,  quanta  maxima  vi  possent, 
concitarent  equites  in  hostem.  Ad  nutum  omnia,  ut  ex 
ante  praeparato,  fiunt.  Panduntur  inter  ordines  viae:  pro- 
volat  eques,  atque  infestis  cuspidibus  in  medium  agmen 
hostium  ruit;  perrumpitque  ordines,  quacumque  impetum 
dedit.  Instant  Volumnius  et  Scipio,  et  perculsos  sternunt. 
Tum,  jam  Deorum  hominumque  victa  vi,''  funduntur  lintea- 
tae  cohortes :  pariter  jurati  injuratique  fugiunt,  nee  quen- 
quam,  propter  hostes,  metuunt.  Peditum  agmen,'^  quod 
superfuit  pugnae,  in  castra  ad  Aquiloniam  compulsum  est. 
Nobilitas  equitesque  Bovianum  perfugerunt :  equites  eques 
sequitur,  peditem  pedes  :  ac  diversa  cornua,  dextrum  ad 
castra  Samnitium,  laevum  ad  urbem  tendit.  Prior  aliquant© 
Volumnius  castra  cepit :  ad  urbem  Scipioni  majore  resis- 

'  Falsafn  opinionem  confirmavit  consul  tatiquam  leiam. 
'"  Perveniret  usque  ad  hostes. 

circumstantes  sacerdotes  striclis  gladiis.'  Rupert. — 10  Al,  accederet. — 11   Vias 

NOTiE 

*  In  primo  apparebanti    Id   est,  in      randi  religione,  quae  linteatos  conti- 
fronte  ac  primo  aspectii.  iiebat :  vim  autem   liomimim,  robur 

''   Deorum    hominumque    victa     vi]      omnium  Samnitium. 
Vim  Deorum  ait  met  urn  ex  jureju. 


1378  T.  Livii 

titur  vi ;  non  quia  plus  animi  victis  est/'  sed  melius  muri, 
quara  vallum,  armatos  arcent.  Inde  lapidibus  propulsant 
hostem.  Scipio,  nisi  in  primo  pavore,  priusquam  collige- 
rentur  animi,  transacta  res  esset,  lentiorem  fore  munitae 
urbis  oppugnationem  ratus,  interrogat  milites,  *  Satin' aequo 
animo  paterentur,  ab  altero  cornu  castra  capta  esse  :  se 
victores  pelli  a  portis  urbis?'  Reclamantibus  universis, 
primus  ipse,  scuto  super  caput  elato,  pergit  ad  portam : 
secuti  alii,  testudiue  facta,  in  urbem  perrumpunt :  detur- 
batisque  Samnitibus,  qui  circa  portam  erant,  muros  occu- 
pavere.  Penctrare  in  '+  interiora  urbis,  quia  pauci  admo- 
dum  erant,  non  audent. 

42.  Hasc  prirao  ignorare  consul,  et  intentus  recipiendo 
exercitui  esse :  jam  enim  praeceps  in  occasum  sol  erat,  et 
appetens  nox  periculosa  et  suspecta  omnia  etiam  victoribus 
faciebat.  Progressus  longius  ab  dextra  castra  capta  videt : 
ab  laeva  clamorem  in  urbe'^  mixtum  pugnantium  ac  paven- 
tium  f'remitu  esse.  Et  turn  forte  certamen  ad  portam  erat. 
Advectus  deinde  equo  propius,  ut  suos  in  muris  videt,  nee 
jam  integri  quicquam  esse,"  quoniam  temeritate  paucorum 
magnae  rei  parta  occasio  esset,  acciri,  quas  reccperat,  co- 
pias,  signaque  in  urbem  inferri  jussit.  Ingressi  proxima  ex 
parte,'^  quia  nox  appropinquabat,  quievere.  Nocte  oppi- 
dum  ab  hostibus  desertum  est.  Caesa  illo  die  ad  Aquilo- 
niam  Samnitium  millia  triginta  trecenti  quadraginta :  capta 
tria  millia  octingenti  et  septuaginta:  signa  militaria  nona- 
ginta  septem.  Ceterum  illud  memorise  traditur,  non  ferme 
alium  ducem  laetiorem  in  acie  visum,  seu  suopte  ingenio, 
seu  fiducia  bene  gerundae  rei.     Ab  eodem  robore  animi  ne- 

"  Et  rem  non  esse  amplius  in  Integra. 


Gronov.  Crevier.  all. — 12  Agmen  deleri  malit  J.  F.  Gronov. — 13  Esset  Gro- 
nov,  Doiijat.  Crevier. — 14  Jn  del.  iid. 

15  '  Video  olim  suspecta  patri  nieo  fnisse  hitc  verba  :  ascrips>itque,  ;»rox- 
ima  portce.    Sed  legenduiu :  ingressi  proxima,  ta  parte,  quia  nox  approjnnqua- 

NOTiE 

'■  In  tirbe']  Aquilouia. 


LIB.  X.  CAP.  43.  1379 

que  controverso  auspicio "  revocari  a  praelio  potuit ;  et  in 
ipso  discrimine,  quo  templa  Diis  immortalibus  voveri  mos 
erat,  voverat  Jovi  Victori,  si  legiones  hostium  fudisset, 
pocillum  "5  mulsi*^  prius,  quam  temetum  biberet,  sese  fac- 
turum.  Id  votum  Diis  cordi  fuit :  et  auspicia  in  bonuin 
verterunt. 

43.  Eadem  fortuna  ab  altero  consule  ad  Cominiura  gesta 
res.  Prima  luce,  ad  moenia  omnibus  copiis  adraotis, 
corona  cinxit  urbem;  subsidiaque  tirma,  ne  qua  eruptio 
fieret,  portis  opposuit.  Jam  signum  dantem  eum  nuntius 
a  collega  trepidus  de  viginti  cohortium  adventu  et  ab  im- 
petu  moralus  est,  et  partem  copiarura  revocare  instructam 
intentaraque  ad  oppugnandum  cocgit.  D.  Brutum  Scaevara 
legatum  cum  legione  prima  et  decem  cohortibus  alariis  '" 
equitatuque'  ire  adversus  subsidium  hostium  jussit:  quo- 
cumque  in  loco  fuisset  obvius,*^  obsisteret  acmoraretur; 
raanumque,  si  forte  ita  res  posceret,  conferret :  modo  ne  ad 
Cominium  eai  copiae  adraoveri  possent.  Ipse  scalas  ferri 
ad  muros  ab  orani  parte  urbis  jussit,  ac  testudine  ad  portas 
successit.  Simul  et  refringebantur  portae,  et  vis  undique 
in  muros  fiebat.  Samnites,  sicut,  antequam  in  muris  vide- 
rent  armatos,  satis  animi  habuerunt  ad  prohibendos  urbis 
aditu  hostes  ;  ita,  postquam  jam  non  ex  intervallo  nee 
missilibus,  sed  comiuus  gcrebatur  res,  et,  qui  aegre  succes- 

"  Ob  auspicium  dubiutn. 


bat,  quievere.'  Jac.Gionov. — 16  Conj.  Rupert,  pocillo. 

*  Pocillum  7nulsi']   Alias  pauxillum  riis    [alaribus']    equitaluque]    Qnidara 

»??</si,  eodem  sensii.     Quid  enini  ali-  habent,  etdecem  cohortibus  alariis,  equi- 

iid  pocillum, quam  exigiiiim  pocillum  ?  tatuqup.     Et  sane  atoii  Tacito  saepe 

Sed  num  potius  pocillo  facturum.,  sup-  dicuntur,  qui  alibi  alares.     Hinc  au- 

l)\e,  sacra  Jovi  Victori.  tern    apparet  cohortes    alares  pedi- 

Pocillum  tnulsi]  Joculare  votum  ho-  turn  fuisse,  nihilque  hie  quidem  ha- 

minis,  cujus    animus  inani  leligione  here  cum  equitatu  commune,  qui  ab 

praepeditus  fuisse  non  vidctur.   Atta-  illis  perspicue  distinguitur. 

men  Livius    hoc    in    seiium    vertit.  ^  Fiiisset  obvius'\  Brutus  scilicet  le- 

Vide  ad  c.  40.  J.  Clericus.  gatus  cohortibus    Samnitium  adver- 

«  Et  decem  [^ciginli]  cohortibus  ala-  sus  Carvilium  missis. 


1380  T.    LI VI I 

serant^  ex  piano  in  muros,  loco,  quern  magis  timuerant, 
vlcto,  facile  in  hostem  iinparera  ex  aequo  pugnabant ;  relic- 
tis  turribus  murisque,  in  forum  omnes  compulsi,  paulisper 
inde  tentaverunt  extremara  pugnte  fortunam.  Deinde,  ab- 
jectis  armis,  ad  undecim'^  millia  horainum  et  quadringenti 
in  fidem  consulis  venerunt.  Caesa  ad  quatuor  millia  tre- 
centi  octoginta.  Sic  ad  Cominium,  sic  ad  iVquiloniam  gesta 
res.  Inde  medio  inter  duas  urbes  spatio,  ubi  tertiaexpec- 
tata  erat  pugna,liostes  non  inventi.  Septem  millia  passuura 
cum  abessent  a  Cominio,  revocati  ab  suis  neutri  pralio 
occurrerunt.  Primis  ferme  tenebris  cum  in  conspectu  jam 
castra,  jam  Aquiloniam  habuisscnt,  clamor  eos  utrimque 
par  accidens  sustiuuit/  '9  deinde  e  rcgione  castrorum,  quae 
incensa  ab  Romanis  erant,  flamma  late  fusacertioris  cladis 
indicio  progredi  longius  prohibuit.^"  Eo  ipso  loco  prope 
temere  '  sub  armis ''  strati  passim  inquietum  omne  tempiis 
noctis,  expectando  timendoque  lucem,  egere.  Prima  luce, 
incerti  quam  in  partem  intcnderent  ^  iter.'  repente  in  fugam 
consternantur,  conspecti  ab  equitibus  ;  ^  qui,  egressos  nocte 
ab  oppido  Samnites  persecuti,  viderant  multitudinera,  non 

J"  Eos  suspenses  tenuit  clamor,  qui  cequalis  nb  ulraque  parte  ad  illos/erebatur. 


17  A],  et  tiginti  c.  ahtribus. — 18  Ad  quindecim  Gronov.  Doujat.  Crevier. 
all.  Mox  m.  octingenti  octoginta  Kreyssigius. — 19  Flor.  tenuit. — 20  '  Duo 
Voss.  et  Thiiaii.  flainma:  late  fusee.  Fortassis  flumiute  late  fusa,  certius  cladis 
indicium,  progredi  longius prnhibuit.'  J.  F.  Gronov.  Conj.  Jac.  Gronov.  certiori 
cladis  indicia,  p.  I.  prohibiti. —  1  Forte  temere  malebat  J.  F.  Gronov.— 2  Al. 

NOTvE 

?  Et,  qui  cegre  successerant'\  Repete  ordine,  sed  uon  adhibitis  cxacte  ens- 
ex  superioribus,  et  postquatn  Romatii,  todiis  railitaribus,  nocteni  ibi  dux- 
qui  cEgre,  Sfc.  isse. 

h  Prope  temere  sub  armis']  Gronovi-  '  Quam  in  partem  intenderent  iter] 

ns,  qnia/oWe  temere  apiid  Terent.  Ci-  Alias   tenderent   iter,   quod    Latinnm 

ceronem,    Nostrum    saepius   legerat,  quidem  est  et  Virgiliannm  ;  sed  non 

hie  quoque  suspicatur  fuisse /or<e  te-  idcirco  damnandum  intenderent.    Est 

mere  sub  armis ;  quod  tamen  huic  lo-  enim  inlendere  idem  quod  dirigere  : 

CO  minus  convenit,  quam  prope /e/nere:  hoc    autem    Ciceroni     usurpatum  : 

vult  enim  Livius,  has  Samnitiuni  co-  '  Cum  iter  ad  Mutinam  dirigerem.' 
bortes  non  qnidem  omnino  sine  ulio 


LIB.  X.  CAP.  44.  1381 

vallo,  non  stationibus  firmatam.  Conspecta  et  ex  muris 
Aquiloniae  ea  multitudo  erat.  Jaraque  etiani  legionariae 
cohortes  sequebantur.  Ceterum  nee  pedes  fugientes  perse- 
qui  potuit ;  et  ab  equite  novissimi  agminis  ducenti  ferme 
et  octoginta  interfecti.  Arma  miilta  pavidi  ac  signa  mili- 
taria  duodeviginti  reliquere.  Alio  agmine  incolunii,  ut  ex 
tanta  trepidatione/  "^  Bovianum  perventum  est. 

44.  Lastitiani  utriusque  exercitus  Romani  auxit  et  ab 
altera  parte  felieiter  gesta  res/  Uterque  ex  alterius  sen- 
tentia  consul  captum  oppidum  diripiendum  militi  dedit ; 
exhaustis  deinde  tectis  ignem  injecit :  eodemque  die  Aqui- 
Jonia  et  Cominium  deflagravere.  Et  consules,  cum  gratu- 
latione  mutua  legionum  suaqiie,  castra  conjunxeve.  In 
conspectu  duorura  exercituum  et  Carvilius  sues  pro  cu- 
jusque  merito  laudavit  donavitque  ;  et  Papirius,  apud 
quera  multiplex  in  acie,  circa  castra,  circa  urbem,  fuerat 
certamen,  Sp.  Nautium,  Sp.  Papirium,  fratris  filium,  et 
quatuor  centuriones,  manipulumque  hastatorum,  armillis 
aureisque  coronis  donavit :  Nautium  propter  expeditionem, 
qua  magni  agminis  modo  terruerat  hostes :  juvenem  Papi- 
rium propter  navatam  cum  equitatu  et  in  praelio  operam, 
et  nocte,  qua  fugam  infestam  Samnitibus  ab  Aquilonia 
clam  egressis  fecit:  centuriones  militesque,  quia  primi^ 
portara  murumque  Aquiloniai  ceperant.  Equites  omnes, 
ob  insignem  multis  locis  operam,  corniculis  armillisque  ^ 

1  Reliqui,  quantum  ex  tanto  lumultu  fieri  potuit. 

•■  Crevit  exercitus  Papiriani  gaudium,  ex  en  quod  Carvilianus  quoqve  rem  egre- 
gie  gesseral,  et  vice  versa. 

tenderent.S  Mallet  Douj at.  conspectis  equitibus. — 4  Vett.   edi\ .  incolumi  vix 
ex  tanta  t, 

NOT.E 
''  Corniculis  armillisque]  In  qiiibiis-  simile,  ant  quod  nt  cornii  eminebat. 
dam  est,  coronis  armillisque.  At  cor-  Qiiod  ad  primum  attinet,  coiniculi 
nic«/t  nomen  pliua  significat;  sed  in  significatio  ex  otficio  cornicularii  col- 
militia  veteri  duplex  videtiir  ejus  ligenda  est.  Sigonins  lib.  ii.  de  an- 
nominis  nsus  fuisse:  alterum  pro  mi-  tiq.  Jur.  Provinc.  c.  2.  conjicit  cor- 
nori  cornij,  quo  milites  officii  sni  ad-  nicnlarinm  tribuni  militaiis  minis- 
monebantur;  alleiiim,  pro  militari  tnim  fnisse,  praesertim  ex  Frontini  L 
pricmio,  quod   forma  exigiio  cornui      in.    ubi  dicitur,   '  tanquam   tribuni 


1382 


T.    LlVll 


argenteis  donat.  Consilium  indc  habitiim ;  cum  jam  tem- 
pus  esset  deducendi  ab  Sainnio  exercitus,  aut  utriiisque, 
aut  certe  alterius.  Optimum  visum,  quo  magis  fractae  res 
Samnitium  essent,  eo  pertinacius  et  infestius  agerc  cetera 
et  persequi ;  ut  perdomitum  Samniura  insequentibus  con- 
sulibus  tradi  posset.     Quando  jam   nullus  esset  hostium 


NOTiE 


cornicnlarins  vigilias  cxcitavit.'  Qua- 
si coriiiciilariiis  vigilias,  tribimi  loco, 
circiiniicrit,  atque  ejus  imperia  cor- 
niculo  ediderit.  Hinc  corniciilmii 
'  mereri  cornictilo'  dicli  sunt,  nt  a 
Suet,  in  lib.  de  Clar.  Giaminat.  '  Or- 
bilius  piimo  apparituram  fecit  magis- 
tratibus,  deinde  in  Macedonia  corni- 
cuio,  mox  equo  meruit.'  At  Turnebus 
1.  V.  Advers.  c.  10.  corniculaiiuni  dic- 
tum piital, quod  corniculo  tribuni  mi- 
litum  praesit :  nam  '  ut  in  exercitu,' 
inquit,  '  et  acie  dicitur  cornu,  ita  in 
coliortibus  tribunorum  niilitum,  cor- 
nicuhim ;  et  forte  in  ordinibus  cen- 
turionuni.'  A  legionaria  militia  ad 
provincialem  sub  pra'sidibus,  atque 
ad  palatinam  translatum  deinde  cor- 
nicularii,  ut  et  commentariensis  vo- 
cabulum,  tradit  Asconius,  ex  similitu- 
dine  aliqua,  ut  videtur,  muneris. 
Cujacius  ad  lib.  ii.  Cod.  de  prox. 
Sacror.  Serin.  '  Cornicularios,'  ait, 
'  in  imperio  fuisse  officiales  qui  ade- 
rant  cornibus  secretarii,'  sive  audi- 
torii  judicum,  eamque  laudat  Cas- 
siod.  in  rem  ii.  Variar.  Alciatus  in 
d.  lib.  II.  ait  cornicularium  accipi 
pro  accenso  primi  scriniorum,  vel 
principis  proximoruni.  Idem,  in  ti- 
tulum  de  coliortalibus  et  principum 
corniculariis,  intelligit  cornirulario- 
ruin  nomine  adjutores  principis  cus- 
todiae,  vel  officialis.  Secuudo  loco 
snmitur  cornicnlum  pro  niilitari  prae- 
mio,  quod  quale  sit  nemo  Veterum 
explicat.  Marcellus  Donatus,  ex  eo 
quod  capitis  tegumentum,  quo  Ve- 
netorum  duces  ornari  solent,  cornu 


appellatiir,  vulgo  il  corno,  existiraat 
corniculnni  niilitare  fuisse  insisne  : 
quo  strenuorum  milituni  caput  bo- 
lustaront  Romani  duces;  illud()iip 
argenteiim,  vel  aureuni  fuisse,  cui 
inderentnr  plumac :  sententiamquc 
suam  confirmat  ex  iconibus  galea- 
rum  militariiim,  qux  sa^pe  pennis  ad- 
ornatae  visuntur.  Sic  in  numismati- 
bus  argenteis  Alexander  Magnus 
capite  galeato  exiiibetur  adjectis 
cornibus;  quo  iiisigni  eum  gavisum 
constat,  ut  se  Jovis  Ammonis  (cor- 
nuti  scilicet  Dei)  filiuni  indicaret. 
Unde  et  apud  Syro-Macedonas  Aiire- 
pwTos  nomine,  et  Clialdaice  eodem 
sensu  D'npbi  dilkarnaim  appellabatur. 
Nonnulli  liodie  apud  nos  magistra- 
tus  etiam  superioies,  ut  et  regii  pro- 
fessores,  inter  insignia  sua  cornicn- 
lum qiioque  numerant :  id  enim  so- 
natquod  vulgo  vocamus,  La  Cornette. 
Id  latioris  fasciae  genus  est,  qno  ca- 
put ita  circumvolvebatur,  ut  in  sum- 
mo  nodus  instar  duorum  oornuum 
emineret;  quamvis  hodie  hoc  orna- 
mentum  e  collo  pendeat.  An  simile 
quid,  an  equestre  vexilluin  minus, 
quod  etiam  Cornette  apud  nos  dici- 
tur, corniculi  voce  intelligendum  sit, 
q\iod  equitibus  tunc  prxmii  loco  ces- 
serit,  subtilioribus  discutiendum,  aut 
divinandum  relinquo. 

Corniculis]  Ornamenta  fuere  mill- 
taria,  sen  essent  cassidi  imposita,  seu 
aliunde  suspenderentur,  cornu  simi- 
lia.  Glossae :  '  corniculum,  Kfpdnov.' 
J.  Clericus. 


I 


1 


LIB.  X.  CAP.  45.  1383 

exercitus,  qui  signis  collatis  diraicaturus  videretur,  unurn 
superessc  belli  genus,  urbium  oppiignationes;  quarum  per 
excidia  militem  locupletare  praeda,  et  hostem  pro  aris  ac 
focis  dimicantem  conficere  possent.  Itaque,  literis  missis 
ad  senatuni  populumque  Romanurn  de  rebus  ab  se  gestis, 
diversi,  Papirius  ad  Saepinum,'  Carvilius  ad  Volanam^"" 
oppugnandam  legiones  ducunt. 

45.  Literae  consulum  ingenti  laetitia  et  in  curia  et  in  con- 
cione  auditae ;  et  quatridui  supplicatione  publicum  gaudi- 
um  privatise  studiis  celebratum  est.  Nee  populo  Romano 
magna  solum,  sed  peropportuna  etiam,  ea  victoria  fuit ; 
quia  per  idem  forte  tempus  rebellasse  Etruscos  allatum 
est.  Subibat  cogitatio  animum,  quonam  modo  tolcrabilis 
futura  Etruria  fuissef,  si  quid  in  Samnio  adversi  venisset;- 
quae,  conjuratione  Samnitium  erecta,  quoniam  ambo  con- 
sules  omnisque  Romana  vis  aversa  in  Samnium  esset,  oc- 
cupationem  populi  Romani  pro  occasione  rebellandi  ha- 
buisset.  Legationes  sociorum,  a  M.  Atilio  praetore  in  se- 
natum  introductae,  querebantur,  uri  et  vastari  agros  a  fini- 
timis  Etruscis,  quod  desciscere  a  populo  Romano  nollcnt; 
obtestabanturque  Patres  conscriptos,  ut  se  a  vi  atque  inju- 
ria communium  hostium  tutarentur.  Responsum  legatis, 
'  curae  senatui  futurum,  ne  socios  fidei  suae  poeniteret : 
Etruscorum  prope  diem  eandem  fortunam,  quam  Samni- 
tium, fore.'  Segnius  tamen,  quod  ad  Etruriam  attinebat, 
acta  res  esset,  ni  Faliscos  quoque,  qui  per  multos  annos 


5  Legit  Jac.  Gronov.  militesque,  qui  primi.—6  Al.  Vellam,  Veliam.    Vid. 
Not.  Var. 
7  '  Ante  supplicatione  suppl.  in,  vel  et  inserendum  ante  privatis.'  Rupert. — 

NOTiE 

'  Ad  Sapinuin']  Sepinum,&utpol\us,  cinove  tractu  fuisse  Volanani  oppi- 

ex  Ptoleraaeo,  Frontino,  et  antiqtia  dnm  hinc   constat,  ita  qua  ejus  re- 

inscriptione,  Scepinum,   Samnii    op-  gionis   parte   fuerit  ignoratur.      An 

pidiim,  bodie  Supino  dictum,  est  sub  legenduin  Velina?  nt  circa  Velini  am- 

Apennlno  ad  fontesTamari  amnis,  in  nis  fontes  fuerit  qui  bodie  in  Apru- 

finibus  comitatus  Molisii,  versus  Ter-  tic  iilteriore.     Codex   certe  Meraui. 

ram  Laboris.  habet  Veliam. 

°>  Ad  Volanam']  Ut  in  Samnio  vi- 


1384  T.  Livii 

in  amicitia  fucrant,  allatum  foret,  arma  Etruscis  junxisse. 
Hujus  propinquitas  populi  acuit  curara  Patribus,  utfetiales 
mittendos  ad  res  repetendas  censerent.  Quibus  non  reddi- 
tis,  ex  aucloritate  Patnim  jussu  populi  belliim  Faliscis 
jndictum  est:  jiissique  consules  sortiri,  titer  ex  Samnio  in 
Etruriam  cum  exercitu  transiret.  Jam  Carvilius  Volanam 
et  Palunibinum "  et  Herculaneum"  ex  Samnitibus  cepe- 
rat:  Volanam  intra  paucos  dies,  Palumbinum  codem,  quo 
ad  muros  accessit.  Ad  Herculaneum  bis  etiam  signis  col- 
latis  ancipiti  prnelio,  et  cum  majore  sua,  quam  hostium, 
jactura  dimicavit.  Castris  delude  positis,  moenibus  hostem 
inclusit.  Oppugnatum  oppidum  captumque.  In  his  tribus 
urbibus  capta  aut  cassa  ad  decern  miliia  hominum ;  ita  ut 
parvo  admodum  plures^''  caperentur.  Sortientibus  pro- 
vincias  consulibus,  Etruria  Carvilio  evenit  secundum  vota 
militum,  qui  vim  frigoris  jam  in  Samnio  non  patiebantur. 
Papirio  ad  Sa^pinum  major  vis  hostium  restitit.9  Saepe  in 
acie,  saepe  in  '°  agmine,  saepe  circa  ipsam  urbem  adversus 
cruptiones  hostium  pugnalum  :  neque  obsidio,  neque  hel- 
ium ex  aequo  erat:  "  '  non  enim  muris  magis  se  Samnites, 


8  Vett.  edd.  tit  pavore  admodum  plures.  Sigon.  ex  sno,  ut  parvo  adm.  numero 
plures. — 9  liesislit  Groiiov.  Donjat.  Crevier. — 10  '  Praepositioiiem  in  delcn- 
daiii  piitant  Gnit.  et  Drak.  Favet  certe  locus  lib.  xxix.  c.  3G.  '  agminibus 
magis  quam  acie  pugnatiim  est.' '  Doering. — 11  Neque  ofisidio,  sed  helium  ex 
aquo  erat  Ms.  Flor.  probb.  J.  F.  Gronov.  et  Drak.     Vid.  Not.  Var. 

NOTiE 

"  Palumbinum]    An  Palnnibini  me-  Her  cuius  rani.  .Sive  igitnr /Ecas  Vete- 

moriam  servet  locus  diiobus  iniliibns  rum  pro  Troja  sive  pro  Accadia  liodi- 

passniim   supra  Capnam  novam,  qui  ernis   Apiiliae  loris   acci|>ias  ;    dicen- 

nunc  dicitur  Palumham,  a  quo  vicina;  dum  erit,  Herculaneum  hoc  in  Hirpi- 

angnsliae  vocantur,  il  passo  di  Palnm-  nis  fuisse,  nbi  nunc  Principatus  ulte- 

bara,  asseverare  non  ausim  :  etsi  non  rior. 

ignorem  non  pauca  regionis  Campa-  p   Ut  parte  admodum  plures]  Apud 

nae  loca  Samnitium  armis  saepe  fuisse  Becharium,    ita   ut  pnvore    admodum 

occnpata.  plures  caperentur,     Sigonius  ex  scrip- 

"  Et  Herculaneum]  De  oppido  Cam-  tis,  quibus  in  hoc  similis  Memmianus, 

paniiE  Herculaneo,  quod  satis  notum,  l*'git,  parvo  admodum  numero  plures :  in 

alibi.     At  in  Samnii  finibus  Hercula-  aliis  scribitur,  parvo  admodum  plures: 

nei  mentio  in   tabula  tantum  itinera-  eodem  exemplo,  quo  diciniu''  '  tnulto 

ria  extat,  ni  fallor,  nee  sine  mendo.  plures,' '  aliquanto  plures.'    Usitatius 

Ibi  enim   sub   voce  '  iEcas'  legitur  iamen  est  paulo  plures. 


LIB.  X.  CAP.  46.  1385 

quam  amis  ac  viris  moenia,  tutabantiir.  Tandem  pugnan- 
do  in  obsidionem  justam  coegit  hostes ;  obsidendoqiie  vi 
atque  operibus  urbem  expugnavit.  Itaque  ab  iia  plus 
caedis  editura,  capta  urbe :  septera  raillia  qiiadringenti  caesi : 
capta  minus  tria  millia  hominum :  praeda,  quae  plurima  fuit, 
congestis  Samnitium  rebus  in  urbes  paucas,  militi  concessa 
est. 

46.  Nives  jam  omnia  oppleverant,  nee  durari  extra  tecta 
poterat ;  itaque  consul  exercitum  de  Samnio  deduxit.  Ve- 
nienti  Romam  triumphus  omnium  consensu  est  delatus.'^ 
Triumphavit  in  magistratu,  insigni,  ut  illorum  temporum 
habitus  erat,  triumpho.  Pedites  equitesque  insignes  donis 
transiere  ac  transvecti  sunt:""  multae  civicae  coronas  valla- 
resque  ac  murales^  conspectae,  Inspectata  spolia  Samni- 
tium  ;  et  decore  ac  pulchritudine  paternis  spoliis,  quae  nota 
frequenti  publicorum  ornatu  locorum  erant,  comparaban- 
tur.^  Nobiles  aliquot  captivi,  clari  suis  patrumque  factis, 
ducti.    -^ris  gravis  transvecta*  vicies  centena  et  ad  triginta 

*  Comparahantur  cum  spoliis  a  Ptipiiio  Iriumphayitis  patre  relatis,  qua  satis  cog- 
nita  erant,  eo  quod  sape  ad  loca  publica  ornanda  adhibercntur. 


12  '  Forte  decretus  leg.  cum  Drak.  nam  Mario,  Caesari,  aliisqne  non  peten- 

NOT^ 

•3  Neque  obsidio,  neque  bellum  ex  aquo  *  Civicce  coronce  vallares'jue  ac  mu~ 

erat'\    Obsidio  baud  dubie  belli  pars  rales']  De  his  alibi  actum  ;  et  viden- 

est :   sed  bellum  hie  pro   cerlamine  dus  Plin.  lib.  xvi. 

accipitur.  Quis  tamen  sit  horum  ver-  ^  Mris  gravis  transvecta,Sfc.']  In  hu- 

borum  sensus,  non  facile  quis  expe-  jus  loci  lectione,  inque  uumero  aeris, 

diat:    prima  .quippe    fronte    videtur  mire    dissentiunt    tum   libri    veteres 

neutro  bellandi  genere  pares  Samni-  editique,tum  intcrpretes.   Legebatur 

tibus  fuisse  Romanos,  contra  quam  alias,    JEris   gravis    transvecta    vicies 

eveulus  ipse  docuit.    Lux  igitur  huic  centum  millia,  et  auri  triginta  millia. 

loco  quarenda  est  ex  cod.  Florentine  Apnd  Bcchar.  est,  jEris  gravis  trans- 

apud  Gronovium  in  Addendis.  In  eo  vecta  vicies  centum  millia,  et  auri  tri- 

legitur  neque  obsidio,  sed    bellum  ex  ginla  tria  millia.     Gelen.  ^ris  gravis 

aquo  erat:  id  est,  non  jam  obsideri  vi-  trarisvecta  vicies  centum  millia,  et  quin- 

debantur  Sepinates,  sed  aequali  cum  genta  triginta  tria  millia.     Quod  se- 

Romanis  robore  bellum  veliit  libero  cutus  Vascosanus,  auri  nulla  menti- 

campo  agitare.  one;  uf  nee  in  Colbertino  altero.    Si- 

^  Transvecti  sunf]     Signatum  ver-  gon.et  aVu  hsiheat,  ceiis gravis  magna 

bum  de  equitibussolenni  rituevectis.  vis,  transvecta  vicies  centies  tnillies,  tt 

Delph.et  Var.  Clas,                    Livius.  4  Z 


1386 


T.    LIVII 


tria  millia.'^  Id  aes  redactum  ex  captivis  dicebatur.  Ar- 
genti,  quod  captum  ex  urbibus  erat,  pondo  millia  trecenta 
trigiiita,  omne  aes  argentumque  in  aerariura  conditum.  Mi- 
litibus  nihil  datum  ex  preeda  est :  auctaque  ea  invidia  est 
ad  plebetn,  quod  tributum  etiam  in  stipendium  militum 


tibus  triiiniphns  quidem  oblatiis  est^  sed  nemini,  qiiod  sciamjiis  tpmporibns.' 
Rupert. — 13   Vicies  centies  millies  et  quingenta  triginta  triamillia  Gronov.  Cre- 


quingenta  triginta  tria  millia.  Vernm 
banc  lectionem  diiplici  ex  capite  ini- 
ptignat  non  iminerito  Gron.  Priiiio 
qnideni,  quod  verba  ilia,  magna  vis, 
a  llbiis  nielioris  notasabsunt.  Deinde 
quod  sunima  ilia  adeo  immodica  sit, 
ut  tunc  nullo  ex  triunipbo  sperari 
potuerit.  Etenim  vicies  centies  millies 
centena  millia  aris  gravis,  Gall.  Deux 
cens  miliiHrds  de  suls  de  cuivre  d'une 
litre  Romaine  chacun.  Pia-termissis 
quae  excurrunt,  efficercnt  liodie  ex 
ipso  aeris  pretio  fere  decies  ac  ter- 
centies  millies  centena  millia  libra- 
rum  Francicannn,  cent  treiite  milliards 
de  litres.  Quid  si  ad  h;ic  adjicias  au  • 
ri  triginta  millia  pondo?  id  est,  babita 
ratione  cestimationis  qua  apud  nos 
est  auruni  monelale,  circiter  centies 
et  sedecies  centena  ac  tria  et  quin- 


NOTjE 

tur  ex  prasda,  in  srarium  tamen  noa 
nisi  as  argentumque  condilum  narratur. 
Eo$  itaque  ti\m  manu  turn  typis  exa- 
ratos  codices  libens  sequar,  qui  aeris 
tantum  atque  argenti  meminere  :  le- 
geriiiique  ex  Tluian.  cod.  jEris  gravis 
transvecta  vicies  centum  inillia,  et  ad 
triginta  millia:  ubi  prscpositio  ad, 
queniadmodiiin  et  Gronov.  observat, 
idem  proculdubio  est  ac  '  circiter,' 
sive  '  plus  minus.'  Sumraa,  ad  nos- 
tram  rationem,  reddet  printer  prop- 
ter librarum  Francicarum  decies  ac 
ter  centena  viginti  millia  :  treize  cent 
mille  litres,  ant  paulo  plus.  Quae 
summa  redacta  fucrat  ex  arre  gravi 
quo  venierant  captivi,  Huic  addita 
pecunia  ante  memorata  ex  argento 
in  urbibus  capto,  exibit  paulo  mi- 
nus decies  et  quater  centenis  millibus 


genta   librarum    millia,    Gall,    Seize  Vibvarwm  :  prh  d'nn  million  quatre  cens 

tnillions   cinq   cens    trois    mille   litres,  mille   litres:  praeter  spolia   quae    hie 

Quid  si  et  argenti  addatur  quantitas,  describuntur.   Ut  autem  hajc  quanti- 

(licet  in  aeris  comparatione  satis  exi-  tas,  direptis  pluribiisopiilents  gentis 

lis,)  pondo  nempe  mille  trecenta  ac  tri-  urbibus,  baud  aegre  redigi  potuir,  ita 

ginta?  id  est,  nostratis  pecuniae  qua-  pro  illis  temporibus  non  exigua  fuit. 

diaginta  septem  millia  cum  octingen-  Vicies  centies,  ^c]  Recte  ex  vesti- 

tis  atque  octnaginla  libris,  quarante  giis   vett.   Mss.   conjicit  Gronovius, 

sept  mille  huit  cens  quatre-vingt  litres,  vicies  centena  et  ad  triginta  tria  millia^ 

In  quantum  excrescet  ilia  jam  adeo  hoc  est,  Philippi  viginti  millia,  tre- 

ininianis  sunmia?  Ego  ut  credam  au-  centi  triginta,  sen  circiter  sexaginta 

ri  nihil  ex  hac  victoria  ad  quaestorem  millia    florenorum.     Pecuniae    millia 


pervenisse,  facile  adducor  duabus  de 
causis  :  turn  quod  tantilknn  argenti 
redactum  video,  quocarius  rariusque 
semper  aurum  ubique  fuit ;  tuni  quod 
mox,  cum  militibus  nihil  datum  dica- 


330.  conficiunt,  eodom  calculo,  Phi- 
lippos  tredecini  millia  trecentos,  seu 
florenorum  triginta  novem  millia  et 
trecentos.  J.  Clericus, 


LIB.  X.  CAP.  4(>.  1387 

collatum  est;  cum,  si  spreta  gloria  fuisset  captivae  pecu- 
niae in  eerarium  illatae,  et  militi  turn  dari  ex  prasda,  et  sti- 
pendium  niilitare  praestaii  potuisset.  ^dem  Quirini,  quam 
in  ipsa  dimicatione  votam  apud  neminem  veterem  aucto- 
rem  invenio,  i(neque,  Hercule,  tam  exiguo  tempore  perfi- 
cere  potuisset,)  ab  dictatore  patre  votam,  iilius  consul  de- 
dicavit,  exornavitque  hostium  spoiiis.  Quorum  tanta  mul- 
titudo  fuit,  ut  non  templum  tantura  forumque  his  ornaretur, 
sed  sociis  etiara  colonisque  finitimis,  ad  templorum  loco- 
rumque  ornatum,  dividerentur.  A  triumpho  exercitum  in 
agrum  Vescinum,  quia  regio  ea  infesta  ab  Sarrinitibus  erat, 
hybernatum  duxit.  Inter  haec  Carvilius  consul,  in  Etruria 
Troilium'^"  primum  oppugnare  adortus,  quadringentos  sep- 
tuaginta  ditissimos,  pecunia  grandi  pactos,  ut  abire  inde 
liceret,  dimisit :  ceteram  multitudinem  oppidumque  ipsum 
vi  cepit.  Inde  quinque  castella,  locis  sita  munitis,  expug- 
navit.  Caesa  ibi  hostium  duo  millia  quadringenti ;  minus 
duo  millia  capti.*^  Et  Faliscis  pacem  petentibus  annuas 
inducias  dedit,  pactus  centum  millia  gravis  aeris,"  et  sti- 
pendium  ejus  anni  militibus.  His  rebus  actis  ad  trium- 
phum  decessit,  ut  minus  clarum  de  Samnitibus,  quam  col- 
legae  triumphus  fuerat,  ita  cumulo  Etrusci  belli  aequatum. 
^Eris  gravis  tulit  in  a^rarium  trecenta  octoginta  "^  millia :  ^ 
de  reliquo  aere  asdem  Fortis  Fortunas  de  manubiis^  facieki- 


vier.  all.     Vid.  inf.  et   Not.  Var.— 14  Alii  conj.   Trossulum. — 15  Vet.  lib. 

NOTiE 

"  Troilium']  MentioneraTroilii  mil-  iibrarum  Francicarum. 

libi  reperi.  Scripserat  forte  Liv.  Tros-  Centum  millia  aris  gravis']    Pondo, 

si/iuw,  sive  Trossuium,  quod  Tiiscoriini  nenipe  dnodecim  unciarum.  J.  Cleri- 

esse  oppidiim  jam  antea  vidimus.   Id  cus. 

autera  Chiver.  putat  esse,  Monte  Ft-  ^  Trecenta  octoginta  [nonuginta']  mil- 

ascone:    sed    probabilius    Hoistenius  Ha]   Id  est,  253500.  Iibrarum  nostrse 

ejus  loci  vestigia  superesse  addit  du-  monetiE. 

ol)Hs   inde  miliiaribus,  et  nomen  ali-  ^  De  manubiis]    Notat  Godelevaens 

quatenus  retinere  vulgo  Trosso.  ex  Gellio  manubias  a  prseda  ita  dis- 

"  Centum  millia  gravis  ceris]   Sunt  tingni  solitas  apud  Veteres,  ut  prae- 

juxta  pretium   soris  hodiernum  apud  da  sit  proprie  in  corporibus  ipsaruni 

uos  quinque  fere  ac  sexaginta  millia  rerum  quae  capiuntuT,  mauubiae  au> 


1388 


T.    LHII 


dam  locavit,  propc  £edcin  ejus  Dcac  ab  rege  Ser.  Tullio 
dedicatara.'^  *  Et  militibus  ex  pra^da  centenos  binos  asses, 
et  alterum  tantum  centurionibus  atqiie  equitibus  (maligni- 
tate  collega3  gratius  accipientibus  muuiis)  divisit.  Favor 
consulis  tutatus  ad  populum  est  L.  Postumium  legatum 
ejus;  qui  dicta  die  a  M.  Cantio  '^  tribuno  plcbis,  fu^erat  in 
legationem  "^  (ut  fama  Icrebat)  populi  judicium  :  jactarique 
raagis,  quam  peragi,  accusatio  ejus  poterat. 

47.  Exacto  jam  amio,  novi  tribuni  plebis  magistratum 
inierant:  iisque  ipsis,  quia  vitio  creati  crant,  quinque  post 
dies  alii  sulTecti.  Lustrum  conditum  co  anno  est  a  P. 
Cornclio  Arvina,  C.  Marcio  Rutilo,  ccnsoribus :  ccnsa  ca- 
pitum  millia  duccnta  sexaginta  "  duo  trecenta  vigiiiti  duo. 
Censores  vicesimi  sexti  a  primis  ccnsoribus;  lustrum  un- 
devicesimum  ^  fuit.  Eodera  anno  coronati  primum,  ob  res 
bello  bene  gcstas,  ludos  Romanos  spcclavcrunt : '  palmae- 


apiul  Sigoii.  capla. — 10  Nonagintu  Gronov.  Doiijat,  Crcvier.  all. — 17  Coiij. 
Unpen.  fi)o/((/j^n  ff(/f,  eidt'w  Dete  .  . ,  dcdicata,  f.idem  dunl  Gionov.  Doiijat. 
Crcvier. —  la  Al.  Scuntio, — 19  '  Potiiis  lejij.  in  Ugntione  ciini  I'eiizon.  vel, 
quod  maliiii,  per  ligatiunem.'  Rupert.     In  legalione  niiilit  Doeriiig. 

20    '  Et  Liviani,  et   Epitoinaiuin  nianuscripti  libri,  seplnnginta  liabcnt.' 


NOTvE 


te-/i   ill  pecnnia  (jiia;  ox  iilis  reilacta 
est. 

^  Ejus  Dew  ab  rege  Ser.  Tullio  de- 
dicaldin]  Sigoiiiiis  obseivat,  Plutar- 
cliiim,  in  lib.  dc  Fortutia  Komanoi  iini, 
cum  nuiitariim  aediiiiu  TortunK  a 
Serv.  Tullio  dicatarum  nieniinerit, 
niillain  tameii  sub  titulo  Furtis  For- 
tiin<c  ab  eo  dedicatam  leferre  :  fate- 
tur  iiiliiloQiinus  de  ea  scriptum  esse 
apud  Varronem.  Sed  quamvis  nihil 
ejusniodi    iuveniretiir,    sufficeret  ai- 


fVagmentis  tricesiniiim  nnnierari.-  Et 
f.icilc  potuit  in  his  numeris  error  in- 
cidcre,  ut  pro  A'A'.V.  scriptum  t'lierit 
apud  Liviiini  A'/A'.  Idem  Sigoiiius  va- 
riotalis  causam  liar.c  afferf,  quod  Li- 
vius  decern  lustra,  ante  censores  crea- 
tos  a  rogibiis  aut  consiilibus  acta, 
prasterire  videalur.  Hinc  sequetiir, 
ab  aliquot  paribus  censorum  neglec- 
tam  ejus  rei  curam,  non  tamen  ab 
omnibus,  qui  co  munere  fuiicti  non 
sunt.     Quoniam    quoties    censorum 


dem  Forlis  Fortunae,  a  Carvilio  nunc  uniis  magistratu  moriebatur,  ejus  col- 

dedicatam,  vicinam   fnisse  adi  For-  legam  magistratu  quoque   abiie  ne- 

tiuiK  a  Ser.  Tullio,  licet  non  sub  For-  cesse    erat,    nee    superstes   lustrum 

<is  nomine  dicataj ;  hoc  euiin  tantum  condebat.     Incuria  quidem  Auctoris 

videtur  velle  Livius.  in   tradendis  ad  suum  quemque  an- 

•>  Lustrum  undecieesimum]  Sigonius  num  his  magistratibiis  a  plerisque  in- 

observat,  hoc  laslrum  in  Capitolinis  terpreiibus  nou  injuria  notatur. 


LIB.    X.    CAP.    47. 


1389 


que  turn  primuni,  translate  e  Gra^cia  more,''  victoribus 
datae.  Eodem  anno  ab  sedilibus  curulibns,  qui  eos  ludos 
fecerunt,  damnatis  aliquot  pecuariis,  via  a  Martis  silice  ad 
Bovillas  perstrata  est.^  Comitia  consularia  L.  Papirius 
liabuit:  creavit  consules  Q.  Fabium  Maximi  filium  Gurgi- 
tern  et  D.  Junium  Brutum  Scaevam.  Ipse  Papirius  praetor 
iactus.  jMultis  rebus  la?tus  annus  vix  ad  solatium  unius 
mali,  pestilentiae  urentis  simul  urbera  atque  agros,  suffecit; 
portentoquc  jam  similis  clades  erat.  Et  libri  aditi,  quinam 
finis,  aut  quod  remedium  ejus  raali  ab  Diis  daretur.  In- 
ventum  in  libris,  ^sculapium**  ab  Epidauro'  Romam  ar- 
cessendum.  Neque  eo  anno,  quia  bello  occupati  consules 
erant,  quicquam  de  ea  re  actum ;  prasterquam  quod  unum 
diem  ^sculapio  supplicatio  habita  est. 


Sigon. — 1  '  Forte  log.  ludos  Romani  spectavenint.  Mox  verba  Eodem  anno 
panim  vennste  rrpetnntnr.'  Rupert. — 2  '  Damnatis  aliquot  pecuariis,  ex  mulcta 
via  ad  Bovillas  silice  perstrata  est  a  Martis,  miin  teinplo  ?  an  campo  ?  an  jiin- 
^enda  a  lilartis  silice?  Nihil  horiim  satis  piobandiim,  et  mendosa  forte  vox 
Martis.     Iiiterpietcs  tactnt.'  Idem. 


NOTjE 

c  TraHslato  e   Grtrcia  more]    Apud  tis  peritiam  :    filius  Apollinis  fnisse 

Grepcos   nee   iideni  liidi,  ant  iisdem  dicitur,  aliiim   Mercnrii  fratreni  fe- 

Diis  celehrabanliir,  nee  palma  victo-  runt,  qui  fiihnine  ictus  fiierit. 
rum  prirmium  erat.    Hoc  itaque  tan-  «  Ab  Epidauro]  Tres  fuere  ejus  no- 

tiim  a  Grapcis  niutnati   snnt  Romani,  minis  urbes.    Hie  ea  intelligitnr  quae 

quod    victores    fronde    in    coronam  in   Argolide  sita,  ubi  jiiscnlapius  ro- 

plexa  donandos  censiieninf.  lebatiir   snb   forma  serpentis  :    ideo 

<i  Msculapium']  Medicorum  bic  De-  serpens  Epidatnius  vocatur. 
us  habitus  propter  snmmani  ejus  ar- 


\ 


1 


SUPPLEMENTORUM 

LIVIANORUM 

LIBRI    DECEM, 
AB  UNDECIMO  AD  VICESIMUM : 

AUCTORE    J.   FREINSHEMIO. 


EX  EDITIONE  CREVIERIANA. 


SERENISSIMJE  POTENTISSIMiEQUE 
PfllNCIPI  AC  DOMINiE  DOM. 

CHRISTINA, 

DEI      GRATIA     SUEDORUM, 
.    GOTTHORUM,   VANDALORUM, 
CONTRIBUTARUMQUE  PROVINCIARUM 

REGIN^    AC    DOMING, 

DOMINiE  SUJE  CLEMENTISSIMyE, 
JOANNES    FREINSHEMIUS   S.  P.  D. 

DOMINA, 

Perquam  evenit  commode,  quod  duobus  e  capiti- 
bus,  quae  in  dedicationibus  librorum  paginam  utramque  faciunt, 
alterum  mihi  supervacaneum  in  tantae  Majestatis  fastigio  pariter 
admirabilis  humanitas  Tua  et  eruditio  fecit.  Tot  enim  causas,  cur 
tibi  Supplementum  istud  inscribam,  exequendas  habeo,  ut,  si  etiam 
argumentum  opusculi,  et  quo  fine  quoque  modo  sit  concinnatum, 
exponere  necessum  foret,  non  nisi  longissima  possem  epistula  de- 
fungi.  Nunc  autem  duae  virtutum  Tuarum,  quas  dixi,  ista  me 
necessitate  liberant :  quando  humanitas  Tua  effecit,  ut  opusculum, 
dum  nascebatur,  perlegere  velles ;  eruditio,  ut  quid  adesset  ei, 
quidve  deesset,  plenius  intelligeres,  quam  aut  ego  potuissem  osten- 
dere,  aut  quisquam.  Itaque  nee  ingcnii  raei,  nee  eruditionis  me- 
diocritatem  accusabo,  remque  nuilam  criminabor,  quod  institutum 
istud  meum  non  felicius  cessit.  Brevitatem  temporis,  negotiorum 
impedimenta,  valetudinis   incommoda   excusent,  qui   aliam  quam 

Haec  Epistola  praefixa  fuit  a  Frein-      tiimmodo  libros,  ah  nndecimo  ad  vi- 
slieniio  primae  Supplementoriim  Li-      cesimum,  continebat.  Crevier. 
vianorum  editioni,  quae  decern  tan- 


1394  J.    FREINSHEMII 

obsequii  gloriam  quisrunt :  niihi  conscientia  suffecerit,  quod  et 
scribendo  ista,  studiorum  Tuorum  commodis,  et  edendo  voluntatis 
Tuee  signification!  sum  obsecutus.  Quippe  cum  ad  Historiae 
Livianae  committendas  reliquias,  in  quibus  eo  tempore  studiose 
versabaris,  hunc  velut  tumultuarii  operis  pontem  construxissem, 
pro  eximia  ilia  Orbique  nota  bonitate  Tua,  placere  Tibi  conatum 
meum  testata  es,  ad  eum  finem,  ut,  tanquam  Tibi  profuisset,  ad 
aliorum  etiam  utilitatem  publici  juris  fieri  oportere  judicares.  Qua 
in  re  nonnullum  et  prudentiae  Tuae  et  benignitatis  specimen  visus 
sum  animadvertere :  hujus  in  eo,  quod  volebas  omnium  servire 
Hsibus,  quae  proprie  in  Tuos  erant  nata;  prudentiae,  quod  in  recen- 
tibus  his  literarum  incrementis,  quae  Tua  opera  Tuoque  exemplo 
Septemtrio  Tuus  feliciter  et  cupide  accipit,  provocabas  ingenia 
diligentiamque  hominum,  liniata  et  erudita  scripta  promte  edituris 
auctoribus,  si  etiam  inculta  ista  et  horrida  clementer  accepta  fuisse 
didicissent.  Cum  igitur  videam  non  eos  modo  qui  Tuum  ad  obse- 
quium  nati  sunt,  sed  ex  diversissimis  hominum  atque  populorum 
generibus  permultos,  mandata  Tua  cupidissime  suscipere  et  exequi ; 
ego  in  obediendo  segnis  sim,  qui  in  tanto  fidelissimorum  addictissi- 
morumque  famulorum  numero,  aut  solus,  aut  inter  paucos  certe, 
peculiari  quodam  modo  me  Tuum  esse  intelligo  ?  Sum  ego  quidem 
ejusdem,  cujus  sunt  et  omnia  :  nee  aliunde  veram  felicitatem  et  sine 
fine  duraturam  opperior  :  neque  minores  plerumque  quam  pro  tanta 
spe  animos  gero.  Sed  quantum  ad  hujus  vitae  officia  pertinet,  uti 
certissimis,  nee  Tibi  ignotis,  argumentis  deprehendi,  ab  eo  Tibi 
sum  donatus.  Unde  mihi  constans  certusque  vivendi  scopus  est ; 
(quem  si  non,  uti  vellem  deberemque,  consequor,  sequor  certe,)  in 
iis  quorum  jussus  vetitusve  modus  est,  neminem  praeter  Deum, 
in  arbitrariis  autem  actionibus,  neminem  pra?ter  Te  respicere,  idque 
maxinie  conari  perficere,  quod  Tibi  maxime  placere  animadverto. 
Atque  hoc  satis  firmum  erat  obedientiae  venerationisque  vinculum, 
etiamsi  praeterea  nullis  aut  virtutibus  alliceres  animos,  aut  meritis 
obligares.  Jam  vero  in  utrisque  tantum  est,  ut  difficile  dictu 
sit,  plusne  ob  illas  inservire  Tibi  velim,  an  ob  ista  debeam. 
Sentio  incidisse  me  in  locum  ancipitem,  et  utrimque  perplexum. 
Sive  enim,  quod  cupio,  quodque  justum  est,  dico  quae  constitui, 
Tibi  fiam  injucundus,  quve  lubentius  virtutem  et  merita  przestas, 
quam  audis  praestitisse ;  sive  aliquid  ex  ea  commemoratione 
detraho,  detraho  aliquid  officio  meo  debitoque,  detraho  Tuis  laudi- 


EPISTOLA    NUNCUHATORIA.  1395 

bus,  quas  etiam  ardeiis  desiderio,  et  favore   quantovis  adjutus,  et 
liberis  permissus  spatiis,  nedum  in  unius  epistolee  coactus  angustias, 
pro  dignitate  nequirem  exequi.     Confido  tamen  temperaraentum 
rei,  quod  neque  Tu  vituperes,  cum  ex  institute  praesenti,  turn  ex 
moribus  utriusque  fore.     Nam  et  ego  profecto  adulationem  omnem 
Tecum  detestor,  neque  sane   suavius  loquar   aliquid  assentatorie, 
quam  Tu  audias.     Et  pro  acumine  judicii  Tui  non  ignoras,  me  hoc 
esse  ingenio,  (quod  pauci  privati  praestare,  et  pauci  Reges  ferre 
possunt,)  ut,  si  detur  optio,  prodesseTibi  cum  periculo  oftensionis, 
an   placere   per   adulationem   malim,  citra  magnam  hjesitationem 
ilhid  videar  electurus.     Itaque  secura  banc  in  partem  peccari  non 
posse,  ne  intercedas  desiderio  meo.     Liceat  fateri  quae  patimur,  et, 
si  miseros  plerumque  nemo  queri  vetat,  cur  nos  Te  Principe  felices 
vetes   modeste    gloriari  ?     Perire    certe  non  debet  aut  Tibi  recte 
factorum    sola    merces,    aut   nobis   grati    animi   fructus.     Iterum 
accipimus  beneficia,  dum  accepta  prsedicamus.     Sed  video  quid 
accidat :  dum  impetro  scribendi  veniam,  amitto  spatium  et  locum. 
Quod  igitur  ununi  superest,  quicquid  eram  prolaturus,  id  omne  in 
paucas  periodos  congeram,  ex  unoquoque  genere  summa  tantum 
capita  delibando.      Ergo  quod  ad  virtutes  illas  Tuas,  quibus  hoc 
imperium  magnifice  illustratur,  attinet,  ut  breviter  de  iis  quaj  sentio 
demonstrem,  aliquid  a  Tacito  nostro  mutuandum  esse  video.     Scis 
apud  ilium  auctorem   C.  Czesarem  a  Tiberio  increpari,  quasi  qui 
nullam  ex  L.  Syllae  virtutibus  esset  habiturus,  et  omnia  vitia.    Ego 
vere  puto  in  Te  hoc  inverti  posse,  ut  omnes  praedecessorum  Tuo- 
rum  habeas  virtutes,  vitiis,  si  quae  fuerunt,  relictis ;  atque  adeo  ut 
pristina  illarum  decora  novis  et  antehac  regno  huic  incognitis  virtu- 
tibus augeas.     Equidem  prioribus  etiam  saeculis  non  defuisse  prae- 
claros  Reges  arbitror :    sed  tamen  nescio  quomodo  rem  Sueticam 
nunquam  ad  celebrem  aliquara  durabilemve  magnitudinem  evexe- 
runt.     Laus  ista  tota  Gustavidarum    est,  quorum   nemo  sine 
ingenti  aliqua  patriae  utilitate  regnavit.     Nam  et  errores  quorun- 
dam    profuerunt :     Ericique   et   Sigismundi  casus,  quid   offiendere 
Reges  possint,  documento  sunt ;  quemadmodum  et  alios,  quam  sit 
mtutum  proritare  Principis  iracundiam,  Caroli  severitas  admonuit. 
Duos  vero  GusTAvos,  et  eorum  immortalia  beneficia,  quis  cala- 
mus, aut  quaj  oratio  satis  celebret  ?  quorum  uterque  tantus  fuit,  ut 
si  cum  aliis   contendas,   facile  praeferas;    sin   compares   inter   se, 
facilius  dicas  et  hunc  et  ilium  fuisse  maximum,  quam  uter  major 


1'^0G  .].    FREINSIir.MII 

fuerit  (Jcrtnias.  Necjue  euim  parum  tallax  et  ohnoxiuui  cirori  est, 
amplitudiiieni  Regum  ex  reruni  gestarum  externo  splendore  arbi- 
trari.  Nam  has  qui  solas  respiciiiiit,  eos  ad  vera  judicia  ca^cutire 
necessum  est.  Evenit  enim  interdum  in  his  quiv  terrain  illustrant 
sideribus,  non  secus  atque  in  coelestibus,  ut  alia  majora  sint,  alia 
vidcantur.  Hoc  tanien  apparet,  per  duos  niaxime  Principos 
omneni  hujus  Kegiii  gloriain  extollere  Deuni  con.stituisse,  GlsTA- 
vuM  Magnum,  et  Christinam  Gistavi  Filiam.  Sed  iUi 
(juidc-ni  hellicas  niacis  virtutes  tribuerat,  ut  tamen,  quotics  per 
belia  posset,  domesticas  (pioque  res  accuratissime  peritissimequc 
tractaret.  Te  vero,  Domina,  quoniani  ad  majus  opus,  pacem 
videlicet  reducendani,  stabiliendani,  perornaudani  servabat,  sic 
iiistruxit,  ut  his  tantis  rebus  esses  modis  omnibus  aptissima ;  et 
nihilominus,  donee  bellandum  fuit,  nihil  etiani  in  isto  negotio  ad 
summam  laudeni  desiderari  in  Te  paterere.  Cum  enim  in  corpore 
sit  minimum,  onines  ea^  virtutes,  quibus  summorum  Imperatorum 
animi  censentur,  Tibi  siqurtuere  ;  consilium  in  dubiis,  constantia  in 
adversis,  moderatio  in  prosptris,  labor,  prudentia,  tides  in  omnibus. 
Ita  factum  est,  ut  per  multas  ac  illustres  victorias,  prinio  regni  tui 
anno,  cum  Danivc  rege,  quarto,  cum  Iniperatore  l^omano  pacem 
longe  gloriosissimam  et  utilissimam  'I'ibi  Tuisque  comparares, 
Quam  quibus  exornare  modis  institueris,  qjiis  queat  in  transcursu 
dicere  ?  Xominabo  tamen  Urbem  crescentem,  oppida  constituta, 
justitiam  tirniatam,  levatiim  oneribus  populum,  mores  emindatos, 
studionim  honorem  et  fructus  auctos,  locupletatas  Ac3.demias, 
erecta  GjTiinasia,  mercaturam  invalescentem,  opiticia  multa  recens 
introducta,  agrum  supra  veterem  simplicitateni  excultum,  curam 
Tuam  ad  commoditatem  itinerum,  demensionem  viarum,  construc- 
tionem  diversoriorum.  denique  ad  ea  omnia  quir  videmus,  quai 
sentimus,  quorum  utilitate  fruimur,  prolatam  :  ut  nierito  beatos 
dicere  possim  populares  illos  meos  Germania;  populos,  qui 
Tua  sub  tutela  in  posterum  acquiescent.  Quos  mecum  et  cum 
universis  subditis  Tuis  sic  existimare  velim,  propitii  aut  irati 
Dei  non  temere  siirnum  certius  habituros  esse,  quam  prout  Te 
talem  Principem  tarde  celeriterve  Tuis  adimet.  Quod  si  qui- 
dam  vel  miseria  praeteriti  temporis  oculos  attollere  non  ausi,  vel 
objectu  nubecularum  impediti,  serenum  illud  sidus  intueri,  et 
exhilarari  aspectu  ejus,  refoverique  calore  nondum  potuerunt;  eos 
Ijeta  et  optata  omnia  ex  propinquo  sperare,  non  magnitudo  solum 


HPISTOLA    NUNCUPATORIA.  1397 

tain  btiiigniv  lucis,  setl  etiam  constantia  jubet.  Non  enim  illi 
taiii[iiam  lychno  aut  laculae  ascititius  fulgor  est,  quo  ileflagrante 
i'ujtlius  appareat,  quicquid  relictum  est;  seel  ad  Solis  exemplar 
purus  et  proprius,  qui  neque  consuniatur  tempore,  neque  casuum 
injuria  evanescat.  Quern  ego  certum  habeo  jamjam  longissime 
quiljns(|u»!  dLssitis  notissinium  fore,  omnesque  illas  qua;  visui 
eorum  olHciunt  nebulas  ita  discussurum,  ut  neminem  reperire  aut 
tarn  ciecuni  possis,  qui  lueem  illam  videre  nequeat,  aut  tarn  impu- 
denter  existimationis  suaj  prodigum,  qui  videre  se  neget.  Ceterum 
ego,  licet  sjino  molestuni  est  a  cogitatione  tani  pulchra  jueundaque 
aninium  abduccre,  tamen  virtutum  istarum  coniniemorationem 
justis  voluminibus,  sajculis  gentibusque  debitam,  hujus  chartae, 
temporis,  ingenioli  spatiis  iniqnis  coi-rcere  desino.  At  in  Tuis  erga 
me  beneficiis  commemorandis,  quando  neque  tam  nota  sunt  omni- 
bus, et  ad  causas  hujus  dedicationis  propius  pertinent,  praeterea 
virtutum  Tuaruni  non  indigna  scitu  nionumenta  sunt,  andebo  esse 
prolixior.  Sed  prius  Dei  nostri  depnvdicauda  niihi  providentia  est, 
(|uam  in  omni  isto  negotio  praesentissimam  semper  manifestissimam- 
(jue  cognovi.  Cum  enim  ex  ea  vivcndi  formula,  quam  certas  ob 
rationes  sequi  constitueram,  per  ali(|uot  annos  in  Gemianiasederem, 
uti  nullius  fuuctionis  appetens,  ita  suscepturus  quamlibet.  si  legi- 
time oblata  fuisset ;  toto  illo  tempore  nemo  libertatem  meam  uUo 
vocationis  nexu  occupavit.  Ego  interim  otium  illud  non  segnitie 
contrivi,  sed  illis  operatiim  habui  studiis,  quibus  me  ab  ineunte 
a^tate  fuisse  destiivatum,  ex  iis  quai  postea  evenerunt,  evidentius 
intellexi.  Maturuit  interea  tempus,  quo  Tuo  miuisterio  debebar, 
DoMiNA,  venitque  Argentoratum  Benedictus  Skytte,  quern 
Tu  nmltis  beneficiis,  et  postremo  Senatoria  dignitate,  per  justissi- 
mum  favorem  decorasti.  Sic  vocatus,  in  Academiam  Tuam  ac- 
cessi :  ubi  juventutem  Tuam  cum  fide  et  cura  docens,  quanquam 
arderem  Te  videndi  desiderio,  dulcedini  felicitatis  nondura  debita? 
praisentis  muneris  necessitatem  anteposui.  Cum  ita  tertium  jam 
annum  alloquio  Tuo  caruissem,  suscepta  nuper  administratione  regni 
Tui,  per  occasionemexequiarum  Ubsaliam  Te  contulisti.  Atqueex 
eo  tempore  coUata  proprie  in  me  beneficia  numerare  ordiar.  Su- 
premus  enim  honor  habebatur  Patrono  olim  meo,  JoANNi 
Skytte  Senatori,  cujus  eximias  laudes  oratione,  quae  tum  ex  pro- 
fessionis  meaj  debito  habenda  fuit,  celebrare  sum  conatus.  Atque 
hiKc  prima  fuit  orationum,  quas  te  audiente  habui :  quo  tempore 


1398  J.   FREINSIIEMII 

cum  serenissimi  vultus  hilaritate,  te  et  intelligere  omnia  qu«  dice- 
rentur,  et  favere  dicenti  testareris,  adeo  sum  voluptate  et  admira- 
tione  captus,  ut  exinde  non  jam  ut  meam  tantummodo  regnorumque 
Tuorum,  sed  ut  omnium  virtutum  ingeniorumque  Principem,  co- 
lendam  esse  statuerem.  Atque  eundem  -sequenti  biennio  favorem 
sum  expertus,  quoties  Ubsaliam  regressa,  de  rebus  quas  mandave- 
ras  verba  facientcm  audivisti.  Subinde  vero  majoribus  me  curau- 
latura  benertciis,  nihil  tale  non  sporantem  modo,  sed  ne  cogitantem 
quidem,  in  aulam  evocasti :  ubi  qua;  statini,  aut  mox  a  te  accepe- 
rim,  vix  longo  sermone  possem  enuraerare.  Praefecisti  me  Biblio- 
theca'  Tua?,  qua  nulla  sub  initia  statini  sua  fuit  lociqiletior,  cujus- 
que  auxilio  etiam  in  his  concinnandis  Supplementis  maximopere 
sum  adjutus.  Historiograph i  titulum  imposuisti,  ut  res  nostra  mc- 
moria  gestas  gerendasque,  cum  Tibi  videretur,  posteritati  traderem. 
Habitationem  in  Regia  Tua,  non  commodissimam  modo,  sed  etiam 
(quod  magis,  ut  in  loco  celeberrimo,  mirum  est)  tranquillissimam ; 
salarium,  ut  re  ipsa  experior,  invidiosum,  tribuisti.  Et  cum  h<ec 
lonoe  maxima  viderentur,  eft'ecisti  ut  pra?  illis,  quie  secuta  sunt, 
possint  leviora  censeri.  Cum  enim  Griccarum  literarum  amore 
flagrares,  sensus  eminentissimorum  in  civili  sapientia  hominum  ab 
ijjsorum  ore  cupiens  haurire,  nescio  quomodo  ignarum  quid  agere- 
tur,  sed  sensim  irretitum,  ad  istud  magisterium  ita  propulisti,  ut  turn 
demum  me  serio  docere  intelligerem,  cum  Te  jam  multa  serio  vide- 
rem  didicisse.  Ista  Tua  arte  factum  est,  ut  eo  tempore,  quod  intra 
proximum  biennium  Regina  regnans,  et  belligerans,  et  Comitia 
sa.'pe,  et  Senatum  quotidie,  et  negotia  alia  plurima  indesincnter  ha- 
bens,  hue  impendere  potuisti,  jam  eo  processeris,  ut  post  experi- 
menta  in  Polybio,  in  Plutarcho  facta,  Platonem  (at  quem  virum  !) 
ita  legas,  ut  operae  meae  vix  leviter  egens,  cursim  exponas  ele- 
ganti  Latinitate  verbisque  significantissimis  :  adeoque  nonnun- 
quam  vitia  versionis,  ab  eruditissimis  hominibus  magno  labore  pro- 
curatae,  per  Te  animadvertas,  atque  vcris  rationibus  coarguas. 
Quibus  ex  rebus  omnibus  tantum  tamque  varium  purissimie  volup- 
tatis  fnictum  capio,  ut  apud  intimos  familiarium  simpliciter  fateri  so- 
leam,  me,  si  quid  ad  officium  istud  impendi  temporis,  aut  laboris,  aut 
denique  cogitationum  et  fidelis  curae,  (molestias  enim,  conscientiam 
testor,  sensi  nunquam,)  id  omne  mihi  cujuslibet  horee  pretio,  quam 
apud  te  exigere  licuit,  abunde  pensatum  arbitrari.  Ut  enim  alia 
taceam,  quantum  in  hoc  uno  est,  Clarissimae  Regum  adesse  quoti- 


EPISTOLA   NUNCUPATORIA.  1399 

die,  apud  Te  conspici,  a  Te  respici,  familiaris  speciem,  locum, 
giatiam  obtinere  ?  Certe  tanta  mihi  felicitas  mea  visa  est,  ut  noii 
injuria  timers  jam  ipsam  incipcrem.  Quanquam  enim  per  gratiam 
Dei  quotidie  me  his  omnibus  exspolio,  deserere  baud  deseri  certus, 
tamen  imbecillitate  animi,  et  felicitate  nimia  poteram  insolescere,  nisi 
certis  argumentis  in  tempore  docuisses,  tantam  fortunara  non  tarn 
alieni  meriti,  quam  Tuai  voluntatis  et  gratia:  donum  esse.  Cete- 
rum  in  hoc  ipso,  quod  tantum  esse  dixi,  quot  sunt  eximia  et  pro- 
pria ?  Tantum  vocationi  meae  et  studiis  mancipatus,  hoc  est,  ut  qui 
Optimo  jure,  liber,  nuUis  ab  officio  meo  alienis  ministeriis  deteror  : 
nee  tempori  modo  valetudini(iue,  sed  etiam  modestize  ac  pudori  meo 
consulis.  Non  appareo,  nisi  cum  studia  tractantur :  ne  ad  haec 
quidem  injussus  irrumpo,  ut  otiosus  et  mutus  spectator  astem,  cum 
temporis  deperditi  detrimento  subiturus  etiam  ludibrium  stolide  os- 
tentatae  familiaritatis.  Nee  operam  meam  vilem  habes.  Nihil 
tractamus  quod  tegi,  nihil  quod  excusari  sit  opus.  Dignas  eas  cu- 
ras  homine,  dignas  Rege,  fateri  cogitur,  quisquis  non  mavult  impe- 
ritiam  suam  inscitiamque  confiteri.  Atque  hactenus  eorum  retuli 
partem,  quai  mihi  praestitisti.  Sed  urgent  locumque  residuum  pos- 
tulant quai  cum  in  alios  contuleris,  tanto  magis  in  me  coUata  esse 
judico,  quod  etiam  pro  aliis  meve  preces  valuerunt.  Qua  in  con- 
fessione  profecto  subvereor,  non  modo  ne  mihi  possit  esse  invidiosa, 
sed  etiam  ne  Tuam  quoque  Majestatem  incessere  audeant  homines, 
quasi  ad  concedenda,  qua"  peterentur,  aequo  fueris  indulgentior.  Qui- 
bus  respondeo,  me  baud  dubie  agnoscere  et  mirari  bonitatem  Tuam, 
quee  meritis  meis  longe  majora  tribuerit ;  sed  tamen  illos  etiam  fa- 
cile aequalia  aut  potiora  impetraturos,  si  respicere  velint,  quae  ego 
respexi.  At  quaenam  ista  sunt?  Primum,  ne  quid  peterem,  quod 
in  se  non  esset  aequum :  alterum,  ne,  quod  officio  Majestatique 
Principis  meae  non  congrueret :  tertium  illud  erat,  quod  per  omnia 
ista  commoda,  quae  aliis  impetravi,  ne  unius  quidem,  quod  sciam, 
oboli  pretio  factus  sum  locupletior.  Ceterum  in  his  angustiis,  ubi 
cogitare  plura  quam  scribere  licet,  multa  veniunt  in  mentem,  quae 
cogor  praetermittere.  Hoc  tamen  dicam,  me  dubitare,  utrum  ob  parva 
beneficia,  quae  me  deprecante  hominibus  tribuisti,  an  ob  magna  plus 
Tibi  debeam.  Nam  ut  in  his  pretium  rerum,  ita  in  illis  humanitatis 
majus  est,  quod  animum  istum  quantaelibet  magnitudinis capacem  in- 
terdum  ad  tam  exigua  demisisti.  Regem  fuisse  accepimus,  qui,  phi- 
losopho  petente  drachmam,  conveniens  hoc  Regi  munus  esse  negave- 


1400  J.   FREINSHEMII 

rit;  atque,  eoclem  mox  petente  talentum,  negaverit  hoc  conveniens 
esse  philosopho.  Tu  eodem  illo  sophismate  magnificentius  usa  es  : 
in  parv'is,  quae  me  deceret  accipere  respiciens ;  in  majoribus,  qu?e 
Te  dare.  Ergo  pari  dementia  et  miserorum  aliquot  hominum  (quos 
ob  hoc  ipsum  Tibi  commcndavi,  quod  quia  niiseri  erant,  eorum 
nemo  miserebatur)  habuisti  rationem :  et  id  fecisti,  quod  adhuc  vix 
proferre  audeo,  tum  ob  magnitudinem  rei,  turn  ob  magnitudinem 
graliarum,  quasTibi,  cum  debeam  amplissinias,  in  pra?sentia  mi- 
nime  possum  expHcare.  Sed  fortassis  ego  sum  incptus,  qui  Tua 
beneficia  putem  ullius  oratione  disertius,  quam  Tuis  factis  operi- 
busque  Kiudari  posse ;  aut  mea  egere  commendatione,  quod  Van- 
gionuni  urbi  majoiem  pecuniae,  in  militum  stipendium  debitie, 
partem  clementissime  remisisti.  Quo  beneficio  conservatam  illam 
esse  reor,  et  rite  atque  ordine  facturam,  si  Te  tanquam  alteram 
conditricem  suam,  in  omne  deinceps  i«vum,  quam  poterit  exquisi- 
tissimis  honoribus  colendara  arbitretur.  Habebis  igitur  et  Vangi- 
onum  Rempublicam,  et  me  privatim,  in  perpetuum  hac  obligatione 
devinctos,  et  in  solidum  debendi  reos.  Xec  enim  dicere  queam, 
uter  majori  Tibi  jure  omnia  debeat,  (jua.*  accepit  hoc  beneHcium, 
an  qui  impetravit.  Potestne  adhuc  superesse  quicquara,  quod  his 
omnibus,  qua?  dicta  sunt,  a^quandum,  aut  etiam  praeferendum  vide- 
atur  ?  Est  certe.  Meliorem  enim  me  facere  promisisti,  non  modo 
ut  omnes,  legibus  moribusque ;  neque  ut  multos,  exemplo;  sed, 
ut  neminem  adhuc  aliuni,  quadam  quasi  convefsandi  solicitudine 
curaque.  Spopondisti  naraque  mecum  inquisituram,  hoc  est,  osten- 
suram,  quales  oporteat  esse  viros  prudentes,  (juibusque  possint  ves- 
tigiis  deprehendi.  Hoc  autem  cum  didicero,  multo  me  quam  sim 
in  pra;sentia  meliorem  fore  confido.  Istud  igitur  promissum  tanti 
facis?  inquies.  Tanti,  DoMlNA,  ut  isthac  obligatione  Te  ne 
regni  quidem  accepta  parte  cupiam  liberare.  Neque  vero  Tibi, 
quandocumque  jusseris,  mentem  illam  veris  clarisque  rationibus 
approbare  defugio.  Atque  hoc  Tibi  praestare  neque  injucundum 
erit,  ut  conjicio,  neque  difficile,  qua;  ad  ejus  prudentiae  fastigium 
eniteris,  qualem  inter  eos,  qui  volunt  eruditi  videri,  facilius  inve- 
nias,  qui  doceant,  quam  qui  noverint.  Hac  igitur  re  merito  glo- 
rior,  qua  non  alios  modo  hominum  felicitate  videor  supergredi,  sed 
Salomonis  etiam  ministros,  quos  ob  auditam  Regis  sapientiam 
merito  beatos  praedicari  sentio,  beatiores  tamen  futuros,  si  etiam 
peculiar!  quadam  cura,  quod  non  legitur,  instituere  ipsos  ac  edocere 


EPISTOLA    NU>fCUPATORIA.  UOl 

voluisset.  Veruni,  ut  animadverto,  quern  mihi  ncc  animus,  nee 
argumentum  fecisset,  eum  charta  facit  scribendi  raodum.  Desinam 
igitur,  DoMlNA,  cum  Tuam  Majestatem  suppliciter  fuero  vene- 
ratus,  ut  noil  tam  libellum  istuni  Tibi  dedicari  putes,  quara  totum 
meura  animum,  affectum,  sludium,  (juicquid  denique  sum,  et  pos- 
sum, et  habeo,  ut  Tua  causa  simpliciter  velim  omnia,  nulla  cum 
exceptione  cujusquam  rei,  nisi  quae  vel  conscientiam  meam  Pdederet, 
vel  vires  egrederetiir,  Serenissima.  Et.  Optima.  IlKfiiNA 
Deus.Te.  Servet.  Incolumem  !  VovebamHolmiae,  A.  D.  xv. 
Kal.  Decembres,  Anno  Christiano  mdcxlix. 


Delph.  «t  Var.  Clas.  Liiius,  6  A 


1402 


LECTORI  BENEVOLO  S.  P. 

Causa  raihi  scribendi,  justae  Vocationis  officiuni,  et  voluntas 
ejus,  cui  post  Deum  obedire  maxime  debeo.     Materia,  vetus  Ro- 
mana  Ilistoria,    quatcnus  a    Livio  quondam    cxposita,    jjost  ple- 
ramque  Auctoris  ejus    partem  deperditam,   in   multis  aliis  x\nti- 
quorum  libris  varie  dispersa,   latuit  verius,  quam  extitit.     Ilanc 
ego  pro  virili  parte  erui,  contexui,  etiam  expolivi :  hactenus  utique, 
ut   situs  atque   squalor   detergeretur  :    festinanter  certe,   quartum 
decimum   intra  mensem,  postquam  iterum  Bibliothcca;  me*  copia 
facta,  libris  eftectis  quadraginta  quinque  ;  quanquam  impedirent 
morbi,  curationes,  molestiae  negotiorum,  calumniac  litium,  quarum 
rerum  nuiiquam   laHior  seges  fuit.       Adiiibiii  taiiK  ii  diligentiam  et 
judicium    quod    potui.      Et   tibi   quidem  judicare    licet,    Benigne 
Lector ;   me  vero  non   piget  confiteri  de  animi  mei  sententia,  me 
iieutiquam  metuore,   ne  quis  ex  omnibus  his  scriptoribus,  qui  sunt 
in  homiuum  manu,  aliquid  efficiat  in  hoc  genere  concinnius,  copi- 
osius,  verius.     Neque  tamen    is  sum,  qui  me  nusquam   erravissc 
putem.    Sed  sicubi  impegi,  rem  ita  comparatam  intelliges  fuisse, 
ut  non  sine  ratione  quadam  erraverim  ;   hoc  est,  ut  errorem  esse 
hominis,  non  pecudis,  appareat.     Monitus  autem  gratanter  emen- 
dabo  quod  opus  fuerit ;  et,  si  tibi  studium  meum  probari  cognovero, 
posteriorem  quoqueTomum,  quaraprimum  ejus  rei  facultasdabitur, 
extrudum.    Vale.  Dab.  Vormatia^  ex  Museo  meo,  A.  D.  iv.  Kal. 
Septembr.  Anno  Christiano  mdcliv. 

Hoc  nionitiini  prapfixum  reperitnr  librornm,   nempe    a   libro   xlvi.   ad 

editioiiiStipplenientoiuni  Livianorum  xcv.     In  ilia  editione  inonitnm  hoc 

aiini    1(162.    Argcntorati    et  Franco-  caiebat  nota  loci  et  teniporis,  quae 

fiiili,  qiiup   praeter  dectni  libros  jam  postea    ailjecta    in    Doiijatiana    est. 

ante  HolmivK    edilos    continebat   ad-  Crev. 
liuc  supplementa  rjuinqiiaginta  Livii 


1403 

]M  O  N  I  T  U  M 

CREVIERII. 

Amice  lector,  quo  facilius  Auctorum  in  ora  libri  hie  allegatorum 
testimonia  possis,  si  animus  ferat,  cum  ipsis  conferre  fontibus,  hajc 
observes  velim. 

I.  Numcrus  Romanus  semper  notat  librum,  vel  majorem  ali- 
quam  divisionem  operis ;  numerus  Arabicus  minutas  sectiones. 
Sic  ubi  reperis  Liv.  xxviii.  28.  intellige  allegari  Livium,  libro 
vigesimo  octavo,  capite  itidem  vigesirao  octavo. 

II.  Ubi  nudum  nomen  alicujus  scriptoris  expressum  est,  non 
indicata  parte  operis  in  qua  reperiatur  id  cujus  ille  testis  citatur, 
recurrendum  est  ad  superiora,  donee  tibi  occurrat  cum  nomine  auc- 
toris  etiam  libri  vel  operis  nota.  Zonaras  tamen  ubique  fere  sic 
nude  nominatur,  quia  ex  ipsa  historia?,  quam  ille  perpetuam  con- 
texuit,  serie  facile  intelligitur  locus  ad  quem  referri  quidque  de- 
beat. 

III.  In  Cicerone,  Freinsliemium  secuti,  majorem  distinctionem  a 
Grutero  ortam  indicamus. 

IV.  Denique  raro  paginas  librorum  notavimus  In  Strabone 
tamen,  ubi  earum  mentionem  fecimus,  respeximus  editionem  Pari- 
siensem  anni  1G20.  ab  Isaaco  Casaubono  curatam. 


CATALOGUS    AUCTORUM 

QUORUM  FIDE  HI  DECEM  SUPPLEMENTORUM  LIBRI 
NITUNTUR. 

A.  Gell'ms.  Henrico  Valesio. 

Ammianus  Marcellinus.  Aristoteles. 

vElianus.  AthenaBus. 

L.  Anipelius.  Aiictor  de  Viiis  Illustribns. 

Appianus,  et  ejus  Excerptae  Legatio-  Aiigiistinus. 

nes  a  Fulvio  Ursino  editae,  turn  Ex-  Barclaius. 

cerpta  de  virtutibus  et  vitiis,  ab  Berneggerus. 


1404 


CATALOGUS    AUCTORUM, 


Bongarsiiis. 
Casaubonus. 
Cassiodonis. 
Cato. 

Censorious. 
Cicero. 
Claudianns. 
Cliiveriiis. 
Cornelius  Nepos. 
Cnrtius. 

Dio,  et  ejus  Excerpta,  turn  a  Fulvio 
Uisino,  turn   ab   Henrico  Valesio 
edita. 
Diodori  Excerpla,  et  Eclogce. 
Dionysii  Excerpta. 
Dionysius  Periegetes. 
Ennius. 

Etymologici  Auctor. 
Eusebins. 
Eustatliius. 
Eutropius. 
Fasti  Capitolini. 
Fazellus. 
Festus. 
Florus. 
Frontinus. 

Gotefridus  Viterbiensis, 
Herodotus. 
Hieronymus. 
Historia  Miscella,  sub  nomine  Pauli 

Diaconi. 
Horatins. 

Joannes  Antioclienus. 
Joannes  Sarisberiensis. 
Julius  Hyginus. 
Julius  Obsequens. 
Justinus. 

L.  II.  ^  30.  ff.  de  O.  J.  id  est,  Lege 
secunda,  paragrapho  trigesimo,  Di- 
gestis,  de  Origine  Juris. 
L.  I.  §  5.  ff.  de  postul.  lib.  iii.  tit.  1. 
id   est,   Lege  prima,   Paragrapho 
quinto,   Digestis,    de    postulando, 
libro  tertio,  tit)i4o  primo. 
L.  XVII.  flF.  de  legation,  id  est,  Lege 
decima  septima,  Digestis,  de  Lega- 
tionibus. 
L.  XXIX.  et  seq.  Digesti?,  de   Legi- 
bus,  lib.  I.  tit.  3. 


L.  I.  Digestis,  de  Verborum  signili- 

cationp,  lib.  L.  tit.  16. 
L.   II.  Digestis,  Paragrapho  32.   de 

Origine  Juris. 
Livius,  et  ejus  Epitomae. 
Lucanus. 
Lycus. 
Macrobius. 
IVIarianus  Scotus. 
Martianus  Capella. 
Mattliiolus. 

'OAvnwidZut'    avayputp)),    sive  'laropiuv 
avva-ywyT],  opus  Jos.  Scaligcri. 

Onnplirius  Panviuius. 

Orosius. 

Otto  Frisingensis. 

Ovidius. 

Paeanins. 

Pausauias. 

Pighii  Annales  Romanorum. 

L.  Piso. 

Plinii  Historia  Naturalis. 

Plutarchus. 

Polyapnus. 

Polybins,  et  ejus  Excerpta. 

Pomponius  Mela. 

Properlius. 

Quintiiianus. 

Sex.  Rufus. 

SallustiiM. 

Seneca. 

Servius. 

Sigonius  in  Fastos. 

Silius  Itaiicus. 

Sinnius  Capito. 

Solinus. 

Strabo. 

Suetonius. 

Suidas. 

Tacitus. 

Thucydides. 

Tubero. 

Tuditanus. 

Valerius  Maximus. 

Varro. 

Vegelius  de  re  militari. 

Velleins. 

Virgin  us. 

Zonaras. 


A 


SUPPLEMENTUM 

LIBRI  XI. 

HISTORIARUM 

T.    LIVII    PATAVINI. 


1.   r*  RACTiE  jam  multis  preeliis  Samnitium  opes  crant ;  " 
neque  dubium  habebatur,  quin  bello  finis  imponi  posset,  si 
perculso  et  debilitate  hosti  quam  minimum  ad  confirman- 
dos  animos  spatii  relinqueretur.     Igitur  Q.  Fabius  consul,    Zonaras 
ardens  juventa,  et  confecti  belli  gloriam  sibi   comparare  *°™'  "• 
certus,  delectu  baud  segniter  acto,  protinus  in  Campaniam 
cumexercitu  profectus  est.     Samnites  enim,  dura  gens,  et 
ad  desperationem  potius  quam  timorem  tot  cladibus  acta, 
quod  superioris  anni  consules  ad  triumphum  suum  legiones 
deduxerant,  occasione  temporura  usi,  non  pcenitendas  co- 
pias  ex  reliquiis  priorum  pugnarum  et  novis  delectibus  coe- 
gerant :  et,  quoniam  pestilentia  Romanos  urgeri  sciebant, 
praeterea  consules,  nee  experientia  bellorum,  nee  aucto- 
ritate  magnopere   metuendos,  eum   in  annum  factos  esse 
audiverant ;   in  spem  erecti,  Campanos  semper  spretos,  turn  Liv.vn.si. 
autem,  ut  auctores  periculorum  malorumque  suorum,  invi- 
siores,  populationibus  et  vastatione  agrorum  lacessebant. 
2.  Erat  in  duce  Romano  par  dignitati   Fabiae  domus 

"  A.  U.  C.  460.  A.  C.292.  Q.  nes,   hie    et  per   totain   reliqui 

Fabio,  D.  Junio  Coss.    Hie  an-  lemporis  historiam,  a  fastis  Ca- 

nus    est    Freinsliemio    461.   ab  pitolinis,  qiios  Freinsheniius  se- 

Urbe  condita.   Sed  nos  Dodwel-  quitur,    uno    anno    diserepant. 

lum  sequinnir,  ut  uioniiimiis  in  Crev. 
Praefatione.     Ejus  autem  ratio- 


1406  T.    LIVll 

animus :  sed  contemtus  toties  a  suis  victae  gentis,  et  rei  ge- 
rendjc  cupiditas,  consilium  eripuerant.  Raptim  ad  hostes 
exercitu  ducto,  cum  pr'^missos  ab  imperatore  Samnitiura 
speculatores  vidisset,  (jui  conspecto  Romanorum  agmine 
se  recipiebant  ad  suos,  universam  hostium  multitudinem 
fugere  arbitratus,  non  locorum,  non  liorainum  explorato  ha- 
bitu,  tanquam  omnis  victoriae  spes  in  celeritate  posita  esset, 
quanta  maxima  festinatione  poterat,  signa  inferri  jussit. 
Apud  Samnites  a  suis  pritmonitos  omnia  circumspectius 
acta  sunt :  prwcipi  opportuna  loca,  strui  acies,  alloquiis 
ducum  acccndi  militis  animi  potuerunt.  Igitur  eventus 
pra^Iii  qualis  esse  debuit  fuit.  Fessos  ex  itinera  et  cursu, 
turbatis  ordinibus,  tanquam  ad  preedam  magis  quam  pug- 
nam  venientes,  instructus  paratusquc  miles  baud  magno 
Eutrop.  I.  negotio  pepulit :  Fabius,  desideratissuorum  millibus  tribus, 
*'fl"'  Md"  "i''J<^"'e  etiam  numero  sauciorum,  quominusomnemexerci- 
^ifios.  turn  amitteret  superventu  noctis  detensus  est. 

3.  Turn  loco  paulo  a?quiore  capto,  quantum  in  ilia  tre- 
pidatione  fieri  potuit,  castra  coniniuiiita  sunt  :  in  quibus 
baud  multo  melior  quam  in  ipsa  acie  aut  facies  rerum,  aut 
fiducia  animorum  fuit :  non  requies  fessis,  non  cibus  esu- 
rientibus,  non  fomenta  sauciis  suppetebant :  tantum  cum 
armis  egressi,  prioribus  in  castris  impedimenta  omnia  reli- 
querant.  Igitur  inter  gemitus  morientium  et  querelas  su- 
perstitum  tota  nox  exacta  est,  omnibus  imminentem  diem 
cum  horrore  ac  desperatione,  ut  supremam,  opperientibus. 
'  Neque  enim  laboribus  fessos,  exhaustos  vigiliis,  vulneri- 
bus  debiles,  perculsos  infelici  praelio,  numero  etiam  multum 
iraminuto,  resistere  posse  hostibus,  quos  incolumis  adbuc, 
integris  animis  corporibusque,  et  optima  spe  incensus,  exer- 
citus  sustinere  nequivisset.'  Rebus  conclamatis,  utisolet, 
remedium  ab  hostis  errore  fuit.  Ille  venientis  alterius 
Zonaras.    consulis  fama*  perterritus,  ne,  si  oppugnare  castra  Fabiana 

*   Venientis  alterius  consults  fa-  in  iirbe  preelio  non  afFtiisse.    At 

ma]  Zonaras,   qiiein    liic  aiicto-  Fabii  Riilli  mentionem  hoc  loco 

rem  allefrat  Freinsliemius,  patris  facere    non    poterat   Freinshe- 

Fabii,  quern    prope  esse    puta-  niiiis,  qni  in  iis  qn»  preecedunt 

bant,  nietii  recessisse  Sainnites  alios  aiictores  secntiis,  post  cla- 

scribit,  quia  nimirum  jam  indc  dem  demum  Romani  exercitu.o, 

ab    initio   anni    legatum  fuisse  et  Samnitium    victoriam,  lega- 

filio  pattern  tradidit,  et  relictum  turn    filio    ivisse    RuUum    me- 


LIBRI    XI.    SUFl'LEMKN  rUM.  1407 

adortus  esset,  recentium  copiarum  adventu  a  tergo  circuni- 
veniretur,  rerum  supra  spem  felicium  successu  conteiitiis, 
motis  castris  iter  alio  convertit.  Digressis  hostibus,  Ro- 
luani  quoque  ad  tutiora  loca  se  receperunt. 

4.  Postquam  ista  Roraam  allata  sunt,  magis  ignominia 
quam  accepto  detrimento  mota  civitas  molestissime  tulit, 
temeritate  consulis  eftectum,  ut  bellum,  quo  diuturnius  nul- 
lum fuerat,  cum  jam  in  exitu  esset,  novaspe  repletis  Sam- 
nitium  animis,  I'ormidabilius  iteruni,quam  a  longo  tempore 
fuisset,  renasceretur,  Xeque  tribuni  modo  plebis,  quorum 
hee  propria^  artes  erant,  frequentibus  ad  populum  concioni- 
bus  invidia  et  odio  cuncta  repleverant ;  varum  etiam  apud  Liv.  Ejiit. 
Patres  agitata  re  atroces  seiitentiiu  dicebantur  :  factumque  '  ,'v  , 

~  •  JJio    apud 

senatusconsultum  est,  quo  '  certum  ante  diem  Fabius  con-  Valesiuin. 
sul  ad  dicendam  Romae  causam  adesse  '  jubebatur.  Ve- 
nientem  magna  vis  accusatorum  adortaest :  nequedefendi 
factum  quibat,  et,  quod  unum  maxime  prodesse  debebat 
reo,  Fabii  senis  gratia,  in  contrarium  verterat.  Minus 
enim  ignoscendum  ei  putabant,  qui  a  priestantissimo  viro 
genitus,  et  inter  paternos  triumplios  educatus,  non  modo 
Romanum  nomen,  sed  suae  quoque  familiai  laudes,  et 
partas  a  majoribus  victorias,  per  tantam  imprudcntiam  ac- 
cepta  clade  faxlavisset. 

o.  Exulcerati  animi,  et  defensionem  paranti  reo  vix 
iequas  aures  prsebituri,  Fabii  patris  insigni  pietate  primum, 
mox  etiam  oratione  leniti  sunt.  Is  enim  veritus,  ne  prop- 
ter rem  male  gestam  filius  ab  exercitu  removeretur,  ab  ipsa 
quidem  culpa  purgauda  penitus  abstinuit ;  sed  sua  et  ma- 
jorum  merita  modeste  commemorans,  '  tarn  acerbam  sibi 
jam  seni,  tam  ignominiosam  genti  Fabiaj  notam  '  depreca- 
batur.  '  Neque  tameu  se  postulare,  ut  ceteris  tot  Fabiis, 
qui  ab  ipsis  prope  urbis  primordiis  Romanam  rem  virtute 
consilioque  auxissent ;  ut  trecentis  etiam  illis,  qui  rempub- 
licam  sua  et  tantum  non  universi  nominis  Fabii  interne- 
cione  texissent,  error  unius  condonetur  ;  si  immedicabilis 
ille  sit,  majusque  commodum  ex  pcena  filii  sui  quam  inco- 
lumitate  proventurum  esse  videatur  :  se  enim  caritatem  pa- 

morat.     Ideo  videtiir  patri  Fa-      consulem  alterum  in  sua  narra- 
bio,    quein    Zonaras    appellat,      tione  siibsthuisse.  Crev. 


1408  T.    LI  VI I 

triae  aftectibus  aliis  omnibus  anteferre  satis  didicisse. 
Verum  enimvero,  quicquid  in  hoc  adolescente  metuenduni 
fuit  transactum  est ;  bona  autem,  (juiK  mens  illius  indoles- 
que,  ac  sub  me  nou  ineptissimo  magistro,  uti  vobis  visus 
sum,  instituta  et  exercita  virtus  pollicentur,  adhuc  expoc- 
tari  possunt,  nisi  spera  istam,  non  quidcm  iniqua,  sed  ta- 
men  intempestiva  severitate  pra^cidinuis.  Multis  initio 
rerum  gerendarum  impegisse,  ad  prudentiam  et  cautionem 
profuit:  qui  erroris  admoniti,  mediocria  sa^pe  damna  in- 
genti  utilitate  redenicrunt. 

6.  *  Et  nescio  an  non  ad  fortuna:  potius  invidiam,  quam 
hominis  cujusquam  peccatum  referri  veriussit,  quod  et  rei- 
publiciv  nostnr,  et  Fabia*  gentisdiutiirna  felieitas  niediocri 
detriraento  castigata  est :  quanquani  benevolentia  magis 
haec  Deorum,  quam  invidia  vocanda  sit,  cujus  beneficio 
ad  versus  exitiabilem  superbiani,  quaj  res  nimium  secundas 
sequi  solet,  non  tarn  daninosa  civitati  cladc,  (juani  ad  do- 
cumentum  eflicaci,  conditionis  human'di  adnioneraur. 
Quicquid  id  est,   Quirites,  mihi  certe  sinistri  aliquid  prai- 

Polj^a^n.     sagiebat  animus,  cum  die  coniitiorum  solicite  vobiscum 
vin.  15.      agerem,  ne  tilium  meum  consulem  faceretis.     Cum  cnira 

Val.  Max.  patrem  meum,  avum,  proavum,  alios  majores  meos  sa^pis- 
sime,  adhaec  meipsuni  quinquies  hoc  magistratu  functum 
esse  cogitarem,  incipiebam  vereri,  ut  eadem  in  gente  sum- 
mos  honores  continuari,  vel  Dii,  vel  homines,  animo  satis 
aequo  paterentur.  Atque  utinani  vel  isto  tempore  preces 
mea;  valuissent ;  vel  vobis  benelicium  vestrum  tueri  place- 
ret !  ne  quod  honoris  causa,  me  recusante,  tribuistis  filio 
meo,  inauditVE  hactenus  ignominix  occasio  utrique  fieret; 
vosque  temeritatis  argueremini,  quos,  si  priorem  de  Q. 
Fabio  sententiani  alio  judicio  rescinditis,  aut  dedisse  im- 
perium  sine  causa,  aut  abrogasse,  posteri  credent. 

7.  *  At  si  mitiora  decreveritis,  et  vestra  vobis  auctori- 
tas,  et  Fabiai  gentis  existimatio  salva  erit,  errorque  juve- 
nilis, uti  cum  aliquo  reipublica'  danino  commissus  est,  ita 
majore  cum  ejus  emolumento  emendabitur.  Sed  quis 
spondere  hoc  ausit  ?  Ego,  Quirites ;  ego  pro  filio  meo 
Yal.  Max.  sponsorem  me  reipublicaj  dabo  :  et,  quod  senatui  populo- 

T.  7. 1.        que  Romano,  deinde  nostra  domui  felix  faustumque  sit, 


LIBRI    XI.   SUPPLEMENTUM.  1409 

consuli  legatus  ibo,  particeps  futurus  omnis  fortuna',  quam 
aut  invenire  dabitur,  aut  facere.  Viget  adhuc  animus ; 
neque,  ut  in  hac  eetate,  virium  corporis  pcenitet :  possum 
perferre  militive  labores,  possum  in  acie  stare,  et,  si  niliil 
aliud,  meraoria  veterum  pugnarum  terrere  hostes,  alacri- 
tatem  augere  nostrorum  ;  et,  quod  caput  est,  possum  ado- 
lescentiam  consulis,  qua?  sola  rerum  secius  gestarum  causa 
est,  regere  consilio,  et  ajtatis  prait'er\  idi«  impetus  senili 
cautione  temperare.  Nisi  filii  ingeiiium  tenerem,euraque 
recte  monenti  morem  esse  gesturum  confiderem,  nollem  in 
fine  prope  vitie  sine  dedecore  activ,  post  tot  consulatus  ex 
sententia  mea  vestraque  gestos,  post  ingentes  victorias  et 
illustres  triumphos,  tot  annorum  laboribus  periculisque 
partam  belli  domique  gloriam,  unius  juvenis  inconsultae 
teraeritati  corrumpendam  permittere.' 

8.  Huie  orationi  nee  ad  movendos  praesentium  animos 
pondus,  nee  ad  sponsionem  nielioris  eventus  fides  defuit. 
Summo  omnium  consensu  legatione  decreta,  rebus  omni-  £>»«  apud 
bus  intentissiraa  cura  provisis,  non  minore  favore  speque 
profectus  consul  est,  quam  paulo  ante  conviciis  et  indigna- 
tione  redierat.  In  itinere  deinde  et  castris  nihil  non  ex  dis- 
ciplina  veterisque  imperatoris  artibus  curatumest :  etsocii, 
quos  Q.  Fabius  pater  multis  beneficiis  et  virtutis  adraira- 
tione  devinxerat,  ad  omnia  quae  imperabantur,  praesto 
fuere.  Milites  etiam  ipsi,  delendic  ignominiae  cupidi,  con- 
fisique  consiliis  ejus  ducis,  sub  quo  eandem  illam  gentem 
a  se  patribusque  suis  saepe  fusam  fugatamque  meminerant, 
copiam  cum  hoste  confligendi  dari  votis  omnibus  desidera- 
bant.  Neque  minores  a  recenti  victoria  Samnitibus  animi 
erant :  ita  cum  hi  partum  decus  retinere,  illi  recuperare 
amissum  niterentur,  summisutrimque  viribusconcursum  est. 

9.  Et  jam  deteriore  loco  res  Romana  esse  coeperat,  Oros.  m. 
consulemque  ipsum  dux  hostium  C-  Pontius  Herennius 
cum  delecta  manu  circumveniebat ;  cum,  aiiimadverso  filii 
periculo,  Maximus  in  confertum  Samnitium  agmen  admisso 
equo  se  intulit.  Secutus  est  equitum  globus^,  supra  soli- 
tam  alacritatem  pudore  accensus,  si  tot  florentissimi  juve- 
nes  animis  et  robore  a  sene  vincerentur.  Hie  impetus 
totius  praelii  fortunam  traxit.     Sustinuere  primuni  Roma- 


1410 


T.    LIVIl 


Zonar, 


Eutrop 


Zonar. 


Liv.  XX 
C.      - 

Liv.  Ill 


Dionys. 
A'iiles. 


nae  legiones  hostem,  equitatus  audacia  animatse,  inox  im- 
pulerunt ;  frustra  obnitente  Herennio,  qui  omnibus  boni 
et  ducis  et  militis  muneribus  eo  die  functus,  duni  rcdinte- 
grare  ordines,  retinere  fugientes,  obsistere  ingruentibus 
tendit,  neque  inhibere  fugam  suorum  potuit,  et  opportuni- 
tateni  evadendi  ipse  amisit.  Capta  cum  duce  millia  Sam- 
nitium  quatuor :  ad  millia  viginti  pra^lium  et  fuga  hause- 
runt.  Etiam  castra  hostiura  in  potcstatem  redacta  sunt, 
cum  ingenti  prjeda,  (juam  statim  agii  hostium  late  vastati, 
passimque  expugnata,  aut  dedita  oppida  luculentcr  auxe- 
.  II.  runt.  Tanta  rerum  commutatio  accessione  unius  hominis 
facta  est,  ut  paulo  ante  victor  exercitus  avicto  caederetur  : 
et  cum  imperatorera,  acpio  fusus  fugatusque  consid  fuerat, 
ipse  nunc  captivuni  abduceret,  ingens  populo  Romano 
spectaculum,  et  ornamentum  triumphi  sui  :  quem  anno 
sequente  ad  urbem  reversus  summa  omnium  voluntate  im- 
petravit. 

10.  Dum  haec  a  Fabiis  in  Samnio  administrantur,  etiam 
alter  consul,  D.  Brutus,  cui  Falisci  provincia  evenerat, 
prosperis  rebus  usus  est.  Quippo  adjutus  a  Sp.  Carvilio 
legato,  (nam  et  Bruto  legatum  adjungi  placuerat,)  viro 
bellorum  et  hostis  gnaro,  adversus  quem  superiore  anno 
consul  rem  feliciter  gesserat,  et  ceterae  Etruriic  partem  nou 
oxiguam  perpopulatus  est,  et  Faliscos  occurrere  ausos 
priclio  vicit.  His  rebus  in  urbem  nuntiatis,  cum  tempus 
comitiorum  venisset,  consulesque  a  rebus  gerendis  avocari 
parum    e    republica   videretur,    interregnum   est   initum. 

VII.  Interrex  L.  Postumius  Megellus,  comitiis  quze  ipse  habe- 

bat,  consul  declaratus  est :  nullo  ad  eam  diem   exemplo, 

.35.  privterquam  Appii  Claudii,  quod  bonus  nemo  probaverat. 

11.  8ed  Postumius*^  non  niinore  arrogantia  magistratum 
gessit,  quam  acceperat.  Jam  primum  nobilitate  generis,  et 
tertio  tum  consulatu  inepte  ferox,  collegam  ejus  anni  C.  Ju- 

ap.  nium  Brutum,  plebeium  hominem,  ut  se  longe  inferiorem, 
olini  habebat  despectui,  Ut  vero  de  provinciis  agi  coep- 
tum  est,  neque  comparare  cum  Bruto,  neque  sortiri  voluit, 
'  administrationem  Samnitici  belli  extra  ordinem  '  poscens, 


<^  A.U.  C.  4G1.  A.  C.291.    L.      to  Coss. 
Post.  Megello  iii.  C.  Jan.  Bni- 


LIBRI    XI.    SUPPLEMRNTUM.  1111 

'  tanqiiam  sibi  debitam/  quod  '  duobus  prioribus  consula-  Liv.  ix.44. 
tibus  res  sese  magnas  adversus  eundem  ilium  hostem  ges-  '^^  ^*"** 
sisse '  diceret.     31ultis  in  senatu  contentionibus  jactato 
neffotio,  cum   C.  Junius  se   hominem   novum''   adversus    Suidas  in 

'  .  I .  •  1   ^  ■  HoffTOVUtOS. 

gratiam  et  potentiam  collogajjus  suum  oblmere  non  posse  Dion^s. 
vidtret,  ad  extiemum,  '  ne  discordia  consulum  bono  pub- 
lico fraudi  esse,  sponte  se  cedere'  testatus  est. 

12.  Premebat  adhuc  urbem  agrosque  pertinax  conta-  ^^'*  ^'*^' 
gionis  malum  ;  quod  tertium  jam  annum  expertis  omnia, 
nequedivinaope  ulla,  neque  humana  pelli  potuerat.  Igitur 

sive   Sibyllinis  ex  libris,  sive  Delphici  oraculi  admonitu  ^^"^-  ^^^*- 
(nam  hoc  quoque  traditur)  decern   legati  missi  sunt,  qui 
vEsculapium  ab  Epidauro,  qua  in  urbe  natus  esse  crede- 
batur,  Romam  arcesserent.     Quanquam  enim  perplexum  Pausan.  u. 
satis  responsum  erat,  neque  providerc  eventum  rei  Patros  Ovid, 
poterant,  obsequendum  tamen  Diis  statuerunt ;  ipsos  viara 
explicaturos  esse  rati,  qua  possent  eorum  fata  procedere. 
Res  inde  mira  dictu  sequitur,  sed  multis  fidisque  auctori- 
bus,   ipsaque  structura  icdis,   qusc  turn  in  Tiberis  insula 
facta  dedicataque  est,   compertee   veritatis.     Cum    apud 
Epidaurios   mandata  legati  Romani  edidissent,  excepti  Val.  IMax. 
quidem   benigne,  sed  quia  parum  liquebat  quid  concedi 
posset,  ut  ipsi  deportarent,  ([uicquid  ex  usu  videretur,  in 
templum  iEsculapii  deducti  sunt. 

13,  Apud  Gra;cos  ferme  locisapricis  excelsisque  numi-  riut.  Q. 

'■  „    .  ,        ..  ■       i\oiii.94. 

nis   istius  constitutje  sedes  sunt.      Epidauni  quoque  quni-  l,v_  xlv. 

que  millibus  passuum  ab  urbe  distans  templum  habebant,  28. 

celeberrima  iis  temporibus  fama,  donisque  hominum,  qui 

valetudinem  credebant  ibi  recepisse,  pr«dives.     Hue  ad- 

ducti,  dum  ingentis  molis  simulacrum,  Thrasymedis  Parii  Pausan.  n. 

nobili   ingenio  fabrefactum,    admirantur,  ingens  repente 

serpens  *  ex  ipsis  adytis  prolapsus  animos  omnium  horrore 


<*  C.  Junius  se  hominem  novum'\  homo  novus  is  est  qui  niillas  ima- 

Hmic  C.  Jiinium  Dionysius  qui-  gines  habet,  ciijiis  majonun  ne- 

dem  dicit  fuisse  T(2v  veaxTrl  -rap-  mo   honores   gessit.     C   Junius 

iXdovrwv  us   yvSxTiv.      Sed   hcec  autem  patrein  liabuisse  videtiir 

verba   benigna   interpretatione  C.  Jimimn   Biibtilcum  Briitum, 

niollita  possunt  ita  accipi,  ut  C.  ter  consnleni,  censorem,  dicta- 

Junius  ex  ea  domo  ortus  fuisse  torem,  et  bis  niagistrum  equl- 

dicatur,  quae  non  ita  pridem  ad  turn.  Crev. 

honores   pervenisset.     At  vero  «  Repente  serpens']    Qua  arte 


1412  T.  Livn 

Auct.  de     summo  et  religione  perfudit.  Sacerdotes  enim  venerabundi, 

vir.  illustr.  <  ipgmji    in  hoc  angue  numen  esse,  et  nonnunquam  hac 

oTid.  Val.  forma   conspici,   salutari    semper    ostento,'  clamitabant. 

RIax.  Biduo  conspectus  in  templo  serpens,  deinde  iterum  recon- 

Paul.Diac.  .      ,.  ,. 

Hist.  Misc.  ditus  est:  tertio  die  per  medios  spectantium  venerantium- 

"/  ^''         que  coetus  recta  perrexit  ad  portum  ubi  Romana  triremis 

stabat;    quam  ingressus,  in  tabernaculo  Q.  Ogulnii,  qui 

Liv.  Epit.    princeps  legationis  erat,  multiplici  spirarura  orbe  se  com- 

a'*        d     posuit.     Perebatur  antiquitus  tabula,  eundem  ilium  iEs- 

vir.  illustr.  culapium,  forma  serpentis  indutum,  aliquando  Epidauro 

lausan.       Sicyonem  mularum  jugis   deportatum    fuisse,    Nicagora 

quadam,  Echetimi  uxore,  deducente. 

14.    La;ti  ergo  prodigio  Romani,  tancjuam  pra^seniem 

Deum  veherent,  vela  dedere,  paucisque  diebus  interjectum 

Auctor  de    mare  permensi  prosperrimo  cursu  Antium  tenuerunt.     Ibi 

Ovd  ^^^^'  ^"™  i»diorrescens  mare  navigationem  impediret,  prorepens 

ex  navigio  serpens,  qui  totum  per  iter  quietus  ibi  se  tenu- 

erat,  in  vestibulum  fani,  quod  ea  urbe  celeberrimum  erat, 

Val.  Max.  allabitur,  eoqueloco  tres  continuosdies  exigit,  magno  cum 

metu  legatorum  ne  avelli  inde  non  posset,  quod  toto  eo 

tempore  ad  consuetos  cibos  non  reverterat ;  donee  navigio 

Ovid.  redditum  magna  cum  alacritate  Romam  detulerunt.     Ad 

spectaculum  incrcdibilis  rei  tota  effusa  civitate,  passim  in 

ripa  fluminis  quo  subvehebatur  positiv  ara^  sunt,  accensique 

odores,  et  victimse  ca^sic.    Jam  ad  eum  locum  per\'entum 

erat,  ubi  divisus  modico  intervallo  Tiberis  insulam  efficit ; 

Sueion.       ^j^jj^  relicta  nave  serpens  eam  insulam,  quse  post  iEscu- 
Claud.  25.  *  •      1       ■  1     1        • 

lapii  vocata  est,  natatu  petens,  cerni  ulterms  ab  homi- 

nibus  desiit.  Patres  delectum  a  Deo  locum  interpretati, 
Liv.  Epit.    decreverunt,  *  ut  eadem  in  sede  templum  iEsculapio  strue- 

retur.'     Morbi,  sive  ilia  ope,  sive  quod  alioquin  desituri 

Tabul.mar-  fuerant,  cessavere.     Templum  mox  insignibus  donariis,  et 

raor.  apud  hominum,  qui  remediis  salutaribus  ab  eo  numine  se  adiutos 

Mercurial,    „  *     ,.        .  ,  ... 

de    Arte     ferebant,  preedicatione  nobilitatum  est. 

Gymnast.         ;|^5_   L_  Postumius  consul  superbiam,  in  urbe  adversus 

Dion '         collegam   suum  exercitam,  etiam  in  provinciam  detulit. 

Vales.         Cum   enim   Q.   Fabius   Gurges,   qui  priore  anno  consul 

fieri  hoc  sine  numine  \\\\o  Deo-      Lucianns    in    Alexandro,    sive 
rum    potuerit,  egrcgie   docebit     Pseudomanti.    Clericus. 


LIBRI    Xf.    SUPPLEMENTUM.  1413 

fuerat,  ex  senatusconsulto  proconsule  res  in  Saninio  ge-  Dio  apiul 
leret,  scripsit  ad  liunc  Postiimius  arroganter,  excedere  \^^^^' 
jubens  provincia  sua  :  '  se  administrando  ei  bello  sufficere.' 
Obtendente  jussa  Patruiu  Fabio,  '  neque  integrum  sibi 
deserere  negotiurn  quod  senatus  imposuisset;'  cum  Romam 
nuntiata  res  esset,  metus  incessit,  ne  per  discordiam  impe- 
ratorum  respublica  detrimentum  caperet.  Quare  mitti  ad 
consulem  legates  placuit,  qui  verbis  senatus  peterent,  ut 
Fabium  ad  exereitum  et  in  Samnio  esse  pateretur.  Cum 
alias  absurdum  et  praifractum  fuisse  responsum  ferunt,  turn 
etiam  vocem  adjectam  singularis  pervicaciae :  '  Non  se 
senatui,  quamdiu  consul  esset,  sed  senatum  sibi  dicto 
audientem  esse  oportere.'  Neve  locutus  esse  ferocius, 
quam  fecisse  videretur,  protinus  dimissis  legatis  Corainium 
(earn  turn  urbem  Fabius  obsidebat)  cum  exercitu  progre- 
ditur,  si  alia  ratione  amoliri  aemulum  non  posset,  bello 
certaturus. 

10.  Foedum  spectaculum  praebuissent  hostibus  Romana 
arma,  si  pari  stoliditate,  quam  petebatur,  resistere  Fabius 
voluisset.  Sed  ille,  natura  et  consiliis  paternis  moderatior, 
*  non  furori  consulis,  sed  utilitati  reipublicie  cedere '  pra?- 
fatus,  provincia  excessit.  Cominium  post  paucos  dies  a 
Postumio  expugnatum  est.  Inde  Venusiam  ductus  exer- 
citus  :  hac  quoque  capta  circumlatum  ad  alia  oppida  bel- 
lum  :  quorum  complura,  partim  vi,  alia  deditione,  in  po- 
testatem  venerunt.  Hostium  in  ea  expeditione  decem 
millia  caesa  sunt :  sex  millia  ducenti  traditis  armis  fidei 
victoris  se  permiserunt. 

17.  Non  erant  spernendae  res  quas  bello  gesserat  consul,, 
sed  gratiam  earum  superbia  contumaciaque  corruperat. 
Itaque  cum  ad  Patres  missa  epistola  de  rebus  suis  per- 
scripsisset,  Venusinamque  urbem  et  agrum  deducendae 
coloniae  accommodatissimum  esse  monuisset ;  accepta  qui- 
dem  res  est,  sed  prasterito  auctore  victoriae  consiliique  ab 
aliis  deducta  sunt  colonorum  millia  viginti :  (sic  enim  apud 
scriptores  minime  contemnendos  reperio:)  ingens  numerus, 
et  prope  excedens  fidem,  nisi  quod  videri  potest  inter  gentes 
indomitas,  communi  adversus  ApulosLucanosque  praesidio,  Horat.  Sat. 
collocari  validam  manum  placuisse.  "*   ' 


1411  T.  Livir 

IH.  Cetenim  importunitas  L.  Postumii,  ({iieniadiiiodum 

ipsi  supra  veteres  ofFensas  ingentem  conflavit   invidiam, 

ita  Q.   Fahio  ad  favorem  omnium  valdo  protuit :  t-ique, 

postquam  ad  urbem  venit,  deque  rebus  a  so  gestis  disseruit, 

Fasti  Capi-  triumphus  baud  aegre  decretus  est.   Triumpbavit  proconsule 

^°'"  de  Samnitibusqui  '  Pentri '  cognominantur,  KaiendisSex- 

Plut.  Fab.   tibbus.  Currum  equo  secutus  est  scnex  Fabius  :  quem  non 

adjutorem    niagis  victoriae,   quam  auctorem,  spectantium 

Dio  apud    deducentiumque    voces   celebrabant.     Ipso  summam    rci 

bene  gesta^  gloriam  ad  consulem  popidi    Roman i  trabons, 

Val  Max.    s'cuti   nomine  legati,  sic  otiam  niodistia  utibatur  ;   baud 

V.  7.  1.        minori  cum    voluplate  bonores   tibi  intuitus,   quam  ouni 

adhuc  par\'ulum  in  cursu  suo  circuratulerat,  cum  ipse  tri- 

Zonar.  umpbaret.   Ceteruni  pravla'  partem  mibtibus  rf)nsul  decbt  : 

Liv.  Epit.    reb(|ua  in  aTarium  rtlata.    C.  l*ontius  Samnis  in  triumpiio 

ductus,  mox  securi  percussus  est :  vir  acer  et  memorabilis, 

qui  vim  Romanam  iis  temporibus  diu  sustinuit,  chub-sque 

non  conttnjnendas,  sed   ignominiam  multo  maximam  ad 

Cic.dcOff.  Caudinas  Furculas  intubt:  nuera  aiunt  dicere  sobtum:  '  Si 
1.  u.c.  21.  .  ^  '., 

in  ea  tempora  natus  esset,  qnibus  niunera  acciporo  Komani 

didicissent,  se  illos  diutius  im|H'rare  non  t'uissc  passurum.' 

Ita  tum    fortuna  civitafis  non  armorum  magis  industria, 

quam  innocentia  morum  stetit. 

Dionys.  ap.      -jg     L^    Postumius   interoa    non    minus  bonoribus  qui 
» ales.  .  ••,  •  ■  r  r 

a^miilo  concossi.  (piam  qui  sibi  negati  luerant,  Tremens,  per 

imjK)tentiam  animi,  cum   auctoritate  I*atrum  contumacia 

certando,  neque  mederi  acceptis  vulneribus  potuit,  et  ultro 

irritavit  iras,  quas  modestia  sermonum  factorumque  miti- 

garo  debuissot.     Qiiippe  non  querebs  adversus  inimicos, 

non  conviciis  in  ipsosordinesabstinens,  quo  Patribus  aegre 

facoret,  pra'dam  omnem  mibtibus  distribuit,  excrcitumque, 

priusquam   successor  mitti    posset,  dimisit.     Triumphura 

Liv.  X.  37.  otiam  contra  voluntatem  senatus  actum,  quanquam  ad  se- 
cundum ejus  consulatum  relatus  sit,  ad  ba?c  potius  tem- 

Dionjs.  pora  pertinere  crediderim  :  idque  scriptores  dibgentiae  fidei- 
que  non  postremie  in  bistoriis  suis  prodiderunt.  Ob  ha'c 
facta  recentioribus  odiis  petitus  est :  eumque  simul  atque 
niagistratu  abiit  duo  tribuni  plebis  corripuerunt,  die  ad 
populum  dicta.    Praeter  ea  quae  memoravimus,  crimini 


LIBRI    X\.    SL'PPLIiMICN TUI\r.  1415 

dabatur,  'quod  priusquani  paludatus  ex  urbe  exiret,  ex 
leffionibus  suis  delectos  milites,  ad  duo  homiuum  millia,  in    ^'^"  '^P''- 

.  ,  .  XI. 

agrum  ?uum  ad  saltum  repast inandum  miserat :  eosque  in  Uionys. 
opere  isto  per  raultos  dies  detiiuiorat,  imnienior,  non  uian- 
cipia  sibi,  sed  milites ;  neque  ut  suum  agruni  e'xcoleret, 
sed  ut  publicirtn  extenderet,  datos.'  His  crimiiiibus  accu- 
satus  atrociter,  IVustra  tentata  defensione,  suftVagiis  om- 
nium tribuura  damnatus,  eique  lis  ducentis  millibus  num- 
mum/  ajstimata  est. 

20.  Jam  P.  Cornelius   Rufinus,  M'.  Curius  Dentatus 
novi  consules  "  mai;istratuni  inierant.   Hi,  cum  suis  quisque 
legionibus,  Samnium  populationibus  agrorum  et  ruinis  ur- 
bium  foede  vastavere ;  Samnitesque  multis  locis  congredi  Eutrop.  ii. 
ausos  ingentibus  cladibus  ad  pacem  fanlusquc  petendum 
compulerunt.  Cumenim  tot  pritliisjuventutem  pleramque, 
capto  autera  C.  Pontic,  consilium  etiam  et  ducem  amisis- 
sent;  missis  ad  consules,  et  horum  asscnsu  Romam,  legatis,    Oros.  m. 
ut  foedus  cum  ipsis  quarto  renovaretur,  impetrarunt :  credo, 
Romanis  etiam  vincendo  fessis,  cupientibusque  bellum  dif-  ^^  ^'    ^'  ' 
ficile,  ipsisque  saepe  calamitosum,  tandem  aliquando  certa; 
pacis  tranquillitate  componere.   Illata  primum  Samnitibus  Liv.vii.29. 
arma   M.  Valtrio  tertium,  A.  Coriu'Iio  Cosso  consulibus 
reperio  ;  quze  ad  quartos  et  quinquagesimos  inde  consules 
vario  Marie  exercita,  aut  foederibus  parum  diuturnis  sus- 
pensa,  populum  utrumque  occupatum  solicitumque  habu- 
erunt. 

21.  An  ex  hoc  bello  triumphaverit  Cornelius,  in  obscuro 
est :  de  Manio  non  ambigitur  ;  cujus  fortuna  eo  fuit  illus- 
trior,  quod  aliis  subinde  victis  hostibus,  bis  eodem  in  ma-  L'v.  Epit. 
gistratu  triumphavit.  Quippe  Sabini,  valida  gens,  et  longa 
tum  pace  opulenta,  sive  precibus  Samnitium  et  propinqui- 
tatis  misericordia  commoti,  sive,  victis  vicinis,  ad  se  quoque 
perventuro  incendio  volentes  obsistere,  armata  juventute 

f  Ducentis    millibus   nummumi  "^'o  f^'Cta  '  qningentiini  millium 

Sestertios  intelligi  voluit  Frein-  jeris.'  Poiro  asses  500000.  sive 

shemiiis,  cum  Dionysius  habeat  drachmae     aut    denarii    50000. 

■Kevre   ixvpidSas   apyvplov,  id    est,  sive    sestertii    200000.    aeqnant 

drachmarum  quinquaginta  mil-  marcas  argenti  Parisienses  781. 

lia.    Sed  Romanis  nulladnm  sig-  cum  duabus  unciis.  Crev. 

nata  erat  ex  argento  perunia.  s  A.U.C.  462.  A.C.290. 
Itaque  mnlcta  ilia  fuerit  Postii- 


141G  T.  Livii 

Romani  juris  loca   quiedain   iiivascrunt.     Adversus  hos 
egressus  cum  exercitu  Curius,  ut  diduceret  hostes,  simul 
Frontin.     ne  8abinorum  agTi  cladium  bcUicarum  expertes  habereu- 
ra  eg.i.  .  ^^^.^  occultis  itineribus  copiarum  partem  misit,  datis  maii- 
datis,  '  ut  quam  latissinie  possent,  terrorem  ubivis  vasti- 
tatemque  facerent.'    Ea  necessitas,  ad  sua  tuenda  diversis 
abeuntibus  agminibus,  formidabile  Sabini  exercitus  robur 
solvit,   facilemque  adversus   disperses  victoriam   consuli 
prwbuit. 
Flor.  I.  15.      22.  Hac  expeditione  usque  ad  Adriaticum  mare  per- 
ventum  est  :  agroruni  hominumque  tanta  vis  in  potestatem 
venit,  ut  celebrata  dciiidc  fuerit  Curii  vox,   qui  pro  tem- 
Oros.  Flor.  porum  illorum  disciplina  factis  quam  verbis  promtior,  cum 
Auct.    de  explicare  singiila  uequiret,  '  Tantum,'  inquit,  'agrorum 
33.  cepi,  ut  solitudo  futura  fuerit,  nisi  tantum  etiam  honiiiiuni 

cepissem  :  tantum  autem  hominum,  ut  interituri  tame  fue- 
rint,   nisi  tantum  cepissem  et  agrorum.'     Sabinis  pacem 
Flor.  orantibus,   veteris  sub  Tatio  affinitatis  memoria,  et  quia 

Velleiiisi.  minime  gravibus  odiis  certatum  t'u(>rat,  etiam  civitas,  sed 
sine  suffragio,  data  est.  Consulatus,  quem  anno  sequente* 
M.  Valerius  Corvinus  cum  Q.  Cvedicio  Noctua  gessit,  te- 
nuis admodum  ad  nos  fama  pervenit :  nisi  quod  sub  idem 
Liv.  Epit.  tempus  colonias  deductas  esse  reperio  Castrum,  et  Adriam, 
^^'  unde  mari  nomen,'  et  Senam  in  Gallico  agro.      Verum- 

tamen  nondum  eo  usque  pacatis  illis  regionibus,  magis  est, 
ut  accedam  auctoribus  aliis,  qui  coloniarum  istarum  ori- 
Vell.  ginem  ad  inferiora  tempora  retulerunt. 

23.  iSed  in  urbe  coercendis  qu^  increbuerant  maleficiis 

Cic. dele-  novus  magistratus  institutus  est,  qui  vinculis  sontium  ser- 

^L*  "ii     4  vandis,  et,  cum  animadverti  oporteret,  supplicio  sumendo 

30.  S.  De  auctores  atque  moderatores  prteessent :  triumviri  capitales 

£.^*  -p.  ..  appellati.   Legis  a  L.  Papirio  tribuno  plebis  eo  de  negotio 

XI.  latae  hajc   verba   invenio  :    '   Quicumque  praetor  posthac 

1-est.Pomp.  factus  erit,  quei  inter  cives  jus  dicet,   tresviros  capitales 
in  voce  'ba-  •  _  «'  _   _  '  » 

cramen-       populum   rogato  :  iique  tresviri,  quicumque  facti  erunt, 

sacramenta  exigunto  judicantoque,  eodemque  jure  sunto, 

*  *  A.  U.  C.  463.  A.  C.  289,  mare  nomen  traxerit.   Vid.  Cel- 

'   i'nde   mari  nomeni   Ambigi-  lar.  Geogr,    Ant.  lib.  II.    c.  9. 

tnr,  utrum  ab  hac  Adiia  in  Pi-  Crev. 
ceno,  aiiabaliainVenetis  Adria, 


turn.' 


LIBRI    XI.    SUPFLEMENTUM.  1417 

utei  ex  legibiis  plebeique  scitis  exigcre,  judicare,  esseque 

oportet.'    Quo  capite  mulctarum  quoqueexigendarum  po- 

testas  ipsis  data  videtur  :  *  sacramentum'  enim  iis  tempo- 

ribus  vocari  solebat,  quod  poenvc   nomine  pendebatur   aes, 

quoniaiu  illud  ob  sacrorum  publicorum  multitudinem,  et 

angustias  aejarii,  sacrificiorum  impensis  destinari  consue- 

verat.    Census  quoque  eo  anno  acti  memoria  non  alia  su-    Liv.  Epic. 

perest,  quam  quod  civium  capita  ducenta  septuaginta  tria  ^^' 

inillia  censa  diountur.     Principem  senatus  ab  his  quoque 

censoribus  lectum  fuisse  Q.  Fabium  Maximum  certa  con- 

jectura  est,  quod  aliunde  scimus  ex  ea  gente  continuum 

eum  honorem  tribus  mansisse,  ut  Maximus  acceptum  ab   Piin.Hist. 

Ambusto  patre  mox  ad  Gurgitem  filium  transraiserit.  Nat.v11.4i. 

24.  Interea,  cum  foris  res  satis  lieta^  essent,  gravibus 

domi  discordiis  seditionibusque  laboratum  est.    Plebs  a?re    Liv.  Epit. 
alieno  oppressa  novas  tabulas  flagitabat,  rem  veterem,  et  g^nar 
ab  ducentis  amplius  annis  varie  jactatam,  ut  turbulentus  Flor.  i.  23. 
aliquis  tribunus  ad  commovendos  multitudinis  animos  sti- 
mulum  eum  admoverat,  aut  improbitate  foeneratorum  po- 
puli  indignatio  exarserat.     Sed  sub  prioribus  aliquot  con- 
sulibus  morborum  aut  hostium  metus  remissiores  in  urbe 
contentiones  feccrat.     Q.   Marcio  Tremulo,  P.  Cornelio 
Arvina  consulibus,*  deinde  proximo  anno/  cum  M.  Clau- 
dius Marcellus,  C.  Nautius  Rutilus  magistratum  gererent, 
majores  aliquanto  motus  extiterunt :  ad  quos  comprimen- 
dos,  magis  quam  ullius  alterius  negotii  bellive  causa,  dicta- 
torem  fuisse  dictum  existimem  Appium    Claudium,  qui 
deinde  Caecus  est  cognominatus,  quern  dictatorem  fuisse  in  Tabula  mar. 

antiquis  raonumentis  reperio.  ™°'^*  ^^'"^ 

'■  r     _  _  Unuphr.  m 

25.  Sane  praeter  acerbitatem  iniquissimi  fcenoris,  etiam  Fastos,  et 
nefaria  C.  Plotii  libido  aegris  jam  hominum  animis,  ut  ^P*  ..\^^' 

.         ^        ''  'an.  4bl. 

citius   atque   vehementius  exardescerent,   subjecit    faces.    Val.  Max. 

Huic  T.  Veturius,  filius  ejus  Veturii,  qui  consul  ob  turpe  IJ;  '•^*  ^' 
''       _  *  r     Dionys.  ap. 

fopdus  Samnitium  populo  deditus  fuerat,  cum  ob  calamita-  Vales. 
tem  domesticam  ad  ajs  alienum  compulsus  solvendo  non 
esset,  in  nexum  se  dedidit  lubens,  omniaque  servilia  minis- 
teria  patienter  executus  est.  Plotius  adolescentulum,  forma 
liberali,  ex  magna  spe  consularis  familiae  ad  infimae  fortunae 

*  A.  U.  C.  464.  A.  C.  288.  '  A.  U.  C.  465.  A.  C.  287, 

Delph.  et  Far.  Clas.  Livius.  5  B 


1418  T.    LI  VII 

sordes  depressisse  non  contentus,  etiam  pudicitiam  extor- 
(lutie  instituil,  cui  jam  ct  rem  familiarem  omnem,  et 
libcrtatem  ipsam  eripuerat.  Deimle  Vetiirium  aspernau- 
tem,  et  quid  vis  potius  quam  tantum  flagitium  pati  para- 
tum,  verberibus  crudelissimis  lacerat.  Ille  in  publicum 
se  proripiens,  et  ad  consulum  tribunal  al)  accurrente 
multitudine  deductus,  de  intolerabili  crudelitate  et  libidine 
creditoris  queritur :  et  apparebant  vibiees,  verberumque 
recentcsnotvv.  Consules  igitur,  rem  non  negli<;endani  rati, 
de  ea  retuierunt  ad  senatum  :  dictisque  sententiis  Plotius  in 
carcerem  ducijussus,  omnesque  per  totam  urbem,  quotquot 
aeris  alieni  causa  nexi  erant,  lege  de  eo  negotio  lata,  libe- 
rati  sunt. 

Dionjfs.  2G.  Non  sum  nescius,  pro  T.  Veturio  ab  aliis  Publium 

quendam,  tribuni,qui  inter  Caudinae  pacis  auctores fuisset, 
filium,  memorari :  sed  et  anno  ante  ha.'c  tempora  quadra- 
gesimo  simillimam  ob  causam  lex  de  nexis  lata  i'ertur. 
Liv.  VIM.  Ceterum  nihil  vetat,  ut  plurium  fceneratorum  ea  improbitas 
fuerit ;  et  priori  lege,  ut  fit,  etiam  per  debitorum  patien- 
tiam  inter  angustias  rei  faniiliaris  nihil  recusautium,  sensim 
neglecta,  ejusdem  exempli  recens  factum  admonuerit,  ut 
in  posterum  ea  de  causa  plenius  atque  diligcntius  cavere- 
tur.  Sed  populo  non  modo  nexu,  verum  etiam  foenoris 
saivitia  liberari  cupienti,  grataj  licet  ultionis  legisque  im- 
petratio  non  satisfecit.  Verum,  ut  in  morbis  quibusdam 
acrioribus,  remediorum  diligentia  cum  mitigatus  videri 
potest,  magis  accenditur  dolor;  non  multopost  adeo  exul- 

Zonar.         cerata  res  est,  ut,  cum  tribuni  plebis  legem  de  novis  tabulis 

summo  nisu  perferre  contenderent,  neque  minoribus  aut 

copiis  aut  animis  a  creditoribus  resisteretur,  plebes,  exem- 

Liv.  Epit.  plo    majorum    urbe    relicta,   trans   amnem   in  Janiculum 

^''  montem  secederet :  obstinato  consilio,  nisi  re  impetrata,  ad 

penates  suos  non  redeundi. 

27.  Cum  parum  adversus  htec  opis  in  consulibus  asset, 

(M.  Valerium  Potitum,  C.  ^lium  Pzetum  *  fuisse  conji- 

ciunt,)  ad  ultimum  arduis  temporibus  remedium  deventum 

Liv.  Epit.  est,  ut  dictator  diceretur.    Dictus  est  Q.  Hortensius.    Is, 

^''  adhibitis  quae  tempus  et  causa postulabatfomentis, cum  eo 

•  A.  U.  C.  46G.  A.  C.  286. 


Llimi    XI.   SUPPLEMENTUM.  1410 

maxime  distineri  pacem  civitatis  intelligeret,  quod  scita  sua 
contemni,  legemque  Publiliamsperni,  plebs  indigne  ferret,    Liv.  vm, 
quauquam  multis  reluctantibus,  cedendum  temporibus  esse 
censuit :  novaquelege  in  iEsculeto*  lata  iteruni  accuratius   Plin.  xvi. 
sanxit,  '  ut,  quod  plebes  jussisset,  omnes  Quirites  teneret.'  ^'    ^  ., 
His  aliisque  lenimentis  revocata  ad  concordiam  et  lares  xv.  27. 
suos  plebe,  dictator,  sive  inorbi  subita  vi,  sive  curis  et 
laboribus  oppressus,  quod  antea  nemini  contigerat,  in  ma-    Aug.    de 
gistratu  mortuus  est.     Inde  minor  aliquamdiu  ordinum  in  Civit.  Dei, 
urbe  dissensio  fuit :  sed  imperii  sensim  deformata  dignitas, 
cum  plebe  ad  ambitiosorum  hominum  fraudes  parum  cau- 
ta,  et,  vel  potestatis  exercendai  causa,  quibuslibet  rogatio- 
nibus  accipiendis  facili,  multasciscerentur,  quai  reipublicse 
decus,    et   ad   extremura   ipsa  fundamenta  convellerent : 
documentum  insigne  res  regentibus,  ne  vulgus,  si  re  familiari 
commoda    uti   possit,    majora    non    cogitaturum,    injuriis 
opulentiorum  ad  cupiditatem  potestatis,  qua  uti  non  didicit, 
adigi  patiantur. 

28.  Legem  quoque  de  suffragiis  circum  ha;c  tempora 

latam  esse  crediderim,  qua  Patres  in  comitiorum  incertum  Liv.  i.  17. 
eventum  auctores  fieri  cogebantur.  Hactenus  enim  eo  jure 
utebantur,  uti  magistratum  gerere  non  posset,  cui  populi    Cic.  pro 
suftVagiis  datus  esset,  nisi  Patres  auctores  fuissent  facti.  ^1^°^.  c.  3. 
Continebantur    interdum    hoc    vinculo    improvida    plebis 
studia  :  et  quauquam  raro  reprehenderent  comitia  Patres, 
tamen,  quia  jus  ipsis  erat,  tanquam  reprehensuri  metueban- 
tur.     Tum    vero    ferente    legem    tribune    plebis    Micnio,  Cic.in  Bru- 
populi  quidem  aucta  potestas ;  sed  eadem  opera  salubris '°' ^' ''*• 
et  reipublicje  decora  comitiorum  severitas  debilitata  est. 

29.  Q.  Hortensio    dictatore   mortuo,    creatum    alium,  Pig'i-mAn- 

„      „   ,  .         nal.  Rom. 

quidam   auctores  sunt,   rei  gerundae   causa,    Q.  Fabmm  anno  466. 

Maximum,    cujus    tertia    hajc   dictatura   fuerit.     Ei    L. 

Volumnius  C.  F.  C.  N.  Flamma  Violens  magister  equi- 

tum   fuisse  dicitur.      Bellum    enim    ea   tempestate    cum    Liv.  Epit. 

Volsiniensibus  erat,  Etrusca  gente.     Id  opportunum  fuit, 

ad  exhauriendum  quicquid  in  urbe  novis  rebus  pronum,  ac 

superioris  discordiae  nimium  memor  esset.    Accessit  etiam 

*  vEscmZc<o]  Locus  fuit  aesculis  go  indicat.  Turn  enim  'sylva- 
consitiis,  infra  iiibeiii,  ut  appa-  rnm  insi^nibiis  '  nrbs  '  distin< 
ret  ex  eo  Pliuii  loco  quern  mar-      guebatur.'  Id.  ibid.  Crev. 


1420  T.    LIVII    LIBRI    XI.   SUPPLEMENTUM. 

nova  bellancli  cum  Lucanis  causa :  qui  Thurinos,  Italiae, 

qua    magna     Grtccia    est,    civitatem,  pra^ejaves    accolve 

multis  injuriis  ad  ficlem  Komauorum  confugere  compule- 

Plin.         rant:  bellumque  adversus  Lucanos  C.  ^lio  tribuuo  plebis 

^ixxn.  ,  j.Qgjjj,jg  populus  sciverat.  Educti  igitur  exercitus,  et 
utrobique  res  gestae  sunt,  quarum  memoria,  cum  auctorura 
qui  eas  perscripserant  annalibus,  amissa  est.  Thurini  C. 
jElio  statuam  et  coronam  auream  dono  dederunt.  Consu- 
latus  C.  Claudii  Caninje,  M.  yEmilii  Lepidi"*  nulla  re 
memorabili,  qu«  tradita  reperiatur,  insignis  sequitur;  nisi 
quod  Etrusca  et  Lucana  bella  turn  etiam  gesta  videntur. 
Auct.  de    Manii  etiam  Curii  de  Lucanis  reperitur  ovatio :    quaj  et 

vir.  illust.  inter   quatuor    ejus  triumphos,    toties   enim    triumphasse 

Fasti  Capit.  ill"™  iuvenio,  numeranda  est.     Sed  quo  anno,  quove  in 
magistratu  aut  imperio  res  eas  gesserit,  ignoratur. 

30.   Major  inde  moles  et  clade  non  contemnenda  nobilis 

Polyb.  II.  exorta  est,  bello  cum  Senonibus,  Gallica  gente,  contract©. 

Hi  sjepe  bellum  cum  populo  Romano,  saepe  pacem  habue- 

rant ;  jamipie  decimum  ferme  annum  post  cladem  in  agro 

Liv.  X.  29.  Sentinati    acceptam,  cum    Decio   se    devovente    magnus 

eorum  numerus  ciesus  est,  quieverant ;  nisi  quod  juventu- 

tem  suam  adversus  Romanos  mercede  ab  Etruscis  conduci 

paterentur  :  tum  vero  majore  cum  nianu,  quam  aliquot  ab 

annis  suevissent,  in  Etruriam  j)rogressi,  Arretium  obside- 

Polyb.         bant.     Arretini  foedus  a  Romanis  et  antea  petieraut :  sed 
liv.  X.  37.  .    ,     • 

eo  negato,  impetraverant  inducias,  quarum  tempusnonduni 

exierat.  Ceterum  major  in  eo  spes  erat  venturi  auxilii, 
quod  arma  Gallica  nunquam  concuti  sciebant,  quin  earn 
rem  magnopere  ad  se  pertinere  Romani  arbitrarentur. 
Itaque  missis  in  urbem  legatis,  ut  sibi  subveniretur  adver- 
sus communem  hostem,  petebant.  Interea  se  circumegit 
annus,"  quo  C.  Servilius  Tucca,  L.  Ca?cilius  Metellus 
Sigon.  in  consules  fuerunt.  Pro  Caecilio  Coelium  annales  quidam 
Fastos.  memorant.  Sed  Coelice  gentis  inferior  nobilitas  ante  annum 
ab  urbe  coadita  sexcentesiraura  sexagesimum  consularem 
imaginem  nuUam  habuisse  creditur. 

^  A.  U.  C.  4G7.  A.  C.  285.  "  A.  U.  C.  468.  A.  C.  284. 


SUPPLEMENTUM 

LIBRI   XII. 

IIISTORIARU3I 

T.     LIVII     PATAVINL 


1.  P.  CoRNELio  DoLABELLA,  Cn.   Domitio  Calvino 

consulibus,"  cum  iterum  Gallici  belli  terror  se  conimovisset,  ^.^^ 

multosqiie  Tuscorum  arma  cum  Senonibus  sociare  nuntia-      Marian. 

retur,    Arretinorum   periculum  sibi  minima  negligendum    poiyb^m. 

esse  Patres  censuerunt.     Sed   quia  neque   Dolabella  ex  19. 

Volsiniensi  agro,  neque  ex  Lucania  Domitius  exciri  sine 

rerum    gerendarum  incommodo    poterant  ;    L.   Caecilium 

Metellum  prioris  anni  consulem,  turn  pra^tura  fungentem, 

ad  Arretinos    obsidione  liberandos  quamprimum  coactis    L^^'  ^P''* 

copiis   exire  senatus  jussit.     Ne  tamen  temere  sumtum  Poiyb. 

esse  belium  videretur,  prsemitti  legates  placuit,  iiuntiatu- 

ros  '  Arretium  in  fide  Romanorum  esse  :  justiusque  factu-    ■'^PP'^; 

''  ,     apud  iulv. 

ros  videri  Gallos,  quando  foedus  cum  Romano  populo  Ursin. 
habeant,  si  adversus  amicos  atque  socios  juventutem  suam 
conduci  non  patiantur.'  Ha^c  legatio  cum  pagos  Senonum 
circumiret,  Britomaris  quidam  regii  generis  ferox  adoles- 
cens,  cujus  pater  inter  Etruscorum  auxilia  caesus  a  Roma- 
nis  fuerat,  insana  vindictie  cupiditate  flagrans,  non  homines 
modo  comprehensos,  sed  et  ipsa  sacrosancti  muneris  insignia, 
minutatim  dissecuit  sparsitque. 

2.  Rei  tam  atrocis  fama  cum  hinc  in  urbem,  inde  in 
castra   Dolabellaj  consulis  accidisset,  irritatis  vehementer 

"  A.  U.  C.  469.  A.  C.  283. 


1422  T.  LI VI I 

Liv.  Epit.  animis,  belluni  Senonibus  indictum  est :  statimque  missos 

^"-  fecit  Etruscos  Dolabella,  mac;nisque  itineribus  cum  exerci- 

Appianus.  o.    .  •  t-»-  i    /-  o 

tu    per  Sabiniim  ac   Ficenuin  agrum  ad  hues  t^enonum 

contendit.     Senones    subito  hostium  incursu,    et  absente 

copiariim  suarum  robore,  cum  paucis  et  inconditis  occur- 

rentes  facile  profligantur.    Consul  nullo  dato  victis  spatio 

Dionysius  cxurit  vicos,  axlilicia  omnia  diruit,  vastat  agrum  omnem  : 

ap.  iu\v.     jpniquc   pubcribus  occisis,  imbelli  mulierum  et  puerorum 

multitudine  abducta,  quam  paucissima  potest  humani  cul- 

Appianus.    tus  vestigia  in  locis  relinquit.    Britomaris  captus,  et  vario 

cruciatuum  genere  tortus,  ad  triumphum  servatur.     Per 

Hist.  IVIis-  eosdem  dies  haudquaquam  pari  fortuna  res  apud  Arretium 

*^p  ',"■       gestJe.     L.  Caecilius  preetor  ante  ipsum  oppidum  cum  Se- 

19.  nonibus   Etruscisque  adverso    Marte    conflixit.      Septem 

C"^  "^i\  .     tribuni  militum,  multique  pra^terea  insignes  viri  cum  ipso 

in.  17.        praitore  caesi  sunt:  ex  legionibus  et  auxiliis  hominum  mil- 

ros.  III.    ijj^  jjj^jg  minus  tredecim  desiderata. 
Appianus.        '^-  ^^^^  minor  apud  Gallos  hujus  victorias  leetitia,  quam 
cognito  patriae  excidio  luctus  atque  consternatiofuit.  Con- 
tractis  qui  ubique  per  Etruriam  militabant  popularibus,  ho- 
mines ira;  ac  doloris  pleni,  consilii  speique  inopes,  cum  sedes, 
quibus  reciperentur,  nullas  usquam  haberent,  quasi  fato 
Eutrop.  1.  quodara  ad  exitium  eos  trahente,  Romam  pergendi  capiunt 
"•  impetum  :     '  non   aliter  patria?  suaj   vastatoribus   rependi 

vicem  posse,  quam  si  urbem  ipsorum  simili  clade  aftcctam 
intueri  cogerentur.  Neque  minoribus  animis  viribusquo, 
causis  etiam  acrioribus,  ab  Arretio  Romam  peterc,  quam 
majores  sui,  ab  cjusdem  Etruria?  oppido  Clusio  profecti, 
eandem  illam  urbem  occupassent.'  His  inter  se  vocibus 
instincti,  ruunt :  natura  impatientes  morae,  et  turn,  ut 
Appianus.  incautos  hostes  opprimerent,  etiam  consilio  properi.  Sed 
per  hostilem  regionem  ducentibus  varia  impedimenta  ob- 
jecta  sunt :  spatiumque  fuit,  quo  provideri  adversus  hunc 
tumultum  posset. 

4.  Ita  rejecti,  dum  per  ignota  et  infesta  omnia  nulla 
certa  destinatione  vagantur,  in  Domitium  consulem  inci- 
dunt :  protinusque  cum  eo  conserunt  manus.  Sed  adver- 
sus rationem  atque  disciplinam  infelix  temeritas  fuit. 
Occisis  in  praelio  multis,  reliqui,  desperatione  atque  rabie 


LIBRI    XII.    SUPPLF.MENTUM.  1423 

accensi,  ferrum,  quod  frustra  in  hostes  strinxerant,  suis 

corporibiis  admoverunt.  Ita  florentissimam  modo  iiationem 

ob  sceliis  iiiterfectoruni  lei^atorum  tarn  velox  tamque  ve- 

hemens  ultio  coniprehendit,  ut,  aliquot  mensium  intervallo 

penitus  excisa,  inter  gentes,  quaruni  jura  violaverat,  nu- 

merari  desierit.     Nam  et  parvze  Senonum  reliquise,  quie 

ad   Boios,  vicinam  et  consanguineam  gentem,  se  recepe- 

rant,  eodem  anno  a  Dolabella  consule  internecione  deletae  Flor.  1. 13. 

sunt.     Cum  enim  atrocitate  cladium  suarum,  et  ejusdem 

calamitatis  metu,  Boios  Etruscosque  concivissent,  ad  la-    Polyb.  u. 

cum,  qui  Vadimonis  appellatur,  pugna  commissa,  magnus 

Etruscorum  numerus  caesus  est,  Boii  perpauci  eftugerunt, 

Senonum  omne  nomen  ita  periit,  ut  nemo  superesse  puta-  Flor. 

retur  ex  ea  gente,  quje  Ilomam  urbem  incenderat.    Sub    Polyb.  n. 

id  tempus   Senam  coloniam  deduetam  esse  vero  propius 

videtur;   quo,  liomanis  universa  regione  potitis,  nomen     Plin.  m. 

Senonum  in  ea  parte  Italiae  funditus  interiit. 

5.  Etrusci  tamen  Boiique,  sequente  statim  anno,''  cum    Polyb.  n. 

-1       20 
ex  iis,  qui  puberes  interea  facti  fuerant,  exercitum  supple-      ' 

vissent,  iterum  fortunam  pugnie  tentare  sunt  ausi.     Turn 

igitur  a  Q.  /Emilio  Papo  victos  fuisse  crediderira.   Hujus 

enim  et  C.  Fabricii  consulatus  primus  cum  in  annum  inci-  Dionys  ap. 
-,,.,.  o    J  rulv.Ursin. 

dit,  Papoque  provmciam  Etrunam  obvenisse  constat,  feed 

in  plerisque  annalibus,  qui  adhuc  leguntur,  rerum  istarum 

memoria  niajorum  interventu  obliterata  est.     Quod  enim 

tot   continuis   bellis   atque    victoriis    maxima   virtutis   et 

potential  incrementa  Romanus  populus  quotidie  caperet ; 

adductae  in  metum,  quae  adhuc  per  Italiam  sui  juris  erant 

civitates  gentesque,  maximum  atque  periculosissimum  con- 

tlavere  bellura  :  junctis,  tanquam  ad  communes  omnium 

hostes    prajdonesque    opprimendos,    consiliis   et  viribus. 

Neque   difterri   arma  visum  est,  donee  adhuc   Boiorum 

Etruscoruraque   reliquiae  distinendis    Romanorum   copiis 

sufficerent. 

0.  Primi  Samnites,  fracto  rursum  foedere,  cum  Lucanis    Li^.  Epit. 

Bruttiisque  palam  sociantes  consilia,  proruperunt.     Sed  j^jjj, 

hos  C.  Fabricius  consul  compluribus  pra;liis  vicit :    uno 

p  A.  U.  C.  470,  A.  C.  282.  Q.  /Emilio,  C.  Fabricio  Coss. 


14*24  T.  Livii 

Plin.       maxime  memorabili,  cum,  Tlnirinam  uibem  iterum  pre- 

^i'r^'\".^'    mente  Static  Statilio,  si";nis  coUatis  dirnicatum  est;  fusis- 
Val.  Max.  '      " 

I.  8.  C.  pt  one  magna  cum  stra;5e  hostibus,  ipsa  otiam  castra  expug- 

Animian.     ns^to,  captaque.     3Iemoriae   proditum   est,   cum    strcnue 

Maicellin.  -,    n    \  i  r^ 

XXIV.  15.  castra  deienderentur,  scalas  afFerente  quodam  vasti  corpo- 
ris jiivene,  Romanos  animates  plenam  victoriam  reporta- 
visse.  Ca^sa  dicuntur  in  prselio  et  castris  hostiura  millia 
viginti :  quinque  millia  cum  ipso  imperatore  signisque 
militaribus  viginti  capta  sunt.  Postero  die  cum  donaret 
COS  consul,  quorum  insignis  opera  fuerat,  vallaremque 
coronam  ei  se  daturum  dixisset,  qui  castra  hostium  primus 
transcendisset,  qua?situs  ingenti  studio  reperiri  non  potuit  ; 
si  miles  fuisset,  ultro  se  oblaturus  huio  tauto  honori- 
Crcditum  igitur  vulgatumque  est,  Martem  ipsum  auctorem 
ejus  operis  causamque  victoria;  fuisse  ;  consulisque  edicto 
supplicatio  ei  est  habita,  militesque  laureati  magna  cum 
Ixtitia  supplicatum  ierunt. 

Zunaras.  7.     Conspirantes    adversus    Roraanum    populos    nullis 

adhuc  auxiliis  publice  Tarontini  juverant :  qui  prajcipui 
foederis  istius  auctores,  tamen  aliorum  laboribiis  quam  suo 
discrimine  lacessi  Komana  arma,  belliijue  eventum  prae- 
ttntari,  sapientius  arbitrabantur.  Sed  minime  diu  tenuit 
ista  dissimulatio,  quin  casu  quodam  insana?  plebis  tcmeri- 
tatcm  provocante,  civitatis  consilia  nudarentur.  Jam  turn 
ea  Italia;  ora,consuotudine  Gnrcorum,  a  quibus  Tarentus 
ceterarumque  urbium  pars  pleraque  condita^  fuerant,  deli- 
ciis  spectaculorum  atque  histrionum  immodice  gaudebat : 
Sirabo,  I.  pra?cipua  Tarentinoruni  luxuria,  quosadeo  corruptis  mori- 

VI.  p.  280.    bus  egisse  memorant,  ut  plurcs  epulas  ludosque  solennes 

hhlT.    I.   18.  .  •     T  -r-i 

Zoiiaras.      reciperent,  quam  anni  dies  essent.  Forte  in  theatro  majore 

Appian.  ap.juxta  portum  sito  ludos  spectabant;  cum  L.  Valerius,  (alii 
Fulv.Ursin.  ^  ,.  .  x   ,  •  ,.      ,  i^     '  " 

Lorneiium nominant,)  duumvir  navahs,  decemque  Komanvc 

naves  portum  introiturae  se  ostendunt :  pernicioso  utrisque 
Zonaras.      errore,  cum  ignari  rerum  omnium  Romani  tanquara  amicum 

et  hospitale  littus  peterent ;  Tarentini,  conscientia  vecor- 

des,  classem  hostili  animo  consilioque  missam  esse  inter- 

pretarentur. 
Appi.nus.        8.  Adest  Philocharis,  quem  ob  turpitudinem  vitae  cives 

sui  Thaidem  appellabant.     Is,  veterum  quorundam  fte- 


LIBRI    XII.    SUPPLEMENTUM.  1425 

deruni  illata  mentione,  fas  esse  Romanis  negat  Lacinium 
proinontoriiim  prajternavigandi  :  '  obviam  iri  stolide  fero- 
cibusbarbaris,  superbiamque  malocoerceri,' jubet.  Accla- 
niat  temeraria  multitude,  prae  continua  crapula  non  bene 
incutis  compos.  Hominis  fcedissimi  de  tatita  re  sententia 
omnium  assensu  accipitur :  nee  mora,  decurritur  ad  arma 
navesque.  liomani,  nullam  ad  rem  minus  quamad  pugnam 
parati,  fugve  se  committunt.  Sed  celcriter  insequtntibus 
Tarentinis  evadunt  naves  quinque :  totidem  a  pluribus  Dio  apnd 
circumventee  in  portura  rediguntur  :    ex  his  denrimuntur  Ful^-^^rsm. 

.  .  '  Appian. 

cum  ipso  duumviro  quatuor ;  una  capitur  :  homines  aetate  Oios.  iv.  i. 

et  robore  militari  interficiuntur  :  cetera  turba  in  servitu-  '^°"^.'"- 

Appian. 
tern    venditur.     3Iox    ab    eadem    animi    levitate   bellum 

Thurinis  inferunt,  criminantes '  eorum  opera  Romanum  ea 
in  loca  venisse,  qui,  Grieci  cum  essent,  barbaram  gentem, 
quam  cognatos  vicinosque  Tarentinos,  dubiis  rebus  defen- 
sores  habere  maluissent.'  Urbs  in  potestatem  redacta 
diripitur  :  ejiciuntur  principes  :  pra^sidiura  Romanum  pac- 
ta incoluniitate  dimittitur, 

9.  Romic  re  audita,  erat  quidem  pro  magnitudine  inju-  Dio. 
riie  non  levis  indignatio  :  sed  beUum  novum  ea  tempestate 
sumi  non  phxcuit.     Legatio,  quae  de  injuriis  quereretur,    Liv.  Ep. 

decreta,  maiidatumque   lesiatis,  '  ut  cantos  restitui,  Thu-  V''- 

'  .         .  .  Appianus, 

rinis  res  ablatas  aut  aistimationem  justam  reddi,  exules 

reduci,   rerum    istarum   auctores   populo    Romano   dedi 

postularent.'     INIore  Graicarum  urbium  in  theatro  concio- 

neni  populi  cogere  Tarentini  solebant.     Hue  aegre  admis- 

si  legati  turbam  ebrietate  et  otio  lascivientem  repererunt :    Dio   ap. 

nam  tum  quoque  dies  festus  agebatur.    Ibi  cum  legationis  •^"'^•L'"'°' 

princeps  L.  Postumius  verba  facere  orsus  esset,  ludibriis 

petulantissimaj  multitudinis  exceptus,  multo  etiam  acrio- 

res   odiorum    causas    retulit    Romam,    quam    extulerat.  Ores. 

Quippe  tam  contemtim  habuerant  eum,  ut  sermoni  ejus 

de  cetero  quidem  attenderet  nemo  ;  sed  quoties  aliquid  ut 

ab  homine   Romano  parum  Griece  prolatum  esset,  tota  Dionys.ap. 
,  ,         .        .  ,       ,  .  ^  .    Fulv.Ursin. 

concio  solveretur  in  risum  ;   barbarum  increpantes  convi- 

ciarentur ;   cultum  legatorum,  nam  togati  aderant,  explo-  Dio. 

derent;  postremo  etiam  theatro  extrudcrent,  jura  gentium  Dion^s. 

nequicquam    invocantes.     Foedum    inde    dictu,   sed    ad 


142G  T.  Livii 

licentiee  jwpularis  coeicpiulani  tenieiitatem  utile  exem- 
|)luin  traditur.  Abeuntibus  logatis  inter  conl'ertam  Ta- 
rentinorum  turbara,  quee  in  ipso  theatri  exitu  constiterat, 

Appian.       scurra  quidam  Philonides  (nam  hoc  quoqiie  moribus  suis 

corrupta  civitas  debet,  ut  celebrata  sint  anualibus  scurra- 

rum  nomina,  Tarentinorum  principura  ignorentur)  sacra 

legatorum    vestimenta,    canis    impudeiitis    instar,   urina 

Val.  Max.  respersit.      Unius  spurci  et  furiosi  honiiuis  ea  noxa  videri 

. '.  *  ■  potuisset,  nisi  protinus  agnovisset  temulenta  civitas,  risu- 
que  et  plausibus  factum  illud  comprobantium  totum  thea- 
trum  insonuisset,  Postumius  hac  voce  edita,  '  Accipiraus 
oinen,  o  scurra,  quando  et  ea  nobis  datis,  qua?  non  peti- 
mus,'  conversus  ad  niultitudineni,  vestemque  ignoniinia 
affectam  ostentans,  ubi  redintegratis  cachinnis  etiam 
versus  in  populum  Rornanum  contumeliosos  cani  saltari- 
DloctZo-que  videt,  '  Ridete,'  exclaniat,  '  ridete,  Tarentini,  dum 

Dionvs        ^^c^^  '•  nam  postea  quidem  large  flebitis.'     Iratis  ad  haec 

Appian.  Tarentinis,  '  Et  quo  magis,'  inquit,  '  stomachemini,  prae- 
dico  vestem  istam  sanguine  multo  vobis  eluendam  esse.' 
Post  hsec,  nuUo  alio  accepto  response,  abnavigarunt. 

10.  Jam  Romaj  magistratum  occeperant  L.  ^milius 
Barbula,  Q.  Marcius  Philippus  consules.*  His  senatum 
habentibus,  cum  et  praitextam  (nam,  uti  erat  foedata,  eani 
attulerant  legati)  cernerent,  et  ipsis  exponentibus  celerum 
injuriae  tam  multiplicis  ordinem  discerent  Patres,  commo- 
tis  majorem  in  modum  animis  omnium,  dubium  non  erat, 
quin  armis  vindicari  contumeliam  oporterct.  Sed  quia 
tot  aliis  adversus  validissimas  gentes  bellis  districtae  vires 
erant,  statimne,  an  postea,  contra  Tarentinos  mittendus 

Dionys.  exercitus  esset,  parum  expediebant :  multosque  per  dies 
ab  orta  luce  ad  occasum  solis  re  in  senatu  disceptata,  cam 
alii  '  nihil  tentandura  priusquam  ceteree  civitates,  aut 
saltem  qua?  finitinije  Tarento  essent  pacarentur,'  alii  '  sine 
mora  decernendum  esse  bellum '  pugnarent;  postremo 
numeratis  sententiis  senatusconsultum  factum  est,  '  ut  de 
bello  Tarentinis  inferendo  ad  populum  ferretur,'  Id  cum 
populus  consensu  jussisset,  ad  iEmilium  consulem,  qui 
jam  in  Samnium  ad  exercitum  profectus  fuerat,  scriptae 

1  A.  U.  C.  471.  A.  C.  281. 


LIBRl    XII.   SUPPLEMENTUAf.  1427 

sunt  literae,  '  ut  omissis  praesentihus  castra  in  Tarentino  Appianus. 
agro  poneret,  et,  nisi  de  illatis  injuriis  satisfaceret  populus  Zonaras. 
Tarentinus,  eum  justo  pioque  bello  persequeretur.' 

11.  Tarentini,  non  amplius  cum  paucis  et  inermibus 
honiinibus,  sed  instructo  exercitu  negotium  sibi  futuruni 
esse  cernentes,  tanquam  ex  diuturna  crapula  expergefacti, 

jam   serio   quid    faciundura   esset   consultabant :    bellum  Appianus. 
accipere  periculosum  ;   imperata  facere  servile  videbatur  : 
rieque  vitari  utrumque  poterat.     Variantibus  igitur  sen- 
tentiis,  exsurgens  quidam,  '  Quid  fiustra  dies  altercando 
terimus,'  inquit,    '  Tarentini  ?      Vcnerunt    tempora,    quic 
facta  magis  quam  verba  postulent :    sed  ad  quae  ex  usu 
publico    adniinistranda  consiliis   rectis   opus   sit,    et   ore 
libero.     Neque   sane   moveor,     quod    antehac   communi 
(pjodam    liberarum   civitatum    niorbo,   dictis   ad  gratiam   Eclogaj  ex 
compositis,  etiamsi  crebro  nocerent,  estis  oblectati :  turn         ""     ' 
enim,  ut  fit  inter  res  prosperas,  quid  potissimum  reipubli- 
ca»  conduceret,  parum  animadvertebatis.     Jam  autem  in 
finibus  nostris  exercitus  Romanus,  et  ante  ipsas  portas 
liostilis  terror  est:    eo  magistro  prof uturajucund is  facile 
discetis  anteponere. 

12.  '  Neque  sic  accipiatis,  tanquam  exprobraturus 
prieterita  surrexerim  :  nam  veterem  (piidem  culpam 
interapcstive  objicere,  inimici  et  alienis  erroribus  potulan- 
ter  insultantis  animi  est  :  probi  viri  et  salutis  communis 
studiosi,  peccata  civitatis  tegere,  aut  excusare  malunt, 
nisi  quoties  ad  calamitatem  publicam  amoliendam  przeter- 
itarum  oftensarum  recordatio  grande  momentum  habet. 
Nam  ab  errore  quidem  omni,  homines  cum  simus,  immu- 
nes  haberi  velle,  nimium  et  superbum  :  sed  ad  eundem 
lapidem  crebro  impingere,  neque  saltem  eventu  temerita- 
tem  castigante  ad  cautionem  erudiri,  id  vero  jaravix  bene 
humanum  est.  Ad  unius  hominis  vocem  naves  Romanas 
depressimus:  mox  Thurios,  cognatam  gentem,  hostilibus 
odiis  vexavimus,  quod  ab  Romanis  defendi,  quam  a 
Lucanis  Bruttiisque  diripi  maluerunt :  legatos  Romano- 
rum  per  turpem  dictu  contumeliara  violari  tuliraus.   BelUim 

igitur,  quo  carere  potuimus,  et  grave  bellum,  et  periculo-  yIot.  i.  18. 
sum,  et  improvisum,  alienissimo  tempore  nostro  attractum 


1428  T.  LI VI I 

est.  Denique  jam  in  agro  I'arentino  TJomana  castra  sunt : 
et  nos  adhuc  incerti  oniniiini,  helium  forniidabile  an  pacem 
indecoram  satius  sit  accipi,  deliberamus. 

13.  *  Atque  utinam  nunc  dcniuin  obliti  blanditiaruni, 
obliti  privatoruni  conimodoruni,  ditiuitatem  utilitaten»que 
pul)licam  spectautes  in  commune  consuleiemus !  Esset 
unde  vel  foedera  honeste,  vel  arma  tuto  sunierentur.  Nunc 
in  duas  vos  abire  partes,  ct  propemodum  iactiones  video, 
non  Judiciis,  aut  ex  conditione  rerum  sumto  consilio  ;  sed 
suis  quistjue  causis  ducitur.  Cur  enim  tam  paucos  juve- 
nes  et  pauperes  in  ea  sententia  esse  video,  quae  pacem 
laudat  ?  aut  cur  nemini  fere  divitum  et  seniorum  bellum 

Zonar.  placet?     An  alia  tam  icqualiter  divisie  civitatis  causa  est, 

(juam  quod  hi  rebus  quietis  foenore  suo  asjisque  frui 
voluut ;  illi,  si  helium  conflatum  sit,  in  imperiis,  aut  ex 
liccntia   pritdie  compendium  sperant?     Etiam  olim  hoc 

Diodor.  morbo  lahoramus,  neque  a  longo  jam  tempore  respuhlica 
nostra  hominihus  caruit,  qui  domesticas  opes  augere  stu- 
derent,  etiam  cum  periculo  et  dctriniento  civitatis. 

14.  '  Quihus  omnibus  occurrere  poteritis  rectissime, 
(dicendum  enim  est  quod  ex  pra?sentibus  utilissimum  esse 
censeo,)  si  neque  pacem  ematiseaconditionum  vilitate,quae 
jura  libera'  civitatis  minuat,  neque  vestras  tantummodo 
vires    belli   tam   dillicilis  terrorihus  opponatis.     Sa^pe   a 

Appian.  majoribus  copiarum  nostrarum  imperium  externis  ducibus 
commissum   est.     Archidamum,    Agesilai    filium,  postea 

Strabojl.vi.  CleonynHim,  mox   Agathoclem,  Peloponneso  aut  Sicilia 

^'  '  evocavimus.  Memoria  nostra,  cum  finitimorum  arrais 
Liv.  VIII.  infestaremur,  Alexandrum  Epirensem  patres  nostri  acci- 
verunt.  Eo  consilio  non  solum  ipsi  commodis  rebus  usi 
sunt,  sed  etiam  nobis  florentes  reliquerunt.  Est  eadem 
hodie  inter  nos  et  Epirotas  amicitia :  neque  illi  hodie  ex- 
ercitu  ac  duce  minus  valent.  Et  recens  beneficium  nostrum 
Pausan.  1.  Pyrrhus  habet,  qucm  Corcyraosoppugnantemjusta  classe 

'•  juvimus.     Ergo  non  meum  hoc,  sed,  qui  ante  nos  rempub- 

licara  banc  felicissime  rexerunt,  hominum  sapientissimorum 
consilium  esse  existimatote  :  quod  vel  ideo  sequi  debetis, 
quia  in  priore  exemplo  quasi  totam  ejus  rationem  cum 
eventu  ipso  perspicere  potestis. 


LIBRI    Xir.    SUPPLEMENTUAl.  1421) 

15.  '  Sed  tamen  etiam  alioquin  argumenta  magna  sunt 
et  evidentia.  Nemo  inter  nostros  ita  excellit,  ut  ei  aequo 
animo  parituri  sint  ceteri :  qu?e  vero  sint  eemulationis 
j)ericula,  quoties  acri  et  potentc  cum  hoste  res  est,  scitis. 
Et  quemcumque  faceretis  iraperatorem,  vel  nimio  pacis 
studio,  vel  cupiditate  gerendi  belli,  detrimentum  vestris 
rebus  aftbrrc  posset.  Taceo  adversum  Koniauos,  gentem 
armis  induratam,  non  quolibet  duce  bellura  tuto  geri. 
Verum  enimvero,  quemadmodum  nemo  dubitat,  virtute  et 
consilio  militari  ante  Pyrrhum  nemo  est.  Sed  venire 
forsitan  nolet.  Imnio  vero,  quia  rerum  gerendarum  cu-  Plut.  ia 
pidissimus  bellum  in  praesentia  nullum  aliud  habet,  non  y"i°'*^- 
modo  veniet  ipse  lubenter,  sed  etiam  adducet  copias 
validas  et  pnoliorum  non  rudes.  Et  ne  ab  ipso  liberlati 
nostrae  metuaraus,  iis  cum  eo  condition ibus  transigetur, 
quibus  respublica  in  tuto  sit.  Hac  ratione  fiet,  ut  bona 
cum  spe  sumcre  bellum,  et  vel  impetrare  pacem  conimo- 
dam,  vel  etiam  dare  gloriosam  possimus :  quanquam  hoc 
potius  eventurum  non  improbae  spei  est,  ut  prius  Roraani 
nobiscum  eequis  legibus  transigant,  quam  hoc  rerum  statu 
Pyrrhum  accipiant  in  Italiam,  qui  quondam  ex  eadem 
Epiro  minoris  aliquanto  gloriae  potentiaeque  regem  timu- 
erunt.' 

IG.  Hoc  consilium  non  eo  tantum  vicit,  quod  publicae 
salutis  viam  hand  aspernandam  aperuisse  videbatur ;  sed 
etiam  contrarias  in  opiniones  divisa  concione,  cum  neutra 
pars,  obsistente  altera,  pertendere  posset,  quod  proximum 
erat,  sententiam,  quae  media  quodammodo  videbatur,  uni- 
versi  prjetulerunt.  Ferunt,  vulgato  per  civitatem  rumore,  Plut.  m 
decretum  de  Pyrrho  acciendo  factum  esse,  Metonem  quen-  ■^^  °'  ^^' 
dam,  hominem  frugi,  sumta  corona  marcida  et  facula, 
ebriorum  more,  cum  tibicina  theatrum  intravisse  :  populum 
Tarentinum,  solita  lascivia,  jussisse,  '  ut  progressi  in  me- 
dium, ille  voce,  muliercula  tibia  canerent/  Turn  Meto- 
nem, facto  silentio,  dixisse  :  '  Bene  facitis,  Tarentini,  quod 
saltandi  canendique  copiam  praestatis  quibus  libet :  nam 
Pyrrho  in  urbem  admisso  vix  erit,  ut  liceatamplius  nostro 
nobis  arbitratu  vivere.'  Moto  ad  hjec  populo,  atque  orto 
murmure,  veriti  qui  auctoresinjuriarum  adversus  Romanes 


1430 


T.    LIVII 


Zonar. 
Oros.  IV.  1 


Zonar. 


Justin. 
XVIII.  1. 


Aug.  de 
Civ.  Dei, 
in. 17. 

Ennius  ap 
Cic.  11.  de 
Divinat.SG 

Plut.  in 
Pjrrho,  27 

Justin, 
xviii.  1. 
Plut. 


fuorant,  ne  pacilicis  consiliis  valentibiis  a<l  supplicium  ipsi 
dedereiitur,  incrcpito  vulgo,  '  quod  ab  homiue  temerai  io 
tam  indigne  derideri  pateretur,'  impetu  facto,  Metoneni 
theatio  exegerunt.  Ita,  nemine  deinceps  adversante,  de- 
cretum  ratum  fuit. 

17.  At  Romanus  consul,  cum  nihil  ab  Tarentinis  paca- 
ti  responderetur,  praeterea  raitti  ad  Pyrrhum  legates  cum 
muiieribus  accepisset,  ad  belli  consilia  conversus,  agrum 
populatur,  oppida  alia  pugnando,  alia  deditione  capit, 
danino  ac  terrorc  complet  omnia.  Mittuntur  etiam  ad 
prohibendas  injurias  ab  Tarento  copiae  :  titconflictusacer  : 
sed  supcriore  Romano,  multis  suorum  amissis,  Greeci  in 
urbem  compelluntur.  iEmilius  rcgionem  omnem  impune 
vastat  uritque.  Territis  ea  clade  Tarentinis,  ut  multitudo, 
quanto  secundis  rebus  insolentior,  adversis  tanto  impensius 
in  timorem  prseceps  est,  Agidi,  qui  Romana;  amicitiae  re- 
tinendaj  perpetuus  auctor  fuerat,  imperium  permittitur. 
Cu|)iditatem  spemque  pacis  auxerant  ex  principibus  qui- 
dam  al)  Romano  ducc  dimissi,  qui  humanitatem  ejus,  et 
ceteros  etiam  Tarentinos  superiore  preclio,  aut  per  agros 
passim  exceptos,  indulgenter  atque  benigne  haberi,  prsedi- 
cabant. 

]8.  Sed  mutavit  aninios  erexitque  Cineae  fiducia,  cum 
auxiliaribus  copiis  ab  Epiro  venientis.  Namque  Pyrrhus 
ingens  animi,  et  Magni  modo  Alexandri  aemulatione  vas- 
tissimum  imperium  spe  complexus,  ipsis  quasi  fatis  invi- 
tantibus,  ad  perticienda  quae  destinasset  pandi  sibi  viam 
credebat.  Confirmatum  etiam  oraculi  Delphici  voce  nar- 
rant,  ambigui  quidem  sensus,  et  utramvis  in  partem  facilis 
flecti,  sed  quod  interprete  cupiditate  rex  pro  certo  et  se- 
cundo  acceperit :  quippe  de  belli  quod  suscepturus  esset 
eventu  consulenti  redditum  responsum  ferunt :  '  posse  eum 
.  Romanes  vincere.'  Sed  plus,  opinor,  animorum  dabat 
Tarentina  legatio,  quje  ex  sua  civitate,  Lucanisque,  Mes- 
sapiis,  et  Samnitibus,  ceterisque  populis,  qui  eodem  fcedere 
•  tenerentur,  facile  viginti  millia  equitum,  trecenta  quinqua- 
ginta  peditum  conscribi  posse  attulerat.  His  igitur  copiis 
si  Romanes  in  ordinem  redegisset,  baud  magno  negotio 
ceterae  Italiae  domiuationem  se  adepturum  sperabat.    Inde 


LIBRE    XII.   SUPFLEMENTUM.  1431 

brevis  in  Sicilian!  trajectus  ostentabat  insulam,  Agathoclis 
excisa  domo,  vacuam  et  discordem  :  quam  etiam  hieredi- 
tario  jure,  quod  ex  Lanassa  fiiia  Agathoclis  liberos  susce- 
perat,  sux  domui  posse  vindicari  rebatur.  His  ex  sen- 
tentia  confectis  Carthaginem  belle  erat  petiturus. 

19.  Fama  est  Cineam,  praestanti  sapientia  virum,  quo 

immodicas  regis  cupiditates,  paratamque  felicitatem  prse- 

sontibus  bene  utendi  turbaturas,  ipsius  quoc[ue  confessione 

coercendas  esse  ostenderet,  '  quid  devictis  Romanis  agere 

constituisset,'  interrogasse.     Atque  illo  subinde  alias  ex 

aliis   victorias  nascituras   esse   deraonstrante,   subjecisse : 

'  Quid  igitur  confectis  istis  omnibus  acturi  sumus? '    '  Turn 

vero  pacis  et  otii  bonis  affatim  fruituros '  respondente,  ex- 

cepisse  Cineam  :  '  Quid  igitur  vetat,  o  rex,  quin  statim  iis 

fruamur,  cum  prajsto  sint ;  novis  autem  bellis  suscipiendis 

corrumpi  penitus  amittique  possint?'  Sed  Pyrrhus,  iterata  Justin. 

Icgatione  Tarentinorum,  et  ambitione  sua  victus,  '  patriura  f^':^,^.^^'**' 

''  ,    .       .  .         ^on   lib. 

esse'  respondit  '  Epirotis,  non  pro  se  tan  turn,  sed  etiam  xxn. 

pro   sociis  et  amicis  bella  capessere.'     Ceterum  tegendo 

interiori  consilio  suo,  cum  legatis  anxie  pepigit,  '  ut  lato 

ipsis  auxilio  statim  rediret  domum,  neque  diutius,  quam  Zonar. 

necessum  esset,  ab  iis  in  Italia  detineretur.' 

20.  Inde  confestim  ad  bellum  apparandum  ingenti  stu-    Pausan.  f. 
dio  versus,  navium  longarum  magnum  numerum  complevit ; 

alias  prjeterea,  quibus  equi  virique  transportarentur,  ador- 
navit :    plerisque  legatorum   Italicorum,  quo   sub   specie  Zonar. 
honoris  obsidum  vicem  retineret,  in  delectu  agendo  copiis- 
que  conducendis  usus,  ceteros  cum  tribus  armatorum  milli-  Plut. 
bus,  addito  qui  prjeesset  Cinea,  Tarentum  praemisit.     Ho- 
rum  adventu  spes  pacis  abrupta,  abrogatum  Agidi  impe- 
rium,  et  uni  eorum,  qui  ex  legatione  redierant,  decreto  po-  Zonar. 
puli  datum  est.     Neque  multo  post  missus  a  rege  Milo 
Tarentinam  arcem  firmavit  praesidio,  murorumque  custo- 
diam  et  tutelam  sibi  depoposcit :  gratulante  imperita  mul- 
titudine,  quod  penes  peregrinos  molestiam  et  labores  esse, 
sibi  otium  cum  securitate  relictum  existimabat :  annona 
igitur  militibus,  pecunia  Pyrrho,  alacriter  decreta. 

21.  Interea  L.  iEmilius   transmarini   militis   adventu    p     ,. 
cognito,    quo   tutioribus  locis  hybernaret,   exercitum   in  Strat.  i.  4. 


1432  T.  Livir 

Lucaniam  transducere    instituit.     Erat  iter  per  angustos 

quosdam  calles,  quos  ab  altera  parte  praeruptse  inviaeque 

rupes,  ab  altera  mare,  claudebant :  et  intellectoducis  llo- 

maui   coiisilio   Tarentini   naves   scorpionibus   et    ballistis 

instructas  admoverant   littori,    militemque    per   arctos   et 

obnoxios  tramites  incedentem  missilibus  impetebant.     iE- 

Zonar.         milius  viani  virtuti  negatam  astu  explicuit,  captivis,  quos 

in  ultimum  ag-nien  rejecerat,  latera   prietexens  ordinuni, 

quae  periculo  patebant.     Horum  misericordia  Tarentini, 

dum  suos  ferire  metuunt,  etiam  hostibus  pepercerunt.    Haec 

ferme  eo  anno  ad  Tarentura  gesta.     Iloina;  vero  C.  Fa- 

bricius  Luscinus,  qui  in  consulatu  suo  Samnites  Bruttios- 

FastiCapit.  que  et  Lucanos  prieclare  vicerat,  triumphans  Capitolium 

inojessus  est.     Eundemque  honorora  non  ita  multis  post 

diebus  Q.  Marcius  consul  obtinuit,  ex  Etruria,  rebus  ibi 

prospere  gestis,  reversus.     Quai  euin  causa,  bello  Etrusco 

nondum  tinito,  ex  provincia  revocaverit,  tempore  alieno, 

(nam   Fabricius  A.  D.  in.   Nonas  jMartias  triuniphavit) 

non  traditur  :  ego  accitum  a  senatu  conjicio,  qui  turn  (x- 

pectatione  Pyrrhi  solicitus  praisidia  undiqueconquirebat. 

Oros.  IV.  1.      22.  Nam  et  eo  })rinuim  tempore,  cum,  tanta  undiqne 

Aug.de    belli  mole  coorta,  imperium  j)luribus  exercitibus  defVndi 

III.  17.  '     oporteret,   proletarii,   quibus   antiquitus    vacatio   railitiae 

fuerat,  sacramento  rogari  coepere :  arma,  quai  parare  per 

inopiam  non  poterant,  publice  data ;  ut,  legionibus  alibi 

Enniusap.  occupatis,  ha^c  manus  per  globos  in  muris  foroque  disposi- 

XVI.  lo!       t^'  stationibus  et  excubiis  urbem  tueretur.     Neque  tamen 

his  consiliis  averti  potuisset  imminens  clades,  nisi  fortuna 

urbis  imperatura?  periculosissimis  temporibus  ingentes  viros 

reservasset,  ac  nescio  an  maximos  omnium,  qui  unquam  in 

ista  civitate  fuerint,  non  ita  divitiis  et  splendore  generis, 

quam  contemtu  opum,  et  a  virtute  nobiles.     Haec  enim 

aetas  Curios,  Fabricios,  Coruucanios  tulit :  nullarum  ima- 

ginum  aut  facultatum  viros,  sed  amplissimae  gloriae,  quam 

rectissimi  exempli  homines,  summo  rei  militaris  usu,  pari- 

que  morum  innocentia,  pepererunt :     utrobique  salutares 

patriae,    qua;  adversus  regem    ambobus   metuendum    non 

raagis   opus  habebat  viris,  qui    ferrum  hostile   retundore 

possent,  quam  qui  aurum  contemnere. 


LIBRl    XII.   SUPPLEMENTUM.  1433 

23.  PjTihum  interea  vere  non  expectato  peditum  duo  Zonar. 
et  viginti  luillia,  tria  equitum  adducentem,  elephaiitos  pree-    Pint,  in 
terea  viginti,  et  funditorum  sagittariorumque  modicam  ma-    ^"  '**' 
nuni,  orta  in  medio  cursu  tempestas  ita  jactavit,  ut  ab  ex- 
tremo  peiiculo  minimum  abesset.     Classe  disjecta,  pluri- 
busque  navigiis  aftlictis,  cum  etiam  pra^toria  navis  labora- 

ret,  in  mare  se  dedit  Pyrrhus,  et  maximo  cum  labore  vix 
tandem  enatavit.  Corporis  tamen  male  habiti  aegritudinem 
animi  robur  sublevabat,  et  cura  Messapiorum,  qui  suum  in 
littus  ejectum  omni  studiorura  officiorumque  comitate  co- 
luerunt.  Eorundem  opera  navibus  quibusdara,  quae  pro- 
cellve  vim  evaserant,  adductis,  pauci  equites  cum  duobus 
elephantis  et  minus  duobus  millibus  peditum  collecti. 
Cum  hac  manu  Tarentum  processit :  obviam  egresso  cum 
militibus  suis,  regemque  deducente  Cinea.  Magnis  Taren- 
tinorum  gratulationibus  exceptus,  paucosdies  quieti  dedit : 
quo  spatio  cum  civitatis  mores  ita  comparatos  esse  cerneret, 
ut  his  obtinentibus,  neque  servari  a  quoquam  possent,  et 
ipsos  quoque  deiensores  suos  pessumdaturi  essent,  dissimu- 
lavit  in  praesentia.  Sed  ubi  paulatim  convenientibus  qua; 
dispersiE  fuerant  navibus  copias  idoneas  habuit ;  gymnasia 
et  porticus,  in  quibus  otiosa  juventus  dies  totos  obambu- 
lando  nugandoque  consumebat,  occlusit :  epulas  compo- 
tationesque  vetuit :  solennia  ludorum  ex  intemperantissimo 
usu  ad  justam  mediocritatem  reduxit. 

24.  Post  hsec  delectum  juniorum  severe  egit :  monitis, 

ut  solebat,  conquisitoribus  suis,  '  grandes  eligerent,  se  eos    Frontin. 
fortes  redditurum.'     Hos  manipulis  suorum  permixtos,  ne  Zo'^ar!  '  ^ 
seorsira  habiti  seditiones  agitarent,  eadem  duritia  et  seve- 
ritate   disciplinse   exercuit;    capitis   poena  infrequentibus  Appinn.ap. 
proposita.     Qui  vero  in  armis  non  essent,  eos  majorem  20^"/. 
diei  partem  in  foro  agere  coegit.     Quarum  rerum  insolen- 
tia,  homines  inter  pudendas  delicias  nati  educatique  mirifice  Plut. 
angebantur,  '  servitutem '  appellando,  si  perire  socordia  et 
luxuria  cupientes  salvi  esse  cogerentur.     Onerabat  invi- 
diam satellitum  quorundam  regiorum  intemperies,  qui  suo  Appian. 
arbitratu  hospitia  deligentes,  etiam  invitis  et  reluctantibus 
dominis  occupabant,  parique  deinde  licentia  inter  uxores 
eorum  liberosque  versabantur.     Ergo  fastidio  prjesentium 

Delph.  et  Vur.  Clas.  Livius,  5  C 


1434  T.  LI VII 

multi  relicta  urbe  in  agros  emiarabant :  donee  id  quoque 

clausis  portis  appositi  cystodes  prohihuerunt. 

Zonar.  25.  Tum  vero  Tarentini  se  pro  socio  dominum  acce- 

pisse  sero  intelligentes,  quod  unum  potcrant,  per  indigna- 

tioncm  ci  questus  sortem   suam  miseraljantur,  aliquanto 

libcrius,  ubi  per  aliquam  idoneain  causam  convenientcs, 

pra:ter  solitos  animi  aft'ectus,  etiam  vino  incaluissent.    Ne- 

Val,  Max.  que  deerant  qui  ad  Pyrrhum  rcferrent :  arcessitique  non- 

V.  1.  3.ext.  i^^jjjj  q„Q(i  iut^r  conviviuni  pariini  honorifice  dc  roge  lociiti 

esse  arguercntur.     Sed  horum  quidem  pcriculum  cujusdarii 

Plut.  in     inter  eos  simplex  et  ingeniosa  confessio  discussit :  '  £t  haec 

'       diximus,'  inquit,  '  et  longe  graviora  dicturi   fuimus,   nisi 

vinum  detecisset.'     Ibi  Pyrrhus,  ut  qui  vini  quam  homi- 

num  earn  culpam  videri  mallet,  arridens  dimisit  eos.     Ce- 

Zonar.         tenim    diffisus   civitatis   moribus  animisque,  ut  quemque 

plurimum  apud  Tarentinos  auctoritate  consilioque  pollere 

Justin.       animadverterat,  causis  rei>ertis  structisve,  ad  filium  Ptole- 

XVIIl.    1.  /  1-  1  •  n 

nianim  ((luem  discedens  ipse  regno  pranecerat  annorum 
Zoaar.  quindecini  adolescentem)  ablegabat ;  alios  per  occultas 
insidias  de  medio  tollebat :  erant  quos,  afFectata  huraani- 
tate  complexus,  inter  familiarissimos  haberet,  quo  populo 
suspectiores  fierent.  In  his  Aristarchus  erat,  vir  inter 
primates  aniore  civium  et  eloquentia  excellens.  Hunc, 
quia  nihilominus  in  magna  apud  multitudinem  gratia  esse 
cernebat,  per  causam  certi  negotii  navigare  in  Epirum 
jussit.  Aristarchus,  cum  retVagari  regis  imperio,  preesen- 
tis  exitii,  obedire,  non  quidem  aque  velocis,  sed  tamen 
a^que  certi  videretur,  conscensa  navi  paulum  provectus, 
flexit  cursum  ad  urbeni  Romanam,  et  receptus  in  fidem 
de  rebus  multis  magnisque  scnatum  largiter  edocuit. 

26.  Dum  haec  Tareuti  Pyrrhus  administrat,  nihilo  seg- 

nius  ad  bellum  gerendum  apud  Romanos  delectus  ageban- 

Dio  apud  tur,  cogebantur  pecuniae,  misso  ad  socias  civitates  C.  Fa- 

Falv.  Urs.   i^rJcio,  qui  auctoritate  gratiaque  sua  deterreret  a  studiis 

Zonar.         rerum  novarum :    quidam,  quorum  suspecta  levitas  erat, 

etiam  preesidiis  in  opportuna  loca  inipositis,  in  fide  retine- 

bantur.     Quicquid  enim  ubivis  injuria^  acceptse  petsua- 

Dio.  sioue  eegrum,   aut  cupiditate   novandi  turbidum  erat,  id 

omne  tot  adversus  unam  gentem  conspirantium  populo- 


LIBRI    XII.   SUPPLEMENTUM-  1435 

rum  robiir,  et  bellicosissimi  regis  expectatio  commoverat : 
quo  intentiores  Romani,  capita  seditionum  mature  oppri-  Zonar. 
mendo,  securitati  suae  providebant.  Eo  tempore  casus 
Praenestinorum  principura  memorabilis  fuit :  qui  nocte 
jam  insn"uente  cum  adducti  Romam  essent,  custodiae 
causa  coHcIusi  sunt  in  aerario  publico,  tum  demum  intel- 
lectis  fallacis  oraculi  ambagibus,  cujus  fide  popularibus 
suis,  ad  defectionem  eos  impulsuri,  sa'pe  spoponderant,  in 
fatis  esse,  '  uti  Romanum  a^rarium  a  Pra^nestinis  occupa- 
retur.'  Solicitos  Patrum  animos  (nam  et  Fabricium  a  Dio. 
sociis  retineri  audiverant,  ut  eo  pignore  suos  ab  Roman  is 
incolumes  reciperent,  et  ad  Etruscos,  ad  Umbros,  ad 
Gallos  contra  populum  Romanum  incitandos,  legatos 
mitti)  nova  insuper  cura  oppressit  rei  cum  facto  ipso  atro- 
cis,  tum  formidabilis  exempli,  ne  apud  omnes  Italos  alie- 
nissimo  tempore  Romana  tides  in  suspicionem  et  odium 
adduceretur. 

27.  In  extremo  Ttaliae  littore  contra  Siciliam  Rhegium 
est,  Graeci  nominis,  temporibus  illis  florens  et  opulenta 
civitas.     Ea  cum   adventu   Pyrrhi  magnum  et  tcrribile  Pol_yb.  i.  7. 
bellum   cerneret  consurgere,   praeterea  classibus   Cartha- 
ginicnsium  in  illo  mari  vu<;antibus  terreretur  ;  diflisa  viri- 

bus  suis,  arcessendum   a  Romanis  praesidium  existimavit. 
Missa  sunt  militum  millia  quatuor,  ex  Campaniae  coloniis    Liv.  Epit. 
scripta  manus,  et  inde  legio  Campana  appellata,  tribuno  Liv  xxvm 
militum  Decio  Jubellio  deducente.     His  ab  initio  quidem  28. 
neque  fides  in  defendenda  urbe,  neque  diligentia  defuit.    °  ^  * 
Deinde,  quia  belli  propinquus  metus  nullus  erat,  paulatim 
otio  et  Graecaj  consuetudinis  imitatione  in  luxum  resoluti, 
praesentemque  copiam  cum  dura  et  laboriosa  vita,  quam  DioetAp- 
eousque  egerant,  comparantes,  opportunitatem  urbis,  et  valeg. 
incolarum  felicitatem,  sermone  cupiditatis  et  invidiae  pie-  Polj-b. 
no,  in  circulis  et  hospitiis  suis  agitare  coeperunt. 

28.  Delectabatur  eo  facto  Decius,  qui  et  ipse  pari  ve-  Dio. 
cordia  ductus  sceleratum  occupandae  urbis  consilium  pri- 
dem  animo  conceperat.  Favebat  occasio  praesentis  belli, 
quo  sciebat  ita  distringi  Romanos,  ut  Rheginam  rem  cu- 
raturi  non  essent :  et  in  adverso  littore  Mamertinos,  exem- 
plum  simul  felicis  sceleris,  et  similis  perfidiae  baud  dubios 


1436  T.  Livii 

propugnatorcs,  praeterea  communis   patriie  necessitudine 

Poljb.Dio.junctos,  intuebatur.     Nam  et  hi  ex  Campania  oriuiidi, 

)  V  l"^   1  ^^""^  superioribus  annis  inter  Agathoclis  auxiliastipendium 

XXI,  fecissent,  a  Mcsscniis  pro  amicis  excepti,  civibus  trucidatis 

aut   ejectis   urbem  occupaverant,  domosque    et  conjugia 

miserorum   inter  se  partiti  fiierant.      Etiani  veterum  Cam- 

panorum  sul)ibat  inemoria,  qui  Capuam  possederunt,  simili 

Liv.  IV.  37.  latrocinio  Tuscis  ademtara. 

21).  Cum  res  satis  placcret,  ea   consultatio  supcrerat, 
(pionam  niodo  facinus  impnne  patraretur,  neve,  ut  in  urbe 
populosa,   pauciores  a  pluribus   circumventi   ca;derentur. 
Dio  apud  Conlintiitepistolas  tanquam  a  Rlieginis  ad  Pyrrhum  scrip- 
Vales,  ^j^j^^    j,t   pnvsidium    Kumanum  ei   proderetur.     Vocantur 
secrete  milites  :    epistoliv,  (juasi   interceptaj,   recitantur  : 
queritur  acerbe  de  pertidia  Kheginorum  Decius :  ex  mili- 
tari  multitudine  cjuidani,   ad  hoc  prveparati,  succlamant, 
'  annis  expediendam  sulutem,  et  exitiuni,  ipsis  destinatura, 
in  auctorum  capita  vertendum  esse  :'  adest  etiani  ex  com- 
pacto,  qui  nuntiet,  '  in  Rhegino   littore  classem   Pyrrhi 
conspectam  esse,  et  secreta  colloquia  habita.'  Miles,  supra 
priorem  aninii  cupiditatem,  etiam  pertidia  hostium  et  peri- 
culi  metu  accenditur.     Consensu  omnium  in  hanc  senten- 
tiam  disceditur,  '  ut  ignari  imparatique  oppidani  oppri- 
mantur  :  ca^de  virorum  facta,  fortunce  publica?  privata:(pie 
omnes  legioni  cedant.'     Fit  facinus  indignum  et  atrox. 
Decius  quosdam  ex  principibus  ad  coenam  vocatos  inter 
sacra  hospitalis  mensa;  obtruncat:  alii  passim  in  domibus 
Strabol.vi.  suis   trucidantur :    majori    parte    Kheginorum   interfecta, 
p.  '258.         ceteri  patria  ejiciuntur,  ab  iisdem  illis,  quos  paulo  ante,  ut 
cum  patria  servarentur,  amicorum  atque  sociorum  nomi- 
Diodor.  ap.  ne  in  eam  acceperant. 

xxii^  '^*^-  -^'^  patratis,  nova  fit  publicae  rei  forma  :  aedes  at- 

C)ii-s.  IV.  3.  que  facultates  miserorum  tanquam  hostilis  praida  inter 
'"  °^'  latrones  dividuntur :  caide  adhuc  recenti,  matronai  virgines- 
que  maritorum  atque  parentum  suorum  interfectoribus 
nubere  coguntur  :  jura  nomenque  Rheginie  civitatis  cru- 
delis  et  perfidiosa  legio  sibi  vindicat.  Sed  bene  consu- 
luit  mortalium  generi  Deus,  quod  plerumque  scelerum 
insignium  exempla,  eadem  et  vindictae  illustris  documenta 


LIBRI    XII.   SUPPLEMENTUM.  1437 

sunt :  nc  quis  magis  successu  maleficiorum  animari  ad 
paria  consilia  possit,  quam  exitu  eventuque  deterreri. 
Adeo  veraj  felicitali  cum  faciuorosis  non  convenit ;  nequc 
ulla  certior  est  insatiia,  quamexistimare  scelere  quonquani 
fieri  beatiorera.  Ut  enim  quae  post  banc  vitam  manent 
supplicia,  qtia^  maxima  sapientes  esse  sciunt,  nulla  puten- 
tur,  (solet  enim  hominuni  incredibilis  stultitia  vix  iis 
habere  fidem  qua;  vident,  ncdum  ut  inexpertis  moveantur,) 
attaraen  etiam  cum  prosperrimc  procedunt  omnia,  interno 
vulnere  lacerat  animumdelictorumconscientia  :  viventium 
nomen,  mortuorum  memoria,  apud  liomincs  in  odio  ct  de- 
testatione  est :  ac  plerumque  idipsum  cpioque,  (juod  fVedis- 
sime  partum,  laboriosissime  retentum  est,  non  Deo,  non 
hominibus  inulta  scelera  diu  patientibus,  ingenti  cum  do- 
lore  eripitur. 

31.  Juvat  hie  referre  breviter  Decii  Jubellii  ceterorum- 
que  furoris  ejus  participum  poenas,   quai  quidem  earum 
temporibus  his  connexa  sunt :  nam  extremum  exitium,  in-  I>iv.xxvm. 
terea  variis  casibus  torti,  decimum  in  annum  distulorunt, 
ut  in  tempore  memorabimus.     Igitur  prjedonibus  istis  non 
diu  IxUv,  aut  etiam  inter  ipsos  tranquillai  res  fuere.     Me- 
tum  a  Komanis  et  Pyrrho  utcumque,  praeter  occasionem  Appian. 
temporum,   INIamertina  societate  propellebant,  et  consilio  Liv. 
neutros  lacessendi.     Hoc  enim  tutissimum  visum  ex  prae- 
sentibus,  inter  initia  sua,  dum  ex  violentaet  subita  origine 
nova  civitas  coalescit,  abstinere  bello  :  quod  neque  ad  ver- 
sus regem  se  tuto  sumturos  esse  videbant ;  et  promtiorem 
sperabant  a  Komanis  veniam,  si  contra  ipsos  arma  non  tu-  Diodor. 
lissent.     Prima  dissensionis  causa,  ut  inter  latrones  opor- 
tuit,  ex  iniqua  divisione  raptarum  rerum  orta  est.     Ejec- 
tus  per  seditionem  Decius  Messanam  confugit :  qui  Rhegii   Val.  Max. 
erant  milites,  scribam  ejus  M.  Caesium  imperatorem  lege-  DiodorfEcl. 
runt.     Eodem  honore  Decius,  cum  pecuniam  secum  gran-  ex  1.  xxii. 
dem  attulisset,  a  Mamertinis  auctus  est ;  neque  laeta  sibi, 
neque  diuturna  fortuna. 

32.  Nam  evenit,  ut  oculorum  gravi  segritudiiie  correp- 
tus  medicum  insignem  acciendum  curaret ;  ultione  divina 
jam  ad  plures  acerbioresque  poenas  nefarium  hominem 
rapiente.     Adductus  ergo  medicus  est  Rheginus  domo,  yl^P'^^^'^i^* 


1438  T.    LIVII    LIBRI    XII.    SUPPLEMENTUM. 

sed,  quia  multis  ab  annis  Messanae  habitaverat,  origine 
lion  Decio  tantuin,  nunqnani  u\V\  Rhpsinoruni  se  coramis- 
suro,  sed  plerisque  cjiisdtin  iiiliis  incolis  inconiptrta.  llle 
niemor  patriae,  et  injurias  ejus  ulcisci  certus,  persuadet 
hoinini,  se  strenuuni  quidem  atferre  rcmedium,  sed  eventus 
tuti,  celerriimi-que  elKcacia?.     Sic  admoto  medicainento, 

Diod.  quod  cantharidum  succo  temperaverat,  vetitoque  toUi, 
priusquani  ipse  rcversus  ad  a^grum  esset,  sine  mora  con- 

Appian.  sccnso  navigio,  ex  urbe  Messana  protugit.  Decius  incre- 
dibili  dolon-  satis  diu  tolcrato,  postcjiiam  nio.dicus  non  re- 
dit,  anioveri  collyriuni  jubet :  co  diluto,  luminibus  orba- 
tum  se  reperit.  Ita  infaniis,  exul,  contenitus,  cxcus, 
aninio  et  corpore  ;vgro,  taiKjiiani  vinculis  eonstrictus,  ad 
pcenam  servatur  :  miro  quodani  divinie  ultionis  ingenio,  ut 
ab  eo,  cui  salutem  suam  crediderat,  cladem  istam  pateretur, 
qui  prius  ipse,  quos  tueri  debuerut,  ininianitate  perfidia- 
(pie  circumvenisset.  Qua3  documenta  historiis  consignari 
tradique  generis  huniani  iDterest,  cui  nunquam  satis  per- 
suadetur,  quantum  a  recta  prudentiie  ratione  absit  ea 
calliditas,  per  «piani  ob  falsa  <pi'ail:iMi  bona  viiiiite  fuleque 
spretis,  per  focdas  ct  iniquas  libidine:s  in  vera  mala  ruitui. 


J 


SUPPLEMENTUM 

LIBRI   XIII. 

IIISTORIARUM 

T.    LIVII    PATAVINI. 


1.  Interea  Roniac  parte  copiarum  ad  praesidium  urbis 
et  incertos  belli  casus  retenta,  novis  consulibus '  exercitiis 
et  provinciie  dativ  sunt :  P.  Valerio  Lsevino  Tarentini  et 
Pyrrhus,  Ti.  Coruncanio  Etrusci  belli  reliquiae  obvenerunt. 
Lwvinus  magnificuni  ad  famam  et  terrorem  ratus,  hostem  Zonaras. 
a  se  lacessitum  videri ;  simul  utile  civitati,  si  quani  longis- 
sime  belli  metum  et  incoranioda  ab  agro  Romano  avertisset, 
confestimin  Lucaniam  moto  exercitu,  castellum  opportuno 
situ  operibus  permunivit,  valido  pra^sidio  imposito,  quo  et 
Pyrrhi  coepta  tardarentur,  et  Lucani,  quorum  perfidia 
timebatur,  ad  hostem  non  auderent  desciscere.  Audito  P'"*^-  "* 
Romani  consulis  adventu,  Pyrrhus,  quanquam  socii  non-  ^  ' 
dum  convenerant,  turpe  sibi  et  detrimentosum  fore  judi- 
cans,  si  inter  primordia  belli  formidinis  indicium  ullum 
edidisset,  cum  copiis,  quae  aderant,  incunctanter  obviam 
progressus  est. 

2.  Ut  tamen  per  causam  aliquam  honestam  traheret 
negotium,  caduceatorem  misit  cum  Uteris,  quarum  heec  Zonar. 
sententia  fuit :  '  Rex  Pyrrhus  Leevino  salutem.  Audio  te 
contra  Tarentinos  venire  cum  exercitu.  Sed  eo  dimisso, 
cum  paucis  ad  me  venito.  Causa  enim  cognita,  quod 
alteros  alteris  praestare  aequum  erit,  etiam  nolentes  prsestare 

^  A.  U,  C.  472.  A.  C.  280. 


1440  T.   LIVII 

Plut.  cogam.'    Ad  hzec  Ljevinus :  '  Nos  neque  controversiarum 

nostrarum  te  suminius  arbitrum,  neqiie  hostcni  pertimes- 

Zonar.  cinuis.  Tu  vero  absurtle  faceie  videris,  causas  alienas 
cotrnoscere  satagens,  qui,  propria.'  culpa  reus,  nonduni 
Italivv  injussu  nostro  init2e  ptpnas  nobis  pependisti.  Ergo 
noil  adversus  te  minus,  quam  adversusTarentinos,  instructy 
cum  exercitu  venio,   Marte  judice,  auctore  generis  nostri, 

Plut.  de  nostro  jure  disceptaturus.'      N'eque  diu  moratus  signa 

movit,  et  inter  Pandosiam  et  Heracleam  urbes,  loco  cam- 
pestri,  al)  liostilibus  castris  divisus  Siri  amne,  conscdif. 
Fama  est  Pyrrliuin  speculandi  causa  ad  aiunem  progres- 
sum,  cum  castra  Romana  diligenter  spectavisset,  uni  ex 
amicis,  cui  Megacles  noinen  erat,  dixisse :  '  Ordo  certe 
barl)arorum  istoruni  minime  barbarus  est;  at  facta  niox 
noscemus.' 

li.  Turn  autem  ad  ripam  firma  collocata  stationc,  tpiiv 

Zonar.  transitum  trntantcs  arcerct,  opperiri  socios  constituit,  super 

rationem  belli,  quod  Ronianos  in  hostili  regione  rerum 
necessarianim    inopia    laboraturos    esse   sperabat,   etiani 

Front.Strat.  fiducia  Livvini  anxius  :  cujus  ille  admirationem  novo  tes- 

Zonar.  timunio  nuper  auxerat,  dimissis  impune  hostibus,  qui  ad 
exploranda  castra  venerant,  et  adjecto,  '  sibi  pricterea  ma- 

Goiefr.  Vi- jorem  alium  exercitum  esse.'    Inter  haic,  ut  vicinis  castris, 

terb.  XI.  ct  velitationcs  continua-  tiebant :  ad  summam  rerum  i)roticie- 

Otto  Fri-  ,,,,,. 

sing.  11.31.  batur  mini.     Igitur  diebus  ierme  quintjuagmta  per  htcc 

Zoiiar.         leviora  certaraina  consumtis,  consul,  quod  iisdem  causis 

ad  festinaudum  pnelium,  quibus  Pyrrhus  ad  ditlVrendum 

movebatur,  milites  in  concionera  vocatos  consilii  sui  cer- 

tiores  facit,  adversus  novi  hostis  metum  coniirmat :  Pyrrhi 

famam,  belluarum  terrorcm,  quantum  potest,  elevat :  de- 

nique  rebus  ita  se  parat,  ut  vel  volente  cum  hoste  congre- 

diatur,  vel  etiam  invitum  cogat  ad  certamen. 

4.  Itaque,  postquam  Pyrrhum  manere  in  sententiavidet, 

equitatum  omnem,  tanquam  ad  agTorum  pricdam  excur- 

surura,  pnemittit:  ipse  cum  instructis  legionibus  opperitur, 

donee  in  adversa  ripa  tumultus  et  clamor  fiat.     Equites 

magno  a  castris  intervallo  circumvecti,  qua  incustoditum 

flumcn  erat,  transjiciunt ;  stationem  pro  hostili  ripa  col- 

locatam   cursu  petunt.     Epirota;  subita   re  perterriti  ad 


LIBRI    XIII.   SUPPLEMENTUM.  1441 

castra  suase  recipiunt.  Pyrrhus,  intellecto  hostem  adesse,  Plut. 
equitatum  omncm,  tria  millia  erant,  quanta  maxima  cele- 
ritate  potest,  ad  amnem  rapit  :  sperans  llomanos  inter 
transeundum  ordinibus  solutis,  et  caeco  vado  cum  inicjui- 
tate  aqua;  solique  luetantes,  occupari  posse,  Sed  cum 
Romani  equites  se  objecissent,  invectus  ante  primum  suo- 
rum  agmen,  non  imparem  famaesuae  pugnam  edidit,  splen- 
didis  armis  consi)icuus,  neque  minus  insiani  robore  ani- 
mique  pr^sentia  :  cum  itatotam  aciem  consiiio  imperiisque 
regeret,  tanquam  omni  alio  labore  solutus  esset ;  ita,  ubi 
res  poscebat,  accurrons  pra>liaretur,  tanquam  solum  ad  se 
railitis  otKcium,  ad  alium  univoisa'  rei  cura  pertineret. 

5.  Interea  Leonnatus  quidam  Macedo,  cum  ex  hostibus 
quendam  notassct,  qui,  ceteris  omissis  omnibus,  unum  in 
regem  tota  volitantem  acie  intentus,  quacumqiie  parte 
ilium  sc  inferre  vidisset,  eo  quocpie  ecpuim  agcbat,  monuit 
Pyrrhum.  Cui  ille,  '  Fatum,'  inquit,  '  o  Leonnate,  mor- 
talium  effugerit  nemo.  Ceterum  neque  hie  Italus  mecum, 
neque  alius  quisquam,  impune  congrcdietur.'  Vix  elocu- 
tus  haec  fuerat,  cum  Oplacus  (hoc  nomen  erat  viro,  Fren- 
tanae  turmie  praefecto)  infesta  lancea  equum  percutit  regis, 
atque  illius  equum  vicissim  excipiens  Leonnatus,  Ibi 
circumfusi  regis  amici  Oplacum  pugnantem  iiittrficiunt, 
regem  eripiunt.  Sed  iste  casus  magnopere  perculit  regies, 
ipsum  esse  cicsura  opinantes.  Quare  ut  confirmaret  suos, 
simulque  pericula  sibi  intentata  declinaret,  paludamentum 
et  arma  cum  Megacle  commutat :  illoque  in  pugna  relic-  Zonar. 
to,  ad  phalangem  ordinandam  adducendamcjue  pergit. 
Occurrunt  et  Romanae  legiones :  certatur  diu  acerrime,  piut. 
eventu  adeo  dubio,  ut  memorijesit  proditum,  septies  alter- 
nante  pra^lii  fortuna,  modo  Romanos  hostium,  modo 
Tarentinos  Epirotasque  Romanorum  terga  vidisse. 

6.  Sed  proxime  desperationem  Pyrrhi  res  adduxerat 
Megaclis  caedes,  quem  regiis  armis  monstratum  ex  diversa 
acie  fortissimus  quisque  regis  interfecti  gloriam  aflfectans 
impetebat :  donee  eques  nomine  Dexter,  interemto  de- 
tractam  chlamydem  galeamque  maximis  cum  clamoribus 
ad  consulem  ferens,  fidem  patratae  caedis  utrique  exercitui  „ 
fecit.      Jam   omnia    terroris   atque  consternationis  apud  Strat.  n.  4. 


1442  T.  LI VII 

riut.  Graecos  plena  erant :  i'ugissentque  baud  dubie,  nisi  quani- 

primiim  nudo  capite  obequitans  Pyrrhus,  '  spque  vivere 
et  adesse  '  voce  magna  testatus,  tantundem  fiducial  Roma- 
nis,  quantum  suo  militi  formidinis  desperation isque  dera- 
sisset.     Laevinus  adesse  tempus  ratus  quo  ultima  remedia 

Zonar.         experiretur,  signum  equitibus  sustulit,  quos  in  insidiis  col- 

locaverat,  ut  terga  hostium  incurrerent.     At  Pyrrlius  in 

Front,       hoc  agmen  elepbantos  agi  jubet,  ipsos  quoque  in  ultirnuni 
Strat.  II.  4.  ,  ^        1       ,•  . 

terrorem  hostiuni  reservatos. 

7.  Ill  consilium  attiixit  spcs  Romanas,  eventumque  to- 
tius  pugiia:  secundum  Pyrrhum  dedit :  nam  et  homines 
ipsi  vastorum  corporum  mole,  terribilique  superstantium 

Pausan.  I.  amiatoriim  specie  stupentes,  quodvis  potius   ingens  et  for- 

'•  midabile  portentum,  quam  animalium  a  natura  producto- 

Flor.  I,  18.  rum  formam  videre  videbantur  :  et  equi  ad  conspectum 

Plin.  VIM.  odorcmquc  et  stridorem  turn  primum  visarum  belluarum 

y  exterriti,  protinus  confusisordinibus,  qua  cuique  proximum 

rrat,  abripiebantur,  sessoresque  vel  excutiebant,  vel  frus- 

tra  rcnitentes  secum  auferebant  in  fugam,  et  in  suorum 

acieni  incwrrcntes  omnia  trepidatione  tumultuque   misce- 

bant.     Insecutis  elephantorum  rectoribus,  multi    fugien- 

tium  ab  iis,  qui  in  turribus  belluarum  constiterant,  vulne- 

rati  sunt :  plures  ab  elephantis  ipsis  conf'ecti  obtritique. 

Plut.  Sed  consule  omnia  experto,  cohanebat  utcumque  acies ; 

donee  immissa  Pyrrhi  imperio  Thessalica  ala  male  resis- 

tentes  fregit  disjecitque. 

8.  Neijue  dubium  habetur,  quin  eo  situ  loci  f|UO  turn 
conclusi  tenebantur,  ca-si  omnes  captive  forent,  ni,  pra:;ter 

Front.       consuetudinem  Pyrrhi,  qui  hoc  imperatorium  rebatur,  non 

Strat.  II.  6.  pertinaciter  instare  fugientibus,  ne  alio  tempore  despera- 

Eutrop.  I.  tione  salutis  acrius  resisterent,  etiam  praeceps  in  vesperam 

"■  dies  regies  a  persequendo  desistere  coegisset.      Adjuvit 

Zonar.         etiam  fortuna  reliquias  infelicis  exercitus,  quod  elepliantus, 

accepto  vulnere  conversus,  etiam  ceteros  barritu  turbavit. 

Ea  res  morata  hostes,  spatium  fugientibus  dedit,  quo,  trans- 

misso  amne,  pervenire  in  Apuliam  possent;  ibique  urbis 

cujusdam  munitionibus  adversus  instans  periculum  tege- 

Gotefr.      rentur.     Cajsa  eo  preelio  Romanorum  sociorumque  pedi- 

tura  millia  quatuordecim,  et  praiterea  octingentos  septua- 


LIBRI    XIII.    SUPPLEMENTUM.  1443 

ginta  reperio ;  ducentos  quadraginta  sex  equites  :  captos 
in  universum  mille  octingentos  duodecim,  in  his  equites 
duos  et  octingentos  :  aniissa  signa  militaria  duo  et  viginti. 

9.  Qtio  magis  miror  auctores,  qui  haec  tam  accurate  ex-    Oros.   iv. 
ecuti  sunt,  negare  numerum  ex  regio  exercitu  desiderato-    ' 

rum  annotatuni  esse :    cum  Dionysius  scribat  La;vinum  Plut. 
amisisse  pauIo  minus  millia  quindecira,  tredecim  interiisse 
ex  victoribus;   Hieronymus  autem  Cardianus,  eequalis  is- 
torum  temporum  scriptor,  de   Romano  exercitu  non  plus 
septem  millibus  cecidisse  tradat,  de  regio  intra  quatuor 
millia.     Sed  hoc  inter  omnes  constat,  flore  ducum  mili- 
tumque  suorum  victoriam  earn  Pyrrho  constitisse  :  excep-    Oros.    iv. 
tzeque  dicuntur  voces,  '  non  minus  victum  se  eo  pra;lio 
quam  victorem  discessisse,'  ferentis.  Etiam  cum  Tarenti- 
no  Jovi  spolia  donaque  figeret,  fassus  hoc  fertur,  inscripto 
ejus  sententiae  titulo  :  querentibusque  sociis  respondisse, 
'  nae  ego,  si  iterum  sic  vicero,  sine  milite  revertar  in  Epi- 
rum.'     Ipsum  quoque  regem  hoc  prajlio  grave  vulnus  ac-  Zonar. 
cepisse,  auctorem  habeo  :  sed  quonium  alii  tale  nihil  tra-    Justin. 
didcrunt,  casusque  diversarum  pugnarum  misceri  nonnun-  ^^'"• 
quam  video ;  non  ausim  uni,  in  silentio  plurium  et  accu- 
ratioruni,  credere. 

10.  Magna  profecto  pertinacia  certatum  esse  hoc  etiam 
argumento  fuerit,  quod  postridie  ejus  pugnae,  cum  ceeso-    L^**  ^P'*' 
rum  corpora   Pyrrhus  inspiceret,  qua?  ad  humanitatis  et 
clementiai  faraam  humari  jusserat;    Romanos  omnes  in  Eutrop. 
hostem  versos  honestis  vulneribus  oppetiisse  cernens,  ex-    Flor.  i.i8, 
clamavit :  *  O  quam  proclive  mihi  erat  Orbis  imperio  po-  ^     °°^'^' 
tiri  Romanos  habenti  milites ! '  Neque  cunctatus  est  eo- 
rum,quosinpotestate  habebat,  animos  appellationeblanda    Dio    «P- 
magnisque  promissis  adoriri,  ut  apud  se  stipendia  facerent : 

et  abnuere  perseverantes  nihilo  sequius  humaniter  clemen- 
terque  habuit,  et  vinculorum,  et  omnis  qute  fortunam  cap- 
tivorum  comitari  solet  conturaeliae,  expertes.  At  Romanos 
praelio  tam  male  acceptos  alia  mox  clades  terruit,  ut  longe  Oros. 
impar  detrimento,  ita  majoris  aliquanto  formidinis  et  reli- 
gionis.  Nam  ad  manifestam  Deorum  iram  referebatur, 
quod  pabulatores  forte  dimissos  subito  coorta  tempestas 
ita  perculerat,  ut  inter  horribilem  coeli  fragorem  cadeutibus 


1444  T.  Livii 

fulminibus  quatuor  et  triginta  interirent,  afflati  et  semi- 
mortui  reliiujuerentur  duo  et  viginti  :  jumciitis  etiam  eo- 
dem  turbine  extinctis  aut  debilitatis  complurilnis. 
Plut.  11.  Pyrrhus  interea  cum  vacua  et  deserta  Romanorum 

castra  cepisset,  victoria  noiisegniter  usus,  promovitcopias, 
vastandisque   proximorum  quorumque  agris,  al)  amicitia 
Jubtin.      Komanorum    permultos    populos    avertit.      Supervenere 
Pint"  deinde  socii.  Lucani  Samnitesque  :  quilnisleviter  castigatis 

Zonar,         quod  pugiiaturo  non  aftuisscnt,  partem  taraen  spoliorum 
Plut.  dedit :  eo  ipso  raagnopere  laetus  otexultans,  '  quod  pra;ter 

suas  copias  Tarentinis  tantura  auxiliis  adjutus,  llomano- 
rum  ingentem   numerum   fudisset.'     Intento   in    victoriae 
fructum  Pyrrho,  alia  ex   parte  Licvinus  curando  saucios, 
Zonar.         colligendo  dispersos,  manum  rursus  haud  contemnendam 
Plut.  efFecerat.     Et  senatus,  quanquam  multi  culpam  acceptai 

cladis  imputabant  consuli,  Fabriciusque  dixerat,  '  non  sibi 
Romanos  ab  Epirotis,  sed  Lacvinum  a  Pyrrho  victuni  vi- 
Appian.     deri,'  supplementum  ei  mittendum  censuit.      Cum  voce 
^Pv^^*^'^' pra^conisedictum  esset,  *  qui  in  occisorura  locum  patriae 
navare  operam  vcUent,  uti  nomina  darent ;'  certatim  dan- 
tibus,  celeriter  duarum  legionum  numerus  expletus  est. 
Zoaar.  12.   His  copiis  auctus  consul,  Pyrrhi  vestigia  sequendo, 

quibus  poterat  exercitum  ejus  incommodis  vexabat :  et 
cum  occupandae  Capuai  consilia  regeni  agitare  coraperisset, 
festinanter  exercitu  ducto,  pra;venit  eum,  cunctisque  ad 
defensionem  paratis,  ab  invadenda  urbe  deterruit.  Pyr- 
rhus Neapolim  flexo  itincre,  atque  ibi  quoque  spe  sua 
frustratus,  protinus  ad  ipsam  Romam  magnis  itineribus 
Liv.  Epit.  Latina  via  contendit.  Jam  ab  Anagnia  et  Hernicorum 
""'"■.  agro,   Fregellis  obiter  expugnatis,  Praeneste  pervenerat, 

¥l<lu^i.'l8.  intra  vicesimum  ab  urbe  lapidem.     Sed  urbani  magistra- 
Plut.  tus,  simul  atque  de  clade  auditum  fuerat,  novis  delectibus 

ex  senatusconsulto  juniores  armaverant :  aliudque  non  in- 
validum  auxilium  populi  Romani  fortuna  tempore  neces- 
Zonar.  sario  providerat.  Consul  enim  alter  Ti.  Coruncanius,  me- 
liore  fortuna  cum  Etruscis  congressus,  universam  gentem 
novis  fcederibus  obstrinxerat :  et  ad  tutelam  patriae  revo- 
Appian.  cante  senatu,  nullo  alio  hoste  distractus  cum  exercitu  vic- 
tore  accurrebat. 


LIBRI    XJII.    SUPPLEMENTUM.  1445 

13.  Pyrrhus,  cum  i^truscos  ad  arma  retrahere  frustra  Zonar. 
tentavisset,  praetcr  urbem  suis  pntsidiis  tutam,  duos  con- 
sulares  exercitus,  alterum  a  frotite,  alterum  a  tergo  immi- 

nere  cogitans,  in  Campaniam  regressus  est.  Ubi  Lctvinum  Eutrop. 
majoribus  sibi  copiis,  quam  ante  cladem  habuisset,  occur-    Zonar.   ct 
rerc  videns,  *  cum  Hydra  Lernaja  sibi  negotium  esse  dixit, 
cujus  prscisa  capita  pauIo  post,  numero  etiam  aucto,  re- 
nascerentur.'      Quia    taraen    priori    victorize    confidebat,  Zonar. 
eduxit  copias,  et  tanquara  pugnaturus  instruxit :  quoque 
suorum  simul  alacritatemexperiretur,simul  perterrefaceret 
hostem,  clamorem  toUere  milites,  ac  elephantos  ad  barri- 
tum  ciendum  incitari  jussit.  Redditus  est  a  Romanis  longe 
major  atcpie  terribilior  clamor.     Unde  de  animis  utrorum- 
que  conjectans,  abstinendum  sibi  praclio  in  preesentiajudi- 
cavit :  et  victimarum  exta  parum  laeta  causatus,  exorcitum 
in  castra,  et  inde,  magna  cum  priiula  et  captivorum  agmine,  Appian. 
Tarentum  reduxit. 

14.  liomani,  qui  durissimo  tempore  de  constantia  sua  P'"'* 
nihil  remiserant,  sed  de  totius  belli  eventu  semper  amplas 
sjies  et  orationes  magnilicas  habuerant,   prvcmia   virtutis 
tum  maxime  celebranda  rati,  L.  iEmilio  Barbulae  ob  res 

in  consulatu  gestas  decreverunt  triumphum  :  isque  de  Ta-    Fasti  Ca- 

rcntinis,  Samnitibus,  et  Sallentinis,  (jui  inter  auxilia  Ta-  '*'  " 

rentinorum  fuerant,  A.   D.  vi.  Idus  Quintiles  triumpha- 

vit.  Sed  P.  Valeric  consuli  negotium  datum,  ut,  Setinum    Front. 

,   ,        .  .  ......  ^  .     ,    Strat.  IV.  1. 

in  agrum  abductis  exercitus  victi  rehquus,  castra  munirct, 

hvememque  sub  pellibus  agere  cogeret.     Per  eadem  tem-  Dionys.  ap, 
•'  ',...  .  ,.     .        Fulv.Ursin. 

pora  cum  de  captivis  m  senatu  agitatum  esset,  redimme 
eos  placeret,  ista  sententia  tenuit.  Credo  praecipue  movisse 
animos  equitum  casum,  quos,  fortiter  sustentata  pugna  do- 
nee elephanti  aberant,  horum  superventu  consternati  equi 
sine  ulla  sessorum  culpa  caedendos  vinciendosque  hostibus 
przebuerant.  Missi  sunt  hujus  negotii  causa  prjecipuje  dig- 
nationis  legati,  P.  Cornelius  Dolabella,  Senonum  deleta 
gente  nobilis,  C.  Fabricius  Luscinus,  Q.  J^milius  Papus,  Cic  in 
qui  biennio  ante  collegze  in  consulatu  fuerant.  ' 

15.  Pyrrho  a  natura  magnorum  animorum  indivisa  comes 
inerat  humanitas  :  sed  banc  ambitione  auxerat,  errore  per- 
vulgato  ministras  imperii  virtutes  esse  putans,  cui  uni  in- 


144G  T.  Li\ii 

tomporantissimc  deditus,  hue  ratioiu-ssuasoinnts  rofcrebat. 
PolvffiD.     I'^f  (juanquam  audacia  belliquc  artibus  neinini  sua  actate 

SJrateg.  vi.  (i„ci,ni  postjjonendus  essct,  omnia  tamon  prius  cxpcriri 
solfcbat,  quain  armis  rem  pcrmitteret :  animosque  hostium, 
ut  quisque  opportunus  erat,  metu,  cupiditate,  voluptatr, 
misericordia,  dcnique  ronditioniim  ajqiiitatf  ac  utilitatc, 
molit'batur,      Igitur  nuutiuto   Roma   legatos   venire,    tot 

Zonaras.  consulares  ad  majorem  certe  aliquam  rem  mitti  suspicatus, 
Val.Max.  pacis  (;ompoiion(i;v  niontionem  illaturos  esse  spcrabat.  Quo 

Paul.  Diac.  'g'*"""  ^^  tutior,  et  lionoratior  accessus  eoruni  foret,  ad  ip- 

Hist.  iNlisc.  SOS  usque  fines  agri  Tarentini  Lyconem  natione  Molossum 
Dio  apud  ^""^  pra?sidio  niisit  obviani :   ipso  venjcumorimto  ((juitatu 

Fulv.Ursin.  venicntibus  extra  |)<)rtam  occurrit,  deductoscme  per(piani 

honorifice  ac  hospitaiiter  rebus  omnibus  laute  atque  libc- 

raliter  habuit.     llli  quae  ad  moderationcm  aninii  pfrtinrnt 

Dionys.      nracfati,  *  quanta  sortis  inconstautia,  (luain  subitvi-  bcllorum 
apud  Fulv.  • .  •  .  .  ,.  '        , 

Lrsin.  Vices  essent,  neque  prx'sein  lutura  posse,   mandata  cdunt  : 

*  se  ad  recipiondos  captivos  suos  venisse,  sive  ccrto  in  ca- 
pita prctio  rcdimi,  sive  cum  Tarcntinis  aliisve  jK-rmutari 
pateretur.' 
Zonaras.  16.  Pyrrhus  nihil   raagnai  rei    sine  consilio  amicorum 

statuere  consueverat :  quo  tum  quoque  convocato,  Milo 
qnidani  sua(h'bat,  '  ut  captivisretentisfortuna  sua  uteretur, 
ncfjue  bclhim  nisi  perdomilis  Romatiis  omitteret.'  Longe 
divcrsa  Cineac  oratio  fuit  :  qui  commemorata  '  senatus 
populiquc  Roniani  constantia,  quam  sa'pe  extremis  tem- 
p<)iil)us  suis  invictam  ostendisset,'  subjecit :  *  Aliorum 
fortassis  hostium  aut  mores  oderiraus,  aut  contemseriraus 
arma.  Cum  hac  gente,  o  rex,  amicitiam  tibi  potius  quam 
belhim  habendum  esse  censeo  :  neque  reddi  modo  captivos, 
sed  etiam  donari,  ex  usu  tuo  fuerit :  neque  differendum 
arbitror,  quin  legatos  cum  muneribus  Romam  mittas,  qui 
conditionibus  eequis  pacem  conficiant.  Hoc  enim  illud 
tempus  esse  arbitror,  quo  rem  tibi  necessarian! ,  si  quid 
judico,  etiam  cum  dignitate  facere  possis.  Nunc  enim 
rebus  adhuc  prosperis  de  pace  agens,  et  facilius,  quae  vo- 
lueris,  impetraveris,  et  nulla  alia  causa,  quam  animi  solita 
magnitudine,  pacem  obtulisse  videberis  iis,  quos  integrum 
fuisset  arniis  ad  servitutem  cogere.    Et  absit  quidem  omen. 


LIHRI    XIM.    SUPPLEMllNTUiM. 


1447, 


tuii;quc  res,  sicut  ccepcrunt  ire,  pergant :  sed  tamen  ho- 
mines sumus :  et,  si  fortuna  verterit,  neque  tam  facile 
porro  negotium  erit  pacis,  neque  pari  cum  decore  tracta- 
bitur.' 

17.  In  banc  sententiam  locutis  quoque  ceteris,  et  ipse 
rex  assensus,  vocari  legates  Romanos  jubet.  Qui  ubi 
venerunt,  hunc  in  niodum  egisse  fertur  ;  '  Res  equidem  Dion^s. 
indigna  est,  (piani  facitis,  Komani.  Cum  enim  amicitiae 
mecum  ineundie  rationem  nullam  habeatis,  bello  captos 
repetitis ;  ubi  reddidero,  iisdem  illis  adversus  me  usuri. 
Quod  si  igitur,  revocatis  ad  raeliora  et  utrisque  prot'utura 
mentibus,  foedus  atque  societatem  mecum  instituitis,  ves- 

tros  et  cives  universes,   et  socios  quos  cepi,  sine  pretio 

recipite.     Sin  vero  vobis  hostiles  animi  manent,  neque 

ego  pro  sano  me  facturum  arbitror,  si  odia  vestra  tot  for- 

tium  viroruni  manibus  instruam ;   neque  vero  tanta  mihi  Ap()ian  ap, 

rei  nummariie  difficultas  est,  ut  pecuniis  liomanorum  in-    "  ^'   ^^"^' 

digeam,  quos  decebat  potius,  si  amici  esscmus,  liberulitate 

mea   locupletari.'      Simul    non   spernendi    pretii    munera  Zonar. 

legatis  dari  jussit,  plura  se  et  meliora  alias  daturum  pro- 

fessus.     Ha?c  in  commune   legatis  omnibus  praesentibus 

dicta  actaque.  Dionys. 

18.  Ceterum  cum  solo  deinde  C.  Fabricio  longior  et 
accuratior  sermo  fuit :  neque   referre    piget,    quod  apud 
idoneos  auctores  reperi.     Cum  itaqiie  remotis  arbitris  col-  Zonar. 
loquerentur,  inter  cetera  regem  ita  dixisse  postea  vulgaturn 

est :  *  Ego  vero  cum  ceteros  Romanos  omnes  amicos  ha- 
bere expeto,  turn  przesertim  te,  C.  Fabrici,  quem  inter  Dionys. 

Ecce  tibi,  lector,  Pyrihi  Fabriciique  imagines  ex  nummis  de- 
siuntze. 


1448  T.  LI VI I 

cettros  civili  niilitarique  virtute  prajstantissimum  esse  ju- 

dico.     Unum  deesse  tibi  indignor,  quod,  re  familiar!  an- 

gustiore   utens,    debitum   magnis  viris  splendorem    tueri 

minime  potes.    Sed  haiic  fortuna^  injuriam  ego  diutius  tibi 

molestam  esse  non  patiar,  daboque  auri  argentique  facti 

et  infecti  cam  copiam,  qua  ditissimorum  quorumque  census 

facile  vincas.     Hoc  enim  inprimis  loco  fortunaHjue  meai 

convenire   persuasum   habeo,    eximiorum    hoininum,    qui 

potiiis   gloria?   quam   pecuniae   accumulanda;   studuerunt, 

gravem  inopianiconsolari.    Id  quidem  ego  valde  pulchrum 

opus  esse  reor,  nccpie  magnificentia;  rcgiiv  vel  inonumen- 

tiim  illustrius  usquam  poui,  vel  augustius  Diisque  gratius 

doiiarium  suspendi  posse.     Quare  non  tam  dedisse  bene- 

ficium  putabo,  quam  accepisse,  si  meis  te  copiis  adjuvari 

siveris. 

Plut.    in       |()    i  jjeque  tamen  id  a  te  petiturus  eram,  si  mihi  glo- 
Pyrrlio,43.    .  .        .  ?  .  •  i  r  ■ 

riosa   largitio    tantuni,    tibi    vero    parum    decora  tuisset. 

Nunc  autem,  quia  non  ad  proditioneni,  aut  indigiiura  mo- 

ribus  tuis  facinus  ulluin  emeris ;  quid  est,  cur  hospitale 

munusculum,  aniicissimo  aninio  oblatum,  infesto  et  perti- 

Dionjs.  j^^^jj  velis  asperuari  ?  Ego  enim  aliud  a  te  dcsidero  nihil, 
nisi  quod  a  viro  optimo  patriaeque  amuntissimo  fieri  possit, 
immo  debeat ;  ut  senatum  a  pr;cfracta  ilia  pervicacia  acl 
a?quitatem  et  consilia  mitiora  transducas,  quod  res  est 
doccndo,  neque  bellum  sine  maximo  vestro  et  darano  et 
jiericulo  geri,  neque  a  me,  qui  Tarentinis  auxilium  polli- 
citus,  primo  etiam  praelio  victor  discessi,  Integra  fideatque 
dignitate  deseri  posse.  Neque  vero  me  delectat  vobiscum 
dimicare,  quos  amicitia  raca  quam  odio  digniores  arbitror  : 
et  multis  interea  negotiis  obortis,  qua*  praisentiam  meam 
desiderent,  in  regnum  meum  reverti  mallem.  In  hoc 
fidem  quam  postulabis  dabo,  quo  et  tu  de  animo  meo 
securus  esse  possis,  etceterorum  dubitationes  tollere,  si  qui 
forte  negabunt  regibus  tuto  credi  posse,  propter  unius  aut 
alterius  vesaniam,  qui  nullo  intellectu  honesti,  pactis  atque 
foederibus,  donee  utilia  viderentur,  stantes,  simul  atque 
levitatis  pretium  apparuit,  fidem  quam  occasionem  negli- 

Appian.  ggrg  malucrunt.  Pace  vero  confecta,  nihil  aut  mihi  ju- 
cundius,  aut  utilius  utrisque  fieri  possit,  quam  si  mecum  in 


LIBRI    XHI.    SUPPLKMENTUM.  1449 

Epirum  naviges,  prinio  inter  meos  loco,  et  in  bello  legatus 
futurus,  oninisque  fortunae  meae  particeps.  Nam  et  ego  Dionvs. 
possessionem  nullam  pretiosiorem  esse  puto,  quam  fortis 
et  tideiis  amici :  et  animo  tuo  regije  fortuna;  apparatus, 
regiorumque  negotiorum  majestas  congruit.  Haec  ergo  si 
in  commune  contulerimus,  quae  maxima  per  homines  cen- 
sentur bona,  vicissim  alter  alterum  adjuvantes,  nullo  ne- 
;^"otio  adipiscemur. 

20.  Hie  ubi  finem  diccndi  rex  fecisset,  post  modicum 
intervallum  Fal)ricius  intit:  '  De  virtute  quideni,  si  quid 
ejus  in  me  belli  doraive  aniniadverti  potuit,  mihi  superva- 
caneum  est  quicquam  attingere  ;  quando  jam  aliis  de  ea 
credidisti.  Neipie  itidem  de  paupertate  necessum  est  ex- 
ponere,  <juod  exigui  agelli  tuguriolique  dominus,  non 
Aenore,  ne(jue  mancipiorum  operis,  sed  laboribus  hujus 
corporis  alor :  nam  et  ista,  reterentibus  aliis,  existimo  te 
accurate  didicisse.  Si  vero  me  deteriore  ob  paupertatem 
conditione,  quam  llomanorum  quemlibet,  esse  suspicaris  ; 
certe,  sive  ultro,  sive  alienam  secutus  opinionera  ita  con- 
jccisti,  mirifice  falsus  es.  Mihi  enim  contemtis  opibus 
virtutem  et  ollicium  sectanti  nullus  unquam  miseriaj  sensus 
fuit :  neque  fortunae  meje,  vel  in  privatis  negotiis,  vel  in 
publicis,  ingemui.  Qua  enim  tandem  causa  convicium  ei 
facerem  ?  nisi  forte  criiniiii  dabo,  quod  in  ista  paupertate 
raea,  his  omnibus,  quaj  cuilibet  animo  magno  excelsoque 
sola  desideranda  videntur,  non  modo  cum  divitibus,  sed 
etiam  prse  illis,  in  patria  perfruor. 

21.    '  Honoribus   enim  qui  apud  nos  amplissimi  sunt     . 
fungor:   bella  gravissima  rego :  splendidissimis  adhibeor  Marc.xxiv. 
legationibus :  religionum  sanctissimarum  curam  gero :  vocor  ^. 
in  senatum :  de  summa  republica  rogor  sententiam :  laudant 
me  multi  imitanturque  hilariter  :  neque  minoris  fio,  quam 
quilibet  in  civitate  nostra  potentissimus  :  videorque  spe- 
cimen et  exemplum  ad  virtutem  gloriamque  capessendam 
esse  ceteris  ;  ^  nihil  in  hsec  omnia  sumtus  de  meo  faciens, 
sicuti  neque  aliorum  quisquam.     Nam  alibi  quidem,   ubi 
plerumque  privatim  opes  magnae,  publice  vix  medioCres 
sunt,  magistratus  ex  re  familiari  dignitatem  splendoremc^ue 
loci  sui  sustinent.     Nostra  civitas  longe  diversis  institutis 

Delpk.et  Var.Clas.  Livius.  5  D 


1450  T.    LIVIl 

utitur,  neque  fortunis  privatorum  uUa  parte  gravis  est. 
Omnis  iste  apparatus,  quo  nostri  cives,  quotquot  ad  rerum 
magnarum  administrationem  deliguntur,  magnifice  in- 
structi  sunt,  preebetur  publice  :  quae  res  exsequat  omnes, 
neque  pauperrimo  alicui  quicquam  patitur  ad  tuendum 
publicum  aut  suum  decus  deesse,  neque  ditissimo  superesse. 
Quando  igitur  pauperriraus  omnium,  tamen  locupletissimo 
cuique  nulla  in  re  bona  cedo ;  quid  est,  quod  de  fortuna 
queri  debeam  ?  an  postulandum  erat,  ut  me  regibus  parem 
faceret,  quibus  ingentes  auri  cumulos  licet  recondere  ?  Sed 
haec  quidem  ad  publicam  vitam. 

22.  *  In  privata  vcro  tantum  abest  ut  mea  mihi  inopia 
sit  oneri  aut  incommodo,  ut  contra,  quoties  me  cum  divi- 
tibus  istis  compono,  mea  sors  incomparabiliter  videatur 
beatior  ;  et  ego  me  inter  illos  plane  paucos  numerem, 
quibus  quanta  esse  in  vita  potest  felicitas  contigerit :  eoque 
nomine  et  mihi  plurimum  gratulor,  et  gratias  ago  paupertati 
mese.  Cum  enim  supervacua  persequi  mihi  ineptum  et 
otiosum  esse  videatur,  necessaria  vero  agcUus  recte  colenti 
dispensautique  suppeditet ;  nescio  quem  in  usum  de  ma- 
joribus  divitiis  debeam  esse  solicitus.  Nam  omnem  mihi 
cibura  fames  suavissimum  eiEcit ;  omnem  potum  sitis : 
somnum  facilem  et  tranquillum  labore  paro  :  vestis,  si 
frigus  arceat,  mihi  se  probavit  satis :  in  supellectili,  ut 
quodque  ad  usum,  cui  destinatur,  maxime  commodum 
atque  parabile  est,  ita  placet  impensius.  Quare  sic  quoque 
sim  injurius,  si  accusem  fortunam,  quod  mihi  non  majores 
facultates  sumministraverit  ilia,  quam  natura  mea  desideret, 
quae  mihi  neque  cupiditatem  ijus  quod  nimium  esset  inge- 
nuit,  neque  profecto  dexteritatem  parandi. 

23.  '  Quare  cum  ista  paupertate  mea,  et  aliis  opulen- 
tissimis  hominibus,  et  te  quoque  ipso  me  copiosiorem  esse 

Zonar.  judico.  Nam  ego  tantum  habeo,  ut  plus  non  desiderem  : 
tu,  nisi  Epirum  et  cetera  quae  tenes  possidens  inopem  te 
esse  crederes,  in  Italiam  trajecisses  ?   Sed  pulchram  facul- 

Dionys.  tatem  beneficia  hominibus  dandi  praestat  opulentia :  ego 
per  inopiam  subvenire  queo  nemini.  Hoc  vero  non  magis 
me  angit,  quam  quod  aliis  quoque  rebus  non  supra  modum 
instructus  sura  :  quod  neque  scientiam  praecellentem  mihi 


LIBRI    XIII.    SUPPLEMENTUM.  1451 

Deus,  neque  vaticinandi  artem  tribuit,  quibus  prodesse 
indigentibus  possem,  neque  alia  itidem  permulta.  Eoruni 
vero  quje  in  me  sunt,  si  et  civitati  et  amicis  copiam  facio, 
et,  unde  quenquam  juvare  uUo  pacto  possum,  id  commune 
omnibus  esse  patior;  hoc  quoque  crimine  hactenus  me 
vacare  posse  existimo.  Neque  vero  tibi  quidem  htec 
parva  aut  conteratibilia  vocare  licet,  qui  priK  te  feras 
ilia  videri  maxima,  adeoque  ingenti  pecuniae  njodo  emere 
paratus  es. 

24.  '  Quod  si  vero  ad  sublevandas  necessitates  egentium 
omnino  facultates  magnai  optandae  essent,  atque  hoc  no- 
mine pecuniarum  possessio  partem  aliquam  felicitatis  fa- 
ceret,  uti  vobis  quidem  regibus  videtur ;  utra  milii  via 
parandarum  opum  erat  melior,  ut  a  te  nunc  acciperem  cum 
dedecore,  an  vero  ut  olim  pararem,  cum  possem  lionestis- 
simis  rationibus  ?  Nam  mihi  sane  ditescendi  opportunitates 
praeclaras  respublica  bene  gesta  praebuit,  cum  alias  saepe, 
turn  vero  maxinie  ante  hoc  quadriennium,  quando  in  Sam-  Supra,  lib. 
nitas,  Lucanos,  Bruttiosque  consul  cum  exercitu  missus  ^oionys. 
amplissimas  regiones  populabundus  percucurri ;  praeliis 
multis  victor  urbes  opulentas  vi  cepi  diruique :  unde  donatis 
largiter  militibus,  redditoque  privatis  quod  reipublicae  in 
usus  belli  mutuum  dedcrant,  res  tamen  superesset  qua- 
dringentorum  taleutorum,*  quue  in  aerarium  publicum  intuli. 
Postquam  igitur  justas  etdecoras  ex  manubiis  opes,  quae  in 
promtu  erant,  aspernatus  sum,  et,  exemplo  Valerii  Pub- 
licolae  multorumque  aliorum,  qui  rem  Romanam  hunc  in 
statum  prcduxerunt,  gloriam  pecuniis  anteposui ;  nunc  a 
te  munera  capiam,  contemta  pulcherrima  ditescendi  occa- 
^one,  pudoris  atque  periculi  plenam  amplexus  ?  Et  illam 
quidem  opulentiam  honestos  justosque  ad  usus  expendere 
liberrime  et  cum  voluptate  quadam  potuissem  :  nunc  vero 
ne  hujus  quidem  boni  uUa  futura  esset  copia.  Creditse 
enim  verius  quam  donatze  pecuniae  censendae  sunt,  quae 
alieno  beneticio  obvenerunt,  animoque  ingenuo  et  erecto 
graves  incumbunt,  donee  restitui  queant ;  ut  jam  per  hos^ 
pitii,  vel  amicitiae,  vel  benevolentiae  speciem  datae  accept 
taeque  fuerint. 

*  Quadringentorum  talentorutn]     37500.  Crev. 
Marcarum  argenti  Parisiensium 


II 


145?  T.    LIVII 

25.  'Jam  vero,_  quid;  futurum  censes,  si  vulgata  fama 
(neque  eaim  celari  poterit)  magistratus,  qui  morura  apud 
noss  priefecturam  amplissima  cum  potestate  exercent,  quos 
censores  appellamus,  pro  jure  suo,  quo  in  civium  vitas  in- 
quirere,  et  a  patriis  iustitutis  discedentes  mulctare  consue- 
verunt,  me  publico  citatum  causam  captorum  munerum 
dicere  jusserint?'  Addunt  plerique  aPyrrho,  virum  virtu- 
tis  tantaj  quantivis  bene  emi  certo,  acrius  continentiam 
ejus  constantiamque  tentatam  esse,  post  alia  magnifica 
Eutrop.  1.  promissa ,  etiam  parte  regni  oblata :  neque  motum  esse 
Flor.  1. 1.  Ronianum,  nisi  hactenus,  ut  '  se  consilii  regii  rationem  ex- 
c.  18.  pedire'    negaret.     '  Si  enim  malum  me  virum  judicas,' 

vir    illust.  ioQ^'tj  *  ciT  ambis  ?  sin  vero  bonum,  cur  corrumpis  ?'  Ad- 
35.  jecisse  deinde  dicitur,  '  etiam  ipsi  Pyrrho  negotium  hoc 

Appian  an  »eque  jucundum  futurum,  neque  conducibile,  si  processis- 
Fulv.Ursin.  set :  suam  enim  libertatem  et  amicis  regiis,  et  ipsi  regi 
Pyrrho  44  g^avem  futuram :  justitiam  autem  et  abstinentiam  si  Epi- 
rotae   experti   forent,  relicto  rege  ad  ipsum  transituros.' 
Qua?  omnia,  ct  quod  deinceps  adjecturus  sum,  variis  ab 
auctoribus  tradita,  conquiri  exponique  nou  inconveniens 
nee  inutile  judicavi ;   quo  virorum,  quibus  fulta  res  Ro- 
mana  per  durissimos  casus  ad  imperii  gloriseque  incompa- 
rabilem  magnitudinem  pervenit,    animi  sensusque  nosce- 
rentur;    claroque  sub  exemplo   facilius  deprehenderetur, 
quibus  moribus  studere  oporteat  admirationi  futures  ho- 
mines, majoremque  et  meliorem  transdituros  posteris  rem- 
publicam,  quam  a  majoribus  ipsi  accepissent. 
Plut.    in       2(5.  Igitur  his  ita  dictis  auditisque  regem  in  priesentia 
^"  °'     '  quidem  quievisse  accepimus :  postridie  vero  vocari  ad  se 
Fabricium  jussisse,  parato  ante  ad  perterrendum  eum  ele- 
phanto,  qui  a  tergo  colloquentium  post  aula;um  astans, 
magistri  imperio,  repente  diducto  aulaio,  super  Fabricii 
caput  demisit  manum,  horrendumque  stridorem  et  barri- 
tum  edidit.     Sed  vir  ingens  animi,  cum  sensim  se  conver- 
tisset,  arridens,  *  Neque  heri  me  aurum  tuum  pellexit,'  in- 
quit,    '  neque    hodie    perterrefecit  bellua.'     Deinde  cum 
admotus  ccena?  de  Gra'cis  sapientibus  disserentem  audiret 
Cic.  Cat,  Cineam  :  *  quibus  Epicuri  secta  placeret,  eos  voluptatem 
Plut.  '"  ^""^^  bonorum,  reipublicje  curam  inter  praecipua  felici- 

tatis  impedimenta  pouere  :  similemque  vitam  agere  Decs 


LII5RI    Xiri.    SUFFLEMENTUM.  1453 

arbitrari,  nulla  rerum  humanarum  cura,  nullo  neque  in 
improbos  iree,  neque  in  bonos  favoris  affectu,  soli  otio  vo 
luptatique  deditos;'  exclamavisse  Fabricium  ferunt :  '  Dii 
faxint,  isthsec  sapientia  Pyrrho  Samnitibusque  cordi  sit,    ^  ^1.  Max. 
donee  bellum  cum  populo  Romano  gerent !' 

27.  Hi  tetnporum  istorura  mores  fuerunt :  haec  magno- 
rum  virorum  certamina,  non  opibus  et  luxuria,  sed  virtute, 
consilio,  patientia,  patriae  caritate  excellere.  Nee  enim 
subiti  impetus,  aut  ad  pra^sentem  usura  meditatae  simula- 
tionis  istaj  voces  fuerunt ;  sed  perpetuo  tenore  vitae  verbo- 
rum  suorum  fidem  adrairabiles  potius  nostris  temporibus 

quam    imitabiles   viri  aflSrmarunt.     Idem  ille  Fabricius,    Val.Max. 

cum  ejus  tota  supellex  argentea  saimo  uno  constaret,  et 

patella,  quae  tamen  ipsacorneopediculosustineretur,  Sam- 

nitium  legatis  pecuniam  et  supellectilem  splendidam  dono 

afferentibus,  planas  manus  ad  aures,  hinc  ad  oculos,  nares,    J^'-    ^^y- 

gin.  ap.  A. 
OS,  gulam,   deinde   ad   imum   usque   ventrem  deducens,  GcII.  i.  14, 

'  Donee  his,'  inquit,  '  imperitare  potero,  nihil  deerit :  vos 

autem  pecuniam  ad  eos,  qui  hae  indigent,  reportate.'    De- 

nique  vitam  universam  sic  exegit,  ut  in  haereditate  ejus    Val.  Max. 

non  esset,  unde  filiarum  dos  expediretur :  gloriosa  pau-  ^^'  "*•  ^^• 

pertate,  cum  ex  aerario  publico  erogata  pecunia  senatum 

puderct  indotatas  pati  virgines,  quas^patrem  non  puduerat 

ita  relinquere. 

28.  Sed  et  ceteri  senatus  prineipes  eadem  ferme  virtute 
tolerantiaque  turn  agebant.    Ex  quibus  Q.  Fabium  Maxi- 
mum, qui  toties  in  summis  imperiis  fuerat,  qui,  censura   Auctor  de 
gesta,  noluerat  iterum  censor  fieri,  negans,  '  ex  usu  rei- 
publicae  videri,  ut  iidem  seepius censores  erearentur,'  simili 

et  paupertatis  et  amoris  publici  testimonio  populus  Roma- 
nus  affeeit :  mortuo  enim  tantum  congessit  aeris,  ut  inde  filius 
Q.  G  urges   et   viscerationem,    et   epulum  publice  daret. 
Curius   ab   eadem   altitudine   animi  Sabinorum  munera,    Cic   Cat. 
quemadmodum   Fabricius    Samnitiea   sprevit.      iEmilius  *    J'    " 
Papus  in  plerisque  magistratibus  collega  Fabrieii,  Ti.  item    Cic.  La:l. 
Coruucanius,  aliique  prseclari  viri,  ex  similitudine  morum 
amicissime  inter  se  conjunctissimeque  vixerunt :  ut  vere    ^^^^ 
mihi  temporum  illorum  speciem  amplexus  animo  videatur  Cic.deRep. 

.,  .  .  .       .  -r>  4.      1.  V,  citarte 

poeta,  qui  '  moribus  vinsque  antiquis  rem  Komanam  ste-  Aug.deCiv. 
tisse' praedicavit.  Dei,  ii.2i. 


1454  T.  LI VII 

29.  His  igitur  animadversis  expensisque  rebus,  niajore 

componendi  cum  hac  gente  belli  desiderio  Pyrrhus  intlara- 

Justin.       matus,  ducentos  ex  captivis  protinus  sine  protio  rcstituit : 

Pint    in    ceteris,  si  qui  ad  instantia  Saturnalia  Roniain  ad  visendos 

Pyrrho,  44.  suos  proficisci  cuperent,  ejus  rei  potestatem  fecit ;  unius 

Appian.ap.  Fabricii  secutus  fidem,  qui  '  reversuros  exactis  feriis,  nisi 

'  pax    interea   convenisset,'   spopondcrat.     J-laque    turn   et 

gravitas  senatus,  et  singulorum  fides  fuit,  ut  ad  diem  a 

Patribus  pra?stitutam  universi  Pyrrho  se  restituerent,  post- 

quam  oUirniatos  suorum  animos  impollore  neqnicquam  te- 

tendissent. 

Flor.  1.  I.      30.  Ilex  enim  callidus  hunc  tomporum  articulum  sibi 

'^'  ***•  tenendum  arbitratus,  dum  aspectu  carissimorum  pignorum 

mollitos  et  cupidine  isthiec  retinendi  incensos  animos  ad 

belli  odia  deponenda  promtiores  haberet,  legationem  mit- 

Justin.       tere  Romam  statuit,  ut  iis  conditionibus,  quas  Fabricio 

XVIII.  1.  .     .    .  „       , 

pra^senti  exposucrat,  pacis  et  amicitia^  toeoera  conjunge- 

Appian.       reutur.     Potebut  autem,  '  ut  iisdem  foederibus  Tarentini 

comprehendercntur :  ceteri  Graecorum  Italiam  incolentium, 

libcri,  et  snis  legibus,  agcrent:  Samnitibus,   Apulis,   Lu- 

canis,  Bruttiis,  qua^  erepta  a  Romano  forent,  rt-dderentur  : 

Romani  captivos  a  Pyrrho  sine  pretio  reciperent.'     Erat 

apud  Pyrrhum  ea  tempestate  Cineas,  cujus  supra  quoque 

facta  est  mentio  ;   vir  cum  civilium  n  rum  apprime  gnarus, 

tum  animo  propositoque  honestus,  etqui  naturte  proclivem 

indolem  eruditione  usuque  ad  efficacem  facundiam  exer- 

Plut.    in    cuisset.     Hunc    eas   ob    artes   carissimum   rex  habebat : 

'  crebroque  privdicabat,  *  plurium  se  urbium  imperium  per 

eloquentiam  Cineae,  quam  armis  suis  adeptum  esse.' 

31.   Romam  iste  cum  Icgatus  venisset,  callido  consilio 

Zonar.         moras  nectens,  priusquam  senatum  adirct,  munera  passim 

per  illustrium  domos  Pyrrhi  nomine  misit.     Introductus 

deinde  in  curiam,  cum  regis  virtutem  et  propensum  in  Ro- 

manos  animum  multis  extoUens,  de  conditionum  quas  af- 

ferret  aequitate  disseruisset,  magna  pars  senatus  mota  est, 

Plut.  ibid,  ut  admittendas  esse  dubitaret.     Quippe  super  cetera,  si 

socios  suos  oppuuTiare  desinerent,  tanta  auxilia  polliceba- 

tur,  ut  iis  baud  difficulter  imperium  cetera?  Italia?  possent 

acquirere.     Sed  quoniam  ob  magnitudinem  rei,  solicitis 

Zonar.  Patribus,  multos  in  dies  extracta  deliberatio  pacis  futurae 


LIBRI   XIII.   SUPPLEMENTUM.  1455 

susplcionem  rumoremque  fecerat,  Appius  Claudius,  ob  se-  Cic.  Phi- 
nectam  et  csecitatem  abstinere  curia  olim  solitus,  confestim 
in  senatum  se  deferri  lectica  jussit :  ubi  conspectura  pro- 
tious  exceperunt  filii  generique,  honorisque  et  oflScii  causa 
circumfusi  deduxerunt  ad  locum  dignitati  ejus  congruentem.  Plut. 

32.  Ibi,  cum  ipsius  rei  novitate,  tum  reverentia  viri  si- 
lentibus  omnibus,  expectantibusque  cujus  rei  causa  post 
longi  temporis  desuetudinem  senatum  ingressus  esset,  ab  ^^^P'^'^P* 
incommodo  valetudinis  exorsus,  '  sibi  quidem  hactenus 
molestam  fui.sse  ca^citatem '  dixit :  *  nunc  autem  non  mode 
ilia  delectari,  ne  qua;  fierent  videret,  sed  etiam  aegre  ferre, 
quod  aures  nondum  obsurduissent,  ne  tam  foedaet  Romano 
nomine  indigna  audiie  cogeretur.  Quo  enim  vobis  mentes 
illaj  cesserunt  ?  quo  reciderunt  spiritus  ?  Certe  pi  ae  vobis  Enn.  ap. 
ferre  solebatis,  cum  Alexandri  Macedonis  gloriam,  ut  in-  ^'c.IMaj. c. 
victi  regis,  celebrari  audiretis,  non  tam  virtuti  ejus  quam  Plut. 
felicitati  famam  istani  imputandam  esse :  nam  si  Romana 
in  bella  fortuna  ipsum  impulisset,  alium  longe  eventum 
futurum  fuisse,  aliamque  de  eo  apud  homines  opinionem. 
At  nunc  quantum  ab  ista  vestra  magnanimitate  defeceritis, 
respicite.  3Iacedonibus  superiores  vos  futuros  confideba- 
tis:  at  nunc  Molossoset  Chaonas,  perpetuam  Macedonum 
pnedam,  metuitis.  Alexandrum  contemnebatis  :  nunc  ex- 
pavescitis  Pyrrhum,  ne  ipsius  quidem  Alexandri,  sed  sa- 
tellitis  ejus,  satellitem  :  qui  fugiens  potius  veteres  hostes, 
quam  quierens  novos,  in  Italiamtrajecit :  quibus  copiis  ne 
minimam  quidem  Macedoniee  partem  retinere  potuit,  iis- 
dem,  si  Diis  placet,  imperium  Romanisquoque  paraturus. 

33.  '  Hunc  igitur  nisi  gTandi  infortunio  mactatum  eji- 

cimus,  certum  habeamus,  alios  quoslibet  merito  nostri  con- 

temtu,  tanquam  ad  paratam  pra^dam,  ita  in  Italiam  cu- 

pide  venturos  esse.     Quid  enim  aliud  de  nobis  quam  de 

hominibus  ignavissimis  judicari  poterit,  si  Pyrrhus,  in  ami- 

citiam  receptus,  etiam  pra'.mium  referat  illatae  nobis  igno- 

minia%  quod  ejus  opera  factum  sit,  ut  Tarentinis  atque 

Samnitibus  ludibrium  Romani  debeamus  ? '    Hie  fere  sen- 

sus  fuit  orationis,  quae  ab  ipso  statim  Appio  est  edita :     cic.  Cat, 

qua  omnium  adeo  sunt  inflammati  animi,  ut  severissimae  6-etinBru- 

,  ,     ,,         to,  16. 

sententiee  auctorem  secuti  consensu  decernereut,  '  bellum  Zoaar. 


1456  T.  L!vn 

liv.  Ep.  prosequendum  esse  ;  Cineamqueeodemdio  urbe  excedere, 
l!"i.  4  37.  Pyrrhoquc  renuntiare,'  jubcixnt,  '  netiue  recipi  turn  in 
De  O.  J.     urbem,'  (nam  et  hoc  petitum  tuerat,)  '  neque  priusquani 

Euirop.    .  j^g^j-,^j^  omisisset,  de  amicitia  et  societate  agi  posse.' 

34.  Paris  deinde  tristitiac  decretum  ex  ejusdem  Appii 

L.  I.  §  5.  sententia  de  captivis  factum  est,  '  eos  neque  adversus  Pyr- 

I  '^in"!!"  i.  rhum  duci,  neque  adeo  conjunctim  usquam  haberi  senatui 

Zonar.         placere  ;  sod  alios  alia  in  pra:sidiamitti,  mutata  iiiuominiir 

u  7  15*"*  ^'"^S^  militia,  ut  qui  equo  meruissent,  pedituni  stipendia 

facercnt ;  qui  pedites  legionarii  fuissent,  ad  levem  arma- 

front.  turam  transcriberentur :  priores  ordines  rocuperaret  nemo, 
Strat.  iv.l.     .  I-         .   I-      .  .       \  ■      .     I 

nisi  bina  hostium  spoha  retulisset.      Aiuut,  kgatis  cum 

Plut.  et  responso  tani  atroci  reversis,  miraculo  llomanai  constantiae 
2"^e't''Flor  a^tonitum  regem,  '  qualisurbsipsa,  qualisque  senatus  visus 
1. 18.  esset,'  interrogasse ;   responsumque  tulisse  a  Cinea,  '  ur- 

Liv.  IX.  17.  bem  templum  sibi  visam,  senatum  vero  regum  consessum 
Plut.etAp.  esse.'  Post  ha'c  demum  gesta  I'abricium  ad  rcgem  lega- 
^'^°'  turn  venisse  quidam  putant'.     Scd,  pra^ter  aliorum  aucto- 

rum  tostinionia,  nruni  ipsaruin  rocte  aniinadversarum  serie 
erioris  baud  ditKcile  couvincuntur.     Pace  desperata,  con- 
Zonar.         versi  ad  bellura  animi,  ac  intenta  cura  facti  utrimque  ap- 
paratus liyemem  satis  negotiosani  habuerunt. 
Plin.   ni.      jj5^  Hicc  fuisse  tempora  puto,  quibus  ferunt  Pyrrhum, 
quo  naufragiorum   casus  vitarentur,  faciliusque    Itali  ac 
Epirota;  ad  auxilia  nuitua  commoare  possent,  ab  Hydrunte, 
qua  longissime  in  pclairus  procurrit  Italia,  ad  Apolloniam 
ex  adverse  situm  opj)iduni  pontes  jacere  cogitavisse,  spatio 
quinquaginta  millium  :'  tanto  enim  intcrvallo  circum  eos 
locos  Grjeciae  Italia^que  littora  dirimuntur.     Idem  postea 
molitus  esse    M.  Terentius    Varro  dicitur,  cum  piratico 
bello  Cn.  Magni  legatus  Siculum  loniumque  mare  classi- 
Appian. in  bus   obseiTaret.     Inter  hiec  Ti.  Coruncanius  consul   de 
Fasti Capit.  Vulsiniensibuset  Vulcientibus,  Etruscorum  populis,  A.  D. 
Liv.  Epit.  Kal.   Februarias  trium|jhavit.     Insignis  eo  anno  censura 
^'"'  fuit,  tum  primum  a  plebeiee  stirpis  censore  lustro  condito. 

Censa  rcferuntur  civittm  capita  ducenta  septuaginta  octo 
millia,  ducenta  viginti  duo.      Principtm  senatus  per  ea 

'  Quinquaginta  tnilliutn]   Len-      17.  Crei\ 
caiiim  nostratitim  propcniofliiin 


LIBRI    XIII.    SUPPLEMENTUM.  1457 

teinpora  Q.  I'abiinn   Maximum  legi  consuevisse  constat :    I^'i"-  ^"• 
hujus  filium  cognomento  Gurgitem  censorem  turn  fuisse    onupiir. 
conjectura  colligitur :  Cn.  Domitii  ccrtiim  nomen,  et,  quia  "^  ^^^t- 
lustrum  is  condidit,  jure  plebisampliricato  nobilitatumest. 

30.  Vere  primo  Pyrrhus  contractis  sociorum  copiis  in  ^^onar. 
Apuliam  movit:  multaque  ibi  oppida  partim  puguando, 
partim  conditionibus  cepit.     Adversus  quem  novi  consu- 
les,"  P.  Sulpicius  Saverrio,  P.  Decius  Mus,  cum  duobus  Eutrop. 
consularibus  excrcitibus  profecti,  castracastrisopposuerunt 
prope  Asculum  Apuliai  urbem,  cognominem  ei  qua;  est  in  Cluverii  I- 
Picentibus.     Non  erat  dubium,  quin  collatis  signis  de-  ^'^''^-  ^^ 
pugnandum  foret :  ceterum,  ne  per  dies  aliquammultos  hoc  Zonar. 
fieret,  pra'ter  torrentem  profundum,  qui  diversos  excrcitus 
interfluebat,  etiam  mutuo  metu  cunctabantur.     Romanos 
prioris  fortuna  pradii,  et  victor  Pyrrhus  terrebat :  Epirotis 
formidabilis  erat  llomanorum  pervicacia,  et  alterius  con- 
sulis  futale  hostilibus  legionibus  nomen.    P.  enim  Dcciiim, 
patris  avique  exemplo,  sua  morte  victoriam  suorum  re- 
demturum  esse  fama   vulgaverat :    prieliorumque   quibus 
illi  ceciderant  eventus  terribiles  omnibus  Deciana^  devo- 
tionis  minas  eff'ecerat. 

37.  Earn  rem  Pyrrhus  haudquaquam  negligendam  ra- 
tus,  convocatis  militibus  accurate  docuit,  '  Arbitria  pradi- 
orum  penes  Telhirem  Deam,  aut  inferos,  qui  carmine  illo  Liv.  vm.o. 
solicitarentur,  esse  non  posse :  neque  tam  iniquos  credi  Zonar. 
debere  Deos,  ut  in  unius  hominis  vesani  gratiam  fata  ex- 
ercituum  mutent  donentve  :  non  preestigiis  et  superstitioni- 
bus,  sed  pugnando  victorias  parari,  vel  ipsis  Romanis  tes- 
tibus,  qui  non  sacrificulorum  et  vatum  agmen,  sed  armatas 
militum  acies,  hostibus  consueverint  opponere.  Quia  tamen 
ignari  rerum  plerumque  superstitionum  inanium  ludibriis, 
quam  veris  timendi  causis,  acrius  percellantur ;  hunc  quo- 
que  metum  preeverti  posse,'  ostendit,  exposito  ornatu,  quo 
priores  Decii  se  devovissent,  monitisque  militibus,  '  si  quis 
similibus  insignibus  noscendus  occurrisset,  ab  eo  abstine- 
rent  tela,  vivumquc  comprehenderent.'  Sed  ipsi  quoque 
Decio  niintiandum  curavit,  '  desineret  ineptire  inter  arraa- 

«  A.  U.  C.  473.  A.  C.  279. 


1458  T.  Livii 

tos :  neque  enim  consilium  istud  successurum  esse :  et,  si 
vivus  venisset  in  manus,  forte  graviora  passurum,  quam 
voluisset.' 

38.  Responsiira  a  consulibus  est :  '  se  armis  satis  confi- 

dere,  neque  opus  habere  tantiv  desperationis  auxilio :  id 

quo  magis  scire  posset,  optionera  se  dare,  ipse    transire 

flunien,'  quod  inter  exercitus  medium  fuisse  diximus,  '  an 

in  sua  ripa  lioraanos  expectare  mallet.    Nam  aut  reductis 

copiis  transitum  regi  tutum  relicturos  esse,  aut,  eo  rece- 

dente,  transmissuros :  quo  integro  robore  congressi,  nulla 

alia  in  re,  quam  suis  viribus  aniinisque  spem  victorii«  re- 

posuisse  demonstrent.'  Puduit  Pyrrhum  tinioris  aut  dubi- 

tationis  signum  uUum   edere :    quare   posteriore  accepta 

conditionc  transeundi  fluminis  potestatem   hostibus  fecit. 

Levior  jam  sua  sponte  belluarum  terror  erat,  ipsa  consue- 

tudine  videndi :  manusque  earum  facillimc  amputari  posse, 

Plin.viii.7.  pugna.'  prioris  exporimento  constabat,  qua  C   Minucius 

Flor.  1.18.   quarts?  logionis  primus  Ilastatus  uno  gladii  ictu  probosci- 

■   ■  dem  clephanti  pra-cidcrat.     8ed  turn  alia  (piocjue  pra'sidia 

Veget.  de  excogitaverant  tutioris  audacia?.     Equi  ferreis  obducti  la- 

j^j  24  '       minis  currum  trahebant,  et  ipsumcontis  ferro  pra^fixis  hor- 

Zunar.         rcntem  :  in  curru  erant  coUocati  milites,  qui  belluas  irru- 

entes  missilibus  aut  isine  jacto  averterent. 

31).  Cum  hoc  apparatu  transgressis  flumen  legionibus, 

Aminiati.   Pyrrhus  ex  diverso  exercitum  instruxit,  pro  usu,  quem  iis 

iMarc.pnnc.  jj^  J^.\f^^^  maximum,  cum  singular!  quadam  ingenii  sagaci- 

Liv.xxxv.  tate,  supra  ceteros  ejus  a?latis  iraperatores  excellentem 

**•  habere  credebatur.     Animadverso  igitur  loci  genio,  qui 

Plut.  in     propter  asperitatem  soli  et  enata  passim  virgulta  non  nisi 

^    '"'    '■  pedestrem  aciem  pateretur,  equitatum  elephantosque  loca- 

Front.        vit  in  subsidiis :  dextrum  cornu  suis  militibus  et  Samni- 

tium  auxiliaribus  copiis  firmavit ;   Bruttios,  Lucanos,  Sal- 

lentinos,  esse  jussit  in  sinistro  :  Tarentinos,  quorum  virtuti 

minus  credebat,  in  mediam  aciem  recepit.  Consulum  acies 

legionarios  habebat  milites,  auxiliis  levis  armaturae  aptis- 

sime  intermixtis  :  parique  ingenio  et  temperamento  subsi- 

diorum  ordines  distinxerant.    Equitatus,  in  cornuadifFusus, 

neque  impediment©  futurus  erat  pedestri  prasiio,  et,  si  quis 

casus  agendae  rei  viam  aperuisset,  przesto  erat.     Inter  ex- 


LIBRI    XIII.   SUPPLEMENTUM.  1459 

ercitus  non  anirais  tantum,  sed  etiam  uumero  pares  (qiia- 
dra^inta  utrimquc  millia  fiiisse  constat)  baud  segnius  quam 
debuit  certatum  est.     Ancipiti   adhuc   victoria  pr^lium  pi„t. 
nox  diremit. 

40.  Postera  luce  Pyrrhus,  cum  impcditiora  loca  prjesi- 
diis  pra'cepisset,  in  campum  paulo  aH|uiorem    Komanos 
desccndere  coegit:  ibi  elephantoruni  aliquis  ususfuit :  alia  Zonar, 
parte  aciei,  quam  qua'  eurrus  adversum  eos  parati  consti- 
terant,  subito   inducti,  equos  hostiuni,  sicuti  priore  pra>lio 
factum  iucrat,  perterritos  averterunt  in  fugara  :  peditibus 
nihil  magnopere  nocuerunt.     Valde  diversa  istius  pugnae 
faraa  est.     Secundum  Romanos  eventum  fuisse  quidam 
auctores  sunt,  etiam  casu  adjuvante  victoriam :  cum  ad- 
versus  Apulos,  impedimenta  diripientos,  missa?  regis  imperio 
cohortes  ceteris  copiis   fugientium   speciem   discessu   suo 
praibuisscnt,  eoque  metu  et  errore  facta  apud  regios  fuga 
esset.     Quin  et  ca?sorum  ingens  numerus  cxprimitur  :  vi- 
ginti  millia  de  Pyrrhi  exercitu,  victorum  ad  millia  quinque    Eu"j.o°'   j, 
desiderata.     Regem  ipsum  brachio  pili  jactu  transmisso  "• 
graviter  vulneratum,  cum  fugientes    retinere  nequivisset,  ap,  p"utt* 
postremum  fere  omnium  a  satellitibus  suisex  acierelatum:  lloi.  u  18. 
signa  capta  ex  hoste  tria  et  quinquaginta,  Romana  vero  Oros.  n.  i. 
undecim  amissa  esse.  Fabricium  quoque,  legatum  alterius 
consulis,  vulnus  accepisse. 

41.  Ex  diverse  paremhujus  atque  superioris  praelii'  for-  Justin, 
tunam  fuisse  alii  tradiderunt :  et  vicinia castrorum  defenses  pj'"'  ^' 
Romanos  minus  quidem  sensisse  detrimenti,  sed  tamen 
confessa  fuga  discessisse,  sic  quoque  sex  millibus  amissis  : 
de  exercitu  Pyrrhi  tria  millia  quingentos  et  quinque  ceci- 
disse,  idque  in  commentarios  regios  relatum  esse,  Hierony- 
mus  scribit.  Atque  ha?c  tanta  non  varietas  modo,  sed 
etiam  pugna  scriptorum  me  valde  movet,  ut  iis  potius  cre- 

1  Edd.  Holmiensis,  Argentoratensis,  Parisiensis,  Amsteloda- 
mensis,  aciti,qua.  '  Additionein  particiilae  quam  postalabat  sen- 
sus,  et  finiial  Zonaias  aiictor.'  Crev. 


'5«;)f)7<)>isprff7«]  Piaelii,quo  tioneni  fecit  pngnae  illins  anci- 

Lzeviims  prioie  anno    victns  a  piti    evenln    pui^iiatap,   de    qua 

Pyrrlio  fuerat.     Sic  enim  inteU  inodo    egit     post     Pliitarchura 

lexit  Justiiius,  (itii  nullam  men-  Freinshemius,  c.  39.  Crev, 


14G0  T.    LI  VI I 

(lendiim  esse  judicem,  qui  dubio  eventii  puj^atum  esse  tra- 

Liv.  Epit.  diderunt.     Solet  enim,  quoties  pari  fere  damno  discessum 
"'"•  est,  utraque  pars  sibi  asserere  victoriue  famam  ;  quam  dein- 

ceps  aliorum  negligentia,  aliorum  improbitas  teniere  com- 
mittit  Uteris  :  pessimo  facinore,  magnaque  cum  infamia  eo- 
rum,  qui  pro  veris  atque  compertis  inani  rumore  vulgata, 
aiit  atlectu  serv-iliter  corrupta,  posteritati  prodiderunt. 
42,  Quare  propior  vero  videtur  eorum  annalium  narra- 

Dionys.  tio,  qui  semel  tantum  ad  Asculum  pugnatum  esse  referunt : 
ap.  Plut.  ^^  p^^^  accrriniam  contentionem  ac  multas  utrimque  cxdes, 
sole  jam  occaso,  vulnus  regis  et  direptorum  impedimen- 
torum  casum  dirimendai  pugnai  locum,  licet  vegre,  fecisse. 
Turn  receptui  signum  esse  datum  in  utroque  exercitu,  cum 
jam  utriiiH|ue  millia  circiter  quindecim  occubuissent. 
Atque  hoc  fuisse  tempus,  quo  Pyrrhus  cuidam  quasi  de 
victoria  gratulanti  responderit :  '  Si  denuo  sic  vincemli 
suut  Romani,  periimus.'  Affirmant  etiam  banc  opinionem 
quic  secuta  sunt.     Nam  et  Pyrrhus  Tarentum  concessit : 

Zonar.  et  consules,  hostem  non  iiisccuti,  copias  in  hybernis  per 
Apulia"  oppida  distribueruut,  cum  ainii  tempus,  et  ratio 
belli,  potius  victoriam  turn  illustrom  prosequi,  alterum 
facile  passum  fuisset,  altera  etiam  omnino  coegisset.  Ac- 
cedit,  quod  neque  triumphatum  ab  his  consulibus  reperio. 
Sed  et  P.  Docium  consuUm  eo  pra?lio  se  devovisse,  seque, 
post  patrera  et  avum  pari  genere  mortis  sublatos,  e  conti- 
nenti  genere  tertiam  victiniam  reipublica  praibuisse,  multi 
putant :  quod  historiis  omnibus  silentibus  ne  referendum 
(|nidom,  nodum  refellenduin  ])utavissem,  nisi  magnusauctor 

Cic.  Tus-  M.  Tullius  Cicero  in  philosophicis  quidem  libris,  sed  loco 

Fiuilms,  II.       43.    Pugna  ad  Asculum  quocumcpie  eventu  certata  re- 

^^-  liquum  anni  quietum  a  bellicis  expeditionibus  habuit :  sed 

consultationibus  et  apparatuum  cura  tempus  omne  con- 

Plut.  sumtum  est.      Pyrrhus  cum  veterum  copiarum   magnam 

Zonar.  partem,  ducumque  et  amicorum  plerosque  perdidisset,  in 

Epirum  misit,  cum  mandatis,  ut  veniente  vere  milites  et 

pecuniai  sibi  mitterentur.     Sed  priusquara  classis  ea  in- 

Plut.  in     gj,.yj  posset,  novaj  spes  exorta^  consilium  regis  mutaverunt. 

eiiu'  ^^'  Macedoniam  olim  Demetrio  aderatam  Pyrrhus  tenuerat. 


LIBRI    XIII.    SUPPLEMENTUM.  1461 

deinde  Lysimachi  vi  extortam  amiserat :  hanc  iterum  novae 
occasioni   aperuisse  videbatur  Ptolemsei  Cerauni  casus,  Idem  ibid. 
qui  a  Gallis  interfectus,  dum  bellum  in  Italia  gerit  Pyr-   j/j^j  ^^j 
rhus,  uti  turbatum  regni  statuni,  ita  vacuam  possessionem  ex  1.  xxn. 
reliquerat:   ea  ratio  suasit  ne  copiis  militaribus  Epirus 
nudaretur:  simul  ne  pateret  injuriis  Gallorum,  vicinam 
adhuc  Macedonian!  urentium.     Neque  tamen  eo  turn  ac- 
cessit,  in  Siciliam  vocantibus  aliis  causis,  ut  postea  tra- 
demus. 

44.  Hyeme  inter  has  curas  circumacta,  novi  consules^ 

ad  exercitum  venerunt,  C.  Fabricius  Luscinus,  Q.  ^niilius  '^I'nar- 
Papus,  qui  alium  quoque  consulatura  una  gesserant.    Hoc 
audito  Pyrrhus  etiam  contra  eduxit  copias,  et  observare 
consilia  hostium  instituit.      Cum  ita  castra  utrique  locis 
baud  valde  distantibus  haberent,  res  evenit  ad  memoriam 
Celebris,  et  a   plerisque   non  ita  magno  dissensu  tradita. 
Tiniochares  quidani   Ambraciensis  in   amicitia   regis  ho-    A. Cell. 
nestum  gradum  obtincns  ad  C.  Fabricium  consulem  furtim  (jjj  de  Off 
accessit,  regem,  si  premium  ejus  rei  dignum  daretur,  ve-  m-  22. 
neno  tollere  pollicitus.     Id  vero  se  per  filios  suos  facile 
consecuturuni    autumabat,  quod    inter  pocillatores  regios  vr  V  1  ^ 
illi  haberentur.     Fabricius  minimc  delectatus  proditione,  Zonar. 
rem  tamen  perscripsit  ad  senatura.     Senatus  legates  ad  ^'  ^*^"- 
Pyrrhum  misit,  Timocharis  quidem,  qui  quomodocumque 
Romanis  prodesse  statuisset,  insidias  non  indicaturos ;  sed 
monituros  in  universum,  '  uti  rex   ageret  circumspectius, 
videretque,  quorum  hominum,  quamque  fidelium,  minis- 
teriis  uteretur.'     Haec  ita  apud  Valerium  Antiatem  le- 
guntur. 

45.  At  Claudius  Quadrigarius  pro  Timochare  Niciam    ^"""'^ii' 
veneficii  istius  promissorem  prodit :  neque  legatos  a  senatu  A.  Gcll. 
raissos,  sed  a  consulibus ;   literis  quoque  consulum  recen- 

sitis,  quibus  detecto  Niciaj  consilio,   nesant  '  sc  dolis  aut  Tac.Annal. 
pecunia  pugnaturos,  sed  virtute  et  armis :  salvumque  ab  a.  Ge!I. 
insidiis   regem   optare '  aiunt,  '  quem   suee  victoriae  suo- 
rumque  triumphorum  splendidam  sperarent  materiam  fore.'    Liv,  xlii. 
Sunt  qui  medicum  regis  Fabricium  eo  de  negotio  coram  47. 
aut  literis  adiisse,  consulisque  indicio  pcenas  dedisse  regi 

y  A.  U.  C.  474.  A.  C.  278. 


1462  T.    LI  Ml 

Claudian.  tradideriiit,  suspendio  necatuin.    Sed  ut  hsec  dubitationeni 
de  B.  Gild.  ,     ,  ^  ^  .  •  i-  t-y     ■ 

y  271.        habere  possent,  certum  est  errare,  qui  inodicum  a  Lurio 

Pliit.  in    ad  regem  remissum  esse  scripserunt.    Aiunt  Pyrrhum  hoc 

ei^in  Apo^  tantae  virtutis  experimento  stupentem  exclamasse :  *  Hie 

phtli.  Horn,  est  iile  rabricius,  qui  dilficibus  ab  itinere  justi  et  honesti, 

Eiitropius     quaiii  ^  cursu  suo  sol,  averti  possit.'  Statim  certe,  no  vinci 

Plut.   in    beneficio  videretur,  captivos  quos  habebat  omnes  Romauis 

^"^'°'       rc'stituit,  Cineamque  denuo  raisit,  ad  pacem  et  araicitiaiu 

Front.Strat.  impetrandam.     AMiniiue  decorum  visum  est,  vel  donum  ab 

PiIjj  ■  hoste  accipere,  vel  ob  lucrum  potius,  (juam  amore  virtutis, 

a  facinore  abhorruisse  videri.      Gratis  ioitur  ne  accipe- 

rentur  captivi,  totidem  pro  his  alii  Tarentinorum  Samniti- 

umque  missi  sunt. 

Appian.ap.      40.  Ilanc  publicam  abstinentiara  conspoctiore  raox  fama 

Fulv.Lrbin,  priyatorum  est  secuta  gravitas ;  cum  i*yrrhi  munera  (raulta 

Li?. XXXIV.  enim  et  pretiosa  utrique  sexui  Cineas  attulerat)  non  a  viris 

'*•  modo  omnibus,  sed  etiam  a  mulieribus  rei)udiata  sunt :  quo 

Just. XVIII.  •11 

2.  quidem  tempore,  cum,  aspernantibus  (juibus  primum  oblata 

Val.  Max.  fuerant,  ad  alios  aliosque  del'errentur ;  nemo  vir  mulierve 

'^"    ■  tarn  aut  tenuis,  aut  cupidus  inveuiri  potuit,  ut  recipiendis 

regiis  muneribus  ostium  domus  suae  patera  vellet.     Legatis 

Zonar.  deinde  prius  responsum  redditum  :  '  Donee  Italia  Pyrrhus 

excessisset,  hostem  eum  populo  Romano  tore.'    Perplexum 

Appian.  hisce  regem,  et  neque  bellum  la;to  animo  prosequentem, 
neque  cupientem  cum  aliqua  dignitatis  jactura  discedere, 
extricare  visa  est  Siciliensis  expcditio,  quam,  post  longam 
et  ancipitem  deliberationem,  tandem  statuit  suscipere.  Sic 
enim  et  Romanum  bellum  honeste  declinari  posse  sperabat, 
et  imperium  insulie  locupletissima?  occupari  :  simul  vin- 
dictam  de  Carthagiuiensibus,'  ut  prior  ab  ipsis  lacessitus, 
sumere  cupiebat. 

Just.xvui.  47_  Xam  illi,  suspecto  regis  consilio,  paulo  ante  Ma- 
gonem  ducem  cum  centum  viginti  navium  classe  miserant, 
'  adversus  externum  hostem  externis  etiam  auxiliis  popu- 

'  Car</i(jg-iHiVn«i6as]  Freinshe-  dicibiis.     Nee  vero  analogia  ab- 

miusscribit  semper  Carthagiiien-  est.     Carthagiitiensis  {ormatar  a 

sis.     Sed  notuiii  est   illud  En-  Ca/l/wg-ini,  quod  Veteres  dixere 

nii: 'Hostem  qui  feriet,  milii  eiit  pro  Carthagine.     Pltira  vide,  si 

Carlhiiginiensis.'  Sicet  illud  no-  libnerit,  apud  Gronov.  in  nota 

menetl'ertnr  in  columna  Duillia-  ad  lib.  xxvin.  Livii,   cap.   26. 

na  :  et  inautiquissimis  Livii  co-  Cret. 


LlBRl    XIII.   SUPPLEMENTUM.  14G3 

lum  Komanum  adjuvandum  esse'  dictitantes:  et  quan- 
quam  illorum  opera  Romani  iion  sunt  usi,  senatu  respon- 
dente,  *  se  consuevisse   talia   bella   suscipere,    quee    suo    Val.  Max. 
milite  geri  possent;'  foedus  tamen  inter  utrumque  populum  "'*    * 
quarto  renovatiim  est.     Prioribus  capitibus  additum,  *  ut,    Liv.  Epit. 
sive  Romanus  populus,  sive  Poenus  cum  Pyrrlio  foedus  '  "  ' 
faceret,    nominatini   exciperetur,    ut  his  populis  invieem   Polyb.  m. 
auxiliari  liceret,  uter  eorum  bello  peteretur ;  utque  quoties 
utrivis  eorum  auxilio  opus  esset,   naves  a  Carthaginien- 
sibus  pra?bercntur ;  stipendia  suis  quisque  daret ;  auxilia 
Punica  Romanos  mari  juvarent;  exire  navibus  invita  ne 
cogerentur.' 

48.  Quo  confecto,  per  speciem  pacis  conciliandae  Pyr-  Justin. 
rhum  adierat  Mago,  speculaturus  consilia  regis,  quern  in 
SicJliam    acciri   Carthaginienses    audierant  ;    classemque 
Romanis  obtulerant,  non  tam  illorum  caritate  curaque, 
quam  ut  Pyrrhus,  Italico  bello  implicatus,  res  Panorum 

in  insula  magnis  successibus  etHorescentes  non  everteret. 
Turn  quoque  fretum,  qua  in  Siciliam  trajectus  est,  magno  Diod.  EcL 
numero  navium  observabant,  Rhegii  quidem  obsidendi  ^^  •^''"" 
studium  pra;ferentes,  sed  verius,  ut  PjTrho  transniittere 
cupionti  viam  intercluderent.  His  igitur  de  causis  ad 
Siciliensia  negotia  adjecit  animum  :  spes  ipsi  magnas  faci- 
ente  cum  rerum  ipsarum  statu,  tum  etiam  legationibus 
Siculorum,  quae  aliae  super  alias  ex  insula  venientes,  '  om- 
nium votis  expeti  eum'  aflii-mabant,  *  tanquam  unicum 
levamen  malorum,  quibus  miserrima  terrarum  nunquam 
acerbius  conflictata  esse  videbatur.' 

49.  Nam  post  Agathoclis  miserabilem  magis  quam  in-  Diod.  EcK 
dignum  exitum,  Moeno  quidam,  ^gesta  Siciliae  urbe  ori- 

undus,  qui  et  venenum  regi  dederat,  afFectata  tyrannide,  a 
Syracusanis  Hiceta  praetore  pulsus,  ad  Carthaginiensium 
opes  se  contulerat.  Ita  bellum  gravius,  ct  Syracusanis 
adversum  fuit,  per  quod  tamen  privatim  opes  Hicetae  cre- 
verunt :  qui  postea  versis  in  Agrigentinum  Phintiam  armis  Diod.  Ed. 

.  jjn,  .         ,  GX  i     XXII 

inquietam  diu  insulam  tenuit;  donee  Thoenionis  cujusdam 
audacia  principatu,  quem  nonum  jam  annum  obtinebat, 
pelleretur.  Thoenioni  dominationem  retinere  nitenti  ex- 
ortus  est  adversarius  ex  Syracusana  nobilitate  Sosistratus : 


1464  T.  LI VI I 

diuque  certatum  inter  lios  arniis  est,  insulani,  quae  Syra- 
Liv.  XXV.  cusanaj  urbis  pars  est,  (ipsi   '  Nasum '  vocant,;  obtineiite 

Diodor  Tbcenioiie,  cum  in  cetera  urbe  Sosistratus  tyranniclem 
ageret.  I'ostremo  cum  utrimque  nihil  ex  his  discordiis 
praeter  communem  intoritum  iniminere  cernerent,  vocan- 
dum  esse  Pyrrhuni  consensu  decreverunt :  qui  gener  Aga- 

Appian.ap.  thoclis,  filio  ex  Lanassa  suscepto,  successioni  proximus, 

*  aniniO(|iK'  ct  viribus  ad  constituendas  res  Siciliu>  sufTcc- 

Plut.  in     turns  habel)atur.    His  acctdebant  Agrigentini  Leontinitjue 

.lust.  XVIII   principes,  quiet  ipsi  suarniu  urbiuni,  totiusque  adeo  insula? 

2i.  iniperiuni  oflercntes,  una  voce  rogabant, '  ut  (|iiani[>riinuin 

in  Siciliuni  trajiceret,  ftssis  rebus,  et  lal)uranti  sub  barba- 
rorum  arniis  libertati,  praesentia  sua  succursurus.' 

Diodor.  50.  Carthaginienses  enini,  Syracusanorum  agris  vastatis, 

ipsani  quo(|uc  urbeni  classe  centum  naviuni  et  pedestri 
quin(jua<iinta  millium  exercitu   terra  marique  clauserant. 

Plut.  Iiiitur   Pyrrhus,    non    ultra    differendum   ratus,  Cineam, 

cujus  ingenio  fidecjue  plurimum  uti  consueverat,  pra'mittit, 
cum  Siculis  civitatibus  condiliones  legesque  tVederum  et 
amicitiae  compositurum.     Ipse  socios  discessum  a?gre  fe- 

Appian.  rentes  consolatus,  •  si  a  Romanis  premerentur,  e  vicina 
insula  in  tempore  affuturum  esse,  novorum  etiani  sociorum 
accessione  instructiorem,'  spopondit.     Cum  autem  praesi- 

Plut.  dium  in  urbe  Tarentina  relicturus  esset,  aegre  passi  Ta- 

rentini,  '  ut  sibi  vel  praistaret  promissum  auxilium  iis 
conditionibus  quibus  venisset,  aut  saltem  urbem  suam  re- 
linqueret  liberam,'  postulaverunt.  Neutra  res  impetrari 
potuit,  nihil  a?qui  respondente  Pyrrho,  sed  jubente  suum 
tempus  expectari. 

51.   Has  inter  curas  Epirotai  regis,  consulibus  bellum 

adversus  ceteros  hostes  facilius  fuit.     Res  itaque  contra 

Liv.  Kpit.  Etruscos,  Lucanos,  Bruttios,  et  Samnites  prospere  gestas 

^'"'  lioc  teni|X)re  lego.    Cum  Etruscis  minus  fuissecertaminuni 

apparet,  quod  ex  eo  bello  triumphatum  non  est.  Neque 
cum  universa  gente,  sed  cum  una  aut  altera  civitate  pug- 
natum  esse  puto,  quje  a  Samnitibus  discessu  Pyrrhi  se 
nudari  sentientibus  acrius  solicitata;,  positanuper  adversus 
Romanos  arma  resumserint.  Ceteris  in  populis,  uti  major 
aliqiianto  belli  moles,  ita  victoria  illustrior  fuit.    C  Fa- 


LIBRI    XIII.    SUPPLEMENTUM.  14fJ5 

bricius  consul,  profecto,  ut  conjectura  est,  in  Etruscum 

bellum  collega,  quod  Epirotis  cessantibus  unus  consularis 

exercitussufficerevideretur,  Lucanos,  Bruttios,  Tarentinos,  Eulr.  I.  ii. 

Samnitesque  cecidit :  civitates  aliquot,  in  quibus  et  Hera-  ^P}?'  ^^° 

cleam,    astrinxit  foederibus :    deque  his   populis  omnibus  22. 

ante  diem  Idus  Decembres  triumnhavit.  ^^f*-'  ^*" 

„       ...      ,  .    ,  .  pi'o'' 

52.    Comitus   deinde  peractis  consules  in   annum   se- 

quentem  desig^iati  sunt  P.  Cornelius  Rufinus  iterum,  C. 

Junius   Brutus  iterum.     Cum  Rufino  nobiles  etiam  alii  Quintilian. 

petierant ;  sed  hie  ut   fieret,  efFecit  Fabrieii  favor  :  qui  ^"*  ^• 

tempora  reipublicaj  habens  in  consilio,  patrize  salutem  pri- 

vatis   inimicitiis   anteponebat.     Nam   ex   dissimilitudine 

morum  siuiultas  inter  hos  tuerat,  cum  Fabricius,  egregie    d\q  ^p. 

firmus  adversuni  pecuniam,  una  communis  boni  cura  duce-  Vales. 

retur ;    Rufinus,  opum  cupidior,  niulta    privati   qusestus 

studio  consulerct  ageretque.    Verumtamen  cum  cetera  in- 

dustrius  et  bonus  imperatoresset,  competitoribus  hauJqua- 

quam  pari  armorum  peritia  et  usu  praiditis  Fabricius  prae- 

ferendura  esse  judicaverat.    Ferunt,  cum  ei  gratias  deiiicie  Cic.  deOr. 

Rufinus  ageret,  '  quod  se  homo  inimicus  consulem  fecisset,  V'  ^^'i. 

^     .  1  .  .  '  A.Oell.  IV. 

bello  pra^sertim  magno  et  gravi ;'  respondisse,  '  non  esse  8. 
mirandum,  si  compilari,  quam  venire  maluerit.'  Magna 
enim  bellorum  moles  in  Italia  supererat :  et  Pyrrho  in 
Sicilia  (erat  enim  jam  transgressus)  omnia  sibi  prona  re- 
periente,  baud  abs  re  metuebatur,  ne  paulo  post  auctis 
accessione  nobilis  insulae  viribus  ad  bellum  Romanum 
gravior  hostis  reverteretur. 


Ddph,  et  Var.  Clas.  Livius.  5  E 


SUPPLEMENTUM 

LIBllI  XIV. 
HISTORIARUM 

T.    LIVII    PATAVIM. 


Appian.ap.  1.  JLluM  \\xc  in  Italia  geruntur,  Pyrrhus,  exercitu  et  ele- 

Liv.  Ep.    pnantis  in  naves  impositis,  ex  1  arentino  portu  in  oiciliam 

'"v.  trajccit:"  postquani  hicnniuni,  et  menses  pneterea  quatuor, 

Eel. I.  XXII,  J"  Italia  fuissct.    Deductus  a  Thoenione,  qui  cum  navibus 

Dionys.     occurrerat,  maxiinaque  Siculorum  alacritate  exceptus  est, 

"*  *    oppida  sua,  copias,  pecunias,  naves,  certatim  tradentium. 

Ideoque  Graecarum  urbium  omnium  imperio  brevi  potitus, 

etiam  Punicam  ditionem  universam  armis  obtinuit,  una 

excepta  urbe  Lilybaitana,  quam  opportunitate  situs  adjuti 

Carthaginienses  nequicquam  oppugnante  Pyrrho  retine- 

Diod.  Eel.  bant.     Unde  non  absque  causa  spes  ingentes  animo  com- 

plexus,  relictis  maximo  filiorum  patriis  opibus,  ex  duobus 

Just.xxiii.  reliquis,  regem  alterum  Italiee,  alterum  Sicilian  constituere 

agitabat. 

2.  Erat  omnino  regis  istius  ea  tempestate  magna  fama, 
magnaeque  virtutes :  et  Siculi  per  annos  sane  multos  externa 
simul  ac  civilia  bella,  et,  nocentiusutrisque  malum,  tyran- 
nidem  passi,  vel  mediocrem  aliquem  Principem  gratantibus 
Plut.  in  animis  laturi  videbantur.  Sed  tamen  ipse  paulo  post,  ad 
yr.  c.  51.  exigendas  ab  invitis  pecunias,  et  potentiorum  caedes  versus, 
odium  immane  concitavit:  etiam  accedentibus  cupidita- 

"  A .  U.  C.  475.  A.  C.  277.    P.  Cornelio  ii.  C.  Junio  ir.  Coss. 


T.    LIVII    LIBRI    XIV.   SUPPLEMENTUM.  14C7 

tibuset  arrogantia  ministrorum,  quorum  ei  vitia  non  minus 
ubivis  quam  sua  nocueruut.  Adeo  post  primam  illara  et 
praecipuam  curam,  ut  ipsi  quam  optimi  sint,  nulla  aut 
dignior,  aut  salubrior  esse  regibus  solicitudo  potest,  quam 
ut  amicos  ex  virtute  deligant :  quando  inter  privates  ob 
suam  quisque  culpam  exosus  est,  Principibus  etiam  aliena 
peccata  imputantur.     Sed  hive  postea  secuta  sunt. 

3.  Turn  vero  calentibus  adhuc  studiis,  primum  a  Tau-  Diod.  Ed. 
rominitanorum  principe  Tyndarione,  (nam  ea  parte  insulae 
primum  appulerat,)  mox   a  Catanense  populo   maximis 
honoribus  acccptus  cultusque,  cum  pedestri  exercitu  Syra- 

cusas  versus  processit.      Classem  baud  procul  littoribus 
circumduci  jussit,  paratam  instructamque  :  nee  enim  citra 
pra?Iii  discrimen  aditum  ad  Syracusanam  urbem  daturee 
Carthaginiensium   naves  videbantur.      Sed   evenerat,   ut 
paulo  ante  hoc  tempus  triginta   naves  Punicae  alios  ob 
usus  a  classe  discederent ;  quie  quia  nondum  reverterant, 
cum  reliquis  aleam  belli  tentare  Poenorum  imperator  re- 
cusabat.     Igitur  neraine  prohibente  ingressus,  Thoenione  Dionys. 
et  Sosistrato  tradentibus,  pecuniam  publicam,  naves  tectas  Diodor. 
centum  viginti,  apcrtas  viginti,  tela,  machinas,  ceterumque 
belli   apparatum    accipit.      Hoc    agenti    supcrveniunt   a 
Leontinis  legati,  quorum  princeps  Heraclidas  urbem  suam 
regi,  prastereaque  copias,  peditum  millia  quatuor,  equites 
quingentos,    oft'crebat.      Neque  segnius  aliis   ab  urbibus  I'lut. 
occursum  est,  quodam  veluti  torrente  fortuna?.     Pyrrhus  Diod.  Eel. 
humaniter  exceptos  habitosque,  conciliata  omnium  volun- 
tate,  suam  queraque  in  civitatem  remisit ;  amplioresjam 
animo  spes  agitans,  et,  si  destinata  porro  ita  fluerent,  etiam 
in  Africam  transiturus. 

4.  At  sociis  ejus  in  Italia  haud  perinde  laetae  res  erant : 
quos,  absente  rege  et  robore  exercitus,  adversus  infestiores 
quotidie  Romanos  Milo  cum  parte  copiarum  Tarenti  re-  Zonar. 
lictus  non  satis  tutabatur.  Hactenus  tamen  profuit,  ut 
Tarentinis  ad  tempus  dilatis  ambo  consules  in  Samnium 
signa  converterent.  Samnites,  cum  agrossuos  uri,  castella 
expugnari,  totam  belli  molem  in  se  versam,  seque  a  sociis 
derelictos  esse  cernerent,  animis  ac  viribus  impares,  de- 
sertis  oppidis  atque  vicis  in  montes  excelsos  et  arduos,  cum 
uxoribus  suis  liberisque,  ac  carissimis  rerum,  quas  inter 


1463  T.  LI VI I 

tumultum  ct  trepidationem  avehcre  potuerant,  se  recepe- 
runt.  Apud  Romanes,  pritter  ivmulationem  ducuni,  etiani 
ex  rebus  prosperis  et  nietu  hostiuni  negligentia  orta  erat, 
perpetua  felicitatis  conies.  Ea  causa  et  damni  aliquid,  et 
aliquanto  plus  ignominiae  attulit.  Quippe  milites  per  ab- 
rupta  ct  invia  contomtim  repentes  loco  adjutus  Samnis 
pepulit  fuditijue  :  niulti  saxis  telisve  obruti,  aut  in  ptJeci- 
pitia  deturbati,  interierunt :  alii,  cum  neque  receptus  co- 
pia,  neque  pugnandi  facultas  essot,  vivi  capti  sunt.  ' 

5.  Hie  casus  ducil)us  ad  disjungondas  iterum  copias 
incitaraento  fuit :  cum  in  collegam  infelicis  ccepti  coUata 
culpa,  se  quisque,  si  solus  fuisset,  melius  atque  prospering 
rem  gesturuni  tuisse  pnvdicaret.  C.  Junius  cum  suis  legio- 
nibus  in  Samnio  niansit.  P.  Cornelius  in  Lucanoset  Brut- 
tios  convertit  impctum,  Ibi  terrorem  cladesque  belli  po- 
pulationibus  agrorum  et  villarum  incendiis  circumferenti 
niajoris  aliquanto  rei  tentandic  occasio  nata  est.  In  cx- 
tnnm  Italiiv  ora,  qua  Orientem  versus  et  Ionium  mare 

Ovid.  Met.  Lacinii  promontorii  cornu  protcnditur,   Croton  est,  veteri 
LU'  XXIV  ^'*'"^»  ^t  tum  (|Uo(|uc  non  prenitendis  opibus,  inclyta.   Me- 
dian! iis  temporibus  interHuebat  iHsarus,  juxta  queni  fre- 
quentia  utrimque  jedificia  murus  duodecim  millia  passuum 
in  circuitu  patens  ambibat.     Hanc  apcrta  obsidione  cin- 
Z3nar.  gerc  non   ausus  consul,  proditione  occupaturum  confide- 

bat :  quod  a  compluribus  RomaniK  factionis  hominibus 
spes  ei  facta  erat,  posse  urbem,  pra^sidio  externo  destitu- 
tam,  studiis  et  auxilio  eorum,  quibus  Pyrrhi  dominatio 
gravis  esse  coepisset,  recip'i,  si  copias  mature  muris  admo- 
visset. 

6.  Sed  per  eosdem  forte  dies,  sive  metu  hostilis  in  vici- 
nia  exercitus,  sive  jam  proditione,  quae  plerumque  tegi  diu 
non   potest,  suspecta,   Crotonienses   praisidium  a  Milone 

Front.Strat,  acciverant :  veneratque  Nicomacho  duce  Lucanorum  va- 
y"*  lida  manus,  quae  ignarum  rei  consulem,  nulloque  periculi 

metu  confidentius  ad  mcenia  suggressum,  eruptione  subito 
facta,  non  sine  ca;de  vulneribusque  multorum  rejecit.  Ru- 
finus,  acceptum  temeritate  *  detrinientum  consilio  correc- 
turus,  rumorem  adversi  certaminis  ultro  adauget ;  quoque 

2  Edd.  Argent.  Paris.  Amstdod.  temeritatia.    Holm,  tevieritati. 


LIBRl    XIV.    SUPPLKMIiNTUM.  1409 

majori  perculsus  esse  timore  videatur,  c(Epto  se  desistere 
siniulat :  colligi  sarcinas  jubet,  ut  quampriraum  discessu- 
rus.  In  iirbem,  ut  castris  tam  propincjuis  necessum  erat, 
cito  haec  nuntiantur.  Pncter  probabilem  rei  causam  ju- 
vatur  eo  quoque  credulitas,  quod  veruni  hoc  esse  cupie- 
bant:  cum  jam  spoute  banc  in  partem  inclinantibus  ani- 
mis,  captivus  quidam  spe  bbertatis  atque  pra^miorum  in- 
ductus  aconsule  supervenit,  tanquam  inter  festinationem 
discedentium  occasione  captata  custodiam  efFugisset. 

7.  Ille  Coinelium  llulinum,  quod  ad  Crotonis  oppug- 
nationem  paruni  haberet  roboris,  Locros  pergere  narrat,  ac- 
citum  a  quibusdam  urbem  illam  prodere  pollicitis.  Adest 
paulo  post  et  alter,  (jui  de  prioribus  eadem  ;  ceterumjam 
iter  ingressos  esse  Romanos  asserit :  simul  conspiciuntur 
eminus  signa  et  agiucn  incedentium  via  quai  Locros  ducit. 
Eo  dolo  captus  Nicomachus  per  compendia  viarum  celeri- 
ter  cum  suis  accurrit  Locros,  ut  earn  quoque  urbem  defen- 
surus.  Quod  ubi  per  occultos  nuntios  Kufinus  cito  com- 
perit,  converso  itinere,  Crotonem  regressus,  quanto  con- 
silio  ac  prius  meliore,  tanto  etiam  eventu  feliciore  usus 
est;  diligentiamque  ejus  non  modo  securitas  hostium,  sed 
etiam  fortunae  favor  juvit :  densa  enim  nebula  opportune 
texit  accedentem,  prius(pie  propemodum  intra  niojnia  fuit 
victor  exercitus,  quam  reversum  Crotoniatje  didicissent. 
Atque  hujus  victoriae  per  se  satis  magna  Iwtitia,  ut  ferme 
neutram  in  partem  fortuna  tenet  modum,  aliis  subinde  rebus 
baud  niin\is  Ivetis  cumulata  est. 

8.  Nicomachus  enim,  intellecto  se  in  errorem  inemenda- 
bilem  incidisse,  dum  incertus  consilii  Tarentum  rcdit,  ex- 
ceptus  a  Ilufino  magnam  suorum  partem  amisit,  et  cum 
reliquis  vix  in  tutum  elapsus  est;  cum,  unam  urbem  de- 
fendisse  non  contentus,  duas  perdidisset.  Nam  et  Locri 
successuisto  animati,  pr<Esidio  Pyrrhi  prsefectoque,  quorum  Appian.ap. 
injurias  diutius  perpeti  nequibant,  trucidatis,  ad  amicitiam 
Romanorumse  contulerunt.  Rebus  ad  hunc  modum  pro- 
cedentibus,  non  ideo  in  tantum  ceciderant  animi  Samni- 

tium  ceteroruraque  populorum,  quin  super  insitam  pervi- 
caciam,  spe  quoque  Pyrrhi  regis,  et  nuntiatis  ejusin  Sicilia 
successibus,  ad  omnia  quse  sors  ferebat  perpetienda  sus- 
tentarentur. 


1470  T.    LlVll 

9.  Pyrrhus  enim,  (uthujiis  etiam  extra  Italiani  gesta, 

quod  eorum  teniporibus  locisque,  ad  hicc  negotiis   ipsis, 

cum  Romanis  rebus  conjunctum  est,  exponautur,)  rebus 

Diod.  Eel.  apud  Syracusanos  Leontinosque  constitutis,  circa  eadem 

^"  ^^"'       tempora  cum  excrcitu  Agrigentuin  profectus,  in  ipso  adhuc 

itinere  occurrentibus  nuntiis,  ejectum  ex  urbe  praesidiuiii 

Punicum  acceperat,  et  Agrigentinos  ipsi  se  suaque  omnia 

dedere  paratos  esse.     Neque  proraissis  abfuit  fides.     Ve- 

nieiiti  Sosistratus,  qui  et  Syracusas  tradiderat,  et  urbera,  et 

egregiae  juventutis  octo  peditum  millia,  octingentos  equi- 

tes  adjungit,   copias    Epiroticis,     quas  Pyrrhus    addux- 

erat,  nihilo  deteriorcs.     Oppida  prvvterea  triginta,  quibus 

imperabat   Sosistratus,    eodem    auctore   se   regis  arbitrio 

pcrmiserunt.     His  ita  gestis  misit  Syracusas,  qui  telorum 

omnis  generis  copiam,  et  machinas,  quarum  in  obsidionibus 

urbium  usus  esse  posset,  subveherent.     Nam  ad  urbes  Pu- 

nici  juris  oppug-nandas  animum  adjecerat,  parato  jam  ex- 

ercitu  triginta  millium,  pra^ter  equites  mille  quingentos,  et, 

quos  in  Sicilian!  trajccerat,  elephantos. 

10.  Prima  ex  his  in  potestatem   venit  Heraclea,  ubi 

Carthaginiensium  praesidium  fuerat :  exhinc  Azonas  cepit : 

statimque  secuti  fortunam  Selinuntii    primum,  mox  Ha- 

licysei  et  ^gestani,  deficiendo  a  Carthaginiensium  amici- 

tia,  compluribus  etiam  aliis  in  eo  tractu  oppidis  idem  au- 

Plut   in     dendi  exemplum  prsebuerunt.     Erycinos  autem,  et  auxilio- 

Pyrrtio,    c.  ^^^^  numtiosa  manu,  et  munitionibus  loci  fidentes,  summa 
49. 

vi  expugnare  statuit.     Instructo  igitur  exercitu,  armatus 

ipse,  ad  mocnia  procedens,  votum  Herculi  vovit,  si  dignum 

genere  suo  locoque  beliatorem  eo  die  se  Graecisostendisset. 

Postquam  signum  oppugnandi  datum,  crobroque  missilium 

jactu  propugnatores  dimoti  locum  admovendis  niuro  scalis 

Diodor.  fecerunt ;  primus  omnium  rex  enisus,  adversus  concurrentes 
undique  hostes  insigne  certamen  edidit,  alios  umbone  de- 
turbans,   alios  caidens    gladio,  magnitudine    vero    animi 

Plut.  roborisque  cunctos  perterrefaciens.     Neque  magnifica  tan- 

tum  hiEC  ei  pugna,  sed  etiam  omni  ex  parte  felix  fuit :  sine 
uUo  suo  vulnere,  magna  gloria  parta,  etiam  urbem  ipsam 
eodem  impetu  cepit :  animatis  non  minus  exemplo  regis 
ceteris,  quam  solicitis  periculo,  et  utramque  ob  causam 
summa    content  tone    pugnantibus.      Sacrificavit    deinde 


LIBRl    XIV.    SUPPLEMENTUM.  1471 

Herculi,  voti  reus,  ludosque  varii  generis  magnifico  appa- 
ratu  per  complures  dies  edidit. 

11.  Hoc  quoque  annoRomaede  Lucanis  atque  Bruttiis  Fasii  Ca- 
ante  diem  Nonas  Januarias  triumphatum    esse   reperio.  ^^'" 
Sed  C.  Junio  triumphum  ilium  ascribi  miror,  cum  in  his 
populis  res  Rufinus  gesserit,  duasque  nobiles  civitates  re-  Plin.  xvm. 
ceperit :  quem  etiam   alios   apud    auctores   triumphalem    '.  ^''^^"i* 
virum  nominari  video.     Civitate  ob  Pyrrhi   progressus 
haudquaquam  secura,  novi  quoque  terroresex  prodigiis  et 
morborum  lue  accesserunt.     Foedi  maxime  ominis  habi- 

tum  est,  quod  Jovis  Capitolini  signum  fulmine  tactum,    Liv.  Epit. 
caputque  avulsum  non  nisi  aruspicum  arte  curaque  reperiri 
potuit.     Graviore  non  jam  metu,  sed  clade  urbem  afFecit 
pestilentia,    pecudes  hominesque  communi   strage   corri- ^'■"^' ^^' 2. 
piens,  sed  pra;cipue  gravidarum  abortibus  formidabilis ; 
cum  nuUi  propemodum  jam  aut  partus  humani,  aut  foetus 
animalium  edereiitur  incolumes,  iraque  Deorum  omne  vi-    4"?-    ^^ 
ventium  genus  interiturum  esse  crederetur.  m.  17.    ' 

12.  Ea  vis  mali  maxime  insignem  Q.  Fabii  Maximi 
Gurgitis   alterum   consulatum   eifecit,'  in    quo  coUegam 
habuit  C.  Genucium   Clepsinam.     Neque  tamen  a  bello  Zonaras. 
Samnitico  Lucanoque  cessatum  est :    magnasque  clades 
hostibus  illatas  duo  certa  sunt  argumenta,   quod  eodem 

anno  Q.  Fabius  consul  de  Samnitibus,  Lucanis,  Bruttiis    ^^^ti  Ca- 
triumphavit  Quirinalibus,  quodque  ii  populi  miserunt  ad    piut   ;„ 
Pyrrhum  literas  et  oratores,  '  actum  de  se,  nisi  subvenire-  Pyrljo,    c. 
tur,  neque  vim  Romanam  ulterius  sustineri  posse,  extre-    justin. 
niamque  necessitatem  deditione  prseveniendam  esse,'  tes-  xxm.  3. 
taturos.     Ea  res,    et  quod  senescentibus  jam  hominum 
studiis,  aut  ob  injurias  quasdam  in  contrarium  versis,  in  P'"'- 
Sicilia  res  ei  duriores  esse  coeperant,  permovit  Pyrrhum, 
ut  insula  relicta  copias  in  Italiam  reportaret.     Quod  ejus 
consilium,  et  rerum  inde  secutarum  series,  quo  plenius 
nosceretur,  paulo  plura  de  rebus  interim  ab  eo  gestis  refe- 
renda putavi. 

13.  Post  occupatum  igitur  Erycem,  prsesidiumque  loco   Diod,  EtI. 
impositum,  ad  iEginorum  urbem  profectus  est,  commodo 

ad  Panormitanum  portum  situ,  et  munitionibus  insignem. 
»  A.  U.  C.  476.  A.  C.  276. 


1472  T.  Livii 

Ibi  sponte  oppidanorum  receptus  ad  ipsam  Panormum 
castra  movit,  ciii  ab  arsunionto  portus  amplissimi  piilcher- 
rimique  nomen  est  inditum.  Hac  quoque  per  vim  occu- 
pata,    cum  insuper  locum    qui   Epieircte    vocatur,  inter 

Polvb.i.56.  Panormum  et  Eryccm  in  monte  aniceno,  sed  arduis  acces- 
sibus,  situm,  cepisset;  universa  jam  provincia  Carthagi- 
niensium  potiebatur,excepto  Lilyba^o.  Hanc  autem  urbem 

Dionys.  a-  non    ita   pridoni    Pfeni    condiderant,   ut   Motyensibus  ea 

pud  Vales.  g(.jgs  foret,  (luorum  opnidum    Dionvsius  tvrannus    bello 
Diod.  Ed.   ^      ,       .   .      \    ,.  "      ^         .   .  '  -^       .  ,    . 

Carthaginiensi  diruerat.      Cum  igitur  ex  omni  quod   m 

Sicilia  habuerant  imperio  spcs  suas  unum  istum  in  locum 

conchjsas    vidercnt   Pctni,    apparatus    ad    obsidionem    a 

Pyrrho  fieri  sentientes,  majoribus  eam  viribus  defendere 

decreverunt. 

14.   Introducto  igitur  non  spernendo   robore  militum, 

commeatuque  copioso,  adha^c  magna  vi  machinarum  ac 

telorum,  (cujus  rei  facultas  ij)sis  ampla  erat,  quod  in  po- 

testate  marehabcrtnt,)  ad  oppidum  un(Hque  permuniendum 

magna  cura  se  contulerunt.     Privcipuc,  (pia  terra  patebat 

aditus,  crebrie  turres  cxcitata;  sunt,  lataque  fossa  lacta : 

celerius  opere  procedente,  quod  majore  sui  parte  structum 

in  cautibus  marinis  oppidum  toto  illo  spatio  manu  facta 

munimenta    nulla   desidtrabat.       Missis   interea    legatis, 

quanquam  ad  bellum  magnos  apparatus  fecerant,  magnas- 

Zonar.         fp'^  copias,  cum  aliunde,  tum  etiam  ex  Italia,  mercede 

Plut.    in    conduxerant,  si  pax  a-quis  conditionibus  impetrari  posset, 

Tyrrho,   c.  pg^uniam  et  classem  pollicebantur.     Pecunize  mentionem 

Diodor.      non  admisit  Pyrrhus,  urbes  quas  occupaverat  retinere  cu- 

piens  :  de   Lilyba^o  tamen    concessurus   videbatur.     Sed 

amici  regis,  civitatumque  Sicularum  principes,  metu  Car- 

thaginiensium  vacaturam  esse  insulam  negantes,  donee  illi 

tantum  valentes  classibus  Lilyba^um,  tanquam  scalas  quas- 

dam  ad  exscensionem  faciundara  paratas,  tenerent,  perpu- 

lerunt,  ut  unam  esse  responderet  amicitia;  conditionem,  si 

Plut.  universa  Sicilia  cedentes  utriusque  imperii  terminum  esse 

Diodor.       mare  paterentur. 

15.  Ita  spe   pacis  discussa,  protinus  ad    urbem   signa 

movit :  neque  procul  muris  castra  metatus,  manipulis  ita 

dispositis,  ut  defessi  a  recentibus  per  vices  exciperentur, 


LIBRI    XIV.    SUFPLKMENTUM.  1473 

oppugnationem  orsus  est.  Sed  Lilyba^tani,  cum  et  numero 
propugnatorum,  et  machinarura  apparatu  juvarentur,  lo- 
cum tenucrunt.  Tantam  enim  catapultarum  scorpionum- 
que  vim  Carthagiiiieuses  invexerant,  ut  murorum  ambitus 
capiendis  omnibus  minime  sufficeret.  Cum  igitur  cuj us- 
que generis  missilium  velut  imber  quidam  in  regies  spar- 
geretur,  multique  passim  caderent  aut  sauciarentur,  incep- 
tum  omiserunt.  Machinas  deinde  et  ipse  fabricare  insti- 
tuit,  prajter  eas  quic  Syracusis  advehebantur  :  et  effossis 
subter  humum  cuniculis,  omnes  obsidionum  tentavit  artes. 
Cum  autem,  animose  resistentibus  Poenis,  toto  ferebimes- 
tri  nequicquam  se  fatigasset,  videretque,  donee  apertus 
a  mari  obsessisaditusexitusqueforet,  expugnari  Lilybieum 
non  posse ;  obsidione  soluta  aliam  in  partem  convertit 
impetum. 

16.  Quippe  adversus  Mamertinos  freti  accolas  Grsecee  Plut. 
quajdam  civitates  fidem  regis  inqjiorabant,    super   alias 
graves  et  crebras  injurias,  etiam  tributum  pendere  coactie. 
Pyrrhus  igitur  exercitu  propere  ducto,  cum  iis  in  locis  Pol.yb.  i.  8. 
quosdam  Mamertinorum  ad  exigenda  v'ectigalia    missos 
comprehendisset  necavissetque,  pradio  cum  occurrentibus 

facto  discessit  superior,  ac  multa  eorum  praesidia  expug- 
navit  diruitque,     Et  hactcnus  quidem  rebus  pra^clarissime 
gestis  eximiam  sibi  potentiam  gIoriani(|ue  rex  paraverat ; 
praeter  alias  virtutes,  etiam  eximia  humanitate  amorem 
singulorum,  studia  civitatum,  non  adeptus  magis  quam 
meritus.      Sed  felicitatem   tantam,   et   quam    existimare 
fundatissimam  potuisses,  momento  fere  dissipatam  (preeter 
levitatem  ingeniorum,  quie  istis  populis  nunquam  defuit,    Fazellus, 
et  amicoruni  intemperiem)  ipsius  maxime  regis  culpa  tra-  ,  '®^'     '*" 
ditur  :  qui  adversis  egregius,  secundis  rebus,   ut  inter  has  c.  7. 
ferme  inferiores  humante  meutes  sunt,  in  superbiam  efFere-      ''' 
batur. 

17.  Cum  igitur,  ut  ante  diximus,  ad  efficienda  ccepta 
classem  sibi  necessariam  esse  duceret,  naves  autem  habe- 
ret  multas,  sed  parum  instructas  a  sociis  navalibus,  remigi- 
bus  acerbe  conquirendis  valde  offendit  civitates  :  repente 
mutatus,  et  ex  priori  lenitate  ad  superba  imperia,  minas- 
que,  et  postrerao  supplicia,  praeceps.     Sed  haec  taraeii, 


1174 


T.    LIVll 


Vales. 


quia  communis  boni  specie  tegebantur,  utcumque  tolera- 
bant.  Postquam  autem  eos  ipsos,  quorum  beneficio 
maxime  Siciliam  obtinuorat,  interimi  videre,  non  paula- 
tim,  neque  mora  interposita,  sed  subito  aversis  animis, 
multi  populi  ab  ejus  amicitia  desciscentes,  ut  cuique  op- 
portunum  erat,  alii  Poenis,  alii  Mamertinis  se  applicave- 
runt.  Adeo  nimirum  crudelitas,  etiain  cum  sola  est, 
semper  gravis,  penitus  (it  intolerabilis,  postquam,  adversus 
benemeritos  exercita,  propriis  odiis  etiam  ingrati  perlidique 
animi  detestationem  adjunxit. 

18.  Hanc  autoni  in  necessitatem  vi  cuncta  tractandi  se 
maxime  videtur  induisse,  dum  pravissuorum  cupiditatibus 

Dionjs.ap.  consiliisque  nimis  obsequitur.  His  enim  opes,  araicis  aut 
necessariis  Agathoclis  ademtas,  dono  dabat,  nihilo  quam 
fuerant  illi  molioribus  :  magistratus  urbium  pr*cipuos  sa- 
tellitibus  aut  centurionibus  suis  committebat,  neque  ex 
institutis  aut  moribus  civitatum,  neque  in  legitimum  tem- 
pus,  sed  quoniodo  et  quoad  ipsi  placuisset.  Lites  atque 
controversias,  publicoruinque  negotiorum  administrationem 
•omnem  ad  se  traxerat,  pleraque  familiaribus  committens, 
quos  habebat  avaritia  luxuriaque  detestabiles,  qui  cogen- 
dis  per  flagitium  perderidisque  pecuniis  pariter  intenti, 
dum  libidini  suaj  satisfacerent,  jus  injuriamque  in  promis- 
cuo  habebant.  Irritatis  ob  haic  animis,  raussare  primum 
homines,  mox  palam  queri  :  '  Cur  igitur  prioris  status  poe- 
nituisset,  si  nunc  etiam  toleranda  eadeni  forent  ?  Frustra 
vocatum  receptumque  Pyrrhum,si  studeat  aemulari  mores, 
quos  puniturus  advenisset :  neque  acriorem  ullius  injuriae 
sensum  esse,  quam  cujus  auctor  haberetur  idem  ille,  qui 
vindex  esse  debuisset.' 

19,  Jamque  multi  baud  obscure  studium  novarum  rerum 
pree  se  ferebant :  cum  ille,  adpessima  consiliorum  conver- 
sus,  augere  causas  ofFensionum,  quam  tollere  maluit : 
quasi,  quod  per  injustitiam  peccatum  fuerat,  emendari 
saevitia  posset.  Interea  Carthaginienses,  animadverso 
regem  propriis  viribus  baud  sane  validum,  quotidie  minore 
apud  Siculos  afFectu  haberi,  erecti  in  spem  recuperandee 
provinciae,  novum  exercitum  miserant ;  passiraque  trans- 
fugientibus  qui  Pyrrhi  saivitiam  metuebant,  negotium  Epi- 


PJut, 


Zonar. 


Dionjs. 

Zonar. 


LIBRI    XIV.    SUPPLEMENTUM.  1475 

rotis  magnum  exhibebant.     Pyrrhus,  per  causam  Punici  Dionys. 
belli  praisidiis  in  urbes  introductis,  splendidissimum  quem- 
que  falso  proditionis  crimine  oneratos  necare  instituit :  his 
de  medio  sublatis,  multitudinem  facilius  in  oflicio  mansu- 
ram  esse  ratus,     Postremo  Thoenionem    et  Sosistratum 
corripit,  totios  insulae  longe  principes,  quorum  pra^cipuis 
studiis  imperio  Siciliae  potitum  fuisse  ostendimus.     Sed    P'ut,  in 
Thoenio  quidem  interfectus  est :  Sosistratus  ad  hostes  efFu-  52,  ^ '"' 
git,  non  minus  auctoritatis  opisque  collaturus  ad  ejicien- 
dum  Sicilia  regem,  quam  ad  imponendum  conlirmandum- 
que  contulerat.     Turn  igitur  certatim  plerisque  ad  Cartha- 
ginienses  deficientibus  urbibus,  nonnullis  ad   Mamertinos, 
res  Epirotarum  ex  florentissimis  angustae  malteque  redigi 
coeperunt. 

20.  In  hoc  statu  rerum  non  ingrata  regi  sociorui^  Itali-  Justin. 
corum  legatio  venit :    quie,  ceteris  omnibus  amissis,  vix  ^^"'-    * 
paucas  urbes  hostem  aegre  a  moenibus  summovere  questa,  Plut. 
honestum  discedere  cupienti  praetextum  prtebuit,  ut  parti- 
bus  laborantibus  auxilio  futurus,  non  ejectus  a  Carthagi-  Appian. 
niensibus,  in  Italiam  reverti  voluisse  videretur.   Abiturus,    ^' 
cum  opes  insula?   situmque,  et  hominum  animos  secreta  Pint, 
cogitatione  expenderet,  dixisse  fertur :  '  O  amici,  qualem 
Romanis  atque  Carthaginiensibus  pala^stram  relinquimus  I' 

hand  vano  preesagio ;  quod  paulo  post  longa  inter  hos 
bella,  tot  utrimque  summersee  classes,  tot  acies  caesae,  satis 
superque  impleverunt. 

21.  Ceterum  hostium  animis  cum  fortuna  crescentibus, 
neque  tutus  ex  Sicilia  discessus  Pyrrho,  neque  in  Italiam 
appeilenti  tranquillum  ad  Tarentinos  iter  fuit.     In  ipso 

freto  trajicientem  adorti  Carthaginienses,  cum    Epirotse    Pausan.  1. 
nulla  ferme   raaritimarum  rerum   experientia  hominibus 
exercitatissimis  pares  esse  non  possent,  septuaginta  naves  Appian. 
depresserunt,  ceteras  reddiderunt  inutiles.     Ita  cum  duo- 
decim  navibus  ex  adverso  przelio  in   Italiam  efFugit :  qui  Plut. 
navibus  tectis  amplius  centum,  et  longe  adhuc  majori  one-    PI'^^'^' 
rariarum  actuariarumque  numero,  cursum  instituerat.  Sed 
undique  collecto  quod  militum  ex  adverso  praelio  littora 
tenere  potuerat,  statim  ita  robustam  eftecit  manum,   ut 
Rhegii  subito  impetu  expngnandi  spem  conciperet.     Sed 


1476  T.  Livii 

Zonar.         rejectus  a  Campanis  Rhegiuni  tenentibus,  mox  in  pericu- 

lum  hand  contemnendura    incidit.     Cum  enim  per  loca 

ca^ca  et  saltibus  inipedita  duceret,  coorti  ex  insidiis  hostes 

Pint,    in    turbaverunt  novissimum  af^mcn,  multosque    milites   cum 

5^       '     ■  duobus  elephantis  peremerunt. 

22.  Erat  neque  e;enere  bellatorum,  noque  numero  sper- 
nenda  manus,  decern  baud  minus  niillia  liominum  in  armis 
exercitatoriim,    ■Nlainertitii  plericpie.      Hi   ciiiin    Rlieijino- 

Polyb.  I.  8.  rum  amicitia  et  cognutione  contisi,  intellecto  Pyrrhum  in 
Plut.  Italian!  reverti  constituisse,  fretum  priores  transjecerant, 

et  spe  pnediV  in  opportnnis  ad  sul>itam  irruptionem  locis 
consedcrant.  In  eo  eertainine  cum  pro  solita  audacia 
Pyrrhus  ante  prima  signa  pugnaret,  in  capite  vulnus  ac- 
cepit.  Ad  quo<l  obIit;andum  cum  ex  acie  paulisper  se- 
cessissot,  fpiidam  liostiuni  niagtiitudine  corporis  et  armo- 
Diin  (lilt  II  coiispicuus  longe  ante  alios  procurrens  increpavit 
eiim  elata  voce,  Jussitque  prodire,  si  viveret.  Ibi  Pyrrhus 
ardens  ira,  visu(pie  et  inanaiite  per  taciem  cruore  terribilis, 
impetum  in  provocatorem,  frustra  retinentibus  suis,  vertit : 
occupatumque  illata  in  caput  placa  prosternit.  Memoriae 
prodituiu  est,  earn  tladii  tenq)eritiii,  eanupie  vim  fcrientis 
fuisse,  ut,  intimum  ad  corpus  vulncre  continuato,  partibus 
utrimque  diiabentibus,  medium  hominem  eodem  ictu  dis- 
secaret.  Kjus  spectaculi  fceda  novitate  perculsi  hostes,  et 
ut  majorem  communi  hominum  sortc  virum  reveriti,  pug- 
nam  omiserunt. 

23.  Pyrrhus,  hac  molestia  solutus,  non  ideo  laetior  age- 
bat.  Quod  enim  |)ars  impedimentorum  isto  pralio  amissa 
erat,  et  opes  ex  Siciliie  spoliis  partas   prioris  cum  Poeno 

Dionys.  ap.  puornaj  casus  interceperat ;  in  magna  rei  nummariie  diffi- 
cultate,  cum  poscentibus  stipendia  militibus  non  esset 
unde  prxberentur,  dicatos  Proserpina'  thesauros  spoliare 
coaetus  est.  Fanum  illud  apud  Locrenses  opinione  sanc- 
titatis  celeberrimum  iis  temporibus  fuit.  Quam  civitatem 
Liv  XXIX  ^"'^  Pyrrhus  animatis  pra^sentia  sua  regia'  factionis  homi- 

18.  nibus  recepisset ;  multa  in  Locrenses  fceda  facinora  edidit, 

Vale'^'^^^  cupidius  et  latius,  quam  interfecti  praesidii  postularet  ultio, 
jjj^  canlibus  et  rapinis  in  miseros  grassatus.     Postquam  autem 

Vales.         iiihil  supererat,  quod  conferre  homines  vellent  possentve, 


LIBRI    XIV.    SUPPLEMENTUM.  1477 

maiius   ad   sacrani   pecuniani   extendere  coepit,   pessimis   Dionys. 
amicoium,   qui  plerumque  nocentissimi  cujusque  consilii 
auctores  fuerant,  cupiditatein  ejus  inflamniantibus. 

24.  Eraut  autem  hi  Evagoras  Theodori  filius,  Balacer- 
que  Nicandro,  et  Dinarchus  Nicia  genitus.  li  non  sua- 
sores  modo  faerunt  Pyrrho,  nccossitati  omnia  cedere  prae- 
dicantes,  sed  ministerium  qucuiue  suum  sacrilegio  pra^bue- 

runt :    ingenti  pondere  auri,   quod  niultos  per  annos  sub-  g^^|_:^'"  '^' 
terrancis  in  spocubus  asscrvatum  fuerat,  eruto.  Laitus  ille,  Appian. 
'  religione    inttinpestiva   uiliil    ineptius,   opesque  paratas 
non  accipere  dementis  esse,'  dietitans,  impositam  navibus 
pra^dam  Tarentum  avehi  jussit:  ipse  terra  est  profectus.   Liv.  xxix. 
Ceterum  facinus  ei  suum  non  turpius  coepto,  quam  infeli- 
cius  eventu  fuit.     Subita  tempestas  adorta  classem,  ventis  Dionys. 
sub    noctcm   mutantibus,  qui   ferentcs  hactenus  fuerant,   j]|v_'x"xix. 
naves  in  tenebris  circumaetas  partim  confregit,  partini  in  18. 
fretum    expulit.     Sed    quve  sacram   pecuniam   vehebant, 
quassatcV  lacerataeque  undis  irrumpentibus  cum  ipsis  horai- 
nibus  interierunt :  pecuniam  autem  reliquis  ex  naufragio  Liv.xxix. 
tabulis   hivrontem,    postridie    quam   exportata  fuerat,   in  ^'^^j  ^^^^^ 
vicina  fano  littora  fluctus  retulerunt.  i.  l.i.  ext. 

25.  Re  intellecta,  thesaurum  omnem  diligenter  conqui-  Liv.xxix. 
situm  referri  ad  pristinas  sedes  jussit,  pacem  numinis,  ut  ^^v^    .^ 
putabat,  hoc  facto  impetraturus.     Xeque  tamen  ideo  me-  napairrjad- 
lioribus  deinceps  fatis  usus  est,  omnes  ejus  conatus,  etiam  ^^^o^- 
quibus  consilium  et  virtus  non  abfuisset,  eludente  fortuna.  Uionys. 
Quam  ille  rem  et  postea  constanter  ad  laesi  numinis  iram 
referebat,   uti   Proxenus  historian  scriptor,  atque  ipse  in 
commentariis  suis   Pyrrhus  memorat;    et  recenti   adhuc 

malo,  cum,  Proserpinae  sacrificans,  multis  hostiis  litare  Appian. 
non  posset,  exarsit  adeo,  ut  cunctos  infelicis  consilii  auc- 
tores ac  ministros,  quique  facinus  istud  aggressuro  vel  le- 
viter  consenserant,  de  medio  toUeret.  Atque  hi  quidem 
dignum  moribus  factisque  suis  exitum  habuerunt.  Pyrrhus 
autem,  institutum  prosecutus,  quieto  deinceps  itinere  Ta-  p  "jj^,'"  ^.^ 
rentum  pervenit.  53. 

26.  Romani,  cum  majorem  in  modum  urgeret  pestilen- 
tia,  Pyrrhique  in  Italiam  reditu  belli  timor  crevisset,  nihil 
adversus  ista  vel  humani  praesidii,  vel  divini  intentatum 


1478  T.  LI VII 

Liv.  VII.  3.  reliqueiunt,  Vetus  erat  opinio,  pestilentiam  clavo  ab  dic- 
Pigh.  in    tatore  fixo  sedari  posse.  Eamspem  turn  quoque  tentatam, 

^^^  ■  clavique  pangendi  causa  dictatorem  dictum  esse  P.  Cor- 
neliuni  Kutinuin,  haudquaquam  iniprobabilis  conjectura 
est :  cum  et  mali  magnitudo  ad  omnia  qua^renda  remedia 
stimulate  mentes  posset ;  et  Kufinum  anno  sequenti  a  cen- 
soribus  notatum  fuisse  constet,  poslqnam  bis  consul  et  dic- 
tator fuisset ;  neque  dictatun«  ejus  vel  certior  inveniatur 
memoria,  vel  convenientior  locus. 

27.  Et  adversus  morbos  quidem,  ut  potuit,  provisum 
est.  Armorum  cura  majorem  industriam  contentionemque, 
prwcipue  ob  dilHcuitatem  delectuuni,  postulabat.  Nam 
praeter  diuturnitatem  belli,  etiam  longo  jam  tempore  in- 
lesta  lues  ta^dium  reruni  omnium  hominibus  injecerat :  ci- 
tatique  juniores  militiam  mira  obstinatione  detrectabant. 
Sed  pervicaciam  istam  severitas  et  constantia  M'.  Curii 
Dentati  secundum  consulis  freait.     Is  enini,  L.  Cornelio 

Varro  in    Lentulo  coileira,  mai;istratum  jam  iniverat.'^    Cum  igitur 
povTos  ?i-    '"  *-  apitolio  delectum  haberet  Curius,  respondente  nullo, 

SacTKaKou.    vocabula  tribuum  omnium  in  urnam  conjici,  cumque  Pollia 

\al.    Max.  »  •,  ..  ,  •  , 

VI.  3. 4.       triDus  exusset,  quod  ex  ea  nomen  pnmum  sorte  eductum 

erat,  citari  jussit.     Tacere  perseverantis  bona   primum ; 

deinde  cura  graviter  de  consulis  injuria  questus  tribunes 

liv.  Epit.  appellasset,  ipsum  quoque  vendidit :  '  nihil  opus  esse  rei- 

Val.  Max.    P"^^''<^^  ^^  cive,  qui  nesciret  parere,' pra^fatus.     Neque 

tribuni  auxilio  fucrunt :  et  postea  quoque  salubris  exempli 

Cic.  pro  judicata  res  in  consuetudinem  transiit,  ut  delectu  rite  acto, 

^  a?cma,  c.  ^^j  j^jjgg  factus  non  esset,  in  servitutem  venderetur.    Hoc 

terrore  ceteri  adacti  ad  nomina  promtius  danda  :  conscrip- 

tisque  legionibus,  quae  decretae  erant,  in  hosticum  ambo 

Plut.  in   consules  movenmt,    Lentulus  in  Lucaniam  irruit;  Samni- 

Pj^rrho,    c.  tas  adortus  est  Curius. 

54. 

28.  Excitus  ad  ejus  rei  famam  PjTrhus,  lustrato  Ta- 
renti  exercitu  suo,  peditum  ferme  viginti  millia,  tria  equi- 
tum  recensuit.  Cum  his,  et  delecta  Tarentinorum  juven- 
tute,  Samnium  ingressus,  Samnitas  dicto  minus  audientes 
habuit,  tardiusque  ad  eum  auxilia  et  infrequentius  venere, 
animis  non  ob  cladium  modo  magnitudinem  fessis,  sed  etiara 

'  A.  U.  C.  477.  A.  C.  275. 


LIBRI    XIV.   SUPPLEMENTUM.  1479 

exulceratis,  eo  quod  istarum  causam  Pyrrho  imputabant, 
tam  tristia  non  passuri,  nisi,  proditis  discessu  suo  Italicis 
sociis,  expeditionem  Siculam  ille  suscepisset.     Verunita- 
men  sic  quoque  magnis  iiistructus  copiis,  partem  earum  iu 
Lucaniam  ad  distinendum  alterum  consulem  misit ;  ipse 
Man.  Curium  oppugnare  aggressus  est,  facilem  sibi  reli- 
quam  victoriam  tore  ratus,  si  hunc  superavisset.   Romanus 
autem,  gnarus  phalangi  Macedonicae,  si  explicari  possit,    Front. 
nullam  aciem  parera  esse,  locis  impeditis  se  tuebatur  :  et  g  "^^  ^^' 
quoniam  ex  Lucania  ventura  sperabat  auxilia,  simul  ctiara  Pint, 
auspicia  et  exta  parum  laeta  erant,  copiam  pugnandi  mi- 
ninie  faciebat. 

29.  Tanto  vehementius  cupiebat  confligere  Pyrrhus, 
priusquam  duoconsularesexercitusconjungerentur.  Igitur 
assumtis  ex  onini  excrcitu  promtissimis  quibusque,  pneter 
aliquot  elephantos,  noetu,  quo  falleret.hostem,  ad  castra 
Ilomanorum  statuit  accedere.  Dum  autem  ad  iter  et  op- 
pugnationem  futuram  omnia  apparantur,  ipse  in  soranum  Dionyf-  ap- 
lapsus  majorem  sibi  dentium  partem  excidere,  et  ex  ore 
copiosum  crumpere  sanguinem  imaginatus  est.  Eo  visu 
perplexus,  abstinere  in  id  tempus  rebus  gerendis  decreve- 

rat :  sed  amicis  obtestantibus,  ne  occasionem  forte  non  re- 

dituram  elabi  pateretur,  signum  ad  proficiscendum  dari 

jussit.     Circa  Maleventum  urbem   (hoc  enim  turn  adhuc  Cluver.Ital. 
**  1-1  1    •     .     Antiq.  l.iv. 

nomine  erat)  montosa  et  sylvestna  loca  sunt :  quae  deinde 

paulatim  iequioribus  clivis  demissa,  postremo  in  planitiem 

late  patentem  desinunt,  qui  *  Taurasini  campi''^  appellan- 

tur.     Itaque  Pyrrhus,  ex  inferioribus  locis  per  objectos  Plut. 

coUes  et  saltus  institute  itinere,  cum  lumina  defecissent, 

erroribus  et  ignorantia  locorum  tardatus,  luce  jam  orta  ex 

castris  Romanis  conspici  ccepit. 

30.  Commotis  inopinato  hostis  adventu  animis,  quia 
tamen  dubium  haberi  non  poterat  quin  pugnandum  foret, 
extaque  victimarum  laetiora  fuerant,  consul,  celeriter  ex 
castris  progressus,  primos  quosque  hostium  divulsos  a  suis 
et  incompositos  adoritur,  pellitque.  Hi  in  suos  incurrentes 


<*  Taurasini  campi'\  Florns,  i.  ra^inis  campis  vid.  not.  ad  xr,. 
18.  et  Fiontiniis  Stratps;.  iv.  1.  38.  infra,  et  Cellar.  Geograpli. 
13.   Arisinos   vocant.     De  Tau-      Ant.  lib.  ii.  c.  9.  Crev. 


1180 


T.    LIVII 


totum  agnien  turbavere  :  cacsusque  est  militum  baud  exi- 
giius  minioriis,  et  nonnulli  clepbanti  a  suis  relicti  veiiorunt 
in  pott'statem  victoris.  Hie  successus  animavit  Curium, 
ut  insistendum  fortunae  putaret,  et  cum  universis  copiis  ad 
pugnam  instructis  paratisque  in  campum  se  demitteret. 
Neque  Cpircnses  niorani  fecere.  Concursum  est  utrimque 
ferociter :  sed  quod  priore  certamine  Romanus  superior 
fuerat,  pUis  etiam  in  privsens  animorum  atque  spei  attule- 
rat.  Cidcntibus  Kpirotis,  iteruni  a  belluis  subsidium  pe- 
tiit  Pyrrhus,  alteroque  sue  cornu  fugiente,  vicissim  in  al- 
tero  Komanos  ad  pnvsidia  sua  pedem  reterre  coegit. 

31.  Firniun)  ibi  stationeni  iturus  in  pugnam  consul  con- 
stituerat.  llanc  igitur  recentibus  viribus  excipere  pra-- 
lium,  et  elophantos  amoUri  jubet.  Adversus  haec  animantia 

Oros.  IV. 2.  promtam  atcpio  I'acilem  opem  usus  monstraverat :  ignique 
iiianis  (piani  tVrro  avcrti  posse  superiores  docuerant  pugnje. 
Parati  igitur  eraut  malleoli,  stupa  et  pice  multa  obducti, 
quos  incensos  ardentesque  in  terga  et  turres  belluarum  ja- 
culabantur.  Ii,sive  cuti  elcplKintornni,  sive  ligno  turrium 
inscdisMiit,  uncis  prieacutis  infixi  liivrebant.  Cum  igitur 
lii,  et  una  varii  generis  missilia  ex  superiore  loco  confertim 
jaeercntur,  elepbanti  partini  terrore  flamma},  partim  dolore 
vuhu  rum   in  furoreni  acti,  cum  anq)lius  a  magistris  regi 

Plut.  nequirent,  in  suorum  aciem  retrocesserunt,  omnia,  quo  im- 

Flor.  1.18.  petum  verterant,  trepidutione  et  clade  miscentes.  Narrant 
initium  stragis  ab  ekplianto  pullo  ortum,  qui  telo  ictus  in 
capite,  cum  stridorem  querulum  edidisset,  matrem  prinuim 
ad  notara  vocem  exsilientem,  deiude,  hac  etiam  tumultum 
augente,  ceteras  belluas  omnes  turbaverit  averteritque. 

Plu'-  •i'2.   iMas,na  ea   pugna  et  numero  czesorum,  et  victoriee 

fructu  fuit  :  tum  enim  debellatum  est  cum  Pyrrho,  neque 

Flor.  ii.i.    ceteri  deinceps  Itali  diu,  neque   post  Italiam  ali'<£  natio- 

Dionys.      ^gg  reffesnue  restiterunt.     Tripio  maiorem  ea  pugna  nume- 
ap.  Vales.  "      '  ,         ,.     .       "^  ,  '    ®. 

Oros.  rum  m  regus  partibus  dimicasse*  tradunt :    octoginta  enini 

"■    Tripio  majorem  . . .  numerum  eadem  Dionysii  verba  in  hunc 

in  regiis  partibus  dimicas^e]   Fi-  modum  interpretatus  est :  '  co- 

deliter  vertit   hoc  loco  Diony-  pias  ter  tanto  ampliorcs  Koma- 

siiitn  Freinslieniius,  et  eum  suae  nis.'     Atque  Iiiinc  esse  Aiictoris 

obscuntati  relinqiiit.     Valesius  sensum  facile  crediuius.   Crev. 
plus  sibi  licere  existimavit,  et 


LIBRI    XIV.   SUPPLEMENTUM.  1481 

peditum,  sex  equitum  millia  fuisse  :  ex  his  qui  plurimum, 
sex  et  triginta  millia;  qui  niinimiim,  sex  et  viginti  caesa    Eutrop.  I. 
meraorant :  captos  mille  trecentos,  cum  elephantis  octo.  "oros.  Zo- 
Pyrrhus  cum  paucis  equitibus  Tarentum  efFugit.     Capta  nai"- 
ejus  castra  adrairationi  fuisse  dicuntur,  et  in  posterum  usui. 
Antiquitus  enim  et  Roinani,  et  alii  populi  castra  passim    Front. 
per  corpora  cohortium  constituere,  mapaliorum  in  morem,  ^^'^^'  '^ '   ' 
solebant.     Primus  totum  exercitum  Pyrrhus  dimensis  rite 
spatiis  sub  eodem  vallo  continuisse  fertur:  atque  illo  ex- 
emplo  adjutos  Romanes,  additis  quae  ex  usu  viderentur, 
■ad  metationcm  castrorum,  quam  sequentibus  temporibus 
perfectissimam  habuerc,  pcrvenisse. 

33.  Hie  annus,  republica  belli   prajclare   feliciterque 
gesta,  domcsticis  quoque  rebus  et  notabili  severitate  disci- 
plina:  urbana)   illustris  fuit.     Q.  Fabricius  Luscinus,  Q.  Zonar. 
iEmilius  Papus,  concordem  censuram  exercuerunt :  multis 
equi  publici  adcmti  sunt;  quidam  etiam  in  senatu  legend©    Notae 
pra;teriti.   Sed  maxime  insignis  ad  memoriam  P.  Cornelii  j-ior.  i.ig. 
Rufini  nota  fuit.     Bis  consul  et  dictator  fuerat,  rebusque    Liv.  Ep. 
raagnis  bello  gestis  triumphaverat.     Hunc  igitur  senatu  '  ^  '  q^u 
moverunt  censores,   causamque  isti   animadversioni  sub-  iv.   8.   et 
scripscrunt,  '  quod  eum  comperissent  argenti  facti  coenai 

gratia  pondo  decem-^  habere,'     Isque  casus  non  hominis  Plut.inSyl- 
modo,  sed  familiaj  ad  longum  deinde  tempus  fuit :  nee     ' 
ante  Syllam  dictatorem  quisquam  ex  easummis  honoribus 
usus  est.     Tanta  temporibus  istis  parcimonia,  tantusque  in 
eadem  civitate  postea  luxus  fuit,  ut  quit  supellex  apud    ^^'-  ^^^^- 
posteros  conteratissimai  vilitatis  argumentum  futura  erat, 
eadem   a  prioribus  pro  intolerabili   luxuria  damnaretur. 
Censu  perfecto  lustrum  conditum  est :  censacivium  capita    Liv.  Ep. 
ducenta  septuaginta  unum  millia,  ducenta  viginti  quatuor.  '"^* 

34.  In  exitu  anni  consul  uterque  triumphantes  Capito-  Fasti  Capit. 
lium  invecti  sunt :  prior  Curius  :  cujus  et  ti'iumphus  cum 

fama  rerum,  et  laetitia   successus,   turn   etiam   splendore  Flor.  i.l8. 
pompje  illustrior  fuit.     Nam  ad  cam  diem  ex  vicinis  et 
pauperibus  populis  in  apparatu  triumphi  nihil  ferme,  nisi 
arma  fracta,  aut  carpenta  Gallica ;  in  prajda,  nisi  greges 

/  Argenli  ....  pondo    deceni]      que  unciis.  Crev, 
Maicas  nostrates  15.  cum  quin- 

Delph.  et  Var.  Clas.  Livius.  5  F 


1482  T.  Livii 

et  armenta,  ducta  fuerant :  turn  vero  et  varietate  gentium 
quarum  captivi  ante  curium  ducebantur,  et  spolioruni  pul- 
chritudine  ac  magniticentia  Celebris  species  fuit :  cum  Epi- 
'  rotae,  Thessali,  Macedones,  Apuli,  Lucani,  Bruttii,  vincti 
ante  currum  agerentur  ;  pra^ferrentur  autem  tabular  pictje, 
signa  nobiliuni  artiticuni,  aurum,  purpura,  ceterajque  trans- 
marinse  elegantia,  et  Tarentini  luxus  instrumenta.  Sed 
pra?cipui  miraculi  gaudiique  spcctaculum  elephanti  fuere  : 

Eutr.  1.  II.  cum  ipsis  turribus  suis  quatuor  (nam  reliqui  ex  vulneribus 
Senec.  de  interierant)  turn  primum  Koniio  visi  sunt :  vulgus  a  nomine 
^^^'^11^'   animalis,  quod  hactenus  maximum  noverat,  et  loci  ubi  pri- 

Plin.viii.C.  mum   conspexerat,    '  boves   Lucas'  vocitabat.     Alterius 

Fasti Capit.  consulis  paucos  post  dies  obscurior  triumphus  fuit.   Neque 

tamen  illi  prenitenda?  res  I'uerunt.     Samnites  et  Lucanos 

vicerat ;  oppida  multa  ceperat :  sed  comparatione  Curia- 

i\x   gloria;    horum    splendor    lestimatioque   decrescebat. 

Plin.  Inter  eos  (pii  virtutis  ergo  donuti  sunt,  Ser.  Cornelio  Me- 

XXX1II.2.    renda;  auream  coronam  ex   privda  dedit,  ob  Samniticum 
quoddam  oppidum  ejus  maxime  opera  captum. 

'So.  llomanis  ad  hunc  modum  victorias  sua;  leetitia  fru- 
entibus,  lunge  dispar  aniinorum  habitus  apud  hostes  erat. 
li  jam  olini  impcrio  Pyrrhi  minime  livti,  post  infelicem 
pugnam,  animis  timore  atque  indignatione  plenis,  nihil 
quietum  agitabant.  Rex  ipse  dudum  Romani  belli  per- 
titsus,  et,  nunc  desperata  penitus  victoria,  nihil  nisi  ratio- 
nem  tutius  honestiusque  discedendi  meditabatur:  sed  dis- 
simulato  interea  consilio,  hortabatur  socios,  *  ne  ob  unum 
adversum  prvt'lium  conciderent  animis  :  non  plus  eos  cladis 
postrema  hac  pugna  accepisse,  quam  prima  intulissent : 
neque  ideo  Romanos  ad  pacem  etiam  bonis  conditionibus 
permoveri  potuisse :  horum  constantiam  si  ipsi  quoque 
a'mular(>ntur,  seque  fortuna;  vertenti  servarent,  omnia  com- 
modius  habitura.  Superesse  vires  ad  ha;c  diuturno  bello 
suflfecturas  :  in  Gr'«cia  multos  potentes  amices  se  habere, 
a  quibus  certa  auxilia  expectare  possit.'  Neque  haec  in- 
Justin.      credibiliter  tingebantur :  cum  et  antea,  pra;sertim  a  Pto- 

xvn.  2.       Jemieo  qui  Macedonize  turn  prseerat,s  lucuienter  adjutus 

^  A  Ptokmao,  ryui  iildct'dotlia;  niaiis  quinto  ante  linnc  anno 
turn  praerat]  Turn  cum  Pyrrhus  perierat,  ut  niemoratuiu  est  su- 
in    Italiain    irajecerat.     Ptole-      pia,  xiii.  43.  Crev. 


LIBRI    XIV.   SUPPLEMENTUM.  1483 

fuisset;    et  in  magna  existimatione  apud  Graecos  barba-  Dioap.Va- 
rosque  esset ;  aliisque  beneficiorum  memoria,  aliis  metu  '^^* 
devinctis,  ab  iEtolorum  gente  teniporibus  istis  potentissiraa, 
ipsisque  Macedonibus,  praeterea  Illyrionim  regulis  colere- 
tur.     Ceterum  heec  ita  jactabat,  magis  ut  desciscere  pa- 
rantes  socios  in  fide  retineret,  donee  aperto  ad  naviganduni 
mari  regnnm  repetere  posset,  quara  quod  aut  bellum  in 
Italia  continuare  vellet,  aut  magnam  spem  in  transmarinis 
auxiliis  haberet.     Dimissis  tamen  cireuni  Asige  Macedo- 
nizeque  reges  legatis,  ab  aliis  pecuniam,  ab  aliis  auxilia,  Pausan.I.i. 
ab  Antigono,  qui  Macedoniam  tenebat,  utrumque  postu-    Justin, 
labat.  XXV. 3. 

36.  Hac  spe  utcumque  retenta  sociorum  voluntate,  cum  Pausan. 
interea  dissiniulanter  omnia  paravisset  ad  discessum,  iegati    Polya?n. 
cum    Uteris   ab  Antigono  redierunt.       Convocatis  igitur  ^^^^'' ^'•^' 
suorum  Italorumque  principibus,  non  quidem  quas  acce- 

perat  literas  recitavit,    sed  fictitias   alias,  quibus    paulo 

post  ab  Antigono  auxilia  magna  afFutura  esse  continebatur. 

Hoc  astu  non  sociis  modo  delusis,  sed  etiam  Romanis,  qui 

propinquo  loco  prsesidium  agitabant,  consecuta  nocte  citra 

ullum    impcdimentum   vela    fecit,   Cerauniosque   montes 

(Epiri  id  promontorium  est)  tenuit.     Sed  quo  minori  tur- 

pitudine  deseiuisse   bellum   videretur,  fidesque  hominibus 

fieret,  perfectis  quibus  evocatus  esset  rebus,   reversurum, 

Milonem  ad  custodiam  arcis  Tarentinee  reliquit,  eique,  ut 

non  modo  spe  prremiorum,  sed  etiam  paris  exitii  metu  in  Zonar. 

tide  maneret,  sellam  dedit,   cujus   lora  erant  ex  Niciae 

pelle,  quem  compertis  in  caput  suum  insidiis  occiderat. 

Huic  igitur  addito  praesidio  militum,  cum  ceteris  copiis, 

octo  peditum  millia,  quingenti  equites  erant,  sexto  quam    Plut.  in 

exiverat  anno,  patrium  in  regnum  reversus  est.  Pyrrho,  56. 

37.  Interea  Romae  cum  comitia  consularia  ^  haberentur, 
Pyrrhusque  bellum  instauraturus  putaretur,  M'.  Curium 
refici  consulem  *  placuit,  quod  unus  ilie  adversus  regem 
optime  gesta  re,  ad  reliqua  quoque  belli  plus  auctoritatis  et 
fortunze  allaturus  videretur.     Ex  patriciis  Ser.  Cornelius 

3  Edd.  ant.  Crevier.  centuriata. 


"  A.  U.  C.  478.  A.  C.  27{. 


1484  T.  Livii 

Merenda  factus  est,  eum  quoque  provehente  recenti  gloria, 
et  commenclatione  gentilis  sui,  sub  quo  prioro  anno  milita- 
Liv.  Ep.     verat.      His    consulibus   in    Lucanos,    Samnitesque,   et 
^'^*  Bruttios  conversa  belli  moles  est:  qui  cum  locis  potius 

quam  armis  se  defenderent,  nihil  rei  ad  reliquarum  exera- 
plum  meraorabilis  geri  potuit.  Ncque  tamen  imminuta 
inde  Curii  gloria  est,  sic  quoque  judicantibus  omnibus, 
regem  accrrimum,  non  modo  cladem  acceptam,  sed  etiam 
ducem  adversus  se  denuo  venturum  Curium  exhorruisse. 
Confecti  itaque  belli  hujus,  fugatique  ex  Italia  Pyrrhi, 
penes  ilium  laus  atque  fama  permansit. 

38.   Anno'  qui  tcrtium  Curii  consulatum  secutus  est, 

Eatrop.  1.  primura  ab  Alexandrinis  regibus  legati   cum   munoribus 

"■  Komam  venerunt,  in  C.  Fabii  Dorsonis,  C.  Claudii  Cani- 

Zonaras.      nx  magistratu.     Ptolemaius   cognomento   Philadelphus, 

audita  Pyrrhi  fuga,  gTatulatum  misit,  petitumque,  *  ut  po- 

Dio  apud  puli   llomaui  socius   et   amicus   haberetur.'      La.'tum    id 

u  v.urein.  honorificuraque  Patribus  visum,  quod   amicitia  Romana 

ultro  a  tarn  potentibus  tamque  longinquis  regibus  ambire- 

tur.     Igitur  com  iter  acceptis  habitisque  legatis,  societa- 

Liv.  Epit.  teiu  cum  Ptolemajo  jungi  placuit:  simul  delecti  ex  illus- 

Zonaras.      tribus,  qui  confirmanda;  ejus  reddendique  officii  gratia  le- 

Val.  Max.  tratione    ad    regem  fungerentur,   Q.     Fabius   G  urges    ex 

IV. 3. 9  T  .  ... 

consularibus,  et  cum  eo  C.  et  Numerius  Fabii  Pictores, 

Quintusque  Ogulnius. 

Liv.  Epit.      3y    jiig  profectis,  adversus  Italicos  populos,  qui  arma 

adhuc  necessitate  et  desperatione  retinebant,  a  consulibus 

feliciter  dimicatum  est.     Majores  alterius  res  fuisse  visas 

Fasti  Capit.  jriujjjpl^ys  Q^  Claudii  Caninae  argumento  est,  quern  de 

Lucanis,  Samnitibus,  Bruttiis,  in  magistratu   suo  duxit 

Quirinalibus.     Sed  rerum  foris  prosperarum  laetitiam  non- 

Liv.  Epit.  nihil  turbavit  Sextilia,  quae,  vestalis  virgo  cum  esset,  in- 

cesti  comperta,  temeratis  religionibus,  infensos  civitati  Deos 

effecisse  credebatur :  sed  piaculis  et  sacris  placata  Deum 

Oros.  IV.  2.  ira,  sacerdosque,  verso  in  noxium  caput  supplicio,  ad  por- 

veiieius  I- tajuCoJiinamvivadefossa  est.    lisdem  consulibus  colonial 

Plin.  III.  5.  deductie  sunt,  Cosa  in  Volscientibus,  et  in  Lucania  Pa;s- 

p^25l°'  ^   turn,  quaeGraecis  Posidonia  vocatur.    Earn  Lucani  Syba- 

*  A.  U.  C.  479.  A.C.273. 


LIBRl    XIV.   SUPPLEMENTUM.  1485 

ritis  ademerant :  ab  his  recens  in  ditionem  populi  Roniani 
pervenerat. 

40.  Iliustrior  anni  sequentis  *  memoria  est,  qui  finem 
belli  non  adversum  Samnitas  modo  ceterosque,  sed  etiani 
cum  Tarentinis  attulit.    L.  Papirius  Cursor,  Sp.  Carvilius 
secundum  consules,    Samnitas    Bruttiosque  et  Lucanum 
cum  Tarentino  populo  provincias  nacti,    expectationem 
hominum  (nam  in  spera  hoc  anno  finiendi  belli  par  istud  i-i^.  xxiv. 
consulum   studiose   delectum   fuerat)   consiliis    factisque 
magnificis  expleverunt.     Et  Samnites  quidem  a  Carvilio  Zonaras. 
perdomiti,'    priraum  atque  septuagesimum  post  annum'  Liv. xxxi. 
quam  decertari  coeperat,  meliori  quam  ante  fide  conditio- 

nes   pacis   a  llomanis  impositas  accepere.     L.   Papirius 
Bruttios  et  Lucanos  magnis  cladibus  subactos  ad  pacera  Zonar. 
petendam  compulit.     Ut  tamen  in  uno  multorum  finitimo- 
rum  populorum  bello,  terniinis  fjuoque   regionum  ipsarum 
permixtis,  etiam  Papirio  cum  Samnitibus,  Carvilio   cum 
Bruttiis  Lucanisque,  et  utrique  cum  Tarentinis  res  fuit. 
Nee  enim  modo  copia,>  Tarentinorum  fusa?  fugataeque,  sed 
ipsa  quoque  civitas  in  fidem  accepta  est.    Quod  negotium, 
quia,  przeter  victoriam  ex   nobilissima  urbe,  Pyrrhi  regis   Liv.  Ep. 
mortem,  et  Carthaginiensium  calliditatem,  et  prima  a?mu-  ^^^" 
lationum  inter  Poenos  Bomanosque  initia  continet,  pauIo 
accuratius  explicandura  est. 

41.  Pyrrhus  ante  biennium  ex  Italia  sic  abnavigaverat, 
ut  relicto  in  urbe  Tarentina  praisidio  spem  reditus  sui  fa- 
ceret.     Ea  paulo  post  novo  regis  istius  in  Macedonia  sue-  Zouar. 
cessu  non  parum  aucta,  Italorum  animos  adversus  praesen- 

tia  damna  sustentaverat.     Vir  enim  ardentis  animi  cum 
diu  quicscere  non  posset,  Antigono,  quod  in  Italia  belli-  Pausan.l.i. 
gerantem  nullis  auxiliis  juvisset,  bellum  intulerat,  eumque    Plut.  in 
praelio  victum  universo  prope  regno  ejecerat :  unde  Bo-    ^^  °'     ' 
manis  quoque  continuus  per  ea  tempora  raetus  fuit,  ne 
auctioribus  copiis  regressusin  Italiam  majus  priore  bellum 

*  A.  U.  C.  4S0.  A.  C.  272.  apnd  quern  lib.  xxxi.  c.  31.  le- 

'  Primum  atque  septuagesimum  gatiis  Romanus  dicit,  Romauos 

pust  annum}  Hie  a  nobis,  nnniera-  gessisse  bellum  adversus  Samni- 

tur  nonus  et  sexagesiimis  annus  tes  per  annos  piope  septuaginta. 

ab  initio  Saranitici  belli:  qua  in  Freinslieniius  faslos  Capitolinos 

re  favcnttm   iiabemus   Livium,  sequitur,  ut  jam  monuimus. 


148G  T.  Livii 

excitaret.  Sed  inopinata  mors  regis  spes  inetusque  om- 
nium subito  iiicidit  attjue  siistulit.  Pyrrhus  cnim,  ut  erat 
potentia*  in  iinminsuin  auiriiula'  iiisatiiibiliter  appLttns, 
Pausaa.  per  causani  rtduceiuli  in  reiiuiuu  Sparta'  Ckonyiui,  qui 
cum  Areo  dissidebat,  Peloponnesum  in^essus,  ad  illam 
Plut.  (tiam   occiipandam  adjecit  aninium.     Kt  Lacedamonios 

ipiidini,  beet   nrb<-  tVustra  oppu^nata,   mai^nis  art'ecit  in- 
coniinocbs. 

42.  Sed  Art;is  intirta,  cum  adversie  factiones  duai  cs- 
sent,  princi|)€s  caruni  Aristippus  Antitronum,  Aristias 
Pvrrlium  ad  opprimt  M(b»s  iuimicos  advocat :  nam  ct  An- 
tiifonus,  contra  comn)uncm  hostcm  Laconibus  auxilio  fu- 
turus,  in  Peloponnesum  venerat :  ita  diversis  portis  sub 
candt^m  noctcm  utriuscpie  regis  copiic  in  Argivam  urbem 
ri'cipiiintur.  l*yrrhus,  cog:iiii.()  urgeri  suos,  urbcni  et  ipse 
ingressus,  cum  die  jam  oriente  hipum  et  taurum  ex  aere, 
c«rtantiuni  inter  se  habitu,  vidisset,  imminentis  fati  indicio 
exiiorruit.  Oracuhwn  iiiim  erat  \etus,  t'utalem  .Eacidai 
locum  fore,  ubi  taurum  cum  lupo  dimicantem  spectavisset. 
Igitur  retrabere  copias,  et  ex  urbe  recedere  cogitabat. 
Sed  occurrentcs  cum  Heleno  Pyrrbi  fibo  subsidiarii  mili- 
les  elepbanti<|ue  clauserant  exitum  :  bis(pie  in  urbem  ir- 
rumpere,  ilbs  exire  nitentibus,  cum  hostes  etiam  acriter 
insisterent  cedent!  turbae,  et  in  angustis  viarum  spatiis 
Ariiivi,  Macedones,  Epirotiv,  (juicpie  cum  Areo  venerant 
Spartani  Cretes(pie,  ad  liicc  elepiianti  (piidam  truderent 
inter  sc  truderenturque,  omnia  trepidatione  ct  -tumultu 
misce])antur. 

43.   Dum  inter  hecc  PyTrhus  ubique  consiliis,  clamori- 

bus,  manu,  servare  suos,  arcere  hostes,  satagit,  a  juvene 

Strabo  1.   quodam   Argivo  lancea  leviter  vulneratus  est.     Matrem 

vin.p.37f).  hie  habebat  anum  pauperculam,  qu;c  cum  aliis  mulieribus 

ex  tecto  domus  pradium  spectans,  cum  Pyrrhum  in  auc- 

Ovid  in     t*''"^™  vubieris  sui  toto  impetu  ferri  videret,  periculo  fihi 

lb.  attonita,  protinus  tegulam  corripuit,  ac  utraque  manu   H- 

?^"*         bratam  in  caput  re^is  dcmisit.     Tam  inhonorus  et  raisera- 

ap.  Vales,    bilis  exitus  Pyrrho  fuit,  quo  majorem  animirobore,  soler- 

^j^ustin.      tia  consiHorum,  scientia  rei  militaris,  multisque  praeterea 

Plut.  corporis  ingeniique  bonis,  a^tas  ilia  non  tulit.     Sed  fruc- 


LlBRl    XIV.    SUPPLEiMENTUM.  1187 

tuni   labor  is  operumquo  suoruni,  et  ornamenta  virtutum, 

ainbitione  cornipit :   felicior  futurus,  si   suis  rebus  coiiton- 

tus ;   potentissimus  autem  omnium,  si  quam  in  quairendis    Justin. 

opibus  industrius  tuit,  tarn  in  retinendis  circumspectus  esse  ^^^* 

potuisset. 

44.  Ila-c  initur  postquam  in  Italia  sunt  audita,  pro  va- 
riis  hominuni  studiis,  lictitia  luctuve  civitates  atiecere. 
8ed  alii  quidem  populi,  qui  suje  spontis  erant,  pacem  ami- 
citiam(|ue  Ivonianorum,  quibus  poterant,  conditionibus 
redimebant.  Tarentinum,  ne  suis  consiliis  uteretur,  pre- 
sidium Epirotarum  et  praefectus  arcis  Milo  vetabat :  inter  Zonar. 
quos  res  paulatira  ex  levioribus  injuriis  atque  contumeliis 

in  apertas  ininiicitias  processerat :   itaque  maximis  in  dif- 
ficultatibus  constituti  Tarentini,   cum  extra  mcenia  Ro- 
nianos  hostos,  intus  Epirotas  haberont,  missis  le^atis  auxi- 
lium  a   Cartlia<ilnii'nsilKis  potiveriint.      l*<jeni,  cpii  Sicilia"  Oros.  iv.  3. 
magnani    parteni  tenereut,  et  maritima   Italian    loca   sibi 
quam   llomanis  accedere  mallent,  specie  ad    ejiciendum 
Miionem,  ceterum,  si  Tarento  potirentur,  etiam  adversus 
Romanos  tuituri,  cum  instructa  classe  promte  accurrerunt.    Liv.  Ep. 
Cum   inter  hive  etiam  L.  Papirius  consul  advenisset,  un-  'i^^.^^ 
dique  clausa  Tarentus  erat,  Romanis  a  terra  urbem  simul 
arcenupie,  Pivnis  eandem  arceni  a  mari  obsidentibus. 

45.  In  hoc  statu  rerum,  cum  baud  minor  Romano  cura 
esset,  ne  Carthaginienses  arcem  caperent,  quam  ne  a  se 
non  caperetur,  omnes  victoriai  rationes  subtiliter  indagans, 
Miionem  per  idoneos  internuntios  tentat,  si  Tarentum  ejus  Front.Strat. 
opera  obtinuisset,  ipsum  popularesque  cum  rebus  suis  in-  "^'  ^' 
columes  dimissurum  esse  pollicitus.  Milo  nihil  ex  prae- 
sentibus  videns  potius,  cum  Tarentinis  agit,  ut  junctis  con- 
siliis de  communi  salute  deliberarent :  sensimque  persua- 

det,  ut  se  legatum  ad  L.  Papirium  mitterent,  de  condi- 
tionibus ex  omnium  utilitate  ferendis  diligenter  acturum. 
Ut  homines  taedio  curarum  periculorumque  fessi  lubenter 
assensi  sunt,  ad  consulem  identidem  profectus,  quocum 
fallaciam  istam  composuerat,  luculentas  plerumque  con- 
ditiones,  et  spem  non  pcenitendae  pacis  certam  referebat. 
Ea  credulitas,  si  quid  in  animis  Tarentinorum  diligentiae 
ac  curae  superfuerat,  securitate  fiduciaque  resolvit :  occa- 


1488  T.  Livir 

sionemque  Miloni  praebuit,  qua  non  arx  modo,  sed  etiam 
urbs  ipsa  Roiuanis  tradcretur. 

Zonar.  46.  Carthaginienses  hoc  eventu  niinime  livti,  sed  ami- 

cos  Romanorum  se  ferentes,  neque  aliam  ob  causani  quam 
ad  expellendum  Milonem  venisse,  discesseruiit.    Auctores 

Oros.  IV.  5.  habeo,  Pcenos  a  Romanis  monitos,  *  si  Tarontinsc  rei  se 
immisceroiit,  contra  fcedera  facturos  videri,'  non  niodo  de- 

Oros.  IV.  3.  nuntiationem  banc  insuper  habuisse ;  veruni  etiam  in  acie 
Liv.  Epit.  Tarentina  contra  Romanos  auxilia  Punica  stetissc :  qua 

''r^'  ex  offonsa  maxinic  bellum,  quod  advorsum  Carthasiinien- 

10.  ses  in  Sicilia  gestum  est,  eruperit :  quanquani  l*feni  per- 

Oote  .  '•  jurio  culpam  tcgcre  volentes,  'nihil  ah  se  dolo  nialo  fac- 
tum esse,'  juravissent.     Ego,  sicut  non  abnuerim  vel  inter 

Paul. Disc,  ipsos  duces  tale  quid   agi  potuisse,  dum  Ronianus  Pceni 
Hist.  Rlibc.  ^-  ^•.     "  T-»  ■     ^-^    ^  4^     ,, 

II  23.  pra;sentiam  a^gre  patitur,  Ptenus  instituto  suo  quam  potest 

causam  practexit ;  vel  populos  ipsos  publice  isthzec  dispu- 

tavisse ;   ita  veriores  belli  niox  exorti  causas  alias  fuisse 

existimo  ;  quod  neque  statim  boilatum  est,  et  postea  natum 

in  Sicilia  bellum,  ob  Mamertinos  praccipue,  manentibus 

adhuc  Punicis  fcederibus,  exarsit.  Aucto  ad  hunc  modum 

imporio  redeuntes  Romam   consules  a  gratulantibus  ex- 

cepti,  magno  omnium  favore,  magnaque  sua  gloria  trium- 

FastiCapit.  pharunt. 
Justin.  47.  Inter   ha;c   Q.   Fabius  Gurges  et  ceteri  qui  missi 

will.*.  -Vlexandriam  fuerant  in  .senatu  legationem  renuntiarunt : 
'  Omni  se  genere  hospitalitatis  ac  benevolentize  acceptos 
habitosque  :  munera  venientibus  magnifica  missa  :  majora 
etiam  data  discedentibus.  Sed  priora  quidem  ilia  mo- 
deste  recusari,  magis  ex  dignitate  abstinentiaque  Romana 
visum  esse  :  cetera,  quae  omnino  recipienda  fuissent,  a  se, 
Val.  Max.  priusquam  aliarum  rerum  quicquam  agerent,  in  a^rarium 

'^'   ■  populi  Romani  delata  esse.     Sed  et  Alexandria?,  cum  ad 

Tac.  II.     solennes  epulas  invitatis,  more  apud  reges  usitato,  coronae 

J  °°'  '  aureze  missse  essent,  eas  ominis  causa  acceptas,  noctu  sta- 
tuis  regis  imposuisse.'  Senatus  et  successu  legationis,  et 
gravitate  legatorum  mire  la^tus,  gratii.s  actis,  '  quod  sua 
continentia   mores    Romanos   externis    quoque    nationi- 

Zonar.         bus  venerabiles  reddidissent,'  restitui  munera,  qua?  in  aera- 

Val.  Max.   ^j^^  detulerant,  praecepit.     Continue  populus,  ita  demum 


LIBRI    XIV.    SUPPLEMENTUM.  1489 

rempublicam  optinie  gestum  iri  dictitans,  si  ditescendi  ex 
publicis  negotiis  infanie  stiidium  toUeretur,  idem  scivit : 
quajstoribysque  pecuniam  earn  uti  jussi  erant  promte  re- 
stituentibus,  digni  hoc  abstiiientiai  fructu  homines,  pari 
gloria  et  recusarunt  /Egyptias  opes,  et  receperunt.  Q. 
Fabiura,  qui  caput  legationis  ejus  fuerat,  hoc  quoque  no- 
mine pra;latum  tot  egregiis  viris  existimo,  ut  a  censoribus 
M'.    Curio,  L.   Papirio  princeps  senatus  legeretur :  cum  Fronticde 

nobilitate  domus,  et  paternis  mentis,  simul  consulatibus    ^"'^""ct. 
.  .    .  ilin.    VII. 

duobus  totidemque  triumphis,  nuUi  jam  honori  impar  vi- 41. 

deretur. 

48.   lisdem  consulibus  M'.  Curias  censor  Anienis  am-  Frontin. 
nis  aquam  in  urbem  ducendam  locavit,  ex  manubiis  hos- 
tium.  Ex  quibus  adeo  privatim  ditari  noluit,  ut  aliquando,  ^jj.  "^n^^j^ 
cum  a  malevolis  interversai  pecunia?  argueretur,  gutto  lig-  c.  30. 
neo,  quo  ad  sacrificia  uti  consueverat,  in  medium  prolato, 
juraverit,  '  se  nihil  prajterea  de  praeda  hostili  suam  in  do- 
mum  intulisse.'    Vir  profecto  tum  rerum  gestarum  magni-     ' 
tudine,  tum  etiam  aliarum  virtutum  illustribusexperimentis 
meritus,  ut  quaedam  ejus  insigniora  dicta  factaque  modico 
excursu   annotentur  :    neque  vero  indignum,  aut  historian 
condcnda?  officio  alienum  judico,  ea  referri,  per  qua:  ho- 
mines in  republica  versaturi,  baud  sane  minus  quam  consi- 
liis  operibusque  militaribus,  ad  felicitatem  ex  virtute  pe- 
tendam  instruantur. 

41).   Bello  Sabino  cum  tantum  privda;  fuisset,  ut  tum 

primum  Komanos  giistum  divitiarum  cepisse  scriptor  his-    Sirabo,  1. 

torije  Fabius  autumet,  Curius  nihil  ex  tam  opulenta  vie-  ^'  P'  ^^^' 

toria,  prjeter  conscientiam  famamque,  sibi  vindicans,  in 

pristina    paupertate   duritieque   mansit  :    etiam    publicae 

continentije   magister  idem  idoneus,    et   severus  custos.  Piut.inA- 

Agri  enim  captivi  parte  maxima  publicata,  privatis  baud  pop^theg. 

amplius  quaterna  dena  jugera  viritim  divisit.     Ipse,  cum  vir.  iUustr. 

senatus  majorem  ei   portionem  assignaret,  eodem  quem  Front. Stra- 

ceteris  dederat  agri  modo  contentus  fuit,  '  malum  esse  ci-  Piin.xviii. 

vem '  dictitans,  '  cui  non  idem,  quod  aliis,  satis  esse  posset.'  ^\ 

•11      Vi     ■  p  ■        ■  p  Auct.  de 

Haec  deinde  in  l^abinis  villa  Cunana  tuit :  m  qua  torte  vir.  illustr. 

rapa  torrentem  victi  nuper  Samnites  cum  adivissent,  in-  ^1|!** 

gensque  pondus  auri  afferrent  dono;  'Ego  haic,'  inquit,  iMaj.'c.  i6. 


Cat.  Mai. 


1400  T.    LIXII    LlliRI    XIV.    SI  PI'LI-MENTUM. 

'  in  firtilihiis  mcis  esse  mal<».  et  aiiriim  lialx  ntil)us  impe- 
Plut.  in  rare'  Ciii  villac  cum  vicina  pnvdia  senior  Cato  possiiieret, 
eo  ventitabat  crebro,  tenuenicjue  casani,  et  riisculiim,  quod 
vir  tantus  post  tres  triuniphos  manibus  suis  foderat,  cum 
recordatione  vitae  abstinentissime  activ  conteniplatus,  ani- 
nium  ad  pareni  constantiani,  anticpia'  siinplicitatis  et  vir- 
tutis  ivmulatione,  couipont  bat.  Kt  protecto  viris  baud 
aliis  opus  fuit  ad  iinpt  rii  liit-iri  tani  firnia  ponenda  funda- 
nirnta,  f|ua'  et  in)|)<»itain  uioU  in  perfirre  |>ossent,  et  iion 
4  xt«Tis  inodo  eoniiiti(ntil)ii>  ie>ist»rent,  se«l  ipsis  nuorpie 
doraesticis  vitiis  ware  vix(pie  convellerentiir. 


SUPPLEMENTUM 

LI  Bill   XV. 

IHSTORIARUM 

T.     LIVII     PATAVINI. 


1 .  OUPERATis  postmultacertamina  validissimis hostibus, 
|);irta(|ii»'   |ur  Italiain  pace,  superorat  ea  deliberatio  Pa- 
tribus,  qiuinadmoduin  victoria  bene  uterentur.     Mulctari 
parte  Hnium  omnes,  (pii  arma  contra  tulerant,  populos, 
placuit :   severiore   adversum  Taiviitinos  vindicta,   quanto 
iiitoniporantius  offenderant.  Anna  iiavesque  tradere  jussis,  Zonar. 
niuri  cpioque  diruti  sunt,  tributumque  civitati  impositum :  Liv.Ep.xv. 
|)ax   niodo  cum  libertate  concessa.     Nihil  deinde  visum  Polyb.  i.  7. 
aiiti(|iiius,  (juam  pertidiam  puniri  legionis,  qua%  Rheginis 
dolo  circumventis,  oppidum  eorum  decimum  jam  annum 
pro  sue  possidebat.     Hi  cum  ante  providissent,  Romanis  Liv.xxvm. 
rebus  (piotidie  la?tioribus,  suum  scelus  inultum  non  fore, 
quicquid  ad  communiendam  urbem,  viresque  defensioni 
parandas  pertHiebat,  solicite  administraverant :  non  ignari, 
quod  fraude  vique  partum  asset,  nisi  iisdem  illis  artibus 
din   retineri  non  posse,      Pra?ter    insitam  ferociam   freti 
erant  amicitia  Mamertinorum,  successuque  adversus  Car- 
thaginienses,  deinde  Pyrrhum,  quo  urbis  suae  animorumque 
t'ortiludinem  experti  fuerant,  hostibus  ab  obsidendi  consilio 
cito  depulsis.     Itaque  in  tantum  creverant  rebellium  et 
desertorum  animi,   ut  Crotonem  prodentibus  quibusdam  Zonar, 
capere  ausi,  prajsidium  Romanum  trucidare,  urbem  diru- 
ere  sustinuerint. 


1492  T.  Livii 

Oros.  IV.  3.      2.  Igitur  L.  Genucio,  qui  cum  C.  Quintio  consulatum 
eaanno"'  gerebat,  mandata  est  ultio  :  conipulsiscjue  intra 
mnenia  perduellibus  urbs  obsessa.    Sed  illis  sueus  et  Ma- 
Polyb.         mertinorum  vires  non  instrenue  opponentibus,  cum  incom- 
moda  <|uaidam  passus  consul  etiam  rerum  necessariarum 
Zonar.         penuria  laborarct,  ab  Hierone,  qui  Syracusis  principatum 
obtinebat,    frumento   et  milite   adjutus   est.      Hie  enim 
Maniertinis  infensus,    etiam   socios  eorum  Rhegium  te- 
nentes  oderat:  increnientis  quoque  Ronianoruni,  ut  eorum 
animos  ad  usum  sequcntium   temporum  bontliciis  occu- 
Liv.Ep.xv.  paret,  movebatur.     Sic  ad  extremum  ad  deditionem  urbe 
Zonar.         coacta  Rlamertiuos  certis  conditionibus  astrictos  dimisit 
Oros.  consul :    perfugas  et   latrones,    (juoruni    niulti    Khegium, 

velut  ad  asylum  concurrerant,  affecit  supplicio :  legiona- 
rios  autcm  milites  abduxit  Romam,  ut  de    ipsis  senatus 
statueret. 
Val.  Max.      3.  Magnum  inde  publica'scveritatisexemplumsequitur. 
11.7.  15.      Scnatus  primum  omncs,  qui  adducti  a  consule  fuerant,  in 
carcerem  condi  jussit,  ut  inde  ad  supplicium  caj)itis  pro- 
nicrentur.      Deinde  cum  intercessisset  senatusconsulto  tri- 
bunus   piebis  M.   Fulvius    Flaccus,   deuuntians,  *  ne  in 
capita  civium  Romanorum  adversus  leges  et  morem  ma- 
jorum    animadverteretur ;'    constantia   Patrum    tribunicii 
clamores  spreti  sunt,  suppliciumque  de  nocentibus  sumtum. 
Ne  tamen  invidia  facti  tam  acerbi,  plebisque  moestitia 
gravior  foret,  si  tanta  hominum  multitude  eodem  tempore 
interliceretur ;    singulis  diebus   quincjuaginta   ducti  sunt, 
Front. .Sira-  quos  virgis  caesos  securi  percusserunt.    Senatus  etiam  cor- 
teg.  IV.  1.    pQjQ^  sepeliri,  mortcmque  cuiusquam  eorum  lugeri  vetuit. 
Apjjian.ap.  '  t        n-  •       i  i-  i-         • 

Valts.         Decius  Jubelhus,  qui  ad  eam  usque  diem  oculis  suis  su- 

perstes  vixerat,  ut  majore  cum  dolore  moreretur,  in  carcere 

Liv.xxvrii.  manus  sibi   attulit.      Plures  auctores  secutus,   legionem 

''^^-  totam,  hominum  millia  quatuor,  Romae  in  foro  securi  per- 

Polyb.  I.  7.  cussa  retuli.    Sed  verius  puto  quod  a  Polybio  traditur,  ex 

ea  legione  vivos  in  potestatem  venisse  admodum  trecentos: 

reliquum  numerum,  dum  urbscapitur,  ferociter  repugnando 

caedi   maluisse ;    non   ignaris  omnibus,   post  delicta  tam 

enormia  nihil  ex  deditione  aliud,  quam  plures  cruciatus, 

"•  A.  U.  C.  481.  A.  C.  271. 


LIBRI    XV.    SUPPLEMENTUM.  1493 

mortemque  graviore  cum  ignominia  conjunctam,  expectari 
posse.      [Jrbs  Rhegina  prioribus  incolis,  quod  eorum  us-   Appian.  et 
quam  reperiri  conquirique  poterat,  cum  libertate  legibusque  2o"ar. 
suis,  reddita  est.    Hoc  justitiaj  fideique  documentum  Ro-  31. 
manai  civitatis  existimationem  largiter  auxit :  neque  minus 
amoris  eo  facto,  quam  per  arma  metus,  apud  Italicos  vici- 
nosque  populos  quzesitum. 

4.  C,  dcinde  Geaucii,  Cn.  Cornelii  consulatus"  bellum 

cum  Sarsinatibus  habuit.    Umbrorum  ea  gens,  Apenninum    Polyb.  n. 
incolentium,  quibus  causis  in  arma  fuerit  acta,   quaque     ' 
spe  forraidabili  jam  Romanorum  potentiae  se  opposuerit, 
silentibus  scriptorum  reliquiis,  divinare  non  potui.    Totius 
etiam  belli  series  penitus  intercidit,  nihilque  ad  nos  ex 
veteri  rerum  istarum  memoria  pervenit,  nisi  quod  a  Cn.  Fasti Capit. 
Cornelio  de  Sarsinatibus  triumphatum  est.     Asperrimam  Zonar. 
his  consulibus  hyemem  fuisse  Romaj  traditur,  ut  arbores 
emortuo  succo  arucrint,  Tiberis  densa  glacie  concreverit, 
jumenta  et  pecudes  inopia  pabuli  contabuerint :  tantaque   Aug.  de 
fuit  inclementia  coeli,  ut  in  foro  Romano  nives  horrendje  ^^'j^'     ^'' 
altitudinis  per  dies  quadraginta  continuos  duraverint. 

5.  Res  inusitata,  ut  fit,  a  multis  prodigii  loco  habita, 
vehementi  terrore  hominum  animos  percelluit :  intentiore 
statim  mctu,  cum  Q.  Ogulnio  Gallo,  C.  Fabio  Pictore 
magistratum  ingressis "  multa  cernerentur  ostenta,  multa 
nuntiarentur.  Romai  enim  aides  Salutis,  et  pars  muri  sub  Oros.  iv.  4. 
eodem  loco,  de  coelo  tacta :  lupi  tres  ante  lucera  urbem 
ingressi  semesum  cadaver  intulerunt,  membratimque  lace- 

ratum  in  foro,  ipsi  strepitu  hominum  exterriti,  reliquerunt. 
Formiis  moenia  fulmine  sa^pius  icta  disjectaque  nuntia- 
bantur  :  et  in  agro  Caleno  diducta  repente  terra  flammam 
erupisse  alatam,  quae  triduo  toto  flagrans  quinque  agri 
jugera  usque  in  cinerem  exusserit,  ut  non  modo  fruges  eo 
loco  cunctae,  sed  etiam  arbores  radicitus  emorerentur. 
Plus  ea  res  timoris  Romw,  quam  calamitatis  attulit :  nihil 
enim  magnopere  consecutum  est,  nisi  quod  bellum  a  Pi- 
centibus  ortum,  annoque  sequente  confectum,  earn  quoque  Eutr.  1.  n. 
regionem  Romanee  ditioni  adjecit. 

6.  Interea  in  urbe  sigiiandi  argenti  primum  initium  fuit,  xv. 

"  A.  U.  C.  482.  A.  C.  270.  »  A.  U.  C.  483.  A.  C.  269. 


1494 


T.   LIVII 


Zonar. 
Plin. 

XXXIII. 


Suid.  in 
Motrffra. 


Zonar. 


Ptol. 
Zouar. 


auctisjam  successu  reruin  ojiibus,  cum  ad  eain  diem  a's 
tantummodo  Romvc  in  promiscuo  pecuniic  iisu  fuisset : '' 
tuin  autem  denarii  quinarii(jue  ex  argento  cusi,  qui  pro 
libris  totidem  aeris  essent ;  aliique  minores,  qui  dupondio 
et  semisse  cum  aestimarentur,  ex  re  sunt  sestertii  appellati. 
Moneta  dicta  quod  in  a^de  Junonis  Capitolina  cuderetur. 
Coanonien  enim  illud  inditum  Junoni  fiierat,  quod  "^  bello 
Pyrrhi  et  Tarentino  consulentes  de  pecuniarum  inopia 
Romanos  raonuissct,  '  pecuniam  non  defore  justitiam  et 
arnia  colentibus.'  Consules  Q.  Gallus,  C.  Fabius  ad 
comprehendendum  Lollium  Samnitem  profecti  sunt :  qui 
cum  obses  Romae  fuisset,  clam  elapsus,  castello  quodani 
occupato  faciebat  latrocinia,  popidariunujiie  animos  vix 
adhuc  certa  pace  composites  ad  detVctiouem  incitabat. 

7.  Atque  is  quidem  cum  collectitia  et  maximam  partem 
inernii  turba  non  diu  restitit :  in  Caricinis  (ea  quoque 
Samnii  pars  est,  Frentanis  propior)  laboris  periculique 
plusculum  fuit.  Dum  locus  munitus,  qui  pra^darum  Lol- 
lio  receptaculum  fucrat,  cxpugnatur,  ancipiti  casu,  ex 
spe  masna  in  timorem,  ox  tiniore  ad  victoriam  subito 
ventum  est.  Inducti  quidam  ex  proputjjnatoribus  impu- 
nitatis  pacto  nocte  sublustri  Romanos  intra  raoenia  rece- 
perunt.  Concurrentibus  ad  tumultum  oppidanis,  cum 
manus  conseri  coepissct,  magna  vis  nivis  repente  coelo 
delapsa  conspectum  eripuit  pra.diantibus.  Ea  res  Caricinis 
adversus  locorum  ignaros  ita  profuit,  ut  maximo  in  dis- 
crimine  Romana  signa  versarentur:  jamque  propc  aberat, 
ut  cogerentur  referre  pedem,  quod  inter  tenebras  fieri 
citra  magnum  detrimentum  nequibat,  cum  subito  cessante 
iiivium  casu    reddita   luna  est,   caicoque  metu   liberatis, 


p  Cum  ad  earn  diem  ces  tantum- 
modo Rumcp  in  promiscuo  pecunice 
usu  fuisset]  Loquitur  hicacciira- 
tissime  Freinslieniius.  Niiinnios 
enim  ameos  argenteosqiie  fnisse 
KoniiE  ante  lioc  tempiis  dubita- 
ri  non  potest,  sed  peregrinos,  et 
aliunde  advectos,  pritsertimque 
captos  ex  liostibus.  Hoc  pro- 
bant  quadraginta  illaargenti  ta- 
lenta  ex  Pometinis  manubiis  rc- 
fccta,  lib.  I.  53.  et  55.  et  aiunni 
argentumque    conipluribns   lii- 


nmphis  in  uibeni  illatum.  Sed 
Remap  niilli  adliiic  siirnati  erant 
ex  anroct  argento  niimnii,  per- 
egrinique  illi  fortasse  mercis  lo- 
co habebantur,  quod  de  Victo- 
riatis  testatnr  Piinins,xxxiii.  3. 
Itaque  tes  tantum  in  promiscuo 
pecuniae  iisu  fuer.Tt.  Crcv. 

1  Cognomen  enim  illud  inditum 
Junoni  fucrat,  rjuod]  Aliam  origi- 
neni  liiijus  cognoniinis  vid.  supra 
in  Not.  ad  vii.  28. 


I.IBRI    XV.   SUPPLEMENTUM.  1495 

promtum  ad  victoriam  iter  virtutc  partum.  Eae  turban 
impediinento  videntur  fuisse,  ne  Picentes  iis  consulibus 
perdoniarentur. 

8.  Insequente   autem  anno  ^  P.  Sempronius  Sophus,  Eutr.  1.  n, 
Appius  Claudius  Ceeci  F.  Crassus  consulatu  inito  helium 

istud  aggressi,  rem  ex  sententia  confecere.     Sub  eadem 

ista  tempora   in  Piceno,   qui   ager   Senonum  Gallorum  Velleius,  i. 

fuerat,  Arirainum  colonis  occupari  placuit;  Maleventura  14. 

,„  .  ,  .  ,  .  .  ,  ,  Liv.  Epit. 

in  oamnio :  sed  nomine,  quod  ominosum  esse  videbatur,  xv. 

niutato  Beneventum  colonia  dicta  est.     Sabinis,  qui  ante  piin.  in.2. 

aliquot  annos  accept!  in  civitatem  fuerant,  turn  sufFragii  Vellems. 

quoquejus  datum.     In  Umbria  res  etiam  a  Claudio  gestae, 

Camerinumque  oppidum  captum  :  incolaj  sub  corona  ven-  yai.  Max. 

diti :  sed  quia  paruin  liquida  fide  gestum  ab  imperatore  ^''  ^'  !• 

bellum  videbatur,    utilitatem  populus  Roraanus  justitisc 

posthabuit ;  conquisitosque  Camertes  redimi  ab  emtoribus, 

receptisque  in  civitatem  locum  ad  habitandum  in  Aventino 

colle  assignari,  et  pra^dia  sua  restitui  jussit. 

9.  At  Picentinai  victoriie  majus  gaudium  fuit :  resque 
digna  visa,  quee  denariis  argenteis  nuper  cudi  coeptis  im- 
pressa  et  pluribus  statim  innotesceret,  et  ad  memoriam  Pigh.  in 
servaretur  posteritatis.     Nummos  Picum  repraesentantes,     "^^^-^Sj- 
Saturni  tilium,  (nam  is  gentis  auctor  creditur,)  et  ab  alia 

parte  dextrani  a  magistratu    Romano  porrectam  suppli- 
canti,^  ex  senatusconsulto  cudendos  curavit  Q.  Cajdicius 
Quinti  filius.    Et  certe  luculentam  ea  gente  pacata  virium 
accessionem  factam  vel  inde  constare  potest,  quod  trecenta 
sexaginta  Picentium  millia  in  tidem  populi  Romani  ve-  Piin.  m. 
nisse  traduntur.    Eo  bello  triuraphum  consules  meruerunt  ^ 
duxeruntque  :  insigniore  tamen  P.  Sempronii  gloria,  quod  Eutrop. 
adversus  validiores  hostium  copias,  periculoque  et  conten- 
tione  majore  certaverat. 

10.  Res   enim  prodigiosa   turn   accidit,    ut,    instructa  Front.  Stra- 
utrimque  acie,  sub  ipsum  committcndi  prielii  tempus,  terra  ^^S-  ^'  ^— 
subito  moveret.     Sed  consul  apta  tempori  oratione  territos 
militum  animos  confirmavit :  '  baud  minus  hostes  religione 

non  necessaria  perturbatos,'  dictitans,  '  ejusque  victoriam 

•■  A.  U.  C.  484,  A.  C.  2SG.  cmid]  Picenti  nimirum  alicui,  ut 

*  Dexlram  . .  .  porrectum  suppli-      recte  explicat  Pighius.  Crev. 


1496  T.  LI VI I 

fore,  qui  excusso  inani  metu  adversarium  siii  non  bene 

Flor.  1.19.  conipoteni  prior  invasisset.'     Templo  deinde  Telluri  Dea; 

voto,  si  pojjulo  llomaiiu  victuriam  dedisset,  impetum  in 

hostfcs  fecit.     Necjue  hi  sognius  excepere  certamen  ;  ca*- 

desque  tarn  atrox  fuit,  ut  etiam  victoris  exercitus  pars 

Oros.  IV.  4.  minor  evasisse  dicatur.     Ab  hoc  prajUo,  cum  alia  Picen- 

flor.  tiuni  oppida,   turn   caput  gentis  Ascuhini,   situ  nuirisque 

Strabo,  1.   tutj^inius  locus,  Senipronio  se  dediderunt.     llujusdein- 
VI.  p.  241.  .        \  .  "^ 

Liv.  Epit.    ceps  exempio  Picentium  omne  nomen   imperata  facere 

"^^  pollirituu)  a  senatu  paceni  obtinuit.     Jam  Itahatota,  (pia 

Siculuni  Joniuuique  mare  spectat,  perdomita,  soli  resta- 

bant  Sallentini,  qui  ad  extremas  Italian  eras  colunt,  qua 

mare  Superum  lonio  committitur :  ad  hos  i^itur  a  Pi- 

Flor.  1. 20.  centibus   bellum,    veluti    contagione   (|iiadani,    pervasit, 

Eutr.  1.  II.  iiscpie,  INI.  AtiUo  Regido,   L.Julio  Libone  consulibus,' 

indictum  est. 
Zouar.  11.  Crimini  datum,  quod  Pyrrhum  ex  Epiro  venientem 

Ennius,  I.  portubus  oppidisipie  suis  recepisseut.     Cetiruni  commodi- 
Zonar.         ^^^  portus  Brundusini,  qui  eodem  vento  spirante  et  dimit- 
tere  naves  potest,  et  accipere,  facilisque  inde  in  lllyricum 
et  Epiruni  trajectus,  quwlque  opportunius  videbatur  ipsis 
Italiiv  finibus  imperium  terniinare,   veriores  belli    causa' 
putabantur.  Triumpharunt  ex  his  ambo  consules  una  die," 
FastiCapit.  quai  fuit  octava  Kal.  Februarias.    Fusis  acie  Sallentinis, 
Zonar.         nobilissiniuui  eo   tractu  oppidum  Brundusinum  ceperant, 
aliaque  prospere  gesserant ;   adjuti,  ut  ferebant,   a  Pale 
Flor.  I.  20,  pastorum  Dea,  quic  prsemium  victoria;  petiisse  ultro  dici- 
tur,  ut  aides  sibi  Roma;  dedicaretur.   Majori  parte  Sallen- 
Pigh.  An-    tinorum  ab  his  subacta,  victoriam  sequentis  anni  "■  consules 
"*'■  absolverunt.    Numerius  Fabius  C.  F.  M.  N.et  D.  Junius 

Liv.Ep.xv.  D.  F.  D.  N.  Pera  fuere.  Ab  his  Umbri  simul  atque  Sal- 
lentini in  doditionem  acccpti. 

1*2.  Sic  universa  jam  Italia  perpacata,  qua  maribus  et 
amne  Pado  finitur,  e  vestigio  per  insulas  propinquas,  et 
assitam  lonio  Adriaticoque  pelago  coiltincntem,  aliorum 
spe,  aliorum  formidine  celebrari  Komana  magnitude  coepta 


»  A.  U.  C.  485.  A.  C.  267.  alter  vii.  Kal.  Febniarias.  Crev. 

"  Una  die]  Iinmo  dnobns  con-  '  A.  U.  C.  4bC,  A.  C.  206. 

timiis  diebns  :  nenipe  alter  viii. 


Llimi    XV.   SUPPLEMENTUM.  1497 

est.     Nam  qiiihus  studium  erat    per   injurias   vicinorum 

erescendi,  suis  consiliis  inipedimentuni  a  Uomano  metue- 

bant,  aliis  ex  diverse  presidium  istud  adversus  inipotentiam 

adversariorum,  tarK|uam  diviiiitiisol)IatMm,  aniplexautibus. 

Prinii  oiuniuni  A  pol  Ion  lata' missis  Koniam  legatis  in  ami- 

citiam  recipi  petierunt.    Urbs  ilia  sexaginta  stadiis  a  mari    Strabo,  1. 

rocedit,  a  Corinthiis  ct  CorcyraMs  condita,  commodumqne  Jt  32«  ^'^ 

portum  habet,  quaproximus  in  Gra^ciam  a  Brundusio  tra- 

jectus  est.  Illyric*  Macedonica;que  circum  gentes  colunt : 

igitur  inter  potentes  et  cupidos  libertatem  suani  a?gre  tue- 

batur.     Ab  senatu  non  tarn  civitatis  (^us  opes,  qua?  tenues 

erant,  quam  spem  futiiri  et  apertain  ad  majora  occasionem 

reputante,  perquam  humaniter  accepta  est  legatio :  quo  .^'*^'  ^^^* 

gravior  mox  vindicta  fuit  in  quosdam   ordinis  senatorii  Dio  ap.Va- 

juvenes,  qui  lc2,atos  orta  contentione  pulsaverant.  If^* 

'      .    "    ^      .  '  Zonar. 

13.  Q.  eiiim  Fabium  neque  magistratus  dignitas,  a^dili-  Val.  Max. 
tatem  enim  gerebat,  neque  generis  amplitudo  tutata  est,  ^'' ^' ^' 
quin  Apolloniatibus  ob  earn  noxam  dederetur.  Doditus 
est  etiam  Cn.  Apronius  itidem  a?dilis,  ejusdemque  culpa; 
reus.  Hos  igitur  per  feciales  legatis  ApoUoniatarum  tradi, 
qua^storemque  cum  his  Brundusium  ire,  senatus  censuit,  ne 
quid  in  itinere  legatis  a  deditorum  propinquis  aniicisve  no- 
ceretur.  Magnum  sane  fidei  publica?  documentum,  sed 
non  inferius  prudentiie  :  cum  enim  opiuione  justitiae  natio- 
num  exterarum  animos  ad  amicitiam  suam  attrahere  desi- 
derarent,  magnopere  intererat,  injurias  eorum,  qui  primi 
ad  societatem  jungendam  venissent,  quam  accuratissime 
vindicari  :  neque  enim  quicquam  destinatis  eorum  tam  ini^ 
micum  fieri  potuisset,  quam  si  commissum  esset,  ut  et 
ApoUoniatas  facti  sui,  et  alios  exempli  poeniteret :  atque 
ab  hac  utilitate  receptum,  constanterque  secutis  etiam  tem-  L.  17,  fl'. 
poribus  servatum  est,  ut  qui  legatos  civitatis  liberie  pulsa-  ^^  'egaiion. 

.  ,    ..  ,  •     1     .  ^  Irb.  L.  tit.  7. 

vissent,  US,  quorum  erant  legati,  dederentur.  Ceterum  Apol-  Zonar. 
loniatze,  deditis  in  suum  oppidum  adductis,  plus  se  commodi 
ex  humanitate  quam  ex  vindicta  consecuturos  prudenter 
arbitrati,  domum  incolumes  remiserunt.  Hoc  anno  ab  FastiCapit. 
utroque  consule  bini  sunt  triumphi  ducti.  D.  Junius  ante 
diem  quintum  Kal.  Octobres,  Xumerius  Fabius  ante  diem 
tertium  Nonas  ejusdem  mensis  de  Sarsiuatibus  Umbrorum 

Delph.et  Var.Clas.  Livius.  5G 


1498  T.  Livii 

populo  Iriumpharunt :  itcruiu  Kalend.  Febr.  Fabius,  No- 
nis  Junius,  de  Sallentinis  et  Messapiorum  gente,quae  Sal- 
leiitinos  accolas  auxiliis  juvcrat. 

14.  Is  finis  eo  tempore  bellorum  Italicorum  fuit :  nam 
quod  anno  sequente,*'  Q.  Fabio  Gurgite  tertium,  L.  Ma- 
milio  Vitulo  consulibus,  ad  Volsinios  gestum  est,  non  cum 
justis  hostibus  belhira,  sed  adversum  scelesta  servitia  pro 

Flor.  I.  21.  sociis  ultio  fuit.  Etruscorum  gens  opulentissinia,  Volsinii, 
fidem  populi  Romani  contra  servos  quondam  suos  implo- 

Zonar.  rabat :    usi  enim    incpto  consilio,  sive  (piod    suporioribus 

bellis  attritas  vires  ita  recreari  posse  sj)crabant,  sive  deli- 

ciis  ipsi  dittiuontos,  armorum  laborem  fugiebant,  senis  li- 

Jonn.  An-  bertate  et  civitatc  donatis  ea  permiserunt.     Inde  commu- 

Va'le's  ^^  nicatis  ctiam  bonoribus  in  senatum  legi,  magistratusque 
fieri  cceperunt.  Ita  brevi  opprcssis  veteribuscivibus,  trans- 

Flor.  lataque  in  se  republica,  datam  adominis  libertatem  adver- 

Oros.  IV.  5.  sus  ipsos  insolontissime  exercuerunt  :  matronas  bonestas 
virginesque  per  vim  constuprari ;  inaritis  paronlibusi|ue  de 
injuria  conquerentibus,  pro  vindicta  legum  contumelias  et 
Iiidibria  rcpendi ;  arbitrio  pctuiantissimorum  nebulonum 
rapi,  (rahi,  vexari  omnia,  \  ulsiniis  jam  in  niorem  venerat. 
Neve  praeterealur  insigne  monumentum,  quem  ad  finem 
servilium  animorum  belluina  impudentia  possit  procedere, 
Val.  Max.  ^i  nacta  potcntiam  futrit,  bge  lata  sanxerunt,  '  uti  hberti- 

ix.i.2.ext.  jjjg  jji  patronorum  filias  ac  uxores  stupri  jusesset;  flo- 
reraque  virginis  ingenuo  n»q)tunc  primuni  aliquis  ex  suo 
ordine  deUbaret.' 

Zonar.  1.5.   Volsinienses  igitur  veteres,  cum  neque  ferre  diutius 

Auct.  de    miserias  istas,  neque  propulsare  viribus  suis  possent,  con- 

c  "^3G  "  '     ^*''*^  clam  inter  se  habito,  legatos  Roraam  mittere  decre- 

Zonar.  verunt.  li  secretis  precibus  inipetrato  uti  privatis  in  a^li- 
bus  senatus  cogeretur,  (pcrniciem  enim  sibi,  si  res  ema- 
nasset,  impendentem  prospiciebant,)  oratione  fiebili  cala- 
mitates  urbis  sua;  exposuerunt :  qua  moti  Patres,  opera 
miseris  ad  recuperanda  pristina  jura  promiserunt.  Sed 
haec  cum  acta  secreto  putarentur,  iis  qui  fuerant  accusati 
per  Samnitem  quendam  indicata  sunt.    Is,  cum  in  scdibus 

y  A.  U.  C.  487.  A.  C.  265. 


LIBR[    XV.    SUPPLEiMENTUM.  1499 

ubi  senatus  convenerat  hospes  domini  a?grotaret,  per  obli- 
vionem  eo  in  loco  relictus  exceperat  dicta,  prodideratque. 
Qua^stiones  igitur  de  legatis  Roma  reversis  habitje  sunt ; 
conipertoque  negotio,  et  ipsi,  et  principes  alii  civitatis 
crudeliter  interfecti. 

16.  Eo  justior  inferendi  belli  causa  visa  :  missusque 
cum  exercitu  Q.  Fabius  consul  occurrere  ausos  in  fugam 
vertit,  magnumque  fugientium  numerum  cecidit :  ceteros, 
qui  intra  munimenta  se  receperant,  actis  operibus  oppug- 
uare  iiistituit.  8ed  illis  non  segniter  resistentibus,  cum 
levia  ut  solet  certamina  crebro  fierent,  consul,  dum  incau- 
tius  inter  tela  versatur,  vulnus  accepit,  et  in  ejus  deinde 
curatione  decessit.  Obsessi,  casu  eo  cog-nito,  eruptionem 
sumniis  viribus  fecere,  speranles  exercitum  interitu  ducis 
turbatum,  si  subito  invaderetur,  a  moenibus  sumnioveri 
posse:  verumtamen  eventus  pralii  contra  dedit:  excepti 
ferociter  a  militibus  Romanis,  et  in  urbem  iterum  cum 
clade  compulsi  sunt.  Huic  ego  pugn»  Decium  Mureni 
praefuisse  crediderim  :  hie  enim  legatus  esse  Fabio,  et  post 
necem  ejus,  donee  successor  veniret,  bellum  administrare 

potuit :  atque  inde  esse  reor,  quod  apud  negligentiores  Auct.  de 
historicos,  Volsiniensis  belli  coepti  finitique  titulus  Decio  '^^'  il'^^st. 
Muri  ascriptus  est. 

17.  Censorcs  eo  anno  creati  Cn.  Cornelius  L.  F.  Cn.  N.  Fasti Capit. 
Blasio,  et  C.  Marcius,  qui  cum  antea  quoque  censuram 
gessisset,  in  hoc  honore  Censorinus  appellatus  est.    Memo-    Val.  Mar. 
rabilis  hujus  Marcii  moderatio  fuit,  qui  accepta  potestate,  '^"  ^'  ^' 
quam  non  ambiverat,   populum    ad    concionem  vocatum 
gravissima  oratione  increpuit,  '  quod  magistratum  ilium 

bis  eidem   mandavisset,   cujus   tempora,   non   aliam  ob 
causam,  quam  quia  niraia  potestas  ejus  esset,  coarctanda 
sibi   majores  judicassent.'      Inde    profecta   lex   est,  qua    Pluf.  in 
cautum   '  ne   quis  censor  iterum  fieret.'     Eodem   anno  Conol.  c.i. 

*  Liv.  Epit. 

quJEstorum    numerus   ampliatus   est.     Quatuor   hactenus  xv. 

suftecerant:  urbani  duo;  totidem  ad  bellum  exeuntibus  J^^' ^J[' 

Ann.  22. 

consuhbus  adjungebantur :  sed  proximis  aliquot  annis, 
aucta  majorem  in  modum  republica,  vectigalibusque  ac 
portoriis  multis  accedentibu?,  duplicari  numerum  istum 
necesse  fuit. 


1500  T.    LIVII    LIBRI    XV.   SUPPLEMENTUM. 

18.  Appius  deinde  Claudius,  qui  in  magistratu  Caudex 
cognominatus  est,  et  M.  Fulvius  Flaccus  consules*  se- 
A.  Cell,  quuntur :  annus  ccepto  primura  adversus  Pcenos  in  Sicilia 
XVII.  21.  Ij^jIIo  memorabilis  :  turn  enim  inter  duas  potentissinias 
civitates  inimicitiie  primum  erupere,  quae  multos  post 
annos,  iilatasque  et  acceptas  horrendas  clades,  nonnisi 
alterius  excidio  finiri  potuerunt.  Sed  prius  de  Cartliagine 
quaedam  altius  repetenda  sunt,  quam  ad  bellorum  istoruni 
expositionem  accedamus  :  erunt  enim  his  in  rebus  enar- 
randis  multa  intellectu  judicatuque  difficiliora,  nisi  primum 
origo  urbis  et  incrementa  cognoscantur. 

•  A.  U.  C.  488.  A.  C.  264. 


SUPPLEMENTUM 

LIBKI  XVI. 

HISTORIARUM 

T.    LIVII    PATAVINI. 


1.  v^ARTHAGlNEM  a  Tyriis  Phcenicibus  conditam  esse, 

praeter  veteris  historiae  fidem,  etiam  perpetua  civitatum  ista-  Boch.Cha- 

runi,  donee  floruerunt,  amicitia,  praiterea  linguze  nunc  quo-  '^*^°* 

tjue  manentis  manifesta  similitudine,  certum  atque  testafum 

est.  Exea  genteferuntElisani,  qua?  et  Dido  cognominata  Just.xvm. 

est,  filiani  Agenoris  Belo  geniti,  quod  Pygmalionem,  iisdem 

parentibus  ortum,  ob  injustam  mariti  sui  Sichaii  caedem,    Appian. 

odisset,  patria  profugara,  eum  Africje  sinum  peninsulam-    g^^'    . 

que,  in  qua  post  condita  Carthago  fuit,  tenuisse  :  parvis  xvn.p.832. 

admodum  rei  tantas  initiis,  ac  potentiae,  qua?  deinceps  con- 

secuta  est,  speni  nullam  ostentantibus.     Quippe  non  plus  r''^" '"'''' ^* 

terrae  ab  incolis  emisse  Elisa  creditur,  quam  corio  bovis  Just.  xvnr. 

araplecti  posset :  hoc  in  tenuissima  lora  dissecto   majus  ^' 

aliquanto  spatium,  quam   venditores  intelligebant,  peti, 

comprehendit ;  arcique  struendae  suffecit  locus,  quam  ex 

eo  Byrsam  '  appellatam  putant.     Inde  multis  commercio- 

rum  gratia  cum  advenis  colendorum  sedes  juxta  statuenti- 

bus,  cum  jam  instar  civitatis  effectum  esset,  Afrique  man- 

*  Bi/rsam]  De  Carfhaginis  ori-  riuni  '  est,  inde  iiata  est  lepida 

gine,  et    variis   urbis    partibiis,  ilia,  sive  poJius  absnrda,  fabella 

oper<e    pretium    est    consulere  de  coiio  in  teniiissimas   partes 

Sam.  Bocliart.  Chan.  1.  i.  c.  24.  et  lora  secto.  Crev. 
De  Byrsa  agens  vir  doctissinuis,         Byrsam]  Nomen  est  Phoenici- 

monet  a  Gracis  ^vpaav  dictain  uniBo/sra,qiiodarcemsignificat. 

esse  pro  mv3  Bosra  ad  vitandam  Hac  de  re,  aliisque  ad  origines 

KCiKoipteviav,  quia  Graecje  linguae  Caitliaginis  pertinentibus,  vide 

geniu!*  non  patitur  uts  et  r  conti-  Sam.  Bochartnra  Chanaanis  1. 1, 

nuentur.  Boura  arcem  significat.  c.  24.  J.  Clericus, 
Quia  auteni  fivpcra  Grzece  '  co- 


1502  T.    LI VI I 

suetos  homines  tt  divites  socum  retinere  cuperoiit,  facile 

assensi  sunt  venientibus  ab  L'tica  legatis,  qui  suo  exeniplo 

Velleiusi.  (nam  et  Utica  colonia  Tyriorum  erat)  ad  condendam  iis 

Justin        locis  urbeni  hortabantur.  Itaconvenit,  ut  Afri  sedemoppi- 

di  Phcenicibus  concederent ;   hi  annuuni  eo  nomine  vectigal 

penderent  AtVis.     Operi  perfeeto  EHsa  lingua  sua  nomen 

Cato  ap.    imposuit   Carthadas,"     quod    urbem    novam    signilicat : 

,    '\":      '    Ora^ci  Carchedona,  Romani  aberrante,  ut  ht,  pronuntia- 
J^hist.c.30.   .  '  '  r 

tionc  Carthaginom   vocaverunt.     Ea   cum  et  vicinos  fa- 

ventes,  et  populum   industrium,  et,  quod  maximum  est, 

sapientem  reginam  haberet,  admirandis  incrementis  brevi 

Boncars.    convahiit.     Hvec  ante   Konianani  urbem  conditam  anno 

et  Berneg-  circiter  septuagesimo  acta  videntur  :  nam  inter  auctores, 

gems    ad  .  . 

Justin.        "t  in  re  tam  antiqua,  parum  convenit. 

XVIII.  G.  o_  j»;ej  Elisse,  quemadmodum  vita  casuum  varietate  no- 

Justin,        bilis,  sic  etiam  memoranda  mors  fuit.     larbas  Africanaj 
cujusdam  gentis  regulus  nuptias  ejus  ambibat,  ni  asseque- 
rctur,  bclUim  minitans :  sed  ilia  castitate  insigni,  et  ma- 
riti    prioris  amore,  nuptias    aversabatur  :     bellum   rebus 
adhuc  nascentibus  et  teneris  exitiosum   fore  intelligebat. 
Igitur  tempore  ad  deliberandum  sumto,  quasi  tandem  vi- 
cisset   animum,  et  ad   nuptias  Africanas  adduxisset ;  in 
extrema  tum  urbis  parte  rogum  exstrui  jussit,  priusquam 
novum   matrimonium    ingrederetur,    Sichaeo   suo    inferias 
daturam  pra;ferens.    Tum  hostiis  multis  immolatis,  ad  ul- 
timum  ipsa  conscendit  pyram,  et  gladio  quem  secum  attu- 
lerat  sibi  mortem  conscivit ;  caritate  viri  et  civium  propria; 
incolumitatis  curam  superante.    Retulerunt  Carthaginien- 
Sil  Ital  1.  ^^*  quam  potuere  gratiam ;  et  admiratione  virtutum  ejus, 
I.  V.  81.       donee  respublica  salva  fuit,  pro  Dea  venerati  sunt,    ^des 
Yire' .iEn    ^^  ^^^'^  ^^^   vitam   exuerat  structa :  ipsa  Dido    (sic  ser- 
I.  344.        mone  suo  viraginem  Pceni  vocant)  *  appellata. 

3.  Cum  deinde  nemo  unus  successione  regni  post  Elisam 

"  Carthadas']  VeX  Carthada,\d  dod  dilectus :  vel  vaga,  errabiin- 

est,   mn   xm?   Kartha    hadath,  da,  a  ^^3  7iadad,  quod   est  vaga- 

vel  Kmn   xmp    Kartha  hadtha,  ri,  enare.    Elisa,  primuin  hnjns 

urbs  nova.  Crer.  reginse  nomen,  est  virago:    ab 

*  Dido  {sic  sermone  suo  vira-  bx  el  fortis,  et  n«'*K  issa  fcemina, 

ginem   Pceni   vocant)]  Freinshe-  cujns   nominis   radix  est  WH  is 

mium  hie    induxit   in   fraudem  vir.  Crev. 
Servius.    Dido  est  dilecta,  a  m 


lAiiRl    XVI.    SUFl'LEiMLNTUM.  1503 

dignus  haberetiir,  mixta  optimatium  et   populi  potestate 

gubernari  civitas  coepit.     Regia  tamen  appellatio  mane-  Aristot.l'o- 

bat :  sed  ii  Laceda?raoniis  regibus  similes  erant,  nisi  quod  ^^'-  "•  ^'* 

nulli  certaj  domui  addictus  honos,  ut  quisque  nobilium  di- 

vitiisetvirtute  ceteros  anteibat,  mandabatur.  Hi  forisbel- 

lorum  administrationem  habebant;   unde  prittores  atque  Bongais.ad 

dictatores  a  Romanis,  potestatem  eorura  cum  sua  repubiica  ^  ^**  ^^^' 

comparantibus,   appellari  solent  :  domi  principes  consilii  Aristotel. 

publici  orant :  cum  eo  de  negotiis  civitatis  statuebant :  de 

majoribus  rebus  ret'erebatur  ad  popuhim  ;  ejus  judicium  in 

dissensu  regum  atque  senatorura  valebat.    Eidem  jus  erat 

etiam  adversus  placita  regibus  et  consiliosciscendi,si  forte 

contra  rempublicam   esse  (id  autem  licebat  cuivis  coar- 

guere)  viderentur.    Qua;  nimia  populi  potestas,  cum  assen- 

tatorum  studiis,  ut  fieri  amat,  in    immensum   augeretur,    Polyb.  vi. 

sequentibus  temporibus  Carthaginiensium  rebus  vehemen-  '*^* 

ter  nocuit.     In   senatu  porro  seniores  triginta  quasi  sane-    Liv.  xxx. 

tins  consilium  erat :  et  horum  in  ordine  universo  plurima 

vis.     Decoris   publici    disciplinseque   custodiam   censoria  Com.  Nep. 

potestate  prjefectus  morum  exercebat.  "^  Amilca- 

4.  Successu  temporum,  majoribus  jam  populi  Carthagi- 
niensis  opibus,  plures  ad  bellum  imperatores  deligi  coepe- 

runt.      Kx  quibus  priccipuiie  virtutis  et  felicitatis  Mago,    just.  xix. 
cum  duos  filios  suis  artibus  instructos    reliquisset,    atque  !• 
easdem  illi  quoque  numerosiori  jam  soboli  veluti  per  ma- 
nus  traderent,  evenit,  ut  ejus  familiae  nimia  potentia  novis 
remediis  coercenda  videretur  :  creatique  centumviri,  penes   Jiist,  xix. 
quos  de  ipsis  quoque  ducibus  judicia  forent;  formidabilis  Aristotel. 
potestas,  vel  amplitudine  juris,  vel  diuturnitate  temporis  ; 
perpetui  enim  erant ;    cum  jam  reges  ipsi  non  in  perpe- 
tuum,  neque  longum  adeo  ad  tempus,  sed  annui  crearen- 
tur :  quos  domi  frequentius  Suffetes,  id  est,  judices  no- 
minabatit,  consulibus  Romanorum  similes.     Sed  centum-    Liv.  xxv. 
viros  insolentius  se  gerentes  lex  Hannibalis  in  ordinem    ^^^ 
coegit,  sancito,  '  ut  in  singulos  annos  judices  legerentur,  xxxiii.46. 
neu  quis  biennium  continuum  judex  esset.' 

5.  Sacra  maxime  Tyro  advecta  colebant,  quaedam  etiam  Virg.  .^n. 
post  assumta.     Junonis  cultus   prajcipuus  :    neque  levis  ^'^^'^^^^g  j 
jEsculapii,  cui  magnificum  templum  in  ipsa  arce  struxe-  xvn.p.832. 


1504  T.    LEVH 

Appian.     runt.*     Apollinis  etiam   locuples  aedes  fuit,  laminis  aureis 
yg  ^'"         tecta  cum  celebri  siraulacro,  quod  excisa  Carthagine  Ro- 
Plut.   in    mani  avectumjuxta  Circum  maximum  collocaverunt.  Ad 
Polvb   le-  Herculem  vero  Tyiium  quotannis  magna  cura  delectam 
gat.  114.      navem,  cum  decimis   annuorum  proventuum,  aut  parta- 
14 '°  j^'st  ^^^  bello  manubiarum,  mittebant.     Ab  iisdem  conditori- 
XVI 11.  6.     bus  suis,  alium  etiam  ritum  horrendae  religionis  hauserant, 
I    -""^Vg  ut  Saturno,  quem  ipsi   Belum  vocant,  quotannis  victima 
Plin,  humana  iacerent :  cujus  immanitatis  reliquiic  ne  cum  ipsa 

XXXVI., .    qyijjgjj^  yf[jg  ^qU;  penitus  abolerique  potuerunt. 
in  Curt.  iv.      6.  Cetcros  civitatis    mores    plerumque   commerciorum 
utilitas  moderabatur :  quibus  gens  natura  et  majorum  in- 
stitute deditissima,  prudens  imprudens  omnes  suas  rationes 
Aristot.     consiliaque  accommodabat.     llinc,  inevitabili  malo,  divi- 
'  ■"'     ■  tiarum  adniiratio  honosque  comitiacorrupit  magistiatuum  : 
Cic   ■        virtutem   pccunia;   subjectam   debilitavit  :     populum   in- 
Rull.  II.  33.  rtammavit  opum  cupiditatc,  fraudumque  ct  mondaciorum 
servili  consuctudine   int'ecit:   remcjue  publicam  harura  re- 
rum  se  studio  totani  tradere  compulit.     Inde  enim  proces- 
Poljb.  VI.  sit,  ut  nequc  fidei  multum  in  Punicis  foederibus,  et  virium 
^^'  publicarum  longe  maxima  pars  in  classibus  esset ;  pedes- 

tris  militia,  robur  atque  firmamentum  omnis  imperii,  nul- 
lo,  equestris  modico  in  honore  usuque  :  quoties  terra  bel- 
landum,  mercenariis  copiis  res  gereretur ;  quarum  neque 
Polyb.i.67.  caritas  uUa  in  rempublicam,  et  fides  venalis,  et  discordia 
molesta,  et  conspiratio  terribilis  esset :  adeo  capitaii  er- 
Polyb.  1.6.5.  rore,    ut  non  alius  hostis,   ante  ultimum  excidium,  rem 

Corn.  Nep.  Punicam  tarn  prone  ad  extremam  desperationem  adduxe- 
in  Hamilc.      .  «,  . 

Liv.xxxiii.  rit.     Neque  minor  ex  eo  malorum  seges,  quod  qui  in  ma- 

'*^'  gistratibus  et  in  curationibus  erant,  mutua  dissimulatione 

peculatum  irapune  exercebant :  ut  sic  quoque  minus  mi- 
rand  um  esse  videatur,  si  bello  inter  has  civitates  exorto 
superiores  Romani  fuerunt,   quorum  senatores  duris  tem- 

Liv.  xxvi.  poribus   suam    pecuniam   in   publicum  conferebant,  cum 
Carthaginienses  rempublicam  haberent  quaestui. 

7.  Sed  ha;c  vitia  cum  ipsa  urbe  adoleverunt.     Quare 
primum  quidem,   ut  infirma  et  modica,  non  zegre  tolera- 


36. 


4  Ita  Crev.  ex  Strab.  lib.  xvi.  p.  832.  Edd.  prseced.  in  ipsa  urbe  str. 


LIBRI   XVI.   SUPPLEiMENTUM.  1505 

bantur :  post  aliquamdiu  sustinere  potuit  imperii  magni- 
tudo,  et  quidam  singulari  virtute  duces,  quorum  maxime 
opera,  quicquid  felicitatis  Carthago  habuit,  comparatum 
stabiiitumque  comperio.     Sed  ab  initio  quidem  adversus    Just.  xix. 
Afros  vectigal  pro  solo  urbis  reposcentes  dimicatum  est :  ^  j  ^    ^^^ 
idque  jus  nonnisi  repetitis  bellis  extortum.   Inde  prolatum  2. 
etiam  imperium  :  Africa^que  pars  cultissima  sub  ditionem 
populi  Carthaginiensis   redacta.     In    Sardiniam   autem, 
deinde  Siciliam,  ut  trajiceretur,  maris  opportunitas,  et  il- 
lius  insuiic   rudis  ad  resistendum  barbaries,  hujus  ob  dis- 
cordias  perpetuas  potentiorum  injuriisexpositapulchritudo 
invitavit.     In  Corsicam  ex  Sardinia  facilis  transitus,  et 
insula;  non  opulentissiniit  promtior  occupatio  fuit.     At  in 
Sicilia  diutissime  varia  fortuna  dimicatum  est :  maximas-  just.  iv.2. 
que  et  victorias  ex  iis  bellis,  et  clades,  Poeni  retulerunt. 

8.  Et  Hamilcar  quidem  Hannonis  filius,  cum  trecenta   Herod.  1. 
hominum  millia  in  Siciliam  deportasset,  a  Gelone  victus, 
interiit.     Qua  calamitate  perculsi  Carthaginienses  absti- 

nuere  Sicilia,  donee  ab  ^gestanis,  quos  Selinuntii  preme-  Just.  iv.2. 
bant,  exorati,  Hannibalem  HamilcarisfilioGescone  natum    2"  • 
emiserunt.    Is,  Selinunte  ac  Himera  excisis,  magnam  ite- 
rum  potentiam  Poenis  in  Sicilia  comparavit.  HimilcoLep-  Diod.  xiv. 
tinem  Dionysii  majoris  fratrcm  ducemque  in   Siculo  mari  ^"* 
vicit,  navesque  cepit  aut  depressit  centum,  virorum  inter- 
fecit  plusquam   viginti   millia :    multas   Siciliae   civitates 
obtinuit :    partem  quoque   Syracusarum  cepit :    sed  orta 
repente  pestilentia,    toto  ferme   absumto  exercitu,   cum 
paucis  eum  Carthaginem  redire  compulit.     Neque  tamen 
spem  Sicilive  occupandae  abjecerunt  Pceni,  sed  paucis  post 
annis  cum  alia  classe  Hannonem  adversus  Dionysium  bel-  Just.  xx.5. 
lare  jusserunt.     Postea  Magonem  ab  Iceta  vocatum,  et  jjj^j  '^.^  24' 
in  ipsa  jam  SjTacusana  urbe  castra  cum  peditum  sexaginta  et  30. 
millibus  habentem  Timoleon  ejecit.    Mox  Hannibalem  et  Ibid.  c.  37. 
Hamilcarem,  septuaginta  millia  militum  adducentes,  idem 
Timoleon  pugna  magna  vicit,  castrisqiie  exuit. 

9.  Sed  baud  temere  velocior  iis  uUo  bello  majorve  con-  Liv.xxvm. 
versio   fortuna;,   quam   adversus   Agathoclem,   fuit :    qui  43. 

J  USt,  XXIIa 

victus  in   Sicilia,  obsessus  Syracusis,  nulla  evidente  spe4  gtsgq, 
salutis,  ultro  transduxit  in  Africazn  bellum,  Carthaginien-  Diod.l.xx. 


1500  T.    LI  VII 

sesijue  multis  pra-liis  victos,  desciscentibiis  passim  Libybus, 

in  maximum  periculum  metumque  conjecit :  (loimmi  tleinde 

Just.  XXV.  reversus,  Sicilia  tota  expulit,  donee  mors  regis,  et  ex  ea 

2'  turba?,  spem  iterum  occasionenujue  repetenda^  possessionis 

aperuerunt.     Exinde,  ut  diximus,  vario  Marte  cum  Pyr- 

Just.xLiv.  rlio  bellavere,  ad  extremum  superiores.  Interim  etiam  in 
IJispania  civitates  quaedam  stipendiariai  facta?,  cum  Ga- 
ditanis  opera  adversus  accolas  petentibus,  cognato  populo 

Curtius,  IV.  (nam  et  Gades  Tyrii  condiderant)   auxiliura  Carthagine 

^;    .  missum,  vicinas  aliciuot   Hisuania^  rcgiones   Pujiici  juris 

Just.xLiv.  '  .     '  ^  J 

5.  fecit.     Is  ferme  Carthaginis  status  erat,  quo  tempore  bel- 

Polyb.i.io.  lyjj^  adversus  Romanos  sumsere. 

10.  Siciliam  vero,  qua  Punicaiditionisubjecta  nonerat, 
majori  ex  parte  Byracusani,  et  rex  eorum   Hiero  posside- 

Polyb.  I.  8.  bat:  reliqua  Mamertinorum  armis  tenebantur.  I i  donee 
Romanorum  tpii  Rhegium  oceupaverant  soeietate  uti  po- 
tuere,  sua  defcndisse  non  contenti,  etiam  Punicos  Syracu- 
sanosque  tines  incursabant :  deni(|ue  oppida  Sicilian  multa, 
quo  vastationem  agrorum  et  alia  iiicommoda  redimerent, 
vectigal  pendere  coegerunt :  sed  expugnata  urbe  Rhegina, 
defectoribusque  suppHcio  affectis,  nudati  hocsul)sidio  Ma- 
mertini  priores  opes  tueri  nequiverunt :  et  amissis  ferme 
qua;  extra  Mcssanam  tenuerant,  de  urbe  ipsa  cum  Hierone 
Syracusano  dimicabant.  De  (juo  rcge,  quoniam  ipse  quo- 
que  temporibus  iisdem  hostis  populi  Romani,  mox  per 
annos  sane  multos  socius  et  amicus  fidelissimus,  et  ingens 
ad  res  eonstituendas  momentum  fuit,  pauIo  copiosius  ex- 
ponendum  puto  :  nam  et  in  eo  rara  felicitas,  et  magna 
virtus,  et  prudentia;  vis  eximia  fuit :  eaque  tempestate 
Syracusanorum  opes  et  floruerunt  cum  Hierone,  et  eonci- 
derunt, 
Polyb.  ap.      11.  Hie  igitur  nullo  neque  divitiarum,  neque  gloriae  a 

Vales.  1.  majoribus  relictae,  neque  alio  aliquo  tali  praesidio  adjutus, 
omnem  fortunam  suam  sibidebuit:  non,  ut  plerique,  ad 
raagnam  potentiam  ex  tenui  loco  criminationibus  meliorum, 
aut  neee  fugave  adversantium  provectus,  sed  modestia  et 
in  parandis  opibus,  et  in  habendis,  singulari :  recte  conji- 
ciens,  nullum  esse  regnum  stabilius,  (juam  quod  ita  exer- 
eetur,  ut  magis  hoc  timeant  araittere  quibus  imperatur, 


LIHRI    XVI.    SUPPLE.MENTUM.  1507 

qiiam  qui  imperat.  Itaque  cum  annos  (juatuor  et  quin- 
(juaginta  priefuisset,  idque  iis  teniporibus,  quibus  coUisw 
duae  potentissimae  civitates  de  principatu  terrarum  summa 
contentione  pugnabant,  ipse  nullo  foris  bello,  si  primos 
annos  excipias,  nullis  domi  insidiis  petitus,  nonagenario 
major,  cum  ad  eam  aetatem,  certo  temperantiie  argumento,  Liv.  xxiv. 
sensus  integros  corpusque  firmum  pertulisset,  obiit :  non  p^j  ^ 
suis  modo  carus,  sed  etiani  apud  Romanos  pariter  Grae- 
cosque  magna  fama.  Quern  et  principatum  deponero  sa^pe 
volentem  cives  sui  publice  prohibuerunt :  et  lilius  Gelon, 
qui  natus  annos  plus  quinquaginta  ante  Hieronem  decessit, 
rara  inter  mortales  moderatione,  regno  quam  patre  carere 
perpetuo  maluit,  eumque  ad  extremum  usque  vitae  tempus 
constanti  fide  atque  pietate  percoluit. 

12.  Is  igitur  Hieron  ab  Hierocle  genitore,  qui  stirpem  just.xxm. 

suam   ad  Gelonera  veterem  Siciliae  tyrannum  referebat,  ^.-^'J,";^^" 

''  nsb.Polycr, 

expositus  est :  quod  virum  nobilem  susceptam  ex  ancilla  j.  13, 
prolem  pudebat  toUere  :  sed  omni  humana  ope  destitutum 
apes,  in  os  jacentis  ingesto  melle,  per  coniplures  dies  alue- 
runt.  Eo  prodigio,  responsisque  aruspicum,  qui  regiam 
puero  potentiam  portendi  confirmabant,  permotus  Hiero- 
cles,  infantem  recolligit,  agnoscit,  et  in  spem  futurae  mag- 
nitudinis  diligenter  instituendum  curat.  Turn  igitur  inter 
zequales  discenti  a  lupo  in  turba  puerorum  repente  con- 
specto  tabulam  ablatam  esse  aiunt ;  et  mox  militiae  tiroci- 
nium auspicanti  aquilam  in  clypeo,  noctuam  in  hasta  con- 
sedisse  :  consilii  viriumque  indicium  id  fuisse  creditum  est, 
summique,  ob  regiam  alitem,  fastigii. 

13.  Sed  certiora  signa  mox  ipse  dedit,  forma  et  robore 
corporis  eximio  :  verum  ingenii,  temperanti^,  comitatis, 
justitiae,  moderationis  nomine  clarior  atque  illustrior.  Saepe 
in  acie,  saepe  adversum  provocantes  singular!  certamine 
congressus,  semper  victor,  a  Pyrrho  multis  militaribus  do- 
nis  virtutis  causa  donatus  est :    cujus  postea  ex  genere 

Gelon  Hieronis   filius  Nereidem   in  matrimonio   habuit.  Paus.l.vi. 
Pyrrho  ex  Sicilia  fugato,  cum  inter  Syracusanum  exerci-  ^^J^^^^'  3 
turn  et  urbanos,  solenni  temporum  istorum  morbo,  iterum  Polyb.  1.8, 
orta  esset  dissensio,  in  castris  circa  Merganam  Artemidorus 
et  Hiero  militaribus  suffragiis  duces  creati,  consiliis  Hie- 


1508  T.   LIVll 

ronis,  et  amicorum  ejus  opera,  clam  intromissis  militibus 
urbem  in  potestatem  redegerunt.  Ibi  Hiero  excelsum  se 
virum  et  quanticumque  imperii  capacem  ostendit :  nam  ex 
diversis  partibus  occidit  aut  ejecit  neminem ;  sed  dementia, 
Just.xxiii.  moderamine,  rectisque  consiliis  ita  composuit  motus,  ut 
Polvb.  "^"  miuoribus  studiis  eorum  adversus  quos  venerat,  quam 
a  quibus  adductus  fuerat,  praetor  Syracusis  crearetur. 

14.  Hie  vero  reipublicae  curam  ut  suae  toto  animo  com- 
plexus,  cum  a  longojam  tempore  vitium  istud  in  Sicilia 
inolevisse  cerneret,  ut  quoties  magistratus  copias  eduxis- 
sent,  vel  in  exercitu  turbaretur  aliquid,  vel  domi  novarum 
rerum  motus  orirentur,  circumspicere  aliquem  coepit  cui 
res  urbanas  tuto  crederet,  si  quando  ipse  ad  beilum  exire 
cogeretur.  Uxorem  igitur  duxit  filiam  Leptinis,  qui  magna 
inter  cives  auctoritate,  vir  etiam  cumprimis  honestus  iidei- 
que  tenax  habebatur.  Ita  provisis  domesticis  rebus,  ad- 
versus mercenariorum  insokntiam  remcdium  necessarium 
magis  quam  usquequaque  laudabile  commentus  est :  nam 
educto  contra  Mamertinos  exercitu,  cum  illi  juxta  Centu- 
ripas  occurrissent,  aciem  ad  Cyamosorum  amnem  hoc  dolo 
instruxit,  ut  inter  cives  mercenariosque  intervallo  relicto, 
hos  committere  pra^lium  juberet,  tanquam  ipse  cum  urbanis 
signis  alia  parte  impeditum  et  districtum  hostem  invasurus. 
Ita  conductitii  majore  Mamertinorum  numero  circumventi 
cadunt :  ipse,  dum  horum  ca^de  distinentur  hostes,  otiose 
tutoque  Syracusanas  copias  in  urbem  reducit. 

15.  Ad  hunc  modum  repurgato,  quicquid  in  exercitu 
aegrum,  et  ad  seditiones  pronum  fuerat,  urbanum  militem 
studiose  exercet :  novas  mercenariorum  copias  conducit  : 
atque  ita  benevolentia  multorum  comparata,  remote  auda- 
cissimo  quoque,  reliquis  adversus  armatum  et  intentum 
rautire  non  ausis,  principatum  arbitratu  suo  administrat. 

DioJ.  Eel.  Interea  Mamertini,  recenti  victoria  ferociores,  contemtim 
■  *^"'  atque  temere  Syracusanorum  fines  populabantur.  Adver- 
sus hos  Hiero  jam  civibus  et  militi  fidens  incunctanter 
egressus,  ad  ipsam  hostium  urbem,  dimissis  passim  globis 
fere  vacuam,  castra  posuit:  cujus  intellecto  discrimine 
Mamertini  ad  ferendam  suis  opem  expedito  cum  agmine 
impigre  accurrerunt.      Hiero  metis  ex  agro  Mamertino 


LIBRI    XVI.   SUPPLEMENTUM.  1509 

castris  Mylas  iirbem,  et  in  ea  milites  mille  quingentos,  capit : 
inde  castellis  aliquot  aliis  raptini  potitus,  Araeselum  proce- 
dit,  medio  inter  Agyrium  et  Centuripas  loco  situm.  Id 
quoque,  licet  munitionibus  et  praisidio  firmum  esset,  ex- 
pugnatum  diruit :  praesidiarios  in  fidem  acceptos  sibi  niili- 
tare  cogit :  agrum  Ameselanum  Centuripinis  Agyrinisque 
dividit, 

16.  Hoc  successu  rerum  alacrior  denuo  in  fines  Mamer- 
tinorum  irruit :  Alesum  oppidum  deditione  capit :  Aba- 
caeninos  atque  Tyndaritas  ipsorum  voluntate  adjungit: 
sic  ab  utroque  mari  proximis  Messanee  urbibus  Hieroni 
parentibus,  (nam  ad  Etruscura  mare  Tyndaritani  habitant, 
Siculum  Tauroraenii  accolunt,  et  ipsi  Syracusanorum  eo 
tempore  socii,)  Mamertini,  in  arctum  coacti,  Cio  quodam 
pratore  copias  opponunt  hosti,  ad  Longanum  amnem  in 
Mylffio  campo  castra  habenti.  Pugna  commissa,  cum  Polyb.  i.9. 
dubio  Marte  certaretur,  subito  in  latera  Mamertinorum  ^'o'^^'"- 
recens  impacta  cohors  hand  dubiam  Hieroni  victoriam 
tradidit :  nam  ante  praelium  Hiero  ducentos  Messeniorum 
exules,  fortitudine  et  Mamertinorum  odio  praestantes  viros, 
additis  de  suo  exercitu  delectorum  quadringentis,  vicinum 
collem,  cui  Thorax  nomen  est,  circumire,  hostemque  in- 
cautum  improviso  incursu  turbare  jusserat.  li  mandata 
gnaviter  executi  eftecerunt,  ut  universus  Mamertinorum 
exercitus  internecione  caederetur. 

17.  Cios,  re  desperata,  jam  nihil  aliud  quam  mortem 
mereri  manu  cupiens,  multis  vulneribus  afFectus  capitur, 
et  in  hostium  castra  deductus  fidem  extorum  aruspicum- 
que  praedictionem,  alio  quam  speraverat  eventu,  compro- 
bat.  Nam  ante  pugnam  immolanti  vates  inspectis  extis 
promiserant,  '  fore  ut  in  castris  hostilibus  pernoctaret." 
Id  ille  in  spem  victoriee  trahens,  sero  se  ambigua  praedic- 
tionis  interpretatione  deceptum  agnovit.  II  ac  aegritudine 
confectus,  cum  postridie  inter  equos  captivos  eum  videret, 
quo  filius  in  praelio  usus  fuerat,  hunc  etiam  occubuisse 
conjectans,  fasciis  fomentisque  vulnerum  revulsis  spiritum 
indignantem  efi"udit.  Mamertinos  clade  comperta  despe- 
rantes,  jam  que  victori  cum  infulis  supplicum  occursuros, 
ex  inopinato  fortuna  servavit. 


1510  T.    LIVII 

18.  Forte  sub  idem  tempus  Hannibal  Carthaginiensium 
praetor  in  Liparaiorum  agebat  insulis,  quje  Sicilian  adja- 

Strabo,  1.  cent.  Is  audita  llieronis  victoria,  metuens  ne  Mamertinis 
1)  odor  penitus  excisis  Syracusana  potentia  Carthagini  gravis  et 
intoleranda  fieret,  specie  gratulantis  ad  Hieronem  ocyus 
venit :  eumque  moratus  ne  statim  ad  Messanam  duceret, 
urbem  ingressus  est  prior,  Mamcrtinosque  deditionem  fa- 
cere  volentes  non  modo  verbis  ad  spem  rttineniiif  liberta- 
tis  revocavit,  sed  etiam  pntsidiura  suorum  militum  iiitro- 
duxit.  Hiero  astutia  Poeni  se  delusum  intelligens,  cum 
ad  obsidionem  jam  difficiliorem  futuram  baud  satis  para- 
tus  esset,  Syracusas  rediit :  exceptusque  magna  omnium 
rolyb.  1. 9.  laetitia,  et  ab  universis  copiis  rex  acciamatus,  postea  quo- 
que  nomen  istud  civium  externorumque  consensu  reti- 
nuit. 

19.  Hierone  digresso,  Mamertini,  cum  fiduciam  pau- 
lisper  resumsissent,  de  rebus  praesentibus  deliberantes, 
duas  in  factiones  scindebantur.  Alii  '  non  esse  dubitan- 
dum'  autumabant,  '  quin  Carthaginiensium  tutelae  se  per- 
mitterent :  cum  hoc  non  modo  pluresob  causasconducibile, 
sed  etiam,  adniisso  jam  praisidio,   necessitati  proximum 

Polyb.  I.  S.videretur.'  Contra  dicebatur,  'non  minus  infensos  Ma- 
mertinis Poenos  quam  Hieronem  fuisse  :  neque  dubitan- 
dum  quin  iUi  non  benevolentia,  sed  cupidine  dominandi 
Messanam  defendere  statuerint.  A  multis  jam  aitatibus 
eos  imperium  aft'ectare  Sicilia?,  non  exercituum,  non  clas- 
sium  damno,  ne  suarum  quidem  rerum  metu  et  Africis 
bellis,  ab  improba  spe  deterritos.  His  igitur  si  se  com- 
mittant,  classem  validam,  et  ipsius  Sicilize  pleramque  par- 
tem jam  obtinentibus,  sine  exceptione  uUa  servituros  esse: 
minirae  igitur  expedire  vocari  auxilio  Carthaginienses, 
populum  impotentem,  infidum,  gxaviusque  jugum  imposi- 
turum,  quam  a  Syracusanis  timuissent.  Presidium  Pu- 
nicum,  si  eo  tantum  consilio  venisset,  ne  in  manus  Hiero- 
nis  Mamertina  civitas  incideret,  re  jam  perfecta  dimitti 
bona  cum  gratia  posse :  si  qua  vero  clandestina  subesset 
molitio,  etiam  intentiore  studio  ancipitis  amicitije  fallacias 
praeveniri  oportere.  Romanos  igitur  potius  implorarent, 
armis  invictos,  fide  praestantes,  neque  causam  retinendae 


LlBRl    XVI.    SUPPLEMENTUM.  1511 

sub  sua  ditione  Messanje,  neque  facultatein  habituros; 
quibus  in  Sicilia  ne  vestigium  quidem  soli,  neque  nava- 
lium  rerum  uUus  usus,  aut  adeo  cura  esset.  Hos  satis  ha- 
bituros, si,  Carthaginiensibus  et  Hieroni  Messana  urbe 
tanquam  obice  quodam  et  fraeno  cupiditatis  objecta,  secu- 
ram  ab  his  Itaham  retinere  possint.  Perseverarent  igitur 
Romanorum  potius  fidem,  quamcujusquam  alterius  gentis, 
experiri.  Neque  honeste  ipsos  et  parum  opportune  priora 
consilia  mutaturos  esse,  missis  jam  legatis,  et  auxilii  spe 
impetrata.' 

20.  Quippe    ante    postremum   cum  Hierone  prajlium,  Zonar. 
diffidere  jam  rebus  suis  incipientes  Mamertini  Romano-    Pol^rb.  i. 
rum  opem,  uti  consanguineorum,  imploraverant :  et  con- 
suHbus  belli  gerendi  cupiditate  plebem  incitantibus,  popu- 

lus  auxilium  ferri  Mamertinis  jusserat,  sed  senatus  auctor 
fieri  pudore  cunctabatur :  qui  enim  modo  suos  ob  Rhe- 
gium  per  scelus  captum  severo  supplicio  aftecerant,  ii,  si 
jam  Mamertinis  pari  perfidia  Messana  potitis  opitularen- 
tur,  destrui  videbant  gloriam  justitiae  ac  fidei  quam  priore 
facto  late  qua>sivissent.  Ceterum  clade  Mamertinorum  Zonar. 
mox  audita,  cum  jam  dubium  esse  non  posset,  quin  relicti 
a  Roraanis  Poenorum  opes  respecturi  essent,  praivaluit 
sententia  juvandos  esse  censentium :  nam  et  in  senatu  Poljb. 
plures  eodem  iaclinare  coeperant,  prospicientes,  ni  fieret, 
Messanam  statim,  et  paulo  post  ceteram  Siciliam  totam 
Carthaginiensium  fore  :  quod  si  evenisset,  populum  Ro- 
manum  cum  Pceuo  de  Italiee  possessione  certaturum. 

21.  Nam  istud  periculum  inevitabile,  tum  cupiditas 
imperii  potentibus  insita,  tum  ipse  locorum  situs  efficiebat. 
Quippe  Italian!  a  Liguribus  et  Yenetis  inter  duo  maria 
longo  tractu  procedentem,  qua  Bruttiorum  ager  est,  a 
contactu  Sicilije  tenue  fretum  dividit.  Neque  dubitatur 
continentes  olim  has  regiones  fuisse  ;  '^  mox  intercurrenti-  Sallust. 
bus  aquis  diremtas,  sive  humiliora  ea  parte  loca  mare  ac-  Fiagm.  in- 

CGltt  12i 

ceperunt,  sive  major  aliqua  vis  terra^motus  aut  incumben- 

«  Neque    duhilatur   continentes  1.     Sed  fabnlam  esse  lianc  me- 

olim  has  regiones  fuisse]   Hoctra-  rninriiie    figmentum     contendit 

didere  sciiptores  qiiainpluriiiii,  idem     doctissinius    Geogiaphiis 

(jiionim  testiinonia  coliegit  Ciit-  ibidem,    iimltisqiie    argumeiilis 

ver.   lib.   I.   de  Sic.    Ant.  cap.  probat.   Crer. 


1512  T.    LIVII 

Just.  IV.  1.  tium  umlarum,  angustias  Istlimi  perrupit :  a  quo  oventu 
^^  ^^^^'  '•  Rhegiuni  nominatum  putant :  tali  enim  aliquo  vocabulo, 
et  Cassiod.  qua^'^'rupta  sunt,  a  Grtecis  appellautur.  Itaque  primos 
Var.  XII.    Sicilian  cultores  ex  Italia  venisse  credibile  est ;  etiam  ipso 

Thucyd.l.  nomine  confirmante  conjeeturam.      Messanam  enim  ex 

^ii. .   „      adverso   littoris  Italici  sitam  civitatem  Opici  condidisse 

V  111*  Fcs- 
turn  in  'Si-  traduntur  :  qiiam,  quia  in  sinu  falcis  referente  figuram  est 

cilices,'  et  pQgjjjj^  Sicilian!,  credo,  appellarunt ;  quod  advenientes 
ibi  Scalig.    *  ^        ■  n,       1  •  •  11 

etDac.        postea  trrKci  Zanclen  sunt  mterpretati,  utraque  ilia  voce 

Sirab.  1.  VI.  Jiversos  apud  populos  falcem  significante  :  inde,  ut  solet, 
Thucyd.  1.  toti  insulai  hzec  appellatio  ha?sit,  ut  ipsa  quoque  et  Zan- 

vi.Macrob.  f^i^d  ^.j  g^  pluribus  Sicilia  vocaretur. 
Uiod.  Eel.  ^    *  ,  .  ■  •    1-        X  •        r     • 

).  xxin.  22.  Insula  vero  ista  cum  magnitudme,  tum  etiam  lerti- 

litate  omiies,  quee  in  Mediterraneo  mari  sunt,  longe  ante- 
collit :  olei,  vini,  frumenti  optimi  supra  fidem  ferax  :  po- 
pulo  frequens,  multisque  et  maximis  urbibus  ad  miraculum 
exculta :  portuum  autem  situsque  totius  commoditate  vix 
alius  magnum  imperium  constituere  cupientibus  a^que 
idoneus  locus  est.  Nam  Italia  conjuncta  ex  diversa 
parte  Africam  respicit ;  alio  ex  latere  Sardinian! :  ab 
Oriente  Peloponnesum  et  Grzeciam  lonio  mari  discretas 
habet :  quaquaversum  navigatione  brevi,  et  ad  emittendas 

Flor.  11.  2.  accipiendasque  classes  facillima.     Neque  dubium  est  cu- 

ir         '  piditatem  hac  insula  potiundi,  quam  eodem  tempore  et 

Romanus  populus,  et  Carthaginiensis  affectabat,  causam 

Liv.  XXI.  bello  dedisse,  licet  alia  dicerentur  :  nam  Romani  Tarenti- 

i^'  nos  contra  foedus  adjutos   arguebant :  Poeni  societatem 

cum  Hierone,  ut  ad  versus  se  initam,  criminabantur. 

23.  Ceterum  eo  jam  potentise  civitas  utraque  per- 
venerat,  ut  evitari  non  potuerit,  quin  aliquando  quacum- 
que  de  causa  colliderentur.  Quemadmodum  enim  arbo- 
res,  non  magiio  intervallo  consitje,  aliquam  quidem  diu 
non  impediunt  invicem  magnopere ;  auctte  vero,  alimen- 
tum   atque  succum  mutuo  intercipiunt ;  cum  grandiores 


<*  Ut  ipsa  quoque  et  Zancle]  Quo  cles  inter  ilia  noniina  mentionem 

satis  idoneo  fietiis  auctoie  lioc  faciimt.     Citatur    hie  testis  in 

dicat    Freinsheiniiis,    assignare  niargine  Maciobiiis:  sed  omnem 

non  possumns.     Neque  aut  CIn-  diligentiam    nostram    fuglt    ille 

veriiis  ant  Cellaiius,  de  nomini-  Macrobii  loans,  quern  Freinslie- 

bus  Siciliae  agentes,  uUani  Zan-  niius  intnitus  est.  Crev, 


UNIVERSITY  OF  CALIFORNIA  LIBRARY 

Los  Angeles 

This  book  is  DUE  on  the  last  date  stamped  below. 


MAY  2  7  1989 


AA    000  404  845    0 


L  005  240  469  6 


ulBR-.APV 


\Nn-, 


'JP 


T 


ifciS^M 


^> 


■.fJ 


,Wi 


m 


*i 


'AAr--'' 


:^''^:i 


iA'O 


Wi 


Mi 


^^ 


n- 


1-'. 


^MMaA, 


JAC 


>il