De officiis ad Marcum filium libri tres

IP
2

l'i'i'i'i'ri1

|.|i|i mi|i|

|i|i|i|i|i|i|i

Giass3ÌAj>£ ih

Book_r-,-2)3_

/8/4

M. T. 'CICERONIS

DE

OFFICIIS

AD

MARCUM FILIUM

LIBRI TRES,

HANC NOVAM ET PRIMAM EDITIONEM AMERICANA^.,

Accurate recensuit
D. H. BARNES, A- M.

POUGHKEEPSLE :
IMPENSIS PARACLETE POTTER.

P. & S. Potter's Pt.

ARGUMENTUM

LIBRI PRIMI.

n

/ um Cicero, Reipublicae libertale sublatà, se ad
philosophiae studium retulisset, multósque iiìustres
ejus locos Latinis literis illustràsset ; suscepit ad
nlium, Athenis studiis literarum operam dantem,
de officiis scribere, non modo, ut hic quoque locus,
qui latissimè patet, Latinis literis illustraretur, sed
etiam, quòd esset setati Ciceronis fiìii & auctoritati
parentis aptissimus. Quanquam autem hsec quaes-
tio comrnunis est omnium philosophorum ; taxnen
bis pene oropria est, qui summum bonum honestate
metiuntur, nempe Academicorum, Peripateticorum,
& Stoicorum, qui in constituendo summo bono ver-
bis magis, quàm re, discrepabant. Secutus ergo
Cicero est in hac questione potissimùm Stoicos, &
ex eorum fontibus, judicio arbitratùque suo, quan-
tum, quoque modo visum est, hausit. Tradita ofìi-
cii & definitione & divisione, quinque facit gene-
ra deliberationis in Consilio capiendo : primum,
honestumne factu sit an turpe, quod in deliberati-
onem cadit : alterum, conducàtne an noceat : re-
liqua vero, ubi cum honesto pugnat id quod vide-
tur utile, & cùm aliud alio honestius aut utilius vi-
de tur, utrum alteri sit praeponendum. In tres igi-
tur partes totam disputationem distribuit, quarum
prima est de honesto, altera de utili ; sed duplici-
ter utraque ; & tertia de comparatone eorum.
Primùm formam quandam honesti exhibet à natura
humanà ductam, ejtìsque quatuor partes facit, sa-
pientiam, justitiam, temperantiam, & fortitudinem
seu magnitudinem animi, ex quibus singulis certa
quaedam officia nascuntur, cap. 4. Ac de bis quat*

Hor partibus fuse disputai, «fc quoniodo ab iis officia
ducantur, ostendit, cap. 5. 42. Huic disputationi
subjicit de cotaparatione honesti, de duobus hones*
% utrum honestius,cap. 48. &c, Ernestus,

ARGUMENTUM

LIBRI SECUNDI.

Hoc libro de utili agitur, quae erat altera par»
totius de officiis disputationis constituta.
Utile autem est vel opinatum, quod ab honesto dis-
crepai, vel veruni, quod cum honesto est conjunc-
tum, & natura confusimi, & totum in virtute à Ci-
cerone constituitur. Sed quoniam quaecunque ad
vitam hominum tuendam & ad utilitatem nostrana
pertinent, autsunt hominum opere perfecta, autsine
eorum auxilio comparali non possunt ; hominésque
hominibus plurimùm obesse Se prodesse possunt :
relictis omnibus, docet, conciliandos esse animos
hominum, & ad usus nostros adjungendos : quod
quomodo fieri possit, non in singulis modo homini-
bus, sed etiam in multitudine & populo universo,
fuse demonstratur, sed ita, ut omnis amor atque be-
ne volentia hominum à virtute & honestate arcessa-
tur, tanquam à justitia, sapientià, liberalitate, fide,
humanitate, hospitalitate. Ad utilitatem vero quo-
niam pertinet etiam valetudo, pecuniseque curatio ;
quomodo valetudo sustentetur, & pecunia honestè
quaeratur,ostendit. In comparatione autem utilità-
tura, cùm vel externa commoda cum commodis
corporis, vel corporis commoda cum externis, au«-
commoda corporis inter se, aut externa cum exter-
nis comparentur, non dubium esse pronuntiat, quin
major utilitas minori sit anteponenda, hàc tamen
lege, ne ab honesto defiectatur. Eknestvi.

A2

LIBRI TERTII.

Hic liber de comparationehonestatis <&utilitatis
agit, quae erat tertia propositi disputationis
pars. Negat Cicero aut dubitandum esse, aut
unquam dubitari, utrùm id, quod utile videatur,
honesto sit anteponendum ; sed tempora incidere,
quibus quod turpe haberi soleat, honestum videa-
tur : tanquam, cùm turpe sit, occidere aliquem, si
tyrannus occidatur, non modo non turpe, sed etiam
gloriosum videri ; in quo non anteponatur utile
honesto, sed honestas utilitatem sequatur. Itaque,
ut sine ullo errore dijudicari possit, si quando cum
ilio, quod honestum inteliigitur, pugnare id videbi-
tur, quod appellamus utile, formulam quandam
constituit, è Stoicorum disciplina, quam si quis in
comparatione rerum sequatur, nunquam ab officio
recedat. Ea hsec est : Detrahere aliquid alteri, &
alterius incommodo suum augere, est eontra natu-
ram : prò multorum autem incolumitate & salute
labores & molestias suscipere, secundùm naturam
est. Hanc legem.qui servaverit, nunquam aberra-
bit, neque aut temporibus perturbabitur, aut Jure
Civili, quo quae conceduntur, turpia quidem pleris-
que non videntur, sed sunt tamen «ampissime, cùm
formulae constitutae, hoc est, legi naturae repugnant.
Ex hac formula deinde multas queestiones proposi-r
tas, quibus officium ex temporibus exquiritur, ex*
glicat. Ernestus.

MARCI TULLII

CICERONIS

D E

OFFICIIS

AD

MARCUM FILIUM

LIBER PRIMUS.

I. QUANQUAM te, Marce fili, armimi jam
audientem Cratippum, idque Athenis, abundare o-
portet praeceptis institutisque philosophiae, propter
summam & doctoris auctoritatem & urbis ; quorum
alter te scientià augere potest, altera exemplis ;
tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper cum
Graecis Latina conjunxi, neque id in philosophia
solùm,sed etiam in dicendi exercitatione feci : idem
tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque oratio
nisfacultate. Quam quidem ad rem,nos (utvidemur)
magnum attulknus adjumentum hominibus nostris ;
ut non modo Graecarum literarum rudes, sed etiam
docti, aliquantum se arbitrentur adeptós h ad di-
cendum, & ad judicandum. Quamobrem disces
tu quidem à principe hujus astatis philosophorum,&
disces, quamdiu voles : tamdiu autem velie debebis,
quoad te, quantum proficias, non poenitebit. Sed
tàmen nostra leges, non multùni à Peripateticis

2 DE OFFICIIS.

dissidenza, (quoniam utrique, Se Socratici, Se Pla-
tonici esse volumus,) de rebus ipsis utère tuo judi-
cio ; nihil enim impedio ; orationem autern Lati-
nam profectò legendis nostris efiìcies pìeniorem.
Nec vero arroganter hoc dic-tum existimari velini.
Nani philosophandi scientiam concedens multis ;
quod est oratoris proprium, aptè, distinctè, ornate
dicere, quoniam ineo studio setatem consurapsi, si
id niihi assumo, videor id meo jure quodam modo
vindicare.

Quamohrem magnopere te hortor, mi Cicero, ut
non soiùm orationes meas, sed hos etiam dephiloso-
phià libros, qui jam illos fere aequàrunt, studiose le-
gas. Vis enim dicendi major est in iìHs : sed hoc
quoque colendum est sequabile Si temperatura ora-
tionis genus. Et id quidem nemini video Graeco-
rum adhuc contigisse, ut idem utroque in genere la-
boraret, sequereturque Se illud forense dicendi, &
hoc quietum disputandi genus : nisi forte Demetri-
us Phalereus in hoc numero haberi potest, disputa-
tor subtilis, orator parum vehemens, dulcis tamen ;
ut Theophrasti discipulum possis agnoscere. Nos
autem quantum in utroque profecerimus, aliorumsit
judicium : utrumque certe secuti sumus. Equidem
Se Platonem existimo, si genus forense dicendi trac-
tare voluisset, gravissime & copiosissime potuisse
dicere ; Se Demosthenem, si Illa, quse à Platone
didicerat, tenuisset, Se pronunciare voluisset, ornate
spìendidéque facere potuisse. Eodémque modo de
Aristotele Se Isocrate judico ; quorum uterque suo
studio delectatus, contempsit alterum.

IL Sed cùm statuissem aliquid hoc tempore ad
te scribere, Se multa postime, ab eo ordiri volili
maxime, quod Se astati tuae esset aptissimum, Se
aactoritati meae. Nam cùm multa siat in philo»©-

L.IBER PRIMUS. 3

phia Se gravia, 8c utilia, accurate copioséque a
philosophis disputata, latissimè patere videntur ea,
qua? de officiis tradita ab illis 8c pra?cepta sunt.
Nulla enim vita3 pars neque publicis, neque priva-
tis ; neque forensibus, neque domesticis in rebus ;
neque si tecum agas quid, neque si cum altero con-
trahas, vacare officio potest : in eoque colendo sita
vita? est honestas omnis, & in negligendo turpitu-
do.

Atque ha?c quidem quaestio communis est omni-
um philosophorum. Quis est enim, qui nullis offi-
cii praeceptis tradendis philosophum se audeat dice-
re ? sed sunt nonnulla? disciplina?, qua? propositis
bonorum & malorum finibus officium omne perver-
tunt. Nam qui summum bonum sic instituit, ut ni-
hil habeat cum virtute conjunctum; idque sui*
qommodis, non honestate metitur : hic, si sibi ipse
©onsentiat, Se non interdum natura? bonitate vinca-
tur, neque amicitiam colere possit, nec justitiam,
nec liberalità tem. Fortis vero, dolorem summum
malum judicans ; aut temperans, voluptatem sum-
mum bonum statuens, esse certe nullo modo potest.
Qua?, quanquam ita sunt in promptu, ut res disputa-
tione non egeat, tamen sunt à nobis alio loco dispu-
tata. Ha? disciplina? igitur, si sibi consentanea? es-
se velint, de officio nihil queant dicere. Neque ul-
la officii pra?cepta firma, stabilia, conjuncta natura?,
tradì possunt, nisi aut ab iis, qui solam, aut ab iis,
qui maxime honestatem propter se dicant expeten-
dam. Itaque propria est ea pra?ceptio Stoicorum,
Academicorum, Peripateticorum : quoniam Aristo-
nis, Pyrrhonis, Herilli, jam pridem explosa senten-
tia est : qui tamen haberent jus suum disputandi de
officio, si rerum aliquem delectum reliquissent, ut
ad officii iuventionem aditus esset. Sequemur igi-

4 BE ©FFICIIS,

tur hoc quidem tempore, Se hac in questione polis-
simum Stoicos, non ut interpretes ; sed (ut solémus)
è foatibus eorum, judicio arbitrióque nostro, quan-
tum, quoque modo videbitur, hauriemus. Placet
igitur, quoniam omnis disputatio de officio futura
est, ante definire, quid sit officium : quod à Panse-
tio prsetermissum esse miror. Omnis enim, qua? à
ratione suscipitur de aliqua re, institutio debet à
definitione proficisci : ut intelligatur, quid sit id, de
quo disputetur.

III. Omnis de officio duplex est quaestio. Unum
genus est, quod pertinet ad imeni honorum : aite-
rum, quod positum est in prseceptis,quibus in omnes
partes usus vitas conformari possit. Superioris gen-
eris hujusmodi exempla sunt : omnia ne officia
perfecta sint : num quod officium aliud alio maju*
sit : & quee sunt generis ejusdem. Quorum autem
officiorum preeeepta traduntur, ea, quanquam perti-
nent ad finem honorum, tamen id minùs apparet, quia
magis ad institutionem vitss communis spectare vi-
dentur : de quibus est nobis his libris, explican-
dum.

Atque etiam alia divisio est officii. Nam & me-
dium quoddam officium, dicitur, Se perfectum. Per-
fectum officium, rectuin (opinor) vocemus, quod
Grfeci xccrigOapci, ; hoc autem commune officium
zcJyxov vocant. Atque e* sic definiunt, ut, rectum
quod sit, id perfectum officium esse defìniant ; me-
dium autem officium id esse dicant, quod, cur fac-
tum sit, ratio probabilis reddi possit.

Triplex igitur est, (ut Panaetio videtur,) consilii
capiendi deliberatio. Nam, honestum ne factu sit,
an turpe, dubitant, id, quod in deliberationem ca-
dit : in quo considerando saepe animi in contraria^
sententias distrahuntur. Tuni autem aut anqui-

LIBER PKIMUS. Ò

ftmt, aut consultante ad vitse commoditatem jucun-
tìitatémque, ad facultates rerum atque copias, ad
opes, ad potentiam, quibus & se possint juvare &
suos, conducat id necne, de quo deliberant : quae
delìberatio omnis in rationem utilitatis cadit. Ter-
tium dubitandi genus est, cùm pugnare videtur cum
ìionesto id, quod videtur esse utile : cùm enim util-
itas ad se rapere, honestas contrà revocare ad se
videtur, fit ut distrahatur deliberando animus, af-
feràtque ancipitem curam cogitandi.

Hac divisione, (cùm preterire aliquid maximum
viiium in dividendo sit,) duo preetermissa sunt ;
Nec enim solùm utrùm honestum, an turpe sit,
deliberari solet, sed etiam, duobus propositis hon-
estis, utrum honestius. Itémque duobus proposi-
tis utilibus, utrum utilius. Ita, quam ille triplicem
putavit esse rationem, in quinque partes distribuì
debere reperitur. Primùm igitur est de honesto,
sed dupliciter : tum pari ratione de utili ; post de
comparatone eorum disserendum.

IV. Principio generi animantium omni est à na-
tura tributum, ut se, vitam, corpusque tueatur, de-
clinétque ea, quse nocitura videantur, omniàque,
quse sint ad vivendum necessaria, anquirat, & pa-
ret, ut pastum, ut latibula, ut alia ejusdem generis.
Commune item animantium omnium est conjunc-
tionis appetitus, procreandi causa, & cura quaedam
eorum, quse procreata sunt. Sed inter hominem
&belluam hoc maxime interest, quòd hìec tantum,
quantum sensu movetur, ad id solum, quod adest,
quódque prsesensest, se accommodat, paullulum ad-
modum sentiens praeteritum, aut futurum. Homo
autem (quòd rationis est particqps, per quam con-
sequentia cernit, causas rerum videt, earumque
progressus, & quasi antecessiones non ignorat, si-

6 35E OFFICIIS,

militudines comparai, Se rebus praesentibus adjua-
git, atque annectit futuras :) facile totius vita cur-
sum videt, ad eàmque degendam praeparat res ne-
cessarias. Eadémque natura vi rationis hominem
conciliat homini, & ad orationis, & ad vitae socie-
tatem : ingeneràtque in primis precipuum quen-
dam amorem in eos, qui procreati sunt : impellit-
que, ut hominum coetus celebrari inter se, 8c à se
obiri velit : ob eàsque causas studeat parare ea,
quac suppeditent & ad cultum, & ad victum : nee
sibi soli, sed conjugi, liberis, cseterisque, quos caros
habeat, tuerique debeat. Quae cura exsuscitat
etiam animos, & majores ad rem gerendam facit.

In primisquehominis est propria veri inquisitio
atque investigatio. Itaque cùm sumus necessariis
negotiis curisque vacui, tum avemus aliquid vi-
dere, audire, addiscere : cognitionémque rerum
aut occultarum, aut admirabilium ad beate viven-
dum necessariam ducimus. Ex quo intelligitur,
quod verum, simplex, sincerumque sit, id esse na-
ture hominis aptissimum.

Huic veri videndi cupiditati adjuncta est ap-
petitio qussdam principatùs, ut nemini parere ani-
mus bene à natura informatus velit, nisi prse-
cipienti, aut docenti, aut utilitatis causa, justè &
legitimè imperanti : ex quo animi magnitudo exig-
tit, humanarumque rerum contemptio.

Nec vero illa parva vis naturai est rationisque,
quòd unum hoc animai sentit quid sit ordo ; quid
sit, quod deceat : in factis dictisque qui modus.
Itaque eorum ipsorum, qua3 adspectu sentiuntur,
nullum aliud animai pulchritudinem, venustatem,
convenientiam payrtium sentit. Quam similitudi-
nem,natura ratióque ab oculis ad animum transferens,
multò etiam magis pulchritudinem, constantiam, or-

LIBER FRIMUS. $

dinem in consiliis factisque conservandum putat ;
cavétque, ne quid indecorè effeminate ve faciat :
tum in omnibus & opinionibus, & factis, ne quid
libidinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex re-
bus confiate & efficitur id, quod quserimus, hones-
tum : quod, etiam si nobili! atum non sit, tamen
honestum sit : quódque vere dicimus, etiam si à nul-
lo laudetur, natura esse laudabile.

V. Formam quidem ipsam, Marce fili, & tan-
qu&m faciem honesti vides : quas si oculis cerner-
ete, mirabiles amores (ut ait Plato) excitaret sa-
pienti^. Sed omne, quod honestum est, id quatu-
or partium oritur ex aliqua. Aut euim in perspi-
cieiitià veri, solertiàque versate ; aut in hominum
societate tuendà, tribuendóque suum cuique, & re-
rum contractarum fide ; aut in animi excelsi atque
invici! magnitudine ac robore ; aut in omnium,
qua? fiunt, quaeque dicuntur, ordine & modo, in quo
inest modestia Se temperantia.

Quse quatuor quanquam inter se colligata atque
implicata sunt, tamen ex singulis certa oflficiorum
genera nascuntur : velut ex ea parte, quse prima
descripta est, in qua sapientiam & prudentiam po-
nimus, inest indagatio atque inventio veri ; ejus-
que virtutis hoc munus est proprium. Ut enim
quisque maxime perspicit, quid in re quaque veris-
simi] m sit, quique acutissime & celerrimè potest
& videre, & expìicare rationem, is prudentissimus
& sapientissimus rite haberi solet. Quocirca buie
quasi materia, quam tractet, & in qua versetur,
subiecta est veritas.

Keliquis autem tribus virtutibus necessitates
proposit&e sunt ad eas res parandas tuendasque, qui-
bus actio vitse continetur : ut & societas hom-
inum, conjunctióque servetur ; & animi excellentia
B

5 DE 0FFICIIS.

magnifudóque tum in augendis cpibus utilitatibus-
que & sibi, & suis comparandis, tum multò magis
in his ipsis despiciendis eluceat. Ordo autem, &
constantia, & moderatio, & ea, quse sunt his simil-
ia, versantur in eo genere, ad quod adhibenda est
actio qusedam, non solùm mentis agitatio. His e-
nim rebus, quse tractantur in vita, modum quendam

6 ordinem adhibentes, honestatem & decus con-
servabimus.

VI. Ex quatuor autem locis, in quos honesti na-
turarti vimque divisimus, primus ille, qui in veri
cognitione consistit, maxime naturam attingit hu-
manam. Omnes enim trahimur & ducimur ad cog-
nitionis Se scientise cupiditatem ; in qua excellere
pulchrum putamus : labi autem, errare, nescire, de-
cipi, & malum, et turpe ducimus. In hoc gene-
re et naturali, et honesto, duo vitia vitanda
sunt : unum, ne incognita prò cognitis habeamus,
hisque temere assentiamur : quod vilium effugere
qui volet, (omnes autem velie debent) adhibebit ad
considerandas res & tempus, & diligentiam. Aite-
rum est vitium, quòd quidam nimis magnum studi-
um, multàmque operam in res obscuras atque diffi-
ciles conf'erunt, easdémque non necessarias. Qui-
bus vitiis declinatis, quod in rebus honestis &
cognitione dignis opera? curseque ponetur, id jure
laudabitur : ut in astrologia C. Sulpicium audivi-
mus ; in geometria Sex. Pompeium ipsi cognovi-
mus ; multos in dialecticis, plures in jure civili.
Qua3 omnes artes in veri investiga tione versantur ;
cujus studio à rebus gerendis abduci, contra offici-
um est. Virtutis enim laus omnis in actione con-
sistit : à qua tamen saepe fit intermissio ^ multique
dantur ad studia reditus ; tum agitatio mentis, quae
nunquam acquiescit, potest nos in studiis cogni-

LIBER PRIMUS. 9

tionis etiam sine opera nostra continere. Omnis
aiitem cogitatio motusque animi, aut in consiliis
capiendis de rebus honestis, & pertinentibus ad be-
ne beatéque vivendum, aut in studiis scientia?, cog-
nitionisque versatur. Ac de primo quidem officii
fonte diximus.

VII. De tribus autem reliquis latissimè patet ea
ratio, qua societas hominum inter ipsos, & vita?
quasi communitas, contine tur. Cujus partes duae
sunt. Justitia, in qua virtutis splendor est maxi-
mus ; ex qua boni viri nominantur : & huic con-
juncta beneficentia, quam eandem vel benignita-
tem, vel liberalitatem appellari licet. Sed justi-
tiae primum munus est, ut ne cui quis noceat, nisi
lacessitus injurià : deinde, ut communibus utatur
prò communibus, privatis ut suis. Sunt autem
privata nulla natura : sed aut veteri occupatione,
ut qui quondam in vacua venerunt ; aut Victoria,
ut qui bello potiti sunt ; aut lege, pactione, condi-
tione, sorte. Ex quo fit, ut ager Arpinas, Arpina-
tum dicatur : Tusculanus, Tusculanorum. Simi-
lisque est privatarum possessionum descriptio. Ex
quo, quia suum cujusque fit, eorum, quae natura fu-
erant communia, quod cuique, obtigit, id quisque
teneat : eo si quis sibi plus appetet, violabit jus hu-
manse societatis. Sed quoniam, (ut preclare scrip-
tum est à Platone) "non nobis solùm nati sumus,or-
tùsque nostri partem patria vindicat, partem amici :"
atque ita placet Stoicis, quse in terris gignuntur, ad
usum hominum omnia creari, homines autem hom-
inum causa esse generatos, ut ipsi inter se, aliis alii
prodesse possent : in hoc naturam debemus ducerai
sequi, communes utilitates in medium afferre, mu-
tatone offìciorum, dando, accipiendo : tum artibus,
tum opera, tum facuUatibus devincire hominum
inter homines societatem.

10 DE OFFICIIS.

Fimdamentum est antera justitise fides ; id est,
dictorum, con v ente rumque c^nstaetia & verìtas.
Ex quo (quanq.'ctm ;.oc vìdebi-ar ibrtasse cuipiam
durius, tamea autieanius imitali Stoìcos, qui studi-
ose exquirunt, ande ver a sìnt ducta) credamus,
quia fiat, quod dictum est, appellatam fidem. Sed
injustitia? genera duo sunt : unum eorum, qui infe-
runt ; alterimi eorum, qui ab iis, quibus infertilir, si
possint, non propulsant injuriam. Nam, qui injus-
tè impetum in quempiam facit, aut irà, aut aliquà
perturbatone incitatus, is quasi manus afferre vide-
tur socio. Qui autem non defendit, nec obsistit,
si potest, injuriam, tam est in vitio, quàm si paren-
tes, aut amicos, aut patriam deserat. Atque illae
quidem injuria?, qua? nocendi causa de industria in-
feruntur, saepe à metu proficiscuntur ; cùm is, qui
nocere alteri cogitai, timet, ne, nisi id fecerìt, ipse
aliquo afiìciatur incommodo. Maximam autem
partem ad injuriam faciendam aggredhmtur, ut adi-
piscantur ea, ques concupiverunt : in quo vitio la-
tissimè patet avaritia.

Vili. Expetuntur autem divitiae tum ad usus
vita? necessarios, tum ad perfruendas voluptates.
In quibus autem major est animus, in iis pecunia?
cupiditas spectat ad opes, & ad gratificandi facul-
tatem : ut nuper M. Crassus negabat, ullam satis
magnam pecuniam esse ei,quiin republicà princeps
vellet esse, cujus frnetibus exercitum alere non
posset. E'electant etiam magnifici apparatus, vi-
tacque cultus cum elegantià & copia ; quibus rebus
effectum est, ut infinita pecunia? cupiditas esset.
Nec vero rei famiìiaris amplificalo, nemini no-
cens, vituperanda ; sed fugienda semper injuria
est.

LIEER PRIMUK. 11

Maxime autem adducuntur plerique, ut eos jus^
litise capiat oblivio, cùm in imperiorum, honorum,
glorise cupiditatem inciderint. Quod enim est a^
pud Ennium,

Nulla sancta societas, nec fides regni est,
id latiùs patet. Nam, quicquid ejusmodi est, in quo
non possint plures excelìere, in eo fit plerumque
tanta contendo, ut dimcillimum sit sanctam servare
societatem. Declaravit id modo temeritas C.
€a3saris, qui omnia jura divina atque humana per-
vertit, propter eum quem sibi ipse opinionis errore
finxerat, principatum. Est autem in hoc genere
molestum,quòd in maximis animis, splendidissimis-
que ingeniis plerumque existunt honoris, imperii,
potenti», glorise cupiditates. Quo magis e a ven-
enum est, ne quid in eo genere peccetur.

Sed in ornai injusiitia permultùm interest, utrùm
perturbatane aiiqua animi, quae plerumque brevis
est, & ad tempus : an consultò, & cogitata fiat in-
curia. Leviora enim sunt, quae repentino aliquo
motu accidunt, quàm ea, quae meditata & prepara-
ta inferuntur. Ac de inferendà quidem injurià sa-
tis dictum est.

IX. Pnetermittendse autem defensionis, deseren-
dique offìcii plures solent esse causa?. Nam, aut
inimicitias, aut laborem, aut sumptus suscipere no-
lunt ; aut etiam negligentià, pigritià, inertià ; aut
suis studiis quibusdam occupationibusve sic impedi-
untur, ut eos, quos tutari debeant, desertos esse pa-
tiantur. Itaque videndum est, ne non satis sit id,
quod apud Platonem est in philosophos dictum ;
i;quòdin veri investigatione versentur, quódque ea,
quse plerique vehementer expetunt, de quibus inter
se digladiari solent, contemnant, S^ prò niliilo du-
. cant?proptereajustosesse." Nam,dum alterimi j usti:
B2

12 DE OFFICIIS.

lise genus assequuntur, inferendà ne cui noceant
injurià ; in alterum incidunt. Discendi enim stu-
dio impediti, quos tueri debeant, deserunt. Itaque
eos ad rempublicam ne accessuros quidem putant,
nisi coactos : sequius autem erat id voluntate fieri.
Nani hoc ipsum ita justum est, quod rectè fit, si est
voluntarium.

Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris tuendee,
aut odio quodam hominum, su uni se negotium age-
re dicant, ne facere cuiquam videantur ipjuriam :
qui altero injustitise genere vacant, in alterum in
currunt. Deserunt enim vUse societatem, quia ni-
hii conferunt in eam studii, nihil operee, nihil fac-
ul tatum.

Quoniam igitur, duobus generibus injustitise prc-
positis, adjunximus causas utriusque generis, eas-
queres ante constituimus, quibusjustitia contine tur;
facile, quod cujusque temporis oiiìcium sit, poteri-
mus, nisi nosmetipsos valde amabimus, judicare :
est enim difficilis cura rerum alienarum; quanquam
Terentianus ille Chremes fiumani nihil à se alienimi
putat. Sed tamen, quia magis ea percipimus atque
sentimus, quee nobis ipsis aut prospera aut adversa
eveniunt, quàm ilìa, quse caeteris, (quae quasi longo
intervallo interjecto videmus,) aliterde illis, ac de
nobis judicamus. Quocirca bene prsecipiuht, qui
vetant quidquam agere, quod dubites, sequum sit, an
iniquum : aequitas enim lucet ipsa per se , dubitatio
cogitationem significat injurise.

X. Sed incidunt ssepe tempora, cùm ea, quae max-
ime videntur digna esse jusio nomine, eóque, quera
virum bonum dicimus, commutantur, fiuntque con-
traria : ut reddere depositum,promissum facere, quo-
que pertinentad veritatem, 8cadfidem, ea migrare
interdum, et non servare, sit justum : referri enim

LIEER PRIMÙS. 13

decet ad ea, quee posili in principio, fondamenta
justitise : primùm, ut ne cui noceatur ; deinde, ut
communi utilitari serviatur.

Cùm tempora commutantur, commutatur offici-
um ; & non semper est idem : potest enim acci-
dere promissum aliquod, & conventum, ut id effici
sit inutile, vel ei,cui promissum sii, vel ei,qm promi-
serit : nam si (ut in fabulis est) Neptunus, quod
Theseo promiserat, non fecisset, Theseus filio Hip-
polyto non esset orbatus : ex tribus enim optatis
(ut scribitur) hoc erat tertium, quod de Hippolyti
interitu iratus optavit ; quo impetrato, in maximos
luctus incidit. Nec promissa igitur servanda sunt
ea, quae sint iis, quibus promiseris, inutiiia ; nec, si
plus tibi noceant, quàm illi prosint, cui promiseris.
Contra officium est, majus non anteponi minori :
ut, si constitueris te cuipiam advocatum in rem
prsesentem esse venturum, atque interim graviter
aegrotare filius cceperit, non sit contra officium,
non facere quod dixeris ; inagisque il le, cui pro-
missum sit, ab officio discedat, si se destitutum
queratur.

Jam illis promissis standum non esse quis non
videt, quae coactus quis me tu, quae deceptus dolo
promiserit ? qua quidem pleraque jure pretorio lib-
erantur, nonnulla legibus.

Existunt etiam szepe injurise calumnià quàdam,
& nimis callida, sed malitiosà juris interpreta-
tione : ex quo illud, summum jus minima injuria^
factum est jam tritum sermone proverbium. Quo
in genere etiam in republica multa peccantur : ut
ille, qui, cùm triginta dierum essent cum hoste pac-
tae indute», noctu populabatur agros, quòd dierum
essent pact» non noctium inducile. Nec noster
quidem probandus, si veruni e3t, Q. FabiumLabeo-

14 DE OFFICIIS.

nein, seu quem alium, (nihil enim prseter auditum
habeo) arbitrimi Nolanis & Neapolitanis de finibus
à senatu datum, cùm ad locum venisset, cum utris-
que separatimi locutum, ut ne cupide quid agerent,
ne appetentur ; atque ut regredi, quàm progredì
mallent. Id cùm utrique fecissent, aliquantum a-
gri in medio relictum est. Itaque illorum fìnes,
sicut ipsi dixerant, terminavit : in medio relictum
quod erat, populo Romano adjudicavit. Decipere
hoc quidem est, non jiidicare. Quocirca in omni
re fugienda est talis solertia.

XI. Sunt autem quidam officia etiam adversùs
eos servanda, à quibus injuriam acceperis ; est e-
nim uìciscendi & puniendi modus ; atque band
scio, an satis sit eum, qui lacessièrit, injurix suas
pcenitere : ut & ipse ne quid tale postime, & esteri
sint ad injuriam tardiores.

Atque in republica maxime conservanda sunt
jura belli : nam, cùm sint duo genera decertandi ;
unum per disceptationem, alterum per vim ; cum-
que illud proprium sit hominis, hoc belluarum ; con-
fugiendum est ad posterius, si uti non licet superi-
ore. Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam
causam, ut sine injurià in pace vivatur. Parta
autem Victoria, conservandi sunt ii, qui non cru-
deles in bello, non immanes fuerunt : ut majores
nostri Tusculanos, iEquos, Volscos, Sabinos, Her-
nicos in civitatem etiam acceperunt : at Carlhagi-
nem et Numantiam funditùs sustulerunt. Nollem
Gorinthum : sed credo aliquid secutos, opportuni-
tatem loci maxime, ne posset aliquando ad bellum
faciendum locus ipse adhortari. Meà quidem sen-
tentià, paci, quse nihil habitura sit insidiarum, sem-
per est consulendum : in quo si mihi esset obtem-
peratum, si non optimam, at aliquam rempublicam,

LIEER PRXMITS. 15

qua? mine nulla est, haberermis. Et cùm iis, quos
vi deviceris, consulendum est ; tum ìi, qui, armis
positis, ad impera torum [idem eonfugtent, quaurvis
raurum aries percusserit, recipiendi sunt : in quo
tantopere apud nostros justitia calta est. ut ri, qui
civitates ant nationes devictas bello in! fidem rece-
pissent, earum patroni essent more major nm.

Ac belli quidem esquitas sancrissime feriali popu-
li Romani jure perscripta est ; ex qao mtelligi po-
test, nuìlum Sellimi esse justum, nisi quod aut re-
bus repetitis geratur, aut denunciatimi ante sit & in-
dictum. Pompiìius imperator teiiebat provinciam,
in cujus exercitu Catonis filius tiro miìitabat. Cùm
autem Pompilio videretur uàam dimittere legio-
nem, Oatonis quoque filium, qui in eadem legione
miìitabat, dimisit. Sed cùm amore pugnandi in
exercitu remansisset, Caio ad Pompilium scripsit,
ut, si eum pateretur in exercitu remanere, secundo
cum obligaret miìitiae sacramento ; quia, priore a-
misso, jure cum hostibus pugnare non poterat.
Adeo summa erat observatio in bello movendo.
Marci quidem Catonis senis epistola est ad M. fili-
um, in qua scripsit, " se audisse, eum missum fact-
" um esse à consule, cùm in Macedonia Persico
" bello miies esset : monet igitur, ut cavea t, ne
" pra3lium ineat ; negat enim jus esse, qui miìes non
" sit, pugnare cum hoste."

XII. Equidem illud etiam animadverto, quòd,
qui proprio nomine perdueliis esset, is hostis voca-
retur, lenitate verbi tristitiam rei mitigante : hostis
enim apud majores nostros is dicebatur, qnem nunc
peregrinum dicimus. Indicant duodecim tabula?,
aul status dics cum hoste : itémque, adversùs ìiostem
ceterna aucloritas. Quid ad hanc mansuetudinem
addi potest ? eum, quicum bella geras, tam molli

16 DE 0FFICTXS,

nomine appellari ? Quanquam id nomen duriusjarci
effecit vetustas ; à peregrino enim recessi!, & pro-
prie in eo, qui arma contrà ferret, remansit.

Cùm vero de imperio decertatur, bellóque quseri-
tur gloria, causas omnino subesse tamen oportet
easdem, quas dixi paulo anlèjustas causas esse
bellorum. Sed ea bella, quibus imperii gloria pro-
posta est, mìnùs acerbe gerenda sunti ut enim, cùm
civi aliter contendimus, si est inimicus, aliter, si
competitor : cum altero certamen honoris & digni-
tatis est ; cum altero capitis & fama?, : sic cum
Ceìtiberis, cum Cimbris bellum, ut cum inimicis
gerebatur, uteresset, non uter imperaret ; cum La-
tinis, Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de impe-
rio dimicabatur. Poeni foedifragi, crudelis Hanni-
bal, reliqui justiores. Pyrrhi quidem de captivis
reddendis, illa preeclara :

Nec mi auram posco, nec mi pretium dederiiis :
Nec cauponantes bellum, sed belligerantes,
Ferro, non auro vitam cernamus tdrique.
Vosne velli, an me regnare ber a, quidveferatfors,
Virtute experiamur : Se hoc simili accipe dictum ;
Quorum viriuti belli fortuna peperai,
Eorundem me lib ertati par cere certuni est :
Dono, ducile, doque, volentibus cum magnis dìis.
Regaìis sane, & digna iEacidarum genere senten-
za.

XIII. Atque etiam si quid singuli, temporibus
adducti, hosti promiserint, est in eo ipso fides
conservanda : ut primo Punico bello Regulus cap-
tus à Poenis, cùm de captivis commutandis Romani
missus esset, juràssetque se rediturum; primùm,ut
venit, captivos reddendos in senatu non censuit ;
deinde, cùm retineretur à propinquis, & ab amicis,
ad su[>plicium redire maluit, quàm fidem hosti uà*
tam fallere.

LIEER PRIMUS, Ì7

Ac de bellicis quidem officiis satis dictum est.
Meminerimus autem, etiam adversùs infimos justi-
tiam esse servandara : est autem infima conditio Se
fortuna servorum ; quibus, non male pracipiunt,
qui ita jubent uti, ut mercenariis : operam exigen-
dam ; justa praebenda.

Cùm autem duobus modis, id est, aut vi, aut
fraude fiat injuria : fraus, quasi vulpeculae ; vis,
ìeonis videtur : utrumque homine alienissimum :
sed fraus odio digna majore. Totius autem injus-
titiae nulla capitalior est, quàm eorum, qui, cùm
maxime fallunt, id agunt, ut viri boni esse videan-
tur. De justitia satis dictum est.

XI Y. Deinceps, ut erat propositum, de benefi-
cenza ac liberalitate dicatur : qua quidem nihil
est naturai hominis accommodatius : sed habet
inultas cautiones. Videndum est enim primùm,
ne obsit benignitas, & iis ipsis, quibus benigne vi-
debitur fieri, & cseteris : deinde, ne major benigni-
tas sit, quàm facultates : tum, ut prò dignitate cui-
que tribuatur ; id enim est j usti tiae fundamentum,
ad quam haec referenda sunt omnia. Nam & qui
gratificantur cuipiam, quod obsit ilii, cui prodesse
velie videantur, non benefici, neque liberaies, sed
perniciosi assentatores judicandi sunt : & qui aliis
nocent, ut in alios liberaies sint, in eàdem sunt in-
justitia, ut si in suam rem aliena convertant.

Sunt autem multi, & quidem cupidi splendori»
& gloriai, qui eripiunt aliis, quod aliis largiantur :
hique arbitranti^ se beneficos in suos amicos vi-
sual iri, si locupletent eos quàcunque ratione. Id
autem tantum abest ab officio, ut nihil magis officio
possit esse contrarium. Videndum est igitur, ut
e a iiberaiitate utamur, quse prosit amicis, noceat
semini. Quare L. Syllse, & C. Csesaris pecunia-

18 DE OFFICIIS.

rum translatio àjustisdominis ad alienos non de-
bet iiberalis videri : nihiì est enim liberale, quod
non idemjustan.

Alter erat locus cautionis, ne benignitas major
esset,quàm facultates : quòd,qui benigniores volunt
esse, quàm res patitur, primùm in eo peccant,
quòd injuriosi sunt in proximos : quas enim copi-
as bis & suppeditari a3quius est, & relinqui, eas
transferunt ad alienos. Inest autem in tali liber-
alitate cupiditas plerumque rapiendi & auferendi
per injuriam, ut ad largiendum suppetant copiae.
Videre etiam licet plerosque non tam natura liber-
ales, quàm quàdam gloria ductos, ut benefici vide-
antur, facere multa, quee proficisei ab cstentatione
magis, quàm à voluntate videantur. Talis autem
simulatio vanitati est eonjunctior, ovàrn aut iiber-
alitati, aut bonestati.

Tertium est propositum, ut in beneficentià de-
lectus esset dignitatis ; in quo & niores ejus erunt
spectandi, in quem beneficium conferetur, So ani-
mus erga nos, & communitas ac soeietas vitae, &
ad nostras utilitates officia ante coliate : quas ut
concurrant omnia, optabiie est : sin minùs, plures
eausse majoresque ponderis plus habebunt.

XV. Quoniam autem vivitur non cuoi perfectis
hominibus plenéque sapientibus, sed cum iis, in
quibus praeclarè agitar, si sunt simulacra virtutis :
etiam hoc intelligendum puto, neminem omnino
esse negligendum, in quo aliqùa significalo virtutis
appareat : coiendum autem esse ita quemque max-
Ime, ut quisque maxime virtutibus bis lenioribus
erit ornatus, modestia, temperantià, hàc ipsà, de
qua jam multa dieta sunt, justitià. Nam fortis ani-
mus, magnus in nomine non perfecto, nec sapien-
te, ferventior plerumque : illae virtutes virum bo-
ttoni videntur potuì* attingere.

LIBER PRIMUS, 19

Àtque hesc in moribus. De benevolentià au-
tem, quam quisque babeat erga nos, primùm illud
est in officio, ut ei plurimùm tribuamus, à quo plu-
rimùm diligimur : sed benevolentiam, non adoles-
centulorum more, ardore quodam amoris, sed sta-
bilii ate potiùs Si constantià judicemus. Sin erunt
merita, ut non ineunda, sed referenda sit gratia,
major quidam cura adhibenda est : nullum enim
officium referenda gratia magis necessarium est.

Quòd si ea, quse utenda aceeperis, majore meli-
sma, si modo possisjubet reddereHesiodus; quid-
nam beneficio provocati tacere debemus ? annon
imitari agrcs fertiles, qui multò plus afferunt, quàm
acceperunt ? Etenim si in eos, quos speramus no-
bis profuturos, non dubitamus officia conferre ; qua-
les in eos esse debemus, qui jam profuerunt ? Nam
cùm duo genera liberalitatis sint, unum dandi ben-
e^éii, alterum reddendi : demus, nécne, in nostra
potestate est : non reddere, viro bono non licei,
modo id facere possit sine injurià.

Acceptorum autem beneficiorum sunt delectus
habendi ; nec dubium, quin maximo cuique pluri-
mum debeat ur. In quo tamen in primis, quo quis-
que animo, studio, benevojentià fecerit, ponderan-
doci est : multi enimfaciunt multa temeritate quà-
dató, ginejudicio, vel morbo, in omnes, vel repenti-
no quodam, quasi vento, impetu animi incitati :
qvx beneficia aequè magna non sunt habenda, at-
que ea, qua3 judicio, considerate, constantérque di-
lata sunt. Sed in collocando beneficio, & in refer-
enda gratia, si caetera paria sint, hoc maxime ofii-
cii est, ut quisque maxime opis indigeat, ita ei potis-
simùm opitulari : quod contrà sit à plerisque ; à
quo enim piurimum sperant, etiamsi ille his no»
eget, tamen ei potissimùm inserviunt.
C

20 t)E OFFICÌIS.

XVI. Optimè autem societas hominum coìh
junctióque servabitur, si, utquisque erit conjunctissi-
mas, ita in eum benignitatis plurimum conferetur.
Sed qua? natura principia sint commnnitatis & so-
cietatis, humanae, repetendum altiùs videtur. Est
enim primum, quod cernitur in universi generis
Immani societate : ejus autem vinculum est, ratio
& oratio ; qua? docendo, discendo, communicando,
disceptando, judicando conciliat inter se homines,
conjungitque naturali quàdam societate. Neque
ulìà re longiùs absumus à natura ferarum ; in qui-
bus inesse fortitudinem sa?pe dicimus, ut in equis,
in leonibus : justitiam, sequitatem, bonitatem non
dicimus : sunt enim rationis Se orationis expertes.
Ac latissimè quidem patens hominibus inter ip-
sos, omnibus inter omnes, societas ha?c est : in
qua omnium rerum, quas ad communem hominum
nsum natura genuit, est servanda communitas : ut
qua? descripta sunt legibus & jure civili, ha?c ita
teneantur, ut sit constitutum : è quibus ipsis csetera
sic observentur, ut in Gra3corum proverbio est ;
amicorum esse omnia communio,. Omnia autem com-
munia hominum videntur ea, quas sunt generis ejus,
quod, ab Ennio positum in una re, transferri in
multas potest;

Homo, qui erranti comitér monstrat viam,
Quasi lumen de suo lumine accendat,facit :
Nihilo minùs ipsi lucei, cùm UH accenderti.
Una ex re satis prascipitur, ut, quidquid sine detri-
mento possit commodari, id tribuatur vel ignoto.
Ex quo sunt illa communia ; non prohibere aquà
proSuente ; pati ab igne ignem capere, siquis velit ;
consilium fidele deliberanti dare ; qua? sunt iis u-
tilia qui accipiunt, danti non molesta. Quare &
bis utendum est, & semper aliquid ad communem

LIBER PRIMLS. 21

utilitatem afferendum. Sed quoniam copile parvas
singulorum sunt : eorum autem, qui bis egeant, in-
finita est multitudo : vulgaris liberalitas referen-
da est ad illuni Ennii finem, Nihilominùs ìpsi lucei ;
ut facultas sit, qua in nostros simus ìiberaìes.

XVII. Gradus autem plures sunt societatis ho-
minum : ut enim ab infinità illà discedatur, propior
est ejusdem gentis, nationis, linguai, qua maxime
homines conjunguntur. Interina etiam est, ejus-
dem esse civitatis ; multa enim sunt civibus inter
se communia : forum,fana, porticus, viae, leges, jura,
judicia, suffragia, consuetudines prabterea Si fa-
miliaritates, multisque cum muìtìs res rationesque
contraete. Arctior vero colligatio est societatis
propinquorum : ab illa enim immensa societate Im-
mani generis in exiguum angustumque concluditur,

Nam, cùm sit hoc natura commune ammantimi],
ut habeant libidinem procreandi, prima societas in
ipso coniugio est ; proxima in liberis ; deinde una
domus, communia omnia. Id autem est principi-
um urbis, Si quasi seminarium reipublicee. Se-
quuntur fratrum conjunctiones ; post consobrino-
rum sobrinorùmque, qui, cùm una domo jam capi
non possint, in alias domos, tanquam in coìonias,
exeunt. Sequuntur commbia &. affinitates, ex
quibus etiam plures propinqui ; quae propagatio Si
soboles origo est rerumpublicarum. Sanguinis
autem conjunctio benevolentià devincit homines
Se cantate ; magnum est enim, eadem habere mon-
umenta majorum, iisdem uti sacris, sepulcra habere
communia.

Sed omnium societatum nulla prsestantior
est, nulla firmior, qùam cùm viri boni, mor-
ibus similes, sunt familiaritate cornimeli : il-
Jud enim honestum, quoti ssepe dicimus, etiam

22 DE OFFICIIS.

bì in alio cernirnus, tamen nos movet, atonie lìii, in
quo id inesse videtur, amicos facit. Et quan-
quam omnis virtus nos ad se aììicit, facitque ut
eos diìigamus, in quibus ipsa inesse videaiar ;
tamen justitia & iiberaiitas id maxime effi-
cit. Nihil autem est amabilius, nec copulatius,
quàm morum similitutìo honorum : in quibus enim
eadem studia sunt, esedémque voluntates, in bis fit,
ut asquè quisque altero delectetur, ac seipso ; effici-
turque id, quod Pythagoras vult in amicitià, ut
unus fiat ex pluribus. Magna etiam Illa communi-
tas est, quas confici tur ex beneficiis nitro citro datis
acceptis ; quag mutua, & grata dum sunt, in ter
quos ea sunt, firma illi devinciuntur societate.

Sed, cùm omnia ratione animóque lustràris,
omnium societatum nulla est gravior, nulla carior,
quàm ea, quae cum republica est unicuique nos-
trum : cari sunt parentes, cari liberi, propinqui,
famiiiares ; sed omnes omnium caritates patria una
complexa est ; prò qua quis bonus dubitet morte m
oppetere, si ei sit profuturus ? Quo est detestabilior
istorum immanitas, qui lacerarunt omni scelere
patriam, & in eà funditùs delendà occupati & sunt
&fuerunt.

Sed si contentio qusedam & comparatio fiat,
quibus plurimum trihuendum sit oincii, principe*
sint patria Se parentes, quorum beneficiis maxime
obligati sumus : proximi, liberi, totaque domus,
quae spectatia nos solos, ncque aìiud uìliim potest
habere perfugium : deinceps bene convenientes
propinqui, quibuscum etiam communis plerùmque
fortuna est. Quamobrem necessaria presidia vitas
debentur iis maxime, quos ante dixi : vita autem
victusque communis, Consilia, sermones, cohorta-
iiones, consolationes, interdam etiam objurgationes,

LIBER PRIMU3. 23

ÌH amicitiis vigent maxime : estque ea jucundis-
sima amicitia, quam similitudo morum conjugavit.

XVIII. Sed in bis omnibus ofnciis tribuendis
videndum erit, quid cuique maxime necesse sit, &
quid quisque vel sine nobis aut possi! consequi, aut
non possit : ita non iidem erunt necessitudinum
gradus, qui temporum. Sunt quidam officia, qua?
aliis magis, quàm aliis debeantur : ut vicinum ci-
tiùs arijuveris in fructibus percipiendis, quàm aut
fratrem aut familiarem. At, si lis in judicio sit,
propinquum potiùs & amicum, quàm vicinum de-
fenderis. Ha3C igitur Se talia circumspicienda sunt in
omni officio : & consuetudo exercitatióque capien-
da, ut boni ratiocinatores officiorum esse possimus,
Se addendo deducendóque videre,quee reliqui summa
fiat ; ex quo, quantum cuique debeatur, inteiligas.

Sed ut nec medici, nec imperatores, nec orato-
re^quamvis artis praecepta perceperint, quidquam
magna laude dignum sine usu & exercitatione con-
sequi possunt : sic officii conservandi praecepta tra-
duntur illa quidem, (ut facimus ipsi :) sed rei magni-
tudo usum quoque exercitationémque desiderat.
Atque ab iis rebus, quse sunt in jure societatis hu-
manse, quemadmodum ducatur honestum, ex quo
aptum est officium, satis fere diximus.

Intelligendum est autem, cùm proposita sint gen-
era quataor, è quibus honestas officiumque mana-
ret, splendidissimum videri,quod animo magno ela-
tóque, humanàsque res despiciente, factum sit. It-
aque in probris maxime inpromptu est, si quid tale
dici potest ;

Vos etenìm juvenes, animimi geriiis muliebrem ;

Illa virago viri.
Et si quid ejusmodi ;

Salmaci,

Da spolia . sine sudore & sanguine,
C 2

24 DE OFFICIIS.

Contraque in laudibus, qu<e magno animo, & forti-
ter excelientérque gesta sunt, ea, nescio quomodo,
quasi pleniore ore laudamus. Hinc rhetorum cani-
l>us de Marathone,Salamine,Plat8sis,T3iermopylis,
Leuctris : hinc noster Cocles, hinc Decii, hinc
Cnarus & Publius Scipiones, hinc M. Marcellus,
innumerabilésque alii : maximéque ipse populus
Romanus animi magnitudine excelìit. Declaratur
autem studium bellica? gloria?, quòd statuas quoque
videinus ornatu fere militari.

XIX. Sed ea animi eiatio, qua? cernitur in peri-
culis & laborihus, si justitià vacai, pugnàtque non
prò salute communi, sed prò suis commodis, in vitio
est : non enim modo id virtutis non est, sed potiùs
immanitatisomnemhumauitatemrepellentis. ItaquQ
probe definitur à Stoicis fortitudo, cùm eam virtu-
tern esse dicunt propugnantem prò a?quitate. Guo-
circa nemo, qui fortitudinis gloriarn consecutus" t
insidiis & malitià, laudem est adeptus : nihiì enim
honestuai esse potest, quod justitià vacat. Prae-
clarum igitur Platonis illud : Non solùm, inquit,
scientia, qua? est remota à justitià, caliiditas potiùs,
quàm sapientia est appellanda ; veruni etiam animus
paratus ad perieulum, si sua cupiditate, non utilitate
communi impellitur, audacia potiùs nomen habeat,
quàm fortitudinis. Itaque viros fortes & magnani-
mos, eosdem bonos & simplices, veritatis amicos,
miniméque fallaces esse volumus ; qua? sunt ex
media laude justitià?.

Sed illud odiosum est, quòd in hàc elatione &
magnitudine animi facillimè pertinacia & nimia
cupiditas priacipatùs innascitur : ut enim a pud
Platonem est, omnem morem Lacedsemoniorum
inflammatum esse cupiditate vincendi ; sic, ut
quisque animi magnitudine maxime excelìit, ita

LIBER PRIMUS. 25

maxime vult princeps omnium, vel potiùs solu*
esse. Difficile autem est, cùm prestare omnibus
concupièris, servare ©quitatem, quae est justitise
maxime propria. Ex quo fit, ut neque disceptatio-
ne vinci se, nec ullo publico, ac legitimojure pati-
antur : existuntque in republicà plerumque largito-
res & factiosi, ut opes quàm maximas consequantur,
& sint vi potiùs superiores, quàm justitià pares.
Sed quo dimciìius, hoc praeclarius : nulluin enim
tempus est, quod justitià vacare debeat.

Fortes igitur & magnanimi sunt habendi, non
qui faciunt, sed qui propulsant injuriam. Vera
autem & sapiens animi magnitudo honestum ilìud,
quod maxime naturam sequitur, in factis positum,
non in gloriàjudicat : principémque se esse mavult,
quàm videri : etenim, qui ex errore imperita3 mul-
tltujjinis pendet, hic in magnis viris non est haben-
dufi^ Faciiìbrè autem ad res injustas impellitur,
ut quisque est altissimo animo, & gloria3 cupido.
Qui locus est sane lubricus, quòd vix invenitur,
qui, laboribus susceptis periculisque aditis, non qua-
si mereedem rerum gestarum desideret gloriam.

XX. Omnino fortis animus & magmis duabu*
rebus maxime cerni tur; quarum una in rerum ex-
ternarum despicientià ponitur, cùm persuasum sit,
nihil hominem, ni si quod honestum deccrumque
sit, admirari, aut optare, aut expetere oportere;
nullique neque homini, neque perturbationi animi,
nec fortume succumbere. Altera est res, ut, cùm
ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras mag-
nas ilìas quidem, & maxime utiles ; sed & vehe-
menter arduas, plenàsque laborum & periculorum
tum vitae, tum multarum rerum, quee ad vitam per-
tinente

26 DE OFFICIIS.

Harum rerum duarum splendor omuis & ampli-»
tudo, addo eliam utilitatem, in posteriore est : cau-
sa autem & ratio eiSciens magnos viros est in prio-
re ; in eo enim est illud, quod excellentes animos
& humana contemnentes facit. Id autem ipsum
cernitur in duobus ; si & solum id, quod honestum
sit, bonum judices ; & ab omni animi perturbatione
liber sis. Nam & ea, qua? eximia plerisque &
praeclara videntur, parva ducere ; eàque ratione
stabili nrmàque contemnere, fortis animi magnique
ducendum est : & ea, ques videntur acerba, qua?
multa St varia in hominum vita fortunàque versane
tur, ita ferre, ut nihil àstatu natura? discedas, nihil
a dignitate sapientis, robusti animi est magnaeque
con stantia?.

Non est autem consentaneum, qui metu non
frangatur, eum frangi cupiditate ; nec, qui mvictum
se à labore pra?stiterit, vinci à voluptate, Quam-
obrem & ha?c videnda : & pecunia? fugienda cu-,
piditas : nihil enim est tam angusti animi, tamque
parvi, quàm amare divitias : nihil honestius mag<
niiìcentiùsque, quàm pecuniam contemnere, si non
habeas ; si habeas, ad benefìcentiam liberalita-
témque conferre. Cavenda est etiam gloria? cu-.
piditas, ut supra dixi : eripit enim libertatem, prò
qua magnanimis viris omiiis debet esse contentio.
Nec vero imperia expetenda, ac potiùs aut non ac^
cipienda interdum, aut deponenda nonnunquam.

Vacandum autem est omni animi perturbatione,
tum cupiditate & meiu, tum etiam egritudine Se
voluptate animi &iracundià : ut tranquillitas ani-
mi & securitas adsit, qua? affert cùm constantiam,
tum etiam diguitatem. Multi autem & sunt & fue-
runt, qui eam, quam dico, tranquiìlitatem expe-
tentes, à negotiis publicisse removerint, ad othjm-

LIBER PRIMUS. 27

que perfugerint : in his & nobilissimi philosophi
longéque principes, & quidam homhies severi &
graves, nec populinec principum mores ferre potu-
erunt : vixeruntque nonnulli in agris, deleetati re
sua familiari. His idem propositum fuit, quod re-
gibus, ut ne qua re egerent, ne cui parerent, liber-
iate uterentur : cujus proprium est5 sic vivere ut ve-
lis.

XXI. Quare, cùni hoc commune sit potenti»
cupidorum cura iis, quos dixi, otiosis : alteri se adi-
pisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant ;
alteri, si contenti sint & suo & parvo. In quo
neutrorum omnino contemnenda est sententia : sed
& facilior & tutior, "Se minùs aliis gravis aut moles-
ta, vita est otiosorum : fruGtuosior autem hominum
generi, Se ad claritatem amplitudinémque aptior,
eorum, qui se ad rempublicam & ad res magnas
gerendas accom moda veruni. Quapjpojfter & m for-
sitan concedendura sit, rempublicam non capessen-
tibus, qui eccellènti ingenio doc trina? sese dedide-
runt ; & iis, qui aut valetudinis imbecillitate, aut
aliquà graviore causa impediti, à repubiicà reces-
serunt, cùm ejus administranda? potestatem aliis
{audémque concederent. Quibus autem talis nulla
sit causa, si despicere se dicant ea, quse plerique
admirantur, imperia & magistratus, iis non modo
non laudi, veruni etiam vitio dandum puto. Quo-
rum judicium in eo, quòd gloriam contemnant Se
prò nihilo pulent, difficile factu est non probare :
sed videntur labores & molestias tum orTensionum,
tum repulsarum, quasi quandam ignominiam time-
re, & infamiam. Sunt enim, qui in rebus contra-
riis parùm sibi constent : voluptatem severissime
contemnant, in dolore sint moliiores ; gloriam neg-
ligane frangantur infamia ; atque ea quidem non
satis constanter.

28 DE OFFICIIS.

Sed iis, qui habent à natura adjumenta rerum
gerendarurn abjeclà omni cimctatione, adipiscendi
magistrate ;& gerenda respubìica est : nec enim
aiiter aut regi civitas, aut declarari animi magni-
tudo potest. Oapessentibus autem rempublicam,
nihilo minùs qùam philosophis, haud scio an magis
etiam, & magnificentia & despicientia adhibenda
sit rerum humanarum, &, quam saspe dico, tranquik
litas animi atque securitas : si quidem nec anxii fu-
turi sunt, & cum gravitate constantiàque victurh
Quae eo faciliora sunt philosophis, quo minùs mul-
ta patent in eorum vita, quae fortuna feriat ; & quo
minùs multis rebus egent ; & quia, si quid adversi
eveniat, tam graviter cadere non possunt. Quo-
circa non sine causa majores motus animorum con-
citante, majoràque efficienda rempublicam geren- j
tibus, quàm quietis : quo magis his & magnitudo
animi est adhibenda, & vacuitas ab angoribus.

Ad rem gerendam autem qui accedit, caveat, ne
id modo consideret, quàm illa res honesta sit ; sed
etiam, ut habeat efficiendi facultatem : in quo ipso
considerandum est, ne aut temere desperet propter
ignaviam, aut nimis confìdat propter cupiditatem.
In omnibus autem negotiis, priùs, quàm aggredì- i
are, adhibenda est prasparatio diligens.

XXII. Sed, cùm plerique arbitrentur res belli-
cas majores esse, quàm urbanas, minuenda est hasc
opinio : multi enim bella saspe quaesiverunt propter
glorias cupiditatem : atque, id in magnis animis in-
geniisque plerumque contingit ; eóque magis, si \
sunt ad rem militarem apti, & cupidi bellorum ge-
rendorum. Vere autem si volumus judicare, mul-;
tee res extiterunt urbanas majores clariorésque,
quàm bellicae : quamvis enim Themistocles jure
laudetur, & sit ejus nomen, quàm Solonis, illustra

LI BER PRIMUS. 29

us ; citeturque Salamis, clarissiniae trstis Victoria?,
qua? anteponatur Consilio Solonis, ei quo primùm
constituit Areopagitas ; non minùs p: clarum hoc,
quàm illud, judicandum est : illud enim semel pro-
fuit, hoc seraper proderit civitati : hoc Consilio le-
ges Atheniensium, hoc majorum instituta servan-
te. Et Themistocles quidem nihil dixerit, in quo
ipse Areopagum adjuverit : at ilie vere, à se adju-
tum Themistoclem ; est enim bellum gestum Con-
silio senatùs ejus, qui à Solone erat constitutus.

Licet eadem de Pausanià Lysandróque dicere ;
quorum rebus gestis quanquam imperium Lacedae-
moniis dilatatum putatur, tamen ne minima quidem
ex parte Lycurgi legibus & disciplina? conferendi
sunt. Quinetiam ob has ipsas causas & parentio-
res habuerunt exercitus5 & fortiores. Mihi quidem
neque pueris nobis, IVI. Scaurus C. Mario, neque,
cùm versaremur in repuhlicà, Qu. Catulus Cn.
Pompeio cedere videbatur : parvi enim sunt foris
arma, nisi est cons ilium domi. Nec plus Africa-
nus, singularis & vir & imperator, in exscindendà
Numantià reipublica? profuit, quàm eodem tempore
P. Nasica privatus, cùm Ti. Gracchimi intere mit.
Quanquam base quidem res non solùm ex domesti-
ca est ratione ; attiugit etiam bellicam, quoniam
vi manuque confecta est : sed tamen id ipsum ges-
tum est Consilio urbano, sine exercitu. Illud au-
tem optimum est, in quod invadi sclere ab invidie
& improbis audio ;

Cedant arma togee, cencedat laurea linguai.
Ut enim alios omittam, nobis rempublieam guber-
nantibus, nonne toga? arma cessere ? neque enim
in republicà periculum fuit gravius unquam, nec
majus otium. Ita consiSiis diligentiàque nostra
celeriter de manibus audacissimorum civium delap-

30 DE OFFICIIS.

sa arma ipsa ceciderunt. Qua? res igitur gesta un-
quam in bello tanta ? qui triumphus conferendus (
Licet enim mihi, Marce fili, apud te gloriali, ad
quem&hsereditas hujus gloriai, &: factorum imita tio
pertinet. Mihi quidein certe vir abundans belli-
cis laudibus Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc
tribuit, ut diceret, frustra se triumphum tertium de-
portaturum fuisse, nisi meo in rempublicam bene-
ficio, ubi triumphare^ esset habitunis. Sunt ergo
domestica fortitudines non inferiores militarihus ;
in quibus plus etiam, quàm in his, operse studiique
ponendum est.

XXIII. Omnino illud honestum, quod ex animo
excelso magnificóque quserinifl$, animi efficitur,non
corporis viribus. Exercendum tamen corpus, &
ita amciendum est, ut obedire Consilio rationique
possit in exequeudis negotiis & in labore toierando.
Honestum autem id, quod exquirimus, totum est
positum in animi cura & cogitatone : in quo noi
imnorem utilitatem afferunt, qui togati reipublicse
prsesunt, quàm qui beììam gerunt. Itaque eorum
Consilio siepe aut non suscepta, aut confecta bella
sunt, nonnunquam etiam il lata ; ut M. C atonia
bellum tertium Punicum, in quo etiam mortili valli-
li auctoritas.

Quare expetenda quidem rnagis est decernendi
-'ratio, quàm decertandi fortitudo : sed cavendum,
ne id bellandi magis fuga, quàm utilitatis ratione,
faciamus. Belìum autem ita suscipiatur, ut nihil
allud nisi pax qusesita videatur. FortÌ3 vero ani-
mi & consiantis est, non perturbar! in r bus aspe-
ris, nec tumultua ntem de gradu dejici, ut dicitur ;
sed praesenti animo uti & Consilio, nce à ratione
discedere. Quamquam hoc animi, illud etiam in-
celili magni est, prsecipere cogitatone futura, & ali-

LIBER PRIMU2. 3.1

{quanto ante constituere quid accidere pqssit in u-
tramque partem ; &, quid agendum sit, cùm quid
evenerit ; nec committere, ut aiiquando dicenduna
sit, non pulàram. Hrec sunt opera magni animi
& excelsi, & prudentià consilióque fidentis. Te-
mere autem in acie versari, & manu cum hoste
confligere, immane quiddam & belluarum simile
est : sed, cùm tempus necessitàsque postulat, de-
certandum manu est, & mors servituti turpitudi-
nique anteponenda.

XXIV. De evertendis autem diripiendisque
urbibus, valile considerandum est, ne quid temere,
ne quid crudeliter ; idque est viri magni, rebus agi-
tatis, punire sontes, multitudinem conservare, in
omni tortili j a recta atque honesta retinate : ut enim
sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus
beilicas anteponant ; sic reperies multos, quibus
periculosa & calida Consilia quietis Sz cogitatis Si
gplendidiora & majora videa ntur.

Nunquam omnino periculi fuga committendum
est, ut im )elles timidique videamur : sed fugien-
dum etiam illud, ne otferamus nos periculis sine
causa ; quo nihil potest esse stuitius. Quapropteu
in adeundis periculis consuetudo imitanda medico-
rum est, qui leviter aegrotantes leniter curant ;
gravioribus autem morbis periculosas curationes
& aucipites adhibere coguntur. Quare in tran-
quillo tempestatem adversam optare, dementis est :
subvenire autem tempestati qua vis ratione, sapien-
tis : eóque magis, si plus adipiscare re explicatà
boni, quàm addubitatà mali. Periculosse autem
rerum aciiones partim iis sunt, qui eas suscipiunt,
partirà reipublicae ; itémque alii de vita, alii de
gloria, & benevolenza civium in discrimen vo
cantar : promptiore» igitur debemus esse ad nostra

D

32 DE OFFICIIS

pericula, quàm ad cammunia ; dimicaréque para*
tiùs de honore & gloria, quàm de caeteris cornino-
dis.

Inventi autem malti sunt, qui non modo pecu-
niam, sed vitam etiam profundere prò patria para-
ti essent ; iidem gloriai jacturam ne minimam qui-
deni facere vellent, ne republicà quidem postulan-
te : ut Callicratidas, qui, cùm Lacedaemoniorura
dux fuisset Peloponnesiaco bello, multaque fecisset
egregie, vertit ad extremum omnia, cùm Consilio
non paruit eorum, qui classem ab Arginussis remo-
vendam nec cum Atheniensibus dimicandum pu-
tabant. Quibus ille respondit, Lacedeemonios.,
Classe illà amissà5 aliam parare posse ; se fngere
sine suo dedecore non posse. Atque haec quidem
Lacedacmoniis plaga mediocris fuit : illa pestifera,
qua, cùm Cleombrotus invidiam timens temere
cum Epaminonda coaHixisset, Lacedaemoniorum
ooes corruerunt. Quanto Qu, Maximus meìiùs ?
de quo Ennius ;

Unus homo nohìs cunciando restituii rem :

Non ponebat enim nmiores ante salutem.

Ergo póstque, magisque viri mine gloria darei.
Qaod genus peccandi vitandum est etiam in re-
bus urbanis : sunt enim qui, quod sentiunt, etsi
optimum sit, tamen invidia? metu non audent di-
cere.

XXV. Omnino, qui reipublieae praefuturi sunt,
duo Flatonis praecepta teneant : Unum, ut utilita-
tem'eivium sic tueantur, ut, quaecunque agunt, ad
eam referant, obliti commodorum suorum : alterum,
ut totum corpus reipublieae cure ut ; ne, dum par-
lerai aliquam tuentur, reliquas deserant : ut enim
tutela, sic procuratio reipublieae ad utili! atem eo-
rum, qui commissi sunt, non ad eorum quibus com-

LIBER FRIHUS. 33

missa est, gerenda est : qui autem parti civium
consulunt, partem negligunt, rem perniciosissimo m
in civitatem inducunt, seditionem atque discordi-
am ; ex quo evenit, ut alii populares, alii studiosi
optimi cujusque videantur, pauci universorum.

Hinc apud Athenienses magna? discordia? : in
nostra republicà non solùm seditiones, sed pestife-
ra etiam bella civilia : qua? gravis & fortis civis,
& in republicà dignus principati!, fugiet atque ode-
rit ; tradétque se totum reipublica?, ncque opes aut
potentiam consectabitur, tot&mque eam sic tuebi-
tur, ut omnibus consulat. Nec vero crimini! us
falsis in odium aut invidiam quenquam vocabit t
omninóque ita justitia? honestatique adha?rescet,
ut, dum ea conservet, quamvis graviter offendati
mortémque oppetat potiùs, quàm deserat illa, qua?
dixi.

Miserrima est omnino ambitio honorumque con-
tentio : de qua preclare apud eundem est Plato-
nem ; " similiter Tacere eos, qui inter se contende-
u rent, uter potiùs rempublicam administraret, ut si
" nauta? certarent, quis eorum [)otissimùm guberna-
" ret." Idemque praecepit, ut eos adversarios ex-
istimemus, qui arma contrà ferant ; non eos, qui
suo judicio tueri rempublicam velint : qualis fuit
inter P. Africanum & Qu. Metellum sine acerbi-
tate dissensio.

Nec vero audiendi, qui graviter irascendum in-
imicis putabunt, idque magnanimi &7 fortis viri és*
se censebunt : nihil enim laudabilius, nihil magno
& pra?claro viro dignius placabilitate atque cle-
mentià. In liberis vero populis, & in jmis aequa-
bilitate, exercenda etiam est facilitas, ci altitudo
animi, qua? dicitur; ne, si irascamur aut intempes-
live accedeutibus, aut impudenter rogantibus, in

34

BE OFFICIIS.

morositatem inutilera & odiosam incidamus. Et
tanien ita probanda est mansuetudo atque clemen-
tia, ut adhibeatur reipublicae causa severitas, sine
qua administrari eivitas non potest.

Omnis autem & animadversio & eastigatio con-
tumelia vacare debet ; ncque ad ejus, qui punitur
aiiquem, aut verbis castigat, sed ad reipublicae utili-
tatem referri.

Cavendum est etiam, ne major pcena quàm culpa
sit ; & ne iisdem de causis alii plectantur, àlii ne
àppellentur quidem,

Prohibenda autem maxime est ira in puniendo :
nunquam enim, iratus qui aceedit ad poenam, me-
diocritatem iìlam tenebit, quse est inter nimium &
parum ; quss placet Peripateticis : & rectè placet,
modo ne laudarent iracundiam, & dicerent utiliter
à natura datam : illa vero omnibus in rebus repudi-
anda est ; optandùmque, ut ii, qui prsesunt reipub-
licae, legum similes sint,quse ad puniendum non ira*
cundià, sed aequitate ducuntur.

XXVI. Atque etiam in rebus prosperis, & ad
Xroluntatem nostrani fluentibus, superbiam, fastidi-
um, arrogantiamque magnopere fugiamus. Nam
ut adversas res, sic secundas immoderatè ferre, lev-
itatis est : prseclaràque est aequabilitas in omni vita,
& idem semper vultus eadémque frons ; ut de So-
crate, item de C. Lselio accepimus. Philippum
quidem, Macedonum regem, rebus gestis & gloria
superatum à filio, facilitate <£• humanitate, video
guperiorem fuisse : itaque alter semper magnus, al-
ter saepe turpissìmu» fùit : ut rectè praecipere vide-
antur, qui monent, ut quanto superiores sumus, tan-
to nos geramus sul missiùs. Panaetius quidem Af-
yicanum, auditorem & familiarem suum, solitum
iait dicere, ut equos, propter crebras ccntentiones

LIBER PRIMUS. 35

prcéliorum, feroci tate exultantes domitoribus tra-
dere soleant, ut his iacilioribus possint uti ; sic ho-
mines secundis rebus enrenatos,sibique prasfidentes,
tanquam in gyrum rationis & doctrinae duci opor-
tere, ut perspicerent rerum humanarum imbecillita-
tem, varietatéinque fortuna.

Àtque etiam in secundissimis rebus maxime est
utendum, Consilio amicorum, hisque major etiam,
quàm ante, tribuenda auctoritas. lisdémque tem-
poribus cavendum est, ne assentatoribus patefacia-
mus aures, nec:.adulari ncs sinamus; in quo falli fa-
cile est : tales enim nos tunc esse putamus, ut jure
laudemur : ex quo nascuntur innumerabiìia peccata,
cùm homines infiali opinionibus turpiter irridentur,
& in maximis versantur erroribus. Sed heec qui-
dem hactenus.

Illud autem sic est judicandum, maximas gerì
res, & maximi animi, ab iis, qui respublicas regant;
quòd earum adminis trailo latissimè pateat,ad plur-
imòsque pertineat: esse autem magni animi, & fuis-
se multos, etiam in vita, otiosa, qui aut investiga-
rent, aut conarentur magna quidam, seséque sua-
rum rerum finibus continerent; aut interjecti inter
})hiiosophos, & cgs qui rempublicam ndministrarent,
(lelectarentur re sua familiari, non eam quidem
cmni ratione exaggerantes, neque excludentes ab
ejus uso suos : potiùsque & amicis imperli entes &
reipubiica?, si quando usus esset : qua? primùm
bene parta sit, nullo neque turpi qusestu neque odi- '
oso ; tum quàm plurimis, modo dignis, se utilem
prsebeat ; deinde augealur ratione, diligentià, par-
simonia ; nec libidini poliùs luxuriseque, quàm
liberaiitati £c beneficentiae pateat. Hsec prrescrip-
ta servantem licet magnificè, graviter, animoséque
vivere ; atque etiam simpliciter, fideliter, viteeque
bominum amicè. D 2

35 DE OFPICHSc

XXVII. Sequitur, ut de una reliquà parie hon-
estatis dicendum sit, in qua verecundia, & quasi
quidam oro a tu s vita?, lemperantia & modestia, om-
nisque sedatio perturbationum animi, & rerum mo-
dus cernitur. Hoc loco continetur id, quod dici
Latine decorimi potest ; Grasce enim sr^Vav dici-
tur. Eujus vis ea est, ut ab hones-to non queat
separar) : nara & quod decet, honestuxn est : &
quod honestum est, decet.

Qnaìis autem differentia sit honesti & decori,
faciliùs intelligi, quàm explanari potest ; quidquid
est enim, quod deceat, id tum apparet, cùm ante-
gressa est honestas. ltaque non solùm in hàc par -
te lionestatis, de qua hoc loco disserendum est, sed
etiam in tribus sunerioribus, quid deceat, apparet :
n am & rati one uti atque oratione prudenter, & a-
gere quod agos considerate, omnique in re quid sit
veri, videre & tueri decet : contraque falli, errare,
labi, decipi tam dedecet, quàm delirare & mente
essecaptum : Et justa omnia, decora sunt ; injusia
conila, ut turpia, sic indecora. Simiìis & ratio
fortitudinis : quod enim viriliter animóque magno
fit, id dignum viro S: decorimi vide tur ; quod con--
tra, id ut turpe, sic indecorum.

Quare pertinet quidem ad omnem honestaiem
hoc, quod dico, decorimi;' & ita pertinet, ut non
recondita quàdam ratione cernatur, sed sit in
■promptu : est enim quiddam, idque iiitelligitur in
ornili virtute, quod deceat; quod cogitatione
magie à virtute potest, quàm re separari. Ut ve-
nustae & pulchritudo corporis secerni non potest
a valetudine ; sic hoc, de quo ioquimur decorum
totum iliud quidem est cum virtute confusum, sed
mente & cogitatione distingui! ur»

LI BER PRIMUS. 37

Est autem ejus descriptio duplex ; nam& gene-
rale quoddam decorami intelligimus, quod in omni
hones t'ite ve-satur; & aliud huic subjectum, quod
pertinet ad singulas partes honestatis. Atque il-
lud superius sic fere definir! soìet: Decorimi id
esse, quod consentaneiun sit hominis excellentise,
in eo, in quo natura ejus à reliquis anìmantibus
differat. Quse autem pars subjecta generi est,
eam sic definiunt, ut id decorum esse velint, quod
ita naturai consentaneum sit, in eo mode ratio &
temperantia appareat cum specie quàdam liberali.

XXVIII. Hasc ita intelligì, existimare pòs-
sumus ex eo decoro, quod Poetai sequuntur; de
quo alio loco plora dici solent. Sed tum servare
illud poetas dicimus quod deceat, cùm id, quod
quàque persona dignum est, Si fit & dicitur : ut, si
iE&cus aut Minos diceret,

Odcrint dura metuani — -aut,

Nalis sepulcro ipse cut parens,
indecorum videretur, quòd eos fuisse justos ac-
ce[>imus : at, Atreo dicente, plausus excitantur ;
est enim digna persona oratio. Sed poeta?, quid
quemque deceat, ex persona judicabunt : nobis au-
tem personam imposuit ipsa natura, magna cum
excellentià praestantiaque animantium reliquarum.
Quocirca poe^se, in magna varietale personarum,
etiam vitiosis quid conveniat, & quid deceat, vide-
bunt : nobis autem cùm à natura constanti^, mo-
derationis, temperantiae, verecundiae partes data?
sin! ; dunque eadem natura doceat non negligere,
quemadmodum nos adversùs homines geramus ;
efficitur, ut & illud, quod ad omnem honestatem
pertinet, decorum, quàm late fusum sit, appareat ;
& hoc, quod speetatur in unoquoqne genere vir-
tutis. Ut enim pulcbritudo corporis aptà compo*

38 DE OFFICIIt?.

sitione membrorum movet ocuìos, & delectat lice
ipso, quod Inter se omnes partes cum quodam le-
pore cónsentiunt : sic hoc decorum, quod elucet
in vita, movet approbationem eorum, quibuscum
vivitor, ordine & constantià & moderatione dicte-
rum omnium atque iactorum.

Adhibendà est igitur qusedàm reverenda ad ver-
sus homines, & optimi cujusque Se reliquorum :
nana negligere quid de se quisque sentiat, non sc-
ìùm arroganti? est, sed edam cumino dissoluti.
Est autem quod difiera t, in nominimi ratione ha-
be|ìd&, Inter justitiam & verecundiam : jùstìtiae
partes sunt, non violare homines: verecundiae,
non offendere ; in quo maxime perspicitur vis de-
cori. His igitur exposlils, quale sit id, quod dece-
re dieimus, inteiiecium puto.

Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc pri-
mùm habet viam, quse deducit ad convenientiam
conservationémque iiatiirse ; quam sisequemur du-
cem, nunquam aberra bimus ; sequemurque k id,
quod acutum & perspicax natura est; id, quod ad
hominum conscciationem accommcdatuni ; & id,
quod velieinens atque forte. Sed maxima vis de-
cori in l;àc inest parte, de qua disputamus: neque
eiiim solùm corporis, qui ad naturarla apti sunt, sed
multò etiam magis animi motus probandi, qui
item ad naturam accommodati sunt. Duplex est
enim vis animorum atque nattirae : una pars ih ap-
petito posita est, quse est òptwj Grsecè, qua? ho-
minem huc & il lue rapit: altera in ratione, quae
docet & explanat, quid iaciendum fugiendùinque
fit : ita fit, ut ratio prsssit, appetitus obtemperet.

XXIX. Omnis autem actio vacare debet te-
meritate & negligentià ; nec vero agere quidquam,
cujus non possit causam probabilem reddere : fcsec

LIEER FRIMUS. 39

est enim fere descriptio officii. Efficiendum au-
tem est, ut appetitus rationi obediant, eàmque nc-
que pra3currant, nec propter pigritiam aut ignavì-
am deserant ; sintque tranquilli, atque omni per-
turbatione animi careant ; ex quo elucebit omni*
constantia omnisque moderatio : nam, qui appeti-
tus longiùs evagantur, &, tanquam exultantes
sive cupiendo sive fugiendo, non satis à ratione
retinentur, hi sine dubio finem & modum transe-
unt; retìjkmunt enim & abjiciunt obedientiam,
nec, rationi parent, cui sunt subjecti lege natu-
ra : à quibus non modo animi perturbantur, sed
etiam corpora. Licet ora ipsa cernere iratorum,
aut eorum, qui aut libidine aliquà, aut metu com-
moti sunt, aut voluptate nimià gestiunt; quorum
omnium vultus, voces, motus, statùsque mutan-
tur.

Ex quibus illud intelligitur (ut ad officii formarci
revertamur) appetitus omnes contrahendos sedan-
dósque esse, excitandamque animadversionem Sz
diligentiam, ut ne quid temere ac fortuitu, incon-
siderate negligentérque agamus. Neque enim ita
generati à natura sumus, ut ad ludum & jocum
fecti esse videamur ; sed ad severità tem potiùs, &
ad quidam studia graviora atque majora. Ludo
autem & joco uti ilio quidem licet ; sed, sicut soni-
no & quietibus cseteris, tum cùm gravibus seriis-
que rebus satisfecerimus. Ipsdmque genus jocan-
di non prolusimi nec immodestum, sed ingenuum
& facetum esse debet : ut enim pueris non omnem
ludendi licentiam damus, sed eam, quee ab hones-
tis actionibus non sit aliena ; sic in ipso joco ali-
quod probi ingenii lumen elticeat.

Duplex omnino est jocandi genus: unum illibe-
rale, petulans, flagitiosum, ebscoenum; alterimi

40 DE OFFICIIS.

elegans, urbanum, ingeniosum, facetum : quo ge-
nere non modo Plautus noster, & Atticorum anti-
qua comoedia, sed etiam phiìosophorum Socrati-
co rum libri referti sunt : multàque multorum facete
dieta ; ut ea, quse à sene Catone collecta sunt,
quae vocant ùrèpHyfidla* Faciìis igitur est dis-
tinetio ingenui & illiberali» joci ; alter est, si tem-
pore fit ac remisso animo, nomine dignus : alter
ne libero quidem, si rerum turpitudini adhibetur
veroorum oUsccenitas. Ludendi etiam est quidam
modus relinendus, ut ne nimis omnia profunda-
mus, elatique voluptaie in aliquam turpitudinem
delahamur. Suppeditant autem k campus noster
Se studio venandi, honesta esempla ludendi.

XXX. Sed perline! ad omnem offìcii quoes-
tionemsemperin pro-m p tu habere, quantum natura
hominis pecudibus reìiquisquebeiluis antecedat.
I1L è nihil sentititi! nisi voSuptate, ad eàmque fe-
runtur omni ìmpetu : hominis autem mens discen-
do ìlitur & cogitando, semper aliquid aut anqui-
rit aut agit, videndique & audiendi delectatione
ducitur. Quinetiam, si quis est paulo ad volupta-
ies propensior, modo ne sit ex pecudum genere
(sant enim quidam homines non re, sed nomine;)
sed, si quis est paulo erectior, quamvis Voittptaté
capiatur, occiiltat & dissimulai appetitimi volupta-
tis, propter verecundiam ; ex quo intelligitur, cor-
poris voluptatem non satis esse dignam hominis
pi ^stantia, eamque contemni & rejici oportere :
sin sit quisquam, qui aliquid tribuat voluptati, di-
ligente* ei tenendum esse ejus fruendo modum.
ltaque victus cultusque corporis ad valetudinem
referantur, Se ad vires, non ad voluptatem. Atque
etiam si considerare volumus, qua? sit in natura
excellentia c& digiiitas,iatel3igemus quàm sit turpe,

LIBER PRIMUS. 41

diftluere luxurià, 8c delicate ac molliter vivere;
quàmque houestum parcè, conti nenter, severe, so-
brie.

Iutelligendum est etiam, duabus quasi nos à na-
tura indutos esse personis : quarum una est corn-
imi nis, ex eo quòd omnes participes sumus rationis
prsestantiaeque ejus, qua antecellimus bestiis; a
qua orane honestum decorùmque trahitur, & ex
qua ratio inveniendi officii exquiritur : altera au-
tem, quas proprie sìngulis est tributa : ut enim iti
corporibus magnae dissi militudines sunt (alios enim
videmus velocitate ad cursum, alios viribus ad
luctandum valere ; itémque in formis aliis digni-
tà tem inesse, aliis venusta tera) sic in animis exist-
unt etiam majores varietates.

Érat in L. Crasso & L. Philippo, multus lepos :
major etiam, magisque de industria, in C. Caesare,
L. filio : at iisdem temporibus in M. Scauro 8c in
M. Druso adolescente singularis severitas ; in C.
Laelio multa hilaritas ; in eju3 familiari Scipione
ambitio major, vita tristior. De Grascis autem
dulcem & facetum, festivique sermonis, atque in
omni oratione simulatorem, quem stpai* Graeci no-
minaverunt, Socratem accepimus ; contrà, Pytha»
goram & Periclem summam auctoritatem consecu-
tos siue ullà hilaritate. Callidum Hannibalem,
ex Poenorum; ex nostris ducibus Q. Maximum
accepimus ; facile celare, tacere, dissimulare, in-
sidiar], praecipere hostium Consilia. In quo genere
Gra3ci Themistoclem& Pher&um Jasonem cseteris
anteponunt: in primisque versutum & callidum
factum Solonis, qui, quo & tutior vita ejus esset,
& plus aliquanto reipublicae prodesset, furere se
simulavit

42 DE OFFICIIS,

Sunt bis àlii multùm dispares, simplices &
aperti; qui nihil ex occulto, nihil ex insidiis
agendum putant, veritatis cultores, fraudis inimici :
ìtémque alii, qui quid vis perpe^'antur, cuivis de-
serviant, dum, quod velini, consequantur ; ut Syl-
lam Se M. Crassum videbamus; quo in genere
versutissimum & patientissimum Lacedasmonium
Lysandrum accepimus; contràque Callicratidam,
qui prsefectus classi proximus post Lysandrum fuit.
Itémque in sermonibus alium quemque, quamvis
praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse vi-
deatur : quod in Catulo, & in patre Se in filio ;
Idémque in Q. Mutio Mancia vidimus. Audivi
ex majoribus natu hoc idem fuisse in P. Scipione
Nasica : contràque, patrem ejus, illuni, qui T.
Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam comi-
tatem habuisse sermonis: ne Xenocratem quidem,
severissimum philosophorum ; ob eàmque rem
ipsam magnum clarumque fuisse. Innumerabiles
alise dissimilitudines sunt naturas morumque, mini-
me tamen vituperandomi^

XXXI. Admodum autem tenenda sunt sua
euique, non vitiosa, sed tamen propria, quo facili-
ùs decorum iilud, quod quserimus, retineatur. Sic
enim est faciendum, ut contra universam naturam
nihil contendamus ; eà tamen conservata, propri-
ani naturam sequamur : ut, etiam si sint alia gra-
viora atque meliora, tamen nos studia nostra na-
tura regulà metiamur : neque enim attinet repug-
nare naturae, nec quidquam sequi, quod assequi ne-
queas. Ex quo magis emergit, quale sit deco-
rum illud, ideo, quia nihil decet invita (ut aiunt)
Minerva, id est, adversante Se repugnante natura.

Omnino si quidquam est decorum, nihil est pro-
fetò magis, quàm aequabilitas uaiversse vitse, tum

LIEER PRIMUS. 43

singularum actionum ; quam conservare non possis,
si aliorum naturarci imitans omittas tuam : ut enim
sermone eo debemus uti, qui notus est nobis, ne
ut quidam Greer-a verba inculcantes, jure optimo
irrideamur; sic m actiones omnémque vitam nul-
lam discrepantiam conferre debemus.

Atque haec differentia naturarum tantam habet
(y vim, ut nonnunquam mortem sibi ipsi consciscere
alius debeat, alius in eàdem causa non debeat.
Num enim alia in causa M. Cato fuit, alia canteri,
qui se in Africa Caesari tradiderunt ? Atqui csete-
ris forsitan vitio datum esset, si se interemissent,
propterea quòd eorum vita lenior, & mores fuerant
faciliores : Catoni autem cùm incredibilem tribuis-
set natura gravitatene, eàmque ipse perpetua con-
stantià roboravisset, s^inpérque in proposito sus-
ceptóque Consilio permansisset, moriendum potiùs,
quàm tyranni vultus aspiciendus fuit. Quàm
multa passus est Ulysses in ilio errore diuturno,
cùm & mulieribus (si Circe & Calypso mulieres
appellando sunt) inserviret, Se in ornni sermone
omnibus affabilem & jucundum se esse vellet ?
domi vero etiam contumelias servorum ancilla-
rùmque pertulit, ut ad id aliquando, quod cupiebat,
pervenire!. At Ajax, quo animo traditur, millies
oppetere mortem, quàm illa perpeti maluisset.

Qv*as contemplantes expendere oportebit, quid
quisque, habeat sui; ,eàque moderali, nec velie
experiri, quàm se aliena deceant : id enim maxi-
me quemque decet, quod est cujusque suum maxi-
me. Suum igitur quisque noscat ingenium,
acrémque se & bonorum Se vitiorum suorum judi-
cem prsebeat ; ne scenici plus quàm nos videan-
tur balere \ rudentise; illi enim non optimas, sed
sibi accommoddtissimas fabulas eligunt ; qui voce
E

44 DE OFFICIIS.

freti sunt, Epigonos, Medumque ; qui gestu, Me-
nalippam, Clytaemnestram; semper Rutilius, quem
ego memini, Aniiopam ; non sa3pe iEsopus Aja-
cem. Ergo bis trio hoc videbit in scena, quod
non videbit sapiens in vita ? Ad quas igitur res
aptissimi erimus, in iis potissimùm elaborabimus ;
sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quas
nostri ingenii non erunt ; omnis adhibenda erit
cura, meditatio, diligentia, ut ea, si non decorè,
at quàm minimum indecorè facere possimus : nec .
tam est enitendum, ut bona, qua? nobis data non
sint, sequamur, quàm ut vitia fugiamus.

XXXII. Ac duabus iis personis, quas suprà
dixi, tertia adjungitur, quam casus aliquis aut tem-
pus imponit : quarta etiam, quam nobismet ipsis
judicio nostro accommodamus. Nam regna, im-
peria, nobilitates, honores, di vitia?, opes, eàque,
qua? sunt his contraria, in casu sita, temporibus
gubernantur: ipsi autem quam personam gerere
velimus, à nostra voluntate proftciscitur : itaque
se alii ad philosophiam, alii ad jus civile, alii ad
eloquentiam applicant : ipsarumque virtutum in
alia alius mavult excellere.

Quorum vero patres aut majores aliquà gloria
pra?stiterunt, ii student plerumque eodem in gene-
re laudis excellere : ut Q. Mutius Publii filius in
jure civili ; Pauli filius Africanus in re militari.
Quidam autem ad eas laudes, quas à patribus ac-
ceperunt, addunt aliquam suam : ut hic idem Af-
ricanus eloquentià cumulavi! bellicam gioriam :
quod idem fecit Timotheus Cononis filius ; qui,
cùm belli laude non inferior fuisset, quàm pater,
ad eam iaudern docirina? & ingenii gioriam adje-
cit. Fit autem interdum, ut nonnulli, omissà imi-
tatione majorum, suum quoddam institutum con-

LI BER PEIMU8. 45

sequantur : maximéque in eo plerumque elaborant
ii, qui magna sibi proponimi, obscuris orti majori-
bus.

Ha3C igitur omnia, cùm quserimus quid deceat,
complecti animo & cogitatione debemus. In pri-
mis autem constituendum est, quos nos Se quales
esse velimus, & in quo genere vitae : quse delibe-
ralo est omnium difficilìima : ineunte enim adole-
scentià, cùm est maxima imbecillitas consilii,
tum id sibi quisque genus aetatis degendx consti-
tuit, quod maxime adamavit : itaque ante impli-
cata- aliquo certo genere cursùque vivendi, quàm
potuit, quid optimum esset judicare. Nam quòd
Herculum Prodicium dicunt, ut est apud Xeno-
phontem, cùm primùm pubesceret (quod tempus
*à natura ad deligendum, quam quisque viam vi-
1 vendi sit ingres airus, datum est,) exisse in solitu-
dinem, atque ibi sedentem, diu secum multùmque
dubitasse, cùm duas cernerei vias, unam Volupta-
tis, alteram Virtutis, utram ingredi naelius esset:
hoc Herculi, Jovis satu edito, potuit fortasse con-
tingere : nobis non item, qui imitamur, quos cuique
visum est, atque ad eorum studia institutàque im-
pellimur. Plerumque autem parentum prseceptis
I imbuti, ad eorum consuetudine!!! morémque dedu-
| cimur : alii multitudinis judicio feruntur, quasque
ì majori parti pulcherrima videntur, ea maxime
ì exoptant : nonnulli tamen, sive felicitate quàdam,
sive bonltate natura?, sive parentum disciplina,
rectam vites seeuti sunt viam.

XXXIII. Illud autem maxime rerum genus
est eorum, qui aut excellente ingeuii magnitudine,
aut prseclarà eruditione atque doctrinà, aut utrà-
que re ornati, spatium etiam deliberandi habue-
runt, quem potissimum vita? cursum sequi veìlent :

id DE OFFICIIS.

in qua deliberatione ad suam cujusque naiuram
consilium estomne revocandum : nani, cuna in om-
nibus, quas aguntur, ex eo modo, quo quisque natus
est, (ut supra dietimi est) quid deceat, exquiri-
mus : tum in tota vita conslituendà multò est ei
rei cura major adhibenda, ut constare in vitae per-
petuitate possimus nobismet ipsis, nec in uilo offi-
cio claudicare.

Ad hanc autem rationem quoniam maximam
vini natura habet, fortuna proximam : utriusque
omnino ratio habenda est in deìigendo genere
vitse; sed naturai magis: multò enim & firmior
est & constantior ; ut fortuna nonmmquam, tan-
quam ipsa mortalis, cum immortali natura pugnare
videatur. Qui igitur ad naturai su se non vitiosa3
genus, consilium vivendi omne contulerit is con-
stantiam teneat. Id enim maxime decet: nisi
forte se intellexerit errasse in deìigendo genere
vitae. Quod si acciderit (potest autem accidere,)
facienda morum institutorumque mutatio est. Eam
mutationem, si tempora adjuvabunt, faciliùs coni-
niodiusque faciemus : sin minùs, sensìm erit pe-
detentìmque facienda ; ut amicitias, quss minùs de-
lectent & minùs probentur, magis decere ceusent
sapientes sensim dissuere, quàm repente precide-
re. Commutato autem genere vitge, omni ratione
curandum est, ut id bono Consilio fecisse vide-
amur.

Sed quoniam paulo ante dictum est, iniitandos
esse majores; primùm illud exceptum sit, ne vitia
sint imitanda; deinde, si natura non feret, ut
qusedam imitari possint, ut superioris Africani fiii-
ns, qui hunc Paulo natum adoptavit, propter in-
firmitatem valetudini» non tam potuit patris similis
esse, quàm ille fuerat sui. Si igitur non poterit

LISER PMMUS. 47

sive causas defensitare, sive populum concionibus
tenere, sive beila gerere; iìla t amen prae stare de-
bebit, quae erunt in ipsius potestate, justitiam,
fidem, liberalità tem, modestiam, temperantiara ;
quo minùs ab eo id, quod desit, requiratur. Op-
tiraa autem hereditas à patribus traditur liberis,
omnique patrimonio prrestaRtior, gloria virtutis re-
rumque gesiaruni ; cui dedecori esse, nefas & im-
piuma judicandum est.

XXXIV. Et quoniam officia non eadem dis-
paribus cetaiibus tribuuntur, aliàque sunt juvenum,
alia seniorum; aliquid etiam de bac distinctione
dicendum est. Est igitur adolescentis, majores
nata vereri, éxqua bis deligere optimos & proba-
tissimcs, quorum Consilio atque auctoritate nita-
tur : ineuntis enim sctalis inscientia, senum con-
stituenda Se refenda prudentià est. Maxime au-
tem hffic astas à libidmibus arcenda est, exercen-
dàque in labore, patientiàque k animi & corporis;
ut eorum & in bellicis&in civilibus omeiis vigeat
industria. Atque etiam, cùm relaxare animos, Sz
dare se jucunditati volent, caveant intemperan-
tiana, meminerint verecundiae : quod erit t'acilius,
si in ejusmodi quidem rebus majores natu interesse
velint.

Senibus autem labores corporis minuendi, exer-
citationes animi etiam augendse videntur : flanda
vero opera, ut & amicos & juventutem, & maxime
rempublicam Consilio & prudentià quàm pluri-
mùm ad juvent. Niliil autem magis cavendum est
senectuti, quàm ne languori se desidia3que dedat.
Luxuria vero, cùm omni sstati turf)is, tum senec-
tuti fedissima est : sin autem libidinum etiam in-
temperanza accesserity duplex mal um est; quòd

E 2

48 DE OFFICIIS.

& ipsa senectus concipit dedecus, & facit adoles-
centium impudentiorem irctemperantiam.

Àc ne illud quidem alienum est, de magistra-
tuum, de privatorum. de civiuni, de peregrinorum
omciis dicere. Est igitur proprium munus magis-
tratùs, intelligere, se gerere personam civitatis,
deberéque ejus dignitatem & deeus sustinere, ser-
vare leges, jura describere, ea fidei sua? commissa
memiiiisse. Privatimi autem oportet sequo & pari
curn civibus jure vivere, neque suhniissuni Se ab-
jectum, neque se eflerentem : tum in repubiicà ea
velie, qua? tranquilla & honesta sint : talem enim
& sentire bonum ci veni, & dicere solemus. Pere-
grini autem Sz incoiai officium est, nihil praeter
suum negotium agere, nihil de alieno anquirere,
minixnéque in aliena esse repubiicà curiosum. Ita
fere officia reperientur, cùm quseretur, quiddeceat,
& quid aptum sit personis, temporibus, a?tatibus.
Nihil est autem, quod tam deceat, quàm in omni
re gerendà consilióque capiendo servare constan-
tiam.

XXXV. Sed quoniam decorum illud in omni-
bus factis Se dictis, in corporis denique motu &
statu cernitur, idque positura est in tribus rebus,
formositate, ordine, ornatu-ad actionem apto : dim-
cilius ad eloquendum, sed satis erit inielligi; in
his autem tribus continetur cura etiam illa, ut pro-
bemur iis, quibùscum, apud quósque vivamus.
His quoque de rebus pauca dicantur.

Principio, corporis nostri magnani natura ipsa
videtur habuisse rationem, qua3 formam nostrani
reliquàmque figuram, in qua esset species honesta,
eam posuit in promptu : qua? autem partes corpori?,
ad natura? necessitatem data?, aspectum essenl
deformem habitune atque turpem, eas contexit at-

L.IBER PRIMUS. 49

que abdidit. Hanc naturae tam diligentem fabri-
cam imitata est hominum verecundia : quss enim
natura occultavit, eadem ©mnes, qui sana mente
sunt, removent ab oculis, ipsìque necessitati dant
operam ut quàm occultissime pareant : quarumque
partium corporis usus sunt necessarii, eas neque
partes, neque earum usus suis nominibus appellant :
quódque Tacere turpe non est, modo occulte ; id
dicere obsccenum est: kaque nec aperte actio re-
rum iìlarum petulantià vacat, nec orationis ob-
screnitas. Nec vero audiendi sunt Cynici, aut
si qui fuerunt Stoici pene Cynici, qui reprehen-
dunt k. irrident, quòd ea, quae turpia re non sint,
nominibus ac verbis flagitiosa ducamus ; iila au-
tem, quìB turpia sint, nominibus appellemus suis.
Latrocinari, fraudare, adulterali, re turpe est ; sed
dicitur non obscoenè : liberis dare operam, re ho-
nestum est, nomine obsccenum : pluràque in eam
sententiam ab eisdem contra verecundiam dìspu-
tantur. Nos autem naturam sequamur, & ab orn-
ili, quod abhorret ab oculorum auriumque appre-
tta* ione, fugiamus.

Status, incessus, sessio, accubatio, vuitus, cculi,
manuum motus, teneant illud decorum.

Quibus in rebus duo maxime sunt t'ugienda ; ne
quid effeminatum aut molle, & ne quid durum aut
rusticum sit. Nec vero histrionibus oratoribiis-
que concedendum est, ut iis bsec .apta sint, nobis
dissoluta. Scenicorum quidem mos tantam habet
veteri disciplina verecundiam, ut in scenam sine
subligaculo prodeat nemo : verentur enim, ne, si
quo casu evenerit, ut corporis partes quaedam
aperiantur, adspiciantur non decorè. Nostro qui-
dem more cum parentibus puberes filii, cum soce*

50 DE OFF1CIIS.

ris generi non lavantur. Retinenda est igitur hu-
jus generis verecundia, prsesertim natura ipsà ma-
gistrà & duce.

XXXVI. Cùm autem pulehritudinis duo ge-
nera sint, quorum in altero venustas sit, in altero
dignità»; venustatem, muliebrem ducere debe-
mus; dignitatem, virilem. Ergo & à forma re-
moveatur omnis viro non dignus ornato ; Se huic
simile vitiuìn in gestu motùque caveatur : nani &
palacstriei motus ssepe sunt odiosiores, Si histrio-
nura nonnulli gestus inepti non vacant offensione:
& in utroque genere, qua? sunt recta &; simplicia,
laudantur. Formai autem dignitas coloris bonitate
tuenda est ; color exercitationibus corporis. Adbi-?
benda est praeterea munditia, non odiosa neque
exquisita nimis ; tantum quse fugiat agrestem &
inhumanam negligentiam. Eadem ratio est ha*
benda vestitùs ; in quo, sicut in plerisque rebus,
mediocritas optima est.

Cavendum est autem ne aut tardi tatibus utamur
in gressu mollioribus ut pomparum ferculis simile»
esse videamur, aut in festinationibus suscipiamus
nimias celeritates : quas cùm fiunt, anhelitus mo-
ventur, vultus mutantur, ora torquentur; ex
quibus magna significatio fii, non adesse constanti-
am. Sed multò etiam magis elaborandum est, ne
animi motus à natura recedant; quod assequemur,
si cavebimus, ne in perturbationes atque exani-
mationes incidamus, & si attentos animos ad de-
cori conservationem tenebimus. Motus autem
animorum duplices sunt; alteri cogita tionis, alteri
appetito : cogitatio in vero exquirendo maxime
versatur ; appetito impeìlit ad agendum : curan-
dum est igitur, ut cogitatione ad res quàm opti-
mas utamur ; appetitum rationi obedientem pra*-
beamus.

LIBER PRIMUS. 51

XXXVII. Et quoniam magna vis orationis
est, eàque duplex ; altera cóntentionis, altera ser-
monis ; contentio disceptationibus tribuatur judi-
ciorum, concionum, senatiis; sermo in circulis,
disputationibus, congressionibns familiarium verse-
tur: persequatur etiam convivia. Cóntentionis
pra3cepta rhetorum sunt ; nulla sermonis : quan-
quam haud scio an possint hsec quoque esse : sed
discentium studiis inveniuntur magistri ; huic au-
tem qui studeant, sunt nulli ; rhetorum turba re-
ferta omnia ; quanquam, quae verborum sententi-
arumque praecepta sunt, eadam ad sermonem per-
tinebunt.

Sed, cùm orationis indicem vocem habeamus,
in voce autem duo sequamur, ut clara sit, ut sua-
vis ; utrumque omnino à natura petendum est ;
verùm alterum exercitatio augebit, alterum imita-
tio presse loquentium & leniter. Nihil aliud fuit
in Catulis, ut eos exquisito judicio putares uti li-
terarum ; quanquam erant literatì, sed & alii. Hi
autem optimè uti lingua Latina putabantur : sonus
erat dulcis ; literae neque expressos, ne aut obscu-
rum esset aut putidum; sine contentione vox,
nec languens nec canora. Uberior oratio L.
Crassi, nec minùs faceta : sed bene Joquendi de
Catulis opinio non minor. Sale vero & facetiis
Caesar, Catuli patris frater, vicit omnes ; ut in ipso
ilio forensi genere dicendi contentiones aliorum
sermone vinceret.

In omnibus igitur bis elaborandum est, si in orn-
ili re, quid deceat, exquirimus. Sit igitur hic
germo, in quo Socratici maxime excelìunt, lenis
miniméque pertinax ; insit in eo lepos : nec verò5
tanquam in possessionem suam venerit, excludat
alios ; eed cùm reliquis in rebus, tum in sermone

52 DE OFFICttS.

communi, vicissitudinem non iiiiquam putet : ac
videat in primis, quibus de rebus loquatur; si
Beriis, severitatem adhibeat ; si jocosis, leporeni.
in primisque prò videat, ne sermo vitium aliquod
indicet inesse in moribus ; quod maxime tum solet
evenire, cuna studiose de absentibus detrahendi
«•ausa, aut per ridiculum, aut severe, maledice,
eontumelieséque dicitur.

Habentur autem plerumque sermonis aut de do-
mesticis negotiis, aut de republicà, aut de artium
studiis atque doc trina. Banda igitur opera est,
ut, etiam si aberrare ad alia coeperit, ad hasc re-
vocetur oratio ; sed, utcunque aderunt : neque
enim omnes iisdem de rebus, nec omni tempore,
nec simiiiter delectamur. Animadvertendum est
etiam, quatenus sermo delectationem habeat; &,
vA ineipien,di ratio fuerit, ita fit desinendi modus.

XXXV/ÌII. Sed, quomodo in omni vita rectis-
simè praeéipitur, ut perturbationesfugiamus, id est,
motus animi nimios, rationi non ob temperali tes ;
sic ejusmodi motibus sermo debet vacare, ne aut
Ira existat, aut cupiditas aliqua aut pigritia, aut ig-
navia, aut tale aliquid appareat. Maxime-
que curandum est, ut eos, quibuscum sermonem
confereinus, <& vereri & diligere videamur. Objur-
gationes etiam nonnunquam incidunt necessaria?,
in quibus utendum est fortasse & vocis contentione
majore, & verborum gravitate acriore. Id agen-
dum etiam, ut ne ea facere videamur irati : sed
ut ad urendum & secandum, sic & ad hoc genus
castigandi raro invitique veniemus; nec unq
siisi necessario, si nulla reperietur alia medicina.
Sed tamen ira procul absit, cuni qua nihil ree tè
fieri, nihil considerate potest.

Magna autem ex parte clementi castigatione
ìicet uti? gravitate tamen adjuncta, ut & severitas

TiIBER PRIMUS. 53

adhibeatur, Se contumelia repellatur. Atque etiam
illud ipsum, quod acerbiiatis liabet objurgatio, sig-
nificandum est, ipsius causa, qui objurgetur, susccp-
lum esse. Rectum est autem etiam in illis conten-
tionibus, qwae cum inimicissimis fiunt, etiam si nc-
bis indigna audiamus, tanien gravitatem retinere,
iracuadiam repellere; quae enim cum aliquà per-
turbatane fiunt, ea nec constanter fieri possimi,
neque iis, qui adsunt, probari. Deforme etiam est
de se ipso prsedicare, falsa prassertim, & cum irrisi-
one audientium iniitari militem gloriosum.

XXXÌX. Et quoniam omnia persequimur,
(volumus quidem certe) dicendum est etiam, qua-
lem honiinis honorati Sz principis domum placeat
esse, cnjus finis est usus : ad quem accommodanda
est sedificandi descriptio: &, tamen adhibenda
dignìtatis commoditatisque diligentia. Cn. Octa-
vio, qui primus ex illà familià consnl factus est,
bonari fuisse accepknus, quòd prreclaram sedifi-
càsset in Palatio, & plenam dignitatis domum;
qure cum vulgo viseretur, suffragata domino, novo
nomini, ad consulatum putabatur. Hanc Scau-
rus demolitus, accessionern adjunxit redibus : ita-
que il le in suam domum consulatum primus attu-
lit; hic summi & cìarissimi viri filius, in domum
multiplicatam, non repulsam solùm retuiit, sed ig-
nominiam, etiam calamitatem. Ornanda est enim
dignitas domo, non ex domo dignitas tota quseren-
da : nec domo dominus, sed domino domus hones-
tanda est. Et, ut in cssteris habenda ratio non
sui solùm, sed etiam aliorum; sic in domo clari
hominis, hi quam & hospites multi recipiendi, &
admittenda hominum cujusque modi multitudo,
ibenda est cura laxitatis: aliter ampia domus
dedecori domino s??pe fit, si est in e a solitalo 5

54 DE OFFICIIS.

& maxime, si aliquando alio domino solita est fre-
quentari: odiosumest enim, cùmà praetereimtibus
dicitur;

O domus antiqua, heu quàm dispari dominare do-
mino !
quod quidem his temporibus in multis licet di-
cere.

Cavendum autem est, preesertim si ipse sedifices,
ne extra modum sumptu & magnificentlà prodeas :
quo in genere multum mali eti&m in exemplo est :
studiose enim plerique, prsesertim in hanc partem,
facta principum imitantur : ut L. Luculli, summi
viri, virtutem, quis ? at quàm multi viliarum mag-
nincentiam imitati sunt ? quarum quidem certe est
arìhibendus modus, ad mediocritatémque revo-
candus : eadémque mediócritas ad omnem usum
cuìtùmque vitae transferenda est. Sed ha?c bac-
tenus.

In omni autem actione suscipiendà tria sunt
tenenda : primùm, ut appetì tus rationi pareat, quo
nihil est ad officia conservanda accommodatius :
deinde, ut animadv erta tur quanta ili a res sit, quam
efficere velimus ; .ut néve major, néve minor cura
& opera suscipiatur, quàm causa postulet : tertium
est, ut caveamus, ut ea, quae pertinent ad libera-
lem speciem & dignitatem, moderanda sint ; mo-
dus autem est optimus decus ipsum tenere, de quo
ante diximus, nec progredì longiùs. Horum ta-
men trium praestantissimum est appetitum obtempe-
rare rationi.

XL. Deinceps de ordine rerum, & temporum
opportunitate dicendum est. Hàc autem scienti a
continetur ea, quam Graeci eùra%ict,^ nominant;
non ba3c, quam ìnterpretamur modestiam ; quo in
verbo modus inest : sed iìla est eùrx^U, in qua in-

J.1BER PRIMTJS. 5£

telligitur ordiais conservatio. Itaque, ut eandem
nos modestiam appeilemus ; sic defìnitur à Stoieis,
ut modestia sit scientia earum rerum, quse agentur
aut dicentur, loco suo coìlocandarum. Itaque vi-
de tur eadem vis ordinis & collocationis fore : nana
& ordinem sic definiunt, compositionem rerum
aptis & accommodatis locis. Locum autem ae-
tionis, opportunitatem temporis esse dicunt ; tem-
pus autem actionis opportunum, Graecè evìcougtcc,
Latine appeilatur occasio : sic fit, ut modestia haec,
quaui ita interpretamur, ut dixi, scientia sit op-
portunitatis idoneorum ad agcndum temporum.

Sed potest eadem esse prudenti» definitio, de
qua principio diximus : hoc autem loco de mode-
ratone & temperanza, & harum similibus virtuti-
bus quadriti! us. Itaque, quse erant prudenti» pro-
pria, suo loco dieta sunt : qua? autem harum vir-
tutum, de quibus jamdiu loquimur, quse pertinent
ad yerecundiaui & ad eorum approbationem qui-
buscum vivimus, nunc dicenda sunt.

Talis est igitur ordo actionum adhibendus, ut,
quemadmodum in oratione constasti, sic in vita
omnia sint apta inter se & convenientia. Turpe
est enim valdéque vitiosum, in re severa convivii
dieta, aut delicatum aliquem inferre sermonem.
Bene Pericles, cùm haberet collegam in praeturà
Sophoclem poetam, hique de communi officio con-
venissent, & casu formosus puer prseteriret, dixis-
setque Sophocles, O puerum piilchram, Pericle ! At
enim preetorem, Sophccle> decet non solùm manus%
sai etiam oculos abstinentcs habere. Atqui hoc
idem Sophocles si in athletarum probatione dixk-
set, justà reprehensione caruisset : Tanta vis est
& loci & temporis, ut, si quis, cùm causam sit ac-
turas, in itinere aut in ambulatone secum ipse
F

OO l!)E OFFICIIS.

meditetur, aut si quid aliud attentiùs eogitet, non
reorehendatur : at hoc idem si in convivio faciat,
inhnmanus videatur inscientià temporis.

Sed ea, quse multùm ab humanitate discrepante
ut, si quis in foro cantei, aut si qua est alia magna
perversitas, facile apparent, nec magnopere ad-
monitionem & prsecepta desiderant : quae autem
parva videntur esse delecta, neque à multis intelli-
gi possunt, ab iis est diligentiùs declinandum. Ut
in fidibus aut in tihiis, quamvis paulum discre-
pent, tamen id a sciente animadverti solet : sic
videndum est in vita, ne forte quid discrepet ; vel
malto etiam magÌ3, quo major 8c melior actionum,
quàm sonorum concentus est.

XLI. Itaque, ut in fidibus musicorum aures vel
miuima sentiunt, sic nos, si acres ac diligentes
esse volumus animadversorésque vitiorum, magna
ssepe intelligemus ex parvis. Ex oculorum obtutu,
ex superciliorum aut remissione aut contractione,
ex moestitià, ex hilaritate, ex risu, ex locutione,
ex reticentià, ex conteutione vocis, ex submis-
sione, ex casieris similibus facile judicabimus, quid
eorum aptè fìat, quid ab officio naturàque discre-
pet. Quo in genere non est incommodum, quale
quodque eorum sit, ex aliis judicare; ut, si quid
dedeceat in aliis, vitemus ipsi : fit enim, nescio
quo modo, ut magis in aliis cernamus, quàm in no-
bismet ipsis, si quid delinquitur. Itaque facillimè
corriguntur in discendo, quorum vitia imitantur,
emendandi causa, magistri.

Nec vero alienum est, ad ea eligenda, quae du-
bitationem afferunt, adhibere doctos liomines, vel
etiam usu peritos, <&, quid his de quoque officii ge-
nere placeat, exquirere. Major enim pars eò fere
deferri solet, quo a natura ipsà deducitur. In qui-

IilBER PRIMUS, 57

bus videndum est, non modo quid quisque loqua-
tur, sed etiam quid quisque sentiat, atque etiam
qua de causa quisque sentiat : ut enim pictores, &
ii qui signa fabricantur, Se vero etiam poetai suum
quisque opus à vulgo considerari vult ; ut, si quid
reprehensum sit à pluribus, id corrigatur; hique &
secum, & cum aliis, quid in eo peccatum sit, ex-
quirunt; sic aliorum judicio permulta nobis & fa-
cienda k non facienda, & mutanda & corrigenda
sunt.

Quae vero more aguntur institutisque civilibus,
de iis nihil est prsecipiendum ; illa enim ipsa prae-
«epta sunt: nec quenquam hoc errore duci opor-
tet, ut, si quid Socrates aut Aristippus contra rao-
rt-m consuetudinémque civilem fecerint locutive
flint, idem sibi arlitretur licere : magnis illi, &
divinis I onis hanc licentiam assequebantur. Cyni-
corum vero ratio tota est ejicienda : est enim ini-
mica verecundise, sine qua nihil rectum esse potest,
nihil honestum.

Eos autem, quorum vita perspecta in rebus ho-
nestis atque magnis est, bene de republicà senti-
entes, ac bene meritos aut merentes, sicut aliquo
honore aut imperio affectos, observare Se colere
de'ìemus; tribuere etiam multùm senectuti; ce-
dere iis, qui magistratum habebunt ; habere delec-
tum civis & peregrini ; in ipsóque peregrino, pri-
vatimne an publicè venerit : ad summum ne agam
de singuiis, communem totius generis hominum
conciliationem & consociationem colere, tueri,
servare debemus.

XLI.I. Jam de artificiis & quaestibus, qui libe-
ralis habendi, qui sordidi sint,haec fere accepimus.
Primùm improbantur ii qusestus, qui in odia homi-
nwn ineurrunt; ut portitorum, ut foeneratoruni,

5? ©E 0FFICIIS.

Illiberales autem Sz sordidi quaestus mercenario-
rum, omniùmque, quorum operce, non quorum ar-
tes emuntur : est enim in ilìis ipsa merces aucfora-
mentum servitutis. Sordidi etiam putandi, qui
mercantar à mercatoribus, quod statim vendant :
nihil enim profìciunt, nisi admoduixi mentiantar;
nec vero quidquam est turpius vanitale. Opifi-
césque omnes in sordida arte versantur : nec enim
quidquam ingenuum potest habere officina. Mi-
niméque artes hae probanda?, quee rninistrce sunt
voluptatum ; cetarii, lanìi, ccqui, fariores, piscaio-
res« ut ait Terentius : adde huc, si placet, unguen-
taria, saltatores, totumque ludum talarium.

Quibus autem artibus aut prudeniia major inest,
aut non mediocris utiìitas quseritur, ut medicina,
ut architectura, utdoctrina rerum honestarum, hae
suntiis, quorum ordini con veniunt, honestse. Merca-
tura autem, si tennis est, sordida putanda est : sin
magna k copiosa, multa undique apportans, multis-
que sine vanitate impertiens,non est admodum vitu-
peranda: atque etiam, si, satiata qusestu,vel contenta
potiùs, ut ssspe ex alto in portum, sic ex ipso por-
ta se in agros possessionésque contai erit, videtur
jure optimo posse laudari. Omnium autem rerum,
ex quibus aliquid acquiritur, nihil est apicultura
meiius, nihil uberius, nihil dulcius, nihil homine,
nihil libero dignius: de qua quoniam in Catone
majore satis multa diximus, iìlinc assume s quae ad
hunc locum pertinebunt.

XLIII. Sed ab iis partibus," quse sunt honesta-
tis, quemadmodum officia ducerentur, satìs expo-
situm videtur. Eorum autem ipsorum, quag honcs-
ta sunt, potest incidere ssepe contentio & compa-
ralo; de duobus honestis utrum honestius ; qui
locus à Pansetio est pnetermissus. ^am, cftm

LIBER PRIMUS. 59

otnnis honestas manet à partibus quatuor, quartini
una sii cognitionis, aitera communita tis, tertia
magnanimità tis, quarta mode rationis ; hse in deli-
gendo officio ssepe inter se comparentur, necesse
est.

Placet igitur aptiora esse naturae ea officia, quse
ex communitate, quàm ea, quae ex cognitione du-
cantur : idque hoc argumento confirmari potest ;
quòd, si contigerit ea vita sapienti, ut, in omnium
rerum affluenti bus copiis, quamvis omnia, quse
cognitione digna sunt, summo olio secum ipse
consideret Si contempletur, tamen, si solitudo
tanta sii, ut hominem videre non possit, excedat è
vita. Princépsque omnium virtutum est illa sapi-
enza, quam co<pU* Grseci vocant: prudentiam
enim, quam Oraci ppìvvnv, aliam quandam intelli-
gimus, quaa est rerum expetendarum fugiendaróm-
que scientia : iila autem sapienti», quam princi-
pini dixi, rerum est divinarum atque humanarum
scientia : in qua continetur deorum & normanni
eommunitas & societas inter ipsos : ea si maxima
est, (ut est certe) necesse est, quod à communiiate
ducatur oifìcium, id esse maximum : etenim cog-
nitio contemplatióque naturae manca quodam mo-
do atque inchoata sit, si nulla actio rerum coiise-
quatur: ea autem actio in hominum commodis
tuendis maxime cernitur : pertinet igitur ad socie-
tatem generis Immani : ergo hsec cognitioni ante-
ponenda est. Atque id optimus quisque re i sa
ostendit, Se judicat : quis enim est tam cupidus in
po.r3piciendà cognoscenclàque rerum natura, ut, si
ei tr-ic tanti contemplali! ique res cognitione dig-
nissimas subito sit aliatimi pericuìum discriméii-
que patriae, cui subvenire opitularique possit, non
dia omnia reiinquat atque abjiciat, etiam si di-
F 2

00 DE OFFICIIS.

numerare se siellas, aut metiri mundi magnitudi-
nem posse arbitretur ? atque hoc idem in parentis,
in amici re autpericulo fecerit. Quibus rebus in-
teiìigitur, studiis officiisque scientiae praìponenda
esse officia justitiae, qua? pertinent ad hominum
xatilitatem, qua nihil homini esse debet antiquius.

XLÌV. Atque illi, quorum studia vitàque om-
nis in rerum cognitione versata est, tamen ab au-
ge ndis hominum uti! itati bus & commodis non re-
cesserunt : nani Se erudiverunt multos, quo melio-
res cives, utiliorésque rebus suis publicis essent;
ut Thebanum Epaminondem Lysis Pj thagoreus
Syracusium Dionem Piato, multìque multos : nós-
que ipsi, quidquid ad rem])iiblicam attulimus (si
jnodò aìiquid attulimus,) à doctoribus atque a doc-
trina instructi ad eam Se ornati accessimus. Neque
soìùm vivi atque praesentes studiosos discendi
erudiunt atque docent ; sed hoc idem etiam post
moriem monumentis literamm assequuntur : nec
enim iocus ullus practermissus est ab iis, qui ad
leges, qui ad mores, qui ad discipiinam reipublica?
pertinenti ut otium suum ad nostrum negotium
contuìisse videantur. Ita illi ipsi, doctritise stu-
diis & sapienti© dediti, ad hominum utilitatem
suam inteiìigentiam p ru de ni iamqu e potissimùni
coaferunt. Ob camque etiam causam eloqui co-
piose, modo prudenter, melius est, quàm veì acu-
tissime sine eloquenlià cogitare ; quòd cogita lio
in se ipsà vertitur; eloquentia eompìeeiitnr eos,
quihuscum communitate jimcti sumus.

Atque, ut apum examina non fingenderum fa-
vorum causa congregali* ur; sed, cùm congrega-
Mi ia natura sint, fmgunt favos: sic homines, a e
multò etiam magis, natui a congregali, adhihent
agenti cogitandxque solertiam. Itaque, nisi ea

LIBER PRIMUS GÌ

virtù», quae constat ex hominibus tuendis, id est,
ex societate generis humani, attingat cogniiionem
rerum, solivaga cognitio & jejuna videatur. Itém-
que magnitudo animi, remota communitate con-
junctionéque humanà, feritas sit quaedam & imma-
nitas. Ita fit, ut vincat cognitionis studium con-
sociatio hominum atque communitas.

Nec verum est, quod dicitur à quibusdam, prop-
ter necessitatem vitae, quòd ea, quse natura desi-
derare^ consequi sine aliis atque efficere non pos-
semus, idcirco istam esse cum hominibus commu-
nitatem & societatem : quòd si omnia nobis, quae
ad victum cultómque pertinet, quasi vTrgulà divi-
na, ut aiunt, suppeditarenlur, tum optimo quisque
ingenio, negotiis omnibus omissis, totum se in
cognitione & scientià collocaret. Non est ita :
nani & solitudinem iugeret, & socium studii qua>
reret ; tum docere, tum discere vellet, tum audire,
tum dicere. Ergo omne officium, quod ad con-
junctionem hominum & ad societatem tuendarn
valet, anteponendum est illi officio, quod cogniti-
one & scientià continetur.

, XLV. Illud forsitan quaerendum sit, num haec
communitas, qfcce maxime est apta natura, sit
etiam moderatioiìi modestiaeque semper antepo-
nenda. Non placet : sunt enim quaedam ita feda,
partim ita (lagitiosa, ut ea, ne conservandae quidern
pa trine causa, sapiens facturus sit : ea Posidonius
eollegit permulta ; sed ita tetra quaedam, ita ob-
scocna, ut dictu quoque videantur turpia. Ka:c
igitur non suseipiet reipublicae causa : ne res qui-
dem publica prò se suscipi volet. Sed hoc coni-
modiùs se r^s hahet, quòd non potest accidere
tempus, ut intersit reipublic* quidquam illorum fa-
tare sapientoni,

62 DB OFFICIIS,

Quare hoc quidem eifectum sit, in officiis deli-
gendis id genus officiorum excellere, quod tenea-
tur hominum societate : etenim cognitionem pru*
dentiàmque sequitur considerata actio; ita fit, ut
agere considerate pluris sit, quàm cogitare pruden-
te!*. Atque haec quidem hactenus : patefactus est
enim locus i se, ut non sit difficile in exquirendo
officio, quod cuique sit prreponendum, videre. In
ipsà autem communitate suntgradus officiorum, ex
quiìnis, quid cuique prcestet, inteliigi possit : ut
prima diis immortalihus, secunda patria?, tertia
pare >+ibus, deinceps gradatim reliquis debeantur.

Quibus ex rebus breviter disputatis inteliigi po-
test, non solùm id homines solere dubitare, hones-
tùmne an turpe sit ; sed etiam, duobus propositi»
honestis, utrum honestius. Eie locus à Panaetio
est, ut supra dixi, praetermissus. Sed jam ad re-
liqua pergamus.

MARCI TULLII

CICERO* IS

DE

OFFICIIS

AD

MARCUM FILIUM

LIBER SECUNDUS.

I. QUEMADMODUM officia ducerentur ab
bonestate, Marce fili, atque ob omni genere virtu-
tis, satis explicatum arbitror libro superiore. Se-
quitur, ut haec officiorum genera persequar, quae
pertinent ad vitaejbiltum, & ad earum rerum, qui-
bus utuntur homines, facultates, ad opes, ad copi-
as ; in quo tum quseri dixi, quid utile, quid inutile ;
timi ex utilibus quid utilius, aut quid maxime utile :
de quibus dicere aggrediar, si pauca priùs de insti-
Juto ac de judicio meo dixero.

Quanquam enim libri nostri complures non mo-
do ad legendi, sed etiam ad scribendi studium ex-
cita veruni ; tamen interdum vereor, ne quibusdam
bonis viris plnlosophise nomen sit invisuin, ini-
jfentdrque in ea tantum me operse & temporis pó-
nere. Ego autem, quamdiu respublica per eo$
gerebatur, quibus se ipsa commiserat, omnes meae
curas cogitationésque in eanj conferebam: cùm

64 DE ©PFICIIS

autem dominatu unius omnia tenerentur, neque es-
se! usquam Consilio aut auctoritati locus, socios de-
xiique tuendee reipublicae summos viros amisissem ;
nec me angoribus dedidi, quibus essem confec-
tus,nisiiis restitissem, nec rursum indignis homine
docto voiuptatibus.

Atque utinam respublica stetisset quo coeperat
statu, nec in homines non tam commutandarum
rerum, quàm evertendarum cupidos incidisset \
primùm enim, ut stante repubiicà facere soleba-
*nus, in agendo plus, quàm in scribendo, operai
poueremus; deinde ipsis scriptis non ea, quae
nunc, sed actiones nostras mandaremus, ut saere
fecimus. Cùm autem respublica, in qua omnia
mea cura, cogitatio, opera poni solebat, nulla esset
omnino, ili se scilicet literae conticuerunt forense*
& ^en?torifie : nihil agere autem cùm animus non
posset in Ms studiis ab initio versatus aetatìs, ex
istimavi honestissimè molestias posse deponi, si
me ad philosophiam retubssem : cui cùm multria
adolescens, discendi causa, temporis tril uisseui,
posteà quàm honoribusinservire coepi, méque >
ium reipublicae tradidi, tantum erat philosoph'.a
loci, quantum saperfuerat amicorum & reipublica>
tempori : id autem omne consumebatur in legen*
ilo; seri' endi otium non erat.

II. Maximis igitur in malis hoc tamen boni
assecuti videmur, ut ea literis mandaremus, quae
nec satis erant nota nostris, & erant cognitione
dignissima. Quid est enim, per deos ! optabilius
sapienti^ ? quid praestantius ? quid homini melius ?
quid homine dignius ? Hanc igitur qui expetunt,
philosophi nominantur; nec quidquam aliud est
philosophia, si interpretari velis, quàm studium sa-
pientiee. Bapientia autem est (ut à veteribus pi '

LIBER SECUftDUS. &

losophis definitum est) rerum divinarurn & humana*
rum, causarómque, quibus hae res continentur, sci-
enza : cujus studimi* qui vituperat, haud sane in-
telligo quidnam sit, quod laudandum putet. Nam
sive oblectatio quseritur animi requiésque curarum ;
qua? conferri cum eorum studiis potest, qui semper
aliquid anquirunt, quod s>ectet & valeat ad bene
beatéque vivendum ? Sive ratio constanti^ virtu-
tisque quaeritur ; aut hsec ars est, aut nulla omnino
per quam eas assequamur: Nullam dicere maxi*
marum rerum artem esse, cùm minimarum sine
arte nulla sit, hominum est parum considerate lo-
quentium, atque in maximis rebus errantium i si
autem est aliqua disciplina virtutìs, ubi ea qu se re-
tur, cùm ab boc discendi genere discesseris ? Sed
hoec, cùm ad philosonhiam cohovtamur, accuratiù»
disputari solent; quod alio quodam libro fecimus.
Hoc autem tempore tantum nohis decìarandrm
fuit, cur, orbati reipublicse muneiibus, ad hoc nos
studium potissimùm contulissemus.
n Occurritur autem nobis, & quidem à doctis &

Sruditis quaerentibus, satisne constanter facere vi-
eamur, qui, cùm percipi nihil posse dicamus, ta-
meri & aliis de rebus disserere soleamus, & hoc
ipso tempora prsecepta officii persequamur. Qui-
bus vellem s itis cognita esset nostra sententia :
non euim sumus ii, quorum vagetur animus -errore.
fnec habeat unquam quid sequatur : quae enim es-
set ista mens, vel quas vita potiùs, non modo dis-
putandi, sed etiam vivendi ratione sublatà ì Nos
autem, ut caeteri alia certa, alia incerta esse di-
eunt; sic ab iis dissentientes alia probabilia, alia
non probabilia esse dicimus. Quid est igitur, quod
me inomediat, ea, quas mini probabilia videantur.
sequi; qu« contrà, improbare; atque affirmandi

OS DE OFFICII^

arrogantiam vitantem, fugere t emeri tate raa, qua? a
sapientià iissidet plurimùm ? Centra autem omnia
disputalur à nostris, quòd hoc ipsum probabile
elucere non posset, nisi ex utì àque parte causarimi
esset facta contentio. Sed hsec explauata sunt in
Academicis nostris satis, ut arbitror, diligenter.
Tibi autem, mi Cicero, quanquam in antiquissimà
Bobilissimaque philosophià, Cratippo auctore, ver-
saris, iis simillimo, qui ista preclara pepererunt 5
tamen hsec nostra, finitima vestris, ignota esse
nolui. Sed jam ad instituta pergamus.

III. Quinque igitur rationibus propositis officii
persequendi, quarum du?a ad decus honestatémque
pertinent; dure ad commoda vitae, copias, opes,
iacultates; quinta ad eligendi judicium, si quando
ea, qua? dixi, pugnare inter se viderentur ; hones-
tatia pars confecta est, quam quidem tibi cupio es-
se notissimam. Hoc autem, de quo mine agimus,
id ipsum est, quod utile appellata*; in quo lapsa
consuetudo deflexit de via, sensimque eo deduci a
est, ut, honestatem ab utilitate secernens, & . cou-
stitueret honestum esse aliquid, quod utile non es-
set, 8c utile, quod non honestum; qua nulla perni-
cies major hominum vita? potuit afferri.

Summà quidem auctoritate philosophi severe
sane, atqiie honesiè, heec tria genera confusa cogi-
ta tione distinguimi: quidquid enifìi justum sit, id
edam utile esse censent : itémque quod honestum,
idem justum: ex quo efficitur, ut, quidquid hones-
tiim sit, idem sit utile. Quod qui parum perspici-
unt, hi saepe, versutos homines & callidos admi-
rantes, malitiam, sapienJiam judicant; quorum er-
rore eripiendus est, oplménue omnis ad eam spem
iraducemìa, ut hoaestis cousiliis justisque factis,
ijoa fraude Ce maiitià se intelligant ea, quse velini,
eonsequ! nosse.

LIETR SECUNDUSv 67

Québ ergo ad vitam hominum tucndam perii-
ncnt, pàrtim sunt inanima, ut aurum, argentum,
ut ea quae gignuntur è terrà, ut alia ejusdem gene-
ris : partim ammalia, quae habent suos impetus,
& rerum appetitus. Eorum autem alia rationis
expertia sunt, alia ratione utentia : expertes ra-
tionis, equi, boves, reliqu» pecudes, apes, quarura
opere efficitur aliquid ad hominum usum atquo
vitam ; ratione autem utentium duo genera pò-
nuntur : unum, deorum : alterum, hominum : deoa
placatos pietas effieiet & sanctitas : proximè au-
tem & secundùm deos, homines hominibus maxi-
me utiles esse possunt. Earumque item rerum,
quae noceant & obsint, eadem divisio est : sed
quia deos noeere non putant, his exceptis, homi-
nes hominibus obesse plurimum, vel prodesse ar-
bitrante* : ea enim ipsa, quae inanima diximus,
pleraque sunt hominum operis effecta, quae nec
haberemus, nisi manus & ars accessissent ; nec
his sine hominum administratione uteremur : ne-
que enim valetudinis curatio, neque navigatio, ne-
que agricultura, neque frugum fructuùmque reli-
quorum perceptio & conservatio sine hominum op-
era ulla esse potuisset.

Jam vero & earum rerum, quibus abundaremug,
exportatio, & earum, quibus egeremus, invectio,
certe nulla esset, nisi his muneribus homines fun-
gerentur. Eadémque ratione nec lapides è terrà
exciderentur ad usum nostrum necessarii, nec fer-
rum, 8és, aurum, argentum effoderentur penitus ab-

dita sine hominum labore & manu.

IV. Tecta vero, quibus & frigorum vis peìlere-

tur, & calorum molestiae sedarentur, unde aut ini-
tio generi humano dari potuissent, aut posteà sub-

reniri, si aut vi tempestatisi aut teme i»*tu; wt

6$ a£ oFFieifS

vetustate cecidissent, nisi communis vita ab Iìoìiì-
inibus harum rerum auxilia petere didicisset ? Ad-
de ductus aquarum, derivationes fluminum, agro-
rum irrigationes, moles oppositas fluctibus, portus
manu factos ; quae unde sine hominum opera habe-
re possemus ? Ex quibus multisque aìiis perspicu-
um est, qui fructus, quaeque utilitates ex rebus iis,
quae sunt inanima, percipiantur, eas nos nullo mo-
do sine hominum manu atque opera capere potu-
isse. Qui denique ex bestiis fructus, aut quas com-
moditas, nisi homines adjuvarent, percipi posset ?
nam & qui principes inveniendi fuerunt, quem ex
quàque belluà usum habere possemus, homines cer-
te fuerunt : nec hoc tempore sine hominum opera
aut pascere eas, aut domare, aut tueri, aut tempes-
tivos fructus ex his capere, possemus : ab eisdém-
que Se ese, quae nocent, interficiuntur ; & quae usui
possunt esse, capiuntur.

Quid enumerem artium multitudinem, sine qui-
bus- vita omnino nulla esse potuisset ? quis enim
segris subveniret, quae esset oblectatio valentium,
qui victus aut cultus, nisi tam rnultae nobis artes
ministrarent ? qui bus rebus exculta hominum vita
tantum distat à vieta & cui tu bestiarum. Urbes
vero sine hominum ccetu non potuissent nec aedi-
fi cari, nec frequentali : ex quo leges morésque con-
stitutiftum juris aequa descriptio, certàque vivendi
-disciplina. Quas res & mansuetudo animorum
consecuta & verecundia est ; eftectùmque, ut es
set vita munitior ; atque ut dando & aècipiendo,
mutandisque facultatibus & commodis nulla re
egeremus.

V. Longiores hoc loco sumus, quàm necesse
est. Quis est enim, cui non perspicua sin* iila,
quae pluribus rerbis à Pansetio commemorantm^

£IBER SBCUNDC8. 69

neminem, neque ducem belli, nec principem do-
mi, magnas res & salutares sine hominum studiis
gerere potuisse ? Commemoratur ab eo Themisto-
cles, Pericles, Cyrus, Agesilaus, Alexander, quos
negat sine adjumentis hominum tantas res efficere
potuisse : utitur in re non dubià testibus non ne-
cessariis.

Atque ut magnas utilitates adipiscimur éonspi- »
ratione hominum atque consensu ; sic nulla tam
detestabilis pestis est, qua? non nomini ab nomine '
nascatur. Est Dicaearchi liber de interitu homi-
num, Peripatetici magni & copiosi : qui, collectis
caeteris causis, eluvionis, pestilentiae, vastitatis,
belluarum etiam repentina? multitudinis, quarum
impetu docet qusedam hominum genera esse con-
sumpta; deinde comparat, quanto plures deleti sint
homines hominum impetu, id est, bellis aut sedi-
iionibus, quàm omni reliquà calamitate.

Cùm igitur hic locus nihil habeat dubitationis,
quin homines plurimùm hominibus & prosint & ob-
sint ; proprium hoc statuo esse virtutis, conciliare
animos hominum, Se ad usus suos adj ungere. Ita-
que, jtjtias in rebus inanimis, qu aeque in usu & trac-
tatione belluarum fiunt utiliter ad hominum vitam,
artibus ea tribuuntur operosis : hominum autem
studia, ad amplificationem nostrarum rerum promp-
ta ac parata, virorum praestantium sapientià Se vir-
tute excitantur.

Etenim virtus omnis tribus in rebus fere verti-
tur : quarum una est in perspiciendo, quid in quà-
que re ve rum rincer (inique sit, quid consentaneum
cuique, quid consequens,-ex quo quaeque gignantur,
qua? cujusque rei causa sit : alterum, cohibere mo-
tus animi turbatos, quos Graeci iraSvi nominant :
appetii ionésque,quas illi ipù, obedientes effimere

li) BE OFFICITI

rationi : tertium, iis, quibuscum congregamur, uti
moderate & scienter, quorum studiis ea, quse natu-
ra desiderat, expleta cumulaiaque haheanius ; per
eos denique, si quid importe tur nobis incommodi,
propulsemus : ulciscamurque eos, qui nocere nobis
canati sunt, tantàque poenà afficiauiusrquaniam x~
quitas humanitàsque patitur.

VI. Quihus autem.;rationibus liane facilita tem
assequi possimus, ut hominum studia complecta-
mur, eàque teneamus, dicemus, neque ita multò
post : sed pauca ante dicenda sunt. Magnani vini
esse in fortuna in utramque partem, vel secundas
ad res vel adversas, quis ignorat ? nam &, cùm
prospero flatu ejus utimur, ad exitus pervehimur
optatos : &, cùm reflavit, affligimur. Hsec igitur
ipsa fortuna cseteros casus rariores habet: primùm
ab inanimis procellas, tempestatesi naufragia;. rui-
nas, incendia; deinde à bestiis ictus, morsus, im«
petus : hsec ergo, ut dixi, rariora. At vero inter-
itus exercituum, ut proximè trium, ssspe multorum:
clades imperatorum, ut nuper summi ac singularis
viri ; invidia? pra^terea multitudinis, atque, ob eas,
bene meritorum ssepe civium expulsiones, calami"
tates,fug8e : rursùsque secunda? res, honores, -im-
peria, Victoria, quanquam fortuita sunt, tamen si*
ne hominum opibus & studiis neutram in partem
effici possunt. Hoc igitur cognito, dicendum est,
quonam modo hominum studia ad utilitates nostra»
allicere atque excitare possimus : quae si /longior
fuerit oratio, cum magnitudine utilitatis compare-
tur ; ita fortassis etiam bre vior videbitur.

Quaecunque igitur homines homini tribuunj ad
eum augendum atque honestandum ; aut benevo-
lenti» gratià faciunt, Cjùm aliquà de causa quempi
am diligunt ; aut honoris, si cujus virtutem suspi

UBEE SECTJNDU5. tfl

ciunt, quémque dignum fortuna quàm amplissima
putant : aut cui fidem habent, Se bene rebus suis
eonsulere arbitrantur : aut cujus opes metuunt ;
aut contrà, à quibus aliquid expectant, ut cùm re-
ges popularésve homines largitiones aliquas propo-
nunt ; aut postremo, predo ac mercede ducuntur ;
quae sordidissima est illa quidem ratio & inquinatisi
sima, & iis, qui eà tenentur, & illis, qui ad eam
confugere conantur : male enim se res habet, cùm,
quod virtute effici debet, id tentate pecunia. Sed
quoniam nonnunquam hoc subsidium ne-
cessarium est, quemadmodum sit utendum eo
dicemus, si priùs iis de rebus, qua? virtuti propiores
sunt, dixerimus. Atque etiam subjiciunt se hom^
ines imperio alterius & potestati, pluribus de cau-
sis : ducuntur enim aut benevolentià, aut benefici-
orum magnitudine, aut dignitatis prsestantia, aut
spe sibi id utile futurum, aut metu, ne vi parere
cogantur, aut spe largitionis promissionibusque
capti, aut postremo ut saepe in nostra republica
videmus, mercede conducti.

VII. Omnium autem rerum nec aptius est quid-
quam ad opes tuendas ac tenendas, quàm diligi,
nec alìenius, quàm linieri. Preclare enim Enni-
us : Qucm metuunt, odemnt ; quem quisque odit9
periisse expetlL Multorum autem odiis nullas opes
posse obsistere, si antea fuit ignotum, nuper est
cognitum. Nec vero hujus tyranni solùm, quem
armis oppressa pertulit civitas, interitus declarat,
quantum odium homintim valeat ad pestem : sed
1 eliquorum similes exitus tyrannorum ; quorum
liaud fere quisquam interitum similem effugit c-
malusenim custos diuturnitatis metus ; contràaue?
benevolentià fidelis est vel ad perpetuitatQR,

X>fì OIFICilS

Sed iis, qui vi oppressos imperio coerceiii, sit
sane adhibeuda ssevitia : ut heris in famulos, si ali-
ter teneri non possimi : qui vero in liberà civilate
ita se instruunt, ut metuantur, his nihil esse potest
dementius : quamvis enim demersae sint leges ali-
cujus opibus, quamvis timefacta libertas; emer-
gunt tamen ha3C aliquando aut judiciis tacitis, aut
cccultis de honore suffragiis : acriores autem mor-
sus sunt intermissas libertatis, quàm retentae. Quod
igitur latissimè patet, neque ad incolumitateni so-
lùm, sed etiam ad opes & potentiam valet pluri-
mùm, id amplectamur, ut metus absit, caritas reti-
neatur ; ita faciìlimè, qua3 volumus, & privatis in
rebus & in republica consequemur. Etenim, qui
se metui volent, à quibus metuentur, eosdem met-
nant ipsi necesse est.

Quid enim censemus superiorem illum Dionys-
ium, quo cruciatu timoris augi solitum ? qui, cultros
metuens tonsorios, candente carbone sibi adurebat
capillum ? quid ? Alexandrum Pheraeum, quo an-
imo vi'xisse arbitramur ? qui (ut scriptum legimus,)
cùm uxorem Theben admodum diligeret, tarnen
ad eam ex epulis in cubicuìum veniens, barbarum,
& eum quidem (ut scriptum est) compunctum no-
tis Threiciis, districto gladio jubebat amteire : pra>
mittebàtque de stipatoli bus suis, qui scrutarentur
arcuias muliebres, &, ne quod in vestimentis oc-
cultaretur telum, exquirerent. O miserum, qui
fideliorem & barbarum Se stigmatiamputaret,quààn
conjugem ! nec eum fefellit opinio : ab eà enim
est ipse propter peliicatus suspicionem interfectus.
Nec vero «ila vis imperii tanta est, qua? pre-
mente metu possit esse diuturna. Testis est Pha-
ìaris, cujus est praster caeteros nobilitata crudelitaa
gui nou ex ìnsidìis interiit? ut is3 queia modo dixì,

LIBRR 3ECUNDUS, io

Alexander: non à paucis, ut^ hic noster : «ed in
quem universa Agrigentìnorum multitudo impetum
fecit. Quid ? Macedones nonne Deinetrium re-
liquerunt, universlque se ad Pyrrhùm coniulerunt ?
Quid ? Lacedaemonios injuslè iraperantes nonne
repente omnes fere socii deseruerunt, spectato-
résque se otiosos praebuerunt Leuctricc3 calamita-
tis ?

Vili. Externa libeniiùs in tali re,quàm domes-
tica recorder. Veruntamen, quamdiu imperiuin
populi Romani benefìciis tenebatur, non injums,
bella aut prò sociis, aut de imperio gerebantur ;
exitus erant beliorum aut mites, aut necessari] ;
regum, populorum, uationum poitus erat & refugi-
um senatus ; nostri autem magistratus imperatorcs-
que ex hac una re maximam laudem capere stude-
bant, si provincias, si socios sequi tate & fide deien-
dissent. Itaque illud patrocininm orbis terree ve-
riùs* quàm imperi um, poterai nominari. Sensim
hanc consuetudinem&discipìiuainjam antea min-
uebamus, post vero SyllaB vietóriam penitus ami?
dinas ; desitum est enim videri quidquam in socios
iniquum, cùm extitisset in cives tanta crudelitas.
Ergo in ilio secata est honestam causam non bon-
esia Victoria : est enim ausila dicere, hastà posila
cùrn bona in foro venderet & bonorum viroium,
& locupletium, & certe civìum, preedam suam se
vendere. N

Secutus est, qui in causa impià, Victoria etiam
foediore, non singulorurn civium bona publicaret,
sed universa^ provincias regionésque uno calami-
tatis jure comprehenderet. Itaque, vexatis & per-
ditis exteris nationibus, ad exemplum amissi impe-
rii portari in tfiumpbo Massiliam vidimus ; & ex
c| urbe triumphari, sine qua nun^uam AO^tri ìmf&

#4 JDE 0FFICII3

ratores ex Transalpinis bellis triumphàrunt. Mul-
ta pra^terea comniemorarem nefaiia in socios, si
hoc imo sol quidquam vidisset indignius. Jure
igitur plectimur : nisi enim multorum impunita
scelera tulissemus, nunquam ad unum tanta perve-
nisse! licentia ; à quo quidem rei familiari» ad
paucos, cupiditatum ad mrilios' improbo^ venit he-
reditas.

Nec vero unquam bellorum chilium semen Se
causa deerit, dum homines perditi hastarn illam
eruentam & meminerint Sz sperabunt, quani P.
Svila cùm vibrasse!, diefatore propinquo suo, idem
sexto & tric esimo anno post à sceleraliore basta
non recessit: alter autem, qui in illà dittatura
scriba fuerat, in hac fuit quaestor urbanus. Ex quo
debet inteliigi, talibus preemiis propositis, nun-
quam defutura bella civiìia. Itaque parietes urbis
modo stant & macent, iique ipsi jam extrema
scelera metuentes: rem vero publicam penitus
amisi ni us : atque in has clades incidimus (redeun-
dum est enim ad propositum) dum metui quàm
cari esse S^diligi maluimus. Qua? si populo Ro-
mano iajWè imperanti accidere potuer'unt, quid
debent putare gingilli ? Quod ciìm perspicuum sit,
benevoientiae vini esae magnani ; metùs, imbeci!-
lam : sequitur, ut disseramus, quibus rebus possi-
mus faci lime eam, quam volumus, adipisci cum
honore & fide caritatezn.

Sed eà non pari ter omnes egemus : nam ad cu-
jusque vitam instituendum accommodandum est,
à multisne opus sit, an satis à paucis diligi. Cer-
tuni igitur hoc sit, idque & primum 8c maxime ne-
cessarium, familiaritatés habere fìdas amantium
nos amicorum, & nostra mirantium : hsec enim est
iaia res prorsus, ut non mjiltùm tlifferat juter suro?

LIBER SECUNXKJS. 'i>

imos Si rnediocres viros; eàque utrisque est pro-
pemodum comparanda. Honore, & gloria, & be-
nevolentià civiuna fortasse non aquè omnes egent ;
sed tamen, si cui base supnetunt, adjuvant ali-
quantum cftm ad cantera, tum ad amicitias com-
parandas.

IX. Sed de amicitia alio libro die tum est, qui
inscribitur La:?.ius. Nunc dicamus de gloria ;
quanquam e^^aoque de re duo sunt nostri libri:
sed attingamus, quandoquidem ea in rebus majo-
ribus admirnstrandis adjuvat plurimùm. Summa
igitur & perfecta gloria constat ex tribus his, si
diligit multitudo, sifidemhabet, sicum admiratione
quàdam honore nosdignosputat. Haec autem,siest
simpliciter brevitérquedicen€lum,quibus rebus par-
iuntur àsingulis, eisdem fereàmultitudine. Sed est
alius quoque quidam aditus ad multitudinem,ut in
universorum animos tanquam influere possimus.

Ac primùm de illis tribus, qua? ante dixi, bene-
volenti» praecepta videamus : qua? quidem benejì-
ciis capitur maxime : secundo autem loco* benefica
voluntate benevolenza movetur, etiam si res forte
non suppetit : vehementer autem ampr multitudi-
nis commovetur ipsà fama &' opinione liberalita-
lis, beneficentiae, justitiae, fidei, omniumqùe earum
virtutum, quae pertinent ad mansuetudìnem mo-
rum ae~facilitatem : etenim illud ipsum, quod hon-
estum decorómque dicimus, quia per se nolis pla-
cet, animósque omnium natura & specie sua com-
movet, maximéque quasi perlucit ex eis, quas
commemoravi, virtutibus ; ideirco illos, in quibus
eas virtutes esse remur, à natura ipsà diligere
cogimur. Atque hse quidem causae diligendo
gravissima3 : possunt enim prseterea nonnulla? esse
lfiviores.

f* EE 0FFICII8

Fides autem ut habeatur, duabus rebus eflki
potest : si existimabimur adepti conjunctam coni
justitià prudentiam: nam & iis fidem habemus,
cjuos plus intelligere, quàm nos, arbitramur, quós-
que &■ futura prospicere credimus, & cùm res aga-
tur, in dis crime nque ventimi sit expedire rem, &
consilium ex tempore capere posse : hanc enim
iitilem homines existimaut, veràmque prudenti-
am : justis autem & fidis hominibus, <lé est, bonis,
ita fides habetur, ut nulla sit in bis fraudis inju-
riaeque suspicio : itaque bis salutem nostrani, bis
fortunas, his liberos rectissimè committi arbitra-
mur. Harum igitur duarum et fidem faciendam
justitià plus pollet: quippe cùm ea sine prudentia
satis habeat auctoritatis, prudentia sine justitià
nibil valeat ad faciendam fidem : quo enim quis
versutior Se callidior est, hoc invisior & suspecti-
or, detractà opinione probitatis. Quamobrem in-
lelligentias justitià conjuncta, quantum volet, ha-
bebit ad faciendam fidem virium: justitià sine
prudentia multùm poterit ; sine justitià nibil vale-.
foit prudentia.

X. Sed ne quis sit admiratus, cur, cùm inter
omnes philosopfcos constet, à meque ipso saepe
disputatum sit, qui imam haberet, omnes ha bere
\rirtutes ; nunc ita sejimgam, quasi possit quis-
quam, qui non idem prudens sit, justus esse : alia
est illa, cùm veritas iosa limatur in disputatane,
subtilitas; alia, cùm ad opinionem communem
omnis accommodatur oratio. Quamobrem ut vul-
gus, ita nos hoc loco loquimur, ut alios fortes, sil-
os bonos viros, alios prudent.es dicamus : populari-
bus enim verbis est agendum S: usitatis, cùm lo-
quamur de opinione populari ; idque eodem modo
feci! Paneetius. Sed ad propositum revertaniur.

LIBER SECILNDTJS. ff

Efat igitur ex tribus, quae ad gloriam pertinente
hoc tertium, ut cum adrniratione hominum honore
ab iis digni judicaremur. Admirantur igitur com-
muniter illi quidem omnia, quae magna & praeter
opinionem suam animadverterunt : separati m au-
tem in singulis5si perspiciunt nec opinata quasdam
bona. Itaque eos viros suspieiunt, maximisque
efferuut laudibus, in qaibus existimant se excel-
Ientes quasdam & singulares virtutes perspicere :
despiciunt autem eos & contemnunt, in quibus ni-
hil virtù tis, nihil animi, nihil nervorum putant.
Non enim omnes eos contemnunt, de quibus male
existimant : nam quos improbos, maledicos, frau-
dulentos putant, & ad faciendam injuriam instruc-
tos, eos contemnunt quidem neutiquam, sed de his
male existimant. Quamobrem (ut ante dixi) con-
temnuntur iì, qui nec sibi nec alteri, ut dicitur :
in quibus nullus labor, nulla industria, nulla cura
est.

Adrniratione autem afficiuntur ii, qui anteire
caeteros virtute putantur, & cùm omni carere de-
decore, tum vero iis vitiis, quibus alii non facile
possunt obsistere. Nam & voluptates, blandissi-
mae domime, majores partes animi à virtute detor-
quent : & dolorum cùm admoventur faces, praeter
modum plerique exterrentur : vita, mors, divitia?,
paupertas, omnes homines vehementissimè per-
movent: qua3 qui in utramque partem excelso
animo magnóque despiciunt, cùmque aliqua bis
ampia &. honesta res objecta est, totos ad se con-
vertit & rapit; tum quis non admiretur splendo-
rem pulchritudinémque virtutis ?

XI. Ergo & haec animi despicientia admira-
bilitatem magnam facit; & maxime justitia (ex
qua una virtute boni viri appellantur) mirifica

73 DE OJTFiCIIS

quidam res mullitudini videtur: nec iujurià: ' >
mo enioi justus esse potest, qui mortem, qui dolo-
rem, qui exilium qui egestatem timet; aut qui ea,
quae sunt bis contraria, acuitati anteponiti
Maximéque admirantur eurn, qui pecunia non
movetur; quod in quo viro perspectum sit, hunc
igni spectatum arbitrante. Itaque illa tria, quae
proposita sunt ad gìoriam, omnia justitia confici! ;
& benevolerìtiam, quòd prodesse vult plurimis;
Se, ob eandem causarti, fìdem ; & admirationem,
quòd eas res spernit & uegligit, ad quas plerique
infiammati aviditate rapiuntur.

Ac meà quidem sententià omnis ratio atque in-
stitutio vitae adjumenta hominum desiderat ; in
primisque, ut babeas quibuscum possis familiares
conferre sermones ; quod est difficile, nisi speciem
prae te boni viri feras. Ergo etiam solitario nomi-
ni, atque in agro vitam agenti, opinio justitiae ne-
cessaria est : eóque etiam magis, quòd, si eam non
ìiabebunt, injusti habebuntur, & nullis praesidiis
septi multis afficientur injuriis.

Atque iis etiam, qui vendunt, emunt, conducunt,
locant, contrahendisque negotiis implicante, jus-
titia ad rem gerendam necessaria est : cujus tanta
vis est, ut ne illi quidem, qui maleficio & scelere
pascuntur, possint sine uìià particulà justitiae vi-
vere : nam, qui eorum cuipiam, qui un^j latrocin-
antur, furatur aliquid aut eripit, is sibi ne in latro-
cinio quidem relinquit locum : ille autem,qui arebi-
pirata dicitur, nisi sequabiliter preedam dispertiat,
aut occiditur à sociis, aut relinquitur. Quinetiam
leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas
observent : itàque propter sequabilem praedae par-
titionem & Bardylis Illyrius latro, de quo est apud
Theopompum, magnas opes habuit; & multò ma-

LIBER SECUNDCS. *9

jores Viriatus Lasitanus, cui quidem etiam exer-
citus nostri imperatorésque cesserunt : quem C.
Laelius, is, qui sapiens usurpatur, praetor fregiti
comminuit, ferocitatémque ejus itarepressit, ut fa-
cile bellum reliquis traderet. Cùm igitur tanta
vis justitiae sit, ut ea etiam latronum opes firmet
atque augeat, quantam ejus vim inter leges 8cjudi-
cia, in constitutà republicà fore putamus ?

XIL IVIihi quidem non apud Medos solùm, ut
ait Herodotus, sed etiam apudmajores nostros, jus-
titiae fruendae causa videntur olim bene morati re-
ges constituti. Nam, cùm premere tur inops mul-
titudo ab iis, qui majores opes habebaut, ad unum
aliquem confugiebant virtute praestantem, qui,
cùm probiberet injurià tenuiores, aequitate costi-
tuenda summos cum infimis pari jure retinebat.
Eadémque constituendarum Iegum l'uit causa, quae
regum : jus emm semper quaesitum est sequabile :
neque enim aliter esset jus : id si ab uno justo &c
bono viro consequebantur, eo erant contenti : cùm
id minùs contingeret, leges sunt inventai, quaecum
omnibus semper una atque eàdem voce loqueren-
tur. Ergo hcc quidem perspicuum est, eos adim-
perandum deligi solitos, quorum de justitià magna
esset opinio multitudinis. Adjuncto vero, ut iidem
dtiam prudentes baberentur, nibil erat, quod ho-
mines bis auctoribus non posse consequi se arbitra-
rentur. Omni igitur ratione colenda, & retinen-
da justitià est ; tum ipsa propter sese ; nam aliter
justitià non esset : tum propter amplificationem
honoris & gloriai. Sed, ut pecuniae non quseren-
dae solùm ratio est, sed etiam collocando, quae per-
petuos sumptus suppeditet, nec solùm necessario?,
sed etiam ìiberales ; sic gloria & quaerenda & col-
locanda ratione est.

H

80 DE OFFICI!»

Quanquam praeclarè Socrates hanc viam ad
gloriarti proximam & quasi compendiariarn diee-
bat esse, si quis id ageret, ut, qualis haberi vellet,
talis essetJ Quòd si qui simulatone & inani os-
tentatione, & ficto non modo sermone, sed eti-
am vultu, stabilem se gloriam consequi posse ren-
tur, vehementer errant. Vera gloria radices agit,
atque etiam propagato : ficta omnia celeriter, tan-
quam flosculi, decidunt, nec simulatum potest quid-
quam esse diuturnum. Testes sunt permulti in u-
tramque partem ; sed, brevitatis causà,familià con-
tenti erimus una : Tib. enim Gracchus, P. filius,
tamdiu laudabitur, dum memoria rerum Romana-
rum manebit : at ejus tìlii, nec vivi probantur bo-
nis, & mortui numerum obtinent jure caesorum.

XIII. Qui igitur adipisci veram gloriam volet,
justitise fungatur officiis. Ea qua? essent, dictum
est libro superiore. Sed, ut facillimè, quales simus
tales esse videamur, etsi in eo ipso vis maxima
est, ut simus ii, qui haberi velimus ; tamen quae-
dam prsecepta danda sunt : Nam, si quis ab ineun-
te setate habet «ausam celebritatis & nominis, aut
à patre acceptam (quod tibi, mi Cicero, arbitror
contigisse), aut aliquo casu atque fortuna ; in hunc
oculi omnium conjiciuntur, atque in eum, quid a-
gat, quemadmodum vivat, anquiritur ; &, tanquam
in clarissimà luce versetur, ita nullum obscurum
potest nec dictum ejus esse nec factum. Quorum
autem prima aetas, .propter humilitatem & obscuri-
tatem, in hominum ignoratione versatur ; hi, simui
ac juvenes esse coeperunt, magna spectare, & ad
ea rectis studiis debent contendere ; quod eò firmi-
ore animo facient, quia non modo non invidetaril-
li eetati, verùm etiam faveto.

LIBER SECUNDUS. 81

Prima igitur est adolescenti commendatio ad
gloriam, si qua ex bellicis rebus comparari potest,
in qua multi apud majores nostros extiterunt : sem-
per enim fere bella gerebantur. Tua autem jetas
incidit in id bellum, cujus altera pars sceleris ni-
mium habuit, altera felicitatis parum : quo tamen
in bello, cùm tePompeius alae alteri praefecisset,
magnani laudem a summo viro & ab exercitu con-
sequebare,equitando,jaculando, omni militari la-
bore tolerando. Atque ea quidem tua laus pariter
cum republicà cecidit : mihi autem hsec oratio sus-
cepta non de te est, sed de genere toto : quamo-
brem ad ea, quae restant, pergamus.

Ut igitur in reliquis rebus multò majora sunt
opera animi, quàm corporis ; sic hae res, quas per-
sequimur ingenio ac ratione, graviores sunt, quàm
iilae, quas viribus. Prima igitur commendatio pro-
ficiscitur à modestia, tum pietate in parentes, tum
in suos benevolentià. Facillimè autem & in op-
timam partem cognoscuntur adolescentes, qui sé
ad claros Se sapientes viros, bene consulentes rei-
publiese, contulerunt ; quibuscum si frequentes
sunt,opinionem afferunt populo,eorum fore se simi-
les, quos sibi ipsi delegerunt ad imitandum.

P. Rutilii adolescentiam, ad opinionem & in-
nocentiae Sz juris scientiae, P. Mucii commenda-
vit domus : nam L. quidem Crassus, cùm esset
admodum adolescens, non aliundemutuatus est,
sed sibi ipse peperit maximam laudem ex il là ac-
cusatione nobili Se gloriosa : 8c, qua aetate qui ex-
ercentur, laude affici selent (ut de Demosthene
accepimus) ; eà eetate L. Crassus ostendit, id se
in foro optimè jam facere, quod etiam tum poterai
domi cum laude meditali.

82 DE OFFICIIb

XIV. Sed, cùm duplex ratio sit orationis, qua*
rum in aiterà senno sit, inaitela còntentio; non
estid quidem dubium, quin còntentio orationis
majorem vim habeat ad gloriam : ea est enim,quam
eloquentiamdicimus : sed tamen difficile dictu est,
quantopere conciliet animos hominum comitas af-
fabilitàsque sermonis. Extant epistola^ & Philip*
pi ad Alexandrum, Se Antipatri ad Cassandrum,
& Antigoni ad Philippum filium, trium prudentis-
simorum (sic enim accepimus), quibus prsecipiunt,
utoratione benigna multitudinis animos ad bene^
volentiam alliciant, militégque blande appellando
deliniant: Quae autem in multitudine cum con-
tentione habetur oratio, ea ssepe universam exei-
tat : magna est enim admiratio copiose sapiente^
que dicentis : quem qui audiunt, intelligere etiam
& sapere plus quàm cseteros arbitrantur ; si vero
inest in oratione mista modestiae gravitas, nil ad-
mirabilius fieri potest ; eóque magis, si ea sunt in
adolescente.

Sed, eùm sint plurima causarum genera, quae
eloquentiam desiderant, multique in nostra repub-
licà adolescentes, & apud judices & apud senatum,
dicendo laudem assecuti sint ; maxima est admi-
ratio in judiciis : quorum ratio duplex est: nam
ex accusatione & defensione constat ; quarum etsi
laudabilior est defensio, tamen etiam accusatio
probata perssepe est, Dixi paulo ante de Crasso.
Idem fecit adolescens M. Antonius, Etiam P.
Sulspicii eloquentiam accusatio iliustravit, cùm
seditiosum Se inutilem civem, C. Norbanum, inju-
dicium vocavit. Sed hoc quidem non est saepe
faciendum ; nec unquàm nisi aut reipubliese causa,
ut ii, quos ante dixi ; aut ulciscendi, ut duo Lucul-
li ; aut patrocinio, ut nos prò Siculis : prò Sardis:

LI BER SECUNDUS. 83

Julius. In accusando etiam Man io Àquiìio L.
Fusii cognita industria est. Semel igitur, aut non
saepe certe : sin erit, cui faciendum sit ssepius, rei-
publicae tribuat hoc muneris, cujus inimicos ulcis-
ci saepius, non est reprehendendum. Modus tamen
adsit : duri enim hominis, vel potiùs vix hominis
videtur, periculum capitis infette multis. Id cùm
periculosum ipsi est, tum etiam sordidum ad la-
mam, cominittere ut accusator nominetur: quecl
contigit M. Bruto, summo genere nato, iliius tilio,
quijuris civiìis in primis peritile fuit.

Atque etiam hoc prseceptum officii diligenter
tenendum est, ne quem unquam innoeentem judi-
cio capitis arcessas : id enim sine scelere fieri
nullo pacto potest ; nam quid est tam ìnhumanum,
quàm eloquentiam, à natura ad salutem hominum
k ad conserva tionem datam, ad honorum pestem
perniciémque convertere ? Nectamen, uthocfu-
giendum est, ita hahendum est religioni, nocentem
aliquando,modòne nefarium impiùmque,defendere :
vult hoc multitudo, patitur consuetudo, fert etiam
humanitas. Judicisest,semperincausis verumsequi ;
patroni, nonnunquam verisimile, etiam si minùs sit
vermn, defendere : quod scribere,pra?sertim cùm de
philosophià scriherem, non auderem, nisi idem
placeret gravissimo Stoicorum Panando. Maxi-
me auteni & gloria paritur & gratia defensionibus ;
eóque major, si quando accidit, ut ei subveniatur,
qui potentis alicujus opibus circumveniri urgerique
videatur : ut nos & ssepe alias, & adolescentes
contra L. Syilae dominantis opes prò Sex. Roscio
A merino fecimus ; quae, ut scis, extat oratio.

XV. Sed expositis adolescentium officiis, quse
valeant ad gloriam adipiscendum, deinceps de be-
aencentia ac liberalitaté dicendum est ; cujus est
H 2

o4 DE OFFICHS

ratio duplex ; nam aut opera benigne fit indigen-
tibus, aut pecunia : facilior est hsec posterior, locu-
pleti praeserlim ; sed Illa lautior ac splendidior, Se
viro forti claróqne dignior : quanquam enim in u-
f roque inest gratificandi liberalis voluntas, tamen
altera ex arca, altera ex viriate depromitur : lar-
gitióque, qua? fit ex re familiari, fontem ìpsum be-
nignilatisexhaurit: ita benignitatc benignità» tot-
ìitur ; qua quo in plures usus sis, eo minùs in
multos uti possis.

At qui opera, id est, virtute & industria, benefici*
Se liberales erunt; primììm quo pluribus profue-
rint, eo plures ad benigne faciendum adjutores ha-
bebunt ; deinde consuetudine beneficenti® para-
tiores erunt & tanquam exercitatores, ad bene de
muitis promerendum. Preclare epistola qua*
dam Alexandrum fi! min Phiiippus accusat quòd
largitione benevolentiamMacedonum consectetur.
Quce te, malum ! inquit, ratio in isiàm spem indux-
ii, ut cos tibifideles putaresfore, quos pecunia cor-
rupisses ? An tu id agis, ut Macedones non te reg-
em siium, sed ministrimi & precbitorem spcrentfore?
Bene ministrimi & prcebitorem, qui sordidum regi:
meìiùs etiam, quòd largitionem corruptelam esse
dixit : fit enim deterior, qui accipit, atque ad idem
semper expectandum paratior. Hoc il le filio ; sed
preeeeptum putemus omnibus. Quamobrem id
quidem non dubium est, quin illa benignitas,
quse constat ex opera & industria, Se honestior sit,
& latiùs pateat, & possit prodesse pluribus.

Nonnunquam tamen est largiendum, nec hoc
benignitatis genus omnino repudiandum est ; & sas-
pe idoneis hominibus indigentibus de re familiari
impertiendum : sed diligenter atque moderate :
multi enim patrimonia eifuderunt inconsulte largi-
endo : quid aliterà est stu!tius3 quàro, quod liben--

LIBER SECUXDUS. 85

ter facias, curare ut id diutiùs facere non possis ?
Aique etiam sequuntùr largitionem rapina? : cùm
enim dando egere cooperili!, alienis bonis mauus
afferre coguntur ; ita cimi bene voientise comparan-
do causa benefìci esse velini, non tanta studia as-
sequuntur eorum, quibus ademerunt. Quamobrem
nec ila ciaudendaest res tamil iaris, ut eam benig-
nitatis aperire non possi t; nec ita reseranda, ut pa~
teat omnibus : modus adhibeatur, isque referatur
ad iacul iates, Omnino meminisse debemus id,
quod à qos Iris honiinibus sanissime usurpatura
jam in proverbii consuetudinem venit, largitionem
fimdum non habere : etenim quis potest modus
esse, cùm 6c idem qui consuèrunt, & idem ilìud alii
desiderent ?

XVI. Omnino duo sunt genera largorum, quo-
rum alteri prodigi, alteri libera Ies ; Prodigi, qui
epulis Sz \ iscerationibns, & gladiatorum muneribus,
ludorum venationùmque apparata, pecunias, prò
ftmdunt in eas res, quarum rnemoriam aut brevem
aut nullam omnino sint relicturi : liberaies autem,
qui suis facuìtatibus aut captos à praedonibus redi*
muiit, aut 83s alienimi suscipiunt amicorum, aut in
filiarum colìocatlone adjuvant,autopituiantur in re
vel quserendà ve! augendà. Itaque miror, quid in
mentem venerit Theophrasto,in eo libro, quem de
divitiis scripsit ; in quo multa prseclarè, illud ab-
surdè : est enim multus in laudandà magnifteentià
& apparatione popuiarium munerum, taliùmque
sumptuum facultatem, fructum divitiarum putat :
mihi autem iile fmetus liberalitatis, cujus exempla
panca posili, multò etiam major videtur c£certior.
Quanto Aristoteles graviùs& verìusnosreprehendit
quihas pecuniarumeffusionesnon admiremur, qua3
fiant ad mul ti li idlnem deliniendani. At ii, qui ab Los tè

86 DE OFFICIIS

9

obsidentur, si emere aquce sexta riunì mina coge-
rentur, hoc primo incredibile nobis videri, omnés-
que mirari ; sed, cùm attenderint, veniam necessi-
tati dare : in his immanibus jacturis infinitisque
sumptibus nihil nos magnopere mirari ; cùm prae-
sertim nec necessitati subveniatur,nec dignitas au-
geatur: ipsàque iìla delectatio muìtitudinis sit ad
breve exiguumque tempus : eaque à ievissinio
quoque : in quo tamen ipso una cuna satietate me-
moria quoque moriatur voìuptatis. Bene etiam
colligit, ha)c pueris, & muiierculis, & servis, 8c
servorum simillimis liberis, esse graia : gravi ve-
ro nomini, & ea, quae fìunt, judicio certo ponde-
ranti, probari posse nullo modo.

Quanquam intelligo, in nostra civitate inveter-
asse jam à'bonis temporibus, ut splendor eediiita-
tum ab optimis viris postuletur : itaque & P. Cras-
sus, cùm cognomine dives tum copiis, functus est
sedilitio maxirno muneie : & paulo post L. Cras-
bus eum omnium hominum moderatissimo, Q. Mu-
cio,magnifìcentissimà abilitate functus est: deinde
C. Claudius, Appii filius : multi post, Lucuili,
Fcrtensius, Silanus : omnes autem P. Lentulus,
me consule,vicit superiores : lume est Scaurus im-
itatus. Magnincentissima vero nostri Pompeii
munera secundo consulatu : in quibus omnibus
quid mihi placeat, vides.

XVII. Vitanda tamen est suspicio avaritia?.
Mamerco homini divitissimo, praetermissio aedili-
tatis consulatfìs repulsam attulit. Quare & si pos-
tulatur a populo, bonis viris si non desiderantibus,
attamen approbantibus, faciendum est, modo prò
facultatibus ; nos ipsi ut fecimus : & siquando al-
iqua res major, atque utilior, populari largitione
acquiritur; ut Oresti nuper prandia in semitis de-

«•n mas nom

LIBER SECUNDUS. 87

eurnae nomine magno honori fuerunt. Ne Marco
quidem Scio vitio datum est, quòd in cantate asse
modium popul© dedit ; magna enim se & invetera-
ta invidia, nec turpi jacturà, quando erat aedilis,
nec maxima lioeravit. Sed honori summo nuper
nostro Miloni fuit, quòd gladiatoribus emptis rei-
publicae causa, quas salute nostra continebatur, ora-
nes P . C lodii oonatus furorésque* compressit. C au-
sa igitur largiiionis est, si aut necesse est, aut
utile.

In his autem ipsis mediocritatis regula optima
est. L. quidem Philippus Q. filius, magno vir in-
genio in primisque clarus, gloriari solebat, se sine
ullo munere adeptum esse omnia, quse haberentur
amplissima. / Dicebat idem C. Cuiro. Nobis quo-
que licet in hoc quodammodo gloriari : nani prò am-
plitudine honorum, quos cunctis suffragiis adepti
sumus nostro quidem anno, quod contigit eorum
nemini, quos modo nominavi, sane exiguus sump-
tus sedilitatis fuit. *

Atque etiam illa? impensa? meliores sunt, muri,
navalia, portus, aquarurn ductus, omniàque quae
ad usum reipublicae pertinent : qiranquam quod
prassens tanquam in manum datur, jucundius est ;
tamen hasc in posterum gr&tiora. Theatra, porti-
cus, nova tempia, verecundiùs reprehendo propter
Pompeium : sed doctissimi non probant ; ut &
hic ipse Pan?etius,quemmultùmin bis iibris secu*
tus sum, non interpretatus ; & Phalereus Deme-
trius, qui Periclem principem Graeciee vituperat,
quòd tantam pecuniam in praeclara illa propylcea
conjecerit. Sed de hoc genere toto in iis Iibris,
quos de repubìicà scripsi,diligenter est disputatum.
Tota igitur ratio taliuro largitionum genere vitio-
$a est, temporibus necessaria ; & tum ipsa & ad

88 DE 0FFICI1S

facultates accommodanda, & medioeritate mode-
randa est.

XVIII. In ilio autem altero genere largiendiy
quod à liberalitate proficiscitur, non uno modo in
disparibus,causis affecti esse debemus.

Alia causa est ejus, qui calamitate premitur ;
& ejus, qui res meliores queerit, nullis suis rebus
adversis. Propensior benignitas esse debebit in
calamitosos, nisi forte erunt digni calamitate : in
iis tamen, qui se adjuvari volent, non ut ne affli-
gantur, sed ut altiorem gradum ascendant, restricti
omnino esse nullo modo debemus ; sed in deligen-
dis idoneis judicium & diligentiam adhibere : nam
prseclarè Ennius;

Bcnefacta male locata, malefatta arbitror.
Quod autem tributum est bono viro & grato, in eo,
cùm ex ipso fructus est, tum etiam ex caeteris : te-
meritate enim remota, gratissima est liberalitas ;
eóque eam studiosiùs plerique laudant, quòd sum-
mi cujusque bonitas commune perfugium est om-
nium. Danda igitur opera est, ut hos beneficile
quàm plurimis afficiamus, quorum memoria libe-
ris posterisque prodatur, ut iis ingratis esse non
liceat : omnes enim immemorem beneficii ode-
runt ; eamque injuriam in deterrendà liberali tate
sibi etiam fieri ; eumque, qui faciat, cominunem
hostem tenuiorum putant.

Atque heec benignitas etiam reipublicse utilis
est, redimi è servitute captos, locupletari tenuio-
res ; quod quidem vulgo solitum fieri ab ordine
nostro, in oratione Crassi scriptum copiose vide-
mus. Hanc ergo consuetudinem benignitatis lar-
gitioni munerum longè antepono : haec est gravi-
um hominum atque magnorum ; illa quasi assen-

LIBER SECUNDUS. ^ 89

tatorum populi* multitudinis levitatem voluptate
quasi titillantium.

Conveniet autem,cùm in dando munincum esse,
tum in exigendo non acerbùm ; in omnique re
contrahendà, vendendo, emendo, conducendo,
locando, vicinitatibus &<.confìniis, aequum & faci-
lem ; multa multis de jure suo cedentem ; à litibus
vero, quantum liceat, & nescio an paulo plus ed-
am, quàm liceat, abhorrentem : est enim non
modo liberale, paulum nonnunquam de suo jure
decedere, sed interdum etiam fructuosum. Ha-
benda autem est ratio rei familiaris quam quidem
dilabi sinere, flagitiosum est ; sed ita, ut illiberal-
itatis avaritiaeque absit suspicio : posse enim lib-
erali tate uti, non spoliantem se patrimonio, nimi-
rum is est pecunia^ fructus maximus. Rectè eti-
am à Theophrasto est laudata hospitalitas : est
enim, ut mihi quidem videtur, valde decorum, pa-
tere domos hominum iliustrium illustribus hospiti-
bus : idque etiam reipublicae est ornamento, hom-
ines externos hoc liberalitatis genere in urbe nos-
tra non egere : est autem etiam vehementer utile
iis, qui honestè posse multum volunt, per hospites
apud externos populos valere opibus & gratià.
Theophrastus quidem scribit, Cimonem Athenis
etiam in suos curiales Laciadas hospitalem fuisse :
ita enim instituisse, & viliicis imperavisse, ut om-
nia prseberentur, quicunque Laciades in villam
suam divertisset.

XIX. Quae autem opera, non largitione benefi-
cia dantur, haec tum in universam rempublicam,
tum in singulos cives conferuntur : nam in jure
cavere, Consilio juvare, atque hoc scientiae genere
prodesse quàm plurimis, vehementer & ad opes au-
gendas pertinet & ad gratiam, Itaque cùm multa

90 DE OFFICIA

preclara majorum, tum quòd optimè constituti
juris civiiis summo semper in honore fuit cognitio
atque interpretatio : quam quidem, ante hanc con-
fusionem temporum, in possessione sua principes
retinuerunt ; nunc, ut honores, ut omnes dignitatis
gradus, sic hujus scientise splendor deletus est :
idque eò indignius, quòd eo tempore hoc contigit,
cùm is esset, qui omnes superiores, quibus honore
par esset, scientià facile vicisset. Haec igitur op-
era grata multis, & ad beneficiis obstringendos
homines accoramodata.

Atque huic arti finitima est dicendi gravior fac*
ultas, & gratior, & ornatior. Quid enim eloquen-
ti», prsestabilius, vel admiratione audientium, vel
»pe indigentium, vel eorum, qui defensi sunt, gra-
tià ? Huic quoque ergo à majoribus nostris est
in toga dignitatis principatus datus. Diserti igi-
tur hominis, & facile laborantis, quodque in patriis
est moribus, multorum causas & non gravate &
gratuito defendentis, beneficia & patrocinia late
patent.

Admonebat me res, ut hoc quoque loco inter-
missionem eloquenti», ne dicam interitura,deplo-
rarem, ni vererer, ne de meipso aliquid viderer
queri. Sed tamen videmus, quibus extinctis ora-
toribus, quàm in paucis spes, quanto in pauciori-
bus facultas, quàm in multis sit audacia. Cùm au-
tem omne3 non possint, ne multi quidem, aut
jurisperiti esse aut diserti ; licet tamen open* pro-
desse multis, beneficia petentem, commendantem
judicibus & magistratibus, vigilantem prò re alteri-
us, eos ipsos, qui aut consuluntur aut defendunt,
rogantem : quod qui faciunt, plurimum grati»
consequuntur, latissiméque eorum manat indus-
tria.

fJBER 3ECÙNDUS* &1

Jam illud non sunt admonendi (est enim in
prom| tu,) ut animum advèrtant, cùm juvare alios
veli iit, ne quos oifendant : seepe eqim aut eos la>
dunt, quos non debent ; aut eos, quo3 non expe-
dit: si imprudentes, negligenti» est; si scientes,
temeritatis. Utendum etiam excusatione adver-
sùs eos, quos invilus oSfendas, quacunque possis,
quare id, quod feceris, necesse fuerit, nec aliter fa-
cere potuerìs ; cseterisque operis & offìciis erit,
Quoti violatimi est, com;>ensandum:

XX. Sed, cùm in hominibus juvandis aut mo-
res spectari aut fortuna soleat, dictu quidem est
proclive, itàque vulgo loquuutur, se in beneficiis
collocandis mores hominum, non fortunam sequi.
Honesta oratio est : sed quis est tandem, qui ino-
pis & optimi viri causes non anteponat, in opera
dandà, gratiam fortunati & potentis ? à quo enim
expeditior & celerior remunera tio fore videtur, in
eum fere est voluntas nostra propensior. Sed anim-
advertendumestdiligentiùs,quse natura rerum sit:-
nimirum enim inops ille, si bonus est vir, eliam si
referre gratiam non potest, habere certe potest.
Commodè autem, quicunque dixit, Pecuniam qui
habeat, non reddidisse ; qui reddiderit, non habere :
gratiam autem & qui retulcriU habere ; Se qui ha-
beat) retulisse : At, qui se locupletes, honoratos,
beatos putant, hi ne obligari quidem beneficio vo-
lunt : quinetiam beneficium se dedisse arbitrantur,
cùm ipsi quamvis magnum aliquod acceperint ; at-
que etiam à se aut postulari aut expectari aliquid
suspicantur : patrocinio vero se usos, & clientes
appeilari, mortis instar putant. At vero ille ten-
nis, cùm, quidquid factum sit, se spectatum, non
fortunati! putet ; non modo illi, qui est, meritus,
sed etiam illis,. à quibus expectat (eget enim mul-

I

92 DE OFFiciis

tis,) gratum se videri studet : neque vero veifois
auget suuin munus, si quo forte fungitur, sed etiara
extenuat. Videndumque illud est, quòd, si opu-
lentum fortunatumque defenderis, in ilio uno, aut
forte in liberis ejus, manet gratia : sin autem ino-
pem, probum tamen & modestum ; omnes non im-
probi humiles, quse magna in populo multitudo est,
praesidium sibi paratum vident. Quamobrem me-
liùs apud bonos, quàm apud fortunatós, beneficium
eolìocari puto.

Banda omnino opera est, ut omni generi satisfa-
cere possimus : sed, si res in contentionem veniet,
nimirum Themistocles est auctor adhibendus, qui
cùm consuleretur, utrùm bono viro pauperi, an mi-
nùs probato diviti filiam collocaret ; Ego vero, in-
quit inalo virimi, qui pecunia egeat, quàm pecuniam
qucc viro. Sed corrupti mores depravaiique sunt
admiratione divitiarum : quarum magnitudo quid
ad unumquemque nostrum pertinet ? illuni Portas-
se adjuvat, qui habet : ne id quidem semper : sed
fac juvare ; utentior sane sit, honestior vero quo-
modo ? Quòd si etiam bonus erit vir, ne impediant
divitiae ; quo minùs juvetur, modo ne adjuvent;
sitque omne judicium, non quàm locuples, sed qua-
lis quisque sit.

Extremum autem prseceptum in beneficiis ope-
ràque dandà est ; ne quid contra aequitatem con-
tendas, ne quid per injuriam : fundamentum enim
perpetua? commenda tionis k. famse est justitia, sine
qua nihil potest esse laudabile.

XXI. Sed quoniam de eo genere beneficiorr
dictum est, quse ad singulos spectant ; deinceps de
lis, quse ad universos, quseque ad rempublicam per-
tinent, disputandum est. Eorum autem ipsorum
partim ejusmodi sunt, ut ad universos clves perti-

LJBER SECUNDUS. 9£

ìieant; partim singulos ut attingant; quae sunt etiam
gratiora. Danda est opera omnino, si possit, u-
trisque ; nec minùs, ut etiam singulis consulatur :
sed ita, ut ea res aut prosit, aut certe ne obsit rei-
publicae. C. Gracchi frumentaria magna largitio ;
exhauriebat igitur serarium ; modica M. Octavii, Se
reipublicae tolerabilis, & plebi necessaria : ergo Se
civibus Se reipubliese salutaris.

In primis autem videndum erit ei, qui rempubli-
cam administrabit, ut suum quisque teneat, neque
de bonis privatorum publicè diminutio fiat : per-
niciose enim Philippus in tribunatu, cùm legem a-
grariam ferret, quam tamen antiquari facile passus
est, & in eo vehementer se moderatum praebuit ;
sed cùm in agendo multa populariter, tum illud
male, Non esse in civitate duo millia hominum, qui
rem haberent. Capitalis oratio, & ad 83quationem
bonorum pertinens ; qua peste quse potest esse
major ? Hanc enim ob causam maxime, ut sua ten-
erent, respublicae civitatésque constitutae sunt :
nani, etsi duce natura congregabantur homines, ta-
men spe custodi© rerum suarum, urbium presidia
quserebant.

Danda etiam opera est, ne, quod apud majoreS
nostros saepe fiebat, propter aerarti tenuitatem as-
siduitatémque bellorum, tributum sit conferendum :
idque ne eveniat, multò ante erit providendum.
Sin qua necessitas hujus muneris alicui reipublicas
obvenerit (malo enim quàm nostrae ominari ; neque
*amen de nostra, sed de omni republicà disputo,)

nda erit opera, ut omnes intelligant, si salvi es~
_ velìnt, necessitati esse parendum.

Atque etiam omnes, qui rempublicam guberna-
bunt, consulere debebunt, ut earum rerum copia sit,
juae sunt necessari© ; quarum qualis comparatie

»4 »E 0FFICII3

fieri soleat & debeat, non est necesse disputare :
est enirn in promptu : tantum locus attingendus
fuit. ■

Caput autem est in omni procuratione negotii
& muneris public!, ut avaritiae pellatur etiam mini-
ma suspicio. Utinam, inquit C. Pontius Samnis,
ad illa tempora me fortuna reservàsset, & tum es-
sem natus, si quando Romani dona accipere cce-
pissent ! non essem passus diutiùs eos imperare,
Na3 iìli multa secula expectanda fuenmt : modo e-
nim hoc malum in hanc rempublicam invasit : ita-
que facile patior tunc potiùs Pentium fuisse, siqui-
dem in ilio tantum fuit roboris. Nondum centum
& decem anni sunt, cìim de pecuniis repetundis à
L. Pisone lata est lex, nulla antea cùm fuisset at
vero postea tot leges, & proxim^e quoque duriores
tot rei, tot damnati, tantum Itaìicum bellum prop-
ter judiciorum metum excitatum ; tanta, sublatis
Iegibus &. judieiis, expilatio direptióque sociornm,
ut imbecilitate aliorum, non nostra virtute valea-
mus.

XXIT. Laudat Africanum Pansstius, quòd fue-
rit abstinens. Quidn? laudet ? sedin ilio alia ma-
jora : laus enim abstinentise nonhominisestsolùm,
sed etlam tenr-oram illorum. Omni Macedonum
gaza, quae fuit maxima, potitus est Paulus : tantum
in Eerarium pecunia? invexit, ut unius imperatori»
praeda finem attulerit tributorum : at hic nihil in
domani suam preeter memoriam nomiais sempiter-
ìiarn detulit. Imitatus patrem Africanus, nihilo
locupletior Cartilagine eversa. Quid ? qui ejus
collega in censirà fuit, L. Mummius, numquid co-
pioslor5cùm co[\osissimam urbeni fimditùs sastu-
ìisset ? Italiani ornare,quàm domimi suam, màluìt :

JABER SKCl XDLg. 95

quanquam, Italia ornata, domus ipsa niihi videtur
ornatior.

Nullum igitur vitinm tetrius (ut eo* linde digros-
sa est, referat se oratio,) quàm avaritia ; prsesertim
in principibus reiqpiiblicam guberuantibus : habe-
re enim questui rempublicam non modo turpe
est, sed sceleratum edam & nefarium. Itaque
quod Apollo Pythius oraculum edidit, Spartani
nulla re alia, nisi avaritia perituram, id videtur
non solùm Lacedsemoniis, sed & omnibus opulen-
tis populis pnedixisse. Nulla autem re conciliare
faciliùs benevolentiam multitudinis possunt ii, qui
reipublicae prsesunt, quàm abstinentià & continen-
tià.

Qui vero se populares volimi, ob eàmque cau*
sam aut agrariam rem tentant, ut poss^ssores suÌ3
sedibus pellan tur ; aut pecunias creditas debitori-
bus condonandas putant ; ii labefactant fundamen-
ta reipublica? : concordiam primùm, quae esse non
potest, curo alias adimuntur, aliis condonantur pe-
cunia? : deinde sequitatem, quae tollitur omnis, si
habere suum cuique non licet : id enim est pro-
prium (ut suprà dixi) civitatis atque urbis, ut sit
libera, & non sollicita suse rei cujusque custo-
dia.

Atque in hàc pernicie reipublicae ne illam qui-
dem consequuntur quam putant, gratiam : nam,
cui res erepta est, est inimicus ; cui data, etiam
dissimulai se accipere voluisse, Se maxime in pe-
cuniis creditis occultat suum gaudium, ne videa-
tur non fuisse solvendo. At vero ilie, qui accipit
injuriam, & meminit, & prac se fert dolorem suum.
Nec, si plures sunt ii, quibus improbe datum est,
quàm illi, quibus injustè ademptum est, ideirco
plus etiam valent : non enim numero hsecjudican-
I 2

§6" 13E 0FFICI1S

tur, sed pondere. Quam autem habet aequitaiem,
ut agmm multis amiis aut etiàm seculis ante pos-
sessum, qui nullum habuit, habeat/ qui autem ha?
bull, amittat ?

XXI IL Ac propter hoc ini urite genus Lacede-
moni! Lysandrum Ephorum expuierunt : Agili re-
gem, quod nmiquam antea a pud eos accirierat, ne-
ca veruni ; ex coque tempore tantaé discordia? se-
cutee sunt, ut & tyranni existerent & optimates
exterminarentur, '& prseelartssimè constituta res-
? abere tur : nec vero soiùm ipsa cecidit,
sed etiam reiiquam Grseciam evertit contagioni-
bus malorum, qua? à Lacedssinoniis profecta? ma-
, ìatiiìs. Quid ? nostros Gracchos, Ti»,
umuii viri filios^ Africani nepotes, non-
ne agraria contentiones" perdiderunt ?

Ai vero Aratus Sicyonius jure laudatur, qui,
cùm ejùs civitas quinquaginta annerò à tyrannis
te&eretur, profectus Argìs Sicyonem clandestino
introitu urbe est potitus : eùmque tyrannum Nico-
clem improvisò oppfessisset, scxcentos exules,
qui fuerant ejus civitatis tocupletissimi,. restituii,
rémque pttblieain adventu suo iiberavit. Sed cùm
magnani animadverteret in bonis Se possessioni bus
dinicultatem, quòd & eos, quos ipse restituerat,
quorum bona afii possederai! t, egere iniquissimum
aroitrabaiur;& quinquaginta annorum possessiones
movere non nimis aeqmim putabat, propterea quòd
tam ìongo spatio multa hereditatibus, multa emp-
tioni bus, multa dotibus tenebantur sine injurià ;
judicavit, neque iìlis adimi, ncque his non satisfi-
eri, quorum ilia fuerant, oportere, Cùm igitur stat-
uisset, opus esse ad eam rem constituendam pecu-
nia, Alexandriam se proficisci velie dixit, rémque
Integrami ad redima $uum jujg§H epe ; isque ce*

LIEER SBCUNDUS* 97

leriter ad Pfolemasum suum hospitem venit, qui
tum regnabatfelter post Aiexandriam conditaci :
cui curii exposuisset,patriam se li he rare velie, cau-
fcàmque docuissef, à rege opulento vir summus fa-
cile impetra .vit, 4P* grandi pecunia adjuvaretur :
quam cùm Sicyonem attulisiet, adhibuit sibi in
consiiium quindecim principes, cura quibus causas
coglievi!:, «fc eorum, qui aliena tenebant, & eorum,
qui sua amiserant: nerfecitque, eestimandis posses-
tóonibus, ut persuaderei aiiìs, ut pecuniam accipe-
re mallent, possessionibus cederent ; aliis, ut com-
modiùs putarent numerari sibi quod tanti esset,
quàni suum recuperare : ita perfectum est, ut
om'nes concordia constitutà sine querela discede-
rent.

O virum magnum, dignumque qui in nostra re-
publicà natus esset ! Sic par est agere cum civi-
bus ; non, ut bis jam vidimus, hastam in ioropone-
re & bona civium voci subjicere praconis. At
iile Graecus (ìd quod fuit sapientis & prasstantis
viri) omnibus consulendum putavit : eàque est
sumnia ratio & sapientia boni ci\ is, commoda ci-
vium non divellere, atque omnes sequitate eàdem
conti nere, Habitant gratis in alieno : quid ita ?
ut, cùm ego emerim, aedirìcàrim, tuear, impendam>
tu, me invito, iruare meo ? quid est aliud, aliis sua
eripere, aliis dare aliena ? Tabulai vero novas
quid habent argumenti, nisi ut emas meà pecunia
fundum ; cum tu liabeas, ego non habeam pecu-
niam ?

XXIV, Quaraobrem ne sit ses attenuila, quod
reipubiicae noceat providendum est ; quod multi»
rationibus caveri potest : non, si fuerit, ut locuple-
tes suum perdant, debitores lu«rentur alienum ?
^eq enini ulla. re» Tehementids rempuMcau* con;'

VJ8 DE OFFICII£

tinet, quàm fides ; quae esse nulla potest, nisi erit
necessaria solutio rerum creditarum. Nunquam
vehementiùs actum est, quàm me consuie, ne sol-
verete : armis & castris tentata res est ab omni
genere homhium & ordine ; qnibus sic restiti, ut.
hoc tantum malum de republicà tolleretur ; nun-
quain nec majus les alienimi fuit, nec meliùs nec
faciliùs dissolutum est ; fraudandi enim spe subla-
tà, sol vendi necessitas consecuta est. At vero
liìc mine victor, tum quidem victus, quas cogitàrat,
e a peifecit, cùm ejus jam rlihil interesset : tanta
in eo peccandi libido fuit, ut hoc ipsum eum dc-
lectaret, peccare, etiam si causa non esset.

Ab hoc igitur genere largitionis, ut aliis detur,
aliis auferatur, aberunt ii, qui rempublicam tuebun*
tur : in primisque operam dabunt, ut juris & judi-
ciorum aequitate suum quisque teneat ; & neque
tenuiores propter humilitatem circumveniantur,
neque locupletibus ad sua vel tenenda, vel recu-
peranda obsit invidia : praeterea quibuscunque re-
bus vel belli, vel domi poterunt, rempublicam au-
geant imperio, agris, vectigalibus. Haec magno-
rum hominum sunt : haec apud majores nostros fac-
titata : haec genera officiorum qui persequuntur,
cum summà utilitate reipublicae magnani ipsi adi-
piscentur & gratiam & gloriam.

In bis autem utilitatum praeceptis Antipater
Tyrius, Stoicus, qui Athenis nuper est mortuus,
duo praeterita censet esse à Panaetio, valetudinis
curationem, & pecunia? : quas res à summo philos-
opho praeterìtas arbitrar, quòd essent faciles ; sunt
certe utiles* Sed valetudo sustentatur notitià sui
corporis ; & observatione, qua^ res aut prodesse
soleant aut obesse : & continentià in victu omni
StquecultUj corporis tuendi cfausà ; et pr^ter^

LIBER BECUNDTJS. 99

mittendis voluptatibus ; postremo arte eorum, quo-
rum ad scientiam ha3C pertinet. Res autem famil-
iaris quadri debet iis rebus, à quibus abest turpito
do ; conservali autem diligentià & parsimonia ;
iisdem etiam rebus augeri. Has res commodissi-
mèXenophonSocraticus persecutus est in eo libro,
qui Oeconomiais inscribitur ; quem nos, istà fere
aitate cùm essemus, qua tu es nunc, è Grseco in
Latinum convertimus.

XXV. Sed utilitatum comparatio, quoniam hic
locus erat quartus, à Pansetio prsetermtesiis, sape
est necessaria : nam & corporis commoda cum ex-
ternis, & externa cum corporis, & ipsa inter se
corporis, & externa cum externis comparar! so-
lent. Cum externis, corporis, hoc modo compa-
rante : valere ut malte, quàm dives esse. Cum
corporis, externa, hoc modo : dives esse potute,
quàm maximte corporis viribus. Ipsa inter se
corporis sic : ut bona valetudo voluptati antepo-
natur, vires celcritati. Externorum autem ; ut
gloria divitiis, vectigalia urbana nisticis. Ex quo
genere comparationis illud est Catonis sente ; à
quo cùm quasreretur, quid maxime in re familiari
expedi ret, resix>ndit, bene pascere. Quid secun-
durn ? gatte bene pascere. Quid tertium ? male
pascere. Quid quartum ? arare. Et cùm ille,
qui qujesiérat, dixissel, quid foenerari ? Tum Ca-
to, quid hominem, inquit, occidere ? Ex quo &
multis aliis iuteliigi debet, utilitatum comparation-
es Pieri solere rectéque hoc adjunctum esse quar-
tum exquirecdorum officiorum genus.

Sed loto hoc de genere, de quserendà, de collo-
candà necunià, etiam de utendà, commodiùs à qui-
busdam optimte viris ad medium Janum sedentibus,

iOO ìm ovFicnÉ.

quàm ab uliis pliilosophis ullà in scholà disputatine
Sunt tamen ea cognoscenda : pertinent enim ad
ntilitatem, de qua hoc libro disputatum est. Re-
ìiqua deìnceps persequemm\

MARCI TUIXII

GICERONIS

DE

OFFICUS

AD

MARCUM FILIUM

LIBER TERTIUS.

1. PUBLIUM Scipionem, Marce fili, eum, qui
primus Afrieanus appellatus est, dicere solitum
scripsit Cato, qui fuit fere ejus aequalis, Nunqaam
se rninùs otiosum esse, qtiàm cùm otiosus ; nec mi*
nùs solum, quàm cùm sohis esset Magnifica vero
vox, & magno viro ac sapiente digna ; quae decla-
mi, illuni & in olio de negotiis cogitare, & in soli»
tudine secum loqui solitum ; ut neque cessaret un-
quam, & interdum colloquio alterius non egeret.
Itaque duae res, quae languorem afferunt cseteris,
illum acuebant, otium<& solitudo. Vellem, nobig
hoc idem vere dicere liceret. Sed si rninùs imi-
tatione tantam ingenii prsestantiam consequi pos-
sumus, voluntate certe proximè accedimus : nam
& à republicà forensibusque negotiii, armis impiis
vique probibiti, otium persequhnur : & ob sani

1.02 DE OFFICIIS

causarci, urbe relictà, rura peragrantes saepe soli
sumus. Sed nec otium hoc cum Africani otio,nec
hsec solitudo cum ilià comparanda est: ille enim
requieseens à reipubiicae pulcherrimis muneribus
otium sibi sumebat aiiquando, & à coetu honrinum
frequentiàque interdum, tanquam in portuia, se in
solitudinem recipiebat : nostrum autem otium .e-
gotii inopia, non requiescendi studio, constiiutum
est : extincto enim senatu deletisque judiciis, quid
est, quod dignum nobis aut in curia a ut in foro
agere possimus ? Ita, qui in maxima celebritate
atque in oculis civium quondam viximus, nunc
fugientes eonspectum sceleratorum, quibus omnia
redundant, abdimus nos, quantum licei, & ssepe
soli sumus. Sed quia sic ab hominibus doctis ac-
cepimus, non solùm ex bàlia eligere minima o-
portere ; sed edam excerpere ex bis ipsis, si quid
inesset boni : propterea & otio fruor, nonàlìo qui-
dem, quo debeat is, qui quondam peperisset otium
Civita ti ; nec eain solitudinem languere patior,
quam mihi arTert necessitisi non volimtas.

Quanquam Africanus majoretti tandem vel meo
judicio assequebatur : nulla enim ejus ingemi mon-
umenta, mandata literis, nuliumopus otii, nuflùm
solitudinis mumis extat ; ex quo intelligi debet,
illum mentis agitatiohe investigationéque earum
rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum
nec solimi unquam fuisse : nos autem, qui non tan-
tum roboris ha' emus, ut cogitatione tacila à soli-
tudine abstrahamur,ad hanc scribendi operam orn-
ile studi um curamque convertimus : itaque plora
brevi tempore eversa, quàm multis annis stante
republicà scripsimus.'

II. Sed cùm tota philosophia, mi Cicero, frugi-
fera & fructuosa, nec lilla pars ejus inculta ac de-

LIBER TERTIUSo 103

serta sit ; tum nullus feracior in eà locus est nec
uberior, quàm de officiis, à quibus constanter ho-
nestéque vivendi praecepta ducuntur. Quare,
quanquamàCratippo nostro, principe imjus memo-
ria? philosophorum, ha3c te assidue audire atque ac-
cipere confido ; tamen conducere arbitror, talibus
aures tuas vocibus undique circumsonare, nec eas,
si fieri possit, quidquam aliud audire. Quod, cùm
omnibus est faciendum, qui vitam honestam ingre-
di cogitane tum haud scio an nemini potiùs, quàm
libi; sustines enim non parvam expectationem
imitandae industria? nostrae, magnani honorum,
nonnullam fortasse nominis. Suscepisti onus prae-
terea grave & Athenarum & Cratippi; ad quoscùm
tanquam ad mercaturam bonarum artium sis pro-
iectus, inanem redire turpissimum est, dedecoran-
tem & urbis auctoritatem Se magistri. Quare quan-
tum conniti animo potes, quantum labore conten-
dere (si discendi labor est potiùs, quàm voluptas,)
tantum fac ut effìcias; néve committas, ut, cùm
omnia suppeditata sint à nobis, tute tibi deiuisse
v ideare. Sed haec hactenus ; multa enim saepe
ad te cohortandi gratià scripsimus : nunc ad reli-
quam partem propositi divisionis revertamur.

Panaetius igitur, qui sine controversia de officiis
accuratissime disputa vit, quémque nos, correctione
quàdam adhibità, potissimùm secuti sumus, tribus
generibus propositis, in quibus deliberare homines
& consultare de officio solerent ; uno, cùm dubita-
rent, honestùmne id esset, de quo ageretur, an tur-
pe ; altero, utiléne esset, an inutile ; tertio, si id,
quod speciem haberet honesti, pugnare t cum eo,
quod utile videretur, quomodo ea discerni oporte-
ret : de duobus generibus primis, tribus libris ex-
piicavit ; de tertio autem genere deinceps se scrin-
K

104 pÈ OFFIClIS

sìt dicturum, nec id exsolvit, quod proiiilserat :
(quod eò magis miror, quia scriptum à discìpulo e-
jus Posidonio est, triginta annis vixisse Pansé tium,
posteaquam eos libros edidisset) : quem locum mi-
ror à Posidonio breviter esse tactum in quibusdam
commentariis ; praesertim cùm scribat, nulluiìi es>
se locum in tota philosophià tam necessarium.

Minime vero assentior iis, qui negant eum locum
S Panaetio praetermissum, sed consultò relictupi,
nec omnino scribendum fuisse ; quia nunquam p^s-
set utilitas cum honestate pugnare : de quo alterui^
potest habere dubitationem, adhibendùmne fuerit
hoc genus, quod in divisione Panaetii tertium est,
an piane omittendum; alterum dubitari non po-
test, quin à Panaetio susceptum sit, sed relictum :
nam qui è divisione tripartita duas partes absolve-
rit, huic necesse est restare tertiam. Praeterea inj
extremo libro tertio de hac parte pollicetur se de-
inceps esse dicturum.

Accedit eodem testis locìiples, Posidonius, qui
etiam scribit in quàdam epistola, Pub. Rutilium
Rufum dicere solere, qui Panaetium audierat, ut
nemo pictor esset inventus, qui Coae Veneris eam
partem, quam Appelles inchoatam reliquisset, ab-
solveret, (oris enim pulchritudo reliqui corporis
imitandi spem auferebat) : sic ea, quae Panaetius
praetermisisset, & non perfecisset, propterea eorum,
quae perfecisset, praestanliam, neminem esse per-
secutum.

III. Quamobrem de judicio Panaetii dubitari
non potest: recténe auteoi liane tertiam partem ad
«xquirendum officium adjunxerit, an secus, de eo
fortasse disputari potest. Nam sive honestum so-
lum bonum est, ut Stoicis placet : sive quod hon-
estum est, id ita stunoium bonum est, (quemadmo

LIBER TBRTIUS. 105

dum Peripateticis vestris videtur), ut omnia ex al-
tera parte collocata vix minimi momenti instar
habeant ; dubitandum non est, quin nunquam pos-
sit utilità» cum honestate contendere. Itaque ac-
cepimus, Socratem exsecrari solitum eos, qui pri-
ìiiùm hsec, natura cohaerentia, opinione distraxis-
l at. Cui quidem ita sunt Stoici assensi, ut, quid-
ttuid honestum esset, id utile esse censerent ; nec
t ti' e quidquam, quod non honestum.
1 Quòd si is esset Panaetius, qui virtutem propter-
colendam diceret, quòd ea efficiens utilitati»
tìsset ; ut ii, qui res expetendas vel voluptate vel
indolentià metiuntur; liceret ei dicere, utilitatem
aliquando cum honestate pugnare : sed cùm sit is,
qui id solum bonum judicet, quod honestum sit •
quse autem huic repugnent specie quàdam utilita-
t 5, eorum neque accessione meliorem vitam fieri,
#ec decessione pejorem; non videtur ejusmodi de-
buisse deliberationem introducere, in qua, quod
utile videretur, cum eo, quod honestum est, compa-
raretur. Etenim quod summum bonum à Stoicis
dicitur, convenicnter nalurez vivere ', id habet hanc
(ut opinor) sententiam, cum virtute congruere sem-
per ; csetera autem, quee seeundùm naturam essent,
ita legere, si ea yirtuti non repugnarent. Quod
cùm ita sit, putant quidam hanc comparationem
non ree tè introductam, nec omnino de eo genere
quidquam praecipiendum fuisse. Atque illud qui-
dem honestum, quod proprie veréque dicitur, id in
sapientibus est solis, neque à virtute divelli un-
quam potest : in iis autem, in quibus sapientia per-
fecta non est, ipsum illud quidem perfectum hones-
tum nullo modo ; similitudines honesti esse pos*
stmt*

106 DE OFFICIIS

Haec enim omnia officia, de quibus his libiis dis-
putamus, media Stoici appellant : ea communia
sunt & late patent : quse & ingenti bonitate multi
assequuntur, & progressione discendi: Illud autem
officium, quod rectum iidem appellant, pevfectum
atque absolutum est, &; (ut iidem dietim) omnes
numeros habet ; nec, praeter sapientem, cadere in
quenquam potest, Cùm autem aliquid actum est,
in quo media officia compareant, id cumulate vide-
tur esse perfectum, propterea quòd vulgus, quid aì>
sit à perfecto, non fere intelligit : quatenus autem
intelligit, nihil putat prestermissum. Quod item
in poematibus Se in picturis usu evenit, in aliisque
compluribus, ut delectentur imperiti, laudéntque
ea, quae laudanda non sint; ob eam, credo, causam,
quòd insit in his aliquid probi, quod capiat ignaros,
qui iidem, quid in unàquàque re vitii sit, nequeant
judicare : itaque, cum sunt docti a peritis, facile
desistunt à sententià.

IV. Hsec igitur officia, de quibus his libris dis-
serimus, quasi secunda quidam honesta esse di-
cunt, non sapfientum modo propria, sed cum ornili
hominum genere communia : itaque his omnes, in
quibus est virtutis indoles, commoventur. Nec
vero cùm duo Decii, aut duo Scipiones, fortes vi-
ri commemorantur ; aut cùm Fabricius Aristidés-
ve justus nominantur ; aut ab illis fortitudinis, aut
ab his justitiae, tanquam à sapientibus, petitur ex-
emplum : nemo enim horum sic sapiens, ut sapien-
iem volumus intelligi. Nec ii, qui sapientes habi-
ti sunt Si nominati, M. Calo 8c C. Laelius, sapien-
tes fuerunt : ne illi quidém septem; sed ex medi-
orum officiorum frequentià similitudinem quandam
gerebant speciémque sapientum.

LIBJER TERTroS. 107

Quocirca nec id, quod vere honestum est, fas
est cum utilitatis repugnantia comparari : nec id
quidem, quod communiter appeliamus honestum,
quod colitur ab iis, qui bonos se viros haberi vo*
lunt, cum emolumentis unquam est comparandum :
tàmque id honestum, quod in nostram intelligenti-
am cadit, tuendum conservandùmque est nobis,
quàm id, quod proprie dicitur, veréque est hones-
tum, sapientibus : aliter enim teneri non potest, si
qua est ad virtutem facta progressio. Sed ha?c
quidem de iis, qui conservatane officiorum existi-
mantur boni.

Qui autem omnia metiuntur emolumentis Se com-
modis, neque ea volunt prasponderari honestate ;
hi solent in deliberando honestum cum eo, quod
utile putant, comparare : boni viri non solent. I-
taque existimo Pansetium, cùm dixerit homines so-
lere in hac comparatione dubitare, hoc ipsum sen*
sisse quod dixerit, solere modo, non etiam opor-
tere : etenim non modo pluris > putare quod
utile videatur, quàm quod honestum; sed haec
etiam inter se comparare, So in his addubitare,
turpissimum est. Quid est ergo, quod nonnun-
quam dubitationem afferre soleat, consideran-
dumque videatur ? Credo, si quando dubitatio
accidit, quale sit id, de quo consideretur.

Sa3pe enim tempore fit, ut, quod plerumque tur-
pe haberi soleat, inveniatur non esse turpe. Ex-
empli causa ponatur aliquid, quod pateat lati-
ùs : Quod potest majus esse scelus, quàm non
modo hominem, sed etiam familiarem hominem
occidere ? Num igitur se obstrinxit scelere, si
quis tyrannum occidit, quam vis familiarem ? pop-
uio quidem Romano non videtur, qui ex omni-
bus praeclaris factis illud pulcherriraum existiraat*
K2

108 DE OFFIC1ÌS

Vicit ergo utiiitas honestatem : immo vero
honestas utilitatem secuta est. Itaque, ut sine
ullo errore dijudicare possimus, siquando curi
ilio, qaod hmustum intelligimus, pugnare id vide-
bitur, quod appella mas utile, formula quaedam
constituenda est ; quam si sequemur in compara-
tione rerum, ab officio nunquam recedemus.

Erit autem haec formula Stoicorum rationi dis-
ciplinasque maxime consentanea; quam quideni
in his libris propterea sequimur, quòd, quanquam
à veteribus Academicis & à Peripateticis ves-
tris, (qui quondam iidem erant, qui Academici)
qufe honesta sunt, anteponuntur iis, quae viden-
tur utilia: tamen splendidiùs haec ab eis dissenni-
tur, quibus, quidquid honestum est, idem utile
vide tur, nec utile quidquam, quod non honestum ;
quàin ab eis, quibus aut honestum aliquid non
utile, aut utile non honestum. Nobis autem nos-
tra Academia magna m licentiam dat, ut, quod-
cunque maxime probabile occurrat, id nostro jure
liceat detendere. Sed redeo ad formulam.

V. Detrahere igitur aliquid alteri, & hominem
hominis incommodo suum augere commodum, ma-
gisest contra naturam, quàm mors, quàm paupertas,
quàm dolor, quàm cantera, quas possunt aut corpori
accidere, aut rebus externis. Nam principio tollit
convictum humanum & societatem; si enim sic
erimus affecti, ut propter suum quisque emolumeu-
tum spoliet aut violet alterum, disrumpi necesse est
eam, quae maxime est secundùm naturam, huma-
ni generis societatem. Ut, si unumquodque meni»
bruni sensum lume haberet, ut posse putaret se
valere, si proximi membri valetudinem ad se tra-
duxisset, debilitari & interire totum corpus ne-
cesse est; sic3 si unusquisquejiostrum rapiat ad se

L1BER TERTIUfe. I09

commoda aliorum, detrahàtque quod cuique pos-
sit emolumenti sui gratià, societas hominum &
communitas evertatur necesse est. Nam, sibi ut
quisque malit, quod ad usum vitae pertineat, quàm
alteri acquifere, concessum est, non repugnante
natura : illud natura non patitur, ut aliorum spo-
liis nostras facultates, copias,opes augeamus.

Neque vero hoc solùm, natura id est, jure genti-
am, sed etiamlegibus populorum(quibus in singulis
civitatibus respublicse continentur) eodem modo
constitutum est, ut non liceat sui commodi cau-
sa nocere alteri: hoc enim spectant legis, hoc vo-
limi, incoi umem esse civium conjunctionem, quam
qui dirimunt, eos morte, exilio, vinculis, damno
coercent. Atque hoc multò magis exigit ipsa
natura ratio, quse est lex divina & humana ; cui
parere qui velit (omnes autem parebunt, qui se-
cundùm naturam volent vivere,) nunquam com-
mittet, ut alienum appetat, & id quod alteri de-
traxerit, sibi assumat.

Etenim multò magis est secundùm naturam ex-
celsitas animi et magnitudo, itémque comitas,
justitia, liberalitas, quàm voluptas, quàm vita,
quàm divitiee; quae quidem contemnere, & prò
nihilo ducere, comparantem cura titilliate com-
muni, magni animi & excelsi est : detrahere au-
tem alteri sui commodi causa, magis est centra
naturam, quàm mors, quàm dolor, quàm caetera
generis ejusdem.

Itémque magis est secundùm naturam, prò om-
nibus gentibus, si fieri possit, conservandis aut
juvandis, maximos labores molestiàsque suscipere,
imitantem Herculem illuni, quem hominum fama,
beneficiorum memor, in concilio caslestium col-
!ocavit? quàm vivere in solitudine, non modo sine

HO DE OFFICIIS

ullis molestiis, sed etiam in maximis voluptalir
bus abundantem omnibus copiis ; ut excellas eti-
am pulchritudine Se viribus. Quocirca optimo
quisque & splendidissimo ingenio longè illam vi-
tam huic anteponit : ex quo emeitur, hominem
naturai obedientem nomini nocere non posse.

Deinde, qui alterimi violat, ut ipse aliquid com-
modi consequatur; aut nihil se existimat contra
naturam facere ; aut magis fugiendam censet mor-
tein, paupertatem, dolorem, amissionem etiam li-
berorum, propinquorum, amicorum, quàm tacere
cuipiam injuriam : si nihil existimat contra natu-
ram fieri hominibus violandis, quid cum eo disse-
ras, qui omnino hominem ex homine tollat ? sin
fugiendum id quidem censet, sed Se multò iìla
pejora, mortem, paupertatem, dolorem; errat in
eo, quòd ullum aut corporis aut fortume vitium
animi vitiis gravius existimat,

VI. Ergo unum debet esse omnibus proposi-
tum, ut eadem sit utilitas uniuscujusque Se univer-
sorum; quam si ad se quisque rapiet, dissolvete r
omnis humana consortio. Atque etiam si hoc
natura praescribii, ut homo nomini, quicunque sit,
ob eam ipsam causam, quòd is homo sit, consul-
tum velit; necesse est secundùm eandem natu-
ram, omnium utilitatem esse communem : quod si
ita est, una continemur omnes Se eàdem lege na-
turai : klque ipsum si ita est, certe violare aite-
rum lege natura? prohibemur : verum autem pri-
mum; verum igitur & extremum. Nam illud
quidem absurdum est, quod quidam dicunt, paren-
ti se aut fratri nihil detracturos, commodi sui cau-
sa; aliarci rationem esse civium reliquorum: hi
sibi nihil juris & nullam societatem, communis
uiilitatis causa, statuunt esse cum civibus : qu&

L1BER TERTIUfc'. Ili

sententia omnem societatem tìistrahit civitatis.
Qui autem civium rationem dicunt habendam, ex-
ternorum negant, hi dirimunt communem humani
generis societatem; qua suolata, beneficeniia, li-
beralitas, bonitas, justitia funditus tollitur: qua3
qui tollunt, etiam ad versus deos immorta ics im-
pii judicandi sunt : ab iis enim constitutam inter
homines societatem evertunt : cujus societaria
arctissimum vinculum est, magis arbitrari esse
contra naturam, hominem homini detrahere sui
commodi causa, quàm omnia incommoda subire
vel externa vel corporis vel etiam ìpsius animi,
quae vacent justitia : haec enim una virtus omni-
um est. domina & regina virtutum.

Forsitan quispiam dixerit : Nonne igitur sapi-
ens, si fame ipse conficiatur, abstulerit cibum al-
teri, homini ad nullam rem utili ? Minime vero :
non enim mihi est vita mea utilior, quàm animi
talis affectio, neminem ut violem ccinmcdi mei
gratià. Quid ? si Phalarim, crudelem tjrannum
Si immanem, vir bonus, ne ipse frigore conficia-
tur, vestitu spoliare possit, nonne faciat ? Hsec
ad judicandum sunt facillima : nam, si quid ab
homi ne ad nullam partem utili, tua? utilitates
causa, detraxeris, inhumanè feceris, contràque
naturae legem : sin autem is tu sis qui multam
utilitatem reipubiicae atque hominum soeietati, si
in vita remaneas, afferre possis ; si quid ob eam
causam alteri detraxeris, non sit reprehenden-
dum : sin autem id non sit ejusmodi, suum cuique
incommodum ferendum est potiùs, quàm de alteri-
us commodis detrahendum. Non igitur magis est
contra naturam morbus aut egestas, aut quid hu-
jusmodi, quàm detractio aut appetitio alieni ; sed
communis utilitatis derelictio contra naturam est:

112 DE OFFJCU.S

est enim injusta: itaque lex ipsa natura?, quse
utilitatem hominum conservat & continet, decer-
mi profectò, ut ab nomine inerti atque inutili, ad
sapientem, bonum fortémque virum transferantur
res ad vivendum necessaria?; qui si occiderit,
multum de communi utilitate detraxerit : modo
hoc ita faciat, ut ne ipse de se bene existimans,
seséque diligens, liane causam habeat ad injuri-
am. Ita semper officio fungetur, utilitati con-
sulens hominum, & ei, quam sa?pe commemoro*
humanae societati.

Nam, quod ad Phalarim attinet, perfacile judi-
cium est : nulla enim nobis societas cum tyrannis,
sed potiùs summa distractio est : neque est contra
naturam, spoliare eum, si possis, quem honestum
est necare : atque hoc omne genus pestiferum at-
que impium ex hominum communita te extermi-
nandum est. Etenim, ut membra qusecìam ampu-
tantur, si & ipsa sanguine & tanquam spiritu
carere coeperunt, & nocent reliquis partibus cor-
poris ; sic ista, in figura hominis, feritas & im-
manitas bellua? à communi tanquam humanitate
corporis segreganda est. Hujus generis sunt
qusestiones omnes ea?, in quibus ex tempore ofiìci-
um exquiritur.

VII. Ejusmodi igitur credo res Pana?tium per-
secuturum fuisse, nisi aliqui casus aut occupatio
consilium ejus peremisset : ad quas ipsas consul-
tationes ex superioribus libris satis multa pra?cep-
ta sunt, quibus perspici possit, quid sit propter
turpitudinem fugiendum ; quid sit id, quod ideirco
fugiendum non sit, quia omnino turpe non est.
Sed, quoniam of>eri inchoato propè tamen absolu-
to, tanquam fastigium imponimus, ut geometra?
5olent non omnia docere, sed postulare, ut qua?-

L1BER TERTlt'S. 113

dam sibi eoncedantur, quo faciliùs, quae volunt,

explicent ; sic ego à te postulo, mi Cicero, ut mi-

hi concedas, si potes, nihil, praeter id, quodjho-

nestum sit, propter se esse expetendum : sin hoc

non licet per Cratippum, at illud cèrte dabis, quod

i lionestum sit, id esse maxime propter se expeten-

^Àjm. Mihi utrumvis satis est ; & cùm hoc, tum

^lud probabilius videtur, nec praeterea quidquam

ÈMrobabile.

Ac primùra Panaetius in jhoc defendendus est,
quòd non utilia cum honestus pugnare acquando
posse dixerit (neque eiiim ei fas erat,) sed ea, quae
viderentur utilià>verò utile, quod non idem hones-
tum; nihil honestunf, quod non idem utile sit,
saepe testatur : negàtque ullam pestam majorem in
vitam hominum invasisse, quàm eorum opinio-
nem, qui ista distraxerint. Itaque non ut ali-
quando anteponeremus utilia honestis, sed ut ea
sine errore dijudicaremus, si quando incidissent,
induxit eam, quae videretur esse, non quae esset,
repugnantiam. Hanc igitur partem relictam ex-
plebimus, nullius adminiculis, sed (ut dici'ur)
Marte nostro : neque enim quidquam de hac parte
post Panaetium explicatum est, quod quidem mihi
probaretur, de iis, quae in manus meas venerunt.
Vili. Cùm igitur aliqua species utilitatis objec-
ta est,commoveri necesse est : sed si, cùm animum
attenderis, turpitudinem videas adjunctam ei rei,
quae speciem utilitatis attulerit ; tunc non utilitas
relinquenda est, sed intelligendum, ubi turpitudo
sit, ibi utilitatem esse non posse. Quòd si nihil
est tam contra naturam, quàm turpitudo (recta e-
nim & convenienza & constantia natura desiderat
aspernatùrque contraria), nihilque tam secundùm
naturam, quàm utilitas, certe in eàdem re utilità»

ÌÌ4 DE 0FFICII3.

& turpitudo esse non potest. Itémque, si ad hon*
estatem nati sumus, eàque aut sola expetenda est
(ut Z enoni visum est) ; aut certe omni pondere
gravior habenda, quàm reliqua omnia (quod Aris-
toteli placet), necesse est, quod honestum sit esse
aut solum aut summum bonum : quod autem bo-
num, id certe utile : ita, quidquid honestum, id uti-
le.

Quare error hominum non proborum, cùm ali-
quid, quod utile visum est, arripuit, id continuò se-
cernitab honesto. Hinc sica?, hinc venena, bine
falsa testamenta nascuntur : hinc furta, peculato,
expilationes direptionésque sociorum & civium :
bine opimi nimiarum potentiae non ferendae : pos-
tremo etiam in liberis civitatibus regnandi existunt
cupiditates, quibus nihil nec tetrius, nec foedius
exeogitari potest : emolumenta enim rerum falla-
ci bus judiciis vident ; poenam non dico legum,
quas saspe perrumpunt, sed ipsius turpitudinis,
quse acerbissima est, non vident.

Quamobremhoc quidem deliberantium genus
pellatur è medio (est enim totum sceleratum Se im-
piumi), qui deliberant, utrùm id sequantur, quod
bonestum esse videant, an se scientes scelere con-
taminent : in ipsà enim dubitatione facinus, inest,
etiamsi ad id non pervenerint. Ergo ea delibe-
randaomnino non sunt, in quibus est turpis ipsa
deliberatio. Atque etiam ex omni deliberatione
celandi & occultandi spes opinióque removenda
est : satis enim nobis (si modo in philosophia ali-
quid profecimus) persuasum esse debet, si omnes
deos hominésque celare possimus, nihil tamen a-
varè, nihil injustè, nihil libidinose, nihil inconti
nenter esse faciendum.

LIBER TERTIUS. 115

IX. Hinc ille Gyges inducitur à Platone ; qui5
cùm terra discessisset magnis quibusdam imbribus,
in ilium hiatum descendit, seneumque equum (ut
ferunt fabula3) animadvertit, cujus in lateribus fo-
res essent ; quibus apertis, hominis mortili vidit
corpus magnitudine inusitata, annulùmque aurem
in digito ; quem ut detraxit, ipse induit (erat au-
teni regius pastor) : tum in concilium pastorum se
recepit : ibi, cùm palam ejus annuii ad palmari!
converterat, à nullo videbatur, ipse autem omnia
videbat : idem rursus videbatur, cùm in locum
annulum inverterat. Itaque hac opportunitate an-
nuii usus, regina? stuprimi intuì it, eàque adjutrice
regemdominum interemit, sustulit, quos obstare
arbitratur : nec in his enim quisquam facinoribus
potuit videre : sic repente annuii beneficio rex ex-
ortus est Lydia?. Hunc igitur ipsum annulum si
frabeat sapiens, nihil plus sibi licere puiet pecca-
re, quàm si non haberet ; honesta enim bonis vi-
ris, non occulta qua?runtur.

Atque hoc loco philosophi quidam, minime mali
Mi quidem, sed non satis acuti, tìctam & commen-
titiam fabuiam dicunt prolatam à Platone : quasi
vero ille aut factum id esse, aut fieri potuisse de-
fendat. Hsec est vis hujus annuii, & hujus exem-
pli : si nemo sciturus, nemo ne suspicaturus qui-
dem sit, cùm aliquid divitiarum, potentiae, domi-
nationis^ libidinis causa feceris ; si id diis homini-
bùsque futurum sit semper ignotum, sisne facturus?
Negant id fieri posse : quanquam potest id quidem,
sed qusero, quod negant posse, id si posset, quid-
nam facerent? Urgent rusticè sane : negant enim
posse, & in eo persiani. Hoc verbum quid valeat,
non vident : cùm enim quaerimus, si possint cela-
re, quid facturisint ; non quserimus; possi ntne ce-
L

116 DE 0PFICII9

lare ; sed tanquam tormenta queedam adhibemus,
ut si, responderint, se, impunitate propesila, fac»
turos quod expediat, facinorosos se esse fateantur j
si negent, omnia turpia per seipsa fugienda esse'
concedant. Sed jam ad propositum revertamur.

X. Incidunt saepe multse causae, qua3 conturberà
animos utilitatis specie ; non, cùm hoc delibere-.
tur, relinquendàne sit honestas propter utilitatis
magnitudinem (namid quidemimprobum est) ; sed
illud, possitne id, quod utile videatur, fieri non tur-
piter. Cùm Collatino collegae Brutus imperium
abrogabat, poterat videre facere id injustè : fuerat
enim in regibus expeìlendis socius Bruti, consilio-
rum etiam adjutor : cùmautem consilium hoc prin.
eipes cepissent, cognationem Superbi, noménque
Tarquiniorum, & memoriam regni esse tolendam;
quod erat utile patria? consulere, id erat ita hones-
tum, ut etiam ipsi Collatino piacere deberet. Ita-
que utilitas valuit propter honestatem. sine qua ne
utilitas quìdem esse potuisset. At in eo rege,
qui urbern condidit, non ita : species enim utilita-
tis animum pepulit ejus ; cui cùm visura esset u-
tilius, solum, quàm eum altero, regnare,, fratrem in-
tere mit. Omisit hic & pietatem & Immanità temy
ut id, quod utile videbatur neque erat, assequi pos-
set. Et tamen muri causam opposuit, speciem
honestatis neque probabilem, neque satis idone-
am : peccavit igitur, pace vel Quirini vel Romuli
dixerim.

JNec tamen nostra? nobis utilitates omittendae
«unt, aliisque tradendae, cùm his ipsi egeamus ; sed
suge cuique utilitati, quod sine alterius iniurià fiat,
serviendum est. Scitè Chrysippus, ut multa : qui
stadium (inquit) currit, eniti & contenda < d et,
quàm maxime possit, ut vincat ; supplantare eunv

LIBER TERTIUS. 117

quìcum eertet, aut manu depellere, nullo modo de-
bet : sic in vita sibi quemque petere, quod perti-
ueat ad usum, non iniquum est ; alteri deripere,
jus non est.

Maxime autemperturbantur officia in amicitiis:
qiribus & non tribuere quod rectè possis, & tfibue-
re quod non sit aequura, contra officium est. Sed
hujus generis totius breve & non difficile prsecep-
tum est. Quae enira videntur utilia, honores, divi-
tiae, voluptates, cantera generis ejusdem, heec ami-
citiae nunquam anteponenda sunt : at neque con-
tra rempublicam neque contra jusjurandum ac fi-
dem, amici causa, vir bonus faciet : ne si judex
quidem erit de ipso amico ; ponit enim personam
amici, cùm induitjudicis. Tantum dabit amici-
tiae, ut veram amici causam esse mnlit ; & ut or-
andae liti tempus, quoad per leges liceat, accom-
rnodet : cùm vero jurato sententia dicenda sit,
meminerit deum se adhibere testem, id est. (ut ego
arbitror) mentem suam, qua nihil homini dedit
Deus ipse divinius. Ftaque praeclarum a majori-
bus accepimus morem rogandi judicis, (si eum te-
neremus), qua? salva fide facer e possit. Haec roga-
tio ad eu pertinet, quae paulo ante dixi, honestè
amico a judice posse concedi ; nani, si omnia fa*
cienda sint, quae amici velint, non amicitiae tales,
sed conjurationes putandae sunt.

Loquor autem de communibus amicitiis : nam
! in sapientibus viris perfectisque nihil potest esse
tale. Dainonem & Phintiam Pythagoreos ferunt
hoc animo interse fuisse, ut, cùm eorum alteri Di-
onysius tyrannus diem necis destinavisset, & is,
qui morti addictus esset, paucos sibi dies conimene
dandorum suorum causa postulavisset ; vas factus
mi alter ejus sistendi, ut, si ille non revertisset,

118 DE OFFICIIS

morienduni esset iosi : qui cùm ad diem se recepis-
set, admiratus eorum fìdem tyrannus, petivit, ut,
se ad amicitiam tertium adscriberent.

Cùm igitur id, quod utile videtur in amicitise,
eum eo, quod honestum est, comparatur ; jaceat
utilitatis species, valeat honestas : cùm autem in
amicitià, qua? honesta non sunt, postulabuntur,re-
ligio Se ftdes anteponatur amicitià? : sic habebitur
is, quem exquirimus, delectus officii.

XI. Sed utilitatis specie in republicà sa?pissime
peccatur ; ut in Corinthi disturbatane nostri.
Duriùs etiam Athenienses,quisciverunt,utiEgme-
tis, qui classe valebant, pollices pra?ciderentur :
hoc visum est utile ; nimis enim imminebat,prop-
ter propinquitatem, iEgina Pira?eo : sed nihil,quod
crudele, utile : est enim hominum naturai, quam
sequi debemus, maxime inimica crudelitas.

Male etiam, qui peregrinos urbibus uti prohi-
bent, eósque exterminant ; ut Pennus apud pa-
tres nostros, Papius nuper : nam esse prò cive, qui
civis non sit, rectum est non licere ; quam tule-
runt legem sapientissimi consules, Crassus & Sci-
vola : usu vero urbis prohibere peregrinos, sane
inhumanum est. Illa preclara, in quibus publica?
utilitatis species prse honestate contemnitur. Pie-
na exemplorum est nostra respublica, cùm ssepe,
tum maxime bello Punico secundo : qua?, Cannen-
si calamitate acceptà majores animos habuit, quàm
unquam rebus secundis ; nulla timoris significatio;
nulla mentio pacis : tanta vis est honesti, ut spe-
ciem utilitatis obscuret.

Atbenienses, cùm Persarum impetum nullo mo-
do possent sustinere, statueréntque, ut urbe relietà,
conj «gibus & liberis Troezene depositis, naves
conscenderent, libertatémque Grascia? classe de-

L1EER TERTIUS. 119

fenderei!»;, Cyrsilum quendam, suadentem ut in
urbe inanereiit Xerxémque reciperent, lapldibus
obruerunt. A tque ilìe utilitatem sequi videbatur :
sed ea nulla erat repugnante honestate.

Themistocles post victoriam ejus beili, quod
eum Persis fuit, dixit in conclone, se habere con-
silìum reipublicaB salutare, sed id sciri opus non
esse : postulavi!, ut aliquem populus daret, quicum
communicaret : datus est Aristides : Huic ille,
Classem Lacedrernoniorum, ause subducta esset ad
Gytheum, clam Incendi posse ; quo facto, frangi
Lacedsrciouiorum opes necesse esset. Quod A-
ristides cùm audisset, in concionem magna ex-
pectaiione venit ; dixitque pterutile esse eonslli-
um, quod Themistocles afferret, sed minime hon-
estura. Itaque Athenienses, quod honestum non
esset, id ne utile quidem putaverunt : totàmque
eam rem, quam ne audierant quidem, auctore
Aristide regudiaverunt. Meliùs hi, quàm nos,
qui pirata sfommunes ; socios, vectigales habe-
mus.

XII. Maneat ergo, quod turpe sit, Id nunquam
esse utile ; ne tum quidem, cùm Id, quod utile es-
se putes, adlpiscare, Hoc enim ipsum, utile puta-
re, quod turpe sit, calamitosumest. Sed incldunt
(ut supra dixi) saepe causai, cùm repugnare utilitas
honestati videatur, ut animadverteudumsit, repug-
néiae piane, ari possit cum honestate conjungi.
Ejus generis hpe sunt qusestiones : SI (exempli
gratià) vir bonus Alexandria Rhodum magnum
frumenti numerum advexerit in Rhodiorum inopia
& fame, summàque annona? cantate : si idem sci-
ai, complures mercatores Alexandria solvisse, na-
vésque in cursu frumento onustas, petentes Rho-
dum, viderit ; dicturùsne sit id Rhodtis, an silen-
L 2

120 DE OFFICIiS

tio suum quàm plurimo venditurus ? Sapientem
Se bonum virum fingimus : de ejus deliberatone
& consultatane quasriinus, qui celaturus Rhodios
non sit, si id turpe judicet ; sed dubitet, an turpe
non sit.

In hujusmodi causis aliud Diogeni Babylonio
videri solet, magno & gravi Stoico ; aliud Antipa-
tro diseipulo ejus, nomini acutissimo. Antipatro
omnia patefacienda, ut ne quid omnino, quod vei>*
ditor nòrit, emptor ignoret : Diogeni venditorem,
quatenus jure civili constitutum sit, dicere vitia
oportere, caetera sine insidiis agére, & quoniam
vendat, velie quàm optimè vendere : Advexi ;
exposui : vendo meurn non pluris quàm ce? ieri ;
fortasse etiam minoris, cùm major est copia : cui
fitinjuria ? Exoritur Antipatri ratio ex aiterà par-
te : Quid ais ? tu, cùm hominibus consulere debeas,
& servire humanae societati, eàque lege natus sis,
Se ea habeas principia naturae, quibus parere & quas
sequi debeas, ut utilitas tua communis utilitas sit,
vicissimque communis utilitas tua sit ; celabis
homines, quid iis adsit commoditatis Se copiae ?
Respondebit Diogenes fortasse sic : aliud est ce*
lare, aliud tacere : neque ego nunc te celo, si libi
non dico, quae natura deorum sit, quis sit finis ho-
norum, quae tibi plus prodessent cognita, quàm
tritici utilitas : sed non, quidquid tibi audire utile
est, id mihi dicere necesse est. Immò vero (in-
quiet ille) necesse est, si quidem meministi esse
inter homines natura conjunctam societatem.
Memini, inquiet ille ; sed num ista societas talis
est, ut nihil suum cujusque sit ? quod si ita est,
ne vendendum quidem quidquam est, sed donan-
dum.

J^IBER TERTIUS. 121

XIII. Vides in hac tota disceptatione, non il-
lud dici, Quamvis lioc turpe sit, tamen, quoniam
expedit, faciam : sed ita expedire, ut turpe non
sit ; ex aiterà autem parte, eà re, quia turpe sit,
non esse faciendum. Vendat aedes vir bonus
propter aliqua vitia, quae ipse nòrit, e seteri igno-
reut : pestilentes sint, & habeantur salubres ; ig-
noretur in omnibus cubiculis apparere serpent.es ;
male materiata?, ruinosa? ; sed hoc praeter domi-
num nerao sciat : qùrero, si hoc emptorihus vendi-
tor non dixerit, redésque vendiderit pluris multò,
quàm se vendi iurum puiàrit, num id injustè an im-
probe fecerit ?

Ille vero, inqùit Antipater : Quid eniin est ali-
ud erranti viam non monstrare, (quod Athenis ex-
ecrationibus publicis sancitum est) si hoc non est,
emptorem pati ruere, & per errorem in maximam
fraudem incurrere ? Plus etiam est, quàm viam
non monstrare : nam est scientem in errorem aite-
rum inducere. Diogenes contrà : Num te emere
coegit, qui ne hortatus quidem est ? ilie, quod non
placebat, proscripsit ; tu, quod pìacebat, emisti.
Quòd si qui proscribunt, villam bonam, bencque ce-
dificatam, non existimantur fefellisse, etiam si illa
nec bona est, nec edificata ratione; multo minùs.
qui domum non laudàrunt : ubi enim judicium
emptoris est, ibi fraus venditoris quae potest esse ?
Sin autem dictum non omne prsestandum est ;
quod dictum non est, id prasstandum putas ?
Quid vero est stuitius, quàm venditorem, ejus rei,
quam vendat, vitia narrare ? Quid autem tam
absurdurn, quàm si domini jussu ita praeco prsedicet,
Domum pestilentem vendo ?

Sic ergo, in quibusdam causis dubiis, ex aiterà
parte defenditur hoaestas ; ex aiterà ita de utili*

122 DE OFFICIIS

tate dicitur, ut id, quod utile videatur, non modo
fa cere honestum sit, sed etiam non facere turpe.
Haec est illa, qua3 videtur utilium fieri cubi hones-
tis ssepe dissensi©. Qua3 dijudicanda sunt : non
enim, ut quaareremus, exposuimus, sed ut expìica-
remus. Non igitur videtur nec frumentarius ille
Rhodios, nec hic sedium venditor celare emptores
debuisse : neque enim id est celare, quidquid reti-
ceas ; sed cùm, quod tu scias, id ignorare emolu-
menti tiri causa velis eos, quorum intersit id scire.
Hoc autem celandi genus quale sit, Si cujus homi-
nis, quis non yidet ? certe non aperti, non simplr-
cis, non ingenui, non justi non viri boni ; verniti
potiùs, obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi,
veteratoris, vafri : base tot, & alia plora nonne inu-
tile est vitiorum subire nomina ?

XIV. Qiiòd si vituperandi sunt, qui reticue-
runt ; quid de iis existimandum est, qui orationis
vanitateli! adhibuerunt ? C. Camus, eques Roma-
nus nec infacetus & satis literatus, cùm se Syracu-
sas otiandi (ut ipse dicere solebat,) non negotian-
di causa contulisset, dictitabat, se hortulos aliquos
velie emere, quo invitare amicos, & ubi sé oblec-
tare, sine interpellatoribus posset. Quod cùm
percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam
faceret Syracusis, venales quidem se hortos non
habere, sed licere uti Canio, si vellet, ut suis ; &
simul ad coenam hominem in hortos invitavit in
posterum diem. Cùm ille promisisset, tum Pythi-
us, qui esset, ut argentarius, apud omnes ordines
gratiosus, piscatores ad se convocavit, Sz ab his pe-
tivit, ut ante suos hortulos postridie piscarentur,
dixitque, quid eos facere vellet. Ad ccenam tem-
pore venit Canius : opiparè à Pythio apparatum
convivium : cvmbarum ante oculos multituda ;

1JBER TERTIUS.

Ì2'Z

prò se quisque, quod ceperat, afferebat : ante pedes
Pythii pisces abjiciebantur.

Tum Canius, Quseso, inquit, quid est hoc, Py-
thi ? tantùmne piscium, tantùmne cynibarum ?
Et ille, Quid mirum, inquit ? hoc loco est, Syracu-
sis quidquid est piscium : hsec aquatio : hac villa
isti carere non possunt. Incensus Canius cupidi-
tate contendit à Pythio, ut venderet. Gravate
ille primo, Quid multa ? impetrat ; emit homo
cupidus & locuples tanti, quanti Pythius voìuit ;
& emit instructos : nomina facit, negotium confi-
cit. Invitat Canius postridie familiares suos : ve-
nit ipse mature : scalmum nullum videt : quaerit
ex proximo vicino, num ferise qusedam piscato-
rum essent, quòd eos nullos videret. Nullae
(quod sciam,) inquit ille : sed hìc piscari nulli so-
lent; itaque heri mirabar, quid accidisset. Sto-
machari Canius. Sed quid faceret? nondum
enim Aquilius, collega & familiaris meus, protu-
lerat de dolo malo formulas : in quibus ipsis cùm
ex eo quaereretur, quid esset dolus malus^ respon-
debat, Cùm esset alind simulatum, aliud action.
Hoc quidem sane luculenter, ut ab nomine perito
defìniendi. Ergo & Pythius, & omnes, aliud
agentes, aliud simulantes, perfidi, improbi, maliti-
osi sunt. Nullum igitur factum eorum potest utile
esse, cùm sit tot vitiis inquinatum.

XV. Quod si Aquiliana definitio vera est, ex omni
vita smiulatio dissimulatióque tollenda est: ita, nec
ut emat meliùs, nec ut vendat, quidquam simulabit
aut dissimulabit vir bonus. Atque iste dolus malus
etiamlegibus erat vindicatus ; ut tutela duodecim
tabulis, Se circumscriptio adolescentiumlegeLaeto-
orià; & sine lege,judiciis,in quibus addi tur, ex fide
bona. Reliquorum autem judiciorurri hxc verba

124 DE 0FFICI1S

maxime excellunt; in arbitrio rei uxoriae, ?nelius9
cequius : in fiducia, ut inter bonos bene agier. Quid
ergo ? aut in eo, quoti melìùs, mquius, potest uila
pars inesse frauelis ? aut, cùm dicitur, inter bonos
bene agier ', quidquam agi dolose aut malitiosè po-
test ? Dolus autem malus sìmulatione Se dìssimu-
latione, ut ait Aquilius, conti netur. Tollendum
est igitur ex rebus contrahendis omne mendacium.
Non ìicitatorem venditor, nec, qui contra se Ifcea
tur, emptor opponet : uterque, si ad eloquendum
venerit, non plus, quàm semel, eloquetur.

Q. quidem Scaevola, P. filius, cùm postulàsset,
ut sibi fundus, cujus emptor erat, semel indicare-
tur, idque venditor ita fecisset, dixit, se pluris
sestimare : addidit centum millia. Nemo est, qui
hoc viri boni fuisse neget, sapientis negant ; ut si
minoris, quàm potuisset, vendidisset. Haec igitur
est ìlla peroicies, quòd alios bonos, alios sapientes
existimant; ex quo Ennius, ne quidquam sapere
sapientem, qui sibi ipse prodesse non quiret. Vere
id quidem, si, quid esset prodesse, mini cum Ennio
conveniret. Hecatonem quidem Rhodium, disci-
pulum Pansetii, video in iis libris, quos de officiis
scripsit Q. Tuberoni, dicere, Sapientis esse nihil
contra mores, legis, instituta facientem, habere
rationem rei familiaris : neque enim solùm nobis
divites esse volumus, sed liberis, propinquis, ami-
cis, maximéque reipubliea? : singulorum enim fa-
cultates & copise, divitiae sunt civitatis. Huic
Sceevola? factum, de quo paulo ante dixi, piacere
nullo modo potest : etenim omnino tantum se ne-
gat facturum compendii sui causa, quod non liceat.
Huic nec laus magna tribuenda, nec gratia est.
Sed sive simulatio & dissimulatio dolus malus est,
perpaucae res sunt, in quifous dolus iste malus non

LIBER TERTIUS 125

versetur : sive vir bonus est is, qui prodest, qui-
bus potest, nocet nemini ; certe istum virum bo-
n«iR non facile reperimus. Nunquam igitur est utile
peccare, quia semper est turpe : & quia semper est
honestum, virum bonum esse, semper est utile.

XVI. Ac de jure quidem praediorum sancitum
est apud nos jure civili, ut in bis vendendis vitia
dicerentur, quae nota essent venditori. JSam,
cùm ex duodecim tabulis satis esset ea prsestari,
quae essent lingua nuncupata, qua? qui inficiatus
esset, dupli pcenam subiret ; à jurisconsultis etiam
reticenti^ poena est constituta : quidquid enim es-
set in prandio vitii, id statuerunt, si venditor sci-
ret, nisi nominatim dictum esset, prasstari opor-
tere. Ut, cùm in arce augurium augures acturi
essent, jussisséntque T. Claudium Centumalum,
qui redes in Coelio monte babebat, demolili ea,
quorum altitudo officeret auspiciis ; Claudius pro-
scripsit insulam : vendidit : emit P. Calpurnius
Lauarius : huic ab auguribus illud idem denunti-
atum est. Itaque Calpurnius, cùm demolitus es-
set, cognòsséique Claudium sedes postea proscrip-
sisse, quàm esset ab auguribus demoliri jussus, ar-
bitrum illum adegit, quidquid sibi dare, facere
oporieret ex fide bona. M. Cato sententiam dixil,
hujus nostri Catonis pater; ut enim cseteri ex pa-
tribus, sic, qui lumen illud progenuit, ex filio est
nominandus : is igitur judex ita pronuntiavit;
Cùm in venundando rem eam scìsset, & non
pronuntiàsset, emptori damnum prsestari oporìere.
Igitur ad fidem bonam statuit pertinere, notum es-
se emptori vitium, quod nòsset venditor.

Quòd si rectè judicavit, non reciè frumentarius
ille, non rectè xdium pestilentum venditor tacuit.
Sed bujusmodi reticenti© jure civili omnes com-

126 DE OFFICIIS

prehendi non possunt; quas autem possunt, dili-
genter tenentur. IVI. Marius Gratidianus, pro-
pinqui^ noster, C. Sergio Oratae vendiderat aedes
eas, quas ab eodem ipse paucis ante annis emerat,
Hse Sergio serviebant : sed hoc in mancipio Ma-
rius non dixerat. Adducta res in judicium est.
Oratam Crassus, Gratidianum defendebat Antoni-
us. Jus Crassus urgebat : quod vitii venditor non
dixisset sciens, id oportere praestari. iEquitatem
Antonius : quoniam id vitium ignotum Sergio non
fuisset, qui illas aedes vendidisset, nihil fuisse ne-
cesse dici : nec eum esse deceptum, qui id, quod
emerat, quo jure esset, teneret. Quorsum haec ?
ut illud intelligas, non placuisse majoribus nostris
astutos.

XVII. Sed aliter legk, aliter philosophi tol-
lunt astutias : leges, quatenus manu tenere pos-
sunt ; philosophi, quatenus ratione& intelligentià.
Ratio igitur hoc postulat, ne quid insidiose, ne
quid simulate, ne quid fallaci ter. Sfmtne igitur
insidia?, tendere plagas, etiam si excitaturus non
sis, nec agitaturus ? ipsae enim ferae nullo inse-
quente saepe insidunt : sic tu aedes proscribas ; ta-
bularci, tanquam plagam, ponas ; domum propter
vitia vendas ; in eam aliquis incurrat imprudens ;
hoc quanquam video, propter depravationem con-
suetudinis, neque more turpe haberi, neque aut
lege sanciri aut jure civili; tamen nature lege
sancitum est: societas enim est (quod etsi sa^pe
dictum est, dicendum tamen est saepius) latissimè
quidem quae pateat, hominum inter homines ; in-
terior eorum, qui ejusdem gentis sunt; propior
eorum, qui ejusdem civitatis. Itaque majores ali-
ud jus gentium, aliud jus civile esse voluefunt;
quod eivile, non idem continuò gentium ; quod

LIBER TERTIUS. 127

autem gentium, idem civile esse debet. Ssd nos
veri juris germanaeque justitiae solidam & expres-
sam effigiem nullam tenemus ; umbra & imagini-
bus utimur : eas ipsas utinam sequeremur ! ferun-
tur enim ex optimis natura & veritatis exemplis.
Nani quanti verba illa, uii ne propter te, fidémve
tuam captus fraudatusve sim ? quàm illa aurea, ut
inter bonos bene agier oportet, & sine fraudatione !

Sed, qui sint boni, & quid sit bene agi, magna
quaestio est. Qu. quidem Scaevola, pontifex
maximus, summam vim dicebat esse in omnibus
iis arbitriis, in quibus adderetur, ex fide bona ;
fideique bonae nomen existimabat manare latissi-
me, idque versari in tutelis, societatibus, fiduciis,
mandatis, rebus emptis, venditis, conductis, loca-
tis, quibus vita3 societas continetur : in his magni
esse judicis statuere, (pncsertim cùm in plerisque
essent judicia contraria,) quid quemque cuique
praestare oporteret.

Quocirca as tutine toliendae sunt, eàque malitia,
qua3 vult illa quidem videri se esse prudentiam,
sed abest ab eà distàtque plurimùm : prudentia est
enim locata in delectu bonorum & malorum; ma-
litia (si omnia, quse turpia sunt, mala sunt) mala
bonis anteponit. Nec vero in praediis solum jus
civile, ductum à natura, malitiam fraudémque
vindicat ; sed etiam in mancipiorum venditione
fraus venditoris omnis excluditur : qui enim scire
debuit de sanitate, de fuga, de furtis, praestat edic-
tOiEdilum. Heredum alia causa est. Ex quo
intelligitur, quoniam juris natura fons sit, hoc se-
cundùm naturam esse, neminem id agere, ut ex
alterius praedetur inscientià: nec ulla pernicies
viae major invenire potest, quàm in malitia simu-
latio intelligentiae : ex quoista innumerabilia nas-
M

128 DE OFFICIIS

cimiur, ut utilia cum honestìs pugnare videantur
quotus ènim quisque reperietur, qui impunitate éi
ignoratione omnium proposità, abstinere possitin-
juna !

XVIII. Periclitemur, si placet, in iis quidem
exemplis, in quibus peccari vulgus honrinum for-
tasse non putat. Neque enim de sicariis, venefi-
cis, testamentariis, furibus, peculatoribus hoc loco
disserendum est ; qui non verbis sunt & disputa-
tone philosophorum, sed vìnculis & carcere fati-
gaudi: sed lisec consideremus, quse faciunt ii, qui
habentur boni.

L. Minucii Basili, locupletis hominis, falsum
testamentum quidam è Gregeia Romam attulerunt:
quod quo faciliùs obtinerent, scripserunt heredes
secum M. Crassum, 8c Qu. Hortensium, homines
ejusdem aetatis potentissimos : qui, cùm illud fal-
sum esse suspicarentur, sibi autem nullius essent
consci! culpae, alieni facmoris munusculum non
repudiaverunt. Quid ergo ? satin' hoc est, ut non
deliquisse videantur ,} mihi quidem non videtur :
quanquam alterum amavi vivum, alterimi non odi
mortuum. Sed cùm Basilius M. Satriùm, sororis
filium, nomen suum ferre voluisset, tùmque fecis-
set heredem ; himc dico patrenum agri Piceni &
Sabini ; (ò turpem notam temporum illorum !) num
erat aequum, principes cives rem habere, ad Sat-
riuin nihil praeter nomen pervenire ? Etenim si is,
qui non defendit iujuriam neque propulsai à suis,
cùm potest, injustè facit (ut in primo libro disser-
ui ; ) qualis habendus est is, qui non modo non
repellit, sed etiam adjuvit injuriam ? Mihi quidem
etiam verse hereditates non honestse videntur, si
sint malitiosis blanditiis officiorum ; non ventate
sed simulatione qusesitse. Atqui in talibus rebus,

LIBER TERTIUS. 129

aìiud utile interdum, aliud honestum videri solet.
Falsò : nam eadem utilitatis, quae honestatis est
regula: qui hoc non perviderit, ab hoc nulla fraus
aberit, nullum facinus : sic enim cogitans, Est
istuc qiddem honestum, veruni hoc expcdit, res à na-
tura copulatas audebit errore divellere ; qui fons
est fraudium, maleficiorum,scelerum omnium.

XIX. Itaque si vir bonus habeat hanc vini, ut,
si digitis concrepuerit, possit in locupletium testa-
menta nomen ejus irrepere ; hac vi non utatur, ne
si exploratum quidem habeat, id omnino neminem
unquam suspicaturum. At dares hanc vim M.
Crasso, ut digitorum percussione heres posset scrip-
tus esse, qui re vera non esset heres, in foro, mini
crede, saltaret. Homo autem justus, isque, quem
sentimus virum bonum, nihil cuiquam, quod in se,
transferat, detrahet. Hoc qui admiratur, is se,
quid sit vir bonus, nescire fateatur. At vero si
quis voluerit animi sui complicatam notionem
evolvere, jam se ipse doceat, eum virum bonum
esse, qui prosit quibus possit, noceat nemini, nisi
lacessitus injurià. Quid ergo ? hic non noceat,
qui quodam quasi veneno perficiat, ut veros here-
des moveat, in eorum locum ipse succeda! ? Non
igitur faciat (dixerit quis) quod utile sit, quod ex-
pediat ? Immò intelligat, nihil nec expedire, nec
utile esse, quod sit injustum. Hoc qui non didice-
rit, bonus vir esse non poterit.

Fimbriam consularem audiebam de patre nos-
tro puer judicem M. Lutatio Pinthise fuisse, equi-
ti Romano sane honesto, cùm is sponsionem fecis-
set, ni bonus vir esset : itaque ei dixisse Fimbriam,
se illam rem nunquam judicaturum ; ne aut spoli-
aret fama probatum hominem, si contràjudicàsset;
aut statuisse videretur, virum bonum aliquem esse,

330 DE OFFICIIS

eùm ea res innumerabilibus officiis & laudibus
contineretur. Huic igitur viro bono, quem Fim-
bria etiam, non modo Socrates noverat, nullo
modo videri potest quidquam esse utile, quod non
honestum sit. Itaque talis vir non modo facere,
sed ne cogitare quidem quidquam audebit, quod
non audeat predicare. Hsec nonne est turpe du-
bitare philosophos, quae ne rustici quidem dubi-
tent ? à quibus natum est id, quod jam contri tum
est vetustate proverbium : cùm enim fidem alicu-
jus bonitatémque laudant, dignum esse dicunt, quì-
cum in tenebris mices. Hoc quam habet vim,ni-
si illam, nibil expedire, quod non deceat, etiam si
id possis nullo refellente obtinere ? V idésne igitur,
hoc proverbio neque Gygi illi posse veniam dari?
neque huic, quem paulo ante fìngebam, digitorum
percussione hereditates omnium posse convertere?
ut enim, quod turpe est, id quamvis occuitetur, ta-
men honestum fieri nullo modo potest ; sic, quod
honestum non est, id utile ut sit, effici non potest
adversante & repugnante natura,

XX. At enim, cùm permagna praemia sunt, est
causa peccandi. C. Marius, cùm à spe consulatus
longè abesset, & jam septimum annum post prse-
turam jaceret, neque petiturus unquam consula*
tum videretur, Qu. Metellum, cujus legatus erat,
summum virum & civem, cùm ab eo, imperatore
suo, Romam missus esset, apud populum Roma-
num criminatus est, bellum ducere ; si se consu-
lem fecissènt, brevi tempore aut vivum aut mor-
tuum Jurgurtham se in potestatem populi &xm 11
redacturum. Itaque factus est ille quidem con-
sul ; seda fidejustitiàque discessit, qui m

& gravissimum civem, cujus legatus & à quo mi»!
sus esset, in invidiai» falso crimine adduxerit

LIBER TERTIUS. 131

Ne noster quidem Gratidianus officio boni viri
functus est tum, cùm prsetor esset, colleglùrnque
praetorum tribuni plebis adhibuissent, ut res num-
maria de communi sententià constitueretur : jac-
tabatur enim temporibus illis nummus, sic ut nano
possct scire, quidhabcret. Conscripserunt commu-
niter edictumcum pernia atquejudicio ; constitue-
rfintque, ut omnes simul in rostra post meridiem
descenderent : & casteri quidem alius alio ; Mari-
us à subselliis in rostra rectà, idque, quod commu-
niter compositum fuerat. solus edixit : & ea res, si
qureris, ei magno honori fuit : omnibus vicis stat-
ua? : ad eas thus & cerei : quid multa ? nemo un-
quam multitudini fuit carior.

Haec sunt, quae conturbant homines in delibera-
tone nonnunquam, cùm id, in quo violatur sequi-
tas, non ita magnum ; illud autem, quod ex eo par-
itur, permagnum videtur : ut Mario, praeripere
collegis & tribunis plebis popularem gratiam, non
ita turpe ; consulem ob eam rem fieri, quod sibi
lune proposuerat, valde utile videbatur. Sed om-
nium una regula est, quam tibi cupio esse no-
iis- m xììì : Aut illud, quod utile videtur, turpe ne
sit ; aut, si turpe est, ne videatur esse utile. Quid
ig;tur? possumósne aut illum Marium virum bo-
euiti judicare, aut hunc ? Explica atque execute
ìnteiligentiam tuam, ut videas, quas sit in eà spe-
cies, forma, & notio_viii boni. Cadit ergo in vi-
rum bonum mentiri emolumenti sui causa, crimin-
ari, praeripere, fallere? nihil profectò minùs. Est
ergo ulla res tanti, aut commodum ullum tam ex-
petendum, ut viri boni & splendorem & nomen
amittas ? quid est, quod afierre tantum utilitas is-
ta, quas dicitur, possit, quantum auferre, si boni
viri nomen eripuerit, fidem justitìàmque detraxe*

Ma

132 DE OFFICITI

rit ? Quid enim interest, utrùm ex nomine se quis
conferai in belluam, an in hominis figura immani-
tatem gerat belluee ?

; XXI. Quid ? qui omnia recta & honesta negli-
gent, dummodo potentiam consequantur, nonne
idem faciunt quod is, qui etiam socerum habere vo-
luit eum, cujus ipse audacia potens esset ? Utile ei
videbatur plurimum posse alterius invidia : id
quàinjustum in patriam, quàm inutile, quàm turpe
esset, non videbat. Ipse autem socer in ore sem-
per Grsecos versus de Phoenissis habebat, quos di-
eam ut poterò, inconditè fortasse, sed tamen ut res
possit intelligi :

Nani) si violandum est jus, regnandi gralià
Violandum est : aliis rebus pietalem colas.
Capitalis Eteocles, vel potiùs Euripides, qui id
unum, quod omnium sceleratissimum fuerat, exce-
perit.

Quid igitur minuta colligimus, hereditates, mer-
caturas, venditiones fraudulentas V Ecce tibi, qui
rex populi Romani, dominùsque omnium gentium
esse concupierit, idque perfecerit. Hanc cupidi-
tatem si honestam quis esse dicit, amens est : pro-
bat enim legum & libertatis interitum, earumque
oppressionem tetram & detestabilem, gloriosam
putat. Qui autem fate tur, honestum non esse in
eà civitate, quae libera fuit, quseque esse debeat,
regnare, sed ei, qui id facere possit, esse utile ; qua
hunc objurgatione ; aut quo potiùs convicio à tan-
to errore coner avellere ? potest enim (dii immor-
tales !) cuiquam esse utile fcedissimum & teterri-
mum parricidium patria? ; quamvis is, qui se eo
obstrinxerit, ab oppressis civibus Parens nomine-
tnv 1 Honestate igitur dirigenda utilitas est & qui-

LIBER TERTIUS. 133

dem sic, ut hsec duo verbo inter se discrepare, re
tamen unum sonare, videantur.

Non habeo ad vulgi opinionem, quse major util-
itas, quàm regnandi, esse posset : nihil contrà inu-
tilius ei, qui id injustè consecutus sit, invenio, cùm
ad veritatem coepi revocare rationem : possunt
enim cuiquam esse utiles angores, solicitudines,
diurni & nocturni metus, vita insidiarum periculo-
rùmque pienissima ?

Multi iniqui atque infideles regno, pauci sunt
boni,
inquit Acciu3. At cui regno ? quod, à Tantalo
Si Pelope proditum, jure obtinebatur. Nam quan-
to plures ei regi putas, qui exercitu populi Romani
populum ipsum Romanum oppressisset, civitatém-
que non modo liberam, sed etiam gentibus impe-
rantem, servire sibi coegisset ? Hunc tu quas con-
scientiae labes in animo eenses habuisse ? qua?
vulnera ? Cujus autem vita ipsi potest utilis
esse, cùm ejus vitae ea conditio sit, ut, qui il-
Jam eripuerit, in maxima & gratià futurus sit
& gloria ? Quòd si hsec utilia non sunt, quae
maxime videntur, quia piena sunt dedecoris ac
turpitudini? ; satis persuasum esse debet, nihil es2
se utile, quod non honestum sit.

XXII. Quanquam id quidem, cùm ssepe alia ?
tum Pyrrhi bello a C. Fabricio, consule iteruni,
& a senatu nostro judicatum est. Cùm enim rex
Pyrrhus popuio Romano bellum ultro intulisset,
e (inique de imperio c$rtamen esset cum rege gen-
eroso ac potente ; perfuga ab eo venit in castra
Fabrieii, eique est pollicitus, si prsemium sibi prò
posuisset, se, ut clam venisset, sic clam in Pyrrhi
castra rediturum, & eum veneno necaturum. Hunc
Fabricius reducendum curavitad Pyrrhum ; idque
factum ejus à seaaty, laudatum egt* Atqiri si spe*

134 DE 0FF1CI1S

ciem utililatis opinionèmque quasrimus, inagnum
illud bellum perfuga unus, & gravem adversariuni
imperii sustulisset : sed magnum dedecus & flagi-
tium, quìcum laudis certamen fuisset, eum non vir-
tute, sed scelere superatimi.

Ùtrum igitur utilius vel Fabricio, qui talis in
hac urbe, qualis Aristides Athenis fuit, vel senatui
nostro, qui nunquam utilitatem à dignitate sejunx-
• it, armis cum hoste certare, an venenis ? Si glo-
rise causa imperium expetendum est, scelus absit,
in quo non potest esse gloria : sin ipsas opes expe-
tuntur quoquo modo, non poterunt utiles esse cum
infamia. Non igitur utilis illa L. Philippi, Qu.
filii, sententia : Quas civitates L. Svila, pecunia
acceptà, ex senatusconsulto liberavisset, ut has
rursus vectigales essent ; neque bis pecuniam,
quam prò libertate dederant, redderemus. Est
senatus ei assensus : turpe imperio : piratarum
enim melior ficles, quàm senatus, At aucta vec-
tigalia ; utile igitur. Quousque audèbunt dicere
quidquam utile, quod non honestum ? Potest au-
lenti ulli imperio, quod gloria fultum esse debet &
benevolentià sociorum, utile esse odiurii & infa-
mia ? Ego etiam cum Catone meo ssepe dissensi :
nimis mi hi prsefractè videbatur serari um vectiga-
liàque defendere, omnia publicanis negare, multa
sociis : cùm in hos benefici esse deberemus ; cum
illis sic agere, ut cum colonis nostris soleremus
eóque magis, quo illa ordinum conjunctio ad salu
tem reipublicse pertinebat. Male etiam Curio
cùm causanti Transpadanornm eequam esse dicebat
semper autem addebat, V incoi utilitas. Potiùs di
ceret, non esse aequam, quia non esset utilis rei-
publicse, quàm, cùm utilem esse diceret, non esse
sequam fateretur.

jbIBER TERTIUtS. 135

XXIII. Plenus est sextus liber de officiis Heo
atonis talium quaestionum : Sitne boni viri in max-
ima cantate annona? familiam non alere. In u-
tramque partem disputat : sed tamen ad extremum
utilitate putat officium dirigi magis,quàm rnimani-
tate. Quasrit, si in mari jactura facienda sit,
equine pretiosi potiùs jacturam faciat, an servuli
vilis ? Hìc aliò res familiaris, aliò ducit human-
itas. Si tabulam de naufragio stultus arripuerit,
extorquebitne eam sapiens, si potuerit ? Negat,
quia sit injurium. Quid ? dominus navis eripiét-
ne suum ? Minime : non plus, quàm si navigan-
tem in alto ejicere de navi velit, quia sua sit t
quoad enim perventum sit eò, quo sumpta navis
est, non domini est navis, sed navigantium.

Quid si in una tabula sint duo naufragi hique
sapiente», sibine utervis rapiat, an alter cedat al-
teri ? Cedat vero ; sed ei, cujus magis intersit
vel sua, vel reipublicae causa vivere. Quid si
hsec paria in utroque ? Nulium erit certamen,
sed, quasi sorte aut micando victus, alteri cedat
alter. Quid si pater fana expilet, cuniculos agat
ad aerarium : indicétne id magistratibus filius ?
Nefas id quidem est : quin etiam defendat patrem,
si arguatur. Non igitur patria praestat omnibus
officiis ? Immò vero : sed ipsi patriae conducit
pios cives habere in parentes. Quid si tyranni-
dem occupare, si patriam prodere conabitur pater ?
silebitne filius ? Immò vero obsecrabit patrem,
ne id faciat : si nihil proficiet, accusabit, minabi-
tur etiam : ad extremum, si ad perniciem patri»
res spectabit, patriae salutem anteponet saluti pa-
tris.

Quasrit etiam, si sapiens adulterinos nummos
aycceperit imprudens prò bonis ; cùm id rescièrit,

136 DE 0FFICIIS

soluturusne sit eos, si cui debeat, prò bonis '! Di-
ogenes ait ; Antipater negat, cui potiùs assentior.
Qui vinum fùgiens vendat sciens, debeàtne dicere ?
Non necesse putat Diogenes : Antipater viri boni
existimat. Hasc sunt quasi controversa jura Sto-
icorum. In mancipio vendendo dicendone vitia,
non ea, quae nisi dixeris, redhibeatur mancipium
jure civili ; sed haec, mendacem esse ; aleatorem,
furacem, ebriosum. Alteri dicenda videntur ; al-
teri non videntur. Si quis aurum vendens, orich-
alcum se putet vendere, indicétne ei vir bonus, au-
rum illud esse ? an emat denario, quod sit mille
denariùm ? Perspicuum jam est, & quid mihi
videatur, & qua? sit inter eos philosophos, quos
nominavi, controversia.

XXIV. Pacta & promissa sempérne servanda
sint, quae nec vi, uec dol > malo (ut praetores so-
lent) facta sint? si quis medicamentum cuipiam de-
derit ad aquam intercutem, pepigeritque, ne ilio
medicamento unquam posteà uteretur ; si eo me-
dicamento sanusfactus fuerit, & annis aliquot post
incideri t in eundem morbum, nec ab eo, quicum pe-
pigerat, impetret, ut item eo liceat uti ; quid faci-
endum sit ? Cùm sit is inhumanus, qui non con-
cedat uti, nec ei quidquam fiat injuriae ; vita? &
saluti consulendum est.

Quid ? si quis sapiens rogatus sit ab eo, qui eum
heredem faciat, cùm ei testamento sestertiùm mil-
lies relinquatur, ut ante, quàm hereditatem adeat,
luce palam in foro saltet, idque se facturum prom-
iserit, quòd aliter eum heredem scripturus ille non
esset : faciat, quod promiserit, necne ? Promislsse
nollem, &id arbitror fuisse gravitatis : sed, quond-
am promisit, si saltare in foro turpe ducet, honesti-
fìs mentietur, si ex hereditate nihil ceperit, qu^m

LIBER TERTIUS* Ì37

&i ceperit : nisi forte eam pecuniam in reipubli-
ca3 magnum aliquod tempus contulerit, ut vel sal-
tare eum, cùm patria? consulturus sit, turpe non
sit.

XXV. Ac ne illa quidem promissa servanda
sunt, qua? non sunt iis ipsis utilia, quibus illa prò-
miseris. Sol Phaethonti fìlio (ut redeamus ad fa-
bulas) facturum se esse dixit, qùidquid optàsset :
optavit ut in currum patris tolleretur : sublatus
est ; atque is ante, quàra constitit, ictu fulminio
deflagravit. Quanto nleliùs fuerat, in hoc, pro-
missum patris non esse servatum ? Quid, quòd
Theseus exegit promissum à Neptuno ? cui cùm
tres optationes Neptunus dedisset, optavit interi*
tum Hippolyti filii sui, cùm is patri suspectus esset
de noverca : quo optato impetrato Theseus in
maximis fuit luctibus.

Quid ? Agamemnon cùm devovisset Diana?,
quod in suo regno pulcherrimum natum esset illa
anno, immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo
quidem anno natum pulchrius. Promissum potiùs
non faciendum, quàm tam tetrum facinus admit-
tendum fuit. Ergo & promissa non facienda non-
nunquam. Neque semper deposita reddenda : Si
gladium quis apud te sana mente deposuerit, re-
petat insaniens : reddere, peccatum sit ; non red?
dere, officium. Quid ? si is, qui apud re pecuni-
am deposuerit, Dellum inferat patria?, reddàsne de-
positai» ? non credo : facias enim con tra rempub-
licam, qua? debet esse carissima. Sic multa, qua?
honesta natura videntur esse, temporibus fiunt
non honesta. Facere promissa, stare conventis,
reddere deposita, commutata utilitate, fiunt non
honesta. Ac de iis quidam, qua? videntur esse li

138 DE OFFICIIS

tilitates contra justitiam simulatione prudentise,
satis arbitrar die tum.

Sed quoniam à quatuor fontibus honestatis pri-
mo libro officia duximus, eisdum versabimur, cùm
docebimus, ea,quae videntur esse utilia, neque sunt,
quàm sint virtutis inimica. Ac de prudentià qui-
dem, quam vult imitari malitia ; itemque de justi-
tià, quae semper est utilis, disputatum est. Reli-
quae sunt duse partes honestatis ; quaranti altera in
animi excellentis magnitudine &praestantià cerni-
tur, altera in conformatione & moderatione conti-
nentiae & temperantias.

XXVI. Utile videbatur TJlyssi, ut quidem poe*
tae tragici prodiderunt: nam apud Homerum, opti-
mum auctorem, talis de Ulysse nulla suspicio est :
sedinsimulant eum tragoedise, simulatione insania
militiam subterfugere voluisse. Non honestum
consilium. At utile (ut aliquis fortasse dixerit)
regnare, & Ithaere vivere otiosè cum parentibus,
eum uxore, cum filio : Ulium tu decus in quotidi-
anis periculis & labori bus cum hac tranquilli tate
conferendum putas ? Ego vero istam contemnen-
dam & abjiciendam ; quoniam, quse honesta non
sit, ne utilem quidem esse arbitror. Quid enim au-
diturum putas fuisse U lyssem, si ni ili a simulato-
ne perseverasset ? qui cùm maximas res gesserit
in bello, tamen hsec audiatab Ajace ;
Cuj u! ipse princeps jurisjurandi fidi,
Quod omnes scitis, solus neglexit fidem.
Furere assinmlavit ; ne coirei, imititi.
Qiidd ìli Palamedisperspicax prudentià
Istius percepset malitiosam audaciam.
Fide sacratimi jus perpetuò f alter et
Mi vero non modo cumhostibus, verùmetiameum
flttetibus (idquod fecit) dimicare melius fuit,quàm I

MBER TERTIUS. 139

leserere consentientem Graeciam ad bellum barbar
ris inferendum.

Sed dimittamus Se fabulas, & externa ; ad rem
factam, nostràmque veniamus. M. Atilius Reg-
ulus, cùm consul iterum in Africa ex insidiis cac-
tus esset, duce Xantippo Lacedsemonio, imperato-
re autem patre Annibalis Hamilcare, juratus mis-
sus est ad senatum,ut,nisi redditi essent Poenia cap-
tivi nobiles quidam, redire t ipse Carthaginem.
Is, cùm Romam venisset, utilitatis speciem vide^
bat ; sed eam, ut res declarat, falsam judicavit :
quae erat talis ; manere in patria, esse domi suse
cum uxore, cum liberis ; quam calamitatem acce-
pisset in bello, communem fortunae belliche judi-
cantem, tenere consularis dignitatis gradum : quis
haec neget esse utilia ? quid censes ? magnitudo
animi & fortitudo negat.

XXVII. Num locupletiores quseris auctores ?
harum enim est virtutum proprium, nil extimes-
eere, omnia humana despicere, nihil, quod homini
accidere possit, intolerandum putare. Itaque quid
fecit ? In senatum venit, mandata exposuit ; sen«
tentiam ne diceret, recusavit : quamdiu jurejuran-
do hostium teneretur, non esse se senatorem. At-
que illud etiam (O stultum hominem, dixerit,quis-
piam,& repugnantem utilitati suae !) reddi captivos
negavit esse utile : illos enim adolescentes esse, &
bonos duces ; se jam confectum senectute : cujus
cùm valuisset auctoritas, captivi retenti sunt, ipse
Carthaginem rediit : neque eum caritas patria? re-
tinuit, nec suorum ; Neque vero tum ignorabat, se
ad crudelissimum hostem, & ad exquisita supplicia
proficisci : sed jusjurandum conservandum puta-
bat. Itaque tum, cùm vigilando necabatur, erat
in meliore causa, quàm si domi sejiex captivi;
N

140 DE GFFlCliS

perjuris consularis remansisset. At stultè, qui
non modo non censuerit captivos remittendos,
veruni etiam dissuasero. Quomodo stultè? etiàmne
si reipublicse conducebat ? potest autem, quod in-
utile reipublicae sit, id cuiquam civi utile esse ?

XXVIII. Pervertunt homines ea, quse sunt
fundamenta naturse, cùm utilitatem ab honestate
sejungunt. Omnes enim expetimus utilitatem^
ad eàmque rapimur, nec facere al iter u.llo modo
possumus : nam quis est, qui utilia fugiat ? aut
quis potiÙ3, qui ea non studiosissime perseq» la-
tur? sed, quia nusquam possumus, nisi in laAle,
decore, honestate utilia reperire, propterea Ula
prima & summa habemus ; utilitatis nomen *non
tam splendidum, quàm necessarium ducimus.

Quid est igitur, dixerit quis, in jurejurando?
num iratum timemus Jovem? At hoc quidem
eommune est omnium philosophorum, (non eorum
modo, qui deum nihil habere ipsum negotii, di-
eunt, & nihil exhibere alteri; sed eorum etiam,
qui deum semper agere aliquid Se moliri volunt,)
nunquam nee irasci deum, nec nocere. Quid au-
tem iratus Jupiter plus nocere potuiss^t, quàm
nocuit sibi ipse Regulus ? Nulla igitur vis fuit
religionis, quse tantam utilitatem prseverteret
Àn ne turpiter faceret? Primùm, minima de
malis : num igitur tantum mali turpitutiro ista ha-
foebat, quantum ille cruciatus ? Ddnde illud
etiam apud Accium,

Fregisti Jidem, Neque dedi, ncque do infideli
cuiquam^
quanquam ab impio rege dicitur, luculentè tamen
dicitur.

Addunt etiam, quemadmodum nrs dicamus, vi-
deri queedam utilia, quee non sint>. sic se dicere.

LIBER TERTItJS 141

videri qusedam honesta, quae non sint : ut hoc ip*
sum videtur honestum, conservandi jurisjurand}.
causa ad cruciatum revertisse, sed fit non hones-
tum ; quia, quod per vim hostium esset actum, ra-
tum esse non debuit. Addunt etiam, quidquid
valde utile sit, id fieri honestum, etiam si antea
non videretur. Haec fere contra Regulum. Sed
prima videamus.

XXIX. Non fùit Jupiter metuendus, ne iratus
noceret, qui neque irasci solet, neque nocere.
Haer quidem ratio non magis contra Regulum,
quàn* contra omne jusjurandum valet. Sed in
jureji rando, non qui metus, sed quae vis sit, debet
intelligi: est enim jusjurandum affirmatio religio-
sa : quod autem affirmatè, quasi deo teste, prormV
aeris, id tenendum est : jam enim non ad iram de-
orum, quae nulla est; sed ad justitiam & ad fidem
pertinet : nam praeclarè Ennius ;

O Fides alma, apta jnnnis, & Jusjurandum
Jovis !
Qui igitur Jusjurandum violat, is Fidem violat»
quam in Capitolio vieinam Jovis optimi maximì
(ut in Catonis oratione est) majores nostri esse
voluerunt.

At enim ne iratus quidem Jupiter plus Regulo
nocuisset, quàm sibi nocuit ipse Regulus. Certe,
A nihil malusi esset, nisi dolere. Id autem non
nodo non summum malum, sed ne malum qui-
dem esse, maxima auctoritate philosophi affirr
inant: quorum quidem testem non mediocrem,
sed haud scio an gravissimum, Regulum no lite,
quaeso, vituperare : quem enim locupletiorem
quaerimus, quàm principem populi Romani, qui
retiuendi officii v usa cruciatum subierit volunta-
r'am? Nam quod aiunt, minima de irialis, id est,

142 DE 0FFICI1S

ut turpiter potiùs, quàm calamitose : An est ul-
lura majus malum turpitudine ? qnse si in deformi-
tate corporis habet aliquid ofifensionis, quanta illa
depravatio & foeditas turpificati animi debet vi-
deri ?

Itaque, nervosiùs qui ista disserunt,solùm audent
malum dicere id, quod turpe sit ; qui aatem re-
missiùs, hi tamen non dubitant summum malum
dicere. Nam illud quidem,

Neque (tedi, neque do jidem injideli cuiquam,
idcirco rectè a poeta ; quia, cùm tractaretur Atre-
us, personae serviendum fuit. Sed si hoc sibi
sumunt, nullam esse ndem, qua? infideli data sit,
videant, ne quaeratur latebra perjurio.

Est autem jus etiam bellicum, fidesque juris-
jurandi saepe cum hoste servanda : quod enim ita^
juratum est, ut mens conciperet fieri oportere, id
servandum est: quod aliter, id si non feceris,
nullum est perjurium ; ut, si prasdonibus pactum
prò capite pretium non attuleris, nulla fraus est,
ne si juratus quidem id non feceris : nam pirata
non est ex perduellium numero definitus, sed
communis hostis omnium: cum hoc nec fides de-
bet, nec jusjurandum esse commune. Non enim
falsum jurare, perjurare est ; sed, quod ex animi
lui sententià juràris, sicut verbis concipitur more
nostro, id non facere, perjurium est : scitè enim
Euripides,

Juravi lingua, mentem injuratam gcro.
Regulus vero non debuit conditiones pactionésque
béllicas & hostiles perturbare perjurio: cumjusto
enim & legitimo hoste res gerebatur; adversus
quem & totum jus feriale, & multa sunt jura com-
munia: quod ni ita esset, nunquam claros viros se-
natus vinctos hostibus dedidisset.

LIBF.R TERTIUS. 143

XXX. At vero T. Veturius & Sp. Postumius,
cùm iterum consules essent, quia, cùm male pug-
natumapud Caudium esset, legionibus nostris sub
jugum missis, pacem cum Samnitibus fecerant,
dediti sunt his : injussu enim populi senatùsque
fecerant. Eodémque tempore Tib. Numicius,
Qu. Maelius, qui tum tribuni plebis erant, qudd
eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut
pax Samnitium repudiaretur. Atque hujus dediti-
onis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor &
auctor fuit. Quod idem multis annis post C.
Mancinus ; qui, ut Numantinis, quibuscum sine
senatùs auctoritate foedus fece rat, dederetur, ro~
gationem suasit eam, quam L. Furius, & Sex,
Atilius ex senatusconsulto ferebant ; qua acceptà,
est hostibus deditus. Honestiùs hic, quàm Qu.
Pompeius, quo, cùm in eàdem causa esset, de*
precante, accepta lex non est. Hic ea, quae vi-
debatur utilitas, plus valuit, quàm honestas :
apud superiores, utilitatis species falsa, ab hones^»
tatis auctoritate superata est.

At non debuit ratum esse, quod erat actum per
vim. Quasi vero forti viro vis possit adhiberi.
Cur igitur ad senatum proficiscebatur, cùm pra>
sertim de captivis dissuasurus esset ? Quod maxi-
mum in eo est, id reprehenditis : non enim suo
judicio stetit sed suscepit causam, ut esset judici-
«m senatus ; cui nisi ipse auctor fuisset, captivi
profectò Pcenis redditi essent : ita incolumis in
patria Regulus restitisset : quod quia patria? non
utile putavit, idcirco sibi honestum & sentire illa
$z pati credidit. Nam quod aiunt, quod valde
sitile sit, id fieri honestum : immò vero esse, non
fieri : est enim nihil utile, quod idem non hones-

N 2

144 DB OFFICIIS

lurn : nec quia utile, honestum est ; sed quia ho*
nestum, utile.

XXXI. Quare, ex multis mirabilibus exernplis,
haud facile quis dixerit hoc exemplo aut lauda-
bilius, aut prsestantius. Sed ex tota hàe laude
Reguli unum iìlud est admiratione dignum, quòd
captivos retinendos censuerit : nam, quòd rediit,
nobis nunc mirabile videtur ; illis quidem tempo-?
ribus aliter facere non potuit : itaque ista laus non
est liominis, sed temporum; nullum enim vincu-
lum ad adstringendam fidem jurejurando majores
avctius esse voluerunt. Id indicant leges in,
duodecim tabulis; indicant sacrata; indicant
fonderà, quibus etiam cum hoste devincitur fides \
indicant notiones animadversionésque censorums
qui nulla de re diligentiùs, quàm de jurejurando,
judicabant.

L. Manlio, A. filio, cùm dictator fuisset, M«
Pomponius tribunus plebis diem dìxit, quòd is
paucos sibi dies ad dictaturam gerendam addidis-
set : criminabatur etiam, quòd Titum filium, qui
postea est Torquatus appellatus, ab hominibus re*
legasset, & rure habitare jussisset : quod. cùm au-
divisset adolescens filius negotium exhiberi patri,
accurrisse Romam, & cum prima luce Pomponii
domurn venisse dicitur : cui cùm esset nunciatum ;
quòd illum iratum allaturum ad se aliquid contra
patrem arbitraretur, surrexit è leetulo, remotisque
arbitris ad se adolescentem jussit venire : at iile^
ut ingressus est, confestim gladium distrinxitb ju*
ravitque, se illum statim interfecturum, nisi jus<>
jurandum sibi dedisset, se patrem missum esso
facturum. Juravit, hoc coactus terrore Pompon
nius : rem ad populum detulit : docuit, cur sibi
causa desistere necesse esset; JJanlium missum

LIBER TERTIUS. 145

iecit : tantum temporibus illis jusjurandum vale-
bat. Atque hic T. Manlius is est, qui ad Ani-
enem, Galli, quem ab eo provocatus occiderat,
torque detraeto, cognomen invenit; cujus tertio
consulatu Latini ad Veserim fusi & fugati : mag-
nus vir in primis, & qui perindulgens in patrem,
idem acerbe severus in nlium.

XXXII. Sed, ut laudandus Regulus in conser-
vando jurejurando, sic decemilli, quos post Can-
nensem pugnam juratos ad senatum misit Anni-
bai, se in castra redituros ea, quorum potiti erant
Poeni, nisi de redimendis captivis impetravissent :
si non redierunt, vituperandi. De quibus non
omnes uno modo : nam Polybius, bonus auctor in
primis, scribit, ex decem nobilissimis, qui tum
erant missi, novem revertìsse, a senatu re non
impetrata; unum ex decem, qui, paulo post quàm
egressus erat è castris, redisset, quasi aliquid esset
oblitus, Romas remansisse : reditu enim in castra
liberatum se esse jurejurando interpretabatur.
Non rectè ; fraus enim adstringit, non dissolvi!
perjurium. Fuit igitur stulta calliditas perverse
imitata prudentiam. Itaque decrevit senatus, ut
ille veterator<£ callidus vinctus ad Annibalemdu-
ceretur. Sed illud maximum : octo hominum
millia tenebat iVnnibal, non quos in acie cepis-
set, aut qui periculo mortis diffugissent, sed qui
relieti in castris fuissent à Paulo & Varrone con-
gulibus : eos senatus non censuit redimendos, cùm
jd parva pecunia fieri posset : ut esset insitum mili-
tibus nostris aut vincere aut emori. Qua quidem
re audità, frac tum animum Annibalis scripsit
idem; quòd senatus populùsque Romanus rebus
afiìictis tam excelso animo fuisset. Sic honesta-
iis cmnparatione, ea, quae videnttfr utilia, via?

146 DE OFFICIIS

cuntur. Acilius autem, qui Graecè scripsit his-
toriam, plures ait fuisse, qui in castra revertis-
sent, eàdem fraude, ut jurejurando liberarentur ;
eósque à censoribus, omnibus ignorainiis nota-
tos.

Sit jam hujus loci finis : perspicuum est enim,
ea, quse timido animo, humili, demisso fractóque
fiant (quale fuisset Reguli factum, si aut de capti-
vis, quod ipsi opus esse videretur, non quod rei-
publicse, censuisset, aut domi remanere voluissetj
non esse utilia, quia sint flagitiosa, foeda, turpia.

XXXIII. Restat quarta pars, quae decore, mod-
eratione, modestia, continentià, temperantià con-
tinetur. Potest igitur quidquam esse utile, quod
sit huic talium virtutum choro contrarium ? At-
qui ab Aristippo Cirenaici atque Annicerii philos-
ophi nominati, omne bonum in voluptate posue-
runt ; virtutémque censuerunt ob eam rem esse
laudandam, quòd efficiens esset voluptatis : quibus
obsoletis floret Epicurus, ejusdem fere adjutor auo
tórque sententia?. Cum his, viris equisque, ut di-
citur, si honestatem tueri ac retinere sententia
est, decertandum est : nam si non modo utilitas,
sed vita omnis beata, corporis firma consiitutione,
ejusque constitutionis spe exploratà, ut à Metro-
doro scriptum est, continetur ; certe haec utilità?,
et quidem surama (sic enim censent) cum hones*
tate pugnabit. Nam ubi primùm prudenti® locus
dabitur ? an, ut conquirat undique suavitates ?
quàm miser virtù ti s famuìatus servientis voluptati t
Quod autem munus prude ntiae ? an legere intelli-
genter voluptates ? fac nihil isto esse jucundius ;
quid cogitari potest turpius ? Jam, qui dolorerà
summum malum dicat, apud eum quem habet lo»
cum fortitudo, quse est dolorimi luborumque co»-

LIBER TERTIUS. 147

temptio ? quamvis enim multis ih locis dicat Epi-
curus (sicut hic dicit) satis fortiter de dolore ; ta-
men non id spectandum est, quid dicat, sed quid
consentaneum sit ei dicere, qui bona, voluptate
terminaverit ; mala, dolore : ut, si ilìum audiam
de continentià Se temperanza ; dicit ille quidem
multa multis locis : sedaqua haeret, ut aiunt; nam
qui potest temperantiam laudare is, qui ponat
summum bonum in voluptate ? est enim tempe-
ranza libidinum inimica : libidines autem, consec-
tatrices voluptatis.

Atque in his tamen tribus generibus, quoquo
modo possunt, non incallidè tergiversantur. Pru-
dentiam introducunt, scientiamsuppeditantem vo-
luptates, depellentem dolores. Fortitudinem quo-
que aliquo modo expediunt, cùm tradunt rationem
negligendo mortis, perpetiendique doloris. Eti-
am temperantiam inducunt, non facillimè illi qui-
dem, sed tamen quoquo modo possunt : dicunt
enim, voluptatis magnitudinem doloris detractione
finiri. Justitia vacillat, vel jacet potiùs, omnés-
que eae virtutes, quae in communitate cernuntur
& in societate generis Immani : neque enim boni-
tas, nec liberalitas, nec comitas esse potest, non
plus quàm amicitia, si hsec non per se expetantur,
sed ad voluptatem utilitatémve referantur,
/ Conferamus igitur in pauca : nam, ut utilitatem
nullam esse docuimus, quae honestati esset contra-
ria ; sic omnem voluptatem dicimus honestati es-
se contrariam. Quo magis reprehendendos Calli-
phonem & Dinomachum judico, qui se diremo tu-
ros contro versiam putaverunt, si cum honestate
voluptatem, tanquam cum nomine pecudem, copu-
lavissent. Non recipit istam conjunctionem hon-
estas, aspernatur, repellit. Nec vero finis bono-

148 DE 0FFICI1S

rum&malorum, qui simplex esse debet, ex dissim-
ilibus rebus misceri & temperari potest Sed
de hoc (magna enim res est) alio loco pluribus.
Nunc ad propositum. Quemadmodum igitur, si
quando ea, quae videretur utilitas, honestati repug-
nat, dijudicanda res sit satis est supràdisputa-
tum : sin autem speciem utilitatis etiam voluptas
habere dicatur, nulla pòtest esse ei cum honestate
conjunctio ; nam, ut tribù amus aliquid voluptati,
condimenti fortasse nonnihil, utilitatis certe nihil
habebit

Habes à patre munus, Marce fili, meà quidem
sententià magnum ; sed perinde erit, ut acceperis :
quanquam tibi hi tres libri inter Cratippi commen-
tarios, tanquam hospites, erunt recipiendi. Sed
ut, si ipse venissem Athenas (quod quidem esset
factum, nisi me è medio cursu darà voce patria
revocàsset) aliquando me quoque audires : sic,
quoniam his voluminibus ad te profecta vox mea
est, tribues his temporis quantum poteris ; poteris
autem, quantum voles. Cùm vero intellexero, te
hoc scientiae genere gaudere ; tum & praesens te-
cum propediem, ut spero, & dum aberis. absens
loquar. Vale igitur, mi Cicero, tibique persuade,
esse te quidem mihi carissimum ; sed multò fore
cariorem, si talibus monumentis prseceptisque la^
tabere,

FINIS.

RECOMMENDATION*

TO WTLLETS9 GEOpRAPHT,

Just published and for sale by P. Potter,
Poughkeepsie.

Mr. Daniel H. Barnes, A. M. Principal ofDutch-
ess County Academy, whose reputation as a publie
Teacher of Youth, stands as high as that of any man
in the state, has politely communicated to us his opin-
ion, in the following note—

Poughkeepsie, 2d June, 1814.
Mr. Potter,

I have received a copy of your " Easy
Grammar of Geqgraphy," and in answer to
the request therewith communicated,I am hap-
py to inforni you, that the book, as to its pian
and arrangement, meets my entire afiftrobatien.
The method of placing the exercises immediate*
ly after each principai division of the globe,
and making them include ali the important
facts previòusly laid down, appears to be
admirably calculated to facilitate the rapid and
correct progress of the students. The pro-
priety of closing with astronomy is obvious.
The maps are neatly executed, and being bound
separately from the book, will be highly useful
and convenient. I do not hesìtate to say, that
in my estimation, this compendium of geogra-
phy, is preferable, as kjìrst book, to any which
I have seen. I shall adopt it immediately in
my department, and recommend it to the oth-
er masters in this institution.

Yours respectfully,

D. H. BARNES,

RECOMMENDATIONS.

Mr.R. O. K. Bennett, from whoin the following
letter has been received, is a teacher of the first stand-
ing and respectability, who has for many years been
employed in the city of Albany.

Albany, June 24, 1814.
Dear S'ir — Your " Easy Grammar of Geographyt"
and accompanying Atlas, have been duly received. Asari
eiementary book, it is justly entitled to a preference to
any I have seen on the subject. It supplies what ha*
long been wanting in common schools and academies, and
what I have frequenti}/ heard called for— an easy epitome
of Geography, at a moderate price, and on a pian calcu-
lated to exercise the ingenuity, as well as the memory of
pupils. Thoroughly convinced of its utility, I shall lose no
time in introducing it into my school ; and shall be much
rejoiced to find it soon in general use. The astonishing
and truly gratifying changes which have taken place in
the politicai aspect of Europe, will render it necessary for
the compiler to make in a second edition (which I hope a
discerriing public will soon cali for ' , some trifling alterationso
Wishing you ali the success to which the merits of this
l>ook justly entitle you, I remain,

Your obliged humble servant,

R. O. K. BENNETT.
Mr. P. Potter.

Mr. John Griscom, a Teacher of the first respectability in
the city of New- York, has favored us with the following
note.

I have examined an "Easy Grammar of Geography5'
prepared by Jacob Willets,and do not hesitate to say, thai
the author, in my opinion, has fully attained the object
he had in view ; viz. to improve the popular little work of
Goldsmith, and especially to adapt it more completely
to the youth of this country. Thus improved, 1 consid-
er it as one of the best Geographical compends for the
use of American Schools, which has yet been publuhed,

JNO. GRISCOM.

New York, 7 mo 9th, 18U.

w&*&cZs!r*¥7*

L'BRaR