Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
PRR.
•ZB 740 2
CONFINED TO
THE LIBRARY
PR R.
XB 74-0 2.
CONFINED TO
THE LIBRARY
M. @ectg SBoifgang «Panjcr«/
3t n tt a l e tt ^
*et iltet»
H»(f(^e« Stttetattti;
titt
Qjttielfle uttt» 5Bef*i:ei6tt»fl
tv(I«e »en erfinDuns tfr a5«*t»ttt((etfunfl »i« MDXX.
tn tmif*« 6i>t«*« ä*««* i»rtm (»*•
«R&cntetg,
' 7 » '•
\ I
• •
•KiAY- 1940 g;
»
&
\
. »r
• • »■ ■»«•.
> *
^ .- <
\
)ii
*-»
t> t u t f (^ C ä it ( j
N
Sr«0<m
§ ü ( f( e H/
S)em
^ e « if tt
von
bem 23erfafifr
/
_*
\w/
4*
I •
»>
>
* ,4
J • »
^4fc**Nft^ ^iHäi**Nfl!s^
S3 ( b e ( t d) t.
f
«Uci: ^»unbe ter Altttn titttutvx. >Dentt/ (a^ «natttairc rn fctttett
Don (Stfttttiund Ut fdu^ttudtxhmft an, ge^rucftett ^ü^tt, mni^, u^tüt^
ültt, wenn nui: ^IdS tie ^engf ter^ noc^ au$ tem funfjc^enten 3aDt$unt>erte
!»ijr$flnbenen tentfc&en tJ5u*er in ^Infc^Iag setracßt »irt, gor nid^ts acletjlef
|<i0e/ tft n»o^ ganj unldu^^^tnt. Unt Dd($ bertienten ed btefel^en e(en fo m^l,
m anUxt, wenn gletd) ni^t aUejelt t^re^Jnnern SBert^e^ wegen/ io^ m <S^re
unfetl ^aterlan^eö , au(^ $ur Srlettttetung ter Ue&erf?(^t ter teutfc^en Stttero»
tut in tenem Stitxmm, mit ^Ui^ aufgefuc^t mt atbtntU^ iufammengefhut {u
ivet^en. ^üt^ige ^^nnei; taäittn U^tt immer tatauf, (er iimtütüt, tiefen/
^twi^ nt(^t gans unwichtigen T>itnft au {eiflen. ^in unt wieder flnt) du4 wirflicO
(tnige iSe^tr^gt tm geliefert wprten ; im ganaen ai^er Wth tiefe Sii(f e no^ im.
tney offen.
/
^^^Vi bot mm 3a$te waote tc^ t%, ettt !S8ecf Don W\ti %xX, »(!((<$
<{»(/ iwa( furse^ to(^ ^inldttdlic^e !8efc^t;ei(und aaet/ f^oit anfand tei: IBuc^tiit*
t
tferfunft Hd 1520/ ttt^etttf(^e(@4>ra((ede^nt(ftea!8ü((et: entgolten foDtt/ ait^
tutt^lgen. SDet SBepfaO^ womit Detfc^it^ene a»aefe^ene ®eU&rte tiefe Untere
ttel^muttd (eepttett/ ii^ertrafi^e^na^eane meine (Smortuna/ tmt ermuttteite wi(^/
aae i)ittbermfre %x^\cSX tu Menointett. ^Oeitt e^ett tiefel di^nfHge S3ont(t^i{^
<
M% meine 5(cdfte einem Mein ^SBecfe anaemeifen fe^n xcS^^XtVi, t# Urfa((e/ taf
t(^ tal nun t)oilentete!£Bei:f/ nic^t/ o^ne eine gewiße 3nc((t iu tmpftnten/ tem ^u«
l^Iifum i^^etde^e* 3mme( i{t eifte au dco0e ^rwortmtd; fui; ten ©(^riftfleOer/ fo wie
1
s
fib ieteft anteün/ d(f%Ii<^* Sn^gemein ifl arstann to^ienide^ m& vt gelei^
$at/ foate ti gleich itit^t toenid feon -— toc^ su wenid* MiU^^t wdre a(et
^iefe $«r(&t no^ ^h^vt, wenn i$ nt^t u^erseugt to^t/ to^ tie «omiKteitteti
tRic^ter/ ««(^ iUj$lei$ die ^iaidfhn jtnt.
i8oii ter @inn(^tttnd ^e9 iSBecfcf fel&fl / wer^e i(( nic^t nöt^ia JM^ti
(two^ )u faden. ^o((l tiefet muf ic^ erinnern/ taß i(( ni(^t (ei(^t etwa^ oufge^
nommen ^ak/ t)ad i(^ ni(^t (e((fll>oi: Stugen d^Mt/ oter ou^ ftc^ern 9Ia(^ri(&tett
^efannt ^(e. ^eugerfl nii^ti^auifc^ ^egen )ie meiflen iSerseic^ni^e t)on ^Ma*
\
tiefen/ ö^etdiend tc^ lieibe; manc^e^/. «Id taf i(^ mi($ tec ©efopt au^feaen woKte/
•
tie Segler tetfel^en weitei; au t^cr^rciten. @tn SaU/ ^1; ei^en nid^t feiten t(t l
a><e
Q3orteri(ftt.
t>ittiU\'^tt^n^ttUllk i^f fo genau oll mb0^, mh tie am Snte (^
finW^n 9imktti, mti^tn^ toOflinHg attdefu^rt* föt9 litttt<aii^tn ^otnm
ittt t(( nur ba etwo^ ou^fu^rttc^ demefett/ m Up Uu oitdeidgtett SBäc^ecu tiof
fdtti^tmnSf tittt tttte dctiauere $8ef(^et(uttg ttöt^ig tu feiMt festen ^ (eo Me«
^tttdegeit/ t)ie f(^o« an^miKlrtö ^^ngltc^ (tfc^i te^n toaieir ^ He^ i<b .e^ ^tp (^
•^inwetfuttd auf Ut UUn jCuieVen UmnUn- fBStm man, Uifivlbvt$ m Un (egterti
3a^rett/ eiitise @c^nfitttr, i, fS.iut^h^n. <r. t^emtfTeir wir^^ fo mü$ i(^ fageiTA
^af i^ fol0e gellifentlk^ öbergatrgm ^abe^ weil iiefel^eu iu einem Seite ^t^bttttf
iAi iä> m'bttit aur iBeorf eitun^ til^rlafife» mu0« 9(uf SSoafl jnbiafeit U9 Um ts^
\ m
fhn ^txMr ^ttfpnt(^ m machen a xeixt litterartf(^er ^UU, ton tem \^ weit
entfernet l^tn- %^ txxmtt t^ielme^r manche 3ufii$e unt ^^etieffetunden^ um feie
t0 att($^ aUe Jtennet unt S3e{iie( foI(^et ^dihtß auf to^ ongelegentlK^^e
erfuf^f«.
9?o($ muf i<t te^ X)anfef ni((t fferdefTeV/ (es t(^ ttetf<$ietenen voMm
!0)<lnnern ft^ulttg (iU/^ W mic^ geneidteft unterflu^et ^a^n. 3^re i)ere^r{k$eit
ü^amen wir) man meiflen^ m %tm tEBerft fe((^ antreffen^ t<t t(( flott unndt^iger
^itatiVif faft turc^de^ent^/ ^te iSiMiot^efen/ »0 \^ W SBüc^t antraf/ ontetg^
U, lDo(^ mu$i($t;0rittd(i(&^ bte^ ü(er aOeö (oi^ er^al^ene iSereitmaigfeit^ tel
üEttetl t)or fursem toerewigten «^errn^rofan^Ier Senerrein^A «tit «nfcrf «er^
(KSflt^oaen •£>errn frofefot @(^»arien^ft( 9II(prf ^anfi^ot rühmen ^ mtt ter
\
• ^ *T' ; — T^ ':ia
|h mir i\)tt, an foI(^en @(t^iett fo retc^ett l^eiligt^umer 6ftt(ten. 9lu(( |a0( tc^
tneittem t)teli%idett Stetlti^/ ^em |)en:ti ©e^ctmett dtat^ B<tt^fitt9(ttdft>ttc^
fotttttc/ ttumc^c fc^di^are 92otiaett <kvA ^Ioflei:H((iot^e{<n su tdnfott* Eigene ^*
faptung ^ mt(^ olf» Itk^tttt H% W iHagen ii^rr Mangel Ut Utttcrfti^uttd
ttl(^t aUea^tt ierec^ f{tt^. ^ott barf pft ttttc wolle» —
V
^A^ euMtcd tiefe 9tiit(t|en/ ald ein eigenel/ Don ten t9P9dtat>H>
ft^en^nnalen teö^aittaive nna^Hndide^ SBerf aniufe^en jtnb / torf i(^
r
tt)o^( tti(^t (eweifen. 2)oc^ ^offe t<&/ ta0 fte tem SBerfe be^ iSritteu/ wenn 0<
t
temfel^en/ atl^upfl^tnent/ an tie^eitegeflellt werben/ feine @(^a»te&»tM
gen foaen;
®<f4>cieto< SfluetiBerg ben 3 ■ ^SSUt\
1788.
N.
9f tt n a Un
ktr 4lttrn itutfiitn
St
^
ttOtfttll
hl titni^tn S5 ik d^ et/
Hl
pan)<r« ^mMten«
Ol
N
!!
1 i
* f
f? t) ^/l i d •> i ?! 7 : 1 J '. 1 ! 5
.5
7
i
V*-
>4
«
»>
Mm ^
•» ^
*
^.i ♦»
rr>
r.
f
•i
*,
y
• f
1
: j
• k
ni
i
<
f*
^
>/
*,.
^^'
^^
^*(^:
f r
!•> ^te ^eSf( ftc^ an «on beni etttfrift smommen t>ttb d^o^en am ttüf
puckern 10)9 \»ttb t^an n>em er sei>0m fofl ivertom ii« f. to. J^f. ^Dtfo»
]^iefej äßects^n d<|^6cet unter bte JKeflen utt% crften IDeittmalec ber 95uc(fbru((erhtnfl. DaffeKe Be^
(teilet eigen! lid^ au^ neun unb brepgis ^ptitafeln / bon benen Me meiflen in imep Sbeile getbeUt finb unb
|n>D SocfteSungen entbaften. Uebec einer feben bon bie(f n tBorfieaungen ftebef eine beu(f<^e SrHdninSii
t^e^megen ic^ folc^e^ au4^ unter bie ^(afe ber clbeflen beutfc^m 93uc^er {u re^^nen, befugt jufeptt
staube. 3En bem nTerhD* tDien ^.113 ifl baffelbe {uerfi^ autf einem Sjrempiar in ber i5ibUo(ief betf
trafen oon Petcttfati betannt gemacht Werben. {)err 9on igeinecfen fanb na(^ber nod^ breo Sjrenu
»fare, eine^ in ber ^ibliotbef bed SBifc^ojf^ {u ^afTau, eined in ber J^erjogUd^ ©ot^atfc^en mit ber
3abrta(^( 1472 unb nöcl^ eine< in ber ^abtbibliofbef iti granffiirf am ^<xtfti. ^oburd^ fab er ficb in
ben ®eafib deflQef, ndbere unb ^&i%xt 9}acbri4^feu 9on bem Sßertf |u geben, unb bie Vnjal^l ber bitfb<C
befannt gemorbenen SKu^gaben betf XV. 3a(^r(^unberttf fefliufegen^ me(4>etf in feiner Ide^ g<n<rale p. 384
<q. sefc^ebrn.ifl;
©ie erjle, ober Originalausgabe bef!ebeeou< 39 iBidttem; febe< berfelben tft nur auf einer Seite
mit bem 9lciber abgebrucft werben, ^ie ^^iguren i^erratben {mar einen getl^ifc^en ©eftibmacf, fie Hnb
aber becb mit 9?erflanb gejeicbnet unb feiner ; oltf gew^bnlic^ aufgearbeitet. X)ie erfle (Seite betf erfteii
SBlattf i|l (eer, auf ber {weptcn @ette flebet eine hir^e 9?errebe, bie 32 Reiten lang ifl/ unb mit ebigeit
SBerten : ^ie (>ebet fid^ an i^on &em entFrifl 2C. anfangt. 2>ie yc^rftt Safel if(^ nid^t abgetbeilt,
unb bat bie Ueberfc^rift : i^yefiQet^e« jiSnbtPrifi Y>ater t^nö wirbet vmb fe^m lc)^bU<be rocbter
in i^ppiFn^c :c« IDie britte ifl in in>eQ ?bei(e getbetit, unb fo bie fefgenben. aSon ber fe(^flen Jfl in
bem 9)?irfn>urbiaen SBien^ unb in beS J£)errn Den ^einedftn Id^e g^n^rale n. 15. ein 9}ac^fH4^ anji^»
treffen. !Diebet)ben legten ?afeln , bie 38. unb 39. enthalten vX&iMi Ai einen beutfd^n lejrt. sSie
erfle fangt mit ben Sffierten an : W6 ril pfi<^er fagen vnb funberlie^ bM pu4^ compenbtum
tbeefeie k. Die \mxiX% fc^Iieft mtt einem ®ebet/ unb ben Sßerten: pnb bie fVbm pfalmen bidf \Xi
locynn. amen.
!Die itt>eyter fe fic^ in ber «^er^eglic^ ®et(aifd^en 95ib(iet|^et beftnbet/ ifl {mar bon einem onberti
Sermfcbneiber «erfertiget »erben / entbdft aber bie nethlicf^n SerfteHungen, bie erfle autgenommenr
tee beS (fntfriflS SSater, um feine leibliche Se(^ter mirbt, n)el(^e ber neue {)erau<gebei: n>egge(a§en
%^X. Diefe äfuSgabe fangt ebenfadtf mit ben SBerten -an : «Sie \^s^tt fl(b c^ ^^n ^tm entfrrß ge^
n^xwiMXi u. f. w. 9(m Snbe biefeS ?e;rte« fagt ber {>erauSgeber : ber lungbann^ priffhialet bor
ba0 ptt<b Jtt nftrenberg 1742. — eb^ gefc^nitten? ober de{ei(bnet? ober gebrucft? wirb nid^ ge#
fagt & ifl aber/ wie bie berberge(^enbe 9(u<gabe, nur auf einer Seite mit bem Steiber gebruett/ unb
ifl 39. IBIdtter flart, bie nur eine ein{ige Sage auSmacben, bergeflalt bag bie erfle IBerflelbmg mit bec
38flen / bie 37fle mit ber {Wepten u. f. m. gebrueft »erben ifl. 2)ie £>rbnung ber SerfleOungen ifl t>en
ber in ber erflen 9(u<gabe eerfc^ieben. Stn bem Stanb eine« feben 95Iat< ifl einSBu^iflabei ber onteigt,
wie bie SBtdtter auf einanber folgen fetten.
SK %
X
3»
V
* - • »•■
tf9nt9fn^i^t. Ul Ibrucf^olr^/^
J3[n ber dritten 9(u«dabe, n^clc^e bU 6rabtbiblictt^ef {u S^ontfurt ttfU^t, td bct Sejrt tmb bk
ttnitnns ber S^orfieOundcn mit^ 0f«i>Sc|tiii ^Md^ftabm/. aiif t^9^p^tütn, unb mtt berf^reSe 9C#
bnicCc »orboi. £)ie Sor^eathjett ftnb bie nemti^en, bo<9 l^at bet SäniUct bic SiSttrei^ onbcr« 0«^
ItM^net, atft pe in bcn t^od^cfflcj^eribcn jOriomaUii (wgctr^^ , ; ^ ^
3n betSoIge »erben «)irniK^ ebie Arfirtfvr 9ra<dabe wnist6. (04. ao|eise|u Jf^err ^r^f.
»• Tftmone tn SSafel; weiter bem ^errn von XtXuvv (^. beffen ^cuvncA Jiir ^unflsefAtitytf ?|r. V.
6. 3- «• fO ^w« ouÄfu^riicbe SBefcftreJbung bicfer erflsebad^fen afuÄgabe mUgetbellt hat, bemertt b«^
»Ufer ©elegenbeir, »Iber ^errn tjon i^einecf ett/ bag hai In beni (£ntf rtfl angeful/cte Compendium theo-
logiae lein anbered ftt), ali baj CompendiDm tbeologicae veritatis tt& Hugonis Argentinenfi««
Serner t)ermiit(el er« ba? ber Cntfrifl urfprungltdl» roletnifcb ^ef^^rteben fep; weniciflen« bat et auf btt
!5afe(er 15iblii>tbef eine {>anbfc^rtft gefunben/ bie ben Sifel M: defcriptio cuiusdam &pietttu de An«
'ticbrifii nativiute vel falfitate, tinb bie mit bem beutf(^en (Snttrift übei;einfommt.
eä)0n Mi benl Stiel tarn man auf bea ^nnbdlt biefe« SBesf^en« ftl^tieSen,; tiK^cler oiui^ n^
tctvotf otttf fil^rtid^er auf bem Sitel bec gleich folaenben Stro^burger Sfu^obe an8e{e^t oprben i^
• •• • , ■ .. . • ' .. * .
tO S3u(^ftti t>oti bei (Sntte C^^nfH ie6eti \>nb Stegferutts .turc^ Mr#
^engnt^ 0otte«/ tote er bfe 9Be(t tut^ "ottUven mit iitfnet faffc^en
lere tonb SRat bed Teufel»/ atti^ voit barnad; bie jmeen ^rop^etert
€ito(^ t^nb J^f^a« 6ie €(>ri(leii^eit toieber befere» mit pretigen ten
C^rifien &laabttu 93tib ium legten \>oti ben )n^ 3^<4^^^ ^^^ ^^ d^
fd^e^en VK>rm Sungfien :^age bur(|^ ®atre« \>er^engnii$. 6e&ru<fe
3c9 fe^e biefe afujtgabe, bie feine 9(n(eide ber- Seit be< SDrucfe« f^at, gleich nad^ ber eben BeMnie^
lenen alteren biefetf SBertvTen«. ^upfiif fteng (u Snbe be« funftebenben ^abrbunbert« tu bnicfen an ;
ttnb in biefetf Spultet gebScet oudS^ bie(e Siutfgabe. 3n SXnfebung ber innern (iinvidftnn^, ber j^d((#
jcb«itte unb ber beofjefücjten grftdrung, »irb pe mit ber unter bem 3abre 15 16. angejetgten, iinb tu
4^errn wn ntttrre 3fDurnar ^. s. ^-.3- «. f. augffibrlicb befd^riebenen Crfurter 8lu<ö<*e ubereinftii»
»cn. 6ie befaS ebebtn ttffeitbÄ4^. & befTen Catalog. P. IL Ap. p. 71.
3.> «r^ itiDTtetibt
j(ttn# an fim^n« ^m &i»e: €uh»t« }(
3Da ^rr mm ^tbicdtn fomoM in fetner VU^Hrl^t t^on ^fittfUer n S6. 2. $. ^SP« v. f. M {»
•er Ide^ geo^mk p. ^9. u. f. tH>n ben oerfcf^iebenen ^^^äben bicfetf 'Hn^i febr au^f&t^rlid^ gebom
Mt, unb bie ihm befonnt geworbenen S^emptare fef^r genau befc^ieben bat, fo wäre tt mobi ubec#
4l&Ud, mnn toir un« meitlaufcig bobev aufbalten »oOten« SStr bemerfen olfb niir bo^ t^omet^mfic.
UrfpfttttgUd^ t^ biefe^ iSudl^ tateinifcb gefcbrteben uub ifl eigentlich M ein UnterridS^t (uc 9?trberettiiit9
eulf ben Sab «niufeben^ 2>i« JE>attptfa(fK madJKn 1 1, Jg>o(|fcbnitte aui, meldte einen ßterbenben, thtilS
unter mand^eQ S^erfiicbunaen^ tbeil^ aber mtt aderlep 3(rren Ui Srofie^ unterfiu^et oorfteOen. S!^ei>
Cteer jebea von biefeo äSar^eOungeni finbet man eine fürte <£rCidrungi ober älnmenbung« fBorati
« ^
fMM eine ftir{e !B»mbe. Sie ^ttnmittlQt 9(ti<8iibf ^ bie flct^ babttrcf^ t^on brtt fibrtftm ttit(trMe{#
btt/ ba9 fomd)( ber Sejrt, aK bie auf bm {)o({«kfeIn ftebctibcn aßorte, ^rfc^ ftnb, tcitb in bem
itterhoftrttgtfi YDim ®. 113. 11. f* jonsefftbrt. Sie beflcbet ou« 24. itifammeit deleimten SRüfttttti,
mit segeti Aber {ar redten flebenben Slguren in Jg>o(| gefitnitten. SBte e« fd^inl / fe ifl bie Sottebe
ntd^r babe9. sSenn ba< erfle 95(at entf^alt bie ectüriing be< ecften J£>ol|fcfMiittf # i»elc^ in debad^fen
IBuc^e san) obdebcuA morben ift ®ie l^at bie UebetfdE^riff : X>frfU4^tm<| btB t&fün in bem gelo^
beti* J^ttt wn ^einedfen d<^ fl(^ oOe ^Sivibt, auf bie Spur t« fümmen, t^er wo(^I ber am Snbe
(lebenbe J&i^n^lg $t VUn fe9n m6<^te« €< mar abei nic^t midlicf) efwo^ semif e< oon i|^m {»
irfol^ren.
$Se9 biefer ^HtstnMi mUtn Mt tü^ ein ^Mt Stu^aobett mtt btm foteintfc^eit ttft anftU!»ren>
hit ^ttt wn igeimdFett nicbt tannte. SDie erfle geb6ret mit unter bie abeflen. Sie bat (eine ^ntei^e
toeber be< 3abt«, nodS^ be« S)ru(fertf / aud^ fein Sltelblat. SKuf ber erflen Seite betf erfien ^lati
fltf^t oben mit gotbifd^en 93ud^aben# An noriendt. Unmittelbar borauf fangt bie fBorrebe an, bie flc^
in ber ^itte ber erflenMEolumne/ auf ber {mepten Seite bti erflen f&lati enbiget, »orauf fogleid^ bie
Crf laning ber erften ^iqnr folget, ftuf bei^ erflen ÖSette be< iwi^^n SBloM Met bie et^e ^igur mit
Cm: ficot pagani , unb fb fol^t auf ber Stucffeite btefed ^olsfcbnttte^ ber %tft lur jn^ten Stgut/ mel^c
«nf ber erften Seite M britten ^Iciti fM^tt. 9iut bie ste unb 6te Sigur fieben auf einem .93(af,
ntmlldf auf ber erflen unb {mepten Seite be< 6tenlB(at^. 9u Snbe flebet: Et Untd de arte moriendL
S>er teft ifl burd^ebenbtf mit gefpaltenen Kolumnen gebrucft. Sa« ganse betragt 12. ^U tn^olio.
9Die leftte Seite ifl leer, ^d^ befit^e biefe 3(u«gabe felbft. X)ie smepte 3(u«gabe ifl in 4. Sie bat beit
Stiel : Ars moriendi ex Variis fententüs eoUefU com Figoris ad teliftendtitn in mortis agone dyabo^
lice fuggeftioni Valens cuHibetQiriftifideli vtilis ac mnltom neceiTaria. Unter biefem Site! flehet ein
4>oItf(^nitt , ber einen Sterbenben t^orfleOet, t^orbeffen 9ett dn ®eifllt(^er unb ein Sfrjt flelj^en, mtt
einem teutfd^en 9^t(, morauf flebet : Vetfe^iing eine« menfc^en tc* tiefer {)Dl{f(i^nitt ifl aud^ auf
»er 6tucffeite bti Sitelblott beftnblicf^. Z)ann folgen bie 11. f^iguren nttt bem gen>}bnti(^en ?ejrf.
3n Snbe beffelben flebt Imt>refiiim in cioitate Landefotears Dueali : in ofHdna düi JoSnis WeyffeiH
liorger. Anno fiiliitis. 1514. Shif ber er^en Seite be< (elften 91at< flebet uocf^ ein ^m^nitti ber
tmn €ngel mit bem Sc^ioerbt wib mtt einet iSage «^orfleat. 3fl 14« Sl* ftarf.
m
3n fU $0(10.
9(u4 biefe Seltenbett bat j£)err bon igeined^en In feinen na<l^ri4^ten H. 2. S. 238. n. f. unb ift
t€t Ideö generale p. 479 fqq« auf bat genauefle bef^rieben , totlö^tt anä^ neuerlich bon J£>errn (fffe
meiner in feinen na<|^ri<^cen S- u vu f. gefc^et^en ifl. 3f(^ merbe alfo; um bat bereite befannfc
tii4^t tu mieberf^olen , nur hat toidi^tigfle berubren. S< entbatt biefe« SBerfgen 25 ober toenn man
hoA erfle unb (mote Q51at; mel^e nur auf einer Seite Sfbbnicfe baben; f&r eine< {o^fef', tufarnmem
seHebtr 24 iBlJtter. S(uf ber erflen Seite be< erflen Slat« flel^et obiger Sttel. J^err t>on iglfnetfeil
Irat fblc^en ber Ide^ g^idrale &c n. 97. a« in einem j{>olif4^nttt bei^fftgen lafTen. 9(uf ber Sl^cffette bti
ftotiften fRlatt flebet erflücb folaenbe 9(nieige : S)46 n4<|^gef(^rtben bud^ von ber b^mib Met i»
tciitf<|^ gctniubt t)0€tot ^ortUeb burcb^bett tmb bti^ung ber bnr^leicl^tisen boc^gebovnefi
^ftr^ fi^^wmw^ geboren von pr<itinf<^tvet0s gentiu^ei btm tttgtntreic^m fi^^flt lopim (^
9 3 ^m>
6 £>|^ne ^i<ide Ui ^rttcff^i^
Ifeti; ^eti^g Sflbre^ ^erQOg ju bmren raib sraff jtt i^bttrg: tM Hl seffK^ Ml friM|
ttoc^ cepcioni« marie t^trgmie gloriofi«« 1448« hierauf folgt no4^ eine tnvi^fShäftid^t, bteffaf^
alfo aitf<indt: &o n>t0 da« t)tt wiirfk fitiben t>tt& i>n6eri(^t n^o^en $tvaierUqp fytn^. tfiKer btefer
iRa4^idS»t (Id^t ein ^et)f^ni(t, »0 Doctor fgartUcb fnlef /. imb bec ycinceftn Sfntia/ mld^ auf ei^
nem Sl^ron fii^tt, fein iBucf^ uberreid^t. 3fl^re dlomen flehen ober il^ren S^sur^* 2)ie dritte @ettc
fangt mit tet £rf (arund feinet 8eftrfa$e an, unb bantnter ftel^et ein Heiner ^Ufd^niu, ben j>ert von
iSeinedfett ebenfatt« nac^fct^neiben laffen. 9(uf ber bierten ^ite if{ eine ^onb , fo Qtoi aW ba< IBlol^
mit bec (£tf(acund t^^r Seichen, ebenfaK« in ^o(( ^efc^nitten. 9ttf «(eidife SBetfe^fbtgen 21. SBL alle ottf
iepben leiten mit feieren {)anben. 3(uf bec erften Seite betf legten fdlati ifl ebenfalU eine ^antv
itnb unter ber £inie fle^t : torg f4^apff iu ougfptirg* S)ann folgt noc^ ein eintelnet 95Ut mit einem
Siecrotll^ oon 951umen unb baruber jlebt : Z)ie tun^ (Cyromamia« ^ SBotf bie Slabrtabl 1448 betriff^
fo {eiget biefelbe gemig bie Seit an/ wenn ^artlieb biefe« Sßerf oerfertigetf ober uberfe^ i^ 2w
Neffen gef^irt baffelbe mit unter bie alterten $robucte ber Sunfl in Stugfpnrg.
SO @i^ttlum humane falbattomd/ @m fpitstl mni^li^tt U^
Um H^ bon biefer Seltent^eit, bie biel &hnUdfci mit ber, unter bem ^a\>vt 1470 borfommenbett
%ibel bor ^rmeii ifat, einen rititigen SSegriftumacl^en, mug man {»»cpertep Sßerfe ocn ctnanber
sinterfd^eiben. 2)a< erfle unb altefle ifl ganj in ^olt gef^^nttten. ^ai {n^epte ungUic^ grogece unb
toeiHonffigere, ifl ein orbentli^^e^/ mit betoegli(!^en SSuc^flaben gebrucf ce^/ oon bem erflen a(fo fcbr t)er#
fd^iebeneij SBert S^iefeS (entere ifl tt eigentlich, bon meld^em n>ir bter {ü reben ^aUn. X)bc^ moaen
toir au4 oon bem erflern eine fur{e üRacl^ricbt geben, im übrigen aber auf Ui {>errn oon ^esnedf en Hocb^
richten ^on :;K{itifllcrti Unb ÄiiHW<*<brn Sb. 2^ @. 222. u. f. unb auf bcffen Uei g^n^rale &c.
|p. 433 u. f. ingietc^cn auf tTTeermanne Örigin. typogr« T. L p. 98- u. f. benbeifen, n)o baoon aud#
iib^U^ 8et^<tnbe(t toorben ifl.
9i beflebet aber biefetf altere unb Heinere Sßerf aui ein unb bre9|ig unb einem balben SBo^ei^
eber 63. ^Blattern in f^olio, n>e((!^e filnf £agen autfmad^en. 2>ie erfle {age entH^alt bie aSorrebe, unb
befielet au^ fünf, biejmeQte, britte unb bierte £age, |ebe au6 14- unb bie fünfte oui 16 SBldtterm
dDiefe 58. Slatter, aufer ber SSorrebe, baben über bem Sejet aUeteit einen ^ol{fcbnitt, al^ eine S^tg#
nette. ^X>iefe fleden oerfd^iebene ®ef(bi(bttn in einer €infa§ung autf bem alten unb neuen Seflament^
Attt^ auf ber »eltliil^en {>iflocie oor. Sie flnb auf einer (Seite Ui ^apierä mit bem SKeiber gebtncft»
W biefcn Vignetten flehen atteteit, smo ®ef(^i(bten in einer gotbifc^en Sinfa§ung rnft einem Pfeiler
.t»on einanber abgefcnbert. Unter jeber ^iflorie ifl eine lateinifc^e Unterfc^rift, meiere bie SorfleOung
trHdreV tiefer äSorfleOungen finb, mie fc^cn gebac^t n>orben ifl, sS. S)er Zcft, melc^er unter jeber
SSignette flehet, ifl in lateinifc^en gereimten SSerfen abgefaßt*
ttM bi^er gefagt morben ifl, voffet auf alle bWber betannt getiwrbene ^ui^tmi. Die erfit
4fl, nacb *&errn oon ^Senteifcne iBebauptung eine lateinifcbe , too ber Sejrt unter einer ^eben fBignette
'fai (ofeihiffl^n gereimten S^erfen flebet, unb bie tbeiW mit bil{emen fafetn, tbeitt mit bemegftd^
IBudbflaben gebru<ft ifl. tTTeermonn behauptet {n»ar bie 9}ieberrdnbif<sbe. fep {iierfl gebnuft »orbcn.
. >(Hrr nn ^ämdfeti ober bebouptet ba> Qegemb^Ui unb ttoor ni(<^ obtK @runb, toeil nemlfa^ bU
PeltfdH^Htt , W ituMtntiniachtn , dnette^finb/ inbet latetitifc^n nic^t fö A(>scnu$( (Inb, mie iii
)en übrigen. SHe smftt tfl bie (ateintfdt^e« fo ganj mie ben^aHcötn SSudl^fidben ^ebrucft ifl. Buffer
bkfm siebt ctf breir 9}iebetIattbi(c|K äftitfsabeii/ t90 ber lateinifc^e £(jct in bo^ nieberldnbtfcbe über»
ftftt Ut Sit ber erfieii t|l ber %tft serobc intit^ mit einerlei fettem d^brutft. 3n bcc in>::}ten b^t
ber Ztft {u bett JS>0(ifc|^Ritten n. 45. «nb 56. Heinere Settern/ M bie anbern. 2)ie britte Slu^age ifl
bleietiige/ bieCfo^imPelbener/ unter bem Silel : £)e @pteg^(l Mfcr be^tfbenife 1483. in 4.
telWfert bot. X>elbmer hat tu 9?i9netten von einanber in traep ^tucfe ^ef^^nitten / unb ein SBttc^ in
fiMart/ mif beQben Sretlen örbentlic^ gebrucft/ baroirf gemac^f. fBon biefer 9(u^abe giebt ti S/em«
ylore t^n elien Mefent 3a(^re, bie mit voilf, in 4>o(i sefc^nittenen •S)ifiorien/ unb mit bre9 Sapitebt
%tft iKrmeM i^orben flnb.
9Bir fommen nun auf ba< iwtytt WSttf, tttli^tt eigentUd^ hith^t qt^ktt. 3(ud^ wn biefem fln^
bet man |in unb mieber einige 9}acbri(bten , bie aber n>ob( nic^t immer befriebi^enb fet^n m6c^ten.
3Da i($ nun 9on biefer ®e(tenbeit felbfl ein Sjremp(ar befl|e, fo febe icb mic^ in ben ®tanb gefe^et^
bovon eine genaue unb {uDerlagige SBefc^reibung {u Hefern. 9?orau2 mug icb bemerfen, bag ber ^err
Ausgeber/ mit bem Speculo hamanae falvationts au(^ bag Speculam fan^e Mariae oerbunben^
Itnb beQbe jSpiegel gleidl^fam mit einanber oermifc^et haU^ 3c^ will nun bie &tndt, bie bier bep«
fammen (tob, nac^^ ber jOrbnung, mie (It auf einanber fod^en, anseigen. X>a< SBerf bat feinen
«igenttid^en 7iteL 9(uf ber erflen ^dlfte ber erflen ffelte Ui erflen ^lati flehet bie a?orrebe tu bem
Specuio Mariae unb fangt an : Incipit prohemium libri fequentis. Andreas natione ytalas. offi-
cio prefpiter. miniftromm et panpenim. dum (Dermutblic^ dni) iehraOirifti pauperior&c. Sßer^
imb n>o biefer TLtibvtM gemefen fep / habe icb nirgenbg finben tonnen. Sfuf biefe fur{e JBorrebe folgt
imc^ Mäf auf eben biefer (Seite, ber 3fnbalt ber Sapitel, ber Hd> auf ber smepten $eite biefeö erflen
SBlat^ enbtget. Sin aDen finb 34* Capitef. Unmittelbar barouf fangt nun baö Specalom felbft mit
bem erflen €apite( an/ unb )n>ar mit ber folgenben tleberfdl^rift: Incipit rpeculnm fanfte Marie vir«
ginia Qoe fit intentio caufa materia libri. Ca. primam. ^iefeg erfle C^apitel enbiget flA auf ber ece
flen ®eitt Ui p»ttfUn IBIat^. 9(uf ber {meßten (?eite biefe^ SBIattf fanqt nun batf Speculum Salvt«
tioDis fetbft an , unb jmar mit einer gereimten Sfnteige be^ ^nl^aM ber 45* Kapitel. iDir^Ueberfc^rrifl
ift micl^ gereimt unb lautet atfo :
Indfrit probeniiiiD cDJvadam nove cono|ttlatio]df.
Cniiis nomen et titulos eft fpeciilom humane fiiliuitioiila.
Expediena de! et vtile quod priaa in lioc prohemio expotiitiir»
De quibos materiis et hiiloriia in quolibet capicolo dicetar*
^ Kt qai diligenter hoc probemioin perltndaerrit»
Defiiiciii totttm librum iotelUgere poterit.
SDiefe< SXegifter ifl audS> mirflidS^ jlemlicf^ meitt^fttg; mobon bie tlrfa^e am 0<(hff angegeben
amb <|eflgt n»irb predtftam prohemium buiua libri compendiofe compilaui et propter pauperct
predicBtorea apponere curavi qoi fi forte nequiverint totum libmm comparare Qoom fctant hy-
StoriBB. pofliint ex ipfo prohemio praedicare. J^utmf folgt nod^ eine gereimte äfnieige, morimi
bfc SBerfoier ebenfatt« in lateinifdl^en SKeimenmelbet, mie fld^ bie $rebiger fein SBerf {u Shtde ma#
Acfi/ unb bie oft nur Curi angefuj^rten @ef(<^i4im erbauUd anwenbcn unb crmtitern tonnten. SDi<«
8 O^nt 9bnti^t M JDni(fia|rf.
ftt tJUiiftn Utti^ nebft bem erftgcbad^ten 3iif<4 6 1/2 SBL ^U «tfie Seife M fblsenbeit nnmfm
fBlati tfi (eer. 9(uf btc Stuiffeite beffclben aber fangl bat f rfle Sapitel be< Spcculi SalvttiotiU felbfl
M. Uitb ba tfl nun fotgenbe Sinctcblund 9etroffen/ boS crfUM^ b€9 {ebem Sopitel (pit brc9 letztem
«ii<dcnommen) 4« J^tlifd^nittt, tctld^ unitfSbt bcn brieten Sbefl ber Steife ebtitebmeti/ tinb enftoeber
.etnebibUMe, ober »ettUcbe @ef(bi(|ite t^orfteUen, tM>rtommeni ton benen bte erfle ^9ur felbfi oOcf
leit ben J£><uiptinbüle be< SaptteW oorfleOct, fo bii§ auf biefe Sßeife aOe« iMtf oon bec eefdfidttt
Ht^ti^i unb feiner ^Stutttt^wia befannt ifi, in ber iDrbminSf bitf t^ f<in^( Sfofircftebung unb bU |im
jing^en @eridirt angebracht toM; tag ^ti^efteM^ Aber febem JC>ol)fd^nitt loleintfi^ mt beutft^ fi«#
bet/ »a< berfelbe ocrfleaet; bag brieten« unter biefen' oler ^otifcbnitten eine latetnifibe gereimte uMiti
laufttge SrHarung ber t>crdefleaten ©efcbicbte angebradi^t ifl, worauf bann fftn^ew eine ^eutfi^
UeberfeQung biefer er(lgeba<bten Srftaruns folgt. Stacb Kbem, folcbergeflalt lotetnifcb unb teutfc^
gebrucften Sapltet Ut Speculi Salvatioois folget fobann aae{eit ein Sapitel 00m Specolo Marioe«
hloi lateinifcbf obne beutf(be Ueberfegung unb obne ^olifcbnitte. ^a< UfjU unb 34fte Sapitel biefe<
Speculi: cur fiinfte mtrie commemortcio pnecipue agatur in fabbato, ifi abgetbeitt n)Orben# f6
baß alfo fafl bii ju (Snbe immer nocb ein Stucf oon bemfelben, nacb ben CapiteUt be< SpecoU
fidvationis folget. ;Die brep (eftten €apite( biefe« erflgebacbten €piegeM {eicbnen (leb baburcb ou^,
bag i'ebet berfelben 8. •()oIif(bnitte bat. ^ai 43fle bat ble Ueberf4^rift : Septem höre de paifione
Chrifti. Sa« 44(ie de feptem trifticüs beat^ marie virginis. SDa« 4Sfie de Teptein gaudiis Marie«
Sen SBefcbbig macbt Capitulum de canticis videlicet Ecoe tu pulchra es amtca mea &c. 9(m SnbC
(lebet: Deo gratiaa. hai bitfber ange{eigte {ufammen füllet 250. glatter, auf benen id^ 192. ^o(|#
ifcbnitte gejdblet babe. S)en 95efdl^M macbt enbUcb <^uf 8. SBtattern ein furjer gereimter (ateinifcbec
IVuJiug, beffen Serfager, Jofyanncü, ein S^keb i^ ®t. lUricb unb 3(fra in Stugfpurg, oermutbIi<^
oucb ber {>erautf geber be9ber (Spiegel ifi. ^errn t>eit^ fcbeint tt »abrfdS^einticb )u fepu/ bag er ouc^
ber a^erfager ber beutfcben Ueberfe^ung fe?. €. Biblioth. Auguft. Alph. III. p. ; 27. IDiefer 9(u<{ug bot
f olgenbe tieberfcbcift : Alias Über Saluationis humane metricus prioris libri materiam metrice ae
compendiofe tradtatus Compeudium humane falvationis nuncopatus Indpit. ^ann folgt eine
imepfacbe; unb fafl gleicblautenbe fBorrebe/ in metcber ber IBerfager feine ^bfidS^t {u erfennen giebe.
sDa« merfmurbtgfle babe9 ifi/ bag in ber erflen ber 9}ame be< flibti be< gebacbten Stlofler«, bem btcS
Cbmpenbium {ugeeignet ifi/ autf brucEticb genennet »irb ; in ber anbern aber nicbt. S>enn in ber ec»
ften beigt tt : offero Reuerendo in Chriflo patri Johanni abbati monafterii ftnäoram Vdalrid et
Afre &c. ttt fua anftoritate emendetur. addendo. mtnuendo &c. in ber onberu ober, offero veneim-
bili patri domtno abbati monafterii fanftorom Vdalrid et Afre &c ot foa anftoritate prout necef-
farium videbitur, emendetur &c. iSoOte barau< nic^t erbeOen/ bag boi aßerfgen ben bepben 9leb#
ten {ugleicb fe9 {ugeeignet morben, nemlicb bem3o^aitneeuonJE>oben]lein/ ber 1459. ref^nlrteimb ttft
1478. flarb unb feinem 9}a(bfo(ger bem UTelc^ior oon &tcmfyam i aBenigfien< tt)arc e« boeb feftfam,
toenn einem fo Meinen SBerfgen eine boppelte SSorrebe, obne ® runb/ mire oorgefebet »orben. ®ani |it
Cnbe beigt etf enblid^: Explicit humaneque falutis fufiiula plane a me fratre Johanne tui pater
ordinis alfne vir benedifbe puto quafi minimo monacho. tTTeemumtl bat ficb n>obl geirret, toeii9
er auj biefer Unterfcbrtfi bat fcbli^en moKen, bag biefer 9)f6nd^ C^obottne«/ Serfager t^on bem Specolo
felbfl fet). ff. beffen Origines p. 102. ^err bon ^einedfen melbet in ber Ide6 g^erale, bag er fa(l in
aQcn 9enebtftincrfl6flern JS>anbfcbr(ften bon biefem ffpecuto mit 8(g« angetroffen bobe. X>ie altcfte,
bie er fobi fcbi^n tbm au^ bem m^olften 2labebunbert {u fevn« ^BM wm ben ^mcfer biefer 6cltciM
l»ett
ItU Mtlft, fb ifi fold^e« Mffn alUn (Streit Uv (erubtn(e SSusfpursifc^e {Buc^bnicfer (fiffttttf^er ?ef$
iter» aSer je eine^ Don feinen ^robucfen {. 15. feine beutf(^en idibeln/ ober fein 93uct^ pon ber rcc^t«
litten Uebern^inbuno d^fe^en bat, n>irb bücan nid^t im minbeften (meifein tönnen. £)b er biefeiS SBcct
gerabe i472/f)ebcu<rt babe, toiü id^ nid^t beftimmen; hoä^ fpiut, a(^ in biefem ^obtt, ifl ti ^miS
nW getniA motben. ^ib foDte nun t>on bemfelben felbft einen 3(u^|U9 liefern. SfOein man n)icb
iUb. idfon ItM^t wrfieden tbmen, bag hai mabre unb erbauliche, febr oft oon bem fabelhaften unb a6#
Sefctmta<ften übertreffen t^etbe. SDie Slbitd^C be^ S^erfogertf gien^ babin, bie @efc^icbte ber bur($f
Sbriflum bcrmifialteten (Srlcfuns ber^enfc^en oorjufleaen ; {ugleicb aber and^ ben trogen 9(ntbeil, bea
feine 9)htteer 9)?aria an berfelben batte, tn Uhvtn, um baburc^ bie obnebin fdl^on übertriebene SBeref^^
rung berfelben {u vermehren. IDen ^tnfang madS^t er t^on bem ^unbenfaK ber erflen Wcnfc^en tc. unb
oodl^bem er fobann oon ber iSmpfangnig, @eburt, unb Serlobünii SJfartd/ oon ber Smpfangni§ unb
Qeburi Cbrifli, bon feinem Seiben, icb, Sluferflebung unb {)immelfart u. f. to. gebanbelf, mac^t et
ten 9ef(^luS mit bem i'ungflen ^ric^t. Die legten be9ben €apitcl embalten, n»ie fc^on gebaut
»orben ifi , bie Seiben unb ^reuben ber ^oxia. 9{acbbem biefe {temlid^ au^fubrlict^ erflart mcrben
finb, folgen |ebetfmal brcQ @efd^i4ten, moburdl^ biefetbrn oorgebilbet werben Onb; unb ba be^ biefet
®ele$enbeir oft biblif4^e (SteUen man(|eiten / mufle ber ®erfa9er {ur ^rofanQefrf^id^te feine SufbidS^
nebmen, mo er (i^ freQÜct^ fein iBebenfen niadrte/ bie offenbareflen ^^abeln, aW fold^e Sorbilber an«
{uqeben. Die ^olsf(^nitte Onb in meinem tftmplat iOuminirt. S3on ben bcQben erflem W J^m wu
igeitiedf eti feiner Id^e gin^rale ®. 466. genaue Sepien beifügen laffen*
6.} ^ai in ber (pit0 ber mcnfc^ett Uhaltnii mit bett t^an^tiitn tonb
epitlejn rtac^ ber j^t hti iati. 3n $oIio.
Diefe 9(tt<<)abe (Hmmf {war im {)aupttoer( mit ber oorbergebenben uberein ; boc^ W (It einige
Stifd^e befommen. Unter ben fahren 1476 unb 1489 sterbe Id) eon ber SBefd^affenbeit unb bon bec
Sinri4^tung biefe« oerdnberten (Spiegel« ndbere 9?a(4ricbt geben, ^ec^enm^rtige, bi^ber unbefanut ge#
bttebene 3(u«gabe, ebne 3(nseige Ui Ort« unb ^abre«, befinbet (14 in ber tinioerfitdt« ^ibliorbef in
3ngol|lAU. £>ie S^pen ftnb tletn. S^ie iStdtter (inb mit r^mifcben 3<^t^I(n nnmerirt. Cignatu«
xtn, Cuflo« unb 9lnfang<b«4»flaben feMen. Die ^olsfdS^nitte finb bie gem&bniic(fen.
7.) @peael Der motifctitfen SSe^airr^^e. 'Am €nbe: SJfo ^ratia«.
Dtefe bi^ber unbefannt gebliebene nieberfdcf^flfdl^e Üeb^rfe^ung Ut borf^erge^enben Sßerfe< ho
fdittiU n^etitp in bem Spicileprio bibliograph. 9. 147. u. f. @ie ifi 4<$o ^l flart unb (^ot 13S
j^cl}f(t»nitte in ber ®ro§e eine« Sartenblai«, unb fommt übrigen« mit ber Dberfdc^ftfcben / bie icb nn$
Ut ben 3abren 1476 unb 1489 befd^reiben merbe, auf ba« genauefle uberein* @ie entl^dU alfo m^
bie Spifleln unb Soangelia.
80 AÖie crfle tooflfldnbfge Utitfdtt ^tBef, o^ne Ttnjeige be«S)rttcforte«/
3a|)t« unb ^rucfer«. 3« gr. ^olio.
SDoS l* in meiner 1777 gebrutften na*nd^t von ben ilteflen betttf<^en »ibeln Sf. 73. U*
»erfte, bgg icb, oon ^rfirtbung Uv ^uc^^bructcrfunil an/ bi« isis. nur 14 t^pRitdobtae beutfcbe Q5i#
panier« ^tmotnif 85- belau«*
- f'
•
UUuiicSmi b{< m nieberf^flfc^cn nic^t mUitttdmtt, fAt rt^^Ud «n» dcmttf Hernie selten loffm,
Sef(^a()Mo< itt ber3(bfl4»t, ttm bie fBt^tt folc^et Sd^afte |u immtvm, mittt Mdnufpixm, nn»
meine Sleugetung entn>ebec {ubeflattiden/ ober tu n>ibet(eden. ^a^ leitete tfl bi<ber nocb nic^t »e«
fc^e^en; i^ glaube alfb noi^ immer bered^ftsel )u fe^n« bep ber bamaW beflimmten S(n|abl tu blei^
ben, unb.aOe übrige, bie bin unb »ieber, auf gut ®lfi<f , unb obne oorbergciiangene Untecfudwng ,
angefubret fepu modS^ten, unter bie Unblnge {u »enoeifen. ^Diefe pierae^en ^uegal^en merbe t4 nun,
auc^ in biefen fUnmUn had^einanber onieigem 3«^ wtbt mi<^ aber babeq gant furi f aften f&nnen ,
ba aUe biefe Sfu^gabeui nid^t nur fcbon nadS^ einanber oon mir, tbeiW in ben tM)rbin fcbon enoabnten
Ü}ad^ri4»teni tbeiW aber in ber (Btfd^i^tt ber ^(ttgfpiirgifc^eti unb ber nfimbergifd^en Sibelou^
gaben , fDnbern aa(tf oon «Oerrn ^rof« Hilft in ber lUrerartfc^eti VMfvidft von &er ffO^^mn^^tn
33ibeiftberfeQtttig/ au^f&bdid^ unb biniangticft Onb befcbrteben morben. X)oc(^ merbe i^ badjenige/
toai oön anbern ^elebrtcn, nacb ber ^eit, in SCnfebnng einiger biefer 93ibe(n bemerket n>orben xft, nic&e
iinberubrt lagen. 3n äfnfebung ber jDrbnung, »ie biefe 3(u^gaben aufeinanbet folgen, bat ti beQ
benen, bie eine Slnseige beä 2^bxti Ui ^ru(fe< haben, feine ^<;bn>iertgfett ; be? ben übrigen aber
ifl aOe a3orficbt notbig, um atlcn ju beforgenben SJerirrungen au^|utpei(bcn. 3(u< eben bicfer Urfacl^e
toerbe idS^ au(b bei) ben fünf alteflen, bie in^gefamt obne 9(nieige be&3abre€ unb bei$ X>rtt(fer< tu
fi^ienen (Inb , be^ ber einmal oon ^errn VTofl nnb ooo mir angenommenen £>rbnung bleiben«
IDie erfte poUft4?tbige beutf<^e :8tbel fe^ atfo biejenlge ,, bie bisher unter bem IRamen ber
Xtlaymif^Wf oon ^tifi unb &d)Oifftv gebnicTten, befannt gewefen, unb befonberS oon J^ttxn (3^te(t
au^fubrlic^ bef4^rieben toorben ifl. S)a$ flarfe unb breite Rapier, bie fcbone fcbmaqe S)ru<f färbe,
t^omemlic^ aber bie feinen unb nieblicben , regelmdfftg georbneten Sppen , erboben ben äSertb biefer,
Mon bur^ tbr bobe^ 3nter ebrmurbigen Qibelau<{gabe. Um (le oon ben folgenben , obne Sfnteige be<
^^tt gebrühten beutfcben iBibeln {u unterfdS^eibeni barf man nur auf bte 9ab( ber Blatter, unb bann
auf bie 3abl ber auf (eber ganjen @eite beftnblicben 9^il^n 9(cbt haben. fSai jene anbetrift, fo ba^
be icft fie gen»i< riditig gejabltf unb eben fo, mte ^berr X%<^i nid^l mebr unb ntcbt weniger, a(« 403
flebrucfte S^ldtter gefunben. £)iefe {ufammen mad^n 42£agen, oon ungleicber fftdrfe att<; bie t^i
tn meiner StadS^ridS^t genau angegeben babe, nur bag ber 26flen Sage, burcb einen Z)ru<ffebler, 7 ^iStf
(er )ugef(^rieben würben, ba fie boc^ beren 8 bat, 3ebe (Seite ifl in {mo Solumnen abgetbeilt, unb
jebebat, mennf}egan|ifl, 6o9eUen. Sitel, SBIatjablen, Suflc«, (Signatur, 3(nfang4budS)flaben,
IKnteige ber9u(btr unbCapiteln fehlen bur<bg'J»enb^« Dag biefe oon ben sKubriciflcn in einigen iijccmf
klaren mit ber ^eber erfc^et morben {Inb, geboret ni<bt jur (Satbe Sluffer ben ^l^uncti^ unb tfolif
fnbet (leb fein tlnterfcbeibun^^ieicben, nur mancbmal ifl ba« ^bfe$ung<tieid^n angebracht. <Stc hat
fein jRegiflec ber ^ucber, fonbcrn fangt fogleicb mit igicronyml 9?orrebe an PouUntmt an, unb
cnbiget (i<6 mit ben Titulis Pfalmorum, bie s 9^lar(cr betra^Kn. Die le|fen breo feilen biefer litel
unb ber ganjen 5^ibet lauten alfc : 4.obt ben |>erren in feinen f>ty}iQm lobe in in V vcftt | ntmq
fHnet tugenb lobe in in feinen ntgenben lobe [ in nac^ b' meing fetner gtifTung« ^men*
X)afl biefe 5(u«gabe ben UT^injtfc^en Sucftbrucfem , 5nfl unb Qc^olffern jugeelgnet, unb in ba«
3abr I462ge!eftet »orben fep, unb biefe« jn>ar bauptf^iAHA barum, weil man in einem ffyemplar/
bo« m ber ^crjO'licb n 55it>Hotbef ju Qmttgartt anfbcwViret wirb, eine, mit rotber ©inte gefcbrie*
bene Unterfcbrtft angetroffen bat, in welcber brQbe :Drucfer au^brucfiidS^ genennet werben , aucb ba<
SDittcfjal^r a. s^^M^t wirbi fe^e idi^ aü befannt wou«. as^a« ic^ ober gegen biefe Unterftrift be^
reit«
täti in meiner fH^ntfydifl tinimtnitt t>^, ba< M {>etr J^fbiiMoibttcit &iHQttA>tf§^ in 9)^un#
c^, in <iner ttft wt httm erfc^ienenen ^fb^otiMmig ftber Mc ito^ cAittilttfttn beucfc^en ^i^
beln K« nlü^t nur cbenfalU dtfA^H, fonbirn e< iberl^aiipt taratif ansetrdden/ tiefe SSlbef ten 9)?a9n*
{tfdS^en Bntifern gani oi^iufprec^, ten IDrucfer binge^en in fftrd§burs {u fnäftn, ber bi^ber befannt
aen>efenen ttlmtettf4>ctl nad^iufe^en, unb ibr foIgUi^ ben bU fegt bebaupteten dtan^ ^b{itfr reeben«
UnmbelUf^ fonn icb niicb bier, meber mit einer au^fübrlicben DarfteKung/ nocb mit einer tOiberle
0tm0 ber ®rilnbf, momit J^ttt Bteigenberger feine 9)^einuns {u unterfluden fucbet/ einlaffen; meti
ic(^ »f ieliafti^er merben rnttfle, oU e< mir bie beo biefen 9(nnalen gefegten ®r<f njen erlauben, ^df wiS
mir einiget furtlicb bemerfen. 2l(b bin nocb immer ber SRetnung, baß bie in bem ^tuttgarfter e>em^
l^l«r befinbliclbe Untcrfcbrife — {nmat megen ber auffaßenben Sleicbbeit/ mit ber, in ber befannten ia*
Cetnifd^n 9$ibel »on eben biefem Slabre befinbUcben gebnicften Unterfcbrift , nadb tvelcber ber JDrucf
bc9bet iBibeln fo gar an einem unb eben bertfelben Tage mufle geenbiget »erben feQn / febr t^erbacbtis
fe9. 9(ber ob fie be^wegen bo<b nicbt {u Xtlayni babe gebrucft n»erben fonneni ifl eine anbere^rage«
9inb ottcb mobi olle Sopen, mit benen ^iifi unb Bcboifer gebrucf t baben, getioti mit benen in bie#
fec beutfcbeit Sibei oerdlicben loorben? 9ludf mit ben tleinen f ppen in ben Conftitut Clement unb
in Dorandi nt« diatn. offic ? Saft nccbt ber gar netie I^rucf auf bie erflen Drucfer — bie fid^ oot
olbn anbem bobur^ ou^eicbnetcn — fcbiieifen ? ®efebt aber S^ unb QdfOifftt maren bie !DrudEer
btefer 95ibel nt<bt getvefen; fo mu8 i(b bocb i^itn, ia% mi(b ber fo mibfam gefubrte SBetoei^ {zerren
0(eigmbrr0er0/ biefe Q5ibel bem itSfft^Mn {u Strasburg jtiiueignen/ nicbt tiberieuget b<^«
Senn wenn i<ib dleicb bie 3(ebnli<bfett ber S9pm ber SBibel mit bem Apptr. Innocent V« &:c. einge#
fteben moOte, fo ifl boc^ mirtiicb nod^ nicbt ermlefen/ baf itCggeflein autb biefetf Q5ucb gebrucft babe.
34 muf alfo bie ®aibe meine« Ovtti nocb für unentfcbeiben anfeben, nebrigen« tt^oQte lö) awi bem
Mn JC^emr Ötetgettbcrget gefubr^n ^en>ei< , bog btr fogenannte tlta^^n^er^ ein Stacbbruct ber
9tra0bttrger SBrnteUfcben feQ, fafl ben ffcbiuf lieben, ba§ feine SRacbbrutf Don ber anbern, fon#
bern Übt, ani einer eigenen {»anbfcbrift obgebrucTt »orben fep. Denn ob (ie g(ei4 im {)auptn}erC
miteinonber ubereinftlmmen/ fo b^t boöi febe foicbe €igenbeiten, bie {I<b beQ oorautf gefegten 9!acb'
bnicf nicbt n>obt erttclren laften. Oant unerHorbar »urbe e< menigflentf immer bleiben, n>arunt bie
fatfenannte 0)^i9n|er, menn (te, n>te J^rr 0teigenbetger i>ermutbet, ein SRacbbruct «on ber (Straf* .
burger SRenteli^en feQn fo(l, auf jeber Solumne, eine Seite meniger b^tt, att biefe. 9(utf !Berfebei| ,
f&nnte biefe< loobl nidi^t gefilbeben fegn. Vucb n>ilrbe fl<b ber Hefter bie ÜJtilbe, eine neue €in#
tbeilung ber 9B&rter {u mad^en / erfparet baben , mm er fcbon ein gebructte« Sjremplar i>or ficb ge#
babt b^te. Stuc^ lagt ficb be9 mancben 8ß&rterh, bie fai ber Xtlayttitt anber< lauten # M in bec ^
€tcra$burget, fein @runb ibrer Serfcbiebenbeit angeben, n>enn man nicbt annimmt, ba§ i'ebe nacb
einer befonbem SXbfcbrift abgebrucf t n)orben fe^. 9{ocb mug icb bemerfen , ba8 icb auffer ben bi^bec .
befannt gemorbenen i&emplaren/ hocb eine< in ber oortrefttcfKn iCbnetlf(|Klt Stbliotbet aWer out ^
setraffen b«tr.
S)rucforte6/. 3a{^r«unbADtucrer#«. Jä^Mgr. ^ollo, '
(ti ifl biefe< bie fogenannte tTTentelifc^e/ ober SccoSbtirgcr Sibef, bie aon Jf^errn XX<4tf^
Steigcitberger unb mir, in ben fcbon angejeigten Sfcbrifteu/ outfubrlicb ift befcbrieben ^oorben."
ffie fommt, bem auf erliefen SKnfeben nadf, mit ber porberjgcbenbcn Aberein» 9i$ ifl ebmfalM auf.
9 a forfe«
\
IS
^^e ^mtkt Ui t>mdi^t9^
ftavtti meiifej ^apUt ttlmOC, unb ifat toettt einen sebcucften ZiUl, npd^ fSl^iia^ittn , ^ufM,
^i^natut/ f&nf<xnQibnd)flabtti, 3(n{eise berlBu^er unb^€apite(. ^ie 3>ru(ffarbe ifl fc^mar)« Sie
$t)pen (tnb ebenfad^ fein, bodSn nid[^t fo nleblic^, wie in ber Dbrbergei^enben. ®te unfccfc^ibet fk^
Don berfelben babucc^/ ba§ fte aui 40 Sagen htft^^tt, bte {ufornmen 40s gebniAe Slacfer audma^Kn.
sDie (Starte jebec Sage (^abe i4^ in meiner fHad^ti^t angegeben. Tdai pottfjit unterf^Kibenbe SRerfmol
i|l/ ba< lebe ganje, in itoc Solumnen abget^eiUe (Seite, 61 Seilen hat (Sie b^t ouffer^em ^uncf
imb Sofon , noc^ bai ^cag # unb Slbfe^uns^seicf^en. 9Bit ble t>ocberdebenbe fangt fl^ n^it ber 93cr>
rebe be^ ^ittonymM an Pauliitum an/ unb enbiget fldt mit ben Titaiis Pfalmoram, melc^
5 Blatter betragen« £>ie t>on ^errn 0eiiietmr in feinen S^od^rid^ten &. 88. irnb t>on .^errn Btctn^
berger <S. 4. angeführten 3(bn>eid^ungen bon unferm bieflgen Sjcemplar, laffen woU nldft auf eint
svteberhcite Auflage fdl^Iiegen. Socb mu§ ic^ fagen, baS idf (le ni4^t gan) erftaren fann. 9Sa< ben
2)rtt(f ort/ ben 2)ru<f er unb tai C{<^>r betf Srucfe« betriff, fo t(i man fo glutf Uc^ gen^efen, auf ^ptt>
ren {u fommen, bie aße biefe (^tuffe mit jiemli^Kr SBabrfc^einlicI^feit beflimmen ia^. 3fc^ befl^e
fd^on feit geraumer 3^tt ein au6ne(^menb feltenej (Stutf / worauf ber Drucf er for&obl , alt ber Z)ni(t«
ort bicfer ^ibe( befiimmet »erben fann; unb idf muggefieben, baß e< mir febr angehebm mar, alf
tc^ fanb / ba§ {)err 3teigenberger für iidi felbft auf ble nemltcbe ®pur gcf ommen fep , loooon er in
feiner 2(b()anblung @. 19. 9?adS^ric^t giebt, and) eine in Supfer geflochtene $robe ber S^pen mittbeiler.
e.i ifl biefeiS ein fleinetf , nur aui 11 SB^dttern in f$ol. befiebenbeAiBac^, tt>elcM D. Aagnßini £^i-
fcopi librom quKrtam de doftrina Chrißiana, ober de arte predicandi entbolt 3n bem auf 3 &tU
len oorattfie^enben Canon , pro recomnendatione hujus famofi operia fioe libelli feqaentis de arte
predicandi fanfti augaftini» fagt ber unbeEan^eJE>erautf gebet # ber fuf^ qualenmioqne ptedicatomm
hnmilem adjutorem nennet: difcreto viro Johanni mefitelin incole argedneafi iinprtfforie artis tna-
giftro, modis omDibus perfaafi quatenut ipfe affumniere digoetur oniu tet laborem multipliamdi
l)anc libellum per viam impref&onis u. f. n>. (So mertourbig biefeö $robuct fc^on an unb für fU^
i|i/ fo fc(^d$bar ifl ci auä) befonberd betfmegen, n>eil baraud ber S^rudPer unfrer beutfc^en fBibei fafl
mit @en>i^beit angegeben merben fann. ^nn bte ?9pen in beleben ftiumien fo genau {ufammen/
hat fc^Iec^terbingö fein Unterfc^ieb {u bemerfen ift. 9(uc& ba^ 3abr betf Z>ru(fertf lagt fcc^ mit {iem#
lieber SBabrfc^einlic^feit beflimmen. ^tun nid^t ju gebenfcn, tag toi (u 3ti|tt0artt beftnbiic^
€;emplar eine gefcbricbene Unterfc&rtft bati bie bem ^oM^ti ITTencel biefe S5ibet jugeeignet bot,
unb hai ^aH 1466 jum ^aü^r be^ Srucfe^ angiebt, fo (^at auc^ ^err Sreigenberser/ aia bem, in bet
c^urfurfia(^en Sibliotbet ju 3ßunc^en bcftnbUd^en (£jremplar febr mabrfcbeinlidl^ gemacht, bag biefe^
erftgebai^te 3a^r mo^l bat richtige fe^n mochte. Denn biefe^ erflermdbnte @;:entplar ifl nicbt nur
1467 rubricirt, fonbcrn auc^^ oermoge einer be9gefttgten alten fc^riftii^^en Sfnteige, f4^onli466 ben
2i ^mxH gefauft merben. 2Btr fonnen alfb aui b6ct)fl wa^rfc^einlicbcn @runben annehmen, bag biefe
Bibel, »0 ni*t fcfton 1465^ bi* smif^ 1466 m Btraf bürg oon "Jo^axm ttlrnttl gebrurft warben
fei). ' £)b biefe ?8ibeljln SRac^brucE ber oorbergebenben , ober ob bie oorbergebenbe ein Siad^btnd t>on
biefer fep, ober. ob bep be^ben eigene JS>anbf(6riften {um ©nuibe geleget »orben finb, toiß ic^ nic^
entfe^eiben. <ffia# für ufib nnbe^ febe SRdnung gefagt »erben ifl, fann man in meinen SRa($ric(|ten#
mb in -S^erm VNl^ unb e^eigrribgiagentangi^cigteft (Sc^rif^eu finitn.
>■ ••
\ »
o
» >
" I
« : * * • I • •
T
• s
'. v
10.)
icO ^it brttte tootttldnblde Ttui^aU bet teutfc^en S3iM. :0^ne
2>tefe 9itf gäbe (mbe 14^ in meiner Ittter* VTac^riC^ befannt Qmadtt, unbfle tafe(6(t®. 6}«
a. f. am erfien, fb genau, aM m5d(id^ befcfttieben; linb barauj ift andf biejenige Sefci^teibund se#
tiommen »otben, We ^rr VTafl in feinet litter. Hacl^ric^t tc ©fittts. 1779. (g. 97. tu f. gegeben'
^ou S>0(|^ wtU Mt auc^ ^ier baö merfmurbtgfle t)on berfelben fur{üc^ berübren. ^ai Rapier ift
ebenfalU flarf mib. »eif. S>ie Sppen baben mit ben bepben i>orbergebenben in Sinfebung bet ®efta(t
iMd 9(cbnli4>feie; Ht flnb abet um ein mtttUdfti Heiner, ^ie Unterfc^eibung«{ei(^en finb ^Junct unb '
Colon. Z>iefe< fommt feiten oor ; aadf hai äfbfe^ung ^leicben feblt qm oft. (Signatur, €uflo0, 15(at#
iobkn feilen. SDie Cotumnentitei geben nur bitf )um 2iten 931at. ;Die 3(nfang6bu€b^aben ber !5A# .
i^r unb €apitel febUn 96aig; bocb fiebet manct^mal in bem, für ben grogen $BudS»flaben leer gelaffe#
nendlaum, bet nemlic^K Sud^abe Hein. Sie lieber unb ®d[)Iugf(brtften ber biblifcbcn ^S9uc<^er,
l»ie ancb bie Labien ber Sopitei (inb gebruA/ unb {mar (entere mit tomifcben 9ab(en. Socb finbet
»an 6fier< bie 3ab( ber üöpitd tiOig aufgebrucft. Siefe 3(u^abe unterfc^eibet fleb t^on ben bepben
Mtbergebenben babut4, auf eine febr merftiüb^ 9(rt, bag fi^ ^ol|f($nitte bat, bie aber febr fcblecbt
fbib« !3brer (bib 57, unter benen ficb bie be9ben# {u Snbe be^ alten unb bti neuen Sefiamentej be#
finblicben, fH>riiigUib auljeiübntn. ^e finb in meiner {Racbricbt genau befcbrieben »orben. Sie
0an{e IBttel bat 47 Sogen, welcbe 456 ISlatier entbalten. Sebe ffeite ifl in tmo Kolumnen abgetbeilt,
unb bat, n>enn fk gant ifli 54 feilen, fäm Cnbe be^ alten Seflament« (lebt: igte |>at ein £nb bM
«ibcr ^ttO<b ber ttTacb^^beorum , unb unter berfelben befinbet fi<b ein ^oI{fcbnitt. 3» ^nbe ber
Offenbabrung 3obannitf liefet man t>t0 (BvatiM p morauf ein ^oljfc^nitt folget. 3(uf ber yco^xnun
^eite Ui U(}ten SBlatj fiebet auf bepben <£ohimnen baö gebrucfte 9{egtfler. ®ie flimmt in 9(nfebung
be4 Sejrte« am metfien mit ber er(len , ober fogenannten SJ^apntifAen uberein > ifl aber {ut>erld6ig
funger al^ bie bepben oorbergebenben. 3n 9(nfebung Ui Srucfert unb SDrucforted mage kb e^ ni(bt#
ctn>a< tu be^tmmen. Sccb muf icb fagen, tfa% bie Sppen fo {iemlicb mit benen, bie (Coiirab ^imer
iu üSffUtigeti gebrannt bat, ubereinflimmen; bo(b finb fi^ fafl nocb ctn)a0 Heiner, unb benen, n>omtt
ItYctuel feine Sibel brotfte, obnlicber. Cin C^remptar befinbet Otb <^ttf ber bteflgen ®tabtbibliotbeL
II S>te t)terte t>oUtUnbise bctttfd^e §8t(e{. O^ne ADrucfort/ ^a\x
unb j£>rucf er. 3n %x. $o(to.
Son biefer t^orjuglicben SBibel befag icb ebebin felbfl ein t^ortrefltcbe« Sjremplar, ba< gegenwärtig,
nebfl meiner ganten Sammlung in ber ^rjoglkbcti ^öibUotbef ju 0tiittsartt befinblicb ift ®ie
witerfcbeibet fltb^on ben brep oorbergebenben auf mannigfaftige 9(rt, oornemlicb aber baburcb; bofi
fk einen t>erbe$erten Sejrt liefert, melcber oermutblicb «on einem gelehrten ^(bmeiber, ober (Scbn^aben
nocb ber ißulgata abgeanbert n)urbe, unb baf (!< bie {)auptqtteae ifl, au< welcber bie übrigen 9(u<i
floben intfgefamt geflogen finb, fogar, bag bie ^oltfcbnitte berfelben in ben oier nacbdfolgenben 9(utf#
flöben copirt worben (inb. Siefer Umflanb macbt fte , unter ben famtli<ben , in biefem Zeitraum er^
fc^enen Bibeln, {u einer ber n^icbügflen. ^n meiner Utterar..na4^ri(^c babe icb biefe Sibel
C 30. V. f. febr genau unb au^f ubrticb befcbrieben , unb bier »iU icb nur ba^ merfn>ürbigfle furtlicb
tDieberbolen. ffie ifl ebenfaU« in ^olio, unb bat einen etmotf gt^gern Sormot, aK bie SJ^apnter.
6ie beflebit wA sj ^en/ bie 513 ricbtt0 flet<{b(te gebrucfte fBIatto: mWl^xu 9u(b (k tfl/ wie bie
y
t4 Clnt ^ttietge M t>tudialt8.
Mc(€tdeB€ribe bi itfpalitntn Solumneti gebrntfi ^ unb auf |<bec ganzen 9ei(e (leben 57 Seifen. Sie
l^at hat erfle aebtucfte Stediflet, weicht auf ber SRiicf fette be< erflen Slatj tlVbet, aber nur Hi {unt
9falter gebet, ^ai SKesifler ber ibrigen $Bi(^er be< 3(. unb 91. Sefl. flebt auf einent eigenen '^lat i>or
ben ®9ru((^en SalomonW, mo gkic^fam ber {tvepte H>M, ober iSanb btefer Sftbel angebet 9RerC#
toirbig tfl ei ferner, ba9 blefe 9(u«gabe mit romifc^en 3Mtn au<gebru<fte S(at{aMen bat. X>a5
4i(te £efiament enbiget ü(tf mit CCCCVIIL IM neue ober mit Cllll. ®ie W m^ €c(umnentiut;
att4 Ueber unb €4rluSf4^riften unb 3ablen ber SaptteL SDie 73 {^olifd^nitte, momtt fle auigetierct
ifl/ (Inb in meiner Utceror* Ho^ric^t binldnslt<^ befc^rleben morben. X>ie Titali PfUmonuD,
tvelc^e in ben beQben erflen SXuigoben {u Snbe bepfammen (leiten / ftnben f!<^ in biefer 9(u<9abe tß
Sfnfang einet jeben $falmi , too^in fie eigentlich get^6ren. &ifto< unb Signatur fH>lm. S^ ^^
ber ganzen S5ibet flebet, ebne aOe weitere Sfnteige : iCtai etite ^4t bM buc^ bor ^efanlt^^m offm^
borung fottc 3obatmfen ber stpclffbocen im"^ ennrnselifien. SSBo btefe SBibel m^te gebnidl
l9orben fevni ifl firmer |u beflimmen« ^ rietb ebebin auf 3lttgfpttrg; aber Üb ictte micb fltb^«
fBkgen be< Scbweiger ^ialecttf, mobur<b fkb biefe Oibet 4>or)ugli<b aut^etibneti tuAäftt etma ber
SDructer in J&^ü gefucbt merben. Da man aber erfl 1474 bafelbft |u bnt(fen angefangen bot
(6. {>erm VTafie litterar. Slacbr. im SSorbericbt XX VlII) biefe dfutgabe aber mabrfi:b^tnH<b nocb Mr
biefer Seit gebnuft morben ifl: fo m&cbte man aucb mit biefem X)rtt((ort ni(bt fortfommen. €< mir»
be alfo 6crMbttr0 unbnftrtiberg übrig bleiben, bie erflere aber, megen bei ZHolectl, »or biefer ben
SBoriug erbalten. Sßa< bie S^ü bei ^Drudferi anlangt, fo fann fie mabrfcbeinHib in bie ^obre
1472 — 1474 gefettet tt>erben« 2>ie erfle Sfuigabe, mo eine Slnteige bei 3abri {u fbiben ifl, ifl bie
{tt>e9te äfugfpurger oon 1477« 93or biefer gieng bie erfle Sugfpurger ber, bie icb fogfeiib befcbreibeii
loill, unb bie oermutblid^ ein paar 3abr <Uter fepn micb, ali bie er^ gebacbte. Sanunbefbe
Slugfpurger Sfuigaben offenbar oui jener gefIo§en finb, fo «irb biefelbe mtt guten Orunbe, tooferne
fit nicbt nocb alter ifl, in gebacbte 3abre gefegt »erben tönnen.
I aO ^{e fünfte boajldnbtge beutfc^e ^iUl t>^nt Ttittefge bei 3a^ri
unb SDrucferi / boc^ mit SSettennung bei ADrucf ortei. 7(m €nbe:
>Di$ bur^^feu^^tigojl mercf ber gancien | ^e^figeit gefc^rifft : ge^
nanbt bte bibel für j aüe anber borgebrucfet teutfc^ blbfen. (au (
terer* fidrer. bnnb marer. nac^ rechter ge# [ memett teutfc^ bau
borgebrucfet« ^at^it \ ein enbe. 3n ber ^ocl^mirbtgen f e^ferKe^eit |
ftat Tlug purg. ber €b(eti teutfcf^eit $Ra# | tion nit bie tn9n|l.
@unber mit ben me^-^ | flen eben 9efe94^ genent ju satifem enbe {
Umb xoblli^ \>olbrin9URg. fe9e lob. glori | btib &e ber ^oe^eii
l^eQftgen SDriudltigfett | bnb einigem n^efen üDem bater unb bem |
fun. t>nb bem {^e^ltgen ge^f}. 3)er ha UUt | bnb regieret 90t
fiDtgntc^ett Timern 3n gr. $ofto.
Kucb biefe Vuigabe ifl nicbt nur oon J^errn VTofl/ »nb bem fei. (Bhit in Hamburg in ber ^
florie ber gebrud^ten ^TUeberf^fifcben Bibeln ®. 24* u. f. fonbem mdf oon mir in ber tttteror..
Vtacbricbt ®*4o. vu f. unb in beri3ef<^reibung ber Tbfgfp.^ibelauogaben 9. 14. n. f. blntdngli<^
bcf(brieben morben. 3(b »erbe alfo bicr «bermali mir boi n^tbigfle pon bcrfeibcii bencrbn. . Cie
imicr^
unUtfiietbH fld^ »Ott eXltn mhttn wi^ttitUnUn tinb nachfolgenden htntfättn 9i(el iH>r|]idttd^ hüt^
hcii ibttaai dtofe ^ernat. ^ie ffot n>ebet Sttel/ ncc^ Sufio«, no4^ Cisnotar. 3(|^ fbitc Uo< ba<
9)Mnct unb boö STbtbeMuns^teicf^en. 3ebe Seite ftoe {wa Coiumnen/ unb S8 Seilen« Sie befle(^et au<
S4 Sagen I bie 532 SSlatter ent^dUem X)ie Uebet unb Unterf(|^rtfeen ber S^crrebe unb bec bibtifclKni
fBttd^et ffob rotb/ bie Sohimnentitel aber nnb bie Soblen ber Capitel fd^waci debruA. SOie Vn#
fand<bu4^flaben ber fBMftt Onb ^oI{f(^nitte, n»e((6e eine auf bie ®tfd^ätu btt ^w!^t ^d^ be^iet^enbe
et^i(bu DorfleOen« Sie SStatter ftnb mit rimifcfien Soblen bejeic^net. Sie Sitel ber $fa(men fmb
febem ^^falrn t)ordefe((et. 9(üf ber 9lucffeUe beö erflen $B(at« flebet iai Stegifler. Santit fangt bie
!5ibel an / nnb obige 9(n(ei9e macf^t ben iBefc^ug ber ganjen SBibel. Siefe^^ n>dre a(fo bie erfle
beutfdi^e iBibel/ bie eine (Scf^luganteige bat/ in melcber ber Ott bti ^tndttt, 'nemli^ Sttigfpurg
bemerft ttocben ifi. 3n 9(nfebung bti titndtti, ifl bie ®acbe nun mot^I gani entfcbieben^ baf foU
^t^ ber berAbmte (Bhttfytf: Rainer fep ; fe wie e< b6(<^fi mobrfclieinlidl^ tfl, bag er (le {mifc^^en
1473 — X475 gebrurft habe, e^ie liefert ben Derbefferten Sejrt an« ber wrbcc<jebenben vierten 8Cu<#
gäbe, nur mit S^eranberüng bti £)ia(ect<. fjfcb babe in ber Utreror. VM^viöft @. 47« u* f- einige
9?erf(!^iebenbeiten anqe^eigt/ bie it!(^ in ben bret) 9jtenq>(ar<n / bie icb bamal^ oor mir batte, benterft<.
iRac^er finb eben berglei^en toon {)erm (Btmtintt in feinen Hact^rtc^ren ®. 60. u. f. na4^ itott), in
Ut 9legen«burgifc(^en (?tabtbib(totbef beftnblicben Sjremplaren ; iiidl^ic^en oon {)erm Bteigeitbergee
in feiner 7lb^avibU$n§ ?. s%. n. f. nod^ brep <Sjtemp(aren angejetget morben. f?afi foate man bo^
burcf^ t>erteitet merben# mebr al^ eine 3(uf[age biefec SBibel annel^men? ^tt ^SOiger @ewi<beit obec
t»trb man tt fcbmerlicb behaupten f ^nnen, ba auf ber anbern 9eitei unter ben melflen biefer <Sf empkirei
Me gr^fie 9e|fnU<$feit unb Uebereindimmung flatt (^at
130 ®t> frfle tileberfdd^fifc^e, otoer fogftianfe S6lllifcße 55iM5 o^ne
Ttnietge bed ADrjcf ja(>r« nnb t)ti !Drucferi. gr. ^otio.
Wci fomobt (Lleinmt in feiner BlbUoth. cur. T IIL p. 314. u. f. aU ber fe(. J()err ^fl. C9^t
in ber igiflorie ber gebnicF ten niebcrfd(^fir<^en Bibeln @^. 51- »• f* >>on biefer ungemein feltenen
9ibe(, mübfotu gcfammelt unb ^efcbrieben bab^n^ i(l freptit^ febr oiel, bocf^ mtlHd^ lur €ntf(|^eibttns
liiert (\ani btnlangiic^i ob oon bcrfelben imr eine finjige Sitt^gabe oorbanben, ober ob fie mebrmofai
^ebrucft n>cr^en fep? (^0 i>iel ifl ric^thi, bafi unter ben bi^ber betannt geworbenen €jremplaren# bie
Clemeftt fornobt, al^ (Bbit anfubrePi i(i mancben Stucfen eine 9M(t^iebenbeit (u feon fcfeeinel. Z)«
in%in ficb aber bodi^ nicbt immer auf bie bin unb mieber beßnblidl^en SBefcbreibungen oertaffen barf : fo
bleibt eine f ntfdltefbung aaejeit fd^mer ; unb burfte ed mobl' nidfi eber {U magen {U fe^n, ein Urtbeil {«
faden, bi^ man (^eteqenbeit gebobt bat, iwtff brei), ober n^ mebrere €jremplare miteinonber )u t>erf
gleichen ; bar)u M aber nicü^t fo leicht eine ^eleaenbeit ftnben mMte. Stne^ ein)igen mertwurbigeti
1tni^an>'c« mug tdf bocb c^ebenfen. Z>a« ju ^intgeberg beftnbli4^e unb oon Jüütnüyal in beti
pteti#tf<b« Sebenb« ib. H $^. 34« befct^riebene ifjreniplar bat in ber Dffenb. ^lobonne« bie gen»6bnttcben
^oisf<bnttte. Jptngegen fehlen biefelben in bem (fjrcmplar, ba« ber fei« $afl. <BH^ befag. ^ierau^«
ttixb t«, n>enn man bie ubri en oon (Llement unb iS^^t bemerften SBerfct^iebenbeiten bajunimmt^
fo {iemlicb wabrfcbeinlic^, bag {wo oerfc^ieberie 3(uäga^en oorbanben fe^n m^ebten« ^nbeffen werbe
M Wer biefe ®ibeli nadi bem ^;ccmplar, bai ber fei, ^afl. ®6}e befag, unb in feiner tjorani^efubn
tcn i^iftotit^. 76. befcbrieben bat, ebenfatW furjlicb befcbreiben. Da« gormat iü gro« golio, unb
>a« ^iq>icr roeig mv> (lorf, unb k^x ium 3ei((Ktr bnrc^gangig eine J((one« £)U imn ßno aotbifcbf
bo(^
\
\
^6 C>lnt tfttieide Ui titudk^ti^
l^enM. S^ie ttntcrfcf^etbund^if icf^en (Itib ^<ii ^nnct , ^clon unb Somma. £ie mit bem Sf jct focl^
Ittuffenben ©loffen, au« bem *£yr4/ (Inb atlcjeit mtt einem • bemertt. (Sie t^at feinen Sltel^ fonbem
fangt foglelc^ mit ber S^orrebe an, ^ie ^ecr (9>6je ganj (^at abbtucfen lagen. 3" berfelben melbet bec
SSerfaget, nac^bem er von bem SRu^en, unb bec Stotbrnenbigf eit , bte IBibel ftetSi^ |u Ufen, fe6c
tDcitlauftig sebanbelt bat, baß ein £iebbaber ber (Seligfeit aOlec 9Benf(^en/ b^ oor Dielen fahren ait<
Jlxxtin in ba« X)eutf(^e gebrachte Uet>erfe|un3 ber Q^ibei, melc^^e in otelen gefc^riebenen SSitCt^erti
Dbcbanben den»efen unb lange Dor bicfer ^t\t in bem jOberlanbe in Dielen ^^abten gefubret unb oer#
tauft tDorben, mitbefonbem getreuen^leige, jTcften unb Arbeit, mit J^dlfe unb SRoib Dieler 4>odS^g(^
lehrten Derflaret (autf bem X>berbeutf4ieR in ba« SRieberbeiitfc^e uberfe|0 Derbe§ert unb fofert mit
f4^n)eren Soften gebrutfet babe in ber lobUc(^en S^tabt S5(n. 9(u« biefer Sfujelge fielet man, bag biefe
fSibeftu (C6tn gebrucf t , unb ble Ueberfe|imrtrft, nacbbem bereitiS einige oberbeutfc^e 9^tbeln yam
Sorfd^ein geEcmmen maren, Derfertt^et werben fe^. 9(uf bte SSorrebe folgt batf SSerieic^nig ber bi6#
lifct^en iBfidl^er bed S(. unb 9?. Sieftament«. ^m alten leflament ftttb bie fßcrreben^<$)ierDnQmi n>egge#
laffen; im 91. Sefl. aber (Inb fle aQe, wie in ber Sulgata befinbli(^« 3m %. %. baben bie Kapitel
^ummarien; im fR. %. aber fehlen fle. ^it bem ^falter gebet bie ^alftebe^ 9ßerfe€ {u Snbe«
S)a« 9(. ?. bat biefe ^cftlu^anseige: |^yr enMl b4C vcot^t :5deP &et UTac^abee vA t)at lefle &e«
cl^en teftitmetttes/iCatte t)eo. X>a« 97. 3:. fangt mit ftnem neuen 9^lat an. @ani (u (fnbe flebt:
Hin faiic^ cnbe ^efft bot :5oe^ ber betnelidfe aptnbdtttige. fent l^oband bee enoangetifken / t)ft
bor mebe be sattcfe b)^beh bat üan gäbe batih t>nbe loff (V tH ^i4^ey t* !2bneti« ^ie ifi mit
defi[>aUenen Cciumnen gebrucEt, unb jebe berfelben t)at S7 3<lUti- 9^on ben, in biefer SBlbel befinb#
li^en «S^olifd^nitten, melbet ber feL «Oerr Qihitt nacb einer dngeffeQten forgfaltigen Skgleic^ung %t$
fiunben {u baben, bag bie j£>olifct^nitte, n>e(4e {ur ^bttrgcrif4>en Don 1483 unb {ur i^aU^erfUbtU
f(b^n Don 1522 gebraucht mürben , bie nemlic^en ftnb/ bte fAon (ur C6lnif(^en gebrauct^t n>urben>
bag mdn |le nicbt nacbgeflod^en , fonbern {u ben bre9 3(u<gaben, immer ble nemlic^^en angetDenbet
babe. ®ie m&flen alfo Don einem X>ru(f er auf ben onbern gef ommen feQn. Sa nun in ber fBorrebe
ber <L6lntf<ben 93ibel au^brutflicb gemelbet tDirb , bag man biefe S^dtiren {um 9lu$en unb SergniU
gen ber Sefer machen lagen, unb {mar nad^ ben ®emd{ben, i^ie in Dielen Strdl^en unb $loflecn be^nb#
Itd» maren: fo müflen bie ^olsfd^nttte Don C6lti nad; VTfirnberg c^ef ommen fepn. 34 finbe in ber
!Robtirgerif(ben 95lbel/,auf ber i4ten Safel bie tffiotte: 'Jofepb Ärocbetc* ©le$ Derrdtb eine«
Stieberbeutfd^en/ unb mad^t tt alfo {iemlicb mabrfcbetnli($ , bag 0^ ^on (l6ln gef ommen ßnb. J^ier#
M« lagt fldi^ audl^ hcA 3abr be< S>ru(f e« einigermaßen beftimmen , unb i4 benfe man irret f{(b ni^f,
iDenn man anntnunt, bag fle uni lai 3abr 14^ autf ber $rege gef ommen fet^.. 9}o(b etmaj Don bec
einracbe in biefer Q3i6eL Diefe tfl nid^t etgentlic!^ nieberfMfifdl^. ^or^beim in feiner Bibliotb.
Colon, p. 3S. fagt, {\t fe^ ditletto Colonienfi gefc^ciebeu/ quae inter fermonem belgicom et &xo-
nicum inferiorem vel Weftpfatlicum medit eft« utriusqae parttceps.
9locl^ mug i(b erinnern, bag Dor einlegen fahren ^err iSnfc^ebe in einem 15rief an ^errn Don
STTurr Don einer Don i^eitfricb (Stuentel in C6ln 1480 gebrückten beutfc^en iSibel etma^ bobe ein»
fliegen lagen. 3(b babe aber bi^ber nicbt erfahren finneu/ ob fie ein 9?a4bru(C ber befc^rifben S6lnu
Wn ^^%\t ^t ob fie i^ic^t m\i\ gor gont erbtct^tet fep?
140
. .' mt>^tudtftL .11. Jolio.
Sru«fut)cfl* hat Mefe ör«>ß^ ^eltenbfie bec fei. ^erc V«ft <B*»e, bei? (le felbfl Miff/ fti bft
l!f0rtfe^nd bV^DcrjdK^ni^e« feinet ^belfornmlung ^. 41. u. f. befd^ritben. XixtX, 9lirtiaH<iW
Suflo^, (fisnatur, 'üitfan^^biit^flaben, Umerfd^elbting^t^ic^^n/ ba< einjise ^unct mi<stn«mmell|.
fehlen burcbqeben^^. Z>en 9(nfang mac^t eine, 2 iSlatter fiorfe lateinifdl^e , unb halb in ba€ beiitfcfie
ubecfe^te <Pntpfeblun(! bc^ ^fairer«, mir ber Uebecf4^nf(: £)e commettbatiotie Hbrt pfakirit et otUi^
Ute legenM u. f. m. S><inn folcrt bte Hnentlidl^c Scrrebe in beurfcter ^ptad^e, unb nac^ berfelben
f(iu<)eit bie $fa(men felb(i am lieber iebem $f<Hm fieM .eine Serrebe/ bie ton }ener 1 bte man-in ben
folgenben ocKilanbiden S^lbeln finbet, 9erf4^teben tfl. fkc^ ber 93orrebe folgt bec fdl^kc^ce Ccpt/
batf ifl, bte beutfdl^e Ueberfe^un«! betf ^falmtf in einer ununcerbroAcnen $folde. £ie i|l i>on ber, ^itt
ben Dollflanbisen SRibetn befinbU4^en/ wenig unterfAieben. Stuf ieben Jpfalm felbfl folgt nun: bie
gl^ micbemCepC/ ^ benn M^^(t ^tne 8ette be« laielnifc^en Sejrte^^ al^bcinn bie beutfcbe Ueberfei»
Ittng berfelben binflett^, unb borauf bie (^loffe oxA httixAyxat boc^ nur iKu ^{ugtfioeife; eindef^obitt
t9irb. fRad^ Cnbigunfl bec ^fiiinien folgen bie ^pnuicn Ui %. unb fft. Seft ^en SBefcbfuI ma^r
ein Sectei^nig ber t^falmen« Bie Slnjabl ber $Biatter belauft fu^^^auf 381 obne 4 SBldtter SSi^rrebe
itnb 9 i51atter 9{e((cfier. 7^i Rapier ifl »ei^/ unb beQnabe fo florf , tyie ^erdament. S)ie %X(pm>
finb, wie {)err (S^^je fagti no4 bie f^iienannten iltterae fpiflke» welche i>or ben ®otbif(^en oorbec^
Siengen. IDotf bo.be 9(t(eetbum biefetf ^foltertf ^ unldugbar. Uebrigenö unterfc^eibet (lc6 bieft
9f<(inian^abe / t»on einigen anbern^ bie ebenfattf# wie biefe^ ben loteimfcben Sejct tinb biebeutfc^e
Üeberfe(}ung Uefeni/ bobujrd^/ h^% in berfelben bie beutfidf^e Ueberfe|ung ben ^aitpt|>la(^. einnimmt,
ter loteinifclK'Sejct.abtr itur gteiAfom neben becgebet« <?^Jfl biefe^ atfo ein beutf^^ Uteinifd^ii;
^Jfalter. Skn biefcr 91rf ifl mir no4» ein einziger bcfannt, ncmti^^ berjenige/ toeldSier 1504 {u ^pe^ec
gebmcft würbe. £)ie.anbern f6nnen l<urinif<)^>etttf4>e PfaUer beigen/ weil be9 biefen bie beutfc^
lleberf(|ttng.nur neben an bem dtanb (lebet. Son biefer 9(rt f{nb mebrere aiujgoben m>rbanben; bie
erfle ift im 3ahre 1494 i^ ^gfpttjrg erfidbienen. 9}o(^ mufi i4r oon bem^empfar, ba< ber fei. ^vi/i
$0(1. Q^it befog; bemecfen, bag fokdse^ oorber ein (SigientitHnt Ui (ieß^en Vrebiger S<|^a&el0Od$9
gewefen fe^, otitf Vffen Mnterlaffencn SRibliptbef (@. Caul^g. Bibl. Scht4elpock. T. L p. 10. n. 90«)
icft iftm f»14»e« felbft oerfcbaft babe. Sad> aOer SSabrfcbeinlic^feit ifl biefe« eben ba^jenige iS;remplar,
toel(M 1749 in einer Sluction {u Srlang oorfom, unb beffen ber i>erbien(h>oae ^ttt Gtobfpfarrec atn
Sin^ tu ftaufbeur A jin ben ^eöererife^en 3(bbanblungen ^« 131« Sf^elbung tM«
. • . ...
©Ic an«f46riicbe ufib grÄnbIi(*e 9Sef*rdbung , torlc^^e ber fei. Äteberer in feinen SRad^iel^ten
95. 1 ff. I. oon btefem ft*d(}baren JDenfmal be« aiteertbum«, ba« (1* in ber t>ortreftt<!ben (Sammlung
be« ^errn 35rof. 0^warQ in 5tttÖ0tf beftnbet^ geliefert bat, toerbebt mi* ber Wibe, eine neue
(u liefern. 3<^ merte nur blefe etnjige an, bag bie (ginrid^tung Wefe« ^falter« bie nemlict^e ifl, bie
man in Änbed lafetnifdS>ert>^no* im isten ®ecuIo gebrückten l^iWlteri« pnbet. €< ent(^lt berfelbe
olfo ni(^t nur bie ^falmen nad^ ber gewSbnli^en jOrbnung, fonbern aud^ bie übrigen in ber Sibtl
•orfommenben tiebec, bie gemeinigliA nac^ ben ^falmen, in ben gef^riebenen, fowobl a(d gebrückten
Pfiütenis angetroffen w<rb^n« 9i»^ tfl \<^xa 4)faUei: bie £)o;rologic beutfc^ beofl^fugt. Ueber |cbem
^aim ft^H eine 9(nn>eifun9f m<f fotdj^er {ti gtltiitt^ii. £>iefe timi>et^iid <f^ 3Uet)er€r^ fo tvle fk
0or febem $falm #e^et, gan) af^bnicFen (agen. ^itftt^Htt i(l 21 (Mgen, meniset 3 9(Afet #arf.
^ianatmttt fbib ba, aber fölitUti^Uu ntib bit scageit iBuc^ftaben fef^Iett. SRad^ 3Ue^et:er• 9Sei^
mtig borf tiefer ^Jfolter {n»a(r nid^t unter bie erflen $n>ben jber IDrticEereQ derec^neT/ tO(^ ober oiM^
. Akfte 0ar tu m^t an ba< €nbe be< ^nfiel^enben (Sectili sefe^t n^erbftt.
16O ^tf ^eieti an bie tttel be$ piatttt^ ihtt timn jthtn pfofm ^U^
fi)urg bure^ ^Dfen C^obocud) pjlattimait. 3n Ouort ^
9Ba< ti mitbiefkn Zittln, ober Cftelli« ber ^fatmtn, bie man in ben JUefien 9ln«icbtn ber
Nutfd^en fBibeln iinb ^foUer anMft, unb bie in mandSien 9(it<3aben dlei# über jebem ^olm fieben^
In anbern aber erfl ganj {iilegt (ufammensefe^t flnb, für eine S5efd^ffen(^eit ^be, booon bat ber feL
3Ueberer in feinen Slacbricbten fö. L be9 ^eiegenbeit, ba er ben borbergebenben ^falter befcbrieb,
Slacbritbt gegeben. Sin sMif^t ifl Don bem 4)errn ®tabt^farrer am iCnte in SUeberere 9(bbanb«
Iwig ®t. 2. 9« 149. unb ®t 4. 9. 387« ingleicben Don mir in ber Stac^i^t bon ben atteflen Jbeut«
fcben fBibeln 9. 23. u. f. ®. 40. 51. unb 60. gefc^ben. SWein biefV 9(tt<gabe, melcbe bie gebacbten
!^itel/ obne bie ^falmen liefert ^ ifl bi<ber gant tinbrfannt geblieben; unb icb »urbe wn biefer &€U
tenbett nicbtd gewuft botben, menn mir nicbt bon bem erflgebacbten lourbigen ®elebrten, ^efen auffer^
^bentlicbe $5ereitt»UttgteU/ meine SKnnalen mit gtUigen IBeQtrdgen (u bereic^rn, i^^ bier bann>ar#
li(bfl rubmen mug, bobon eine Stacbricbt n^ärbe gegeben n>orben fepn. €4 bot aber biefe« ®erfgeti
feinen SiteL (£t fangt i>ielmebr bie er^ Seite glei4» mit obigen tBoteh: iSit ^ebcn an bir eitel tc
an. SBorauf bä< SSert fogleidff folget. Die ^Jfalmen flnb niebt gesoblt, fonbem nur ber Stnfang
kteiniftb nnb beutfcb {u ber tieberfcbrifi gefegt. £>a« gange befragt 22 15tötf er, auf guten meiffht 9^
l^er, obne 9Iat(ab(en, Signatur unb Suflo«. 2>te S9pen finb Hein unb faubec 2>ie 9tä<ffetle
ttt Tien $BIat< entbalt niibt</ cM einen ^oI)fcbnitt, ber oermutbUcb bie jtinber Sorab borfteOen foS.
9(uf ber legten Seite ift aucb ein *$>ol{fcbnitt,. ber ben X)at»ib mit ber bor ibm liegenben ^rfe bor#
(teilt. Z)a0 t>orbergebenbe IBIat aber lebliefet mit folgenben aSBorten: *'& ifl {et^iffen, ba< bi4
'']>d<blin mit funberm blepSe ifl gefegt burd^ mi(b jofeti pflatiemiin ein furfpreijben be< bof« (it
'*3lugfpurg i>nb bafelb in meiner trucfereo i<^ff^n trudPen, onb t^tt gemacbt {U einer oerflentnuS bet
^ tugenbfamen äbung bei funigficben propbeten bauib boroul^ (icb ein eriflertitcber menfcb wtt beffem
^mag fo er barlnn {igt bnb merft mie berr baoib of befunber gnabe btt belügen geifie< fo garuber#
*' trefenitcbe anbecbttci pfalmen bat gemacbt onb meber in lieb in le^b in funben in mdtbtigfeit ober tit
^ regierung feine« oolcf « gog nie t>ergegen bat bat mir au<b alfo n>ircf en onb burcb ben beiligen vilauben
"om got ermerben bj emig leben" piminwM, ber bier beutliicb 30f^ betgef, liennte (icb fonfl
3pbdciw, ober ^i^bocue* i?r war nicbt nur SButbbrucfer, fonbem aucb ©elebcter. . S- ^erm
Sapfe (Einleitung }ur üu^fp. :Qu4f^tuätvQ^df^ §. VI. Unter bem 3abre 1475 niicb eine anbeiße
Scbrift angezeigt merben , bie ant feiner ^rege tarn. aSermutblicb erfcbien biefe^ aBertgen um bie
fiemli^^e Seit. Uebrtgen« mag Pflattjmafm bie 9?ucbbrucf erfunfl nicbt laeg getrieben baben ; me#
nigfien« mirb untft bem^a(>re 1493 eine Ueberfegung oon It^m angeleimt merben^ b^ er U9 l^at^
tPlim bnicCen tief «
■ • = ■ . i • ..•,..'■-
170
ettbt fic^ t>ai ma nent bie auglCdUg ^e^ mbU Ut (»epUgett
meife. hatinnt ma t>ln^t gar n>o( t>erf (ert. ivad efn vegKc^d ti>pc(
Ubeuu wn anfang bec me ffe bi^ (um mb. iUfo t>ai t>ai iattin
Vor f^at t>ii& &a6 teucfd^ bar auf gat. nac^ allem ^f^ß toerflerc
totib aufgefegt. ®anim6 ba« bfe anbec^rfge m^fd^eit beffer ine^
fit anbaut tn^mnt>et merbe be^ ber ^evKgeti tneffe. fo fie (efen
(e^tt bt§ buc^ K ®o^ re9 (ob t){i ere gefagt. 3n ^o(fo.
SDief(< 9tt(b bot meber Xiul, ttod^ ^roge 9(nfdnvi<bB€bflaben. SDte GcttentaMeit, S«fM mfe
Signatur feblnt. 2)a< punctum tft bat dnitge Uiitecfcbtibttti^^ieicb^ti, ba< icb ftnbett fenti(e. fBoros
ftebt auf ber dlftiffeitf be< erflen 9^(at< ein {»ottfcbtiitf , melcbcr Me {>eimfHcbttii9 Storiae borftcat.
9(ttf bcm smeQten SBlat fileicb oben fangt bo« SDecf fttbft, mit folgenben 3Boct an. XtUfft fbtqi oV
lefen wer bae r^i foU tvcft* wie ober wo. i>M tDerbettc ir mit furzen worie vttntmi vnb
witerweifL 7(tt<b t^o V meffe bebeudig t>ft irer ^irtinge u. f. m. dDa< cianic ifl/ obne ben t^tan^
#ebenben JS>oI{fcbniCf, 94 IBldtter f^acf. (Ebe oon bem >j(mt ber sRcgc felbil gebanbelt mirb/ giebt bet
Serfofer in oerfcbiebenen 9(bfab^ni bieabet feine Ueberfcbriften baben/ Untertt<bt i>on ber Slntoei}^
buns ber jtinben unb CopeOenr t^on ben Siaenfdbaften berer, bie Rieftet mecben monen, oon ber
SBe^be berfeiben# oon ber 9)^e^e überbauet, oon ber SSocbeteituna unb Sfntleiband btß ^riefter« {or
Skcfft, Don ben $empe{n unb Streben, tn>n ben Clgenfcbaften beter, n>el(be ber QI^efTe mit SRn^tn
be9nH>bnen n^oRen, unb enblicb folgt bie JE)auptfa<be , nemlicb ble Sfteife am S<ftber 4)eimfu(bunt
fll^artae, bie {um SBufler oOer SSefien senommen, unb fhicftoeife nacb bem ganten dUtnt, n)dtlauf#
tlg ertldret tolcb. 2>ie 'Jtbficbt hU Serfagert mar gemW loben<n>urbig , bat gemeine 93btt i^on ben^
loa« ber ^rteficr, in einer ibnen mdfl unbefannten (Poracbe fang unb betete /* {u untenricbten. {>err
Z>etif0/ ber in ben ttTerho« ber (9areUtf<beii ^ibttocbtf 9. iio. eine fpdtere 9(tt<gabe befcbreibt;
geflebet, bag er ben Serfager blefer Slu^legung ber 9)^efTe nicbt babe entbecfen f5nnen. !Bermutb(i<b
üft bte§ aSerf ucfpr&nglicb beutftb gefcbcieben morben, mobet^ ficb freoUcb ber Secfager/ ble ffcbrifte^
berer, bie oor ibm oon ber ^tf(t banbelten, n)lrb {u iRufte gemacbt boben. 3(b beflbe einen Tqi«
ftatum de expofiüone mifle, editam t frttreGuilhelmo de Gpoda ordinis minoram de obfervai^
tu in 4. 3u iSnbe (lebet ba< X)ru(fec(ei(ben, Ut Martini Herbipolenfis , eine< Seipiiger« S)rucrerS
tat isten^abrbunbert SDiefer Sractot fcbeinet {lerm I)eni0 ntcbt betannt gen>efen {u fepn. 9ßa< beit
SDrucfer btefe« 9)^e§bud^< betrifi, fo m&d^te idt fafl auf Hont. Sv^^^ ^n Sgllngen ratben. 9Benig#
flen« fd^einen ble S9pen eine Sfebnlicbfelt mit benen {u baben# bie be9 bem Stern SJ^efcblab gebraucbt
tourben. €in Cjtemplar oon biefer beutf^en Sutflegung befi^t bie iCbnerifcbe ISibliotbet.
1 80 3n ^tm natnen bet Ferren Thneti W ^^t frd^ an ettt pkntcci itat^
orbenung ber ^e{({g? critYeii(t<l[^en ftrc^ett in bem man gefd^riben bfn#
btt aÜ eptflef t)nb emangelt aU bit gefungen bnb gelefen n>erbft fit n
bem ampt ber ^effigen meß burt^ ba» gan$ 3are tu moffeti tote ^er^
nac^ gefc^rfb? lleet 3« ^otio.
3n ber Sotge werben oerfcbiebene 9iu<gaben oon biefim beutfcben ^tnath t^rtommen. ^at
iUifUp muiti ii^ mit einer 3(nietge be< ^obre« bobe entbecfen tinueui ift oon i474# tinb unter bie#
€a fem
• «
so
C>lnt ^niti^t Ui t>tvidi(ilti4
fem 3öl^e ttetht Jc^ tt^ftorc Stac^rlcOt ocn Wefen ^Icttarfl« gA^n. ©k df^fttn^clrrt^fr 9(fte 3<ftf,
Ifl in Ux fBibliothtt txi J^etrn fKmfi^nitatf^ wn Otftlt in QJ^ätw^m. %nib lt)tielittger f&brt in
>fm Armimentario Cstholico ^. 41$* ^nc i(u«g«br tf^nt S^H m(t Ott M, HKlc^e auf tem £i(cl
tincn {)o({fd^ntfl t^at/ ber €|)rifhim mit im 94maritantf(^en as<ibc t>orftcafl«
I9O >&te bentfc^ gttlt^eitl i^ßiUl nad) Örbmiflg be« 71 6 c ^m€nbe:
^te f nbet bte gulbin UM gebtucPt ju '^ugfprg. 3n ^oüq.
0ü n»itb btcfc^ 93u(|^ im Q^xoatniidfcn Catalogö P. IL p. 44. n. 46. «fiQqeisf. IDaratti
fÜftlie^e id^ / bof t>ai &dfvoattiii^ S;remplat ein eichene« Sftettlat gebabt bftbe; SDtf« ffiKerf felbff
fan(|t mi( einet !Sorrebe an , n»o i>or<in {lebet : üäH Vor rt^ bicj buöfB Qtnant Me g« Ibbi i5t;
bei« 3ln biefet Sinrrebe wirb hei S^erfagect fotdenbermaffen gebadlK : 2>ici nac^itoldenb merct du
Irttcbdn fo mitt bem daerb6d^flen fTpg bu«^ einen burcblemc^iiden boctoc «A anbedi^ttsen i^ater gemacbt
Ift. mit niiifi ontotttum ratnptgolie n. f. w. 9uf Die 9)ürcebe folgt ein alpbabetMiibe« SXegtikt,- n»o
{u Snbe (lebet: i^fe ^ebec an bte (Bulbin JdibcU 'Jnnf^^altttib belomitig bet ctigenb mi fttwf
ter Ufter feligHicben« 3^atf SSerf felbfl ift in 138 Slbfdl^nitte/ ober @emeinpta$e obgetbeilt, untev
bcnen/ {tim 95ebuf ber^rebiger oerfcbiebene S^teQen tmb SKepfpieie ant ber 9ibe( gefammett finb.
9San tönnte tt, nacb ber neuern ^tU, eine dledlconcorbans nennen. Set a}erfft§ec ber ein 9bigti#
(liner war unb biefe< ^ert Uteinifcb (cbrieb/ wirb baU> 3(ntpigoUu6/ bolb ®am|rfgolW/ ba(b
be Q^ampelogie genennet. 3^ befi^e eine ber alteren loteinifcben ^ni^obtn obne ^obr unb £>rf,
ttnter bem Zitel reportatoriam biblie anreoni , wo er (i<b in ber 9?orrebe Anthonium Ranipi(|DUis
nennet. (Einige S^acbti^lbt t^on bem tatdnifc(Kn ^Original giebt ^Saumgocten in ben iRadjinct^ten wu
dner {)aQifc^en IBibttotb. 9. 7. ®. soo. u. f. freytog im Adparac T« 11. p. 1107.
floO ®atfUt((( «glesottd ted MH 3lefu Srtfln fr. ^oKa.
9ttf ber dtucffeite beg erflen SSlat« ifl ein {>oIifdi^nitt beftnblic^. Dag n^(b(lfbfgenbe Stof bot
^ige UeberfEbrif^, worauf fogleicb ber Zcft mit einem geblümten 3(nfanggbtid^ftaben anfangt. !Dic
Ctgnatm'en geben bii 9. duftoi unb ®eitentab(en feblen. 2Hi in ber Unioer(itat«btb(iotbet {»
0ng0l{iabe«
fliO 9Sört b^m tet'^eit ftnfet« te^ 5«f« c Wt- 'JlmCnbe: ©ebrucf«
tu 9Cugfputä burt^ ^attö ^(&6nfpetge^ 3n 4>cta*.
Sfi bie gew5bnti(be $a§ion mit untermifc^en SrNarungen au^ ben ^ircbenoatem unb Oebetcit.
9BefN e;remplar bat feinen eigentlid^en titeL !8oran flebt ein f&lat, tcHd^ auf beQben Reiten etnec#
lep 4>oisfAnin bot, ber an ben tli^r Scfen bte €iitnbilber ber ^oangeii^en/ unb in bet SD^itte botf
ecb^nfporgerifebe Drucferieicben oorfteSet. 9luf bem foffienben !S(at fangt bie ^^6ion fogleid) mit
fWgenben SSi^orten an : t)an btm leibm imfero berrfl 3eftt c^HH fpric^t ^ngufÜntNf : Cbriffaitf
nam an fidf Mm tmftm 9ebre<benn / i^tmgor u. f. w. aSor jebem Sibfcbnitt flebt ein JS)oIjfcbnit^
»er bie ®ro^e tti ^Mi bat. Die ^^i^matur qebet bi« ^. S5lattab(eo unb ^p>$ fcbien« Goni
inlebt debet ob^< STnieig^ bei ^tu4it^, Die lebte Seite ifl leer.
aaO
^(tte 9(ttieide. bed ^t\idi<i^t$.
fti
ftiO f&nftt üt^tt ^^rottwett dläst. Gebrückt (ii ^bln bur(^ ii^i^
Rrd^en. 3nOuart.
lEßitb im Uffenbiul^« Catalog. P. II. App. p. 70. angeieist, mh fdfmtt Mäf i^ot 1500 jscbruilk
flSt) ^efettfom tntolofate petpetu^que vx'rsmttattd. catliffuite bei f^tnU
5« Ad^« Origin. et üicreiii. typogr. LIpf. p. 8. tültb blefe ^tlUfi^tlt unter WUnim $<^f#
(^ttd€{d^Ut, bie {ur Seit/ tetf/ 1489 i» Seipji^ {mtfcfteit ben ^Dominiconerit unb ^tanciitantvn rege
ttmad^ttti Streite« fiier bie unbeflectte (Impfinqn^ S^ariae, erfdS^enen finb. aßentdflen« oerrotf^
ter ^itbolt unt) bie qcatit Sinrii^tung biefe« Oerfsen« einen eifrigen Sranci^taner, ber biefe iicbf
ling^meinung feine« jDrben«/ frepli^^ auf bie aOerungefct^icf tefie unb elenbcfte SBeife, ju unterflu^en
fuc^et. Cr raffet ncmlii!^ t>orsu9lid^ au« ber Slaturgefc^ic^te ade«, für n^unbcrbar ausgegebene {ufanw
men, umou« jeber/ aud^nedS^ fo unmabrfc^einUdi^en unb ofenbar erbic^fetcn ®aÄ^ben ®c&lu§{n
Atac^/ bat ft>enn jene« m>i^ d^itfen, fo fe? oudj^ bie ithbeflecEte Cmpfangnig ^amt m>ldl^ ge#
Hoffen. Sen Anfang mti^t obiger Site!, ber aber nodi^ 9iel n)eitlduftiger ifl/ iinb ben iibt ba er bie
CteOe einer Sorrebe vertritt , gan| berfegen milL (£i bei§t nemti4> nact^ obigen SlBorten ferner : In
quo adducunttir XL Vi« ttaturalia et minibilia exempla claroram ibriptoram autoritate roborata: et
experientia rerutn oomprobata« Qttibus apertiffime demonibiatar, ipfam faeratUfitnam ▼irgineoi
cx>ndpere et parere potuiffe unij^enitaiii dei fillum Jeftim Qirtihin» SaJvatorem noftram abaque
la^fione inteji^eitiinae foae virginitatia* Per qnae nimlram exempla deuotoram CuBolormn fao«
Tum vere eam Dei genitriceito tarn vitginitatis perpetua integritate credentium corda ; non folatn
in ea fide roborantnr (ed etitm qaam plurimum finguUrt qttadam admiratione atqne deleftatione
fecreantüt« Per qaae praeterea deftftiaatur et confiitantar omnes incredoloramt paganoranT« Jo-
daeofuffi peroerfiflimonitliqoe hereticorum peruertiffimi damnatUEoiique errorea quibua pertina«
tiffime inhaerentes negant illam foperbmedi^tam et gloriofrtt virginem Mariaaa concipere et |^-
rere potuiffe Jefum fedemtorem noftram abaque foae Virginitatia violatione. J^ierauf folget nun
»a« ISerf felbft. ^iefe XLVL eigentlich XLVIII. naturaüa et mirabitia exempla finb in gro»
l>en ^o((f(^nitten abgebifbet. Ueber iebem ^oiif^nttt flehen erflitcb ein paar elenbe lateini(<^e dleime^
iinb auf biefe folgen fogleict ein paao eben fo elenbe Detitfi^e yitimtf um wete^er mitlen biefe« 993ert
midi in ben gegenwärtigen Stnnalen einen ^la^ verbtenet bat. Unter bem ^olifdi^nitt fiebet nun aOe»
mal ba« 9eugnif be« angefubrten nnb auf bie SBaria angeoKübeten SBunber« au« einem begloubteti
Ckf^rifrfleaer; ^(b loiS nur ettoa« {ur ipröbe anfuhren. @i e<|tia copobocie i^etito feta parte
Cur almo flance (lomitie; irtrgo no getterarct. 7(mpfa<^t ein fhibc vom tvttibe/ in Capobocien
lan^t/ tparum gebctre nie ir tMbc MmCS^eifle Me iiyt man befonnc. ^a« unten liebenbe 9eugnÜ
ifi au« Auguft. libr. XXI. de ciuit. Dei gcrciimien. Urfa fl per narecff fetnef enipa ctoret« (DüAre
^ubitare6/ qttoö t^irgo nongeneraret« VtXaQ gebern ein bertn^ i^f^ br nafen f Imtc vnperferet^ 30
tan goc mit gen^altee fyn fin muter bebalten t>ncnterct« Sie erffen oiet 9?orfle(bingen bienen
glfic^fäm {ut Einfettung be« SBerfgcn«. 3n aOen fInb berfeiben alfo 52, auf 28 ^liitttn. . SDie J^^Mr
fdfnitu nehmen ben britten ibei( be« SBlat« ein. 9ie finb fehr etenb« 9}lat{ablen, Sufto«, @igna#
für fehlen bur<hgehenb«. 3(h befi^e felbfl ein ^jremplar^ fo n>ie auc(^ eine« in ber Unioerntat«biblio#
IM iu ^erlangen beftnbli«^ ifi/ in i9elc(^em aber bie SSorfleaungen in einer onbcro iOrbmins/ M in
S 3 bem
hm meiniden mif einanbet folgen. 34^ feime Dott bcm nem(i<6en SBcrf tto<( ein )^(r«r anttite Sn^^oi
ben. ^ie eine befc^reibt {>ecr t)on igeined! en in feiner Id^e gän^rtle S. 382. unter bem £itei Hi-
fioria beatie Mariae Virginis ex Evangeliftls et Patribus excerpta et per figuras demonftrata.
sDiefe ifl in Solio unb beflebet blo^ au* li J£)ol(tafeln. 3ebe berfelben bat 4 S^orfleOunsen. Untec
tenfelben fleben bie Iateinif<ben SXetme ebne bie beiitfcben ; unb unmittelbar borauf tt>icb ber €^di^rtfti
fteUer b(o< citirt. 3n biefer 9(u<<sabe (Inb. brep bi« üier aSorfieaunden au< ber biblifdben Oef^lcbte,
bie i^ in meinem S^emptar nidb^ ftnbe, |. e. ber frante J^tittai; @ibeon mit bem ^tü, ber brm#
nenbe IBufct^. t>ai anbere €fmplat btfUitt ber {^rr 9lei>if. Statb twn 0efele in flSumben. IDiefeS
Ifl 24 Slot fbirf ; unb |ebe< 9lat entbalt eine SSorfleOund mit einem beutfcben SXeinw SSie e^ fcbei^
net i|l baffetbe nic<^t iani, unb bat ^ar feinen loteinifdl^en tiyt. 3n VTi^erilpe Spicileg« bibliogr«
6« 179« tblrb biefe< SSerfaen unter bem Xitel: Opofcalnm de laudiboa Uar^ vii^niss angefiilHt.
9nie</ n»a< nur immer (um Sob SSarioe gefagt unb Qeboebt «»erben tann, ftnbet man in biefe«
iiemlicben Darren $^olianten bcQfammen. 3cb bielte bieg Iffiert anfangt für eine Ueberfef^ung einet um
fer bem Xitel tITariale epimtt triri jftemarbini be btnfU befannten unb fcbr mettlou^igen flkrfet#
t^twn icb eine (Stratburger, 1506 bep tTTartfii S^^ gebrucEte 9(utgabe befi^e. SUkin U6 fonb
imtfd^n bepben eine groge 9?erfcbiebenbeit, ungeocbtet fie frepUcb beQbe am Snbe auf einet, auf bie
9ef5rberung ber übertriebenen -^Serebrung SJ^ariae btnautlaufen/ unb in gen>iffen Stucfen miteinam
ber Abereinfltmmen. jObiger Xitel bet beutfd^en Sßerfet gebet auf ber crflen Seite bet erflen SKlatt«
Kuf ber gt&tffeite biefet Xitelblat« flebet ein 4>otifcbnUt , »eliber in brep Selber getbeilt i(l, unb flc^
Alf ben 3nbalt bet i^tt(bet bejirbet. Z>ie erfle Seite bet fblgenben QSlott ift leer. Stuf ber SRucfr
feite betreiben fangt bat IKegifier an, »elcbet 3 Setten fiLOet. 2>arattf folgt bat Sßert ftlbft, bat auf
Slat I mit ber {Borrebe anfangt, welcbe eine ertldrung bet «orbingebaibten J£)oIi(<bnittet unb ber X6#
fkbt bet ganien Werfet entbdlt; von biefem garten tMtb feitmi fMM^ten, bettt et bafelbft, ^
gefc^tibeniCrclefUifMd <m* jtjrliii bo fkb ^yt eble mogb bee garten einen toeinftoct nent u. f. m«
^at aSert felbfl ift in fAnf {5&cber getbeilt. 3m erflen mirb Don bem Urfprung ber(Bruberf<baft be«
SKofentranjet SRariae; unb ton ben Slamen, SSortugin unb €igenf(baften 9lariae g^anbett. Unter
ben gramen; bie ibr be9geleget merben/ (Inb freQlic^ mancbe febr ^nberbar. Sie beiSt {. S. bie
foA/ ber mon/ bie morgenrote / ein ftt#f<^emel/ ein bo^^offiNi/ ein fen^/ eiale^terf einiM0/
ein symet ror u. b. Sat jn^te befd^reibet bie ^i^enfdl^aflen ber 2)iener SRoriae. hat britte
banbett oon ber vemetperting b} iflDOn ber att^fcbl^f^g t>ee alten menf<^ i^nb inf^^letif;
fttng bet nttotn menfc^/ mub ^ebre iitt ^enotuuntni/ iCmeioerenb euc^ yn ^tm ge^
etpereg gemfitet u. f. xo. Z>at liierte rebet Don ber 95efantnttt gotet/ unb bat f^ifte y^^n ber
liebe gotet« X>iefe brep legten Kapitel entbalten t^iele f(!bone unb erbaulitlfe @ebanfen. £)at gante
gebet auf ber erflen Seite bet €^€11 SBlatt |tt Cnbe. S>ie te|te Seite ifl leer. SDer Serfager ift mir
iur 9eit no(b unbetannt. 9(u<^ finbe idj^ feine 9(n{eige bet X)ruerortet u. f. m. 3(b Dermutbe abet>
bag et tu (Snbe bet fitnf(ebenben 3abrbunbertt (u {Rürnbergp^ebruA toorben fep. 92od!^ mu§ i(b etma<
oon ben j£>ol{f(bnitten fagen« S)eren (Inb eine fafl untdblige Stenge in biefem SSerf. Sie (tnb ntcbt
iH)a aleid)er ^xHt. Einige baben bie Sr&ge ber Stertenbldtter; einige (tfib Heiner; unb febr üiele
(inb nocb Heiner, unb (»oben bie Or^fe ber \n ben altem $5u4Kni 9ct»i|>nli((feti Sfnfongtbiit^abem
3*
34 htK^ ftlb^ riti Cjfcmylar t^ hitfm fßttt. Cine« ijt m^ in »er U0l«er(l(itf({(tti»((et {n 3n^
aSO >Da6 l^oc^toörbCg UUn ber ausern)6ften ^reunbe bet (dttgett 9(tt«
bdter. n^od »unber jatc^en ^le gemfrft ^atien In b' SDBuf^e t>nb
f nibe Äuc^ Cre fpruc^ t)nb te^fpfel fo (9 ung m?fc^en sege^eii |tt
^ einer «nbemeffung \>nb leee* Sri H. %oUo. v
2)^ biffe SiKgabf/ t^nt SKnieifie be< X>tte< «nb X)ru(fja(^re«, bic ^etr tM>n igeinedfeti in feinen
neuen Tlac^ri^^ten Sb« I. ®. 266. anffibct, alter fep, atf bir wn mir unter ben 3abren 14^2 unb
1488 anfleteigten, fann icb nicbt fosen. Sie ift mit biftorifcben/ in J^cly onf Sartenart scfcbnitteiien
Standen geiierct.. S^en bem SSert felbfl merbf icb ttntec bem ^obre 1513 einige Sia<fyA^t aebnt«
fi60 ^^^ ^<^^^^ ^n ^9^ d^^ MU^ \Mib ^et^ffam allen c^rfjlgtduMsett
cronica/ ©ogenb ton et^nem ^e^Ifgen jtunfg mit tränten 3ofa^
))(at / n>te bet: warb bef eret \oon et)nem ^e^Kgen vatter \>nb a9m
ftbefn genannt fSorlaam. Ttm Cnbe: €(n enbe f^at bas SBui^ft
Itt aiftii^tn litt ber ^pflort ^iapHt t>nb iSitrlaam. 3n
9tn biffhn SSerfgen felbfi ifl unter bem Sfabre. 1477 ^ine hirje 9}atbri<bt gegeben tvorbem SDle
tegenmartige 9(u«gabe mirb oon ^erm t^on igeinecfen Ui ben neuen Hocbricbten Sb* I. <5. 250»
II. f. furjUcb befcbreiben. Sie bat feine 9(nietge be« ^abrej unb S^rucfortetf. :Do(b foQ fle Satner
1470 Itt 3(ttgfpnrg gebracft baben, melcbeö in bem C^remplar, ba< ficb }u SSiijrbeim. befinbet, auf#
bräetficb bemerft toorben ift. ®. <6eern geb. Stotb^ i^upf^ ^diafp* ^ti4^r* Qftfif. Sb. L 9^ 141.
Cie bot Feine ^eitengoblen/ aucb tiKber Signatur nocb €ttfio<. :Die {>ol{fcbnitte finb ftblecbt.
^err tK>n t^einedfen W nccb eine anbire ^bntqcbt, ebne 3abr{abl# iOrt unb Samen be< SDmr
cler^ in ber ^^raemen^atenfer fSbUtf {u Stotb angetroffen, bie i>ermutb(i(b ^t<m Borg ju 3(iig^
^titg gebnicfi bat. 3m nen^ften oite ber Anmut|^* (Bele^rf. 1753. p. 512. mirb aucb eine 9(tK^
gäbe, obne Seit ic angeteigt. Sermutbltcb mirb e< eine von biefen beQben fevn*
37O ^on fant @ebalt bem fioclimtrbfgen t^nb ^e9(fgen i&aubt^errett
ber f e^gedtcj^en Hat iRurnbercf. fe^n (eben "onn mit t>il munberieq#
c^en biV er ^et^an ^at. ^n Otiort«
£iefe< ifl t>ermutbHcb bie altefle 9(u<gabe bon &. Sebolb«/ Jbtt befantiten 9atron< ber »orber^
#en 9farrtirdlK in SRumberg, Segenbe. 9ßenigflen« macbt fie 3l6ber/ bfr fle. in feinem Citilogo
Uhr. XV. Nor. imprett. p. 58. n. 473 angeführt, febr alt. Unter bem :Jabre 1493 i|l ebenfatU ^e
ibI4e Segenbe ange^eig.! morben. TDogenfeil bot eint Idngere unb eine furjere SebentfbeftbreUung in
feinem befonnten i5u^e de civit. Nor. p. 3-*. abbrucfcn lafen. Q3e9be fInb aucb in bem tOdlFerl^
fd^ vertrauten ®enbfcbretl>en {ur Siettung ber Sbre Ui b* 93eicbtiger« (^ebalbi {u ftnben # mo an^
bie f egenbe @ebalbtf| bie in bem, 1488 {u 9}itrnberg gebru^en ^^afftonal flebet/ unb in einigen @tA#
ifen i>on ben onbern abtbeicbet, abgebrucft morben ifl»
I
>
's4 £>(tte SCttsel^e M !Di»t$<^*
S8«) '^t^ d^f(^'4t ^nb fegeitb \»or bem fe9({dm ffnb \iitb mtutttttt ^ei
nannt ©pniOlt topn ben 3ubeit ju Xcuntt gemartteret tonb getöb-
tet v>« »»et itxoott i»oIg<t |)ie q94> mf( ftguMtt t>nb betewtnu^
btfec gefc^tcl^t. :2(m&tbe: ®ebcucFet bur<^ (<9tntl)erum 3<tttiie
S^urger ^ ^^Ugfpuikg ctflett au^gang bifec Xtanfhtion |u teutfi^
S)Ufe n^ne <?4^aft ift nur 9 fiSIottet (l«rt, unb mit {mMf ^Ql(f4nUten tttfthttu (ScUm^i
leti/ Sufto«, ^^tsnaturen fehlen. CbiQn Sttel (lebet oben auf ber iten ^dte beä iten ^IM, ,mu
auf ba< äBerfden felbfl anfangt^ n»e(((^e< etgentlid^ ein 9rtef tfl/ ben ^O^atmes tTTotr^iae Ciberb
tiue ber fceQen fufifl t>nb er^nei^ ein boctor^ ben ^rogmect^tigen regierern »nb tpc9fen b(€ oplif6 (tt
S5rt;ren gefcbrteben bat. :Derfelbe tfi unterfcbrieben : Qftbtn iu Ccietir* ii. nontf. optU* am oterbeii
tag in hm afxfifl, oon ßi tnitvt obengemeat ber'n gebucbe Soufenb pterbnnbert tmb bamacb in bem
fänjf unb fiben^siflen 3are, <Ai in welcbem ^abre ficb btefe uauvU^t föefc^i^te {u S^rieitt fca m^
fragen boben. 2)er über bte Skcbtbeit btefer @ef(bicbte (mlfcben YD^genfeil unb Cenjel entfianbene
Streit veranlagte ben c^nobruglfc^n fRtMt Sae^or. <Bhi in einem $rogdmm, bai ben Sitel bat:
Poer Trideotinua, Teftimooio omnibQs probatis verae aotiquitatis notis corufca^ite, demonftratitf
et defenfus Osntbr. 1715. 4. bai lateinlfc^fe Original biefeg JRrlefe« aug einer J^anbfcf^rift abbnu
(fen {u lafeu/ aug n>ef(bem folcben t)on @eelen feinen Selea. Utterar. 9. 635. u. f. einverleibet bot«
3n biefem lateinifcben Original beißt ber Serfafer Subertinu*, ©te gre«mecbttc|en regierer wb »epfe
hti DOlcfg $u (Brijren Onb bte Magnlfid ReCtor^ , Senatu« populusqoe BrixiaHOB. ;Dic itbnttifäft
»ibliotbef bep|t ein e^emplar.
(Eine anbere ^tiegabe/ obne THe^ 9eK unb Ort, gani (Id^er aber wn StitM^ Cretißmriii
nfintbers gebrurft, meldi^er biefen 95rief aud!^ unter ber «uffdnlft: Joanoia Matthiae TuberiiUT—
relatto de Jadaeoram quorondam malitia in poeram Chriftian^m fafta» brucCte/ filteret J£>erc Z>mi0
in ben >!feethi>urbtgfeiten ber @areaif(l^en ^ibÜDtbef ^. 200« an. (Sie ifl ebenfaO« in $^lio unb
5 951atter ftarf. X>tn Stnfang macf^ fotgenbe Ueberfcl^rift: ^^fm»t9 tlTat^e t^ibtvinM bfc
frepenfunfi onb Srftnep boctor €mpeut ben €)roAnedl>tigen regirern bi Siat vnb valf )n> 95rijren t>il
beo(g. K. £)iefer SBrief ifl mit eben ben S^pen gebrucft, momit Sreufner bie gotbne SBnSc brucCtf«
^te i&mttiii^t SBtbUott^ef beftftt ebenfoO« ein €jremp(ar.
!tronu.f. n». 3« ^ofto.
«
J&err t)6n igeine* en n>lfl biefe 2(u«gabe, obne 3abt unb Ort, auf ber ^ieflgen ©tabiWbttoÄel ge*
febfn ftaben. ®. beffen neue Hac^rlc^ten Sb. 1. ®. 2^4. 3* *abe fle bafelbft nidH flnben franen.
S?cn bem 9utbe felbfl merbe icb unter ben 3abren 14^0 unb 14S3 9la4»ri(^ geben. <££t t^ batfcl6<
tuc^ in ba^ ^oadnbtfc^e &bf rfegt tporben. «^en: von ^eitKdfm Wtttt l c» bre9 9l«<fl^rtm ^n i49o
1483 öfl* 1489 ÄH.
I
so»)
lO^ne 9lnit^st it»^tniii0lift9.
»S
SOO ^fe ^U ftc^ an 6a« atternäfffc^ef^ 6uc^ Seitane bfe «{et f)ttb
SWemitg gulbm Mcpfeit bce mit \>M^ aug Der f^e9(tgeti ge fd^dlfie
tortb ber aftv>dter 6uc^ putt^ tln ^od^^ttetttn boctpc/ prubft
j^eimrtc^en prebtser prbeti« ^u SRuritberg alfa geprebtget« 3it
»wi Mefem mttt baU i^ iitieer bem 3a^re 1472 einige 9l<i*ridit gegebert. Dtefe JfuÄ^abe,
<*ne anje^öe be« Drucfocf e« tc ifl in ber SRlbHotbef be« Sloflert 3rfee* 4)6*fl »abtfc^^elnUci^ l|l fle
«ii< 3o^atm 2S>imltt9 {u Ttugfpurs gJreffe aefornmen,
31O ©et Surf \)om facroment SSßfegung be« ®forta pafrf. @ane
aSernar« SXofenf canf . ijn Ärra».
Unter bem 3abre 1497 «f* ^^^ gftlbtn Bpiegel bee 0ftnber0 angeieist »orben; itnb {ti biefen
«ef^rf obiger Cur0/ ;t9ie Id^ bafelbfl bemrrfet babe.
32O ^t)t ^tit ftdfy an gar ein gutter tonnb foBHc^er pattt nofttt mit
ber g(o$ ober mit ber duefegung u. fl ro. \)oii |^errn metfier ^n^
fett m&n$tofler. 3n Ouart.
SStrb im (Sd^n^arit^en Cattlpijo P. II. p« 47. n. 6|» angcteigt. 3f{ ait(^ unten bep n* 45«
be{inb(i4^.
33O >Dtg Suc^feitt totrf genannt bte {teBett Pforten ober fef!e ber muU
ter gotreö/ n>te man f^e auf em 9g(td^ fefl funberltd;en grttjfert
«nb anrufen foU. 3;n Quart.
SDie (leben Pforten / (inb ble ßeben S^fle, bie |u S^ren ^wciat gefeiert n>erben. ^itft 9(ttfr
gäbe n>irb oon tbellet im Ttttm 95. L (?. 535. u. f. genau befcbtieben. $Bermut(^Ii(^ ifl btefetf btc
erfle 9tu jgabe. €ine fpatere micb unter bem 3abre 1509 angeteigt merben.
34O S)ad iXegffler u6er hai 6uc^ genant W wat ttat^UPldUttd ®f tjli
3n Quart,
^iefe atn^gobe bot (einen eigentlichen 7iteL ®ie fingt fogleic^ mit bem Slegifter an, i6ttf6th
^m obige ^nteige flebet S>a< le^te SBIot bat bie Stuff^rift t>M tf^ plot* £)ie 3(nfangäbu(bfl(i^
ben (tnb fleine J{>o(tf((^nitte. £>h biefet nicbt eben bie f&niqabt fepn mh<btt, mlö)< i<b unter bem 3ab^
re i486 befdi^ceiben werbe, flef^et babin, menigfien« fommen bepbe in 9(nfebung bedBlaitablen über#
ein; nur ^ot bie bon i486 einen eignen Sitel, unb am Snbe auf bem SjrSi ^lat eine Stnieige be4
^rucforte« tc. X)bige 9(u«gabe r. a. ift in ber Unioerfttat^bibliotf^ef {u ^ngolftabt; unb ba t»itt
fiac^ {u fefKtt/ ob am Anfang unb Snbe nid^ii UblU
^atttt €drtfn>fer ocbenft fn (atfin gemat^t. ^acnac^ buccb e^neit
anberit t>frtfn>r(^t. Sßnb burc^ Safpat l^od^r^^er gutiucemberg
iu brucfett \)etfu9(/ t>nb ra$t t)ott (em ICQ^tn bttnfcrd Vetren
.-''
)^fu ax^if oQme^ (e^ jebem ftucP/ mtt innrer ^et^i^tt am
ba(^t/ bnb bannffagung^ \>o( t>etbtenf}d/ on swetfef Qotrficl^et
gnaben. t)nb{j} genant l)ec*g)er$matter/ ^on tnnptun(ligef |)er|^
Iid;e( t)ermanung toegen/ bannn begctfen. f(. X>cta^.
SMefe« ®ebc(bud!^ ifl fo eingerichtet/ bag auf bai £eben 3efu/ fonberlidS^ ouf feinSeiben/ 9bi<&
fl(^ d^nemmen toxxb. jött fei. ^lieberer bat foIcbe< in feinen VM^vidftm 95. 1. ®. 157. oudfubr^
lieb befcbtiebcn. 3(iif ber Slucffeite bed £itelblati$ fangt Mi 9iegiflec bec ®ebete an. £)a< ganje
beliebt mi CCXI. gejdbltcn Q3(attern. £)a i^oc^feber oon 1491 — 1498 ju iRurnberg bnicCte/ fi^
ifl biefctf S3u(b in tiefe ^abce ju fe^en. ^6ber bat e^ in feinem befannten Satalogo nicb^ ansefubrt.
36O ^rjn Xtactat toon beit ge^Wtcfectt t)f jfiflugett* 3« 4>ctab*
©lefec Ötet flebt auf ber erften ®eite be« er(ten SSIat«. SRit bem jwepten 58lat fangt ba« SSe^
ötfler an, 93oran (lebet folgenbe 2(njeige : Ätn anbec^tiger Zvactat boctor I>enr (9erf>arQ von
3utpl>art von geijlUcben pffiligwiigen genSFmen üß ber Ijeyltgen gefc^rifft t>fl gejoge. 2)iefe«
JKegifler ifl jSSldtter flarf. SKit bem folgeiiben gcjdblten erflen :ölat fdugt blefe« afceafcbe 2Bert felbfl
an, bai in 67 (Japitel getbellt ijl, unbauf ber erflen Seite be« li| (eicientlicb clü) JPlat«/ obne »eitere
Stnjeicje {u €nbe gebet, ©ie SXucffeite i|l feer. ©er Serfager (Sferarb t>on 3fitp|>en »ar au« ber
Kongregation ber $. S. communis fSitd unb fiarb. 1398 im 31 Sabre. ^ift befi^e felbfl ein e^^empiar.
37O ^a& buc^Un ff} genant ber ©Ugengart ainer 9etfi^en €^nfleni
Ud)eniee\f ^ann (u ^Ur)d)txwer)ü toit ber ftebffdf) gerauc|^ bec
©{(gen bed menfc^n ^er|/ grofle freub brtnngt/. alfo bringen bie
^ai)ffamen gebet bec fef be« mefc^en groffe freivb tonnb gnab gegen
got. Snöctab.
3^.ieberer bot tjon biefem ©ebetbucblein in feinen JRacbric^ten 95. 2. ®. 416. u. f. eine anbere
ausgäbe, bie S^^^nfperger 1520 {u Äugfpurg 8. gebrucft bat, angeführt. Stucb bie gegenwärtige
ifl gans ficber ein 6e^onfpergertf<be0 ^robuct, inbem ti mit eben ben ?9pen, bie jum SbeuerbanC
gebraudbt »urben, gebrurft iflj fo »ie aucb oben unb.unten bet) ber erflen unb legten 3«k eine« feben
!B{at«, fene ^uge angebracht »orben finb, bie ben £beuerbant unb anbere ®d^onfpetimiii^ ^&ib^ fo
lenntUcb macben. £)biger Sitel ifl gan{ rotb gebntcft unb flebt in einet Sinfagung. 9(uf ber Oitt(£#
feite ifl ein JS)o(ifcbnittf »elcber einen ISeicbt^ater mit einer oor ibm fnienben Spönne «orfleOt. ^U
bem i»et>tcn ISlat fangt ba« ®ebetbu(b(ein felbfl/ obne aOe SSorrebe, ober oorldufige 9(n{etge an.
©ie erflen ©ebete ftnb an Sbriflum gerietet, ©ann fommen bie brei) ^atemofler »oburcb einSR^rbec
bebalten »urbe; ferner @ebete an bie 9)?aria; bie Stettin/ ein Seutfcbe 9Seg oon ber t^apUgen ©re^«
bait, aicbt betlein oor ber ecfcbepnung fannt @regori; ein gebet ee man^u gotte«tifcb geet/ na<b ber
empfobung be« b. ©acrament«; ncmn freub oon SÄaria, ba« gulbin Srongebet ^atiat, bie fpben
pugpfalmen, bie Jitanep u. f. ». g5er) ben meiflen »Irb angejeigt; auf »Ie oiel 3abte man 2ß>la§ mit
biefem ober jenem ©ebete, erlangen t^nne. ^tn unb »leber ftnb J^^oljfcbnitte ; mancbe Seiten baben
eine jlerlicbe Sinfaßung. Sla'tterjabfen unb guflo« febim. ©ie ©ignatur gebt bt« X). fo baf alfo
biefe« iBucblf in 14 SSSgen flarf ifl. 3cb befiße felbfl ein Cyemplar.
38-)
38.) ®Mt 95erd^ar$ ermanuttg brtfewr ^artfeltfait toitb effennb«.
toef^t v>nnd aijcf^ n)fe gor bj ^6c^f} 911« fe^ t>nb tüte tvtr bai fuc^ff
foUen. Ttmffrtbe: aßolenbtbeÄmenfc^eri^artfeHgfait. 3:n£luort,
3fi nur i Sogen ftart, mi in tec (Solsertfdi^en !Bibiiot<^ef.
39 ) @anf ^ugufltnd feere "oon ermanug tute matt ber mit uppfgfaif
flit^tn \>nb gutte »oerdP würcfen foß. 3tt Ouarf.
^icfe Reine ed^tift tfl nur 6 Slaüec flarr, unD in tiec (5oldccif(«en SBibliotf^et
40 J <SuangeItum9{tcobemt/ aug bettt (afeiit inba« teutfcb ge6ra(^t/
3n tt)6tltdE>eiTt t)if f)üpfcl^er puttct?/ btebie andern ffuagelt'tlen tttf
fe|e begriffen wecbett (bocb tnen nie tvfber) fafl nu^lid) ju tefen.
Ttin €nbe: Hin enb be4 fftDongeli SRicobemf. 3n ^olio.
Ohiitt Sitel (lebet auf bec eirflen Seite hti er(len 93lat«, in einer, in^oljdefc^nittcneneinfaguns.
^it bem imt^tm i&lat fangt batf (£t>an<}elittm feibfl an. SSocan aber flebet: Cfn bem Hamen be«
Ferren/ ^ebt fi<^ an, bae iStvangeli/ bai^ befc^tiben |>ac Hicobemud/ ain ^abbi t>nb oitt
5firfl ber 3ttben, i>nb anäf ain ^ftnger C^rtfli CJefu* Der Ueberfefier ifl mir ni*t befannt,
3>tefe« apocrppbtfcbe SS^erf gen feibfi ifl beFannt , unb 5f(er« gebrucf t morben. 3fl in ber 95ibUo(bef
be< ^erm SKeoifloniratb« oon Oefele in a»ttnc(>en.
41 ^aif>vi^ genanbe ber ft^tcgel menf<&K(6ö lebend. Tim €nbe:
>Deo gracia«. 3n Jofio.
(Si ifl biefej eine beutfcbe Ueberfe^ung be€ Specoli vitae humanae Rodorici (Epircopi) Zamo«
renlis. €ine ber erflen 2(u«gaben be« latelnifcften OriginaW tarn ai\i ber $rege ®fmt|>er Rainere
{u aiugfpurg 1471, »ot^on id^ felbjl ein gjremplar befifte. ©er 3?erfager wirb unter bie 3^9^n bec
aSBabrbeit tor ber SXefbrmation gerecbnet. Die gegenwärtige beutfcfte Ueberfc|ung ifl weniger befannt.
Der SSerfager berfetben ifl igeinri^^ 9tein|>6tpel / ein 9Sann, ber fid^ um bie beutfdfe £itteratur in
ber bamaligen Seit febr oerbient/ unb flcb befonberj burcb oerfd^iebene Ueberfe^ungen berubmt gemacht
bat €r war Stabtarjt {u Ulm. Diefe Ueberfe|ung ifl bem {>ericg oon £)eflereid!^ @igmmib {uge^
eignet. ®ie fd^einet ani ber ^rege 3oI;atm Satnere {u Ulm gefommen {u fepn. Da« SBert felbjl
fangt fogleic^ mit bem erflen Slat alfo an : J^xti erfl »lat. t>M hud) genanbt ber flieget menf(^^
Itcbe leben« wie onb in wotticfter maf b* m<nf(t> fein leben oolfuren fol. €r fe^e t)Dn bew mepflen
ober m^nflen. woflicberleQ flanbt wirbigteit t>nb ere. er fep. barinn er erlernet. n>t)e er ftdi^ ballen fod,
»oran cju got ingeborfamer thberwerffitng. Damacb gen feinem nacf^fle 2r fei) fein oberer, onbertban.
ober mitgenog/ in rec<>tef geborfame. erbarmunge. ober georbenter Itebc. tjabet boe an fdltgHi*en. Da«
aSerf felbfl ifl im lateinifr^en unb beutfcften in {tveenSbetle abgetbetlt. Der erfle bat 43 Sapitcl unb ban^
belt oon ber SSBurbigf eit unb oon ben SBefebwerben be« weltlichen €^tanbe#. 3« ber beutfcben Ucberfegun J
(lebt »or ben meiflen berfelben ein J&oljfcftnitt. D^r erfle flettet ben Sapfer auf bem Sbron fi^ent oor.
lieber bem erflen (Eapitel flebet: 2)a6 erfl eapicel; i^on ^tm ^beriflen ti^eUlie^en bae tfl Uy^tvli^
<^en vtib anber fürflen flat. Der |wei)te Sbeil / welcher oon bem geifUicben @tanb banbelt , iil
30 eapitel flarl. Slac^ be« ^errn 9on ^einedfen riebtigen SSemerfung lonn biefc« föndf nidft ocr
D 2 1475
H
C^nt %nittgit tef S)m(f j«^tf.
1475 sebtttcn tvocben ftvn. €iii ejrempfoc bolzen ifl in bct Sibltot^d be< J^tttn atcbi^otrfrAfbf
4>on (E>efele in 9){un<^en; ingleidS^en (n bec Uni9er(itä(<bibttoi(^et {u ^n^olfia^t. ttmet bem 3abrc
1479 tPirb eine micbecbolie Stu^gabe anaeieiat »ecben.
4a0 SDa« 6tic^ genoRt ber fptegel ttö fütttcr^» TImCnbe: €9« «nbe
{lat bas buc^ßn genant bet fptege( bei funbecd. 3n wöfic^en btic^#
tin bermenfcf) fernen mag/ n)te \>nb bucc^ xoai geflaft er ftcf^ {U
gott fbU \)tegen tonb nä^en. ^ai t|1 burc^ n>a^re erfantnud feiner
fönben u. f. \t>. 3n ^oiio.
SDiefe tHutiobt ifl in ber iSiblio^bcf be« ^errn aeet)ifhm<ratb «on (Defele in SSunc^en* Sie iit
58 eiafter flart unb fiat ^olifc^nitte. S« fangt an: Z)a0 ^egifler Aber bM bu<^ ber f^iegel bee
f&nbere genannt. tt>ie vn^ tvellic^er maf ftd^ tyn yc'btt crifteh menfd^ ju ber beic^t — bereit^
ten — foli« 3ln ^mn geb. Siatb 3apf6 ^tugfp. :8u<^brttdfergefc^« fieit biefe 9(ii«8abe unter bem
3at)r 1472. Unter bem ^a^vt 14S0 n^tcb eine »ieberbolte SSu^sobe befd^rieben merben.
i < 43«) ^<^ n^4^ ^<^4>< ^n d<^^ <^<'<^ nufftc^s ^etd^t (uc^Klt barin ber
menfc^ gar xooi v>nb''n)ett} n>irt n>ie er üd) \)or bnb m ber betest
t , ton aUen funben iebeic^ten Ratten fof gar fc^on \)nb orbenclic^ na(fy
emanber befd;ri6eh bj gar f^atffamfic^ i\t ^t wiffen. 3n OctM.
9(nf ber St&cf fette hti erflen SB(attf i|l ein J£>oIifcbnitt, melcber einen ^eifUicben, Dor bem ein
fBeicbtenber tniet, 90cfle(bt. Sie erfle <Seite betf jmeQten S5(ati fangt mit obiijer äfnieicje an, auf
welche ber Sinfang betf äßerfden« felbfl fol^. (£i fangt an: iS« fenb pil mefc^n bte ir bei(^c
wenig ober gor nic^f |>Ufic von breierlat f<idf wegen tc^ Slacbbem ber SSerfager^erfldret baff
t»orinn bie mabre 9ieue befiebe, unb toai aOetf (u einer rechten Seiest erforbert merbe; natifbem er
bie mancbedep 9(rten ber ®unben na^ ber SXei(^e er|dblet bat : fo folgt ein febr n>eitlduf^ige< ^ct*
mulat, in melcber (leb ber SSeicbtenbe; aUer nur moglidS^en Gunben, bie burd^ SKutfubung bei bhftn,
unb tintcriagung Ui guten/ nur immer begangen merben thnntn, fcbulbig giebt« SDiefe^ $$orniu(ac
fußet, mie leicht {u eracbten, über bie {)dlfte btt ^&d)lfint, melcbe^ ubcrbaupt nur 47 SBIdtter fiorf ift
fl3tdtteria(^(en unb Sufio« fe^kn. 3fl in ber ehemaligen 6oIgerif<|^en SBibliotbet
44t) ^rei) Sucher U$ Z)o€trtnaId für (te (e^ett gemacht ju ttutfü^.
Ttm €nbe : ^tefe brep bud)er ^at auf ein numed gefd[)mtbt t)g
aftem ^fen. Unb ^at bü ju tn ben)erten (eren ^efajt ein ^artaufer
iu 9luremberg ein ^rtetler mit bem iRame dt^QXt ©ro^e mit
^i(|fe bed aUmec^tigen QoiM. 3n ^o(to.
^efe 9(u<gabe befebreibt Jg)err (Bemeiner in feinen 9}acbcicbten ic $^. 83. o. S5- 6i< ift obne
Sitel, 9(nfang^buc(^f!aben/ Q^eiteniablen , Suflo«, Signaturen. Sa< ganje betragt 53Stdtter, ift
in bre9 IBiic^er eingetbeiU, unb entbdit moralifcbe iBorfcbriften. !Der 3nbalt ber Sapitcl mirb auf
ben bre9 erflen Seiten angegeben. Siuf ber vierten ifl ein 4>^Isfcbnitt, ber ben 93erfager auf bem £ebr#
#ttbl unb einige 9uborer um ibn berum figenb DorfieHet. J^err $rof. tDUl meig im 9hirnb. @c(ebc#
len ^ejricony tvenig bon biefem JSartifufer iu fagen« 3n 6inceri Sammlung £(^. U. ®. 37^: mirb
tcn O^at oif^ An tet^ial «m ^n i^fer testen ^Uisen aitscteigi. Ciitl tktf^ Mif 149; n^lüb tii
htx ^ly tottommcti. U<Tcnb(U^ Mrmue^t Mtfe f(ti<t^e fe9 ttm ^M 3a(^r 1474 ^tfSl^imciu 6. CM
tilog. P, IL App. II. p. 18» , . t . '
45O ®^* SSttc^fin bott bem flerlenbcfi metifc^ett« llmeifb^:
tnM a^ hat pü^Mn t>oit ^em fNtMbett menfcM^ 3i^
0uact.
64^tPinM 6at tiefet iSAcü^fetn in trem 1*heratiro bibliotb. T. IV. p. 73. andefdl^cf. S(ii(&
0(^ti>ars befag r€/ t>erm6g( bec Sfnicige in feinnir Cttalogo P. II. p. 47. J£>err wn ^eMedteit/ bec
hat ^äfmcxiH^ Sjremplar gefebf n bot # beieugt In b<t Id^e gininAe p. 495. baf ti Don ber betdtin«
l<n 9. 4. f(fron befc^riebenen An moriendi, oon n>e((^et auc^ 1494 unb 1496 Sfn^gobeit In 4. ange«
|rld( »erben follen/ gant verfd^ieben fe^. 3n ber S^orrebe n>irb gemelbet, ba§ etf autf bem (ateintfc^en
überfe|t »orben feQ. Suießt fte^t eine SrUdruns be< Sater unfer, mit biefen Scblutf »orten : Pnb
alfo mit ^ilf bee ent>irbigm (9>ote6 |>ac ei^ otb bie Auflegung bee ^ertn. {)tirc|^ ^tn ttwic^
hiQtn |>enrm ITTetfiet ^mtftn tTTflnc$inget 2c 2)iefer tTTfttiQtnger mar Stector ber (S(|^u(e {u
lUnu 6. Schelhomii amoenit. litter. T. VIIl. p. S"« f^q« T. XL p. 3Q9. fqq.
46O SDer ^erR bott ^ettttenter§ flefeUfc^afft cju Sßeffjef IC. 3«
Duart.
S>iefe QefeafdE^aft , ober oie(mebr biefen £)rben fUftete ®rao IDil^Ini von igeimenberg im
2[a6r 1467 bem almed^tigen 90t, feiner werben nuiter SJ^aria, ben beitigen t>ier(eben notbelffern/ be#
fonberj bem b. (S« €briftofe( {h (Obren. fBoran fleben bie Statuten; nM>raiif bie pobflUc^e €onfic«
matten wn 1480 folget. JKttf ber 9lucf feite Ut Zitelblot^ (leitet ber {>eri09 / mek^er einem 9tttl<r bk
£>rbrfi<fette libergiebt. lDa< ganfe betragt 2 SB6gen.'
47O t)er Spiegel feiferltc&er btib dcmeiiter lantret^t/ ober tet fo^
^tnannte @((wa6enfpt(gel s^* S^ftd.
S< ift tiefet bod^fl mabrfc^einüd^ bie aUererfle SKu^gabe bti, unter bem Slamen be< &^xi»0lbmi
fpitqtU bef annten Q^tcÜ^ifö^tn JiMibtti)ttii / bef en SSerfager eben fo unbef annt ifl, alt bie Seit,
»enn berfetbe {ufammengetragen »orben ifi. fficufy ^txtn pftrcere Slfeinung fadt ba<, %lut beflelben,
tDD nidl^t in hat XIV, bo(& nid^t eber, alt in tat Snbe t>tt XIIL ^abrbunbert«. 9». % Jlantba^
{^cr in feiner Differt. epiftot. de aetate Specnli Saeuici bebauptet/ berfelbe fe^ im ^a\^v I2g2 oerfer»
tiget roorben. Sie gegenwärtige 9(u^gabe bat feinen Site! nnb ifl in )too Solumnen gebrucCt/ tf^nt
Ceiten{ab(en / duftot unb Signaturen , bodl^ mit grogen in ^ol}, alt CUiabrate, (ierlic^ geftlfnittenen
JKnfan.'tfbud^flaben. .Siuf ber erflen Seite (lebet bie SSorrebe, wefd^e anfangt: 3n bem noftteit-bre
^höffttn ttd^tere Crtflt i>itfer6 I>erm. 4^6 f<|>reipc &^ poulue h. f. w. Mm ®(blu§ ber fBerrebe
fleht : |>te ^ebet an bM regifler bee fpiegele F^tferlid^er tmb geimincr l<mtt^t« S(uf ber SKAc^
fette bi« {um 6ten iSIat befinbet ficb hat SKegiilrr^ hat fid> auf ber erflen Seite htt gebacf^ten fdlatt
enbiget. !Die iKucffeite beffelben nimmt ein groger <$)oIifcbnitt ein , mld^tt ben ^aifer H^tnh , bie
Cburfürflcn (lebenb; urib einen ^(ericum unb Sa^en fnienb oorfledet. J^ierauf folgt auf 103 iBIatteni
bat £aiibre($t felbfl, mit ber Ueberfi^rifl: i5ie ^epc ft4^ an b; lontrec^t buö^ ^it na^ gefc^rtbcn
© 3 6^vt
)ig|(Err 9«r^ymelif4a?iMeei>/:f^uri|^beine.nrtce gut grff^tiffrft >ii tm nrnif^ mit ttitmltb
g^v^v^iQf^ m f. tPw 3tt ^pte.Dei; pptftwi Colmmif .))er ec^ 6ette be< ktlni 93(at< üebd:
(S>otte0 gerieft bebend! mit forgett« vnrib ric^c bem reiche al6 bem armen» 2)iefe.^(6bt69
»orte , ()aben ®c(edenbcU dcgeben ben ^nton @org ju {Hugfpucs {um 2)nicf er tiefet Sfuiflabe {u
ntacben. CRdn bat ff4 abit fh^ Setoret, tebem^biefelben «en)i§ 'feinen IBetug auf beit 2>ru(fer b<M
ben / fonbern DeruttUbti«^ in a(Un J^^fi^iften flunben / . <be n^ ^ tine ^tmftttp gebacbt tourbe.
Sie gedenmattiseäfujdabe ^at (B»äntl>er Satnet in 2(ugfpurc|/ fo gemitf unb {uoerKgid gebrucfc, bag
i^r berjetiide bacon {{»eifeln fann^ ber ni^ HwaS, H^ mi bec $ceSe biefe j berttbinten9bi0f)>utset$Bu4^
bru^er.0 0cf ommen ifl/ gefebeti bat SDie XQpen finb bie nemUc^etii toomU et feine be^ben beutfdS^en S5ti
bcfunb'betf SSelial gebtucft bat (Si ifl biefeö bie. nemlicbe 3(u<gabe, melcbe 3(^erQ in bet SSottebe
ad iu8 prouincial. Alemann p. 5. T. IL Antiquit Teuton. Schilteri » mit fütgenben Wotttn befcbcei*
^et ; Praetet Hupfaphianum confulüi adbuc tria impreßa j de quibua altum apud eruditos filen-
tjum. Primuim eft in folio majori, typo. fatis elegant! « charaftere, quo circa coofinia Secuii
^V. et XVL utebantur impreflum, carens nomine typographi, loci impreflionifi et anni^ immo
id* non tantum folia ant pa^inas nallis numeris diftin^ habet, fed ne quidem litteria alphabetida
fub finem foliorum , confufionis vitandae gratia .alias addi folitia inftraftum — meld^ö ftepUc^
bet Saß fafi bet) aöcn^ um biefe 3eit gebtucften Sücbetn/ {u fepn pfleget £>a« auf bet IXegenfputf
9if4^en iffentU^len Sibliotbef befinbli^K Sjtemplat bat J£)ett (9>emefnet in feinen fRadl^ticIrten ff. 286.
n. 30g. angesei^. !Die bfefld^ @cabtbibliotbeP bepftet ebenfalls ein (?;remplat, be9 »elc^em idf
aber batf t)otbin befcbriebene Doranflebenbe Ste^ifiet nic^t gefunben babe^ ungeachtet ti im ubrtaen
ibc^t behalten unb tein X)efect {u petmut^en if(.
480 j)er (Spiegel fepferltcöer bnb öemaijneif latibreAt auc^ »ftb
{n biefem bucf> begtiffen e^n metflcc()et ^lei^fe bet fef>entec^t.
f(. goHo.
®o »itb biefe 2Iu«gabe be< ©4>toabenfplegel$ in 4)ertn ^emetnerif 9?a*ri*tett ff. 286.
n. 309. aiigejeigt. ©iefet geneigte gteunb bat mir pom berfelbcn nadS^bec , auf meine febtiftlic^K Stn»
frage, folgenbe nabete g5>f*reibung berfelben mitget^^etlet. ffle i|t mit fortlaufenben geilen gebrucft,
bot feinen Sitel^ auc^ »eber (Juflotf nodS> Signaturen. SDocb bat fle JBIdtterjablcn/ meiere erff nac^
bem SRegiflet anfangen, ber 8(ngabe nac^ CXLIX enthalten, in ber 5bat aber, 2Jorrebe unb SXegi^
flermit geredl^net, CLXL flarf fmb. Der Cbaracter ifl ber porbergebenben S(u«gabe conform/ r>\t
örtbograpbie aber perfcbleben. Die 93orrebe unb ba« 3Iegi|ler füaen bie erflen 8 S5latter. hierauf
fcmmt nun ba« Äantte4)t felbfl, mit welchem aucb bie 95latterjablen anbcben. aSot bem 2anttecbt
felbfl, t<a f!t<^ mit ben SBorten inerte got I^ymelifc^er Vater 2c. anfangt, (lebet eine, 8 1/2 3eUen
lange Ueberfcbrift , bie alfo anfangt: ^ie ^ebt fic^ cm X>m feyfetlic^ lanbttedbtbucb gefegt t>nb
geotbnec von ben Ä.6mtf<^en Äeyfern x>nn^ :c. 3?acb bem Slbfaft: ber m\ feinee \^zxvm oitge;
itoße geweylfet witt alfo, »eichet In ber oorbergebenben SÄuögabe ber leftte ifl, folgen in bicfer
ausgäbe no* 29 mit 2fuffcbriften berfebene €apitel ober 2(hfa§e, j. «P. Von infiegeln merF S>ie
alfo: (Pb ein fc^reiber valfe^ ^anbtfefl f4>retbet: tüte man Pfennig f(^labcn fol merF alfo:
3^et t^m M\X>txr\ tc^t lobet: t)et t>nrec^te wag bot u. f. m. £)en »efc^lug mac(>t ber gen>6bnli4e
(Spilogu« unb julegt bi^ SJerfe : <9>octe9 getickt beben? :c*
cmmnm^M^^ii^tir. st
Ob^VUft'Hüi^Ai tm(»e tm«fl: liMdcn ii<|ybdr iKgrlffctl (19^ bie &fywimä^ in b<c ^nwi»
htt «n^eicgenen Q^ttVe onful^ictr srnifte Uft fdjn:. 3d^ mia btbeffen feine eigenen aSorfr bieget: fe(fen.
Jlltemm^' qnod eft in fc4io fliiixiri,;niiflietDi quidem toHora et litteras tlphabeticat et ibb
fioem foliorfam fcriptts hmbet» fisd et ipfwn nomine tjpogrtphi loci enniqne imprei&onis cäreb
Conftat tntem centasi triginta et fex foäis. 3(1 Uefe anflegebene SBldttetioi^I rtdi^tis, fo mtig biefir
tfiiögabt fve^IM^ toon bet nnferigen berfd^eben fepn* TerUum: numeros qoidem hebet» foliis fnper«
fcriptof , fei infra nnlles exhibet litteras alphabeticafl. Deeft et hnic nömen typograpbi, lod et
enni impn^ffionis > hnbet centum et .foptim folia ^ qnoniin nameras in ntraque pigina eft fuper«
fcriptui. ^iefe. bepben SbtiSsoben muften «Ifb noäf tübtt betannt gemad^t merben.
SDiefe SSuÄjabe J^ae ^erc eommiffionSrarb .Äaul^n juecfl in ;SUoQett<( A6b Uttcrar. Vol. !•
p, 3126. n. f. fotann in JC^ernt D. ©c^ott« jurtfr Wo^enb* 1772. ®f. XXIV. ®. 3^9- «. f. bei
lannf gemac(^t. 2>icfeä fcbnrecbt tfl nicbt^ an^er^, a(ä eine beiitfc$e Uebcrfe^uns Ui Audtorls de
beneficiis , fo toon eben bem .^yd!en »on jlepgotu berrubret ; Don n>elcbem mir ben befannten
Cacbfenfpiegei baben. J^ert r£aul>ft fud^t autf fubriicb {u bemeifen, baS in biefem SSerf/ ungea^eet
foI(be€ insgemein unter bem 9^an1en bei f44^f{f4>eti «£efmre4^tf befanht ifl; boc& fein anberl, atf
bü« allgemeine temfc^e 4.e|>nre<^t entbalten feQ. (£« bat ebne bai 3 ISf. fiürfe Siegifier 113 fdiiu
in. X)u\ti £ebnred^t ifl 149s unb 1499 famt bem (SSacf^fenfpiegel anb SSeicf^bttb {u SKugfpurs wn
€(^infperdetn gebntif t mocben.
SO.) SHeaHler ob^r ^Remifonum Wer hai ©dc^fJfd^e SHec&f. 3na(ei^
(^en J^« (^d<&itf(i)e !EBet(f>bili) mit ber ®Io^e. . 3n ^oHp.
Siefe Siu^gabe, melcbe aOe 9}}erhn(ile eine« boben SUCertbum« Wt befdS^reibet (Sf&Qe in bed
SRerfm. ber £)re«bn. iKibtiofb. $b* !• €^. 225. u. f. £>erfelbe glaubt fie ie9 in Safel ^eraujgetomi
tnen. Sie 3(nfang#bu<b(taben feblen« giir ben S^erfager hei diemiffotii n>irb ?E^eobor von ^ocf 6$
^orf gebalten* !8or.bem tS)ei<^bilbe (leben einige beutfcbe Sietmeni bte ficb alfo anfangen: (Bott
gebe feiner feie vot/ ber bj^e budf gettc^et ^ot« iCcFe i>on l^tpcfyaw @eiti pflege pttfer
Sraxvt bM |>er fettiee lone iDarte 2c. £)iefeä @ac$(tfd£^e YDetd^bilb / mlä^ci aucb baiS IfTogbc^
Insrgifc^e genennt n)irb, ifl ntcbt« anber«/ aÜ ein Don ben tTTagbeburgtfc^en @(^6ppen verfertige
teö 0{ed^tf bu(^. SRan ftnbet fcl(^e< bep einigen SfuiSgaben Ui SacbfenfpiegeM. (C^rifl.opf> Sobel
<Kit tt i537i$oL ju Seipiig berau^gegeben. 3n ben neuem Seiten h<^t 3^c* ^rieb. Au^oviü 1721
{H J£)alle eine beutfc^ unb lateinif4ie 9(u«gabe beforgt.
51O >Dte golblte gSuUe ÄarfÄ be« bierteti unb 0{cfomatiDtt ^rfe#
br(c|>« be« brittem 3n ^offo.
S>ie etidfidfU biefe< mid^tigen SKeidS^tf gefe^e« / n»e(dSie« bon $arMV. im 3d^r 1356 tf^eiW |u
SSurnberg, tbetU tu 9^6 publitirt n>orben^ ifl befannt genug. 3n Sinfebung ber 3(u«gaben berfelben,
ber aitern ron)ob( ald neuem/ lateinifc^en'unb beutf^ieu/ beruft man Hd) insgemein anfi^ofmanM
BibUoth« juris pobl n. 294— 3x^- €4 ifl ober boi bafetbfl gelieferte Serteid^nig, ni^tt tpeniger,
aW
/
32 iMfte ICiie^ M !Dni^'i|H2
peclaSid ifi/ M Oe ottf Jri^ Creifgiitcre la 9ltfmba« 9tc§i td^mmmiHt^ xotuitt im 3a6re 147«
»te SttOe aiu( latetnifc^ debnidCf M. 6. Z)ettto lllafivftrMglPdcim 9.49- »• ^ S^ag Crcußmc
oiKt ottd^ tiefe teutfd^ Slitfdabe/ unb f>enmttbli<^ in bem nemüc^ 3ab» ddieferf Me, eonn td^#
0t< Setski^^uns/ mit anbem bentfc^ Ocbrtfteii/ bie ou« ftinec 9^^^ getontmeti finb/ {. £• mit
>em 3legimeti fatiitatis^ auf bai oOertiioecliflgfle »ecßctKnu «(Krr 2>citii( bot au4» biefe beutf^e
Su^obe in ben tRtrhdfarMgf etteit u. f. ». (S. io8. n. 108. genon befc(^f iehen. X>te Sefcbreibung
beflelben ^immt aadf mit bem €;:emp(ar, bcrf i4 ou« bet iCbneHfel^cti Sibliotbef tM>r mir Mt, aufS
genauefle uberein, tm UW bt9 bemfelben bie IMottMüon jrkM^^« ^t$ IIL JDie golbene SuOe
ifl 26 idlitttt ftatt. X>te ecfle Cfeite be< etflen SBiot« ifi leer 3(ttf bec Slucffeite (ie^et b«0 Keftiflec.
9(uf bet erflen ®ei(e be< {tvepten 95IaM fangt bie ^nOe fe(b|t an/ bie fU^ unten auf bet tn^pten
(Seite htt 26flen Slatg mit ben SBotten: (Bot fe)^ selobet ^meti/ enbiget. SBenn bie SiefDtmation
tabep ift, fo ifl ba< ganje 33 S^tottet flatf. 0\>nt Site!/ eufio«, Gignatut, (Settentof^len unb 3(n^
fang0bud(^flaben. Die Ueberfegung felbft n^eic^et oon bet, 1484 iu Ulm gebtuctten febt ab, fo mte
blefe bepbe miebet nid^t mit ^em 9(bbrud( bet golbnen SSuOe in bet (»epten'Gammbing bet SXeic^ab^
fctfiebe/ bie »it untet bem ^a^t ijog anfüllten tpetben/ übeteinftimmen,
Sa«) Stufet %tilti^i d^mtln Olefonitactoit «nb X>itt!ttit9 geSett tu
^tanffott nac^ Cf^ttfit gebutt tietie^en f^unbert t)ni) bamac^ iit
bem ixottf, \>tsb t^ietitgitlen, 3ar/ 3n ^olto.
Cie gebetet eigentlich {u bet eben befdi^tiebenen Sitfgabe ber golbnen J^Mt, bie Creti^tter
in SRutnbetg gebnicCt bat, toiz fit benn aucb luverlafflg au« feinet »:prege gefommen ifL Docb ba (le
ottcb mand^mol einjetn ^ocfommi, fo babe id^ fle nidi^t äbetgeben motten. }l6bar fitbtt fl^ in feinem
Catilogo p. 59. n. 878« mi bem Ufenba(bif(b<n Ctulogo P. IL App, p. 120. üxu
53O ©etttag jwifc^en beti^ f^etf ogen ju ©ad^fett btib htt @tabf ®e^
fttrt ©eben tu €tfutt nac^ C^rffW t)nfet« ^mtn ®thutt bte rje^
^enf^unbert bnb (m bte? bnb ad^jigiflen 3aren uff Montag nac^
bnfet (iberi ftauen ioge ^utfftcationf* ju butfd[> iitdftmt^ ge*
nant/ befefligt iu SHutn&utgf SRpntas« — bietje^en (>unbett bnb
tm ixottf \>nb neunjtgflen 3ate*
Sßetfc^tf ibung bnb 9>frtrag (mifc^en %Jbnä^t m ^m ^n^ ^^ @(^^^
(Scfuct @tbtn iu drfurt — bietie^en.^unbert bnb bornae^
tm itttf bnb ac^^ifgflen 3aren.
^emas iwifc^en S^urfur)} $8e]:t0ld t»on ^<ttat* ®^^(n i" ^fitrt.
SUfe bc(9 $tiwf( i9<ct(n im Uffettba4Mj<^a> Catalogo P. U. Aft, p. i2x. «ngeidflt.
54.)
fid;en 9lec(>üen. "Mm 6?rt&e : ^t)e enben fid^ fetc flagen t>ft nucj^ "^
ffc^e (ere fci^ funbetnd^en bud^S au(f gemetnen gefc^rtben rechten fce
Fe^fertidjeri gefecj bnb bert ^aubf biic^eren on'genaKbue in \ateitu
^anbectoru. 35fgeff{*. ffobejr. t)rtb 3»l^ituc, gejogen. fo \)tf Dnb ber
ju f egffd[)e gebrurf; V)nb Hebung nott fern, got bem ofmec^tfgen ^u
fbbe. \)nb bem inenrd;Ifd;e 'gefcf;Iedjt ju ntici bo mit bce \)itniernwS
ber tontDcffenf^eit abgerd;iif(fe bnb bj red;c t)erjJenrftd; m ttefferu
Ud)eti fd^mcre fxmblen ju tag ton ft^ed^t bracht n)erb. fe(tgfid;en ge^
ttucft. aDo burd) ftc^ em ^eber er fep Ffagen antwurter ob' rtc^ter
wr tonrec^ter rtnit f^anblung "oni furneme ^uten mag cju erwerbe
mit ber gered)nfeft nac^ bifem Üben iie freiibe beß ewigen lebe*
Timen. 3n ^olio.
^0 mnls btefe« beuff^eSiccbtbucb/ mcnißflfn« unter obigen SKel , bl^ber 'befönnt flewefen tf^
eben fo-wenig bat man aucb ben Srrfa§er beffelben gefann^; unt ba in bem SSucbe felb|l gar ferne
Cpitr oorfommt, bie un< belfen f6nnte, benfelben {u etitbecfen: fo würbe idf feibfl meine UnwifTen^
l^tt bief faOd baben gefteben muffen. 34^ bin aber fo glucfUd^ gewefen benfelben {u entbed en / unb
folqUdtmdf lm®tanbe/ oon biefem95udlK fowobl/ aMoon einigen folgenben, unter Derdnbertcn Si*
fei beraub (^efommenen ^utqaUn , eine {uoerlagige fHiad^xidt ju geben. (£i ifl aber bicfe^ nett) ges
ceutfc^t }ie(^tbuc|^ ntc^t^ anbcr^, aid Me oermutbl|icb erfle ituegabe oon bti, ju feiner 9ett«fo bei
rubmten 9{ecbt€lebrer« unb SDid^ter« BebafUan ^ran&e }li(^rerli<^en (Uagfpiegeh <?rfl im ^abc
JSi^f ba^ranb oon bi^fem feinem SBerte eine reoibirte unb oerbeg^rte StuiSgabe beforgte, nennte er
fold^e« ben (tlagfpiel, unter weld^em SRamen baölBucb 5fter^ gebnicft, unb a%emein betannt würbe.
d?(emanb aber hat, meinet äBiffen^/ in ben neuern Seiten gewufl, bog bai ^ec^nc^ unb bet
:iilagfptel einerlei) Q5ucb fep. ^i bat aber ^ranb fein SS^erf nacb ber erflen Sfu^gabe f wieber ber^
ou^ gegeben, unb jwar unter bem Sitel: (tlag^ 3(ntn>ttrt ^b aiiegefpro<^ene Prteyl ge^ogett
aufl^ geyfUi^eti unö tt>eltli4>en ^e(|>ten getiennet* (@iebe bie 3abre 1497 unb 1500.) S(ber
anct^ unter biefem 7ite(, bat man biefe^ SBerf, nic^t oU eine J8ranbtf(|^e Sfrbeit gefannt, nocb weni«
ger gewufl, baf eg fein rtd^eerlt4>er Silogfptegel fep; wenigfien« finbe icb be^benen, bie biefe^ 9$u4itf
unter erflgebacbten Ötel (£lag, Tlntwuvt 2C. (Srwabnung tbun (®.€cttifcbe IJScptr. 95. 6. @. 10. u.f.
feine 3(nseige bej a?erfa8er<. @o unerbeblic^ btefe Sutbecfung fepn mb^it, fo ifl mic^ boc^ angei
nebm , fle gemacht ju baben.
3cb will nun biefe erfle 3lu<gabt^etwaÄ genauer befcbreiben. £>blger Sitel flehet auf brei) 9ei(en^
bie vermutblic^ in J^olj gefcbnitten fmb, in ber SSitte betf erflen ^1<M. 9(uf ber diudfeite biefe« fBl(d9
flekct oben !KIag amn>urt. onb au^gefpro(^ett Y>rceyl ge^^ogen 4ti# ge^U4>en pnb n^eltUc^ett
rechten« fo loil vtib ber t;u teglte^em gebratt<^ vnb yebutig nott fein» Unmittelbar barauf folgt
eine hirje SSorrebe, bie in aaen folgenben 9(u«gaben unoerdnbert wßberbc^lt worben tfl Der^nbalt
ifl in cbt^et^cbluf fdbrift fafl wortlid!) wieberbolet worben, nur wirb in ber 93orrebe nocb gemelbet^
bag J&ranb biefetf aSert (it)m bocbgebcrncn furflen hti beoUgen Skicbetf ju eren oecfertiget babe.
£)ic felgcnben funf'93Iatter füUen baij Stegtfler, welche« bie Ueberfc^rlft bat: ^erno«^ t^olgen bie
eitel bi^ bm^e inre^ter orbnung« ffl^it Sol* i. weld^eiS oben mit ber ^nteige: 2)^6 crfl^Ut^
Paniere 3(nnalent . € bejeic^net
34 ^Ne %nitkt Ui X>tuäialH*
bcsetc^net ifl, fan^t nun Hi dtec^tbncti ff lbf{ mit bet tXctio tee ^to qui in froube crebitdrttm/>aiTf
iinb f(^Ue§et 0<$ ^»f i>ec SKucf feite be^ SSaEXiiii IBIaid mit obiget %nmz: ^yt txi\>vx fi(^ tc.
S)aS Q3uc6 ifl turcf^gebenb^ mit gefpaltenen Kolumnen gebrucft, M @ignatui:en unb SBlattec^oblen.
S)ad 3a^c be^ £)riicfeä ifl nirgenb angeieicjt, auc^ ber 9}ame betf SrudFerd unb bei X>rte< nic^t*
SSenmitblic!^ aber mirb bec leitete Strasburg fepn, unb ic^ n)ecbe mic^ mof^l nic^t irren, wenn ic^
bie 9eit bei X)rucfei in bai Ic^te £)ecennium bei funfie(^enben ^abc^unberti fe^e. SSai bie 9(bf(4^
be9 biefem SBerfe gen>efen ül, er^edet aui ber (Sinric^tung beffelben. ^ranb d<()^t bie Domebmfien
unb in ben @crtc^ten «orfommenben ?UeI ber gemeinen. SRedS^te, t^irnemlic^ ber ^anbecten burc^,
unb erflaret 'erflüd^ ben @inn bei @efe^ei, unb ieiget fobann, n>ai baju etfcrbert merbe; n>enn nac^
fölt^em ©efefe eine Sfage gefiibcet werben fod. 3^ben Jitel fuget er enblic^ eine gormel bep, n>{e bie
£(age elniurtcf^ten unb berjubringen feQ. Si ifl biefei alfo eine Sinteitung ium SKecl^tii^roceg, weiche
0iic^tern fomcblf ali 3(bt)ccaten, bie bamali menig £ateiiht>erflunben/ nac^^bem bai romifct^e unb
pabfllidE^e Siecbt/ aud^ in Deutfc^Ianb flc^ ausbreitete , oui ber 9}ot(^ Reifen foOte. 3n ber golge bat
iSranb fein Siec^tbucb gebegert unb loermebrt, unb befonberi ^iXi iwepten Sbeil twm petnlid^en died^t
weiter auigefubct/ wie folcfiei be^ ber erflen reoibirten 9(uigabe von 15 16 bemerfet werben foQ.
!ßon biefer auferfl fettenen SKuigabe beft^e icb. felbfi ein iSjrcmpIar. 3n ^errn geb. 9iat(^i Sopf»
S(ugfp. iBucbbr. ©efc^icf^te Zb. I. @. 123. wirb noc^ eine Siuigabe ef^ne 3abr unb £>rt ange{eigc, fo
benSitelbat: (£lag« ontpuort. i>ttb p^gefproc^tie xtWfX gejogen t^^ geyfUic^m i>nb vuek^
Ii4^en rec^em
55 3" t^^ttt name b' ^eijffgeri bft bntaffpeifi ftiudWfeff/ TCmen. SSott
orbnung je cetett / bft 6efunb' %\x angebtngten ftewntftcl^en tec^^
ten u.fiW. 3« CUiart.
Silil biefei eigentlich nic^ti onberi, ati eine turje ^rocegorbnung, ober 93orfc^lft, wieflc^
^Jottbe^en, tXbbccaten unb SKicbter babe^ {u oerbalten baben, mit einer furjen Srfldrung ber i>dc#
nebmftenf bep ^rocegen gewobniicben lateinift^en Porter. 0}a(^ einem fucjen <£ingarig/ wo bec unbe#
fannte S^erfager oon (1(6 rebet, unb ben Sefer bittet flc^ me(^r um boi {u befummern, wai <;<:fa9t
wirb, <ili um ben, ber ei fagt, fubret er erfilic^ bie Sigenfc^aften an, bie i'eber Stebner oor ®eri(^t
baben fod. Riefen oergleid^t er mit einem (^arpfer ober fpiiman. S>er diebner foK tum erflen ein
SSorreb tbun; barnac^ fein f lag furslic^ anbringen ; bann um antwort h\XUXii unb bai ouigefprod^ett
wirb bebaiten. hierauf wirb bai @eri(^t , unb ä(te ^^erfojnen , bie babe^ su tbun (»aben , SUdi^ter 9
Sfboocatui, Sfffefor, ^rocurator u. f. w. befd^rieben. Sbann folgt eine lurte £)rbnung \iti ©eric^t^^
'bii {ur 9(ppe(Iation. Sfm €nbe (lebet nocf^ wie man bie ^ofe oerlepben foO, oon {ec^enben, octt
siilin. €0 fur{ biefe Orbnung ifl; fo t>ie( merfwurbigei mag fle enthalten. 9$e9 ®elegenbeit, \y^
#on ber €itation ber ^art^epen bie 9iebe ifl, beigt ei: S>er SXit^ter fol niemant citieren nocb ortail
fiDrec^en an gepote fepertagen bann ei bat nlt frafft. 93itb ei ifl {e merden bai breijerlap fe^rtag
(Inb , @oletine9 ^OKbJ^tU^ b^e in ber ere gottei onbt ber bepiigen alt berfommen ftnt ic ^ufUce
Patrrenfeyrtog bie t>on nu$ onb notturf^ wegen ber menfcb^ept berprae^ ftnb , ali bie 3cit ber
«renb t^nb bei w^nmeti k. ^epeticine a(i ba ain fürfl ben tag feiner geburt eret , ober ber geputt
lein funi; ober ben fpg feiner oeinbe. 3(1 ^ lA Bogen ^arf. J^t weber Slatjablen , nodi^ <?igna*
iGt, no<i(^ Sufloi. £)er £)ru(fer ifl auffer (^treU J3<Sinler ju Slugfpurg, wel^ei au^, wenn ei nic^t
Me Sypen fp^on beutiic^ {u erfmn^n geben foKtenf 90tt einer gkic^iettigen ^onb/ in bem (^emplor,
bo«
>Af i^ mi htt ISibliDt^ef tinü ^ieflflen ®6ntier< t^or mir hcibt, mtt htt ^tUt hmttitt »orten ^U
Unter Um 3<^te 1483 n>frb eine anbere 9(u<gabe angeteigt »erben.
5 60 ^te l^ebe an bet fotmalati hatinn begirifen finb aCfer^anb brfeff
audfy r^et^oruf mtt frag tnb antmurt gegeben tretet a((er fidnb.
fdnbbrtef. ftnontma. v>nb cofored/ bad aUeö (um brtef moe^en t>it^
oenb ifl. 3n ^orfo
diabtTt ^ac^ricbt oon btefent alten Sormularbti^ »erbe icb nn(er ben ^f^bren 1483 unb 1484 ge^
ben. dt muß baffelbe febr beliebt gewefen / toeU man el febr oft nacbgebrucf t bat. SJ^ertourbig ifl
bai f^ormular, n»ie ber S^erfager ben STapfer an ben Surfen f^reiben lagt/ nemlid^: mirgriebrid^
oon 0ct€ genaben rSmif^er tapfer groj^mdcbtider onb 0en>altiger gubernotor betf ganjen £)rienttf u. f. m.
ettcbteten beiitem unwMtn verbamcen glauben zc. ju n^iffetit 3m QEontejrt beißt ti: i£ttrer
Utttreu*
57«) 3>ie br9 boume bot fttne erFfert tonb etfuetert »erben br9erfe9e ju^
Se^brbe. (gppK&flfft «»ögf*afft 95nn^ getfWd^e 9)?0öf<i>afft
fd;&n t>nb \>nberri(^ri(^If9 etn? ^egftc^en Ztlti mit tren \>g(egun9en.
Siefe beutfcbe Uebetfe^ung oon bem TraAttus magiftri Jo. Andreat faper arboribus confimgoi-«
fiitatis, affinitatifl, cogoadonis fpiritaalls nee non legaiis, beflOe i^ fetbfl. £>ie Ueberfe(f]ing felbft
ifl ntcbt bu(6fldbli(^ r »ie benn oiicb bie aSorrebe, bie im erflgebacbten Sractat (lebet , unb in.»el(bec
ft(!b ber Setfager nennet / gan) »eggelaffen »orben tft. So^ SBerfgen b<^t feinen Sitel. jObigetf ftu
bei am Snbe« 9Cuf ber Slucf feite be< erften SBIat^ifl ein ^^»olifebnitt, »elcber ben 95aum ber &yp^
fc^offt (conrangaioitatis) oor^edet. SDarauf folgt auf {mep 9$Idttern bie {Bglegung. tdnf ber erflen
(Seite be^ vierten Slat« (lebet ber in ^ol^efcbnittene SBoum ber XtXOQ^^ülft (affiuitatis). X^arauf
folgt bie oier Reiten (larfe 936Iegung. 9(uf ber Siücffeite Ui fiebenten Slot« (lebet ber ebenfaO« in
^ol{gef(bnittene fSwnx ber gctfllic^en mogf4>A(ft (confaDRuiDitatis fpir^ualis) bie SSglegung biefe^
fpaum< füllet ba< a(bte SBlat. 3u (Enbe beffeiben (lebet obige« M eine SRacbftbrift : i^te enbenc
fi<^ bie bry boume u. f. to. Sfltfbann folgt in meinem ^;remplar auf oier ^lottern nocb eine ercle#
rung bti boume bet geifUi^en fypfd^a(ft/ mit beigefügten in *C>oli gefcbnittenen ®cbematibu<.
£)cr fur^e £ejct i(l mit grobem Z^^en gebru(ft..A
580 SDaö «BuÄ ber ^(ttwt. 3n üuatf.
3m 0c^watetf4)cn Catalogo P. IL p. 55. n. 9€. wirb biefe« IBucb, ebne »eitere äfnjelge, aW
ba^ am ^nbe feine ttnterfcbrtft oorbanben fep , angefubrt SSep ben, in ber ^olge, unter ben ^abren
1475. 1481. u. C ». oorfommenben 9Ju«gabi:n/ »irb oon biefeni/ ju feiner Seit febr beliebten SBerf,
ndbere Slacbticbt gegeben werben.
59O 9(ttjttC|>Buc& örtolffö bott SSöorlanW. 3n ^otfo.
SBon biefera S5ucbr»erben wir unter bem 3abre 1477 eine ndbere IKac^ritbt geben, ©egenwdri
lige Sfudgabe fc^einct bie aOererfle ju fe9n> (Ie (limmet aber mit ber|enigen/ bie jtoburger in bem cr(T#
(^ 2 geteerten
36 C^nt 9(ttietde U^ ^tudia^tl
tebac^tm ^tc iihtuäi hat, f» gendu ibttm, t(f% mit gdt fein SBebentett tragen/ ^t tUnfoM für
ein ^Jrobuct tec Soburgenfc^^en $rege {u l)«lKn. SRuc ifl {»ifi^en bepben btefec Unterf4^teb > ba§ bei)
jener ein 4g5laUec jlarM Svcgiflec üoranflebet, biefe aber fogleicft mit ben Sffiorten anfangt: J)ie
vorrebe öifs pud;6 (D) igt lybdyfi I>at gefe^affe We ertjney i>oii &ein ertrei(^ 2C# ®ldtter*
jablen/ ßuflo«, eianaturen, 2(nfanö«b4i(^(laben fefelen burc^gebenb«. ©a« ganje befragt 79 15I-
unb 7 Seilen S^ejTt. £)a^ übrige be^ soften S3(attf ifl (eer; unb eben fo flarf ift bie S^burgerifc^e
SiniQdht t^on 1477 in SoL 3(^ habe bepbe Sfu^gaben gegen einanber gebalten/ unb gefunben/ baf
fit auf< genauefle {ufammenftirnnKn. S^iedeic^t t(l ba^ ooranflebenbe 9iegifler mit ber Sfnjcige beö
SDrucferd^ k. er|l in ber golge ju einigen S^remplaren gelegt morben. 34? k^Pfi^ fr'l^ft «i» (S^remplac. ^
60O ^le nac^ \)of9et etrt nu^Iic^ 6uc^ tai ein f)0cl;öffert« bewerfet
ADoccor in ber ertönet;, in befunber lieb. \>nb gebect;tnuf^ eine mec^#
ti^e f)errfi V)nb feiner frawe wept gefuc^c \>nb ju fammf geJefen ^at
Oll« ber bemhceit mepfterfi ber nafur x>nb ber errinei)e. Tllö Tlriiiot*
tifeö 7(\)icenna Tlüniantbr 7(\)errotd ^pocrad fHutfu« tonb &a\it(\ni
fm genjejf. 95nb hi^ 6uc^ mag man nene t)nb ^ei)ffen iKc^imC
©anitatiö ju teutfd; Da« buc^ öon ber orbnug fcct gefunt^cpt
Zm €nbe: JDae f^at gebtucft ^tibxid) dttV^^Mt iw ^üxnmtti.
fiOtan t^at t^on biefer 2)iatetfef t^erfcf^iebene 9(ti€gaben/ t)on benen biefe eine ber afteften, mö nic^t
ble erfle )u feQn fdS^etnet; bie fpdtern, unb fogteic^ bie ähigfpurger Don^ 1472 in Sol. unb bie wn
1495 bie i4^ felbil beft^e, entbatten ncd£^ einen oierten Cl^eit, ba bie gegenwärtige beren nur brrp
hau 3n biefer fpdtern 9(u^gabe n>irb aueb ber me($tige J^err mit Siamtn gmennet / bem tu ©efaUen
ber 9}erfa§er biefe (Sammlung machte. (£i^toat biefeiS ber eble @raf iXuboiff Don ^o|>enbiit0 unb
beifen @emablin f^rau lYTatgatetl^a gebobrne i>on ?Cf etflein* Ser SBerfager felbfl ifl nt<6t befannr.
SDiefe S(u$gabe bat feinen SiteL 9(ucb febUn bie @eiten)ablen / grofen äTnfangtfbudi^flaben u. f n>.
£)a« erfie 93lat fangt mit obiger Ueberfc^rift an, unb barauf folgt ba^ SKegifler, ober ber Sfnbalt bet
€apite(/ ober Sbeile biefe^ SBerfe^. S>ann fommt bie fSorrebe, bie ein ganje« iBIat fußet, unb enb»
lic^ fangt t>ai SSJerf felbfl an. Der erfle Sbeil l^anbeft Don ben 3abr«jeiten , SRonaten unb €ompU^
jrionen. Der {wepte Dom €fTen, Srinfen, ^cblaffen, ^ahm, Slberlagen, ^urgiren k. unb ber brttie
Don ber qjefl. Da« ganje betragt 31 Stdtter. Die iCbnerifc^e SBibliotbe! befifeet ein «jcemplar.
3n bem Äoöerifc^en Catalogo, inglcit^en oon ^errn oon HTurr in ben SRerf». JRurnberg« €^. 595.
wirb eine 2(u«gabe 00m 3«br 1493 angeführt, bie Cteu^net gebrutft }faUn fott. 5Bermutt>li<^> ifl e*
«ber feine anbere, ali bie unferlge obne 3<tbr.
61O iRcgtmen imtütii. %n Snbe: ^intt regime ianitatU. ^mpufi
fum lipdt per eoitratum f ac&cloffctt^ 3n Cluart
Dlefe« SKegimen, ober Didtetict; ifl t)on bem oorbergeb^iben unterfc^ieben , auc^ Diel fur{€c.
gucrfl flebet aüti^'it ein lateinifdbe« Difltcbcn, bai entm'eber au« ber falemltanifeben &d)nU genom^
men, ober neu gemacht morben ifl, »orauf aOejeit eine beutfc^e UeborfeQtittg in *ier gereimten 3cif
Uu folget« X>Mser £ite) flet^et auf ber etilen @«ite M erfleti S5lat$. Skit bem itvepten 95iat fangt
^(tte^ 9ln»id!t^ti IDrutfio^ti
37
laß aSecfgen fclbil, tbnc Qotttbt, tUt fbnfltse 9(tt)ei9e folsenbermufleii M. ^sUcortim regi
(onfcttpftc fcoU folefitex* 2)ie fc^ul i^oii parte ^at gefanötic« 3fl 2lB6gcaflart; oll^nc
e^cUeniai^Un, Suffa)^/ ^i^naturen, mä^ o^ue aQe Untcrfdl^jeibund^ietd^cn« Jltidi fibttt tiefe fldne
^c^cift nid^l an. (Sie ift in Ut UniDecfitatöbibliot^ef ju ij^rlans« aSieQetcbt ifl e« batf nemli4<
iBud!^, hai im dc^warjtfd^en Caulogo P. IL d. s3- un<er fclgenben Siul fle(^et: Regimen Saniu-
tifi Salernitanufii nee non et Magiftri de nova vUla feliciter incipit f. a. 4.
62.) Ortettunö/ tt)fe iidf toer menfc^ ju ben jetfeit bffer dreufenfic^eti
francf^ept ter ^cfnlcnö galten fbu. 3n Ouart.
StgentlidS^ {)at bicfetf äßerfgen c^ar feinen 7ite(, fonbern fangt ^Md) mit ber S^crrebe <in, in totb
f^er ber SBecfagec/ ber befannte ^aitsric^ &ttinfybvctl, tiel jähriger i^tabtaqc ju Ulm/ ben^nt^aU befi
felben/ mit obigen SBprten anieigt. €r fcbrctbt erflltdS^ etliche X^io^etifc^e Siegeln für, n)ie man H^
t>cr ber ^efl t>err9abreH fod/ bann.I>anbc(t er ocn bcncn/ meic(^e von berieft begaben n)orben/ unb leb'
ret, wie jle ju curiren iinh. £)a^ ganje ijl 32 iPlatter flacf. Die leftte (?eite i(l leer. 951arterjableii,
(Signaturen/ SuilcyiS fehlen burc^^^ebcnbä fpcrmutblicl) tfl Ü(m ber £)rucfort. Die bUflfle €tab;bib«
(tofbcf bejifet ein g;renuiar. 5f^ ^f^^'^^ gebrucft merken.
63O 95on ber ticufUit ber ^efiilcttj. 'Am Cnbe: SebrudP Jf ju 95tot
\>on Sunrat 2?u;7fmut. 3" Jolio.
3fl batf nfmlidS^e^ eben onseieigte @ceml;ön>eurd^e '4ßerf, unb in ber95ibUo(bef tttSto^ttiJv^tt.
64»> JDiTä bfec^rfn fagf wie ftcö tie fc^wangcrn frawen tdteti fuU^ v>pr
ber gepurt tu ber gepurt \)nb nac^ ber gepurb. ^n Ouarto.
eidentn^ ^( btefe« Heine Sßertgen^ feinen ilttl iObige 3(ntei0e fiebe< oben üitf ber erffen ^i<e
ht^ ttfteti f8iat$, morauf foglei^i ein, ba< britte Sbeil be« $5Iattf au^fütOenber 4>o(tfc[^nitt folget, ber
einen Doctor, »ermutbUef^ ben 9}erfa8er, unb neben ibm eine f^rou t^orfteflet Den itbr^en Sbeil bie«
fer €^eite nimmt folgenbe Slacbric^ ein, nts ftcf^'ber SJerfager nennet, nnb fein Sorboben (ilfo^
bef annt niacfet : 34> 0rtoVt^0 boctor tft ber ercsttey von fleriBger gebete willen bttt idf gc$
beten toorben von erberen fratten/ bae i<^ fnen gef4^rtben wat geben ein Furc.;e iere, oto
weim bie ft^wangeren framven finb naä^ntn ber gepurb / xcyt fy fi^ barinn |>alltett foUen
vn^ <Möf bie f^efamme ju ber fratitven ^inbe^ ^u ^iena<^ in btfem bfie^lin gef^rtben. 9(uf
bem foigenben itovfUn SSlat fangt biefer Unterriebt fetbil an , ber fit^ mit bem fe4^^en SBlat ebne toei^
fere Slntetge fc^liegt. S:>ai le^te S8(at i^ gan) leer« $Bon biefem Doctor (Dttolf micb unter bem
3abr 1477 einige ?Ra^tid)i gegeben toerben. 3(6 befige biefe ftcine ^e^rift felbfl. J£>err ateoiOonJ^
ratb oon (2>efele beft|t ein ähnliche« Sßerfgen aucb im 4. ebne ^al^tt, unter bem Siteh Der &wans
gern fransen vrib l^ebamme roßgortj^« fBermutbltd(^ finb be^be einerteQ. (Sin a^nliebej i(l in
ber j£)eriogli(^en fBibliotbcf {u UTetningeil 4. mit ^olifc^nitten.
65O SDer-frawen @piegef. Snöuörf.
SBirb im @^n;>arQtf<^en Catalog. P. 11. n. 884« angeseigt; unb ifl in beutf((en SCelmen ah*
gefaft,
« 3 (^60
8^ C>^nt 9lntkt M t>tudi0iti.
66.) SBtV man pfttb ar$ntett ^nb ttUnmn fo0. 3ti OuMt»
3fl tlnt, M^ Dor 15CX) gcbnirftf @ammluti9 wn SKecepfen^ aflerlep f^vttn ber Sfranffeftten bec
^ferb« ju curiren. SDec J^erauÄfleber btefec fletnin nur 4 lA 55Iat flarteti (^dfvift bat 0c& ni($t ^v
mnnu 6ie l^at feine $8orrebe; unb fangt fogleit^ auf ber etflen Seite be< {n^et^ten SB(at< an.
67O SDe« biirclftefcf^ffgen tDofgeSornen ©cauert ^lauti iSegecit 9?enatt
f urcje reb \)on ber SRitterfc^afft $u be großmec^tigbjlen faifec Xf^eo^
bofio ferner bfec^er \)ierer. 3« Joffo.
Sigentlic^ f^at biefeö ISuc^ gar feinen Sitel; obige Uebeifc^rift flehet über bem SKegifler, bai auf
ber erflen @eite ttS {mepten Slattf anfangt. Soran auf bem erflen Slat flebet bie 3ueignung^fcbrif(/
in ber fldt au((^ ber Ueberfeger nennet. @ie bebt fidf alfo an : £)em tDOlgebornen |>erren Ferren
'Oo^anfen (Svauttt von Äiipffeit lanbgrauen su @cielttigen vnb I;>erren ju ^ewm J^ntbeuc
i<^ lubtDig ioOl}tnvoannQ von Zal ^Ic^ittgett gef>orfam mit bienftetti tDie tt^ol etoer grog^
inec^ttgFait in ^eitery FrieggloujfeH pnb anbern fachen ollen bjm>ertli4> gefibt ifi ye boc^ alc
erbtr vnb nucslicb b^rFomen vnfer eitern je merdf e waiß ic^ vd) allroeg allergeMlUgofl.
60 t(b ^ber bie biecber bee btirc^Ieicbtigen ®rauen u* f. n>. ^ann folgt auf 4 SSlattem bo^
diegifler mit obiger Ueberfdi^rtft. 9Sit bem 6cen SBIat fongt bie Ueberfegung felbfl an , bie fUfy auf
ber er(fen«eeite be« ysjten SBlat« enbiget. 9?un folgt auf 1 1/2 SBlat eine beutfc^e (grflarung ber in
bem aaSerfe fiebenben (ateinifc^en 3B6cter nad^ bem 3((«)^abet. S)en i&efc^Iu§ madigen 64 J^oljfdi^nitte
auf 32 balben SSogen, inbem auf feber Seite einer flehet. (Sie fteOen bie in bem SSerfe beifc^riebenen
j(rieg«maf€(^inen für. 93e9 einigen flehet oben beutfdi^ baruber, toat fU toorflellen foDen. ®ie finb,
fo Diel idf bat>on oerffebe, febr fc^^on, ob fie gleich btoge Umriffe flnb. 33ie Ueberfe^ung fetbff t>errdti»
ben fc^mdbifdS^en Dialect. Sie ifl be^naf^e ganj unDerfldnbU(6/ felbfl n>enn man ben lateinifcben Ztjt
babep bat ^abriciue^ ber biefe Stutfgabe unter bie er^en in X>eatf(^tanb gebrucFten StUber rechnet,
macbt ba< fHiuttbnvx tu gro<. (Bbit fagt baber in Un aSerfn^orbigf. T. III. S. 2x8. n^o er unfere
fUnißabt recenfirt / bag bie Ueberfe^ung , »oferne fol(^e nic^t au6 einer J^anbfübcift gemacht toorbett
todre , oor 1478/ ali in meltbem ^aht ber lafeinifcbe Se^rt bcA erflemal (u Stom gebrucfl morben/
nidl^t bobe t>erfertiget merben fonnen. €ben biefer ^elebrte bemerfet, baft bie ^Itfebnitte oxtt Ro-
bert! Valturii fdu^ de re militari , uAb {mar <mi ber Seronefer fbttion Don 1472. ^ol genommen
iDorben. fBermutblicb ifl biefe beutfc^e Ueberfe$ung {u ^ugfptirg gebrucft morben. ^m bat no(^
«eine onbere, eben fo fc^lecbte Ueberfe$ung oon biefem ScbrtftfleOer, bie «S)etnri<b 'Statner 1529 )u
Siugfpurg gebrucft bat. @. .iS^icerar* TDocbenbU 2 58. ®. iiS- u. f. 2Ber ber Ucberfeger r^ubt^ig
^obentDanng gemefen feo, ifl fct^n^erltdi^ an^tumacben. S. M J^errn bon ^einetfen nmt VU<b^
Hebten tb* I- ®. 249. aSon ber altern / eben bef(briebenen Ueberfr$ung, beÖ^et bie (>ieflge Stabti
biMiotbef ein (Sjremplar. S>a6 Seitenjabkn , Suflo<^ Signaturen , 9(nfang0bu(f^flaben nocb ftbUttf
ifl leicbt SU erachten. S)ad Rapier ifl iiemltcb (iarf.
680 3" softes nameti Ttinen. 3n bffer S&roitiif »urbet biird^ \>et*
brießlid) V)ermecfeen langer gefdjrifft ju lefen. t)nb Heplf^ bte fur§e
ju b&ren begriffen gor t>tl mengerlei fcböner alter gefd^tcf^ten fo t)or
iner bann taufeiic taren 9efd;e^ea ju i^m i^ittm bo bie f(()wdbM
t ' '
f(^ttt hnl i»nb onbre knb ^ofben getoefeti femb. f&nh bitrd^ n>eit
fte ju Um crttHtc^en gelatiben genottrenget ^nb ge^rac^t feinb n>or^
bett IC. 3« JöKo.
;DUfe< tfl ter 3(nfan9^er ci^en ®dfe tiefet @:btontdE/ uttb fo n>irb ferner {ufontmeti auf btev
leiten ber 3fnNt^berfel6en angeseist @ie fc^Ueft flä^ mit bem 49flen9Iaf/ unb {ule^t l^eigt e<,
t^ag IL^^man JÜvat gefeffm ju Jlamhi^eil t>ie(e t^ett tiefen @ef(!^ic|^ten f(»eiW sefef^en, (fy^Ui t>oii
anbern erfübren babe, unb ba$ 1133 bie ecfle SKbfcbcift baDon-foU genommen toorbenfe^n/ {Darin
folgt fogleic^ eine furtere, mebrentbeilj fd£^n>abtfcbe Q^^tonid, t>oh einem unbefonnten S^erfagec/ Ml(bt
(Ulf 13 SSlattecn t>on ber @c|^6)>funs bi^ 1462 gel^t. Slnt bie er(}e ifl mit j£)o(ifc^nitten tc^rfeben^
melcbe bie gante @eite einnehmen. @^citen)ablen , Sufloä fcblen; bccb Onb Signaturen ba. Ulm
Snbe ijl feine Stfnieige be^ £)rucfortcä u. f. m* Stnen 3(bbrucC t>on biefem fabelbaften SSerfe tmb
eine unißanMic^e 95ef(^reibung babon (ieferte Sic. TDegelin unter bem Sitel ^|>ome .^rere wn
SKancftveil alte fc^mabifcbe @efcbi(^ten fomt (^bronicf einetf ungenanbten Authoris &c. Sinbauiytfi. 4.
jDtefe Sfu^gabe blieb ibm aber Mnbefannt, @ie fcbeinet etma^ alter, al^ iene< ^i^inal t>on i486,
bccb ani eben ber I^Dinfmutifc^en S3r\t(f erc^ in Ulm ju fcpn. J^ier finb in ber erflen Sbronicf ni<^(
21 fonbern nur 19 J^oljfcbnitte, unb bep bem Einfang ber {meßten feiner. Sfuc^ Varianten finben
04^ {umeilen im ?e;rte , wenn anber« ber aBegelinifcbe 3(bbrucf nic^t f e^lerl^aft ifl. ^er 9?erfa§er bet
erflen (^bronidf beigt bier .Cirar/ unb nic^t, mt be^ äBegelin unb anbern Jiivttt ober JLtit^. Stti
S;remplar ifl in ber &öftoavi%fdftn (Sammlung.
3n ben Ulmtfc^en Cfwbelreöen 1740. p. 90. t»irb eine tCuÄgobe biefer Sbronicf angejelgt/ bie
3obann ^eineir {u Ulm in 4« fo« ^cbrucf t baben. Sßenn biefe« ni<^t bie gesent^ortige ifl, fo f<^einef
fie mir i^eifelbaft {u fegn, ba TOegeliii bvrfelben nii^t gebenft.
<5pO Srontca ^on aittn ^umg utib Aaifeten v>ot! TInfattg tfbm. TCuc^
bon \>iel ©efcfoic^fen big ju unfern jeften/ bie gefc^e^en feittfc
Zm €nbe: ©ettugt ju @traßburg uff ©runecP. 3n Ouarf*
€« ifl biefe« bie, bi0 auf batf 3<t^r 1494 fortgefe^te .Cireriff^e St^ronicf , bie oieSeic^f in eSen
biefem 2[abr gebrutft morben ifl. £)oc|^ melbet It^egelin^ baf oon einer alten ^anb ber erflen 8Cu<#
gäbe »on i486 bie Sinmcrfung bcogefc^rieben »orben fep ; ©icfe« Chronicon Lyreri ifl t^ttnad) in
nein 4. unter bem Sitel: drcnica oon alten Kunig unb SCapfern !C. jebo(l() o^ne bie ^olif^nitte nac^
gebrucft »orben ju Stragburg uff ®rünerf burc|> 3oI>anneii tRttOblou^ beo 6ant ©arbaren Sap
peflen A. 1500. SBicrteic^t ifl biefe« S^ronicon in etragburg jwepmal gebrucft »orben, tf^nt, unb
mit 3abr, Die erfle tenne id) mi ben 2(nmerf. hei ^cvvn t)on ^ifloriu«, bie SSJecjelln abbrurfen
lagen, »0 gemelbet n>irb ; 2Iuf bem Sitelblat flebet ein ^oljfcbnitt, auf »eitlem tai Sa9f. SBappen
an einem ißaum banget , unb ein ge^arnifcftter SKitter mit einer fai)ferll*en ftrone auf bem Raupte ;,
bog SeidS^^panier ^alt eine\g)anb au0 ben SBotfen, obit beffen &^mti mit einem Sor6errei6 bermec^
fett. SRoc^ bem Sitelblat fle(^et ber ^auptin(>alt.
\
70.)
\
40. CW 9(metde tied 3)i!U(!i4H«
70^) ©^f t* be^enfrfc fronecfe De @öjro grammatfcttS ie po^ta «#
flen g^efd^eef in hat latine \>n&e ^aer na in hat bubefcf gf^efettet
U onbe tn^oft bat \)an Hbva^ami tum td benn^marcfen f^n fem
nfnfrpfe g^etDejen Ditbe fobbfr |)efft egerre fotittingf^e v>nbe ^eteti
aUett)h g^^e^at 9ßnbe bar t()0 }^an t>e(e gtoter manf)e9( fiarfe tonbe
be t>e(e grote tverfe mit t>ele meec wunbeci ba g^efc^een fi^n 69
^pöfec fonmng^^e ^nt>t bat benfcfe t>o(f« Stt tU Cluart ober
gr. 4>ctat>.
J^rt nyerttp glebt tjöit Mefer Dönifc^en Stronlcf ftlnldngllc^e JRacftric^t In frincm vSpiciIeg.
bibliograph. p. 160. u. f. D'etfettc bat juerfl <ntbecft, bag Wefc feine^weg« eine lleberfe|uii0 be*
befannten SBerfetf be6 Saxo Gratnmaticus , fonbern btotf ein SKu^jus, ober Ui Thomte Gbeysmeri
Compendinm biftori'ae danicae ab initio ad Waldemanim IV. n>c(c^edi ^.aiigebecf unter ben Scriptor.
rer. Danic. T. II. p. 1Q6. u. f. abbrurfen lagen, ©iefec tboma* ©bepfmcr war ein 3Rcncb »on
€traffunb gebürtig. Cr fcbrleb biefen 3Cutf{ug latclnifcft, unb tJoHrnbete folcbcn 1431. VTyerup wt*
mut()et, bag biefe S^ieberfdc^ftfc^e Ueberfe^ung balb nacf^ 1480 gebrucft n>orben fep.
71O ^ai buc^ too be we^ |U b( l^eiltgett gl^ab ob^ gelobten (anb tmb
tounb'n ^lemit begriffen. 3n Joffo.
9}dn biefer SReifcbefdl^ceibung Ui petru« von &ud^m »erbe i(b unter bem 3abre 1477 einige
dtacbricbt geben. Die gegcnn)drtigc 3(u^gabe ifl it^ ber tlnioerfltdt^bibliotbef (u C^ngolflabt. S?er^
mutb(i(b n>irb biefelbe t)cn gUicbem Snter mit ber lateintfc^en 3(udgabe fet)n/ bie ic^ ebenfafW unter
erflgebad^ten 3abre anf&fyvm noerbe.
72.) >DiS buc^ tfl fnnfjaltenb bte^e^Kge reifen getn S^erufafem ju bem
^eiHgen grab \)nb fürbaß ju ber f)Oc()gefobten jimgfrot^ert^ \)nb mer#
feri^n fant fat^errjn» Um ffnbe jJefjt/ o^nt weitere 7(nie{ge beft
örted fc. blo« : €re fei; gott in ber |)0^e. 3n 5o*''<>* *
2>a$ (a(einifd£»e fon>obl al^ beutfdS^e X)rig(nal biefer befantitcn Sretbenbac^tfc^en 9{eifebefc$rei^
bung/ tarn i486 ju SSapni beraub, unb unter biefem^abr^ n>erbcn n>ir and) bai le^tere aujetgen.
(Die gegenwärtige 9(u^gabe fcmmt mit berfctben , aucb in 2fnfebung >er St)pen genau iiberein ; nur
^(^t (le einen ?itel, aber feine »eitere Stnjeige am €nbe. 2(ucb ifl bie Swcifluungfvbrift an ben .6hur*
furflen ju SJ?aj)nj unb ber opranflebenbe Jj)oljfcbnitt »eggelagen »orben. Docb (lebet in biefcc 2(u«#
gäbe unter obigen Sitel ein ^oljfcbnitt, »clcber ba« belUge ®rab t>or(lettet. 3«^ 2Berfe felbfl (Inb
bie gemobnticben J^ofifcbnitte befinbticb. ^aumg^rtcn bat (1^ im 2ten SPanb feiner 97ad>ricbtett
. ®. 233. u. f. auifubriicb befcbcieben. Diefeg ifl aucb t)oh ^erm (gemeiner in feinen 97acf^rtcb(cn
<S. 284* gefebeben. 34 »iR alfo iai bort gefagte nicbt »ieberbolen. ^n ber Solgerifcb^n Sibltotbtf
ifl ein S;remplar baoon.
730
730 -^«^ *«5^f <^" *' id^iJbUtatt ber Wr »unbert ecfwen ^att fn ^
Dtcfe, o6ne 2fn|riä< be« 3abc«, Qvti unb ©rurfet« crfc&lenedt SlelfebeWrelBung , bat ber fet
Vrof. e^warj befegen* €ic tfl in feinem Cattlogo P. II. p. laß. tfirjri* bef*rteben werben, ©a
tn eben bem SSanb, roorinn blefelbe beftnMt* toav, t)oran, bte in ber ^elqt unter bem 3abr 1473 »»
bcfd^rrtbenbe beutfc^e Ueberfegiinc) t^cn ^occosette i5u<^ de claris iBuiieribu& t>on ^O^oim Sailtcr
ju t>Im gebrucfti gebunben watt fo foniue e« n>cb( fc^ni bag btefelbe au(4 an€ biefer $cege um
baij 3abr 1473 gefcmmen untre. £io<t} lagt (i4 (^ier nicbttf gemiffe« befiimmen. X)Cefe STuiJ^abe ift
mit ^olifcfrnitten gejieref. Pogt fü^rt «ne neuere «umgäbe ohne "^(^t, in Rranffurt am SRapiv
bur4^ YDisanb ^oti in 4- gebrucft an. 3>tefe altere mar ibm unbetannt 34^ felbtt befifte eint 9(ui8^
gäbe mit ^oljfc^nitten in 4. ble igerman (BMiftnät ebenfaa« in granffurt 1549 gebrucft bat. ^df^
babe biefe mit einer, auf ber biefigen @taMbtbliot(>et bepnMl^en^ feoc^jl »a^rfc^einlt* glet^ieiti^cii^
6o95ldttfr |!arfen Jj)anbf(brift »ergjjc^en unb gefunbcn, bag jene febr wn biefer abweicht ^ menig«
fleniS in 3(nfc()ung ber (5*reibart abgeänbert morben ifl. ©iefe ^onbfdjrtft (!tmmt oui^ mit bem j>
in bem Q^xoMii^d^m Cattlogo abgebnicften 9(nfang ber SKetfrbefc^reibung ntc^t uberein. SDenn itt
iener beigt ber Anfang alfo: ^c^ ^ontie 34^tltperger ptn von meine «^eymott oti^gejogett
von ber fl^t getiatibt tTTttit^en bie ^a Ityt Jn payreti t>o tpan jalc von crifl gepurt
tn«ccc. r£):):):):tii). täte vnb bM ifl gefc^eeti bo 4^ottig Qigmtmbt ju pttgerft ^n bie ^Ayt>ctta
fc^affc 30^ t^ttb ba 30^ i<^ ou^ ber obgetiotinren fhu gerenne« n^ey^ mir vn^ btu »>tber jtt
Unb <bomett do ma satt t>an crifl gepurc tTT. cccc* )r]nrii* au^ ^er i6<^1^ben f4^<ifpt t>nb bae t4i
Un ber ^eitt erforeti b<^ti Jn ber i^aybettfd^afft ba« ftet |>erna<b gcfcbrtbeim 34> tt^<^ ^ ^ber
nic^t dlee vorfcbteybett boe id^ erforen ^cm tDattn t(^ ce allee nt<^ C^ttbcc^eig bin u. f. n^
@on>obl unfere ditefle / M bie neuern 9(u<gaben lagen ben !&ornamen i^atie n>eg , bagegen fe^en fie^
@f4^Ubberger fep mit einem J^ttvn, genannt Jlto^axb re)^4^cmttiger ge)t>gen« tDot>on bie {^anbfcbrifi^
tiiä^ti melbet. S^on biefem 94^Ubbetger unb t>on feinen 95egebenbeiten giebt Tlvmtm in feinen
Annalib. p. m. 805. fo(genbe SRac^ricbt: Joannes Scbildtperger tum puer,, Monact^io oppido Boja.
riae ortua , captos , ob elegantiam forraae a filio Bafaitis. fervatoa , in aula Turcarum educatos
«t viäo Bafaite a Tamerlano rege Perfarum» arma vidtoris fecutua eft, et taudem mortuo Tamer«
lane in patriam poftlimiuio reverfua. a Cubiculo Alberto avo Princlpamnoftronim fuit. Iftud
praelion , et alia a fe in Afia vifa et gefta , literamm memoriae mandavft. ^m @€btl^ar3ifebefk
Catalogo P. II. p. 5$» n. 103. n»irb no(^ eine 9(utfgal>e o^ne ^abr unb jDrt in 4- angezeigt } unb
^reytog fttbrt in feinen Anaieä:. p. 826. eine neuere t>0n 1606. 8. an* «S^err {)ofratb Ufeufel fubrt
Vol. iL P. II. p. 233. eine innfirnbtrg gebrucfte Siu^gobe f. a. in 4. an. @ie^at bennemUcben
Sitel, tx>ie meine oben angezeigte Sranffurler 9on i$49« S^ermutl^lic^.tvirb jße au(f^ uqi jene Seit
erfc^ienen fet^t«
74O ^'^^ ^^^t frd^ an fant SBcotliott^ 6uc^ roai tt munbcte erfare»
^at. ^n ^olio.
SCudl^ biefe« lBu4^ n)trb in Sebtt^orjemi Catalogo P. IL p. ia6. n. rpo« angeteigt/ unb ber 9(n»
fang beffelben angefubrt: iCs toj l>te ein b^ttger dbce ber xvM geborem von bem lanbc
^berniam ber ie$ iti einem elo(ter ber tmt elnnmle Aber ein bucb b^inn fanbe er gef<brtben
4^ £>(»e f&mtist ted ^tvidi«^t6.
Sto^e tüuribtv Me got gefcl^^eti ^at« in l^^miel vnb atiff erbe wie b$ brey ^ymel wixtnt t^nb
jtDey porabei^ vnb mm fegfeuer vrib m<utig tpttbee Jlan^ :c« SDie ^ifflfte €^rab(bibltodi^eE be«
fi$ct eine {)anbfc6rift Dcm 3[a(^r 1488/ meiere batf £eben tti (^cpOi^ctr fierrn'Sant iStiinbati entbolt,
tveldSfed 'jöoctov*^o^annt^ ^artUep auf Scfe(^( bet J^criOdin ^na/ 3ttbrec|>ce/ {)er(o<t€ üonSaicrn
@eniat^Iin, auf beten @ebei6 becfelbe auct^ bte j(unfl Sircmantia üecbeutfc^te, uberfe^t icit. 3n n>ie^
ferne bepbe mtteinanbet übeceinflimmen/ f ann idt ni^t fagen. , Soc^ ba bie ^anbfc^rift bte n>unberba#
ren SKeifen entbalt, bie 'Sranbon mit ftcUn anbern ^bndftn gemadl^f Wt fo t^etmutbe ic^ fafl, ba§
bec 3nbalt etnerici) fc^n wirb, ungeat^tef id) webet Don ben bcep Jg)immeln, noc^^ t)cn ben neun gefl#
feuern tttcat, tvobl aber unter anbern blefed gefunben babe, ba§ fle ben 3uba^ im ^ttt auf einem ^
Stein n^^nb angetrofitnf tt>r> er ibnen erjabUe/ bag ibm @ott bie (Srlaubnig fle^eben iobt, aUe
Samflag ffiad^t,^ bxi ju be< ©onntag^ Kiebergang, bie J£)6tte ju öerlaf en, unb flc^ auf biefem $^tein
aufjubatten. £)tefe6/ fagt er {u ibnen, ifl mir nid^c ein leyben* i£6 ifi mir ein großer Ion ^tn
ic^ eittpfa^ vmb mein guttat bie id) in le^^pplicben tagen getb<in ^abe* 3[n (tttQtUi Spicileg.
p. 13. mirb eine ^ifloria ton Samt ^ranbon/ tl(m beo J^an^ 3<(iner 1599. 4. angefubtt. dint
Ctra^burger ^wi^ht in 4. burcfe SRatbifen «?>upfuff 15 10 gebrucft, recenjTret ^ummei in Uv neuen
BibUotb. 95. 1. @- 8. u- f. n)0 er t>on ben t^etf^^iebenen atbenij^euern, bie (fft. Jöranbon auf feiner
SKeifc gefK^bt (^at, Sf^ac^ridS^t giebt.
750 ^iena^ yjolget et« ^ubfc^e fiebfic^e |)tflone tlnti eMen furjleri
^ec|og @rnfl bon S3airen bnb bon hftmel^. 3ti $o(to.
SStrb ebenfaO^ im ec^tvorjifc^en Cttalogo P. II. p. 126. n. 192. ongeieige. 39^ ottcb mit
^oltfc^nittto t>erfr^en.
76O 3n bem ffta^mtn ®ottei Timm. J^ie ba^e^ fi<^ an bie f5flK<^
|)t)ftori bie ba fagt bon ber ecfl6rung b^r ebefn auc^ attergröilen
ffatt ^row. tt>6fd;e ^pflori grunbtffcf; befc^rteben fjaben bie f)Oc^^e#
Ielef)rten mepi^er/ ^err JDare« t)on iro^a/ <iud[> ^err ^umecu*
bon Ärfedt)en tnb onber me^t^er aU Corneliiiä/ X))oibiud bnb 9ßir^
aüiud bie tb^Ud)en rebner bnb ^ud)ti^uv. fl. ^o\io.
©lefe «irtgabe ifl» »ie OfiSje/ ber fle in ben merftwftrbigPeiten 05. 2. ff, 343- «• f. Änffil^ref,
febt alt. ffic bat febt grobe ^oljfcftmtte unb «u^flaben. ©eitenjablen ; Suflo« unb Signaturen
fehlen. €intge ber 2(nfang<bu^aben fmb in J&otj gefd^nitten unb mit 2aubn)erf gejieret. Unter \>fm
3abren 1474 toith oon biefem lad)ttlid^m unb fabelbaften 95«*, beffen aJerfager unbefannt ifl, einige
tRadftid^t gegeben werben. 3n ber IBiblictbet be« fei. Cl>omaftn« allbier mar ein ^ud) unter bcm
Jttel : Hiftoria Troiana Galdonia. atm gc^uS beigt e< ; Hiftoria deftrüftioni« Troie compoGta
per iadicem Guidoneoi de Columna MefTanen. finit feltciter In civitate Argentiiia imprelTa novif*
Croe Aano dni 9». ccccjjrirp) circa feftum ünfti dyoniüi et foctoram ms. Fol. @oOte bie beutfc^e
4)tjlorie wift eine Ueberfeffung loon biefer <atelnifc(>en fepn?
770
r
*s
77O SKiraWIt« aiome tobt«. 3n ©uobij.
3l(f^fe^e xsMi ^en^biqet, unter biefem 7itct, ein merfmurbide« beutfd^e^ 9ic6(ein {U BefU^rrtben^
ba« etgcntUc^ gar feinen Sitel l^at, unter i'enem aber fafl c^anj aOeine befannt ifl, undea4)tet, nadSr
meiner a3ermtit(>unc), ein bloger 9»faa benifelben btefen $^d>i[b anaeban^t bat. Um ni^^t neue 9$er#
»freunden anturtcbten; wiO ic^ folcf^en bepbebalten, unb mir 9l^ube seben^ bie mabte ll^fd^affenbe'it bec
@a<4e in ein bettere^ {ic^t ju fe^en, aK biiSber mi ^J^an^el ber norbic^en {)iilf«mitte( bat oefc^ebeti
tonnen- Sor atten nmg icb bemerfen/ bag ber jegenmdrtic) beftoerbiente J£>ecr ©enerolfttperlritenbent
@(^neiber {tt ^ifenac^, ^0((^ iu 3ena i7S<$ eine 9(bbanblun^ de tntiqao Hbello: Mirabilia Romae
infcripto frabe brucfen (ofen , unb bag ber fei. heberet: feinen Vlc^i^txdsfim 95. 3. (?. 394, eine weit*
(aufrige 9(nmerfün(| Aber biefe« IBucb babe einverleiben lagen, rnosu neuerbingi im erflen 95anb bec
ftrfviA^\%vx ^etr^u^ttitigen ilber alte vm^ ntM ^ftc^er $^. 36. u. f. betrddS^tlic^ 9ufd|e ftnb
geliefert morben. ^ct^on ber fei. federet fuc^te ti ^od^fl mabrfcbeiuUd!^ ju madigen , bag eigentltc^
tmep SiHlein borbanben fepn mufleu/ bie biefen dlamen fubren, anb mirtlic^ bem Inhalte nac^ t^or^
einanber tferfdS^ieben finb , bie {umeilen {ufammen gebrucft morben, bl^meilen aber aucb einzeln ange^
treffen merben. Um ba^ Siefultat meiner, nicbt ebne Ü)?ube, anqcflettten Unterfutbungen beutlicft i>ori
{utragen, mitg i($ benlerfen, bag man ^xrf oerf4^ie^ene ^ftd^er oott einanber {u untcrfd^eiben babe.
TüiA er(ie ifl eine eigene, gan} Heine lotetnifc^e Schrift, bie feiten mebr aW 8 93li!tter f{arf ifi , unb
bie aaejeit ben Sitel Mkabilia Romae , ober Mirabilia Romae urbis fubret. fBon biefer f ann \&^ mit
@e»i4^eit 3 3(uÖ8aben / bie einief n gebrucft »orben finb , anfu()ren. SDie erfle ifl 1475 (u Zxrokt
gto in 4« unter bem ?ite( Mirabilia Romae gebrucft t^crben, unb 9 93(' flarf. lieberer fugtet
btefelbe ©. 39?. äu« tDellere Alten li. SB. I. g. 529. an. Z)te ivovftt beflfte i(^ felbfl. (Sie (^ot
ben Sttel tTTirabilia ^ome, unb ifl mit bem Sitelblat 6 Sgl. flarf unb in £)ctab. %vA bem auf bem
Sttel flel^enben SBappen $abfl« £eo X. lagt (ic^ ungefel^r bie Seit be< :DrucE« beflimm<;n. £)ie dritte
befi$t ber miirbige^err $rofan{ler ^etierlein aObier; biefelbe ifl itt 8. o^ne ^abr unb ^rucfort. (Sie
(>at aud^ fein eigenetf titefblat, fbnbern oben auf ber erflen Seite bet erflen SB(at< flebt tTTirabiUA
Korne t>fU«. €te ifl 8 9(. flarf, oon benen bie (e^te 9^t\ii leer ifl. Dag fle {u SKom, burcb Bte$
pl>an piotiF 1492 gebructt morben , ifl mir barum b6(|^fl ma^rfd^feinli^ 9 »eil biefe^ ^euerlinifc^e
€|remplar, unmittelbar nad^ |enem lateinifd^n SBerfgen folget, oon bem ic$ fogleicb reben merbe.
SDiefe ^fc^rlft ifl, miefdi^on au^ber 951atter{a^lerbeaet, febrfurj, unb entbalt nl4^t0 <Ai unter 90
tt>tgen Sitein, einige SSerfmurbigfeiten 9{cm<. 9Rit ben dauern Storni n>irb ber Slnfang gemacht.
Dann wirb de portis in&a urbem, de portia trans tyberim'u. f. U). unb jule^t de oftaaiano impera«
tore gebanbelt , unb mit unter manc^etf fabelbafte ertd6Iet. Diefe^ SBerfgen ifl, fo otel icbn^eig,
niemaU in beutfc^er Sprache erfc^ienen. 99on biefer fleinen €^(^rift mug nun ixovfttm^ eine anbere,
bie in mebr Ai einer SKu(tfid|^t oon berfelben abmeicbet,'unterfd£^ieben n)erben. Dtcfclbe ifl ebenfatttf ia«
teintfd^ gefd^rieben. Um fle beflo tenntlid^r {u machen, wid idS^ ben ^nftalt berfel^^m fuqticb anfubren,
unb jn^ar nacf^ einer bi^ber ganj unbefannt gebliebenen, unb toeber oon .-^aire noc^^ bon ^u^iffreM
bemerften 3(u<ciabe, au< ber «Seuerltnifc^en SBibliotbef , mit ber folgenben Unterfcbrift : CfmprefTum
3^oiiie per tTTagifIru 6tep|Hmu pianncf >e pAtatiia* t^mto* 9)7cccc.rcii. Me rittma ttlenfl^
(2>ctobYi0* Sebete ^ttepobro nTAfimo pont. vi* THx^^ eiue primo« Diefe^ SBud^lein l)af,
toetd[»e< mobl {u merfen, gar Feinen ?Citel« 9(uf ber erflen (Seite betf erflen Slattf flebt eine f iir^c
Sd^eicte be« 3n(>alt<, mit bem Einfang 3n iflo Optffculo ticitur qnomobo Komulue et KeniiM
nAti fttnc et ebiieoci u, f. n^. Die Olucffeite fuOet ein ^oltfc^nitt, ber oben batf.Sopitolium/ rec^t«
%% eine
'44 C>Ut ^misit Ui $Drtt(fi4t$.
fine Wr dfncÄt ttti\^c\, mit einet Srohe gejiert« »eifc^i^ecfoii <t>ermtttWi* ^it ^}^c) fnicnb «nb HnW
unten bie WH^n mit ben be^ben Stnbcm oorgefleOet. £)ben auf ber erflcn ^eite bei$ crflen Slot« ift
tin J^cfifdS^iutt mit brcp SBappen. T^ai mittlere ifi bal pabflUc^e; cec^t« ber romift^e Slbler, iinb
Unti ein ^d}ilb mit S. P. Q. R* Unmittelbar baruntec fan^t hat Sßert t>9n erbauuns ber €tabt SKom
an, unb gebet auf 13 1/2 $5(. bi« auf Sonflantin ben großen. 3(uf ber Sludfeite Ui i4tcn QSlat« ifi
f4n {>Dlift6«itt n>o baö Suc^ ber 93eronica mit bmi ^aupt €brifli geteigt mirb. 3(uf beut isten i51at
(lebet (Drarto &e f<mcta Verottica gereimt. J)ief enbigt fk& auf ber erjlen (?eite be« i6tcn ^lati,
auf n^d(^em noc^ bie W^ia^t ber Sirenen in 9(cm mit fot^cnber Sinjeige anfangen. 3ncipiunt itu
^ulgecie feptem ecciefiarum prindpolitmi ürbie ^ome« Siicrfl flehen bie ftcben^auptf treffen, unb
bann folgen aucb bie anbeni {ufammen auf 34 Q3(. 9(uf ben übrigen 2 1/2 93L fleben bie @catione6*
S)iefe geben auf ict erffon @e(t( bc^ legten Q5(at0 mit obiger Stn^eige be« Dtxtdcti ju (Enbe. a:>le
9tucf feite ifl (eer* 9So!n ben erflen S^irci^cn ftnb bie Reuigen in ^olsfcbnitten abgcbilbet, benen bie»
felben gemibmet ftnb. S)a< gonse ifi 55 %1. flarf. ^d) bale ben ^f^balt bief<^ ISucblein« Dorguglic^
be^mcgen fo^^enau bef4^reiben tDOfleur um feberman ju uber(eugeH, bag e^ ein, ton ber oorbergebcn»
)en fkinen <?c^r(ft ganj tnrfc^iebenetf ?Sktt fer)^ m\h alfo ben Sitel Mirabilia Rofnae nic^t babcn
frnne, Sben bafyr fommt e^ aucb^ ba^ Ofortfrtet) '^^vt^tl, ttydd^ct 1722. g. {u Stcn^abt einen
neuen 9{bbrud bcrfdben auä einer romifcben Siu^gab« t)on 1499. 8« beforgte, bem SBerfe ben Site!
gab: Hiftoria Romana ab V. C. usque ad tempus Conftantini M. Imp. Item defcriptio templonim
S6 Komae exiftentium et Indnlgentiaram. Opufcälom ob infigne de Johanoa Raptifla teftimoniam
fiunniopere aefttmandufn &c. CeitQel batte alfo ein Sjcemplor i^or fubf n>ie ba^ geuerUnifibe if{;
^arurn tonnte er an tm %Ud Mirabilia Romae nicbt benfen, . dlun n>i(l freQüd!^ ber J^err ^eneralfti«
^rintenbcnt ©d^tteiöer in ber ^rjo^^Iicb äScIniarifvbm iRibüotbef eine rouufcbe Stu^gabe wi\ 1500
in 8. ebettfad^ burcb 3^repl>« pioitdf gebnidft, gefunben baben, in meld^er be9be ^(btifttn, unter
^em (jeinesnfc^aftUd^en Cicel Mirabilia Romae {iifammen gebrad^t fepn foQen. S>er murbige 9Ran»
«ber mirb mir oei;eibcn, n>enn icb fage, ba^ bepbe in bem aßeimacifc^cn (f/emplar nur {ufammen ge#
liinb«n'QM>rben pnb, fb mie biefe4$ ber ^aabet) bem geuerlinifc^en ^entplar^ ifi , in melcbeni bie Ml-
fabiiia Romae bintenan ^ebeu/ fo toie ^e in bem SBeimocifd^en «eranflebeu/ b. t. gebunben finb.
5ö<i% be9be {u gleicher 9eit ef ter« {um Sorfcbein , oudS^ mi einerle9 ^rege gef ommen fepn f onnen,
laugne icb garjii^t; ober bieg »cOte id^ gewig Ibeboupten^ bag man nie bie 3R>fUbe gebabt babe,
beQbe Schiften, unter bem gemeinfcbaftlicben Sitel: Mkabilia .Romae ju ebtren. 3eb fomme nun
«uf baj dritte SucbtetUf i^on toeid^em bier eigentlil^ bn Siebe ift £>iefej ifi nun ^tntfd^^ unb hat
fk^, Dbne aOe Urfacbe, ben 97amcn XHmbOia 3iome ebenfalU muffeu beijiegen lagen. 3cb »erbe
nun bagelbe naber befcbreiben^ unb {nnir na4^ ber ^rmutblid^ erflen 9(u^gabe/ bie i(^ für eine febr
«roge t9pograpbifd[K €^eltenbett balte. 3um SBorau« aber nlu# ic^ nur turjlieb fo öiel bemerfen^ bog
Wefe« beutfcbe «ücfefeim mit ber <rflcn^cbrift nicbt bie ^jerlng^ JBjerbinbung babe< mit ber ati&em
laber in 1b ferne >e|Io genauer ubereinfiinwie , aW 3nbaltunb (änriitung in ber 4)auptfacbe eifterlep
flttb. 2M ber »u^fubrung aber ifi ber Unterf<Web bonbgreiflieb^ in bem balb bai loteinifi^ furjer,
Ica betrtfcbe ab<er meitiauf (»iget ifi; unb fc auc^ umgefebct. 3(b bolte bober bat beutfebe ebenfoCM für ^in
eigene« ®erf , ipo man fre^ficb ba« (ateinifc^e immer i»or 9(ugen {(ebobt^ fu^ ober bcd) nie baran ge#
tunben bat. Unb »er metg , eb ni^t ba« beutficbe bai i>ri^inal ifl^ mm^tni fennen »ir «eeb 9e»
«enmartig leine lateinifcbe SHu^gabe, bie ber beutfcbeu/ melcbe icb nun befc^reiben tM((, ben diang betf
Kltextbuu« ilreitig utacben konnte. ®ie M feinen Sitel. %nf ber SH&äiüU bti ttßm SSlot« ifi ein
eint ^niti^t U^ ^mätd^t«^ 4^
^tUfdfnHtt mit bet Ser(le(Ittn9 tcit b<rf £u<^ Ut S^eronica mit bcm ^onpi Q^^rtfli bem iittten terfam«
mtlten fBoIf« dcj^tgt tvirb. Sfiif ber erften (Seite be« fofgeitben SBIatS (lebet, tok in bet Dorbin be*
fibrtcbeneA latelntfcben , eine 3(nseise be« ^nHlti be« iBucbiein« beutfci^. £>iefelbe fangt alfo an:
Urem in ^tm ptie<^Utn flet gtf<^eben ix>ie }lome ^epauet t9<»rt) imb vö Um erfij^ ftittig
«. f. m. 9fiif bec giticEfeite t(l bec nentlic^e j£)ol(f<3bnitt beftnblicb ; mel<^ec oben ba6 Sai^tol, unten
bie aB6fffin/ unb neben bie in einem Slempel fnienbe Werfen t^ecfteOet. X>ben auf b^ er^en ®eite ifl
ein J£)0({fcbnitt mit bret) SSBooiyen. 3^ ^^^ ^'^^^ ^^^ »abiUi<^e/ uemlicb bie (Sc^lu^el; tecbt« ber
bt>pt>elte Stbier unb barubee mit 9(b{ur{ung ^mperttitn ; (inf tf ein ^cbilb mit & P. Q. R. unb bacuber
Xom<iu Unmittelbar unter biefen äBappen fangt ba« aSerfleln f:lbfi alfo an: Koma ciuitae fcta
Caput tntmbi V^n anbegintte ber n>elt tTT cccc wtb I iore bo tfftoia erflaret n>arb i>on bem
Er^<bif<bem tay^tc vtib bie fftr^en Pttb bern flubett u. f. m. 2>er große 9(nfang<bu(^fiabe fft
Ifi ein ^oI{fcbnitt mit SSeciierungen. Die nun folgenbe romifcbe ©efc^icbte gebet bi< auf Sonflantiit
ben großen , unb fudiet 24 91. Dann folgt ein neuer 3(bfa(( mit folgenber Stnieige : i^i^ fytv tiocb
fiet gefcbtibeit bie gettobe vnb ablae i^nb bae b^ltum ^ty btn &ybtn ^aupt Vyvö^tn i>nb
tfdleit Fyrcben^ 3» Korne i>nb t^il iDunber^atcben t^nb Qt^icd)t fo s» Korne ifi gef<beeti "Dnb
alle @racioite6 iit f j^rcben pber iore« Der 3(nfang beigt : @anctU6 Bilpefler ber fc^retbe in
feiner Coromca :c« Der 9(nfangi$bucbßabe ^. tfl ein 4>^Iif(bnitt/ ber einen $abfl mit einem S5a(b '
fi^enb uorfleOet. iReben fntb S?er{tcrungen angebracht SKit bem ^iflen i&Iat geben bie 7 J£)auptfir(beii
{u (£nbe. Dann folgen tie übrigen famt ben (Stationen auf 37 151attern. Stuf ber SKudFfdte US Ufi^
ten iBIot^ liebt: tXIfo ^at ba^ pu^ ayn etib. ibe pn« ollen Fumer n>enb X. Dann mit SCbfurjun^
flen praefene» praeteritunt. futurum. 3(uf bec erflen Seite Ui legten tRlati flebet n>ieber ein
^oI{fcbnitt. Dben balten in)i'en (Sugei bai Su4 ber 9?eronita unb barunter ftnb brep SBoppeu« ^n
ber 3l2i(te ifl batS Familien äBappen $abfl^ eijrti LV. dtecbtd ein ®d^tlb mit $etri @(blüge{n$ UnM
ein @cbttb mit S F Q R. f&ui biefem ^»apilltcbeh Familien SlBappen lagt (leb bie Seit be^ Drutfei
toabrfdSietnficb beflimmen. Denn ba ^ijrtu« LV. in ber 9}?itte bed 3abre« 1471 ben pabfllicben @tubl
i'eflieg/ fo j|l (u »ernuaben/ baß btefeif SBiicblein mentgflentf im folgejiben 3abre tum Sorfcbein ge^
fommcu fep. Daffelbe bat aOe ^erfmale t>t6 bocbflen Siltcrtbumä an ftd^# unb icb mürbe biefe ®e{«
fmbeii/ n^eun nicbt ba^ pabflUcbe Sßappen im 3Bcg (lunbe, für eijtej ber alteflen Denfmaler ber
S3ucbbru^irfunfl halten. Die Sppen tonnen fdblecbterMng^ ntcbt gegogen fei^n. $ie ftnb oielmebr
}ut>erliigtg gefcbnt^t. Denn feiner fcmmt mit bem anbeni ubereiu. 3cb tann fle mit fetner befannten
tSd^riftart t»ergletcbm. 9{m dbnlitbflen fnib fte ber ^cbrtft/ bie man auf ben alteflen J£)oIttafeltt
ber befannten 55lbel ber 8frmen antrift. SlatterjaMen/ ^nftti unb Signaturen feblen burcbge«
tenb* / fo mie atle Tlnterfaeibuirgtf jei^en. Die gr ogcrn rnib Iletnern 2(nfang*budi^flaben flnb t)orban«
ben. X>aS gormat ifl SjRobej. SBenigflen« ifl )ebe £age jwolf Sßlattcr flarf. Da« ganje betragt
mit bcm erjlen unb k|tcn Jfvoljfcbnitt 92 55Iatter. 3ene, bie fogencinnte pdbflin Jo^^^ama betref*
fenbe Stelle, um berentwiUen btefe« iRucblein fo berubmt »orben ifl, flebet auf ber erffen 9^tiU beÄ
^Sflen iBIat^ , ibo e« alfo beigt : SDornacb fO Fumbt man $n atner fUyn dapel siDiffen coliffeo
ober ber fpiegelbutj bo ifl <iyn ;erbroc^en fyvd} S)o flarb ^ie fraw bie pab|l wM 9en;>efeo
fle rrneg ayn Tynbt ber engel tet ir Punbt ob fy wolt ewiglicb verlorn werben ober jn wcte
lic^n f<banbe f omen. 2)or t>mb ^m fle nid^t t>erIoren n^urb ern^elt fy ic ^y fc^anb SDo fie
ging in pebftUcbem wefen mit allen bl ^avi^maltn in ber procejTe t^nb vi% POlFee (mit ging ba
ßtna^ fii bep birfeiben lircffen eine« f inbe^. @o beigt ce in anberti 2(ui$gabeu.) ^ty ber fyrcb f^
8 i ' ^i§
/
4$ Clnt ^nitin M tixudia^ti^
^e0 Vynlitt £0 fttt noc^ ayn ftayn ^at man hr pilb mit aynen Pfnb angebt»?* ^Dlefir Sfetfe
(autel in btm (oteintfc^eit SBüc^lcin gont onbertf , wtwtt ic^, n>eU fie rtioa^ (ans iflf iinb (!e j£)ecc
®. ®* Sdi^neibec p. VII. gan{ bat obbrucffti (afieti/ nur ben Knfana bcrfc^en miß: 3tem ^obecttr
bi ferie ponrtflcmn Kamatiorum qu^ ^o^mtei^ ^D^eotonicm (bep JS>errn 0d^ei^cr An^i-
cus) po^ .Leonen febit amtif ii mmf{btt0 i>« {)iebU6 iitt. vacauic fi^ce menfe vna: vt offeru
ntr femitia fttic et iimeniU ^abttu ab 2(ma|io fuo ^(tbtttto bticta tc. Sioä^ nuig tcb bemerf ctv
bag bie§ beutfd^e 95uct^Iein/ in bem, unter bcm £itel: Der l^eiltg :&voawb ber b* ^6mif(^en 1^
liquien bef onnten ^uäf, fo nid^tj anber« ifl, aW eine Ueberfe^uni) t>cn Joh. Calviui ^dyrift de
reiiquits, am iSnbe unter bem Sttel Mirabilia urbis Romae, bai ifl: t>it ivunberfame vertDUnber;
lt(^e tOunbet/ fo in ber Scott l^om, btmt großen r6mif<^m :binForb su fbiben tt. unoerdn#
bert abgebrucft morben ftp. 3(eltere 9(u^$aben »erbe idf unter ben 3<(t^ten 1491« 1494* unb 1500«
onfiit^renf bie in^gefamt unter bie Seltenheiten get^iren.
78O ^on bem brfprung bnnb anfang bei ^iti^tn berg» \>nb hxtd
3f{ of^ne S^üUl bie £>riginalebitton. JE)err ffpnb. (Sfemrtner fcefc^reibt fte in feinen 9}a4rtc^#
ten C. 80. n. st. (gie bat feinen Jitel^ fonbern fangt foglcic^ alfo an: 3n bem namen ber ^eili^
gen i>ft ungeteilten trii>altigFeit gortee zt. i^tenod^ ifl permerFt Fftrsli«^ in gef(briffit von ban
wfpnmg vtmb anfang bee b^iUg^^ btvQ^ vnb buvdt anbcd^fi , cx^d:^ von ber b^erfcbafft bit
barauf getoefen ifl 1 funberli(^ von bem I>oc^ti^ftrbigen facrament vnnb anberm tvftrbigen
^eiltum / tDie vnb burd^ xotn iu tt^ek^er seit vfi von wannm tu auf bien b^Wg^ti berg 3(n^
be4^6 Fomen vnb geprad^t tporben fe)^. %n^ wm apiM frei^eit u. f. n>. 3tl i5 Sl. flarf,
ebne €ttflo«, Signaturen/ Seitenja^Ien u. f. n>. €ben ^iefe 9(tt«sabe toirb in ben nftQli<^en 3tr"
beiten ber (9elef>rten im 3iei4^ S. 386. befc^rieben.
79O €f)ron{cf \>on bem ^od^n)frbtgett bnb f&6ftc^en ^epft^um ouff bem
^txiM^tn ^erg Sltibect)^ genant tn ;Ober&at)ren. ®etrucft ju Slug^
fpurg bon ^aitfen igdbonfpcrgcr. 3ti üuart.
STuct^ biefe 9(u«gabe fubrt J£^err (gemeiner in feinen na<^ri4^ten ®. 283« «• 302. an. Sie iff
39 91* flart. 2>ie 0legenfpurgif(if Stabtbibliotbef beftgt n»<b eine 9(utfgabe in 4- ebenfaCtf ebne
3a()r/ auc^ ebne jDrt, bie aucb ne<3^ in ba« iste ^abrbunbert geb6ret 3cb felbfl beft$e (mo neuere
äiutfgaben in 4. Sine bon 1572. ebne £)rt; unb eine bon 1595 tu tttfin^^en bep Hbam ^erg gei
bructt. Diefe ifl, wie Iei(^t )u eracbten, bie boOflanbigfie, unb bi« auf b» Sibt X>aüib liebelet fort#
gefe^et, ber btefetf C^ronicon aucb bem ^eriog 9)^ajrimiltan bebtcirte: 3n biefer Sfuägabe ftnb oiele
<S)o(if(^nitte befinbUcbf Ibckbe bie Se^dltnife; in benen bie {>eilistbttm^r auf bewahret »erben/ oor^
fieaen.
80.) ©er I66Iid^en ^urflen bnb bei Unbi :Oe|Terric^ Tfftborfomen bft
SXegterung. TlmSnbe: ©ctrucft JU 35aicL Sn^^Uo
©iefe mertmurbtge S<brift ifl 10 1/2 SP. flarf , bat feine Sc^matur, aber ^eit€n{a61en. Sie
»irb im litterar. tOoc^enblat i5. L S. i6x. u. f. fel^r au0fü|^rli(^ unb grunblicb befct^rieben. £)et
a>er^
• >
ißttfaitt nennt (Id^ nU^i ti ift al^er t» t»f rmtttf^en , ba§ er an bem «Oofe StdWmnnti I. Wertest
ton Ocftttttidf selebef ^obe. Dai SBtttdtn M bcep 3(bt(^eUungen ; unb ifl oermiUdUc^ in bem Ie(f«
len Decennino M fitnfiet^enben <5ectiU ^f bnicf t«
81O Stit ma{f}et(t4^er fptuc^ bott bet Mfc^eti furftc^t{gen :ö(btiuttd tonb
tegternns in bec lobficf^ett ®tat ^üttmbtx^ 3n 0uart.
!Sirb in ^6^et6 Cauiog. Libn See. XV. Norimb. imprefT. p. 58. a. 474. ande(eid(, ßb bief
ber mwlM) £obfprn(^ fege, ber 1490 gebnicfi nn)cben ifl, fann i^^ nic^t fa^en.
83.) >£>tt meid ÜZtttec wU tt fo QtttvAi^ hei\tm\> vitttt leuwen be«
^erfogen fun \)Oit f&m^tif t>ai tt «uletil ein fmi^vtl^ htfa^
£)Sl8<c Sit f l jle^>et «uf bec «cflen ^titt t>e« «(l<n 351««. at<9lfl<c unb tBctttU ffitfat 1 1/2 S5L
3>(t 7r;tt, fo in im SoIumtKit d<bcu(f( ifl, <nbis<t fU^ mit bm jCLXXXL SBIot. ilfi in bn Uni«
«<cfKatifbi&Uot<)(t itt ^9*(flatt.
1
8sO ^tnfdjone efi g^e nuf^bife Btftorie\)on ttn grofett fontttf Idrel
eR ben nbber Sle^aft. ^m €nbe: J^ier epiibef bie f^fßorte \)ott ^
ben ebefen coninc forel etib ben t>comen dbber €legajl. 3nDuarr.
iCicb im 6<^iMreif4>m Catalogo P. II. p. 47* a. 65. im^eicigt.
^40 JDad tjJ bCe ioWd) legenb bon be« groffert Xar)ftt JtetM fhre^t
t)or ber \tat Slegenfpurg gefd^ef^en. ®ebriicft ^u 92uren6e(g i>ttKO
So^anntm igtüct)^* 3n Quart.
fBirb in 3^&%)»eir« CaUlog. Libr. See. XV« Norimb. impreST. p. 55. b. 450« ongeieigt.
25') ^9< ^«^t <*<^ on bo« bu(6 t)ttb feigen Iti faUltid^ttti. Qfopi ans
FriedS^ifdyer iungen in (atin gemnc^c. 7(uc^ etli<^ anber $<ibef afS
tXt>fan{/ «Doügani/ Tibeffonft onb «tif^^er fi^tmpfrebnt ^osfu
60 n>ttb Vtefe SKn^^acse im 2Un SbetI be< 6c|>tt>4r3if^en Cat«log| ®. 41. n. %$. ande^ei^i
mit bem giifag ; 9?erbentf($t ottg bem (atein Don ^etttrico @tetnI>$n>eU je ere bem Sur^^t Sur^
tnb iS^errn ©ismunben, bergog ju £)eflerric^. Siebe bie ädi^d^ben t)on 1487« nnb 149s.
86.) S>aö i8u(^ \)nb r«6«n bed fabelbt^terd Sfbpf. ^(m €nbe: geenbrt
fdiigitt^ i»oit So^aittt Saitter $u !8im. 3« ^ofio.
IDiefe Snigab« ifl in t>ec ^ttio^W^m SSib(ii>f(>(f {u tITeiningen. 3u»fi (M)(t ber taftinif^«
ttfti honn folgt >ie t<utf(^< t{«b<cf(6un9. SBicb «toiwtt^Iif^ bi( €%än^&tt>eUf(^e fepn. 3ü mit
670
4% Jblnt 9(ttt({tfe M IDttttfia^.
«7.) @ttÄIuttg Don Wtln.. Tim ®^Ht gu "btanUt^titt pu^im
geenbet l\i 9tac^ ber gepurt t>tirer6 fetten t^efu crtll S>o man ^ait
caufenb t>ttbe t>ter^unbert tot Uttb 9m etnunbfed^itiiiVett t)ad {(l
toat Zn fant bdentetit» tag ®ot 6e^ut tond toor femet pfag» Thnem
Soll fciefem mertourbiden 15ucb, ifl, fo tltl i^ mi9f nur ba« efotjige (^empfor befannf, n^eb
cbc< in bet i^orttcfIt(ben ^ersodücben iSibliotbef ju YDolfeifbfittel aufbemabret mtcb, unb tvelcbe^
9on bem JS>errn von ^tintdm in feinen na<^ri(^(en von %&nftlttn :c* $B. L <?. 21. unb in feinfc
Idöe generale (S. 275. nocb au^fttbrltcbci: abet oon J^efftng im erften ^tyttoQ im (B^id^tt :c«.
& 3« u. f. bcf(^rtebcn werben ifl. SSeber ber eine, wdt ber onbere t>on biefen be9ben gelehrten ^in^
nern mupe bie Srfcbeinung ctned 1461 ju A3imtbers gebrucften SSucbe^ ju erf Idren ; unb ob^teic^
^einedfeti anfand« staubte, ber Stu^brutf geetibec, f onne nur wn ber S^erJFertiguns ttt Q5u(be< t>er#
fianben n)erben: fo bunfte ti ibm bo(b nacbber ni<3^t unmabrfc^einlicb |u fcpn, bag i5amberg| nad^
Sl^apn), eine t)on ben erflen ®tdbten gemefen fe9, too bie ^n^htndtttt^ getrieben morben i^. Sttteitt
bantit ifl nic^t« bemiefen , unb ba bi^brr fein ilttu« {u JQamberg gebrucfte« 93u(b/ aM oen 1490
(beging fagt {mar 1491; icb befi$e aber felbfl ein von 'Jofyaitn @ettfenf<|^nttb / unb ^ettirt^^
PeQenflHner 1490 bafelbfi pradj^tig gebrucfte« Miffale) entbecEt »erben ifl: fo bleibt freQiie^
fornebl ber (Drt^ ali boe 3a^r bc« S>ru(feiS ein Siatbfel. 2)o(b tonnte oieBeicf^t ber SSugenfcbein bie
9(ufl5fung betreiben erleiebtern. f&ii babin t6nnen n>ic nun aucb biefer $^eltenbeit feinen anbern
yia^anmeifen/ M unter ben, ebne 3abr gebrucf ten fBucbem* fSon ber dufferltcben fon>ebi , olf
iunerlicben 95eftcbaffenbeit giebt J^efltng bie befle 9(utf fünft, »ooon t^ hai »efentlicbe bier furjüi^
mittbeilen »id. ^ai Rapier ifi (iemlic^ f?arf , aber nicbt fenberli^ loeif, unb bat }um 3<i<ben tm
befannten £>(bfenfepf. IDie 931dtter, bereu in alten 28 ftnb# boben »eber SBldttertoblen, no(b duß
flo< nocb Signaturen. IDie @cbrift ifl eine plumpe flumpfe Sractur, fafl fo grod, aU bie, meliib^
IDoppelmittelf S^actur beift. lieber einer |eben ficbtl flebet ein {)elif(bnitt, oon benen ber J^err Don
i^tintdtn ben erflen bat coptren lagen. Die f^abeln felbfl f!nb in Serfen abgefaßt, biefe aber finb nicbt
abgefegt, fonber lauffen rote $rofa in einem fort. Die feilen ma(ben auf fcber Seite, bie burcb feinen
^olifcbnitt unterbrocben ifl, fünf unb tn^an{igl SDie Stnfangtfbucbflaben feblen. X>a« 9)uttct ifl ba<
rinjide tlnterf(beibimg«)ei<^<n* Die fabeln fiub nicbt numerirt; au<b finbet fieb nirgenb eine 9(niciv3c
b€i 3nbalt«. Der gabeln bat SefRng Ss ge)dbtt, bie ein Epilog befcbliefet. Die 6 legten bat er ab#
brucfen lagen. Dag biefe« übrigen« eben biefenigen {fabeln finb, melcbe 30^* (Seorg &dfttti oott
1704 bi« 1710 in eilf afabemifcben Differtationen , unb nacbgebenb« einige (Siciebrte in ber S4^n>eit
unter bem Site!: fabeln am beti Sciteit ber UTinnefinger {u Sfireb i757« 8- ebne {u n>iffrn, bog
fle fcbon oorber gebciicft mcrben finb, berau«geqeben> bat .^efltttg augenfcbeinitcb beriefen. SRoit
febe aucb bie freyinfttbigen ^crra<bcuiigen ftber alte unt nmt ^{tdftv 1. 95. (S. ^3^* mo mit
allem Olecbte bebauptet rnirb, bag au« ber obigen Scbluganjeige meiter nicbt«, al« auf« bocbfle bie«
fe« beriefen »erben fonne, bag biefe« SSucb 1461 (u 93amberg ocrfcrtiqt »erben fcp.
$Be9 biefer @elegenbett mug icb {ugleicb nocb eine« f leinen »^erfgen« gebenfen, bag t>erm&gc bec
oon Jg)errn oon igeinecEeti in feinen 92acbr. Xb« £• S. 21. n. m. gemachten 3(n{eige, bem, in ber SßeU
fenbttttelifcben S^iblioibef befiriblicben (Sjremplar obiger $^abeln be9<)cbunben i^« €« ifl mit eben ben
9$ucbflaben ge^rucft, unb bat fünf Jg)ol5fcbnttte. €« ifl eine 2tfteqi>rte auf ben Sob unb foutt an.
(B^^rmiger ^btilger aller Um f(^iebUci^«r t^t vft v^rvolger aller tpcru u. f« m
880
Cfe tt>irb Meff 9(u«qake in H^ G. a. B. (C^n <9otcfr« i^n ^I5retf^tlbcr6) Citalogo nonirat-
lorom nrior. ÜMor. Peftini 1781. 8- p* 7? ^tiq^üiU ^a iäf fie ftlbfl ntcl^t flefebm l^obe, fo fremerft
R^ nur, ba# JE)frr ^etfc^miber bufetbe fe^r alt maä^t, nnb fie noäf tH)c 1470 fe$et, mlAei ic^
babin sffteQft (€911 lafien »id. Unter ben 3(ahretf 1483 mb 1484 toerben {tDO UbnfC 9Mi^n wv^
tmmm, m\> bann ti^aUn tote oon bief<m iSerfe Uthft, ba< R^l^e txmcrfen.
S9O ^^^ ^^^t i?<^ <i<t baS pud) v>o feftiem mefflar 3ttgrecf(fc^ gettatit
l^ecameton/ baj Q) cento ttoueue in mi^ Vft f^unbetc ^ifloti
«bec neiiv fabel in teucfd^e/ ADte ber l^odfy gierte poete ^o^annti
hoccdtio ie Hebe t>nb fraricjc^aft fdfitibet bem furflen \>nb pxxmipt
Qattotto. ^ie in ^ed^^n tagen toon fi^ben ebefti framen \>fi bre^ett
lügen titänen ju einec cöcUc^e pe|lüenciiTc|^en ieicen sefaget
tborbetv 3n ^oüo.
^'^SocoQ tinb fein Z^ecameroitr fagt bec neuere beutfc^ Ueberfef^t in htt a3#ttebe fetner X7S2
"«rfdl^ienenen Uebetfe^uns , fittb |u befonnt, unb ibr 9Bectb {ii entf<3btebcni oW ba8 idS^ bUr mic^ brauf
ttniuIaSrn (^atte. ^6 «nvecnttnberte %t\ithn , in melcbem biefelben einen Seitraum bon me|)c al<(
»terbunbert Stabren binburcf^ 04^ erbalten baben/ bie toieberbolten 2(uflaacn/ bie Ueberfeftunfteii In
fafl ade lebenbe (Sprocbm , bie 9}adM^tt|uniien unb S^enuluncien ber beflen altem unb neuern
ff^^rift^Oer iinb fcbon 9en>etfe< dtnid-*" ®te n>abr biefetf fttf, briebrt mt ein feber/ ber bon
tiele^ gdebrten unb n»i|igfn Siorentiner(( (P^cbrtften, i>efonber< von beffen Z>ecameMn# wn ben ber#
f4^i<benen Auflagen (aSauuccbeOi fiibret berfelben 95 an) Q^aflriruticien / a^rte^erungen, Ueberfe^uni
§en unb <?euf{€rn über baffelbe ^efcbrieben baben. dltmmt in ber Bibliotheque curieuf* T. iV.
p. 384. fqq« diebt babon bie autffubrUcbflen 9)acbri(bten^ fo mie in ber SSorrebe ber ebendeboc^ten
tieueflen Urbecfe^nf)/ batf merfmurbisde babonV in einer gebrannten jturie aniutreffcn ifl. Unb
bo4^ ift \>k sedenmortiae/ auifer allen 3n>eifel erfie Sfutf^abe, einer beutfcben Ueberfegung n»enl0 ober
Sar ni(bt befannt^ inbem felbfi ber gebacbte neuefle beutfcbe Ueberfeger feine altere, M bie 9on 149^
fennet (Fie bat aüt 9)?erhitale be« f^hdfften Siltertl^um«/ unb ifl oermutblic^ eine mit t)on ben erflen
9^robu€ten/ bie ant ben Sbigfpurger, ober Uimer X)rucfere9en famen. 9)?an bat oon bem Oric^inot
ein« Seneiianer %uiQcbtf bie 1471 gebrucft morben ifl. ^i ifl ober mobl no«^ eine abere obne ^äbt
ty^tbanUn, bie aucb (Element 1. c. (S. 347* ahfubrt. Salb barauf mu? ouc^ unfere beutf^^e Ueber«
fecund erfdl^ienen jepn. &t ifl auf fe(^r flarf e« ^ßapier 00m gr&flet^ Format, mit ^efpoltenen Sobminen
unb iUmfi4^ dto9en$9pen gebrucft. ^l^tterjabien^ unb neben benfetben eine 9(n{eise ber te^KU Xagretfen
fnb ba ; €u^0 aber, Sitel, <P ignaturen unb bie 9(nfans<bu4^flaben f ebf en nocb. Ibf ber erflen Solumne
h^ erflen fRloXi fttt^t obige Vuieige, mit ber Ueberfcbrift: t>it Porreb« Dann fangt bie 99orrebe
fclbfl an, unb bie imepte meitlduftigere, »orinnen bie $efl, »elc^e 1348 {u Stören) motbele, toeit^
laufMg befd^eben toirb, bebt auf ber erflen CE^otumne bed (toepten fdiatt m, unb enbiget flc^ in ber
€DHfte ber {loepten Solumne be< liten SBIat«. Unmittelbar barauf fttf^t ber 3nbalt ber er^en Zoqs
reife* SHtt bem foigenben iko6lfcen fBlot fangen bie SSlatsablen an^ unb blefe gelten bitf CCCLXXXX«
SDte it«e9te Columne ber erflen 6eite biefe^iBlotl |)a( 7 Seilen i ba< äbrige biefer £<tte ifi fo, n>ie
M
50 jD^tte %m^t %H IDnicfio^t^*
bit üt&dfeUt Uet, iittb alfo ni(|^ bie ^pxiiftt Sbiieidc Ui ^tudetut u. h. ttiOfwdbtn. Jnbtfftn t(l
€t bidf^ mali^rfc^einlidi^/ ba9 tiefet SQBert, tntmhtt {u 3(tisft>tttg/ ober {a lUm flebnicft toocbcn iil.
X>ie S:9i>eii fUtb febr grob, tinb sletc^Kn foü ben (Bftnt^er Soinerifif^m amb J9<lmlerif<^en« 2)iefe
Ueberfe^riSbatiibriseitdba^fBerbUnil/ ba§ (ie ba^ Original utu^erfhimmelt auMrucft« ' ob bieftf gleich
befannfermagen oiele ®leOcn entb^/ bu febr fr€9 (inb/ unb oft bji guten <SUten beUibigetti Me ba#
l^er in ber nemfien bentfc^en Ueberfe^ung auf eine feine 3(rt gemilbert toorben (inb. S>e0 9<^(itf ,
ber 9)^5n(be unb Slonnen/ n)irb nicbt gefcbonet, fo toie bie SKitfbrdu^K/ bie ft(^ na(b unb mät in
ber Sircbe einfdS^Ucben/ immer nad^btndlid^ geruget n>erben. Sein 9Bunber alfO/ bag biefej S5u(|^ fo
febr Der^Iget, beßo gr6gereö SSunber ober, bag ti bem ungeachtet, unb nocf^baju in Italien fo oft
aufgelegt n)urbe« SDte oerfcbiebenen tlcberfegungen bemeifen , baf e< auc^ auffer Spalten fein ^lucf
gema(^t babe. £>b ber Ulmifdbe f&tit, ^einrid^ Steitt^Wl/ n>e(cber um eben btefe Seit, nemüc^
1473/ ^occojentf QSucb de claris mulieribqs in baö bcu(f(^e fiberfe^te, aucb biefe Ueberfe^ng ge#
macbtbobe, fann fre^Hcb nicbt mit @en>i^beit bebauptet merben. X>ie Qeberfe^ung felbfl ifi fo bei
fcbaffen, n^ie man fle oon jenem Zeitalter ermarten tonnte, bat ift, n>ortlidl^, b^rt unb fteif, bod^
ffl |i^ ertrdgttcber, ali bie folgenbe oon ^ovcosetts berubmten SSSetbern. §ur Ißrobe mag ein S^tucf
ber Sefc^reibung btt rimifcben ^ofe<, aug ber {mepten Sriab(ung beg erflen £age< bienen: i>c er
iad)f greiffe, vnb (aribt von btn |>&<^fhn Qvbftm vnt> fieitifle gemeinigtt4>en alle in vn^u^t
oifenU<^ft in oller t^nFeufc^e erplint lagen* nic^c allein in nat&rlic^en foe^e funber in vnna^
tftrli<^en fftncen — tTTer fftrpa^ er wäre nant ir groffen ftberflftfUgen geiriFeic ni4^t ailetne
^M menfi^li^ plnte fonber bit Qbtli^tn pnb |>eiligen/ tote bie gefein md(^/ e< were ^ei^
ttgtumf bene^ia/ ober facrificia« ^ie offenließen wnb gek i^eif oiiffen vA |>ingeben fo^^e/ mer
am meinen bannn bobe (gäbe) mer groffer f aoffletst pnb i^nterF^iifel baft iu venebtg vn^
porify mdf wtfMfftt fein« Sin ejremplar t>on biefer fe^r fettenen beutfi^en Ueberfe|(ang befi^
imfere 2)U^errif<^e $BibIiotbe{ in bem Seb^aber ^farri^of.
90.) J&te ^pt ft<^ an Da« pu«^ *ö ftintm mtiftet in gteffff«^ genant
lumtmUf 't>ai If}/ cettto noI^tOa in wefft^/ ^fi ^iin&ert>'tTorf
oD« neae ^abel {n ttutf(|>e/ Die ber ^ot^gefette poert 3o^anne«
^occocfo ie ütU «nD fruntfc^af t iü^ttibtt Dem fürfien «nD ^tncipe
gareotfo. Ttra €nDe : ©eeoDef fengfit^en ju 2Jlm. 3n JoHo.
tlffenbo^ Maft tief« 9{u<dai>(, mie {Ie Onut in feigem CataloKo T. II. App. p. lap. unter o6i*
gm tiui anQtitiit n>iib. Senmitisttd^ ^ rnict (Ie mit htt «odber^eixiiben «tif t>a< fltnoutflc u&ecein^inM
men, benn (b ^/ »ie ic^ mi« einec imtecn fi^em Dmßt i»H%, tUa fo wie jene^ CCCLXXX fßiitttt.
1Bieaei(|t ift ti wobl got bie ntwlidft Sfu^dobc, luic M biefe bie Sfnieigc bc« a^cucfocte« ^, we(<^
fie9 b(c eot1>ec3e{>enben ni<^t bifmtiim ifl. £>b bicfe, 9bcc i<ne oltec fe«, lagt (ic(>.ni<^ (cfiimroen.
]R<i(^ «(kr $Sa(>cf($einti(^eit ^ 3o^Mm 3iaincr biefe« J6w^ gebni^
91O ,'^<« "4<^ *«>^9<f ^« fuffj f»« t)oit ctlti^en frowcn *«m Denen
jo^anne^ hoccactui in tatin 6rrc^ct6en (»at/ i»nD Doctoc ^(ttnricu^
(lam(>6n)el getütfc^et. Tim Cnbe: ©eenDet feligltV^ ^u gSIm t>0|t
S^^ne iOinn: »on iRütlfnsen. j^n ^»fio.
33occA$eiHl9Setf de cltris, ober praeehuris mnlieribofi utttoi^U feilten Slamett eBett fo fiht, aH
feilt Decmneceit. <£tf »urbeebeit fO/ tt>ie tiefet/ ^ottffig gelefen / unb au0 bec lotetntfc^en ^prac^e,
in totld^t et e< ttrfpcuitdU^^ Derfafei bat, itt becff^iebeite @pradS»eH iberfe^et. ^ie ^t^cnvoatHit
ttutfä^t Uebei^e$und erfcbien. bod^ft tvabcfcbeinllcl^ {u gleidJKt Seit mit ber etilen/ bitfbet befannt ^v
ivorbetten loteinif^Ktt äfu^aabc, melcbe 1473/ t^oit eben biefem *Jofyann iaintt ju tttm Sefotgt n^ot^
feen ifl. 9$e9be Stn^gaben finb mit eincclep Sppen gebtucCt. 34 befige oon icnet felbfl ein S^emplat,
tDelde^ ic^^ttim tAt{liclb befcbteiben mü. £4 ifl ebne titeC unb fangt fogleid!^ auf bet iten Sfeite be<
xten ^lai« mit bet Sueicjnunstffc^rift be^ Uebetfeftet« foldenbermaffen an : £)er £)iir4^lfi4^tigtfiefi
^ör^iti i>nb ftowm froto itlitnoty t^ercsogtn se 6flerty<^ 2c* ferner genebigiflen ft^voi i&b&t
ft(^ iScfintima @C4tn^i9eI/ von lEPfl an &er tpitrm/ boccor in ctc^ny/ moifler ter f&l>en
f&n^/ gefd^tvorner ovcjt $e olntf ti>tUig ju aUen t^fi&ert<littgen Menflen u. f. m. X)iefe eieo#
itora n>at tti Stibetiog^ @tgmanb0 toon X)e(lettei(b @emablin unb eine Socbtet 3<icobi/ Shnlii
wn ^if^ulanh. jDet 3(nfancidbu(bflabe £. ifl eigentlid^ ein gtoßet , mit ^{umen, unb ben^appeit
^er etibetioc^in unb @cetnl>6vel6 felbfl cmUvttt ^ol{fcbnitt. 3:>et iSefc^Iug beißt. (Beben ju vlm
vif ben abenb bet burcblfttbtigiflen f ftnigin ob ollen frotDe gefegneten UTorte ole fit von
irem aingebomen fnn t^^ btfem tamertol/ in fyn ry<b bet 6ti>igen froben empfangen tparbr
naiSf bet gebtitt bee felben funes Im tttfenbflerbtmbett bty onbfibencsigtfhn iot. Übne
Smeifel ifl bet JDtuct bet Uebetfegnng oucb in biefem i473fl<n 3all»t tu @tanbe gefommen. Sben Ui*
toegeni^unb metl bie Sueignung^fc^tift wn 1473 batitt iift, tann »obl bie t^on ^etht geb* fR<itf> ?<(pf
in bet Ttugfp* ^udjlbv. ®ef<b« Sb« L ®. n. angef&btte Sfugfputgec JKutfgabe^oon 1471 nicbt flatt
baben. S)iefe a^ebtcati^n ifl 3 SBU flatf. SIM bem 4ten S3L fangt bie %ieige be^^nbaitl bet
99 Sopttel em. Uebet betfelben Riebet obige tieberfcbtift : ^ie na4^ i>olget u. f. to. Unb borouf;
Sa. i. oon Sua an bem i, JBiat. iSna t^betttoc ^m ainig gebot gorcee: vnb matntnb tttlx^f
fte ^ bie erfl fpiAen gefunben u. f. n>. Diefe Slnjetcie bet (Eapitel ifl s SL flotf. 3Rit bem 8teii
$5lat fange h^ aSett felbfl an. 0teinb6i>el bot bie 9>ottebe be< iBocca} ntc^c öbetfe|t/ fbnbetn ben
Xnfong fogleicb mit bet ®ef(bicbte Ut Coa gemad^t. Uebet biefem etften Sopttel ßebet i^tpeta i>tm
pctbit« vi poriente puello« Von ätua üapitulnm pttmum* 2>iefe SBeife ifl au^l be^ ben folgen^
ben Copiteln beobachtet n^otbeh/ inbem übet febem €apitel ein, oucb mebtete SBetfe fleben» 2)et f&n*
fang#b»(bflabe B« (®o icb fcbtQben n>iO t)on biefem etflen Sapitet ifl ein gtoget <S)o(if(bnitt, mit
Settietttngett, mobep aucb bie ®efcbicbte htt ffatU bet etflen SUetn angebtadj^t ifl. £)a4 99fleSapi#.
(el (onbett bon Conflantüi V (finigin in cicitto« 2>ag leftte (Eapitel, »elcbeg @ceinb6i^el felbfl
binfugefeget bot/ lebtet, n>ag bie gebtaucbten Untetfcbeibungtfjei^^en bebeuten. ^affelbe bat folgenbe
Uebetfcb^lft : tDoe bie punccen bebftten t^ft tvie man botnoc^ lefen fol ba«. C* capitel. ^ati
ftebet batau</ bag 3ceinb6t?el mit oOen gemibnlicbeif ttnletfcbeibung^ieicben n>obl befannt gemefen
fep. IDag ^occoj bie @efd^i(^te bet ^abflin Cfob^nna nicbt nbetgangen bobe/ ifl befannt. S>af
96fte Sopitel entbdit eine febt audf&btlicbe $5efcbteibung biefet S^gt benbeit. IDet bepgefägte {)oI(#
fcbnttt fleOet bie, mit Satbinalen tc umgebene unb gebdbtenbe ^dbfliU/ febt nat&tlicb ^t. SBag bie
JE>oIifcbnitte dbetboupt bettift, fo bat nicbt febe« Sapitel feinen eigenen.^ ^df {dble betfelben 76. S>a^
gegen in bet lateinifcben Slutfgabe, »elcbe bie nemlicben 4)oI)fcbnitte bot/ betfelben 81 an{utteffen fInb/
»ie icb «ai bem, in bet biefigen Stabtbibliotbef befinblicben S^remplat erfeben babe. 9lut ifl in bec
(ateintfcbet{ bet 4>ol{fcbnitt, »elcbet bie iKaofetin 3tene ootfleOet, iwe9mat aniuttefTen. Uebet bicfe«
bot bie (otelntfcfKi <{>Pltf<^nitte be9 Un Copiteln bet^ecuba, Sltbolia, ^9PP0 unb a)?atiamne. Sfuf
® z bem
\
59 Jblnt SCtt^etge %ti ^wähltf^
Im 24ff^ti J^ofifd^nüf ift bie ^äfytici^i 147} bettmdii {it ttfttL ^tUt J^tHifdmHi fUlef «fWdl oul^f^
•tt ben britten Sbf H bcc Qdtt. X>(ig bie a^rfiffliingen man4l«Ml iebr fonb<rb«r flnb , tfl UU^t in
ftadtun. ^uflct, mt ^f^natttr feblrn. ^e srogcn 9lnfMqthnd^ft^htn ber Sapitel ({tib j£>o({Mm(^
U, nnb fogenannte Litterae florentes. £lie erfien 20 !B(<i(ter boben feine $BIat{ab(enr X)tefe foiv
(en abec mtt ber 2rfteii an nnb ^ebcn bM cjrl (140) rtcbtifl de)dbi< fott 9(ttf ber ecflm Sette bef
i4of{en 93fat0 gebet ba< SSerf mit obiger @4;»(u$anietge {u €nbe. Z)ie re((tf ®eitt tfl kec, ^U
Ubecfe^uns ifl fo f{etf imb n>6rtlic&, ba9 ixt m t>ielen JDrten^ obiH ba* Originof, f<ifi git nk^t {u t)etir
fleben iff« Slhir cmai {ur 9^robe on^nfubren / n>ia icb ben Sbifong htt v^tjftm SaptteM abfc^ceiben.
eiemfraie e^el vff bie ehtfi tuae atti Fftnigin i>o ofllria« t^btr tH^ r»M vorbcre fle Fomf
fye r ^^t ^M alter I>in geffirer. t)arum gefeit br aUig^ in m^re6 ti9)f« jefage / fie (Ve «in tO(^
(er nepttmi gctsrefen ^ ^eft fte tMlle cdni fun fotuml fbt/ i^fl fxgfb i># trrettbe globt/ er iyt
«in got &eg meree« etn ejremptor ifl in ber Zvttoifd)m SBibliotbef in 9(Uborf. 9(u(^ ber (U.
Gdj^tDarj befoS einetf« ®. befien Catalog. P* IL p. 126* b. 193*
^20 ^t na^ btffgef ber futcj fift Ijon rtltt^eit frotttfft b^rt bfiiett.
S^^^tnned toccacitt^ in iatin geft^riben ^at t>nb bottor ^oimktA
€^ tf! biefcj bloi ein furjer 3(u€{ug <iu« bem tn>rber()ebenben S&erf ; |<i n>obC ntd^ totntitt, otf
ffnSdiJpig/ inbem baffefbe bM bie in jenem beftnblfcben J^clifdl^nitfe entbah, über benen |ebe<m<if
4tne fur{e^ tft nor aui einer ein{tgen 3<il< beflebenbe Srflarung befinbUcb^ ift S>a€ erflt SBIor ift
4an{ teer.gelaffen n^i^ben. £>ben «iif ber erflcn ^eite be< {wevten ^(oc^ flebet obiger SUeL 8eber
bemfelben fangt bie SSerfiening tti §&u<bflaben 9 an, ben id^ tibon be^ ber oorbergebenben 9ltt<gabe
tefcbrieben babe. STuf biefcr erffcn (feite flebet nocb ber {ur S^efcbid^te ber 6eintramt6 geborige
j£)oIif(bnftr. STuf ber Slücf feite biefe« S5iat« (Inb {meetr JE)or|fcbnitte ; tmb fb fleben ottf ben fofgenbm
!6(attern auf beQben leiten aOemal {n>een J^olift^ine. 9(uf ber erflen ^eife be« festen 9iat« (lebt
ein einziger mit ber Ueberffbrift: Conflonttfa gebar Faifer. fr {beriefen im h> iar. S>a< übrige ift
leer. Der ^oUftbnitt mtt ber ^obflin ^[obanna bat bie tieberfcbrift : 3ob<Mtne6 babfl^ wm aiif
IDyb. Stuf ber 24(len ^oUtafel ifl bie ^abriobl 1473 ebenfalls btfinbiict^. 2><i< gan)e SSerfgen be^
^ebet au^ 21 i^iattern ; fotg(t(f» bat baffelbe, toie bie trorbinangesetqte Iateinif<be äfu^gobe;^ $a j£>o(|#
Icbntite f obne ben Sinfangtfbucbflaben mit. {u reebnen. 2)affelbe bat feine 3(n{eige meber be< Z>ni^
efet^f nod^ be^ Srucfort^, ift aber vemmtbiicb oucb auö ber Saiiterif<beff Sruefere^ {u Ulm gefow^
mm. €!iti ejrt mptar oon biefer ®ettenbett ifl in ber ^cbfärfliic^en SBibKotbef {u Qitffpa4^«.
93O Tlfn: epfflef frattcift ^tttat^t wn großer ftdtffe^f einer fruweii
©rpfel gefjaiflttt. 3n gfoHow
Sollte ein ^eubani {ur oorbergebenben .€rein(;5t>elifi£^ Ueberfe^ung t^on 35occa3eit« beribnu
4en 95eibem fepn. SBcnigflen^ fcbcinet biefe^ ou^ htm Sinfanq {u erbeffeu/ melcbtr alfo (outer : €k>
i^ aber von flacti^ait t>t)b gecrtttf>er genuib^If^^^fft fb mottger frotDen geft^riben M>^f
mtb 9on Vainet gr5frern aber bie 0>rifel; i>on ber francifcue petrorc^a f<^rfber/ bo^ iw
j^^^ifi6 boccocit tmlf^ tu lactn/ i>ttb v^otf mir 90 laciti in tfttf<^ gebra^^t/ (\> bebftncft mk^
«ic mtbU(i<^y baef fle oudf by anbertt erlü<bt^ ftaxotn, toaxtn ^yflorien gefec)C tDerbe« Stf
Ül babec att4^ btcfe< Heine SGBertgen big einigen i£/emp(areti jener Steinl^boeliTctKn Ueberfe^u ni be#
linblii^
iOlttc 9(mtkt Ui fbrudid^H*
53
f MbQf^. 9. 9ifytMeitM Catalog. P. IL p. 127. 2>aff<ftc i^ tmc 12 91. fbrf , link |at ^p|(«
Mnim. Untec tcn ^[ai^cm 1472 »n^ 1478 »e((<ti 1104» iwo 3bi<dab(n «orfomnKn. -
«
fn ben iatin tonbe tf in ben buufc^en u. f tu. 3n %oüo.
IDiffe ptotbeutfi^e Ucbetfe|ttns# i^eld^f aa^ nur ii 9SL ftort ifl, fudrt VTmiiP bi SpicfliBi
bibliogr. 6. 187* otl.
^itfft du dtoman foK, toU Gordon de Percel in ber Bibliotbeque des Romans (aif, Mn einem
Jean d'Arras utfptmiU<b loteitiifc^ sefc^rtebeti/ unb nad^bec in iat frani&flf^e uberfeie t^orben
fcQn 3n bet le^tetn <Sptad)t Onb oerfc^iebene Vu^goben befannt/ bie oudi^ Clemwot in feiner Biblio-
tbeqae &c. T« L p. 135. an^rt. ^^ fetbfl befl^c eine in gr. 4. mit «^(ifc^niirten, bie (u £9cn i>0ii
Benoift Rigaud (1597) sebrncft morben i^, unb ben Sitcl bat: L'hiftoire de Melnfine fille du Roy
d'Albanie et de Dame Prefline reveue et mife en tneilleur langage que parcy deuant &c. ^n ber
SSorrebe »irb gemelbet, bag btefe ®ef4^icbte 1387/ ^f 93efebl 3obanni«, Ui Sobnö btt Shm«i Don
Sronfreic^ unb ^tti^i von Seerp unb b'Vuoergne gef^^rieben »orben fep. (It tntbiü biefelbe eigent^
Ii(^ eine fabelba^e @tiä)UbU be« ^nufei SuOdnan / bober fte aii^ 1500 pi ^atU unler bem £ite(
Hiftoire de LafiKoan , ou biftoire de Melafiue &c. gebdicf i mürbe. Wat biefe beutfc^e Ueberfe$tfn§
httvifif ^ diebt M ber Ueberfe^ec in ber 9?orrebe felbfl {u erfennen, ba tt ^eigt: fo bob id^ Jtfyfi^
tins ^^n IMnQOltinQt wn bern 06 ucbttant ein {u mol fele(ene t>nb g<ir munberlid^e frembe i^pfbric
funben, ben in francicfifcber fpcacbc t>n welfd^er {unge, bie aber ic^ {u biefl be< ebei?, mol aebornS
liercit mor^toff ntbolff t>p ^o4^berg :c. meine« ^nebige berrn iu tutfä^it {unge qm^t th tranfI<M
lirt u« f. m Z)er ^n^alt felbfl wirb ctieid!^ (u Einfang alfo ansefeigt: *"^a ouenturlidi^ butf) bmifä
"»tft wn einer frcumen genant tneluflttA bie ein merfepe onb bar {u ein geborne Eunigin »nb of
^ ben berg a mal on timen mj berfelbe bcrg lit in franfreidl^ onb mart bife metfe9e aRe famflag 00
be nabel bin abe ein grofTer langer murm ben fif ein balb gefi^nfle ma< , (Si fint oiidi^ oon ir gn>fff
mec^tige gef lec^e (omen oon hinigen furflen grcffen fri>en rittern oii fnec^ten ber noc^ fommen noc^
bttt bt> bifem tage ernampt lutte tiinige furzen greifen rifter onb fnec^t fint. IDo bp ma brifl^n mag,
bai bife maferoe bur<^ ir e;i^erien€{ bemifet ba< bie b^ftorie mor önb an ir fetber alfo ifL^ Z>a4
Hante ift 90 1B(. ^art. iBiattertablen , €uflo« unb Signaturen feblen. Die 4>ol|fcbnitCe finb {iem(((^
grob/ fc mie aucb bie Si^pei^. 3m ^dfxoatiif^tn Catalogo P. H. p. 55. n. 90. wltb ebenfalU eine
Unf<\aht, obne 3af)r in 4. angegeben* Stf mirb biefe« aber feine anbere fe9n, M bie unferlgc
iDa« $f ormat aber ift ficber ^olio. £)ie IBibliotbet be« ^ercn gteoifton^ratb. oon (Defek befi^t ei«
€;remplar. 3(^ befi^e eine 9fu«gabe 1577 8- {u 0tra#bttrs oon Cbti^Ati ffTAUcr gebr»((t, mit
^olifcffnitten.
96.) ^on iwttf fieS^abenben ^tnf^tn, Qvxiaio Wlb ttlCCttk, 3it
%oixo
3d> fe^e biefe« ^erfgen in bir<^(o9e, ber, obne Sfabr^ erfd^ienenen S^di^riften/ «nb biefe« be«me«
ietv «oeit i^ bie/ am €nbe befinblicfye 2^xiQi^l, für falfcb l^atte, mie Mf m^^tt iti^tn «oiOL e« ifl
63 baffetbe
99
•>
»>
54 C>lnt 9(ttteide Ui Trtndk^i^
tafftfbt tfne hmtfdit UeBetfei^ung einer Iafftiaf<^m ed)tift, bie bm TltntM 9ylü{tt< {ttm Sft#
fafcr <^at, fo mie bie Uebecfegung tN)n bem befannlen Hicoloue vcTn YDj^le betrübtet; in bef#
fen defammetten Ztamlationm ober Otfc^tngen/ @tra^b. 15 lo ioldftt aüd^ befinbltd^ ifL !Daf
loteinifctK Original tfl unter bem Sitel, Oparcalam de duobus amantibas befannt. 23ie bcrfc^iebenea
Sbi^aben fubrei i$re)^cag im Adparat litter. V. 11. ®. 889« u. f. unb J^ttv Z)eni$ in ben S^erh».
ber ®areaifd!^en Q5ibliotbef 9. 192. u. f. an, tbo er eine obne 3abr attdf&brlicl^ befc^reibt. SBir bo^
ben olfp nidj^e n6tbig, uni totittt hdbtff auffubalten, nur biefe< muffen mir bemerfen , bog ein <ieb€<#
l^anbel, ben fta9fer Sigmunbtf hantier, Cafp<ir @^Udf^ mit einem oorne^men Scoueniimmer ju ^ie^
na^e^^obtf ben ®toff baju segeben l^aben foU. X>uUi beutfcbe aBerfgeu/ meld^e^ 37 S(<uter flarf,
unb mit 20 4)olif(^nitten weiten ift, toeber ^eitenioblen / nodl^Suflo^, no(b Stflnaturen bat, fdnst,
l^ne£itel/ QUiä^ mit einer S^orrebe« ober Debication ber ^eriogin oon £>eflreid!^ unb Stardgrdoiit
bon 9^en Satbarina an. Ueber biefer S^orrebe, toü(bt oon <£f linken auf ^flomic^i 1462 botirt tf^
(leitet ein JE)oltf(f^hitt. IDann folgt ein Srief be< fAtnta« m ben SJ^arianutf ^ocinutf, bem berfelbc
biefetf opnfealuffl {ufc^rieb ; unb bann bat opufculom felbft 3u (Snbe betft ti : @eben {u SS^ett
qutnlo nono 3ulij. 9(nno. ^.cccc^pij. ^er 3Mbum, bag biefe Uebetfe(}ung im 2cS>t 1477 {n
tDieti gebrückt n^orben fep, mar leidet (u mtberlegen, ^an burfte nur bie tlnterfc^rift btt X>riginal<
onfef^eU/ mo ti autfbridflic^ bei§t: Ex Vieona qointo nonas Julia« millefimo ^nadrigentefimo
qnartD (1444) fo tonnte man merteu/ ba§ SS^ten ben ^rucferort nic^t bebeuten tönne. Sag man
aber autf 1444 in ber beutf<^en Ueberfe^ung 1477 gemad^t (>at, gefdinib mobl nidj^t mit fBorfa^, um
tai ^ru(fer|abr an{U{eigeni fonbern e< mar gemi< ein fBerfeben. JS)err (gemeiner bat biefe 9(u^
gäbe in ben Stad^r. wn ber Stegen^burgifdi^. Stabtbi^Uot^ ®. 47. befc^rieben. 3n ber iCbticri^
f^m 9tb(iot(K( btfinM ^ ebenfaO« ein ejcenvtar.
97O 95om hä) ber Jetten ewetift^afft Itt Ke6. Ttm €nbe: grfe$
Steugtie'. SnCluart.
SDiefe Heine ®d|^rifi W eigentltdi^ gar feinen SiteL Sie ifl aber ni4t< anbete, oU^e beuffl^
Ueberfe^ung be< CVI 9$rief< htiTUntM&OoiM, nacl^mattgen $abM ^^U b^< (mepten an nicolou«
YDartettberger de remedio amoris. 2>er Ueberfe^er/ ber flt^ ntcolott« t>Oti tO)^le Ctatfibreibet
{tt (Sglingen nennet r berftrtigte biefe beutft^e Solmetfcfmng/ ber ^aÜ>ilMr ber Qiemablin 4)ertos
Snbrec^t« oon jDeflerid^ {a gefallen, meldi^er er (le audi^ iugeeignet bat. Z>ie]ie Sue^ming, ober aSer»
tebe, bie brep i&ldtter ftarf ift, (lebet t>oran, unb in betfelben mirb ber ^dt be< uberfef^ten 95riefe<
mit obigen SSorten angeteigt, bie mir flatt btt feblenben £iteU «n bie 6pit|e biefe« tSrtitfel« babett
fegen moOen. Ser SBrief felbft betragt 8 1/2 SBfat; ba< gan{e SSerfgen aber mit ber SSorrebe
II 1/2 fdU Saf iri« Cretignet einer ber crflen numbergiftf^en ^udl^bruifet; gemefen fe9, ifl betanitf.
SDie £9pen (Inb bie ne^i(^en, bie er |u (Sifb« ^d^tifu jDb einem SRanne fe9 tu nemen ic gebrauch
bot. ein e^remplar ifi in ber ehemaligen 8oIserifcbeti Sibliotbet alK^et.
980 ^e nad^ «ofget ein gor fc^6tt Qxmit t)nb f^tflott aui beit StfdM^
ten ber 9i6mer/ in melie^er ^fflori t>nb €rott{f man ftnbet gar ^it
fe^bner bnb nuffte^er f irempel bie gor iafiUdfy ettb furimeiltd i^^^^tn
itim. 3n5o«o.
£>i<feJ
jCIN^
SS
Sbkfi€^^\nhtMU^^1tüu^ iit unter hm tütl, jbie fieben weifen ITTeHier/ tihttUt%ay(ft
PMctotiM httamttt, otf unter bcm $<0eitt»artigen. Skan mu§ e^ mdf ni^t mit einem onbern/ ba< un#
icr ben Sitri ®eifai Secmononim (tfie<K unter bem^o^r 1489) befannt ifl, Vermengen. X)ie degenuMlrtisc
Sluiicbt tft ¥^n {»erm (Semeiner in feinen VM^tiätttn ac (9- 185. angeteigt. 6ie ifl 38 ^l flart
«IIb ^ JEroftf^initte. Unter teil Sauren i473« 1478. tverbeu n>ieber(»o(te Sfu^agen ongeieidt t^erbem
99O &n iitpU^ ^ft9Xi ^tub mt^tit ton tits tmfmtultm. 3ii
£lu(utf.
3(t 2 1/2 S5o0en ftarf. SDie (e(^en 1 1/2 Seiten (Inb (eer. jObi^er Sitel fleM in einer Seite
ober einem ^liSfbtii», m\^ bie «$>e(btn biefer &tfd)idfUf bie Stau be< Stmbrofiu^, eine^ Sauf#
mami t»on Qenap (®enua) im {)amif(6/ aber mit weibUdj^en S(op^u$ t^orfleOet. Siner wn beit
0ier Saufleuten ^icnd nemli<6 eine Wtttt mit bem SCmbrofhi« ein/ ba§ er fU^ getraue in feiner fSbtiM
fenfteit fein (Sbwtib iu i>erfu(^ren. €r reifete au«^ »irfli«^ (u ü>t, btftcifyl (le, feierte mieber {um
IKmbroflutf , unb machte i&,m n>ei§, bag er feinen gmecf erreichet f^abe. Diefer reifet nac^ {>aufe,
unb n>ia fein Sßeib umbringen logen« Der Snec^it, ber f!e lobten foR/ lagt (IcÜ^ bereben/ fle UUn {u
laffen/ loorauf (It, in mannti^er Stleibung eine Steife über ba^ (Keer mac^t, }u grogen Staren
fommt/ unb enblic^ mit il^rem ^mn xoMtv i^ereinigt n>irb, nac^bem ber Setrufler üorl^er mdf !Ber#
Uenfl. geilraft morben ift. X)tefe« aSerfsen ifl mit i9*m($t gan) fc^Iec^iten <S>olsf($nitten gelieret.
SermutbU(^ ifi fold^e« noc^ Dor 1500 sebrucft tvorbem 34» befite e« felbjl. Unter bem 3a(»re 1498
u^irb eine iRurnberdi{:be Sbtlgobe angejeiBt n^erben.
lOoO ^^* hu<fy^\ifbii t>on t>ec liel^e ju enoerben^ aucfi bfe ne6e it^w
fi)mtiptn qH boctov ^ortlteb bon fatem {U teutft^ deprac^t ^at
burc^ bett t>iib gefc^efte eine« furflen bon Oetlerre^c^« 3ii
$olto.
Ck^elbwn
^_^ ,_ , .. _,. , „ . ,, . : wr Quirini lihr« d« opt.
icript cdit. p. 33. an. ®ie fott mit gefcbnittten SBucbfloben sebructt fe9m (Sine onbere aiu<8abe id
«Met bem 3abre 1482 angefibrt tnotUn.
loiO €itt tbifpli tinei guteti bnb auc^ bogen iXabtfi^ragi btefer ftBeft»
3« Ouott
Siefe« eebiibt bat au(b *€>oI{fcbnitte. ^ Uffmbiube Cttalog. P« II. App. p. 71.
»
102.) ^^09 ttiid^tt @t4nb/ sati) fmimtti^ iu refen. 3n tUtatt.
XMcfe Skinidf (U »ict in Ditalog. bibL Schwarz P. IL p. 979. «nseteigt.
f
103.^ Ctot^o movaltjTitmtdi 3n€tuarf.
!3il ni(bt anber« aM eine, mit einer beutfcben gereimten Ueberfe^und begleitete 9(u^abe «ün ben
Difticbis Catonis. 3^te Ueberfe^und flimmt n^&rtlicb mit berienigen überein, bie icb unter ben 3abre
1492 anieigen werbe. 3Iucb i|l bie (finridi^tung bie nemlicbe. jObiger £itel fielet attein auf ber erflen
etUt bti erfien i5lat«. 31uf ber SXücffeite i(l ein <$>oIiftbnitt, ber einen £ebrer auf feinem £e(»rfhi(^I
nebjl
i6 ölnt ^nieide UilbtnäiAltt
nthft ehtignt nnfer bemfelBen fiffenben Cd^iUtn t>cr(if Ott. Slitf ber tn>^9fen ^eRe f<&t4f t>ü# fterf^
gen fogleict^ mil bem gmobtiUdS^en Singang: Cum atitfmdv«rt»rem &c atu 3ft i6 fBL (tart 3(^
l^fl^e fk fefbfL ^etc ^etbegget/ be« tagH<^en 9Uitb« unb 3ttnfmKtfter tn 3ui^d^ t^n^ftt no4 eine
teutfdS^ lateintfd^e ibni^abt, ebne Sfnteige bed ^^tt, bk aber am 9nbe hat ^tlibtn tTKc^oel 5^^
rer6 / iBuc^brucf et« t^ 33afel bot. eben berfelbe (>efi$t nccb eine blo« ^emfc^e Ueberf c$un^ , bit
^Iter ifl, cAi bte ^ran&if<^e« 9te fangt an: iCe ti>a0 ein meiflet mol e^ant ^etr f oto wae er
Senam« X><efe Stu^gabe ^^hhri, md^ biefe« tviicbigen ®etebrteii ttiinuni^ utifittnig {u ben ertlen,
n)abrf(^einlic^^tratf bürget £)tu(fen. Obtn, t\^ ber Se/t anfangt/ fltktttim in 4>oli gefi^ntitcnc
Signete.
104O 'itabicfö morum wmtfJafem compferten«. dnOuort
X>biger Site! ftebt auf bem erften IBlat. SDann folgen auf 5 i/4 9- ^7 lateintfdi^e ^fHdl^a iMm
einem mir unbetanntenlOerfager/ mit etaet auf )ebe<£)iflt<!bon unmittebar folgenben beucfc^n Ueber^
fegung in Werfen , bie aOeieit «ier 3eUen autfmadirt. Jöai erfle beigt : aSoribu< et 9ita quifftti« tmtt
effe facetu« Entente Dibeat(|iie legat prefencia letu<. Datf le^te: tempore felid multoj numerabitf
amice< Sempera fit fmtint nubtla folu« eri«. Den iSefc^Iufi vmdjt : £)mb{u< tn Slufticum/ unb €ae»
men iRobtIlum queflionum SRagiftri ^cbanitf fabri be merbea. €« fc^etnet bat gante eine Stac^a^
mung een ben befannten ^Difti^i« Satonit |u fv^n, motu in ber f^olge/ unter bem 3a^re 1509 ein
ron SebaiHon ^ronb beutfidS^ uberfe^tetf Supplement oorfommen n>irb. aStetUld^ t&fyan m^ Me
8egenn>drttgen wn t^m i^er. ^at ganje SBerfgen betragt 8 Blatter.
105«) 3>oca6ufartum fattito getmanicatti. 3ti ^oHo»
8Mrb wn {>errn i)eni0 in ben ^txttü. ber @areaif<6en Sibliot^. S. 197. «ngefftfKt unb fee#
(ij^rieben. 3(t 138 ®l. flarf^ ot>ne Sitel/ €uflo«/ S^ignatur unb 6eitenta(^l unb ft^Ki^et fr&bieicig
mit* (BMtJ}ftt Satner« ^rege {u Sugfpurg c^efommen {u fepn, ^en Vnfang mad^ auf bre9 ffeite»
Jlegiflnim i>ocabiilarii fequeiiti«. tut Nomine et be bioerfii membri« fti eo e|:i(feiieibM
II. 1- te. £)iefe6 beutfd^ lotetnifcbe SSotterbuc^ fcOt^ alfe jugleitt^ «ta SXeaflejticon (t9n, au< bem jß
fe^enifl, n>ie elenb tt bamaW um ben Unterricht ber Slugenb mftfTe autgefefren bobeti* Unter beii
3abren 1478* unb 1480. merben nod^ ein paar berglei^en 9ß6rf ecb&c^er ongeieigt n>erbeti. - pttt
®emettter {eiget in feinen X%<^ti^tm 9. 288. n. 313. ebenfaltt ein^ t\>nt 9n|etge be< ^ahtt imb
X)rre< gebrncfce« lateintfA beutfc^etf aB6rterbu((^# unter bem Xitel Vocabolatias incipieiig tentuaicum
•Ute latinum 4. an, fo.282 ^u ftart ift Oh ti bat ntmU(^i Pber ein onbere^fep, tvätbe bie
Serglescbung bepber i>a(b (dj^ren.
«Nt
57
^^z
3a6r MCCCCLXTL
Unter ben crfieti/ ju tTTayn) ^^bnitften Sucftertt/ toirb attd^ tiefe / bermutblfc^ raic g<in{ffehtf
dbrift ongefubtt,* bie icb bober aucb nicbt babe äbergeben tDeaen. SRan fannte fle bWbet oui Atlys
rnamie 6peirertfc^* C|>rottiF/ mo tt ® 937. beigt: Sburf&rfl ^Dietbet {u 93(aittt fcbretbet (^i:>itn*
fiod nocb Satate 1462) an einen Slatb bec (^tan^pe^er, in feiner sereci^ten 9acbe n>tber ®raf 3(bolf
t»on SRaffo» umb^iBepflanb : uberfcbicft baneben eine Sffentltct^e, vom tvfktn Ztuätt $u XtUynt^
^tttudtt @(^rtfft tt. f. ». (Srfl neuerlid^ bat JE)err Wftrbtweitif in feiner Bibliotheca Moguntii»
€• 80. biefer Stbtxftf bie rnobl »eiter ni(bt</ al^^ein 9^atent gemefen fepn ma^^ ebenfolltf
gebacbt # iinb out einer JE)anbfcbrift bemerf et , bag Jol^cmn ®ttttenl>etg ber ©rüder bcrfelben ge*
»efen (et), ©er ^cblug hii%t : ®eben }u <$64^fl untet imfern uffgebrudfcen inficgel am ^icn^
flog tuu^ bem Sotitog J^aetare anno 2)0mini 1462.
3a^t MCCCCLXIX.
ftO SSocatttlörtuö fattno teutoniciig. 7(m €?nbe: ^refen« i^oc opufftt#
(um noR fltli <iut pene fuffrogto feb no\)a artt^ctofaque tti\)enctoite
quabam ab eufebtam bef Inbuf^rte per 97tCDlaum fJ3e(btermün$e
in (Sltt)tl e(l confummatum fub anno ^otnini iplctcci)rt> tpfo bte
fonctt SSomTactf/ qui futt qutnta bte menftd 3umi. 3n0uart.
{(ur batf ©afepn biefer (Sebenbeit Ifi nTeermattn Surge, beut fi^ 3acob :&ryant I7S9 iui'
ber ff ttnberlanbif(^en 95ibliotbet aetei^et bat. ®. beffen Origin. typogr. P. II. p. 95. 96 n. g*
eben biefer ®elebrte melbet bafelbfl^ ba§ bie ^9pen mit bem, 1460 {u tTUiti}^ gebrucften Cat^oUcoii
ubereinfHmmen^ moraut er ben ^<blxi% macbt, ba§ biefer aSoc^bulariutf mit eben ben ^utenbersif^cQ
S9P^ flebnicft morben fep, bie Cotirab tgomeri/ Spnbicud {u SRa^ns, (Stttenberge guter jfteunb,
tiad^ beffen £ob 146S/ oM fein €i0ent(^um jur&cf genommen bot. <5. :R6&ler6 ie|>remrettmi9 Jo^
<B^uttenberg0 ®. 39- u* ®* loi. u. f. tSomeri/ ber fUb gegen ben erjbifcbof 3(bolp^ anbeif4i0
madigen mufle, ben @u(tcnberqifcben Drucferapporot ni<6t aufferbatb 9)(aQn) {u bectaufen^ uberlieg
foldS^en bem nicolmte A3ec&cermftnQe^ ber in ber bena#arten fftabt i^ltt^il (oucb Stfe(b) eine
S)rucfere9 errichtete. (£i ifi biefer Sccabulariu« gr&flentbeitg aug bem oorbin gebacbten Catbolicoti
fienommen. 3ebe ffeite entbalt ss Seilen, ©ag bog SSertgen feinen eigenen Zitel babe, ifi leicht (tt
tracl^ten. Unter ben 3abren 1472. u. i477. n>erben t^ieberbolte 8(u<gaben ongefeigt werben«
Sajr MccccLXX.
3O' t>it 95t6el ber 2ltmem ^m Cnbe: 1 470. 3« ^otio.
SDiefeg ^nd) cje^ocet mit unter bie erfien jDenfmdler ber 95ud^bni<ferhinfl. 3<^ werbe; ebe i4
^0n biefer, mit einem beutfc^^en %tft «erfef^enen 9(uggabe, bog nfitt^tgfie bemerfe, 9on bem SBerfe uber#
58
3«5t i47o<
J>anpt eine htr^e 3^a(&ridE^i sebett; n^obeo idf mic^ t^crt&dUc^ ber SlA^rid^fen (ebienen mtU, hk ttnf
JE)err üon ^ttntdtnf tbeittf in feinen V7a^ti(^ten t^on ;RfittfUem tc« £1^. 2. C 117* u. f, tbeitf
in ber Id^e generale &c. ®. 292. u. f. gegeben b<^t, »eil biefeibeu bo4^i bie aujfubtUcbflen fomobif
diö griinblicbflen flnb. eigentlich befkbet bagelbe au* Diectig ^oUfc^niKen, ober Stauern in ^itto,
bie nur auf einer €^cite, unb {mar alfc gebnicft flnb, bag afieieit {wo gebrucfte Seiten gegen einan#
ber über fteben, unb bann tlvo Seiten toei§ (Inb, toelcbe, wenn Hc {ufammengeHebt lüerben, t»le be9
einigen Sjrempiaren gefcbeben ifl, aMbann niir ein SBIat mtmad^n, fp, bog timtfltht, aU ob bie
93(atter auf be^ben Seiten gebrucft »dren. Sie Cinricbtung biefec ^olttafeln, ober ^o({fcbnt(te ifi
biefe, bag in ber ^ittt aUeieit brei| bifiorifcbe fBor(le(bingen angebrad^t finb. S>ie SDtittlere tfl oti^
ber ®efc^t($te 3efu genommen; oon ber fBerfunbigung tD^ariae an, bii auf ba^ ^fingflfefl i« — 35.
bie übrigen 5/ nemlicb oon 36 bi^ 40, (tnb bie Krönung SSariae; tiai iungfle ©erlebt, bie ^6ae', bie
emige Seltgfeit, bie ;^r5nung ober ber £obn ber Seligen nacb biefem £eben. T>it bepben SSorfleOum
gen rec^ttf unb lintt, finb eigentlich» 93orbilber unb au^ bem alten ^eftament genommen ; fo ifl gleich»
auf ber erficn Safel be9 ber Sßertünbigung 9)7aria, recbt« Soa mit ber Scblange, unb linM Gibeon
aln^cbilbet. jDbcn, über ber mittlem ^auptoorfleflung , fieben atlejett {»cq SBruflbilber ; unb eben fo
finb untf'r berfelben »ieber ivo^tt) iSruflbilber angebracht, melcbe ^^ropheten^ ober Banner au^ ber beiL
Schrift mit bepgefegten 9?amen oorfletten. SlJeben bcn obern be^ben Sruflbilbern ifl ber leere 9iaum
rcci^t^ unb Itnf^ mit bem lateinifc^en ?e;rt autf gefußt, voc bie barontcr flebenbe Slbbilbung mit SBoc«
tcn aui ber SSibel befcbrieben mirb. S(n ben oier SSruflbilbern bangen unten oier fliegenbe Settel,
auf benen aaejcit eine, auf bie S^orfteßung paffenbe fürte SteOe ani ber Schrift fiebet. Sog allemal
berienige beilige Scbciftfteller, oon bem bie angebrachte SteSe berrubret, abgebilbet morben fe9^ bot ^r.
0. ^einecfen nic^t bemertet. ©aber lommt e« aber aucb, bag einerlei ^erfon, ^ €• Daoib, 6ftec« ab#
gebtlbet n)trb. Unter ben brep {»auptoorfledungen fiebet adeieit eine gereimte lateinifcbe SrHdrung;
{. i5..auf ber erflen Safel, unter ber 9}ertünbigung ^atiat flebt: \>itQ0 falutatur itmupca map
ttett6 groutbatttr; unter ber Soa: l^tpera t^im perbic fltie t>t porseme puella; unter ®ibeon:
rote mabec t>ella6 pluviam fUic ariba tellue« 3f^be Jg>olttafel ifl oben, {wifcben ben be^btn 9$nif&
bilbem, mit einem IBuc^fiaben bcieicbnet, unb jmar iwepmal oon 91 bi^ S). 9(u0 biefen oier^ig ^oli*
lafcln beflebet alfo bo« ganje ffierf , ba« h>eber Sitel, noc^> irgenb eine anbere Sfnjeige bat. ©er Zu
fei aber, nemlicb Biblia ptuperam , :8tbelber3(nneti/ ben man biefem 9Berfe gegeben b«t, fcbeinet
fcbon alt {u fet^n. ©enn i<b beftffe eine ^anbfcbrift, bie um 1430 gefcbtieben morben ifl, tinb unter
bem Sitel: IDibel ber ^rmett Aber bae Hem ?Ceflament/ einen furjen 9(u«(ug bei! fR. Sefi. ene^
bdlt. ©ag man mit unfrer Bibiia pauperom , nicbt nur ben 3(rmen , bie 04 teine gan{ gefcbriebene
gjlbel anfcbaffen lonnten, fonbcm ben Eapen uberbaupt babe iu ^ulfe fommen »oBeii, um ibnen
einen 35egrlf oon ber SBlbel unb bereif 3nbalt bepjubringen, fcbeinet »obl ganj geml« {u fe^n. aSon
biefem aUerte mit bem lateinifcben Sejrt fennet man breperlep ausgaben: itott), welcbe 40 ^oljtafelit
babcn, unb bie fcbmer oon dnanbei: ju unterfcbeiben flnb; unb eine tivittc bie 10 Sldtter unb alfo aud^
jebcn ^olsfcbnitte mebr bat. ©ag comptete gjcemplare auferfl fetten unb nur in ben oorjuglicWtctt
SiWtotbefen anpitreff en flnb , tfl leicbt ju eracbten, aber aucb cui ben 9?acbricbten be< J&errn ooit
^einecfen abjunebraen. ©er fei. qjrofegor Sc^worj in SÄItborf befag einige Safefn, bie unter bena
Sitet Tabula« quaedam Speculi Salyationis humanae im Catalogo P. 11. p. ig. angefubrt flnb. Sie
gebSrtcn aber n1cbt {u bem Speculo , fonbern ju ber Bibiia pauperum. SWon finbet aber öfter, ba§
begbe aBeete mlteinanber oermenget »erben. 3c^ beflfte ebenfaW |W0 Safeln, unb jwar eben biejeni*
gen , »elcbe Sc^^warseu feblten.
SDoc^
3ö5t 1470. 5^
S)0(( biefe^ mitb {uc Stimini9 bkfe^ SSert e« überbauet Qtmt defa^t feQit. SBic tommeti nun {u
ttt gedenmartigen Sfu^aabe, mic bem ^eutfc^cn ICe):t* 9(u4 bc9 becfelbcn flnb bie 4)olitafe(n auf
einer Seite bc<9)apiertfab9ebru(ff»orbcn, fo ba§ bie SBlattet ebenfalU {ufammät geflebet merbcn
f 6nnem SDie 0efcbi4^ten itnb SorfieOunsen flnb bncdi^debenb« mit ber lattinifd^ eineclep ; nur fmb
fit mbtti detei((^net unbüttfoefilbtet. €in mefentlidKr Unterfid^ieb i(l in 9(nfebund U« %tfUi {u bt*
merfen. X)iefer ifl bier beutfdS^. £>ie ffteOen au« ber SBibel, bie in ber laiefnlfcben, oben, neben bcn
hti^btn Obern SBruftbilbern (leben, ftnbet man ^ier unter ben bepben untern 9)ruflbilbern in (roo 6o<
lumnen; biefenigen Steaen, bie in ber (ateinifcben auf t>ier fftesehben Settdn flunben, (leben bier in
t^ier Selbem. Sme^ berfelben (Inb oben be^ ben bepben 99ruflbi(bern , unb bie anbern {mep, Ut) ben
be9ben untern, ^ie gereimte iatetntfcbe SrHarung ifl nicbt uberfeget morben. !Be9 ben SSruflbtlDern
(leben bie Slamen beutfc^. ^ai gante betragt audb 40 Qlatter, bie unten mit Sucbflaben ftgnirt
flnb. Da« le^te SBiat ifl gan{ unten auf ber linlep (Eolumne mit beni Seieben be« unbefanntei^ ^orm*
fcbneiber«, unb mit ber 3abr{abl 1470 beieicbnet. JE)err oon ^eiitiedfeti bcfcbrieb in ber Vlad)vid)t
von ^önfUern ®. 147* ein Sjtemi^Iar, ba« nUr au« 11 93ogcn ober 22 SSIattern beflunbe. 3n ^cr
Idäe generale aber (?. 323, wirb ein comptete« ffjremplar befcbrieben. SJcn blefer 2tu«gabe icfige
tib f^lbfl 14 mobibebaltene SJ51atter. fßtt) biefer ®elegenbeit toUl ic^ fogleidS» eine {»»epte 9(u^gabe oon
1475, au« be« J£)errn oon {)eine(fen Id^e g^n^rale p, 236. anfubren. Sfuc^ biefe entbalt 40 SBIattcr,
iDie gan{e Sinrid^tung f ommt mit ber oorbergebenben überein , nur f(beinen bie J^olifcbnitte oon einem
anbern Sl^eifler gemacht {u fepn. 9(m (fnbe, ouf ber Solumne linfer Jg>anb, befinbet (leb ba« S^id^^n
be« ^ormfdbneiber« , ba« au« jmeen nebeneinanber (lebenben (?dl^ilben beflebet, mit ber ^abr^abl
147s. 3n ber oortreflicben SJibliotbef be« J£)errn ©ebeimenratb« von fallet atlbier befinbet flcb ein
complete« Cycmplar. SDocb beflebet in bemfelben ba« Seiten be« gormfdl^nelber« nur au« einem ein*
ligen Sc^ilb. Sine britte S(u«gabe, bie aber nur 26 Safein bat, unb fitt^ mit ber JE)immelfart(»
€brifli enbtget, fubrt Jpm oon iStimdtn 1. a p. 328. an. 9lo(b eine 9(u«gabe ifl mir oon einem ge#
neigten @Jnner befannt gemadj^t worben. S)iefe(be bat ebenfaO« 40 Safein; am, Snbe aber flehet
ta« 2^t 1477. Sie ifl in ber ^erjoglic^en SBibliot^et {u ttWningtn beftnbli^.
4^ iDtf« til ber Stflanud f u tutfc^ \)nb ottt tjt^X^ wott gf^t atnett
' Sag. 7(m €nt)e: ll>(f«^at getrucFt ©tut^erud $atne( t>on iKeut#
Kngen f u ^Ugfpwg. 501 cccdjrjc jar. 3n5<>tto-
DIefe« töc^ feltene (gturf bat ^err SPibliotbefar eceigenbarger in bec c^urfurflUd^ett »ibfio*
t\A {tt m&ti(^(n entbecf t. @. beffen X>erfu<^ wn ber «ntile^^wng Mefcr »ibUor|>ef ®. 45-
ig« fuOet biefer Äolenber j»ar nur ein 55lat in Olegalfolio. 3nbefTen ifl berfelbe/ al« ber erfle, bi«#
|>er befannt gemorbenr gebrurfte Salenber, ungemein f*d$bar unb merf»urbig. 5Bon bem SBorte
<Cffiatitt0, eigentticb (Uflo ^ Cfantte, finbet nian au«fubrlid^e Slac^ric^t in ben ^ann5oer. gel. SIriieigen
1751. ®t. 19. g« beflebet biefer (tljloO<*««« eigentlieb ou* jwep ^ejrametern auf (eben SRonat,
Me blo« oon (Kolben unb nitbt« bebeutenben SBirtem jufammengefe^t flnb, bie aber bo4^ bie erflen
<»i)lben ber be»egü*en Sefle barlegen, bie auf feben Sag be« «Ronat« fallen, unb j»ar fo, X>(x% bie
<5^0lbe aßejeit in ber 3abl berfelben, in ben tBerfen bie 8abl be« a»onat«tage« anjeigt, auf »rieben
hai ??efl fdat. melanc^t^on bat ben alten (riflo^3Antt« oerbe§ert unb flalt ber bi«berigen bar^
6arif*en, foid^e Serfe o'erfertiget , bie bo* einen ÜRenfcbenoerflanb baben. ©0* %^^^ er nur bie oor*
nc*m(lcn gcfle (hineinbringen ttnnen. £)bige 3<*ria^>l flebt nac^ bemleftten Sag be« Sffiintermonat«.
6o
34r 147»
Sä]^ mcccclxxi.
ium erteil \[>oti bem Ktben ^ettti itnb ^fengef @ant ^i^a^tU
Zm €nbe; ®(brt«ft \>on mir ®Mero gotner gebereft aui fUtuü
ftttgeti/ loonent cju ^htgfptKg« ^m ^e9tad für ©^monfö \)nb
3ube. Ttfe mart gaft \)on ber gepurt €H(Ji iaufenf ^itv^unUxt t>nb
in bem efrt \)nb fiebenejigfflen Sare. 3n gt. gfolto^
ifeo n^tcb btefet irfie t^eil/ eine^; in ber golgc ifuti aufdeUgten S5ud(>«, in (B^jeM 9Secfto.
P» L ^. 6o, unb in ©(^wacjene Catalogo P. IL p, 78. onoefu^^rt, oljne bag unt eine nähere SBe#
ji^relbuns babon mitsetbeilee micb. ^e ^üli^tn felb(l, {Inb^ In {>cli gefc^nttten^ taltii befinblic^;
imb biefe JE)o(|fd&nitte finb {om SMI fe^t pogierUi^. £)ec Sommer , ober {meQte Streit erfc^ien beo
eben biefem sSructer in bem fel^enben t472jlen ^obt. SBec biefe (Sammlung elsentlicf^ beranfialfet/
«ber bte Ueberfe^unQ beforget babe, nutb ic&merltcb befiimnu n^ecbcn fonnen. €tf tfl aber audb ein
fc^ec^er &ä)aU für un^f }ene £eute nicd^t {u fetrnen/ aui beten J£)irn folcb unfinnisej 3euc^/ ali
man in bicfen Se^enben finbetf tcmmen fonnte. 2)ie (d4»eclic^f?en fabeln unb Iffiunbec, bte bartnn
eria^it metben , unb motttit man bie aber^laubifc^e fSece^rnng bec oermetntUd^en «$>eiUgen, In jenen
finflern S^i^^^t unierflu^en n>D(tte, ivecben übrigen^ immer ein tcaurigetf S^enfmal bleiben/ n»ie tief
iber menfc^lccbe SSerflanb ^eral) ftnfen fann. "Jbai traucid<te ifl, ta^ berqfetc^en offenbare unb unter»
jicbamte {ugen in bie Srebiarien unb ^tffalen aufgenommen^ unb bem SSolte t^orgelefen n>urben/ unbalfo
einen tbtil bei iffentlicben @otrf ^bienfle^ autoiact^ten. <?o urlbeilen ntct^t nur ^cotejlonten Don biet
fen finbitcl^en fabeln/ fonbecn auc^ felbft oernänftige ^atboUcfcn oerabfc^euen biefelben mit aSlem
Stecf^te. (S* tÜlcelii SSortebe iu feinem Uagiologio fanftor. unb Baillet difcours for Thiftoire de Im
vie des Saints. @onberbar ifl ei inbeffen boc^ hü9 biefe beutfc^en Segenbenfammlungen/ ob (le qUvÖ^
ntebt M einmal gebrucft n>ucben/ nicaenbi , oxab nic^t einmabi/ meber in FabricU BibL gr. »e boc^
Vol. IX. bie melflen tebendbefcbceibunsen ber J^eilioen angeieigt n>ocben finb/ nocb in tDAl(^0 Biblio*
Hheck tbeolqgica ^gefubri merben. Sloi ^Aumgorteti giebt in ben Siadfv. oon einer {HiOif^n
iBibliotb. $b. ^ S. j35» u. f. oon bem ^^ummertbeil einige S}oti|. aSBir moden bier nur uberbaupt
«fn>a« tvenigei oott ber Sinricbtung biefei, (u feiner Bett fo beliebten SBerfei fagtn. ^affelbe ifl cc«
bentiiib in in^een Sbeife abgetbetlt, oon benen ber erfle, ber @ommet/ uiib ber {n^eQte ber tOmter^
t^eil genennet wirb , loenigftene (lebet in ber fcb^nen Sobergerifcben ^fuigabe üon 1488/ in »eltbem
böi ganje 2Berf in einem tortgebet, ber 3ommert[>eil Doran. Äeine oon ben »uigaben, bie Idft
fenne^ bat etne 95orrebe/ ober fbnfllge Slnjelge, Der igommertbett fangt mit bem 8eben be< 2(m^
ferofiti« an, unb fcbließet flcb mtt €an tDenbele feinem, oon toelcbem ber JBefcWuf «tf© tautet:
Sßun bieten mir ben liebe berre fant n>enbef , bai er oni$* omb got ertverb aOei ha$ pnt gat fcQ an
Ie9b örtb an fei tnb ba« er onfer furfrrecb fet) an onfem ie^flen jügcn. b; wir oon got npmmer ge«
fcbpben toerben. 'Slmen. 3n biefem Sbeil (lebet au* bai tcben ®. Sebalb6/ toelcbe« aber »on bem^
Jenigen r t)a« tOÄgenfefl in ber Coimnentat. de Civit Norimb. (5. 37. u. f. abbrucfen lagen ^ d«c#
fcbi^en ifl. iBefcn^er« mertourbig ifl e«, bag in biefer 2egenbe ber Slor Vlflmberge gan? aUtint
*ein beH. ©ebalb jugefcbrf Aen wirb. @o beigt e« unter anbem : Cfn ben jcyten al« fant @ebalt>
begraben warb / ba tt>a6 ee tintltyn Ding pmb nftreinbcrg. XXnn ifl bie flat erb6<^t, ge^
«r6ii vv» Attwit^igt, bM fy ^nft i^nb Ifl ein ^aubjl^^tt ^ed f^eyUgen r&mifcben rer<^e* r>n^
man
3*^1^ '471
6t
mm tiMbtt <A$ nuQ leiit ^a wb einbi 4I0 iveyfen ratt/ 4l6 yen^ert in hi lanb ba« ft^ tit^
ter i>ttb Pm^t tMi» onber fh na^ tr tt(|Kfn .u.'f. m (Der tX!lncertf>Hl fatigl ton l|«m lieben
l^ercen t)nb nr^engel fönt tfli^^ an. : SDaftn fpi«t ^\fvwwi ithm ftbv meUlauftto. £)en SSefc^Ing
»üc^t ba« Scben b€r f^tH i^frofbio. Um becec mille^^ ml^t ^MMd^t auf bie ^cbanfen tommen
mieten, dtf ob bkfe €^amadun0 4itie Ue&ei:fe$uQd4)onbe« 3ac*.t>e t>ov<igme Lombaräica hiftorin
tbtt mre« J^nenda wdce/ bemerfen totc^ bag fte oon becfelben dan| ab»etcbet. ^n be^ben finb {mar
bie Reuigen nadb X>rbnind bti Statenbei:^ ^eorbnet; bie (ateinifcbe Sammrun) aber ift in fünf, bie
bcitffd^e in {meen £bei{e getbeilet. Stnt^e @efid[^icbten ber J^etligen flnb in ber beutfcben Sammluns
westjelaffen werben, bie in ber lafeinifdS^en flehen J bagegen bat jene anbere^ bie in biefec fehlen.
i5e9be (limmenaud^ in SSnfebund Iti Xt]tUi nW mitetnanbei? ubetein/ bo (. (S. in ter beutfd^en, aOe
ftpmoio^ifcben unb ^etebrtejt Unterfud^unc^en meggelaffen morben f{nb. Sine «OaupKpteDe mag htt be
t^orastne 9Bert immer für ben beütfijben (Sammler gen^efen fe^n , bccb bebiente er flc^ ber f^re^bett,
feint fabeln nacb eichenen ®ef(!bmacC einjuricbten, in ber ^ofhun^ bag feine beutfcben Segenben eben
ba^ @(ikf macbenn>urben7 n>ie bie (atetnifcben. SemuitMicb fanb ber Sammler fd^on einen Quten
fBorrotb von folcben $$abeln , bie bin unb miber in ben $l6flern i>cn müfTi^en jFopfen , lufornmenge^
fc^rieben morben Ünb. @erne moOten n)lr einige 9(u<jttge au^ btefen Seginben lUfcnu SMiilt bie
iintf sefeftten ®rdnien erlauben un< biefe^ ni<$t.
60 ^^^ t>i>fto^P ^ti Stüni^t^ 9lpvolf>ntt v>on lattn ja teutfc^ ge»
mad)t ^at gerrucft ®ünt^erud Seiner t>on iHeotflngen |u %nsi^
X^lefe 3(tt<sabe full^rt ber n^urbtge Jfxrr $afl. JUnQttidf in ben neuen ^aä^tidftm {ur ^iäfft
«ib ntftnsf nnbe SB. I. (S. 179. au4 bem de Bare n. 3731. an. :Dte tlm^O^ iSibliotbef {u^ari« be«
iUitt bawn ein i?;remplar. (it if! biefe< ein tUnim ^^ Godefridi Viterbienf. latetnifcben SbroniC
SSemuitbUd^ bat (le eben fo, »te eine fpdtere t^bn 147^, J{n)Uft^nitte. 3(1 auct^ in ber €burfurfftt4eii
IBibltotbef lu 2i;&ncbm. ®. {»errn ^teigenbersenf Serfu^^ G. ig. lDa< Skrtgen Ifot frtnm ei#
«entließen Titel. jDbige 9S^»rte fteben am Snbe.
7.) ^^ W^rt jfc^ bfe CpftM ^«ttltfet ^etrortN uf Tarfn jetttif(f;t
^ema(!^t t)on einer tugentretc^en frpwen gef^et^en (^rtfelbtö / bte
iitnem ftintg burc^ fr tugenbretc^e merP xoiexooi f^e nfbet bon ge»
putt na« gemorc^eft warb. aDIc ^q( getrucft ®mt&erud 3<l^nec
»on iReutlmc;« $u ^lugfpOTfl nad^ crttlt geburf. 2R°€€€€°inr{^
jar. 3« 5öJ^^-
€ine afniflabe; obne 3[abr/ ifl bereit« oben S^. s^. angefitbre, iinb einige« 9on biefec Ueberfetims
l^emerft morben. Sie gegenmartige ifi in ber &futfwefkU i&ibU^ef |u 9{in(^ 6« -(kmi 0cci^
^ctibergcrf U(eparif4Kii atofu4^ 4(. ®« i&
\
«3
rwr
10 «^fe ^€6f (t^ an HS fummer t«tl ber ^etfii^ fttett t^iib cju bem
erfien \}Oit beirt (ie6fti f^e^ffgeti ktttfatii 2lm6rbfto bein '99Jfc|^of.
Tim €nbe: ©ebrucft tooii mfc @tttt{)ero ^tintt^ geboren aue
SXeutfhtgen wonenr (u ^ugfpnrg/ 'XmSO^cntag nac^ @ant3ir^
gen Xag/ aB man jaft "oon ber gepurt €nttt ^aufenit t>fer^um
berf unb in bem cjwe? t>nb (ibenjigilen 3are. 3" &*w.
V !3fi ber {H^epte £beil ber 0ben, unter bem ^abre 147 1, befd^riebenen Sfugfpurser Su^gabe ber io
senben ber ^eiUseo. (Bbic in ben >3ferfn). P. I. p. 60. fübrt (bldi^en ebenfalU am
9O ^te ^ebt f?c|> an bot! tem entfrtjt/ genommen t>nb gebogen aus
tt( pucf^ern n)^ t>nb t)on wem er geporn foU n>erben n. f m. ^ec
jung^attn^ prtffmolrr }^at Hi pu^ au nurenbcrg 1472« ä^
fBon.btefem äSerfgen uberbaupt, uitb tntfbefcnbere 9on biefer fHüi^ahe ift oben ®. 3, n. i, g}a(^
ttc^t gegeben morben. €in S^remplor befi^et bie J^ttioalidf ®oU»alfct^e SBibliotbef.
icO *&i^ 11^^ V)ofget bad Stegifler über bat bu^f genät @uma ^o^
|)änid 92ac(^ orbnung t>e& ü b c ic. Um 6^nbe : J^te ennbet fic^
©uma 3i>^^nt^/ ^^^ g^iogen i^ aug bem f^e^Itgen beeret buc^/
\>nb \)on latetn in Utotfi^ gemacht/ burd; ein f^oi^g^eferte mait
S^ruber f&nd}toii prebfger orbenö. 9ßnb bte ^at gerrucft 3^^
llänti 93dmler Hn fre^tag )oor ^i^atUi 3n ber Pe^fernct^en flat
Slugfpurg. Tlnno le. ^.cccc. \>ii in be. Ixp}. tau. ^rpUcit
, ,, @uma ^o^antd Xran^lata be fatino in t>ofgare. muftum ^iiü6 p
regenttbud curom ata2|. clertctö fimpHcrbp 9lec non (aoctd. i)i}l fe
tnformare pfit fn btuerfld caftbud occurrentfbud tc. 3n ^oftp.
Sen Sfnfans nia^^t ntit obiger Ueberfdbrlft toi Stegifler/ n>elc(^e< 13 95Itoer flarf ift ^ann
folge ein J^liid^nitt, mlä^tt bie 3)taria mit bem SfefnSfinb oorfleOet. SBor ber Gumma felbft flebe
ein ^rologug beS Uibttftiitti, ber (Id^ auf ber {>dlfte ber diucf feite Ui erflen i5(atö enbiget, morauf
fogleicb tat SBerf felbfl anfangt. ^Do^ ganje betragt, obne bie erfl angeieigten 14 fdlatttt, in aOen
26oS5iatter. J)en ßefd^lu§ mac^t obige Unterfcbrtft. ®eiteniablen , €ufio0/ (Signaturen febleit
burc(»gebenb^. Die bepben 9(nfang^bud^flaben Ui $ro(oguä unb ber (Summa finb {>oIifcbnitte. 3^
ben übrigen grbfiern ifl $la$ geladen morben. 2)aS gan^e 9Serf ifl mit fortlaujfenben 3eUen gebrucfc
9(n biefer Gumma, ober SafuiflicE baben eigentlid^ {meen ®elebrte a|i^ bem XIV. unb XV. 3abr^
bunbert 9(ntftei(. 2)en JE>auptflof gab ba{u bie Sumina Confeflbram (ConFeffioiiarionim) bej Jo^
^iinnee 4Leccor , ober l]fo^amie6 Ceutonicue , au4^ Jofyannc^ oon Suyhnvg , metd^er 9on ^€9*
bürg geburtig mar, unb bafelbfl {u (£nbe be^ isten ^at^rbunbertS in ben Dominifancrorben trat, aad^
bafclbfl 13 14 flarb. dt (egte M bauptfac^Iic^ auf bte Safuiflicf unb auf bie SrHarung ber toiäfti»*
fi^n ©en^iffen^faSe {um Unterricht ber SSeicf^tpater, baber er ben Sunamen Leftor erbielte. £)iefe«
* <aat
J
I
I
fidt (Qtf€tff' in Script oü. prkedic. T. I. p. 533. m aud^ feine tl6riflcn ^f(|rif)en^ (ind<ffiEit( mfd^etf»
9ini tiefer Sammft, ober Burnm htv ISeic^tiser M nun ein anberer auf bem ^rebiserorben, 'nem#
U(b ber iBruber :&er4^toI^ («ermutbUcf^ ber J&tt^l^m itt CTTat6ber4^/ ben (SUietif 1. e. @. 8ii.
nn^efubreO biefe Summ üutiticstn, in ba« beutfc^e uberfe|et, unb md) bem 9(. b. c. etnsertc^ter.
Senn fie fingt mit 3(bla# on^ unb enbi^et fic^ niit 3ont/ ^i^eifeU ^erc^tolb nennet in ber SBctf
übe ben etgentUcben SSerfafer, ben n^irbig «Ce^meifler^o^amied von ^rej^butS/ t>on f!4^ felbfi aber
fügt er/ bat er btefe 3(rbet(, ßc^ {ur 9)i>eniteni, unb auf ißttun be< anbdi^ttgen SHitUti i^^nfeti von
^(ii^r übernommen b<d)e. IDie antfefü^^rten S<iK^ merben aui bem Secretbuc^z n>ie eö am £nbe ge#
nennee »irbV^unb au^ ben @diiriften ber aben(S^afutfien/ unb jwar mciflen^ mit Un eigenen SBorten
5erfelben entfc^ieben. 9lo(^ muffen n>ir einetf ^tttknmi, in SUnfebung ber $erfon hei ^o^otinee
JSector gebenfen, ber f{<^ bt^ auf unfere Seiten etf>aUen W. &ic|>em mad^e benfelben in feinem
Cttilogo Scriptor. ecclefiftft. p« m. 48* b. {um Sifc^of bon 95o<nien in Ungarn unb {um @eneral f<i#
neg Othent, unb oermengte ü^n alfo mit bem "Jo^annt^ von tDUbe6l>attfeti/ melc^cr auc^ "jio^
^ottnee Ztutonicw genennt »urbe, beQbe SBurben befleibete unb 1214 fiarb. &. Ouettf 1. c
&. III. u. f. fäu<b ^abriciti0 bat biefe 9^em>e(^fe(ung cni bem Qlnttif gertiget. X>biger 3(nfans
bet dZegcflerö hat einen idcfeerU^^en Sebler beranlafet, inbem UTatctAire in feinen fUnnaien T. I.
p. 100. bai Sßort Hoe^ für ben Snnomen bei aSerfaferi gebalten ^ unb alfo einen 30|>anm« rbMb
au^ bemfetben gemattet bat. fBon biefer äiutfgabe befige ic^ felbfl ein Sjremplar. ^ie ifl au4^ in ber
Unioerfltdttf bibüotbef {u ^[ngolfiabt/ ingleic^en in ber Sibliotl^eE bei J^ettn Stebifiontfratb t>on (Z>efrfe
in 9)?unc^n. 2)ie oon JE>errn geb. 9latb Sapf in feinen SCnnoIen @. 13. au^ ber fomol^t nitbig oli
nu^Udfyen iSutf^brucferfunfl angefubrte Sfutfgabe oon 1473 n^ii^b feine anbere, ali bie eb^n angezeigte
fepni benn |enr foQ eben fo, mie bic gegenmdrtige/ am greptag por SSic^aelitf iibvndt, Pber geentt^
fld i9orben ftpo.
iiO J^it ^tU a^ an ttfn gutt nucifte^ tod> t>Ott Ut te#tli(^ fiUt^
»unbund cvifti »tber fot^ait ben füllen ber ^eüe, biib be« ftjit#
ber« betr6f(und Tlfö man erfunbet. rij. q. iftX $orro 3" €nbe:
3)eo gractae. ®ebrucft bon mir ©ittt^eCD ttttttt geboren au#
SKfuffmgen/ Ttm freptag nad^ fönt 3o^on« tag bem toufftv, Zti
man ialt t>on ber geburt Crifitt Xaufent biet^unnbert bnb fnn bem
cjtt)e9 "orib (?6enc$igj?en iar. 3n ^fio.
(Ü ifi biefei bie erfle, aber auc^ febr fc^^ne 3(u<gabe einei, }U feiner Seit febr beliebten^ unb bai
ber ifteti gebrucfteu/ unb unter bem Sitel, ber beutfcbe i&eUal/ bekannten SBerfe«. ^t begehet aui
86 SSldttern, bie meber Seitenjabten , n«(b Suflobe^f nocb Signaturen baben. SDer Se^t i^ mit
fortiaufenben Seilen gebrurft. Die Sppen ffnb febr fett, unb bie nemlicbeu/ n>omit Seiner, bie oben
®. 14. n. 12. angefubrte beutfcbe IBtbet gebrucft bat. S>ie 9(nfang«bucbflaben ber Kapitel ober 9(b^
fa$€ feblen/^ «uf ber erflen @elte bei erflen SSlat« flebet obiger Sltel : ^ie f^tbt (i<b an jc* bann
fbr^t bie ajorrebe bei beutfcben Ueberfe^er«, bie jum Anfang, ein, in J£)oIj gefc^nittene«, mit oerf^^icbe^
nen Sugen gejlerfe« grof e« 3f. hat: SRit ber barauf folgenben turjcn Sorrebe fangt bai 2Bert felbft
an, »eltbe« au« 34€aplteln ober «btbeiliingen beflebet. ®or einer i'eben berfelben flehet ein ^oIj<
f<!^nitt, ber bie ganse 95reite be« l&Iat« einnimt, unb in ber ^h^t ungefaßt 14 debrucfte Seilen be<
Irdgc.
€a
Söjt 1474;
3nbaU nt4»t bcftnMid^. 3u ^nbe be^ $cott0<# flebt obif^e tHad^föfviftj unb bacuntec nix^ eiii J£>ol^
fc^nUt ;Da« Rapier tfi febr Racf unb meig. (Sin (S;teinplar ifl auf bec bteiigen ff tabtbtbUotbtf.
Ser Setfager Jacob'as de Tbenino , n>elc6cr andb Jtcoba« de Anchtrtno benennet t»itb , imb
Md^mali £tibifcbof (u taranto n>ucbe, fcbrieb biefeij S5ueb in bem 33fhn ^abr feine« SCIter«, ba er
nodS^ Siaconu« unb Sanonicu« ju 3(i9erfa n>ar, n)ie er fol((^etf felbfi )u €nbe beffetben.in ber iUtftm
jDnv)in<ilau€()abe an{eii)et, mo ti beißt: Datum Adverfe prope Neapolim die penaldma meuSm
OftobriB. fcxte indiftionis. anno domini M.CCC.LXXXll. Pontificatus fanftiffimi in crifto patri«
et domini Vrbani et facro fan^te ac ooiverralis ecclefiae pape fexti. Anno ultimo etatia mee Anno
XXXllI. ^ecr oon VtXutt führet in feinem 3ourna! 2. Sb. ff. s«o. u. f. i^ier 3(u«daben wn bcm
.£>rtdinal an, fo mie er aucb t^on biefer beutfcben Ueberfe(}un9 , unb ben t>erf(biebenen dtu^daben ber»
felbeu/ SRact^rtcbt ertbeitef. Ser Ueberfe^er bat (ic^ nicbt genennet, unb mirb aucb idmtv\i(b wtfiw
bid dema(bt tverben tbmtm. ff eine Ueberfe^ung ifl, nacb ben bamaligen 9^ii^/ {iemU4^ erträglich«
SBa« bie 3(b0d)t unb ben Inhalt biefe« 9u4e« betrift, fo motlte ber a3erfa§er oermutblicfr einShifht
geben, mie ein ^^roceg Dor ^ericbten, unb jwar na* bem fanomfcften Slecbte fott fleffibret »erbeti.
C€ gebirt baffelbe alfö in biefer SKucffid^t mit unter bie diteflen ^rocegorbnungen. 3^m ©runb ift
bif Ucberminbung Ui SeufcM burcf^ Sbriflum gelegt. 3efu« ifl ber IBeHagte; Kläger unb {Bet>oCU
inacbtigter aui ber ^oOe, ifl SSellaL SRofe« ifl 3efu« «nmalt, unb ffalomo mirb wn ©Ott, {um
9licbter, aU iudex delegatua georbnet. IDoniel ifl Stotariu«, unb 9({abel ber Sotbe. 95eltal fttOt
{uerfl eine ff polienllage an , in bec ^olge anbert er bie JKction / unb f&brt eint $(age toegen htS
eigenen QtxM. :Der ^oceg mirb gan) bur<<^gefubret, bü {ur (yppeflation. J^ierautf flebet man, boS
ber 3nbalt biefe« 9)roce$e« febr comifdl^ fe«. 3^^ Idcberlicbfle ifl »ob! biefe«, bag man in bec
j£)6ae fomobl/ aU im {>immel fo erfahrne SKedbt^gaebrte tehnen lernet, bie m« ihrem S^rpere n>eib#
lieb {u citiren »iffen. €t ifl baber feinSSunber, bag biefe« Q3u(b enbli^ in bem 3nbejr ber verbotenem
f&ad^v einen ^laii gefunben bat. Sber baruber mu9 man fitb billig munbem, ba% ein 9}ttmbergi#
fcber 3(bt}ocat 3acob %Yvtt, Htb burcb biefen JdMcA oerf obren lafen, 1579 einen biflorifd^ Pro-
cefibm Juris Luciferi contra Cbnftum |ttfammen {u fcbreiben , ber audf nocb in biefem 3abrbtinbetf
fo Diele Siebbaber fanb, bag e« TifyMvtt. ,$ritfd^ mavun tonnte, ihn, 1717. 4« mit Sfnmerfungei»
berau^tugeben. Der Traftataa procuratoris editus lub nomine diaboli &c. (ff. ^errn (getl i e i iiers
SRacbridl^ten ff» 158.) ober bec ProcefTus indicisrius Mafcaron &c. (ff. Frey tag. anaL p. 719.) Ifl
bon be« 3acobt be X^eramo ^roceg ganj 4)erfcbieben. 3n fenem ifl Sbtifhi« SKicbter, in. biefem
aber ifl er ber SSef lagte. atuffer ber foglei* folgenben , noc^ in eben biefem ^abxt erfc^enenen 9M^
gäbe, werben no4^ perfc^iebene Dorfommen, bie {)errn oon tTTtttr unbefannt geblieben fHib.
löO ^i^ ?>rtt ftd^ an etfti guft nucjffd^ 6uc^ lo'on ber ted^tftd^en ubtttoin^
bung rrcfli wfber farf)an ben fiirflen ber t)e(le/ bnb be* funbetd he*
tr6jlun9. Tim ffnbe: ©etrurft \)on G^üntetD jeitter gehorm au»
reutfingen/ an ben adf^ten ta^ fancf 3acoh beö merern aii man
jalt bon ber ®eburtf) efjrijlc iÖi ee€(£l|rr<j. lar. 3n ^o«o.
£>iefe Sbi^gabe fuhrt ^err oon ^emecTen in ber Vltnm :&tbltOt^ ber fc^&nen tDÜfenf^of^
tcn fö. XX» ff t. z. ff« ^57. an« ffie (^at eben bie {>Plif^nitte, mie bie port^rflet^enbe/ loic bemt
3«^ * 47 8. ^5
OH« ^ nemtiit^cn $;tS</ in fo hit^ei: 3((( nod!» (inoitb«; $(fomiQ<ti ^i, iBMMff/t ifi obct b(9 ^cv
1^0 ^(e^e6f fTd^i on bo« ^\x^, bdd man nertt bj '^tilftih f)fU/ «M^
ibem begriffen fefftb fibeit fpif/ burc^ »efcf^e bfe ^pubtfurtb/ fret
ou(9 an ber cjaf (fben fe^nb/ Furc^ \»fi meifterfid^ tu befltaf^hg
b* irrenben etcrdtt tberbl. Ttin ©ibe : * SRun ^an {«^ mff ® 0tfe« ^Jf
i)nb ber ^ecffsen flefc^rljft ^ffff bfifj S5u($fefn to^ttroifjt m b^nt
gtifbinfptT/ afö ouc() fant ausufltnud einefl maci^t ein ^ufc^f^ii ^
bon jei^en ©eite/ fc^ J^an bj mein getan tf nuerfen(f ftc^ /- v^tt\\
(ffl t>n ^oct/ ber beffer tii V)nb bft ®oC burc^ fTeifPcftd^eti tm»
>rntMic^en für mfc^ bee beger icf> efn prfeffer prebtger orbend/
. ^ ^leß meijter tngolb^ \cii bife f5)ie! gemacht/ ©etriitff \>w gttt^ ;
ti^eCD jetnet auß reuf()(mgen/ an bem ac||ten tag fant ^acobf
bed merern afd man (aft »on ber iS^eburt criftt ilDtS6^€.i;r|rf| yxu
SnS'oKo.
9mt bte(tm i^uc^ Siebt 6^witibel in b^rm Tbeftnro biblioih. T. T^ p. i9i« . tadlei<^m {>erc
Xffeifler in fe^en IBe^frOt^en .$b- i« ®* i<^. ti. f. dla^nc^t 2>a< Aber t^(bc ^efdOce UclbeHi bag
etf ben ntbn^rifc^ @ft# einer r<l>aiiUfctKn uoD f^^ufdOisen SIJUfDriefiut^t Ad^i ig DoOtowmen.
ScsrinMl Doifr fmb bin «mb n^be; fintgc; t^te.^ebonfen eingeftreucti bie getefen tu toerben %tti\
Uenen. IDiife Su^^aN bot. feiBcn SIttel, aiub 4«eter @ettcti{ablen|.^ ntc^ tro({e Slnfang^bucbflabotf^
itnb Ift mit ^^MMMen df{ieret, $Sa< in bem SSürfe {u fucben fep, \^X befc Serfafcr (elbfl gleich tu .
SCnfang, t^^ tit^x\ £>aid|F be^ meiner JE)erM^ m( ein beUbtiger i^nb ein felmtrteri unb mordet
>abe9, n»9 b( f) fo gar i« sntcn (Site geneigpt mare# bie f9 Don ®o(t betten, onb Don iren eitern ber^
fviit^, oü i4r t90( b«i #emer4t , »n gecn »ii »rebig borten^ tHt bir^m tunb oft f(dbreibeni üM f9 t)t
mir manig prebli g(MisibeiiJKibeni# ba b«n i4^ gebadet, bt idS^ ®&t be obcrften berren# on b' ebten
(t^^etoml nmter marla, Mb ben beiligen {m ercn, onb meiner gnabig^ berftboft {u eine geiftticben
Mfüffcf imb g^ ben Me e< lefen in einer motifig (n^ug^ben, b} icb n>it( ma(ben ein bncbkin, bi i<ft
nemeti nrtS bf gnibiii fyil, oft b| toiK i<ft teUen in fOxn fpli xoW bte flben {^^isbt tobftmb, t>n b| ,
Ifait fflmi gtilbin ft^U^ fdNIgiigfl mib* boffort, bvetfptt mit ben ®(beiblacben mtber fragbept, f or;:
%m^ mib* infbu^, nrirJRfelfpil miber. gt^äMt, @<i^ieiren miber (orn, toncsen miber tracfeit#
fnrmfi^ miber neib 4»nb bat* SSon btm er#en fcbaf taget fpil U8 icb miffen, bj ein prebiger ma<
V bief bniber iocob t^oteffaltef b' bot borub' gefcbriben, barauf^cb bU bob gcnomen u. f. n>. £2ue#
tif Script offd. ptaedic T. II. p. 82i* meif Mn bief^m ^ngolb meiter iii(bt<f oSA baf er biefe« QSudb
Sefcbrfeben bobe. .SRerfmirbig ifl e«> bof biefer ^tigolb ba< 3^r 1300 ongiebi, ba bot Starten#
feiel nacb X>eiA1<b(anb getommen tft. 9. ^errn :ö9eitFopfe Vcrft»!^ bcti Ikf^rimg ber epiek
f orfeit lt. In eef^rfd^n. 0«i$. not. ^ 9Da8 fcbon bamoU (1450) bie toOe Oemobnbeit bep ben äBeii
i^em mar, flcb mit frembcn .4>aaren {u fdbm&dkn, gicbt folgenbe ^teOe {u erfennen: £)ie fronten
nemmm t^bcnil^ «mb Mnben ee eyn vub: trageti eg mit in Obnen) ya bett w^ fr eiv*c ^etorfi
<bttrfte) xAt einee toten <Semb onWgen — C0 ifi olleg vnre^^t/ ee i{l oUe^lartefifpiel.
Ponserg ^dmolem 3 '40
V
66 3ö^t 147«;
X4O .^f^ l&f^^f . 0^ ^»''jj ööer n(iciffc^e(l iu^ ^tttant W ftter IflA '
^" '''iweiri^iig flUlblö Ixi'rpffeit tfe mit (lefß auß t)ec '^ttjn^tn gefdjirfffit. ' '
lonb ber aituättx bu^ tut^ tin ^o(i)QeUxte bocror t>rut)er ^('(^('nf^V ' '
.!)Z(^er pcebt^er ^rjbB iu t|KCeN(d alf^ ^epcebt^et t)nbbur(^ bet V)nb
. lieS ^rfamer im$etn ta feipft T ein teutfdfy bu^ Dtibentict^ jefameti ^
S^ribeit feitib ^ft bife |^i(fam€n gufbfn ^airpffen |)aftent jff' ben
itec^tien meg ^u bl etDigen (e^en. 7(m Sttbe;, «j^ie eJnbe jTc^. bie üier
.. t)ft 4tpetn(ifg gufbfn ^ar(^eti bje ^ejogen fetrtb aud SjoUacoiW pdf
.\lrri//bad t|l <iug b' ^eilige ^Ux>&texbu(^. \n\> bW ^at getrücft ^6^^
^«CÖ i^Bomki: ^n .^ec feoferlictjrn (lot 2luflfpttrg ^n freijtag wt
[ tutf^en n&^tttt. ünno xc 3n betii ifpj iate. . 3n ^oHo.
S>a Ic^ hiift 9(u«sai)< nid^t oor mir babe, fonbem folf^e blo^ aud Gerrit seb. Statb Sopfi
Stugft^« ^udfpv^ (Bti^i^tt £b« L ®. 23* feiuie^ too ttuc bu am €nbe (l<benb< aiueige andcf&bct
t9irb: fo bfbt idfti d^»W/ btn ooranfUbenbdi £i(e(, n>tc folcber in emec fpalecn ,3(ii^abe cbm
biefc« 2)tu(fer« t^n 148^ Me itb befl^e, dcc b<r S^crebe I^eftnMicb ifl/ bicber {tt fe^en. SBermntb^
lieb mirb berfclb^ in bem Original auc^ fo Tauten/ ba4 i(b nun freplt^ titib^ ndb^r btf4^(tibm lonm
€in €jr<mplat baDon befinbet ficb in bcm ^ift ^oatn^ttu
^OMüff bit tXfbm itbm «nb®<brtfren In feinen Script, ort. pwcd. T. 1. p. rps. «..f, »eifi
r^nfüg befiJbriebtn bat, temtet biefe« ttu^18n^iiid)ti 5<ibriciti6 unb igambctj^ b^ben et eben»
fa06 nid^ 'and«ffibtet,'iinb btefeni^; biebeffen oucb dtbenten/ fa(^ nmi b^-ntcbt/ toai VtfUf
mit bicfem mpfiifcben Sttet baben mW/ oberma« man'fn feinem 9mlbe in/Ml^ Mbe. <Stf ii(frteb<<
aber ntcbt^ onbcrd; of^ eine ftVQc I{ebei1e$un9 oonCaffitm XXIV. tolUüonibmi pttrim^ ble bitfe
flelebrte ^rebigermf ricbf ftep in tü€ beut fcbe ubttfiljff uta> tbtüt ermetlert, <b€ii6 ober äbitHxpt biU
IDiefe SoOdtioned nennet et Karpfen, nnb b(i(u «enmioSte ibn ba< pefldbt in bet Üfenb« 3MHninW
9on ben vier tinb {wanii^ SHten mit ben t^ter nnb {nnmtid gäfbtten «i£)<irpf^n/ ii»e1efK Iftfecrr iHulb.f^i^
n^r eigenen erTldnmg in ber IBotrebe, nicbM anber» (Inb, aMI^te felige XOon nft i9frf / Me'üe *
geleret unX> geft^riebm |>abenb "ben metifci^ f$e mt^je' cjfi bcm etvigimlAfii. ■ -
S^on Vf^bere Ikben; tyer^^ßrior in bem f^reM^eif^er tuiRfirnberc) Imt/ bafrtbft 1438 ^e^rbcn
Ht, iinbin ber {u bfefem $to|ler geb^^en :Stir4e begraben fie^/ fOHn man aiMb ^^tn 9cof. YDUto
Sßdcnb. ®del)rten Se^icoh ib. 3* ^- 34* mäffd^ltiqtn. i^mhtifgit boi fo((be<y nac^ feiner ffrt/cbc»
faO« furilicb befcbricben. S>ie biefi^e etabtbiMietbef beflbel i>on bicfem IBtarf eine «uü Wi4d^t^
3u Snbe berfelben flebt: ®efcbnben Dort mir "Jo^atmemAeiyt^'t^ «eeHbel Jmb^ Sb/bmi
j)unbt^ in b' ta^tn S>ti^citi ba man jatt Mertteb^n bflbm tnb 9m 6t<btii8(l^ y - ' ^'
.-•..♦• • . , . j
iSO «^'ena^ \>algettt gar mciMäf Ute \>rf^ t^nberipe^futig m teutfc^ (6(
fc^rfbca atii beti ^arabofen V)tib 9f9rpriicf;en i^alomonid/ aucl^ 4M*.
Stallone f XuUOf »ttb atii anberen iererrt ^nt> "^eten geiPdfiti
borf nne ain junger "iDtejifd) »nberri^^ n)nrt/ wie er iid^ta €rberle9t ..
bnb guten @i)ten ge^eri ©Ott \Mtb bem SB^enfdjen Jjöffeirfol,
^tVnac^ t)o(qet atn tiiiqffd^e iere t>nb ^rebiq/ rare ftc^ jwe^ tBteilfi|eii ia
^em iSfidrameftc ber «^eilfgen 6fre fünften fUKen. ; • -
3tem
\
3<*r /47.t- fr
.^{enacf^ Mfget e {n f^atffame nuc^icf^ 4er biirc^ ein ^oc^geletten gefflHc^tt
ißaitt dfo befr^be»/ tmb f^ genant btt SKenfc^en @»fegef ibannii
maii fornft fein felbd €rfantmtf|/ tnb Hen.ipSfg ber eungen ^4ftfey t . :
^'ena<^ t>o(gent bte fünf TInfdcliefgung bie e(n i^ebftd; lÜHenfe^ eriTeen muf
fn feinen fetflen itittn mH iimpt fünff ^ffomen 0e|^eten bte äfft
^n\> mie{rft^ }ef{>re(^en ffnb mit Tfnbac^t. ""
Jg^ienac^ bbfgent, bte {ec^en ®epot &ottei mit tintt nuciffc^en Vudfegungf
bfe ein peber bernünfri^er Criflen 9Äenf4> fc^ulbfg tjl jewfffen be^r
feiner @ef ©dfffeft*
SRota efn ffetneiXegeftiber bie ®tpot ®ottti. gu Snbe ftt^en bit Sefnteit
SSiui (^ \>ni ber barm^erifg 0ot/
3>aß nnr o(fo ftaUen feine 0eyor.
S)a^ ^n< borburcl^ n^erb geben
«g^ie in (eft 6nob ^Hib bbrc emige iebeiu Tfmat.
2>iefe CftidPe machen {ttfammtn ritt etnslde« SSerC Mi, t»tld^€ iBbit In ben fll«fl»fttMgMMl
m. I. C. itii- II. f anfnf^rt. Unter ben^fobce 147« toerben mir nocb eine 9(ii<«abe ontetgen.
16O X)b einem mane fe^ |UOCm{ ein eef{c|< mevb »ber nic^C du ^ofit^
fÜn, fit ittuti 3d(aKer> fcbdftbare« tlBertden, bat n>e§en be< §Mtf n ton$, ber in bemff Iben berr#
fjbet/ nccb immer ^elefcn ju werben oerbienet Diefe ^ntqaht, toelcbe bte dllefle{tt fepo fc^tneti 1(1
57 Sldmr ftort^ nnb bat meber ®eitentab(en ^ riocb Cirftc«, nodb Sidnaturen. X)te 9btfQnd<biMb<
ftaben ber 9(bfd(|e feblen. 9(ucb (inb bie feilen in tinan fottgebrucft. X)a« punctum i# ba< eintlge
linterfcbeibunsiietcben unb biefe« fomnit nur feiten, oft auf einer Seite nur einmal für. Snf ber er«
flen ffeUe be< erflen etat« flebe ber ^Ntbolt tiefe«, In bre« Zbeile absetbeilten fSvt^, fel^enberdefiatt :
Cytel bief^6 piKlileine bee mfkm ce)^U: <Db einem n^nie ftf atntemf ein eelitb« vHifh ober
«li^^t 90n lieb PHb feiif4^eic ber eeleute» pnb von imorbeiittt^ liebe vn t^nPenf:^ tc Cyiel
tee amlbecA leftot ADie bie weit i^nb tvie bie ma^^d^m» mb tMrinn ftt erf^^offim finb x.
^ytd be$ brieten teyto* IVte bie nmle i>nb tvirtfc^iift fein sn^olten tt^ XHn Abrigen $bei( biefer
€eite, imb bte {>dlfte ber smeQten Seite fuaet eine fur{e SSorrebe, ober 2>ebtcatton/ bie icb, meif
l^arati« ber Serfafier unb bie Seit, mm biefe Scbtift tKrfertiset iborben Ifi/ Jtrfeben jtnrben famii
0ani miftbeilen toiO.. ®ie tautet olfa : SDie natuiplicben meifbr babeh In irer fcbute i^nb Abuna furge«
nomen Mb^ebifputteretein bupfcbe semeine fra^. £>b einem, mdne fep junente ein eelieb n>e9b ober
ttkbt ®nb wiimol blfe fra^ mit turnen morlen i^oti ben felben meiflerft tvtrt bingelegt Qcbocb bab icb
^lbee<|K von ifiybt in be^ben rechten bcctor ^tcbibiacon su aOSirgburs* t»tib- tbumberr {tilBambers
0nb Saftet, ber (obUiben täfer(i<^en flat Hfirmberg ^vk eym erbern mepfen. f&rficbtis^ rate wt> ber
sanften flenuine baiefbfl äug befunber lieb gutten mitten «nb iuneginut t^nb au< freuntlidSKr nocbpw«
3 2 f*aft
fikift bte (4 (AYnnb»(ett «Mr 'imtrttn {U iit^W{u (06 iit^ ttt mit fI^fttiM$ iret |>ett<^ Mb ttiU
menl furdenonteti tiii^ hk Ht^ätstin fr<ts {ikfirdbrn l^nb bfo(t(b? mit M bM^ morftcn M»
{iniaHentS ^Stidtn Jp^^xltn mtb m<tfetim fß wetttcrn «üb {ii |tmn fxUidf Mb tafHs S<^ {« b#
teil Dnb |tt b&ctfi tif eln{ dtitt2 fdMt Steüen 3drc ber ShMr-tolCrlftt tNinfh:« bfoci gf^iirt tCoi^fent
YHer^tt^evt v^ aiMi Mb @ifbi^|^eti Cfotaeo tmb »iS ine <#» mecvstirt fll(<ftiA; tmb gefnibet
b«ben bifrf f)tt(6iHn mmlfeMIfti imb im Mni wR ftmiM^fm». Ifof bicfr S«mbc folgt mm ba<
Serf f((b(t, mldfti M «nf bcc imiptm ®eUc bf< 57ftcti Slotf/ e(^ne 9(ni^< bc<.£>ru<f<t<, bf<
S)nicfortef imb btt 3<i(h^« f(Wi<6^n .
2>fr Scrfager bat fic« vorj&ftUi^ biicct ftine Maigtri^ poetka » bft in bm crfttn brc9 Seccnnitf
ift€c« sebrucft tiM>rben tfi/ betannt fiema^. X)o(<^ t(l aiM^ hUf^ SBecf^tti^ «sge«4>tet ^iibrictttf
»ffTen mc^t^btnbt,. nid^t unstfefcn seblieben/ »ie foil^tf atxi ben mitbrt^oiun 9(u<9ab<|i, oiub
no(b im XVI. 3abrbttnbm erbettet. ©iefe «tt«ijttbe^ bie n^ fuc biterfle ba«en/ nnb hit bemuitb^
lieb 1472 ^ebrucft mutbe , bc(ber wir (i< auc^ o(^ne Sebehf e h unter blefetf ^Abr fe|en , bot B4^tttbd
in feinem Tbefaor. bibliotb. P. h 9. lai. gan} tuet an()e|eiflt, toctani (ie auc^ Clement batte fcn#
nen fonneM, ber bloiS eine, tjon tltatctatre anflrjdgte Seii^tiget 9fu0d&be üon bielem 3«bee/ bie ober
nientdl« ejriflirt bat, anfubcet. Jibbtc fe^t biefe !fM<»abe unter bie SMtmbergiMen g^robucten, snb
i(b ofazibe, man merbe 04 nicbt irren, menn man ^^riebekb Creii0iiem für ben X>tit<fer annimmt/
«n^eac^iet bie Sopen twn benen / bie Creugner {» bet fol^ertben Sfatf^obe iebtadclbt bot, «isenfcbetaM
li4» «ecfcbieben Onb. .4Dec fBerfafec Kiusnet tmat Ue SS>efcb(»erfi(bf<lten be« dbiftanbtt nid», untere
jl40t ober 4Ui4riticbtr bem^Ibm bat ^bubunbe 8cb pi ectbeÜen unb bie SbmebmUAfeiten beffelbe»
{u erjajpkn/ tbrH« aber au4 gute Oiiseln tu geben / n>ei(be meifkn« mit bett Seugnifien ber alten 9bi^
lofopben, SKebner unb ©efcbic^tfcgreibec befl<itti$et werben. <?tnen turjen 3(u«itta fmbet man in .t>erm
nteifletc SBeptrjflen ;ar 0e(:^te ber bemfcben <Speai^ Slk L & i^* «. f • ^ birüse Stabil
>.ib(iot^e( ben^et ein Siremplar:.
• «
17«) >06 eftn tttaniie fe^ ju fiemfit eitt efic^« toeib fitet ttft. Km Cnbe :
. £luar<.
Sbn bt^fer, nicbt ehmtal X6bem BeForntten aMgabe, ifl ein ^Jirenqyfar in ber ebemol^g^ Sol^
-|feri|a^ ^Mtotbef.' 9tn (^tUbtß beff^t ^r 9roran)ler ^cuerkfn. 7>H fiermat i(t fi«encCi#
l^n>4f 8. fifsd^ finb nlc^t etn$dne 9i0en, ntfe |e$t dewJbnflcb i(^/ ab^ebnieft leerMn^ bie mtn no4»
ber be9 bm ^tnhintan {tifummenre^ien frnnte; fi»nbern tt flnb, n^ie be9 ben Ottern SBicbefii in fNi^r
mebrere Jagm c^mnä^t mör^o^ »ie mrtften« auf 10; «Hcb »c^t^ern ^taffem beffebew. ^ecfMbm
f nb 119. 3rt>e €^etfe bat 2t 9etfcn. ©te ie^fe ^eite aber ifl leer, ©en tfnfan« tw^t a«f bec ec#
flen Seite het erffcn Blot«/ obi^e ®0rrebe tfber Sueignung; barnacb folgt erfl ber 3nbaif ber bre^j
tl^eitev t»ie be^ ber erflen t(u^(!abe. 6te batieben fb mcnid einen eigenen Sitef, oM biefir. ©01^
ftebet sn enbe bie bemettte Sfnseij^e b<« ^obr« ihb be« t>mdtt». Sie bot »eber Seftenielblen, tm^
Si(snatnrett , au(b feitien ffufTc«. ©M ^nteifBnl ift ba« eitiitge Qntfrf(befbnnd«iei(ben , bi« ieb an#
ßcf reffen habe, ©ie 'H^itc^llaben ffnb etmä^ (larfer, aW be^> Wer erfbm Sfu^abe; aucb welcben btt^t
in ^nfcbun<s ber 9ee(btfc^reibuiid t>on einanber a\>, fmh andf Mtttt to Sfnfe^imd ber äBerter t^r»
^^ben.
18O
itO ^ diHim mAtmf fSf9 fa mmm em eeff^ t9f^( #tcf «it; Ibii
enttt CNfnitf ( imi gftlttl^ro setiMf/ sitom au« reutUngeti/ oii
Un ailfyttn Xag ^t !§aca6« be^nMtfCii/ «f» mon |«it noi^ ^
t)tefe SMflo^e fiiftrf J^ect VMf^ in htnJBiyttiitn ic Sl^. L 9. 13& «u 6ie 1(1 Mmmif»
19O >Der Spiegel Fe^retff^et \oiifr geme^tter 8ätttre((t/ dbn btt fbse»
SDUff 9tt«9abe fAfHrf Bmttnbttg im Corp, Jur. gertn. Vol. II. Pmef. $. VIIL am X>( fk
«»icHic^ tm|aitt€ti 4(1« (anti tc^ nl4t fadcii/ noc^ mcnidecvabec, ob fc^oti 1472 {u J^eibctbctd ebi«
SDcncTercQ tjrifHrf : bohr? !B<nraitb(t4^ boK iimq fit {lucfl atf( bec VTot^nmtMficn iCsintfcnmg tc
4ttif bie befldnbisc Iniformation wegen ^Donaumirt ic ®. 131. fesneii (etnetu
aoO ^lenoü^ \M)f9t ein nttC)Iic& Üteatmettt/ n>er ftc^ barait ^atttt, btt
mcQ fein (eben fang in ^cfunr^eU behalten. SXubofffen ®rafen wn
i^oc^enburg \»nt) ÜSargoret^en t>.on ^terflain feinet {^auAftamen iuge#
fi^tUbtfL ^it ^ebt fic^ an tin anber buc^/ bdcinn man ^^atf
mit mon ein gefunben iOlenfc^en etFennen folt. ^nb ob et t^on bem
äbtigen $(ut üed) fei) 9. f. n>. 2(m Snbe: 2>ad nucißc^ 93u({^ Mit
. Ordnung t^ev ^emntbeo ^att gecrutft bnb ^^oütnbet |>anitf ^Sjii*^
1er iu Ttugfputg an faiu ä^tgen Tbobent TInno S()titll im iri^it 3ar.
Sn^olio.
ek> tvirb biefe 3(u«9iibe in ben TtletF«)«* ber f (nigl* {)re6bni(:£M :5t1>Uot^eP t tb. 9. i6tu
mbi63. ongeteigt. Sine aftere, vnb »emnitblicb bie erfie, bie€reu§net {uMcnbets bnicRe, ifl unter
»eniB&^etn ^ne^abr 6- 3<- angefSbrt »orben. ^Die segento^ige i(i fcbon mit bem feierten £beilt»et#
«lebtt »otben, bet «teOei^f t^on bem fSerfaget bet bre9 etflen Sbetle bernibret. Die ^biae 9(n|ei(e
be« Dietten SbetU mirb obne Sn^eifel na4 bem €nbe btg btttten SM< be^btt<b f^# mie In bet
fotgenben JMboN tipn 147s»
tu) jDi^ {|1^ 4tn eptilef fMitCtfi 9etMri(e Hon gtoffet fiMfttit atner
ftamen (^r^fel gelaufen. Tim €nbe: J^e tnnbtt fkfy bit epifief
franctft "^tttatd^t aug ratein it Uutfd^ gemacht/ bon atntt tugen^
tei(i(^en firamen @rife(i)tö gef^aiffen u. f» w. bie ^at gebtucft So^att^
tKd SSimler m 3(ugf|)Urg ^nno iOL €€€€. inü- fate. 3n $of io.
(Eine oftete Sfu^aobe tfl oben @. 52. ntiret ben Gd^tiften obne 3^ anseteigt n>otben. Sie
«cgenmactige fubrt ^rr 3apf in ber Sfngfp. IBnibbrncfersefcb. S. 21. n. XVL <|n. eben bafelbfi
fommt biefe« SBerfgen n. XVIII« aui bet ißibliotM {» VoOingen bor. t€ toirb obet bie nemlicbc
Sf u^dobe fe9n.
3j aa,)
70
SriNf '47*^
« unreif 3«#annl Steter »u 'lludi|»itrd Tinno iffü: 3n ^oflo.
Setmuf6lid[^ ifl btefe^ bte erfte ^ui^abt eint< bei ab^efct^mocfte^en ^tfbetbucl^. ^ie ift tat btc
•ftlMlKt (u IBenebtcdxtrent'utib Steuflifff bei) iBcUtiu 9. *$>crm 9^. SCatb Sopf^ 3(<i0fi:^ ^<^^
^rllcrersef<^i4^re £|f. h9^. 23. J&4tiÄer (mt Mf 9 SBu^ tan fMdcnbcii ^r noc^ ebimol gMutfu
Unter beqi 3a^ce 1478 mecbe ic^ «on bmfclbeti notKre dto^ri^K d^^^n«
^30 930C<t(uIi»ttt$ Wno ^tutonkvtfi. Vm €tib€: ^refeit« ^e o»it#
fcufmtt/ nott fl9({ auC ptnt rufr<i9tO/ feb noM ^tti^cioiaqut ^Mtm
tione (|ttabam/ ab etifHiam )I>et/ tobuflrie in (Sltmiletl tonfuiiMU
tum/ fii6 Knito S^omtni üS. SCe& i^r^rj ipfa Me Gresorfi ^ii|)e ee
confeßion'*» 3n ^Wo.
€< ifl iUfti iftvtmtWA eine wieberf^oUe Sfu^gabe be^, tinter betti ^cbtt 1469 anseteigten/ tu
iSln^ii t>en t7icolaue ^e<^rerm{iti8 qebrucftcn bentfd^ loteinifc^en aEBorterbuc^j. SufTer Streit ift
^ec^termfitiQ ebenfalls ber S)rticfer oon berfelben. ^. Uffmbad;« Ctulog. P. IK App. p. is«
btflletd^enmar^aiibe Hiftoire de rimprimerie p.4i. n. XXV« mo m^ t\U Wttt ^er obigen St^Uif«
OHieige beftnbtt<^en Serfe/ abgebructt n>orben 0nb*
Sajt MCCCCLXXni-
^40 3>a» (u$ ^elml senartt/ \)ott be« gericl^tö orbitung iit ettter Seßitt^
, bern (ere w\> t>nb iDeQfung ter mefdl^en/ ein ttitf (i(|^ v>nb fofkii^ 6u($.
7(n| €iib€ : ^roceffu« jubtcfori^ ^tUai buitülat9 t>t tatino fit t>o(gareitt (K«
ium ittiriftce traitflat9 i>pni tnquam egregium cp.mmenbanbutnqtie
ftrtitque faujliffiw Üutm erri* ftgurf^ ^O^nti SBaml« / fn refa^,
tea \>r6e 2lUduflenft. feKctT at<|ue btsniffune perfecta. Tbtno iDotm«
nt ec Iffiij. J3ti bfe SSalentiiti.
^ etttibet ftc^ bi 6u(^ f&tiiai genant/ ^on bti gertc^tSorbnuttg / ffii|iK^
grunbt t)ft fobfam n)ercf ^a6 |)at gebruift bnb t>D(efibt ^ol^i6ti
fedmlcr tn ber fei)ferft(f> effat ^lugfpurg ^n ftiitt bofftra« fag^ Sdac^
jrpi gepurf iJÄ. €€S€. bttb tiibem ijrpjfj. fare. ^rt-jolio,
SBon btefem 2Bcrfe ifl bereite oben &. 63. n. lu t>ai n^tf^igfle Jbemerfet morben. !Dcefe 911690^
be befa§ e^wati in Stltborf/ in befTei) Catalogo P. II. p. 129. 130« fle aud^ turttic^ be/c^riebcn ifL
^ie 9(nf(inc)«btid^flaben finb in berfelben gebrucft. jOb bie ^o(sf(|mitee bie nemUc^en finb, bie Seiner
|u feiner tdni^aht «01t 1472 gebraut^ ^ctt, Um i<^ nldft fagen« ®ie ifl aucf^ in ber iBibfioebet btt
etifft« 3^ebbotf«
asO
rf
Cid^ntlit^ ^01 Mffe0i!$ii4 t<incit tltet. Um e^ olfb fmttfltdr itt macltn, (^a(e (c^ o^lseit mi« i^m
flJ^erf felbfl flenomtneit^ to^h^r <iuc$ bem ^t^olt beffefben wOfoinmen dctnaf ifl. Denn bie ^atiyfab#
ftc^t be^ i^ei^faf cttS ifl n^ibet ^te ^fttben dcrid^er, bir fr erflUc^ btttd^ MttUpetinht {u ilbfrscul(ett
(hd&tVVfl^^efuä/tJnf ftwbre!^^ fct), t»oiauf & iWft)Un6' Vfvt ebitvetibundm bögegen anführe
unb n>tber(e9et« l5<t Sicfafct Ift ni(t^t bef^innf. ®o ote( fagt tf/ b^ tt bte J^attpefüd^e, au< bes
Hicolaue te Xyra €fcf^rlft xo^tx bie gilben genommen babe; Da er betf ^acoH be iSrforbia
Sractat de efroribus et moribus chriftianorum anfubrt/ ou^ bet 96bmifcl^n Se^ergebentet/ fo tonn
btefe< fSerf t)or 1452 ni^^t gefc^tielen motben fepn. Da« Sßeif felbft f^ngt fogleidb/ ^ne ade !Bor^
rcbe mit fdigenben aSorten an: ^n einem ti>4ren d^riftenlic^m gUub? wrle]^|>e tms ber allmec^^
tig etDig goc. 2)er ba.i^briualtig iri bett perfönen* ^Uevo^er fmi t>ttb ^tyligtr gtyft. in btm
gbtü^tn tvefhi ein einiger n^ater got fHnen ^etU^i fttb: 3fn ben etflen €apitefn/ eber 9(b^
fc^nitten mtrb gebanbelt oon bet @(t^6pfung/ t»on ben jDrbnungrn bet ?nge(, i>6n ibcem %qU, m»
ber9?erfa$ecbeb«uptet/ ba8etti<!be€nv5el nic^t ooSig gefatifen finb; unb enblU^ noc^ fefig merben
t6nnen, von bet (?cb§Y^fiing ber iRenfct^en/ wn bem f^afl Sbamtf^ t>tn ber €^burt 3<ftt/ t^on bem
Unt^lai^en, unb ben funferle? Srten befTelbem €nbii(b fenrnit er auf bie JE)aiiptfa<lbf# auf ben fdo
»eW nemficb/ baf 3^u« ber wabre <IMia« fe?. Da« a«nje fft 3S fjl&ttr flarf^ iinb mit fimlaiif^
fenben Seifen, tnit gofbifcber (?4rift gebruA. €^eiieusaMen/ €tifle«y Cignatimn febim barc^ge»
benb«. Dblge ^faSmijeige ftebet auf ber erfh« ^eite t>e« festen 8lat«> bfffrn jwe^te fifefte gan{
]eer ift tOeller in bem Klcen «u« allen C^len^er (Btfd^idfte k. 9$. 2. ®. 8o. ii. f. bat Mijir
C^eftenb^tt; «>en (befc^er leb frlb^ ein complete« S/emptor beflbe^ ou^fubrlicb befcbficbcit.
a60 ^<^ f^^< <in ba« bu^ pai ber ^et^ff^ batf r bnb Sabfl factM fS^XtQfh
ttUS re(6 gemacht ^at ba ben ^et^ffgen bte bei^ fet)ne itt^ten )^nb hav
1»br geraefen ftnb in weffc^en (anben bnb bo tren munber^a^en tmb
finb gor bte( fcf^onei: ejrempel bnb f^afflet ba« buc^ in totem übtt
tpalOKiOtum f bae tfl tu teutfcf; fo bt( afd ba« bud; ber itoatftt
fti^ mit (icnanber, 7(m€nbe: ^e ^fot itn Mb ba« 4>u4 genant
b^alogu« fanctf Oregorij pope. Sßnb bai loarb gebrucft/ ba mS
ifiAtf^m9l^p\xxb^.^^€^irm iav. ^^nSoVio.
j^erc lOeitlKi in bec WMc.ben icip^^ftn %mMiitn tiebenben Diatrib« de origioe utft^yfo«
ipspfa« in urbe Aog. Vindel. p. XXIV« recbnci blefe« iBucb mü/unter biejiaigeny toelcbe ia bem Jtto^
|ter §u Bc. UIri<b imb 2(fr«^ 2tog{<>iifg igebrucft tporben 9nb^ nnb giebt {uglefab im» ber, in ge#
Ki4>eai Siofter felbilbe^bttcben Doufeeep, gute 9{a<#ri4Kfn. @« entbait 4ber biefe« iSncb nic^ mir.
»ie oben anvieseigten Dfoloae« bc< @regoriu«/ fi»iibeni no^ fünf anbete SeacfotBen/^ bU nitbt etiwi
Mn un^efobr in eioen SSanb lufammen gebunben, fonbetn gefliefemiicb iufi^iimen gebrucft »erbea
fin^ r ^<^% fie ein ganjt« ou^macben fbUen. 3[d) n^iH fii, mie (ie in bet ptbuuag auf einanber folgeiv
üifu^ren. Suei fi fiebtt olfb bet beutfcbe Über byaiog^ninu . Die Siücffette be« poronflebenben cr#
7% 3«>lf tAf%
imar bepbc, fiOetib t^orfMkt Softer crffam CiiM tf< fois«0€n 91#tf fwtti»A< SUtiiier über M
fic^ in bet SOtUte bec ecfleii ®eUe bc« brttmii9lat<r 9tof bir Qiudftiu bief0 IB|at< fÄigt lum bof
criie IB114 mit bcm ttfttnilca^t^ an. Soc einem Jebem bet t^UtJSid^tt fUl^it ein SXeai^. 94
betimepten ®eile btt ^3Stle|i Slot« idflUtiu fld^ bic &cf»rd(^ mit obiger 9(n|cige: ^yt fn^ oin
citb zc. ^oun folgt auf 22 f&U bU i>ifio Snnbali^ mic bec Ueberfc^rift ; i^ie^ebt fu^ an bo« jpnöf
ber pein ber fekn vnb .vo bcn frcub^n biar todtm, i»nb ifl 3» Utd» gcnom 1^^ Ctnfbol^
3tt teutfcb bir 9cf!(bt Ctmbali. %m iSnbe ^bt ni(<^tf, ott: Timm. Z>a« bdtte CtucEi fo in>ev
^(attec fulkt/ bat bie Ueberfc^ifi: X>on einem 23if<d|^af ^orfee fienont ift ein grof wttnber^
^atebe iu mertfen* 3(1 ein 9(ii<tnd <ui< bem SRartprcIoglo be< 9eba. 9htn folgt riercen« auf
4 SM. b4 nutti 11^00 jelen von crifU geptirb toufent stpaybwibcrt 1^ ftben vtilb nficjig ior. t>a
Sef(ba4^ in 0i(iUa ba6 nad)i»0lQtut wnnbersoic^en/ vtib man vMb ee gefcbriben in be»
btfcb/ boa genant toün ^fpecultmi mtmbi ikin fpiegel ber wek» S(m .€nbe ^ebt: tOer bife
mimber^oic^en mit fle)^i Ufe pn^ btuadftttf one ^ejrfet « i»&rbe flib Mt fftnben f&rboa
bfttten* S^a< fünfte &&<i bat bie Ueberf4Kift : X>0n V ebelfie nnc^perlt^be^e Fun^ bfe gefetti
mag; au4^ einem festigen crtften menf<ben wcl nottftrfftig it lernen* &ast b$ bmiocb scc
fcbribe hu<b ober troctat/ mib bae n^ftrt ju lotein genat or« mortenbi t>M i^ von ber hmfle
be« fterbene. 3fl 17 i&t. flart ^o« fed^te unb te^te ^tid bot bie Ueberfcferift : tgie bebt fieb an
ei!t au0sug genomen von bem troaot ^u latein genant ?Droctamf quotnor noutfimorii t>M
^b bie vier le(Un £)ingi von t>tm tobe; von bem iungficn geri<bt/ von ber bell/ i^nb 1^
ber eilten freub vA glori» S(m Snbe flebt ; ittpüdmu epcepta be troctoto quottior« noniffU
m^mnu %nno. ttX.ccu.lffü\. jor* 2)iefer abi^ug ifi 9 91* ft^rt; bie (e((ren i i/2jSeitni fUib
leecj unb bamit mirb min ba0 gante 9tt(b defcbipfien. 951attet)abUn / SKnfangtfbu^^flaben, Cnfto^
dsnaturen feblen buccbgebtnb«. ^g bie @refi^ta(be be< ®re0Orin« bie obgefcbmacfteffen Sabebi
entboiten, ij} befonnt» 3<b befl^e boion ancb eine tfa)ianif<be Ueberfeffung/ in Vinciem 1582« & ta#
feiniftb Onb blefe @efY>r<tc$e balb nad^ Sr^jing bec 15u(|^bru(fertunft gebrucft n>orben. ff. Clemencf
Bibliotfaeque&c. Vol. IX, p.275- 93on eben btcfem ffcblag ift bie Viflo Cttnbali. Son biefem
SSBectgen metbe ic$ unten be^ bem ^obce 1494 noc^ eine turje fÜaä^iAt geben. Cin ff/emp(ar «oi
biefer (Seffen^eit befinbet fidf in bet vortreflic^en Setterlinif^en SBibliotbet
ayO ^ti moriehW. ©te Stvmft itu ftttUn. Tim Cnbet fww« fröret
*• ^af biftpuc^ pruf^molet i473» 3« eJofto,
S^iefe Sbidgabe ifl itt ber 9n^icfauifd^cn iBibliotbef. ^ect.oon «Setnetfen bat fe fbwobt in feinen
Vra<btit^en Xb. 2. 9. 215. al< in bet Id^e g^n6nte 0. 420. u, f. bif^tieben* X>b biefefbe giei^
lange nocb Ccfinbung bet gegofcnen i5ii(bftaben {um !8orf<bein fam, fb ifl fie bo<b noib mit ganien
boisemen toftfn, nut auf einet Seite btt Rapier«; mit einem dteibec tion einem IMefiiialer , ober
Sartenmacbet, bet flc^ am Snbe nennte, gebni<fr n^otben. S)ie 8(nf<ing«bu<b(laben fhib gc«< nnb mit
ranbmerf gelieret. 3)et X^rutf tfl grob unb ftbmu^tg.^ Da« ganie Sßerl beflebet mit au« einer togc^
gnb bie ^en flnb btnten^am 9(anb mit fBuc^aben beieicbnet. 2>te^otrebe befiebet gleiebfaH« onf
}»ck> euitten; unbfdngt (Ic^ an: £)iemeH no^ ber Xere bee notürrlieben motfier 2c« SDoni
Ipnimen bie Silber mit ber gegen über fle^n^en Crnooing in 2a Pfoten. &ie e<<^riften wf ben Setteld
m
\.
Sd^r 1473- 7$
Pub tUnfaUtimtfi^. Soti tiefem nlurfmiirbisen SBtid^ vbttbmpt l^aU U^ Uttitt ^(m 9. 4* n. %.
aöO ^iena^ v^ofgf efti ttficjlicj tKeglmettt, wer f?c^ börait ^atttt, btr
mag fefn febfn tan^ m ®efunt^eft 6e^aften u. f. m. Tim €nbe: ®e#
micfe fju gsim teou SoJanH tjaincr t>oit giütKngcit am SKontag
• tiac^ ^t^atbi SRac^ tfrt|li geburt 3Ä^ee€€° i);f iir 4au« ieo. 3ti
SDet JBerfagcr ifl ^etnri<^ &ttin^bxi>tU 9(e(tere SKu^d^^en finb uitfer tcn euerem ohm 3oSft
mfieielgt »orten. Sie geaeomdctige ifl in bet SBtbUotbef {u PolUtigctt«
ap.) Slegiment ber mrtgen Ämber tooh Xatt^olommi ^etlmget 3tt
^itfti as^erfseti ^at »ebec einen tUtl, noc^ eine Ofn^eige be« 3la(^ttf tc. Sfenen fkibe ic^ t>en ei«
net fcl^cnben Sfu^^abc i>on 1474 dcnonimen. 3[n ber «oranftebenben fBorrebe nennet ber SBerfa§er»
Sarr^olomett0 ttTetUitger tti er^ney 2)octor von ^ugfpurg / feine Schrift einen furjen 9(u^iU(|
ie begreifen barau$ ein ^eglicb matter ünb muter abnemen onb oerflen mogenb , tüit erflg^borne f inb
Dncs {u ttn pben iaren in gefun(Kit auc|| in franfeiten gel^atren merben foO. Ibai ganje ifi in mt
€ai>i(et ai^ttf^tilt €0 betragt folc^e« mit ber Sorrebe 27 glatter. 3(m Snbe beißt ei i baniit fidi»
ba< t>ierb capitel enbet , t>n barburc^ biefetf bucblin X>ar oon 90t bem aintecbttgen Sr n>ürb t>ft lob ge«
fagt fe9/ bnb feiner n»erbe muter ber iungfraume marie ®ef(4eben als ma jolt nadf ]:pi.gebffrt
tAttfetvier ^tsnbert vtib in bi JLvfüi iot/ mi htm adfttn bett tag fam i^nbrie bee itvblff
botctu tiefer @<^Iuf berecfKigt mtd^/ tDie (4 dl<tube; ben Z>rucC btef^r Gd^rife in bai i473flr
3abr in fe^en. Z>a$ f{e {« 3(ugfptrrg/ au« <Sftttr|>er Saitiere jDfHcin gefommen fep, i(( unimigbar.
Cie M übrigen* mebet ^eiten{ablen/ no<<^ üuftoi, noc^ Signaturen. 2)ie iCbnerif<^e 95ibIiot(^eC
befltft ein Cljremptar. J(u«ftt(rlic(^ (^ot btefe« SSertgen befc^eben J^tt <m iEnbe in ben ftttinmOf.
fSetrae^f. 0. 1. ®. i« m« f.
30.) 9?edtmen Cn fc^wfrtn Mufften bfef« fvm^tit bn^tftittni tec @C(ibt
Ufm gefaifilet. ®ebrucft iu S3(nt ^on 3i>^ttn Idintt t>on 9ttit((it«
fleit i'm 3o^t 3R€e€€i)f)rtij. 3« Ouart.
S)ec SBtrfagec i|l txc Ulmifdj^e 9)^eMcu0 >Seinri<^ @tein^6n>eL Sine anbete Sfu^oBe Ifl ttnfet
>cn Cd^iften o(>ne 3a(>c onfleieiflt wocben. iDie dedenn>4ct(se ift in (ec iCrewifc^ {Sit>Uoi^ef
in 9(tborf.
3 1 ^te ^e6t an ein tut fc^e ^otttC« toon TInfang bet n^elt uff Sttiftt %tit0
berief. Um Snbe: gebtucTt iu ^Im t>on 3;o^<Qtn )(tlte( b^n SXntf
(tngen ^nna 3)nt im. €€£€ imii, Sn ^oho.
IDiefe Cbronif befinbet flc^ in ber ^oe^f Arfii. l^iblioe^ef {u Tlnfpa^. 9. Qktätn^ Sleifeit
Sb. II. S. 425« ttnb ^if<bere ®ef<^i<^te ber Stabt ^nfpa<^ ®. 59- ' ^ein IBunfet^ mar, bief^f
e^eltenbeit felbft {u feben. £>|^ngead[|tet aber berfelbe nie^t erfuttet toerben tonnte : fo fann i^^ bed^
»en aSerfager beritten anieigen/ unb bamie bic (Bermut^^ung U€ ^errn (Verden be^iattigen, t>a9
Panitt% TUtmltm ' Si ' biefe«
74 S«j^ »474^ .
Uefej ^ie erfle ^etttf(|^e gebrtidFte C^ronfF ftt)n tn&c^te. Set ^erfafft ift ber (efontife tUtnifc^
Ctabtarte, ^ettnric^ Bteinj^^eU 34^ bep^c eine miebetb^lte unb i>ermebtte fHut^db^ biefer S^rö^
ntf/ meiere 1531 Si> Sranfiirt am ^cofn, mttt fotdcttben Sttet beraub fom: ^f^tcibimge einer
Chronic/ t)on 9(nfati9 btc SBett, big auf $eQfer ^tiberi(b ten dritten, für} Mummtet t>or 3<u:tt
burc^ ben Jpcdadttttn {)ern i$eitiri4>en 8teiii|>6toeI / ^cctorti/ 9tattar$t {u !8(m, aug^etogett
»rnib aemadEit 93itnb ie^o biic(^ ben Srfarnen ^. Cfocob tK6be(n (Stattfc^cetber (u Oppenbeim/ aa
etlüf^en Ortenn dcmeret. onb auf S^et^fec Carlen ben V. tt^ttdt. 3(uf bem ?ifel ifl 9cetti^6ti>el6
15ilbnt§ in «C>^li sefc^nitten mit bet Unterfc^rift : Henrictu Stdnhewei Vtriusque Medici : tc phie
^ftor. vixit Ano xpi CCCCij^jcüj. 3« blefer neuen SCu^gabe wirb |ener altern in bem 3(ntn>oct#
fcbreiben ^timid^ @tein^on>el6 / €b<^cberrn {u ^apn}; autfbtucFticb seba^^t^ inbem e^ bafelb^ nn*
eer anbetn bei§t: X)ie Summori C^rotiidf/^ fo bii mir jugefc^tcft t^tib wtüant - - ^err i$eitiri(|^
&ttinfybwüf mein Vetter feiigen/ mit funberm flei^ ausgesogen/ gemacht/ i^nb im ior nc^d^
ber geburt ^. CCCC LXXLIL tnn ^tn Zvnd gefertigt vnb <ttt@ge|>en laffen u. f. tt>. aSon bet
Sbronif felbß babe icb nicbt notbiO/ n>eiter ctn>atf ju fageu/ M ba§ fie biet mit dlecbt eine @umm<v^
ric^rontf benennet werbe« Senn bie iBegeben^eiten (Inb toit^lidf mit ^ani furi unb fummarifd^ an^e»
letgt worben«
32.) 95om TCnföng be« Berg tonb Burg SfttbeAö. Km Cnbe: iDa« ^at
gebrüht 2;of)attn(l Garnier ju ^ugfpurg in ber erflett »ajlnoocl^eii
SDiefe feltene a(u8sabe ifl in ber !5iblictbef be« ®tift< Kebborf. ®. {)eem Sopfs SbtsfP- tBut^
bnt(tergef4i(tHte Sb- !• @* 26. £>ben <S. 4^. ftnb unter ben Siübern of^ne 3abr ein paar «ibere
iUtere, oucf^ itoo neuere (Ku^saben befcbrieben »orben.
fiftiben ^at (u b? erfiett boctot ^actlte^^ V)ö inünc^f »orreb. 'Km
€nbe: ^ie ennbet ficj> öic ^ijjlorf gufcbij v»on te ©toffe Äuntg
aieirön^cr Ttfö titlet ^odfy gcfm iDoctoc 3o^atin ^CKtUt\> ju min*
(^en but(^ iith \>ii ^ur^feud^ttgen fufleit tc ^et^OQ TUbtti^ti ®&iv
^n sebdd)tnug 3n 'teutfc^^ tranffecfert t)ft bef^ribe ^at ®etcu(ft
unb toolennbef bute^ Sotarwf tdämkt 3n b« feijfetffc^cn flat 2lua*
l^tirg Itm montog nac^ 3o^atinie IBopf ifle ^nno k 3in inüi* 3«
C< ift lltfti bit (wepfe 9rn<a<A< «ine« «baeflimaiffcn $;abet6ti^e<,-«i>n mt<|i<m ict» be« htt fdf
ttiiboi 9(tt<dttbe, «H«r bm ^«ktt 147g, <inc ndixtc Sladttidft itbtn mtbt, DUfe 9(u^abe (ffi$t
<(>ccc von iDefele in «Ohin^^tn. ^U ift 166 SL fua iinb <>at ^oltfe^nittc $(u(^ ffob bie dcogea
340
Saji; 1474- 75
340 S^on bell fitUn miftn ^ti^tn, %u^fpm ^^^ 3o^tttt l^inükt
®. meufeto (^iftor. titteroe. auf« Sla^r 1784- 9$- 1- ff- 335- 3ft bU Oefc^«« »e< ftt9fM
Pomiomie/ tu oben $. 54- »nfer tem SUel einer sac ii^intn Ct^ronif anfleteist miitbe.
S5t) ^ntt9 9)tanf9 Xorquatf @f uenn{ $23oet9 :örbtt!ar9 ^attiof utri efrcon^
ruft« be confolottone pWofop^it. Tim Snbe: ^ic ftber ^oectj be
confoIaMotte p^ifofop^te in ttftu iatina aitmantcaque ftngua tefetCut
oc ttanffat9 tona rü oppatotu et efrpofttfpne 6eatt ^^ome be aquino
mrbmid ptebteotoriim ^nit fettciter. 2lnno ^omini SS». €€€€• inük
tfiUj. menfi« 3uf9.
Sonbtbtt ^oc €tu{d afumnfd 9lurem6ergen(td
X)pue atte fua ^Intoriittö Öo&urgcr 3« gr. goKo.
Undeac^tel biefe« 95uc(^ mit unter bie ecfllin^e ber 93u(<»bru(ferfunfl geboret, bie mt ber bei
ruVmten :Sloburdetif<^en ^^reffe, in Slurnberg, sefommen finb: fo fann man hod^ ben ^Jrac^t beffeii
ben nidS^t senus bemunbem. S)a< ^apitt, mld^ti bie Sanbf arten ®r&§e ^t, ifl meif nnb fo (lact
toie Ferment. Die Svpen finb bie niebli^^jien, unb bie gante Sinric^tund bemeifet ben; auf ben
sDnitf gemenbeten Sieig. Site!, JSuflo«/ 9Iar{al^(en unb ^gnatucn, große 9(nfand<bui^flabcn fcMen.
S)a< ^unct if} bo« einiige Unterfc^eibung^iei^en. Den Sfnfang macl^t ein 5 SI* flarte«, mit gefpaU
tenen Columnen abgebrucfte« {Kegificr. Z>atf 6te SBIat ifl leer. Dann fangt batf Sßerf felbfl mit
pbigen litel an. Suerfl flehet aOefeit ein ^tucf be« (ateinifc^en Sejrte« ; unmittelbar barauf folget bie
beutf^K Ueberfe|ung/ bepbe« mit fortlaufenben Seilen. 3n>ifdS^en jeber Seile be« (ateinifc^en itfttt
ift ein anfeMiÄ<r SKoum gelagen, »eldi^e« fe()r gut in bie Stugen fadt. 3ufammen.89 SL Dann
folgt ber Sommentar be« Zbomo« be ^quino mit gefpaltenen <Eo(umnen. 3(m Snbe beffeAen flet^et
ebtge Sfnieige. 3fi 98 (BL flart. Die beutf(% tteberfe^ung ifl^ frcQlicb febr v^kiUdt) raub unb boU
yeric^t; Inbeffen toirb (le bem £iebfeaber ber beutfdS^en ®pj:ad&e immer fc^d^bar bleiben. 34^ mid nur
Cttoa« {ur 9^robe anfuhren. Qui ferere ingenuom volet agrom. Liberat aroa prius fruticibos.
Faloe robos fUicemqne refecat. Vt nooa frage grauis ceres eat. \t>er einen gef la<bten oif er be^
fern u^tlU ber entl6fet vor ^m t>elb o^er ftir(>en* t>on ben fumerlotten« t>nb mit ber fl<bel
p<fwtt er ab Me fioivben t>nb ben farm« ostff t^ae ^m getreibe aufgee mit neuer fru<bte« Qui
fe volct elTe potentem. Animos dornet ille ferocea. Nee uifta Ilbidine. colia. Fedis fubmittat
habenia. Vtib ^A wn wer b(^ gewaltig fein w^lle. ber fol ba« gemfite seinen, ba« fein I;ale
nie iibem>un&eti werbe« von bem luft ber i^nfettfcb- ^A H^b einlaf i>nber bie fUndfenben sfigeK
^er aSerfafer biefer Ueberfeftung ifl unbetannt. 3n ber {^ieflgen @tabtbibliotbet ifl ein e^templar,
toglei^en in ber ^öierlinifcben. J^err (Semeiner hat in f. Siadj^r. ®. 14. u. f. ba« {u SRegenfpurg
fceftnblicbe Sjcemplor befd^ieben. Son bem SSerfager be« Kommentar« &. ^rei^tog« Appan T. L
€F. 245. »• f.
36.) ^i( na(^ «ofgef ein fk^Hd}t ftiflor? ettee @i(ut Ui pt>tti t^ema^t
l ber tatffetii^ €anci(e9 V tarnac^ S3ap(l piui genant warb. Km
enbe : ® ebrucf t ja Stugf^Utg. irMt). 3n Öuact.
7« Salt i47^
lAue von XOylt in tai beutfc^e überfegt bat/ unb «on bcr tt>ir oben ®. 54« ^ine nurnberstfc^c Sfu^sabr,
^bnc Sfnieige bed ^abre« atifubrttn. ^U bat ebenfattf feinen £itel; fonbera obige aBorte, ({eben
auf ber SXucffeite bed lotetten iBIat^, )u Sfnfana Ui uberfegten (Briefe« an 9}icolau< fiBarttenberser»
2>a< gante SSerfgen beflebt au« 13 ^Blattern. Ser £)ru({er ifl {mar nidl^t genannt , bocb ift out beri
tpptn Uid)t {u ernennen/ bag folcber C^o^onn :84tnler feQ. 3I(^ beOfte felbfl ein Cjcemplar.
37O «$t>na4> bofget ein nuiffc^ buc^fetn ^tliUüi genant baraug efn tung
mefcf; tm felber/ too( rdtllc^ fein mag/ nite et fic^ tveiglicf^ in erb^r#
Fe^t toft gutif fi^te f^ake fof 2c &n SpiiieU Tim €nbe: aDj ^at Qti
ttudt ^ani Wmler iu ^ugfpurfl. ^nno xt Jrjrüi. 3n Ouatt.
3fl in ber tjortreflicben ©(^warjifc^en Sammlung in 3Htborf. 3n ^errn Jäpfe %Hfp. ^u^*
bnttfcrgeff^ic^te mlrb biefe« SBuc^lein unter biefem ^obce ®. 24. u. 27. tmeomat angefubrt.
3 80 J>w teutfc^e Äalcnbct t)On Solöntt iluttgfpera* 'Km Cn&e : TCtfo
t|l begrt^en fur^(i<f^ big fafenberd nu^ vnb tugfic^att na(^ meinem
fUdfyti tmtfd^t v>nt) d^iatnem toecmugen SRogifter 3o|)atttt t)«tt
fttnfljejrf. (1473.) 3n Ouart.
Ctne Settenbelt oon ber erflen @t56e, bie nur n>eni9e, gefeben iuhahtn, ficb n^erben ribinen
(Snnen. ^r ebemalige bertibmte 9}firnbergif(4e 3(rtr, (Bottftitb Cf>omaflu6 befag ein Sjremplar/
iinb biefe« bat ber fe(. &d)wati {uneben betommeU/ toeftber btöber ^er einjige gemefen ifl, ber cmaS
bäoon gebacbt bat / unb {mar in feinen Docatnentl«^ de arte typographict P. III. p. 66. €tf muß
aber biefeiS S;rcmplar befect getbefen fepn , n)eil &6fwati outbrucflicb melbet, bag t>ti Serfagecff
9}ame barinn nl^t angetroffen n>erbe ; baber e« aucb &d)Vo<ai nicbt n^agen wollte, m entfcbetben, th
biefer Stalenber au€ Ui S^erfager«, ober au« einer anbcrn unbefannten ^rucferep gefommen fe^.
9)^U iDoAiger @en>i«bdt tagt Ocb aucb freplicb niebt« beftimmen. 34^ werbe olfo au(b meine ®eban^
fen nur al« eine b^<^fln>abrfibeinlid^e fBermutbung oortragen. 3(u« ber Seben«befdS^reibung bie
€^4^tP4r$ 1. c. oon biefem beriibmten !Ofanne ; ber eigent({(b 3^fy<mn Sttfiller bieg, unb Don %b^
ttidfperg in S^^^^ geburtig mar, entworfen bat, erbeßet, bag berfelbe 1571 nad^ nßntberg ge«
fommen fcp, mofelbfl er aufheften eine« reichen tBurger«, unb grogen {iebbaber« ber dJ^atbematit
unb 3(tTroncmie, A5ernl>atb tDaltf>et6/ eine eigene iSuc^brueferep errichtete. SSBir baltene« für ober«
0u§lg ju bemcifen, bag ^egiOmontami« ^cr Srfinber biefer $mi(i nicbt fJnne ge(\)efen fepn. 5Sbec
böcb ifl btefe« fonberbar^ bag er in HÄrnberg eine eigene Drurferep errichtete, t>a bocft fcbon um bt<
St\t, aW er nacft nftrnberg tarn, biefc »lunl bafclbf» geübet würbe. Diefe« SKdtbfel mo*te t>iel#
leicbt baburcb aufgelofet werben toniini, wetin man annimmt, bag bie bamal« in biefer @^tabt ejri(H#
ren^en DrucfcretKn nicbt mit benenjenlgen ^cbriftai, unb Sablen wrfeben waren, bie ju ben S^ucbcm,
bie Xe^iomomanue brucf en lagcti wodtc , crforbert würben. S^iefe« fann oießci^t Urfacbc gcme#
fen fc^n, bag l^t^omontc^n an bk SlniegMUvi einer ri^ienen DruxfcreQ benfen nmile. Unb mir
irren un« fcbwcrlicb, wenn wir annehmen, bag ber gcjienwarti^)« beliefere ^lenbCT/ ber erfle
Verfuc^ gewefcn fcp, ^cn ^egiom0ntanu0 ocmacbt bat. I)enn t>an ^erfell>c wtrfJicb in 5J?urn*
bcrg ^ebrucft/ uub ou« 3{egiomoiUani Jöuidw^ gefommen fcp/ erbeaet tbcU« au« bem am (tnht
flehen*
Söltr I47J* 77
feN^en Statten, tf^etU aniM^uUe ititem Slbfc^KM/ AU ttlatt ben nemen lit^nbeh K. f!ribtn,foa,;
»0 e« l^cife: 3(^ würn Mdi^ fftrpae M« ARe fol^e tec^mmg seri<|ic i^ auf bte ^oc|irlobfainr
((dt Vl^emberg. 2>enn ba ^(^ tiefe Stetkin ben bfpbeit folgenden/ finoDbl Iatemtf($en tiltf beut#
fc^ jCalmbtm, bi< {uiHtldgis in 9?urnbera gebnicft würben ^ befinbet: fo laft Rct^ mobi taroi) nicbf
imetfelnw 2>a< mecfworbi^fie unb Dorsüglicb^e tiefet jtalmbet^ aber ifl w^bt Mefe«, bn§ bctfeibe
fiidS^e mit imt^Ud^tn QSticbfiaben ^ fcnbem mit gani in i^ol^ sefc^nitteHen Cofelti/ ufib {mar fc^on
auf bcQben (Seiten , gebnicft ift. SBermntbltt^ b«t '^^egiomiint^nue baiS 9Berfgcn Seitenn>eiö Qtf
fc^ttebett/ mmrnoc^ eiS Safrinwetfe in •S)oIi gefcbnitten n>urbe. IDiegarbe ifl eben fb bfag, wie in beti
fodenannten jteflerifcben Safe(R,\unb t^ernuitbüc^ blo< f(^war{e SSufferfarbe, ober Stinte/ obne X)el«
SMe ^Hcbflaben b<tben bie grofle 9(ebnli(bfet( mit unfrec gegenwärtigen fogenannten SanjIe^fdSirtft
SQe Unterfd^eibung^teicbeii feblen burcbgebenb«/ bingegen ift fein groger 95u(^f}abe ati^gelafifen;
felbfl bie grSfern Sfnfaqg^budS^flaben/ bte aber iateinift::^ f^nb, fleben in Heinen Quabraten itnb finb iit
meinem Sjremplar mit griner, gelber unb totber ??arbe uberjegen. ©ie S^W ber Seiten auf ben Jo^
fein i(l nidbt gletcb; «nige baben ss anbere 36 auc^ 37 Seilen. 3^be gleite, ober Jafel ifl mit bler
ftnien eingefaft. SfOe gablen unb ®ud^|laben fInb fcbwarj. Sie erfle ©eite be« erflen JRlat^^ifl teer,
unb auf ber SKucf feite biefe« ^latS, ftebet bie erfle ^x^tlifdc Sabeae, unb bann ^(gt aOe^ in eben
berjenigen jOrbnung, wie in bem folgenben beutfAen, mit beweglicben iBncbfl'aben gebrmften $a(enber.
lDo4^ bat biefer erfle Serfucb nocb biefe^ eigene^ baf auf ber erflen ®eite bti legten ^latt, nacb bert
Mer in JptU gefc^nittenen ^nflnimenten , nocb ein ^etjfc^nitt befinbiid^ ifl, welcber ba€ fogenannte
3tberla^4tmleiti »crfleaet. jOben ftebet : £)et log man mit ben 3tt>elfF ^etd^e ju n>eler yt'bti^
Mm Im mrf(^ Da« ganje betragt 31 931. £)iefe (Peircnbeit befigc tcb felbjt ^ie ifl aucfi in ber
UntDerfitattfbibliotbef tu iCrIang« tlngeadS^tet hai 3abr be« T)vndi eben fo wenig, n\t bep bem nad^foU
senben au^gebrucEt ifl, fo werben wir bieftn Safenber gewi« ni<bt {u alt macben, wenn wir ibn in batf
3abc 1473 feftew. €ine oiKfubrlid^e iBefcbreibung biefer Seltenheit finbet man in ^ctvn 4>ofi:. Pfeiffrre
Se^trdgenic ®t. 3. 9.524. u. f. Der ®utigfeit biefe« wurbigen SDfanne« babe ieb bie geneigte ^iU
ilftiiund hitfti Sdtnlbtti fa banfen/ um benfelben mit meinem @;remptar t^ergleicben {u f6nnen.
39O 3)er bttttfdbc Äafeltber wn 3o^ann *on Äungfperg. Um €nbe :
Wy i^ begrigtn fix^U^ biff fatenber« nuc} v>nb tü^tiifyak na^
mtini ffee^teti te«>tfc^e wb (^(atnem Mi;m6gen« ^. ^o^n t^OQ
ttiijifiwrg* («473O 3nCUiatt.
^tffr groge @eltenbeit bat ber fei. Qd^wati in feinen Docament de orig. typograph. P. ilL
l>. 53. befcbrieben, rnib jugleicb t»on bemberfibmten !Becfager biefe« jtalenber«, bem i^^bannef XMh
Irr oon !S.6ni06berg au!^ ^raufen, ober Johanne Regiomontano C 46. u. f« SHa^^icbt gegeben«
tiefer Salenber foi» {uglei^ lateinifct^ unb beutfc^ beraub, unb ob ^ar Weberin bem einem r milf
in bem andern ba^ ^t^br be^ Drucfc^ beflimnu werben, fo lagt ficb hcäf hataui^ baß in bem, wn
it^m tio^ oorf^anbenen S^crjoicbnif/ ber au^ feiner Drucferei) erfc^ienenen Q^ucber, worunter bat lateV
nifc^e Calendariain ebenfalliS flebet« nicbt obne SBabrfcbeinUcbtett, hai ^dbt 1473, ali$ ba^ 3abr be<
Syriidet annebmen. Dag be^be au^ ber oon Tlegiomontano in Sliimberg erricbteten Drucferei) qt*
femtnen fmb, fefjet &dfwati I. c. p. 64, auffcr aütn 5wcifel. 3fn 2tnfebung ber Si)pen muffen wie
^(filtern, bagbiefclben ctwa^ ganj eigene* haben. Die grogen JBucbfiaben flnb oon brerjcrlep 2(rt.
&nia< finb ainfern gegenwärtigen großen beutft^en Sutbftaben ooatommen abnlit^ j. ^ ba< %
«3 ba«
78 3^5« '47^'
t>a$ 'O. hat tD* SinUtt fbxh hit cthtfftlii^n UtüxOßttn ^ttUSm4ilUbtn l. fth^U UA O«
hai S. Sdibere bobtn n^ eine gotblfc^ Stäur. ®i> (inb audf bU fitinecti SBiu^floben auf bU neiiM
Uc(^e 9(rt t>erf(|^ieben |. & bu SBu^^flaben b. g. i^. t». £)ie übrigen hoben meiflent bie oierecf igte rdmi«
f4K Sigur. £)iefec Salenbet IS»at feinen SiieL 3(uf ber 0lu(f fette be< etflen ^ati fUktt bie erfie
CpHifd^e £abeae für ben Renner, burct^ beren ^uiffe aOe iReu unb aSoOmonbe oon 147s bü 15 13 ge»
funben loecben fonaen. fött^ einem leben SRcnate ift eine folcl^e ta^Qe, S(iif Ut ttfttu ^ite be<
{weQten f&lati fielet nun bec Renner, mldftt oben bie Uei>erf(t^rift bot ^oiter« Siec^tö fmb bteg
£inten; bie erfle entf^alt bie ^a&l betf Sage«, bie {me^te ben ^ontag^u^^uben; bit britte ben c^
mifc^en ;Ka(enber. 3n bec SRitte flehen bie merfmucbigflen 9?amen bec 4>^Hiden. iitfii ifl bcc tag«
licl^e Sonnenlauf, angemecfet, melc^em oudS^ ber SSonb^flanb bepgefugel micb. ®o ifl bie Sincic^'
tung be9 jebem S^onate. Stuf bec Stucf feite be< isten fRlüti fieb^t eine SobeOe oon ^^obitt^^en, ober
Qceiten oielec meifwäcbigen ®tdbte Sinn folgen auf 5 95(. bie $co)ecttone< bec Sonnen unb 9Sonb4#
fnflecniSe oon 147s bitf 1530, bie bunflen Sbeile fcbn>ac|/ bie bellen gelb gebrucft, mit bepgefe^ten
Sagen, Stunben unb 9)}iuuten, »enn fit «rfcbcinen/ unb ibcec Ij^alben X)auec. 9((le Sablen bie fonfi
rotft gebcucf t (tnb/ finb biec ubecaU mit einec cotben ^inte, obec fs<^bt bineingefdS^cieben. §EBa< nun,
f{att einec ^cactif be^gefuget ifl; mag man aug ben Uebecf4Kiften abnebmen, bie wie ^iei^ec fe^en
tooDen. X>on bcr gblbin }al. Von btm futitag pttc^fiobe* Von ^m bttotglüöftn fefletu
VOit man htn nnotn monbe Pitt polmotiben fM>m fal. ttntec biefec eintigen Stubcit finbet
man einigt oflcologifc^e Siegeln. Von bev &unntn piib bee monbeg ftnfiemig* Vom tporm
kuiff ber &mmtn^ ZmhI ber 0tf nnen* Vom tvoren loiiff be$ nr^nbee* Couel bee tTTom
be6* YDie long oin ieber tag ober no^^t i^. C^uel ^rtviffcn bee togg lenge. tOie man am
€»tmm>r mad^tn faU Von ber anbfvn berattcett funtmr« Von nmtiigcrlai ütrspotibbmg ber
fbmbeti. S>iefec Slbfcbnitt mitb mit obiger Sc^^ufonteige , worunter ber SRame beg Serf a§ecg ^t^ttf
Qitenbiget. 2>iefeg {ufammen betragt 9 99(atiec. Sulcgt fleben noil^ itottf ^ttec mit vier *^l)f(bntt>
ten, mit bec SXnteige Inftromentom horarum inaeqaalium. Inftrumentum veri motus lune. Qu»«
drans horologü borizontalis. Qaadratum horariam generale. S^latja^^kn, Sttitog, Cignotttcetl
feblen burcbgebenbg. 2>ie großen 9(nfanggbud^flaben fmb in ^oli gef^btüttene üuobrate. 2>ag Sjrem«
ylac, welcbeg icb gegenwärtig oor mir babe, Ifl eben bogfenige, bag bec flL 9rof. Bcf^ttHur} p« 65.
befcbrieben bat, mib worinn Dtegiomontani 4»anb {u feben i|). Cbebin befaf fblcbeg ber (^iefige ^vo
biger iStt^tqtn ; )e|t ifl eg in ber ooctreilicl^en ^etierlitiif4^eil iSibliotbet X^agfentge S;remt>lac
ober, weldf^eg ber fei. $rof. &^t»aci b^io9f ifi mm iti bec fo ceicfKH &äfwacilfdfm Sommbing
Itt^aUcborf«
SäJj MCCCCLXXIV.
40.) ^it^tU ftd^ an efit ^Icttarf nadfy orbnung ber ^e^Wgm cfiriflltc^eii
Äird;en. 3n bem man gefd^rteben \)inbet ffpfjJel bnb 6t)ongef9 u.f »•
7(m Qnt>e: ®ebrucft bnb boleiinbet iu ^ugfpurg t)oit 2ii>^<tnn(
gSdmIeif tm ijrjrfb. jar. 3« Jofto,
SlQer angemenbeten SSube ungeadS^tet babe icb Eeine dltere Sfutfgabe biefeg, in feiner %ti fef^c nu^«
Ucf^en, unb für bie bamaligen Seiten fe{^r wichtigen SSucbeg, mit Stnjeige beg ^lo^reg, ougftnbig inoefKn
fonneu/ otg bie gegenwartige, bie in *C)erm Sopfg Slnndcn @. 14- angeführt wirb. Sben fo totnig
fboOte eg mir glucfen/ <^inlang(i4ie SiaiXttUifUn oon ber eigentllt^en lEfejHmmung biefec pienorietti
bei)
I5ü]^ 1474. 79
lf9 tcgnjb einem 9^Hftft(Vin 'Zutreffen. 3d^ mug tt alfoht^ hio^tn ^imnif^mm hmtnhm
lagen. X)ec Sttdenfd||Ndn1e|rety^ bie pimorto nic^ <inber< entMten, <il^ ben beutfc^^en Zcjrt
^er iCpi^elii und iCöon^lttiii mit einet QMofe/ obet ftir{en Vu^kgind bec le^tern 3n ben ge#
n^il^nlic^en lauinifdfm dRiffotten, nricb intstmein ttuc ber Sfofang . berfelben an^efeiat. pienotid
lietflkn d^r fol^e fJ5ui|er, in benen bie tpi^Uiiftn nnb eoangeUfd^ Sejrte ganj itnb i>ollfl<lnMg
geliefere »orben, bamic fö^mU wäf ^ft ^reenc/ »nter Mifikte pleuarinm» tlbereln{uflimmen. SJb
fbtc^ picftari<i oitc^ in Ktfdntftlet .<Spta4^'Mr<^nbm finb # fiimi icb nlcbt ^i^^en, unb fiafl frtfte tc^
boron {»csfebt/ bn icb «if feine Gynr, bafefnNdbergieicben sebrncff »»tctoirfeö^ Idbe (bmmeti Sinnen,
^a 0e min J^toi h€B^ twrl^anben fbib, fo feinet bie Secmufbuo»^ nic^ nngi^unbec tu fbiHi, bdf
mmbomit bem gemeineii imb ber laieinificbcn Sp€<ultt «ntwiblsest {ftunii {^«i^ einen 5)ieiffl tUmit/
nnb nicl^t nur beffen ^riiNKerbmtund btfhtbttn, f^nbem ibn mdt in bin &avtb fe^n nMCen, beiii
iffendicben 0otte<bienfl, befbnber« betreffe, mit beiio %ti%ttn3iix^n be^tuioobnen« fltud^^n @ei(t»
lid^en fetbfir fonnten biefe ^lenaria »obl ju flatun.tommen« JSoOten auA bergleic^tn flSi^er nic<^t fft
vieler £eute JE>&tbe sefommen fe^n/ fo n»aren (U boc|^ bo« 9Van fMinte fte alfo biMf^ '4Mben, »nb fle
lnt0en tmüf nebfl ben ni^K fpacfmu debtucben beutfdS^en ^fbd», t»iel {tic 3(MfEtarun$ bet tatftn hofr
bie bobutc^ €)elesenbeit befomcn^ fit^ mit bem fißücte @otte$ / M ber Oc^^tflen ilueOe Mtitttv SXe#
ligiontfbegriffe, tvenn Be nur felbfl moaten^ befonnt in machen. £^a Ufy ubdsent^ biefe 9(tt#gabe nic^
frlb^ gefeben l^abe , fo f onn i^ ^c^ von ber einricbtuns bcrfelben feine dloc^ri^^t geben, ^dt tottbt
«ber in ber S^lge, unb {mar unter bem ^lobre 1483 eine Stuegobe anjeitien/ bie id^ felbfl btH^t, unb
tarnt r »ett biefelbe obne 3»etfel mit ber gegenmactic^n uüb. ben |oi<)enben be^ben SXugfpurgem von
1476 unb 1483 ubereinflimmen mirb , nabere Stac^ricbt geben* 3n tl>eieUt«g«re AnMoientaiio cn^
tbolico, S. 415- loirb ein pienartmn obne Ort unb ^obr ongef&brt, meldJKtf «uf bem^itel einen
.{^otifi^nitt M, bec Sbriffaim mit bem (Samoritanifdben Sßeibe oorfieaet. afm^ ifi in ^r Sibftotbet
btS ^erm SleotfionAratb« oon 0tftlt eine Sfo^gabe, o(^ne Seit unb Ort. Ob fie ilter ifl; oU bie
^genmartige fonn ic^ nid^t befümmen.
41O «^feiiad^ »ofget ein f<^6ne moterftoon ben €^iBen tol>f6it&(it bnrmfNr
' tiad[^ oufiiDe^fung ber fTguren ^ernot^ t^ofgenbe Wo ifi bife matetf
burt^ tintn f^oi^gekrten man iufomen gefecjet \mb Qtptibi^et n>orbem
7(m €nbe : Qetrnif t bnb t>o(ennbr {u tlugfpurg t>on 2Pi>|>anne ^im
let on fant ^Ottmar« «bent Tlnno je itn iirriif j jare. Sn ^offö.
2fft in 1>er Q^tbliotbcf in 9. Ulrich in Vugfpurc). ®. {)e^n S^pfe Sbigfp. 15uc|fbnicFergef(^{<^
Tb. I. ^. 21. 3fl,mtt ^olifc^itten gegiert. ^Der auf bem etflen Sfilat bef&ibUc^e/ t?eaet bie 9(u^
(tebung CbrifH bor.
4^0 ^^ ^^nem mann fetf jenemett ettt ttUA Wtib ober nlt Um €nbe:
©ebrucft iu SlUflfpurö ^^n So&anil 95dnil« «n bem ljrM«f jare^
3n Jofio.
Unter brm 3(abre 1472 finb bre9 9(u<gaben t^n biefem Sßerfgen angefubrt, audf nabere fRa^
tUfyt t>cn bemfeiben gegeben tt>orben. iDie gegemoortige Sfu^gobe ile(>t in ^ttm Sopf^ 7lusfpi0
430
80 So^U 1474^
t>ex ermirbige ttt ®Qt \>ater bnbe ^me X^e^httUu^ \>m Sftocftlorf/
S3tTd[>offin,9liien6utdiF feiider gecorrigfetet |)at. &tt)tudnu Sf^ofe^
Unter ben vielen/ bWNc beftmnt detoocbetien aiirfgaben bieM f> becut^mien ®efe4bu4t<, ifl bte
fiegenmartide Sfudgabe &ie etfle« £< würbe äberftugis fe^n, 3^9^ ^^^ ^^<^ €;riflen} berfriben ontiH
fubreik. Z>er etnitge nait^maU^t dtxtd^i\>eftüth (Binmtf ttvflt bc^ feiner, 173(2 |tt itipf* in %öüü
fiititn ^idobt Ui Qjr^^piegel« an« 4><uibfd^rtften/ vor ftc^ «eboUr mb ni^Hfc^ dtbromf^ (»of,
iDirb M9U9f fe9n. £)«§ 6ei(^<HP/ pfttter unb ^refci: berfelben werben gvba^t b<rf)Tnr ifl feiert iu
^ejcncbten» SDer (entere beribtttte unb wurbige ©etebrte (^at in ben ^deytvigtm im Jütttmmuab
(B^f^idft^.^t^btmfd^l^t^tfi^mt eigene 3(b(;anb(und t>on ben SKu^goben be< ®ttc(^fmfpiesetf
i^n 95. u. f, gtiitfttt, unb Mrfcbiebene« bericbtiftet. Der eigentliche SSerfager be< ^a^^fpudtli war
ein. i^berfM^Bfcftec t^on 9(bet, iSj^dfe iH>n ^lepgM^e* SKnfond« fc^ieb er biefe« iBucb iv (ftteimfc^er
@l>radS^e. 9(i()$ ^berfelben «ber W-er i»Vi^t$i auf Serlanden @raf «S^')^^ ^^^ 5Al<Cetifleiit> in ba«
beutf^^e. iberfeft.. Diefe« gefcbab )v 9(nfand ber erfhn {xilfte be« ijten ^obrbunbert«, {Wifct^en
121S u. I23Q. ®<Sntttet glaubt, er babe qav feine gonte« Dor M gebabt; benn bi« babin batten bit
(S^cbfen feine )>r^ttmidttten ®efe$e gebabt, fonbem man bobe p(^ in birgerti^^en unb .^ ein(i<ben Sof^
len nadS^ ben allen @cwobnbetten seäcbtet, unb biefe @ewobnbeiten babe biefer facbftfc^^e t>on Slbel feinen
£anb«leuten jum i8e(ien aufseteicbnet. ^err eommifflontfraib Jl<mfyn ober (@. bit Sd^tiftm be:
beutfc^en (Befi^Uf^rnft 5» Ckn« «# auf b«« Skl^r 1753. @. ii9- Scnckenbergü diverf. viiion.
Pr^o.) fuc^tju.bemetftn; bager aui ben, oon ben @(^oy>pen {u aSagbeburg mit htrten SQiorten ob^
gefaßten alten ®a(bfenredS^te, @^(^i^penflubl« Urtbeilen, Lege Saxon. unb Capitniaribus einen 3(uffa$
gemacht t^abt, wetcber in folgenben Seiten 6a<^feti , ober oieimebr @adfett/ tai ifl Sdcl^enfptegcl
Äberfcbrieben worben wäre* Itebriden« bat äiydt biefen Sfuffa^ priuata autmitate gemadi^t, (b »ie
berfelbe aucb/ wie <9><lrtner fagt, nie 9on beutfc^en Sa^fern, ober facbOf^Kn Svi^fttn beflottiget »oc»
ten ifl. 3nbeffen (fl berfelbe flet« in droger ^o^^ad^tung geflanben , baber er no4 fegt {ur XkctOon
bjtr firettigen Stci^Mfa^fen bienef.^ Doeb M ber aSerfager blo« bie aagemetnen £anbe«gewobnbectni/
iinb fQnberlidS^, n>ai in ben tanb^eriebien, .-ba« i#, in ben @auen unb Dorf ern fKtdjttni unb J£ker#
f ommen« gewefen i% in feinen @a4»fy}fpkflfl aufgenommen/ 4inb atfo bie £e^n unb @tabtre(^te nte^
berubrt. D^ber berfelbe aucb nac^ber, (um Unter fc^ieb be« iLe^nrec^te unb TDei<^bUbe/ ^agJLatH^^
ttd)t denennet würbe. Dag fid^ ber SSerfager be^ feiner Ueberfe^ng ber Oberfad^fifc^en ^prac^c ha
turnt habt, ifl/ ba er fclbfl ein Obttfad^ft war, leicbt {u eracbten, obslei^ ber bamalige Diolect
Don bem degenwartiden febr abweichet, ^it alteren 4><^nbf(briften ffnb aucb OberficbOfc^« ^it SHw
bf rfac^flfe^e Ucberfe|und f fl alfo neuerer. Die beutfc^en @Iogen , bie man btt) ben 9(utfaaben be<
(^acbfenfpiedel^ antrift, baben oerfcbiebene fBerfager, Ht f{nb auc^ nicbt in aOen 3(u<daben ^Itid^.
QlAttntt fprfct^t über bie ilttvn 3(u«d^en ein barte« Urt^eil. &it finb, fagt er, oerfdifcbty occbctbt,
unbtntlld) unb ooßer S^bler, unb tcüiQtn in^d^f^ntt nid^t olel. (£r felbfl (edt in feiner %uidaht bm
Se;rt in X>berfadl^fifd^er ®prac|^e au« {wo {>anbfcbriften (um ®runb. Diefem fugte er eine neue 9011
ibm felbfl ocrfertidte beutfc^e Ueberfe^und btt). Der lateinifc^e ttft ifl au« ber SobeItf<^en 9(u«^
flabe denommen worben, unb uberad fmb bie wicbtldflen Varianten unter bem Jeyf andemerft mctbnu
Den iBefc^Iug matffen bie Strtitel au« bem (Sacbfenfpiedel, bie bon bem $ap(l (?r?goriU0 unb bon
l^em (^oncUio {u S5afe(, al« fe^erifc^ oerbammt worben ßnb.
fSfber
Sa^t 1474* »r
I
SBkitt Qf&nnttf nod^ anbm f^aben tiefe ^i<|^elff4^e ^t^dbt nibn befc^rlebeit. X><i hltftibt
ahtt 9ermiit^lt(^ mtt ben fol^enben, befonberf mit bec Stuafpurgifc^en Don 14S1 ttbereinftimmen tt>lrb,,
fo n^irb bie fol^enbe SerdS^reibuns bec eben gebauten/ bie idj^ bor mic babe, batf bter mdogeln^
be einffabeifen erfeffen mftffen.
44.) ©eir gSom t>er geftjjtetl Sruntfcfeaft fn Uutfi^ furj ju befc^reibem
n>te in bec f^oc^gefert 3)o(tor io^anneS dtt^cee \>otmai& m latin ^bU
ftgec befc^rf 6en ^at. Um €nbe : %\fb enbr ffc^ ber Jbom t)er geftp^
fdi^Afft mit ben regefn bec bnuecfc^^afften ecbfc^aft* @ebcu^t (U
2lugfimrg teon Johanne 35aem(cr Ttnno/ fn bem ijrifiit/ jar. 3n JoKo.
3Die 3(u«9abe n>irb in 4)ecrn "Sapfe .3{u9fp. SBiicbbc. ®efcbi(bte £b. !• ®* 29. an^efubrt* ttneer
ben Sucbern obne ^aht i(l beceittf oben (S. 35- eine 9(u^abe angezeigt tt>crben. S^ieUeicbt ifl bep bec
dec^enmartigen aucb eine Uebetfc^un)/ bti, im lateinif(ben beftnblicben »rboris co^rangninitAtis legilis?
S^teßeicbt tft biefe unter bec onoerfcbafften ecbfcbafft {unecfleben? 3[n bem üben (b^efubcten lateintfcben
Sractat be j Jofyanm€ ^nbreoe micb biefe confanguinius kgalis fo ecf (aceC , baf f{e fep qoaedam
proximitas ex adoptione proveniens*
45O 6?«« Stegunent bec lungen Äfnber. Tim ^nbe: Qebrucff toll \)o(ebft
t>on jo^U^dmler. $u9(ufpurg. Ttn fant. Tlugutlemä tag/ a(« man
iült nacf^ rpt geburt tauitnt loltt ^unbecc t>tib tn t>em iffiHi tat.
3n Solio.
(Eine jttece 9(tt«0abe biefej SBerfgenit/ bü« :&ait|^oIomett« UTeclMger/ bec 3(c{ette9 S)octoc {ii
Sudfpitcgfd^rteb, ifl untec bem ^abc 1473 angetei^t mocben. ^ bec Sibliotbe^ bed &tiM Pollim
gen ifl ein S;remp(ac oon biefec ^u^dobe, a\t<b in bec S5tbIiotbef ju ®. lUcicb in tHue^fputi. ^ebc
ouäfubrßc^ unb grunMidS^ wirb biefe 3(u0gabe befd^cieben in {)ecrn ®tabtpf. am ilSn^e frqnnilcf^igen
^&ttta^nm§m Aber alte unb neue ^il<^er 95. 1. @. i. u. f. .
46O Tlnfc^fag be< gemeinen jugd tt)tbec bie ^ucfen. 7(m €nbe : ^u ^ug^
fpurg tm irr««. 3« §oKo.
SBicb in ^ercn @erigenbergerc Uterar. t>crfu<^ C iS. ingleicbm bon *&eccn $apf in bec
Tlngip. ^tsc^br. (9cf(^* £b* I* ^- 29. anaeteigt.
47O &nt id)bM ^ifloria n>{f ^roja bte Foflffc^ ®tatt ttftbttt warb.
augfpurg bucc^ Sodann 93dmler 9R.€€€€i)r|ftm. 3« doUo.
Co tt)irb biefe ausgäbe in S*eI|>orn6 Amoenit. litterar. T. IIL p, 130, angefubct, ^ecc
DIect. tDalc^ giebt in fcinec bcitten «inlabnngÄfdijrift oon einigen oUen beutfdl^en 95ucbecn, beo ®ele#
öenßeit einec folgenben 2(u«gabe bon 1489 t)on biefem SSudS^e SRacbcicbt / bie er eine eben fo pogicriicbe
jF)iflorie nennt, M bie ©efcbicbte be« €ufebii t>on bem gcofen Slleranbec. See SJecfagec boblt »cit
an« / unb fdngt mit ben Argonauten an. ©eine gubcec (inb bie bocbgelebcten SRepflec igerr t>avt9
roit'Croya, au* ^enr t5ttmerii6 von :Rrie<^en unb onbere, Sermttbli<6 »teb bieft 3fu^gobe
»4 3# I47S^
Sit^t MCCCCLXXV.
48.) -^fe fje^et (tc^ an bod @ui&ertaü Itt ^atttöCtt 8eBett, v>fi ju bim
etilen t>on biem (ie^e ^tiVi^tn Utn fant 7(m6rofto bem ^tfc^off. 'Um
€n&e : |)(e ennbet ftc^ bet ^e^Itgen (eben t>tv ©ummetta^Ü ^^a« ^at
gefrurfet t)nb teofennbec So^önneö QSdmler iu Sittgfpurg/ 'Am
©ambfitag tooc ©ant SSart^oTomdu« tag. Ttnno w. fft bem funff tonb
.^le f)e6ec an ber »2)09110611 leben m be wintettt^cyl V)fi jüm erjlm \>on be
liebe ^ern ufi er|e)i3e( iSÄic^aef. ^m ffnbe: ^r)e ennbet fid[> ber ^er^f
Itgen (eben ba6 iD^nttertei)!. >t)ai ^at qtttuift tn t)o((enbet jo^anneö
S3dmfer Ju SlUgfpurg Tim mdntag in ber (»epfigen f armod^en iinno tc
. 3n bem füoff t>ft ©^beacjigjlen jaren. 3n ^olio.
tEBir nebmen bcQbe Sb^ik/ ungcacbtet (ie nac!b biefer 3(u<gabe imeen absefonberte !5dnb€ auj{u«
macbm fdbetnen / sufommen. 3u Snbe emi jcUn %f^Mi (lebet ein Ste^ifler. 3(n J^olsfcbnitten feblt
e0 au(b nicbt«^ 9^^R bem SBecfe fclbfl tfl fdS^on oben unter ben fahren i47runb 1472 bot n&tbtd^ fiir|<
ti(^ bemertt morben. £)iefe Stii^sabe i(l In ber eibliotbef t>ti SWtti poUing.
49O SBer ^epltflen UUn ®mter v>nb @ommert5ciI. 2tm ffnbe : 0e#
brucft jii 9Jurnbcrg in ber SEBergftlabt |)anfett ©enfrafc^mibttri
^udjbrucf er« im tnufenben t){ert>unberfen "ont fünf t)nb ftebeniigfien
Sare dm 5rei)tag nadj 3acobt 3n gn ^Ho,
!8cn biefer Segenbenfanimlund felbfl ifl bereit« unter bem ^f^bre 1471/ ba« nitbi^fte bemerft mon
ben. Die gegenmartige 2lu*gabe bep{fct bie\t)oIfenbfitcelif4>e IBibllotbef. 3n bieflger ®egenb fcnnte
icb fie nic^t antreffen. 3Me ^robucte au^ @enfenf<^mib6 S^rucferep geb6ren unter bie ardfien &tU
tenbeiten. i?. Ä6öcr6 Cittlog. Uhr. See. XV, Norimb. impr. p. 8. 0. 53- ,
50.) i>6 tln ma fei) m Mcm? ttn cltc^ wib o^er nie. Tim Cnbe :
iK€2€€i)rj:\)- Sonrabuö fffianti ju blauburren. 3n gr. Octa'o.
Dtefe 9(u^gabe n>trb in Sc^tDinbele Hac^rk^tefi (?t 4. @. 221. u. f. angeführt unb binlan^«
lieb befi^rleben. @te bat feinen orbentllcbenSttel, fonbern fangt fogleicb mit bem gen>6bnlicben Eingang
an : i>it akett ftatiirU4>eii maifler l^ahtn u. f. ne^. 2ffl 144 IBiatler flarf • UtlUtt Slu^goben (inb
ttiuer Un oorberge(>enben 3<^bi*en angezeigt »erben.
5 1 «) ^<e ^ei)t ftd) an ein €apttef ober eine fammfung bfe gemacht ^at maU
jler ©amuel ein 3ub ober 3§ra|)elifcl)er u. f. ». Tim Qnbt : ^fe
enbet fidf) ba^ pudy bj iRabbt @at8U(l t>or toe^f jetten ain großer
3ubtfd;er maitier gemacht |)d£ \)nb toirb bj pu(^ puUicf^ genant axftn
flerfun^ ccift(nli4)d glaubenö. >DaruinL e^ au(^ gebrucft ^a( 3u^o#
M« «47 5» 81
CU^ pflanstttatt atinn furfi>re(^ bti gefPc^ett ^ttt^i in 9IttdJD>urd
aii man iait noc^ cttflf t>n^erd ^etn gepttrt tav^mt tner^utibert M0
in bem fünf \>n& ftSeniigiilen jare. 3n Ouart.
Unter bem 3abrc 1494 n>irb dne neuere dtu^aobe biefer Sptflel be< SRabbi eiamtiet ande|e(at
iverben. £)ie dedenmarttge i^ in Ut (ÖMM^tt M SSIofier^ 3rfee* 6» ^errn $apfe ^cffp«
5aO ^9^ nac^ \)o(see bd^ |)U(^ bet ttfttur. bas ^nn^aftet. {u bent erfleti
)»on e^genfcl^aft t>nb na tut ber menfcl^en/ )£>aTna(fy t^on ber natutt
tȆ f99enf<3f^af( bed f^tmefd/ ber titt \>ti gffugeld/ ber freuter/ ber
(lein \>nb t>D toH anb' naturffc^e btngen ^nb an bifem puc^ f^at ettt
f^oc^gelerter mä bei^ funf^ef^e iat( Sadtgtert /\>ft gearbe^t/ t>ft ^C
für ftd; geniime bfe ^ernad^benanten g&tftc^ t>ft naturffd^ (erer ^oetl
bft anber 6en)ere boctored ber er^ne^. Kfd Ttugutltnu/ 7(mbrofittm/
Krttlotefem/ S9afi(fui)t/ H^fiborum/ $f tntum ® afvenu / '2(\)i(enna xc
\>{i \)ü anb* metfler \>ft ferer/ Tlu$ ben bft anbern f^at er bt| nac^ge^
i(i)ube pu(^ aüentffalbi inforn? gefefen \>fi au^gejog?/ wefc^ft puc^
me^ffer öuiirat bOH 9}?egenberg t>on fatefn in feutfc^ tran^eriert V)a
gefcl^ribe ^at bnb t|l gar e^n nü^((c^e (ur|n>e9(tge mated/ barjnne
ei^n t^egpfic^er menfc^ \>i( fef^famer fachen t)nterr{c^tet mag werbe«
7(m ^nbe: ^{e enbet ftc^ \>ü^ btt(^ 1)(C natur* ^ai ^at getrucft t)ft
i»o{prad;t ^and ^dlttlet )U 3(uafPUCg Kn mbnta^ \>ot aün ^ei^Kgett
tag Ttnno ic jn bem ijrirb. jat. ^eo graciaö. 3n ^oßo.
®oran flebet ein J^olifcbnitt in Soliogroge unb {mar auf ber {mepten feeite U« erflen ^lati, med
f^er in ber dl^iite einen nacften ^ann t^rfteOt. 3ur rechten JE>anb flebet ein 3(rit mit einem Uringla^,
unb ttnfer {>anb ein anberer mit einem IBucb. flfuf bem {mepten 9$lat fhbet obige ^ rorbsebrucfce
Sfuffcbrift. J^ierauf mirb in acbt Sfbtbeilungen, bie gan{e SRanirgefd^ic^e, mit mancberiep Sobeto
•ermif<bt/ t^ergetragen. 9(uifer bem erflen ^olifd^nittt (Inb nod) 11 anbere, bon gleicber ®rSSei (auter
baSUcbe ober unn>icbtige unb midfiibrlicbe 9fbbi(bungen naf uclicber Dinge oorbanbcn. SBep bem fedl^flen
Stucf «on ben eb(en Steinen ifl ber beil. Uiricb mit feinem bifcb^fficben £>rnatc abgehilbet. Slac^ bem
&<blu% Ui SBerfe« folgt nocb ein 9legi(ler, n>oritm ber SInbalt nacb itthlf Sopiteln angegeben wirb«
S>ie Scitcnjablen , ^u(lo< ic. fcblen. SInfang Jbuc^^flaben finb gebnicft ; baoon (leben bie grigem in
einer oierecf igten Sinf a§ung. Der Sejrt betragt mit bem 9legifler 29 1 lBI<!tter. Der eigentliche Serfaf et
tiefe« aSerfe« ifl mir nicbt befannt, £>bne 5»eifel war er ein ©eifWlcber/ unb jwar ein Domberr m
SKegenfpurg. Denn er nennt einmal ben |>errn von |>annberg tumprobfl jti regenfpurg feinen
J£>ctrn. 9Ban ftnbet aucb einen Conrad de Hannberg Praepofit. Eccl. RatLsponcnf. ber 1368 jum ©i*
fc^of in SKegenfpurg gemdblet mürbe, in Andr. Ratispon. Chron. Epifc. Ratisp. ap. Qefel. T. I, p. 37.
ttz in Hundii Metrop. Salisburg. T. L p. 139. Coorai). de Haitnberg bei§t. 9tu0 {WO Steffen erbel«
Ut, bag biefe (Sammlung 1349 gemacht mürbe, Sebr oft ftnbet man, miber ade (Srmartung, moraltfdl^e
iinb fbeotogifcbf S^nmerfungfn« 3(u4|i mtrben manchmal bie Safler unb ber äl^erfdU ber @ei|llicbfeit
i i gerugct.
\
*4 3«^« 1475.
«
Settt^et. ®o mttb ). 95» bei) ®(Udenbdt, ba bie ewienfc^aften bec ®ctme et^dblt tvorben fhtbi in
ileben SSurbiafeUeti b<r 9)}aria flebac^t, momU fle <tKe irbif^^e ^lundfcauen ubertcift. ©teic^ bacauf
»erben mit bem ^ocsenflecn bie £e^rer t^erglt^^en / ble ben (euten go^mort toocfn^en , unb fobann wirb
eine Secgleid^ung {n>if4^en bem 9)7onb unb ber ^unsfrau SJ^aria angeflent. £)te ftebenbe l^igc : ba«
ber mon unbet allen Planeten bem erbtridj^e aOetn^befl ifl: 9((fo ifl unfec Hebe Scan» onber allen be?»
Iige|i i>n« aOerendbigefl t>nb ifl eine mitletin {n)if<^en bem aOmd^^igen en>i^en 90t t>nb bem f2nber.
9)7it bem S^^tt n>icb bet beilige €et(l t^erglicben. Stad^bem t>on ben fSdrcn unb 3(f en gefayt »orben
ifl: S>iefe Sbiec ftnb grofetf £etbd unb gebdbi^en nit Diel, wenn ibc Stofl t>nb ibc SRacung entfc^Ueft
04^ ein, onnb ^eet in ice deliebet, barumb^ben fit totniq uberflugictfett mib tDenig tarnen, feilet bec
fBerfagec bin)u: SHlfo feinb leQbcr bie (eut auf erben, bie groge mirbic^feit b^ben/ ali iSifcboff, ^J^robfl
tnh anber ^^relateu; bie menid fru(bt bringen mit prebigen t)nb mit anbern guten werfen u.f.to. S(9
®eiegenbeit ba bie Diebe Don ben Cfeln ifl; wirb bie Sfnmerfung gemacht: i4^ fpricb aucb ba< ber €fcl
Dornen bo er franf ifl ein freu^ tragt auf bem ru<fen, Dnnb blnbcn, bo er bie nieren iregt bo ifl er
^(larf. 3((fo tbuti n>ir {^ppigeit pfo^en / bo mir bai freu^ foQen tragen mit Daflen Dnb mit beten
Dub mit anbern gottlicben bienflen, bo fein mir leQber Irancf. 3(b€r bo mic Dnfeufcbe Dnb aUe Dnfur
tragen r bofepcn mir (larf. Cotirab von UTe^enburg/ ber btcfr^ ißucbtucbt b(o« überfe|te/ foiu
bern mit Sufd^en Dermcürte, mar obne 9meifel, ber Sonrab be Tttonre Pucllaruiii/ ein ^anonifutf
SU SXegenfpurg, ben SritUnbeim in Script. eccleC unter ba« 3abr 1390 figt. In Aventini anntl.
Boic (Francof. 1627. Fol.) L. 7. p. 483. fommt ein Conradus Maidenburgeniis« parochus et myfta
Reginoburgeniiom , unb p. 486. Conrados de Meidenberg ejus tempeftatis inlignis philofopbua et
Mathematicas Dor. Sine fürte 92acbticbt oon biefem 3ßerfe giebt ter fei. ^cbeimratb iit^w, in bem,
Dor ber erflen (^cnturie be^ Herbarii Blackwall, flebenben Catalogo operum botapicor, a germania
ab artis typographicae inventione ad annutn MDC usqne comporitorum typisque excuforom &c.
ingleicben Malier in ber Biblioth. boun. Vok I. p. 236. {»err^rof. @d^tt>ars in Stltborf befi^et
biefe 3(u0gabe, meiere Dermutblicb bie erfle ifl. @ie ifl auil^ in ber UntDerfirdt^blbliotbcf {u 3nf
solflobt«
53.) J^te mA "ooi^t tin nnciüdfy regilltft/ tott (tc^ baran ^aittt^ ber mad
fein Uhen long in gefunt^eit be^afren. Um dfnbe : t>ai nucific^ buc^
"oon Dehnung ber gefunt^ett tat getrucfr tft \>orenber j^annd ^aitt^
ler SU 3lugfpurg/ ann mbntage nac^ @ant ^attind be« ^e^ftgett
SBIfdjoff« tag 3la^ gotd geburt bufent ^ier()unb't tnb jnn bem fünf
"otib fpbencjigtlen jare tc. 3n Jofio.
^iefeSifl ble britte 2(u*gabe Don beni SXcgimen fanitati«; fle ifl ebenfaOä, mie bleDom3abre
1472 mit bem oicrten Sbetl oermebrt. 3il £nbe Ui dritten Sbeil^ flebct: ^ie ettbetfl<^ bM p&%
Un getioitm Regimen fanttatie; unb bann fangt auf bem 37 S51at ber Dierte Sbeil/ mit ben Sßoc«
len an : tgie bebt fld^ an ein anber bucb barinn man vinbet tvie man ein geftmben menf4K
crPeimen folU X)a« gante betragt 51 Sldttec Z)ie bortreflic^c 3<^n)arstr(be Sammlung in %lu
borf befi^ biefe 9(ttdgabe,
54.)
wt «^foineit licrmSgen 9». Se^ftit \jo« löiifverö^ d 4750 '3»
^i(f( 9(uf0ab( ifl in 04^t«Ktr$eiM Catalog. P.'ll. p. 104. b. 920. aiid^<idt:l )^ txm Sakn«
*<c fdbfl ijl »btn ®. 76, ftaf n6((>i9( Ixnwtf t t»ort<it. > . - ^
■ 3a5r Mccccncxyi.
S5-) 3" ö«n nmnen be^ fjeren Amen. J^i^ ^e6t (ic^ an ettt ^lettatt na^
orbnung ber ^eiffgett cnjKtc^^en J^icd^^en. 3h bem man gefcf^rtten \>tn^
be(/ ad S^pi^el ^nb Stoatigdt u. S^ nu 2(m €nb^ : , gcbriicft t)nb t^f/
(enbet tu Slirgfpurgt)»!! ^cNMitK 334ntCer am ^onto^ nacf^ fanct i
SSRid^el^tag Tlnno xc, im iw*j 3ac. 3« 5ofi>.
©iefe 9(ud9ab>{f>trb In ^errn 5apf« 2tnnalen @. 17. au« ^ünemanne Catälogo ®. 16. anflf*
fu6rt. 9^011 beti plettarien ub^rbaupt babe 14^ uiiuc bcm ^abre 1474 92adS^ri(^( flCdfben; <me na^e«
r< S&cfc|^reibun9 berfelbcn aber ivicb unter bem 3abre 1483 folgen«
«
56.) ©pteciel mcnf(6tt(f)a SBc^ältntge» Ttm fi?nbe: ©efmcfef bur(^
S3erubarb iKtc^el }u Q3afe( bo man iatc ton crijluö geburt
aR.eSegiirpj vf fant gilgen öbenb. 3rt ^olio.
jDa n»ir i»on ber (Stncicbtunsi unb bcr cii^cntitcbcn '^efcbaffenbeit bUfetf SBerfe^, bep ber fo(genbefi
9Cii<<iabe tocn 1489 eine au^fubrlicbe $T?ac^ricbt geben merten: fo bemerFen mit bier nur ba^ienige,
n>a^ mi wn ber gegenmartigcn/ oermutbltd^ er|icn ^u^c^abe, mit iSenierfunf) beiS ;Drucf jabre^z betannt
ifh ^in Sjremplar bat)on bcftnbet fld> in ber SBibltctbef ber Sommenbe \>ti beil. ^obanni j {U (gtra^^
bürg/ unb tiefet bot Weielinget in drittem arniamenurio'Cadioiico ^(^^^ fonb^rbarer ?lte( ber ®e»
fc^retbung einer S5tb(tDtbet ! ) mit untermengten groben StutffdReh auf bie ^roteflantfU/ bie^ietoi^ fein
txmunftiger €at(^oitf bidtgen mirb, befc^rieben. Da biefe Sefcbretbung aber mebr potemifd^; aW crM
lifd^ übgef agt if{, fo fann fle un^; {uunfrer gegenmartigen Sfbftc^t, n>enig nugen; inbeffen lertien mir
bcc^fot^tel barau€/ baS biefe 9(tt«gabe im J^auptmert mit ber obgebac^ten folgenben ttberefnftimme.
JE>erc wn ^eitiedfettf berMefr« ^yemplar felbjl gefeben l^at, melbet in ber ld*e g^^rale "es . 470.
tof in biefem Skrfe ade, in bem oben ^. 6 n. 5. befc^riebenen Si^ecalo humanae Talvationis be^
flnMicf^en Scrflenutigen , unb ouc^ biefenigen, toomit t>elbemr feine SKutfgabe oemtebret bat, befinb#
Ud^ finb. Der itft ifl in gefpaHenen Kolumnen abgebrncfts bie über ^ben 9(ttlfe( flehenben Signet
fen / (Tnb grobe Jg)olif*nitte in ber ©roge ber ©pielfortm. JDie erfle fleflt ben ga« gurifert , unb bie
fe^c bie Sronung ber 9)^aria oor. SRac^ ber obigen 9(n{eige bei Drucfertf ic. flehet bat in ^oli 9^
fd^tiittene Seichen beffelben , mldtti YDeielitiger obbilben lagen.
57O ^«^ f>^&t f»<f> Ott bet anfan^ ber Itewett tt »nnb ba« päfffonaf \)on
tjeftt bnb mar je fektt. Ttm^nbe: 3)tfj buc^ffn c^on ber Rnb^eot
t^nl^t^^m (jpbebnferö §?tten S^eftt KP^': auc^toon bem leten SRorre
£ 3 ^ feiner
y
feiV*^ '({^^^rt wi^itx \t^^;^^^ ^eVtgeit brei^ .
l^ot "t^ geen&ec an xtionta^ na^, foht ^ancifcen tag/ be« tatö ba
man jaft na^S^ 3Ept gepurt tufent \)i>ri^unbert tonb fec^6 \>nb f^bencitg
' löte- Sh'^oHb.- ' •'' ^» ;\ '
©lefe a(u«8abe fu^^cft @(^ti>ti;bet in bec neuf n (Sammlung tc. ®t. 2. ®, 27, an. €ie bot w
gentlicb feinen SUeL X)bl9e Stnjeige flebee a«f bet ecfhn ®dfe be« erflen SSta« t)or bem SÄeglftec,
n>omit ba* SBert anfangt. 2fuf biefei folget eine Sorrebe/ »ocinnen ber JBerfager unter anbem fagt:
XOm t(^ aber ^ie fc^reib t^nnb gefc^rtben l;ab. ba9 ^ab id^ <^le6 gefuttben burd^ bie virr
iSnH(ttgelifim/ rnb aud^ btird^ 3oI:>annem mit ^tm gulben mmib vnb butcb Äebam iCplfcu
«tttm CJaco^tt be f<nragme. t>nb beftmber bm^cb ben xotfStn ^ofep^um. vtib 4114^ ber lieb vo^
IeriU6 u. f. xo. VinHt itn ^obren 1491 tngleidSien 1503 werben nocb in>o 9(u^abm «Orfommen/ «»0
»on ber €mcicbtung biefe^ Z\x^i eiite nobfre S^a^fti^t foO gegebm werben.
» • '
' 580 ^le fac^t an ba« buc^ ba« ber ^er^ffg ^atC bnb babf! fancfu« ®regO^
rmd fe(bd gemacht \(kt \>on beh f^epfigen ble be? fernen selten t>nb
barbprgewefen finb in np^elfc^en (ariben \)ß ,t)on fren ?ffiRnberjei^en
Dnb jinb xjar btef fc^öner ejremjjef t)nb f^atflec ba« 93uc^ m (afern libeif
^Utlogoriim/ bad itlju lt\xt^^'ft>^ t)fel af« bad SÖud) ber iwe^er 9leb
mit emanber. * Tim ö?nbe : ^ce \at tu enb tai pud; genannt ©ialo^
gu$ fancti ®regorft ^ape; bnb.ba« bücf) warb gebrucft ba man jaft
nac^ ^tx^i ®epurt g)?.€eS€.i|rjrv>i. 3ar. 3n §oIio.
Stefe Slu^gobe ber Dialogen beiS ®regom fubret ^^rr (Bfemetner in feinen d^acbrubten ®. 30.
4Xir unb i^rmutbet/ baS fie ebenfo, wie bie Don 1473 (u Sfogfpurg berautfgefommfn fep. ®U ifl
J37 9L<burfrObiie£it«l, Seitenjoblen / ^fic« tinb ^ignatuc^/ in fortlaujfenben Seilen. £>ic
9(nfang$bu(bflabfn feblen meiften^. SBir boben fcfton oben/ ha wir bie altere Slu^gobe t>on 1473 ^ti»
letgten/ bemerket/ ba§ bie oben angjetrtglen ®efprd(be Ui (ffregoritif / mit ben folgenben finf £c<u
ctatgen «in gan{e< audma<ben / unb olfo nicbt t»on ungefabc in einen Sonb (ufammen gefommen finb.
®ie folgen avat^ in biefer SSlu^gabe/ wie in ber tH>rbergebenben/ auf einanber. . ^ ^ie f^c fU^ an
bae iHi^ ber pej^n ber feien 9ft v>on ^m freiiben ber envelre»« pnb ifl ;u «Latein gotoimt*
vifio ICiinbalt. }u teutff^ 2)ie (B^eflcbt Cmibali* 3fl 22 151* flart 2)a^ (ateinifcbe Original ig
Don mir unter bem 3abte 1494 angezeigt worben. 3. X>on einem .3fttf(bof ,$orfee genamiC/ ig ein
gro0 tDtmber$e)^<ben px merPen« 2 91. 4. £)o man jolt pon cri^i (0epurt taufenb $n>eil>un^
bert .pnb im fif ben toiercjtg ior« ba gefcbab in Bicilta bae nocb t>olgenb n>unber;ei^(ben i>ll
man oinbec es gefd^riben in bem pucb b43 genannt mirb fpecultim munbi* iStn Bpiegel bet
tOclt^ 4 ®l- 3(1 aucb befonber« 1508. 4. ju äiigfpurg f^ebrucft. 5 'Oon ber ebelflen tmc^x>^^
licbflen !Runflb)^ geflnnm«g oiMb tmvm crimen menf<ben mol notcurftig ju lernen; fogt big
iiacbgef<brtben pn(b ober rractac pft ba6 roixtt $u latein genannt« are morienbi. bae ifl t>on
ber %nn^ bee Beerben«* 17 Q^l* 6. ^ie I>ebt flcb <ui ein au6c;ug genommen i^n betn ?|*ra^
(tot 3» lat^in genannt tractatn9 qnotn^r novitTnnorumt bae feinb bie vier letfien i^ing i>on
iCt^ei
^etn tob / von Um {iknsfktt. S€ti4^r ^<>» ^^ ^^11^ ^ ^^m Wr #m^ (#^4 ^ /
üfft^itfr ^(^ (iM?d^ >eiiiett ^pd)^\evttn ADoctac ^ru6ff (iatlft« tftila
SSrebIgerd 4>r))en< ju S^urn^rsiaffo gel&rebigef. iBtib burd^ Mie ^til
Stefe SXu^gab« micb in ^6ber6 Catalogo libr. See. XV. Norimh. impn p. 9. n. 65. ansef u^rt
3cft babe flc^iilcbt f?lbfl ^efcfedi. 9?crimitlük^ jvirbife inif ;l>ieit tin^t ben ^cS^tm 1472. i4g4, 11115
1488. biiibrMmn 9fu^iabfri äberemfUmhicn. ■ ' £)8 jW -fti SWrnbft^ gebnirft morbeny ifi ungmtf,
^dt fllaub^/ X;^« b^ (le bliTö fRiblc^ ivtSct) «nac bielAT Stumbiro otbcucften 3&ber gcft^.
1' I . » ; J /i • / - ' -^ • f «*' .•••!♦ ' • ■ • II '**
60O ^tittutett ^t fRoftttfroKH ^rnbcrftldfft. C1476O 3n Üuurt.
eidenttid) bat bicfr fkine ^cbr'ift feinen Tiiftrbet bbCge ifl m€ bcc IBoctebi^ uRbtem 3fnba(t bm
frlben denonunem; l&dc h<räbNt(c# obert>ielindtr brctifnv S<rCafiec b<tf Mtlleiis maieficoni«! , 34^
cob 0ptrenger/ ein Z>oniinifanet {u Coln, tfi aSetfiiifr burf^en^ S>ie SkranlfQHnft biefe dtofentttut
SBrubetfcbaft oufjtictctftcn^ n>i|(^ 9>ir (Stuectf in ben reripton prd. Praedtc. ^. ggo* melbet/ biefe.
.:E)er|Oo Socl oon 15nr0unb i>eia9ercc 1474 bte ^tabt 92ii96. lim {((etcbe ^efobc oon ber ® jabt Cibi
abiumtitben/ füfeetc Sprenger bkfe Conf raternit A / unb (glaubte au<ib toirfUdl^ ecfloebacbte fftabt ba#
mit gerettet {ti baben. fBermutbU4 ift e« bie Dri^inalciti^abe , bte ^arQ|>efm in bec BiUlothect
Colonienfi 0. 154« isntec fclc^enben Sitet anf&bret: De inftitotione et approbatione Sodetfitis feu
confratemitatis S. Rofarii Cdloniae 1475' 8> 2>fe'qeg<nn>^rtt<)e beuffdb^ dßit^obe (ft 1476 sebnicft
toocben; bemi floL.5* tvMb be<:fe4^ tmb fibeiiQigi^ ia):^f oK be< degenmociigen 4xMfndüä^
sebac^t. S)ec Smcfort ilt.fniioeber.C6ln ober ^^gfpmrg ^ »el/^e« Ic|eere mii: baf mobrfcbeinlicbfle
ifl. 9luf ber Sett<f feite be< erflcn fblcü fb^ ein ^elffc^fllit, »el<ber bte SRaria mit bem 3efM<Hnb,
tmb »erfcbiebene seifUidi^e unb webUcbe ^erfonen benrai/ mit 9tofentran{en Dorfledet. iBier berfelben
f nien / wib barunter ifl ber Serfagec nicbt {ti t»ecf ennen. 9(uf ber erflen @eite beiS fofsenbett fRlait
fangt bie Sccrcbe an, n>e(d^e folgenbe Ueberfd^rtft bat: Cfn^f^iritu pettfee ^oc opti0 ne^ bäm
fpectee ^eberie efl i>ere cuUue aimctcte. 3n ber SSorrebe felbfl macbt ber fBetfager fein SSorbobeit
folgenber^eflatt lunb : *2fn ^er ere ber tperbetf mmter vA imtsermalgeeen inrnffroiMti tltorie
f>ab id^ brtiber Jacob Bpremtger boctor ber b^ttgen 9ef<bri(ft t^ft pri^tr bee groffeti (Conoettei
fnrebtger orbett0 ju 3il6len Cftt b€ fftnff tmb flben^igifken ter rni b# tag imfer froipjf gebtirtf
rrnetrert i^A tt>iber oufgericbc bae ak b^^ttiett gebet ber rofenPren^ t>ttfer Uebrn ftaxmtu
tlnfcn anf btefrr i^ette fTeben bie SBappen oon (£dln unb SCu^fpurg bepeinanber^ rermalHiHb loetf
Mefe (lenfrittermrat befonber^ in biefen beQben (Stdbten febr flart marb. ;Die SSorrebe fdS^Uef et ßdt
^uif ber folgenbeu Seite ^ in »etcber ber Stifter ooriunlic^ bie armen etniabet/ toeil ott bru^erf4^aifte]i
iti
in ber crlffenl^cijt.fe^ii Ut f&eltt annermenfc^ ÄettkttfPfa fan'berbcn 3n Befmiber tueim er *e« gelfe
te0 mäft (;at/ dae'man bann in bie -1^niberf4^a|fit tcidfoi mti^ t^ti6 bemalen. SDann i>olgec
Me tvet^ Pft form ^tfer ^r.uberf<^afft/ mo b|efe^ aM btc {)aupifad^ an0e{eigt with, ba% itbtt
aRt(9li<b a8t !B^(^M brep 9ioiVnfratiier^faYnmen'«(fi> iso^V^ Wtktüc tmh 1$ Safer tin^r|« Beten
Decbunben fetjn ^((: '^ieft bre^ Slof^nhanjt <iber inuffHi ondbeudFlM^ 6Mr Wer^n gdmrerin gob
tee marie iiufgeopferf ft>trben. 3«'^^ «"f ber ecflen Sfelte be^fittfteit SBInM^ »o flc^ bie fftafu*
ten fct^üfgen/ ftebet noc^ eine Sfntei^, ha9 biefe iBrttberf^aff jn €nbe bei 76^ ^abui ju Coln
8000 unb talMmfpm ^oöCntgtieftec i^babt IftlPe. '• S>ie äbfigen 9 01<ittrt eitboltert eine Vtmtif
funs n»le ftdif tie Sruber. uttb ^c^eflem tMvf^lUn, unb. beföntNtA n>ie (ieffic^r. mif Ibr €nbe bereiten
foOen. ^nifiibüidfitiaAft ^on bkfat «rubtcfc^oft. in 'oem. Mc^lofüw gof I jber ^ofctiFroit; ITT4^
rioe/ betpben &, 2^.n. 44. Nf(brUbet\ itMi^m i0^ 0(ba|ibe((. . iDa<!9at«|%SBef^en ift is 95(. flarf.
3cb bepfte fclbjl ein ^^remplac. . ,' :
61«) 3n bffein buc^ merben befc^rtben 30t ituifi^iie fere \E)ab.,btibern)eiTiing
t(t teutf4> befcji^dben aug be;t pqrabolen vnb beqrpqfen .©alctmo^ift .
Huify au^ iSac^Qne titfi« loinb au^ anderen lereren >nb poetrn sqfoge^
2)an'nnen am junger menf«^ v^nberrtcf^t n>crt toie er iid) In erberfett
^lA guten f^ttrn gegen 90tt t>itt) bem merffc^en ^aftent foU. 7(m€abe:
©ebrucft ju ^il$f)»lC$ nad^ Utare Tlmio tt Im ifr^oj.
J^fendcf^ wi^tt ein rtütiftd[^e fer t>nb prebfg mte ftc^ jtoev metifc^en ui bem
facramenf berichtigen ee'fjaften futfen.
' ' 3fem ^fena4> toofgen neun fluif bamit man got efn befunber tooiQtfaUm
tut tt>er bfe mit anbad^t toofbrfngt f>fe in bifer jeft.
«^fenac^ \>ofget etn^etffame nuciftc^e fer burc^ emen |)0(^geferten geij^ffc^en
t)arer a(fo befc^rtben/ \onb genant ber menfc^enfpiegel bar|nn man
lernt fem fefbd erf antnug. wb ben n)rg ber emigen fehgf eit*
J^tenac^ t>o(gen bte fünf anfj^e^tungen bi^e ein r^efU^et menfc^e befieen mu4
tn fetnen fegten werften mit fampt fünf ^efffamen gepeten bte oft tmb
nuesftc^ ju fptec^en ftttb mit anbackt, ^ebrucft (U ^tlgfptlTg Unno tc
ifr'oi.
^itnadf v>ofget ein gar nuciftc^ bucf^ genant preffuö furtö. Um ^nbe: (u
2lUgft>urg im in'oi. jore. 3n Öu^rt.
' fka^ JE>erm geb. 9latb iapfB afnieige in ber*9(ugfp. SBncbbr. ®t(d^. ib. I. @. 37. tt. f. tnacben
biefe fomfUcben Stucte nur ein 3Secf aat, mil fit oonien mit einem ^nbalttfregifier t>erfebm unb
Sleicbfam t»erfnupft fhib. :&4inler ifl bec X)nicfer. Jg^erc 3at>f befi^et biefe« Sßerf felbfl. 3(u<^ tfl
fclcbe^ in bec IBibliotbet {u ^. UlvUif tn 9(ttgfpurgbe{lDbU(^. finc dUere Sfutfgobe ifl unter bem^ial^rc
1472 anseieigt »erben«
6a0
(ttftlein Ut mettf^enfpiegel mit emec ^u^fc^n ItuAfegung t>tt.
- ^Qttt noflet \>nnb mit t>em ^afliott t>ad ^ot getrucft toob bofennbec
Sttt^DttmÖ @0(d iu ^ugf^urg an fant iaitrettien aUat Uma tttd
^€€€€ ttnb in bem fec^ tonb f?6en|{${i}en 3ate.- 3n$o(i'o.
SUfe 9(utfflal>« wict Mit JE»crrn dtff. fHaO^ 3apf in btc ^Xugfp. :6tt4»t>r^ (Bfef<^MKe £^. I,
■
)
63O X)te golbtte ^uSe Statu hei toferten unb SReformofion ^tfebrfc^« be6
Mtttn. ®ebrucPt burc^ 3oßantt (9{tcoIau^) 3(nfo» ©alltcum (u
Cine beuffc^e Su^sobe ber golbnen IBuQe {u !äenebi0, (u einer Seit ha nuui fcbon S)ni(fet gettut
in Seutf(6(«nb unb bcfonbettf in ben SXeicb^flabten bAtte, ifl freqUcb ^ine fonberbare Srfcbeiniuis, un^
icb»tti:be{)errnZ)eni6/ becinbennTerPtVi&rbidFeitenu.f.m.®. 199/ an becS^tifleni einer firf(ben 9(u<«
Sabe {u imetfeln fcbetneti t>6llid bepilimnicn , mcnn nicbt (B»olba^ fo {imerfK^tlicb oon berfetben cebete«
(Uicb ben 95efcblü§ becfelben : Hie finit Bulla aurem Caroli quarti romanonim imperatoria , <ui<bru(f ^
Ii(^ anteigfe, tinb über btcfej afkt t)ec(!<berte/ baf er (1^ in feinen Stamtia et Rercriptls imperialibn«
p. 121. babe dbbrucfen laffen. Denn biefrö woflen wob! feine SBorte tn bem be9gefu9ten Rationali
p. 96. fagen: Germanice qtoque omDium primum excofa foit (turea bnlia) quam fditionem reprag^
fgfUauimuSf Venetiis iuffo atqne tnandato Friderid III. Imperatoris k Johanne Jenfon Gallico
Anno i47#. Sa audS^ Scttdfenberg in bem (Senbfcbreiben tet ber @d^tiuiiifif<^ett Sommlims
^er liei<^Ahf(^te&e ®. 47- au^brucftic^ melbet, ba§ f!e ber «O^frotb <9ebattcr befeffen babe: fa
faden oOe badeten {u macb^nben Sinmenbungen tHi, (umal, ba tbir iwn einer a^enetionifc^en 3(u<«
gäbe Mn 1477 t^oUbnimene Oemi^eii baben. Der faifcbe atornome be< Dructer«, ber tikb< ^0^
^atiii/ fimbern nicolaue bie§/ mag ein ®eba<btni§febicr <B^olba(N fe^n,
64O £ie dOlbtte fSuUe <ftarf« be« v>{er(eii unb SHeformatton ^tebrtc^ bt»
htitttn. Qebrutft (u Sludfpttrfl tott ^o^ann QSdmlei: i47<« 3n
%oUo.
QfoVMfk betettdef in bem bcrbindebocbten Rattonali p. 96. bie Sjriflent biefer Sfufgobe, iinb mel^
bei/ ba§ (ie ein S^acbbriicf ber titrt Dorber angefubrcen S^enetianif(ben tH>n eben biefem 3abre ftt^
J^crr 3apf bal fit nicbt anaeteigt. Ob biefer Sfbbrucf oon ber, 67. fblaenben dteformatlon jrica
^rie^ terfcbieben, unb ob bie golbne SButte, »irHicb babe« fe9, fann icb nidS^t fagen.
65.) iReatmettfattttötW/ ba« Ifl bon ber Ärbnung ber ©eflintjaijf.
7(m Cnbe: >Da« nuific^ bttc|^ bon ber X>rbnuti9 ber ^efunb^eft ^at
. Sf rrucTt \>nb \>ot(enbet ^attttS Q3amler iu 'itu^ff^ucg am Montage
\)or fant ^avien ^agbafenenfag nac^ c^rtflt geburt taufent bter^utti
bert \>nt> im fec^d v>nb ftibenjigijlen /are. 3n Ouart.
SDiefe 9(u<9abe ifl in ber ISibliotb^E M Sh>(ler< ^rfee* e. ^errn 3fapf6 3(iisf^. ;&u<|^br«
0€fii>idftt Ib. 1. e. 41.
ponser« %inalrtn SR ^OO
90 3«5< I47Ö*
, 66.) Sin teötmettt *er mm Äinter. Tim Cnbe: ©ebrurff \)fl toofe nn*
bet von So^antic SSdmler ju ^CugftJUtg* am m6ntag \>ot fant
laurenfen tag Tlnno xc 3n bem 4):)rt)j. fare. 3tt ^olio.
©er 3nbalt biefe« SSudSic« jfl fc^ion unter bem 3abre 1473 furjU^I öngejeiget tporbeit. 3iii3ÄbfC
1474 fam eine itt)et)ee SSuÄgabe l^erau«. Dlefe britte bat ber SKecenfent wn J^mn 5apf« SSnnalen
in ber tneufcUfc^en neueflen iitUtatw ber ^efc^ic^tf . ?b. a. <S. 86. angeführt. SDer JBerfaSer, ber
bafelbft 95artb' tPetlinger genennet mirb, l^ieg metlmger* ^err «on OcfeU bef^e biefe Sfu^gabe.
;Da< erfie Slot ifl roi|^ a^brutfe«
67O *&^'^ "<>^ ^ö^S^f fttt StDtttca fto «Uctt fijpfcrtt tfi Funigen bi> feijber
xpf gepurb getegtert V){i gere^d^fnet ^abe n^eltc^ Scontca gar fw^to^U
Itg nucific^ \>{t (iepKc^ (u froren tfl.
^ienad^ \)oIget bie Olefonwacion/ @o b' aller burc^feue^ftglff grosmed^tt*
gifl fürjJ \)R fierr; |)err @tamüb iKomifdf^er fepfer ju alle jefte merec
bes re^^ä ^u 95ngern \>n 25ef)a!m :c. Äunig/ 3n be ndd^llte €ocu
lieix iu SSafef/ bie |)ei(ig d)nitelxd) tixdfi in be|ldnbtge orbnung ju
bringe furgenome ^ett^ bariib ban öj 5 me!t cociffu b' iei)t atigefef)?/
tft barju f&abü/ ^ei}fer aU geitlHc^ v>ii meltHcf^ / ^itrfür|7e/ furfle
©raferi/ 5^ei)?/ J&err?/ SRftt' \)8 ©tett beruft würbe xc, wie öiefelb
tefortnacto tio \oott (u loorte etge(fc()er ^itnaify )>o(gee; 2(m €nbe:
©ebrucTt vfl V)o(ennbet ju Slugdpurd ^m @am|lag ^or fant ©allen
tag« Tlnno. bfii. tc« jnfi ifr)r\>j. jore.
J^ie nacf^ t>ofge( bte FunignCc^ reforittattott @o ber aQerbutd;fetcl^rtg{^
©rogmdc^Ctgif} furj} \)nb ^erre/ ^rr fribtc^ dtoititfc^er f eiferte tit
feinen funigf liefen wirben/ mitfambt feinen t)it bed f^et^figen reicfiS
€urfur|bn/ furften V)Ä anb^i/ be« f^epligen reid)* V)'»anöten/ ju*
Sitirmberg angefef^en; auf gerietet \){i ^u f^afte geboten ^at. Um
€nt>e: ©etrucft \)on jobaitne f8«mler ju 3luflfpurg ^m fre^tag »or
©fmontd t)f! jube jn be irrt)) far.
J^ie nac^ \)oTget \)on allen SBdbfteil, bte bon fannt ^eter b? erflen pai^
hi^ Quff bife cjeit gemefen feinb, Sßfl wie fang ijegfftc^er ben 9l6mf^
fdfen jjule befefleu/ auc^ wa« )r ijeber cr{|?enlid;er orbnung gefecjt
)){i gemad;t f)at/ gar nucjnc^ ^e nnffen \)ii }u ^orü. 7(m Snbe:
©etrurfttoft V)oüennbet \)on Johanne 9?dmlcr ju ^Ingfpurg am fret#
tag na^ iant ©alle tag Tlnno xc jn be ijrr^i jare. 3n Jolio.
©iefe i9teT ^ucfe machen iufammen ein (^anjc^ au^. Siid)t {u gcbenfen/ bag fle fafl {u «(etc^et
3elt, au^ einer ünb eben berfeiben ^rcge gefontmen ftnb/ nicbt ju gebenfcn, bag fie in beiii (fjrempfar,
iveld^etf leb felbfi beftge^ in einem SSanbe bepfammen (Unb; n>elcbc^ Dcrmutblicb ber T^aH be9 mefrrem
€iremplarien fcpniDicb; bie nocb biniinb wleber bon einem fo alten *2Jerfe anjutrejfen fcpn m&d>tcn:
focrbettet bo(t^ biefeiJ barau^ fc^n auf ba^ beuatc^fle, bag fi<$ in ber :£a9ferfronif fomobl ai^ in bft
®efc^i<^U
3«Jr 147,0. 9t
Cefc^id^te bet ^hftt, Mtbt&dti^ auf St«9fer Sidimmbe^ ^lefontuition betonen/ unb ^emcfbet
n>tob/ baf feh^e fowo^^l bufer, atö fenec fDOte btr)qtfüQi n>ecben. 3<^ wia tiefe @eUeii(»eU nun
ettvot genauer befitlM^eiben. £>bi0ec Zitel bet $aQfec<^ronif flebet, roil^ sebntcEt/ in loiec 3^Uen> oben
auf bet etilen Seite be^ erflen fRlatt. ^ann fangt bie SbtoniE felbfl f olgenbetmaffen an : @eybtr
nun bie ttyftc vrib bie hipft treti n^mie ^e po ^onte u. f. »k. {>tetauf mirb mit einec fut&en
erjabtung bet @ef4rt(bte 9iomd ton (fcbouung bet Stabt an, bet3(nfand semac^t; n>orauf eitle/
ifuti {iemlidS^ au^fubrUd^ ©efdbicbte bet^aQfet/ hii auf 5rtebrt4^ 111. folget, ^m £nbe ifl mebcc
S>nt(fet Md^ DmtcFott/ nodSf batf Sfabt bti 2>tucEed angeteigt. S>ie SCnjeige baoon ifl aber ben fol^
genben €^tticCen be9gefugt toocben , mobutc^^ meine SÜnmni, bag fi^ iufammen ein ©anjed auiSma«
eben befldttiget mitb. SfnbefTcn^ ifl hodf oudf am €ttbe bet Sbtonit bai 3abt bti J^tndei bemecft
n>otberi/ inbem et, bei) @elegenbcit, bat>on Sapfet ^riebrt4^ bie Siebe tfl, ^ei§t: vft fo er noä}
anff ben |>ettttgen fatit Mmcm tag , ato man cjalt t>oii crijlM gebtfrt (aufetib vierbitbtrt vÜ
fee^e vü fibejig tare ato bae bu<^ c(M$ Qttvndtt tv^rb / im lebeti ifl u. f. w. Jiai ganje betragt
80 QJloiter. Die legten i 1/2 @eiten ftnb leer, ©eitenjableu/ €uflo]$/ Signaturen, fe^^en nic^t nur in
biefct Sbtoni^ fonbetn aucb in ben folgenben bte? Sturfen. ©aÄ .iwtytt ifl nun bie fo merhvur^
btge KeformaAoti !Kaf fere Sigteinunbi« X)ie {mepte Seite be^ erflen fBiatt fuQet ein grogct
J^olifcbnitt/ bet ben Zapfet im 'Sette liegcnb unb fc^lafcnb ootfledet. ^i beliebet fic^ biefet Jg)o^fcbnitt
auf ben merfmurbigen Sraunt/ ben bet l^a^fet 1403 {u^tegbutg gebabt boben foK/ unb meieret iti
bet SXefotmatlon felbfl umflanbUcb etjdblet wirb. Stuf bet etflen Seite bti jweijten 95Iat« flcbet obl*
get Sitei, in {eben feilen, totb gebrucft. S)ann fangt bie Sieformation fe(bfl an. S3oran flehet eine
fel^t nac(^brucf liebe ^orrebe, an beren (fnbe ftcb bcr 93erfa^er nennet. Der S(bfc(^nitt/ n>o biefetf ge«
fcblebet/ bat bie Ueberfcbrift : XX^mtn poctc* Utvb bann bct§t e^ : XlXan foll t&ifTen alle« bj irt be
pu^ gefc^riben fleet I;ab id> fribcrid^ von AMidtonii ein biener vH tntdft V gematne crifle^
^tft vfl rate rnfere allerbnrc^leuc^tigiflen berre Fey^fer Sigienumbe«/ vü I>oI>er meifler
vnt'trejfung gunfl t>nb willen bifc orbnung gemacht von lareyn jit tentfe^* Dann folgt bie
3ieformat(on felbfl, beten 3"^«!^ aufferfl mctfwurbig, abet audf fo befcfeaffen ifl, baS Hd^i fteijlid^
bie SIetifep nicbt tonnte gefaQen lagen, biefelbe anjunebmen. €d witb biefei Umflanbetf in ber t>ot^
anflebenben €btonit Fol. 79. a. aui^btucflic^ gebadet, n>o ti belft: 3tt leQfi warb georbnec ein
concil^ geniSafel, ^a ma^tt er ein reformation, wytfid^ in ber ^tyligtn cvifttn^tyt färo
polten f&It* welche reformation von won ju wort e^^genlye^ in bifem bue^ geife^riben fleetf
wie wol bie nie befl<Jtt warb burc^ verachten i?nb fperren'ber f^iubttv* 3fl 48 951. flatf. (gin
genauet Stbbtucf t)on btefet 9iefotmati0n flebt in (Bclbafkf^ Statutis et refcript imperial. Frf. 160;.
p. 176; u. ft Sie foa aue^ 1521. 8. ju fgafel gebtueft »orbeh fepn, wie in Georgii gravaminib«
adv. Sedem romao. p. 909. u. f. bemerft mttb, wo überbauet i^etfc^iebenetf / bof biefe Sitformation
bettift, iu finben ifl. (Cod^laeus bat 1513 eine S4M:ift untet bem Sitel: woe t>on :Rarfer @i^
gt6munbi Deformation ju galten ^ l^etautf gegeben, ^d) habt fte nicf^t felbfl gefe(^en. 93etmutbli((^
tvitb (Co^laeufii biefelbe, nacb feinet 9(tt uetbad^tig {u madigen fut^en. 9lun folgt Saufet ^rie^
briete 111. befannte Oieformatton, bie t>etmut(^licl^ biet {um er|lenmal obgebmcft nvotben ifl.
S(uf bet imepten Seite be< etflen 151at« flebet ein <C)oI{fc^nitt, meieret ba^ Zndt bet Setonica
t^otfleOet. Det £itel flebet oben auf bet etflen Seite Ui itotxiUn 99lat< in 7 Seilen, totb ge^
brucft. 3fl 8 blattet flatf. Die legten i 1/2 Seiten finb leet. S)^ «iette unb le^e Stiicf
ifl nun bie ei>tonif bet ißabfle« S^otan ftiW ibiebet ein JS)otif(^nitt/ tbeli^et bie pnt^U Seite
^ z bc<
9» 5ö|^< U7ß*
Itt t^tfi '^Mi fuDef^ )inb ben attferfbmbenen JE^ettonb tt. D»tftfttc(* S&dMWee Ot|f : ftev Mf^
ftgut etet mit einem poter nofter &er ^t JÜÜi* ^tifetit kir oblM M& i^<m ttf imb |A be|>fUn
'%er s^b iegU<^er "Di* Mvvlb von fl Hf^offen von igUc^en fl tag «nt> bm oblM ^«t bcs:
llergs bapfl Giemen«« X)f>isei: Siiri tfl auf Ut erfhn ^eite Ut im^Un IBlot« in fünf Seiten, tolb
tebructt {tt (efcn. ttnnrtttclbiu: bacouf fin^t tie ®ef<^d^te bee ^ib^e feibfl m, luib blefe gebet biß
«uf dipttfm ben teerten/ bec 1471 emabktnMirbe; tt>el€ber biee bet f&nfte benennet micb. Z>atf
tanit Uix&Qt $6 S5(a(tet ; bie legten i 1/2 ®ei<en (tob (eet. Setmut^Uc^ ifl ber »ocbin genannte
;$riebtt€^ ^on 4.ancirony/ ober iCanbecrm bec aSerfofec/ ober €ompiUiiot wn bttfUn Cbtonf^
ten, bie naeb ber, 1473 angejet^ten 9teinb&n>elifeben» mobl bie dlufle unter ben beiitf^en fcf n mcrben.
3nbeffen ifl ti bocb mertoirbig, t>a% ber Srucfer, Jeff ann ^4mler feinen eigemn SZamen in bec
ledern oeremfget beut. X>enn ha et be« @e(egenbcit hti ^ubcl^obr« unter ^Jobfl S^icotoo trtabiet,
baS am Cbtifltag fo 9ie(e 9^enf<ben auf ber Siberbrude gufammen gefommen m^ren^ bie einanber bec^
' «eflalt gebrdnget i^dttvn, bagmebratj {mepbunbert 9^enfcben, über bie Stauer ber SSrucfe binabge^
fallen, unb tn ber Tiber ertrunfen m^ren, fugt er enblid^: t>cä>ty bin i<b 3o|>«nnei J5&nAtc fcU
iet gtwtfcnf t>fib be6 morsene auf bem gOQatfer fyah id^ pil tobtet menfc^en feben liegen«
9}c(b mug i(b benif rten , bag bie €ef4^i(^e 9on 3^^^^^^^ bem i09ten 9)ab^ fe(^r au^fubrlii^ in
tiefer Sbi^oiitf ecjabtet loitb.
fiinfge« Tlppofonf ^at gefrucft Sojattttrt ©emier 4« 'jlttgfpuirg
Itmto ic jm in^). jot. 3« Ouort»
IDtefe STu^gabe f<{ngt fogleic^ mit einer i&orrebe unb mit fotgenben üBorten an: IbM f^ ein
vorteb in bie biftori be^ ftmigee ^i>oU>ni; ^ man n>iffe ti?enn et geregnietec b<^ / in
wel<^er porreb b40 leben bee gtoffen ^leponber« gor fc^ier mit iDenig wotten begriffen i^.
3fi mit {>o(ifcbnttten gelieret unb in ber SBibliotbef {u ®. Ulrich )n ^fugfpurg« 6. ^ecm Sopf»
4(ttgfi>* SBucbbr. ® ef4^ £^ L 6. 37* €ine dttere Ütu^gabe t^ unter t^em 3a^re 1471 Mgettigt »orben.
6g^) 2)er f Oleitber Mit ben leflfigm tag^n/ bat bt) non. ^bul. bn fafenb*
bnb tt)el4^e« (etd^en bnb grab !n einet peben ^unb fe9 m bem bf bnb
ntbetgang beö fomten 6c^ fn bem mittel bei ^t^meli bnb bft erbem
Tim €nbez Beetibet fel(glic(> wn Sojamte sattter ju fQUA, (147O
:9n ^olti.
'S^iefee» <b ^ie( id^ n>d0 ^ bi^bet md^ nl<^t brfcbiltbene ftalenbet, gebiret unter bie bie(|<i|irigfnr
Wib ijt DOR t4?7 tt«/ bl8 ^uf ba« 3abr 1552 gerietet, ©a berfette t>ermutbäeb nocb Dor 1477 »€#
*ni*t iwrben Ife fa babe ieb bemfelben unter bem 3«bre 1476 feine ©teOe an»eifen »öden. Der 88er#
fa§er berfetbeh, ter -fld^ in btr Sortebe feibfl nennet, 4fl 3acob Pflaom. ©ec ^atenber bot feinen
tMt fbnbern f^ngt «uf bet erflen (Seite beg «rflen 9lat« mit bem iXegifter an, i»Hd>tt bie gante
^eite i&Üin, !Boran (tebt^ t>M tegifiet^i^ Pfttenbere Y>otget |>ie nad^ S>ann folgen obige SBw^
te> ivelcbe bie ^tefle bei Sttelg ^ertriittent bet falenbet mit bfn b^Iigen tagen u. f» m. Sfuf bec
DtSarfette bei erflen 9(atg (lebet bte {iemlidi^ foubermetfcbe aSorrebe ^flaumg. Die Sinricbtung be«
Sa(mb«i4 lelbji lommt mit bem jtungfptiigifclien «iemttt^ uberetiv uti^ W ibm fo mnig Sf^ofogife^e«
SoJt »47^»
93
3^ MUK Wft etUtnlnit ftibft.
3« Ouart.
9(m 9nbe Mcf(4 5(«(cnt(t</ twn beffm SDafeQtt/ mit tili/ mit bm Stimbtmtfta Ml^tMmitn
^eanb, S^ae^nd^ 906» flehet toi fl(t96(>nli(^ : 9(1^ ifl Ugtifftn fiirqUc^ »iff (olctibec^ nuq 11. fl 1».
Vk, O^ffm von fdngfporji* ''
Sajt MCCCCLXXVn.
71O ^^« fit*<le wOfltlnbfge t«utf*e 95iBel/ mfc »fmerefung bei
3>rucr)a()red/ utib ^rucToUe«. Um €iibe; S)ig bucc^reuc^ffgefl
tDeccf V $«n| I en §e9ftgen gefd^dfr. gettatiM bie 6t | 6e( für aU an^
ter t)ot g^bruft tftitfc^ | 93iieftu (autorer. fl4rer tonnb morer { nat^
tec^tfin semepnen Mutfc^ tan | t)or gebrutfer. ^at ^fe e^ii fitbe. 3n
b' j ^oc(>n>irtlg« fe^fedidjen flott aug^ { fpurg. be^r ebefii tewtf(^eii
nacton nit | bt<i mtntl funber mit ben me^tl^n eien { gelet<^ genennrt.
}u ganfem enbe ge | brucFet. S^tiib n>ö(tc^ »o(6rmgung fei tofk gfori
t»itb ere^ bet ^ocf^en ^etfiu J gen rrmaUigfe^t t)n einigem n^e^ ] fen
%em \>atter Mb bem fun t>nb bein jf^efligen ge^ll, ber bD feit bob
tegfe^ \ ttt 50t etofgHtcben Urne» 1 477 3« JoKö.
au^fJibtHct^ i^ bUfe betftfiibe :&fl>4 oon mir in bet Jittctor* XXadfv* S. 51. 0. f. imb In kr
SBefc^rething ber 3(ttgfp« SibdAfi«0aben ^. 19. u. f. indkic^n von J^rm n<»(t in feiner Ufter»
IRoc^rid^'t ic 9. 70. u. f. befdi^ieben motben. 9ie itnierfcfeetbet f{(^ «on aOen «orbergebenben b^
tarcb^ bof (!e am €nbe, ntcbt nur eine 9(n{etge Ut i)ru(fi>rte«7 fonbem oucl Ut ^bmdi^t§ bat.
2Rttc ber I>ruffer felbft bat flcb nodl^ nicbt senennet & batt aber nmimebr^ N«b angefieltteii eer#
gleicbungen/ iti<btmebr f(b»er, tenfelben ta entbetfen. 3cb eignete Meft iBfbel ebebin, tingea<^ef
4€b bte S^pen ^em beti^mten (S^ftnt^ ^eitiev nicbt äbfprecben fonme, t«ni Jcl^mn 94tnler {«
iVusf|)urB ttt? nnb biefe< banim; i»etl man bomaU ^ebacbten Seiner fcbon tot 1477 botte gerben
Jagen. SSAre biefe« rtcbtig «ewefen^ fo 4)<i«ie er »ob! in biefem 3abre feine SMbel nu^r brncfen fiiM
nen; e< mar andS^^ meine Sermutbrntg fo nngearunbet iii(bt7 baf ^4mlet Me 3eiiierif4^ Srmferey
nt&cbte an f1(b debracbt bobeh. Stflein feit biefer 9eit ba^ flcb mambe^ aufgetlaret. 4Ran meig ^e(f<
<o (iemltfb getot«/ ba§ ^^etiter er(t 1478 gefbrben fe«. 9. 4>erm geb. SHatb Sopfs iCnleictmg («
feiner Tttigfp« ^nd)bv. (Befc^« X. n. f. SSan mi9 an« J£)errn "Delt^e Diatribe oor ben Bap^d^
Sfnnolen ®i.XX. ba§ (SAntber Seiner« Beleben/ oberSSappen/ ein flcbenber ££me mit einer btmmeb
blauen jFrone, im rotben $^elbe gemefen fe?. Unb in 9nfebung ber ?9pen ifl obne biefej fein Smeifef
i^orbanben/ baf te eben biefenigen finb, tr^omit Seiner brui&e. Sa atfo tiefer 9einer^ ioei( er erft
M7S fiarb^ im 3abr 1477 gar t»ob( nocb eine 9$ibel brud(en Tonnte; ba ba< am 9nbe 1)iefer SSibei^
jinrntetetbar unter ber obigen (S(biu§anieige (lebenbe., unb oon mir in ber litterar. n<Ubridbt S. ss^
]>ef€briebene aSappeu/ ober IBucbbrucf eriei<ben/ bai nemlicbe ift, bai ®finil;>er Seiner fubrte : fo fann
a^m ^%4i ^i))ä obne 0SM SSebenfen jugefcbi^ieben n>erben. 2[n 3(nfebong be« £e/tef jiimmt täef^
SB 3 «uÜBofo
94 ä«lt I477»
Sfu^gdBe duf^ genauefle mit htt dcrj^etge^enbcn fünften/ oben &. 14* o* 12. (efc^tiebenen !StW( ibecetü,
ter ^otmat aber t(l f leinet. IDie Uebecfc^nft Ui gtegtflerd, bie lieber« unb UntctfAtlftcvi ber Son
teben/ unb bec biblifd^en Q3udSier/ Onb in biefer ft^ar} gebrucft. 9)}i( ben Slnfangdbucf^fiaben bec
biblifdi^en 93udSier hat etf bie nemltc^e 93efdSlAlfenbeit/ n>ie btt) jener. $tat( ber grcgen 3(nfang0bu(^f
(laben ber Sapitet (lebet aaejelt, in bem leeren ?Rmm, ein Heiner 93ttdSlfl<^Be. Sie bat meber Suflof
nocb <?ic)natHr/ bocf^ (Kolumnentitel unb 93lafsab(en/ n)ie bie oorbergebenbe ; aad^ ftnb bie llnlerf(^eu
feung^ieic^en bie nemlic^en. Sie Tituli Pfaimorom fteben ju 3(nfand eine€ feben 9)falm<* (Sie ifl auc^
mit gefpaltenen (Kolumnen gebrucft/ unb jebe berfelben bat si feilen. S(ufferbem tft biefe aiu^^abe
sefiiegentüc^ in {meen Sbeile getbeilt, unb bober über bem erflen fomob(# alt über bem {meßten Stegu
(ler angejetgt/ »0 ber crfle unb wo ber stvcyu tC^ell anbebt. Der erfle tbeil gebet oon I bi«
CCCXX unb fcblte^t ficb mit ben $fa(men. 3(m (£nbe berfelben {lebt : ^in enbe ^at bie meiffagung
ober b' pfalter bee FurngHtc^en propI>eiten 5D(ivib / unb babep ijl bie 3abr§abli477 mir alten
3ablen au^gebrucft. Unmittelbar baru^iter flebt in einem üuabrat ba< obengebacbte / unb in metner
litterar. $Ra<bt. befc^^riebene <B&nt^tt ^ieinertfc^e 3ei(^en. Der smepte £beile fangt mit einer neuen
SBlatjabl an, unb enbtget 0<b mit CCCXXXI. worauf no<b ein iingetdblte^ Slat folget, auf n)el<^en
auf ber trflen Sotumne obige (^c^lufanieige ju lefen ifl. Unter berfelben flebet hai 3abr, unb ba<
fcbon gebatbte Seinerifc^e Seichen- ^a$ auf ber Ifitfiitn @tabtbibUotbef befinblic(ie Sjremplar ift
fcbon iOuminift.
7 a.) S)te iibtnlt tootttWnbige Deutfcfte ©iBel, mit f&tmetfun^ hei S^rucf^
ja^teif ttud) beö A^rucferd unb X>ttti. Tlm.Snbe: ^9^ burc^^
UtüdftiQo\t toerif ber san| { eti fye^ftgen gefc^rttfc genannt bie f&tfbeU
^Qt I f)oe ein enbe. 3n ber f)Oc(jn)irbigen fe^ferltc^ | en ^at ^2lug#
fpurg« b^r &len teueflten ?fla | tton nit bte m^n^t« @unber mit beti
tnet^^ten | eben qeUtfd) genennet iu gan|em enbe. S)ce | ^at gebru^
cfet^it botbracf^t 9int^Dni ht^ \ am fre9tag bor fant 3of)annren ta^
bed teuf | feti. Uli man jafe nac^ Srtjlt bnfer« ^rrn | gepurt ^au^
fent. 93i)erf)unbert. bnb tn bem | @9ben bnb f^ben^tgofhn tare. 9ßptb
Xüiii^ I bbfbrfngung fe^e tob. gforf. bnnb ere be^ t^o | ^en ^e^Hgett
brfuditigfeft bnb ^^nfgem tue \ fen ®em batter bnb bem fun. b«b
bem ^e9 | (tgen gepgt. SDer bo Übet bnnb regieret got [ en)igf(t((;enn.
TlM^m. 3n goßo.
€ine auiSfiibrlic^e 95efcbretbung biefer SSibel, welche bie erfle ift/ bie auffer bem S)tu<foct unb
JDructjabr, aucb ben 3?amen Ui iDrucfcrS bemerfet, wirb man in meiner Utterar* YM^v. C 56.
11. f. unb in ber ^ef<^reibtttig ber ^tngfp* ^ibelauegabeti ®. 21. u. f. unb in J^errn ITtofl«
Ittter. n<v<^r* (S* 77. u. f. antreffen. @ie ndbert flc^ in 2(nfebung be« %ctmatt, ben bepben crfltn
beutfdSien iSibeln« Die rauben 93u<b|laben unb bie ungleiche (Stellung berfelben, bat fie mit anbecn,
t)on biefem Tlnt^ @org gebrucften beutfcben 93ücbern gemein; Sitel, Sufloj, Signatur unb IBIau
)ab(en feblen burd^gcbenb^. Dagegen fmb in biefer Slu^gabe, auffer ben Kolumnentiteln! Ueber^iinb
Unterfc^riften ber ^ixd^tt, ^ablen ber Sapitel, auc^ bie großen 3infang«bucbflaben ber Sopitcl gc«
brucft. aSor bm Anfang eine^ jeben ^l^i fle^r ademal ein großer Wi^i)^hitt, ml<fytx eine bibUfc^e
\
Söjr 1477^
95
»orfteffef. Üfebe SeBe W p»o Cplnmnen mb sS 3^(^n* SN d<ui|en l^at fU 542 !B(a(ter,
jtemlic^ in a(ft Ttft. 431 unb im iR. Sfft in fBl« 3» Snbe be< üUtn Seftamcti» fle^t: ^Muc^ etibet
fi^ ^ie bM iCefiamcnt ber ZUtn iCee« M.CCCC.LXXVI]. Unmittelbar barunter (lebet ein mir
iinerflacbarer ^okf^nin, ben ic^ in ber Utteror. Siad^t. ®. 59* befdS^rftben l^obe. 9tt Snbe, be^
32euen Seflamentf # auf be^ (mepten Solnmne be« k^en fBlatf / beffen Si&cEfeite leer ifl, flebet obige
ff «f^iuganieise. S>er Zeft ifi ber t)erbeSerte, itnb nac|^ ber oben bef^^riebenen vierten tN)aflanbigett
aCiif^abe abaebnicli. ajferfmurbls ifl e< boc^ tool^l, ba^ in ^ugfpurd/ in einem 3a^re, im bentfc^e
!Bibe(n erfdj^ienen finb.
73O ^^ro ^ot etn enbeba« 6uc^ nieKc^e toivt genet ber flerft mefd&mj^ cjir
fob \)nb cjtt eer ber I)et(igtn breper efntgfett tnb mefc^taf^ bem flm
QOti^tmad)t/ mft ^tlf gotee t)bn SBruber ^})ctcif fc^warcj prebfger or#
bend. weiterer aud; ernfHcc^en 6ft( alle brücPer fjerren ba« ficf) feiner
bnberflee t)ig bud; cju brucfen. on einen ber tia^ corrtgtr in ^ubifc^
tonb m beucjfc^ ®efd;6e aber/ bj einer pem bad buc|) \)elfc^et v>nb
fcf^enbet ba mit ieix frtfKtc^en glauben. t>nb fein perfon ben xoil er
tmt rec^c für neinen bnb bef lagen afd tränen t>e(fc|>er \)ft beinbt befi)
frfiific^en glaubend u. f. n>. ^m €nbe : !Dad buc^ ^at gebrucf t \>nb
Mfenbc Sonrabttd feoner t>on @er(»aufen in ber fepferlic^ti fiot
@$Ittt<)» M fant X^omai abent a(d snan ekelet t)5 rriflt gepurbt
$auf<nt t^ter^ttn^trt t>iib fit^n t>n^ ft^ettciigt 3at* Sxpiidt @ceaa
^efc^tal^. J3n gr. Oumrt*
S>ie üu^fubrlicbfle iRa^^ricf^t oon biefer $^e(tetibeit finbet man in tOolfft^ Biblioth. hebr. Tom. IL
p. 1037. unb p. II 17. Dorncmlicb aber Tom. IV. p. 52s. u. f. wo aucb ebti0e 9(tt<|ttd< barauj ange^
fubrf werben, dt se^6ret baifelbe mit unter bie dlteflen, ^e^en bie 3uben gerichteten (Schriften.
S>er Serfager petrus Higer / ober &d^tiMCi war ein £>onunifaner. 2)a§ er fin .X>eutfcber gewefen
fep/ ifl wobl gant ricbttg. @eiii @eburi^orr aber ifl unbefannt. Sr fhibirte {u SveybuvQ unb ^n^
golftobt/ onä^ befuc^te er bie UiUoerfitaten UTontpeiUer in ^ranfreicb unb Salanutnca in ®pa#
tiien. Sfn biefem 9iei(^e lernte er bie bebraiftbe t^pracbc, in welcher er ftd!^ bauptfdc^Ucb oon einigelt
9iabbinen unterrid^tcn lieg. SRacb feiner S^i^^dfunft nacb Seutfc^Ianb wenbete er feine erlangten
Sennfniße in ber bcbcdifcbcn ifprac^e/ jur 55etebrung ber\3uben an, woran er fowobl fcbriftllc^ att
munblidl^ arbeitete. UTattl^iae (Corpinue, ber gelebrte ungarifc^e S(onig, rief ibn oon tDtri^btnrg/
tco er prebic!te unb 9>orlefun^en Ibielte/ nac^ (Dfen/ auf feine neu errichtete Unioerftrat/ wo ibm bie
t>orber{te ^teüe ju Jbdl würbe. J&ler flarb er aucb; aber, in weldj^em 3<^bre, ifl ungewiß, bo^
ni^i oor 1481. ^an bat t>cn tbninicbt nur obigen Brern UTefc^ta|>/ fonbem att<^ ein latcinir^^ef
9ßerf cobtra perfidus Judaeos de conditionibus verte Meiüae, welc^etf ebenfalls burdl^ COnra^
^yner ju mwnc^m 1475 gebrucft würbe, ^n ber i^auptfacbe fommen nm, wie leitbc ju erachten ifl,
I^c^be ^t^riften mit einanber uberein; bocb iil bie beutfebe^ bie aui XI. Sracfatenbeftebet, bain ber
laeeinifc^en beren nur VI entbatten ftnb, oiel weitiduftiger unb autffAbr(t(!ber, cAi bie lateinifcbe. 9indf
iß in ber beutfd^en eine (\m\ anbete Orbnung bcobad)tet worben. 3cfr befi^e t>on biefer (entern felbfl
ein fc<^nee S^rcmplar, Mldjii ic^ nun fürjUd^ befc^reiben wid h^S^nöf (^ot (einen eigenflidl^e»
9Ö S«lt Uii^
ttttl , ober HmUi. arsf htt MOftitt tt« erden (Bfott ift efo J^Oiläfm , Melker d^tte 9<»effM Im
JBerfiiger, nebfi^nocf^ |ween anbern Sbrifiett/ flef^enb/ tN>rdeCk(, iDie er mie brcp üot tbm (tebenben
3ttben btfputtret SRtt bem fofsettben tBIot fdnsf, obne »eitere ddiieige^ bie Sorrebe m, in tvel^er
ber 3fnbalt ber fötaenben 4tlf Ztactat, au« meinem bat Sßerf felbfi beflebet/ ande)eiat loteb. Sfn
ben erflen {e]ten Sroctaten/ merben se^eti Jiwmsm ber ^ubcn miberlest. Öer oiM^ cr^ictat ober
ercjelt piel fc^rift ba mit fU^ bie ^fiben fkrdEeti yn ytti mi^glaidmu Semer cntbitt biefe
Sorrebe ein JBerteic^nig ber 95Aeber be< 9Uten Seflamentf \fthtiii4t, loteinlfüb unb bevtfii^ 2>ann
feist Mdf eine fuc{e $5e(ebning 9cn ber SXutf fpracbe einiger bebraifi^^en SBu^^ftaben : Diefe Sorrebe ift
8 fßl flart. STuf ber gtäcrfeite U€ le()(en Slot« (lebet ein ^oljfcbnUt, noel(ber ben ieftten ein{iig
€briflt )n 3erufa(em «erfleOet. Unten am €nbe retbter {>anb fniet ein Skhnd^, Dor bem ein Siicb auf
ber Srbe lieget. 9(u4^ biefer 9)?in(b »irb ben SSerfager MrfleOen fcOen. ^r ncm(l4K {^olifd^tiitt fle#
bet aucb iu Sinfans ht< eitften £ractat<. . a)^it bem nun fülgenben 9ten S5Iat fangt bog §ßert felbfl olfo
an: Der erfi iCractot bi# b&^ltfM bewerc bM yn ber got^eit fey ein eynis0 gbtlidt^ totts
fen« Sen ^ef(blu§ be« ganjen mac^t eitbU(b obige 3(nseige: ^Ifo ^at ein enbt bM btt4^ u. f. o.
^ann folgt auf fecb« 9(attern hai bebraifcbe Sdpbabet mit einer furzen 3(ntt>eifung , n>ie ba< ^ebcdi»
f<^e {u (efcn; »ooon unfer oerbienftooQer J£)err $rof. &öfxvati in SHtborf in einer eigenen 9R>bmib^
lung/ unter bem Sitel de primis linguae ebr. Elementis t Petro Nigro primam in luoem editig
Altd. 1764« 4. ndbere dtacbricbt gegeben bat. 3ulc$t flcbet auf 5 1/2 Q51. ^^i SSegifler/ unb am Cn^
be beffetben obige ®(b(u6an{elge: t>M hud^ ^at gebrfid^c :c. S>ie le$te ®ette ift (eer.. fBIatter^ablenr
Cufto0 unb Signaturen febten burd^ebenbtf . Z)ocb finb bie gr6f ern Sinfangtfbucbflaben t^orbanbem
S>at ganje ift 321 !B(. ftart ^ieJ^Iifcbnitte flnb in meinem S^remplar iQuminirt IDie au« SYtitt€
X>f icin getommenen ffcbriften flnb meiften« gcofe Sfeltenbeiten. X)ie gegenwärtige ift febr ft^n, auf
ftarfe« Rapier gebrucft« !Dle biefige etabtbibliotf^ef befl^t ebenfaO« ein (£fmplar.
m
\
740 ^{ena<^ Mfget tin hw^ ber funttfl/ barbure^ te» mMä) mtnf^
Vidi d<9f^Ii4) W^tbett — bae burd^ einen f^oc^gef^rten bortor bnb
lerer ber aQerburc^feuc^ttgifTen gro^mec^ttgifien furfltn \>nb gramen
from (eoncrett rbmifd^en ^atferin — gefcf^enfet ift morben. 7Lm Sn^
be : aDoö toblid) bhb nuc^ftc^ bud^fein ^at getrucft bnb wUnbtt ^ih
j^aniteö 95dmlejr ju ^Itigfpurg «m freftag tu ber onbern bajlwoc^em
- Tlnno ec ^n bem ftben bnb flbenjtgtflen jat. 3« Ottarf.
3lft in ber S5ibliotbet M SHofttti ;?rfee. &. {>errn Sapftf 3iugfp« iBuc^br. eefc^. Sb. L ®« 4$.
75O 3>a« fpil baft bo ^eijjfet fd^a* }ö5et ^m €nbe: ^it enbef fi^f ^a<
Hib mtni^liä)tt fttten \>nb hr ampt itt tUln. i-4* 7-7- 3»
&pKo.
fßoi in biefem {Buc^ t» f^t^n fep/ fagt ber !8erfafer felbft/ g(ei4 {ti Sfnfang, ber^uf ber erflen
Seite, Ut erflen 9$iat< onbebenben IBorrebe. *'3fcb bruber ^ocob von CafToli« prebtger erben«
^' bin ttbermunben »orben t»o ber bruber gebet megen Dn ber meitlicben ftubenten Ott anber ebler (eut bie
micb baben b&ren prebigen bM 9f%l ^M'bo ^eyffet f<^a<^ jobeU X>a« id^ bauon genuutK bab bc#
bu(^. oiiliab ba< prad^ {enuft menft^UcI^^ dtfc^le(|^t<. 996 (^ob e^ gef^evffen b4« bn<|^ mrnfcl^lte^cft
"flttctt
99
Salt H77- 97
'*M.t>n n»ie ntanii) tepl C911 pesnüc^rcaoitrl b«b. biCjit^.^fifniAtt. befiel Uk^cr dnb b«rin »atf eijm^r
*'fti((!t t^nb babin ii^((/' ^ 9}ac(^ (S^PHtii^ Scriptor. oid. Pi|Re|iic. T. L p. 471. bit$ be( JBcrfogec cU
dentlid^ 3acM>tti^ ^e (CfffoUtf obec Cefiuli«* - €c mac mul 9^tm« geburtig unb tu (Enbc bctf 13« Qbct
in ätnfang be< 14. See aW ein i>ottrefIicbet ^ireblger beTonnt« St fdbtieb biefetf Q5ucb lotcintfc^^ m^
in bellt Sitel: de moribos hominam et de officiis nobilinni fuper lado Scaccoram, mpoon hutii
eine a)rayt(fnMc.9Cu<0abe nofi ^479 fn St(. b^t €f ifi ta t»erf(;bif bene S^prac^cn^ unb A% oucb in
ba< ^eutfcle. ibetfe^ »ocbep. 2)er beutf^e Ueberfeftec ifl: unbetannl. JGLrig^ de typogt. Lipf*
p. I98. f. fagt {n)ar, e< fe9 fokbe< ein ^6n4^ t^n (Stettin getoefen. ^Da er {Tcb aber babe9 auf Mar-
cli«nd9 hift. de l'itnpr. T. IL p. 137. berufet ; btefer aber eine gereimte beutfcbe Ueberfe^ung ,. einein:
a)^6n(b oon Stettin, Slamentf Cotirob Don Vmment^aitfen {ufc^reibet: fc flebet man, baS ßcb -^ig^
geirtetbabe. £)b bep biefem beutfcben/ unb bep einem anbern ptatteutfcben Oebtcbt/ boö ju Subecfr
nacb 011^16 X>er3ei4^nl# tc ®. 17. gebrucft n»orben/ unfer< Dominifaner^ 3(rbeit, ym @runbe
liege/ fann icb nicbt fagen. Ue^igen^ (lebet man fcbon barau^i bag berfelbe/ ba er über ^a^ ^dS^ocb«
fpiel geprebiget, ntcbt bie Sfbfitbt tönne gebobt baben, bief^^ (gfptel fe(bfl{u befcbreiben; bag er ütvU
mebr mora(ij<be 2ebrcn babe geben moflen/ bie ficb auf bie Siegeln bei @€bad>fpteli grdnbeteit. 341
merfe nocb biefe« an/ bag obiger Sitel/ ben idS^ autf ber !Borrebe genommen, eben nlcbt ber pafcn^c(le
{um 15h($ ifl/ jumat ba fo((be€ ber Serfager felbft/ ba< ^ucf^ inetifcmit^er 9itmt genennft bot*
2lnbeffen babe icb bo4> jenen / a(tf ben bef annteni/ bepbebalten motten. SDiefe febr feUei>e 9d^abe»
bie mit JS^olsfcbnilten gegiert ifl/ befl^et Jf^err oon (!>efcte in SMncben. 9te tf{ aucb anf tct* atabenn«
feben iBibiictbct {u £eip{ig. 6. «^eig^e Typograph. Llpf. p. 128. Sine mieberboite ifiiirb unler btni
3abre 1483 t>orfommen. ^
^ 76.) jC>öS <8u(^: ter (^rlfWicJeit 8ere ber ^^jlori Sofap^ot \»tb Söarfadnt
C1477.) 3njo(fo. : '
3fn ben Äey tragen jur crittf<^eti ^iflorte ®t. XXVIII. ®. 657. y, f. »irb w» biefem $5tit|
eine auifubrlicbe SRacbricbt ertbeiiet / unb gemelbet , bag fotcbei 1477 ebne 9(nj(e(ge be# SDructeri tmb
2>ru((orte< Jerauigefommen fep. Uebet einer |eben SfbtbeUung flebet eine in S}^\\ geftfenittene Sigur,»
a^eitf^e ben jihbalt berfelben oorfletten foO. Z>ie Sppen ftnb beurlid^ unb grog. %vA bem Site!, ben
^r unbetannte Ueberfe^er feinem SSerfgen gegeben bat/ mirbe frei>(icb niemanb erratben XhxMXki n>ai
e« eigentUct^ fep. Stf ifl aber ni(bt< anbortf , oM eine tteberfe^ung eine< SBertgen«/ ba< 3^^<u>M(tf
2)4tfta^emt6/ unter bem Sitel, Liber Barlatm et Joftphat fofl gefcbrteben babem SKan ftpbet baffelbe
Itfteinifcb unter ben SSerfen ^amafceni; tA (inb oud^ einielne 9(utf gaben DÖrbanbeu/ oon benen J£»err
<9emeiner in feinen 9}a(bricbten ®. 69. n. 43. eine ber diteflen/ obne 9<it unb ;Ott aRjeigt. ^^
febe oudl» Fabricii Bibliotb. gr. T. VIIL p. 817. SDiefe beutfcbe Ueberfe^ung ifl gainf unbcfannt gr>
blieben. 2>er 9(u<brue( foK febr rein unb bie Schreibart flugig fepn. 3n ben oben angefubrtcn Set)«
fragen mirb n>eit(duftig Don ber Srfinbitng unb bem Sufommenbang biefe« atomant} gebaubelt , in ^t,*
4^embie 9(b(bbt bei 93erfager< babin gebet/ jeberman {u berebeu/ bie ©efettfcbaft (u oerlagen« ^\if
flcni9en unb {>ilen (u fud^en, ben 2eib{u martern, unb fkb auf biefe SKrt ben ^immel {u ocrbienq.
fymXXVlI ®t. eben biefer iBeQtrage ®. 406. mirb eine gereimte tieberfeftung biefer ^(fdbicbte eac<
f aom« unb ^ofapbati au< einer alten {>anbf(|^rift f&rilicb befcb^icben. QiQi 3(tt<gabe obu^ %W^^
t^i 3abr« ifl oben ®. 23. ongef&brt »orben, .
«
98 - .S^.i'417.7.
DUfe aifu^gabc fäitf ^err 5«pf W«** tRttgf^; J»tt<^p. "(Sefi. t*. L ®. 4«. «n. 9«9 b(c
«ocber^eienten 9m 1476/ ifl ooti bicfStc HHAtn Cc^ft unb b<iii ^nft^tt tttfObtn einis« ilMrcU^
geatbm »orten. • '■
li
780 ®ö« SBuc^ «BcTwI gettdnifif. ®rtrtrcft ht ©tragbUTö V)Ort J^«iiiti<^
ÄttoMocjer ^nn fant fäuren|!ett Zag 9l0^ ppi geburt 591. €€€€. t^n
in be irpü jor. 3« Cluart. . - -
Siffc 2(u«dabe befag bcr fd. Sc^war; in Ältborf. @. beffcn Cattlog. P. II. p. 173. n. 258.
3c& i)(iU ti ^. ös'. W f.' beccirt bcfc^ncbcn.
790®^'^ öolbnc dSuUc SatU bes V)imen. JDutc^ WcoIatiS Senjott ju
ajcncbiö gebrucft 1 477- 3" f^- ^o'^'o.
SSenn bu obtw @* H9. anc^eici^tc S^enetianifct^c %i\ßqaU bcc golbnen 93u(Ic looit 1476 t>ietlcic^t
boc(^nod^ betmeifclt merben mochte: fo tjl an bei* Sjciflcns bec gedenmacft^en beflo n>ema(r {u {met^
^ ff(n. (Sie ifl in bcr Unioerfitdtibibliotbef iu ®6ctingen/ ani mld^tv fie bec ^err geb. 3ufti$ratf^
pftcter oor fid^ flebabt, ba er in feinec «iS^ttterat. be6 ceucf4>en Staatsrechte £b. 2. ^.402. baoon
eine fur^e QUä^vidtt ertbeilet i()at. @te ifl 27 Slattcc flacf. 9(nt &ibe flcbt : Bulla auret Caroli
qnarti Rotnanoruiii imperatorb impenfa atqae indaftria Nicolai Jenfon Gallici imprefla Venetüs
MCCCCLXXVIL
ber Ue6erfc|)r!fften : 91qc^ ffiprifli t)nferd Itcben f^erre gepurt ali man
iaic Xoufent vter^unbett \)nb flben t)nb fibensig ^ar am Montag nac^
bittet \>atlen. 3n bed {^eilige StomtTcfoe SHetd^ä @tat 92urenbctg
3tl ^i^ 7(rf ne9pucl[) mit funbtrm Hei6 burcf^ ^ttt^Otltl f O^urgCP S3ur#
ger bafeft« gebrucft worbf. Sn^oHo. -^
^en 3(nfan^ ma($t ba^/ in ber oben &. 35- befd^ciebenenS(ti«sabefebIenbe9legi^ecinitberUebec#
fd)rift : ^ie ^ebt ftc^ an bae regiflet bee fiac^uolgenben or^neipti^^e« Diefe« dledifler ifl ein
fBetietct^niS ber Uebccfc^tiften bec 283 Heinen 3(btbei(un<)en , melcbe btefe^ lBiic$ entboft. Sei) f ebec
flcbt bte 9l<it:abf, ob QUi<b in bem Tcjct feine bepgebnicf t ifl. SJ^it bec ^dlfte ber achten Seite fd^lieO
fet ftd) bicfe« S5crjeicbntg , mit bec oben angcfiibrten Sttnjeige be« 3<^bc^/ be« Srucfcr^ ii.f.». JRac^
einem feeren ISIirt fofgct bie oorrebe biß pucbÄ# barinn fpricbt bec 3?erfa§ec gan) furj oon bem 3?nj#
|en unb Socsug bec 9)?cbicin unb fa<^t : £>arumb n>ia id!^ (Drtolff V0n Sayrlotibt boaor b' er^tiey
ein ar$tpu(^ mac^e sebeutfdS^ mi alle ac^tpucbecn bie ic^ in latein pe oecnam. tinb bti ecfie 00 ben oiet
elemcte. Dac nac(^ wie man ein€ Od'ic^e m j^fc^? natuc foU ecFenn?. t>nb t9ie man ben gefuntte (ece b{
er nic^t flec^ n>erbe, t>nb n>ie man im be(f e fol ob er fiec^ mucbe. 9}acbbem bieg allej DoOenbct tinb
nccb oon Speig ttnb?ranf u. a. Unterricht gegeben nM>cben ifl/ fo fofgt n)icbec ein leeceS 93Iat unb bann
ncd^ eine fj^efc^reibung oon oiekrfep Srdutem unb ^Sflanjen. Xitef, (Peitehiablen/ ^ifloben, fitnfangtf bud^«
(laben febUn. S>ai ganje betragt 4 91* Stefitflec, 79 S5(. unb 7 S^Um ZtfU (Bbi^, bec biefe«
SBuc^
9tu& in «m UTerFflt« e. |. ®^ 163. pb KDej^r/ tie« «l;4m SOtof^ ^ L ^> 3g9. y. * f* Ufi^fUUn^,
fcftrcibet/ totitufii. wenig iMW;4Mif<ii (tHrrolff v0n ^S>fm\V^^ f^i^^ . 3Mti0en&rc« baU tf^n fftr cimm
tec t(fiti/ (n tiem Pcrfif<^ (icitr baycrtfc^eti j|f )e|M^n (B»efd^t4^re €^74- »• f* cineti tlmw %tHUlf
ff ine onbere SBefc^reibung iifift, ^\A ^\()t^»n ^e er btff Qf^it unb tDcUem gefimben bat/ bie er*
ober aii4) n»&ctH(<^ abbrntfctvIftfjH^ .üfnben JKnnaien be? S3<n)erif(:ben SMecofuc SB« 2. St* $8. f. tt>irb,
i»on,i(^m gefiigf , ^(i9 et bie jßcpjrin in n.A?l#ffB 8<it<?M^nb 9iek SBe(efrn(^eii in arabifc^n ^utjJKrnr/
Sebäbt bobf n foD. @0lU€.btrQ9ecfafteebUf<('S(nn<aen,;bUfe SRadl^it<d(^(, mie febrn^obcf^einUcb ifl,.
au« Cl(6(^a?6 delebrte» ecDiom genommen ^b<n/ fo mMk tDftrjbttrg/ flatf n&rnberg «riefen foer#
ben. 3)emt .3i(^r fe^.mtJibr^UlbtpftrjJIJWd* 3nG, Welfclm exoticb curationibus« mo bie#
fttf 95ittb auc^ {u finben i% unb outf biefem in Mercklini Lindeoio renovato p. 859. n>irb er Ortol«
pbiu Wtrzborgenfis genennet 3n i^oUere Bibiiotb^ Botao, T. I. p* 237. erbilt (Drtolff/ be9 9(n#
fubrung biefe« QSiKbtf/ beji 3»Kont^H jg^Kb^t^^d!^* a^ermirtblicb bebienle ftdt isolier einer d^acb«
rhbfy biedrem in bem Catelogo tibr. bot. wt ber erfien SenturiebetfHerbartiBlaekwaU. giebt, n>o er
fast/ b«8 tu feiner 9(tt<dabe ton 1488 t>oii einer allen ^anb flrft^rieben n>ofben fep: dorch D. Or--
tholphum Heydenberger d«r Artznay u<s Bayerlandt SieQetil^t foS tt tnegteitberger beigen«
aSenidfientf nennef fi4 ber 9Serfa§er £01.79. •. feibfl fo, ba erfdj^reibetr SA mf gtenberser mene
bo« bie tour^ merrenidfi^ «(ft90 baigt onb anberfn>o fren rabij: ^üii. !Die l^iefige €tabtbtbUot(^et beft^et
ein Sirempiar; au(6 bie ZMtwiidft in SHtborf.
8 f •) ^^ ^^^t fid^ an t>ai pu.cf^ bed ebefn diitttti ^n tanbt faxett 9)Iar((o
^oId. 3ri bem er fdfyttibt bfe grofTen munberftc^en 3)fng bfefer xotU.
©unberHc^en V)on bert groffen funigeit v>nb fet^fern bfe ba f^erfc^en in
benfefbtgen iatitett/ bnb \)on trem 93o(f \)nb fetner getoon^ett bafe(66.
Tim €nbe : ^fe enbet jTc^ ba« pucl[> bee ebefn iXftterö bnb fanbt farer*
!)!)?ai(t)0 ^olOf ta6 bo fagt \>Dn mangerfe^ n)unber ber (anbt v>ii (en>t/
bnb wie er btefefbigen gefe^en btt burc^ faren ^at bon bem auffgang
pt0 iu bem Sl^bergang ber runetp^eftgftc^. ^ig ^at gebrucft %tiCi
(Srcugner ju Vlütmhtt^ ißac^ crttlt gepurbt ^aufent bier^unbert bnti
im iteben bnn (iebencitgten tar. 3n ^o(io.
S)iefe 3(u<0abe ber beutfc^en Ueberfe(Ming einer ber alt eflen dleifebefd^eibungen / bie üemuit^Ud^ . / *
bie er(le i(if bat ^ttt (Bfemetner in feinen 9{a<bticbten ®. 45« n« 27. turtlicb befcbtieben. @ie ifl ' '
57 95iatter flort/ mit fortlaufenben Seilen gebrucft, obneSitel, ©eitenjablen , Suflo« unb Sfignütui
ren/ mit tUinen SKnfang^bucbflaben. 9Ran ifl übrigen^ in ben neuem Briten auf biefe merfwurbige/
unb nod^ immer brauchbare Steifebefcbretbung burd^ ben fei. Atiüng aufmertfam gemad^t »orben,
tüildba in feinem 2ten (Beitrag {ur (9ef<^t<^te ber li^icteratur ®. 261. u. f. n>o er bre? lateinifcbe,
in bec SEBotf enbüttelifc^n Sibliotbef befinblidi^e Jg^anbfdbrifien berfelben befannt mad^te , jugleic^ febr
braud^bare 9}a(bric(^ten t)on biefcr 9teifebef(breibung felbft mittbeilte. 3" bemunbern aber ifl tt, bag
Vfm biefe altere beutfc^ye Ueberfe^ung gan) unbefannt geblieben ifl/ bie it^m botfi/ n^mn er fle beQ ber
2R 2 ^anb
^mh it%<ihi Utk, h^ fetnnt scte^rtM Unf^c^tms^n » fielet itft^fDd^ ti^Srt^ ^ti^^n it^n. Ittorco
P^O/ olki mar cu€ paillM/ dnfStnttlMri, m0t ftint ^tlftkt*tt9Mt Ui btcptei^enbcn ^fdli^*
llimber!«. ^^«i^H^h t^ott^er l^atfe fein ^Batec/ nicolati« potO/ tir6efMfJ!faflt f^btf < 9i»Xrt trUffSatf^
«iM^ftti eb(m etf^Uä^ üt p^ld (n a^enebift / e ine 8N|t )t«4^ CMIlaiitinoM sema^t. Sra ta
fegeUen fle na(^ ^ofbabi«, iinb famen an hm ^ ivM itc9Hi SaYtMrtfdJKti JC&htd« mit dtamen
fSarfa; n<rc^ dnem jSl^viqtn 9\tftn(bM bttfeO^ft tarnende nad^ IBofttfa/ einer anfefttdiil^en C^fabt in
^ttUtn, n>o ber St&nig SSaracf feinen 9i$ iatte. \)^iet blkbM fle brep 3abre, unb reifsten fobann an
ben {)of be« eartatifcficn StaQfer«/ ober ®rc^d^an0 ftnbiai.* Diefer fi^idke^TI^ mit Vuftrif en an ben
9»ab{l; beO meieret Sele^enbeit fle nad^ ^Benebis (ucüiRi^tten. Die ®etnabltn be« nicoUtte Polo
bie er fci^^mahger {iitutfselagenbatte, n>'ar inbeffen ^fflörben, hku ibm^ber^einM®obn/ unfern 1tTar<^o
Polo bintetlaSen. 2>a bie beQben fBtubec miebi^r %n' bent titreavifeben Üttt^fer pir&tftebrten/ nabmen
fle au4^ ben fnnsen 9)farcu^ mit ftdl^, ber ftcb bet) bem.9«9fA: febr beliebt ntac^te, tmb in ben micbtig^
ffcn ©taaf^angelegenbeUen gebrawctit würbe, ©ie 9^cnefianer erbielten enblicb ibren Sfbfdbi^b wn bem
(Ifyan, unb fanren 1295 nad!» fOenebi^ |ur&cf. 3Ba4 nuH Xt%atöfO poIO auf btefen fKeifrn merfmnr«
Hge< fab/ ifl in biefer ateifebeft^reibung entbalten. £)b berfetbe ubt1$en« feinen 9(ttffa| italiantfs^,
ober lateinifc^gemacbtbabe/ ifi nicbt enf fcbieben ; btxb balt t« JUeffttts^'nad^ ber ätuffag^ be« ^;
mufEO/ welcber 1553 bem in^et)ten 9anbe feiner ®alitm(un^ delle Navigttioni et Viaggi eine, oonr
ibin felbfi gemacbte italiantfdiK Ueberfe^ung beffelben einverleibte, f&r »abrficbeinlid^, bag ein ®enuefer
CSDfarcbo ^(0 n>ar eine geraume 8^tt defangen (u ®enim) Oe autf bem 9)?unbe belfelben {uerfi latei«
nif(b aufdefe|( ^abe. 9lu<b ifl ber Se;rt , ben bie ^efebrfen am demobnlic^flen gebraiicbt baben , ber
aber für tveiter nid^ti, at^ für eine Ueberfe^ung au^^^Q^^n n>4rb, ber hiteinifd^e. Diefer beffnbet
fldSl in bem ^erit)(igtf(^en Novo orbe unb in Reineri Reineccii Chronic, hierorolymitan, TMbt»
Xnülltv gab 167 1 bieft Sleifebefdi^rtibttns unter bem %iUl Mard Pauli Veneti de regiooibus oiienu-
libus Libbt IV. b^^au^, wobtxf er eben biefen ieft {u @runbe legte/ folcben aber mit einer anbern la#
leinifcben Ueberfe^ung, bie ein ^^ancifct» pipinue, ein 3^itt»ermanbter U6 XtXatd)0 polO oerfer#
tiget, unb ocn n>cld)€t er in ber fonislicben ISibiiotljef ju ^Berlin eine «t^nbfc^rift fanb, oersUcb. S^on
anbern Uebecfc^ungen giebt tTTfiUer in ber Sorrebe feiner Slu^gabe / ingleicben JCLeffttig bie beflen
9?(tcbri(bten. Unfere beuifc^e Ucberfegung aber blieb ibnen intfgefamt unbekannt/ ungead^tet fle aOe
Siufmertfamfeit t^erbtent. S^enn fle ifl, n>ie ic^aif« SJergteicfiung mit ber QJ^uderifcben 9(tt«gabe ,
unb au< 3uf^nimcnbaltung beffcn, tt>a^ «Cefflng t)on ben t)erf(^iebenen / tbeitj guten, tbeiU febler»
baften Sibftbrtften gefagt bat , {uoerlaffig nadb einer ber beflen 3(bfcbtiften gemacbt morben. . 9(n man»
cben£>rten tfirtefur^cr^ cM bie latcinifd^^e beQm SRuder, an mandl^en ober n)eitlaufriger/ unb bat
nKiflen« bie beflen £efear(cn. Sie »crbicnte alfe, im gatl elnfl biefc SXelfebefdSireibung einen neuen
J^erou^geber finben foatc, {u ?liath gf sogen su toerben. IDaf inbeffen ber gute ^SRard^o 9^oto man<^
fabeln auf bie 9?ac^meit {u bringen gefucbt ^abe, tfl, n^cnn man bie Reiten betrachtet,, in benen er
lebte, leifbt {U erachten.
S2.) ^on bem ((efoBten lant) V)nb tveg gegen t^erufafem \>on tre wefeti tonb
tt)«nb*n bie in bem groffen inor gefe^en werbent- Tim €nbe: J&fe
enbef üd) bad buit- t)pn bem gelolbteit iant. \)R ^e^ffgen ^Hth 930»
ben t)f( m ber Sibel t)ft ewaitgello ^in *itb bar gefefen mtU 1477*
SnOuart.
3«^ 1477^
loi
Uiut^ll^ttfitkmn. 3n toi(4<t von hvjlbtn d^rmtKn fi< ttifptingttdi^ «tfilcUlien/ thtt ol fU 9oti btm
Sirfdffcr inbc^bm ®9cac(lnt iusleic^ t>etfa§e( n^rtoi fc9/ ifi nnbetotint/ unb mirb hik^ fo UUt)i
tpU^ mM ®rt9i^(tt etitfc^iebm toetbitt f innen. Unter ben 94riften ol^ne Sfnieige betf^^c^ tfl f4K>ti
eine teu(^ Sif^abe mitfibtt motben/ bie «emu^licl^ jttec fe9n n^irb, M bte degenft^irtide; i^UU
lek^ eben fo <iU# <d< bie rateinifc^, wn n>el4Kc iä^ nac^et reben »erbe. IDieienige ton mld^t bier
bte iXebe ifl/ h^t id^ aai ber reidiKn ^euerltnifc^en Sammhins t>or mir. ®ie f&nit, ebne eingt
erbemlic^en Sicel |tt ^oben^ auf ber erflqi €Feite hti erflen 9latt mit einem IKegifler ber €api(e( cm,
lai fotgenbc Ueberfc^rift Ht: itfn Kegler Aber bae bn^ w M tvtq in be ^ttÜQmQt^ oV
gelobte lanb mib i»iiiib*fi ^ie mit begriffen. lDiefe< Kesifler füllet brep fßidtter. . ^it bem 4te9
fBtot fangt bie 3ueignungdf<^rif^ an ben S^ifdbof (u ^Jabetbom, ^{3<ilbttiti V0n @teinfurt anJ
Soron ffieM eine Ueberfc^rift: pon bem gelabten lanb u. f ». »k i<b fle oben, flott btt "lUtlg,
hebt obbnufen f äffen. £)er Serfofer, ber fi4 bier petrtte pforrer ju ^ndftn nennet, melbet in ber«
. feiben, baS er ferne Steife 1336 an^ettetten bebe, unb erfi 1350 ytirucfgeKommen feQ. IDiefe Sueig^
mmgtfi^rift betrifft 2 9^L ^}acü^^em ber SScrfafcr bieranf angejeiget, bag eine fblc^e Steife, nic^t
otoe pab^idiK €rlaiibni§ bixftt angetreten toerben, inbem man ebne biefelbe, fobalb man in be< &oU
tan< 2anb fommt, im ißann Ut), fangt er mit ber Sefc^reibung ber <?tabt Senflantinopel an. £>ie
gante dietfe ifl in 12g Sapttcl, ober 3(bfc<^nittc abgctbeilt. £)ben auf ber erflen (Seite bti testen lBIat<
flcbet gant aOein obige ^cbiu§anieige. £)a« gan{e ifl 1 14 iBL flart. SBlat^ablen, Suflo«, Signatu«
ren fcblen burcbgebenb^. (BAntber Seiner ju ^lu^fpurg ifl ber ^ructer, mie autf ben SQpen augem
fct^einlicb ab{unebmen ifl. 2)ie lateinifcbe aiu^abe, bie icb felbfl beft^e, ifl ungleich dlter. <?if mu%
ttoc^ oor 1470 gebrucft morbcn fron. &it ifl in ^olio unb 17 Sogen flarf. ® ie flimmt in Men Stib
efen auf ba<> genoueflc mit ber beutfcben tUu^i^abe uberein ; nur barlnn unterfc^elbet fle fi(^ oon berfel^
ben, bag ftcb ber 93erfä#er in ber 3ueignung€fcbrift, nid^t Petrum, fcnbern «Cnbolpbum pavodfUifi
lt0 ecciefir In 6if(ben rettorem pennet, nienip in feinem Spiciieg. bibliogr. p. iig. la§t fl((^ ba«
burc^ oerletten , bie latetnifc^e , für eine , oon ber beutftben oetfcf^iebene SKeifebefdE^retbung {u balten.
Stdeii! i(b f ann, ani 93ergUi(bung bepber, ge.rabe bcA @egentbeU oerficbern. Shic^ beQm ^abrsQ (^eifit
ber aßerfaSer «eitbolpb* 3nbeffen tann bocb im Z^eutfcben fein £)ni(f febler fevn. X>iefe £)ifferen|
fann id!» nicf^t erflaren. Uebrigend lagt fi(^ ber SSertft blefer 9leifebefc^reU>ung mi bem @eifl ber bo^
inaligen Seiten leidl^t beflimmen. ^
83O SBoIfratttd bott (Sfc^ettBa«^ |)efben$ebtc^t t)om ^mi^M^ ^m
€nbe : M. CCCC. LXX VII. 3« ^olio
S)a biefe< eben fo fettene, M merhoibbige föudf, eigentlich gar tetnen Site! bat, fo mufle U^,
um baffelbe fenntlt(b iu machen, bloi benfenigen berfe^en, ben e< insgemein in ben Siieberoerieicb»
m6en , (. SB bepm l^ogt im Catalog. libr. rar. (S. 266. aticb im (mepten Sbeti be< S^^üMCSÜföftn
C«taIogi p. 173. furoret. S&r ben beutfcben 9pra<|^forf(ber mu§ biefe« @eb((bt gemtf febr fi^o^ar
fe^ii, ungeocbtet oieOeidS^t boc^, bei) allem gleig, ben man onmenben tourbe, baffelbe aufpiflaren, man«
ebe^ ttnerflarbar bleiben mHle. J^err Jßrof. ttTftUer in (Berlin bat baffelbe im ilen^beil ber@4iiinii;
Ittng aller ^id^ttv, aud einer ^anbfcbrift abbrucfen lagen. 9}oran flebt ber 3»balt biefe< ^(ebitbtc^^
ivorouf i<b meine £efer orrmeifen mug, fb mie aud^ auf bie, in ben (ff^ttingifcben Zmtism 00m
2^l)t 1785. &t 17z. befinbUi^e i/tinbü^t Siecenflon ber geba<bten (Soinmlung/ wi^üi^t mm fieb
31 3 * <toe
th€ Virilit 3[bee»on bUfent O^Md^fe tna^eti forni/ midfdi btt fRtcmfnAnüt fRtdfl fit Hnm f^v
tttflidtm Sobejt btt bomaltdeti SlUtetmorat tnUt atOr^^ fast et/ • otbinct £ebre te« SitttrfbuiCi t$
tfl ^Qtftoloait betfrlben 8eUen {u ^ilbamQ btt Wiitbbtit, ttbhbmq oitb iauUmni bttJ^tmnr
»üb, t)on einem fetbfi bodS^aefUtnteit SKUter mit einbriti^enbem ^oiciotlfmiii «idemMM. 2)<tf iBuc^i
fiaf, toltQtbadft, satUintnZittl, fottbecnbie SXeimi fangen , obneoQe t^tbersebenbe SBemertung,
n>ad man {it erwarten Wt ^^f btt ecflen Sofumne, bec erfien ®eUe/ bt$ erflcn SBloM fotsenber @e^
flau an ;
St zweifFel hertzen nacbgebar
Das mnfs der feien werden for
Gefcfamehet vnd gezieret
Ift wo Ty parieret.
SDet aCnfang be< Q5tbid)M mitb mit btt €t(db(ttn9 gemacht, baf (B^mtntt, SAtAgi <9a»bist
wn ^ntfc^ott^e tungetec (Sobn, fein Sateclanb, nac^bem f^in altecec Sruber aUein bie OUfilenins
atigetretten/ (u berldfen/ ttnb auf 9(ben(beuer au«{iideben, (iä^ entfc^logen babe. X>ec iUttt fRtmbtt
mütt {mar baben er foIUe ein tngefitibe fepn ; aud^ bie Skütttt botb 0>n, jucucf lu bleiben, er fibcte
aber bocb feinen S^orfa^ aui. Sladb biefer SSortebe, bie fl(& auf ber {wepten Kolumne ber erflen ®eite
btt btitttn ^ICLti Sans oben enbiset/ fangt ba< eigehtUcbe ®ebi(bt fe(bfl an. £)afrelbe i^ in «etf^ie^
bene 3(bf(<^nitte getbeiU, unb aber einem feben berfelben flebt ber 2lnba(t fortließ ansetetst. ®leic^
über bem erflen Sfbfcbnitt ftebt : Hie für gamaret auft feinem lande vnd kam gen baldag. (Bammtt
Um in einem treffen um, nacbbem er i>orber mit ber $5nisin ^erQeloi^^e einen ^obn, ben PorQi'
fol sejeuget batte. £)er Sfbfcbnitt, in n>e(cbem por^tfato @efcbi(bte anfangt/ hat folgenbe Ueberfc^rtft ;
Hye ward partzifal gamarettes fan geboren difer anentar herre. Ser nacb^ %bidfnUt erfobtt/ n>ie
^Jargifal {u $6nig 3(rtu0 f am , ber ibn {um SKitter fcbbtg. Dann folgen feine atbentbeuer nocb bec
aUeibe. htn iSefcblug macben bie 9(bentbeuer Siitter QfaxMn^. 9}or{ug(i(b merhourbtg ift in biefem
®ebid^ ber mpfleriofe Gral ^ ben ^legetonie in ben @efltrnen fab / n^el^er burcb berfetben ^ufami
menfHmmung bem feufcbeflen unb ebelflen SXUter t^ertraut toiib, aOetf giebt, nobtt, belebt, »eiffaget
iinb unflerbücb macbt. Um feine Erlangung brebt ftdl^ bicfetf ganje @ebicbt. 3(uf ber {n>e9ten So^
lumne ber sn>e9ten @eite be^ legten SBlat^ giebt Heb ber SJerfager biefe^ @ebicbt9 {u erfennen, ba ef
beißt:
Vnd difer anenteure endea zil
Nicht me do von fprechen wil
Ich wolffram von efchenbach u. f. t)).
Stiegt (lebet obige ^abr^abl. ®<bon (Bott^d)t'b hat in feinem Programm de rartoribas nonnnllis
biUiothecae Paullinae codicibns, »o er &. 14. einefurje Siad^tidft «on biefer (^eltenbeit giebt/ bc#
merfet, ba$ YDolfram nur ber Ueberfeger einel, oon einem <E|>rtfHan be Zvoyii ober Zvoytf^ in |>ra^
l>enialif<ben X>ialect (Prooincia, Provence) gefcbriebenen ^ebicbte« fei). £)atf ganje SSud^ ifl bur<!b^
sebenb« in {mo Kolumnen gebrucft. S>ie Sleime (tnb orbentlid^ 3^i(^eife abgetbeiit. 9lirgenb< ftnb
Unterf(beibung«(et(ben / $uncte ober (Kommata , ober fonfl etnm^ bergleid^en angebracht. fBIottablen,
Q[ufM, Signaturen feblen burcbgebenbtf. £)a^ fonberbarefte ift, baf bai ganje fdnd^ mit fogenanm
ttnlitteriaromanla, gebrucftifl/ bergleicben (9?6tit^cr feiner {uerfl in Deutfcblanb gebraud^t bot.
X>te %ttptn fommen aucb genau mit benen uberein , bie berfelbe {u be^ 3ftbort EtUmolog. libr. vi-
ginti &c, 1472, tngleict^en iu ber lateinifcben/ bii^btr aber no^ ni((^t brTtl^riebenen ^be(/ bie ibm
bocWl
Süpt 1477- 103
flarfen Rapier 159 ®latt<r. ^
S^€ii (Becfafcr tDoIfram t>on iCf4^enba^ / ober iSf(:^iIbA<^/ tvie idn (S^olbafl iinb anberc,
iDOl^I o(^ae genttsfamen ®niAb nennen, inbem berfe(6e in biefem Qebid^t audbr^cfUc^ iKf<^enb4<^ ge«
nennet tt>trb/ befreffenb/ ifl Uldfi {ii erüc^ten/ bag nid^ti 0en>iffed bon bemfelben gefast n>erben fönne.
einige (»alten ibn für einen tl^uraautf(^en# anbere für einen frantifc^^en/ ober t^üringifd^en Sbetmiinn.
&. Sdrtfttg. ^(tiseigen bom 3abr 178S. €t. 172. Sbic^ YDiebeburge SZac^cic^t bon einigen alten
poetifc^en 9)?anufcripten (S. 6^. it. f. ,
84.) ^{Bolftam^ Don @f((enk(( ^ttbtn^t'bi^t ^m $9turett. <Km
€nbe: M. CCCC. LXXVII. Sn^oKo.
9ud^ btefe« @ebic6t W feinen eigentli<|»en 7ite( , unb iA setge fofe^e« btc^ nad^ bemfenigen üttf
ben baflelbe in ben g5ucftert)erselc(^nigen gewibnlic^ermagen führet. 3|l ba< borl^ergebenbe fdj^wer jr
t^erficbenv fo iflb'o« gegentt>artige beQnabe b6((ig iint»crfl<inbUd). ^iff mu9 e< baber b(o< bep einer
furien SBef(4reibung ber migerli^^en Sinricbtung bemenben lafem SMe SQpen f!nb bie neniUc^en, n»ie
be9 bem oorbergebenben / aucb ifl ti bur<^gebenbä ebenfafU in {n>o Solumnen gebnttft. S)o(b ftnb
bie SKetme nic^t Seifenmei« abgefegt, fonbecn lauffen, Sfbfagmeife, in einem fort, etatt ber Seilem
toeifen 9(btbeUung ifl ba /n>o ber SSeim Hdf f<^Ueget, ein punctum angebracht. {Boron fle|»et auf oier
IBIdttemeine atrt einer Sorrebe, bie bauptfat^iicb bon @otte< aHajefldt, ^errttc^feit itnb ®r68e ^an#
be(t. S>ann folgt bcA {)elbengebtt(»t felbflln 41 9(bf<4nitten, ober Sapiteln. £>a^ Ief(te S5(at entbdlt
ben 2h)balt berfetben , mit ber Stnteige: Difs feiod die cipitel difs bnchs. Das erfte wie tytnrel
dVechte. herre des grales gebort ward. Das XLL wie das fchloCi cza montralaatfcb mit de kbAn
liehe cappell in einer naelit gen indien c2uiii grall kam. 3^ Snbe betf borbergebenben S5(atd fle(»t
ebige 2iabtiab(. SBidtterjabien/ SufloiS, (?idnaturen feblen burcbge^enb«. Zai ganje tfl 306 föU
flarf. ©a« Rapier ijl ebenfattg febr^llart. £)ffenbar (Inb beobe SBerfc aui einer X)fftcln gefommen.
SMe ebemalige @oIgertfc^e 95ibltot(^ef bat gleicbfaa^ ein Sjremplar, unb bepbe ®ebi((^te fmb trt einem
SBanb bepfammen.
85.0 Sncrpif üDCaBulart«^ qut {ntitufafur ^eutjontflö, bufgarifer bfcenbo
S)U9tf(f)(enber ea rattone/ quob terminf ttt capiüe rtgarum a t^tu^
t^omco funt inc^ptf. Um €nbe bed iwti^ten X^eiti: €)rpftdt pre^
fend 'oocahatovum materta a perbocto efoquenttiffmoque \>iro. ADomtno
@^erarbo b( @cf)ueren Sancetlano lUuflrtfTimi >Ducid Sfi\>enf?d tj:
bmerforum termfnijlarum \>ofumin{6uft contejrta — Solottte per me
Tlrnofbum t&cr |)Otttcm biHgenttfTtme tinprefia ftnfta fub atiniß bo'
mint. SOi. €€€€. ijfjrbij bfe ultmio menft» malt. ä)e quo crtjlo— per
fecuforum fecula Ttmen. 3n $o(to.
e« ifl btefed ein nieberfacbrifcb lateinifcbe^ aßorterbucb- Saffefbe beflebet eigent(i<b ct,ui ^toun
Sbeileu/ t)onbenen bererfle (completa 1475- menf. SWart.) ein beutfcb latelnlfcbe« ^ unb ber jwepte
ein lateinifcb beutftcbetf asirterbucb tnt^üu Unter obiger Unterfc^rift flebet ba0 i5u(bbru(fer{eid|^en.
02ad^ biefem {n^epten Zfftil n)irb bon terminis graecis gebanbelt, unb ben 95ef($(uf macbt ein Hbel-
Ins
\
'IÖ4 3a5t 1477-
Ins de pirtibas indecUnibilibus, ober «Ott Un lotetnifc^cnVatfifeln. (S. Catalog. BibU Schwirz P.tT.
p. 173. n. 95^* JUtttta;t. tDo^etibl« $9«. L ($. 132. >
860 ^oeä6u(at{u< fartno ttutonkui 1 477*
»Diefe tVu^obc ft>irb in iSeumantie Opafc. p. 452. unb mi benfelbcn in tlltermattti« Ori^pnib«
P. IL p. 9> angetelgt. Sie i|l 9on eben bem Hicoloutf :9e(^termAtf3e {u iCIn^tt befpcgt morbcn#
t^eb^ei; biefe« ißnil^, m^ meiner SKnielse ®. S7- f4on 1469 gebnicft (^ot.
Sa^r MCCCCLXXvnr.
btucft — iu ^ütgfpurd t>on Sttttbon @DCacn am ©arnptas Wt
"i^^ome be« (n^öfffpocen Tlwio tc i;r)cbtij* 3n $0(10.
Untet bem ^laf^te 1481 n)irb wn biefem Suc^e einige Sta^ricbt gegeben tt>erben. £)iefe bt<bf c
Mibef onnf gebikbene Sfu^gabe bjrfl^t ^ttt ^ctbeQ^er/ Ui tdgUc^n 9iat(^< itnb S^nfbaei^er in i&cdt^
Sie M ^cltfi^nim.
SSO ^^^ nae^ ^^'d^t bad SXedtfler übet bad (ud^ genant ^ttttia 3iM
l^antd SRac^ orbnung tti. 7i b c tc. Um €nbe: ^te ennbet ftc^
@uma 3o^ani«/ bte gejogen {jjl aug bem ^e^ftgenlDecret buc^u. fl w.
bnnb bfe ^at ge trucft ^o^Mne^ S&dmier ^m ftm^tag \)()r 3oj>ante
6aptt(}e. 3ti bet Fevferffc^en tlat augfpucg. 'Xrtno tc. ^. €€€€. \)nb
(n bem in'oiii. jare. €p(fc(t @uma 3o{iantd Xtan^lata be (anno in
n>ufgare/ u. fl ». 3n JoKo.
IDiefe 9(n<gabe fommt in bec ^auptfacbe mit bec oben @. 62. angezeigten t)on 1472 t>oIIfommm
«herein, ^oi iKegifier betragt 14 glatter ; ber <C)o()fd^nitt aber febit. £)ie Sfnfangtfbncffflaben finb
alle gebrucft. Da« ganse aSerE ifl ebne t>ai SXegtfler 277 !51dtter ffart 3m X^ft, ober t)ie(mebr üt
ber Ueberfe$ung flnb bin nnb toieber einige tUini S^eranberungen gemacfft n)orben. <£in <£;r^mplar be»
Wit bie i)il|>errif(&e Sibliot(^et oIQ^ier.
8^0 iDad (u(^ Ulial genant Oebrircft (n @tt(t$(urg bon |)etnri((
^noblocjet am fant SgCbitag tn bem 3Ä. €€€€. iicp^ifj. |ar. 3n
^ofio.
^err bon ^einecf en fubret biefe atu^gobe in ber Hetien :Q%bUotfy. ber f((^5neb aSiffenfcM^en
fH. XX. ®t. 2. @. 257. an. Sie ifl mit ^olsfcbnitcen oerfeben.
90.) IDct teutfc^ ^(K«(. GebrucTt iu ^u^tttg burc^ |)atttt$ @((itt^
fXufi biefe äfu^galx fät^cet ^ecc oon >5eiti(dfeii 1. c m, ®ie ([tat etxnfaO^ 4>o(if(^nitt(.
9t0
91.) ^9<na<^ ^oiQtt eilt 6u(^ babutd; ^er weftlt(i& tttfllfcft m<td Ö<9JIK^
wetDen u. f w. 2(m €nbe: ^ad fobfic^ \)nb nucilft^ 6u(f>(efn ^aC
gef tü(f f t)nb toofennbet So^annc^ ^Sdittler a« *Ättöfpurg an ber mfe
Wochen na($ fant4)Wcofaue tag Ttitno in bem iTpoii} jac. 3n £luac(.
Unter bem mUtitbtnben ^ahtt ifl bereit« eine 9iniQaht ton biefem S^erfgen angefeist ti^rbeir.
X>te aestntt>attiic ifl in ber fBibllot(»ef Ui etifti Weingarten« e. ^txxn Sopf« 3(usfp. i^uc^bt.
©ef*, 5t>. L e. 48-
9^0 ®^tr @elC $rofl mit montgen ^ubfc^en ^rmptttt. Tim €nbe: ^fe
enbet üd} ber ©eefen Xro)) mir manfgen f^tibfc^en ^rempeln burt^
bte je^en ge&ot v>nb mit anber guten (ere gebt ucft t>nb t>o(ennbet (tt .
ber fapferfic^en ©fätt ^tttgfpurg t>on Slntbont @orgett ^n frevtag
nac^ @. erifa6et. Itnno {jfrteiit. jar. 3n §olio.
S>tefe< aSerf^en l^at teinen eigentlichen %Htl. a3ür<m flebt eike Sctrebe, bie fl<^ a(fo anfan^U:
2)er oilme^^tig en>ig (BTott al$ er ^err Xnoyfi gab bie ): gebot mit fein ^bttüd^m pinger ge^
fd^riben auf 311^0 fieinem tafeln :c« S^ac^ ber ä^orrebe folgt ein 9legifier, mit ber Ueberfct^nft :
s$ie va^et an bM ^egifter Aber bau bft^^len ber Sele ?Croft mit einfigen ^ftbfdl^e ^remple
burcb tie f gebot pnb anber gute lere i^nb i^nbem>e)^funge pnb i^iel geifUi^^er lere barintt
l^egriffen u. f. w. S>en ISefc^^lug mo^^t obige 9(nielge* & ^erm Sapfe 9(ugf)>. SBuc^br. ©efc^ic^te
Sb- i. @. 47- 48.
9 30 ^9enac^ bofget idi pudf Ut ttätur u. f! n). TCm €!nbe: ^ad ^at
getrucft \>ü v^ofprad^t ^anö 93am(e( iu ^Ugfpurg tc. Ttnno tc in bett
irp^ii} jar. 3n ^offo.
9(u<ftt^r(i(^ ifl oon biefem Suc^e unter bem 3abre 1475. ®. 83. gebanbeft n>orben. ^iefe 9lu<#
gobe befa$ ber fei. tCrew* ®. bie Sorrebe ber erflen &ntiirie be< oon ibm beforgten HerbuSL
Blftckwall.
94,) ®er tractat ^(rttolbt be 9}oua btHa/ TCtn furpuntKc^er orf be« f änfg
t)ö francfretc^ t)on ben>ariig t>fi berattug ber tom %n t>tn \>'melten
fung gagen V)olget ^ernac^. (1^478) 3n %oiio.
Siefe« Sßerfgen ifl nld^t flarter ali 15 95Iatter. ^Daffelbe bat feinen eigentlicben titel. !Der obb
«e (lebt oben auf ber erflen ®eite be€ in)et)ten ^lati. Ceitenioblen , Signaturen k. feblen. X)eii
Sfnfang macbt eine Sueignungtfcbrift be« Ueberfeger« an ben fXath ber (9tabt iRiknberg. 3n berfelben
nennt ficb ber Ueberfe^er tDilbelm von igirftFofen genannt ^emoart* ^a8 berfelbe in 9turnber#
9ifc^en/ wnmthliät Striegtfbienflen geflanben fep, fcbeinet er felbfl {u erfennen {u geben , ba er bie
Seranlafung jur {Berfertigung ber tteberfe$iittg f olgenbergeflalt anielget : fält 3<b pefto 3n ewr für*
fict^ftfait bienfl berfomen wb etlicbe seit Dnoufgeritten ftttt gelegen bin/ bab icb banocbt — bie jcit nit
0ar in trdcfait 9er)erii m&Oen u. f. m. ffetne^Safertf gebentet er thmfoXU, ba tt oon bemfelben beigt :
^m<%% bort mein 9)ater 3orig t>on f^irftTofett filig. dlacb bem ^$ tt feinen m namrn T^nvoavt
I74u»er« 3(nnalmt O i^^^^^
io5
Sojt 1478.
genant t^ie f n bifec \tmdtm ßiM 9Mirmbecd burA gmvnnund (ft Sefttn enpfm^n (H^ fi(et et i»ie
t)il itJ^tt in ber eitern ceic^ffHaC SBlme mit bienfl getan« bemfel^en ob brepfflg 3aren gegen 3nen ouc^
anbern (eufen glimpflic(^ Dnb erlief gebienet, bep ^nenfeln plut becgofen 9}nb alba fein Seben geen^
bet u. f. m. £)b xotiUt cttoca bon biefen be^ben ^irtiFofeti/ Satec unb &c^n, befannt fep, fann ic6
nidS^t fagen. X)te 3uetgnung«fdE;rtft ifl battct. (9feben auf ,$rettag noc^ 04nt ttTt(bel6 tag Timo
Dfli th^CCCC^^Fputtj» JDa bcr Drud bermntWid^ au* uni biefe Seit ooßenbet »ocben ifl, fo
l^abe i(& biefe ®c6rtft unter bai$ ^<ü^t 1478 fe^en n^oden. Slad) ber Sueignungf fc^rift, bie ein gante«
95(at anfußef^ fofget nun bie Ucbetfe^ung beg befannten Scactatg Pillanopotii de vinis &c ^ie
Cbnerifc^e lSi(>liet^ef bepgt ein (S;reiu)>lac, ingleic^en bie e<^n>Ar^f<^e in 9((tborf.
•
95O 9?tC0laud ftott SBölC l:ron«fafton ober tutfc^^ungen rtfct^er Budget
. €rtee fpfuft: ^ogff florentfnc: Jeltci« ^emetUn: boctott«. ^Blte
fampf anbern ©d^riffien. Um €ttbe: ©eben ju ©tUtgcrte V)f bem
ac()riec^enben rage bcd f^ornugg 7(nna biii ilOtiUefimo quabringeteltmo
octauo 3nbicoe bnbecima. 3n 5<>'iö*
?identli(^ bat biefe Stug^abe feinen orbentiicben 7ite(. X>bi9er ifl bon einer fpatern, 1510 (u
(?traf bürg gebnicFten genommen/ um bag SBucb fenntli* {u machen- Unter bem~ erflgebac^ten 3abre
»erbe icb aucb oon bem 3lnba(te beffelben unb ocn bem 9}erfa9er nähere 3i<kdfnd^t geben, ^ier miO
id) nur tmai, fo bie Seit unb ben jOrt beg ^Dnicfeg biefer Stuggabe betrift, bemerfen. tlTarcbanb
in feiner Hiftoire de rOrij^ine et des premiers progres de rimprimerie p. 70. fubrt biefelbe, alg bag
erfle {u Smtcgavt gebru<fte ^nd^ an , unb fe$t ben Z)rutf in bag 3abr 1478. 9Biber bag festere
m^cbte oie(Iei(bt am menigflen einjümenben feqn ; beflo mehr gegen bag erfle. 9Ran finbet nirc^enbg
eine ®pur bon einer Drucferei)^ bie um biefe 3eit in Stuttgart ejrifllrt bat. @elbfl ^err Äeuf in
in feiner :8ef<brefbung merfw. :6ftc^er @. 154. balt bie, 14S7 ju iftbittgett, oon Jobatm (Dtt:
mar oon Reutlingen errichtete S5u(4brucf erep, für bie erfle im 9Birtembergifcben« So(^ ifl nacb ber
Seit eine Meine beutfcbe, in Stuttgart gebrurfte (gd^rift entbecft morben, bie id^ unter bem 3fabre i486
«nteigen »erbe« £)ie Unterfcbrift bet Su^ignunggfcbrift : 0ttttcgarten pf ^m ffmfften tag bet
^bereUett; fann fo wenig; alg ba«, tt>ag{u(e6tfle()et, für 0tmcgarc entfc^eibcn, ba eg nur gar ju
richtig ifl/ bag bie menigflen 95ucbe^r aucb ba gebrucft morben flnb, n>o bie SSerfafer lebten unb fcbrie«
ben. lYTarcbanb bat Ocb bemnadS^/ »ie hfuti, alfo audS^ biegmat geirret. SieOeic^t fSnnte ein fem
ner, wenn er biefe SKuggabe Oor Stugen batte, ben SDrucfort leicbt entbecfen. Son biefer S(u«gabe
beft^t {)err bon 0efele ein e;:emp{ar.
96.) ©{< ^fftori'e ton tm flwfcn ^lmv!btt/ »Ie Me @ufeBill5 6^
rd;cieben ^at. Tim €nt)e : ^te ennbet fti^ Die ^^fj^ori Sufebii y>Ott
lern d^^o^en ^unt^ Tüexanibtv. 2((d Die tec ^oc^gefe^rt boctor ^o*
(ann '^«nttitf> au munc^en bur4> (ie6 bti buti^ievt^ti^en furf(en tc
^eir|09 'äibt«(^ti febget gnH^tm^ in teutC^ ttan«fecicet Mb beftl^vit*
ben ^at gebrucft 'onb toolennbet bmi^ %nthi>ni borgen in b« tetfittt
(k^en Hat Slugfpura Um itiontog «or ^tbani ütmo u. 3in ifP^iU.
JDtefc
V
Mt 1478* io7
SDiefe 9(u<daie »itb Mit J^ettn 3«pf In btr Sfusfi^. iBitdib. 9tW^t tb. L ®* 46« an^efilf^rL
Cr btfi<)t fett^fl citi ^emplac bai>on. €c ^ot ober aucl^ tinti in bet 0ibliot(^et |u ®. tUrt^i in 9(119«
fpurs angetroffen / mit ter 2>iffeteni: am montag i>ov Viti. SBepbe Sjremplore ftimmen ibvl^ttiii
au4^ in ber ^d^biianitlit, üodfommen mit einanber iberein. Siefe 9(u<gabe wirb aucf^ in bem Steuer
fien aii< ber anmntbid<tt ®elebcf. 1753. ®. 517. andeftü^^rt. Z>a id^ fte nif(^( felbftgefeien babe, fann
U^ ouct ni4^M wn ber aufferlic^en Sinriclftung berfelben fagen ; bo4 tviO itf^ wn bem S5u(^e felbfl eini«
ge 9?a($ri((l geben* 2)et etgentUc^e SerfaSer biefer abgefc^macften unb einfaUtgen Sabel, bie Ut
ißamen« einer Qefc^ic^fe f^Ie^Kerbingt unwucbis ift ifi unbefannt. IDenn 5<^riciiie in berBiblioth.
gr. L. W. c. VIIL p. Q12. melbel, baf bietenige ^ef^^ic^te 9(le;canber< btt (9rofen, me(4^e no<|^ in
einigai iSibUo((^efen in J£)anbf<:^riften i>orbanben ifl/ bon bem 6imeon 0et^U6 mi bem perflf^en
ibttftljH unb bem Colttfli^enee/ ober ^titlfit^cne6/ M S^erfofer, ober fSlfdi^lic^ {uaefcf^rieben toou
ben fep. 3(u< bem griec^ifü^en ifl (te oon einem Juüu§ t>alcMu6/ ben anbere ^efo^e nennen,
äberfe|t worben. Son biefer Ueberfe^ung fAbrt (Clement in feiner Bibliotfaeque T. I. p. 179. einige
STu^gaben an. 9(ud^ (Bbic in ben iRerboiirbigfeiten ic 95« 1. C 259. {eiget eine, obne Seit unb £>rt
an, mobeQ er melbet, ba§ ba< £atein notf^ fdblec^ter fe^ , aW in ben Epiftolis obfcoror. yiron JVu<
biefer (atetntff(^en Ueberfe^ung bat nun X>octor igartlieb / befTen fcbon im borbergebenben Srmabnn ng
gefcbeben Ifl, feine betitfübe Dofmetfdbung gentacbt. SEBoi er ober f&r Orfinbe finne gebabt baben,
biefe 5abel bem ituftbiu^ {«{ufcbreiben, ifl mir gan{ mibe9reifli<lb* 9ßi< ^ ber iBorrebe erbeSet,
bat ^actütb feine UeberfeQung auf Sefebl tXlberte, ^er{og< in 9«Kmr unb feiner @emablin
Sfnna, einer gebobrnen ^rinjefiin 9on SSraunfcbmeig «erftriigft. 9}etmutbli(b totrb biefe Siutfgabe
eben fo, mie bie nacbfolvjenben ^c({fcbnttte baben« ^E^err 9tect. tDal4^ {u (Scbleugingen bat in feiner
britten Sinlabungäfcbrift oon. einigen alten bentfcben iSiubern k. ®cbleu6ingen 1773. ®. i. u. f. eini»
g€ i>on ben obgefcbmacf ten fabeln biefej föud^ Mannt gemacbt. 3n ber iSibtiotbef betf fe(. Z^o^
mafiue toar eine Hiftoria Alexandri magni regis macedonie de preliia imprefla Argentin^ Anno
Domioi MCCCCLXXXVl. finita in die fan6ti Calixti pape et martiris. FoL aSieOelc^t ifl biefetf bO«
X>rtgina(/ aui »eictier bie beutfcbe Ueberfe^ung gemacbt morben ift
■
97O J^itm^ ^oi^tt ein gar fc^ön« ^nnid ttn^ ^iitotit (0x9 tett gt*
iÖiiMtn ter iKömetlt 3n xoeUiifytt ^vflorie t>nb C^tonicf man ^a*
het^at uü iütfbnet \»nnb nmiH^tt tfempti tit ^ae (utlig t»nb Ptttjwei»
Kg it^bttn (tnb. Ttm €nbe: Wo ^ bfc W>^^ *•>•» ^*" f96en wc(#
fttt meCflern «in enb tnb b(e ^t gtttutft ^(nt^Oiriu^ @org (n bec
fettiittU^en ^at Stugf^utg* ^n bonecjlag nad^ ^o^annto bei tdufeU
Cag TLnno tc iri^ICt. }ar. 3n $ol{o*
eine ti»ieb(t6oIt< Sdi^sobe dn(< ((xmaU Miebtm nnb mrtet b<m f it<I: ber %«,yftt PwtUam
b((i«bt dcwtfcnmSolWbuf^. Ilntec t)<n Steiften obn< 3aftc i^ oben C S4< «ino «xmuitbli^ alter«
an9et(i9t iMrben. <t>ecc ^ofr. Sopf bef^ biefe 9(ii<sabe/ bie oermtiti^Iic^ Ji>oIif(^nitte }f<ibm toM,
wie bie folgenbe »en 1480. 9. beffen 9«^^^ Qtt(^c. Qef<j;»i(^< Vf, I. 9. 47« . ®i( i^ ««(^ in b«^
fBi^liot^t {u . e. Ulri<^ in ^uafpucj.
;D « 98O
IC8 3«^« '478*
98.) ^tttdx^a ton b« ®rtgcl 1 478. 3>tsc. goKo.
e^o »icb biefe «»«gäbe Im ®c^tt>at{if<|^en C$ttlogo P. IL p. i75« n. «5^ ottgeieiat. KeUcce
9ru^9a(>cn n«(^^ mitct Un fR^^txn oltm 3a(>r, unb unter im 3a^c 1472.
99.) DAs büchlin behende^ du billich lernen folt | Vnd es acht« für
edel geftain, fiJber, vndgolt j Kalendarius gehaiflen Ju latein j
Leret dich der fvnn^ hoch vnd mßdes fchein | Cjwelif jei-
chen, vnd beider liechte fiiifternus | Cjaigt dir ufFvil iare mit
kurt jer gedechtnus \ Guldin jal , mitteljeit tjwifchen fafiiachti
beide ciclon | Sontagbuchftab ^ oftern^ vnd pfingften fchon \
Darju evkennea bruch vnd newen man | Artjnei pflegen vnd
gute seit ju aderlan | Verkündet auch tages vnd nachtes leng
durchs iar | Darju der fvnnen auff vnd nidergang oiFenbar \
Quadranten vnd ftunde machen höiFelich [ Allenthalb jebrau-
chen gewiiT vnd maifterlich | Das hat gemacht maifter bans von
iönigfpfrg genant j In teutfchen vnd wellchcn landen wol er-
kant I Cju Venedig gedrückt mit hübfchcr vörnuft vnd fUn»
den 1 Als die nach gemelten maifter wol künden | 1478
Bernhart maier 1 ^onaugfpurg.
Erhart ratdolt J *- 5
3n 5ofio.
ti ifl bieff^ ein geiKiUfc iRad^bnicf iti , unter bem 3abre 1473 MtfvibtUdf befc^rlebenm beuli
f4^en Salenbet^ Ui berühmten ^legiomottcatiu«* 34^ babe bepbe ^utfgaben mit einanber Derc^Uc^en,
unb Qic^t ben minbeflen Untecfcbtcb angecroffen. SBeQbe oeben t)on 147s bitf 1513. Ueberblefe« ifl bk
gedentDdctide %uiicbt, nacb eben bem (£;remplar, ba^ ic^ fclbfl befi^e, oon bem fef. $rof. Jloef)tf
in befTen beliebten SSJod^enfcbttft, bie attbiec unter bem Sitel: ibie itlyvt (Sotttp aufi ber j&tttcidfs
tung &e6 Wimmele tttib ber itvbt berau^tam, 9. s* <?* n. u. f. binlanglicb befc^^rieben nM>rben.
iii bleibt mit a(fo ni^ti nbrig/ aU bai aufferlidS^e berfelben furjli^ ju bemetfen. S)a6 ein, in
blefem 3abre, {u VtnttdQ ^ebnicftcr beucfci^et üRalenber eine groge (Seltenheit fep, barf ic^ »obl
sitcbt f^den. Dog bepbe ^niifer Don 3(udfi>ucd ge»efen, n>irb ftbon auf bem ^itel angeteigt. Untec
biefen W (leb iKr^orb Tlotdolt gan{ oorsiigtic^ au^gejetdi^net. 3((Ie« n>a< er in S^enrbig , unb oon
1487 on, hl ätugfpurg/ ali n>cbin er i486 miebcc {unief febrte, brucf te, ifl idfhn, fein unb ntebtic^.
Sluöfubrlicb banbelt pcn bemfelben Jg)erc Vtitfy in feiner Diatribe iwr J^errn Sopfe 9(nnaleii
@. XXXV. Tqq. bem aber boä^ biefer bcutfc(^e Salenber unbefannt sebüeben tft 3n eben gebac^ten
^errn geb. Siatb Sapfe Sgucbbrucfergefe^. 3(ugfp. $b- !• @- i54« n>irb bie g€gemi>drtige 3fu<gabC|
nnter ben Suchern bie auf 9latbolt^ ^rege gefommen (Inb^ ange{eigt. ^er obige gereimtt Sitel ftei
iet auf bec erflen <?eite be^ erflen 93lat«, in einet febr {terlie^en Sinfagung* ®teic& auf ber fHidh
feite tlcbet bie jum SKonat 3<^nnec geborige ffpcflifcbe SabeOe. Dann folgt atte« In eben btt Ürbtuuift
auf eötanbcc/ mie in ber dturnbergifcben Stutfgabe üon 1476. S>er ganje Salenber ifl mit bem ZittU
blat/ unb ben bevben legten ^Blättern, auf benen ^^ bie t^ier ^oltfc^nitte befiQben, 30 91. fUxL
SDic
^t. mi^
\
109
fcticn. ^ie grcgeii S^uc^flabcn ftnbr in J^olf dcfc^nttteiK ti^cnflUl^e titterae florentes , iDie i4r fcl^ti
bcQ einer anbern Gelegenfteit benierft babe. £>b ^ot^olt gerobe bet Ccfinber berfelben fep/ woltte ic^
fo ^mii n|4K bcbmqMcn«. . S><* ^^^fitt ift fctM^ ftorf mb mi§. Uebuctmupt 41 bec tonte S<i(enber/
Mdf bamaUger 3(tt, fef^r »r^d^ttg sebrucft« 3<!.^^,TFK ^^fl* Ströbele Ukt fc^aftbacen ^ifceßoneen
^mmK 2. ^. 87. tDirb oon J^errn @(abtpf. am iSnbc/ ein beutfc^er ^Raletibcr mit r6mi^
fc^en ^iic^llAben ^u ^ugeburg 147S gebrttdt/ anseieist. £>b e< bet nemlic^e, ober ein anderer
fC9, Vanh 14^ triebt fagcn. 3^^ (^abe fonfi nirgenb« eine 9(n{etge b<n>dn gefunbem
«na Soft« S(mt tri Ttuöwfla Tlmo SDnl 991 eSSe «IT^tii* 3«
3fl ein laicinif* beutfc^e« 2B5t(erbud> ®. |)errn fie^. SRat|> 5Äpf« ©efdiil*te tc- tft. !•
& 48. X>^0/ 1n bem befannfen tDeielingetif^en Cattlogo p. 262. angegebene ^obt 146S tfl fiditt
falfd^/ »oferne nic^r anbec< (ehe^ altere, unter beril l^al^r 1469 anm^i^U, barunter |tt Oerfle(^en tfl.
£)ief fod ba0 einiige fdm^ {tifnt bct^ :Rtllp: in Xugfii^rfi gebnieft. |^at.
So^t MCCCCXXXIX.
loiO aDo< fBudf) Beltd aenannt TtmC^nbe: ^rocefu« (ubtctorfu« 9e#. .
liol fnHtutatuä tc- cum ffgutte %nt()omüJ @orfl in cifatea terbe
Sluqujiejiflf foeJirirer atque bignffftme perfecif. Tlnno bW 4)f)ffif 3«
titgiffa purificattont« ^arte. J^fi^e ennbet ftcf^ bai 6u(^ beltOl ge^
nannt \>on be« gertdE^rd orinung. Sin ^oc(^9ainbt \>nb Mfm wett .
»ad ^at sebrucft \)nb oolennbt 'ZllttOQDtue @0Ca In ber fetferfic^en
f^at 'Auafpura m t^nfer framen abent ju (iec^tme^. Slac^ (f^riflt ge^
purt SR.€€€€. wb m ben im wre. 3n goßo,
SDiefe Sfutfgabe, bte ^errn Don Tlttirr unbefannt geblieben ifl, fubrt «S^err Sfrc^ibiac JCengnid!^
in feinen ncum Vl^c^rtc^cen {ur SSucber unb SMnifunbe fd. l. &. 186. au< bem Cattlog. Bibl. Lud.
Bernh. L. B. de Zech p. 516. n. tio8o. an. Sie f^at ebenfalls j£>olifc^nitte. ®. JE>ertn 3apfs
5f«9fp. gjttc^^br. ©ef<bl4>ie Sb. 1, €• So- 2ben berfelbe fubrei nnrer eben blefem Safere ®. 51. n. IX.
ein anberej ton Jofy<inn ^4mler debnicftetf SBert / unter bemSitel: IVoeeffus iuris ^tinfdff am
2Benn e^bamit feine atid^tigteit bat, fo ifl biefer ^rocefTu^ juri0,^n>obl nidftt anberS, M ber eben
w9Ht\iupv0ctfKwiubUi<^iWj ^eUal intimlotu«; mUftt alfo in biefem ^oftre {n»e9mal {u
jKugfpurg gebrucf t morben mdre.
meni!^\id)en iebenö ^at gebrucft \onb \>ofennbet ^anitd ^imltt iu
9(ugfplir0 am fre9ta$ na^ magbefenen. 3ni iK)r\>t{il )ar. S)eo $ca#
^ fw«. 3« Joho.
jDben ®. 27. n. 41. ifl eine Stutfgabe wn biefer beutf<f^ Ueberfe^ung be< SpecuU vitae hnma-
lueRodoiitiZainQrenüs, o|;ne Scmcrfung M^^xf, angeieigt t90(ben« «Die gegent^driige ifl in um
£> 3 6<ift
\
HO
S4i; 1479^
CMft tu de. Peter Ir ^ktl^bttrs. 9. {xtrn Sapfr ^tgf^. :0»4^. <BEef<l^<^ S|. I. 6. 52.
inglcii^ «Oerai oon iStintäm neue n<i<ii>ri<|>ten tc $(. I. C 253.
I03O ^leriac^ftnb ht^tn Ut ^itel ber geff|e bet ^Rtmn ^tfotmdß
Cton ber ®tat ^ittmUt^ Tlnno. 2>oin{m ^iaefimo. €€€€. irp()r.
furgenometi. 3ti g^offo.
9Mt bitfem ein{eln se^ntAen Slegifitr bcr ZM btt Qcfe^e, bc<, untec Um Zttü ^ef^rmorioti/
betannten VtAmbergif(bcn drobtrecbte ^ toittbe ber Sfnfang beif S^ructtf bcr gebacf^Kn IXefeniiatioii
gm^U 2>affclbe tft 23 S5L #act 2fit ber folsenb<n crflni/ im 3tfbr 1484 <?f(^ieiinim 9fii<gabe bcr
Stcformatioit ifl bic^ fXttUftn tD&rtli<|^ tvicbcr obgcbrucft morbettf nur bog in bcr gigcnmartigeit bie
tlcbcrfc^riftcn bcr cin{clncn Sitct bellen: Z>cr crfl qtnuyn iUtl, totld^i SSbrt in bcr 3(ii<9abc wn
1484 mcdscIaScii borbcn ifL 9(ucb ftblcit (^icr einige Öefebe, »clcbc in bcr crflgeba<bten 9(u<gabe
liebem C be« berubmten JE>crmiprof. 6ibefiifeec( (Bt^dfldftt ber ^udgabcn bee nftrttb. Stobt^
rrdj^c«/ in beffen furi(iif<ben Utagosin irSSanb, ^cna 1782. 8. ®. 327« not y.
io4^) 3lrjttC9Bu(6 örtolffi? bo«95«erten^* ^m Cnbe: g^ftrucf t bnnb ^
bottennbet burc^ fUtlt^ontu^ (Sorg iu 3lli§fpurg^ ^n i9lttttt>o((|eR
nac^ ;0|lern 2lnno u in bem inv* 3d>^^ 3" ^oh'o»
IDiefot ifi bie ttDCQtc SCuJgabc be< unter bem 3abt 1477 angefuf^rten lOtfoIfflfcb^n Sfrtnepbtti^.
9ie ifl in ben ^tyivigm m crttif<ben i^ißprie et. XVIIL ®. 3^* mi^fibrUcb bcfcbrtcbcn
loorbcn«
105O ^(enac^ bofget efn fo6f{d[i Tiactat tini furnemen toctovi mit ttameit
Slrnolbt bt btUa noba ber ein 'Uv^t bed Funfgd bon ^ranfrefc^ ge^
toefen {(l. i^tger tvactat ^aitet inn t)ott 6ereQtung .\>ni geprauc^ung
ber mein ju gefunb^eit ber menfc^en ti. f. m. 71m Snbe : J^te ennbet
fic^ bad fo&(t(^ bu^^fem u, fl tv. ba« f^at gebrucft ^ann§ ^dmler
iu ^ugfpuCd t)nb t^ofennbet am ^re^tag nac^ "Sdatt^olomati Umo tc
3m infbitf{ i'ar. 3tt Ouart.
(Ei^e altere Qluidobt ifl unter bem 3abre 1478 angezeigt, unb wn bem S&cblein feibfl eine furtc
IRacbricbt gegeben »erben. SMefe 9(u«gabe ifl in ber SSibliot^et be< Siofler« ^rfee^ ®. ^ttm
3apf^ 9(ugfp« S5tt(bbr. ®efcbtcbte Sb« I- @. so.
106O «&<^na(( bofget e^n nuf Hd^e ^ateti \yon mantgerfe^ au^^eprantttett
SB(t$crtt toie man bie nu|en t>nb prauc^en fott (u gefuntf^e^t ber
menfcf^en bnb bae buc^Hn ^at me^fler ^iibtl @(6rf(f / ^octot bec
7(r$ne9 burc^ iiebe wt> gepet \>i(Ien erbern perfonen auö ben buc^ertt
iufomen coUtgtert \>nnb Sefc^rieben Um Qtibe: ^iti bucf^tn ^at
^ettudtt unb t>oUettbet ^D^QtKd ^httUt iU ?Jagf]purg 7(m fre^tad
bor fant. S^rbatt« tag Ttnno bilt ^tc/3n bem Invf j<>^^ 3n $o(co.
3f»
SApft Shid^. (Siu^tr. ®(((9k^e Sd. I. 6. so. «iis(|<idt. Son ^m JBcrftftr i^ mic vUiUi
Monnf.'
f
I07O SudMttd« %n C!nbe: sebrucft ^pb Mtfettb« ju 9(ttdf|mrg t»on
Stnt^nt @Otdett an bem ^ffitetmontas nac^ fattt mat^Cad tog te«
itobifbottn Unno tc 3« bem in^T t^re. 3n g^oKo.
fjfn ^(tm Üopfs Vttsfp. SBüd^br. @<f(A. S(^. L 6. 40* t»iit bieftf CBert^, ttttfet htm tittU
Der tTTefileir Mb ber ^nger ongeietgt. e« ifl 4b«r mobl nic^M aitbert, aW eine Vu^dobe i^oit
beni/ unttt tem 3a^ce 1481 «•ctontmtitbctt iSliicib<iiriii0/ ^bct JSsidtforiiie«
208O ^^ f^r^i f9tt toon etltc&eti frmten «on bemn 3o|Mtttte$ ^ßttaäta
in tattin Uiifytlebtn ^at, t>nb boctor {)(tnrtCUd ftetn^6)M( 9e#
teutfc^r. Um €nbe : ®ebru(f t bnb toofennbet fn ber flat 3lUdA)Urg
t>on 3(nt|^ont ©or^tt an freprag nac|> fant SSalentetnetag 7(nno tc
ijfjfijr, jar. 3n gofio.
Unter ben @c^rtfun ebne 3abc ifl bereit« oben 9. so* eine Ulmerau^gobe biefer beuffd^en Ue6er#
ft^nd angeieiet n>orben. 2>it degenmartige ifl in ber JSibliotbef {u poiltngeti« S^emntt^Uc^ n>irb
fk ein bloßer iJiad^ttud ber erfigebac^kn Ulmer X>ri0inal<iu<dabe fepn. 6ie kot {)oItfc(>nitte. ®. w4f
<£>erm Sapfs Stusf^ SBu^br. ^^4fiif)ic ik- !• & 54-
Sfl&r MCCCCLXXX.
IC9O S){ea(0te boafldnbtge beutfd£>e 9tBeI, mtt ^emerdPung bei 3)ru#
tferS/ aud^ Ui A^rucf ia^red unb CvM. Um €nbe : >Dt# butcfu
Uu^ti^eii tottd ber gancj | en (^eilige gefc^rfjft. genannt bteS3i | bti
für alt anber t)orgebrucft reutfc|» | 'Bibeln. lauterer, f (drer. t>nb t»a^
ttt ] nac|^ u^ttm gemeine teutfc^ i>a& \ toorgebrucfr. ^at ^tfe ein
- ^nbe. 3n V \ f)OC^n>irbige fe^ferlidl^jf ftätt oug-^ | fpucg* b' tbtln
teutfc^en nacton ntt | bte m9nt} funber mit. be me^fle e6e | ge^
letc^ genennet, ju ganc^? enbe ge^ | brucft tonb wütnt>t t»on %ntf^Os
nt I <Sotg am monrag \>or ber f^et^ffgen | brep fiinfg tag. >Do man
iaft I nac^ Cf^rifli gepurbt. iSl. €€€€. irrr« )are. | ^mb wbüi^
tolbrtngnng fe^ (ob | glori t>nnb ere. ber ^o\fen ^e^ffgen [ tr{uaf#
ttgfe^t. \)nn^ einigem xoeien | bem toatter \)nb bem fun t>nnb bem [
^epligen ^tt)^. ber bo lebt tofi regie | ret got et»tgf({(^en Tbnen.
3n JoHo.
Son biefer äfutgobe iit oon mir in bem Ser)eid^ni6 ber ^ugfp. 3ibelau0gaben €. 23* u. j^
insletd^en bon ^ertn Haft in ber Ütccror. Hi^^r« ®. 104.. u. f. gebanbett n^orben. ®ie flimmet
int J^auptwerf mit ber oor^ergebenben ubttm, unb ifl ebenfaltt in gefpoltenen Solumnen gebrucft.
3ebe ®eite enif^dlt 51 StUen. IDatf %unct ifl bo« ein^iae Unterft;^elbting«|ei(<^en. £>te Srnfang^bucbr
flaben
'- Hafen effi(»febm IBMfi (Mb J£H>f|T4Mttr , tk fli^ oif bell Üfniaft fer 9<f«(li|(e ibtei f^bm »irfelBm
br(if(>eiu 6ie iKit rimifd^ ^(ati«blen. Z>€r {toft^e t^etl (bcnn btr erfle S|^ri( i(l ttthtt nod^
tüd^ befc^tobnt «Sorben) mld^tt mit einem {mepfac^n atefltflet anfinst, ifl/ mie mit Jg>err.|hrcbt8fc
&ttintt in ^mfputi, bet biefen SbeU felbjl befi^et, bettdl^eefe, 343 S5L ftart. Ht beflet^et nemU((i
<ui< 331 4e{4(^tten/ unb au< 12 lingej^l^Iteh. fBoran (teilen 11 ungei^btte SBIdttec, bie bot boppeltc
Slesifier entiKdten; unb feinten ifl miebet ein matiä^üti f6Uit, moroiif obige ®d!^iug«iieiae ftOftu
1 10.) <|^{etta<^ t^ofget ein I6lbft(((t ^^H^Ott "^^^ ^"* W ^^ ^*^ etoon^e»
U^ttt mftber au^frgun^ bw'fie^figfn (<t<t u. f^ ». Um ffnbe: 0e« ■ .
trucfc tMtb v>o(«nbet (fl blf« (6Mi<^ ^offo. fn &« twiiMi^tn ^at
SltlSi^rd ^on ^nt^ottio fotg am famflag nec^fi nac^ Ot^man ba
man iafee na(^ ccf!^ $e6urt taufend 1»Kt ^Utt^crt a4)t}i0 tor*
dnCluatt.
®on bct eincic^tuns unb htm 3n^aÜ bitft^ .l6bU^enpagidn/ ti»<rb( t(^ unteit/ bei^ einet ®(^^
^d(rtf(^n 9tul8«be «on 1483 (inige SJac^ric^t geben. Sie segenmdctise »icb tn •Oecm Sopfl
Kus^. 9iuf»br. eefd^if^e 2(>. L ®. 57. angefä^^ct. (Sie (kK ^olift^itte.
iiiO ^(f ^u(^ tfl d^nSnt 6{e biet ttttb C)wetnc{td oltett. ob^ b' ^ibift
tton sefecjrt »5 btubec Ottett W paffotve effwott fegme#er bet
tnqinbern brubec batfuffen tio^tti bec ftat f&aftl u. f. w. Km Snbe :
Oebrueft t)nnb 'ooUnbtt (u ^(Udfpttrd von 9(ttt^etlt @0(geit an
bem fte9ta3 \)i>r gregoctt. Knno ic i)r)r)r. |are. 3n ^0(10.
Son biefem Suebe werbe icb untec bem ^ofyvt 1483 nabete SRac^ri^K geben. Sie gegentv^tige
SMgobe tft in bec Unii»erf{tat<bibIiotbef {u ^ngolfiobt. ®ie bot (einen etgentlicben tÜtU £>bigec
fiebt {u 9(nfang bec Sottebe. Den 9(nfang macbt ein 9legiftec, n>el(be< beQnabe «iec ^^eiten ein*
Jiimmt. Dann fblgt eine SJocerinnerung an ben fefer, unter «em Sifef: ^i# ifl bie^Donfbecfcirt
bi^ :9tM^«. 9}a(b biefec tammt bie Sorrebe, mit «bigem Sitei. 9(uf bem <S.(iif 9M, fo b«< (e^te
iff/ ^ebef »bige Q^d^bi§an|eige. Diefe 9(u«gab< bat cbenfalW JC>o(jf(bnttte.
I ISO >E>a« S3u<^ genaftf @un^a ^o'^ntttJ. Um €nbe: ^fe ennbet (tc^
^utimta ^vf^nnii, u. f. w. ^nnb.b9e ^att gebmcPt 9lnt^onttt^
focg. Um faitip^tag \>or farit ^orgentag. Sit ber fe^fetfi^Kn flat
9(U#UCd. Knno !l>flf. ^ €€€€. tmnb in bem- irrir iace. 3n
%oüo.
fBe9 ben bepben oorbergebenben 9(ti<gaben t>on 1472 unb 1478 ifl bereite aQe< ange)eig( tuorbeir/
tMit »on biefem iBuebe bemerft {u werben oerbiente. Die gegenn>artige 9(titfgabe befibreibt A5Iaitfuc
in ben «ermifcbten lBeQtr<[gen SS. I. ®. 184. Da« ganje betragt mit ben 6 1/2 i5(.-#arfen Süegiflec
i/t eia'tter. 6ie ifl au<^ in ber tCvovif^ben IBibliot^^ef jn ^(tborf.
II3O
M^^4^ |if
ifl efn J^lifdfnittf mld^t einen 9eifHi4cn im SBeic^tflubt tNtr^Qe^ Mt.n^eMkliiHiin^ M4teqj|f ilk(y
fbn tnief • Z)ie fofdent^en be^^en SBlattec entbaUen hat Ste^ifler mit bet fol^enbeni i^oranfiebenben, tttb
gebniAen Snieige: JDae l^t^ifUv Aber bAff^^Mf^ t>er f^cAtl ^c« fftnt^,||^fMiftic« »ie >nb ia
loetd^ec maf e^ii 9^ber cdflen menfc^ cju bet;«beQ(^t mU (^eQlfomcr oocbetcaci^tun; ^q^(f bh6 rem be*
teptett: Dnnb ad fein funb oor bem bepcftttiat^fr jageji foj* «nb mie fdSimdi; ein ^€0i^ iftmb tot go( »i
bet ccifteAIic^en firc^en fcQ. 9(u6 ber seofUicben (eret f^ncti Z(iome in bem Hd^Un ttt iKVligen tooc^
|e9( J£>ainci€i be f^affia ^oj^annif setfone. Dit SXnfbDnli be< ere|f Hfd^eff« ^i gtorentin jret bep^^tbftcbee
eecjoflen bo^ef hit fSKiflflic^eii an. fRadt bem üteglflet fMgt bie Soctebe, ml^ tegeii 4 KSIdtflb ftaif
Mt, toohet unscnannte^lBeefdf et notff einmal ante^t, baf et biefen fl^iesel ufe aa# olgeti ^iM vi
V^pt j|einto4^t/ feiibetii and ben ebenaenannfen sef^^Kit lerem setogen babe. Son bem 3nba(C
tatf i<^ itobi ni(^ fil^hi, inb^ M^t )v ero^n ifl, baf bieg SSetfgen nid^ mAert, Ol« einenr
ten banlafl^en feilen angemefFmen tlntettidl^ ton betlBeicibt^/ mib mfe man ffaft botu befbnbet< na<%
ben {eben fkbdCett MqiibetMen bobe, enrt>al(en metbe. S>a< {BetT felbft ift in 38 Capttel ob^efbeilt
SHn Sefi^ftif tftacbf obi^ SRnfeige. Z>ie srogen ««iMEftben fbib 4^tf<^iM. 9l^eqablmr €iifM
im& €figMttttin fe^ii "but^i^oMl Cin C^remptor ifl tn tmfret ^ilf^rrif^Kti OtbltocM«
ii4«5 ^Vit^cl %ef @a0);tt m{t bet Ofo^ett bdto6/ Km Citbet ^fetit
;^ ' e;fpricit ^ef mate|a Cmaterta) ^n (©ccuttbum). ©pecufum @a)ro#
tticum cum gfoffa fua et tfla e tneffa (efl tutprefTa) ^ofomV per me
^o^t^otomeum be Uficfd. anito a natiy>itate ^ftt ^SSiieiasa^.
SDttie «««gäbe, «I« «ie ftfle UufiicM>4<<(<^ e|W44^ «ffiremr bieft bie, 151« tr «m^
INrs «^<(le, fk bii^etfle) bot ^ett tMytt mttft in feinen JOttftvägtn tc. e. 105. befanni gef
mo4t;b€(|cn «nieige Üb btet# mett idi frlb^nidSH» »dn «nftiben meif , »iebetboUn mn0. . 9ie i|i
«nf Mtfen 9a»iir in mitteimilgigen 9»Ub mk fnibecn ^em sebendt IDet aihfong eine« feben 9(b#
<b{feg ^ mit€tnem gtogen geblämten Snd^fbiften geiietet- S>a<9BerCbat ttebet einen Sttei, nod^.
ben (oCeiniMen ttfi, noc^ bie laieinif<l^e Ofege nnb fingt an : 4|nr beginnet bat ^legfiler bef tfttß
fUn :8deifeg/ bee Bpe^gelg ber SofTeii^ eihteg ftltteti xCiq^ictelg mic flner (Slofen na ein
mtber i^olftenben* Cg foCget offo bog et^» mit ben betannten Seimen: beg iKiUgen geifteg
ntiimt tc. onfangenbe Sg(b in 70 Sapitebi/ botmif tommt bie &ü%t, nnb |nm Sefcbbif necb 17 €a^
t^Üel, obiiebie.€Sigfe. (2>a< tmepte 9u<!^ entbAt miebet bie 70 SfttiMr «nb ba< btitte 73, neb^ ber
mit biefen SBotten fhb fcbUefenben Otofc;. 3tf» »9 fbib an bei EanbiKet^tenA Ciibe gcromot^ bei
frtbe »9 aOe »ol getnamen.
ponjerg Sdmalem V i'SO
/
tt4 9(iN«4t<l;
n. ®t<itt (91)^1^9 om SMttfaio4i«tt M<|iiGtnitt tdocstetös iii (em
■*' #
teilte feittwi t»rfprttft erfWicl^ |ttb »« »<< <« Pa« «oc^ in öeutf^e
, tat fuml fe9 gebcucf t Mit ^4jtlttf(n bOUC)(n bac69ter {u liurenpecd
%ui9 bpmW 3K €€£€ «nJ> im Irff! 9ate SnCUiatf.
WbH bil(K?iinMaitiii(Ki>UeiMnciS^<NKM/.tic OKbec^to 3^6&n^ Münntm Catoloso/ mpA
tm i(t. SDcrfrlbe ig mi< YDoscnfcilf 9(b(^Aiibk i»on>ni 9){<lficrr4itdenii milM txrfc^tOnie Sine
ittflef^lc&cn «Mc^, brfonnf. 2>af terfelbc ni^ «mr ^nicfec, fon^m ^^ Scrfofcr (jefint 9^
^iä^i fepi (firtt ^ 6d|^0/ Ml^€ atf» Irrtet r gib w« {u tdnben (kcc t^^in m ^ff ^ ihm^ ^^
ncr Witn tot^rib bort tu ^cl imermec fpricbt ^ 1»^ 3» nftrupcrg iMiMrer ^mn- 4Kt^
9cof. YDiH fe^tbn «cft in bo« fecMtebenbe ®caituiii| er itiug abe^ fct^ii/ tntmtt biefiil ^cMc^tefr
im ftinfi^bmteii fldebt b«bfn. 9uf bcr dittctfeitc bf« <rftm ^IpU Mtt (i« ^'«lifdimllt* .3n b«
SMte ftebft bcr boppeUe 9(b(er/ uitb neben bie SSappen bcc Sbutfurflen. Siuf tem t»<9teii I5laf
ftebet eine Sortebei in wjicber ber 3>U^a(t be< ®ebicbtf anfletei^t micb^ 9(96 bau Infant biefer
Sorrebe ifl ebidet Silet genommen mocben. X)ennfo beifit >itrfe(be,.Ci) u.ktrf^en ^M'>fr n^^^
folset ein teutf<^ ti>or|>afti9 poetifc^ yflori u. f. n>. Unten am ®(4lu0 biefer Sorrebe flebt obige
Sfnteige : gebrudEt pon ^atinftn üoUcjen u. f. to. jDb biefer 9feifterf3ager unb S&^birer mdt eine
eigene 2>ni(f ercp in {Rftrnberg gebabt biibe; ' Ü^ f!(^ freQlicb ilictt gnoifi fagen. ^SOt bem britten iBlot
fingt bog ®ebi(bt felbfl, mit ben fßorten an: ^ fftgc eiM morgeg frft «>0r tage ^m iäf 9«
Mfeg flimeg iHHoge u. f. ». SDer iBeMfaf f&b«t aiif ber erfkn ®eite be« tn>aii|lg(tai SBM^ 3>\t
0tii(rfeiee Vfl leer. €tt(b<, iblitunobkn ünb ^ignatinm febtou Z)<r £>i(bter fifaigt bointtM, b«f
er er{ Alet, er fe9 an eine» SRorgen biHoitf^auf bag ^Ht gegangen tmb boie fU^mtm ütbVU^ 6»
fang ber SBigeln/ an ben eiumen n. K ergS|et, ba fvf ein alter perfofom (tMg twif^infn liag?)
|tt 4^m gefommen, aog beg ge^lt ii^ poU» eifotitf ^ng er ^ tiuutig reM^ tiir^ gongcii»
tiefer ertdblte ibm mm btn Urfpning ber Steicbe oon «er (S&^bffnt an, big auf €art ben 0vo0eii.
JDen fRtWM mocbt beg aSerfafierg Sttage über ben aBerfoit beg fReicb«, nebfl einem Oebet, bof
fkb ^tt ben SRotbgonbrbtffeiben moile fa {>er;en ifieben iafen wtb bemfetben bevflefpm: fftt, fagl
er nnter anbern, log img werben gefreit vor aller tiranifcM rott wan bu allein pi(k l^ert mt>
flOtt DMi ottffgang pig gein occtbent bein ma4^ mag rag in eim moment tra^gm 9tf^
«rtbcrgebem tt. f. m« 3ü in ber i8bnenf4^m StbtttKet
Uc6 S'i'tuit'flf ivofbeit. 9rij(^ l(9'bVc ^(^thttdntgeii 'i|li'(( Sttformatfon ^. S^faniuiiit'if un^ ÜL StU*
btclc^«, tnsMtn btc etnnll «i $(!tflt ttflntUi^. eiit'erti)i|iIaVi|tln ktt eaiUfJtt trt üiA
tclif^tn SEoIlisiiimi |u 6. aniM iii.jilluiiMC;-, ,6-'t^'"<li3«>l>f> tNft- Saittc e<f(ti((te
».I. e-s«. . .7 u... .
I ISO »Di« -Wurie »on t«m ätojtn SlfeFiBittt, ufe. Mf SuftMul io
r^febtiti JMt/ iitlaicTid' aaitffnfnt tiint Doctor 3D((nm ^oetliä
ju ÜMn^Ki' Ttm em«: ^it entet fii^ Iii<^l^r!e.)>Ni htm
Siffitn iatf<uilinu.,f; n. StltiKTt Diib «pUmM- ta«^ 9lllti)Ilf
' @iirg(lt fi> b« fi^tdic^tn flott SogAmtg «n Wonttg noi^ wirtM
^errn fcoiUrff^noitiMog ^no irXT« 3« Oautt^ '
So« bitftm a&fitft^nracf ttn Sobctbaifr ift btttU$ mttt itm ^^t 147g !R<4ti4t gcaibn «rvT* .
»m. SDic gtstnmilrtlse au<siib( titfal St^tvorj. 6. bcfftn Cattlog. P. U. p. 181.
119.) J&W»tl« »»" K« fiten »»Iftn OT«b(Ibii. 'um CnlW! ei«,»*
iat iit ^it(xi »on iia fi6>n neifni !IK«)(l«a. ent tit ^t ge>
I .' bniift »nb uorenbi ■antioniui Snrt, in b» ^%it etat 3tllf> , .
'fi'lKS/ 'M %ttita^ nd<^)1 @aitt iAuntujeiT/ b» man ioft tioc^
eri^i^iurtS0i.eEee.in:F-3iic SnOuiitt.
tSinr (EIftrt'a(u<9abc ift unttt btm ^li^n 147^ dngciits/ »DtbM. JDtc sttfinttjrtitt «Nlb M
C!<^arjirt^'Cit«logo P.IL®. ign n. 30X «nscfilbrt: 0teM4»ltf(4nttt*'
lao.) ■&>fti»'b(«fMge<«t)pMimi. Kmentc etteurttiiautfiHng
«vn antfioirt eetg 3nno n <m inrit. int- 3* Ctumt.
Skfi 9lu<9iibl m In bit eitlkttti bt< QtlfM lü e. Ilbi^ ln)lujfi»t|. 6.4«lllMA
atujfp. Sai^bc. et(i«i(tt< tc. {|>. I. e.{K.
ui.) 33iiu6u(iitfu« fatlni) ttufonlAi». ttnCnbc i>a3o(iilittem8aflia
duem ©fmenfen correctFDi» ^ofHiilf prrtfa iterum {mpteffüm Kini»
bomini miatfimo quabrlngtnttliitu octtstfini) finit' ftifcif«. 3»
goKo.
Sun bltfoti clinben boilM lattMribili KiKnbiub «Itbt 4nc BmM In bfli nntniiblghll«
t<r Siirtaif««! SIUMtt 6. ??■ üitttciiitl. 3|l obn< titit, I» t ^motn stbnufl,
Ja I«.)
ii6 Sloft I490,
, ' :,; itrf ewttölbuw
-^ ' 9tma {in^ircfum.
'^■■■' J3<(imfe. ;©abba(o
''^' ■■- " ''" ' -5«5t Mfccccticxxt. '--■■'■ ;: ■ .
lasO ^(enat^ Dofg^nt btc ^ffgrn ttutfdftn ^nMfiaeli «nb @pffhl nik
> Ibmpt bcn «f«f pa^ieü.%atfy aÜ'Ucäon uS ptop^ccim buc^i tMS :
'' ^M^ (dt/ tvi'rf« fn»n(m^«gFfidfmnwßbiu^g#fcf)i:t6m'AeetU>/ von
*- 'Itm ith vfl&«»ott &en fle^Hgen/ ' tiAd) ttbmii*g^ bre^n^ttsen Sriilrn«
'{»rit. Kut| vAmbrt man fn ^Ikm kut^ü&iv o[lfunM^«i^»andeIf
«fn äl«# «0« ffl rfn^utte dili^« fec vft ntf^trsuä) bf» rfbnt «raan^c'
iitf bi einem 9»gFf{4»nt .SriilgUubfcitn nwinft^n qat nu^i^ ifl
irirfen. lim €;it)e: bod ^<U s^bcutfrt vnnä »»lenafeet (»aiml
©drönfpcrcitc ««&■ ^^omati üiHtjer Irtbft ff!>fet«d),fn ftat flugf*
|IU7g. ^m fainp^tag nac(r Ttnbree bti ^(«ligeii jnDelifbDteii. ^n»
tbilnf fem ^rr 1474 iflttnfofltnontrtrt bratf^rfpleiTarfilmbffötr*««»P»ffl. !Dft#9*8fli*
i»&ttse J&MngciUm tmb 4fpiffelHMfr/ wotttnfc^n imter^-JtAc^ »479, ftnt Jlir» SMgoix otf
ttitiv atSbt, f» nie MUfc kmi 3abre 1483 no«^ <t» pdac ilttcf oen 1473 anb 1474 -foOcn bentfiM
mtUüf ift aMfM 4nb«t<, M rtn 91a<^btud Ittfftlben, tn^eoi tt hta 9<anta itft btt eptfttln rnift
flMisittni/ f» wie ffc b b« tat*tntf<M flKffalen oMfetniMbcr Mflcn, mH* til^ Umf<bt» OI08
l»(r»i<l(9cnim(lMtteii^ ;Dii nf)e0dte»(«nflenZMtt«tt|t Uccj mb auf bcr SK&dftiie ftebet da
.^oiift^nftf , »er Me SSorla mit bm 3(futft)nb «otfklUt. £)«< iwtQte !^(at f(tnst mU ^(gtc 91n{(i9C
U WC, Jn »er ^ge eined Stittcnblad^, bti M ffif Hn ^nluli bfiteben. 3>c fd. 2>. IHecrlniaiv
fif.g[W>wffof(tft(la^ntvf«c 6. >rfM Oittlo«^. 1S. 27. n. 88. attfe Üfu/gabc i|I bffonbtc« b<««
«Kgfli tnerfniltbfgr iiMUbaraiu! Ht ®ffcf)icbt( ber ^utbtoiditfuipfl {u ^ugfpmrg rc'aiinift unb bo
fk^fgrl tvetben Cord, ble -Cxrr Vcit^ tn btr DiaCrib« vpc ^crcn -Oofr. ^opfs'ÜInnalai setitfol bat.
^(KrT'Üeti^ btboNpM ncmlitl» ^';^' bfS ,8(d»&ng|icr0cr,(^,»482 t» bnKft/ijinaffAnvn babe.
jDiffrtf %IM^,«bet baiD(l(H/ bogfßlcbrtf fi;^n.i48i^fttj^(l^tlKn.&9.. .^ttirr [rrntn »fc bavau^ Hncn
iieunt3(u^^))eri&i)(t!bruc{^:Ct;^31i^ bft »tbct-^cni cttb-Sldtt} ^cvpf, noc^^iemi
Vätfy Mannt BMC. jjrtinutbft* war ^ie jlmiä XSgeriri , an b««n €;l(ttn| i^trr X)dt^ (»«iffrte,
MTb bte 14S4 bnt ^oijiftnfpirflfl btuiftf , bUfttf ^^mo« ^Jlgm ^ittrvf. '3n brm Sniticbnit
fllieiKC 25iK(Kr, (R«it« 'libroi) bU |i4 i« ^'U» J^tlft tR*ufiftft »e^ gfrijoh befinbm , wirb ^. 34.
»» nttbt bo^ McmUcbf , cocf) ^ ibtaiüif ^trt; mtt bcm tnel «ägttnit'i iCpiuigcUm bnr^ ^os
flankt 0A^r/ Ttogü'wg bw4» ^(m^n 9org 14S1. S«Utf*
1340 (t^anQftffiuäf. %n^fSnUt getrucft bftb toofletitff |tt &tTaf^-*
Iva^ ton ^Slartm ^ctotten auf fantt froncifc^ tag ao bin{
Unter bltfm Sitd »irt tiefe Slutdabe in {»ettn Sopf» Steifen in t^erfc^iebene St(&ftet tc er(an#
«m 1786. 4« €$; 194« onseieint, 6le tfl im Sloflec XOt^fnMh ^xwuffHdf flimntt fü mU itt 00t»
IcTfleMMn nte^im
12SÖ J^ ^tU fUfy anhittm» Gee \>nb b«l I^OffloN«! 1»ott 3^M^tt9
iOimt Min ganci i^nb gar gerecfft af A t)it6 bfe (erer ^a^nb ge^
fc^riben bfe ^ttmd) genafit toerben. 7(m Snbe : 3>tfr 6ti(^(e{n (\»on
ber flnb^ t>tib bem (etben \>nrirer« ^erren S^tfu crt(H auc^ topti
bem Ie6en SBiatie fetner SJ^uter. mit fampt ber fegenb toon ben \fVftU
S^n brei^ innigen) ^at gebrucf 1 3(nt^0ttnid @org burger (u %u^
fftttg. v>nb ^at bo« geenbet an montag nacf^ fant lauren^entag bH
fati bo man latt "oonn &(|N gepurt tauftnt t>{er^ttnbert i^nb efn«
»nb ac^tjfg jare. SnJoKo.
39 in bet S^ibliotbef be«. ®(ifitf tDeingorten. ®. {)etm Sapfi Stttdfp. Vucbbr. Oef^ic^te
^. L @. 57* Um<^ t^^tti ^oli)t^ 1503 »erbe tc^ btefe fiegenbe f&riltdS» befc^reiben.
1 3€0 S£)et j^etti'aen (eben Wnttt ttit^ ©ommert^eff. Ucac^/ ^ucc^ SotKO^
3(t in BVd lUyn/Krafit Vltn. l&r. TImoI. Fol. a. 299. 930. ilisM^m in ^ofuMitm 9Mh
Mfi U» 9ä4wi»]1vi((9iin p. d2. an<t«{dd( »ocbnu ^icf(( ^ytwv triKtt« fonff ju iSftingcti* ®. w^
«c» (nn 3«^i)t 147s ^<tt 3((nt me{^l<#>
.t
< '.
137.> 3><vS ^(( ^Ita( gmoiint. 7lni€nbf; ^roce^ui )iibldarüt« 9&t#
^ Ital ftttitiifattt« -br. latino In mifgocem fütum mfrtficf tronefotu«/
tpti« wob egregium coinmenbaiibttm<|tte/ finit faitfüffime. Ouob
«eneid fTgiiri« SlntDtttttl @OVg tu Ceforea Mbe ^tll^u^eitfi fehct^
ter atdue btgmffrme perfectt an. bominf ^•€€€€.4)r]r]ru frrfa fe^ta
pofl Tlfcenffonf« bomittf. 3n ^olio*
S>iefe n)teb<rbo(te 3(Qtfgabe tritb in Uffenbac^e Cttftlög. Append. ü. p. 30. an^cjei^t. {)err
•on TTTnrr b(tt fie ni(6t l^emerfet. ein <?;rempf ar baDon ifl in ber ^ertosli«^ SBibliocbef {u 9(f Intn^
«en. Sermutblldb n^itb am €nbe m^ eine beutft^ Stnteiae be< Ztndtti u. f. w. befinbUc^ fepn«
1^80 ^ö* ^"^Wn genannt bte<Rtlirbe ber 5S<It. 7lm€nbe: ^te ^f
ein €nb bfg t5ud;Ieln genannt bie Stürbe ber !Bert. gebrucft burc^
Sunrabum jeninger burger ju 9?ütcni5trÄ «"" ttm 3a^r be«
Ferren SÄSeeCl^rF^ 3« Öuart.
l> 3 ' ^Hf
118 3rt< '4«^
£)^tie Stk^eifd ifl tiefet eine ,Uf betfeffuns eintr, 148S W ^^ »Mfc b<m 3:Ue( Oonsimnidt (<r#
^ «u^d^fommcnen lateinifd^en &ä)vift, in melc^em einige jDffenbantngen iitit bem Dtenen^lBiicft kec
:{}irgittae enthalten finb. So til biefe« alfo qUidsfatn ein SKu^jug au< bein 9r5gerti;9ßerte iber Re«
yelationum Birgittae* &. ^6ber6 Catalog. Libr. See, XV. Norimb. impreff« p. 2&. n» 143«
1 dpO IDer ®aä>itnipmtl Tim Gnbe: ^«e enjibet fi(^ ^ft fa(&fettf^ie^ . .
gel mit otbnung bei redeten bett V em>trbig in got "oattt \Hib ^ec|^
^^eobortcud V)on S3ocf tlorf bt^fc^off ju SHeunbutg fdttger gecorrigieret
^at. ®etcutfet t)ft ^mfen^et tion SUttimii ^orgttt in »' Fe^ferftV «
^en flat ^u^ft^UTg. am bonerflag ^wc tu^m bo man |a(( noc^ €r{^
fW ge|)urt. gK.Seeeijrjfjfj. tote* 3ii gr %o\iQ.
t>a td^ ocn btefer 9(n^gabe, n>el4K unter ben biäber befonnt den>orbeneii bie it»tftt i9f ein (»tlfiß
Bibaltene« ejremptoc au< ber Doctrefliclien iSbiiertfc^en 95ib(iotbef eot mir babr, fo fonn i(^ folcH
beflo genauer befc^retben/ unb alfo ba^ienige, ma6 beQ ber tmrbergebenben erflen äbi^be Don 1474
nicbt gefcbeben tmnUf hier nacbbolcn. £)tefe(be bat fdnen £itet unb botf irfle Sldt ift leer. jObeii
auf ber erjlen ^otumne (bcnn ba£ gonje SSucb i|l mit gefpaltenen S^pmnen gebrucFt) ber er^en Seite
be^ {tvepten Q3(at^ fangt Da« SKegifler mit fbtgenber Ueberfcbrift w: ^ie vo^et an ^M regißer be0
erfleti bud}^ Aber benjad^fen fpiegeL Siefej nimmt 5 glatter ein^ botb ifl bie «£>alfte ber iwepteit
Cqfumne ber er|len @eUe be^ 5teu ^lati, unb bie gante SKücf feite leer geblieben« !Diefe fünf
Slatter baben oucb teine SIatter{ab(. ^it bem 6ttn gebruxlKen !Blat, n>o bie ouigebrucften IBfatter^
{ablen angeben ^ fangen bteißorreben an, auf wel4^e fobonn bte 71 tSrtif et mit bet ^{cga be< ersten
idndti feigen , bie (1^ auf ber Tfl&d{tiu M jrtotti (4Sflen) QSIat€ enbigen. t>it er(te 6eite Ui fob
genben ^laii ift gan{ teer, fduf ^r Stucffeite beffelben fdngt ba< SHegljler tti {n^ten fdu^i mit tU
ner SKttffdbrifi an , unb fftOet no^b bie fblgenben trter IBCdtter gan{. SDiefe 5 tS5(atter baben ^ben feine
au^gebrudftf SB(at)abI; bDcb finb (k mitgeidbU n>orben. ^enn auf befn nun folgenbcn fBlaC mtt me|p
cbem bie 72 Sfrtifel Ut (me9ten fdnd^i anfangen, fiebt oben t^i 9fat. Dtefe tnbiget (14^ mit tu (s^
fRUit S>amt folgt hat Segifler M britten ^üdtt auf s SSI^ttem, unb mit bem folgenben beben 91 Ibr«
titei an, bfe anf ber {mepten ^ite bei Sjr)tjrii1^at<( ju CNbe 40^. Hin SRtf^lfidi (le>r: ^e enbet
fl<^ ber (bc^fen^iegel ^en ^er tntfttbig in ^jott fioter tmnb^ ^err t|>eoliOficli0 von l^odFßorf
btft^of <3ii Vteuburs f^iiget gecorrlgitret ^. 9la4^ bem ^ouptwert folget auf bem iyfjAii iöiat
ebne neue 9(uff(brif( : CoiiteU ipyn i^ QtmmMf 1^ piti fome 3n bie lane :e. 3tt ber SRttte bec
|me9ten €olumne auf ber Slnttfrite. «^ebt" «&iena(( t)0lget ber Xejtt. Premix bin i^ genant tc
Onten auf ber erflen Solumne Ut fblgenben ^at< fUl^ti igie poe^t an^pU j^anbltmg bee re<|^/
unb biefe gebet mit ben Ct. Slat {^ Snbi ^ morauf auf ber erften ®eite Ui foigenben nijit pagjmirtett
föl^i ein 9iegifier = baruber folgt. XMe Pvucf feite biefe« iBlat« ifl leer. 3Ba< hinter bem erftgebac^teit
Site! Pretnie folget, unb eigentllcb ber fogenannte ^iebtfieig .C4nbre<3|^C; ober eine 3rnn>cifung (um
erbcntttcben 93erfabren be^ ®ert(bt Ift, rubret nicbt oon unferm itydc von l^evtowt, fonbem Mit
einem i^ermAnn von 0fodbt bet; toelcber am Snbe ber in !Berfen abgefagtm tCoiitela aufbriicb
lieb genennet mtrb. jDtefe< Stutf gebirt alfb niäfi eigentlicb ium (Sacbfenfptegel, fpnbern ift mir im
einigen folgenben ^u^gaben beu) SA^^fenfpiegel bepgefugt, in ber (Sdrtnerifcben Siu^abe abec
n^eggelagen toorben: fiBai ber S^erfager mit bem !Sorte prenue babe fagen motten , fcbeinet er felb^
{«.erKdreni ba er fagt; Htm tpill i<^ prenM tfi^ lernen/ n^te bn bie f(A0fm in (fingen
folt
• V
foUp»tiigmp ^ m^ffnPf^^^initeinempremiße ivring^t. kernet: ^fo l^aft hi fit seprem^t/
»I (9 bUft nkifyi btfrddm an ben tnotttn. S>U folgen^m 22 fBlditcr mh^in bca foteinif^^en 3:ef (
»er btc9 SuclKt Jbct Gac^ftnfyiegeU D(»n( ®(o8en. 3u 3(nf<uid flcftt 61o< Prolog»«/ unb am enbe
et fic efl fbrt« loiitii tcFtit« cerdt IfibrU iDtefe fdlitttt Uhtn feine 9(at(a|^Ieit. £)ie It$ten 4 1/2 SB(.
fftOcn bU 9(bbttfa>ncn {ii ebiism SSorlen/ bk Im erflen SDerfe im ^avtntbtftn einsefc^togen ftnb, IDm
IBef4^hif mad)i obige Sfnieiäe. 2)te gcSfem Slnfaitfl^buc^ftaben f!nb mit Saubtoerf umgeben/ unb flti
f^en in Quabraten/ bie übrigen Utib 9m einfach. SD«f sanje aßerf betc^sf 232 IBIdtter; (fre^os:
siebt in feinen antleft. ®. 991. 239. unb J^erc tivtytv 299 Q3f. on. 3cb babe gemitf recbt setobU/
unb mein Sjrempiac ifl complet.) £)a^ (e^e Slot ifl leei^ 2>a< ^^opiec meig unb flart. 2)er C^eo^
bericU9 von ^od^orf/ ber biefe< fSSttt secorrigieret, mar juerfi Ordinariai Juris utriuique {ti itipi
$19 iinb Sononieu^ {u SRerfebura, touxU 14^3 9if4^f iu Dtaumburg, too er 1466 geftorben ifl.
130t) ^9^na{^ ^^fd^t ^d^ Bu(^ ber ttatur bas in^aUtt m. f tt>. 2(m
Qribe: J^it enbet fk^ bftd bu(6 ber natur ba«>at getrucTt tonb
!»oIbra(^c |>antid 934tnler su ^tu^fpur^ Tim mbittag «or @attt
S&art^pmni« tüQ. Tbino ic in bem. imi i^^ beo sracfo«. j^rn
£)ben imter bem 3abre 147s ift bie erfle 9(u«<rabe wn biefem iBuc^ befc^riiben n^orben. Jn
ttt gesembdrtigen ftebet )uetft auf 2 1/3 €5eite: &m 3lestficr ; auf ber vierten ber ^lifdtnitt, ber
einen natften SBonn unb tmeen S(er{te neben ibm vorfteat. 9(uf bem britten iBIat oben flebet bie an^o
ieigle Uebecfnbrift rotb sebrucft, toie in ber SCufgabe oon 147S. 2)ann fdugt ba^ Sßert felbf{ an.
®le etnrid^uns ifl bie nemtt(be# toie in biefer. Sie bat mdf bie nemlicben ^otjfebnitte. Shir bie
gte<|^tMreibttns i^ oerdnbert. ;Da< ganie beerest 188 Splitter., pie Ie(Kt Cfeite Ifl (eer. 9u(^ biefc.
Sbtfsobe tfi in bec dijl^warjifc^en ®amm(una.
1 3 1 ^n 6ö<^lefn d^nahnt tKeghttetl füiHtittid, Tim ^nhe t l^o«' tiu$«
U^ iu^ i»on orbttttltg tet ^efUitt»(eit ^ot setrucft vnb «otfenbet
^ttttf ^(f>6nfper^er tu 'Hudf^tirg. "Ibit famp^tag vor fannt lOtam
9en tage. IRac^ ^{(tf^f geputt toufenb ufer^Mttbm »nb fit efit «nb
. . ««^tjtgfleii io^t.* 3it Ouart
lDkf( 9Cu<8at<c fiibri jg>ricr Sopf au< (tn ^((»dUn bec ^\iH)tt<n im 9l<i(^ 9. 39a. in UtTiu^
3öndi^, <Md^u S() t <^. 59. «u ' ,..,
■• . • ■ • > ■*
13s*) ^on mani^ttU^ m^ibtiOikn fßa^nnxoU man üt $tU<m^en ,
foU t>on ^i(ta€l ^c^rtd ^m €nbe:, Gebtucft iu 3liigf|>ttrg «oit ^
SotKUtted SßlmUm %mo 2>om{nf «JR.€€€€ irrirf. ff. ^pffp., , }
3ft in b(c IBiMiotixt M ^^tifti SBtinsartni. «. ^tnn üvf* 9Nfb> ^n4»r. 0(^. S^. F.
€^. 57> <Ein( <^c< 9bi^«$( ifl 6- iio. msttciflt nwttfii.
I
»330
>#
133O M^itttol. "ihn €nbe: Oeteufe Mkft vdlMb^f (it htt fttffttii^tn
ftat 9lliöft)tttfl *ö« •&ermantt ÄdjlKn an mifboc^ nadfy faht 3^/
^anetög bes Käufer« %nno ADomfnf tc 3n ben inri jare. '"311
Sfl in bet S5U>(ioffief {u SSene bittbaiecit. <S. J£)ettn S4pf9 Sfodfp- ^ucbbr. @efd^id^e £(1. t
®. 59* ^i^U 9(utfd<^bc n>trb audS^ in bnt nu^Hcf^en 9(rbf iten ber ®elebctett itii Steicb $. 393. rnige^
f&f^xt. X)et 9(nfand beigt : i^M :3&ti4^ Reifet J(ticibaritt6/ bM ft>^i<bt }U tdt(f<b olfo i>a dU tyn
ctleud^ter* fUn btfem bucb f!ntet man manige groffe lec b^e anbecn (Bucbecn t^erbocgeit feinb t>^
tntemepfet t^ntf big bucb u. f. n>. 3(b bef{((e von biefem 9ucb Mbft eine ^ui^aUf t^on n^elc^r tc^
aber ba« 3abt be« ^nicfe^ nidS^t angeben fann, rneil bie (e^ten iBIattec feblen» b6($ Ift (te (I^^et ttOii
tot 1500 gebrucft motben« SDtefe fHut^aht bat ein eigene« l:itelblat. äfuf bemfelbeh (lebet Aber einem
JS>olifi;bni(t, n>e(cber einen tebtet mit feinem jünger obbUbet: jn^tsifler dCIucibiiritie i>on beit
n^tmberbaren fac^^en ber ti>eU. 9(uf ber erflen <l^eite Ut folgenben ^idtiftchKt «ben bei: tiemlict^
*t>olsfcbnitt, unb unter bemfeiben fangt ba< ffiecfgen alfo an : £)ifhf bticb b^tifiecViitcibortti«! ba#
fpricbt QU beiitfc^ iUfo t>tl ato atn erleuteter^u. f. n>^ C« i)i fdebe« tigentlicb dii/ nacb bomaligec
Wöbe geformteiS Sebrbucb für bie 3!ugenb, ober eine Unferrebung eine^ Cebcer5 mit feinem Scbäler,
ber ibm MexUp {fragen mi ber Sbeologie, 9((lron6mie, $b90f # ®eograpbie tk b. vorleget^ bie ibm
jener, n>re leicbt {u erachten, oft auf bie eUnbeflc unb Idcfeerttebfie %ti beantn>orle( ; f.(& boi^^aact
ton bem Diaucb au« bem ^agfn, unb bie £Ragel j»i^n bem SKaucb autf bem J^titui m^ftn; bdi ber
Seufel nur eine balbe (5tunbe im J^Unrnd gemefen fe9,u.b. Sateinifc^ i|i biefetf .SBucb unter bem Zitd
Elucidarius dialogicus tripartitos infinitarom quaeftionum refolutivös Vade mecam |tt ^ttcnberg
1509. 4* g<bru(ft n^orben. 3n ber Solge merben mebrerc9(u<gab€n non biefem SS^erfgen t^ortommetu
botf olfo bodj^ febr beliebt nw9 gemefen fe^n.
134O ®n b&cMitt bet S9t 7Cm€nbet Qebrucff aber geteert fubet bttb
rem bucd^ ^nmtti^et, ^etR&ort IRicfKt hut$n {u QSaftl al0 mS
iaUno^^t ber geburt d^tflL il!)l.eSSS.4)rrf:l m prtbie j(r. @ep«
tembr'te, ^ngofio*
€€ ifi biefe« eine beutfc^e Ue)>erff |iing bon bem befanntett/ unb iiftertf gebj^dKen Farcicolos tem«
pomm, ober Sbronit bon 3(nfang ber 9Belt bi< auf ba« 3abf i474# top^on tDrrncr l^oIfltiF obec
^olevttiF bon {aerr au« SSeflpbaUn/ b^ ein Sartboufer (u 6:iln tvar, ber ä^erfager ifl* 2^ tKt^
fS^ebene ®elebfle, unb 9ot{ugti(!b Clement BibL cur. t! VIII. p. 950. u. fi ing(d(ben 3üet><rer fti
(iinen Hacbricbten ic« 9. L @. 294. u. f. 418. von biefem tSerfe, bht ber1%()iebenen SCuögabei? imb
Ueberfe^ungep audfubrlicf^ gebonbelt baben: fo mdret^ rnobl Aberflugig, menn i<b batf f(^n befamite
n>ieberboIen »oKte. /iSbcn fo grunblicb hdt fieberet im brieten 9anb fetner 9la(bri(bten 6.^^78. ti.f.
biefe beuffibe Ueberfe^ung befd^^ben. Sfucb ^err {)etit< bat ba< nSfbtgfle in ben tflerhofir^i^»
ber ®AreUifi|Kn $5ibUotbet 9. Ss/u* f« berubrit. ^cb Mn olfo n)ob( «ollommen entfd^bigee,
tDemi icb toeite^-nif;!^« biRiwMe/. oKf bag i(b b<rt (Sjeemplar> ba< JUcberer befebicleben b^/ <iMn felbfC
^eflge. 3(uffer biefer erflen 9(u<gabe flnb m^ imo in^n 149::^ wb k497 befonttf. 3Sit bfc erfleii Wkt
€< feine 9(i(btig(eit. SDie (tbevte ober f(beinct notb tmeifei^aft {u fepm
«350
3a5r 148 r;
lat
^euppolb t^nb fefnem fun SBtl^oIm f>on 6ilerret(& toU bU jr (e6eti
\>o((ettitbet ^aben. Dnb toie ui( j^ercjog 9l$t7^a(m tttitten ^at. Zm
€nbe: ^it ennDet ftcf^ ^erctog iflStl^OlDI t)0n dllemid^ t>ft bat
(uc^ be« ebdn rtttetd \>ft fanbtfaret« ^atd^O polo^ bad ba fage
toon me n9er(e9 ipunber ber lanb Mb teut i v>nb n>te et bfe fefblgl gei
fe^en V)ii burd^ focen ^at tooit bem auffgang 6tg ju bem WfhttQWB
V fuimen ® effgf ffc^. 3)ig ^at gebrucft 31nt&Dnmd ©orft iu Slufl^
fpurg Dlac^ ]^^t geimrt taufenb toi>r ^unbert i>iib jm irffl.'}at€.
2)ie am Snbe befinbUc^e^ eb<n ande{ct<tte Untttf^tift fotvo^I, att biesanieeinrid^ng; t^on bet
fi>ir fogleic^ rebeti merben, geben geniidfam {a erfntnen, M bepbe Sd^rifien, bie JS^i^orie ber JE)er#
ioge^eopolb imb tOilbelm/ unb bie Steifebefcbrnbung be« m^rc^ po(#/ fo menU fit elsentli^
{ufammen fleb&ren, boc^ nacb bec STbflcbt be< ^roti^sef^r«/ fbt iinii^tt ffiert au<mac^cii foUen,
unb a(fo nU^t etma nur {ufdaiger SBetfe lufommen in einen 9anb gefonimen Onb» SD<i< Sßerf bat
feinen Sifel; ffei(ent<ib(<n, üu^^t, tmb ^ignatitccn feblen. Sbif bec erfien ®cile be< erfien S(at<
Hebet {uerfl obige 9(n{eige, nnb bann folgt eine hirje/ ntcbt« bebentenbe Vttttht. Vuf ber Kucffrüe
biefe< erfien etat« fangt bie ^ifhxit frlbfi an, bie fkb auf ber erfien Seite be« 74fltn iBIot« enbigcf.
3uie|t flebt : Üitn itnb fyat bM lefm von ^ercj^g wiQ>alm V0n &flmrci^ ein ^bfc^c ^f^
ftovu ^er, Snbali biefe« abentbeuerlicben iKomaH« ifl turiücb biefer. J£Kr|og £eopoIb oon JÖtfktU^
btr mit feiner ®emabltn in unfruchtbarer Sbe lebt, bericbt ficb, um einen Sobn )u befommen, iu bem
b. ^obanne^'bem (£D<ingeIiflcn in ber @tabt (fpbefu€. Unterwegs trift er benSonig^fgroitb k>fti }tfU
an, ber au(b (eine Sinber batte. IDiefer leiflet ü^m, ob er gkicb ttin Sbrifi n>ar/ ®efeafcbaft nacb ^vbt$
fui. (Rtpbe ffbren fobann mieber in ibre Staaten {urucf. 4ettpolb befom einen Sobti'^ ben et tDil^
Iftlm rauffen lief, unb Ti^vanb cineSocbter/ bie^lei^ genennt raurbe. Sa aBilbelm ficb ben^mtnnbd^
ttn 3abren n^erte, erfcbien ibm 3(gley in einem ^ficbt; unb in tbtn biefer iRocbt b^tie autb 3(8k)r
bie Sreube, YDil^elmeii in einem @ef{(bte {u feben. IBeQbe eerliebten fleb iu einanber, obne einao#
ber {u fennen. tDU^Im moi^e fkb beimlieb auf ben 9Beg, bieg unbefonnte ftleinob {u fu^eii/ mfb
fanb iß, Slaeb t>ielen gebobten S(bentbeuem befommt er bie ^gle)^ (ur ®emabU|t^ ttnb {eugc mit ibc
einen Sob»/ ben er ^riebtic^ nennen lieg. (Enbli(b tvirb er mit Bijl ermorbeti ftine @emablin Um
mett f1<b baruber {u tobt. Seine Siener, bie er ant £)cflreicb bc9 ficb batte, tebrten fobann jait ftU
nem Sobn Stiebrieb nacb i^eflreicb surucf . Siefe ^iflorie ifl mit 53 ^oltfcbnicten gejiert. {Ra<b ber#
felben friget nun bie SKeifebefkbrelbuug be0 UTarcbo Polo* @feicb auf ber SKucffeite be< oben <inge#
leigten 74fien SBtat«, auf beren erfier Seite ficb SBübefm« ^iflorie fcbtieget, fiebet bd« ISilbiiK btt
ttXavöfO poIo in Seben^grige, in einem oiere(figen JS>oIif(bultt/ toebber botf ganje SBIot einnimmt
3u f^üffen (inter ^hbifl bat oenetianifcbe SBappen angebracbt, Um bie oi^r Seiten bt€ ^olifcbnittetf
flebt : Sa^ ifl ber ebel ritter (Rarc^o $oIo oon Senebig. ber gr6fl (anbfarer. ber ong befib^eibt bie
srogen wunber ber fIBeit« bie er felber gefeben bat. oon bem auffgang. big {u bem nibergong ber funnen
Ut gelei^ 00t ntt meer geb6rtfeinb. Oben otof ber erfien Seite bti f^Igenben 7SfHn Siat« flebt;
JE>te be^tüdi^ an ba« btMb be< eble ritter« oS Ifnbtfarer« aSambo Poto. in bem er febteibt bie ^ttffm
»unberlicben Sing bifer melt. funberlidfen »b ben grogen ftinigen onb leifern/ bie ba berrfcbcn cn bem
potijer« ^tfolrm A felbiflen
132
Sajt I48I.
fclbi^en fdttbett t^tib «^n jrem «oTcf onnb feiner imtnUpt tafetbtf. Unmittelbar. b(ir«ttffjndl bie fürte
Sotrebe, iinb bann bie Dictfebefc^reibung fclbfl an, bie flc^ mit bem i33flen i^lat enbiflet Sule^c
ftebet obicie Sfnjetge Ui Z^rucf ec^ ic. £)ie SKucffeite btcfe« legten SlaCit ifl leer. 9btf er bem %nfati^*
buc^flabcn unb bem Q3Ubnt6 be0 ^axd)0 9)olo, (^at btefe SKeifebefdl^reibuna feine J^ci{fdE»nitte. SSon
biefer Ie|tern ifl unter bem^abr 1477 ^^* nStbige bereit« bemerfet n>crben. &ie iSbnerif^^e Sibtiti
l^ef beft^et ein caniplete« Sjcemplar. IDle Solgerif^^e aber W nur bie SReifebefdS^reibund aUciii^
bie 9cr^erge^ehbe J^iflorie tDil^elme aber ftf^lt be^ biefem (fjtemptar.
136O ^{enacf^ bofget ein gar fi^bne Qtonid t>nb ^9(tort auf} bett sefc^tc^i
ten ber SKomern. ^it tDeUtc^er Iptffiovi t>nnb Sromcf man mnbet
gar bit fd^&ner \)tt mi|(ic^er erempef bfe gar lüHiiö) "onh fur^n>et(tg
iulefen t)rtnb (uf^örett feinb. Um Snbe: €m ennbe ^at bte f)9t(orf
\>on bcn fpben werfen metflcrn tonb bie ^at getrucf r t)nb \)oIenbef
3Df)anned fcbonfperger in ber ermirbigen (Jat ^lugfpura am mon^
tag t>0r fant ^{(fyelitaQ bo man jatt nac^ Sritli gepurc ^.€S^Sl;r)r)ri.
|ar. 3n ^oiio.
9(e(teri Snj^aben (inb unter ben 3abren 1478 unb 1480 ande{ei(tt morben. S>ie sesenn» Jrtt^e
blieb Jg>errn Japf unbefannt. 6ie ifl in ber Unioerrttat^bibliotbet {u ^nsolflobt. Stuf ber Stiuffette
be^ erflen SBIat« ifl ein J£>e(ifcbnitt. Stuf ber erflen @eite hti fol^nben ^lati ftthH {u 3(nfand obt^ec
$itel. X)ie (SAIueanjeise ifl auf ber Siucffeite be^ 74flen 95(at« befinbiicb. <?ie bat ^({fi^mtte,
bie fafl bie J^alfie ber ®ette einnebmen. €uflo« / (Sivjnaturen unb (Seitenjabien feilten«
137O ^(^(n ^er natüxli^tn ^tifttt in^ttitn, fSamberg usi« 3it
Ctuart,
60 wirb biefe« Sbud^kn iSngeto Biblioth. feleft. P. II. p. 93. angeführt 9fu< bem unmittelbar
barAüf fclgenben IBucb, n>elcbe« mit ben 9Borten andeteigt n>irb: Denao, profaice, ^(iigfpttrg
hutd^ 7(m|>« @org 1490. foOte man fc^Iiegen/ ba§ aucb ba^ erfle, n)ie t^a^ gsottfU, eine Ueberfe^und
•on Burltei Viru philofophorum fe^n mufle; toit benn biefe {me^ce 9(u^.^abe unter bem ^abr 1490
tefc^rieben n»erben foCL 9ßleln id^ tarn mir nit^t borftetten; ba§ man btefr« S5n^ in beutfc^e SBerfe
iblUe iiberfe^et baben« -
138O €fn jfdentet mit affrofogifd^en Ttnmerfungen. Um Cnbe: ®f#
brugft ju 2Cugfpurg burct> So&aoncö SBIauMm ^nno 3)omirtC
gÄ.e€€e.ir;:ri, 3n£luart.
3fl in ber reii^en @dl^tpariifc|^en Sammlung. Q. .ftiterar» tTTufeum 15. 2. C ijo.
Sajr MCCCCLXXXIL
i 139O ^!enad[>. \>piget ein l6bKc|>er ^üfitOtt. 2lm Cnbe: ©efrurft ton^
\)DUenbet i# biefer lobiid) ^aflßon in ber fe^feriicl^en fl^r ^^(tigfjpur^
\>on '2lnt^ont (Sotg am famtiag nad^ fant ^auii fer. bo man ^afc
nacf) ctiflt gepurt tmifinb \)ter ^nbert ^met i»nb ac^ig jor. ^ *
Ouart, • . . '
IDleft
3a5r 148 t. ,23
€i« i(l in b<c »ibllof^rt ju €t. ®cw9<n In »«öngen. «*• «»»»rw«.
140.) ^CiffiOMl «an 3^ffud «n be matitn Uuenbt. Um Sitbe: 6<bnt#
<fet ta «ttbcfe 3R.e€€eimrt| be« neg^eflen mvObmefe« t)or Äor
e^erfne bet ^fUtgen iui^cucun>«n. 3n Ouarf.
»leb im e<|>WiW3lf4>cw Catalogo P. IL p. i8ff. n. 529. Msnfii*.
\)nl> t)oaenbt ju ^tugfpurg t>on ^«iifeii @(^nfperger «m «OTontaa
tiac^ @ant Uniteai tag nac^ «IfW tenfer« Heben ^enen gepuct t>{«r#
Sf!><n|»«nt>etf , tnb hatm^ in bem jwel t>nb ac^tjigflen 3or. 3n
©iefe «MUgabc »icb m Uffmba^Ki C«t«log. P. IL Append. p. 30. atidnü^. SittmuthtKi) »w
ttn brpbe ^eile bcQfammen 9<n>ef(n ftpn.
•
142O S)ad 5u(^ b«r (eUtgeit altbte mft feinen 6e9rp{eren. ■ Um ^nbe:
^te enbet fit^ba« (uct ber ^eiligen «Itbdtec mit feinen ee^fpfren,
bo« iu totem genannt i\i bitaf pottum ©etcurft tonb V)o«enbet in
bet feijferd'c^en Hat aCugfpurg ton «itt^ottio @org am rnftrooc^en
bot 3Ri(^aefid be$ jar« bo man joft naify cti^i gepurt 2Ä. €€€€.
t>nb tn bem ijrjrjrfi. j'are. 3n ^oHo.
tinler b<n55ii4<cn, obneanjftje b«3al>ce«, Ifl hntüt <intm«ieSte wn biefettifflccfe «näefd^rrt
»orben, von »tiefem idf mut bem 3ai>re 1513 <ini^< SRadSfrit^t geben »erbe, ©ie ifl in J^ttm dtf>.
SHati) 5<»pfr 3(uöfp. «uc^bt. @ef*. $b. l. e. 6a. «ifleieigi. a^ecnuit^^li«^ Wieb fle ^({fc^nitte ^aben!
;Dte {wepte, bie i($ fenno i|l »om 3a|>c 1488.
143O ^ai S5u(^ genaftt @uAa So^ontttl nac^ otbnung bei TL b. c
^Hm Snbe: ^ie enbef ftc^ @umma io^annü bie gebogen ifl u. f: w.
Sßnb We ^af gettucft t>nb *olt?bee Tlnt^oniüi fotg, in ber feijfer*
liefen |lat am^puu "^ afftecmontag n&i!^\l t)oc Qkbanl. Tfnno -
SDomittf ?(».€€€€ bnb in bem imH' jac. €)fpffelt @umma3o^ait#
nii tcangfa.ta be fatino in toofgare muttum t»tl(t« <c. beo gracia«.
Sngorio.
S)icfe 3(u<aa^ befinbet flc^ in bec ixmiSft Stotb^bibHotber. . Z>ec deiobHen SBIattec finb 222.
Ser unaetabltcn 13. 3m ubcisen ^immt fie mit ben bi<bet beft^^riebenen 9(u«saben äbecein. @. ^ma
STrct^tbioc <Cen0ni<^« neue iRad^rt<$teo m 9ä<^c uob a)?unifiinbe fB. 1. €. 187. u. f.
>440
IH 3a(< 1483.
144.) Ctited hientt &otM t^fer b&^n ndt %i^tn, ter @(ttff(/ itt)f9
tf^eif. htx etm'deit n>etT(^e(t >er sor(»e{t. Mtfbu^Uin. Stern ^ae bu^
\»on ben neon SSeffeit 'Jim €nbe : ^fbrudP t t)nb \>oflenbet tfl btci
6u4^ (bfft seletc^/ noc^ ht^tti ben toten nit funb {|l fetti febeit
iebeflertt/ genannt ber ^tttffe) t^on 9lnt^omo @OCi|' tn ber Att^f
ferftc^en flat Studft^urg/ an bem ndc|^(}en fre^tog t>or fönt S&rgea
tag bo man ^aft nac^ Srffit gepurt toitfent bte^unbert ixoai \>nb
ac^jfg jar. 3n Jofio.
Unfer bem ^a^re 1512 ifi bep einer fp4tern 9lii<0abe tnm bem fSerfafet biefe« SSerM/ bem$re^
bidermfinct^ ^enricw @ttfO/ unb i»on tiefem SBetf e felbfi^ ba0 notbigfie angefAbct tootben. £)b bepbe
Stulflaben miteinander ubereiniiimmen/ ober i>erfcbieben iinb, fann icb nicbt fa^en. SDie degemoortiae tft
in ber SibliDtbef {u polling/ unb «on baber ifi mir, n>a<^ben (lebet/ geneidtefl mitdetbeilt nH>rbeQ.
eu n>irb oucb in ^tvtn Sapfs ^mfp. SBucbbr. ®efcbi(bte V>. I. ff. 64. angcfubre. Stsentlic^ bot biefe<
fBuc^ dar feinen Site!, fonbem fan^t fogleic^ mit bem dZtgifler an, baiS 4 ^I. ftarf tft. !Diefe< bot
bie 3(uffij|irift : ^ie feinb gef4>rtben bie copkel bee bud}^ bae ^0 ber Seuffe ^eifTec u. f. m.
145O ^9« na(^ toofget e(it fc^öM ma(er9 ton b«n fptett to^funb^ \>nb tooit
t>en f^feett tn^entf bamfber. nac^ aufbe^fung ter ftdut? ^erna«^
Vofgenbe. 2(ffo {(I btfe mafer^ butd; cfnrn f)0<^j3((erteirman jufonte»
^«ffCit tohb gebrebiget tvorbm. 7(m €nbe: ^<it gebcucf t v>nnb toof«
Tennbet |)ann$ $8dm(er au siudfimrg. ^nno. «c. im irrrit. j«c
3[fi in ber Q9iblio(b<f b<^ -Cxrcn «cn (!>rfeU in SIHin^fn/ nnb b<(f <$)o((fc^ni((e.
146») !Ö6 einem man fep jtt nemen ein eeltc^ wet0/ ober nif. Km Snbe;
6ebru(rt (u ^tugipurg t>on ^annfen @(^6nrperi(er am ©amflag
i»or ®eort. Tinno >bomtni «c im iriTii idte. 3n ^offo.
2)i(f( STu^gobe ifl in bcc Unitxcnt<t(€btb(iotbrf (u ^ngolflabt. eu ifl si S5(. fbnf. 9iif ber
fKAicffrUe be« sifl<n IBIatf flebet obisc ®(^(u§an{(isc.
147.) ©et ©ac^fenfpfeger. lim €nbe: ^pe ennbet ft^ ber fac^fenffriegel
mit orbnung be« xt^tl \itn ber ewirbfg in got t^atter toiR ^erre X\w
bericu« von borf |>orff bife^off ju JReunburg fdiiger geeorrigteret \<ii.
eetw<frt tnb »oiennbet \>on (anfett @*6«fjwrger in ber feijfetri*
^en'fidt Stugfpura- Km freitag t>or margoretfye. bo man ialt na(^
t^tiÜi gepurt m €€€€. inrjf«. iare. 3n ^oüo.
fßM bl(f«r 9(u«sab( finbrt 04 tin e;rrnip(ar auf ber bltfism etmhtbMM, ntt4> wefc^em i4
it( f&rtücb befcbreibm n^tO. Sia« ^anj« Q^u(b tfl mit fotffaufmben ScUen gcbnuft. £)<n ainfan§
matbt btt« fkbcn 18l<to<c (larfc Siegifler, »oribcc fbbtt : igye va|>et an bA« :Hegi^ be« ctiM
bwifi fiber ben fac^fenfpieseU S>ann fangt mit ber 9«»bl>nUänn fßmti, «uf bau er^en f>(at,
■ - bo«
9W^* 1 4«t»: f »5
«Ifeer. 2>a^ nun fö'Igenie aÖ9i|lejr t}e# iHibnn ^^^^ SRU
(etn <tf eil »tat fon^t MeM Siic^ah; tm)f fc^lUget pdS^ auf »er erften eette b^lXVlficn fBiatt, fo
M bte fiA^tiU Utt eibütbm tft ^«Dte^flet be< »rti«rii^l5fi(N* i(l< i^ftfOrnflüf) b1< anc»
nlc^c 0fi<l(^tt fink* X>a< fDlsntbe crfle fBIat mac^t ben IKnfand biefc« Q3tic^/ wtl^ti fl^ aiif «ri^gticfr
(Ute be< CXXIfteii fRlatt enbiaet. Sum fBefc^big fielet: ^it enbet fh^ »er (iu^ffetif^iegel/ ^m
tcr iCrwirMg in got Mtet t^nnb l^cr SÜ^eobodcu» i^oh tocfgb^tf iBifÜ^^lf lunennburs dcöctidtrt
(Ol. fflttf bem fD(8enben &XXlIflett SSfatf^fnm^berCiOtteUiiiibifhrmtitV »ie.^o^^ be«
re4^teif / ober bet fosetiatinte THdft^üß JtcMb/tt^t m, iin« eifbl^et jau^'^t ben!^ CLXIU. IBlat,
»a« ober ni4^t foHtn ift 2>en iSefc^M tiHicbeti^anf 49t 1^^ «e}abtteo.ei4tff(n/ ber M<iqif4tr Ztfi
Ut eac^fmfi^iegeU unb bte Vbbitioti^. ' gu Snbe brcfelben ^tkt obige atmeige, IDie Sti jf ftitC: bic»
fe< SBioi« ifl leer. Diefe 9(ti«gabe »erb i^on (ifi^QKir pnb J^rrn i>reyer.i)(i4efu^<1* SDer ^g|t9f)nnlf
SKict^eig/ ober bie SSefcbceibung be< alten ^ad^\if(bcn $rocef e<, foQ, nac^ be^ ^etm bon Bel^^ow
aforgeben in beoi Special; Rbliodi.' Jqf. gefm. p..<so6. bf^;^ei|^I l^e^r^biiftt Sfiiiflid^e im.Sntcf
ftfcbienen fcQn. ^(^ finbe ibn ober fcboti in ber 3[u j^abe oon 148I' tuen ber Sfufdoj^ bie in eben biet
fem 3a|»re 3tnna ^ögeriti {u Sfugfpurg gebViitft boten^ fo(l/ i|nb bie ^tinsenbree in (einitr diTquifi.
tione in notas &a si^. 42, angef übtet bat/ merbe i(^ unten be9 einer/ be9 eben biefer Tlma ysif^t^
riti in 3a^ri484 erMi^neneti 9(utf 0fibe rebem
148«) S)a« !BBi(&HR^/ tottb ie^enree^t. Km €fibe: ^ttnihHiU^bM
remiffbrium mit fampt Dem SBid^fib rtlD U^mt^t getturfrt
t)nb toOenbt in ^er re9fft({4^en flat '21iigfpttrg \>on 9l]Rt^Ottio ^org
am montüf) nic^f} t>or £{)ome be* jar6/ a(< man iatt n^ify CHfH* a
9€purt 3»€€€€infpti- 3n ^Kp;
^iefe Siu^gabe (etgt Jf^err peitl^ in ber Diatribe wt iapfe Vmaltn §. IX. p. 97. an. SuffS^f»
114 ober betreibt pe S^tytaQ in feinen Analeft. e. 1074. u. f. ' Do« tSSeic^bilb mit ber ©lof e
ifl 192. ba< febnret^t mit ber ®(o6e it8. Mb bai$ StemifTcrium 116 951. ftarr. Den flTnfanft macben
%ie beutfc^en SKeime: (Bot gebe feinet feie rat/ ter tiefeo :8tt(|^ geti<^et ^at k* 9(iif blefe
Steime folgt eine d^brbnit oon ber $cb2fpfiing ber Sßelt m, bi§ auf St. aSilbelm^ ®rafen Don ^OoQanbl
SDer erfle 9CrtifeI htt Sßelc^bilb« fimt alfo an : Hon ^6ret «>nb i>ern<lmenbt von bee re<^ten
htg/tn, wtrib von wcmn^ ee ^etfommen ifi* t>^ vtd^t ifl breier^an^e goteore^^t ifl b4« erfle
UTorgret^t ifl bae anber. .Contret^r ifl ^oe britt« Die !?orrebe btt eebnrec^t< ^ folgenben 9in«
fang: t>tt menf^en ge^enPen gebr^U^^en feinste O^ani tann biefe ^ammhmg, oU ben
Stvtyttnif^ hti 3Ac^fenfpiegelo beirad^en, ben @<|^^nft>etger in eben bteümt^tiftre gebrucft bat
149O Orbenutig ft ^«logf €tn^ €^ucfötft toft ^rrfog Htbtt^t $u
@ia(^ffen gebrütet u ton wegen män(^ec(e9 4)ebte4>en fn ianben
lbiif9er((^(. IKtn €nbe: Geben ju IDtef^eo om 0)iontage na<f»
Ouafimoboaentt :2(nno bni. ^.€€€€irri^iu 3n Ouort.
XH((e 9o(ic<9or»nun9/ bie hia ^än{< SBron« ^anMoerN tinb idnlbwbcthfStaHtntftn, iitSOtit
htttMOfttn u. b. btttiH, wirb in ben €l<|>rifcm bor fftr^l. ^Xn^t. betKf<^ <B>(f<enr<|»Afit &. U
C 76. »amtW' ®i( ifl IS 91. flMf*
Ü3 150»)
>.::
{i6 3tt5r I48«»"
i so. ) Cttotfdm ^(d^ttantk «tstteoktg/ ©ebruift aa 3rtföft>Wfft bw^ '
r-iS^^ 9lir$tt(0^(&. 2Cm Silbe: AZ)tfM 6ii(^{t> ^ot gettucPt \)nb boaenbt
;- ..i::' /Äiiao:S»€eSffi tu bem iririftt' Sat» 3» %öiia.
€(Ati{tÄti<( f(9h ivirfe^.- -IStnidflm« ift b<kfrc(()e in (t>m bitfrm 3<i{>c «on Z>ftnfmu( t» t>Im SoL 0«
. *
' ' 15«) «^rfrtrff ©ttitt^ftweJ t>on ber ^«fjffenj/ Uftll Coitr. 2)ittt(mitt
.3(1 In tjtc 8iSttoil><t $u a5«jr?>e«nl>ffTnMlc&.
»530 >Da« S3tt(ft Ut 9?ötttr» 7(m €nbet ^« eitbef ftc^ lai H^^tt
;o MtMX /^<a l^c^t Qitttudtpnt V)oI&cac^(^attd^fdi6nfperdei: bürdet
ciii ^lug^cg ?tm fte^ag^or bem pftttgii td^. 7(titu> xc. m beut
^iefe Ilfo0dab€,'tk ic^ ^1^ be(i$e/ ifl bte britte, tie ic^ fettne. Su^tft gebt auf einem 9(at:
2)40 llegifler* 2>ann felgt ber JE)otif(bnttt mie bem nacften Stann/ tmb ben beQbeti 3(ec)ten. 9(ttf
bem liierten SIol jl^bet obige Itebecfc^rtfc (tDenidfientf Dermurbe icb ti. IDenn in meinem ^emplac
febU biefe« $BI«t) unb bann fan^t ba« SEBerf felbfi an/ b(tf O^b mit obiger ^nitigt fi^Iieget SDte
Sinticbtung fcbeinet bie nimlicbe/ mie in ben Dorbergebenben Siutfgaben )u fepn; fo mie audb bie J^olif
fcbnitte eineclep fe^n mecben« <?eiten{ablen, Sufloben.tc feblen. £)ie gcogen 9(nfan^bu(bflab€ti
fiQb ^^iif^uif^e. £)a« gonje benra^t 227 iBIattec. £)ie (e$(e (?eite ifl teer.
^540 2)«^ ^uc6 ber 9?atttr* /Um €rtbe: ^le ettbef fic^ ba« buc^ ber
natut; baö gebrucft tmb toolenbet ^at ^2lntNnt @or0 m ber favfec^
. (tcben^tlatt Slugfpttrg am miti»oc^en nid^flxc. bo man ^cät m^
©iefe ^ujgabe fubret Weller tn t^em Ulttn 2f, 2iB. g^. 92,.an^ mo.er t>oii biefcm SSitc^ au((^
einige 9}acbricbtertbeilcr. 3(u(b biefe ^ii^gabe bat ^ctsfcbnitte. Der tocn 9Bc((cr aiij^cc^el^enc fSudf*
brucfer, beißt nicbt Strop^ fcnbern Sorg» 9D?erfmurbjg ifl tt alUtbin^i, baß in einem Sabce,
{mo 9(utfgabeh t>on einem Sucb beraujgef^mmen ifl/ melcb^d {u erfennen giebt, baß biefe SRaturge^
fc^ic^te bamaltf febr beliebt gemefen fepn muf e. ' @. aueb *^errn 5apf6 3(ugfp. 9u(bbr. ^tfOfidtU
SbwL 6.60.
^550
*>r.
*4
I^w
f^r^r iu 9ftl9ft)Utrd am mmtaq nätfy Umt ^dltgito» (09 na(^ cc^H
grtfirt taufeitit tttnr|>*iÄf 1 1 t»ttb (n brm ijtÄeij t»t* tK^tjf^lflvit 3a«f .
3n g^olfö. • - •- . . '. . . . -• -
f>ttt 5Apf in" t<tt «0(1^. ^ndi>br. ^tfdf. %ffi 1. 6. 64. jeM iitfl"3fji«|<*f on.'- ' fek'lfl lWt<r
«iWiot^xfDirt-etifeeatJWrtgÄtten. '• * ' ■■'"
i' '
«• ." ■ .
.; '. ; .,;.. . . ' ••
maifman &i> ju ben ^eKbmn mtfen «nb ' prau(^it fM( aMbami
«Kefflft «Olft^ef @(f)ri(f boftw an bet €r$itff feefc^rrteit h<at «rib fft '
gor gut unb nu|ft((> tu »tffitit. Um €nb«: ©ebcutft ja ^«dftjürfli ' '' "'
158O «Öätttt« ?U*tr^ ?a5aafo« u»b Steife i« bo« gefpitt iiinl? tf • ,? 5^-,
:. :fnbe: ©ebrucft \)nl) voleöbf r bur^c^f ^^«HfWf^fe^lJfVWft!?^: 4«^!^ ^,
f]|iitttgf Tim0 bfti. iaufeiu t)ter|)unbert j^m. ifmUiav; .3n ^Dlfe# : , r, ; . '. '
Itnsea^tet tiefe SReifebef^reibvng/ nic^ bte erfle <)cbdicfte t^,? ivie taubem ftl. :R6^ar in Ut
HiftofU Codicts Jon Statut Norimb.p. v6i uttb in UtJSüimmcanfiifm^ii^ma0nU!^
te6 bcr Ctt^er & 7S. be(»<uiptet n>trb: fo gebiret fie bocb mit unter. bierdllffbrov uM «erbicnet ta*
htt atte diifmerffamtett Z>iefec ugam Cu(^er> t>m.»<(cbnii bo« tlOÜK^e fRatn\>: ^elebctcn M'
ccH/ üi^teHben eine, tson nnferm (le^nAortig iMtbienfltwaen 4^eccn ^tof <ui)(ec Seuedein eberaoM ^i
f>aleent i«teiirifcb< SRebe de Tncheroronr q.uarnniiam> Jolnnnis. praefertim Tuchen , itioeribiis, Me
itt bem'Mnfeo Norico €f. 193. u.f.itt-frnben \/^,Mt befte/ 9}a(bc((bt giebe, ttat ein SHiv/btt^fäftt
SKotb#berr. Cr machte biefe Steife in ^efeafcbaft Otto @ptesd0/ unb eebolb gittere im ^abt
1^79« («Den, in bem erft^ebacbten Sejricon angefahrten Palent. @(beurl/ finbe icb nlcbt) Diefe
Steife dinrd Aber S^enebig nd4 ^emfatem, gum fRerg ^tnai nnb {um (Srobe Ut beil, >€atbarina.
Sffad) 49 SBacben tarn er tirieber {tialfif unb befcbmb nun aüct, tt>a« er auf biefer Steife «tttCmuttfi^e«
f^efeb^n b<ktte. Sim bot t»on biefer tSefibcelbuns mebrece äfu^gaben. 2)te etile tum' 1482 {n tHuqfpmq
t^erani, unb biefe tfl tt, bte mir gegenn^dttid onieigen moOen. (Soldat feinen XieeL 3>ad erfle '9>rat
iti d<^^U (^<i^* £>Un auf ber erjien €ette beiJ {n^e^ten !5lat^ fdud^bal SBucb 4i^ an: H^M^ ^if^^
vnnfiTd
»e0 mottilM t^djffptn i^'^iM ttt4^ bttrs^ 4>ft t>ie ^eit Girier bee neinetn ^Utee b' fiot
nftremb2r^«^ijibi^ )ilMMeft^^i^ fU^tg^^it^ t^nb f&nff t»ö(ben« büfelbft aufsgesogen bt
ttm ncmm bc« aUtn<l(bti0en gotee. In wülmr v^ maftims 4tteifi virtb gotn ere vtib imu
tifr (ele i^lffgt^it vnb Mim tmmt§. fftrarf^e« M!^ onbcr IcMbtuerti^eit wiUeti« bie Hrttgm
@trtr ^' - 311 bcflKleti* IM ber gtuicefffte btf j^ttit gctoKftett SloM d^M kie <rilt iBdiAc^ümt«
mtt einet gemeinen lere« n4<b ber ficb ein ieber / ber ftber mer foren n^iU notbftrfftigli<b 3»
rt^^ren ^««v so eäbr.*^ M)RP»eAi 4Bft^n iSloi fji^t elh neiie^ ^fä^äin iinb'dUUbr«m ber tme^te Sbett
m, ber bte aieife|ef4reibitii^ iiai9 bem 9t(ib ber bciC Satbatiti* it f. w. tntb&tt SDecfelbe b<it f^
genbe arttffibttfit: t$ye ntn^ tfl efgendi^ befcbribcn» ti>ie t<b b<^< t»^* ber ellter von nftren^
berg mit fAnrt'ti meiner otft\&^^ fyttim tfHto fpirgtl mb Bebolb Heter« mit iwtym mferm
(ne<bten* bie tpollfort t>on iberttfc^lem au^ iu ^tm grab b* ^tyligm lund^mven fom f otbe^p
r<n^* ^n^ ^i fletmanbe get^^tge .^(nüy in bem lAnbfleinen HvcMa gelegen in be vorgemeb
ten iare t^olbracbt ^^. vü wit ef xfm von tage rey# iu tagre)^0 ollentbAlben bie felben wak
f<Mrt 3u geflonben ifl« IDiefer {wrpte Sbeil enbi^et fi<b auf ber erfleh Seite be< ysflen Slat« mit
obiger Sfmetge i i<9^ebrti<Kt ^nb i>oIeqbet zc^ SDte |n>€9(e €!eite ift leer« tfignatucen, €iifiobeii, ^Bloti
fertoblen.feblen burcfigeticitb^.. ;:DtH4. Onb >i< ^fwiibudbftabtn gebnicft irnb bie {ween grftgefien
0nb (|uat^a(f5riiitd in 4><>i| gef^^ottteo. S>ü$ ^itt ifl braunU4K/ bnnn ttnb f<<^ie<bt. 2)le Cc^rifi
6^M^ Vtib {icmitcb ^arf« .
lDiefe#^ift nun bie erjpfe S(u«d<iBe btefer gteif^^efdEfrribund/ bie man bttffrec fftr, bie einzige oon
biefem 3al}Vf unb oon biefem 2)ru<f er gebdlten bat. 34^ glaube aber auf eine 6tMir gefommen {u
fe«»/ bie mlcb ma^cfi|eintt((^ »ermulben lagt/ ba§ eM^nfperger Mefe' SJMfrbefiffitibiini in beut
* i4g2flen 3abr no(^ einmal babe brucfen lagen. 3[cb babe {meen ®rinbe biefrf {u bermufben. Der er^e
ifl bie augenfcbetnlicbe SerfcbiebenbeU betffenigen ejreniplar«, ba« icb gegenn^irtig out ber iCbnrri^
f<ben SStbtiocbet i^or tiiit ^at>e, mit tbefdS^em aucb icaftnldt, i»tl^ii {>err ^rof. €$<bti^ar} in SRt^
borf befl|et,'<ftuf bai ^enoueflip uberelnftinft/ unb be^fenigen, n>elc^e< im i 0. be< literarif4K>t
tOocbenblat« tg, J7, u. f: bbn ^tttn ^rof. tDill befcbrfeben n>0rben>ifl. tRiitt nivf bie Kecbtfcbitei«
bung ifi^o^rfi^ieben, fonbem e« finb gteicb in bem Singong^ fo »ie fold^n ^err^rof. YOÜl obbnufen
lagotV mebrere SEBorte au^eUfen morben/ »el<be< mebl nidtt inmi ungef<l(»r »irb gefibeben le^it.
^ebrere Ser(<biebenbeUen n»&rben M trteSeicbt {eigen, n>enn be9be Sjremptare con^nttrt n^rbeti.
ix»€yttm mitb in ber gfeicb fctgenben Stimberger Sbt<gabe t>bn eben bteffm i482Üen 3abre/ am
enblt über behUnf)eftbe6 3(ugf|»trgerJDrtt<M genagt; unb bDtb fUmmet Meienige 9(u«g<ibe, bU
fcb uor mirbabe, mit bem 9libiberger auf ba« igntauefie Aberein. 60 tonnte aucb ber;|eU8e TIMff
bie 3^erbe§ecungen nUfyt finhtn, toddft bie dlumbcrger 9(u<gaben baben foKten. S>ät^ febte er in fei«
nem Cttalogo B. 234. n. 1666. )ur Slugfpurger Sfutgabe 9on 1482^ folgenbe SlnmerFung: Haec edi*
tio prima eft: eodem vero anno NorimberKae in gvo altera prodiit, qnam tertta an. 1483* fecota
.€&. Utmqoe pofterior emendationca crepat » fed oolkticnie faäa » eaa nallibi fere detagere potoL
3d^ t>ermtttbe a(fö, bag biefe aintloge auf ben oHerer^en tncorreften ®<binfpergertf(cben Dm<f gebet,
unb bag e^ib6t^perger babur4 veranlaget morben f(9, eine |t»e9te t>erbegerte Sluffage in eben biefem
3abre tu veranftatten / mitbin bag voo Sfugfi^urger SKutgoben bon 1482 bOrbanben fe^n mulTeii« jDb
meint S^ermutl^nng gegrunbet fe9, mirb bie 3tU H^ttn^
Öog
\
3)«f btefe meint Stmalltifid mtinM itMfm fn»; t^itwit Bin f4, .btird^ b(e mir »on Jf^erm
f»f. S^tv4r$/ »eR fd^ utn »te Setdleid^tig feine« ^jcemi^iai« mi( »em YOilttfiilKti et^dS^e, erOett«
le gtd4d(»t, nun ^otVmmen öbertenc^t. €4 ifl nndefmeifett rtdi^tfd^ fdf€t1bt mir Mefer f4!^dtiHitc
Srcm^r b<4 B4^nft>er9lv im 3^^ce 1482 {mepertev SMdaben i>on Sircber« Bteifrbefdcribnns in
%tL Itffteie. 3d^ bobe ^eitn 9rof* ttNUe ^enq^Iar genau mit tem meinigen «ergUcften nnb sefuni
ben^ M^ene«, »eI<M ondj^ im littet. Sßod^nblol reeenfbt mutbe/ ;ttni>Daflttnbi«et «nb «mrrcctcr
Ol« bfffM, eben be^megen aber «hc^ wobf «bet sebnidt ift 3(1^ »iO bie t(ebn(b4(eilen nnb Serfcbtr»
benMtett bet^bet tmaS bemerCm. Wl^nM^ Onb beybe in Sfnfel^ns bectcttem, bec fdimbeti SikU
€nftM>en, Cüdnotwm, CettemmffdS^iften imb fBUtaer)abCen ^ «ucb in SInfeInms ber 0eltcn Mb $B(at#
ttti Serfübteben (Inb fie in ber fKe^^tfcbreibttn^/ln etntebien SSorten/ in eintelnen f&iulffUbtn nnb
in 3(bbrebiatmren. 2>ie gabt bec SBMrfer anf ben 3rtlen tft mt$fei(|^; bocb fbtb immer gletd^otel Set^
fen auf einer Seite/ Stur auf .ber erffen ifi im WOÜfdtfn tftmptot eine geile »eniger ott in bem mei#
mgen, meil ^(eic^ oben im Staidan« einige 9Sorte fd^Ien. IDit Spttia {mlfcben ben Sibfoten ftnb aiHb
«erfi^teben« 9h)cb mia.ic^ einige SSarianten onf&bren« Oleic^ ber Slnfang beigt olfb. VUdf (CrtfK
rnrnfsre lieben f^ttttn septirt Xn.€€€€*Jlfplf* |are« 31m ^orfUge bet bo wof t>er fe4^ tage
^e« momites Xtlay. pin i4> ^amis Cti4^er ^ftttfger iu n&r^mberg* tnelnee alter« iKiitftm^
ftoiQis iore bdfelbefi otißgejogen in bem nomcn tea olmect^cn gote« tc» Suf ber {mcptcn
®eite beigt auf ber er^en getk ha$ etfk SSort eigentUt^ embedtot/ bter aber enrbM« Stuf eben bkt
fer Seite, geile 9. u^ f. fehlen etli^K ®6rter, vntib mit mir Beivolt tieter aud^ btnrgrr tjM Xl^^
ftmbers mein ivAlbrft^er. m$ onff toetffenbcrd &ifyw^ifdfm tottpt* 9(m €nbe btt fünften
fB(at< auf bec leisten geile Ift ein »unbecttc^ Z>cucefebler: O^i mer ey inflgcl (ftati infcl) €i<|^Uf^
iaiiM genannt. Sie ®(!t^Iugformel lautet in beleben totUommen gleicb. Socb ^nb einige fleine 9?er«
fcbiebenbeitcm JE>{er i(l f!e fo gebrucft: (Bf^riidFc i>nb üoicttbet bnrcl^ ^oftfen f<^6nf\^9ar cjn
^togfpnrg 3(mto bAi Caufenc viec^itnbert inu «Cn^pif* ior» 9(u6 biefer a^etgleicbung bepbec
^emplare macbe icb nun hm ticf^rigen ScbM/ bag bft 9(ugfpurger 2)rucFf nacb -^fcrn ^rof* YDiKi
€jreniplar bertrfie fev; bag bie Slumberger ^^utfgabe in 4* n»orinn am SdSlIuS n>9(Mic(feinIi<b biefe
crjle 9fugfpttrgetf o>egen be<nacff(d6igenScu(f<getabe(ttt>irb, barauf folgte, unb bag aWbann S<^6ii«^
perser eine correctere, noc^ in biefem 3abre Uefette, »elcbe a(fo bie britct/ unb alfo eben bieienige
todce, bie idft oben nac^ bem iCbnerif^^ (iftmplwc befc^^rieben (Kil^e, unb bie m^ ^etpr ^rof«
IS90 {KMttJ $tt(^rd SBafffocf un^ 9te((e fti hai ^tloUt ianb, Tfot . -
€nbe: (u ntiretttberd nac^ rpi gepurt SR.€€€C t»nb fn tttvu /
Ijrjfjf^* IOC. 3it Ouact.
abf bec erflen Seite be< kiUn SBIat» n^irtr bie Utfa^ biefetf fo f^neSen 9Kbrnberg<f(6en ^a<|#
»rtt<tt, ber in eben biefem 3abr {u 9(ugfpucg gebrucften Cu<^f4^en Steifebefübteibung/ mit folgenbeo
SBorten angeteigt: tDie wol bi# puc^lein in furcs vtfdfitmi togj^ gebrucirr ifl« yt^^ na<l^
»Q bM nit mic foU<^ flei0 tmb oufffe^ ato ti>ol not gm^eflTen were bef(^f>f • 9ft bo<^ br
nuuetii b€6 felW pn^Ietf an ir felbft lufKs ift boriib tmb jn n^iberbrimmg. i^ortge t>nfler#«
ift&er f> bi#6 ptt<blein cjo brudfen ge(lifft bat ben>egt worben. t>M mit olles flty# iu vber^
|V(>en; t>nb alle tabel tmb mangt L byc e« i>nfle)^fflgif bru(f ene b^^lb t^orm^le gebabt bat pün
totd ^internen, ^>n^tafo nb(b tin mal gerc^^t gepcffert .t^ tmfirefli4^bni(fen lofien ju ntirein^
panier« 3(nnaletu 91 bcrg
ISO Sojr 148;?.
bers m^pfi d^ftit; ttT£C<C£« inib in 'Um. Jimü* ior« fiBic W>tn biff Ut fMSfneA^nUn
9M^abt unfm Sktaritcn t>on ^ct SfnHoge bcr gcdenmiMrtiften &ber Unflrif iettec JecdU ficfii^ ^«ä
tiefe jjHage d^srinbet fc^ti/ fo niiig ®(4^iifper0cr {tvo Sbifta^c n scMuicti (^obm. £)ii|.btefb# oinft
toirHf(^ alfo fe9, Ifl bep bet unmittelbar Mt^se^^mben Vitfeigc ber Vusfi^utder 9(tt0iabc wn Mefent
Slol^r / bemiefen morben. €< ift fet^r tvaftrf^Kintt^ b «f 04^ ^dj^&ivfpetdec be9 feiiKm iiwifUii jytmdi
nadf biefer 9l6rnber8if(;^en Sttfgabe gectc^ l^obe, S>o4* fetzten htm C^kb^ bti cSflen eiotf m
ie9beir Sbrsfi^iirscc S(ii<gäben bie Sßbtte: alf er $tt lifc^cmc0 in M umpd geof^erc iMr^r Me
in ber {Ricnb. Sfutgabe fief^en« ^iefe iRämberdtfc^ SMgobe <^at cbt iifMtf leinen tJtttl 2M etffe
S(at \$QmiUit. ' Oben otif bet ec^ieu Seite be< {n»e9t«n I5(at< f^ bie Stttfebifi^eibiins tben fb
an, nHe bep bec 9bisfp^ Sfu^gobe; nemlic^: VToe^ cri^ t^nfere lieb^ f^erm geptnt Xt%.€€€€*
JLflAh i^^* 3(m bonctflage der tio tt>a« b* fe<^'t«8.bee inotwte m^)^« piii i^^ i^ofte tii4Kr
bifrger vft bie jeic einer bee nemcm rats b' ^at nttr^berg. tneinee 4ltere ünn i9tifunfft3i§
iore vft fttttff t90<bf* bofelbfl ott^g^ose u* f. te. 3n ber ^iUt ber erflen Seile betf 42ften ge«
bnuf ten flSlat« fdngt bie SKeife na4 S. €aH^acitien Orab mit ttt nemli^en Stn^eige an. XMefe enbiget
ffc^ mtt bem TSfUn 9(at. £>ben auf ber erflen Seite Ut 79fien lB(at< flebet in 11 Seilen, cbiteShi*
{fige ber Urfac^ be< ÜHac^nicM/ nebft bem 3abr be< SDrutfetf. Uebriaei^ ifl bo« IBiot leer. $51Ä#
terja^^len/ unb Cuftoben/ nnb ber erfie grofe 9(nfan0€buc^ilabe feblen. Z>oc^ bat biefe SCn^gabe Sis#
naturen von 3( bi4 S. S)aö S^rmot ifl Dnartr iinb fletfen aOefeit 2 föiitn in einonber. S>efti>c4<n
gab tt yMt oieCki^t für jDctob attjS« 8(ber ba< f^rmot i^ )u gro< batn. Der Z)ru(f er mirb nic^t
genennt; hcä^ mUl man, nac^ fBerdteic^ing mit ben Schriften/ bie (Cottrob Setiinger / ober Setttiiiger
um biefe Seit gebrucft M/ benfeiben f&c ben Dnitfer leiten. 3df befl^e biefe Sfu^abcfelb^. .
i6o0 7(m Cnbe: 3c§ 3J>'&<lt!ttd t)Ott «WottteUttta für an^ ^on mefitem
lanbe u6er mer. bo man (aft bon €|)rifl{ gepurt ^aufent bret^unbert
bnb fn bem (mef unb jweinqlgf^en 3ar. 9ßn fam n>{ber {le^m bnb
mufl raflen bon einee fiecf^tagen tt>egen ber midfy anfam. menn ic^
gern bte( mer rounber erfaren ^ett. bnb (cf>. n>aö aui gewefen joveflf
tar. ®ebrucft tu SlUgfpitrd bon ^aniifen f(66nfpcrger« am §reu
tag nac^ Qaüi 2btno bommi ic (n bem i)r)r)rtt iare 3n ^oUo.
Sbie gegenw^rtide Siu^sabe fiibret ^err (Bfemetner in feinen 9la(^ri4^ten S. 107. an, unb mel»
bet/ ba9 (le o(^ne Sitel, Seitentabten, €uflo< unb Signaturen fepf aucb <()or)fcbnitte bobe. SMe
eiatter{abl fonnte nid^t beflimmt werben, fi»ei( ba< Siremplar, hai ^err (gemeiner oor fkb batte,
befect »ar. 3>iefer 3o^^ann bon UTanbeviUe/ tTtontarilla, Socfor in ber Är^neij onb Siittcr^ gcs
Uuw offi engeäanb, wn einer flat bie beiffet SantaJban, befibricb feine JXeife dnfanglicb in fran;orp
((ber, Mdimali in lateinifcber unb Itoliinlfcber Sprache, n>ooon bU oerf<biebcuea ^u<$aben t)om
5abricitt6/ X)ogt unb ^reyrag angejeigt »erben. 3n ba< DeutfKbe ifl biefe SKeifebefcbreibung
n>enidilcntf brepmal uberfe^ft morben. £>ie «egenn^artige ifl, nacb ^erm (Bemeinere Ütoietge, twn
tUicbelfelb/ ober wie er (leb feibfl in bem Sopitel ooti bem S^ogct Stutfotle^ nenoet, wn tttid^l'
felfer oerfertlget n>orben. Sermutt^litb ifl biefe« eben biefenige Uebcrfcbun«/ oon nxltber f14 auf ber
bieOficn Stabtblbttotbel eine febr alte Jg)anbf*rif5i beftnbet 3* befi^e felbfl eine alte ^onbfebtift Don
biefer Slelfebefcbreibung, bie oon einem anbern Ueberfe^er berturu^ren fcbeinet« €itte anbere Ueber*
ft^ung
3«5« f 4Sa^ 131
frl^H^ mi^tn Mtmttt bfin fblflenb<ii i4S4fl^n 3iibre mf<ttn. 9ftM <ku audft etni^ tKuire ^nt$
idUn t»on'6et beutfdSien U^(>erfe(pi^?s ^anff. 1580 unb 1608* 8. eine dhlntt t^on 1608. g. ut^b eitim
dtac^briicf^on tiefer le^jlern c$he £)re .169«. g. gXTan ftnbet in btefer gteife^ bie oattabqcfd^madttftm
Sabdn bepfammetu' niccron uctbeitet baber $)atii d4|ti9 bon bieftqi $Bu(^ in feinen Memoiret Tom.
XXV. p. 250. cet ouvrage eft rare; ouus il ii^y a p«s grand mal 9 car c*eft un amas de fables/et
rien autre cböfe.
belogeruif^ tonb &nna^m burcf^. ®ottfrieb toon Souitton. 7(m€nbf :
JDiff »a^rfifafftfgf ^ijJbr^ ^r gebrückt .£)attIIÖ Q3dmlct iu 2lug^
ipuc^ ^nb tooUenbet am mdntag \)Dr 3eor9 7(nno ic 3m imii )are.
3fl in htt:m>mpclin:5upfam$ mu(K9rn)ct0( ^ecrtt^apf« in ber Ttugfp. J&nd^bv. (Btfdf^
- ^ • *
162O «^Qf nac^ toof^et gar ein fc^&ne ^^florijV)? einer ebfen }unQtn ftaxotn
@t0tfhiun^ genannte S)ie tinti fur|len tocf^ter ^attcrebttl ton
@aTerma gen^nntt gemefem {fl. S>nb \>on frem Ke6ba6et ^»pfgarbo
; genannt, gor Purcitt>e9i[tg tiefen aifo anfa^erib.; Tim Soi;^; «^9^ ' .
ennbet fid^ bife ^ubfc^ t)tinb i^benttemerlid^e i!.9^o({e;i t)pn tittef _
ebfen jungen frameit u. fl »• f^ebrutfc t^mtb )>00<t\t|c(i W. 3Q^
^nit 89amfet iu Viigfimrg» 3n W ^Otitwo^n na<i fanc.^fd
magbafena tag. Znm bon^. 3R«€€€€» Mn^ bosnoil fobem»
ijfjrjrtj. Jare. ic 3tt ^oKa.
5(1 12 fBIdeter flarf, mtb mit 12 {>eltf4niften d^lerf r mb ^ hine ®eftent<A(en/ atii^ Mb«:
€ttfMnoai^ Signaturen. €< ifl biefe« ettie bentfdS^ Ueberjetuhfl aai bem Z)e(ameoon be< fBoccoi.
SDerlleberfe^er n»irb nidS^t genannt, nnb feine DeOmetfU^ns ift bon berfeniaen/ bie in ber oben ange»
fäbtfen benff^en tleberfe^vns be< ganten ®erM iH>rbmmt/ oerfdHeben. Jn Mefer refftem f>tiSt bec
Anfang: 3n ber ffirfilic^f flat falemo monet evn furfti^nnb l^rre genant toncrebe epn gen&ge bieml^
Cid man onb l^err (fignore affid fanmano et di benigno ingegno) mo er in feinen Ölten tagen in feinett
tmi i>lot fein bent nit benmreQnet f^tt k. !3n bec gegenn>dr<igen beift tt : Sancrebn« b* too$ ein furft
ocn ®a(em gutig t)n einer fenfftmitigen notur. too er adein in hi alter frin ^enbe nit «ermafiget IfH
mit blutt^ergieffen {toever lieb^^abenben menfc^^en k. ^ie lEbmrift^ 93ibIiot(^et befiftt ein ^emplar.
1(530 ^{^ ^tht a^ CM bo< Su(^ Cul^i Den Ut IteBe iit ecwerien. au(^
Me Ife6e ini(tf(^me(>l ^B toctoc ^ttUib t»on lotetn teteutf«^ ge«
pva^ ^at bur<^ 6ete tnb grfc^dffce e(ne4 futften i»on 6|lerc«9<^ a(«
^ftnad^ g(f(|^(6rn f}e<t. Um Snbe : €)etn:ucf t t»ft t>o(tnnb<t in brt
fe^fetl^en fla» ^ingfl^ttCd ]»on Slttt^ont @0(geit an bec nritwo^l
«w fünt ^aul4 6ef«tü0 ta% Ttnno bfif «c |m im^U icxe. 3n ^oHq.
' DU a X>biger
»3a ^t 1483.
ßhistt titd ftthä mi ttt ttfUn &ÜU, Ui ttfUn IBIM, ibtt »ck^cm oben fteftet ^46 tiJ&lat.
£>b Mdt ein erfleh SSIat baju gebore, ba< üleQeic^t ben tl^tntlu^n SUc( (^at, fann id^ niäft fasen.
^en SSefc^lug ber Ueberfe^ung be« SBu(<^| £>bibtt mac^t folgenbe 9(n{etse: t>3 bu<^ l>ac jti tetitfc^
getttA^t ^o<tot |>atrlteb von defd>i(^t üttnd gebot bee b^(&9^1^1>t^^<1tot ^ercjogiabret^te
fiitf be« tuQmt t>nb erenrey(b{iett fßrfleti bere^og ätvnnfttn j£rc.;^ercjog itm (Deflerrei<|^. S«
ifl biefe« aber om Snbe bod!^ feine eigentUd^e Ueberfelting outf bem X>t>ib. SDonn folst mit 3(nfand be<
LXXXIXflcn Q^tatf no4^ eine Ue^cfelund. SBocan fiebt: ^ie fytbf, fi^ ^cn bM bud;> .SUbettamt«
DO b' laitigung liebe pnb tnynne« 7iu^ von i>nf)rt(f ber frawen barbiir<b er meint bie liebe
pertilcien t>tib Uiben* X)en $5efc^lit| mac^t obtfle Snieige be^ JDrutferl tc 3fltn be( JJJibltot^f
bei ^nni ^on Oefele in SRunc^en.
164O SBoca^Ulaüm^ t^eutottic^j* 7tm^nbe:€rpffc(fbocdbufartu«t^nt#
tonicia in <tüo bufgar^ft bictton^ft orbine atp^aixtüco pteponuntnt et
(atfnt tertntnt ipfaö bitecte Kgitiftconte« fequunftir. Smpveffu« 9{tl^
retttberge per Stuita^um icntngcr Tinno btit 9)^.€€€€.i]rr]ri^
3n öuarfc
€tne ou^fftbrlicbe unb (ebtreic^e Sefcl^reibund biefe< (afeintfc^ bcutfcben ^itttthn^t finbet nutti
im Iitter4r* tDo^enbU Sb* !• ®« 121. Slur ifl e^ ein Heiner ^rrtbum, menn baftlbfl bog gegem
loartige 9^&rterbu(b für bog erffe beotfcbe auggegeben mtrb. X>enn fcbon 1478 witrbe ein bergletc^n
fSect (tt ding^urg gebrudf; unb'felbfl eben biefeg Seningere ^ttit lUfttU ffyon 1480 ein beiitfd^
loteinifE^^eg SS6r(ein>if^/ b<ftg in tben biefrni 3lilbre «üb {u Vngfpurg gebeueft to«rbei einer anbem
Sbiggobei obne SMteige beg SMbrg ni^bi'iu gebentem JDb btefe SB6rterbi(btr mitetnanber iibereim
(Kmmen/ ob, imb toic fie oon einonber OytotU^^ tmn nur burcb ange(UOle (Bergleicbung entf<biebtti
«Heben. IDiefe Stoggabe i^ 76 SB6gen flart ' 3n ber iBorrebe, bie in bem gebacb^en fSocbenblot goni
in lefen i#/. frgt ber nnbefannte Ser^ep, bog man fein SBerf ancb Rofticaaiim teraiinoniBi nennen
lonnie, meil er bie gemeinen Sffiorter burcbgebenbg ongeieigt baue. €ben bafelbft merben amb otig
jeben 9((|>babet groben oon b(w.<£ora(bf<bab beg iBerfagerg geUefert« Siucb ^err (Btmtmet bat bie»
4eg fffiorterb|i(b in feinen SRocbrtcbten ^. 109. tu f ongefubct« Sftan ftiibet eg oucb im X^berifd^etf
"Cattlogo p. 03. n. i6u iinb im @<bn>^3if<ben P. II. p. iw. lu 398* 3m Uffenbocbifc^cti Qitii.
Uygo P. II. App. p. 34* mirb «ucb ein loteinifcb beutfcbeg aB6rterbmb oon 1483. SoL nnler bem Sitef
WenceslaiBnck Vocabal^iiu angeleimt, ioel4K< i(bi bajcb fonil ni(bi< wn bie(m S5u(bc meif ,
4Uir im oorbepgeb^n babr bemerfen nooaen.
•■ ■
^ 65O 3« b^M fobe gottid beg gnebigft bnb beg dfferbarm^ereifgflen bft bec
fetofd)tn 3:uncf|f»tweii ber ofler^etfig^en muter morieti t>ttb cj^u (06
bem f)et(igeti lobli^ett &tü'bio Cjtu Itpptit bem geme9nen menfif^eii \
ciu nuc} ^e6et frc^ an e^tt IbhUdit wetffagttltd Ut wtrffutig bee
)>{atteten bon ber bor&urden^eot bec borHtrgen ^tftm na^ tu
farung b* aktn weiften n^efc^e bifi ^aeti nad) jrpi bnfierd ^ern ge^
biitt tufeiit bier^uttbert bnb pm inKbttttba4>J«iöfl€tt mt 3«
bifier locrlb burc^ 9ce einßiafie Oemeifitf^ merbetiil burc^ benft ^a^U
'*: hiv
'.'U- >
Ste# ol^Sfr tkn^i^j f^OOft oiif ^^rc^irfteo 6^itc U$ ctfleo 9IaM iUl^t, fangt bUfc earcob<s#
»eifffidttiia ro0lefa^ im. ^^ €rfl< ^ort t^onbcft oon |»o JSinfictntgni tie in Mfftm^re^ t^eiU an
(er ^noc, it^ettf oti tem iR^b fe^n .»ttrben# bot {mepce i^on Um tn biefem 3abce f^rtfc^nbett
(IkuieUii, ba< bifr|f i)oo.b<iitMer3a(^rtficitm# ba< f^nffe ^n ben i»Slf Monaten, boj fcc^fle oon
Siibrnr einriflni i^ {reiben/ b^< (kbfhu oon bm Sfud^n/ ba< icu^ccoon bo: ^^efHIfiUi ^nennte
bon ben ft^f(Ktti|^rba« bfqu^fnb t^n ttya^m SXeU^ n» f* 9. , Sdn orbcnttidkr ftolcnbcc if{ nic(^
bab(9. X>a« flooie.SBcrtsai t^ II !B(. flort. Snfltf/ Scttcni<4>lni# fiiwatttccr) fc^m.biirc^
tel^mbt. 3ft iii bcr CM^worsIfc^ Gommlnnfl. '
3«^t MccccLXXxra.
i66d ^t neunte töfffldnbfde teutfi^e 99i(el. 9Rf( IBmterPurn) be<
' SS&tucTDttf«/ 3a^re« unb JDtucfer«. Um 6nbe: jEDif bttrc|^ffuc|K#
' . tfdW^I «>^^^ ^^^ göii^fti l^e^^^gen gefc^tfffit. genant | hv) $Äef für off
anb' \)ocgetrudPet teutfc^^ bibfe. | lauterer, efarer. t>nb n^ifrer nac^
rechter ^tmtvjf \ ner teütfcl). mit ^o^ej \>nb grogem tofef^. gege |
btem (ate^ntTdi^en te^rt gerecf^tuerttgt Dnb'fc^fb | ftc^ (ninctfrt. mft
. Dberfc^ttfF^en 6e9 btm mei^tl» { en te^I ber eapftef t)nb pfafm. fren
fn^alt \onb \>r | f<^(^. an^ä^genbe. iÜft mit fcf)6nen figurert b^ | ^9#
0pr(? lebeüt^be. f^at ^{e efn enbe. 6ebru(ft { hm^ ant^ontlttlt
fo&urger fn ber MM^m fep ) fetffc^en reijcWJöt 9{itren(erg. fllac^
ber gebtitc rrffH be» gefe|< ber genaben* t>tfrie^en | ^unbert tnb
{n bem bre9\)nba(^t){gf}? far. cm \ mtntag noc^ Snuocotrft. 9Sm
ibettfc^ \)ofbrrg | nt^c^ fe^ fob. gforf. t»nb ere. ber go^en ^e9Kg2
br9 I naidgfeit. b(i einigem n^efen. bem t)ater bft bej { funbnnbbem
^e^Iigen gei^^. ber Im Uht Minb ( regiret gott etbt^tic^ mun. 3tt
• §ofio.
2>iefe fe|»r fcbine :jlobur8eHf<^e 9(u<dabe ift fc<^on fb oft, unb an(( 9cn mir tat ber (Bfef<^f4>ce
ber Vli^berg« Aufgaben ber £ibel ®. 65. u. f. on^fubtlicb bef(<»riebcn morben, boS icf^ niidb
xoittiiä^ ntcbt ibermuiben tonn/ mi<b biet be9 berfetben weitlauftig auftubalfen. 3(b bemerfe affo
nur, bag fle in {meen t%t\U abgttbeUt ifl. Ser erfle bW iu Cnbe be< Qifalter«, %t\fi bi< CCXCV.
a>er in>e9te fitn^t mit CCXCVI an, unb cqbigt fl^ mit CCCCCLXXXIIL 3ebe 6eite bat (mo So«
Inmnen, unb }ebe Sotumne so, feiten 51 Seilen. (Eolumnenlitel/ Ueber^unb S^M f^tiften ber b^lU
idnn SBik^er finb gebrutft. Die Sapitel unb bte ^falmen baben t(mifd^e Sablett; au<b i(l )ebem Sa«
pitel, mie oben in ber ^cbluganieise bemerfet morben ifl, ber ^nbalt f&r{li(^ bevsefaget; mete^« in
biefer Sfu^gobe {um erftenmal defcbeben ifl. Der $unct ifl ba< etniige Unterf^eibnnd^jeicben. S^on
brn J^olsfcbnitten/ woburcb fi<^ biefe Soburgerifc^e $3ibel oon aden anbern unterfclKibet, ifl tn b^r
oben angeseilten ®efdi^i(bte, bat not^^igfle erinnert morben. dh><^ muji icb bemerten, ba8 j£)err
®er<f en in ber Siblictbcr ber {BenebictinerabteQ tu YDfirjbnrg eine betltfi:^ %ibel mit fotibern
j^oljfi^tten von Hxnon 3^ol^nrgcr X484* gebrtuft (9. beffetben Sttifht %\. z. €. 344.) in*
91 3 gUic^rn
M^n. Scpbe 9(ii<siibcfi dbtt (Inb Uobui|e.;^ J(fetr ^crcf cH f oint fti' dtftf t0t dt^^ (Kibtn, ob€r
et iKit fiM^t te^i ijefeben. 3« Mnfcflen l9irr W, MlBHtl^e/ wefi^ \^W'fDrh:fto4rbl^lM^ ba
IBibliotl^ctni, Me p< {u feigen OelegenbeU babnt, (cf^rrcOoi »oam, feilt rc^^itiifH^enti^ M#
mit man ße ni(^'bcf4^u(bisen bdcfte, Sobefn gcfsUcieben {tt ^abett. ttebe c^öiq^f fbtite n>ebcir bcr fBfif
tiotibcfat ttibidk Sicher 0octbelfett; bic oft in ^ribatbibttof^Kt^ be^^ ongeftefi^ mttbetfr tio4 bef
gteifebefä^htbet mir ^titei^e berfelbm ba< 9$<n>iet becbccben. Si^ehn be ^ StidSfthiAkt "ibctfcbfagt öbnt
bleff« betäfeJl^^ti 9r(irer inHen g{e(febef(^^ mb bfC'Stemürt IM^ boruber.
iRoc^ muS i<^ bo) biefct delcfienb^ft bemetten, bof mi<^ bte btn {ierim 0triCHrrf iA bet SBibtio^
tbct bet SMtincr tu SBunc^n bemettre tftttf4^ ;t5fbel t^on 1520 (^l beff^ 9UÜin ^. I;
& 334) nicbt te^t bettacbtei motben ifi. & ift bicfe^ eisnitfi^^ bie bttamiU nie^erf24^fir<^e/ {s
i5albtriki)&üt/ i»^ 3a|MPr 1522 dfbtucf te ^Bfbet Me fbh^t au< ber «w Sntf beflobliifren ^c^bÄonicise
tont bentti^^rm ((fcbeni(L 2>ie 3^(^(,if2o, nebfiben beQben Sucbfiobcty ite]^t,|f)Hir uhtm in bem
Sc&ittfflcrf i abcriifi4^ otifn^rfm in bitfec SBibel beftnblicbm ^oljfc^n^tten/ bie'ol^ nid^ auf ba<
3al^r betf i^tudti sebeuCet ipecben barf, bo^ mie gebac^t, in bec ®(btu6an{etd<H$einerfe ift Qolc^
offenbare Uebereilun^en mo^^en mdt 4nbere «^^ fbnft 0u(e unb fd^atbore 9(n{eiflen *— tKcbod^
167O 3ti bem namen be» ^erett Umm. ^le ba^itt ffc^ an ain plinoxi
/., nad^,orbnting bec^aiflgea cttllenlic^fn firc^et^in }^em ma 'gefc^'beii
. ^it^et oQ rptjlef bnnb 4n>attde({. a(» bir gefunden. t>nn]b ge(ereii^mer#
, \ ttM in be mnpt bet^aUigf» me$ burc^ ba$ gon^ tat in mafen n»{e
. ^ernoc^ gefd^ribm 0ee( u« A.»« %nCnbe: &tttfi>et (iUQttit^ )»on
. ^ltt|Cd^Ö 2>Utt(fmut |tt fl^lm an bem frevtag na^ fönt ÜJtat^to be$
$fa9(igen (mefff^otten tag« Tlnno bSi ic bec mindern 3<n^ i^^ 3^ &MI
C6eiii^ bieir SMa^e befibreibe, tmb bie 0|ben«er(9e«i(eiie fuqe ßl^4ft!^ »oirber (Bmci^tung
bet ^Menorien mUt^Kik/ muf i4^ nod^ ein paat Afete Sutgoben anleiten # bie mit etft wt fttttem,
unb not^em bie etilen fßbgtn beteitf obaebtudl »oten^ befonnt mptben Ifnb» SDie'etft^ gefiel in
ba< 3al^t 147 3. unb ift alfo aUet, M bie oon mit oben nntet bem 3abt 1474. ®« 78« ange|fiste«
du i^ in bet Unioetßtatöbibliotbet itt.Cfn^pI^c^ unb Mn ben n>utbifl|en J^ttm iD. 6eeminer in
bem etfl 00t futtern etfc^ienenoi F«lnc I. feinet fcba^baten Sßacbtic^C oon bcn iocanabalit typogf.
Biblioth^ Actd. bgolft. p. 30. n. 8- beftbtieben morben^ ^mdoijt unb 2>tuifet (bib ni(bt ongeiei^t.
S(m Snbe (lebet nut bie IBemetlund be^ 3abt« mit fo(<)enben SBotten: i&oanßüia cum q^ifioUf
oiinepifq; gloffle finiunt felscUer. Znno incctxncitionii^ bomini nTiUefimo« quatringenreftin^
feptiMgefimo tertio» ipfo bie cinerum. Cui taue et gl^ria tc €fie bat JS>0(sf4^nitte; unb iSloti
(oblen. Z)ie (toe^tt SXuif^abe ifl in- bem 6tift poUing , unb gebott in bo« 3abt 1474» Z>iefc<
Ifl am enbe mit folgenben SBotten auf^eteist; Ü^tDangeli^ cum epiflolis anne):tfq; fiito glo^
jiniunt feliciter Tf^mto tocarnotionie bnice VnUkfimo. quabtingentefimo feptuagefiino qtco
(cpiartp) bte^ ipo bie menfie. (tui laue zt. üff^iiboc ut tuet etmatf faifcb oebnufti obct aue^gelof«
(ttu aSatf ober 1 bad mitb fct^mct (u ettat{^cn ftQii, £)iefe ^u^gabe ifl in |toeen SbeUe obaetbciU.
Söce
X
.frtd|4k «tfotr. iS>i<iI<«l» «ritetifMm:) Oir |HM^ifiii%l wff. btü^Ofi9mimrvi*>^ tnbifA Üfi»
lc|le®Htetftrsai4lm.:}£)fie<blibti8tt^ «ril Me t^Mf^KdeMM.- CRe Id au^
4>oWRf /li^ii hliff «)i«da6extec. <BAm|p#3ciiid^tfi^:4k^ 2M^ «M« mtn t«^ 9««tit»artt^e
tn ^futtdürl ifi, einen eigenen Silel t^Mt, tonn l<^ ni4^ («den. 9(ttf ber erflen Seile M erftenSlaM/
ml(^ iO^ (^«^tlb^ ^M6 Min miictmim» eMt>^i|^l«; «eri»f#«3^f»^ ereni,
tiefen {RiMittf nnb ^»IMiineitt -MriMIttt ^itMr hn benr^ier edfcfi' irti'iSNhfiMIMr ^M-itier €»anselifteii
iKit Üttffbet fX&tfleile »lfM0M/ flel^et eine w«fi|rUf|^ «nielde bti 3MaM> 4ntt obigen 9Cm
fang : 3n beut tiMien tc. i$ie Mt^et fi4^ an ac^ 3(| vMb^ / nstf n«^ cMgen SBücten nodt foU
Set ; bietofr^en fij»vl win bocmi« <ia be#en fiben f «itw. t»a^ beb« yftnarten g^Iiifere würbe. *' 3u
''bem ttftta^^x t/btnw^ptx^t m« ^i^f^i t^t^! i|n>«9geK Qffni^ am Srnt^
''eag9iri(i9#c|Kti tNib &ei$ffi JD^c; bcpef: *q^§t^li<i^t M ^W:I>fjMlfV'f»tf^ 9|ib «yfngelt bnrtl^ b<i<
^'g<ui4 3f<if« 9lf>^t an montag afftermoi^tag t>nb borterfkii^yifaigt: monnocl^ bir (tttr bie Spiflel imb
^'Smongell bie man am fnntag bauor gefungen ober geUfen.bat wenn bie brep log nad^ ber|eil nie
'*befunber e)>cfiel t)nb emangell babent» ^vtäf oinb man In bifem ba(^ t>ff ain 9egfliA emangeli an bem
ßuntag ain pofiil bai$ ifi am befiinber prebig t>Siegung bnb gtog mit iren latinifc^en fpruc^n ber lo
tttmh^mt»iätßlt^ti(i^,tt^tt!9^^<mp^ tiei;fa^t(^l« .9u4> b^t ain ifgHif^ q^i^bnb ewgngeli ir
i>orlau1(^ Mip..r0^, vnb'mie BcgtU^ eil^ij* »nb yÄancjeli |[>Vop|>ecei> i)rib lectlo an|al>et irt »elcffem
biut> «nb an nKic(^en'capttel ber alten ober n;tth>en gefa$ 'gefd^ribeh (Idt. Sjib in ber haften t^ot man
al tag ein funVer eptftel önb emangelt mit famt 'beh bier paffidneh. bifb al befmiber prop^ecep t^nb
*'Uction bie man (at {ti oflern iu p^ngflen onb {u ben quötenperit. Samac^ Don allen Ibailigen t>nb
^ ba< €omnmn bnb bon allen meflen mie map bie b«t in ainem meffbüd^ aine< pegflid^en bifhimbS
^^^ a1it$ mit fleif nact^ bein latein brbenffd^ g^träiYidb^lfriken:*'<^'^it'bem nrten S5lat fangt nun
hai Iplenarfcitn fettfl, mit f^I^ber tteberfit^ift an :V Vtit^'i^Ol^ce "^ye ttod^ r>tv anfong an^tm
tx^n fMtol} in WHi ot^ueitt 9ie tpifktl 2)a$ 4?nbf Ifl anf "ber t rflen <Bette bd GCL Vlften fdloti,
auf »et^^em ant^ obige ®dHik§anieige ^ebet^^ie ti^it &tUt ift leer. Soe ftfllU^n Sonntag^evam
§etto fiebet ein Heiner 4)oltfctnitl, weld^er fidf mif Den ^InftoU betteltet 9Me eütter (mben bfe 3ab1
Mif bepben ^ten on^gebmcft SAt grogen Knfang^bnc^flaben fbib «hcnfiltt eingcbni(ft €ufio0
ttn» eignafmren lAer f^Ieti. flSa< bie btntfi^UtbflGfrtttng befrifk, f»; f4eteet biefdbe ntc^t au< ber
»awott fi^on ifter« gebende britfd^ SKibeliberfolmif ffHommen {n. fein. 6ie ift no4 fo {iemft^t^
#fr{lanbH<^ (Die @(ogen # ober {»rj^ii 9(ugte<^ungen:^cr iSontogiet^angc^ien ffaib faft burcbgebenb«
tth<aMd^ eingerM^ef, fo bag^o biefe ShiflaR^ hat pottAglii^H^e/ toa« be^ ber Sl^effe (oteinifcb gele^n
mmU, bem gemeinen ^ann^ $m^ bentft^ bor bie Singen {n legen^ «mü in ben bomaiigen Seiten
^0ten Shi^ fNfen mnfle.
ttOR 9liit(M>ntO'(^org-<in Mn «4<^len.%ti't«9iMi^S&<MAaM bc man
i«It n<4 €n0t' 9eki{i SRjSSeC wi> «ritm irK^ii :3are. 3n^a(fa;>
©tffe
9*
1^6
3«N I48S»
€^ 13. Jk IV. b(KM «wq«i0t. 2kt )<Aiit<4NiMS Mit (HoMK fkadt «f; («Ml^tsdenlat ibeaHu
tritfongAm^fMe. »te ei^ifielii .i(t e6(ttM<>4ia*tt(9 «r«S:^.<0oli)8ar<(iiitt(iL fllMfl«« ig tatfette
ein 9. »dl »k «SpifMM f«^ «g(i«ft «tt M» mm OMtocr onfMlfliit. IUI te .^ .llMi«ir0t4M«
■ ■ i- ''i. .!; •• •■' ■' .'«''jt. .■■•./■ I. 'i.i:: ■■. •:.: • ., • .• ..•;
^mptNn tofflr-iKiillMt ;7bi(^;aaeie«foo.imfr«w9^ectkflc bi^
^funi iae t»te fie la tbmn i^g^if^mmefftufl» gefi^nften: ^e^n \».oti htt
ie<t Mib t»on b«n '^ttfU^tn na^ orbmtitd bec |e9(igcn ^^fben^e^
u,iit», Tim €ttbe: gebnicft «nb Mfeitbef fo<b«cfe9f«c(fc^ettrfla(
9to8f^^ «on 4!Htttftll ef^tlfptt§tt am Wltnu^ iu^fcmt ^
n^tä$ t>ti'^^tf^n^»t1ffi;>ottnnai ai^ «nfert fWMr ^en 9«»
l^vt «{ec)^«ri^tthtiiti( Mib fm iirir^Hf far. fU %oHo.
SUtere 9firtda(en fini f^n mtttUn wtbttdt^tnttn 3<itfccn ariseieigt »»cten. «Die ded(n»<lc»
(iie tvtit wn ^errn lEapf in tec ^W0{^. ^ii4^br, (B^ef^^* £(>. I. 9> 69. angefüllt.
170.) ^fe nad[> y^ofgef eftt IdMic^er pdüiön. no<$ 6em ftrt bet «f«: m^u
nUeti. mit ber augiegung ber ^tt)ÜQtn ttxtt f^ttn^atU Tdtfr (ml Ttm
^ufifrif S^^nfmf 7tm6rof9. t^nb aiibetti anbec^ttgett tettttL Sße (c^ft
paflion burc^ efn .^oc^geferren matt mit flei^ tu fammett gefüc^it tfl
toorben. Sßttb tfl gat em {iintge anbecf^rtge materf \)ori bem (f^beti
bttb mortcc Mfet« lie&eit ^mreii 36efu at|K Ttm €n^e: ®etriufc
bob tolenb^t t>9ti Sohlte @(66ttfpetger io Stugfpurg tn foc
ieii^9rti»j^eiit7tr»iii#Qe(e.99t.€€€C. »S brm »nb atci<d <>^ <0
Cl'm 9lnttiqt fUlftt auf itt etfictt $e(rc beS er^eti fßiM. Sfitf bei: giucffttte bffTdbm Ift tiM
^olifd^nW, tDelc^ec bie Sbsfopf ttuns 3fiiac< oorfleflet. Ottt bem {iM^teit 91<il*faiiflt bct fhigteii
felb^ iniit einer bttsett SrHiniiig ber wMJbljii^ 9bifopftmni ^ifaM an. . tBtf ber Setben^gcf^i^te
n>irb fcevtid^bir.ertabltttig ber <Sb«tgelifieii |«it Oninb «eleget, bie oto mit {tf>t «ieleti ccbM^Mm
dJebeniimflJnbeh/^ttjJfesmigen ber fSAtv, anbrm friHnmen SetnMtKunseii tinb 9fbttm crtoeiteit
»trb. ®ie tfl in berfc^iebene 9(bf(i$e det^ilef # bie cbtt feine befonbern tlc beffct^ttfetti bo^a ; bt^
ffebet dOetetl ein «(»oiifd^bt Mran^ melier ben fjfnfkilt be< 8(bf4mitc< antciget. SDerfelbcn t«<^le
id^ 17, Sitetblot, iBIdtteria^Ien , €tf{lc</ Signaturen feilten bttr(^e(^enb<. 2>a< dan{e SBcrtacn ifE
148 SLflart aSer ber bo^aelebrfe ^ann ifl, ber biefen ^iagion lufammen sefiic^^f M# fann t4
ntd^t fagen. Sin |Hiar (Metnifdlle Slu^dftbctt unter bem Sitet Paffib Domi*i ooftri Jefo Cbrifti f«ciiiH
dam feriem qnttoof eiangeflfiaroni, ' *cl;tiritiffiitni'operi devdtiffibuiqii« lexpofitioDe illuftrstii
magnorarnqn« virKMum (eotentiU conqM:e adoroftti , Baf; I5ti..u< 1520. 4. faltet SBei^lin^^t in bem
be^niKen CaMogo p. 054. mi ingictifmi dm ^tco^burser «tat xsii* Sin ^empiot ifl in bec
34t I4»3* «37
Cidnatur V i^ ,a(«f Mcfrm VUt fttt^ti iD^tse 9n(rtte cbtofiiia^^ dfutt ttma^ mitdUtu & (»eift
mmtt^: ^ ntA ^Mi|c( ein >bti4<( V^^äiiMu SRacf^ bemiHrai {int bcr» ttif. (ffOMitUftm. SMt tcr
ottfleguttd — .ptt n^mctt. Secffbfcbt — SßeaM|<cJ^(!ion.: — luftmiiicii $e(it4( i^nb gefegt ift i»od
ben — i^n^ btt .ffcKm martejp t^njitt« Hr(Kti «^ercen 3lefu CtiflL 8(at €iibe fehlen ettt4^ «»etiide
fBiatter, babcc.U^ beti SDcudkir m^ büi Sabt.oi^ oogebcri fomu !8insitfb(M^ ^tt ifi Jbic^ofi
0wg in Vngfpura b<c 2)ni(fer»
b^ \>ter emangeHtlert mit V auglegung ber {)e9ftgeii (erer 95ern^arbf
Tlng^efmt Tluguilim 3^i^ontmi TLmbvoüt t^nnb anber tote( onbrc^tfger
(etfr bie batü&et gefcf^rt&en ^abent. ^m €nbf : ® ebrucf t t>nb too#
lenbet tfl biefet robdc^ paiTton in b' feqferfic^e (latt 9lUdA^tttg mr
Slttt&OtttO forg an bjf fampflag nacf^ fönt ^aufftfer. bo man (ottt
tta4^ crffU geputc ^.ee€€» «nb in bem in^itl 3are. 3n Ouart
60 ti»itb biefe a(u<9abe in Jg^etcn J£>ofr. ^opfs Snnalen ®. 27« anaefib^^ ^^n< 3i»eifet tt^irb
fle mü ber D^rbctscbenben 04^6nfpergerif:|^eA iibcrtirtflimmni.
17»^) lDa6 tac^ ®enea( detunnt Km Snbet ^fe enbet ftc^ la^ (ud^
^i33tHea(/ genant «on bed gert^^te« otbeliung ein ^oc^grunbt tnt
fobfam loercf. ADaö f^at gettucft Dnb \>o(enbt ^tivxküi ftloMotfCr
fn ber fevferfrc^e f^ot ffoollburg 9loc^ c^tifli gebutt. 9l.€ee& «nb
Jflrjrfii. ior. än^olia.
Cine Xitfiobef bic meber i»on {^e nti 9on Xttmt^ ne^t bon «C^ectn i^on ^einedfen angefdbtf tt^tirbe/
^geof^tct (k fi^on 17(6 tn bcn 04>7iften ber fftr^U Sn^altif<^en bencfcl^en <B^efettf4^aft 6t L
^. 77* tu f. toor anaeieigt tvorben. 2in bcm bafeftfl bef^tiebcnen (tftmpiat Mit toi tifclblof.
Obiget £ite( ifl älfo miafubr(l(& an« ber ^cbhiffcbrift. genommen »orben*. Z)a< gonie betrJst 56
m4tt getoblte fBiatter, S(m4 biefe Sfu^gobe wirb tKrmu^ttcb ^olifcbnitte (mbenl
173O ^<^i Ml b^ ^0 Hfi:.f(ta(6iaMober/^ ba» ltt(( mettf(^It((et {tttctt
Tim Sttbc: ^ie enbet fic^ bai %iui mnWi^tt 9ittn bnb ber
cmpt itt (blcn% eebrutft iu ^lugfptirg fn ber fe^feriic^l jlat anno
bni 3»€e€€lrnf«i «m ojJerablt geent. 3» d^o.
' ttnfer bem 3a^re 1477 ifl von biefem $5iicbe be< 3acotoi bc leffoUe bereite n^ere Kod^dc^
gegeben tübrben. ' £)ie fOmebe fongt nbtn fb an, t9ie in )enet. STttcb biefe SXti^sabe l^at J{)d{ft^nttte,
e^ie ift, »ie bte oocberge^mbe, in ber QNbliotbet bei ^n t^onOefde.
panjerf VtmcAtiu ^740
» « ► -•
fiefäüfö. • TUnSnDe: il^ tnbtt fie^ fcö} 6ucJ^ geitonitt tife \>frt titlt^
jfcrfmJjfg «fIVtt. ' ® Anrcf t wib wfiertbe^ mt>ti fdfftftct;W'ftöt Äng^' '
* • • - • ttifli wfet« KcbW' Jierren^sepwr- ^;«?€€K' \>hi äc &em. Viritfifc
Sare. 3« ^ofio. -' ' 1 '•" '^'
efne Atcre 9(u0da^( ift unter txn.^u^ient ofme^ol^ i^. 24. tufib mfjf^t «lyM itcm.So^rc
1480 tutiüib angcicigt morixn. ^ie ge^cntparti^e Icftge id) felbfl. ,.(£ic)ctttUc^ &at bUfeelSut^ fernen
Sitel. ^er fiBige ffet^t {u Stnfond ber^ocr'ebe aiif bcm ev({ciid£ia^(i(n Sglat. , '3(iif t^r iX&cf feite De«
frften nid)( aejÄ^^Uen 95lat*/ fangf tag S^eftijler mir elfter hrrjen Stnjcijc dn^ SÖJIe flarl baffelbe fep,
tanii idf nid^i fageti, tn»em In nietncm ifjrempliif bie nacfcjtcfi fcnjbcn dichter ?efil(rt. Da^ min fofc
genbe t>terft iSldt Weinft berlBefc^tif ber^rflen ©ortebc jn fcV^n (benti « f dlgt • noc^ ^Uie jweijte) in
welcher bec ®erfaf er btejenl^cjm getjlltc^rt anb tecltlic^en ^ ikä^^I/ ou^ tenen et
(em2ßcrf j«fÄmmett j^brac^f Ut> Sm €it*e terfelbeh Ht b<e 3eU, wenn er Wefe« SBerf »oOenbet hat,
«Ut/olaenben 3Bprien ORteitKcft: voIbr<K^( iitl,t»^t j^etUgen ^tmei^riiin abtm XtX^m^triitd^t
meffen. I)e0 iar6 bo man ^alc i>0«i ||>Ci^t nri^ gid^tart. tiX.t.€€*Jll^poii(m* ^ot ^€r ol^
mde^cige ity t>n# allen gen<big ^men« Um btefe 9ctt mug alfo bUfcr (2>tco üon paffou ^elebtc
laben. S^^dt^ folgt ein SBlat^b«« «of be^bcü Seiten eimn *&o(ifc(»n{tt büt Mnif ber.irff^it toirb ber
4>eilanb mit Un 34 9e(te{}eii/ iinb 4ttf bec onbtm mirb i^erniu^IidS^ bec beti. 2lo(^atme< bocgefleat,
mtf beffen 4)anb bec (kU- @eifi in ^flalt tintr Soube ft|ct. SRtt bem fünften QM^t, ti^efi^e« tetf
<tfie((eiat4teiif/ fangt b«itSße«ffeIbfl, nad^cbt^rUeberfi^cifi, .fiit eitles tBccribt^n/ tn nxl^fer
t^er S^erfaSer ben eidentlict^en ^[n^aß feinet aBerfe^ me(bet. (fr. fagt nemltd^/ ;n)ie |t^^ 24 SleltefTen wt
@0t(e j Sbrbn ftunbfn un^ fagien : £)u Mji allein routblg {U empfafteh €()re tc fo foäte qian in Seit
unb (Jwlgteit ntemaitb <6b'en / aW Öott'cAletn. .SBte man nurt ©oft loben/ tfW'belgt'llmiienenlr unb
fein iebcn j« fetnem SBoWdefaften elnrtä^ten nluffc/ tai feilten nun ble 24Äertejflen lehren'/ ©c*et
benn ctud^ baö SSerf f^Ibft fo titigeri^tet ift> ba^ ble 24 SSelteflen na^ einanbet anfitretnri nnb btc
@oft vtümibt fefe imterrl^fen. X)er erfl att letet onb melfet a(/o, rcai ber menfcb fe9# beränber^
iDie man gott fuc^entoft/ bet" ac^t {eret, toa^ lieben fc9 / ber feC^^{ebeht> ivte mint ein f^rotttnl (eben
füren foQ n. f. ft>« ^o.r ben 24 {>auptabfa$en (lebet oHeieit eit| J^olifc^nitt/ ber einen Sdten mit einer
:grone, nffti etner oor ibwi |te{^rtiben ober fnlettb'en ^rfoirwrfl^flet. ' ffljü'iim €jPtbi S5l«t jebet tat
i5uc^ iu <$nbe. jObige ^fnieige Met ob>ii aiif bem folaoiben^ntcbt ge j^Iftn fBkit gant aSeine; ubrlt
«en« ifl bnffeibe gan} leer. ä)a< gante Wut i(l erbmili^/ unb meifl mt^UVm ber Gibrift unb
>er aßater jufammcnsefeftt* • ' *
^75-) S" b«tt npme b^* vxjf^rä wiib Ui Airt« »iib b^4 l^elKgl j^eift fatj^f an
ba^buc^ b.^i: 3ef)e,j)e))Dt ^i^.btrd[> bec i^et^en gef)Oi boA t>9 Qe^fis^
gen tfl au^. ber f)et(tgen gefd^rtfc (aQt Dnb (eget au$ $ nit allein Plare
i^b f(^6ne vnbern^eiflin^ funber au^ nu^HcJre )^nb notbetre (ete stf
3^1^14'«^
139
« k*
906 ^errn mopft an $nK)ien (lemetiviaftfii ; mt> t>inl Sieger ^nter^
bu ^ernoc^ befc^mben ftn&ejjjt. 7(q:i€nbe: «^fe ?b^t üd^ bai. gar
itufKd) &uc^ txm bem Jf Jen S^Boittr \)nftr6 fetten u. f »/^cV 6e<^' ••
• tner iem-döge ft'ited t^hrbeitbl mVhft^^tfttb bo« ^at aebrirtft mittler
SDenatifong ma($t bbtf; mVfttf ^iHü^tnltflt^ttiit ^t^lfHt,' ttjetcfte« hlt UtUtfibrift bat; ba«
i(l b46 fft^ifttt ftber ble 9el>en sd>^tte imfer« leerten be« niu^er<brtebenetm bti<b«« 3^t^
^(at bat feine 3abli bU ubecaa {u oberfl 909 I bt<f LSpCVlU mit cimifc^m SSui^fti^en^ebcucft fle#
f^et; Siiftoi unb ®i0natutdi f^Wit. Z>ie afnfatid^buebflabcn jln^ (^ebtiicftj. bie arfigteit; fbib' tnt Sieredt
mit SuHbtöetf sefd^ttttteif. SDai$ Suc^ bat dfeicbfam'brep Sbetle, £)at J^aupntert nfäcbt hk 3(u^(e#^
Sun« ber leben 6elb(e (ttr</»e!cbe nrttobt^et Uebe^c^t, We^rotb gebtuch tfl, anfifngt. 2)ie(Jin#
ricbtung i^ fo gemocbt ^ ba^ immer Me Sfutider fta^ mb bet 3Kctfler antmottet. ^e €ctli!tu!T^ ber
leben 9A9i gebet btt in ba< LXII 9lat foct^ tt>orauf ^d« tt^e^te (gftucf Hnler fo(<)enben tifti anfRtiqt :
^ Mtgent b^nuicb tttlicb ou0erlefenb. fpr&b ^ belliaen Sercr {u merer t»nb oMligficber onbetivcifimii
vaftttiüä^t'mtftnbic . ^ brttte et&d sebvt aur bem LXXXVfBf at, umn f^d^nbm ^re( eint
J(rie tfi^lsil tin itf^i«:Ü4» hectagim«: t^on «inm flerbeiibcn mcttfcbcn }»k er (l(b"ft t»M- g^bäbl^ b^itf^ee
^ i^nberapt {u bem tobe n>atf fommen ii. f. m. 3>er S^erfagec ifl nicbt betannt. ^ep fe(. fieberet
(^<tt btefe«rtMftm&bi4^4Btttb in J^ineh t7a(b«^t^en $$. 1/ ®. ^03. stAnblieb befebttet^So aucb
€ben bafelbH & }io. n« f. eine/|tt ^akroeburs'^on ^Teb: (Bt&nitiQrt 15 16. in Sei/ debrucfte 3(tt<#
fobe MtfubrtM^^ngeieliit. 2>k ttltere^u«d<^be beO«( 4>m ^qrof. 6MH^Mr$ in 9(((blirf 1 eMb*^ ein
Qlfremi^r in bMi4>cfitogH(<ien iBiblWbtf tu 9Kei^^
. . .' , ,f<^)^ f}<^^enben imofc^iu :^i$nj>«& df^^ruxft, vn2> l>oU«^t in
, , ... teV ^9f(t:^ei|. f^att %v^9im^j'«ttitiMnt^mify forg am affitcmoo»
- ^77»)/)^«* iW^ii^^M ^ if'TeC b« feie ttpfle. mft m4tt{d<li ^ii^f<^en «)f«i«'
ptt u. f..w Um ^nUi W <"^<< <!<& ^ec feUtt tKpfl u. f. w, ^*
ixMdt t»nb »ofenbet in ber reirec(i(^en f?at 3(ugfpuCd v>on 9(nt^0tti
borgen am fr »tag m^ ittcxt 9ta4> C^dflt gepurt ^$€^€ tnl)
1 /fht«i|#»jiriil'for. 3n«.8öft»; i . -
3(1 ift »criSlUM^t«^ Snme«:« 9<b(^ictHir<tt- €!. <$Kmt 94pf9 «asfr. Sut^bc. Gcfd^i^t«
« a 178.)
9*<
140 3<*f i^ts*
1 7 80 ^<v beeren. SfiSttVI^^ Ge^Muft i» JB(W Nr^ €oiit.:iDittfiiiitt^
«irb im UfNb<»4^if<d^ CMaloK. T. H App. p. 39« «nsnct^ €iii fiKtii»!« i^ in Nt IBi^
ti»tbtt tu (BiM^cinh lint« »tm 3«i)« 1^5 4»ict «o« Mtfon fEMK ihEM fl^ot^ci«^ «cgdMii mOtiu
I79j) ^fena<^ va^ an ^at du v&^ü^i mditbudfHm Aorinn (er tnenf«^
$ftV tM^l t>Qbecwe{0t tätt vok tt fi<^ tooc.Mb in tet hekfyt tan aUen ,
. f&nben je beichten polten fol ^at fi^bn «nb oi;bent(i<|»r nad) ti» an*
In btfifycibettbai gar ^eirfamli«^ i(( ie toilTen ^etoutft t>9ii go^atttt
^(^dnj^etdcr SU Ttudfpurs {m inrrtH )ar. 3n fl. 4^ctat».
:^ in bcr «^cmattscn $oIfl(ri^<n, 9U)(ipt(»(r. C Catalog. BibUoth. Solger T. IlL p. 39**
180.) ^((^iQ ^aöctlilum. ^m €nbe: Ttr^jje enben fi(^ We s«f*<^l<^t bfe
to ünb ^ef^ee n ({u ^cage an ber tnitmo^e mify ihm W(fytt6tciQ
na^ Crlilf ^bvut Z^^ttU tic^nbrrt )»iinbe bcfe «8 a^t^i^tn
lore. J3;n £Uiart 1
ZNcfe ffrine «t^t« t»el<^ nur «inm ^mf«^ Vt* Ut fOntn titd. Vuf bcr crftoi Cirttt
«b<n fMft: Po^o Prügcnfitim. SU^ic ^ebm fi4> «n ttic flcgU«^ gefc^it^tt vi^ ecbcrmiglb
^txn ^ CS» Präge v9 tKnn vomMlebeirtcn f etc$em wiber Me etilen 3n bem ioc« «9 (ri^
g^wrt^CaafcnC ac c^M^^kk (ieyiic iCrbamw g«t in twfgHnn» Sl^ ^kfdfWliH f(it^ HttbOamt'
18 lO Sernndittre. «nb ^utf(( t^tork«. KmCnbet €kttii<rr in^tx^»
So ^ 35tiftr4gcti $fir <titif!<^eti i^ifiorie S. 6. Sf» 326. mtb timtVlütfpm^ 9M#iAe Mi
1484 ongeieigt, unb fit »m oOcret^en bcutfclKii 9tUfftztkt oirttegeben^ »ie bi^ iiiKf^ itfif er bf m sc«
»odS^ien 3a|wf anfälKren »etbf. pit ^t^mwavHqß ift um ritt 3abr 4tt<r unb »ctmul^li^ ^i^ ^^*
£>bis<r tiM flebtt tuif >^r «rjten-^te be< ctftm SSlüt« auf t»6 S^üttu iSDann folgt <uif brctf 95(at#
tern ba« Sttgtilet sn(t tiiter brten Sombmermts ; bie Or^fe Veite ift leer. fDNt bein i Slot fangt
U» aSettfelbdan/ mld^ tiid^ ttbmüäf ^ e^tü dng'eiHß ijl. !3Den IKnfcins moc^t ein Qt»
^a4, baritiii'Sei^lSt n)ii?b^ tooiOCbttoxUaiitJi/nnb tbie matT baixut< lernen fifl^ iSrief bU^tcn.
jbann folgt eine ftbirotifmi pit Situlatur setfili4^er unb fbeÜt^er. ®t4nbe. SM J^m^oota begebet
in %emtin «»ön ^kffi^tn^u 95r)efetif CeiilAicien> Sttftainent^n ju ». flNn^iMibt ffelpt t^fn ßtits
^ri4^ betonnte 9ief onnation , bie in^emein^ ber golbnen SBulte beQgefugC, «imsctrofet^Jbbb^ ^bat
«ante fd^tieSet fl(b tnit Um Sjrii Slat Aenfenberg urt^eilt wn biefem^^onBular : Aptor non nomi-
Bttor » fed innilta inront naacimi mömenti. Sine Stu^gobe ihnt ^f^tift dbtn^. 35. ongefet^ v^tu
hin. Site i&mttif^ SHblioi^et beflftt baoon m flitemtylor, inglei^ bie Uni9erj[tt&<biblio(btt i«
2M>floIiUbt*
1Z2O ^t> f^^t tn) ^^ fonnulari boHnnen be^rfffert (inb tdler^nb ^^rtef
und) tetmt(f mit fro^^itb antmurt %m ^tit)«j: . ^ ^ri^et^ fU^ jbfet i r .
fomulaifil bormn 6e3rtf en gnb aUerf^anb S3rlefff / gebrucft bnb .bod
((enbet
Stur 1483* 14t
' ttvlbtt fn ber f^aU ^iSX^Ut^ von 9ttt(0nlo @ord an (int ^acoH
SDte §(0<iinHlt^( aM§4i)« (Ktf ii^fmmn in fdiwii 9(0(a4(iiN8cn P. IV. p. 70. <utd({ci0l. 6{(
»<fln»(t (Iji^ in »(r SNUi«»!^ ><< JHoilft« O^t*. C» ^^tm 3iPf> 9|ii«fi^. tBu^br. 0cf(^(^
1 83O 3<* ^^ Stdtnim bet ^f {ffgen v^njertefften SDrftxrftfsfdt 2(men. Sßon
ortttm^ )tt ttUn vnb 6efiihbfcd ju a%etin^ttn fteunth'^en ce«^
' ien. Hm'Cnbet gebnuft «nb l>o(Ifnbct (u SCugf^lird -^^^ <<
<K€€€€. «nb bomac^ (m inrHHar. dn^oKo.
^M( «K< t<iitf(4« (pcoc<8o(tiwnd^itb MnU)dl(nt im SHt<n tinb S^euot Q. I. ®. 96. n. f. m*
tcfSbrt wib t({f(ti(b<n. Z>(t 3n|att tief«« SSctfaetrf fett^ ifl itg cincc oocfxtge^ntm 4(«tn 9(h<^
a<A€ «(ti( 3o^c & 34« f&)Ii<^ andcjciflt »ottoi.
c > * •
iS4*^ ^Intolbi l>e t^tlbt noM ^coctot bon ircttitw^ tHmb btau^img bir
toefn ju $efunt^e(t ber SDtenR^n. . Um €nbe: Oebnuft t»nb bof«
fenbet «on idtt^io ®org ju 9(ttdf)mrg «m bocnflag nd<^^ nac^
imfer %taMn empfa^ng «iino bnf Vi €S€€ irrr^f. 3n $of{o.
SDi(f( 9ii<d<ib( f&^rtt (>en dttigenbergtr in bm bifloc litetoc S^er^ 9. 18. m-
i4(SÖ 93e(if9<$mi$ bec Ott^TOltltteii Gaffer« fn i^elc^er "SJtoüA man He
iii ^en ^tiebttn mmm vnb brauchen foS ton ^tct^oel Gc^ritf/
l^oetor feer Ttttnev* ^m €nbe: ®fbriuft t»ni> Mfennbet fat Hr
Vf9fift(lc^en flot 9fKgQ^org Mn 9liit(ionto @org an htm ndc^eii
^otn#ag naci^ 9tt(^l«9 ho man latt nadfy crffli gepnct 9K.€€€S. t»n^
in )em inrjrfiHore. dn^ollot,
Veltm STnidaben (inb fcl^ii unter bnt t^od^gebenbeti ^obreti <in(|f {risf tvorbot. Ste ge^ftM
i^drfidc ift in ter SBiHMH M CftifW tDeittcramn* €S. <S)erm 5ap|« SCusfp. tBn^te. ®cfc(i(^
Sl^. L «• 68.
1 t^O 3n ®0^M namen nrnuk ^Una^ in bfefem hüd}iin tonxbtt t&tifi^
Htfen begtlfifit mit tang hk ta^fMU^ ftat 9fugftmrg toor fangen |e(#
ten »en tKiptm^t \>v!b unfang ge^M. ^u4^ i»on wem/ t^nb iu
' toeiffyev itit ta^tnii^tt ^aui angefangen ^ai. ^nb frefonbecd ban
bem gotadatig fgttl bln^g t)tt^ fafit a|^a iu augfpnrg gefegen mft
toaö mhrbtgfeft/ gor ber ^er ba« fefbfg go^^ou« futfe^en Dnb begabt
^aihatinntn fr be^ber Mäfnom fegen ^nb raflett nitt famtö btf an^
beren xoixhi^tn groffen na^m^aftfgen ^tiitum. Hu^ rottJbtt ^ernacff
befc^rtben — ^ afd man rferficl^en f^emoi^ ^6ren toerbet Tbn €nbe: tm^
hatt iomimm tn fanctid tjM sc. tt. Unno tc im ifffiii far. ^n OnarL
es IDMe»
ff
H9 34( 14«^
£)i<f(« aB<tfd<n ^(Hlt ^<ct «on etettm in ^gfourg/ ,ti«4 4lfmt ?4|)&! VmH^ in »er
«ußfi>. «a*br. ®<r<^i^t< SM. ®. 68. 3(1 mU J^eljwnimn 8<jfecrt. .'
■' • ' » * • ■ . ^ ♦ ' t ' 4 > .1
1 870 ®ö« Soitctlim« (u(6 gefc^e^ert ^tt SoflettC^ Itoi ©tbeV^^lr ^nbrt
^fic^ ta« CondJtom bu(^ gefi^^etr ju €o(tenc5. bätfith man \>inb«
perfonen. 7lud[> tr »appen gemalet. \)nb toit f^ abgefc^iben fetjnb. • .
r^Tlufb bie fcu^ett biV^attnit gefc^e^jen feinjD |iupic||irt^9e(f<^/ ^f .
^btutft V)nb V)>(eri^t, in ber UiMi(fytn ^oi^y^fpiirg^^a '^^0>ti
' ?J».e€e€ tonb m bem. ipppiU äare, 3n ^ofio^ /
. Co tid^tia U« tIct||fttfeon maä/ ba« J^enfAnt in feldec Mbinneeti ®er4i(b(e be< (E^i^er
Conctiii t>on bem gegetin^drtiden äderte ^efallel bat, baf man ba^ innere Mf fer berubmteii Siu^twu
famnUuns in bemfe(ben t)ergebeni$ fucben n>erbe: fo merfmiicti^, n^tcb bafFclbc ba^raaeiclf in 9€tMiu
bencr DTttcTficbt bleiben. 2)ec Serfagec, Ulrich ^ei(^ent^<aer / ben einige fuc einen Dombetnv
anbere «bf c fu; one aD^aslfitattperfen {u ZKofimQ anl^eben^twarlifkigentetse; ttnter)ab(et'ba</ toxi«
tv felbfl aefeben nnb seb6ce^ba^ tnit'OUt äfufrix^lidfeit; nnb f<^n beftpesen Ifl feine etfd^id^
fcbo^bar. fß^nniüüf merftPucHs aber ifl bte segennnirtiae erfle 9(tt0s<rib€V . bie nnfet bie ®elienbetteii^
sejablei tottbtn barf. ^inF fä^tjct fie ip feinem Cut^iogo <S. ^i. ben ^(lanbf^riftfn gle^d^. ®te
bat fein Sitelblat; menigfien« febit fol<^ in bemfentum l^cmplos, boit ^^ au< bec iCbncrtfcl^m
fBibiiotbef oecmlr babe, fo n»ie in bemientgen, ba< J£)ert gemeiner in feinen Slac^f richten <S. 113.
o- 77* beMtllb^n baf. X>ai erfle eiaf bat bie Ueberfij&rift: Z)a# U S5(ae. i5}ena<^ ifl }tt bem ttf
flett i>frf<|>tibm X0tt bie CArbittAl vnb erQbif<^0f ffttfleH mib ^eAe gen c^etiQ }u bem con^
cilio eittfitcenb* IDamit fiens alfb ber fBerfafer feine >€(tfcbi(bte obne n^eitere Sotrebe an. Die
eigentltcbe felbfl gebet auf ber Siücrfette b^ eilften fBiat« an, unb b^ bie Ueberfcbcifi : 6i^n^ tfi
V atifang be6 $an<iifp6 ;e cpflenc}*. iDm 95efc4»btf m«cbt^ bie €kf(btcb(e bef Serurtbeibint
JE)uf eti«, bte fl(b auf ber erflen (Seite be« 247flenlB(irt< enbtgef, mincauf ^rtge Unterftbeift folget 2>ie
8lu(f fette iff leer* Cuflo^ unb (Signaturen febkn/, iinb ba< gante SBerf ift in (wo Solimnen febnicft ;
bocb ftnb'et man üuA einige (Blatter mit fortlopfenben S^t^ 8fbc)t(ft: ^jDol betra4lcU(bfb fbib bie
fielen in JpoU gefcbnittenen SEBappen unb anbere SorfteUungen, beren {>err (^femeitier 1200 getabft
bat. Um fetter 9Bappen n^ißen ifl biefe< (Butb t>or)ugIi(b f(bdbbar, inbem tt Hi erfle get • ctte$B^|)#
penbucb ifl; ba« toirbefi^en. Utib ba bomaW'Me t»0Qiebm#en ^JMnner ber ganten Cbri(i(iibeiC auf
bem Soncttio be^fammenn^arrn/ fo ifl biefi< SQoppenbiteb auib tientÜ^Nt^oOflcInbig. 3n Stoflani t»trb
nocb ein vortrefli<b<r Codex pifturetusaufbewabret/ natb metfbew >.^t|u 0fM0iMr J£>oItf(bnitte in
biefer erflen 9(u<gabe befbrgeli; lief« @. ^tväti» fX^iftn V^. h 6». ij6^ u. f. m berfefbe au<fiibr#
Ii(b befcbrieben mirb. £)iefefben finb in hm (Sbnerifeben C/remptor ebenfaQI iOnmipirt. ^m W
nocb ttoo neuere 3(u<gaben oon biefer ©efcbicbte , eine 9(ngfpurger Don 1536 unb eine granffurtet »on
X57S be9be in Solio unb mit ^offffbnitten» €^tmmt ff^i fie aOf brcp «ergUtberv.unb. bie Vbmldfim^
0ep t9on (inonber angeteigt. . « .
" ■■?
188.)
Srtr Ü8.3^ - «43
• i8ß;) '^^ni^vXbM SBiaffSnt uitD Sleire ^h-M Qfiü%te fHiltb ul't t»/
Sbiefc 9(u9gabe flimmt, bl0 duf einige getinge SCbt^eictunsen in 9(nfc6und btt SKec^tf^ccibun^, mit
^er wni4i2f^thcnfatli in nfttnberg^cbrucften poaCöinmen ttberein, unb ifl. t>on berfelbca Q51at fuc
iBlctt /""mh'mxfltnt aud^ 3^(e fdt 3eiU at>^ebrücft morbett. Z)ab^t ic|^ nic^t fuc notbig ftnbC/ nwA
ton'bfrfflbnt'ihfonWrbdt |u ff^sen, Ste'iebtiertf4re !&lb({ot(|cI Uditt b^u^cn ci» Sjccniptar.
189.) ^i^ ^nbet üdf Doö BU(^'>er WCtßieit bet alten weifen toort anSegmiie
ber Wft.\>on gefc^ffi^tju ser(^(ed;t €kbru(ft bft \>p((enbet bmdfy
.Iten^art (oUen SU Dlm nac^ <!i:ijH geburt, SJt.SSS&iirjrnt) ta( auf
ben. j:ft>M> .tag be^ waijenß. 3n ^oßo*
Cittf au€fubrli((^< fRaAxid^t oon Nr ®cf(iM4te biefcr (Samptfuns t^n %cbtUi giebt ^^eyiog in
ffincm Adptrtt. liter. T. 111. p. ic6. be9 Qelegenbcit, ba er bie, unter bem Sttel: Direfitoriam Im*
snane vite alias parabole antiquoram fapientom , t\>m SCnjeide be^ ^fabretf unb Jbtitt, Demtutblic^ iu
€nb< be< XV. 3a^rbmibcrt< ithtüdu iateinlf^e Ueberfe^ung rcceitflrt/ meldte tvir^ler intf fur{ere
Itcben t90lfe«. Urfi^ränsltc^ foll bicfed SNid^ 3nMf<|^ a^f<4rtcben/ unb über in^e^ tatifenb 3abre att
fr^n. ^er {ßerfaficr i^ niä^t Mtt |u beiliaiiiien. €inise geben ben 3faniitm/ ben finften jtontg in
3nbien baf&r aai. SKiibere ((^reiben bttfe« jffierf bem ^tbpat/ einem {BtcoBitnen {U; ber ^Idfii für
ten Stints 2)abe}eUm t^erferttset baben fod. 3(b befifte fefbfl eine frans&fifcbe Ueberfe^ung unter bem *
Sttel: Lea contes et Fables indieunes de Bklpai, &c i Paria, 724. 8- n^o in ber Sorrebe bte @o
f^td^te biefetf $Sucb< eridblet unb oon bin t^erfcbiebenen Ueberfc^utifleu bcffeiben Slacbricbt segeben
Itirb. Ctnise nennen ben SSerfager Ctoifa/ unb mieber anbere J&nftir (S^etil^* Z>te J£)<n>Ptfa4c
in biefer Sd^rift ifl; bag ber 3tnbifct^e Stintg Z)abeteUm/ einem SSeltmeifen, ber im lateinifcben
&tnlMßav leift^ twrfc^bene Sragc» t^orieget, »eldl^e bcrfeibe buvdf atterieQ Sbiere beantmprten lagt,
snb in Säbeln uob/€r{abIungniA bte fdQibtit unb fBetru^ereQen ber SKenftt^en uberbaupt, unb be#
fcnber< ber JptfltuU befcbretl>et. 3tu^ 3nbien brdc^te ein perjtfc^er ^rjt persoee; tat. J&etosia,
htm S6nCg C^oftoee eine 3lbf4rift, unb uberfe^te ba< 15ucb in feine Sanbfpracbe« Stutf bem perfi*
fäftti toutU H \t\i Srabtfcbe nbcrfcgi, in »cldE^er Sprache eö ben tiul, :ReUl<i^ voa i>imnafyf
rbet :Rels^^a Z)immf(<^.M« «siie Seronlofupg ju biefem litel gab ba< (tDeptt SBucf, »0 tin
fßaat tierfugige ^tb^tte, hu beo ben 3(rat)ern C^or« beigen^ unter ben ütomen !RüÜ<ffy unb {>im^
tm^/ beQbern iL5tt>en'e{m befonbece Stelle spielen/ unb benfelben Decictten einen £)cbfen, 9}amen<
6efie^ba/ ben ber £(n>e oinen pietnmb feinee <<.anbe6 feQte/ lu t&bten. S^rner mürbe tiefe«
$}ttd^ in ba< turüfcbe, unb bann in baj bebrdifcbe uberfe^ct. 2(utf biefer (entern bat cö ein gemtifer
3o^annt6'be <E<spua/ ber um 1262 lebte/ unter bem Sitel Dlr^tbriutii vite humane in bie lateiui«
4dfc ^praebe übergetragen; .9on mc((f^er Ueberfe^ung ^ej^tag 1. c & iio. bin(angli(|^e dtacbric^f
fliebt. 3tug bem arabifc^en ifl aud^ eiife gried^ifc^e Ueberfe|ung gemacht morbeu/ meldS^e Btmeon
0et|>n6 oerftrtig[te. S^ gab e^Ac^ (Bottfc. drardT mit ber lafeinifbben Ueberfe$ung petrt
Poifmt/ mter b<m Sttel: S^pecimen fapientiae lodoram veteram &c. ju SBerltn 1697. in 8. beraub.
&tMd bat in ber f^rrebe fetner 3(u<gabe audli tit übrigen Ueberfe^ungen ange{etgt/ bie mir, ber
£üti€ mt^ü^j bi^r ubergeiKn/ nnb nur noef^ ita nitl^ige oon ber stgei^martigen taitf<^en liebere
feQung
144 Mt t4%$;
feQtmg hemiOm ttMm. X4(fe ifl oitf^er laMniMni ta# 34^Mmi«^^e€^i1Ht4 •rtn«4f # tili» Mn
i£l>erl>arb I» J^ttm 1» tOftttemberg/ einnn gor DoctecfH4Kn Kesentnii tfittvebcr (^A^/ obcc f»€#
iilsflen« auf btffeti 95efel^( »erfecdget iporbm. £)a»oii ifl hntM tlbmtini 9bi$i^t ^int 3a|r, mf
ititi^ tottUn. Z>ie deaenmdrtlsc ober bot J^ J^oft. ÜUtfbtcr tm ccfKn S(^(U feiner «cmrtfitKm
0(^riftm 0. 219. u. f. au^fuf^rltdS^ unb tx&nbüdt befc|ft(ci^eti. SDiefe fUtatiabt hobt Ulf nUift itfbft
6tft\}m, tXLOtstn aber eine anbere, bi^^^cr b6ai9 unbetonnf sebUebene^ bie eben biefrr 4fotU 1484 tß.
tßlrix qthtndt bei. 2)a nun, allem 9(nfeben na4^# beQbe iibereinflimmen# fo n^ttf Id^ boljenige, mi<
JE>err ^ofr. %if^mt bon feiner Sfu^gobe fagte / hitt nU^t mieberl^oien, fonbem bie fbf^enbe, bie id^
felbfl bor Sfugcn babe, unter bem 3abre 1484 befcf^reibm, um eine be^ rt(^ti0ere Sto^cic^r Mn bec
eisrnilid^en !5ef($affen|fei( bie fe« nucfmurbigen ^udtti liefern )u tönnen. J£>ier mia id^ noc^ bemerk
fen, ^§ biefe bentfc^e Uebecfe(}und mit ber (ateinif<(en, Ut ^o^atini« U Copua/ tmorinbet
JC)auptfad!K Abectinfiimmr, in Sfnfebund ber (Einflelbund ber gabeln aber febr oft bon berfefben ab#
n^eic^e, »ie Üb, cut fBerdleic^s fener (ateinifd^en Siutfgabe, bfe ^re^^og L c. rtcenfirt |Ktf# unb wn
ber t4 ein (Sjremplar au< JS>erm g^ Slatb bpn ^(ifkn S5U>ttei|Kt bor mir bMt, mit ber beiitf(tKii
Veberfe^uns berflc^Ktn fann.
*
1 90.) /Die ^9flot( toon bem soffen ^lepoit^er toit bie ^feMttd 6efel^r{6eti
^at. ^m €nbe: ^®errucfet bnnb DoUenbet in ber feQferftc^eti flott
9(U90)ttrg bon %ntJ)omt> for^* an mttmoe^ ndd^TDor fanc Tint^ofiL
be« iar» bo man ie(e(. nac^ crffli gepurt. ^.ZQ€^imHu lav. 3ii
93bn biefem gabelbud^ ifl bereit« oben unter bem Safere 1478 iRacl^ri^t gegeben »orben. 2){c
gegenmartige aiu^dbti totli^t ebenfattf J£)o({fc^nitte bot, befi|t J^err 0tebifiott<rat(> bon OefrU in
fflhind^n.
•191») €tn dientet mit dfhrofo^ifc^nt Kmtmf unweit unb €Mtinb^(ft< 9le«
3fl in bec e4>n>4r3if<^m ^ammlwig in SPtbocf. 6. ti(«r«ri|<t«< Shifami 15. 2. 6. 27i<
i9ft.> Stn^denbetmfeofhofodifc^enKmnetfuitdett. IbttCnbe: gebcudPt
8u Slugfi^urg Mn So^ottne ^dmlec anno bomini Ü){.€S€€i]r|rir{fj.
3nOuart.
fSt^tt fi^ in bcc ^crtoflOiM 9i((to(M (v tTTeiningen^ unb no^ Jetten ianfft SCnteiflc Ui
b(C Suflfp. Sttc^br. €kf(ii($t( S^. I. ®. 67. oiit^ in tec SibUoO^ct bc^JUoficc« tOdfienoii.
3«5t MCCCCLXXXIV.
193O tik Wirksam ^ti am^td tec ^Um nt^ff^* ^ Cn^<* ^
ennbet (i(^ ba» foM{(^ ^(f<im biid^ bae man nennet bie ail#(edlttli
ted ani|>t^ bec ^epttgen meffe. botinn man ffnbet gar n>o( etH&tt
»9» ein iK9fK4>« wort bebeutet boii anfan9 brr mefe bl0 iu b«m
cnbe
3<*J U»4»'
«4J
ettbe u. f. w, 6i)(( fhf M \>nb ete ^ef^^^ 1(metf. .9ebnt(fif (trVtt^
. fi)Utg. ^nt> v>oJ(fenbet an '^«ptag \»ot faixt (ucf^ett tag Ttttno bQmfttf
« • ■
Sir (fiijben tbtn ®<, 19* &• 17* ^^i Su<aabe obne Sbttei^ be< S^mc^rf ti. f. W. ff>f<|ci<|<«^
mtldtt mtt becacflcnttt^deitf b<cen iBefd^rcibuns J^ttt i)inUi in beit 9Rfrtoi^iafeUen ber @areQU
fi:(^en Q^übltotbefr ®. iia iii. Uefcct/ auf bat genaurflr ubecein(limmt| nur baftin biefer« 3^it vnlii
jDrt bc< Z)ni(^< aii9e{(igt I9tib# u»b bc^ in bcrfelbtn t)or bf m Sanon qo<(^ <in ^oitf^nitt txfi $ttntt.
hüt>ci mit biT aSaria unb bm ^foimtmet brßnbtid^ ifl, ben id^ in b<r olurn 3(u<dabe obae 9eti unbi.
jDrt nifbt gefoinben bobt. 4)«rr Jopf b<t <benfalld bf9bc 9(tttfdabfn t^cr 3(uden gebebt Mnb eine 9}ec<
tUic^^vns (»ifcbea b<9beti an^fir(tt/r bic in beffen ^U0fp« ^Mct^^r. (9(f<^i4itt S(^. I, 9« 73;. du f«
Mc^tM^^n i(i,
194O ^a« a^uc^/ aeriaift ^ulta So^Otttttd «• Ibn C^tbe; ^teen^et ^
fTc^ ©umrna 30(*Ottntd ^{e geloden {{1/ au^ bem Reuigen >Defret<
fmdiu. fi t9. v>ft bte f^ot getriKfc vA \»0fenbec ^tUKOt X>tn!mitt iu
Ulm am fcWl^ no^ fäntt SRactmgtoa 7(nii« il!R.SSS$. t»ß im
ifrjnüL ^rpliot fvmma ^o^owii* (ran«(at<i u^ d w» ^eo gwtal.
X)tefe Vu^gabe bat J^nt (Bfenteiner in- feinen VTo^fa^m ^c* S. X2B9. o«* 8& Manne sema4!C^
eie Hl 189^ $5i. (bii:fi ol^ne £ifc(# ®ijnatiir<n wb SMßof 1 obct «tU $B(a(teria|^bn uitb KvftWtl«
bttififtaNi«
V.
195») J^it ^tU ü(^ Ott bd« alter nü(if((^e|l 6uc^e genannt bte blcrunb«
. C}weiltC)id dttlbm ^on^ff^n S>9« m^ fleig au$ bet ^efifsen gefi^ci^
. ^b bev aftudter biK^ butc^ e^nett ^tl^t\ttt<» (cubet ^o^aftfett
ißiibet ^cebigec ocbeitf iii 9{ü(eiibe(g alfo geprebCget. IBnb buct^
»et t>nb fte6e u. f. w. Um Sitbe ; ^e ettbet fic^ tai (6blk^ t)nb
nuc&({4> 6u(^ bei t^ieruttbitpctnc&ts dttibttt N^fen €letcu(fet \^nnb
tooOenbet in ber feiTer(f(^rn flat ^Mgfpura v>9n SUtt^pnio ^otjt.
. . am ndf^üen montag na^ tonfeid ^ectt fconfeic^namf tag. S>o man
i4U (taci^ $r({lr gehurt 'Sfi,€^^€. t>nb ia b<m..M<tf- ^<u;e* 3<t
- |)iMi/ 6(9 itt ^MitXx im 1472. 9. 66. b. 14. i|t (ewM ba< «ä(K&(t(fitf<e (wn bi«f«m 9ti4e
(tinn<rt wocben. jDatf , tva« »on Ut Qt^mtoitti^tn dcfost iverbch foO, loitb t*>t SScflAttidutig MTm»
wai botten f<^on b<nt<tft würbe, birndt f innen. 9(uf bec reiten Seite be4 {»evten ^intf (f><t,i erfle
fRiat ift im (eec) <l((>et cht dcofer ^ciifdttHtt, bec bie «pocai^/ftifäft SigHr ber 24 9(e(te^eti, bie mU
^arpftn um ben Sbron €)otte« (letxn, oottl<aee. a3*r bem Sbron fniet «crmtifbU«^ brriBerfager.
9(ttf ber 9li<(fette birfe« 15iat« fangt batf dtegifier «n, mit Nr tteberfcDcift; 2>a< ^cf^tflev be»
»iertwbjweiiicsig gfllW» borpff««« ©«f<< f*««f « P* «»f *»« «ff**» ®**** •**< ^«*"<" ®'****
Kuf ber «ucffeitc beiT<l(>eii ffe^t erftiic^ ftiflenbe IKmeide; et in wHafvum Wink «iri n^mi Ubti
Iftc inctbttit iw litßmm fA CAffUtum» ro<Hil »ofc l«rt<«dal n« giß ^1h)4(< «ctf«» tKnn» f««»
inirtarum »tciia« aOitiot tc Jg>lc llbec « quotaro «ficeato («ctariim Itttetarum ^^rtfeöow roaalfh» 00»
IWtiMte ^l^*. otMnW pctbtcatoctt f cat« tt lAtino in »ulgaKtn SRiwmlieca« ttaflatu« <(t SOam frlftt
«nf «l><n Mef« ««ite W« iwiter« «n|ct0<: 2)« «»irtis Utt 3»et(le« *onn< irfotr« tu (««* Äonrtclen
|ji «ugfputd l^at Met>b<n9ff<*rU>cn löWtrtWe »or« |ti tw Oiib lob Mfem lt6U<|en Imi^ !• 1t« fl<fejt.
tötumb »eW4<c m<nf(* in b<m bud^ fhiblwn tmb lefm »60 SD« nto »«nid fit ff* J<fef<tn. »nb fiberr
lef t>«ii metmaien. JDo« pringrt tm fltofftn nuq qn fÄiaf«?». £>b«i «af btm »ietttn 55l«t, mit »tb
4^em ttu* M« S5I«ft<rjdbl «nf«n9t» fttbrt »big« «ntfig«: 4*« «K*t f** «» «♦ tlnm«t«»*rb«c<mf
finät ba« SBert filbfl «n, »«!*<« fl* «nf b«r «tjle« «<«« b«« CXLIXfle »l«tf Wl«g«tr Iwrouf
iij 18«m«rfun0 b<« SDniifoct«« n. f. »• Wd«. JDt« 9l<i(ff«ii« i(l l«cc. e«jb« nnb «ianotatm f*(fn.
©i« Slitttt «bit (Inb 8<|^Iti <Mi* (Inb bi« ««fan9<bti*|lab<n, $if>$ttt «nb fWn<K, «bwoB «tn««»
«ru<ft. £)i( dtf^cn Pnb inJ^oli 8(f<<>nitt(n(fin<ibc<Kc 9ltif «in«» b(tr«(b«n ü«b<t R. X. ec^tvoi^
|)at birf« Siui^sabe in f«in«m betann(«n Indice p. it. feq. fuctlic^ bcfcbcitbcn. ^n bie «iKmaiiacn
eolserii^^en ifitbliotbtf tft «itt ^mpi« px finb«n/ «h(|> in b« ani««rffi4t^8>liotM ^ 3i««l^a;bc
(Db(t(^ bu(^ genannt bfe immlifttd^tf ^tlbtudt t)nb t»oa<nbet fit
tn tv^imu^m ttatt IfUdf^tK^ «ort 9lDt(onii> ©org an fiint ^o^att'
n«d :Hi«nt be« taufec«/ Do man idt nac^ crtfH gepurt ^€€€€ \»n»
<m irr jr«« 3o«*- 3« §0(10.
"SDi^fr ^>t^8«b« <r«f J^t MnKtXmt in b«c i^bRot^ U€ SUe^tti JtattQ^m Mi 6. brffth
Journal tb. i. 95. 347> Hntcc b<m ^t 1501 »ctb« i<^ biefttf ^u<^ nclb« bcf<^ib«n< 3it <ui(( in
»«c %ibmtb«f {0 ^F^«ttn« €!. ^«mi iapft 3(udfp. ^iM>bc. ®(f(^. tt)< L ^. 7X
1970 efn tt(l«<^ 3«iilrt(^ ipit^tl »ä «tttteit funWgeii feff- Um ftibr:
«^te enbet fi# ba» r6^n^ Stic^fn^ e^nöftt airt gdif^ftc^r (pit^tU
btt atmm fönb{gat felf. Se^tf^tt mit fibjf €apffef auf ^edlfi^en tag
V tüoe^fti afn« jü (efett Diib 6e(to<^»fni ®ebtucft bot! ^nxHxclb
' fOintmut iu Ulm Zmo n.^e^€.irt0h ^^n bem fiinff^en tag Ui
SMHet 6]p1edel t^itb to {)ettn 0etnrmeM SRadEir. d. f 27. d. 87. Sffc^^rietetl linb tft 63 iBL
flarf« $it<f I ttfnf(tnd«Mrflal>en / ^itenjaf^ten vnb €iffio< ffl^Un« ^ie Sonrebf «ttlbatt ben ftraima*
rift()en 3ti^aU blefer, no^ Un^cäfcntaitn eingettd^eeun, etbaulid^ti !5(tra4tiitidftt. 4>m gemeiner
hin fte fttc feine. Ufbirre^atQ/ f^t^ttn f&r ein bmfifti Otiiina. d^oQ Icfog ebenfoIW ein
l^cmplac C teffcn Ottelog. P« IL p. t^^ n. 378.
198O iBtortft^sfS d<c f»ei{{g«fl n0<^ bcm FafenftM. Km^nbe: drtnttfrt*
' 3(1 iii btr SMbili>tiKf b«« ^£>l(cn «en (BtefOt in ^Ol^ictxn} inslciclKn in b«c eu^xotanJfi^
^Cnmlbmin Snibetf. iObi^tt titel (tcb«t ^f bcr «rflcn <^«it( Ut ttfttn^ati, nnb i(l in :0ol|
«ef^niaeii. ^f bcn f»l8«nb«n f;*« SS( jttccn^^ bcr Sit(|Mal«ttb(t. 9(9 jcbtm iSonat fbib «tif
3<*r 1484^ 147
a<M4«d^on4iicc* STtif htt ttftm 6ctU t<« o^iteii il^iM ift oben tie ^ofcofri^ wib utrtcii ba« 9(tnri
(ogminnUin in ^o(| gefcbnttten. 9(uf bec fSLudftUt ifl bie SSorrcbe, 190 f< am ®(6(|i§ beiftt, b^ff
biefc< !5u(^ 1483 um 9(bt>eiU t» SSeiffcnburg in bem 9}<nfäff<n<io(bc mi< bem UMn in« t<tftf4e
ii6crfct(t morbim SDonn f^Igt auf bem 9(^n SBlaf bctf aBoclpcotodinm t^^m ecftcn £«0 be< :^ennf r«r
bi< tum It^tin, ut^b fö i^on einem IKpnat bt< {um anbern- hierauf finb nocb ime« f^ebete {ut €bte
»er ^(i0en be99efu9t. j^en $5ef4Iug ma^ Dbige 3(nieige. £uflo< unb S5taf(er)ab(en febten. a>it
Srofen ^nfons^bucbitoben (Inb in ^o(i aefcbniltene jDuobrate. ^Do« imt ift 67 S5(. ftotf.
199O ^ai UUn f>nt le^enb bei ^tiU^tn ^emt fanb $Ro((ttd ber aln iti
funbet großer not^elfer ffl fut bfe gtaiifam pfag htt ^tfttttny
tftuttthttd 1484*
^0^ iDcifi« fubcec in feiner tOiener :Qnd)l^. (Bt^öfidftt ®. 223. be« Oelesenbett, b« et eiiie
8Btenetai<gabe oon btefer Segenbe t^om 3abt is^i. 4. cecenfitef, fDlgenbe SteOe mt ben IBoDan«
giften T* Ui. Augnfti die i« p. 395. an: Ali« q>iid nos eft lilftoria ex Italico redditt Ten«
tonioe in orbe Vienneofi in Auftria , anno poft Chrifti nativiut^ni MCDLXXXI V, Norimbeif^te
imprefla« ^Die IBoIIanbiflen n^itn tt a(fo «ecantmocten/ n»enn biefe SKnigabe nicf^ (^orbanten fc9ti
foltte. Q^6&er meig tM^ti üon becfetben. S)iefe Se^enbe foQ au(( f(^pn^X48a |tt SBieo flebru({( nwc«
ben fepn. SfOein ^ttt SDeitle meig nicbM oon beefetben.
sooO S>f|^ ffl bte dttlbin luQ/ fevfet fatUf hei tlnhf, t»nb b(e fH^t*
macion f tiefet %tit>ti<fyi hH brfttett/ (tt ftinfgf f{c^m tofckeit ^u francf'
fürt gemacht. 7(m €nbf : Oebnicft \»t^ bofembet ^ bim Ducti
^It^ ^ttCM «m jnantog \»or «nfh; froioeii 9(6urt Im ^H»Mä>a^tf
jDkfe SfttfgalK fvü^tt i^cffmunn in becBibliodL io^s pnbl. p. ii. n. $% bfüM^ p. 127. o. 31 1.
cidjKig an. -^ttc ^ttA9 M ik &txtg<mg<n. 34 <Kdx (l( dcs(nn>dilid «ai cinci; bi(fl9(n|)tiMicbtbtt»«
tb(t vor mic IDotf (tfie Slot tfi gotii («C/ tmb ta< foIdcn^C/ tiKl4<< ^i( Signotac o. t^ Mf fittä
Ui gtegifiec/ mit b«c Utlxrft^tift: iCin rcgifler oder C«pitm bi0 bft<^Uttß. 2)a« er^ Copitttf
i^ vwt btr litrf&rflen gdoit von wem b<ui fcht fMle. ^er k^c 9bfa| nac^ bcc Sduc^e ht$ ^
batte« b« 23(im SoptteM beifit : t>on bm ompcm bec Ftirfftr^ in bo4ä«1^<b<n b^fen dn«
f eyfers <»bec ein« t^mifcbco fftnig«. X>bm auf tcm bttttm iBM flcbct «bigec Sifel: t>i$ ^ bi«
gnlbin bitU ic* unb wimittclbac bocouf fingt ble iBude felbfl mit foisntben ^otttn an <3) n bem
n«mcn bec ffeyüQm, oinm&tiden btinoltisNit felignitbjf Tttntn* rSUroIii« ber vicrbc tc« 5»
bec aSitte bec ecfhn Seite »e« soilen lB(at< gebet Me gttbne IBnOe {ti Snbe; bec übcigc ZbeU bicfer<p
unb bU fblgcnbe Seite ift (eec. (DHt bem sifkn $&Iat füngt an ; 3ftni0 fHbH<b< cffocmodon vn^
Qf^bnM(0 9» fi^ond^itct senxubc S)iefe enbiget flcb «if b<c {KtUtfeite be< 37(t<n iBIot«. mit obigee
^cbluganitige. IDa< Ie«te SBiat ifl micbec gont lecc. S>ie Signatuc gebet bi< ^ Seiteniobieiw
€u(lQg unb gc6§e S(nfang<bu(bflaben-f<b(en. $8on bec Uebecfe|img felbft b«ben »tc »ben fcbon be«
mccfet/ baS (i( «on ienec, bie Cceu^ bnufte« mancbmai obweicbet; ibecboupt f(beinet bec iDcm^
•bec bif Uebecfe^ung ftlbfi;, nUfft fo cocceet {u feyn/ ott in jenec; SQmn ifl gkl(b in 9ittfm9_Ut
X a 9tt((c
f fiBdpeB ciufl ft. tegm«
^Mnia
"^d^^^n im 3fabr 1346 Uelrn in Öbtihaktn ^arif. JbibwiQi tltt9ihhni, Xubtvi^ ^arg^taf
%oti SSrantenburd, Clcep^att/ >ILtibit>ig unb tQU^elm^ mit fBeiDiOidunfl unb auf IBefebl it^retf «O^ttii
'8afcr</ t^t i^et§t bd(n>eden mif tecSJ^ebaiac in bec Cuite'bec ©Äi^ri Wen Sfteflefttefi Rämos ie^shtor)
-ba^ befoimteZ^nbre^t/ bbec ^nbbu^y .(Uinbi^ot i>uI>Htirfn , ivei^S eeu0 bfifi fe^mabenfpieQtt
^nb onbtcn alttn iSaierifd^tn ?Ht^Un tufammen^efe^t mürbe; unb auB etfiem IBuc^ unb brepl^unbetf
^b tunfjia Kapiteln befhirtbe. X®. Scndcenbcrg de l^b. gimt. Bivar. §. VllI ) 2>er (tl. «et 3l«tb
i6ttim<$Hn jii aftbörf fr« blefe« JRecfttbucft tu ben ^pufc. Jöt. IGäid. »0 td^ ntc^t irre, aä« bem txbt*
^reflie&en igWetifcl^ert €o^icl (fe-Donlttiftre ÄerTm Mnib. 6. 432.) iibbtucten W|en> un^iftil
1Hnmcitunc)en'er(<fuiett. £)'te cbeh AndeTüt^rte ^«gülRr i|t bie aanret^e, unb fo feiten/ bdf (te <mJ^
%en drfcgefliii ®elebrten, linb felbfl bem feaiectf*en ^ebeimertratW Äanjler wn Ärritmr^ aufRt
*et fturfurfMtd^en IBlbltbtb^f > nli "ju ©efid^t getontilten. Cie bejTftt äu* ^etr tjon JElippert t»
'SMind^n. ^. JS)errn 5apf5 «uflfp. SSu^bt. ©ef(fti(4t e ?b. 1. ig. 72. söb m*t bo* n«(|^ tine iftef e
9(u9fpurdiC4e S(u«c^abe , bie Tlnu &ovq 1482. flebtufß ^obin fott (®. Xnpef er« eeptclat e. 181O
«pt|H>nbcn4ei|n4n6«^(t; ipisb Me Seh ktnjcn.
• ■
^t>ir 3»^iito. b9 man ««k no(J^ €ri^i ^tpmt. 9)t.S€€€.in^{«|i. f<ir.
%<ft)ftin?t d(le ^ufoKÄförnlrft, tot« fcfd^e «neu benen, Dfe bon bififtW «wrfwurb'latn 55u*< ItttroriWc
^otljm adtfli, aüd) fo gat j£>f<rfttfrey<r,. ünbifitontft ««bn'ebftt, ürib fclbfl dn b<c '«E)fHl««l blefrt
ahidft). ÄtnAfrfn/ÄMft« Xftörflrt, 9<iH>«lf«t »bcbtn i% ^l« »üt'Mn<fn SJtA. Auf bem erflrn IfelW,
;|Wn3ttra8v '«tt» fitben«l«ttet'n be|lebenb<'äe3Jft<ttWltTiilö<nbet1lebetf*t('ft oftt: 4Uvüfytt <mt><w
^fgi jlrtr W (f^rfiljtt^B HDct t>wt t«^^fen If^Uö«?. tfhnft Wfjen b'i« tBottelJen «nb bte t* «rf ifrt
»bcÄ '(ftrUttt 95fa(*t5 , ttfelj^te huf 78 Wattech , tberitflrt eChec" Spelte |lf beh. !D'a« jÄc^te fl5u^ VoX t»Ub»c
%«cc|f tth iX^^jfler mit »fner obnlWbeh ^uf*f*«lft auf 7 «ratfetn. Öle 7a «rHW beftetteh nebmm ;
'BS Stattet brib em &(Ht m. 5bä« 9tf glftec bV« btiff ch ^d*« beftfW rtut «u» 8 UmSttetn inib bU
Jt Öfftert 'btJTellfcn ouij i2i ipiatterrt. t>Äiin bdft ter ^^lulg: ^ie etiUet ft* bet JÜw^fetifpiegel.
«ät'ödr ettöitMÖin gÄ bittet t)ltt)^<rt l{^>i^>^^rlclft i^dn^oftgöorf (fit) bif^<^ 5« ncÄnbinfg
jgewfcttötrtt IM. te<(> fcbew SlrtiW ift eln«-®rogif, cbfl: dne wiUnt 2(u#fubr4ih<5itob €rfl<fnlnö b«
^ttMlSrtffel'erttbatffnVu ®*fei&«. '5»a(t> beiti ^üutfnoert ecfcftänt auf jteeo «I'fltrttn» Dlmt Tttne Stwfi
mäli/iimiSf: iC«iu'tflrt bin ii^ ö<Jt»*«t u. f. w. tin^ ßlcMuf; pVcniw bin lä^ j^ÄHt, u.Y.t». »Ä«
<^ib«>b6«^Smm <)««mmi>e» Äf oelb (»«wrteät »icb. ^Im>ä4> owJ»« »> Wr^<mWimg t>e8 te*s
ji.
logM ttiit 1« CllMr^ie^fk^4Mi Miiffc^ yjbri» ^ie lc^€tt,j^<||{» stattet foSai
cnbU(^ tic4llb)r 91Mit|9ti4i tti eWften. 4Ke«ff|;^ Jb^i bq,^r<h»i aSecTc m ^aeeitOKfen. ein^ef^toeen flnb.
tisirrt l^ot* (Se&nidf t i>h i^oienbt t>^n TditM '&&S!tvin u. f* n>. toie pbtn. p\)tu €iifi^n mh
^ii^Mitfa^iii. Ctiktwiff^ mt übet be^^SSombe urib ben^^äfeth bii^ <^au))tn>fctt. .Skto
.iablen ^b ^ufRt hUjjcmnoöf ibtt Ux BeMefuftien jDrbmind beS §Kei^$« ^e ^a^ten l^ep tent imq^f
4en iinb HitHvi f&ud) fanitn n>i<bcr wn i. dn."'!^ie ^rofctn 9fnfan96bud^flabcW |. ^.U^ ben Slrtii
fein bc< «:(iin iSetff ßnb mit €it>/aguna in 0uai^cat| bie tUimn i. 2. te^ ben @ibfeit fitfb o^ni^
^^fa^0^# ^me^reR^eilö bie ^upt^c;e mit $(Hntcit bb^t taufi geiiert. SDntf ^onie b^tta^f 372 Slat#
4et, bt<5^^«<jWf tfl.'toc. .2)1? ff(|^rift iflt'jotblfc^ ^ni'ileiriticft'gtoS. •Prtc ^tof/Ö*tr a« ' la
'9lcltb«>i;^b,e(t<K'tkft fe(t€m.3fu!0dabe.; IKüdi^ J£)ecc iBcmeinet ^at biefelbe it^Yeihm'9Üft($r{(|rteit ®. i2x.
;tL 82^ onscictact. ®ie Ifl auc^ in bec UhiberfttÜtdbibliotl^el {U ^^golflkbt* 9}im nocf^ rttt^a^ boo
'4in€c 9oi^tr0ebetiben/ biefet 3(mta^i!^ean iti '^itgj^urg/ {ügefc^rielencn Stu^sabe twn I4g2r ^ei^
felbcD tebcnft iicmllc^ öu^fut^cUc^ b«p ebem«(tfic d{«ctor be9 $• Saur^tm allbitc / ^eb« ^^c« ^^ngs
:mbtrC0j in difgoÜk. In notaa c^ara6terifiiqts. fibror. \ typogr. inctiBab. impreflor. Qf. 42/"j|^ec(
Jyvtyxiflifi 0^ bitf* ;g>citn't>eit^6 Diati. i)(>^'b^3«^^ *w bfrfelb^ bün ^!Vfec•fer^lV
>äicm 2Um<ii%&fitvin febr imeifeffia^ fpca^r Bemcflca, fri^9.eba<i(^fe'3(u0Sabe an fetnt'ii^ sej^cOtt
lirpnittJttieii«, ^opUlift sid^ti^ ba| auiW .^tin^entfrefefi bctfctben tfimmtb emÜbtetins sctbott.
^nb<(Tcn, f&tuat ^. b^c^ ^ifiir^nv^utib ^ungen^ree für einen alTiubn>iirbiden 3^us^n gelten/ jumol
4m bc^i mbetfciiu®IaubnHicbi9t«itemdt«3n>c^^^^^ in Wfe^unci bet (?;tl{lens einer 3(tm4 ^gerio
.{u ^feiner (Sl^i^e^e^ben i^* .^ejfet^en^at et eine ^rm« lElftgerifd^ 3(uiSdabe gewi?/ n>ti? aujt l)er gc^
^tebenen Stfc^reibunj^ 4)eittUc6 irbeaet* ii^at er fl4 geirret/ fb 'ntKf btefeS btotf tn bet fänicbt h<9
3^tti M Dmcf (< ^4Sf, d^c^^^en' ^pn. 9(bcr auc^ boi ifl ncd^ nicOt erti^if fen. ^d» ^dbe m^ ftf#
gor, miäeiitcm in;^nifpft4i'^v^d<^^<>A^^^ nencren/ ubriaenl^ T^^r accuraten Citalogo oecftliiftiel^et
ISuc^er, tint߻ifyr 9tuigfi!b(t 4>C9 btefer.^ntia^&getrin Don 14^ angemerft. 3d^ babe mir (ui4^ oOr
^iibe gige^ aiif bU $P|u: bicfetf^^emplar^ iu fbmnten; e^ bat mir dbec nid»t gelinden mcachj
i^ieOd^ myt^ Utj&<i<ktiffrUt biifeg ^jrempfar ^etaufi bdt/ bucc^ biefe'Sßac^rilc^ bemogen, tia(b|tt#
feben, ^ ei-miiVem a^i3e^ebefKn.3<^r 14S3 feine 'SKitbiigftltlfdbt '2Ji>n rinw^ bttlw unWannt fic*
Uiebenen.Studfpur^ pru^i^z C^^oinae Xfiget/ it)erdS)er 9erinntbti(& ^t^efet 9(hna SCftserin bemann
^or ; ifT j>bett luitec be^i 3ab$e i4ai ein ^4 ^\\&msl^ tvorbeft; mel(^e< «r Dt 0cfeaf(|rttft ^b^oifi
^<<>6f^p«?fltr6.9ebrutft t«.
^«^ flf ^^ IRpfotmtftiim'b« ®f«tif t)ilb grtiff. We ein «6er'9latt
/ >%ert. 3« önfattg A)R efngang Wfffteri. f>f*rritK^ begwffeii. fti^e#
iiu}m?-§af.;)I>rib tiad? beut bann 1fBtitt|)e flefef. natl^ rät irff' |^o2^dev#
iter boifWr.' i>nl) fem geitietnen gdlf>r(6en 9lec$fifi. fo uif ffc^ bod noi$
5bw @cat 3lwvemb«H;93elegen|)e9t j^et fomren \)U kwjfte 4)<>f erfetbert
Z3 ' * .mögem
®o ffl 3ti 1»€M itdfmtt ^es tWtnfi^tfgkm tut^ tbieii; ecfrtrit 9ta(e:
au 9l&tem6et9 vn(affm. üiise^ Mb 'i«ii0l^ ^iffefdeti 9M»miai
cf Ott sebnicf ett. b{e batttt fi^aic^ Uitd^ ik<u|t Mnri|i Knt^Mfni fo^
Ut^tt MHffti^ df^cff. tott» '«•«»» '#»t»^tt Hl. KitM^fde»''
: Dftngffatehb. Sla^ öer 3e|)Utt 'CtW^dttjVt* WerJtttÄe« biÄ 3» *
' bem \>f«bnbocö|t3iTfeit 3are;' an :^ j
60 i>Ut id^ mciSr fo ifl btefc n&rtibecgtf(4K l^eformati^li, ba< trfte bditfc^c ^totfcm^r b«<
fftt Crflnbttttd bffi (Sudl^cutfcrbtnft im.^ru(f erfc^tcttctt ift SDic deaefin»drttde9(tt<0abe t^ bie ct^, ititb
biefc bat nebfi ben fblsenbrnr am smouefleit, na^ :|(6t)lerti/ ber tini hiftoritm eodidf ftitotufi five
ReformttiQoi« Nonmber{{i^ Altd, 1721« 4. cbirt bat; imttildf befcbriebftt ber bccAbittie 4^€tt ^rof •
0iebettF^« tn 3(Ubotf , iti b<r fcbon onsffubrtcn ($rrd^i<^te be« nftrtibersiir<^eti Brabcrt(|^t<»
Sßo^ ben tUcI i&efoVm^icIjM aitbe^^^^ fo bemccfjt bicfer ^dnhUi^i^Uitttf bü9 Ut^B>t immt
ein dUerc^ Se<bt iH>raiitffeb<#. ba< t>ecbe$ert »ocben i^, Mldftt bett oucb t^ott bem fftSxnUc^dtm
Gefe$6udi^ 9ilt/^ n>el<bc< M$ ^ih fepferlkb^ti gefcbricbenen Strebten tinb atten @ebritt(bnt {tffammen
fietroaen morbcn iß^ £« niuf aber fcbon t^oc Srftnbung ber Dnidferev eine foI<be Stefbrmation Dor#
ban^^eii isem^fen feon, n>eU tie erfleh sebnicftett Slurnberdif^Kn Statuten/ ben Stomen ^ netketi Jit^
fovm^ti6n auf bem £Ue( ecbaben baben. ^ie @emebnbeit^te(bte unb einta^ ixtiftt ^mi binUbislfa^
0efd^riebaie.0efe$e; mäcbten enbHcb segen ba< (j^nbe be< XV* ^abcbunbeiK 'eint i|eiie 9efe^gAitttt
iAtf^ii. 3^'^(äit 1479 tDurbf bec SJfrtfanfl t^c S^etfertisuns tteser ^ftatuteti d^tttocbt, ti^ötMnt in bei»
IRumbersifcben Sfrcbit) nod^ im {>anbf(brt^en aiifbem<4iret ivetben. Shxb In eben biefem 3abte
I9ucbe bai ^legtflev ber tfitel/ unb in bem i484f<<ti 3dbre tontbe ta» 9efebbiicb fttb^ bwdt ben
Xftud begannt aemacb^ SDiefe erfle 3(u«gabe bat feinen eigenen ZittU $ie obige Sntcidff bie biet Mc
Siede eine« SUeU oertcetten mu§i^(le^et auf bec dltUffeife eitteg eigenen QHatf, no^ bem 9bgi(leri
^f bem erfien Slot finbet man einen^^ö^fcbnltt, meldtet bie httt) betannten SUfinibergifcben SBoppetv
iiebfl^ben beQben «SieiUgen/ &e.ba(b uiib Eörent totfttUtU ^n^tfcben biefen ffebef ber 9teicb<ab(ec, tmb
iu ben Suffen @ebalbg ifl H« ^apptn mit bem ^nngfemdblet, {üben %if^ htS b« toren} ober bo^
fien)5bnli(be (Sfabtmopyen. ^it bem {»e9(en !5(at f^ngt ba< Stegifler ber Sieel tmb Qefeffe, mit
fpfg^nber 9(nieige an.: ^n btfet tia<^tsol0ettben Cafel ober ^egifto^/ n>trb# b^grffff« bie Zittl
i^nb pberfcbrifr» ber gefe^e. ber neto^ ^efortnacion üt &tat VTurA>er8 VMf crifl gepttrc
Co^ene t>ierbtmll>^t viib in U nimn vrib fiben^igfUf 3are fftrgettotn;« 2>iefeg g(egifto ift
as ^L fiart , S>ann folgt/ roie gebac^t/ ein eigene? fSiat, auf beffen StöcTfeite bbfg^ 9h|eige oon ber
SSoOenbung bti Srud^ unb bec Promulgation btefef Sefefbutb« {lebet Sbag tmn folgenbe 27fle
i5lat embdit bie a^errebe, in »elcbec bec fRatff bie !Becan(a§ung biefe< tSefebbucbf er{Ä>(t, bafTelbtge
befUttiget/ mbr^bie Sßtfle^ng unb Sec^b^yg befrtben «ocbebüt 9tit bem nip f oCgenbeii
sgflen SM fibtgt bift JXeformation felbfl mit fotgtOtff Sfoieige an: lo^mif fbib \>tßttf^ bie titcd
ber gefe^f ber npipi nfcvmacfM ber fbot V^rnOi^erg Caiifeitt trit»r bt^tibert 9tib im tictimtfn»
flbieigifleii*3ar fftcjg^omem . 34 teble in betuTooc mi^ babenben ^fmpl^ ani bec iCbncrtfcfKit
Sibliotbef^ 92 1/2 156genv. Z)ie gcofen 3(nfang<bud(^ilaben, iBIdtteriabteti , €uf{oiS>nb ®ignaiuceii
feb(en burcbgebenbg. 2)ie inX&berg betannten 93er{et(bntf 9. 16. n. ii6. unter bem 3abr 1479
flcbcnbe Sfu^gabc ber 9?urn^. 9ieformation# fann getri^if t^eggeflrttbat t^rbem
ao4.)
94biTi4i%
«5t
■■■■■ fci^Mfif mfrfl«9i'tti^«frtnw«t««^6fn'fi^ '
f^nonfma v>iib tolotti tcA aüti )u bm 6cfef / mtu^iii IbieitM ffl. ■ ^ -
«ÜfB^ai^ «r^ itfKd«N CUM bimH)^' »ctef tUB irt 6t »en':9eynf<tjjeit ;ttr cHtff<|Kn igip
HMIrit. «(; VL e. 3ii^. «. f M><|lfirttMi «wi^ 2>ft§ bkfUbe tii^t tiie (c{le-f)r9, ffT fc^on tmtet
>(« 3a^'^48^ oK^^t fDMbcN. CM iBui^ M Mimt Stiel, lütigc tl»rf( ftäfta auf btc Stid!^
frtte M crfir» IEM<X^ €< 1»((l(((t t(#tt)i> tiM fAnf Vbf^itttn. S)cti (tft<n tätigt btr tßnfa^
ttt^^iMtf WocilM iR«n (criKt nHffbcni ((# Mnt fenbbttciF, ina4<n/ «n» n»k man b(e i^fUgt i»
f^FTtOcn. «Dtt Oocttis Hl i^iifytt»^ft, {Wtfi^ tinon 94^ vn^ erbrnKifhc mittldfttu %
tm aOkm ^itib Bcfit^ fytionima n. f. t9. pttfßttfütt fi»tit'{(f9<ri, töttman b«9 brat 9rUff4c>ü
(tn hü(|i-imiii(t((9 dn(c((9 fic^crKcibrnföd.' $iim Vtttteit «ol^et M< tifc( oOet flanb 9<9flU<^« t>n>
wrltlkM »•' €tfl ^«c 9«|Kn bie 2(tltt(ti<(^Iett Ott; tU Witt M |a €nbc fbctfaufeii. ^krmtf tottbtn
<>0(tH[e9 9itf«it^ wtb €nb^oiitt<(it tibit S5i1(feit tc attdC9H)«n. S><» i5<f(^(u0 ttiM^tn («p ^nbctt
fOhtflrt soiH ouJscarMtffor SSilcfeV ' ^ir iB^ecfogtc tfl tit(^ b<f «nttt. Sßie Micbt bkf(4 iBtic^ b<M
mM'sMtfm, üe^ m<m «uit^ bocturt,' um Borg ^(Hc^ im fblg<nbm 3a^r< cük nne 9tt/Iadf bcfot»
401 «M^ h«f Bcmit Väitt btUigt 9Z SBHftt, .
t^. ®^t(Rt 1484» dnduArt
tBintUfm-lfMüt »((<^< n<i^ ><?;' (h Cnb« b« 9l<dffl(c<-((ftnbß((!(n Vnidde/ daproni»
pitt«ciitm tn^icinc (icpn (bQtt, akbt bor f^ vott €9fe(lm in feinen Seltft: Jiittbr. p. $^9|.u. f.
2Mti<|f. g^ iQ«(i^«Mt«b|nd bffbibH«^ <r|ie ^t&T i(l e(ne niebc^fi^fl^ U<#fff<«im| imn
ipblMb f»l«t.b4« 9t(<iiiim fäc bk 9#ikii|4 ■■
»0 ^9tt beti ^(4tillt<tt wafTetlt tn fve^et mo^ matt bU in ten 3c«
^i^fm itäcjen tollt |>vatt(^ fiMI ifuci^ ^icM @((¥i(f ^ ^
i^n: ^r^cfit ;C|it msSm^ ^'^ imtfeu @(^ittAw^( Tbm
. ' ^omiiUJOtv^S^C Mb int imiiü i«<c. fi. 0«tt«.
€fiif tskbif^fte StnMe <M« 0« »fit gvbcniften «Allein«, fo in b«t SBtHM^t» » g ><^ Mi»
tefintliff» tft «. ^nii S«|)fl 9M^. e«i|bt. Q«f(^ $b. !• ®> 75.
IDtefe 9Mda(e fenne fc|> bM «n« B4»M<Hi« vindidiB p. tes. n. g- W) {!• fttt^Mf mtter eiont
«ans anfern tM Mitist wirb, nem(i4: Zuö^v^Xitttnhtri vrit mm ^ Mtm fbibtir
3» t«m M« €Fv<tb iibfv titfr ffttüf t9lUt m*in^^«*i6»^f^f*imil$tmtM,fn$Mtt
4bm
\
•V^.^
»48» 6«f<4?>^mj^^,.,,;'; «9,:- :., ,;-,;;a ,. .; .. «jür. ,*£,.5 ävoij-> •:..•• ; •i. •..•■)
tie einen 0tio po^ 2)ct»$rifi9Cii , ^mt^tm |um .f^f^ffR^al ^. t^M^^C; MM»;. *^Ji ®$Wi>*H>«
(etbü itt ccfenncn glebt, m ti beigt: äS^mn fbitfoHfe^ li^^t 4H)ii qU fyni(y9f^V ^^^^ JiK^
i5citdt# bie bi^ bu^ dem sebori betr. !piircb bern ^( mtöen/ fa^ pVdeii<mtei: 040 poii ^mcrim
\myon inptitepUU* ^tter/i ftebfn mit QfpfefiftBifTalbjiic^fbfb^^^ ^i ulM:tsen<
ganii (ecr tfl| ^nb. metcbm olfu gleicbfant^be^Siritel «utf. $0(( (Seetf^f^uV f^^n tip^c j^ .^^ ef
ISü^o^en« ^i ifl in fünf %u£bec eio^etbeUt^ bie ajtfjeit oben Aneeiei^t fpeiPb^iK ^^ bemj^M: mificj
benben ^^emplar^ boö in bie Stwtlm^<^ 93ibliotbe{ Qtb^tt, |abje i(b {^( 95latteci boc^ (cbeinen ein
*^mplitut, n^otauf ber S!(nfan(( beä ^t^ifttJfi fiebet/ju febkt|, ^it |>oIif(bnttten i(l bieft 9(ii<#
8^e tiiib^i^ t>e)febcn^ bie ober eb^|i fo ^i^<i^mfdt g^bi al^ tU fSSotepie^ 99j^Hf. #^ P4^M^^tmu i
i 1 .
109O ^te tnhet ftc^ ^aj (u4l htt toet^Mt/ ober ber a(tM todftn tooir
: 4lribegttitie bn tvefr t>im dtf^i^til^ |tt defl|(ei|>t^ Qjfthntctt A9i^i>9^ :
Unhtt burc^ «ten^art |)oUeii »u DSIm n<t4^ cc<ft< t^w^r^ n.€€€€.
inmh mf an ^rtn negfle mi«»9^ «wpfttigilen* 7(i9{€9^ 3», '^
r^' Unter be^ 3dbte 1483 Üft eine / t>Mt f Ben biefeth ibtttUti getiefeife 9uiiif>t cik^f^ , fllttc^^f
t»Mibt€feni«tiifiiMlAisen^ ihtthaiipift^ttt^ mb i>etf|H:oeben i^orbM; bM tfiie nÜiere !5e^
febceibung oon Ut Sinrtibtund ber beutfcben Ueberfe^ins; nculb bec ebeM^nri^etHgien^SBf^^d^/'bte ict
outf ber IBibUctbet be^ {)ercn @ebrimenrat^$ t»cn i5<^ler.<)or mit b^ibe, |u geben; rnelcbe^ bentt aud^
Mt gef<beben (oni €^ Eät^iefe« C; emplai febl ctben((i4^e« titelbToti f6 mi dflcb bitfieiifsv n>etc6e<
J&erc ^ofr. !:^fhfer befcbrleb , ffine« b^ttt. 3^!l>ejftn WieÜt'et avtt bedölgnÄtiit i^i^ Jfcmtt bai »oc#
banbene tt^i !Biat bejet^net ifl , )U eebeSen/ baf eine< mSfe-odebimbieri jjetvtf^ilf ^* SÜH biefrm
erflen^ ober jmeQten SBlat, mie man ed nennen ^inn, fjngr batf 9tegi|lirr inj n>0DM<^fier Sfnfang ber
iMmf^ftftf^ Imtttt: (ßS) 3(e iß b$ QSletgi^ iU>er bM fe^itee iwe^J^Ur 1HI fettig; Nirinn
begriffen dli or^cEel u. f. w. J)iefe« Kegifbcr ifl 7 fBl««ft.#^« HStt bem t)frldbren:8egaii9ciiett
erfien Stat, ba^ entn>ebet leer mar, ober ben Sitel, ober einen JE>o({f($nitt batte, macbt t6 olfo bie
erf{e fiage^-on^ vier In eimmbetigeflecften (Bfigett oiiiS. 9Eiif ber BEutffeitf M erfien ^ci^t, bef {n>e9i
ten Sage, too bie ®ignatur a.b. ct. f. anfangt^ ftebet ein ^t>J}f<bnilt| .bei; bett S^nig wn &0m,
TimHxu (d^ ntbS: t>4ß 3Nit :&tt^^ oocf^eOet ^nn folgt oiif 5 IBlottern eine 9^mbe, 9Uiäk
IV SCiifang b^rfelben n^icMon bem SJuc^e fblgenbe SRad^id^ gegeben: jül^e if^ von be» al(en n>«ifm
j^ ge(()^le<^t bfr ivelt bi# btKf» ^ erßen in inbifc^er fpro^^ gebiegt ^ft bomatf^ T ^t bud^
tf^^u fytbmi^cu ^mg^t hva^ft, jonp }u leQC ^ Utein^^jiefaQt t?tt^ i^e«t in teutfc^e itmgtn
Qcfd}vibm,^jon'^t>^ hud) ifi Ue|>li<^tr wott wt> FofiU^er rebeti ^är^tird^ Me alten ^on¥
wollen ir ivei^^eic au^gte^m bamlr (^ ir V0ti$fyait buvdi bit wovt ber vttnSfft erjoigtlf pn^
^ont) bi$ bttd^ seffQt ouff glett^nu^ ju rebett bcr t^ier vnb ber focfel/ rft t>46 gtt^^ 9mb^
t>re)^ ptfac^en* 2)ann merDen Mefe Urfac^etf anseffibrf , unb Stegrln (gegeben, ta< Sii(6 mit ^httfm
itt UfciT/ t^tUi^ dtc^cUx mir br^i) ^^briu erläutert me^beit, bie {u brep ^oiifcffttittm €(e(edfnbdt ^»
hau 9(m^SB/ff(fUig ber Sßi}rjfiti( jle(K;,.^ye.mtet f[i^ W i^orreb/. vrnib VA^et an ber anfange
^e0 buc^Q/ t>nb ifl gehabt b^bu^'ber beyfpil ber Älteit werfen i>9 attbesinne brr ii?efe/ poir
gef(bk4^c $ti 3er<^Ie<i^c/ £>atm fo{v3t ba6 SBerf felbft^ nijt bcr Ueberfd^cifit : £)er anfong be<»
bti(b^« Soran jleH »teber efne 9!^orrebe, n^orülti bie ®efd^id^tf bec Cr^nbti^g biefM S9ti<^e< et»
(oblet tt>irb. S^ tpirb nenr(ic(^ gefagt/ 9na(lre# t<i#Hf JtSnis ju €bom, babe ein fSud^ ttfd^idt be>
Commett/ wotinn in inbifdS^er (Sprad^e ^efc^rieben flunbe^ ti fe9 in ^ia ein ^^er-Serg/ mocauf
fSaunie unbStriuter n^Mfen/ tvoraud ein 9(r{ene9 gentae^t merbA iSnitie/ momic man bieSobteii
crwccf cn thiinU. 3>er jt6nts ft^icft feinen 3(ct 43er^a#^ boMit/ Äe(«^r Me 8(r{ette9 'nae^ bec aScr»
fc^rift be<iBud^ »erferti^et; aber bamit hint lobten enocefen tann« Z)ie SBtifkn in^nbia fa^en ihm
aber, bie {^o(^en SBerge bebettietm ble Wtiftkt bie Saitme loib Kräuter b(r Siinit# bii lobten traten bit
$boren ; mie biefe tbig gemacht »erben f6nnten/ flebe in einem Suc^/ ba< fie botten«, ^eroflae erb^'lfc
fb(d^e< «>otr ihnen/ btingt e< feinem S6ni9; ttetfe^ €tf kt bie Pi^e^än ßpxadft, n^oronf flA bcr So«
cid s<mi ber SEUi^beit ubctdlebt. SRacb biefon btrien 8<)rberi4K liefet man eine^ yixbmalide 9n)ciae
Iti 3nbaltä bec 17 Sopitel, bie nun in bet X)cbnti|ii anf einanbcf fo^en. Dae t^ Copitel fogb
von ;&croflam^ wib iftvon fov^t tmb gcrec^ti^ait: gocco«. XWMk (ibcnjef^enb (uni^ ((^> i^
von be? tauben vnb bem fticb^^ onb fogt oon bem ber eim anbcrn raten l^n vnt> ym fUbei
fiit* 9(ttf ber Oluctfeite be< Ie(^en etat« gebet bo« SBert mU obiger Sfntei^e: i^ie enbet fxdf bai.
budt tu f. »* (Bfebntcf t n. f. m. (u Cnbe. 9iuf ber OlAcffeiie birfe« Slattf ift bet {^oltfcbnitt^ meld^
ittt legten Joj^el.dejb&r^t. f)[(b iab(< in bem «cgenw&tigen ^emplor i2d ij^oUfcbnitte, 11^9 benen jo
»er bie aapte Seite füllet. Sie finb fo, nue man fb bcn ben bamaliden Seiten erwarten (limn. lDa<
donte betrSst 2$ Sagen , febe tu üier S55gen gerecbnet; SJ^it ber {meQten tage fSngt bie Signatur mit
a an, mib gebet b(^ 3. SDie (e^te £age fangt »ieber inft einem großen 7t ati. C(atteria(^(en unb €u^
fM, ancb bie grogen Sfnfangtfbucbflaben febleh. Docb biefe lebtem nid^t g^tlicb. Cenn Dor man«
e^em SKbfcbnitt ftel^et ein in ^t^H gefcbnittene« finabrat 2>a« ^ier ifl flarf. 9lo<b tm9 icb bemer«
ffen, ba9 0(b biefe beutfcbe tieberfeftung {»at im \S)ani^tft»ert na« ber lafeintfctien rt^^M, batft fo/ ba|
iiiant^ Sobet anber« eingetteibet, oucb ^t:« 8<m} beritnbert »ocben ift,
aioO ^ai t8tt(( ^ !8Set^(eit/ ober bn Aittn ^eff^it u um. Oe»ru(ft
154 Mt »4S4i
iwtt ..^annfen @d&&nflperg«>nb' idienbet am Hih^fhn @amfi<»3
' *ot fönt Itmbroffue be« ^ei^tlg«» bifc^ofs tag "Änno JDömfnf «liÄ.€€€Ä'
\>rtb barnoc(> In bem UrnitC joce. 3n ^o(io.
!Ditf<iS ^(tt9<n ifl fc^on oben untfc brat 3<tbc( )48i bef^cicbra morbra. ®<9emv^tt0e Itfo^«
MitK ifl in btt iBibttottKf tu :6u);|>eim* e. <>«trn i<vpf* ^(vsf^ il^n^lbt. ^cfcfsSb* tf <5. 75> .
Äia.) |ie &e6t pd) an boe Bu* ÖWi ^«^ ßeBf $tt emert« Sßttb atfi^ Me
, Ite6e )U ^errd;me]^en. '^d biictor |)aitlteB toon fatttt tu tütfc^ bracht
^dC burd^ .6^t \)nb gefc^effu eine« fiirflen \>on bUeti^. "Ün^ $nt>e :
®etcucft t>tib \>o(enbet iu @ttü^HX^ ^on 0}7ai:tmo ^d^Ottett nac^
erijlue ÄfBurt SDi e€€€l)fpjf ii« 3or. 35ff iinflag noc^ @atit ®ertruf
teHtüQ abtt nit ^mmh bat t>aI6ca{^ merb fc^anb titi) tSef/ ftinber
«eiinifiteii «rerb. .^aiwt nft bi^ i^bb^ funbett/ aber 660 |u tio(bc{iu
geru >Danrt t)iin)iffetib äibel itias nk t^rmittcen tperten. 3n $o(i9«
B^ 1 30 ^ I^Bt flc^ tm bsdS Btt^ Cbtbtf t>«it betr Kebe ^n ert^etben it. f t».
Tim ^d;(u#c Ocbtu^t ^tib boaen^et jii ber feiTerffc^eti @tatt 9U0^
9Blf befiebi bo* Wcfp « 95«^ ««oefen fc^ii tmif 1 JMefe 2fii«9abe tfl üi ber ^erjt>9tl<iben SAIio^btl
piXfMninattu €im ÜHttf oon «bcti biefem^nicff« ifi unter btm ^nbre 1482 onsfifist tvörbe«,
Sajf MCCCCLXXXV.
otte« unb t«i ^a^ei. Ttm Snb«: !^rg iMc^ttu^ti^t^ ISBnt b(t
^anfen f)«f(i^n drft^Tfffit genannt bfe bi6ef iu teult^ ^tPcaätf Ion«
t(f / <(at/ \»ft war. nac^ tec^f ^(me9n{ teutfc^^ ndt ^^ej bnb grof«
fem xHitii, ^eg? bem ktfetntf^« X-tfi gece(btt»ect{get. »nb'fi^'blk^eit
ptmt&ctf mk t»beif(|)rtffren bec (af>ttel unb pfahnen, iren in^Ot tnb
i»rfa<^. anja^genbe. Sßnb mit f<^nen ^urf b^.J^^ötien .JSebeateiibe.
be« nutoen gefef«. ^at f>le ei« enbe ©ebrucft in ber fobHc^en fe9«
f(tT«^n ^te^ftort ^tt^Ü^VXi. fka^ bet gebuet ccllü be» gefe^ bet
Senate«!, imm^n ^H^Kt t>itb in H fünf bttb aditm^w tot
Vff montag bet iwe^t bee m»nb« ^«^. IBmb wtU^ \>e(bcingung fef
fobglod tofi et^ bet ^t^m ^ejjltg? bt9i»afci^e{t j»nb. einigem «vefm
^em MtMt i»8 bem ftm y>nb bem. ^et)%ea ge^if b' tta Jeit't>anb tegi«
»« ^dißt «WigTi^ Omen. Snjolio.
-Iwt Vtfl^ Iwrt «»ksr« äfu^^obe in fffawc Utceror. na4>ri^t ^. i\i. «. f. beft^ritben. de i|l^
^ «^ «tnlDacbbaut ta JKoImctecifclav mc uwt) »tasten aSaaejlab. eu ^^ «^ Uefc/ biUi«
Stf 6df iBC(ttt«b(€n/ boc^fo/ b46 ^bec £(Nrf( befbnberf # oftiv irrig» Mdbtt i»tfib» Qcr rrfif («(rft
CCCCLXVII. {ßlofleri Nf übir beten nur 466. X>ec tfiHVK: {ibU CCCCLXIIIL ^liiUt, ttUhüit oiHt
i»MUdf nid^t m^t M 455 91. in aUtm alfo 921 fRl ^0^ «ertoörbidfte ifl, baf fle ^ftfliKtfucet
hat. 3ebe ®ei(e l^af {mo d^ohintnen, unb jebe Cotamne 43 geile», ^m (Enbe ber Offene. 3o|Hiiinit
fleVe obige ee^luganjeige. X>a« Sormot ift tUtn ^oL JDic 0O|0erif(|K SibtoHwif l^cfi^ cig
^impiar t»on biefe r Sibel.
^ii50 ^afRotial, b^« (»1/ {eBetr ber •g)cirtäett @oÄeif unb SBmterte«.
7(m enbe:\g>9e ent>tt fi(fy ber (eQlt<)en leben ba» wtnterteU* \>n^
f|l gerrudPt \>nb mofenbet n>orbeti am montane na^ ber ^e^fiden bre^
funtg tag 9l2acl^ ^rfflt lonferd (teben ^erren gepurt. Xaufenb tHer^un^
bert tonnb in bem f4iuf unb ac^^titgtirn tare. 3n ^olto.
X)en Sfnfand mac(^t ein Otcgtfiet über bie 9}amen ber ^i(t.ictt| meldlK in bieftm S^ieil twrfom«
men. a(uf ber SKu<f feite be« legten fBtaiß M dlegi^er« ftel^ü ein geof er «^oltfc^^nitt. Z>ann fangt
auf ber erflen Seite be« folgenben c)e|ab(ten ^latiS biefer SÜ^eU felbfl mit ber f^Igenben 9(n{cigf am
3n bem namen ber bepligen bnb Mteilbem trittoUifept Stoten. ^ebt fi<^ <w ba$ loblid pafftottal ge«
nonnt. IDatf i(i b' |>etUgen leb?« bü mit namS b} ti^incerceik welc^^ paffional gor töblict^ Dub bciU
fam {elefen ift barjnn man i^inbet toai bie lieben beQligen t>nb biener gole< i»mb b? namen ^befti cctfU
«nnb untb ten (Kpligen gelauben gettttets baßen. Snnb (i| bem ecflen «on bent beoßgen <£rc(engel fönt
SIM^U Vor bem £ebeit eine« jeben Jf^eil^eti ifl^ein (JE^ed^er ^(|(((^nitt in ber 6r5ge eine« S^orteiti
biatf. ^ie Seben felbfl finb mit fortlauffenben Seilen gebrnift 9iuf ber SKttcTfette be« Se^ejcjrj^
IBlot« gebet biefer £beU mit obiger ®4>(u8an)elge tu Snbe, £>b glei4 in berfelben toeber be« a>rtti
eCer«/ wdt btt Htudovtti gebacbt mirb, fo ifl bod biefer gan{ gemi« 7bigf}fm^f jener aber bermutb^
li((0k^fff^ger, ober0ov0« 2>a§bün biefer.9bi<gabe be« TDtncert^eUefi ben i^^ felbfi befrei fonff
oiNrr nirgetibl ongetfigriinbe/.am^ ber Sommertl^eil i^r^onben fep/ (Wclfte id^ gar nic^^t« iffienig/
#en« bobeüil bon einem Xc^^borenSreunbe Stac^ricftt bon einem Summertbeil erbalten^ ber nad^ atteo
UttilanbeQ, tu bem bon mir befcbriebenen Sßintertbeil gebort. &er Einfang biefe« iitüi: ^nbein
namen ber beyligen »nb bntevibaren triuabifeit amen, ^ie bebt fitt an ba« (6b(i(b budf pa@iotia(#
hat iil ber b<9Ugen (eben onb mit namen ba« fttmmertejrl, melcbe« pagtonal u. (. m. ifl ebenfattt
rotb atbrtttft. iDiefer Sbeit ifl obne SSorrebe unb Siegifler 379 Stiüter ftart^ t^tUfn oben atfo numc^
rirtfinb: IDa« ecfl eiat, ba«lLS5(at, bo« XXI. plat u. f. lo.
S16O ^it giil^ilt (une ton^ funfgcßc^ trefocmacfon. ^tttudt )U ©ttof«
%oüo. ' .
et «Meb bicfe 9Mi«l^ in €klMH<>el< SRo^tUHtn «on |<mt(t <A<tt tc €$(, 3v6. i99* »*
borotrt in igofhtann« Bibllotii. inr, pabl. p. 197. n. 30». indl<i(b(tt im. tlifcnba4)if^- Cattlogp
P. II. App. p. 34. an9(((fdt/ unb »«nwtft, bof fl« mit ^Hf^nitttn <ntf gciiert ic9« ^'ä^t o^«: n>ici»
fk nic^t brf^riebcn. 3n bec eolgcrtf^llKn 95iUiot]>(f iß <w4 (in ^jC(nipl«t mit ^Uidtnitttn. SM
ü^ bnnf<R>(n Mt gufocquttiod S. 8(imi(^/ Mc ^o# »<cni6fl( M $<i<M NN9 (m f^^t nn>
i$« 5«^ 14«$;
mit Itttü^ iMmäH^'hit f/p^H8t\iti1[»Mtniit^, i^: 1b l4im i# iitc^ gnt^jg la^m^ a»
»tt| ®ol9erifc|e ?jt<iiip1«ir »»n tiefirr ^Itroghtrser «trf^abe fn». ^dS^ n>ia 44 e< töcslt^l bcfc^i^
tcn^, im it fmAtfidt^ tu riiodiKn. X)ec $b«I: t>ic tuIMn btille« vnt> ifnigAi^ ttfcam^^ fttiK
mif »er iflett Sfeie^ to^ tren iSlü», auf {t») 3/eibn. Xne ^Xucfft tu ftiat tu imo jl^oluimieit ta< 0tegt^
fler mf( ber Ufbetfctftifc^ X)a< tlrgtfi^ec J£rtcr ifi bie Q^hvtc f8Me in sod^itü «ak^f tbrtll. X>atf lc(}(€
iKigt im SZe^j^erc Ut. .f%r. tm mcai^vbctnf smflk £)atw fctgt im 9l<difl^r : iReiftr eigirnrntt
<gul^en biiHe k* unb banti/ '^futig fri^ei(^0 reformacton* ^it bem {tvcQt^n ^kK fo^^t bie gol^
ben S&uae fVibfl art. (Berlin flebt ein J^c(ifc^tiitt. 3(uf bet Stucffciu beä 2oflcn Siat« geb^ bie Sutte
|u €nbf , nttt ber ^Ti^tise ; t^ie ent>ec ^I;^ tUnis ^iavcü J>e6 griffen gftlbin bulle* UnnHtrelbai;
^ar^f fclfiU t^eifer flgmunb gtilöiti bulle* S^kfe f(AU(§et pc^am &ibe beS ^sflen ISlatf'ibit bec
9(nse4ge: i^^^ ^bec feifer Bigmuitb gulben bulle. 9lun fodfe $. 9riebrf($^ iKcformotion fbl^ov
welcbe abec in biefcm (J^emi^iic febU. 3*^ Allem finb n Jg>oIjf(^nltte ta^ wrlt^e bie «J)«5lifte be« SSfatf
^inoefomen/ manchmal aber 4ic(^ c^vcfijtt (Itih. ^l&iUvidhUn, Suflo^ ftblen. S)tr (^isiiittut gebet
l>tf )> D. €4e ivirb ^d|^ in ^errn p4'ittere 'Jt\xt^(^. t>e6 t^efit;f<^efi Stciamre^^» Xt^. a. ^ 40U
»170 J>ttMÄrf((^e*ianbrec^t iws- ^
fln^irad^tet btefe erflfe ^^Kfi^gabe li^er nod^ ntemanb «efe^en bot, fo ttfit bodb <C>ecr tH^ejfet/ Ie^
%Ai ^cQtrAgcii jtnr Eitteroftnt (^.' 17S. (Itf^ett'iBeeiiHit^MinsJACÄiibe mh ber »IcfUdS^en C;#eni *ixfAf
Ifcen l^bcttv b«ber 1dl? -(le nic^Ft Äerge^en tt^cytU«.
• '• ' . . . • •
Äi'^O Ott«iJWt«i«yfc^^ ICm €iibe: 35if4«
4)ert»m8 f^ cjit mencj gÄweft tmfc gwÄei 4if ^rw »fwä ö^gsf
Hiim ten tot antfc^en SBerfen ber £)eutfd^en/ ober (bleuen ^^rffteii, Ivb ^ud) vtn >en 9)fl<m|ni
^tib tetfelben ICr^t un» SBirfung dtbdnbeK nrtrb, Ift/ tbenn ber ^etbarlu6 tITAdimttoe intpreffisi
«ntfo iffpUü bci(ii gferecbnet n)irb / biefrt J^orto« bcrf trterfe. SDeti 9(nf<»nä ^ac^ b4S ;ptt4^ b^ Vto^
«utt l^nn folgti^'^rdlfe von >9^f^H<tnb ^tQheytm^^« £)er fei Sni» bot fn bcm'fE^it onse»
^btt^n Ciftdoirö ^. «ior ber erften Cennirie be€ Herbai4i 6lcdkt(^aU. biefe« ait«f i&btrti^ b<fe|rrie^
^beti SDertt ber ^m:inniM tibgebilbeten 9>^ansen beflimnKy oitc^ bie i>erfi()i^neii VuHüien, tit tt i/A^
ffittitbdü fetbfl tefa«7 an^ejetst. :^e 3esen»Srfi<)e erfle %iiid(Ai h^ 4\gtntli^ f^itiMi $tf«(. S>et
^bige^ '^DttM fAtiltiittt/ 1il4m'< berlBorrebe senoinm^n/ linb nfit l^icfer fin^rtf^i ^a> ^tb^ am
ttbf^rton btr t^tvMiQtbtt , iibf(^ ftcb ju nennen, unter andern fa<i|ft ^dbi^'^Id^e« I6bn4^f9 tpertf
.te#en Afff^\rft 9oir<|^ eHien Äleäfler Hn bet Tittint^ gelerr — 'X>Ab'*d ic^oifF^tmtecflMgrmi^
9utiterfeyiuig brtr foetltar gangen by n4ii nncrolcc arb<^. 'Dcrntetrft i4^f 'ba$ t>iet ebeler Preuc
ttet ff ny *bie irr btffett eeutfc^eit laiiben 'ni(^c n^acbiVn* 2>4ntitib id^ täefelbett iti irer wt^ttm
f^bepttb ^efialt «anbete ientmerff!en itt^ m^i|^r> ban pdn ^irenfagen. I3ir(^a1ben t^^ f^
Hi<b9 angefangen wcvd pnfolPomen imb in ber febbet I>angen Ik^, fo lat^e'bi^ic^ in tcwttfi
fceH :ön«)e'ai:>s<b ^Wa# itrt^ fi^tiiger jujlefyöt ^u t>etn beitisen jrab — Harn 44» »wit nur^nm
^«üiM? ^^h t^^Mtntffc ^imb fyaxk fubtiel prfb 49e{>eiibe^ — l^itb nenne bt#bu4 ^ latfat-OcttM
^«THit^lfv «iff ^emf^^^n ^ottber <Sfef)inbf>eit / 4e tt^tl^ein^garun man finbct €i€€ vtA
9^ ^Br^oter mit ünbetn treottiten trofft vnb b«ge0ben *<— Vnb vff bo« ee oller tvelr geU^
^n 49nb 44^M ju imee f 4>nMi mctgo* i^«b^ 44 m 4n Mmgi^ Mgim tna^m^ ^tmutbüöt 4Mur
y
3fl^v^445f
'I?
ftlbt t^utdt einen STrif ^fammentcaam Wg. Jn tlmtf fs^ ju' S^.?\^^viviß^ i^tudtm
I5^»c W / ; jiim ©nf tt Jec («ig^^beti. ; ' pl^ in bem «erfe' b^H^d^ J£(olifd^nHtt^\f Ötlf fr > äff Me
Mrtb nÄcrir(fc!>'rrf<1!Jtbrr;!R<rtiiK ^Sfa* tffrJBtrt^tdtengifl ii)f«t&^ ©Ä «Wtf ifk in 45s €ft^'
v\ut/i^if^t'fltbf!^Mi\ nac^ 9r^ dnci$ Se]ticon«>' mitd^ beni 9(|>l^^et e (i#tlMtt. ^^oit" Welbrn <l(f m
36^9 'JPftaiil^ri ainb io^3^ obsebuirt; ' äTttf oätn tttitftdAben tr^eifc^" b4iff bMr 1airdnif<$e JM^aAM^'^
. ^Vie^y r aut^ t9dit l6rnfsc^ SfbbHbtmgen tlot/ 9mt änent anbetn'Sftf^Sfr l^erHH^rt/ iA0 bit gf ge ntof Ir»
fise beu <r4ie.' 'X^er frL Crem bat flc^ He ^Ü^t m^nr ^t bi^etHden' ft^^i^i bk m^ UtBfatut
ftf btcfem !©ette abdebtfbet »acbenih*/ fbtotemidi^'btelenidfn, bie er f4r tM^ttt Welten timmtU^
öitjMStlgtfi. 1>en i8ef(<^teS hiäc^ tnbH* oWd«, rct(> flcbtinftf »njetgt be^^obr« uhb jOtte« b« 2^ni»
i<fe€, ttnb unter terfelbenbeflnbet M botf «benfaltf rotb debructtt $tifl imb B<^&fferffitK Bcft^m
IBenbrn iMrf:^benen 9iüiQaUn iinb tleberfe((unden bmtbett oim^ Roller in ber Biblioth. bottmcA
V6L l. f. 94U ttcrn^^ JtrimeiiHititiSrber «ttcoi Seiilf(|m W^l^ciimam in 0iiKC tufKli^c»
VN^anbluns 000 bem «{Mtpfoi.
. ..>cr («yfeiijl^n ^^ 'JUldf^lu;^ ^ebriicf^ i»nbt»öaen&et an montd)
^ in b(t iS|iblict()(t hti etiftt ifi ifft. ^«c in ^(lilibutd« <S. {urth 3ApiN 9tt8fi^. . JKitAte.
^2o0 ^it M>e( 9ud^<irtft9. 3>«tfpc{et te $)ube fo »et« iaÖeXn vor» '
(mgtrr. ^ «wrcl^ of ^rnomet Ihtronemtno. ^ftm €n6e: ^e^nifte
' in bet f<tfert{feii pat tu6'rt'>aa»at5eu« »MiÄf«,' «nno Äiifc "
Unter Yent 3a|^re 1481 i(l eine^er ^fteflen KuSdoben biefe« ttnfAtlflen tSuj(tf %efc|^e^en tvvtbui.
^«Die se^^embarttse mibttfa^iüä^t H^tt Hymip in Spe^ne 1. 5pidt<g. biblic^ph. $. 20. .««.
«le^^e«2^ %cfttcriÖi*lif*e<f«^^^^^ ...!..:>.
ti»(tr(ttaL bortnn btt fei? t^ttbertüei^fi^tt Mb geleret nbet^en fi«^ - ^
nQ4> ivarer me^^^eft jii richten. Mb feiiib *reii4t9ii «M 0a»i bfoiti»
:|)fte( fife In tiftm regffler noc^ emanb* ait^n^e^n. 9B&(^e (ficfKi:
Don lateint an teutfl^ $nfumen geflieht t)nb gemotzt |^dt ml§ (fwdcte
^hi ein i(arf^aufer iu 9li]cem6er9 ein btkfttt nilt namtn Sr^Ott
•©lof* mf( f)«ff be« oBmdc^ttg? gote« w. f. ».' Um Cnbr: ^ä^
^u^t |U %u^^\Xt^ ^nt> MHettnbet 7(n bem n&^^tn mitmo(^tn
ist 34r'i48Kf
^
imA fori« loteittjett eag. Hitno Ölad& criflf ^eJinj^. ^.€S?& »«r#
Copiccl an^HnSnat pa< a1t< Suc^ M< 9^ y^^ tti^K 4S unb »ol (trUU 2a €a|>iiel« SDie Otucf fch^
%tt brüten SBlojt« fibil eiti 4^i>i(f<&nttt/ bcr obnt^ ®oft# f{((nib, itm ibn ®eettse CnUitb utib binter bUfro
enge! ftcl^etib/ i^ylcn <i^ be^,bi^fiibai^&llepia(^, in n^^cbem j^gcnbe Saifci.m ^n^eUi ya^
((^ Qi<l|kniSj{m^«j^ jbdtb wi bec SCifbcC Jf'alb/^^^^^^
a^.,t^ibnifdSi^ tdttiiti^ Wki^K^ in (too ,(3M>(nimien dcbrud^* . ^i^ 95(&ttci
lableirfinb ^nicEt, ®iatialuteii «bfc unb Sufioboi febicn« SDte nuiftfo SfnJKui^tfbn^i^abm ihib mtt
&mbmrt gejim. S)fe 4an{e ifl 40 9}laUct flarL . jDk (e|(c eobunni !i# Wp SSon ttem $(rfii6et
tveig b<i« Xpaiifc^r^ 9Mi(pbtctif(bf <2(el<ftn«)i «e^rtcon nit^t«. Cto <e;pc|np(ai: ig in lKC,e^i9Ai^f(^
tvA ®ro))t u. f. to. im €nbe: ^fopu^ bec ^ac|>6e(&ii6( i<MU
tM^tt mte ettUi^en csugefegten fa6e(n S^midf tniiD Ttutanf enbet
^(^^tf. debntcft i»nb «oflentet In lb«r iPai^ff^ ^ac 9lttdQnK0
f . ' ton '3o(anne f(|iob^<ne «m mffwMl' b«? ^oxtAA itdtl^ ciKJK gepm^
3|l nacf^ ^emt if<H9fi 9(n{ei|( in bet Sdigf^« ^Su^^^ (B^ef4^«. tb« !• 0« 7^« <ti b<r 8fbfio^
|ti St Georgen In SiOinscn bepbbllcb: Unter bem fM^enbeh 1487 3<^re ig tt^ete Slacbticbt «on
tiefer Gommbrns sesd^en morben. IDtefe Sfu^sobe n>ac ben $erf<$em bet 9e9tr48e (ur crÜififKil
4>iflorie X ®t & x.97« itnbef onnt.
:» ^ t ,*
ft»3^ . ^ai w(^}i(t pü^itlUt (kitert weifen t^on mU^iniUt mit »oti
defc^fec^Utt gef<^(ecf;t/ 2(m Cnbe: ^fe enbet f!c^ ^a^ 5u(^ bec
^ Jkset^tt ^ber . Der a(tm ^etfeit. toon anb^igtnne ber meft Mit ge»
^jTc^fecöt iü'gtii^kij^te. JOad ^af gebrucPet Sutirab !DtrtrftAttt ju
tSbiii na^€ti{ti tonfec« Ferren ar^ucji. ^.€C$€«i)r)rr«. ic»t. mfmt
Gregortf tag be$ f^etffgeti (erere. ^n $dHo«
Un(<l*bMt)tt$itr$4tMeir3tabr< iff von biefe»/mtrim4rbi8(R Oncl^gta^ pmibm.
3n biefer/S(u«9(ibeftt!grtitf bet.Slilcfreite ^e< crfien iS3i<ief ba( SKedtflec an, mit ber «uffi^ft:
Slegifter in bM lm4^ ber xfäfm^ IDiefet SU^ifiei: ift 7 Reiten long, SDann folgt eine Sorrebe,
»elcbe s ei. ftorf . ift ffot €nbe becftlben beißt tii i^eenbct fI4^ b)^c porreb* XMb fa^ an bcr
2(nefang be^ Ihi<^» PMb i^ geiMimt bM bti^ bcr beifpU :c. tc Obiqt (Sc^lnSanieige ^ebet
onf bcr SXiktfeite be^ ^ifffir Stoldt« 2>ie J&oIifdftnUte nehmen bie g<in{e 9clte e^ ^n^ «nb
eignatnr^i fcf^Un* £)iefe 9(H0s«be ifl in ber Unioer(it4t<btbliot^ef (n ^^ngclftabc« .
« ••
3ä|«
3#» 't 44t6 ^tS9
inimt. ID^tt 'htm iiiuri g^i^Itm iBIot f<ind<h bi« ittm 1<U># «n. Sotan. ft^': <C).i( f><^ M «n j^
Canimmjt^(>ec ieUig^ Üben. 93nb {tim ct|icn oö tm |»q^ts? km «nb Uf^f (aifit^Mbwpo. £)k
^(Ui«(ti f(^^ (Üben in ^ stf^nMni iwcan« iit ixt Qc&fle.cin«^ factetibtotf. '. 9(it<^ bi< 9t»9m
iSrifär^^^taiMb 4» 4>ö^ «^nUten. Ibitftc S(><il d«^(t «luf b^>^Ücii@.ti(( M CCU(XXVJ^
^ölunutth "ätkucfi,, tB.ertmit()M4> tbtit auä^ t«^ l8^((tt^cU' «im (4(f(c 3ru<9ä$< (jnflicen. . ^ Ifpile
*»50 €frt tl>are ttftd^ttolgttiia iSnllt. IfmCnbe: J&ie ettbetfi^ ba« T?B* ;
. . »olfehDf f m ber feiTetltc^en IJatt auÄ&WÖ ^^« ^%lA^m ^'fO^ .
'* «om mont(^ tia(^ f^ni ^%6tf ^en ta^^ Xlp man {(^ tiad^ bet.gijRnrtr >.
€< ift blefctf tte 4cfle unt diHfie beutfd^ tlel^erf€|«ng b€< oKsemtht befütniteti fBt ife< de loibt-
«Ode Oiil^^ «cfiGEt^5^ci^U(i^^^ i^Q^cr ectoif^iitfii^ (^t^ftimiet tont
btn fSnnftt. 9){an lliAt ^eiaj^Qiteii j^fa; eij^V A^etbany.f< fafl in ctk fii^ta0ftn i» ü^cfe^eti/ vnb %a:
loieinti^Kit 9(u<!04bcit ift <in< fän:. V^fif ^^^ ^^n ^^ beiitfc^m ttActfeftm^t^ i^ fteammart^
»ic aK^iPh;.. Sdä Skrfoger. becf^tbm if^4ti>bffaniTt. '£)Msec £he( (tcM in itoo ^eUcn 4tif ber SKto»
frile bei erflen'{5lc(t</ fo bag oTfo Vte erfle Gtite ganji kr t gelaf <n t^orben tft. SDann f^tgt «nf finf
«nseidblten fBIottetn : t)a9 I9legs||^r fihtt ba6 bii<^ gettostm bie tDor tt<i^ttalguftg CtifH« ffltK
»cm I. ptat Htiei m asttr fplbfl «ti/ t»d(^e« (Mb auf bfc SXuc^fcite bttdffS, fhti cobi^et. Sfuf ber
trflen ®ke betf Sj^l^M f^^^^^^i^^ :^i^' S^er flbrise Sbeif i|l |eec. SU «ro^es
a(RfAiid<bfi(#«ibeti'|itib 'jt^^Hf^nttitl' '^nflti nitb %(sntitticim f ^1m. JDie «ebetfedung 4fi für jent
BeUen itcmlidi^ etlradlicb 4inb txcfldnbticb. ^cb befl|e feibfi ein Sjreitvbir. ^e Sirfgabe obne Sfabc
4(1 ebeii 6.>2^ n. 34. «ngcttiQ! i^^ubcn. ®le' loittt ^btt fMUUiit bknmtU^ (cpo; «tir b48 in Je»
mm €f€(6KpUx b«S l«|t( iBIiit: mit Mc ® (bta&iittfige febtt.
* j
iik
M« fBoAMMc n. im 3a(c 1240 d<^ .9if »«GnüRtn <fHf^»<r«f(«N QldM iff <iR <>cl|i<MK, »d»
N9 5u(l in* €i<^6ff^ ^ebrwttm J^<rbäi:{(, SD<lift A( W ebenft^ teincn ,et^(ntlpei;i ttuiL' fEfocon
fle^ ein ^o(jf(^t(t/ bec bie sarite ^«U« einnimmt.' Ünfen |I(|en funf^miner«' b« »cenui^Ilc^
'Sfecfte opt^irRert (bDeti ; binfef ibnen fielet m:%^ät, mie e« in^demein in ben 9petbelfen (o; ftQn i^flt,
«nb ooc bemfetben eine gJecfon/ bie etwo^.in cinent 9l^3cfnec (t^gt.,. jGoni f|inten .fFcJben f^äfec nn>
9fl^n/ bieougen, wie e< fc^inet, mitSSopi^ bejeic^net {tob, i>ann. fotäf «uf 1,1/2 ^'iHeS^ot»
rebe b<< l^ktmtitbitt. ^ü bem Vi^ften 01at f&at tiun batf S^ert fclbfl m< ^4^ mu^ beif ^«
idge bt< fBotrebAet« in 5 Reifen setbeitt ijjt !Dec er^e tx^Sü bk 9^otcä)(. ' Set ' (ia»e9te bejR^etbt
bie jtrouier tc JDer britte ifl ein SKegiflcc o«n Streufern {u (ajcircn tt. See »iett (»onbctt obn aOen
Sarben bef^om^i b« fOnft ifl ein SKcsiflec über oOeSronfbeiten/ unb fib<r.bir bafc^fli in bdft ®crf«
ibef((ricbejKn WitfU ^n iSeftbbig mac^t obig^ 9n{eise. ^ol gante ift in iwo^olinnncn sebaicft
«nb 2S7i^Cf^. {SIdttir{ab(en, arnfan$«b9<6|taben unb €11^« festen. ' ^ie ^oi^fi^ittc fhtb«. not»
bc< fei. Crm> <B<üietftaha, ffrtner, an<^ fd9(W<c> ViS in ber jDridinaliiaiSjabe.. So4 ßnb in bie«
fem Statbbnrtf einige ^Dgflien abgebUbet; we(«( in bem g»(nM(<r iDtiainal febtot* ^ bem Mc mic
iMbcnben ^pmfUw, mebM mein ei^ferft^' i^, (Inb fte f^ i{EKmin(ct. -^|flm8«ii»r(f N biefc
ITtt^abe L c. Q. 39. u. f. f&r|n<^ befi^rtebni,
-*. . ' - .' - . • .. . ^ ■• ■ ■ -. ■
3&9') 3n dotte« namett Umett. 3n bffer ®(Ott{(f toutbef bur«^^ \»«tbtl«f«
fii(^ vermefoeir (an^Ä ^efc^dft ju (efl}nj»nb ffepRcft bfe fucje ju ^6rrit
b«9tfffen gat t»ff ih<03«fe9 f<:$6tt<|r qffrt deftl^t^^
/ ' bditn tdufenf jarengrf(f>e^eit.,iu ben leitert.bo bfe r4|irädbiT<:^en fanb
\>nb anbrre fanb ^atben gewefeh finb. 9^b but(f> toen'fie |u c^cffleiu
Kc^en Qfauben, genotbrengt ))nb ^tUc^t fetnb tootbf n. ^^m ^nb( :
0ia(^ ber gebuvt €i;{ttt>nfer« ^eirn. ^f^C€^;jrt|>M(u; a>ben>7
bcg 3«nKft. mocb j^tfe. €con^ getfU<ft,»oit SuttSOl^ iDttlCntltf >
JBon bi<rer Cbconif ifl< becelM oben unter ben ^^Otttn ebne ^«fyt e. 3S. n. ^S. tine abrf0«*e
MgCicigt nwrben. IDie gegenwärtige ifl eben biejen^e« bk 3ob^ jUilt^b IDegdtttr eurgerMci«
^ unb ®9nbicu< ju Sinbau 1761. in 4. gonj »iebet obbrutfen/ unb bicfcm neuen Sbbrucf {u
Cnbe einMe^nmetfttngen übet biefeg 5Set( beQft^ i«$en. 3n 9(nfcbung bcc (Iwletttcbeii einri^btun«
fdbeinet fie^it;bcc fibon angeieigten ^rifientlkU« fibetiARitt(linlm«u Z)««; ec^ ItHat ifl gan| leer.
iDben auf ber erflen 6(ile.'beg f{n>e9teni5Iait& flebet obig« Ueb<r(<b(ifk> uib bom folgt eine S(nte^c
be< 2fnbalt«, bi« ^ auf ber SHttt« ber <rften ®e^e M britttn 9U» enbigct. Suf b<r atietfeicc
lief«« bcittm Ql^t« flebt «in ^^M^t ber bU aantf @ei(e fiiifUt.unbibm 5tA9fec. ^io, fein« ecoMb»
IMV
5ä|« U8f
t5i
Oben auf ^c /rflen iPeit« be^ oiaten iSIotd fongt bie Sb.t^onit fe(bfl an / bte ficft auf bec ccflcn &(iti
be« SSflen^iBlattf enbigct. S(uf birJSuijf feilt btefed SBtat« Ifi ein {)oljfc(^nitt; ber brep jta^fer/ unb brep
$abfle oorffedet. S^U bec er(len @et(e betf S4(ien f&latß fdnst bie furtece Sbcontf oon einem unbe^
faimten SBetfaSec an, bie |i($ auf ber erfien (Seite be€ 67flen ^iati enbt<|ef. Sule^t flebet obige 3(n#
{ei^e. 3Die 9t&cf feite ifl Qani (eec/ fo aud^ bo^ (e^te !51at. Sie 21 {)ol{f(|^nitte, n>efd&e in ber erfien
(l\)vcnit (teilen / W SBe^eün befc^rteben. Sie {met^te bat nur ben einjic^en mit ben brep jtapfem unb
bcep^abfleu. ©citenjablen/ (Tuftötf, große JSnfangtfbnc^ffabcn fehlen. Signaturen aJer finb ba,
SBcr ber 9Jerfa§er, ber (xdfy, »ie fc^cn gebac^^t tti^rbcn, Cf^omait .Cfrer (fo tccrb ber Slame bier ge#
Icfen/ unb nic^t; n^ie in ber erffen, JlivaT) g^feffen jit JlattFtveil nennet, unb 9on^ f!cb fagt, er fe^
feinet gndbigen Ferren bon TDerbenberg Snecbt geivefen unb mit ibm aüggefaren gm Pottigal :c«
den)efen fe9f 4f( nic^t befannt. IDegeUtt t)ermutbet, ber J^err ton tOetbenberg fe9 beriubernte ge#
n^efen, ber um baö ^abr 920 Uhu, unb bei jt5nig< ocn Portugal SodS^ter €Ufa entf&brte. 3Ba<
bie i^taubmurbigfeit biefe« alten ®efd(^ic^tf4^reibertf betriff; fo ifl er fre^Uc^ bon t^ielen fSr einen
3bioten unb ^abelfc^mib erffaret morben. IDo^ hoben ibn einige mieber in <S4>u(}' genommen, be*
fonbenj ^tibtVf »elcber in ben Aftis Lindavienf. ff. 611. u. f. au^btlid^ {ii enoeifen fud^t, bag rti
biefer £irerif(^en Sbronit manc^^e Singe gefunben würben, meldte mit onbern g(aubn>urbigen ®ef(bt4^t#
fdS^reibern ubereinflimmen. YDegeliti urtbeift, ber aSertb^unb 93erlufl biefer Sbtonit nxire mobl von
feiner fonberfic^en SrbebUc^feit, boe^ t>erbiene fit betfmegen n>ieber btrfiirgefuc^ {u werben, weil boc^
viele Spuren oon bem alten 9(bel , 9?eflen , Stabten > Sliflem u. b. barimt angetroffen flMirbem
Siefe %niiQbt ifl in ber Unioerfttat^bibllot^^ef ju ^tigoiflabt«
aa^.) 3« ©otfeä Sdmneit Urnen. Sn bffer Srontcf »urbet burc^ werbtief ^
Md) bermeiben fanget gef^tijfit jelefett/ bft IfepKc^ bie furfe jej^bren/
' begriffen gar bt( menger(at fcf^&net aften gefc^fd^tem @o bot tnet
bann tjgaufent taten gefcf^^en ic. genotbtengt bnb gebtac^t finb toot^
ben. lim €nbe : ® ettucf t bnb bofenbef ju Sßlttt bon SttttWb SDra(f^
tuat. am botnflag naify bnfet froren |fme(fart, ©0 man iaft nacj^
bnfet« fetten gefeutf. SR.ffeeff. b« in bem ijrrpb;. fat. 3n ^olio.
Sitfe^ SBuc^ mu§ grogm i&e^foa geftinben l^aben, well nodS» in eben bemfelben 3al^r, oon bem
stemlidS^en Drudfer, eine jwepte aufläge mufle beforgt werben. 3n 3fnfebung ber dugerlic^en (Einrieb*
long flinAnt fie mit ber oor^,ergc(^enben genau uberein. SBenn aber ber SSegelinif^K 9R)brucf ber erfl«
gebacbten correct ifl, fo weichet biefe in oerfd^iebenen @teaen , befonber« in SSnfebung ber SKecbtfcbref^
bung Don lener ab. ^a« ^jrempiar, mWt i^ vor mir ^abe, ge(^6rt in bie i£bnetif<^e (Bibliotdef.
^30.) 3n bem f&ü^iin ftnbt man 6efc^r{6en bie gurjlen grauen unb fru#
^en/ bfe uff ben tage (u _ftacffiirt mit ber Äai)ferficf>en majejlat bft
aUetburc^fut^fiigen futile ün f^eteft. ^e^fet fttebettcf^en bem brttten.
^0 ber etwefung bed butd[)(et4>tigen furf^en. ^anmihand Sr^f^erjog
|u Oilereic^ bet ^e^fetlictieit majt^flt fune (uo ef n^m Stomiff^en ^u#
nfg
/
i62 3ft|t 148^.
rifg et^itten ITnb. 'Ättno bm ?R.€€ffCJrriftoj- ht. 'Um fftibes
^ffo mafj bfe ermefimg gefcf>^eh uff JDonertlag it'ac(>3nbOta\){t. Unito
®ftc g».€eee,i)fr)ftoi wr. X)3RSD3RüR ©etrucft vnb tolenbet au
flutsarteti^ 3« ^JoKo.
Son biefcr Seltenheit giebt ^err ^tof. &d^nwvtt in etneni/ 1784 (u ICftbitisen gebnidften ^«
gronim dlac^ric^t. (Sie ift in bec 93t6liotbef beä t^utbigen {>errn @upecintenbent ^ernl^arb juStutt*
sactt, unb beflo fd^agbarer, meil e« bad altefle ^Jrobuct einer, in Stuttgactt errichteten Suc^^bnicferep
ifl. &dfon <B<fbtVcfy0wv gebenfct in feiner gefc^riebenen Sbronif biefe< SSerfgentf. <S< b^t allbier/
fcbreibt er, fd|^on i486 ein Suc^trucfbere^, unb alfo {eitlicber ali tu Subingeii, be? ber bob^ €^cbul,
bann in gebadeten 3abr morb (u Stuttgarb gebrückt/ ein Sucblein t>cn ber SBobl {um SX&mtfcben $5«
nid $rin{en QJ^o^rtmilian ttiUtm i» £>eff erreicb / fo b^^nacb Siomifcber $a9fer n>orben. Unb bo^ ift
nun oben angeieigte^ Sucblin. S(uf ber erjlcn (Seite hei erflen ^lati ifl ein J^olifcbnitt, mlö^tt bnt
r&mifdl^en Sonig in ber Sircbe (t^^nb, unb neben bcm $at)fer, bie Sburfür|len unb 9^ifcb6fe flebenb,
eorfleaet. ^it obigen 3Borteni fangt hai Sßerf gen auf bem twe^tcn Slat an. SQSaf bie (u £nbe (I^
flenben fünf Snt^flaben bebeuten foQen / fann icb tücbt erratben.
?3iO |)a«ng5u(&er^SGßaafart unb Sleffe m ba« gcfobfe ianb. $(Udft>«td'
burd;9lnton@Drg i48<J. Snjoffo.
tDiefe 9(u^gabe fenne icb b(oä au^ bem litterar. tDoc^etiblac 03. 1. <?.63. »0 fo(<b( bem Tlnt*
&OVQ {ugefcbrieben / unb ani bem \DiUif4>eti @c(ebrten £ejriccn, »o ber £>ru€Fer nid^t ange»
leigt »irb« 9}ocb mu§ icb anmerfeu/ ba§ biefe ICuc^erifd^e Sletfifbefcbreibung, bem befannten SKeife^
tucb Ui b. i^Ui eini^erleibet, aucb ein{e(n 1561 in 4* {u granffurt am 9Sa9n gebrncft tvorben fe9-
9Den »oOfionbigen Site! fubcet obgebacbteö £e;icon cn.
Ä32O aSern^arM üon SSrcöbettBötö ^ciltge IKetfeit. 7fm€itbe: JDffe«
wercf i)nii|)a!tenbe bie f)e9figen rer)^en gen' S^erufafem {U bem ^tilu
gen grab t)nb furbag ju ber j^o'd^gefobten iungfraun)en \)nb mertrer^it
fant Stat^tttjn burc^ Sr^orf; tctoic^ t)on ^ttti^t tjn ber ^att
9)2e9n$ gettutfet 9m lar bnfer« ^e^f^, tufenb to{frf>ubert \)ft {jfjrr^i.
9« bem. m t^g beß 99rac(>moitebd. €?nbet fic^ fefigfic^en. 3n 5<>Ko.
Siefe Sleifebefcbreibung fam {u g(eidl)et 9eit/ (ateinifcb unb beuffcb beraub, bober benn au^ be9be
in bem JjMuptnjert , bcfcnber^ in 2tnfebuns ber bc99cfug(en J?>oIjfcbnttte, mit einanber uberelnfHmmen.
Sie SKudPfeite bcS eiflen ^IM ifl gonj mit einem JE^oIjfcbnitt be^ecft. 3n ber' SSitte beffelben (lebt
ein fc^on gefcbmücftc^ grauenjtMimer auf einem ^iebejlal. SRcd&ferbanb ijl ba« gBreibenbacbif4>e 5®ap#
l^en , unb barunter (lebt ^Qcrn^arbiid be breitenba<^ be camie et (Camerart9 ecce ttToguctm,
©iefer war eigentlicb ber Urbeber biefer SKeife, ber pe, mie er in ber Sorrebe melbet, in ber frommen
Sfbfirbt, ficb JM bcgcrn, in ©efettfcbaft anberer unternabm, 5ur Jinfen flebt ba# ®raf ^olraifcbe
JEa^en unb baruiiter ^fo^aimee (Come6 r©olm et bfi6 t ITttn^eberg. ®anj unten 1(1 ba« ©i*
dPenfc^e aSJapv-cn. 5)^ebcn bemfelben flebt auf ber einem ^eite p^iUpptie be/ auf ber anbem Ceite
bitfett mile0. Shif bir erflen ©eite beß jn)e9ten S5Iatl fangt bie ©ebicati^n Q3re<benba(bß , an ©er*
(b^Ib/ Sbutfurflen {u ä}^a9ni an. 3n ber lateinifcben 9(u0gabe ifl/ flatt be6 SKnfand^btK^flabeii R
3«pr i486. • nti
hc^i, mit im\ $Ra9n(if4ien 9{ab ' tuernu^rte i^etmebersifc^e SBoppeti/ (ein« {^etiDf neiiHR^> ttvtt'-Saub'
tt<rf umgeben, be^nbiic^. 3n be r bcutfdl^cn äCu^gabe dbec fctÄt bieftr ^o(tft;tfnttf / Vorni^eit^ tfl tk
bcm ?;rcmp(ar/ toi ic^ ooc mir bobe, ber 9^(<^(( ba)u leer gelafen n>orben. 3Dann folgt bec 3n(^a(t be<
Su(^</ unb bannbie S^orrebe, %üti biefc^ betrogt neun SSfatter.' Jg>ierauf fjngt bie S^^fdJH^etbuns
ber fRciU fÜH an, b(e IScebenbac^, in @efeafdS^aft btt @rafeti ^o^antt von Bolm0 unb p^ilipi»
von liefen ben ssflen StprU 1483 antrat. X^iefe teifeten t>OR jDppenbeim nadir Setl^big, n>o fte mit
M^ mibem 5 ^rcpberren unbf Sltttern tbre SBaOfatt )um b« ®cabe antMlen.. 2>er itM^^e tbtiL bec
n>ieber feine eichene Sorrebe J^at, befd^reibet bie Steife (u bem ®rabe ber <^. Cot^orimi; ittUf beni iSei:§
6tnoi. ^ie 9^ab[ bei: glatter (<igt fic^/ obne febt meltloufttj ju fepn/ oe^ beo fiödebcucUen w^
andebangtett ^olifc^nitte, nic^^t toobt angeberi. .9ta4 bec obigen Unttrfc^rift am Cnbc fUitt nod^ ein
<&o(if(^nttt/ bec in einem 93iececf ein ^caueniiotmec oorfleOt, meb^et einen ®cf^ (^att, in meidlieni
eine J^cum (lebt. S< if{ biefe« ba« ^ennebergifc^e aSappen, meic^ej 9lotf^f(c|^oI|f de infign. Bibliop.
et Typograph. Seft. III. n. 32. (u)i^ aßopt^j^n tetf ^rucfer^ macbt. Set tu bir toteiiäfcfeo Sbi^dobe
fornobl/ all in bec beutfc^en, angegebene j^tuättlÜtcJ^atb 3ietpi<^> n»(sr bec SSegleit^ Sceibenbacb^,
bec ali eiti 9)}ablec alle Seicbnungen; bie in bemaßecte^ocli^iiitten/ t>ecftcti0te« 3n becSocrebe
bec beutf4Kn Sfta^gabe n)icb fein Xcanc nic^t autfsebcucft, toeM>etf in bec UiHlniftftn gefd^eben tfl.
€eiten(abfen , Suftot unb (Signatucen feblen bttC(<KI<i»^nb<* 93mt bec eben befellciebcnen beutfcben
SXu^gabe ifl ein ^emplac in bec <^cctrefU((Kn f&ibfiotl^et be< ^eccn ^cofaniiec ^et^rlein$ aRbiec ;
t>on bec lateinif^en b<f1()e i4^ feljj^ft ein^jrempl^. (lement Vol. V. p. 222. u* f. bat be^be 9(u^ga#
ben genau unb au^fubctic^ (tef4H*ie]>en ; fo n>fe ^Attiti0acten in ben Slac^cicl^ten k. Q« 9« 9- 218.
bie fpeietifde (ateinifi^ be^ ^etec £)ca(^ 1490, unb ^^eycog in bem appa^mt« T. L p.4S. biein^eQte
fpeiecifcf^e, ebenfalls lateinifcbe 9(u^gabe, au^f Abriicb cecenfirt ^af. Wit muffen nod^ bemetf en / bai
^ecc Sonftflorialcatb tlTafc^/ bec bie ecfle lateinifc(^e 3(u^gabe im 8ten ®t. feinec J5tf ttißt zu
&. 266. u. f. befcbceibet, einige, unferm iSebunfen nac^, febc gegcinbete S^^if^I ^ 9(nfebttng be<
hUi)et fuc ben Scucfer gebaltenen itr|>at;> T^twiö}^ ooctcagt. 3((lecbing< fd^einet etf bebentUe^ (it
fepn, ba§ becfelbe, bec SBceitenbac^en al$3)^ab(ec unb Seic^nec auf feinec Steife begteitef«, imb mtt
-bemffiben {u gleid[^ec Seit iuctufgefommeh ift, fe^on i486 im Sebtuac eine fo n>o^<ingerte^tekt>rud(e#
ce9 foOte ge^t ^aben; man miifle benq annehmen, baS ec folc^e fcbon oocbec gell^obt b<Ae, loeft^
abec nietet n»abrf(beinli((^ i{l. Uebecbiefetf fiiibet man n^ebet Dor, noc^ nac^ i486 ein, an< biefecS>ru^
<fece9 getommene^ ^uc^. S(u($ ifl e£ nid^t notbmenbtg, bie Untecfc^cijften in bec lotetnifi^eni fl
t»o^l a(< beutfdS^en 9(udgabe g »rabe fo ju etfl^cen, aie ob Hetvt^ bec 2>cu(fec gemefen fe9, .®eltt
SRame fonn blotf be^tpegen ba flehen, n>ei( ec cXi S^i^ll^nec Sbeii an bem Sßecte f^aitu
«33,) ^tna^ ^oi^tt tin gar f(66lie Q^tonid tonb ^i'jlorf «ujT fem gefc^fi^*
ten bft iH6metti 3n w&Utc^ec ^tfloct t»nl> cronfcf man ftnbet sar \)ff
f<^6nei; \>nb nucid'c^et eicempef b^e gac (ufltg t»nb futitodfig je (efrit
t»ttb ie ^6cen fdnb. 2(mSnbe: Sin eitbe ^at bie ^tflprt ^btt ^ette
fp^ett tvetfen metilertt. t>nb bte ^at gebtucft «nb t)o(enbt |)annd
{(Sfbniptt^tt in b«c (e9fec(f(^en t^at $(udfpucg am aftemöntag
ttd^ fönt ^((^((d (as bp man jaU nac^ cct^t 9eburt9){.$€$€tF)CFV{»
iar. ^n^oliOt
9 a «ebcre
.154 • J54J »486.
SMtftt SM^fib««. 0nb utUit Un HDt^sg^tnbtn ^cibttn Mimlst mtitti. !Df( ft^tmirü^ ifl
Ui tCPSSüHto^^t ixt^ ^tift^ sa^einaactttv. ®. ^ecni japfs ^uafp. :6iKbtr. Qft(A. ^. I. ®. 77.
/«
0340 Sr^^i^^^ v>tcttmim/ ober iai hn^ Itt tUgent» ^m Snbe: QettucTt
Sßett'tUfetir ©tb&^t, <t9eU^e< ein gewiget t5<^ti6 \>inMer im ^akt 1411 semacf^ bat^ $ieb (Bbit
in ben mettwtetigF* $5. 2. <?. 236. eine fuqe SHad^ä^. di kMUtt i»on bet £iebe unb aßetbi
9Dn ^&b KHb Xtnudsfettr, wii Scieb; itnb Sotn, Don 95<nrmber|i3feit unb ^reulic^fett ii. f. to. STn
abgefc^niacecen unb aberdlanbifc^ ^qabtiinsen febU ti nid^t IDie j£)D(ifc^(tte finb fc^tec^t imb {unt
Sbeil febr Idcberlicb. 3fi oucb In bec Umt^erntat^bibli^tbet |u ^ngolflobt«
' ■ » *
235«) ^tna^ Mtget atn 0}^attlerft(^€ \>|ib i»oldefe^^otlt^bi<t tebfen t>nb
ief^ptett (u0t3 \»nb. fur|n)t(tg. ADte ^r.|)o<l>d«(ei:t v>nb gro^^aitler
i»nt ^orr ^itttuduß %at fu&dil/ mir 'Sroifer funn# t>nb ^a^m
f(^^ i^^^t ^^t.^axinn man tettitt bte ^tmAttf dtgenfc^afft tonb <tt#
ten bet menfi^en beö gematntit \»o(f « ecf ennen. >l>arum mn t^tUt fb
burdjfefen ober ^oren beg tvtj^en empfnc^t* ft4^ befler&ad wt attet
betrugnüß bet 66fen menfcf^eit mag Ruften \>fib tt^ffett iebetoarem
71m Snbe : ^ift Somebfii ^rt •fyowtt« 9?r)t6(ttt ju SBlm löffen ttu^
cfen ben eunra^ iDtntfttmt^ SKa^ etfl>« gebiitf. ^.€€€€.i|f):)rt>j.
3ate. 3« Jotto.
^efe segenmattise beutfcbe Ueberfe(^tng be^ ^itniic^e mi< bem Zctttti ifl in aQem SSetrac^t febc
M^atbat; ^te^d<bocet mit unter bie etflen S^erfucbe/ bie IDcutfc^f n auf bie ^cb6nbeit(n ber ^lUn auf'
Mrffaiii }tt Ulanen. i&n<b to^ tiugeriicbe «erratb bi^.SIufmerffomfcit/ bie man gebabt bat, btcfe^
bAttfi^e •V.robttct recbi beliebt {u macben/ t^ie foicbetf Mai ber nabern QJefcbreibiing teffciben erbeOen
IHCb. £)bi9ec Sitel flebet auf itt)olf, mit grogen fcbarfen Settern fd^tcavi gebrucften Seilen/ auf ber erften
6<c{e bc^in^pten iSIot^. 2>enn baj erfle Slat i(l ^mi leer. Slocb auf eben biefem Xitelblat {Yebet, nat^
llnem f£>anbbreiten leeren Staum : ^Irgtmtemtim* 2)a0 ifl ain eticbedhfttg« o^er lautere erHdrnng
it) bet t>0tre^ oitter )^<ben Comebi* wie man bie verilan foll vtib mag t>nb t>a<bt bae argu;
ment bifet (Comcbi allfo an». £)iefe^ S^lrgument folgt nun auf ber SKucf feite ttefeg Slattf, aber febr
ttnoerfliinMicb. @^ ifl t^aber mobidethan ^emefen/ ba§ barauf nbcb ein cmttv TlvQumtntf bae tio^^
Iftttter vn^ t>etflenbU(^er ifl ^ bintugefugt mürbe. Diefeö fuflet t>ai nd<bfle SBlat. 3(uf ben nun
folgenben s \ß 95f. »erben nun nocb oerfcblebene torldufftge JRacbricbten gegeben. €< »itb etrFlaret:
xcM Comebia 5etemfd> gefproc^en feie/ wie fte anc^ geteilt t>nb awegelegt werbe* iDann
fommt ec'auf btefe (lomobie tnfonberbett/ in latiti itnud^Wf t>ai ifl in beutf(b ^emling gmatmt.
öfottfe^eb leitet btefe? SSJert, in bem nctbtgen SPcrratb sur @efdHebte ber betttfe^nr b.rammatifc^cn
SDici)tfunfl <?. 39- ^on ^«mmel ab, ber ein Secfa^nittvner urtter ben ®cbafeo ifl* Ser ^nbalt ottec
fftnf (5ef4>le^tcn ober 8(ufiu<)e n>icb fcbann angegeben, aucb »erben afleiperfenen befc^ricben*
Darauf »erben bie t>ier Unterfebeibunc^^jeieben ; . ? () erfidret. Xhb enMitb wirb erinnert^ tag
biefe eomobie eine ©tofe babe, newUcl;bcnCeFt awf bet glinfen/. p?»b bie Oloflfe auf öcr ge^
* rc4>tai
ttäfttn flirten tc. 9SM i fapii nun bie Ucberfe^un^ fetbft an. S)er Htft flcptt mit tUn ben gttftn
itnb f4^ärfcn SSuc^fhiben/ n»omi( ber Site! gebrucft mürbe, in bec einem Sobimne/ onb in ber imeoten
Ibie ®Iofe mit f leinern. 3(iif bec erfien Pfeile U« ;r61ii lB(a(« enbiod 0(4 bofSBerf mit obiger Unrer#
fdi^tift. SDie iKi(tfeite beffelben ifl leer« 9(4t nnb i^aniid {^oljfc^nitte bleuen bem SSerf {ttr Sierbe;
tenn f!^ Onb n>irtU(|^ nt(|^t fcfflecbt. ®ie nehmen fafl bie sonje ^feite ein , unb Aber einem febem ber#
felbfn fl^bet ber 3nbait ber ®ccnen/ wt benen f{e (leben. X>a< Soutume bat ber ^KJlnfiler frep^
lieb nic^t beobacbtet, inbem Me ^erfonen in btutfcber Tta^t erfc^einen. $So ie^ nii^t irre/ fo bot
Cl^tAfo ben !5Iie0orben um ben J£>aM. !Die Ueberfe^unc^ ift fo {iemltc^ fleratt^en, fb iutti hamalß
fron fpnnte. fXud) bie flogen finb ntd^t )u «etacbtcn. S>a6 tSoti^VIl^t^ait/ beffen in ber ^4li]gan#
{ei^e gebac^t tt>crben ifl/ ber Ueberfe|er fe^n foOte, mürbe mebl ntemanb errotben h^tn, mentt feiner
Hiebt in ber 1499 erfcbi^nenen beutfdS^en Ueberfe^nd be^ 9on{en Terent gebac^t, tinb autbrdcflic^ io
metbet motben mu, ^a& er bie <m^ttn ^omtU i£tttiti(^tiin t^or )4rfti gtdi^t ^oW«
ga^j: MCCCCLXXXVII.
orte»/ 3<if>teö unb ADruci'er«. Um €nbe: iDffed burc^reuc^tfgtfl
n>erf ber gan|en ^epli^en gefcf^rift. genant bfe 6{6e( tc. [wit in ber
^oburger(Tdt)en) ^at ^itein tnt>. Oebriicft burc^|>annftn fd^dnfl^ec^
. ger in ber I6blic^rt Pe^ferfic^en rf^cJ^ffat %\i^fpVIT^. 9lac^ ber ge^
, purt crijli b,ed gefecjÄ ber genabelt \>terje^n|)unbert tenb fn be if^^ij.
jat. an faitt S^rbanitag. iBmb n>6fic^ toofbrfngung - febt bnb regieret
90t emlgfüc^. Kttien. 3n ?(• 5ö'^<>^ -
tDiefe 9(tt<tabe, bie 9on mir in ber :Qef(^reib* ber 2tugfp» 45ibeUtt0g4ben S. 37. u. f. nac^
^rm Hafit^ litter. SRac^r. ®. 117. u. f. befcftrieben mürbe, ifl in smeen SbtUe setbeilel. J^ttt pm
ÜHfüt in aRmu^en/ ber bot^on ein €;remplar befi^et, melbete mir üor einiger 3eit/ba§ bagelbe. mtt
einem Sitelblot »erfeben ittf, morouf (lebet; ^ibel ceurf<^ ber er(l rej^U 3u €nbe biefe« erflett
%^üU, hcrfidf mü betoi 39891at fd^iefiet/ bcift tt : Sin enbe batt bie meiffastins ober »ftlto: be< t&
ntdfUcben i^pf^eten 2>at>tb. \>imb oolget nad^ ber otiber tayl ber bibcU 3u Sfnfona be< onbern
Sbeiltf; ber mit ber SBlatjabl SSSS. anfangt, fl^bt : Sie uorrebe in bM hud^ £)er fprtt4^« & enbef
fldS^ mit ber IStatjabi 799. 3ebe €o(umhe bat 48 3<i(^n* Suflo^ unb (Signaturen fehlen. SDie So^
Ittnuientitel u, f. m. finb gebrucft. S>ie 3(nfan^bu(bfl<Kben ber SJ^ficber ftnb lateinifc^e; in ein SJierecf
ein3efc^fc§ene 3}?6nc^äbuc^ilaben. 3:)ie ^ppeu finb i^n, unb ibre ®eflalti(t fafl t^idig unfere je(ige
teutf4^e. ^iefe Slujgabe bat aucb t)ie(e J^cljfc^nitte, bie aber fe(^r f^Iec^t ffnb.
^370 @umma SoMnt^ *«" ©n^torc^/ be eerwerbige Sßaber (efemef^er/
melfer et t()p fattne gf^emaPet/ bnbe bt^ bem ^pUfgeir becretboife ge^
togeit ()efft. ^nbe \>an (atme fn bat bubefd^e gemafet borc^ een ^oc^^
geIcrbeiu35»)cforem(jef>etenS9rober95arr^ofb.' ^Ül^eif (btirc^ (g^p^, "
9iriiteö) ^R.eOfffffrr^^O- 3" S^ifo. ^ ^
©iefe nleterfa^fifcöc Ucberfe^ung cinc^ befaniiten, unb fcbnn hfUti ermrtbnten 9u4k^, mir^ in
Catalog. Biblioth. Saltli. p. 282. angeful^rt. !Der ftl. t^on @eelen gebenfet i|^rer ebenfaO^ in Se\e€L
$ 3 litter.
i68 3«5t 1487*
oltm fabeln Ue mm iu^ttfbt iEf<>po« ^DetfcO^en fhib f!c(eiit<fm. SZacft feMeti t>4^ «tt Me
tiett> 9eteittf<^en fabeln ^imtcif , beten oiu^ flebentet^en finb. 9(m €nbe fte(^t: i£jii et^ ^obetd
bie fabeln ^<^i bie von bem boc^eletcen moi^ce ^tmido neultjcben an« Mecl^tfcb^ jungcii
in latein gepra<bt* ti>elt<be fabeln von ^omulo in fein vier bfic^ern nit begriffen tverbem
ntin vabent an bie fabeln ^it4ni* fRad^ benfelben f örnmen bte ISabeln KMfonfi unb etUc^
Schimpf erben poggii« £en 9efcblu# ma(bt ein SUdiflec bec S<tbe{n, unb eiti anbete übet bie ge^
meinen pnnccen ber mateti biefee bfic^leine. 9(u< einer neuem S(u<sabe Driburg i555« 4* bie
mit biefer. tH)afoimilen ubereinfUmmt/ anfTec bag jene mit bem onbeen £(^eU ber bj^fpiel vnb leren
£)• ^rancf bermet^rei mocben, (iet^et man, baß 2). ^einrieb Bteinb^n^el bec Uebecfegec fep. @. 9$e9#
trage $ur critlft^en JE)iflocie tc* X. @t, ©• 197. u. f. Freytagü adpar. T. I. p. 71. €ine altere %\xP
lobe ifl unter bem Safere 148s angeieigt n>ocben*
3460 Srraj \»nb antn>ort ©alomotö v>fi ttiorcolfi. TtmSnbe; bofettbet
in ber »erben ®tQt ^ütmUtSlt bon ^awo ^Ipr« im irrp^ii
.3are* SnOuort.
2)er unbekannte ^^erfager biefer ®d^rift fann Feine anbere Sibfit^t gebabt baben, aM {« teilen/
bag £i(t Aber Sßel^t^eit gef^et. ^er grobe Sauer UTareolfii« fommt nebfl feinem SDeibe PoUcona
(um Sonig (Salomo. tiefer fleOt ibn auf bie ^robe, ob er iftm auf aKej, t^ai er fragen mürbe, n>uc#
be antworten f innen. tTTorcolfue bleibt i^m feine 9(Atn)ort fcbulbtg , unb biefe 3(nt»orten finb tum
Sbeit wot^l fe^r n>i|id, aber au(^ grob unb unflätig. So(b Ul^ilt tlTarcolfti« bai le^te SSort.
i^olomo untecrebet fi(^ barauf noc^ oftec mit t(^m, muH abec aOeieit mit feiner Sßei^t^ett gegen ^aa
colft 2ifi ben fuciecn {ie^^en. 3n HommelU litterat. jorid. p. 153« wirb ein Sud^ unter bem ÜUl
Salomo et Marcolphus Jaftinlano Gregoriam h« e« fapida et infapida, nimirum theologica, juridi-
ca , politica &c» e^ utroque Jure collefta &c. Frf. et Dresd. 1^78. 8* angeful^rt , mooon Cb^^^tt
3lbtbolbug ber SJcrfager feon foK. 3n mie ferne biefec Cento mit ber beufftl^en &^tifL uberein^
fümmt, fann ic^ nidi^t fagen* &^ t»iel aber ifl riesig, bag in biefer nWi, mebrr aat bem bdrger#
ItdlKn, nocb canonifc^^en tKe^^te oorfommt. X)bi9er Sitel ifl in ^o\i gefcbnitten. ^Die SBuc^flaben
fInb Uf^i gcob unb ungrflalt. Sluf ber ^u(f feite Ui $itflb(ati$ ifl ein 4)ol)f(|^ni(t, weldS^er ben Shnis
(Salomo auf bem Sbron oorfledet. tinter beni Xl^ron {ur recfKen ^ant> flebet StTarcolfue , unb Itn«
fer J£)anb fein Sßelb. Sc^be werben a\$ bie l^eglidi^flen unb fc^eugtic^flen SJ^enfcben üorgefleOet iHnf
ber erflen (Seite Ui jwepten SJlat« fangt ba« aßerfgen, mit ber ?5ef(*retbung biefer bepben ^Mbnett
an. etatter{ablen unb Signaturen feblen. 3m Sffierf e felbfl flnb 15 grobe J^olsfd^nitte befmbtic^«
S>en ®t^tu§ macbt obigrStnteige; ^6ber fubrt biefe ®(^rift ni^t an. Sie ifl 3 j/4 Sogen florf.
^d> befi$( fle felbfl. 3n nyempel Spicilegio hibliograpb. (S* $4« R>l<:b eine tateinifcbe 9u<gabe in 4.
obne 3a^r unb £>rt an3C$eigt', unb in Ufpenbac^^ C^talog. T. II, app. 11.^ p. 28. finbe icb ebenfadtf
eine, bie 1480 erfc^ientn fe^n foK« SSieber^olte ^ni^obtn mpben unter brn 3a^ren 1490 unb 1320
Angezeigt merben«
347.) Cafenbet auf tai 3a^t 1487. 6ebcu(ft iu Ulm hm^ ^pn«i^
3ft in »<r ^ibliotfxf jo $BiqrMnt> €• Ubnifi^e ^väMbtitn 9. 90. Biblioth. KnfiEb aifctf.
V.
gjfti^t MccccLxxxvnr.
1480 ;.(5n)atlftcK|\in(t >er gfo« tonrtb gpijir feutfc^, u6et baä ganf lar
^ \^ . ^^iittft^ofBe I^är6e9 öer qnfap^: fcer pfalm: toitnb bfe collect amer.
r 9eMtcf>5 meß^ nac() orbnug tet criilenfic^en f freien Ttm €nbf^ '
Cmangefta \)nb SpiiW mft ber ^gfpg. aud^ Ttnfanj ber SJJeg/ bar6ei> '
^fditi tonb ^oüf et iut^ ^^omam ^toß^elm ion ^aien gebrucft
bnb lODUenbet iu ^tta^Ut^ am ie^^nben tag bed monat^i ®ennerd
ac^taigjten jflre. 3n:^oKp. ;
föeUlhtset'fuf^ct btffe 3(u€gabe th fetnem Armämenurio catfaolico €^.412. u« f. dft/ nM> er fl^
md^ atitffu^rlic^ befd^cieben b<tt. S^arau« ecbeHet, baf ba< (Soan^eUertbiidl^ tttc^tf anbete entb^^tte^ dl*
t»<fß in ben tK>rbm f(^on bef^fciebehe n ^(enatien , {um Q5eften be< gemeinen ^amti geUefert tvucbe«
X>^ ifl beo btefer neuen €inrtd^fiind tiocb be? fegiicbet fonntda(i(^en Cpiftet ber Vnfang, i>ber ^n^-
tt0%tMf berpfalmA ünb bie CoBecte binindeComnun.
349O ^oe! ter 9ro)>^ecien/ ^pifblen wht ^iffin^tn ®»Mdtln ovxc
bat sanf e 3aer. 9m €n&e: ^i'r enbtdftet ^f bat 6of ber ^rop^e«
cfett/ €pfjlof«n u. fl » mit btt gfojen \>nbe brr w^ii^in^t bec fet«
ber fjfllfgcrt fc^rffff. ^itbie (fJ gfrcbhiffef In ber feff<rff((>en ©tobt
Suftef/ bocc^ bat bot^ iBiUffcmi ^mtCiS na ber 6ort^ d^efu C^rijli
(<n Seledi. littenr. p. 613, u. f.
a$oO 3>aö fd\i<!^ seitattitt @unta ^o^anttid fn tKeutllttgen debruift.
(1488)
S>i(f<c Sfutf^obe n>irb in .Poffevin« tpp. Sacr. $6. 1. ®. 877' ^elbwtd de(^<Mt/ ivo «^ (lott
9UtitUnse»/ ^öevcliiidett fi<t)(t. ®onfl b<tt>( i4> 0« nicgent»! gefunixn.
•51O •&(> ^6et(7(^ an bj aQer niuriftc^eft iail^^mant bfe i)ierDttt)Weine|Jd
Sttl^tn $(nr|)ffett bie mit fiei^ au^ ber fte^Itgen d^r<^>^jff<' ^n^ ^^
aftudtter 6ucl[i bitrc^ ein f^oc^geferte boctor pruber So^attfen T^ttec
, prebfger orb?« $u nül^^berä a(fo gejjrebfget \)nb burc^ 6ef tonb f{e6
Crfamer bürgerm ba felpfl 1 ein teutfc^ 6uc|> orbenfft^ iefomen ge*
f(|r«6en fefnb tft btfe (»efifamen gutbm fiarpffcn ^aitent jft ben nec^<
flen weg ju bl ewigen (eben. Ttm €nbe : S>ai Ibbti^ v>ß nu(i(i(^
buc^ fwt getrudPt SoJ^oße« 55dmlei: ju ^rugfpurg. 33nb \)ofefibet
7(m fcevtag vor fant ^i(^e(« tag. Ttnno u 3n be/ irrr^üf. 3n
gofio. - .
170 34« U8»^
Unfet hm 5a^ren 1472 iint 1484 H( ^^^ hUftm Sud^ imtt^ Wtf n&iMdfte Betttitfe tl»er^m•
JD<t iugcdMf^n &ntidftMi mO^ flimmt bUfr Sfudgabe mit bcr t>ro 1484 meiilettf ibtttia, 2>od^
iii «€1:^ mif bec SRucffeite be< erfien ^kit« fiebenbe ^c(ifd[^ntfl tHtfc^iebcti. SDetm bftftibc fteSct btc
SKaria mit bem ^efuMfob in bem ^äfo^t ocr, Iteb'cr ibt f^mttn imtn Unstt, hU ibt ebie Krone
«tfffe^n , neben tnien |meen Sngel mit {>arff en* S^ie folgenben brep Reiten f&Oet bo^ Stegifter, nac^
foeM^m n0c|^, bie ^n Utf ber Sfu^gabe ocn 1484 bemerCte lateinif^ye unb beatfc^e afnsfide ftebet 9fiif
bcc üt&ctfttte be« britten 93lat< tfl miebec ein »rofer {)o(sfd!initt bef!nbU4, ber ben Sinis ^^Müb auf
bet ^Murffen ffitUnh wtfttttti. ^it btm t>ietten $Blai fangt nun batfiß^rf felbfl mi. fSoronftebct
obifle 3(n|eise: ^S^e ^cl>et ftd^ <m tc* rotb gebnidt«- ^SHn ffc^luf macbt bie SBemertung bctf 2>au
d'et^ tc. eme atte, nnb tote e« fi^inet ^tid^itHldt J^änh im bie gebriK^e Skibriabl iffpoiü on^ge«
(tcidlKn unb ipffiH banmter gefe(^. SM bjifcr UcfailK if( e< termutbliil» sefc^ben^ b«8 {Htr 3apf
in feinen Snnalen^ insklcben in bec Siu^fp* SBucf^bt. ^efdS^. £b* I« S* 70. biefe Sfn^abe unter ba<
!M^ ^4Sll dffe^t b<^/ tnbem bo^ieniae Sjremplot, n^elc^ej i^ seoenmart^ beule, ebebin fein (Eigene
ibwH nmr* eidtteriobicn/ Sufto«, Signaturen fehlen* ^ocft fUib bie Snfans^bucbflaben fc^ eiof
gebniift* Sie gr^Sem (inb in 4>oi) aefcbnittene üuabrote* X>a< ganie betragt 17:1 Öidtter« 3(^ bc»
fl|e biefe Siu^gobe frlbfl. ®ie toirb oucb in Jptttn (gemeinere Stacbric^ten tc &. 17s. n. 121« m«
«eiei<)t. 3n J^tti S^pff^ Sfusf^. S5u<^. ®ef<^ie^ee i^. h e. 84* n>i^b <iut bem Mtifea Helvetica
Tom. VI. Partie. XXIIL p. 377. 78. n^ eine ^(u^dabr jangcfäbret/ bie eben biefer Cfo|Kmi^4sfP
kt/ in eben biefem i48g(len 3abr gebrucft unb an f4tic i]5Art|>^t^fi|imi« ^(bettt DoOenbet baben foCL
Conberbor nnlre ti, mnn in tt»e;> SKonaten nac^ einonber ;ii>o ^(uirsabett foUten erfcbif nen fft^tu
352.) ^tt tetttf(6 ^eHat ^m €nbe: Gebcnft t»nb toofemtbet bittc^
^(imitn i0niptt§tt in ber fe^ferd'c^en i»nb fünigfrii^R flat {» -^
^Ug^urg am afftelmontag i»oi: fant TIffra tag. ^nno bomtni ^€C€€.
Mtb ümtn a^t ^«^ ac^tcifgfflen )ate. 3it ^ofio.
■S)i<f< Bi^r g<uii untxfotmt gtbüiUnt 9(upi,tS>< i^/ na<(> -Omn Ijaffi 9ni<i0< L c. S^ L
^530 ®« @|rfe^el h^ ttienf<6lt(Jeti MtnS, Tim Cnbe: ^> emibet
a^ bet ftmdel te^ menft^i^cn lebend sebrucfet in ber fe^ferftc^
flott %U^ivvm ^on ^ttn Söerger ^nr> tjollenbet an fant »ort^o* .
lom^euft Tibent bo man joft na^ Crifli getnirt 3R.e€€€J)rn:\)fft
SMer ben S^iid^em obnc 3fabr &. 27. tnoieic^en unter bem Sfobre 1479 finb bereite Atere 9^«§»
ItfH m)ti bie^r beutft^n tteberfc^und hti Specali vitae bumanae Rodorict (Epifcopl) Zamorenfis
Ürtlicb' befd^iebtn n>crben. S>te segenmottige toixh in ^errn 3tapf0 Tlugfp. löiK^br« <B^<^i^t€
Sb- 1- ®* 86w oucfr tK>» ^errn wm ^einecTett tn f. netien na<iri(^teti Sb. I. ®. 253, angefubrt.
Soc^ be« le^tcrn qSenurfung ^at (le 4)olifcftnltte. €ben berfelbe fubret aucb eine franj5flf<l(K »nb fpa$
tifc^ Ueberfe^ung an^ au<^ ein Meine« «u*: igier beginnt H feoen Spiegel ö' :Kerfienen mffc^
upebl^e fte ^dtoe6 W lye trogen folletf gebructbureti (<|K>enboiieti« 0nt taer one fKi^ tlT^CCCC«^
in la. CDeld^tf ein Slu^iug m6 bem aroRecnlSSerf iu feqn fcMeinet»
*S40
3fl|f H^t» 171
t>ntf9f6eirn |^e9(f.3lf ^nuafttgfe^t iu toi, ^atit b' mfrbtgflen funtf »
ftaxoen \>ttb muter S^fu crftft {u erem atten tug^nt(t(^en crtfleit
menfcl^en ju einet ^e9iramjf ann)e9ßun0 3(1 gebtucfc b{^ ^ofTtOttoL
baö tjl bet ^e^Ugeii feSen. aDucc^ ^tttiotltü RoUtQ!tt, toft geenbet
auf ftetftaQ ben ned^flen \oor fant iKfcFfaö tag. 3fi ber JPe^fetHc^en ftat
^ÜtmUtQ. 3m tac V)nrei; erföfung. ba matt {aft Xaufenb v>ter^utt#
bett tofl tm acl^tt>nbac^titgf}eti. nac^ criflt t>nrerd He6en |^ette geSurt.
ttneet ben wthm^inbtn Saucen fltib oon tiefer Segeitbe bet J^tiUim, bereitt lietfi^kbetu 9tt<#
taten ondeieigt n>ocbeti, mit benen bie gedcnmattise %obtt§ttif^f ft^t fd^hn, nnb auf d>tn bte aittr
iDie feine l^eutfc^e iBibel von 1483 sebcinfte^ in bec Jpmptfadft mfi denouefle äbereinfUmmt <£< bat
ober biefelbe fein elgenlIi4K0 Süeftlae. %uf bec erflen ®eife bei etflen iBlatf ficbt ein itoftt ^oi|#
fcN^t, ber bie ^dlfte ber (Seite einntnmtt unb einen SSifcboff onip einem tbron wcfttfkt, ber recbtf
itnb lint« mit t^erfd^iebenen geiflUdS^en unb meUlic^en ^rfonen umgeben ifL ttnntfttefbar tiefer biefem^
^oltfcbnitt fangt hat 9)affiona( fribfl, mit folgenber 9(n)eiAe an: <ie ^ebt ^ otr boe ftimmer tayl
tet ^t^llgm leben* vtib iu bem erflen von bem lieben ^ej^Ugen lerer fonb Hm^vcfio ^tm hk
fc^offe« £>iefe< Jg>et{igen Beben fönst alfo an : 0anctU6 TlnMcftuf^ toM e)^ gncer ^etrliger
man vtib fyttt got lieb u. f n>. IDer erfle Zbeil fc^riegt 0(& auf ber SX&dffette be< CLXXIL fRlati,
mit ber SCnieige: ^i^e tfl ein cnb ber ^eyligen leben ^e« SumerceyM« Vtijb ^ema^^ l^ebc fi4^ Ott
t) nHncertei^U Sbtf ber erflen Seite be 4 CLXXlIIten ^lati (lebet oben ein groger ^oI|f<bttitt, ber
ben er^engel ^idfatl i^orfleOet. Unter tiefem ^oltfcbnitt (lebt: <5ie f>ebt fkb an ber beyligen le^
ben in ^em wintrerte^^U t>nb iu bem erflen pon bem lieben l^erren i>nb er^engel fant Xtlli^
IDiefer ^Hl, unb mit bemfetben bal ganje SBerf fc^Uegt f{4 auf ber OlAcffeite be< CCCLXXXVteti
t5(at« mit obiger Sinteige. $Bor letem ^eiligen (lebt ein {)oIifd!^nitt, melcber nngefdbr ben brieten
Sf^eil be< f&latt einnimmt Dai gan^e i(l mit aefpaltenen Sobimnen gebrudft« SDie gro§en 9nfang^#
bud^flaben^ €ufto< unb Signaturen f^len. jDben finb bie .9}amen ber {^eiligen unb bie 9(atter(ableis
ongeteigt. Cin ^ftmplat baoon ifi in ber iCbnerffcl^en/ unb in ber ebematigen @olgerif4^en aCOl^ier«
tücät mug i^ bemtrten/ baf bie im St^martifcfien Catalogo P. IL p. i8o. o. 999. angef&bete SM^
gäbe bon 14S0 bie nemli(^e ton 1488 ift.
d550 ^te ^a^tt an t>ai |o(^n)trbtg feben ber aufern)6ffen fireunb gotte«
Ut |^e9Hgett altudtter. Tim Qtibti J^le enbet f?c^ ba« bui$ bnb
haä ftUn htt j^epUgen altUOter mit fehlen betfptfen m (atein ge# ,
nanbt t)ttar t^Atl^Uttt ®ebrucPt in ber fe^ferfic^en tlatt 9lugrt>urg.
boti ^tttt f>ttS,tl v>nb lootlenbet an ber mitwoc^en toor pfii^iTen.
üU man ciatt nadfy &itlt gepurt taufettt bierf^unbert "onnt) a^t \>nb
ad^tifg jar. ^n^oiio.
93on ber Sinricbtung unb tem 3nba(te tiefet ^erfeö merte icb unter bem fJEabtc 1513 ettuge
Sfiadfxid^t geben, ©egentvartige Sfu^gabe f(belnet bie {toe^te (u feQu; ivenigfleniS ijlmir ouffcr/icr
tinter bem 3abre 14S2 angezeigten / feine altere befannt. ®ie M ^oUfiHtnitu. Sie ijt/ nacb *C>^rm
5? a S^Pfr
17^ 34?. i4Ä8i
3apf^ STiueyc in tg; S(u<)Jip.4Bii€^. ®(f4 £<^f I« ®* 87. v^ ^mn ConjiaeQf Pi^efcrf ^Sttltof^r In
^560 95 tuber- ©flUÖ. 7fm€nbe: ©ebrucft tnb befenbef 3« bet wetberi
^tat g^tttttiBersf t>oH g)?arco aprer 3m inr'oiii for. 3n Ouort.
©kfc (^c^rtft n>lrb me^er In ^allere 93crjci*mg t>er ble ®(^dt bctreffimbetf ^iftriftcn/ »f
bocl^ Im ifieeteli ®ctfucl^ ©. 209. u. f. oicfe, bcn beriibmten^ru&et Clafts von ltnben»alben^ ober
ben StafleMcr ntcoloue von Öer 51fte betrcffcnbe ®c^tften angefubrt »erben , «od? in ÄSfetrt
Cttaloga (iliä^jclgt. 6« muß bü^et f<bt feiten feph. ©ieecft^ten bilb nec^ beflen Sob^ meldf^er
1487 erfolgte. SBec ber ffierfaffer fepn mbd^it, bawn ftnbet fle^ tn bem^SSerfgen felbjl feine €pur.
9hif ber erften fetten fielen bto« obige tme^ SBorte :&trttbcr* (CUue^ fei^r §rob gebmcft. ISof ber
yfXSidUitt be« Sitrfblat« »irb ber 3!nb<itt betf SSecfgen« angeteigt, bat in poof i^biü cb^^tUi ifi.
JDen erfle en^ntt ce^ vfl frag bni&rr (Elottfett qu fS^mtUi vrib rtttee erfaimn bilgciM» 2)cr
in^te begreift eine SfuMe^ung btt befaxitten @eft^e<^ bai btr Cruber 6Iau< geM>C WU, xöt\d^
^udf mit einigen ixpgefugten ^toUfe^itten erlmitert n^irb. jDbige 9(ntetge fte^et ju Snbe be^ 9Berf^
gcn^ ^an; juie^t flehet no(i ein Jg)oIif4mitt/ melc^er fteben Sngel üorjleUet, bie eine 6ec(c in bm
^inuiKl aufneH^meiu SDa« ganje betragt 3 ^4 S« 34 beftte biefe @eUen(^eil itfbfL
i.
* Ä570'®«p foffeti fpt'S^'- ^m €nbe: €ppftdt fpetulfi ^offcfte totreedi -
SfnpreffiF et eirpfetu ?9ptgtgf» ^nno JDomim SÄttlirtTmo <Hwbtc«tgeii#
• • tefrirto ^toQeiimo ortat>«>. JDie ftbott penulrta Ttugufir. 3" ^(^io.
3ffl bie jmetjte 2lutfgabe ber nie^erf<Cd^ftfc^en Uebecfeftung btf 6a<^fenfpicgel^, nnb eine ber
felfenfleiT. ^elblf r€eic^eti/ Jtubovid unb ®artnent blieb pe unbefdnnt. ©er fcttge (B>ebauer in
©fettin^en bcfo§ ii^, unb gcgentt>artlg t|l pe In ber ©Dttmgift^en UntoerjltdtÄblbliotbet. ig^mberger
*'öiebt^ in feinen suoerldßigen 9?ad&rlc!bteh 35. 4. <?. 403. folc^enbe 9?ac|^c^f/ (?le fcfngf önf Werne
\mc benite etli^e Jteglfter vin&et be allelife ccvtv be tCepi be$ fäffcn It>t5cl6 bat to bi^ lairt^
re<!^r6 ber faffett i>nb ni^jt at>cr bc glofe gemafet fbt u. f. ». S^lc beftebet dberboupt ati^ fte*
• ben unb jwanjtg -OefCen, i'ebe« oon oter S5ogen. SD?it bem fünften J£)cfte. fanget ba* ^peoilum nebfl
- ber ©ioge unb jwar im nieberfde^^fifcben Diolect, unb mit bem |ateittlf*en Sejrt an. Dd. 5. h. Col. 1.
Üreißt e^: Expßclt pHVIlegrioin wSaxdnamnha com foisglollis bene corre6tam. Co! 2. 0yt fttt be
4bbitiotteef pp ben fafien fprs^l g|>efetcet van bem Ärwerbigbeii jtt gob vdV t>ft |>ern t>cm
C^eoborfC9 t?ö 33o*«borff byficop ?|>or VUienbord; ^tit flguert (Vn n<> bein tept pnbe ber
^lofcn tu t)et fiut be abbitionce :c» Dann föl^t ;um S8ef^;^lu§ obige sitnjeige»
258.) JDer Saifm « ^pfegef. 'Am €nöe; ffjfpffcft brt ©äffen ' ^pegel
fcett br «rroerBfge iit ®oft 3Sab«t unb tjerr 'Jfjeoboricu« toon Socft
•' ^orpf 35t^c^opp f?jo 9?u^ft6frg feffgec gecorreget ^efit. ®ebracft to
€tenl)(nflbor(iy3oa(&fttr^eftfaennbemeirrif^ttj3a«. Sn^oHo.
SDieft cbenfrttt* febr feit ene tiiebcrf<l4)rif<^)e3(ü«gabe haiJLcuXm^nn (n be»t aiinotat typograpbic.
6. 155- jn erltbcfannt g^mac^t. Jtuc^ btefe fannte .^ircncr nfcbt, aud; pfirtcrit wnb Sel4>on>en
Sltcb ße wtbetittmt. ^m JJrcyer; ber felbtl ein g^emplar bio^n yi beftfeen baö ©lud ()at/ bef^rei*
• bct
. . f<ii. «WWmwt'Mift.lfiMS W* fc(iw>awi j^4i« seft^^^nai^ rat i
fi(|^ baj nat^ ber llat SRürem&etg gelegen^cit {fetFommen mib lffH4JSte<' • ' - !■ -
hat «teibl mü^?. gemeß gemacht linb. ^ütumb bnnb au|f bai bann
tonbr @o tfi 3n bem nam< bei aUmoc^grtL burc^ cfiMn -irbern
formaciö sebrucff. dlat^ btr grbuct nillt Xon^nt «i<t^üb»t ViA fn -' '■
bein. irPFietii. jacc. 3n golfo.
tlcn tin^4)riibm'iix)n htic^K, feaivtbtc finidTV/' iir<|i'ttME^rt'M ^j^fn an^^ieigt tDotbtn t|l,
unb ^tA^^i^of: 0iebenF«e« fogt-t. ^; c« ftj} t>«'3fl*'ii>'^'«*f^^'^^^'i^iÄ'9> t>a§ blefec Sfb^nld ju
fHümberg vtranjtalltt mcibrn. @ilt imint Stimmt bi(t (ti»a«i fo mug it^fagim^ bag berftlbt an
btntm aiU«m £>it( t^XAgt^tfi^'dflHtfttabr, 'iU^jtc'ltiigWiitg' wib t%ft« (ivat biird() ;^e ttt
^ans 9c^nft>crgeri{4Nn ^e9«. . .||<b f^obebcnftlben mit cfntgm fttdcfeidtt^m ^cßtwcim tvitfütf
3>niif«rfl^. iS.:mtt fmuHt i48äs*iaduti Otnl^SmitatU, Htib rnt^btr i49oiuti$>ftln(t^($t ge*
tcdfle, bkeai^ nun für.ii«(i;|Mt|i }fi «rtlütK^r.fiii^atf Kc 4U'S(n|ail3'|^^
btc nnnI14ltf (»n ec nac^b» (u btr Slu^dabt oon 149S stbrouibt bat. £>rr etnjise^ in bcmgcsfn*
toärtigm-iRättbnid^ifflibctEBciTrttc^tefbibEd^iir't)»!) S*f^ hwbr alt
finmat in btr oHflrföbmn bo^^tn ®4bt( aiiii#*ff<n<. Äsiiavidrii^ nun ubctjcRSt bin, l>a§64)&n?
fperger jh W9l)W9f*fl»'S>^*BWfe''>'rtHr fl(pWM)Wr|ÖI?n:rttii:fr pjcMv «ttWater folgtuben Utf,
jb ntnig fann icb bocb fagen, n)^f.t!t^|ir(^tfonwfnfa9n;i4a»j-;r.€iitt:!4ui3(^«b(t ftfpiicb ntcfrt ai^
tipt Xiti^^^ä^t.l;^ oaiufiifKf, trifft atfulidi^Mi fVfittinSAugtfuifqfm- iprucf- bt^if^c. $;u4tc
beger tingtcitbtrt gtnefcn fr^/ aLS in Sßünbcr^, „^<mqil«n^ 1^. fo' »i<l titbdq , bag hu ^t^. bflc (|i
SiusfJpur^yStbrucfMn ^ütber unditidi gregcc tjl, (tU btter, rotlcbt Mt Sn&cnbtcgt^n f^fgin Ikftrtir.
ÜBart ti gnvttf, (a§ biertcSladi&nicf, al< bftS Umccnebaun tiiitc ^rlvot^rfon aniufc^tn jMccni)
bAiftf man frrqlicb ntcbl natb btr Urfdcbt frastn, warum litbtt StugfpurS/ <tlä STurnberg bat» tnonbltt
toorbtn r^. , ^4 leb fni)^ «u^^i^n 9?d^bny( FÜhI^ ^fijlf F^^^it-. .^«1*"^'^ ^" .^ff^Qi ^>"l/
fcnbcm auf ber dCücfftitebrAecIten Slat^ ^btl ein .^oliftbmU, bir^twn btm U^f btr, ttfieh Üfu^sobt
befinb(t(b'en «plti iijotben ift. .^r flca« mmlicö in, btr jEBiye b^n JReit^faMer^ «nb ju beijbm if tl»
Icn« Stbalbum unb £aurnitium für« unMc btiitn btt bfQbcn, d^üctlbtrsiff^tn !Sapi).tn fttbcn. SCit
" S* S " ■ ■ btm
♦ » '
174 3#t'l488»
o^er regifier wttbm t»^iiiÄ(Kb'ttt'^fttid v^^^ w^rfilbriff^. W ^ef^e. Wneuett ^iCefotnMclcii
^ ftot nfoA>«(| n«4^ ä(ji^^<^bt#t JläSti^^ »ier^tti^f t^^ in (eni^.iiw^n» ftben^igflm
iore. fÖrsmomet). ^ol at<^iftei: tfif iiW- ^(ii^, mi, wit Ut flotis^ Si^'ecf) in'{»o Sdlumnen de«
htuOt. Vuf t(c SKuctftite t(f foldenben IBlot^, jle^t t^hiit 9(ti(<ig( : Xiiftf M >ie Hefovmacton k»
0lun fbtgi auf ttr <cf{(0 6ett( bttf RJ4»fieh 9M<-bte ^ön^t, Me'-fl^ dRii(;o(<n;auf N» imtotttt
«a^ (Int Mr tnbifFm dtnUKlten i!(M»t(i0Mf'Ni)(>( etAd«ll^Uirt tlf>tb<IW iDü HSniMif«^ 9t6ttot|Kr
(cÄftcin €^wiMar.- • ' • • • • '% ■ • ''i' • <:•
., orft!#!.i4B8.: Sn^lrf». i
iDIcft Out^ilie tDücb int i^of^iiAiai« fdnbtulfimgm P. IV. p. 7c; «n^cf^t. 9Mt<tt ^faütlbm
0nM483 ont 14S4 ans^icift tvMtctr*. '.•y. ■ ., 1 =
• • • • ►
ml^ o^it un^er. t^m 3at^c 1477 ^fdMebtn wovbeti ifi. eine hit|€ %itdde t^on betfel^ti fUt^ m
Mta Cft^lpKP püt ttm üetbtrio Bfanckwall: t90 0emeibet mirb, bag fle SBiatteQO^bnf 4ik( Q^mAe
^^jKnfafiig^iifftfifilb^^al^e« €itu«{i<^attbiff^I^4n.ba(£mmfd^Cpein|^ bitn( Z). 0it|>aIp^ifm
rfS^lb^ff^et r^er 9(i#ie9 1^ Safet;{aiM< flßfencmnKMm^beii, baf btr Sporne McRcfcK tn^
e#if( lleft^'bW >cit(e^ti0aa6e/ t>ie S^^^ttj^erger »on tem piM fÜnftattf in fif^r tncttc Seit
iMat^ (iAonter bcfotgtt ^at. ^e (Htttmt senou rntt itn »«t^n^ef^inben dberein. 9(u(i) (!nb bfe ^I)«
•ff^Utf bi( ncmßi^n. i^loc^ t<t 9(nseidt t)i« f(^(.' Cren» , ber bitft 9u6daf>< UM, ttat ffe b(ti o6m
■*itmiie,un tittl B' <nt(( tm Uffoibac^ifd^m Catiibg. T. II. App. II. p. 40. n. 99. '
w
I f
963O (n^t^M^i ' ^ €^tibe: ®ebrucR titb «p8«nbet tar(^ {xutttfm
am öjfterinbnwg *or fhnt Ttffro tag llnno tpmiitl ?Öl.€€€€. tonO
jmm a<^t vni) a^tc^igflfii lOTf, " an Jofio.
XHefit
•' • f :i * :i'»nl :v , *; . ):.• :\^..' ri •' *■'''
S64,) So^onne« Mit tOIOtttettOa SXittet \># ftt^ffdaft ^d<l6efi^tefi(tm3
ite^lUi^ 1488. 3tt£»i*tt.'' .. -
C$0 »itb Mtfle Kii^i^^^ Ml Sk^atsi^^^Kit <>^tl^o^ 'I^^£^ p. aiö. c 4tft/'^n8($(i8t SfM
WlUtt, Mit (Nil Mi^ ¥Mkf )k6MSimit8 iftMMnftflfHft lAiirt t)äR9Mtee'i4S4 M($n<^ i»0(t<ii.
3efii C^ifK gen derufafem atfc^ |u t«r ^M^/tn Sutisfvawfn fant
^at^citieit 9td6^ auf Um Wtet^ ®tin^. 21m €n6e: Xt{f^» buc^
)nnf^a(tenbe tote ^etligett Miffaf gi^n d^erufMe (U ^em f^eC%Vtt gra6
t)li fik6<^ itt ber ^a<^gefo6t? fitcffriweti M^ maetterfii fant^^at^^f
«{nAi burc^ 9lttt|omo @nrgen jnti b«r fe^ferfic^ti flatt Sfltgf^ttlg
gebtudP (ft 3m )dt Dnfft« ^affg. taufetit \»{et^unbetf tonb ifr;r)r\»if| 71m
V&enb 3eorfj be« ^%ti matärer« ^m\>H fiffy ^xft ftUoßö^tn.
3n bem ejremplac, icA lc( out ber t^ättrefttc^en 5eitttUnif(|Kn SStbliotbef t^or mfc bäbo fdE^
nd ba< ftfie Slot (n fehlen. 3(^ labe alfo obigen £ffd ou« ^erm geb- ^atl(^ ?<^pf« ^ugfj^»
33tK|bn 0ef4^« Sb- L ®- 86. »0 er ein, in bem (Stift tu ^. Vetet in Saltbutf bc|i|ibUcbe«
ejrcmplac an{etflci, entlebften mfiffeii/ j£)0fent(i(b »tcb et ric^s fe9n. 2>lefe tbiebetbofee ^t^cbt,
"hft :i3teybcitbacbifi:|^ SReife, wti ber bereite oben unter bem Sfobce 1486 gebatibelt tooc^en iü^
f nbe i(b nirgenb« andeteigt. Celbfl Clemene fonnte fle nicbt 1d0A fteoecflnifcbe Sirem»lat fingt
iRit ber 6^)i«iut «S mit ber ^tiifmsfi^iit^ «n ben Cbmfirffen tmi S^o^nt am SDiefe ffiOet
9 SM* S>ana folgt ein Stegifler «auf 2 0tatteni. Z>ami fingt bie OtetfebefcbteiNng t&it ber ' ge#
loibnlidlKti Sotrebe fen»fl on^ 2kb fttibe nnr 8 J£>o^f4mitfe,^Qnb a(fo oiet wenijser', iU in ber Ori^U
tiotou^gdbe. Sre 9^igndlnr gebet bi#in ba< fioevte 9npbabet c 3febe £age bot 3 flogen, ^uftt^,
Slotioblen feblen btircbgebenbg. IDie Ie|te 9eite ifl leer. 2)ie in eben biefrm 3abre gebrucfte boOi^
tifebe tleberfebting f ubrei Ctement t. V. t>. ^8. an.
äti60 3>re '^ffforf tto^iitio. Tlmfnbr: Ocbmftt «nM^taenbfe^fefe«
6tt(^ but<^ ^aitnfm @(66n^»getit 3n bn ©tobt )u VttgY^rt
bciicTt bfib v>p((enb.rt fn ber I6Mf(^n @<at ^ttO^^Urd vott SJ^oirtitl
. @(flott(tt'am ^{ttn>o(^en nef^fl nac^ t^nfft ftawen to^ bo ^ em«
»fanden taciia ^.CCCSi^jrrbftj. 3n ^offo.
«
bcfa§ btv feL ed^worj tu 3(((boj«*^ .«..bcfm .G^^PjU^ii(B 24rti^:6.«|#>j: i6n(^9t(lt. .tlM#
hat fle in ber bcittcn (Sinlabuns^fc^rift t>on m\9cn alten SBiMKcn )c, e^lm^tnitn 1773* ®. i. u. f.
btf<fftUb^^ eiiij^mnfiM^St^fd^u(s »n^^ feil,':' ;»" ^ »:' ; ^t.'frf,:^:! ^^ör
268O ^Ultud v>oit aaen ami^tett v>ttb flMeo>er n>ett. afe er d#^^^^ |i^(
^ w w,-4^.<?«" Tun «ajccoiöw 5(tjfnt«.,.. i3l(>i.€ril)ö iii9j<W»>? fe<W &(tf ^r,
er gefc^rteben ^at iu fernem fun ^arco. auif) baretn seciogeti ber
ytiHvSlainergeftlJft^i*^ $ii»((K^ ^Qiti • (fl M'> :
3«». %it^tett. @ebcM(fj;. vttb .ißo(etinbet «u 9rudA>tttg Mn «fMiinfeit
S>ed. i>ortt;if{9&cn Skrn^berrn von. e^^Oiirjenberg b^tj^e UfbeoMtnt$ ber iOfficior. Ciceron.
ble i^etttrif^^erver iS3Uu Sbifl^mes bcucffr, ift btfannt ftemis, befl)^ uttbAimfcr aber bte au
gentvdcH^c^.bie felbjliQ ben :&i;]^tr4gett aur rritife^ ^t^ie^ npOf ^ocb. bk ni^iikn dUem Uebec«
fe^ungen bei; itüinifd^tn imtv*drie4Hcbeiv€U§i<|ei: recen^ tm^p^^ nU^ Itemfrlt tgpcben ift. SSer
bec Ueberfe^et fe^n mas, fann ic^ nicbt fagen, ba icb biefe^ Sucb b(o« au< XPeisItiigere Armamen«
^f»rip 6. 419. fenne^ ,m bq^ejbe Dfeiy^ »eit/ce JRiW&w*t arjjje^rt. »wbirn i^, SDic SBibttotbef i«
'ffi^ina Wf^t e6^nfan«.e{n €;emplar bam . ; .'.."''. !. / ' "
V ' ' aÖ J.3 ' Sojönttel SÖöCCölttuS toon bc«i'«ti>^fe frotieiu Tön €nt>e: 0« '
, ff, Jolto. . . ,^. . ^,,,
,«a|<^e,f|(j)t ^ b5^4K>l#i<e M XC,Vt{iir^(a(ft. 9^l(e(< 9(u«dflM A0:»wrtt« MMfC:^ M(^<
» ■ I
1, / • » ^ • I " * * *
a7oO "^tt ifeuttfc^ Äaleiibet. TJm €rtb<: ®Atu<f( tmb \)ofl<nbet ut.
^tugfputd v>on hänfen f(^o6fec om %tt^t<x% \»oc @t 3o^onneö ta^
3fl in bec i8t(>liot(Kt t>(< GtifMtu St. (Ballett. e.''^«tm .$<^»fs'9^^f^ '9Mi<^c* 6«f<4i<^
3a^ MCCCCLXXXix.
Cpiffclen bur<^ bpj gatii S^r. "Äm.Cnbe: ^^e enbetji^ bet fpfe#
gel 'in«nf<^fi^n , b«^a((nu« mU.fampt ben SwangeUeh \>ti' €pifle(n
' (ur(^ bod ganci jar. t)9n b^r ititt VRnb t»9ti ben ^e^ti'gen m(t bem
comunf.
3«5« 148p. 177
eoihuite. QebrudPe 11t ber f epferffc^en ftat ^btdft^ttTd ^on ^tttt Uu
gec S^ntib t)o(lenbt an bem fcettag nac^ iie^tmt^. bei jati t>o man
9ßtc (^d^cn thtn &. 85- bep ^eUgcnb^U bcr iSofcIer 9(u«gabe btefei$ a^erM «01t 1474 t^rfpr0#
<^n, 9{a(^ric(^( »on ber Sinric^tund utib eigctUlidi^ett SSefcftaffcnbeie bcffelben {u deben. SDiefct $Ber#
fpred^eti f5nnen mir befto leichter crfiOett , ba mir eine febc itinbUd^t tinb auJfubrUcb^ Sefc^ceibuttg
ftiefer Sbi^gobe «or un< bobeti^ bie bev totbbise {>ecr Gtabtpf. am iCnbc/ ber @<ib^I^^^nif<&^M
eommlim^ für bte €$tf(bi(btc S5. i. C- 417 — 438. eint>er{etben (agen. Sbrf biefer imtflerbafteti
SKecenOoti fDerben.tvit hat mtcbtisfie )e|t anfubren. SSorau« micb bemertet, bag bie $5enennims
cinee @ptegel6/ be9 fiebern im XV. ^fabrbttnbett^ febr gewibnlicb setDefen fep; baf fl<b aber bec
^egenm^rtige t»on aQen anbern / befonbertf aber toon bem Speculo bumtnae Stlvatiomi » ober bem
6ptegf>el i>nfer be^oubenid ^ unterfcbeibe. fßon biefem ifl oben &. 6. eine binldnglicbe 9la(bri(be
crtbeilet toorben / unb barau^iflleicbtabiunebmen/ ba$ unfcr gedenn^arti^er Spiegel {war in 9(nfe>
bung betf %Mi, Ui 9{nfang€ unb ber ®nricbtung/ ^ne< 95ud£^ (tim 9Siifler gebabt/ aber bocb, a«
ein eigeneör gant timgearbeitetetf 9Betf antufeben fep. SD^an (lebet biefe< fcbon barautf^ bag jener
Spiegel nicbt MxUt alt ii 1/2 Sogen ifl/ biefer aber 329 gejabtte, unb Mäf 8 ungejabbe 99{auer
im Anfang. unb foIgUcb 337 flauer ftatt, aucb mit nicbt gar grofen IBucbflaben gebruA ifl. Z)er
3nbal( ben>eifet biefe< noÄ beiitlicbfr/ n>ie, folcbetf aut ber fotgenben nabern 95ef(breibuiig biefer 9(u^#
gäbe erbeten n>irb. IDiefelbe bat ein orbent(t(bed Sitelblat, ba^ aber in bem Sjremplar/ welcbe^ *&err
am iEnbe bor ftcb batte, tiv»ai (erriffen mar. 3(uf bemfelben fluub ber Sitet bermutbUcb in etnigett
geilen, melcber ungefabr fo mag gelautet ^aUn, n>ie in ber SXeutftnger SCuJgabe oon 1492; aut me(#
fbtt mtfer obiger einflmelten entlebnet toorben ifl. ^at anbere SBlat na(b bem Site! entbaft eine 9}or#
tebe obne tlnterfcbrift, bon toelcber ^err am üüibt ben Sfnfang abbructen tagen« Sie bier fofgenben
SSIotter entbaiten jmep SHegifler über bie Soangetien unb SpiflefU/ unb über bieSRamen unb @efcbl(bte«
2>te (e^te Seite ifl (eer, n>ie ou^f bie snoep fotgenben iBtatter. 3>ann folgt hat 95u(b felbfl in gefpal^
ienen €ofumnen/ auf be^ben ®eiten gebrutft. Sie SBl&ter finb alfo getabtt: 2>a4 erfle ISfat/ ba<
anber 9lat u. f. tt>. ^Orbentticb iie^tn oier 95bgen in einanber/ bie eine Signatur nacb bem Stpbabet
mit Reinen S5u(!bflaben baben, unb ba biefetf {u Cnbe ifl/ fo fotgt 3t i big 2>ifr anb nocb bre9 unge#
lelcbnete fetdtter, 3ii bem SSJerfe felbfl ifl obne Steifet, bie, oben ®. 7. bef(*riebene latelnifcb unb
beutfcbt 9(u<gabe hti Specnli homanae Salvadonis , mit bem untermengten Spe^lo Sanftae Mariae»
ium ®rmb geleget worben^ fo bag batb ein Sapitel aut biefem ^ balb au< jenem Specalo fommt.
Unb in fb toeit (Hmmen be^be ftbeteiii. !Der befrntli(|»e Unferfibteb aber beflebet barinn, bag biefec
Sbrtgobe/ toie fcb^txber SBafeler wn 1476, bie getobbnfi(bni€pifteIn unb eoongetta, mit £egenben ober
€Uogen bc^gefigt tt>orben finb, moburcb ba< Sßert eben fb flarf bot merben mufTem Sie be9gefug#
f en ^otifcbnitte nebmen bie ^Iftt einer Columnc ein* J^ttt am ibibe bar berfetben 274 geidbfet.
Siefe atniabi fann icb ntcbt anber« bermtfbringen / alt bag icb amt\^m, ba< in bem Sp^ealo Sanftae
Maxiaa au<b.^Itf<bnitte getomn^n fbib, ungeaAtet biefec in ber oftgebocbten loüinifcb bcuCfibtn (eine
f^atte. Sa^ ocbeotlicbe Specolmn bat {mar nur 58 SSIatter; aber auf jebem Stet flcbcn ftoep !l^r#
fteOnngen, unb biefe macben bann 116 ®erfteltungen au«. Delbener bat in fduer, ob«! S. 7* be#
fcbriebenen Stu^gabe, bie SorfkOitiHien terfcbnitten unb stpo barau« gemoAt^ fle and mU 12 neuen
»etmebrt. Sicfe macben nun {UfawMi 128 «^olifcbnitte aut. Sie übrigen 4^ in unfrer 8ttt<gabe
flnb alfo neuerlicb baju gefommeq. tMir |ebem berfetben flebt in hkfct adeiett eine twß fttfM^t^
Paniere tXnnaltn« 3 „ nnb
17» 3ö5t «489»
«n» matt b(iitf<IBm bdb ein« f&{f cr^ t>at» eine (dnaett ecHibma. Sott <^en iei '^m «m üSn^
l^roben ongefubcf. See %tft bec€i^i(htn unb hangelten/ ftimmt^ fo otet i<^ au< ten 6tt(lm, bic
»erfeltic abbruiCen («gen, abnehmen fann, mit bcr^ in ben heften bentfcM iBibel» ««rfommcnbeR
tMnftl^tti tiAäH ibetein. «ben »eoen biefec cinflimlktten Si^iilelii imb €«imdcUcti, i^ tiefet
C^Vicgel in bie iBibetfammbingen auftunet^men.
2720 ^oö ^^ genannt @untma 3o(<mtttt. KmSn^: ^t «vtbet fUfy
@uinmö 3ofKinn{« — t>l« |)at ^»utft ^ani <g>c&6nf^gcc <m ftr9*
tag nailfy fam ^ot^at(n<k tag. 3n (er Ste^fttii^ett ftat ^htgf)m(g
'3(nii0ic. 9IS.€€€€ lonb {n bem. irririir. fare/ 3n $o(io>
9on biefet 9itf<9abe beflftt. bie SBibliot^et {u polliits ein €fmtla(i in0iel<$<i» .^err mn (!>efele
«^9e ennbet (tc^ ba0 pafftciijale htt f^epltgen (e6eti be& xo^nttttefifft^
SDa* f^at g^bcücf t ^dttlt^ @(t)Dttfp«ger jit Stugfptirg, t>ft bollenbet
am afft^xmontag ober erd/tag t>i>r fbitt fangen be6 {^ettfgen &cTc^of6#
tag. !X>o matt jafit n<uf^ ^rcflt t>ttrerft (te6eti ^ecreti gebui^ ^oitt^t^tn^
^unbert tiib 3m 9f2j?imunbac^titgtleiT jat
^t^tbt iid) atihai fumcrte^l bej ieUi^ien tebem 2[m &tbe: Jgi^e enbet
f?4) bec {^epffgen (eb^n t>a& ©uinmette^t ^od f^att gedrucf r tmb t^o»
fonbet |)anng fc(>6nfperg(C |u 3tUdfptn:g am fi:e9ta9 na(^ t>nRrft
lerren Ttufferttasino^ Ciu|)i gebucb« ^eSS€ \Mi> in bem i):nti]e.
Slfft 9(u<j9abe »irb in {xecm ?Apf0 S(u()fp. Q5iicbt»r. Oefcbic^r nU^t rnigeteidt. $te ^ in htt
tnitotrfttdMbibltotbef iii Cfttgol^at^t. 3n ben Mifcell. LipC nov. T.XII. e.fi^« wirb Mtbitf^Maf
«crtbell aogcf obcl.
^74») ^^* 6uc$ ^eiht dlomaitotttm* b<t Sr&mer. «ott ben sefij^fi^tett. ober
defc(^e^n bfnge» ga{|Htc|ren t>ttb meftlcc^em. 7(m €(tbe;. J^t enbet
fn^ boA* bu^ hai gentint ff) (u^ fatem ge|>a romancrum. ju teutfi^.
bi bitcfn) ^1^ ^^n* gefc^ic^tett obec gefc^ett bmgeit ber Slomer.. ^u
itudtet \>on ^otinfen fd^Opfer in bec tl^t Ttugfpmr^ Ibina ttÜ
a».€ €€.ijr)pp>. jote am obenb SRacf^ be» ^tttge» cjnjeljfpoteni.
9h*-bem im {H urebdfetr, foHte man in Mefem 95ii*e etwa« dawj anbete« fa*m> aW »irtfl*
iwrlhfr^ffc;» Unr e« bnne« ^i^ Irmcn, Mrf man aber nur m* feliöcn 0c^eU>omi tirfbeiif. bo«
• becTelbe bf -ttn'Ainoeaiitat hiflxir. ecclef. et Htterai'. T. I ^* j;$r5. Aber baffclbe att<(jeft>n)*cn ^at,
■ ttftnr ^Miifirl: faecaü ftilo^, fc^cetbt er bafelbft^ InrcribeDdas fuiflet über hic Comucopiae vd
p'ompüiarium, v:tiapparatus,.^re\ the/aurus homiteticiii f^qTvinqxmn pro thefaihö non nifi carbone«
•iitf iilaijejcäAmiÄ. ' £q caum. fine coiicixmttM& «H, ut^JöittiÖDatotibus in pronagta ellit fermoni-
bos
Ihu faeris eoofideDdi« Oütefüfi. Tcftatnr vcco et kic loadcBtüfiflie honitett illiitf «evt biriiftriem.
Pienoi emm eft iofipidis biftorioKs vel potins fabellis tnilibas, «d ufiu hopileticos m$xiiiuiiii paN
iem ineptUfime accDinodatis. !DU rnigefit^cten jBeqfpUle beftdai^m btife< ItcttKlt bm(dn$(i4k Z>(M
mit ftimmt auc^ J£)erat $afl. (SbtitM Uttf^til in b€t S^crtebe {um brittr n SbeU feiner (Sammhing Don
€an{e(reben« (R 21. «. f. ibereim Urfl^rdnalic^ ifl bi€fe< 9uc^ toteinifc^ Sefdl^ciebetw nnb ftftcrtf a^^
>ni(ft »orbcn. 3^ie sesennxfrtide beutfd^e Ueberfe^ung »irb fomo^^l bon 4>^trit (B^f meiner in feineit
tn^ricl^tm ®. 184. n. 131. Ali bon {>ercn Jopf in bec 9(udfp. SSuc^bc. ®efcb* S<^* K ®.9i. w^
m^i^t. p/t im ifl in fnnf Seiten dttvudt. Socan fttl^tt ein SXegißer. S)a« Sßerf ftlii^ iß is.
ii9e9 €obimnen gebrucft unb 132 Ifilattec flort.
275.) ©le walfart Ober Mlöerting tonfet KeBett fifoweit* 7(m€nbe: ©et
^rucft t>nb tooUenbet bie toaffart ober btfgerung \)tirer Ubtn fran>ett
ber muter gotted burc^ ^ftttnfcit ©(^obfer m ber feiTertcc^en tiart
SlUgfpurg. SRad; crijK lonfetd ^errn gepurb 9R.C€ffff \)nnb ifjtfii:
l'are ouf montag nad; ®eor{t bei f^e^Iigen marterer«. 3n Ouart*
äWrb bon J&ertn Sapf in ber SCugfp. gSudS^br. ®efd^. Sb. 1. ®. 90- waeteigt. €ine Htm !Su*i
gäbe ifl unter bem ^aitc 1487 an^e^ei^t »erben. 9?ermii((Ii(|^ mirb fte ^otifc^nitte ^oben, »ie tat
Idteinifclbe Itinerarinm fea peregrinttio beate marie vit^inis f. I. & a 4«
276O ißcrfe[Jttttg Iei& fei er ftttnb öutt* Ttm €nbe: ©ebrucft m ber
erentretd;eit ^at iturettberd in bem. imif* i^^^* 3" Ouart.
fRan m&(b(e biefe« SBert, mcnn man bemfelben einen neumobifd^en 7ite( geben n>oC(te^ ein ^mU
hud^ für Srante unb ^terbenbe nennen. SBeni^flenJ ifl auf aOetf Stucfflc^t genommen/ n)ofur mm
oitf bem 5tranfenbeft {u forden bat, n)ie aui einer furjen i5efd^reibun<) beffelben er()eflen mirb. Ol'ijct
Sitel ffe(Kt auf ber erfien ^du hti erflen ^\ati, auf imo Seilen r bie bermutblic^ in JE)o({ gefcbntttcn '
fe^n »erben. 9(uf ber SKAtffeite ifl ein «Ooltlfc^nttt , ber einen jtranten auf bem ISette t^orfleaet, üoc
iDelc^em, n>ie ti fc^einet, bie brep f^acultdten befinblic^ ftnb, ein^urifl, ein 3(rit unb ein 9eifUi(^er.
9(nf ber erften (Sfeite Ui imeQten Sfattf fdngt bie 9orrebe an, »elc^ folgenbe Ueberfc^rift hat: Jn
bifem pu^ t() gefc^ribe ein nottttrftige nttQli<^e troflU^^e vft berma()( vor vnerl^orte i>nter^
ti>eifnns jutierfe^^Sg eines menfcben leib feil er rnb gutt* 2(n ^^^ fBctttbt felbfl wirb angeteidt,
Mi« Me nHi)^ntsng i>nnb ^nen^ak biefe« f&ndfi fep, bag nemliilS^ tum erflen ffir bie fßerfe^uns be<
£eib< , bann fAr bie ®ee(e deforgt, britten« ber Stranf e angeioiefen »erben foO, f Ar feine @tlter {u fcr^
gen/ »cburcl^ benft btertentf nad^ feinem tobe auc|^ für feine (?ee(e geforgt »irb. Der Sfnfang n>irb
$5. III. mit einer tr^fUt^^en reb bem Frandfen im onfong feiner franF^eyc iu t^un / aemac^t.
SDann folgt eine 9(n»eifung »ie berfelbe gewartet unb mit (?pef§ unb tranl foll gebalten »erben ;
femer, »ie er ermahnet »erben foS ein 9ef<^dift pz c^mi/ ober fein CefUment {u machen; »obep
ein ^rmular etne< S^eflament« angebracht »irb. Son fdU jtii. b. -an b\i CjrSb. »irb Unter»eifung
gegeben , »ie ber Sfrit ben StranFen ratben unb belfen foH Der übrige Sbeil bi< 931. Hiffi tnthMt
nun eine 9(n»eifung/ »ie ber Srante filr feine <5eele burc^ SSeicbten, ®ebrau(^ be< Sacramentg unb
®ebct 11« f. ». forgen fad. ^ule^t flehet no(^ auf 9 ungeia()lten SBIattern iSin t>ntterrt(^tung bi^
ptt(|>« mit fampt feinem regtfier* 9(uf ber legten ffeite flebet ein {)o(if(^nitt mit einem teeren
®c|^tib, um »el^Kn ein Settel angebrocbt ift 9(uf ber einem ^<iiftt u^t« fielet: ^ae ptt4^ mtb
31 bep
/
ISO 34t 1489»
Ut f^ilr ffk, T>\t ftnbftt ^AfK ttnM ffl Utr. Jtitt SMHkc fi»niit( «üb <ii b<n Utttn €540b fcfn
tBo^txn filunr uitb bi »cti Utttn VtM tn6 $ttttU frincn ai^anwii f^riOtn. IDte «»0(11 9lif4iR9t«
2770 3n bff? tHK^fefti bfnt m<m t»fe mait efm ic)It(^l ft^rei^ fot ^
3n bem ifrt»Hii 3«. 3n Ouort
S>ief(« ndiu aSerfsen, fö nuc au« 7 S51d(f<cn ttfieM, ift tiitnüU^ (in Sttulac^ut^ 3n titnftU
itn finb 36 Sitd an wtnthmt unb dtringc ^ecfbntn/ fötvoH 0(iftli<$cn/ aU iMltUcf^en $(ant(</ tau
(oittn. UeberaO ifi bee a(nf«nfl iinb SBtfi^bifl rin« SBtiefe« btwtfiifi. e. bi( 3<^«iftmtm: fftt^
S78O i8»nt(ttf>tt^oIbif o^et ^tytn. Ci4890 3n Ouate.
SDkfrt mertw&rbide Wittitn l>0t toohi feine 9lntii» be< a>nttf|«(^cef» 3c6 fe|e tß Aet o^ne
Qebenren in tiefe« ^obt, mü am Ctibe, tot Ut Serfa§er ben &{i)er(oa (Sisniunb^ bem biefe S^rifi
9rn^tbmet ift/ no((^ einmal ancebet, au^bcucfUc^ gefefti micb: Diictim }u cofletiQ oimo bßu m«ccce»
£|:p]:tp* ?4 erft^ien baffetfre aiK^ {u gleidS^er Seit (ateinifdl,^ untet bem Sitet; De taniia et phitonl-
eis muHeribn«. Obiger SHe( fiebet onf bec.erflcn ®ei(e btt ecflen ^Uti auf {tve« feilen sat f«|^r
«regen 9udl^flabcn. 3tt bepben tSutfdoben ift auf ber a&ffetCe be« Sieeibtat« ein ^({ft^nttt/
McIcfKt etlid^e fßerfoncn^ meift Okifhicbe^ bie t>ermtilb(i4 bt einem Afto exorcizationU be<)tiffeii
^^ t^r^eOet. SKuJF bererften Seite be« fot^enben 95tat« (tebet eben f^tc^enbe 9fo}eidcr Cracmma
üon ^enll b^fm nrfber )>t( man tietmet bie l^epen k bttt(|^ bocter üirtcben mMtotia iu lorin»
vnb ^udf ciu tucp;|^ getna4>c. pnb b<m btir^^leuc^ttgtfle j£reI>erQOg etgmtinb 9011 ofltrrs^^
«te bem l6blt<^i eten ftirftett 31t corrigiren csugefaitc« 2)ann folgt: bir epiftcl otib^VMrcb;
tber tielmebc bie Sebicatien^ in meI4KC bet JBecfager melbet^ bag er aufdeforbert »ocbeaff^, feine
@ebanten über ba« J^e^cnmefen ju ia^^n. ttnb ba« tbut er beim nun (m(b in biefem SH^crf^en^ bat^
et: Ol« et» 6kfptra<b abgefagt ()at, t» »el(6em er ftct» mit btm Sqfi^ftm, unb Conrab @4^aQettf
fBuTdermeifler pi Sofien^/ unterrebel» X>er ^tthm^i fomobi/ al« 2)octoi; Utei^^ rcben über biefe
flffaterie/ aU aufgetlarte ^aantt, f> meit e« in ben bomaUden Seiten feQn tonnte^ fpvt^m bem Seu»
fei nvlb btn J^ejren aOe SRa^t ob. X>0(b erfennt i^nen tnoUtcnr bie Sobe^flrafe barum ^, »eil ife
•en ®ett abfatkn unb M bem ?eufel ergeben. SKm ^nbe ber lateinifc^Kn Sfu^sabe fielet ebenfofi«
itpcon^fi* atmo bffi Xlt*(l€^iLJLffrtT* bie ^tcima iAmfortf« QSeQbe 3(u«gabeii bobcn 6 4>o({^
Mnitie. Z>ie beutfc^e ift 7 i/^®« ft<u^f/ »i^ t>te latetnifcbe fuaet 27 Slatter* tt)eUet in betä m^
Utk IC» SS. 2. ®. 114. tt. f. siebt üon ber tateinifc^en 9u«dabe biefe« SBudi« ebenfoO« S}acbri(bt« Sm
tiefen Ulric^ ItToIicor mirb in ber 9iolit, unter bem 2E<(li»r 1501 eine onbere (S^tifi oorfommeii»
4rter merf en n>ir mir noeb an , ba§ ^abrtctM in ber Biblioth. med. aevi L. XIL p. 25a* unb naä^
9)m ba« SSc^rtfcbe Oetebrten £ejcicon, au« bem €r)|^eriog Sismunb; bem biefe« SSerEgen mstfd>mt
ben n>urbe, ben %ayftt Brgmmib gemacbt. tiefer ^rrtt^um gab ^elegent^eit/ ben Soctor tTI^U^
wt in debacbten Sejricon fdfovi {u Anfang be« fimftef^cnben 3a(li:^unbect« leben lu lagen/ ba et boefr
eifl in ben legten ^ecenii« beffelben fiotirte.
«
. »790
eiibet üd) hai regffiir \>nnb bu^ Wiit9 ^iif^l *^a« bo Tagt «oti
^t ditmtt gefc^f c^'uiW^t^otfft:/ äuc^ 1>ott freht ii^efl^ü ttrt& oi^Ung
ber fdm(fä!r^ii regfetutid ^afl' ^6fi^ j^fefen bar6^ gut t>nbei^tftm^
GettucTt in bet I6bl(c^n flätt^ti^JVurd ^^R WUXtoÜiO &OtS^ am
montasna^^aUntinif ho man iiät naäf €^^epmt. ^.€^€€ -<
'\^nt> ftn im^ini. ^at. 3ii Joffe. ^^ ^,^ .
arm mMcHd^efr, uttb fct^J'crWfc|^:ift't)U^^ h htH ^tytt&^m tut vAtif^^iftoß
lie tc 6t. XXIL ®. 2s6. n. f/ i^^tte^tt mortoti. S>a^ 9&^rt ^t cilr tttribldt, l9orauf obi^e
aSorle flebtn. sÖätaiif fio(0t auf 9it itf^n Geltr be< imtfUn ^rotf eint 3uei$nUns<f(^ift« 3n ber#
ftVbtn mmt fl^ bet Ueberfe^erf ba er fiflt: SRTo b^ i<b ^€f tirei^^ von ttTugleitt gefcfen be? ber
€lbe in be{ Sanb SSepffen biefetbeti Gpcäcbe unb Sronicfea bet&cbe in leiiifcber Sunoen bep Saufet
SareU Seiten / be< Mrbigen nacb Cri9f{iepiitt'ta»fenb 3<ir bre? bunbect 3«r unb- intern neutt unb
fecbtidften. 2)ebicirt tfl tfot §Secf--^|il etrett linfe toicbth bem ebten d^tteiien iDibfen J£>errn ^errn
iStntuvhtn 90ti ptM» in Sfevcen SatAtt sef^ffme^ bet bet Srage^ocn au< boben SßiUe. S>ec
Ztft ift in gefipaleenen Sotumnen abfleboKfl/ tbne Shtftobenf ober mit 9(nfang<ba<bftdben nnb ®id#
nottiren. !Da^ floiiie betragt 142^ $5((itttr. iBott-.bei;Hebecfe|uns felb(l ftab bie oben «igefllbMett
33eytrige :c* nacbtuf^ben. ®. Freyt»i^ «i«L ®. 1021. (9etminef9 9l«(bri(^en 9n i87- n* I39*
S>er fei« 9)n>f. 04^t9<ir3 in SCttborf befa§ nicbi nur biefe Siu^gabe (ital. P. IL p. 214. fonbern m^
eine oUe 4>anbfcbrift oon biefer UeberfebHn9;ib. p, f. »«i^vf^;
' ' '"• •/ r>^
aSoO €fne ^fiöfi^e ^iflorr bon bet Airttiigffi^^^ •
ftbtet warft. Ttm Cnbie: ^le entet ftc^ bad 'biic^ Vnb ^ffJot^ r-ba«
gebrucft btib t)büenbet'^otgj?arttn^(|>ott fn bet loSlfc^W Ätatt
©tro^btttÄ^ af* märt jaftiiäd^^^ffi:ij|ft>burt^?^
«.Joffe. -^' ' ' 'l/' '-:'':,'':■' '■ , • ;;\/
Son biefer gabel ifl oben Mm umef bem S^bre 14^4 tVxt fut|e Änjeije seiiiä($t i»tfrben. Dief^
Su^gabe befcbteibt ^err Slect; tt>al4^ in fetner' britten ^ttifobuns^fcbrife pön etnfgetf Aken beut;
S^tn ^ft^^em :c« Sie eingebritd^en ^ef{f($ni(te fhtb' febr {({(berii^. 2ffl 40 SBo^en florL Cben
biefe Sfu^^obe ffibrt oncb ^ttt 9on tg^rtedfen in feinen neuen Slacbricbten Sb« I^ ®. 161. an. GoOtc
^ect tOol^ bte Ocbfii^n^eige tl<^tfl obgeM^eben b<ibeii# fo mb<bte mobt feim fßM^ tm^'bec
or^cbod^en oeef<biebeii fe^nr ? >' ^ .' i ...... r*,
d8it) f im ^äb%:^:fii»rf , »ort Sureftia^tMtb Mftto t)a{t ben |t9e9;ir{f6#
J^abenbert 9)tniff|K«» %n CfH^e: Qebtucrd^inb Mdei^t fp Jbe^
f f 9f<«ltt|Kn #«t Hütfiurg «01^. 9iiit|oiiio ® org am Tffftevmoiilag
: in bet €tflen.tei^a<|ilrn bp Mamtaft tton €^{|K Mfer« fftben sSte#
' . . ttn %tvixttf .tQiifMt}i>itr|mnbett wH toitfm'imm \>i^ 4K|il|f9fPkii- -
•*'- Sote^mtrt. änjOctaw^- .wv :i..' ::■!>. :,•...'••.'■../;—: • •' -«r
^efi aiitfga^e einer befanntetvtlebetfebiMid W^^^lM ^t^ii tOrU befaf UvfA. 94^ar3 in
9tt^prf• ®« beffen Catalog, P. U. p* %iu Dt 458* - '-"^ *
3 3 - »820
.;.<:
• ^ . .11
I«» 3«Hj'4?9'
iiliataiitetntnti^UenlToiiiOw«^!' >'<<>> Mr««ni>I(t>w^i^^i
3f in ly{,9$.i|w|ifitm< 9oi>»Iiins In 9Mi»«f. .
, 1183.3 .9etai5,,V»t!. t}j6We a<(^nuii$ ;iifi(f(i)(m,f«»fii((nif^afft ^cw(
. tin(^$i>inuitum'Jtiii$eIi)ffeh.i4S9- 3.ii,^clai). >.,
3fi in üt jnictliniriVen ISiUloIM. eS. CiMag. P. it f. <3<. n, 5450. . jQ« SttM« Hl
3oV4mw« tt>i&man »n ^rjrraatfttc In b<t).fHp<n tinft<ti tu KtlpftUf.
a84^ Adicntiniim SRaifi« 3e(anai4 Auvirpager. Jbnen»«; 4ie
vtnttt Ri^ tif« Solent« riUi9Hi(^ t>« jttcuft ül »Rttn »« mgf>
0K Schott XMMt iu StugfDUCg. 11« man (Hit nai^ Siffli getntt .'
ffl(.eee€.». fnttmlfiritir. jot. 3njOuatt. .
^r^gfii«g(il)e)>t«b<ftintitcn9tcdtoniontttnH(^nSaImt)A< Ufi9 t>n fd.€4mMr3 taSKAorf.
0. Mtn Catalogon -P. U, p. 215. a. 487. a)
SdH-MOCCCXC.
. " tfgift nxccf b» $an'c^tt ^efti'dfn Qtfdjti^f gcttontu b[e 6f^t u. fl m.
_ . (SuXk in )b« toot^c^ebüibai toMi, Saiff f,487)^(it ^ie «n enbe.
"etCrucft biicd) {lannfcn @(tilpei[g(t in »« I66li<$ln rt|r<tli(^«l
...,.( (tlgfliutg, i>!oftJ!n9fbutt;Crfftl6.«.8«fttl»6« 9«nabot.
n" 1.')- .^ ^bm vnb iübe^ ttettnftEsiifn.^dce oni' ofmmoti^a^ boc
.. 3 Bm6 »illii^ «i>f(a|)jt|ng— jtbct «nt ugiccft äon mij«
;, . ■■ ;« L. an ti, s«ijo.
.. Iti» ^i<(icil|g<«(i> loiD. m ia4 i(ei,iiMl.w<te fii4«t, >U tut M WtdM in t« 3S<f4Ki<
l»img der 'Jtugfp. J&tbctau6gaben ®. 31 u. f. 0Dn btrfdbcn semelbtt bok. .€< Ifl ote aaÄ-nit^
«Icl b«ian grlt^fn, b<i fit obne bitfti bloi M Dtac^btutt tue »oc^trattltnbm 64&nfptrgmfi^ von
1487 in|u|<b<il')fll'<>£la bfr |IUi;flI«HU>WM(«(l'«|l)ini|M«,<M(iti<Y4 tamiln'atii'aAeeint,
mil<innn3M6l»i>ti:^k<t<'»)>i,''l*ntlfSS>^n8lfi<k^|i»<c:SJ»Hi' Ibinbt, f> i»ii4 ncnmlUiA
Uli« »tt tcftttMtiMrt'iaHia. ; 3s^ii-at»mßltl «wiiiCWM'ktlii VWire iMVifl ccccaiu.
ÜH. Hirl. !Siti4nii'|it<tag ^IxU Mngl >ln<la;iliieial|al>l «f MtnttniUlMit tU CCCCCVIL
ttittn »icb4i',^i^At)«ilfte bcK.^tlsmiEntfitrllbiL fj3fl::aij^®ignalann.\tDiciS»)l|$^iitttt(1nbM<
tKinIit6rii, bi( in bn^olstju btn btQbrn Ottmacirt^n O»n'.i50?int^t5t9g<6niuitt$titft<n. 3>c
X<rt flinillll «llibin vtcterstixat}!! 9^f(||iaMi|<n^iK|wt<||;4tlt<il>i tmt JicnviM auai Hn ■in>
Ibitber tintflt XrcMnunara. . -^ «i , > •'
»860
«8«. Sb« teutW Wi*«/ 'mii-äiCret^alWiitÄttf ^fÄwV.Ä* ."Äf I^''
■ «n Slutcffeii:, däd) mit «tI(c§en^;föImEn; .6« acMrinf »fFfiert bb»
' stWnä. «u«(>utg ^ jl««aS ®(tanftietg(i: »eeeeiiC 3i»
SDuobf). j : , .- . ', ' -.)
"^If'ft Sfnjflabr Ift in ha tStf4t<t&. b<r ^i^jputg. 3(u«gaben ift :Sii^l,«. C '^3. (WlHmii
3tTafHf(^m Oitalogo übt. tbeol. in 12. D. 1. an!|<l((St »»eben. ' '
<,.'=£'4i-. i;' .7- .■;■ . t*' :-i'!.;: -jitfl: .■? i: .. ililh''. ■.') ' .';. (.'. "
a870 t>tt tnitf* aSeliOl. ■Jim «n»«: *to«gu« tabfcf«f«#]|8««al fiitf«
.«iliwiM,,»«,)««»» »• f-4»: • ÄK. «#« fii* ffSn'',«!^ S9«H«ii ««<-
.; > liieKjn fn:e« Sti»rn(l«^n fta» aifl(ifc«ii8t)>(ii) *p<«iill«t.i»i, «Mit, I
r , .. . 3i>!)iinii(ia6tntbeittHfMi<S:#4£t(fttgtba(3R.$€$e.i<iati'iim'- -
;"■. ,-■1 i«e. Sn^ofi».- , ^-hin ifjit> . ■ j-J nniiAiT: ,1:^ in . . .- ■: ■. ^ !■ : .
CllKMt('Vn|t(gtMntie1lw4HI|iaMi|lMt<Mlt%'<C$Wl>k.^Birim< «mit Kklikttm ic
104.1748. «. 7l.ll.f. »H«*««««*»!«»»«!'.! '''•"■'-•■■■ . '■'
»880 iCa«Su*tifr9J(ititIi*«tt»«i8|eit.-»neii»« ^<'tttbttfti)tM ■' '
• bncS» 6(1 9i«ft«ii^fl«'hj;i|if*)Hni i'^'-' .
gut Stttn burt^ ^äÖfifj jtWt^l ; ';:^^
nommeti tthb' ^ejpgen au* wn rj ■'"',-_;
■ »olUntitt (UbiftÄiiijrrttfctifli'diitt' ''•'"'
■31n"fautt Sßlbonsiage; KilCbtt''
PüfttZm p%tt auf-üt ettbn/tSfttc b<f.(il ({^^
.9Dl{f(l^iÜ/.|)}fraiif {»r9ä4l>i<t-$fcfiMi(n gcfttn^ ^Mal"*
>(nr ntb bh tbiun e^fif(|(n ftfbt^bcn Sft^r btb<utf M'fVHt''
Stutl lebr^- 2)(<3}erfa9fr< ob(iUtbrrfetcr«n>trb, bcnvior
VnftlülAtiBbca Hnb btn »l^csfD^bätbfn £apfct]4ii Di();.!]^Acc, unb.bitfc B)teb«t.ia.i>«fiii(bn)(
C4pH(l flbselbdll. Sic Sontbc.btU-VF .^^i^7<^' 'b«^*'f<^ ®"4 bi jcintn Ha^iridfttl»
e. 1. e. 410. u. f. B«» btfititebfn i^.,«aii|^b><<<^',<o|i'>- %<^^if "tH" ><• :«S>- Sfiltffw
w* i»-». (tet ■■'■■ -.;-r..:„v .-:i;,-'0 •.<■.■.•,.:■ ■ . ...
ItaiCnfci.! S*niift »IIA ftM9(jä,9(!»!*<f in bet f«bfn:Bi^n,(liit ,
Stuiifimta »on 6<iiinfai'f(ti^i<>iii^f<imifii>9 «m Xaltntfni 3ia(^ ",
txip gfputb. ^.€^C€i)ri7r jor butc^ ^'if bn bn itl bnr anfang bitb
■ Voi tnby'bBÄ W"9li<ri'/ we''w*'>mi<''>>9Hii'«tt »1» nwft 5tmiit.-
." . 3« S"**-' '■ "i' ■• !■''"•'""•■•"• ■■
£ltft Sis^iitit bi', tb -«A gtbtiidMil $Mirtt/'lf( lit'iitt eoilbtbrt gl Wtingiinn blflnba«.
C .$tnil iotfb Slujfp. SuAbc. etfitiltit £b. !■ e. 9S.
*9o.J
' '' '\)6Q^nbe( amm ^6ntagbot: fant ^att^iaS beö |;e9tigen imb\jfpoten
«ii*br. «tf*. 5*;'!. e. 95. «njejdgt. ' '
■ /••••*■. .*.* . •*•' * .. . ifi. •
f ^ - . . • " •
A9 1 3)a» buc^efein tof rb %mant bte ^ime(tf(^e fiftttttgritl^ (iefpif^ 1490)
fD<ctetu (tic6inV4nb^^€iti<n^ Sefe^nr t^ibr, fo f«m t<»
l^itr mtf MBf(iitd<<Mtfi|^rJm, oof Tof»fi>lH ^R«V1> ^ fetacd^fbineit fSt^itft V^ 4. 6. 432. 11. f. otf
tDeiUr iit^6n Mtm k* IB. 1. €1(^1^ »«»on fln< nattf < » m Stefirc f^, et (die eine abhabe
flefel^eti, Me ^or am Cnbe beit gtomeit bet Z>ni<fdr< nid^e, b04^,abec b^ 3<^t4ci be< tlTortimif
(2#iib<ycitr> ^c«pflpokiifIirtte(<r^fl«lHit^ 9e(Kibc (ni^, unb 4 fBogen ftorf
Semefen fei). 3ener aber fagt, t€ beflebe f^fafK* i^9 ij& 9l>M9> * Sufferbem mefbd er, na^bem
er obiseti £Uel, ben fein eigene« e^rimplar ^atte, angefüt^ret/ bag ba< auf ber UnioerfHaMbibUotbet
in {eipi(0 lefb^Hi^, ailfbem Siief/^.rtoc^. f)neil fle^nrnSufol h^t, imb olfo (oirtr: Dm M4^1ein
ti^ 0«;;t4tic Me In^ttfk^.^fKSi^jcw^ t^ re{;iiU«t tio^^ ^telenb^cl^cr 0pra<|K* ficD
^KtflefloU rnnfien {^^o antoben oor^KU^ea f^9t^ 2)a< ^aijr ifl otf^ bec Sueisnuns^fc^rifr an ben
Cl^iurfuffteif wsj^ .^uftfen Srifbricl^cii se^inmen. ^t bet 'Sic^xWt ^it wi bec SKacffette be« Sifeb
(lotf bepnbl^ i({/ imb oitf |)'eV 3^^^ baf^bo«, mi biet deliefect »irb, oitf
$rebtg(jrn befianben fep, bie Vor gebac^ten <^(^urjpurilen »on bem £e9ben €|rifU/ bon ben bifen ®e^
Konten/ i(le man foll gerben/ unb Djon ber legten X>e(ung debdben »orben finb/ 9ini9e3ab(ebaraitf
tarn biefe«. aSerf febr tetmcbrt; tn (ateintfcber ($$pra4K/ itUfer bem Sitet Celifodina berani. 3<^ be#
'Ü(re baoott bte erfle 9(ü<^sabe,"bie tOoIfgang 8d^en(t 1502 sn Vttfmt 4. brttdfte. 3n berfeiben
Ibib onf bem ^eQten ISIM au^cud(i4^ semefbet, baf biefe CeHfodina dhsplex fep/biu latina nonif*
fimfe 'extehfiiu (foUeftt quim' valgaris; altera viilKatir qnotidam ftllo brevioHdte. coUeAt&c
^tnt tcMi bem ^bntfürf(en ju Siln ^et^atm juseeignet. 9(m Shbe befinbet (14 ein (Brief be« pibfb
ttc(^en Senaten '^afhnmbuü pa^nrosibue/ CorbittaM von (Btnrd^ tin ba<tamal« berfammette gtei<^
tesirttent/ wta 3abre 1501, ben tDdler, iim fein^ febc mertibftrbigen 2fnbaM n^iOen 1. c »ieber ab«
»mtfht (äffen. Iräe« {»ecfte |ur f|febe^«r'be< ^biofeelidNlftel oft, baf mn biefe Sei c in Z>etiff4lanb
»il großen Siacbbnid getrieben »nrbe. Comobl Mn biefh: bamalisen Sb(a8fr^mere9> att t>on beoi
SerfoSer ber bimmlifcben Sunb^rube/ bem ^o^oimei ^ Pol}/ einem SbignfHner unb beribmten 9b«
lafprebig^r unter ^inftimbeii i^on'0iirtf/ fhibet man bie be^ 0ta4rt(bt tn Rapp« nnb tDelUrs
obanseieigten 64ttften. Unter bem 3dbcc 1498 tüicb eine »ieber(fofte 9(rt^abe t^on biefer gmüsnibc
4Hifle{eigt tt>erben i ingleicben nntet ben 9a|Nm isor uilb 1517«
. a^a«) S)9( ftnt be (Intett iMtf fwiix »e ßr^b^n 1119t bett f^uett bojeiibfii.
^m Snbe : Qebcutft bnbe iNifonihrt f n ber f}ab ^agbebotf^ bo«^ ©94
moR ^ett$t( am fbniMweiibc na SltauKidf 3m 3are t{){.€S€e ifC
3nOuart
3#f I490« 185
bm. Sie «ß nur 3« ^ flocf^ €in( iUtxt mtOitüt ifl unter (m 3a^n 1482 andCi^ igt tvor^<ti.
39 ]0 fQon bem pfyUtt ^n^ rofenaaitCi ^nftt Uehen ftautn mit man.beti
3m jar flf« man jort g».€S:€€ i)r|r;)f. 3« Ouart.
3^ in ber S5iiaii>t(K{ be« ®(ifü iu 6^ $<«( in ®aliburg. $. ^rrcn Sopf» Sfudfp. fBu^t.
etfdH<f>tt £^.1. ®. 95. .
. »940 Äa^fer @fflmutttö iKeformotiott/ Itugfpurg 1490*
9cn tUfer ouffetfi nttrhourti^en ^c(^rift fetbfl/ i(l unter bem 3<^(^^ HT^t tt>o Me <c^( 9n<ftab€
aji0ei<idt tDurbc, bec^Utf ba< notbid^ b^mtttH »orbetu S^e segetwdcti^e 3(u<gabe Utmt Uff blotf 4U(^
Wolfii Le£t memorftb. n>o T* L p. 80^. (in btqec Sfu^ittg ba»on anjutrelfeii l|L
S950 >De( ^oc^fenfpiegeL Ttme^nbe: ^te tnhet fic^ o<t ©(K^fenfpiegel
obet ief^rtrec^c (ktibcec^t) beit bec ertttrbige {n ®i>tt^tn t>nb ^ece
"^^eobericud \>Qit f&oäiiotf; 9&if4^off (u 9{euen6org gebeutet ^atf
mit in^aU gar bi( fc^onec Sottcorbattcten/ ber mit groffeit 93(elg
iu ^ipt^ gecDtrfgtret \>nb auf bfe mei#mf(^e ©prac^ gebrucft ifl/
nac^ €^'flf gepoct taufettb \»{er ^unbert / fit bem rc faxt ; (bntu
abeitb nacf^ fiHanL 3n^oHo.
JUidf in ber Originib. et increm, typogr. LIpf. fiibfet (ff. 6$. biefe 9(u<flabe an. ^uc^ <8f<lrtitcr
fannte fU, mld^tt t>on berfeiben meibet/ bag pe mit ber 9(ti9fp« fHuß^abt wn 1482 ubereintomnte,
b0<fd aber ^n berfeiben babur4^ unterftc^ieben ftp, bafi pe bie Sautela/. ^retuitf unb ^koceSunhtubi^
elarium nidj^t, ioobl aber an beren flott eine 3la4^ri(^t tiom Urfpruns be0 Slec^entf unb Sapfer £)tto##
nitf ^hrititesiunt/ fb er ben Cfacbfen utllt1)tn ^aben foD, bot/ n)el<^e< bepbej nac^ ber 3tU in ben
Sobettf^en Sfu^flobM bepbebalten ivurbe. ,
396.) 3n Wm na^üittn Ztattcd roitt Qtmtk ei^tt bn^ (edttfflMt or)6
tnittd Dttb Doifutttitd )u &cf(()trm<n Dttb ^n^eln tin 9eH fiiH^ in
tetbt/ no(^ 6? nu|(l(^en bS fur|ten Ku# S3db0(i<^n v>{l j(e9fer«
liefen defaftn eMfi>cofren. 7(m €n^e : debnicCt jy i)Ctl)tKerd )>on
9(i( obiger 9(n((i3e f<[ndt tief« «tine Schrift /bt» etaentft^» ebte fuci«: ^toctgotbnuns ift, «uf
b(c ecftm Seite U€ erftcn IBM« «i/ «Mrouf foflUicb in-eiaer furicti Sone^e ^efogt o»lrb/ m<a ein
atebncr »or ®eri4t« btc dtiM« Mefcrt, ffa (Sigenfc^eii babe« imig. X>ann f^ botf. SBerfgtM»
felbfl mit ben $r<ibfe«it(nuab £üe(ni>em So^fer M {um iBoucr, joom Vobflbi« inri semetocntprlM
flcr Ml. X><mn tnirb qtiH^ oxt« ein SKicbter, @tt4(i6n, £iben, Siefle«, eententia, ^ptm\»f(^
fep. S>eti $Bef«^n8 nto^tbie QTnttise be« X>ru<(9rte« w. ^afi goni« tjl 9 $&(a(te( flatt €iit^ ^b«^.
Ii(^ Sßccf i^ ®. 34i n. 55. mmti^ werb<ii. '
Pattae» %m«lcm 9« S97v
186 3«|Jf 14^0.
297.) 3)a« iü^ OJefitmen fattitatW ^tmnnt/ bj fft »tV |ic^ ber mettfl^
^aftett fof bo« er tn gefliitt^ftt heidht. Zm €übtt Jg)fe enbet ft^^
ta€ SHegtiitet )»nb bitd^Hn genannt regtmeo fanitotii — ®ebttf(fet t>nb
i^oKenbet In bet tetifetliOien \Jat ^mfpVCtA bon Stttt^Ottio @org.
iftad^ ber menfc^werbung crifW g!Ä.€€€e vnb tjrW j^^* SnDuort
eine ttteber<)oile gtu^gabe eine« febr oft gebrucften SBuc^Iein«. 2Ki in ter SBibtiotbef be< 6tl^«
|ti ®t. yetct in (Safitorg. 6. JS>errn Sapfs 9(udfp. SBuc^br. ekfdSr. £b« I« ®* 9^*
d980 9!erfe|ung Ie9b. feL er bnb ^itt. Sfudf^urg biirc^ {)att$ fc^oi^ffe»
Unter bem borbergebenben 3abre ifl bie vemmtbtic^ Otiiimlaui^aU biefetf flbud^t ange{efse unb
tSr{1i(f^ befd^rieben tocrben. £)te ^egenn^^rttde 3(ti«3abe fubrt ^ttt £)eni0 in ber iSitileirtmg in Hc
^ü^ttfuvbt Sb. I. C 110. not. r. an. 25tefer »ucbtge ©ekbrte glaMbfe, f<b^pfler fe? ein
9[>rii(f f ebUr , tinb mtHfe €Ub6nfperser beigem Sr irrte ficb aber, (li fd^einet ibm nur ni<bt bef annC
gemefen jtt fe9n / bag ^mi6 3(bobfer ein 3(tt(|frttrger £)ru(fer setvefen fe9/ ^i b^^Q 9^^ ^^
•erfcbtcbene anbere ^dj;rtften sefommen finb.
299O ^i i^ bifem puc^fein finbet fr gor efn tohii^ üßtn^ bOtt bet crettt^
tetd^en flot nurmberg gar \oon manc^^erfef trer furf^f^ung btr (tat
t»nb irei gemein* ©ebrucft m ber merbeti fetferfit^en^at innüturnt'
berg! ban bem ^an^ |>ofrmait an ^ant loren^en abtn t»nb Mdent
ifl worben a(d man iolt na^ cti^ui gepurt ^.SCCC t^nb in bem
neun^'gt^en 3ar. 3n Duart
Xiefen Sobfprud^ ber 6tabt 9f?urnberd fubrt Xdbet in bem betanneen Catri'ogö p. 3^ n. 385. m;
On^. tjernuitblt«^ alterer, ifl tinler bcn g54<^ehi^ ebne 3abr an^ejeigt »erben.
3^0,) JDa« buc^ bon bcw leben bttb fitten ber ^apbiiifcöeii n«ifhr. Ttw
€nbet J^V enbet fic^ baj buc|> ber feben^ ber natürlichen maffler^
' mit fren jud^ten: teren; tmb fprnd^en ber fitten «u# ^en buchen?
«ßgrjogen. Sönnb f^^ejmi bntd[^ iint^pnt forgeil m ^«gjßwrg mt
'^ S^ncjef etff tirnb n>a((;eiri)er .orbett 4)0if nenHf aug bem fotan bf tevtfc^
gefn^fben >nb gemad;^/ getrncfet \^nb \H>((enbet am of termotag
iia4 foöt' ^eKcen ftrg. i&itbtnr bem jor t)nfrrd froren 3^eftt €riijK taiu
Imb bier^ert bnb neuncjtg^ 3ar. 3n Ouart.
So» bfe&tifibe 6ti<^if(a bte Acgenn>arf^entleber(e$un<), ifl unter bem Sitct : Vita Pbitoropbonmi
«iFoeta#amciimMAon«itibn8«t fententHs avrei« eomfidem aonexis' befannt/. teebon {)err Dmsiin
M^ 9^a^drb(i)feiten n.T. ns <^. 201. u. 20a. bie oomebnifien Sfa^oben, unb barunter aaib Wc fd»6na
Cceöftierifi^^ obrte 3«brr ancrefuferet b«e. 3* befl§> bie/ 1J16 t)on 3h)b ÄnobtoiKfr in 4^ gebtucfte;,
Wl'rtiiien ?icet boe: f^eunnrnnf bot fti ben A'ftisr philo feph. T. HL aii«fäbrltcb wn bbfrm S?u<bt
«ttb bell gcbiern beffelben ^ebonbetf. ©er SSerfafer iff i5uthpl}tiy jl5mUfr ein ßelebrier engUinbee.
6. t^amberaete 64iriftife(Ur T. IV. p. 534. Dtefe boitf^e tteberfeftung id ibenl« befannt. SRa*
»et
ttt ^{^ C^d^iifmtteide tnftfle filfdii dne dbece wtktt^tQM^m fcQtt. fSkOe i<^ (ft «< bk oben mf ec
jbcm 3fal)r 14S1 ancieieigte? $^e|^r »af^rfcfKinUilf^ ift bet bctu(^mte SSud^bnitfet 9nton Borg/ md^
ib(t Ueberfe^f c Htftt Wttt^tnt , mnii^mt fiS^tintt er btefe< In bec erftoebadj^een < Sfnteige fagen {«
tt>oacn. 3Dk Ueberfe^uns felbfl ift tiid^t gati) übel seratben / tinb (iemli<4 boitficf^« Vuf btr 9tädF#
ffiu b.f< Hitlhlati flebrt bie fürte aScrtebe biefc« SBucb«, in< beatfd^e uberfe^t, tinb mtt bem 11 SS(at
fangen bie teben^befebceibutigeii felbfl «n. Cf>alee tlTUefUie ift ber erfle, beSen {eben nnb Cptiubt
miblt »erben. &tmca mad^t ben Sefcf^lug. SDiefer legte 9{rti<fe( ift in ber tieberfegwis Diel t&rter,
oW im OriginaL 9(uf ber erflen ®elte htt CLX. S5(at<, ^^H hai qanit, mit obiger ainieige {u <Enbe.
IDie 9tu(ffeite tfl leer. X>er StiM feblt nod>. !Blatter{<i<^(en uhb (Signaturen aber fbtb bo. Die
grofien 9(nfang^dl»(iaben Pnb J^oi{fcbnine. 2)ie £ebentfna4ri<$ten ftnb metfienf mangelbaft, und
nic^ obne Sebler , n^ooon J^err £)etiie 1. c. einen beutlid^n ^ömtU angefubrt bat« Die in Xttot%
(>off0 ^olpl^iftor T. II. C. 1. p. 3, unb an< bemfelben in ber Sritifc^Kn J()iftorie ®t X. 6. 210. unb
bann in ben icpftfä^m 9fnnalen p. 36. ange{eigte bentfc^e Ueberfe|ttng betf Diogenes Laertiiu ift
nuifti anber^, ali bat gegenmartige ^uc^.
30 lO ^tnto 9t0&eSe. ^ai feinb bfe ^unbert neuen ^aSefn ober ^f^otten
fo bie gefagt fe^nb n^orben tu einer petHIeniifc^en ^tittn. Ttm^nbe:
Qebrucft t>nb t>oUenber In ber fe^ferlic^en @tat ^CUdfpurg ^oit %n^
t^on @org an bem ned^flen Montag nac^ ®afl{/ nac^ C^riflt &v
putt taufint \>ferf^unbert bnb in htm neunffgtilen ^are. 3n ^olto.
Diefe 9(u0gabe bon ber beutfc^en Uebcrfe^nng be< iDecamcroit be< J&occoif oon ber oben
0. 49. u. f. V»o aUere Sfu^gaben, ebne ^abr/ ongefAbrt n>urben, befaS Uffettb^ (Cstal. T. IL
App. p. 47») ingleic^en Bötvoaxi (Ctttlog. P. IL p» 919O 9ie (KU j£>oI{f($nitte.
303O ^err^tetrtcd t)Dn Q3cttt ober t>on bem afferfuneflen SBe^ganb ^ert
>D(tteri(ff toon 93ern t>nb \>on «^fltebranb fernen treuen ^e^f^er. 9Bie
f^ n>9ber bfe SH^gen gefh^ten ouel^ \>te( großer Gacf^en erflanbett v>nb
erfptten ^ahtn. ®ag,t ioi biic^fefn. bat gar futimefffg $u fefeti/ |a
^6ren/ bnb $u fingen ifl. Um Snbe: GettucTt i|u ^epbelberg ^or
SDiefe, in Serfen gefi^riebene SKiitergefc^icbte, befcbreibt ^err SXect t9al4^ in feiner briMn Cinf
Iabttng<fd(^rifi oon einigen alten betitf:|^ J&hä^itn tc 0. 7. n. f. Z)ieteri(^/ Sogt unb SArfl
Mn9em# iflberJ£)elb/ mefc^r mit feinent greunb igilbebranb/ einen gewigen Stiefen 9tgeh0Cf
ber bie 9egenb unflc^er madS^te, erlegte. 3fl 12 iBogen flarf. 3(uf ben {tt>e9 legten Seiten betf^ebi(bt<
tfl no4 ber XofenPranj unfer lieben grauen ange(^dngt. ^dt beflge einen ®tra$burger Slodi^brttce
t>on 1577« 8. mit ^olif^nitten.
«5o »leb Meff« JBu* wn J^xcrn 5<»pf in b« «uafp. SSuc^bc ©tf*. t*. 1. 9. 98- ««* **c
mW\»iff<t iu ®. U(ri(^ in Sfugfpurs an0(|(idt. €tf foK <C)oUf(4nUU traben. Seniiut^U^» ifl bUfc« «btn
i8S
3ö5« U9Ä
cc^iM ynnwaAe cum fig, 4. per Johann Scfaobfer M^rfu^tt iMicbe , folgftcf^ mdce ti ibtn haiimigfr
Ui oben unter Um ^d^vt 1487 nntet btm Xttcl; ^40 utib 3(tics90st &al^moni9 uti^ tl7iircol|i
bef(|ivkbctt »orbf n ifl»
• - •
304*) SDe mortBuÖ et f«CtÜ5 mtltfe* Tim €nbe? Jrandfanim in feof^o^
Ricum S5a(Hee per @ebafltanttm 93tant 3>trtuö4ue htrfd ^octorem»
Ttnno €tc. dlottogeiMna ^afonbod aptiübuC 3n Ouart*
}Uebcrer b<U in feinen iRac^ricbten S^. L <5. 152* btefc benef4^ lateinifc^e Sbitoeifuns {mr Sifd^
iiic^t ^atifiHfytUd^ beft^rif ben. X)a< SBerfsen i(l nur 20 $51. ftocf. (£« ifl bofTelbe in get^iffe a(bf4ntt^
le ftet(^eiU, unb unter tebem flebt fnltid^ Sranb« beutfcibe Ueberfe|unfl in <icbtf9lbi4^ten Jamben»
l^roben Don bem («teinifc^en fbnwbl M beutfcben Sicher b^t ^eberer angef&brt
305.} 3it biftm tetltfc^tn faletrber t>mbet matt gar ^ubfc^ iiac^ emanber
bfe in>eff je^c^eti titnb bte jmeff pfaneten/ mie ^fgffc^r regieren foC
barna^ t^htbet man bte ^ufbftt jdf t>nb mce man ben funtogftci^etr
buc^liaben fiic^n fbi \}tib jir u>^U<j[;er aberti man fol (aifen. 2(tn
Cnbe: 9ebrucf( ju ^ugf^urg toim |)anttf(tt @(i>bniptt%tt t>nt^
i)oUenbet am mmtog bor fant ^aefrertna (ag Slacf) Cri^i geburC
SR^eeee biib in bem r€. jäte. 3n duart-
3ft in ber SBibliotbtt in &. Ulrich in Sbiftfpucs be^blii^. e. 4>^m) 3iapf6 SSugfp. S&ud^.
eef(^i(9te Si^. L «. 98. .
306O ^ ä(}rofod{f(^ S&u(^fetiT. 'Zfm $nbe: ®ebrucPt {0 ^vt^fpm^ twn
•£>atlltftll &<bbn(ptXditt , %o\lent>^( am>tionet^ad oi>«t ^^(^a$
9» »M bkfc«' fBita^tn im ^t^nxirjift^i} C»ulogo P. II. p. 215. a, 490. (Utgiid^t
f
307O 9>ractfca bwi £eilj^$ig. Wtei^et SB^aöfctte ban ^ffttJt jrff. 3ii
Ouart.
!fi^ mir au4 ber 9(nieise eine< guten Sreunbe« befannf,
^n^t Mccccxa. .
308O gwan^elo mft ber gfog \)nb eptfter teutft^, ut« ba« 9<inf Cor a. fm.
2Cm€nbf: 0«bru(ft \)itb twHenbet ju ^tM^purö von Martini»
^(^otteit am ©ampflog na^ fam f&attUoiomtui Xa^ Untio JDftt
WHtBngtv fifttt Akfr Stu^gobe in fetncm AnnMn«nur eathoE. ^. ssfi- *n, traft mdbrt {tv
fttfdf, b«| ^i<fclbe dn 9?adjbrutf »en bfr, »o» i^ bffc^kbnicn ausgab« »011 1488 f«9 } «nic^t« Mufi
feiat dute g^($ti9f«k hoben wirb. W>n eben be«»«»icn eann k* k ttid)t eetflcljoi, b(i§ et tiefe«
Iwmitüttabu^ Mättttf in bem alpt)al>e(ifc()eiv C»ulogo bec ©ibliotfe« f / bie et beftftteibt ®. 88. unter
bem
litenr. Fftburg. Ftfc.l' p. 75. ä. 4. flefc<>e^en t(l. ' S0?ocjftc(> »3re eö »o^i/ W§ er berjenlge öcmefcn,
>ec biefc bnitfd^en ^lenarteA bber'€oan^Itenbtt($er; "^rm gem<itren SRoim in Me J^U |it ttingen 9e#
f^^t; ober mit ®fmtf9tit faim ti boc^ nM^'sefagt mectcn*
r» -
. '. ': ^orte leben gdiiri Mtb gat^ett^t ate t)n« bi^ |erer^abenbtgi|i|it9#
' M f ' <. Sern tift f^emac^e geneilnet »ecien. 7(tn knbi: jbi^bu^in. t>5
* ' / ' ' ter fhfttl^it viinb bem fe^beit tnfer^ leerten 3^u ctffU. au(f^ \>oit
bem febett ^atlt fetnec ffe6en muter. mitt fotni^r ber legenb ton beii
^frjüQin btexf rttntgetf» ()(it getrucft 9Int^Dniud @org Swger ci«
^9lttgf)>urd. v>nb ^attl^ad geettbet ah mdnfog \90t faiit mtfcgarer^en
ta^. be6 fdt6 bo mait jätt titn €tffl!$e6utt taufenr toter^iinbert \>i!b
kih^ bitb neufirjtg jare. 3n ^oKo,
Untit Um Sfabre 1503 mecbe ic^ t>on btefent 95u4e ndbere dtcid)tid)t gfbem 3(u((l b(e segoitbclr^
Üdt ^ui^t boc J£)o(if(4Hitte. Sie ifl m bec Q}ibUotbcf be« J^tmx i^on (Defeie in fRibtIrfn. €ine
iitftt i^ dnlec bem 3!abre 147^ an^cieigt »erben.
310.) S)er tetttfc^e ^ffiott* 2lm€nbe: ®ebt(icrt vmb Mffetibee 6f ber fe9#
ferftc^en ftat ^ugfporg bon Sllit^oniD ©org oin f^ekog \>or eItTa#
htt^ ndc^ e^rtfK geburt ^.CSCC. vnb in l>tm inni i<»^' 3it
S>tiobei.
fSirb t^n J£)erm S^pf in ber 9fu0fi^. (Bm^br. 9efi;$. S|». I. 9. lox. aii< ber fBMptfytt bef
C^tifrtf YDeingarten mmügu
311.) ^nmmaSoMtttf/ nffberfa<^fc^. 2(m€nbe;^renbetf9r®iim#
ma ^o^amii u. f. to. 3mpreffo in cMtatt ^ag;MVttltnw artt
€fne ni(berf<idS^Pf<^€ Ueberfcguns bicfe« befannten iSuc^^f« ift fcbon mttt bem ^abre T487dtt^
jetjf »orben. ©ie gfflniwdrrtöe Ifl in ber ^erjogfttben ®tbKotbef in ttTeinmgem J&uä$fm b<rt
^e in feinen ^tfttigtn ^. I. ®. x86. ter&btt/ aber ben SDrmfer nlcbt nennen f innen.
31 2O axc VJtet tnb iwtin^i^ ^üfbivi ^atpftn. 7tm€nb<: Slugfpiird
9e(ftce 9(u^sa{>en ({tib unter ben wtt^n$tiftntm ^cibttn mitist tootben. 2>te gCflCtHvitlitfc
I9irb t»on J^errn Sopf in bet IXngfp. Sttd^br. <B>ef4^. ^. L ®. los. mdtf^tU
313.) JDaö eti(^ btt ^^a^ht^Htt ober fc^nti ^er wctttn mt^^&net
ted |)etl^. %n €nbe: Ttlfb enbcc %^ ^9« bad $Bucft bec@<l&a$^
betmltcc obft fc^^celn bnr toateti cel(^tl)ümfl; be« ^eiii «nb eto^get
fdi^Nit gettannt u. f' w, fOnb burc^ ben ^tbttn t»nb ^((^tpecn 9(tt^
tu »3 t^ntt»
flen ior. 'Km Ertrag bem ad^(enbeit tijig be« Monate SfU)ueiii6iii auf
jQtbvudtt u. f. m. 3tt %oüo.
tDelkr l^d in tm Wim tc^ ^ ^ e. 4^2: ti. f. Mefr« 9tHft (U^r oitffSdKid M tctcM;
9otan fle(^en tÜH) . Vectvben. 3n bcr iwc9tm »ict Me fBcrtituns cfne« 9ftif<^eii tnM.Sobc andtfut^t.
^ie ifl in fiftag tmb SdifttiiDrt ohgcfa^/'unb «reifet bett Steri^enbcn gw^daf teiiO»b itnb onf bof
93erbienft €bri|li liin. ^a« SBctf tfl in bit9 Su^Kr abgctbtitt, iinb oUb terfniijrtf bie ia>tt wn
€bctffa) Hüb feiRfniSeibttifel^ tpeittwftig bergetra^en. So<^ Mit ü aii4 nt4^ aa^aMn unb Sedtnben.
3dl^ ^abe to bem ffirmplar, ba< icl|> in J()aobm Htu, 94 «()clif[$nUte gcidbifr wtldjk €)efi^id^m aii<
bem 91. u. Si^XtSU wtj^tüm, unb bie tmit ®ette ctnnebmcn. Diefe« SBert ifl gcdcn 7 Sfipb« fiatf
bat Cidnoittceii iiBbt .Solumnentitd. £)ec 93ecfaSer foüi mie in bem SiremK^tor, toüä)t^ in bem ®Hft
3lebborf beftnblt<^ ift/ {u Sfnfong unb in &ibc defcbtuben (u kfen ift, ein )). @tep^n an< bem 9)H»
Wötenfloflcc {u 92;&{:nl^era/ ^rebig^r bc^ ®* €(<^i^a bafelbfl, ber im 3af^r 1498 flacb/ gnotfen (c9ti.
31 40 J^lttta^ iDofgt e(n 6u(^ bet fünft barburc^ ^et WtftU^ tttettfc^ ttttO
d(tftU(t weiten u. r tv. Km€nbe: ^ai (66(t(^ «nb nuifi^ 6u($«
(einr^at a«trucPt \>itb v>oaennbet.3oNtne6 ^dittl^ ju Sltt^^d
an fai^t S5art^(omniö abent '4nno tc. Xoufetib .viec^uitberf t»iib 3it
beut at'm vnb ivuncitgiil«» jac. 3)i Oimsfl ^
®icb wn J^n Sopf 1. c. ®. 102. anseidgr. ^ •
31SO IDtottpftud ^om (itttmlifc^en %kitmt^\m, 9lknUt^, tut^
flttt^oti. ^Db(tger 1 49 1.
fi}icb'aasc{(i9t in ^&b«c« Catalog. Uhu See. XV. iapteCp. 38« n- auf* iB(t btt Ucbctfc^ec
tiefet b(t«uit<D 9iK^ f<9/ (ann b^ Hi(^ f<d(n.
$16.) ^n 0tOfettfrail$ bnfer fie6en ^wueit. 9lurttBerg i49i* SnÄrta».
Son biefen ©ebnbuc^lein Ifi fäm nnUv bem boc^ecsebenben 3a(^r eine Sutfflobe angeieist i»eo
ben. SDie flenem^ortige fttl^i in Kndäii Citalog, Libr. ThwU 8* lu Q2f.
3170 %ovmalm t>iib teutft^ ret^tica Mte mn (Hefen t^nb teben foL
?tm€nbe:/®etrti(f( )»tib t^ofenbet in ber UifttU^en^at iStugfpttCfl
ton 2lnt(|0ntl^ @or9 am mentag nac^ fant ^()Utpp t)nb 3aco6fttag
ber ^eiligen ito&Ifpoten« bo man^aft nac^ ber gepurt ^^rifli« '^m.^^Z^.
t>nb tn ben i|r|r|r|rt 3;are. 3n $o(co.
S)iefe a(n<dabe eine« ifttti debnicften SCvefe« tft in ber flSibliofbet be< 6ttftf in 0« lUri4^ m
3(tfgrpttrg» S. J^erm Sapfs Sbg^. 9iu^br. ®e^ Sb- L 6- 104.
31 80 ^tta^lta gzome btitö* StModbudletn. €rierunge be« ^etrt^um».
Goabf bnb Hbtai aUn Stiv^en in tHonu ^wtuUti 1491. 3n :Octa\».
Um
3«l« »49^
191
«*tlften ^j^nc 3<*tr ^. 4il tw^iulefcö. SDenn't« i|l biiffdbc nic^tt ändert, a|« jen« tafclbfl,
iitiur Nm tttel nTirabili^ ^^liiae l>(f((ri'ebencn i^euffc^en {Buc<^lein<. Öb\itn Zitfl habt Üb aui
cfncm ss'ju 8. mU einer Somte ^o^nnie petrei/ 6 ttpetattenbenten tuS^msfen beforgten97ac^#
bcucf senonvmen, wo auf bem^itet Wbrucriidl^ gemelbet mitb, batet 149^ 0^ VTftrtib^rg tettQf«^
autfiesangen fe?. Ob ti htp bitfer iDtlginatautgabe obigen Sttet sebobr babr, |»eifle hb febr.
SSSm^ftctti bat b'iefe. Shlrnbergcr Vutqahti in ben Supplementen/ bie JCef^ tn feinem OrigiDe et m*
crementis typogr. Lipfieplifl ju Xtlaittaitc's SKhnaten au^ ben bffentli^ iBibltdebefen in Sefp^i^ qo
liefert bat (S. 134« n>ieber einen ahbern tttet befommen/ nemlict» tiefen : ^fftotie pott iCrbammg
}lom/ ;{ldinifc^en:ftayfem/ 33ere&rtmg Conflamini/ beffen ^f<|KnPiitig it€ Pabfln utt2>
bev r6mifd^m ZKtr^en. nftmberg 1491. 8. Unter biefem Sitel mtrb ti aucb im ^6^erifS^ Ser#
leicbnif ®.38. n. Sos* angefubrt, unb babeQ eben biefe ÜueKe citirt. S5e9bc £itel etne< Sbid){mf,
»a4 ei^entfbb fdnen Sitel bat, finb; wie id) fTcber annebmen barf, nacb Seranlaf un$ be< ^nbatt^,
trf{ fpatererbacbt werben/ £)te Sfu^gabe felbfl b^be tcb niedefeben/ de wirb aber ebne^meifet mtl
ben ubriflen, bie in ber ^of^e, befonber< nnter bem ^dfyvt 1500 iH>rtommen werben, uberetnfltmmen«
319O ^atflec $(uctt)attu$ v>on ben n>unber6aren fa^tn hn SBeft. tSttt
€nbe: ®ebru(ft tonb (Sftgffic^ boUenbet tn ber fe^ferltc^en f)at 9ug«
^itCfl bucc^ •^nnfett &^bniptt^€t an ber mitwo(^en v>or fanb(
SKdrtt'n Tlhoo ®om(n{ ?!!».€€€€ t)nb Cn bem rCi. j«« 3n jotip,.;
&M(f( aMfl«^ ^ in. ber SibMKf {« ^{IK^ ^6« 4^cro S<M>f« ^i^' idNtfbiNri Gefi^ktit
390«) {)Ogttttu^ \>9n htn rii iai^tn v»ib rn^f p{(betn be< l^mefl mft -
. . ( üfAfi j^n. ^u^ bie naftir i»nb a^senft^ofc bet menf^n fb b(e
... batMPDcer' geMrn |»erben, SQnb i»a& in efm 9eben irii joi^n |e t^un
',: > ftber ielaffi>ii^{|l-fo.^ev mo»t>atinn iil. 2(u^ Mn ber «^genfflKift ber
; fi6en >(ai|eteo.i Q(m€nbe; ®ebtu(ft tu Sln^pttTi bitr<^.^b^(t
taf}>0ft in bem i^ineri face. 3n Quart. ^
SU i» tMT {Mliotbd M Btiibt i» &u Ptus. in. eka3l)tnr0. 6. J^mn Soyfi «ttg^. iBiKtbr;
€ef(i>i(^t( Sb. I. 6. 100.
.\>t
!'■
;i
» \
mac aniia 1 4 ^ i • 3» Ouart. ,
3fl in ber Stbliütbet \>t€ f (öfter« ^rrfce. Cine anbete JUotttiiflfr 9Mdabc biefe< beTannteii
IBtvtdtnt werbe iib mter.bc» 3t«bre 1494 weiden.
3a2v) !!8etft6ttltS.bjeJ Iet($ | $>t« bwc^Ietn ffl alfa gimac|t | toit ^ jar
naiif b^imonu wtt ^taä)t | 0lati; nar^t t>(l Inffug b*#frn ) auc^
t^ut ei xctittt lern | Uan fpet^ trancf t»fi ^pm^leref^ | ioben ia^m
tinb regteten [ @4^wäger frawS bie frucf^cbet ftnb [ xoU man iie^tn
fott
igl
Sdpr 1491
• foa bU «nb \X\ot t>' pejlttertci it(^ m<4*n fcit) ] pM ifi ts '^n *'^
6üc|) b'' orcjneo 1 "Äm^nbe: ®<Wucft tjuSüflfJluyA In beirr*. ,l)^'.
htt. 3ö <)cfato.
ol^efagtcn ^ttUi |u ccfennen. 9(uf bec SÜicf feite be< SUeiblat^ ifl^ein *t^9rtf<^nUt, n>e(c^cr t>etmuf$^
)lc6 @ott ben Spater toetfttütn foH S^it bec erfien ®ei^e be^ {n^epteii !5(at« fa|i^ eine ^ereiinf e 3(tt'
leise be< ^nUiti bi<^tf IBud^« an. £)afreibe ift in fleben €apitc( äet^eilt ^ai ecfle 6:apttel entbdb
einen orbentlid^en ^alenber. SSpr jebem 9)7onat fteftet ccfltij^ aQejeit ein ^oljfi^nitt/ »cicfiet boj/e^
tiige borfleOet^ mo^ in )ebem ^onnt ^auptfac(^It(^^ gefciiie^^t, obcc q^fdttfjtn fofl/ boiin fi>(gen efltc^
SXeimrti/ bie UfyKn mt in 2(nfe^iurid ^ec ©efunbbeit; ber SBUterung u. b. bep icbent S^onal {tt mec«
fen ifl. iDann folgt eine SobeOe mit ben orbent(i4^en9)^cnat^taden/ Sonntad^bud^ftaben/ Skomenbec
^ein^en u. f. to. Ueber einet jeben SabeKe flebet eine ^ t>on ben 12 Jg)immel<iet(^eR. X)atf 2 Sop.
t^ohbelt t)im ben (leben Planeten. SM. 3 Sop. Don ber eQd^nfdi^afft ber {melff S^ld^^n. ^at 4 Sop.
ti>ie4)a^ iare^ia<>ier tepl setcpit ifl; Don ben t>ter ^Untenten/ inofeic^en ticn ben vier <&>mp(e;rionetu
Sa< s^ap. Don ber jOrbnung ber @efunb^eit. ^ai 6 ®ap. t>on fc^n>an9crn S<^<>^^n. ^a< 7 Sop*
«on ber $|^efli(en{. Ifkberall f!nb {w: f rldiileruns ^olifid^nitie, an^ebradj^t. 2>ie SK^ime finb fo beft^f«
fen/ t»ie f{c|^0.t>on ^en banialisen Seiten entarten lagt. X^er S3ecfa§er nennt (tc^ nie, bO($ fagt ec am
^be/ ^a^ er Me lere nic>an genon den aue der matfter bö^en* £)er iSefclfluf (KiSt: ibM
tDord geMc^ttt fun^erbar bo man jalc rattfettt iar Uier|>tmbec. fjATp^iavt nie gi>tt b^fttee vtie
alle vov ixft ttttb wtHe vne geben eti>igFIf<J^ rAti;>e bcy tme im ^ymmelri^* 'SBorauf jene %n*
leige be# BtHcfiMrte^ fotgef. SBIdftertabteii unb Cnfle^fe^len btinibdebenM. i^t Signottir gibet iu
erft bit ۥ Sann fingt ffe tpieber Ppn * an/ unb ge^t bi< C 3<i befl^e felb^ eM f^oO^bigee
€/e«ipIar. ...
3230 «Welafflte ®efd^td^t 3Äft ben ftguren. Km Cnbe: ^^e enbtt (t(^
bte tvorf^afftige fiifl^or^ b^e fo t>0r f uffen seifen boli (atfnti- tnb
^ »>oit wMft^er bittfb ftfanlofifl^^r fpti^tn ki mtf^^i^ma^t V)nb
ArmtfTerttt l|l ti>iH:benJ 9Shb -bd^ 6utl^ ^(A gebrucFct* ^m^
Ia(f»$ern ^u ^ep^clberg auf fhnit fuef^n^ t»R :öt{ffmta^ 9^' SrtfK
Mfleri ^ren ^eburt tauf^nr VM'er^iibetrbtfb HtM^ in bem 0fm
vnb nun|(gt(}en tare. 3it ff. $of(o.
JDatf gan(e ifl in ge/paltenen (Kolumnen/ ebne Sufto^^ Qfignatttren tinb Ceitentobfen gebrudt
a>ie ^Iif(!bnitte boben Itie freite einer ^olnmne. 3ffl ' in ber ' Univetfildttf btUi»^ '|ti 0ng0l(Ute«
€ine altere fSuiqabt ifl oben ®. 53. angejeigt n>ort%fi. * ff'
324.) €fn munberfte^e bnb erfcf^rocf euHd^e j^oflpH batt einem. ^flRetin>utt#
rtc^ genant XitüCüit war)M >Der bo fo gar bnfxtflenfic^e martter ^at
angefegt b(e men^?. aH mit fpfffen. aut^4(e fout ju tob gefc^f^fi :
fen u ©ebrucft jü Wmbctg Cn imfi iatt 3ri 0««rfc
3(1 in ber e^^wÄraifcl^eb <Rttmmfting in Ältbotf, » ' ^
f • j
JJ^SO
3Cm €rtbe: J^tft tnVtt (t4> Cfopud — mft ttii^tn jugefegeeri fabefii
9t{mtcft \)nt) liuianL QebrudPet t>nb toofeobet m ber Fe9rer(f4>eti te^c^i
flat 2(ugfputd "oon ^«nnfett ®d)bnivtt^tt am montaq nai^ fant
feffcjen tag nac^ €rt^f geburb 3n€e€€i|rf p|fi. 3n fr. Jotfo.
jtt tCegertf fee«
Sajr Mccccxcn.
I26O ^et pfalter iu teutfc^. Um Snbe : ®efrucrt (u 9(ttdf)^urg boit 9(lt'
t^onto ©orfl* Tlnno falutfe- SR €€€€• 95nb jm jr€» 3ar. 3it
4>cfat>. '
3fl in ber ^efc^icf^ bet 2(ttgfp* 45tbel<m0gAl>eti 6. 33* t>on mir bef<^rieben to^rbctt £>btder
Sitel flebi auf sme^ 3d(etu ^Dann folftt ein Ialeinif4^ beutft^e« dtedt^tr oaf 5 SUttfcn; »ocauf bet
^faltcc felbfl mit bec Ueberfc^rift : i^ie na(^ volget ber temfc^ pfalrer gcma^^t pon ben htnig^
Itd^en Propl^etm ^a9t&/ folget. Ueber jebem ^fatm flcbct bc( 3nMt itut^, bann bcc SKnfons
bc< $fa(iii< lateinifc^. SBac ebc^to in meiner Sammliins.
3^70 Spiilolen tonbe dttattaeltett m9t beti eiofen« Tfmffnbe: ^tr^efe
ttfti €nbe bat ebbte foott TUft be Spiflofen \)nbe €?t>ange(ien ocf
II. r m* 9iu ))nbe alle t9b in ttoiü^tit Tbnett Tbtno bmS){.e€S^)ceif,
aCttf ber am Snbe befinbttc^n 9(n)eide, bie t>on 9eelen in feleft. litttr. 9. 631. san; anfftbref^
eribeOet, bafi biefe< SSetf ni(btä anbet< fepn tönne^ aU ebi, in ba< nieberfic^fifi^e ^erfe(Me< Plm^
rftitfi/ oon beten ü&efc^tfctibcit im t^erbccgebenben bod n5tbi&e beretM erinnert »orben i(l.
3 380 ^tt&pit^tl mtniä)li^tt UU^tni^U %n €ribe: ^fe enbet ft(|
Ib^ fptegef menfcf^liclfer bef^äftnug mit fampt b? etoageHen ^nt> eptflefn
burcf^ b} gan| 3ar. \>oti ber iefte \)nb \)ptt ben ^eiligen mft bem
commun. getrucTt ju Oietttting^ too tnt(&(I fll^eifett tof bi ntxo iat
3n be gR.€€€€-i|r)f|rnj. 3n Jolfo,
Z>iefe Sltt^oabe mirb oon Uffetibac^ in ben 3^el^omif4^en atnoenitatib. literar» Tom. IX«
p. 9S4. angeseilt. Obnt aOen 3>v^if^( >^irb fie in bcc 4>auptfad^e mit ber obigen 9(ugfpur3er t^n 148t
libereintommen. {>etr wn ^einecf en fubrct fie ebenfaOf an. 6. Id^ g^^rale &c. @, 471,
329.) JDer @pt<gel menft^Ucft« Bejöttnife. ^m Cnbe: ^fe enbet ftc^
ber fpiegel menfc&fidS>er fce^aftnuß. mit fampt ben Cwangeicen u. C xo.
getrucTet fn ber Fe^ferdc^en flat ^Ugfpurg \)on ^anfen @(()6ni^er^
ger t)nb ))oUenbet an be fre^tag v>or fant martetnd tage beö jared bo
man jeft nad) crttH gepurt 3Ä.€€eS t>nnb in bem f&i javt. 3n
H. SoJto.
panserf tXnnalen« 85 b ^etr
^
194 3«|Jf I49«-
J^ttt 9cti ^eitteif en ful^tt bitft fXni^dbt <m. 0. Uic ginMe C* 473« ffu<lf ^W ^f in
><c1i(u0ft>. iBuc^^r. @cf(t)i(f^U £<^. L ®. 104.
S30Ö ^t}t ^tutt ir)t an Ht ^aiftonael: Uttbe bat ieuenb ber ^^H^tn '
lim ^nbe : ^^r enbtg^enjicf bat pafftonaef eft« ber ^^tttgen (euenbC
mit telen npen mcrcf (td^en fc^onett ^tflorten u. f. n>. \>t^ bem ra#
tint in bat bitbefcf g^ebrac^t t>nbe gebruFfet. borc^ bat 6et>eef bnb
funjl @tetfatU 'Zimbel ^ ttiivaner \>nb 6org^r bec fet^retKc^en jlabt
iübtd. 3nt i)ar tenfeö ^eren 3».€e€e.jfSn top ben bac^ fwnte &u'
iaUt^\ 3agoKo.
S>iefe niebcrfdc^ftfc^e 9(u«sabe ber .Cebeii ber t^eiligen / tU fo too^I i>On Seelen in feinen Se-
leftis litten ®. 632. u. f. aU ®6Qe in ben SRcrfmücbigfeiten 93- 2. ®. 463. u« f. befc(^rlei>en f>at,
iil ebenfa(W in ben ®ummer unb äBtntertbeit abget^eiU. SIener enbiget (IdS» mit bem CCVL fRlat mit
fofgenber 9(n{efdc : i^^^r eitbig(>et fycC bat famer beel ber f^ylligfym leuettb* mit velen nytn feer
merdf liFen |>t{lorien boer gi^emeng^et. be noc^ ttee eer g^ebrucf er t>nb i>or be lube in bat U<^r
g^eComen fint. 3u «nbe be« SlBinUctbeiM, auf bem^ CCCCXVllL iBIa^j (leben cbi^e ^d^lv^ovte.
S)ief^ nieherfd(^f($e tlebecfe^und untejcfc^etbet ft^ 9on ber «O^^teuffd^en baburc^ febr merHtc^, ba§
biefefbe mit ben Seben^bef^reibun^en t>erfc^iebenet JE>ei(i9en tKrmebrt morben ifi / beren 92amen man
In obiger S^c^Iugatiieige finben fann. >Dag au(b biefe mit ben abgefc^macfteftcn fabeln angtfuKt fmb/
ift leic^ {u erac^iten. £)ad SS3ert ^at {»olifcf^nitte unb ifi fe^r fcbon gebrucfr.
33!0 ^ai itUnitt Jetitöeit Wt^ket. lim ffabe: ipit enbet fic^ ba8
5u(|> ber ^eiligen dtbdter mit feilten beifptefen/ ba» cju ratetn ge#
nannt ijl \>ttaf patrum. ®ebru<fet \>nb tooKenbet in ber fei)ferffc^en
^att augfpurs toon Slntl^onto ©orgeit an mftwoc^en V)or fant^t^o^
ntas ta^ bed ^eiligen smeifpoten befl ^avei bo man jaft nad^ cirtilt
gepurt g»eeee \>nb Cm Jjrjrjrjri) jare, 3rt jjolfo.
SDiefe Sfuögabe ifl in ber iStbiiotbef {u ^up^etm* Ülndf bai ®(ift Xebborf Uft^tt biefelbe,
nur mit bem Unterfdl^ieb, ba§ in ber (Sc^bifonteige, tg^nne 3(^obfer/ ali ber £)rucfer (lebet* 3fm
Abrigen (limmen be^be Sfnteigen whttUd^ mit einanber überein. ®. ^errn 9apf6 Sfusfp. IBud^r.
@efc^. Xb. L (S. 105. ingleicben Mönumentt typcgraph. quae extant in - Rebdorf ®. 216. ^int
ditere Vni^aU ifl unter bem 3dbre 1488 angejelgt »orben. 93on bem SS^erEe felbfl/ unb bon ber Sin»
riübtuni) beffelben n>erbe ic^ unter bem ^a^vt 151 Jt bep ^etegent^eit einer fpdtern Strafburger 9|ii9^
tabe einige Sta^ric^t geben. .
3 3 20 ^fatter <0?ariac beffen ©ruberfd;aflrf tnb aöunberwerrf $(Udfpurtf
burc^ %nton @ora ?liR€€e€iprifr«i. 3« Ouart.
60 n>irb bicfe Siutfgabe in J^errn Sapfe 9(ugfp. Suc^br. @ef4^* Sb^ I» ®* 106« angejelgf.
SSS."» SSeloölg Äl4ge DtJCt Sefum. Ttmffnbe: ©ebrucfet tonbe vjulenbef
3» ber (of (9!en @tabt 0}7agbbor4) borcf; ^auHctum branbiß 92a
^ ber I
in ^tiott ctl^i bufent b^er^uttbert «ftbe in Um t^ii faxt >bm nege#
flen fr^bac^ na be6 ^ilQtn ctuciei ^t)nt>rfngj^t. 3ti ^ofto.
2fn nyentpe Spicilegio bibliograpb. (S« 75* fqq* ti>itb btefe bi<(^er nnbefonnf d^UtUnt niebm
fo^nfd^e Ueberfe^uitfl , btt fo oft sebntcrrm S5u4c< JÖtUal (urilic^ befc^rtebcn. 9(ttc$ bitfc Vit^obe
iol *^oItf(^iiitte/ bie ober fe^r f^Iec^t Pnb.
334«) ^itna^ \>a^et an ^ar tin nuf ffc^eft (uc^fedt barftt ber ^tniüfye gar
tt^o( \>nbeme(it mtrb tote et fk^ \>or toitnb jnn ber |)e9(^t t>oti atten
funben (u 4>etc^ten f^alten foU gar fc^öti t>nb orbenlfc^ na(^ etnanbec
befc^rtbeit . bat gar |^e9iram(l<^ i^ te totffen. Um Snbe : QebrucTt
vnb MQentt tfl bifeö buc^ein v>on |>annfett @d£>attent fnit ber fei)^
ferltc^en ftat ^ugfpitrg am®am0(ag Mr 3nboca\>tt in bem rStj fär.
3ii >r)uobej.
Üffl in ber 2ib(lot(^et M (^tifttf ^ebborf beftnbUd^. ®. ^errn ?apfe Sfugfi). !Suc(br. 0ef4.
Sb. I. C los.
33SÖ ^tUtfM ®eBetht((. 7(m €nbe: ju QSafel trucPt man mfc^ a(«
man ^ait ^.€€e€ iwef \>nb neuifg. 3n X>ctab*
SDicfe< ®ebetbu(^ mirb in ben Monument typogr. Bibliotk. Rebdorf. p. 217. anseteiflt. ^aff
fetbe (at J£>oI{f4ni(te.
be baer wert gebrutft i»nb tooQenbet ^m m? .^mci(& JClbentel in bec
Staitittütfyen ®tab ju C^ettUt fn 3(ite unrec« ^errn <l9{€€€$]r€ti am
7(\>enbe SDioniftt be« ^{(gen ^artefete. 3n ^ffo.
&n( bi^ct gtttti unbttanntc nieberf4<^f!f4>e 9(u0$a6e, bie JS)etc £)reycr ^n btn (B<9(cd3m
6. 112. anfährt unb imnttt, bag n< mit ><c Seiptidtc^u^abe «on 148S «odfomnun &b(c<iniHmme.
337.) jöe 9^no(^K(fe ®l^be tet ©ttttt^ttt. 1tm€nb<j ^ijt eitbfg^ee
f»<f bot boef ber Äcube, bet ebbercit ®fene *nbc b<c ITOatete bet
m^nfc^eit/ g^nomet iDe d^eno(^(i(f e ® ^^e ter @untMt u. f. ».
tonbe g^ebrucfrt (» bot4> bat »«toeef @tef ani ^tllbeS - fnwawt
ber fttTfrKd;eti fiat 8u5e(f üla bet »ort^ tnfe« ^eren ?iJi€€€€if€tf
bei ®ot u. r w. g(>eetet fp nu \)nbe to tvoi^^tn tiben. 3n f (. ^olto.
(Diefe nleberfa^^flf*« Uebctffftung be<J oben, unter bem Sobte 1485» «naffibrU* befc^riebenen
(Z>PtU0 ©oititati«, f übtet »on ecelen In Sdeft. litterar. @. 650. u. f. anj irret (i^ aber borlnn,
tag er bem Subecfifcben iBu4K>ru<ter :Xrnbe« bie (£bre em>eifet, ba§ er «on ibm int, bof man ibm
feief«^ 2Berl ju banlen babe, unb ba§ er ci «ewcfcn fep, ber baffelbe, bur* einen «efi^tcfteii Qicjt ba»
be iufammcntraden lagen. ©a< ©e^entbeil crbeQet au6 ber lurjen SDacbric^t, bie i<^ oben, unter
bem 3abre 1485/ «on ber ctften 3(u^abt bicfe« WktM, fo bem fcL «on &tütn im unbefannt
«<u, 0eseben l)«lb<*
Zh2 3380
i$6 .3^( 1493*
338» Stmtfifett be{ faffett. 7(m Gnbe: j^uffi^ J(totte<fe «dti Stevi^cti
tn^e anderen ^urflen \>nt) ^teben ber @a(fen mit &ren SBapeit |^effi(
Qtpttnt ^eter ^c^offer «an ®ernd^(tm in btt et)be(en @tüt
9)7ettC{ b(e e^ti TttufangF to «er ^center^ 3n bem 3are na Cf^tifK
Gebort >Dufent i»{et()unbert i)r)r|r)ri{. uppe ben @eflen jDo^^ beS
Sftercien. 3n gotio.
Slefey tn bct alten nkberf<idE^flfdl)cn (Spröde ab^cfogte Cbtontif ^ iKrt ben SSortug t»oc onbcm
€S(!briften tiefer 9(rt, ba§ fle, M eine ^ommlims dor Dielen brau4^l>acen tinb nuilid^en 9}a<$ric^(en/ bi^
fbnbetj fotcben^ melAe bie nieberf<i(f^fif(ben ©egenben angeben , nocb immer tbten iffiecfb bebalten bat.
3[n<demein mitb folcbctf Bothonis Chrontcon Branswicenfiom piftantum genennl, iinb unter biefem
Sltel bat ii JS.eibni9 ben Scriptoribus rerum BrunfviceDÜam Tom. III. p, 977. Tqq. in ber ttrfpruns«
Heben SRutibart einverleibet, <iu(b in bem S^ocbecicbte p. 10. u. f. au^fubrlicb Don bem SSertbe beffel^
bin dcbanbcft. Zf^lyann unb Samuel poittariud unb tlTatt^aeue £)refrente baben btefe €brontf,
in t^ie jOberfocbfifsbe Spcacbf uberfc|t, mancbe^ barinn geanbert unb au^gelafen unb hli 159^ fort«
gefegt, in ben Sfobren 1589 »nb 159^ t)on neuem, mt(b mit Jg)ol)f(bnitten, unter bem Sttel Cbronica
^er 0a^fm unb nicberfocl^fen brucfen lagen. Ser ißerfafer Conrab/ ober Corb^ot^O/ mar
«in SBurget (u fBraunfcbiDeid* jObtger ^itel flebet iber einem «g)ol{f(bnitt , mekber einen S^ourn wtt
fettet, an n>el(bem 12 SSappen bangeiu Obne weitere IBorrebe, ober Slnieige, fangt mit bem {tM^
tctt iBlat bic (^bronlf fclbfl mit ^rfcbafung ber 3Bc(t an. fßoran flebt ein ^of^fcbniit, ber bie ^<^
^fung SoenJ oorflcUct. Sffiie balb ber SBcrfagcr mit ben atteflen ^ffieltbegebenbciten fertig »orben feyn
muffe, fann man barauJ abncbnien, ba§ er fcbon auf ber 9iucf feite bc^ sten ^lati bic @eburt Sbrt^
«rtoblet, mb bann auf berfolgeuben fccbflen Seite, von ben fajpfett tvft bie ro lanbe ffn fomnt
iu banbeln anfangt , n>o er fobann fortfobrt, nacb ben ^abrcn, bie wicbtigflen SSegebenbeiten hü 1489
ebeiW firter, tbeilj weitlouftiger ju er)iblen« 3(uf ber Kiicf feite be« legten SBtet« flebet oben
VX^^^^^.ifffif* worauf einige eegeben^citen, bie ftU) in biefem 3abre tugetrogen baben, eriobb
loerben. Xmn folgt ba< in Jg)o(( gefcbnittene S&ilbnig be^ ^ifcboff« ?Cb^ntaef {u EubecT, neb^ bem
tißappen unb barunter flebt : ^n buffem iare wart geForen ber per rnbe ttointtgefie bifc^opp co
lubCe i^rib^ ^cr Zf)omM tot^ ^t tpae co pore ein boml^er bor fulnefl ^c ^tfft b« fercCen an
genoin^ to ttf geren tn gube frebe t>ft tfniltyu fkadf biefem legten SBlot mug nun notb eine«
folgen, auf welibem obige ffcbluganicige flebef. SMefe« 9lat feblt in bem e;remplar, wel<be< i<b «e«
tento&tlg mi ber oortrefliiJben jeueriintfc^en IBibliotbef oor mir babe. Ctf feblte ober oueb in bem
Cjrcmplar in ber Dregbnifcben ©ibliotbct, »elcbe« ÖfiS^e in ben nTer(n»ftrbl9Feitett JB. I. ff. 549.
Wfcbricbeu bat» 3* «uifle atfo jene 2{njeige Mi bem Uffenbiwbifcben Caulogo P, IL App. p. 51.
B. 138. «ebmtn, Der wütbicje Jj)err Cuperintenb. XtXafd^ mü in feinen SSeptrdgen fft. 9. €f. 713.
We SKti^rtglett btefcr Unterfcbrift babin geftetl! fepn tagen, inbem er glaubt, ed^6fere Sßerf^ott U9
»amaW fcbon btfier bejleOt gewefen, aW baß ein SBecf, wie biefe«, obne ©eitenjablen, €uflo« u. b. au§
»erfefben b&te tommen fonnen. tSOrtn ni(bt ju gebenfen, ba8 gar nicbt )u oermutben ifl, bag ber watfrrc
ftfjpenba^ jene ganj angefäbrtellnterfcbrift fcOte erbietet baben, fo erbeOet au<b aui ber Suei^nund««
f<bttft, bte tor bec «ebetfe^ung ttt 3ob. Pomorlue angetroffen wirb, bie SXicbtigfelt btefer Unter*
<2b"ft !Dniti hl berfrlben fftcji er au«brucflicb, baf btefe« ffacb(1f*e Cbronifon im 3abr nadf (Ebrtffi
fctasl X4Va in ber etobt mm© gebmcEt worben fep« 3ii bem (bn<l rtcbttgen Tllmf Ifc^m at».
IvddiKt %tbl€t ouc^ in b^m crfbnfi^iiw^UiiientlKinb ftfftSouerifc^n CttBlogi libr. nr. mii|#(^Ctf4iwtr
Im iiL £)U oM andi|<l9t< Unkcff^ totit aii4^ In ^ertm IKPArbCii»^ BiUiodi. Mo|[iuttim 9k i^^
MitfubtU ^^^ ift e< fonberbor, ta§ httfttbt bo^-bicfer ®eUs<n(^dt, bU JBiUiotNtnfa^ miidgctr
li^o et biefe Sbronit ge^nben M/ mlc^ et bo4 fonfl MtitU |tt t^un pfleget 9oOee et »obl biefe
tlnfetf4^t^ Mc^ mit ou^ UjfetiiKii^ Ctulogo» jobet wU €f<^iMtiin< befatMien S>ifet«iiton 8e#
nommen boben? iDet in biefet Sbtotiit befUibU^en JpcHWtmt i^ eine fafl anb^<tteibU4K Sl^enge«
SDoS bie ^eifentat^en unb bie Suftobe« fdblen ,iil (c^n bemetfl »otben. (Sxfk mUMm 6sfttn SShit
fix^t bie Gighatut t Uf «n. X>a< gante i(l 231 i£>L ftorf.
339O ^^^ Ctonfca »on anfang bet weft» 69^ toff bfe fat CtffK. tl!)t.€€€€
tjrjfrr«- ©enant fafcicttlttd tcittjjonmt. ®n (utbim ber atpfc fagf
l^on oOen htp^tn. bfi fe9fettu Ouc^ bott bf( n^at^afttgen sef^ic^ten.
95nb wie matt baö \)etfleen fo( fuc^ am etjYen plat na<$ b{ tegiflet.
!Dlefct Sitel fielet t)ocan auf einem Befonbern Q$Iat ^i ift biefet bte (n>e9fe Sfo<ga(e bet ben^
fc^cn Uebetfe^uxg be< bef annten dlc(f!nf ifcben Fafdculi tempomm. JBon bet etilen 3(ti<!gabe ift nntec
bcm ^cS^t 1481 ge^^anbeU n>otben. ^ai 3a^t nnb bet Ott betf Dnictettf »itb ni^^t gemefbef. 3tt#
bfffen, ba biefe Cbtontf/ bie im Otiginal nut bi< 1474 gelef, in biefcr {toepten 9(tt<gabe bet beutfi^Kii
Ueberfe^g bit 1492 fortgefejet morben ifi, fo bobe idS^ (ie in biefe« 3[«bt fe^en moOen. 3fl in bet
S^iblictbet be< ^ttn wn Oefelc in SMind^n. SSSot aiK<i in bet 64nMr|i^eii 9ib(iotOel. 6. Ct.
talog. P. II. p. 226. n. 549« 3n S^n^fnbelg Thefimr. bibliotb. !ß. 2. ^.3^ t9feb au4 eine 9bit*
güU angefAbtt; tie ebenfaM ebne SReibung beg ^abteii unb beK JbxUi berau^gefommen ift^ unbbU
1497 ge^en foO. ^df oetnmcbe l^iet einen ^rticffcl^tet, ba§ 1497 fm: 149^ gefe^tt »otbe«; nnb tPiH
ntfp |ene 9ulgabe t)cn i497/ i>i^ '4 ^'^^^ beifetn n>etbe belebtet »erben/ tibetgef^em
340.) ^t9plm«it<i ^ttftvtfM $eittf4. 7(m€iibe: Qebrucft M boSeflt
am tag @etuac9 2(nno bom ec irmH >'^^^« 3nDuatt
jDbiget tttel f{ebt gans aUein auf bei? erflen pfeife beg etflen (Btarg. ^ 9(uf ber 9{u{ffci(e I^eßn^et
|I4^ ein <C>oI{f<bnitr; bet oenmitf^Uc^ ben 9(riflote(e< t^orfteOen foO. 9^it bet erflen (Seite U8 folgern
»cn 9Iatg fifngt bie tlebetfc^ng felbfl mit folgenbet SKnteige an : iCin ctoaot mani^ltf frag
tntfl^Ui^tt onb cfHerU<^ n^tttr imb gef^^itf IHWfeit 311 lauin getmtit PrOf^lftmatA afrr^^
tilee t>nb onber narAcrUi^ mctflet al« }? I^etnae^ finben n^erbe t» @c^n ^briciti* (Bibliodi«
gr. Lib. lil. C, VI. p. 146.) bat Umttttt, ba§ in bet beuifdlren Ueberfcgung (et fannte obet foioenigr
old Clement/ biefe dltcro fonbcrn nur eine neuere t)on is66. g«) bie Sitifiocelifcl^en ^obiemoäi nicbt
Qatii gebolmetfc^et tDorbcn/ fonbern ba§'man nut, n»ie in ben einjclnen latcinifcb^n Sbilgaben/ einige
^Jrebtraiata beg 3(ct(}ote(eg unb anbetet {ufammengeftoppelt unb ein ganje« , untet biefem Site{ batautf
genia<bt babe« Stefeg erbedet fc^cn aug ber erften ^va^z unb beren iBeantt^ottung/ n^o e< l^eifil;
^u bem iS^fttn mal ti^irt gefragt n>anmt bag fe^ ale O^olienue fpric^t b^g t^nte* ollen tier^
Icn allein ber menfcb bag oittli^ gen btmel grfcbitf t v(i gemcnPt |^ab ^Soedug in bero Itcsten
huc<fy in V tr^ilung ber tDet^batc anrn?brr pnber ollen tierlein fo tfl ber menfä^ ollein ju bem
l^ii];jtlrei(b gefc^iv^t boe erc3eigt er mit fcinnem ouffgerocFten otnlici bongte er ^got tmfRgc^lk
0i^ 3 4^m
19^ 3a$i^tO^
fM tob €ü8Mlurcn fehlen Mtn^cilKnM. !Da< dotii« Ntcjgt mit tati tittMut 29 S51. Strmut^
U<( iß Utftt fB^am tß 9i»Slm9 i^tuOt mxUa, <Sin ttftwpUK Mton Hft <nif tcc ^icflgfn
34'0 -^te fci^ee &er loefg jtotl^o feftien fttit Km €nNt S>er befg ^at|9
efti etiiibe ^ae ber bute^ fem (er i>ttb weifeit rat ieritet t>ai meitfc^ fti
^ - ttr lugeiit gar gut fttten lonb atic^^ tugeitt barburc^ er fompt (u ere
Vnb gut tai tt ^or fafler tvfrb 6ef^ut. Ttmeti >Daft ^t gebrucPt
^ttitd SBdmIec iu ^g^^urg Knno bftr xc.* 3m. r&'). tar. 3tt CUiort*
C^ entfialt itejM fdudt bic befonncen Diftidia Catonls mit einer btntfdtnit mtifltni mii»itc
Seilen befle^enben aeteimtcn Ueberfe^ng. Sßic moOen jur ^^robe eUief , i^it ber boninter ftebenben
^ Ueberfe^ung anfub>^eN. Virtatem primam pato compefcere lingaam. Prosdmas iiie deo eft qni feit
ratione taeere : ®ef<bn>c9g tein jungen {u adec firifl »ann fcbn>e9sen bie loberfl tugenb tft X)cr tfl
got ein nabenber man ber mt( Dermsnfft fäftotidm fonn. IDoj aSerfgen bat mebec £ite( nocb S^orcebe,
fbitbem finit ^(eicb mit obigen SBocfen an, tocvauf gleicb bet (ateiniftbe Sfnfans« Com animadverte-
rem &c. folget. 3(ticb feblen 95(attab(en/ (Euflcö u f. to. ^<m foltte tt für meit alter batten, wenn
ba< 3«br be< ©mcfe« nl<bt be^geftügt »dre. 3fl 2Z ©l. flarf . ©le leftte etUt ifl leer. 2Kb befl^e
tt felbft Weitere Sfujfgaben finb unter ben oorbergebenben 3abctn angejeigt »orben.
34*0 9Hr«CttC« uftb ^renDflfCftttOtt ifl getrucft iu g!»eö|f Cm 9!Äe€€€.
aE©f. 3ar. 9Bnb werbt big man jeft 9R.JD.i;rt)ff jar. 3« ^oKo.
!Diefe 3(u^gabe n>irb in bem Catalogo Biblioth. Krafft. Libr» mifc. foU n. 147. angeteigt« 9(u<
einem Statbbtucf t)on 1526; fol c. ügg. ben icb in ber iSbnerifcben 95ib(lotbet angetroffen bobe,
unb n>orinn ffcb auf obige 3(udgabe au^brucf Ucb belogen wirb, erbedet gant beutlicb/ baS blefe^ nidfii
onbertf, aU 3ob* .i&^^teitbergere ^ronofltcatio beutfcb ^9. 3n \Olhrbctoein0 Biblioth« Mognot.
febtt btefe 3(u<gabe, bie oermutbHcb bie erfle fepn wirb. S)fnn bie, in ber XXtum J&fbU ber jd^b^
ntn YDiffettf(|^. 95. 25. &. 24. angef&brte t^on 1488 m6(bte nicbt «lorbanben fevni tm icb tmler bem
3a$re 1497 i^im werbe.
Satt MCCCCXCIIL
343) ^t J^dfttt to bube mtt b^t Vt^eggmge dfo bat tti ffar mac^^
• wriTtmenwattubarfnitelefeff. -TlmCnbh Unno ©m 3RC€ffe
ir€«| iühtd. 3n Üuatt- - -
©iefe nieberfdcbPfcbe iPfalterauÄgabe , bie gleic^fam ein SBcHdufer oon ber im fotgenben 3abr ba#
felb(l gebrueften ooßfldnbtgen Clbel war, bcfcbrcibt ber fei. oon Seelen in feinen Meditat. Cxeget.
p. 50. faq. unb in Strom. Lutheran. p. 50. fqq. ©er fei. <Sbit fu^rt biefe 9(u^gabe in feiner i^v
florie ber niebetfdcbf* Äibeln wid^t an.
brudPt \)nb fed'gffid^ geenbet in bec fepferüc^en \tat ju 2lU90)UCd
VOR 9(ntOtlt ^Oüd^n am ^c^^ta^ nof^ ^att^4f. nac(; cci'tif a«'
(urb
34p lOs* "199
tai en\>. ^tm fe f dfoH. tre i»nb b&ncf von mffivntit Tfthen., ^ ^oHo.
3(1 in biet eif>(ioib(t M ^fiftif {» 9t. 0<t(c in ealibiiri'iiitb 6(. ^a2^, '6. ^«vni ?«p(^
S4S0 ^^^7 ^^ ^toftckUf (Sl^rblt/ »nbe bei ^rgeo SiMttdelii/ au« r
bat ganfe ^ar mit tefen gfofen t>nbe tjremi^ef en boM^g^ebfoi^tf n u< ^ m«
JÄM 1493. 3n d^tto.
SSirb in t^ori 0eelm Seleft. Uttertr. C 654- otiscteist. 6(^11 unter bcm 3a|irc 1488 iff fbr
fob^l 0}Ubcrfacbf{f(tK< 9)IeiiarUim otidcf&brt toorbciu
346 > 2>et teutfc^e 93eltal. 7(m Gnbe: ^9e enbet (tc^ baft 6it4 SSeUol
genannt t>on bei ®er{c^t Orbnung ein ^oc^6erum6t «»nb (ofrfam*
tDercF. boi ^at gebrucft ^anttd fd^6nfpergcr/ in bei: fai^ferOcI^en
f^at ^ugft^UCg. v>nnb t^ofenbet/ an ben ADoritfKige nac^ fanct ^{# ^
c^efötag. Sna^ S^rtflc geburt ^.S6:S& bnnb tn bemrCa) jare.
SR^ermalJ eine 9(u<aabe eine« febt beliebt gmcfenen S5u<M» @4^6nrpergrr botte fM4e< erf
In bmi t^orbetaebenbcn i49o(len ^obc ithtudt. Sine f ur{e 3(n)eige t>cii Mefcr Slu^gabe (iiAet nion iil
tDellerf Otiten :c. S(i. L ®. 94- -C^err Don ttjüirr bat tiefe fHutiaU nic^ oiigefubrt.
347O Hn ^tbt üd) ba« tt b c ber g6tlic&eit IteM \>o b' er^dbung mffi^iU
^i gemu|. jn gott t>ti anbdcl^ttgett \)ormaII aib buc^reibec« t>i
bitc^tttf^tev bei gemocn? eioägeltft^en ttactot t>on b' nocf^uodgung
ctttli. 'Um €nbe: €nbetc ftc^ ba« a b c/ ber gbttffc^ Heb? burc^
bruber ^on^ mt(f eU tartf^ufer iu S3iu^fia(m Derteutfi^et. «II burt^
?IIberto f utie gebrucf t ju ^Wemmgen m 9 3 • 3n Quart*
3(1 in ber @(bwar}if<^ett eammUitidin ädtborf. (S. oacb Catalog. Bibl. Schw. P. II. p. 29p.
tiefer ^an< UTitfel »ar {uec^ f^enetictiner/ trat aber t» Stip^etm in bm Sartbeiiferorben / mnrbe
baffibfl 149s Veior, nnb fiarb im folgenben 3abr« S. &df^l!fyotM fRtttit. IpCt 9^iu
3480 ^in tafl notburftfge materi/ einem peben menfc^en/ ber flc^gerti
burc^ eine n^are gruntftc^ bpdl^t flv^igKc^ iu bem f^o^^wtrbigeii
©accamcttt be0 ftonU^dinami t>nrerl f^ren/ jefc^lcren begert.
^Dig materi ifl aui^ ben fc^Iecf^ten pfarrern nft gar on not/ ble el
aud; aüt jatt/ jren \)nbert^onen »erf änben fb(ten Um €nbe : ®e#
trucft iu ^eibelbergF ^on ^cmrtCO ^ttoblot^^ent ^nno ^c 9)tt€€C€
r&'t). SnOuarf^
3fn 04>winbeto neuen SRacbricbten k. 4. Cf. i83- tt^i^ biefel fißetf angeieist, Sf en(bA( eine
erflorund bei Sätet tlnfet/ 9(oc 9)^aria/ ber Strtifel Ui cbrifllicben €S(aubenl u. f tt. 6iebe aucb
bcficn SKacbrlcbtcn 9. L e. 4. s« ^
349-)
\
hf>ii/^t 6u^ genannt tye toare nac|^t>o(giut9 SrlfH/ deDcuifet tomii»
«D(^hl>ei: (n ter ff9fet({d[^en flat ^ugflHtrg am ^oittag na(f^ fönt
9ltcD(ä9/ bo mah*\aU riac^ ber ®e|>utt Cdilt ^aufent t>fer^unbert
t>nb in bem brev t>nb neunciigflen 3are/ 2(men. 3n Duart.
Cine ^cce Stt/tsoN tft Witt Hof 3a|^rc 148^ ongtif tfit utib h^dtüthtn toertnt. SDie ftCirtMNb
fiae totob IQ |)(nrn iSiipfe Sli^. förn^U. ®^. £b*tlr €• 107. onseieisc* :-
350.) Z^itil9<Htin ^ti (e6end t>nb ietbend S^riflf/ ober ll^etrac^tung von
bemfefbeit. tUtttburi^ C^pttr.t)ttlt(fmut( I493•
3fl in bw 9tb(tot^ in J&uf^^m*
35 1 *> Uon fant &{b<At bem ^oc^tvtrbfg^n vnb ^er^ÜQtn «nb fiau6t^ett? ber
fe^ferfic^? Hat SHurm&ercf, f^m (eben t)nb mit \)c( munberie^c^en bte
et get^an ^at. Tim €nbe : Öebrurf t ju 35«mbettf \>on ^ffeit
Lerneifer bft gj?«:?^ «^r« 3m jincfewerb 3n b? iri^p;^«. ^^e.
dnDtmit;
Sfuf bem erften SBIot flebet tinfer obiseti Site! ein {)oI{f4nttt, ber ben b. <?ebatb mit ber SUrc^,
MetMmibm ben SRamen bat/ »orflenet; {u feinen ^igen ifl ba< 9?ftrnbetgif(be ®(attn>appen <tny#
brodSK- 9)?i( ^em (wet>ten 9$(<it fangt btc {fe^enbe felbft an, %ie ficb auf bec ecflen (Seite be< loteo
fBIat« enMaet, mo febonn obide Vntcige (lebet. £>ie 9tftcffecte i^ teer, ^ect ^a(L 6trobel befT^t
biefe Sfo^gobe. .
3SiO 9Bfe ba« ]^0((wtrbtgtfl 7(uc^ feffetKc^ ^etttot^um 9)hb bfe gtofTenii
9ti>m{fe^en genab bar (U geben i^ \)nb litte 3are auggeniffit \»nb ge^
tt>et|l mtrt 3n ber (obfic^en @tat 92ureiltberg. ®etrufec in ber (ob#
. liefen flat 9{ih:eittbcrg ^Bt&Q&L bnb irnritt 3o( ^on M^ ^otr.
3n Onart.
0tf ttl bfrfe< tM, iii{Bilmbec9f fodeMnnte^eiligt^mM^d6^1ein/ in n>el(bemni(btnttrbiebafe(bit
oiifbemabrteR Siettqaien mib SUicbMeinoblen , fi»nbern aucb bfe Ceremonien/ mit benen fk ebebin
a(I)dl^t(i(b 6ffent(i(b deieigt lourben / befiebrieben , imb in beo^efftgten J£>o({f<bnitten abgebllbet trotten
fMb. (Stf iflbaffetbe etlicbemol nacbdebnicft mcrben. (jS. YDUI0 iRiicnb. SlKtnibelufl. Sb* !• & 9i-
n. f.) SBefbnbet« bat ttf ber fci^er ntcb ntcbt gemig bekannte Serfager bec fo feifenen Relit hifborico-
paraen« de facro (anftb S. R. J. reliqniis (Sf. 35. fqq. 162p. n>ieber abbtucf en (a§en. & fef^t ben
2)ni(f betreiben in ba« 3abc 1494« S^ieOetcbt ifl ti aucb in biefrm ^labre no<b einmal aiifselegt teoci
ben. SieOeicbt ifl au« Serfebenr ein falf<be< 3abr angegeben mocben. K6ber bat felbfl'ein Sjremi
ytar in {>inben gebabt / tihb alfo ifl ibm in 9(nfebung be< angejeigten ^abretf 1493 {u trauen. SDet
!Berfa6er jener iXeiaticn^ ttoget febr bor&bfr, bog biefe 6ffcmK(be 9(it<fleaung mit ber SRefomiotton
oufgeb&ret bat, bbffet aber, bag ber tapfer gecbinanb bie Cacben n)ieber auf ben alten Suf fleflen
tperbe. Lnthero -.Calviniana Lnea , fcbcetbt er, omnia dccoxity omnia diilipavit^ quicqoid fiui-
dum, quicquid pium» qaicqoid religiofum - radicitus extirpauit-o funeftamCataftropben- « nend-
m nifi a te> Ferdinande Imperator poteotiifiiM -ad meliorem ftatam leuocandam. JE>err oon
nTnrr
mmv M (f 4»,D(m K2(«tt eai» fü^c« SoucikiM'S. 117. t|. ft «K hn »(»t«m fiit^en t(6 ^IQr
353O ^«« 6ud^fefti in^afrtnt) bw ©efjftung be« @ftftä ©anitt gebcrö jum
€mftebel fn ßdfyaumbud) für ^rieflet €befn t)nb butqet bei iantti
* jn^frrtenberg bnb @d;n)a6?n/ geftl^e^en \)on ^errn f^ecrn Qbev^au
ttntc^^a^t 1492. ®ebcucft (u $BIm 1493. 3» Ouort;
affl in t)et UnioerfTtdWWblioi^ef ju 2tltborf. .
3S40 ^Od (ud^ ^r ft^tnn^t Tim €nbe: ?(f^ie ennbet beö 6u€^ Fd9#
ferf^er 6effett^n M^tme^t gebrncft burc^ maff?f r (Stj^ftC X^Holt
. €< ifl hU^i ti^milib tm Ueberfe^ung <M tem latmlfd^tn. S>er Uebecfe(fet tmtiit fkUnltt
Sorcebe fclbjl/ ba ec itetnltd;^ fftgt, M er, ^obocw PflatiQfftan flebetftn b«bc/ finproattAf;
tor mib ^Ar^rec^ bee ^i>f9 31t ^tigfpifrs setoefen tinb bi$ geg^nmtcfig notturfftig Dnnb t»ü mi$«
beclü^ w^rd mit iRamen ber Ubcnrcd^cbuc^ 1482 t^n teutfc^ett and«f<ind^n bobe. £)a6 biefer Pflanj^
inatm ntcbt nur <iti ®tUfy:Ut d^efm («9/ fmtbetn oucft eine f8u<^bni(fetf9 gfb^ b^be, ift fcbort
®. 18« «ritineri mpcbeti. ®<i^ biefe gedenmactigt 9(tbet( betrift, fo war feine 9bfl4t/ batf £on<)obar'
bifc^ £ebtu:e4^t, nne e< in bem Corp. Jur. Jaftiiiiaii. poft CoL IX. NoaeU. btfinMicb 1% in benffcbec
<Spcacbe {11 erläutern« ^ ift itb^r m<bt meitrr bomit ^ef emmen, <M Ui auf ben 58flen Sik I betf jnoep»
f^n Suc^tf / fomcit nemlidl^ Genrdi Nigri unb Obeiti de Orto @^amm{un9 semeinidltcb serecbnet »irb«
Sfuf ber erfbn &€iU htß erflcn SBlatd 0ebet ebiger £ieel; {)a0 buc|> besMel;en)re<bt; auf einet 8ei(f«
S^tc 3itt(ffeite biefe« fdUttt futtet ein J^ljfcl^nitt, n>e(cber einen ta9fer(icben {Belebnung^actum tct^tU
ItU Stuf btt erflen ®eite hti {meQten Vilaii famt bie 9^orrebt fotgenbemiaflf n an : ^n bem itamett
^of ^eiligeH UnQerteilberlic^m lCrUt4kigFeic» tTTorle bor ^imelPfttigin t^nb intiter tmfer«
l^errn i^efu crifH: «Uweg warlid^ iud^aw vor t>nb tKu^ ber geburb fre« ongebortteti fuM
i>tifer« crl6fer0 pnnb beb<^^«- 0<^nc 3(tibr^ meine erwdreti jmelf^ten tc. i4> ^oböcu«
p^nQitum 2c* QU ceutfcben otigefancien |>ab« SMefe frbr lanit iBörrt be ifi in {meen Sbeile getbettt
ntib cntbalt eine aDgemeine SBftradl^Ciing be« £ebnre((M nnb beflen 9(btbei{un$, wae tnrfod^ fey ge^
surfen ^etiuub^ bM biK^ ber le^nre^K« IDm bie materli^ / xom bie f 6rmU<^ , toa9 bie ent^
li4^/ WM bef^ bii4^« miQberfeit/ tmb itiung^ wtUf€t teil ber futiß ber YOeiebeit ee tmber#
worfen (tf. 3bif ber erflen (Seite be« ftebenten ^at< gdi^et bie Serrebe ^t tf(tt, unb auf ber
StuSfeite beffelben fdn^ bcA SBert felbfl mit fofgenber Ueberfcbtift an: yt<ipimt confiiettfbtnetf
^eiibotu / itt primo be |>i6 qiti feubü bare pofftmt itt quoliter ac<|isirAtur tt retitteanir :
^ie pobent an bie gewon^eic jber leben t>nb itm erflen v0n benjf mel^e leben* geben mftgen
1^1? rtb tpte bM nberlommen mib bebalten ti>erben inftge« 3(Hf ber erflen ®eite be« 4öflen Slatf
geltet ba« SSkrf ju (Snbe, unb mirb mit obiger tfnterf(|rift befc^iogen. £)ie großen afnfang«bu<t^fla#
hen finb gebrucb. SbKb bot ba< SDerf (Signaturen^ boeb fH^en ®eiten{ab(en unb €ufleben. S)if
<94^reibart ifl febr raub unb unbeutHcb/ unb bie Ueberfe^ung mantber SSirter febr ungereimt unb
lactKrlicb. fhroben bat^n f!nbet man in ben ^Seytrigen jnr critif4^en ^iftorie zc. ®t*XXI. Q. 17.
in /• S)ie iSbnmf^ Sibliotbef beft^i ein e;^enq>tor.
:p<n3er< Znmltiu C c 3SS«)
aoft 3«^ »49 3*
3550 ^pit^ ^ »«« Wtortf * m 3». tulKo €. v»« drAem 96
tütfd)t mit 3reii gKbern (fuget teben ©onbbrtefeii/ t>nb formen,
mentcf^er contvact/ fti^am, Stegultet» Xutf4>S Mb m^bat ejrem»
pfftt/ mrt fugen t)ff g6«fic^ bnb feiferltc^ fc^rifft wib'rec&te gegriinbt
nun)(tc^ Ct>nb \>orma(n m gemein n^e gefej^en) ^ef lobftdi^ ^^^anßetu
TtmCnbe: SJ^etf^Dtrc^fc^er ©piegel tjnb Iud^tenbet©tern/ woler*
wegen« reben« \>nb fivibeM ju ftibut^ intßxi^^aw. t>f |>tlff be«/
bec atte gut()ett wurcf t/ t)nb v>on aOer cceatur jefoben itl but^ fribn«
d^ett 9lte>ret \>erfamert/ gebrucft/ bnb t)oJenbet. TUi miftwocfj teor
fant iucien tag nad) befTelben ^nftti ^etren gotte« 3^efu crffH ge^
6urt t>terie|)en^unbert giunjig Mb bxh fac gejolt 3n $oHo.
eine« mit von bcn erften beutfcfeen seri^tlic^en 5ormtdarbft4^em ! 9ta4 4>errn 9rof. ttUA^
boiiTe ^einuiid (@ie(K bcffen ®t66ict^te tec ixtnlic^en @eridi^t«otbniind ®. iio. u. f) ift ta< ^anit
fdnäf oermutt^Uct^ nac^ tinb md^ auS (infcltifn {ccfitciiten SteOen ber ota(orif4^en Sßetfe be« €tcero
rnib üuintUiaor bte tbetM tobtilid^ ibttit^t, tbtil« nocf^eobrnt finb, )ufammen0(trägen ttnb mit i>ie#
Irn / auf bie tmid)t aSec^ttfp'cajrtn ndbet paffcnben f&ttffpMtn Detfeben merbcn. Sicero toicb borin»
nen smac oft denii^banbcltf bo<^ tfl blefe SIrbeit befonbert )itc Sfuftlatung ber Sebre wn ben9(n{ei^
sm in petnlicben %aütn für bie bamoUsen Seiten wn tmftbd^bacen ®ertb imtftn, iinb ber Serfaf^
fcr ifi c^cmid ctnr c oon ben crflcn , bie bietinit eine gan{ neue Saufbabn erofitef unb bem Srepberm oon
64^ti>ar;enberg t)orgeatbeitet baben. ^<b, metnetf Otti, muf sefleben, nicbt leicbt fo eltDOö unec#
lrdflU(be< gelefen (u baben, ali biefen ^piegeL eine ^obt booon mag bec Stnfang ber, gldcb na<t
bem SitelMot fblgenben fSorcebe ober ^ebtcotion fet^; ben tcb aueb be^megen, obglelcb mit S^erbnif»
abfcbreiben toiti, noeil ber Serfager barinn ein unb anber« wu ficb feibfl fagt, ba< icb aber frlblt
tiiAt dont Derfteb^- Z>ie fBcrrebe fangt olfo an : *' Sen n>irbiiien bo<b9^ierten tt. Stector Mb t^niter»
''Hut ber <£)i>beA €cbttlf SBurgermeiüer/ $f (buUbciffen , Slat, Mb geriebt tu {Driburg in SM98tto,
*'gibien g&nfitgen lieben berren Smbut ^cb ^rtbric^ SXibrer t>on aSiilbuffi in J^egon»/ SSin Mbertbe»
^'nig willig bienfl: Snb ojfnen umer OBirbtteit, Sbelfeit, onnb mifbeit, SBie mentc^em beftftet nU
*'M^ ^d^tumt, fwdr (in moebt on Epbferbn ab{eMeibeu. ^at mir bem glQcb nit m^nber f^ac {o
''ber^ gieng: (olt %^ «^6 ber €b(ft meiner giidbtgen 3uncf berren tH>n S^ibingen |u {>obenfra9dn ntf
"^ungütc^/ barnaA oem be< SrfamS itolhecicbti 3oban(ii t^g(er< ib< geri^tfübriber« mln€ liebil
"berril feligen anmvfung tinub leer briefenfcberpractic ®obeft t>on ucb lefenbti in gemelter fc^uf , tu^
'^timb trtbem 9(ttU(b« mrU, an ber €anbel, «iloaltig articfel fufler fünft/ {u fbli(ber practtc, tnb
"iu 9lbetoric mit im anbengS, recbl telebii M gemeinen nu^ bienenbe, aSnb oen n^ firmefem ber
'' toblii^a 6tat f^iburg, in diai oft geriet 9n{a(bar »«fciicb geilt bonblung. £)ti(b formltc^ gebnnlbfl
'^ber n»(erfarnen mpfen t>nb fuifndmen ber ^obaufl Gotftbalf Stcerenifdj^er natur ^tt 3oban« <SiinIin<
'' a^acrobffcber art Ober onb Mber etottfibriber llepllib ^ geficfen: g^6rt/ gelefen, erfoüet, ahgtf
•'ttriben Mb be« ettwa« nHrfeib« {u »nberfto^fung Decfamlet bobn, folt ba<, (»ie fuwr in fiffuig<
•' obrf n »erborgen Ugt) oertufl (ign loffen, »erb oon mir npemer gefagt." 3fuf ber SKutffetee Wefe«
$»ei)<^n »tat« fangt ba«.®erf felbfl an. ©offdbe 1(1 in brep Jbeile getbeift, 2>er erfle Sbeti Ifl cuS
hti Älbertanue von Äripen unb aul be« Ckero retbtrlfcben e<briften genommen. 3Nn {meßten
loirb «>on Briefen gej^onbelt, 9lege(n unb S9e9fpie(e, mäf Simtaturen mttget^eUt. ^er britte entboft
«tef
3fl|r 1493- 203
eine (Rftt()e forimildte {ii Coitfrattett «.b. 3itIf|C fttht nodt ein atedÜt^t mf rSMatletn, tmb am
Snbe UffAbin, iEn^re^ im bii<^. Vitr^ min fi^int bo^ter ^etorka $11 ^vyfbvmigm vtt^
fönen tc« ;Deii SBefcf^Iug ma^t ob(«e S^ntetde; unb imfer betftfben ficbet e^n {>oUfcbnt», bec eine
Scauentfperfon borfteOel, bie einen ßopptnfd^tb mit bre9 Ctemen f^tt, Sie St&ffeite ifl leet. 2)a<
$an|e fDerl tft atgtn 3 lA 9((9M<t fiact iC^erc ^^rof. 0d|^ti>4t} befifft b«i^n ein eipentpior.
3S6O ^<^ <n<^*^ ^{(t^tn 9erff{4>l n>a« murren «nb flonbft ber ifl/ ü^ttfUn
foU new practicirt cct^ortc unb bmfformularo bfd «bef« fletten
Mb (inbetn be« ^oe^tutfc^en ^effauffenben fl9fum« t>nb Qebtu^if
^otmaü burc^ bie fpnreic^f n funfHu^brucfer in gemein mit udge»
go^en. %n €nbe; film ptacticitt ret^ortc bnb briefformufar^ be«
ober« ti. f. n>* etttudt (u fira^^urg ^Pf^avtte^ prüf. 1493* 3»
^ec Serfafer biefe< ^omittiac^, bet f{c6 in ber SSorrebe nennet/ ift ^enricutf (^e#(er tcnfitt^
hux6, &dfiLitt ber fe^ferild^en Sterten. s6iefe Siu^gabe fubtet pftctet in bec furtfltf«. 9ra;rt< I.Sb.
p. 14. an. 6enFen^g« Urtbeit method. f. 146« Faifns fuit honui Geslerus, qpiqne idem dixerat
Ridtnrus , dorn fe priAos eins ioftttoti «ntores crcdi voloerunt » qaod ros ipft docet t bejicbct
f{c4 t>emiuebli<4 auf jene0 dUece beutf^e Sornndac eine« unbefannten iSBerfa^ertf ,^ \>c$ unter ben 3ab«
cen 1483. 1484* 1488. Vn 1501. ansef&brt morben ift. SDatf ge^enn^rtige tenne leb btoj au^ fpatern
Vutf gaben i>(m iS" unb 1514^ befonbertf t»cn 1519/ unter melcbem \t%Utn 3abte f(| et furilic^ be^
fcbreiben tperbe. €in e/remplar ifl in ber Uniberfitat^ibliotbet in Dngpl^obt.
357» IDoctcmal ber gemeineK lopett. Tlm^nbet Qebrucf t bnb t^odenbee
ifi bife« büc^fin (u ^tudfpurd bon QE^nfloffcro @((atttcr fn bem
kfm^ii far. ^n Ou^tt.
eine Atere %ai^aht ifl unter bemSabre 1485 üngeieigt n»orben. S^n ber gegenmartiden f. J^erm
3^pf^ 9ittflf)^. SBuc^br« ®efcb. Sb« !• ®* iP9«^ inflkicben {^rn. 2). S^M^onFi eaieri|cb( Steife 9« 223.
35.80 ^tttM te ^C^fcctttit^ Sit teutfc^ mit ffsurem 7tm€nbe; ^«t
enbet ffc^ ^tru6 be crefcenctt« ^u butfc^. &etrucPt tft Dofenbet tto(|
ber gehurt €rtili 9)t.^€e€r€tt{ be» biflag« noc^ fönt iD^i<^e(» ta^.
9Da< (ofeinifcbe jOrightal i^en be< petti be CrefcemüH nindiam commodonim Ltbb. XIL ifl
f>efannt genug. €ine ber Ateflcn SKufgaben bat erfl neuerU<t^ ^err (gemeiner in feinen {Ratbritbteit
befcbrieben. Roller in ber Blbliotb. bottnic ingleicben Creto in bem Cttalogo wt bem Herbario
BltckwotU f&bren bie fdmilicben Sfuggaben unb Ueberfebungen an. S>iefe beutfcbe Ueberfe^ung befof
^cr fei. 6<^ar$ in fKItberf, in beffen Catalogo P. IL p. 130. (le aucb/ aber obne n>eitere Stadl^rid^t,
J11 finbcn ifl. Xxtxo f^einet bieft 3(u<gabe nid^ gef annt {u baben. Cr befa§ eine wn i494- &^^t
nM>b( gar im ®cbn>ar)tfcben Catalogo ein fa(fd|K< ^^br angegeben morben fe9n? {>err SKe^iflonAratb
i^on (Defeie in Slhincben befibt biefe 9bi<gabe.
• -^
€ t » 3590
/
&04
3«5t I4^J^
3590 2Jerfe5uttö 5dW/ @fl/ St »tÄ Statt ©ebrmff «t* ßßjffc^/tofir
knt)e£ iiYber Uff^ziid)tn \tat |u ätugfytttd toott |)attfen ^^Ottfptt^
ger. TU« man i«(t na4> S|rri#t 9e6ute taufent totecf^imbert \Kit fii tfen^
breu v>n6 neun|tgtt}en 3af e. 3tt CUicnt«^
eilte ilKre, titib Dermutüatd^ Dk etfl« 3(u«gabe ift unter bem Sai^rt 1489 Itfd^titUn n»0tbeit
IDte gcdenmartige tfl in ber ^rcn>if<^ett S5ibltotl^ef {u SQtborf beflDbU4^. Sie i»at att4^ in bct
ek^iparaif^m JBißUofl^et @, befien Cittlog. P. II. p. 230.
360.) SReötiier Des Bucfeä ber ©ronif c» fen^ dcfc^($tenf mft ftguci ^n»
ptlDnuifeit \)Qtt. attbegin ber web 6(ä auf bife Vififere sett %n €nbe t
^it til entließ 6efjc^(offett boä bud} ber Sronicfett tonb gfbe4>mu«
xoivt>iQftn gefdE^tc^te \>o anbegt^fi b* ttyttt hii auf btft >ngere jeit \>o-
^od)ge(ert^ manne m (afetn mit gro^m flefg V)nb rec^tferttguog ttt^
fcinelt \>nb bucc^ ©corgittttt OiteHc begmate (oj^ngft^rei&ec jit
. 9{ucm6erg au^ befefSen (atetn ^u ieiteti bon ma9ming ju maQnnng^
tinnb ber)tott)itn (ntt on brfacf^) an^jug« tmife m big teucfif^ gebtai^t^
tohnb boritac^ bntify bea erbecn t^nnb acbtperi^ %nt^0Hi€VL toittgtt
bafel&tl iu ^ürmkrg gebrucf t. auf ancegug bnb ^gern bec erberii
bnb beeren @c&alben f^r(t)eri$ \mb (gel»aff Md Eanctmaifttrö 6ur^
gere b^tfel&tl. bnb aud; mffan^angung iB(fc|>aef molgemuf bnnb^ S>tl^
^elm.ple^bemtiurfi^ mafec bo^^bfi auify^ mctburget* bfe blB n^rcf tmt
ftgüten wercfHc^ geifert ^aben. Sßotbxa(i)t am. FFttf. rag bed monot«^
SDecembde Slad^ ber geinirt €ri)H bn^etö ^ai^fanb« 3}L€€€?Fet(fi^
wr. SRegat Jolia. ' -
Dleffr mebr bur* bcfe, (\\$ ßufe ©erregte gegangene l^rcmif Hl (dfcn jb off, tl^elW ftti^er^
IfteüS^ »eittAufliger befcftrkbm' n>crben / baS Id^ foff . Siebenten tfa<^cn foHte, mfbr, aH ben Iflc§en
Süd .t>on. ber(eU)ea an|iif u|»reiK ^^befen* mec^e Üb' bec^, ttm ber Vodflcm^tc^f eit tnücn, tf^f »it^tt^ffe
berühren muffeti; unb DieneidS^e n>erbe \(b boc^ eine^, nnb ba^ anbere, unbefannte anf^f^rcnjt vnb aucQ
manche« bert^ttgen fftnneth SRan nennt fie ini^emetn bie grofie tfTffmbergtfcbt C^roitif > t»et4e^
manchen/ ber fk nid^ ^tfeb^n M/ auf. bie @^anfen brin^en^ fSnntey ali bcmbde fte banptfac^lti^
»on tnftr«b«?g; S« mirb-aber biefrr ^tabt;. fo wie t)telec anbcreP;. nur. gonj fin« gebac^t. €ie fonntr
olfo biefc« Umjlanbe* »egen, ntc^t mit SKcc^f; eine nürnberotifd^e gencnnc t^erbcn. aber oud^ »o^l
iit4^> betfmeaeti^ taül bie SJerfager unb IDrucfcr in 9^urnbei<T.tcbtni. Unb boc^ H^: (te in^ber Biblio-
tlieca Nosi. Will.. P. IL p. 60. unter ben gcbrucften 9?uciiberd(fi:6en (St^cottiCen üoran. Unn&tbigec
SJBcife b^t man. baruber geflrittcn, »er ber Pecfa^et fcty, ba er fK^ bo* in brm SBerfe fettff new
net/ unb unter anbem £oU 259 b. ber iateinifdS^en 3(udgabe, mo er oon Xnattfyiclo rebet, airfbcucf»
fi£^ f:ii)t:. quem ego Uartmannus Sched«!,, Nureftbcrgen&s, DoAof Patavinus tribus «dbis ordl«*
aarie l6genteiii.aufcultaiilf aquo demoin..lnilgnia-Dod;oratU5 Paduae aceepu D. ^ortinanii @<!^e;
»cl> oin JRurnber9tf*et SRebicu^/. ber md ^ccrn ^rof. Will« SRürnb^gelei^rt. iextccu, 1440 jn gjiim>
iccfj gri>cft:en »urbe unb »on 1484 bl^ 15 14 bafflbfl proctidrre, mar alfo ber iBerfagcr; tfc torieb
•tefc* fein. aBert loleüiif*^ unb (0 tarn ci iu eben biefem r493|len 3a|>r bcft ^iobergem in glei*«»
Soonot
I
«
Mrft iü. btc in mifcc ae^tm^iittigetf fJadS^ def»&ret, f) mtben tvit ffc as^ ehva« rid^cr USi^uXhml
Sm: Ucb(tfrtKC# t^ iii:<^ft (u enbe ffcf^N^cn Knieta« gntfitirft ft>itbr li>«c ®eor^ tllr/Bfiindfc^reiber
IniRumberr« SermuK^ttc^ arbebcrcn B(|«M ttnb 311t mtteifiaiibtt {ttgleic^,' ^nec Ah tec fafeinU-
Mcii/ »IIb Mefer an ber boitfcM Cbc^nir. ^Denn ha% ^(efcr, rrft liac^ boOeribnen lateintfc^ SDrticF^
«n frinrc Ikbctfr^uns feOie angefangen babenr ffi niciK mii^itt\XiV^, 3Ut üi^rf^^ aud nic^i
t^httM^i fNtbern filqce »and^al ob, vrte fMc^oiitf bec 3nfaniQien(K«ilMi0 bepber Sn^ab^ er^eU
iet^ ati4^ in b<r obigen 9Mric<Hrif( ougbcidFU^ s^nelbf e n^irl. SnbefFrn tommtn ttfi beobe^ boH
foL L bü CCL VIII SBlot fuc SBIot , mit -elnanber iberein. 9bJt foli CCLIX an Mi^en fie a&. IDte . > / /
loleinifdiK enbiget (idS^ mit fol. CCXCIX. S)ie beutfdS^e ober mit foL CCLXXXVL £>tefe« fommi ^
»al^cr^ meif in ber lateinifc^n nacl^ foL 259. bte? paginttte Stottec leer gelagen n^orbcn (Inb , nnb in
ber beutfct^n in ber Solgr etUc<»e< gani auggelalen/ ettidSKtf aber in<. tariere getogenMcben i^. Sie
<t)o({f($nitte/ drifere nnb eie(nere/ beten eine fdfl unial^ltge $Renge ifl/ ^b in be^ben etneciep; nur
finb bie abgebilbeten 9)^pnen in beQben ni((t.a0eiett tu finecle9 a3or(ieIbing tebcaiic^ morben. 9(uf ^^ t
bem erften 95iat ber beutfc(^en S(u^abe ^ebet bec obige, freptfa^ fc{)f ungefcbiiFieSitel 3\o0c(ter sr. mit / '
febc.gregcn aSiffalbnc^ilaben auf 6 Seilen. Sann folgt ba«J)fiegifieiL(eU>|l rnfj^'i^ foliirten SBIdti
tem* ä);it foi. 1. fangt bie Sbronif felbfl an, bie p^ mit foCcCLXXX VL enbiget. 'Sai letteSSIat^ ^
toelcl^e« no4^ {um oorbergebenben {^ol{f(|^nitt gebart, ifl nietet fbliict Stuf ber giudfeite befielben flebet
obige Snseig^ 3foff ben fet^ erften Silaftfrn, fUj^ : oSiti Fitr$e bef:|^roibittt0 &ea t&erFo^» fec|^«
rag i>on t^ sef^^pjf.öer «erlt Mr t^orritbef! 3(uf ber 9iucffcUe.be« fec|^ficn 95iat^ fangt boo crfl
«Iter am .^Senn bec S^erfa§er iU\^i icA gan^e in fcc^o 2(Uer ein; oon ber ^4^6pfung hü auf bie
Gitnbflut/ oon btcfer h\i auf S(bra6atnö ©eburt; oon biefi^r bii^ auf bie SKegterun^ Saoibtf, oon ba
Hg ouf bie babpf ontfc^^e ©efangnifcftaft , oon ba bi« auf bte ©eburt S^riflt / unb' oon bicfrr h\i auf
feine 3ei(en. «uf ber gturffclte bcg eCLVUlften'gjra« f*Ilcget jT* bag fecbfle «Uer. 3n ber lateb»
nif<^enflef>ctbfr ®dS|lut: Haecr habaiiuns quae per odihn Nörembcrgenfc adiiceremua* Vo« Valetc
et bot)! conffafite. ^Jt'Nnrettib^fga. }(. Kalendas Junfua. Anno ab incamatioDe falnatoris Cbrifti'
nlllefiuio qnadrin^gentefirtao' nonageüma Certio. Unb borunter HA. S. D. »eldf^e* .ofttte S^^^W
^ttmamt ©«l^ebcf lix^ccor 'Öcligen n)it?b. ' 3fn brr bhitlfd^rf Äu'^gate ifl hfcfttg'ooh einem fcf(§c|n
@c^lu«. a^it foi. GCLIX. fangt bag flebcnte unb le^ce Tilttv cm, roelcbeg 00m atnttcDrtfl^, 00m
?cb / 00m ®ibe b^r gßeU unb jungften ®eri(bt banbelt. Siefcg enbiget ^^ auf ber g{ü<fifeite be«
CCLXIl. aiotg. 5u ffnbe flebet folgenber C*lu«: 5tog gdtli<^en b^ilanb enbet fi^ <Uttj>te ba#
btt<fy roii tjen gefd^id^tert ber alter bet werlt wb von befc^reibmtg ber berfimbtifien iwä
wam^aftigtitcn flett / fh^enbe bnr<^ ©»eorBiunr aft ^t^;fXia\A löfUngfc^reiber ber Faiferlici^f
rei4>«(latr Vtilnnberg aii0 fatefn ttt tinxS^ gel^ro^c^c vri^ bef<^lo#tn \%c^ br^'gepitrt triftl
0^efii i>n#er0 Ij>aylanb0« ttT.(L(rc£.]:(Ctsi iar am fftttftm tag beo monate (^ctobrio* 3(Uitl^ro^ •
ffo fitib perpenttf loftbrg« ag« a(t (a gieorgt^ alt> 3n< X^berifc^ CafeaIo(;o p^ 33. n. 295/flef»e
imecr bem ^abr 1491 ein nnboßifaittbtge 91nKig< ^^^rc Suggabe^ ott« biefer S^o^Ki^rift. ' SBanmi (le
«ber unter bog ^abr 149 1 gefegt morben, ba bot^ boH 930e ouggebnicft ifl;* iKtfi^lk i^ rASfi^
&iä^t barf biefe SHuggabe im g{6berifcb.en Catalogo, neb# ber gant faifcben p. 3;. n. 17. fpegge(lri<^
tDerben. SRif b'cm^ Äbrfg en ® ffit^rn fofgtn '^efiftceftftmjcrt oerfcfeiebener 2dnb«r imb- €^Wltr.' ©tu
S5efc^liifi macftt eine Q^cfc^ibiifrg nnb ettie'*nnȀarte oon Deurfcbloub. SDie^ furje SHfacftrid^/ tofcb
IcfentUdil bte eteOe einer mitt^nftigen Stofi^cung ber ®d^riften^ too btefec SfKOnit gebadet »irb
€ c 3 «er^
'so6 So^t 1493^
mtttttniUintn. ^4 totinm toir Me Crittf^K SiWioif^» L 0. 1. €^. (S. 11« u. f. ;M dneüie
waflaitbt0C 9lecenflon Ut (aleinif4en 9(iidairi>e Nftn^Uc^ ifl# nt4tf mü€MUm^» vbttsO^tn. 9m
ißefcfebtg bi»crfe id^ m^, H9 M Nr l^nifmc dcbofjt« ^rottl in febicr C^rotitta ottr 3ieitbti4^
tiefer beutfc^Kn tte(i;rfe|uns m^l hthitntt, ttüb ati< berftiben ^M mhttüö) ^tfdfiAtbm bcin; »ie
er bntn anc^ jfne ®t(IIc in bem Seben ^omitianir <bo er aitf M^Kntrdgf rti , ober ^beensrobetUr
^Utemulti^ m<wMei ber 3Htif4eit Ueberfetung «bgcborgt bot, bof^mif ber aSUbenmg, bat tt Un
Sci^Kiam tkM Siitffu« im jitmCt^eil üom ben fl^bmntofbt ba»on k^t ttagm Ufitit 3<& be»
f»<fi6e rc(fefi ^ €j9<im>(ac mH fEb&n UbimtnirCtn ^liMniiten. SSen bm SA«(|icitii tDolgemtK iiiib
Uno» a>omini ü 4»3. %n €nbf r eemtcft (U S$iett tm^ ^9*
2><n «oS|i4nbid«n 7it<( f. in JS><tm ^btn^ ^itntAü^tadttitf^. ®. 295. u. f. J^m «ontTTtttt
<n ben ^txf». oon 9}fim&. S. 723. IfÜt bicfc« fAc >«< (|!(f< ^tobu^t <m< im JQlctwc lDni<(<tc9ai.
4>(rt 2)<ni0 Ikk L c, cinctf fc^n von 1482 ondftdsf.
(ent>ft {tt Der fa^fecd'^^en ffoct 3(tt$fpt^rg «ö l^atiffen f((Ktwren am
famffdg na(^ t»nrfc Heben frawen ^tmef fort. 9)l.€S€$. «nb in bem
i;r)r]r)r{it. for. 3n Ouact.
S«n tiefet ConpUation ifl fi^on mt<t hm itvAtti^Ua Sfo^ce eine 9(u<g«&e (efc^ticien tMf
ben. Siefe Uei>etf((pMd ifl bte nmlU^. Unter obisen Sitel ifl ein {>o(ifi:|nitt, ber einen i^tt,
mit eine« »or ibm fi|cnbcn 9<i^er Mrfle((et. 9(uf ter erflcn ®ette betf folgenben SHotf ftEn^t b«<
SBertgcn felbfl , mit ber fiftn bep ber oor^er^e^enben 9(u^dobe bemerften 9(nief ge an. S)en iBef4bi8
in<u^t »biae !R<K^ri<^: Öfttxudt vnb volenbf( tc smtttciütUn nnb <^f^i fetalen. Z>a< sonie
ifl 28 SSL ^arJF. ^c^ befi^ felbfl ein ^Ijcemi^Ur.
363.) $>ai hi(^ ber d«r<^i(^t beft grofen SnerAntet^* 1(m Snbe: ^e
enbet (tc^ bfe f>ti}ort ^ufebü t>on bf grogen TUeiranbro u. f, n, &t*
tru(ft in ber (6Mt4)en flat ©tra^bucg »on Martin @d^otten ^n
mittoiM^en \»or 9Sid i»ft ^obefli. >Dei 3ared bo man jaft na(^ bef
gebuttfrflJi SKSeseijfjtrrii« Jor.
a(wb biefe SMgobe |>e(<if ek^wori. 0. beffen GitdoK. ^' H. p. 999. n. 543. ®ie t^ bic
«ierce/ bte Ukwa biefent oMt^nuKtten S^elbtid^ fenne. £kr8 (k ^lif<^<t<( M>(/ *(( ^f^ I*
iMxn- 6ieHtin»er«iUip(|K(be< {>ermoonOe^le*
364.) iber 9{tttetDottt $unt t>on ben ^rn^ptin bergotffocc^t bS fr6ec«
fett. Tbn ffnbe: S)er ©piegef ber tugent-r^n tutf<|> tranfT<viert
tNiiib seiogenn/ iu ^ofel in bem jat na^ €^^ geluvt n,€^€€.
Söjc 1493*' ao7
. 1.4.9.3. 3n'S«>Ko.
£>l^ne Bmcifel ifT (tefirr b(c ecfle' fXu^ciit Mt^i %u(^^. iTnter obige n, in ^o(( $(fi(^tii(tenrn titel
S^tcb ein attttet t^ürdefteOl/ ber f?d(^ mit t>iec ^erfonen nnterrebet« £)a0 {»eQte 93(a( i^ot bte Uebet#
fd^rifi : Ser Bptegel ^er CtigeiKb vnb ^ifaniMt, ^mdf t>eti ^bc^bemmten IMtttt vom Zwnr
mit (t^tieti ifffitc^tB^tn Porten i^ntr i:B]:emi:Fel/ ju pnbmvtfuns fyner ßnb/ in frAtiQ&fb
f<^er fpr44^ btsrt^/ vnt bitrc^ hm Üthlm fhntMtn t^mtb dfrebgen ^tvtnn XtUtqvMtt
vom &tttn Tdtttt t>ft liinbuoflt au )tT0n(peUi(art> |ti iCfynt^ t^f^nffttUtt vmih gt^ogen/
fa^ec (!^ an fUIicUc^* ITrimUtelbat. barouf folgt bie SSocrebe bti fRititti Den Siein, ti>orauf bd<
fSert fetbft anfangt. 9(m ®(^bi0 n>ieb obige Uebetfcbcift bec Jßorrebe n>ieber(^clt , toHoaf bie knitU
sc be« S>ni(fer< fofgt. Unter becfelben ftt1>t auf einem Settel: Hiit« ou. vrfk(^« unb unter betn
Sttitl : % Q. 9iH bem ^({fct^itt auf bem Zitel, (Inb in alten 46, bpn benen f ebec bie (a(be Seite
fuOet fBlliMr|«(^Ien unb Cnflo« f^Ien. 2)ie Snfongtfbnc^Men finb meiften« in {)o({ gefc^nittene
£luabrat«. IDoi ganje as^tf ifl73 95L ftarf. €in dfmptixc bot^on ^ in ber BY^tDar$lf<^m Gamni#
iung in 9Htborf. €ine no^ttt dlac^rid^t tM>n ber aBeronlafttng imb bem 3n^alte biefetf SBerfe^/ merbr
lf| be9^ ber fMgenben 9Mtabt bon 1513 geben.
365O iBon fetfet forlö tt^U 9Bt> er efn Pauffman bnb etn fubm mac^
fleckt/ iBort efiti |»funbd ft^merbg mesett ba< tt an* femet feittetr ^
Mih. ÜR. gf. ttTe$( ^et %n €nbe: 9}on meffler {Htttttfeit pn^
tnufec ju^ SSamBerg ^tnber fonl SWortfnÄfirc^eri. 3m. r®ö. lar.
Dor Cgtetj. 3n Ouarfc
Ctar 3tA^ft bie{i# »ebe< tft btftmtit. ^ ifl bofKlbe in (;r ^tftfs olbget^eift, unb bermufl^titd wn
fintm aRen Afifterfinfger t^etfertigd ootten. jDHger mit ^actucbndS^ftiAen gebnicf te Site! f{e(^et
Aber etneiii gc^^ ^Sf^Ai^# n^efcl^et bh^ SDwfmanlt mir bem 3ubm bor bem jta9fer> bann n>ie er
fiRftiitb {11 tOH reftef, uüb enbfidl^ tt>ie er »on einem genfter l^eräbfdllt/ üorfteOet. 9!(etfwi!lrbig ifi
btfM (MtK 6tiUf# 'ba< nur i fBogen üarf ifl, u^egen bt« p^dttt unb X)nt(forte#. X>a< alfefle
ißndbf tmßf mir tveüigiteti«/ aug einer Ibmdtvtii^ |tt :&ambrrg befannt ifl^ ift oon 1490. ^o^Hmn
eini^4^mit^, t^einrid^ XkQcnflefner, unb ^anne X>^ moren bie erflen ^rucfer bafelbft
tlitfet einer Don ben fi>Igenben, ebenfaM {u Soitvbfrg gtbniAen Gd^riften Jfti^ ber JDrutfer iganf
3«m«dter/ be^ Mefry iinMinigk gieiit f c(sn<9e «t^if^ bon biefer 9rt, bruAe. 2^ bef1$e ge
In^defamt felbfL
366»). ^le ItjlÄf- wn Wm ^öfett in Um pfht^ Tim €nbe: 'Oetrurff
iu ^omberg 3m uj tont, |r€ 3are hinter farK mertt^. 3n Oirart.
An SRKter 9en 9e|, ober 9Httii, 9Iamen0 Sfle^cmber,, n^oQte hat bcUige ®rab befuc^eu/ n>irb
«ber t>om tinig ritoclNmi^ gefangen, tmb an einen ^ng gej^annt. 9ein fißeib vtttUÜbtt M in et»
fien SJtund^ unb «riefet f^n mt £ift au0 , feiner. Oefangenfc^a^. Z)ief ift ber 3[nMt be< gegeuftirti^
gen 8iebe«, * ©er ganje tfitcl fdlKtnet in ^otj gefdjinitten {u fe^n. Unter bemfelben »irb ber SKÖter
i^ordeflent, nHe et niAft |n>fen onberii Triften an einem ^flug {ief^el. ^ft 2 sslogen florf. €ine an*
bere 9[u<gabe f{e(^e unter bem SM^re i495r
367O
367.) S)H €t>rat ^ttft .^»id^nirrd wafftrMn <ijntf l^^ttia^ fo^^. ^tt
gefangdiveffh 2(m '€nb^ : ®ebrucFt boit hterliltc «paunfett iu 93(Un<
Ibecg ^i'nDec faitt ^ectefit Knno bomimV ^. €€C& Beliii. 3»
• • . . . .
^ttmalt eine Stcbctt eine^ Wiciftttianqtti. Da« 8iet ifl in 4t ®^6e <4>d$tbtaL 9fuf tem
Sitel ifl ein ^iÄjf(*ni(t/ bec 0* auf bU befundene SBattfart be« SiUter^SKpf «<»fc* beji^^ ^ « »(.
(larf. Obn^ ®«tcnjajlcn, gujlof unb ©ianaturen. . . . . .. , 7 ^' i ^
368-) €tn rref rfc^^ ttJUnter|clte bea ^(u^ig^it' aWe0pteii fan^ ^^PWe
frt ^tipia. ^te er ade tar bad ©acratnent btn Unten md)et. 7Un
€nbe : JDiefe Hebfcc^e ^(lorf bec miracf eJ — ^at ^efrudPt indiiet
^annfi S5«cfmolcr ju ^aml^Wd gefefien ip b' framenftof&ti ^Rb.^
fant ^tvtein. Tfin abetu beö |)etltdeii ^tTc^ofd »0b norfKiffeci^ ©«it i
tni(fla$* 2m iatnad^ pet ßtjfutt €ti\iiyniet6 ^vtn X<iufeitt t^fcti
^unberc t)nb bm unb iieu»|tg. 3ii Oiiort.
Siefe« £ieb ifl nur i fömn (iarf. STuf bem Sitelblat ifi ein ^PkXänMi mU^t ba< befiinseiK
aSiracf e( DorfleQet.
369*) aSoiii. iiui^, t p<A^ bt feu gmolt g?um^. »o. Tbti €nbe: Qe#
ftucft iu Sßambecg hinter, faitt 9)fert9. t>on .^attfm tWOC^
JDrud er^ 3nu Hj. \>n^. j:^. 3are. an fant iorenfen. Ttbet* 3»
üuart.
ein gac erbau(ic4e< Sieb bon einem fbUtn Stinig/ ber ba< At^Mt potentes de fede« oitf bem
Magnificat, in feinem ganjen fKti^c {u DertUgen befabl. 9(tf ec nun einmal in batflBafrfa»/ mar
ein Sngel ba, bev fuc beii Sonia gebaUen mürbe. 2>er IBaber tagiben^recl^ten St^n^/ oM einen
Starren fort/' tiob niemonb mid ibn mebr fennen. enbitc^ f^liegt ibm bcr €nge( ba< 0ldtbfe( auf
unb giebt ibm, nacbbem er t)er(i>ri)cbA^b9tte/ bog depofuit mieber fingen i» UiSin, nnb fU^ |u be§em,
feine f inigOcben SIeiber mieber iurucf. 9(uf bem Sicel ifl ein 4>oliMniCti «nb in bem fißerfgen feibfl
fbib oier Heinere. 3ft 2 Sögen flart. Unter obiger Slnieige ^m noc^ efttcbe gereimte Seilen. SM^
befi^e idl^ ein 2ieb, unter bem £tte(: X)er paum Ifi^f ^bne 9(n)eige be< 2>nt<torte< ic in 4* ba<
«nmutblicb ebenfaO« ju Bamberg, um.biffe 8^ gebrucftimpc^m 1$. >2fft.i 9N^ ^rif/ snb N
auf bem Sitel einen ^olifcbnitt.
370*). 93on beut «alt im SSttm» ^m €nbe:- Qebukft tu a3am(er0.
Sbttmdtf (in tt^lüfti iitb, mit tinem ^ortfc^nitt <uif Um tiUl, M ha ^(cr, Ue hU StUiß
371.) 3>t< erf(^d|)ftitta tc^ erjJett menfc^en 91lam#. «SRft «'ikt gtunc*
({d^en (ece ton ttv gepuit ttnfecö ^eecftt 3«ru €ci|H Ttei Cnbe;
®rti:u(ft iu 99<mtl^erd fm. r^üi* ior. 3n Duarr.
Mt ^493* 209
9n(biü (Äuf 1 fBcm eine farje ©ef*tcftte ber 64^8pftfnd, M galM ber erjlen SRerifd^ert, unft
ilMrer Srlifund burc^ Gbrifhim. tltttec obigen tittl ifl ein {)0l{f4^ni(e , ber ben ®Anbenfaa «or^eSef.
IDiefe« ®td(f ifi in 9}ci>fa obsefagt.
372.) tuctfer« mft feiner it^üiüfya^t «al SSnb toie bTefBeit $e(fl efner ftc^
iu finjf fRitttt t>etbtngt tonb 9m toof bienete. am €nbe: ®etrurft
«tt 93ambeCd wn me9fler .g)anttfett ^fiuer fant iDTertem. fr^ij- 3»
Ouart*
3fl in ber 6(^ii^ar.;tf(^en Cfammhtng in 9((tborf.
373O ^ferfn toftibet man Me totfoi^ n^oburc^ alle ^enbeff^ef in bffer toeft
Mtfert tonb \>erberbt werb& 21m Snbe: ®ebrucft t>nb t)o(enbet (n
ber toerben ftat UmUtd Uon Barrett apm Unb |)aiiffen SSer^
ne<f er in ber itndP2n>erb 3m irrrMti* 3are. 3n Ouart.
SDer a^ecfaf et nennt ß4» Ions ^ae* 2KI ebenfaOt in ber &d)w<aii^m Sfammluns (o 9(((i
b^rf. 8emiiie|^Ii4^ ift ti eben ber ^ooe ^Bertiedfer, ber^bie «ort^eraei^enben <S4H^iften aebmtft (^at
Sajt Mccccxciv.
374«) >De 95tMie m(e ^Uticj^tt ae^ttnge: rec^e nabem iaefne in 3)ubefcf
auerg^efertet ^it v>er(u(f^t{ngV ^nb gfofe : be< ^o^g^eferben ^o^
fKOntoerö 9ltcofai be it^ra. Sßnbe anberer befen ^iHigf^en ADoctoren«
7(m C^nbe: >Deme afwefbfg^eme gabe/beme ^emeffc^eme t)aber (9
»mmecitfe banfnamt(^e9t u. f. n>. m9t n)efferer ^ufpe \>{i \>or6(N
. . bfng^e Ht f^flg^e ktoer? fn ene f^ufpe ber f^tfgf^en men? fouef^^en fer^
f en. mit grorer ad)unQ^t w t>(t(e gebetert ii. t>ft grunbfifen auergf^e«
feen. ^n\>e mit be^en erne bodüautn gf)ebrucf(*t. \>nbe ikUd}tiftn
\>u(fenbra((;t. toormtbbctjl (gtcffm arut^Cß. mber fepferfifen ftat ?u^
btcf. 3nt 3ar tonfe« ^eren ^.e€€€ r^iUj bp be bae^ ber ^tlgf^en
I9eben>en funte &iiahtt^. be bar toai be |ri> bac^*" hti manttn tflof
uem6rt$. 3ti $ofto.
iDtefi 3n>e)^te/ ober im eigentUdi^en onb f4arfef{en Serflanbe, er^ nieberfS^flfdl^e J&lbtl,
(benn bie oben befc^riebene €5lntfc4e ifl me^r fl4mif<)^) befdi^reibt oon 6eelen in Seiest litterar/
p. 211. inslei^en ber fei. ^ft. (B>6$e in fetner ^iflorie ber gebmcften nieberf(l<^ftf^en Bibeln
C 85« tt« f« febr ftenau unb au<f AbrU<^. 34^ merbe affb bier nur bai nofb^enbigfle fur(U4^ mie^
berbolen. ffladf tbiicn, auf fünf geilen fc^wart gebnicfeen ZM, folget eine Sorrebe unb auf biefelbe
dn fonberlor eingeri^tetc« aSertet^nU ber biblifcben Sucber, beren bier im 9(. u. 3L itft. XXXVI.
gH&U »erben. UeberaO ifl babe9 bie 3ab( ber Sopitel bemertet. Sftit ber t«oe9ten Sage fangt ba<
Sfife Seflamentan/ meiere« burcbgebenb^ Summarien bat/ bie im SR. Sefi. tDegfaUen* ^ie@io8en#
tüttd^t au< bem ^ora unb anbern @toffatoribu< {• 9. bem tgtigo a 0. 17ictore genommen finb , laufr
foi ntit bem Se;rt fort/ fInb aber boc^ burcb 3ei4Kn oon bemfefben unterfc^ieben. tleberfe|cr unb {)cr^
üsftfdeber ftnb unbefonnt. $B(at)ablen unb €iiM ffblen. Z)0(b bot f(e Gignaturen / unb fofi gar
panjer«. }(mialett« S)b feine
-,--v--
aio 3«^« «494*
r
feine 9(&ttb(un9f n. 3eb< Peite bot im (Kolumnen« £)ie in tiefte %nifc3>t befnfcHAm ^liMnitt<
iKil JS>rrr (B^^jc fc|^r au<f&(^rU4^ bcfc^rie&en. 3n Ux cMoUflen 6ol0mf<^m StbKoUKl ift ein
€ftwplax.
375«) ^fafttdum cmn appaxatu «lifjari famffforttet apptiffb« (Oteinift^
pialttt tnit Um ttuti^tn nuiUtfytn ^aM ^Atuät lim Cnbe :
^faitttium cum ^potatu bufgarf |>ro mote 6ar6ar{co (raitifattttn
9luduflc {mprefTum per Sr^oiiSum tat^Dlt f^ibem artto fmprefTorie
. tnägifhum apprime famofum fintt Tlnno IDomfof 9R.C€€&)r€i{{t,
^te enbet ber pfaittt mit bem teutfc^en: nuipetfoit ber pfalnt/ fum
tniii^tn : Inf^aft beft re giflet« ba6e9 : gebrudP et ju SCtt^purg loon
itidffler ^^ett mbott SRac^ €^rffi gepuct 9R.€e€C)r€itil
3tt Duatt
Unter ben laceffiif<|^ beutf<|^m ^Wttvn, i)on benen n»ir btf 151 3/ acbt t^erfc^iebene Ifoisaben
fennni/ iü biife bie ttftt unb feketi^; jenen beurfc^ lattiiftfclKn Golfer, ben t4 obeo^. 17.
«ngeietgt babe, aufgenommen. Son biefen ^(ütttn, bie ben Sebikftiiflfen ber bamoUten Sdten febt
onsemeffen toattn, Ht 4>err1|)a(l. amiCnbe in ben }ltebctrrif(bm ^^anbltmgm S. 127. ii. f.
febr au<f&brUcb nnb sriinbHcb scbanbelt. $ffia< bie sedenmdrtide erfle Slut^aU betriff/ fo bübe i<b
»on berfelben in ber iBefibreibnns ber 3(if gfp. Sibelau^düben' 9. 35« u. f. binidnfilicbc Si^tid^ gege«
ben. 3(b ^^f < ^^^ ^^^ ^^ <'ni9< <tn, bag in biefen ^faltem burcbs^b^nbt ber lateinifcbe Sejrl in ber
Innern drohen Spalte, nnb bie beutfcbe Ueberfegung auf ber dugern, ober am SKanbe/ mit ungitidt
Reinerer Cfcbrifi befinblicb ittf. @lei(b nacb bem Sitelblat folget ber Strcbenfolenber, unb nacb bem«
felben ein Kegiflcr.
376,) 2>afi ^affiotial, bö« ffl ber ^ecffgen febeii. Ttm Cnbe: J^it enbrt
ad) ber ^elKgen 4e6en ba« SQStntertetl. ©ebrucft bon .£)omif eil
fd^obffer in ber fe^ferK^^en ilatt SlUgfpurg. bnnb bofenbet an faixct
3acDbft 7(6ent bed ^epHgeii itt>fff{i)o(ein bo man (aft nac^ SrifK
tonferft Heben Ferren gepurbt. 9K.e€€€. bnb tm rSitif |are- Sn
gofio.
SDiefe 9fu«aabe n)irb in Jf)errn {>ofr. XtXtnfda neueflcn Sitteratur ber Qef(bi4^tfunbe 9t. 2. 9.89.
an(|cfii()rt. 9ie bat bie <|en>&bnU(ben {)oI{f€bnttte. jOb @(bobffcr aucb ben Sommertbett Hiu flc^
brucf t babe , ober ob ber folgenbe $dSi6nfpergerifcbe ba{u gcbctc , fann iib nit^t fagen.
377.) Da5 ^affiottül/t b« flT/ t« ^dti^m iehtn. Um Cnöe: ^fe enbrt
fic^ ber ^e^Hgen (e^rii/ bafl ^ummettepl bad ^att gebrucft totib
«oftnbet .^ann^ @(t>6nfp(t;get iu Tluafpurg om >£)orn(}ad na(^
fant ^ar9arft(»en tag SRa(^ crffK 9e6ucbt. 0){.€€€€. A>nb (n bem
]r€tt« jäte 3n goflo.
Oitt «on ^tnt Sopf in 9cc Susfp. SSuc^br. @(f($. X(. L @. iii. oiidcfulMt.
378O
3«|r 1494« aii
f
378) ®mt( QSerttQatbö Suc^fr (n tvfe e(ti legffc^ matt $au« |a6ett folL
60 t9ir» tiefe« SBuc^ in ^erm Sopfs Sfug^. (Bud^br. ®ef($. S<^. L ®. 112. otigefiK^rt»
379O €{ii r66r(<^ t>nb nti|6at(f(^ S^uc^efefn f»o)t te) flettett/ xAt efn
f$ff<$ crff^en menfc^/ rec^t 91t n>aten rtffi^en gfauben flerbett ßaf t)nb
ber.attff^fung' M boffti gevfle« n>fb'|ie^e. jDurc^ mancf^f nu$6at#
Kcf^e fete ber fm brr ^e9(igfn fc^riffK. 7(m Cnbe: ^(e enbet ft($
baft S3ä(^efe9ii genant X^at SSuc^efe^n be6 iler&en»/ gebrucft fu
lept^tfftf / 9lac^ c^rffK geburt 3m rS({<( 3<tt. SnOuart.
SDiefe Sfu^gabe ber Ars moriendi mit beutfcbem Sejtt bat j£>ert «onigeinedfen fowo^I in ben
IRdcbrid^ten Don jr&nf{(ern Sb« H- ®- 2ig. aW in bet ld«e g^n^nle ®. 424« angejetat iinb fiWilic^
befibrieben. Sie fHmmt bonfommen mit bet folflenben wn 1496 uberein/ bie i4^ au< ber @oIgeri^
Tezett SBibliotbct i^^r mir aebobt, unb nacb berfelben unter erfl gebacbten 3abre befcbrieben . babe.
«£ei4^ bot biefe Sfut^abe nid^t getannt; audb bieleni^e nic^t, bie mit einem loteinif^Kn XtfXi ebne
3abr, {h tei^ia gebmctt ti^urbe, nnb bie J£>err i^on tgcfnedfen ebenfalU Wi%f^xi bat.
380 J IDer fitüpfatt (u b^r ewigett fettgfett big buc^fefo gfnatit ffl/ ber
vnd gew^^n loirb btttc^ efnem ^^W&^tn tftter/ mit auffegung bnb
bebeueungen meftffcf^ft rftterKtf;« gemere bnb wapen ®ebrucft ju |)ei^
(eKecgf anno 1494* 3n üuart.
3n 4)etm SRect. tOalc^e 9)<^<>9ramm de nonnnllis libris «ntiqQis jf^rmanicU &c 9. 3. n>irb
biefe (Scbrift fiirj befc^rieben. IDie Sfaegorie t»on ber seifllic^en flBafenr&fiund eine« Sbnflcn wirb
h\A (um e(fet ou^gebe^nt. 9(uf bcm Sitel ifi eh {)oIif($nitt, ber einen Olitter in feiner gonsen SliU
ffaing »orfteOet«
38 lO <&ietfnne f}6nb ettd'c^ f(tt>(f(^ ^ttttti ober fo^dffanse mit t»erfen/ ffä<
tfen tofi $efa$en t»on ettK<^en binden bie bo (u ^ereitun^ tonb 6etra(^
tung ber baic^t ainem 9eben not fe9nb S)arna(^ ettüt^e furf 'wii
toafl nu|e «ermanungen ®etru(ft i»on |>eiltrpco fttoHdÖO! i« ^i^
teOerg Knno ]t€iii). 3n Ouort.
3fl in bec »octrrfUtben 64KMr3if<^ett 9<innnlims tu SCUbocf. ekbwinbel in 1(inenn«<|ri4M
ten T. L p. 3. inslei^Kn in ben mwen VM>ri<^ten ®. 182. Uefett eine turt« i8ef<^(«ibiui8 bie(<<
aSertgen«.
3890 ^Hegunge ber |>9tltH tta«^ (er ^ftt be« gonqen fore« mit {^ren
^ercferungen. t>nb eirponierungen. «afi nu§Ii(^e «on latin tututfc^.
^ni« tabuie ^iu«. €t eracti funt ^{ ^«mni. "Hnno JDomini ^€€€€
imM\ ^aienba« benigne februortt buobec. 3n Ouart.
SMfSbrUd« 9l<u^ci4i »on biefcm SBcrram finbet nm in ^bmr^SibiKmbbuigen %. \, 6. 160.
»bÄ 383»)
ft(2 Sa^t 1494«
3830 ^i<^ ^flf^ notburffrige inatetc; einen 9^ben menfi^eif/ ber (t(^ gern
burd; etil mote grunrfic^ ^pc^t/ fifvIRd^tcf^ iu betn l^ocfm^irbi^en foi
rr«ment be^ ftf>nUr)(!fyna^tM bnferö fetten lefcf^fcfen bege^tt. &t^
ftücft ju |)eibel&er9! t)on |)eHnco !»oMo(^|Kt« ^w« 3R€€€€
0. eu^irtttbeto Slac^ric^ten T. L p. 4« &>tn befTefbcn S^etfc 9ld<^i^(. 0. 183. 3ft bt b(c
0<^ar$tf(^en Sanimluna in fUMovi. €^ tvirb borinti ba< Sotet Mfet/ b4< Sfoe Sforia, bir
9(ttt(fcl bc< eioubcn« ctf Idtt
384) ^it Ctiitlidf «Btröeifcfeaflft. ^m Cnbe: bo« ifl ber fon be« brfget«
batiu ^eff ung gott b' botet fun bnb bet f^etlig geffl amen im )rStl{j.
3af* 3n Ouatt.
3ff r tDie botf iM)rbet0ebenbe/ eine Sfrl^ett (Seylerf tN>tt Üldyfeteberfl/ ttnb bot ^olifi(mitter
Cf* Monam« typogriph. BibL Rcbdoff. p. ai^« *
385.) ZoüUU SXittet« au« J^tbetnfen ettf|ii(futtdCtt Ituglputs butc^ 8tf^
cad aatffenmcper« SnOuatt. ^
3dft temie bicfir rintehr gcbrucfle Sftt^gabe bct iSmjiitfimgeii ^ bii fc^n 1473 tu 9ii8(ii«fS nti^
(Btegotiir i» ba< b^utfcbe ubecfe^ten libri^ dialo(;onim gf briicft »otbuifinb/ blotf «it<e«3el<KbIiodi.
Scleft. P. IL p. 33. «nb au< 4>etrn Jopfe Sfivmkn C* 39 unb mi^ be m bafclbß cittrreit Strafrtfcbai
Caulogo» mo bicff^ SBücbunlet ben tbcotodtfcbcn ff Triften in 4* »'93. flebet. 2>age9(n babe k^
bUfcIben Ictünifäf 90c mit. X)a4 Sßerfgcn l^oi feinen eigenen SiteL. 9(uf bet etften ffeUe be< et«
(Icn ^iati{ aber fiebet: Incipit libellus de r?ptu «Dinie' TddiU et, eins ▼lüoiie Traäans de penii
inrerni et Kavdiis paradiü. Unmittelbar barunter bcfiHbct fic^ cm ^ofjfcbnctf^ auf melcbem bet dttllec
Dcrc^t^itcßct mirb. Ucbet bemfclben (lebet mit (cutfcben 15u(i^{{abcn COTtbol9 ber Ritter. Stefer
{Kittet lebte (u ben Seiten iSontab« Uß r^ntifcben $onid«/ unb batte biefe Sifion 1149. €r hdha*
mcrre (icb menig um botf ^eil feiner ff eekn r 9<^b ten 9(rmen nicbtd u. f. m. Snbliib ftatb et |rfe|l((bf
rber fctften menigßen« tobe {n fepm ffo balb feine ffeele au^ feinem Seibe tpar^ tarnen bte Seiifel
bauffcr.meitf^ wn fk abtubolen ; aOetn ${ei(b botauf fielUe fUb oucb fein ff^^utoeifl tin, sab tbm ei»
nen t!?ern>ei#/ ba§ et ibn bt^et fo »entg gedd^et \>ittt, tterfi^racb ibm abet bo(b# bof et »tebet in
fftrvrn £cib iurncffebretr follte. ^onn ttat er mit bet ffeefe bte 9ieife bntcb bie 4>&8e an^ »0 fk
au !a} Strten ber ff trafen bet Serbommten nCcbt nur fab/ fonbecn aucb felbfl auf eine tuvyt 3ett
ei! \^<\\ mufle. Dann gteng bie SRcife In ben JS>irame{; mo bie ffeele ebenfalÜ auf tutit 3ett 3Jm
tfr-pi iUt tcu ^nben ber afu^erwebtfe« nabm, mh bann n>teber in ben feib {urictf^tfe« SDaf bet
gt^ttt (\Hf liefet Sietfe mancbetf fonberbare merbe gcfcben, ftd^ abet t>on nun m, tinti frommem
{clvcn? bifitefen baben# Iff leicht (u eracbten. Diefe lateinifcbe 9(u«d<ibe bat teine Vnteige be< ^mäf
jabre^ . fcbeinet aber febt alt tu feQM/ unb ifl mit J^olifcbnitten t^erfeben.
386.) Äcr)fctlt(ft< le^ieltrecfet cjefampt anbttn ted)ten ^fettnne begnfFen
bifrd) O&fttiim juflimmVn geferje \>nö fiVrcifich cjii teuifdl? pracf^t
unb ttaiiffetiett ft>. Um €nbe: M^U enbec baj bnc^ fai\ttiid)et 6e#
fletfen
SJftJt 1494' tfj
S <wm 3ftpf» afeflfr. iBB(<)bc. ©«f(^{(Kl« Vf. L. ©. 110. Untrt bm 3a|>re 1493. n, 354. if
Mn tUftt tlcbftfttfuns t<tf n^igfte Hmctft nwita.
387O >drbnund/ »le IDpcMr fßxi^ ton Sl^njN ^i"n> 1489. |1i 9UMn»
d«n Der Qemafiit gfff|t f)4t; «itb {$(11 bee {eltgen ounw 1494 (f>
fid» ^aut ^mtodcn ^I(r. jtunne. 1494' 3a Ouott.
3880 ^tttui U &tfctntti$ iü tttttfil^ mk filmen. TlmCa^et sebriicPt
SDec fcf. Crew fftbret biefc Sfü^obe, Me «c felbft IxfdS/ fn t»m Catilogo twc bcm Hcrbtr.
Htckwidl <m. ®lc cirtfeÄt mit bn» 5 55f. ftartcn 3le8l(iw 234 S5l- ©<« ©Wtf«r|<*I«n fd^ltn. 3^
f)<it (l( ben Ciiflo«. JDk 160 9(bbUbund<n «on ^f(ant<n nnb fdmmn, (Inb meißtn« <ni< bcmm
e^tr«f tars 9cbni«r((n Horto SuHtiti« denrnnmcn. ©ab« tDw ou<t> «tcmiitft«, bof btefr fotvobf
«U bie fi»f$<fib< 9fa<SA(>< ww 1512 In biefnr 9tM scbnuK tvorbm« '
389) 3nihructiottt»it(!3itbm»e9ruttg t»{tier b(«g)(fmetl|. Wcmtogfttbiti«6
3ft iii b(t €rcwif4>ett Sibitot^ef ;tt Sßtbotf iM^itM^.
a(inbr«fini2ftmgt|tbccS(ifii6cc« ®. BiUiotb. Knfit lüfc tat 8. a, «.
39 lO f fertarinepfiäc^Ieitt. «UdD^urg burc^ So^asn Srof4i«ter 1494.
3n Onatt . ., '
39aO tXRtra^flta 9{ome totbiß. Um enbe: Oetrucfet jn Dtom burc^ 30^
. ^ann? beftcfen \)nb @9difmun&u 10?a9r: fn bem iat atiman soft
g» €Cee. \>nt >®ii% iu 5er ji^ brt p«6ft Ttterol«« »e«^ »f. 3ti
&t fordfoittd bUf^eiv befonber« bic dUereo ^ttfgiAen biefe^mechourbtsenSüc^biitf^u^iid^mb
f^eifurfft nwrben (tob: fo ttnbef«nitl i|{ bi6cb bie «edcntvdctidc Shi^gabe sebltebcti, €< tfl mit bober
hcßo andcnebmet, bag i^ mldf btircb bU ©ittigfeU be« («on räbmlict^ 4ebacbteiiJg)crtn SKevifloMratbtf
wn Oeftlt in SKuii*en, in beffeii t)ortr<ftt*eii ®ibIioibrt pe 04 befinber, in bte 6ronb aeff^ct febe,
Wcfe e^eiecöbeit hier onirtöcn {ti fonnen. ©cn bnn »udS^bmcffr 3o^atme6 :9efbfefi/ bet t)en S8a»
fei tiacb 9iom gcfcmmcn »ör, (inbe i(( bep bcm j£aite unb 3Uit>iffteM m, Won 1495, in ® c feUfd^f^
©iginuf i& mayte .ßcbrucf te« 8?ucb. 25tefer UTayr aber gicm] no^tcc nacb Jßcftpel, mo et jü Srnfony
Deö i6it ft ®ecuU uiK taufcuuc ißnp^brucfmp anl^gu. 5S?a^ bie £wiric(>(u«a bUfrr ^(u^flabe brtrtfo fo
©b3 m\)
ai4 aWlf 1494.
n»it» bkfitfN INiA« 9iiM^ tt« b<ii fb^ot^ pKttitfmmmt UtU^mm^mJillttttsoo «nict^m
iMct«. Um bitft Qbtfgabe «on onbcot unf<tf((<ib(n {u Mmkii , . «>U( i^ Wil tm tbfang beffelb«
:^tinfS vnb v9 d»; rtli<^ :Ribtis« )» Xom I n^ fk 8mi0i(r(t M>«»* ®cKr jCoire rm^
I
393O *«« Womtl f(^9jf* lCm€iibet €iib fte« fftoitenf^iffiJ. ^feetibrt
fic^/ &ad ndrcenfd^tf / @p (u nu|/ l^eHfamet fet/ ermaiiuns/ \)n6
frbofgut^/ ber toi^^dtf \)etnunft/ \)nb guter fetten/ X)4f (ut>er#
ac^tutig/ t>nb fhof bet tiarr{^e9t/ 6(fnt|^ett/ 3tfrfaf «nb S)or^etC/
ottetffdbt/ «nb 9ef^(ec|^t ber men(i|Kn/ mit befunbern $U$/ ndugf
tonb ar6eft/ sefamlet ffl/ burc^ @eN^tanu iBrattt. 3in betbeti
teerten ^Doctpreni/ ®ebtutft (u SSafel \)f bie Sßafenoi^t/ bic mam
ber narren fftcf^mei^ neftet/ 3m for nocf^ €r{|li $e6iirt Xufent bfer«
^unbert bfer \)nb nttn|tg. 3n gr. 0uart.
S>er# |tt feinen Seiten fe^^r berubMe/ imb noc^ immer ac^tnns^murbige 2)U6ter unb gte^tf^eltk*
ff @eba|Him ^ront/ ober Ziü^t wn beffai £e6en mit S^tiften in ben AAenit Raniids p. loj«
eine febr tuqe dJoc^ricbt gegeben wM, mar 14S8 {u Sicotfburd gebobren, fbtbtctepi (Bafel, tmb
»nebe bafelHl 1489 Doctor ber fUtä^u, bie er bafelbfl oucb bitf 1494 offentttcb (ebrte. €r febrte fb^
bann in feine SSaterflabi {unuf , »urbe ®9nbi€tt< unb faQferttcber Statb^ unb ^arb bafelbft iS2o.
Unter feinen Ctbrtfren ifl ba< V7arrenf<biff batf J^ouptmert/ ba< ancb ben meiflen fRttffaü gefmiben ^
C< ift boffetbe nicbt nur febr oft aufgelegt/ fotibem au^ in mebrere CSpracben, befonbert in bag W
feinifibe uberfe$t morben. SDer berubmte <3feiter oon Staifer<berg bat fogar {u (Straf burg barubec
geprebiget. Sg ifl baffelbe in beutfcben SXeimen t^erfagt. 3n aOen »erben iio 9}arren oufgefubtt
Siefe fanb Jdvcmt in aOen Stdnbeu/ botte ober auibSrevmutbigteit genug, bie Sb^rbetten eineg fthm
|u entbeden unb {u beffarajfen. 9)^an bat ti bi<ber nicbt mit ®emigbeit beflimmen thtmtn, tn »elcber
Seit biefeg SSert bag etftemol erfcbienen fepn mocbte. 92acb ber bicbflen SBabrfc^einlicbf eit aber ifl ta<
3abr 1494 an{unebmen. (ti foQ (n>ar eine 9(uggabe obne 3abr tu ^afel berau^gefommen fe9n, bie
Suciug im Catalogo Bibliotb« Moeno- Fnncofart 1728. 4* unter ben pbilofopbifcben SBucbem p. 79.
onfubtet fHütin, mer fann un< bafur fleben, ba0 biefeg bie erfle SMgobe fep? ®ie tann oucb nocb
1494 erf(btenen fcpn. Sfo oiel ifl oobl {uoerlagig, bag biefeg SBert bag erflemal im 3abr 1494 1>
85afel, mit ISemerfung bcc ^abrjabl gebrucft n^orben fttf* Unb biefeg ifl nun bie gegenmortige 9(ug#
gäbe, »elcbe im i7Cen IBan^.ber Heuett ^ibliotbeP ber fcbonen SSiffenfcbaften S. 244. u. f. oon ei#
mm Senner befcbrieben »orben ifl« X)iefelbe fangt ficb mit einem {^oljfcbnitt an, n>el(ber initoco
Sbetfe abgetbeiit ifl. £)ben flebt: i>M VTorrenfcbyff/ unb auf einem SSagen, wefcben man nur |uc
J^itftt (lebet, n^erben etlicbe Starren {ugefabren. Unten ifl ein Scbiff unb smep !5oote mit Starren.
Sfuf ber einem (Seite flebt ad ntrrtfroniS, auf ber anbern ein paar Sloten mit bem Ztft gandetmus
o€a. 3mif<ben ben beoben IBooten liefet man: b<^ ^^^f ^ub unter bem {>oIif(bnitt : su fcbyff
^rftbet tj^QOif e$ got* 3n allen finb 114 JE>oltfcbnitte, bie febr fein gearbeitet, unb nacb bin
bamaligen Seiten eben nicbt fcb(ecbt geteicbnet finb. 3ebe< Slat ifl nocb uberbiefeg , mit {n>een &h
ben taubmerf , auf |eber $feite eingefagt. Unter ber obigen ^cbluganieige flebt beg iBucbbrucfcrg
3ei(ben/ mit ber Sabrtabl 1494 nftt on vtfa^* 30t :&« von Olpe; unb borni fommt bot Stegifbr
3# »494« * «IS
M Stacrmfc^iffif • €knmn hat Mcbet Meft, nod^ tihige fctdenbt fXu^Saicn sctannt. Uu^J^ttm
Qftnteimn Scr{tU^tii6 , l^< et in f. StadftUifUn (Sf; 23^* t>i>n t€n t^erft^ieVeiKU Su^gaben giebt 4ft.
ntd^t t^oUfiantifl. 34 tcnne Mgabe : i. fBiifel 1494« 2. g}urn&erd 1494. g. ^ 3. 0leu(lin$en 1494. 4«
4* ^fe( 1495» 4* 5« 9(ttdfi^. 1495* ^ (9cra§bitrs 1497- 4« in>eife((^aft. i. 9ingfy>uci 1499- 4«
8- SBojet 1499. 4* 9- 8(^^ iSo6. 4. lo. 1507. %tctifiii>aft. 11. 1508. 8. 17. Safcl 1509. 4.
13. 1512. 4. ^tie Mc naierti/ itnb ü^ne bie Kufsaben ht« ntu XX^ctm^öfiffii. Jloäfttf <tn ®c^#
f<r :8r4ffce ibetff$tt ba< SlattenfdS^if in (ateinifc^ {Betfe. Sie dlrefle Sfutfgabe ifl blc tH)n 1497,
t»tldt€ eben Mefer ^ergman^e Olpe debnicte l^at, mobe9 fc(^ bmtttm muf , bag in biefem 3a^re
t»o 9(u<a<iben tu Süfel bepSBer^m. t». Ülpe ecf(<rienen finb. Sie erfie mürbe in Otto» aebnicft. . Um
€nbc fttU n^ bem 3abr Kalendis Martiif« J£>erc (gemeiner t>at (le in feinem SRad^tii^tttimm^if.
3(& befi^e {le friML ®ie (^at t>iet Reinere .^olifc^nUte. Sie iraepte, bie ic{^ ebenfalU be%, ifl in
sr. 4* iinb W M^ ter 3<d^r{abC Kl. Angüfti« Sie folsenbe wn 1498. ebenfalU in «c. 4. ^oi KL
Martii. <E< foll aber ein nod^ altere 9lu<0abe von 1488- 4« bort^anben fe^n, bie J£>err ^Jrof. 5l60el
in ber (B^^dftt ttt t^mlf^m JÜnttat. Sf^. 3 <F- ii3* au< be< de Bare Bibliographie onfui^rf.
9(m Snbe (lebet: Impreflum per Jacobnm Zachoni de Romano Anno Domini M.CCCC.LXXXVIIL
die XXVIII» menfiB Jonii. aoiein ba« angegebene 3abr betf SrucPetf ifl boc^ft berbdc^cig. Sentt
Jloöftt f^al feine Ueberfe^nnd erft 1497 9eenbi$et/ wie auf bem, in aden bitter befannten ^lutqcbtn
toronftel^enben {Brief JLo^tn an :Sraiit/ tveldiKr Ral. Febr. 1497. ^^i^ i% UuiUdf erMef. (Sit
lann a(fb eine XtKgobe, bie 9 ^obr alter i^/ e;rtfHren¥ ^iUtttifi be^m De Bare ein Snicff^Ier. Seit
tem Ueberfe^er itd>tt siebt ^itmtser in feinem Setftid^ einer baierife^n OeteMen Oefcbit^te 9, 89«
«. f« einise fHoättidfU fRan febe au4 tOellere Wcee tc« fB. I. ®. 235* ibo^bon aOerlev 6<|^rifren,
bie unter biefem Sitel (^erau^setommen (inb, ge^belt »irb^ iRoc^ mii§ 14 bemerten/ baf fl4 Me
to4erif4e Ueberfc$un8 genau na4 biefer erflen f&utidbt richtet. 9(u4 in ÜTeifbrre Ct^aracterifUt
beutfc^er Sinter SB. L S. 355« u« f. bat :&ran( einen ^laft gefunben.
39f*) Da« 9tamtt €5<6lff. Thn €nbe: ^ije enbet ftc^. bat fttmem
fif^lf . @o {u nuf ^e9(ramer (er. ermaung. ^nt> eruolgtig. ber »etf ^
^e^t. t)emunf(. "onb gutter fetten 2(uc$ iu ^^etadftun^. t>fi f}raf ber
narr|^e9t fdiint^tt^t ittfaU toli bor^epf. aQer flent. toft gefc^leet^t ber
m?f4eii. mit 6efunber? ffeig mu. «nb ar6e9t. gefamlet tft bure^ @e^
^fltanu Q3rant* 3n be{ben rechten bpctorem SebrucTt ^u Ütäretlt^
(erg t>ort ^eter tvagtter« ^m abent «itfer ütbtn ftaxoi ^ei^mbefticj^iig
3m tar nai^ erff» geburt ^aufettt ^itt^mlnt Ditr t)»^ ItCtt^tgiC»
3n4>cta\).
^iefe Slu^sabe, bie id) feibfl befl^e, ifl ottnt aOen Stbrifel ber erRe 92a4brutf, bon ber eben on^
iejelglcn (Bafeler £)ri8inalatt<flabe. 6ie ifl »enig befannt, inbem ffe felbfl If^bbtc in feinem befanm
«en aSerteicftnif nic^t an^efubrt t^aU Slud^ Clemeftt tannte fie nid^t. 9(uf ber erflen Seite ditf erflen
eiartf ^ebet ein ^ol^fict^nitt, ber in v»t9 Selber abgetbeilt ifL 3fl erflen unb obem gelb wirb ein
ßatttn DoH Sßarten bürgefleflt, t>or toelc^en ein eintiset ^ferb gefpannt ifl, auf »eifern au^ ein Starr,
11^ Sul^rmann ft^t. Ohtn flebt : t>M narren f(4>ieff / unb unten gottbeafntie ctnm^i 3m {mepten
ielb n^irb ein ^cbiff nebfl {wep (Booten mit Sflarren angefuttt DoroefleOt, Oben fle^t 4b norra;
btiiam; Unten: ^u f<^yff ju f<|^iff htuVi 1S0 get e# getf^* 9(uf ber diiuffeite fle(^et oben:
s.
ftl6 ^0 1494;
»40 V(mm 9äfiff. Xbrniä^dt mttt btefmt ZHtl iff ein J^ii^biMf Mr ein «tif StMdnUi
labfitetf Gdl^iff t^orjleltt. ^Doninuc 9tt>u <Bm XUmaonUmu ^l ^t, ^ ^{ccntami tc tpftl^
mo €i)i. a^it tem. {n^epten SBIat fjnat tU gcrebnu Sortebe an, bte tH9 SLstter fuSd, Stilb«;
Vdberfdl^cifitt iEin tH>tre& in ^0 norref^^iff (Li» fliUQ Pt0 ^ettfiimer ler - - gefMtOct jiii&tfell:
^ttr4^ Beb'oflUmü 9rat« in bej^bc^ re(|^ten doaor« Suf b<m funfüm fi5(at (oinmt mtti bct ccfk
fRaxt {irai Sorf^ein. IDie Sinrlcbtung i^ fo democt^t, baS aOcteil bre« gfiloi Aber einem {^oltMnite
ftthtn, bie fl(( auf bie SSorfletbin^ be{Uben/ »oronf ber {)oUf(^mtt feibil fpl^t, imb bann rnbfl et^
netr hirieh 9niei^e, bcr sereimte Sejrt; {« S5. wt bent ecflen J£>ol|f<Mct fiebt; i>tn iHMton« |Ktt
tmm mir ^el4n/ ^am i<^ an nuQ t>il bn^cr ^4n &ie id^ nit If^ vnb njU: vcr^« xiarmif
feiit ber {)o ^ifd^nitl/ unb bann bie Sinteige : von vnmiQen b&if€m. 3n aUen »erben 1 10 fRmtm
mfdeffibrf. ^ann folst mO^ £ntf(^ttlMstmg bee £>i<^ter« unb ber toti^ XtUm* 9(nf ber fXid*
feite be« lebten fBIat flebt obioe ä^nteise ; i^yt enbet fUb :e* ^«nn folgt auf i ifz iBlot ein 3^
fier bee narrenf<bifr«* 3^ie *()o(ifd^nitte nebmen aOeieit bie ^alfte betf S5idt0 ete. Olattertoblcs
Mim. IDie 6idnatur gebet bon $(•— 3* aDotf sanfe ifl olfo 22. lA 95. flarf.
3950 2)öÖ tßamtt ftfcöff^ ^m Cnbe: Stib be« 3larrenfc^9ff«. ^€ «btt
fic^ baö Slarrenfc^tf/ @o (U mi$ ^iffamer Irr/ ermonung bab nu^U
gung/ ber mtgf^ait/ Mrnunfft/ )^nt> gutter i9ttm/ X>u(^ (u beratf^ttmg^
bnb flrof bet narr^apt/ bfintfKiit ^xtfai, bnb borf^att/ aOte fldM/
bnb gefc^iec^t ber menf^Kiv mit befunbern flig/ mug bnb arbott ge#
r . famkt i\t, butify (Sthaftitm fBtaatf 3o bo9ben rec^^ten boettrent/
GfbcttcFt iu {Rttttlütgft Mf ben forn^ag bor f&c^^oümei 3m )ar
nae^ S^rffK geburt ^ufettt im^nnlttt btet bttb tttttttft^.
gr. :Octat>.
2)ie sesenn>artiae 3(u0$abe ift noc^ «nbetonnter/ al0 bie »orbergebenbe. ®ie dd^to in bie
^etierUnif(^e Cammlunfj. 3<^ babe (te mit }ener oerslicben unb bie senouefle tiebereinflintsutnd V^
fcben beQben Befuhben. S^ie erfle (Seite be0 erflen 93iat< fuQet ein JE>olif(buitt , mit ben nemlttbtn
SorfleOunsen ; bie.((b fcbon bet) ber SKurnberger SKu^gabe bemerEt babe. Ueber biefem JS>o({f(bnfn
fJe(>t obiger Sitel: UM rjarren fcbrff» ^^tn fo t>erbatt flcb« ntU ber Slücf feite, «uf ber erllen
$?eite be0 ttoepteit 9fat0 fdngf bte 9?orrebe mit ber netnlicben 9(njeige an. S>iefe SJorrebe f&lki
2 1/2 fd. 9uf ber dticCfcite be0 t>terten ^lat« fangt ber ttftt fRavt an. Stuf ber fR&dftitt htt Ulgttn
SSlat^ (lebA obtge ^cblufatijeige« J^ai Tüc^ifttv flebet )ule|t auf {mcp Slaffern, bie aber ntcbt gont
bmitit angef&0<t. toetbett 'tonnten.- ^ie J^Ijfcbnitte ftnb f^Ui^t unb nebmen fafl bie gan(e Seite eis.
IDer £cjrtifl neben burcbgebenb« {u bepben @etten mit Sierietflen eingefaft« Sfatter|ab(en febten;
iU Sogen abecünb fignirt ^a? gante "betragt 19 $5. unb 6 SB(. >
39*0 SDü* ttttb fc&tf bott 9?arragonta, mit befonbern fK#. ernff bnb
arbeit/ bon nüvo^n tnltt^tef fd^bner fprüd^/ ejrempeln \>nb iugefe$#
ten f)i)(lorten/ bnb tnaterten erfengert bft fd^inbarffc^er erfTerf (u
S5«fel htttdf ©ebüflfarnjin ©rant. ierer beiber rechte gebrutft iti
^ttüfhut^ uf bte Sßafena^^t: bpe man ber narren fire^met^^ netu
mt.
S«5« 1494^ »»7
iKt. 9m dSdre no^ ^W 9€6utt ^mif^nt btfrf uiibm biet bfl netiffs.
3n Ciliarem
Utisedd^fet idl^ biefe Vtt^obf, »e{4€ €i[<^ctefiM ifi feiner* atiefft^Ikbeti 7(rbelt i^oVi ^er tcKb
f^en «S^^tfl'tiM^t <S. 1170* «nfft(^cet, f. audf <Bfdctf<beb0 Hcticflee tc. 1735« ®. 99* nid^t felbft
Sefef^en fkibe, fb fe^e Ui) mid^ bo(b in ten Stonb defe^et/ t»on berfeiben eine inoerldtise SRa^ri^t {tt
seben. 2>enn ha 04 in 'einer fe4fenben 3(ii0ft>ttrget idtfdobe t^n 1499^ untfbrdcfii^ onf biefrlbe be#
logen mirb/ fo bacf man nur jene genau anfeben, um biefe fennen {u lernen. S)iefe< ifi nun Don mir
gefc^eben; ba tat gebod^e fbtgfpttraer Vuigaht felbfl vor mir gebabt babe« fiSBo« aber tt»if4^en bie#
fem fo belieeleen neuen SDorrenftbiff 1 nnb bem ^rantifcben für ein Unterfc^ieb fe9 , »erbe idb i^ ber
SBefcbreibuna ber 9(u<)fptt(ger Sfu^gabe^ unb be9 einer folgenben SBafelcr oon 1509 anfeigen. {>ier be«
merfe icb nur fo oiel, bat bie^ufd^e, q»e(cbe ba< neue SRarrenfcbtff bat, meber oon ^Srom felbft
berrubren, Mä) oon ibm DebiOtget tt>orben fmb. Sin ^rember, unb bi^ber nocb Unbefannt^r bat ibm
biefen Dienfl geleiflet, mobep biefe« botf merfmurbigfle ifi, bag folc^e« fo balb nac^ Srfc^einung ber
crfien jDriginatau^gabe gefc^en i^
397*) CEot^o tmtvnHt eirpoittni. Um €nbe : ^inm afyke Cat^onie fn
)6ia montm dtauffflmf cum ttüionUt inttvüntatibui efpoütionibui
dmprefff in <ReutItn9ett 91 ^i^atk ®rei)ff TUmo ^.e€€€.
Criiti. ^« fV^um puriftcationU beate tÜRäHe t»{rdM«. S)er mi^f
€ac^0 am ttibt ^«t. 2>ei; buc(^ fein («et >fi i»9f«n cat u. f. t». 3a
. Ouart.
Ungea^tet am Cube bie 3abr{al^( a^.eseS.SjeUif ftebef: fb fe^ ic^ boc^ biefe« Heine aßerfgeit
in ba« 3abr i494# meil au« bem altern S>ai«f febr loabrfübeinttcb obiunebmen ifi/ bog au« 93erfeben,
HfHa flott jrSUif gefe^et n»orben ifi. Sßo« b!m IDructer anlanget, fo babe i4^ oon bemfelben bi«bec
fonfl nUin$ finben finnen. £>p ba«, in eben-biefem ^^t ^^l^tud^tl^tn itim^ norrettfcbiff/ oon
ibm iflr fann i(b ni<bt fagenr ^iefe« SBergen felbfl aber ifi fo eingericbtet/ bag über )eber Seite aaesett
Hnt tMstfdttf t^ittHäHi unb folglich febr elenbe Ueberfe^ung/ unter ben Diftichi« aber, bie nemlicfie
bctttfd^e gertinite Ueberfe^ung flebet, oon me(4er id^ fcbon oorbin, unter bem 3abre 1492 9laAi
riebt gegeben babe. jObiger Sitel flebet Aber einem 4>oiif(bnitt. 9(uf ber imeQten Seite fdiigt ba<
SEBert fetbft an. ^ft ^ fdU flarf. a)ie (ebte Seite ifi leer. ^^ bejtbe e« felbft
. 3«tt MCCCCXCV.
3980 ^^^ ^"^ ^tnamt @uitmta ^Ütfiatmii «nb hit ^e^o^tn (it du» bm
^titi^tn 2)ecm6u(^. Zm €nbe: ^i« enbet fic^ ^«mtiMI ^O^n*
Hi$ nit geiogen ffl auf bem ^e^ffgen l^eciietbuc^ — tmb bte ^att
g<ttucf<t ^Cttltd f(&6ttft>erö« am fce9ta9 nat^ oaet^«9li9<it ta^. 3»
bet fei^fecHd^en f^att $(Udf|m(d KmtOK. ^,€C€€. «nb fn bem ]t€\>.
jare. 3n §oKo.
3fl in bec SopftTcM flSibliotbtt in 3(usfl»»S* ®- 3(09fl>« ^Gw^. (0e(i|^. £b> !• tf< ii6«
|><Mt$er« ^(mtalett« €e 3990
399.) ^nT« VAm fmw ffiitiSitt )>iii boit ftm QM9(tt 9toreifPc4ii|m
tofe mdii kU ovbneit tonnd petm fof mit i»i( bmerten ^pmtf^Wn tin
moN icfet ^ee€SrS®- €K>tt fe9 (oi. 3n Ouort.
«M in J£xcni Iktpfs 9«9f9. Otw^r. e(fc^d!K<
400.) ®0n @dncta9ntt(l. ^nb \»»n bem^$a\> ^ (ant «ma ^ff ftffb tait.
Tim ^nbe : ®ettu(f t ju Srffoft iu ben (9nf9b«(n be^ fant ^e{(t bMi
•^annftn ^n<i)ttudtt bon ttprcnbetg fm iE€^. fore. 3n DiMrt.
2Ht nur (inen fSo^m flarf , unb büftr «insise 9o0m cntbaft oid Icu^rlUbctf. C' VMIct« 91«
((I tc. 9. 1. S. 541* u. f.wo t)(t 3nbaft an«fAt)tU(b angtjcidt if(. '
401.) :06 ein ^anti ein etüd) ^txb nt^mtn ^6rfft ober nfcfit frep (<ttttt9
Co »tcb Mefc 9(u«d<ibe eine« &fter< sebruAen SSerrgen« in »et Bibliotb. KnffL Mifc S.n.^
«n0e{eist*
< •
4oa0 Or^ettttttd bet romif: to. ma. ffötnergertd^t mtt oEm fttnm Duiicf#
tf n \)ft arttcf efn tüte bat t>an i»ff ber \)etfambfuii9 be^ frHH$fii SRete^S
bag iu tvocmg jm jar. ^.S€6!&|r€^. tuvd) "onfetn aßergnebtgfleti
^etn 0Ra)rimi(tatt ronu f o. bfe C^utfurflen ^rfhn \»ft gfim9n \)fr#
fam6(u9 bed f^eiffgett fRtidfy» georbent gefeit btib beflofleti tjl. 7(m
Sitbe t 6eenbt wh gerräcf t ju ^en$ burc^ ^rc fd^öffct bon
Sentf ^e^m ^u^ucTet xc tf monbag naify "Ski^aeUijm. r^^ 3^*
3n §ofto.
f < if{ biefe« ber X)ridinariabbru(t bet CammetgeridS^tfcrbntind, ben ^i^pfftv In eben ImftUftn
^bre, ba biefelbe anf^nid^M toutU, |um ^cu(t bcfirberfe, unb folglicb eine groge ®e(tmbett ^
beObe fte felbft. Obiger Xitel (lebet auf 8 Seilen ^ auf ber erflen $feite be« erflen iBIat«. 9Rtt bem
{mepten iBIat fan^t bie Otbnund fetb^i mit : XOicitXafinAllm tc. an. $Sett<fdt mit beitr Stfrt 3 1/2 0.
2f(b beflbe aber nocb eine Sfu^gabe, ober eigentlich nocb ein Sjremplar t>on biefer Orbnnng, »el<lbe<
mit bem erflbefcbriebenen «DOfornmen- uberetnflimmt; tmb non einem Z>ru(f ifl, nur mit bem Unterfc^icb/
baS am €nbe bie ätnieige be< SDtncfer«; £>ru<fi>rte« unb ^obee« t»^tla^ motben ifC
• . . .
403.) S)i6 büd^Uin fagt "oon bem ianbtfcqb €ammergertc^t gemeinen pfett^
mg u. f. t0. mte bie ban uf ber berfamlung bed freilegen fKeid)6ta^
}u SEBormß im 3or 2R.€€€S.f:e35. befc^Iofjen feint. 3n Quart.
Cieiec Sß9(bbcu(f obiser Orbnun j ifl in ber sBibliotbet iu poUing befinbliij^
404O
(Bictmt, ptiMm miis€ktl^i&» , oik^ SuNrf&imn M«(« 9(n49a{K «!•: i :po<|^iifl man nic^it
*-.. ,i^5-«J^fii|?^ ©ibr6(ft\)nlf.to(rtemibt^fr •^''^ ;
.... ipti^it an ber 5Äf^tpod; v>or bem ^afmfag beö. ^drö ah man ioft . '
34 i»faniK(Kt<^ii^inal/ >M ^^ bie nemli^^f fepn wirb/ bic ;^^ cb.cn (mmti^i bobf. !)!fl.bt<(c^
0061-4^11 isiff ffit ^ t^jfi^9it £|kU bc^ €aä^ffnfptc8cU a^^ufcbei; ifl/ tmb bi^ idt tim€( bicfcm'
»*
406.*) ^Od ^9rif(6 lont^i tit^t W^* . ^^ Sn^<: fiit tnhtifufy bat ,
<>.CIm'fbe#fD firtgi ®4lictib<ttv itt.bic Xitfanbriimi f 4t4« 3n.0tM>otM SfM^^iM .««iu^..
faidlei^entnr 4itcir<nttr4^ tlTtifco e:iL (S.<273«^.n»itb pe.<itisffttbtt,,ii«^iiOictit(| bot ^^mn^
(Btmdntv in feinen 9la4ricbt<n k. (S. 231. n« 198. ctni in bet SXegcnfpnraifcben 6ffcntli(btn SBiblio«
tbtt beÜnbIMe« ejecmplnr lUlomK gcma^. iDoiginte bdrdsi 66 eilt^. SMc . in. bcn 3(|tiiiatii
]>ct b<fi€Hfi}tn JÜtwatur S-.s» €!i::i29, benKrfte 3(u<9<|be «on 1492, fifirb t^le04Mf tiicbt ejrtjUircm
^m f cof* 04^mir^ 9tltbpcf bcft^t ein €fciii|^lac iM)n bcr gegcnmdctis^n Stuticix.
/
407O ^<^« ^w* Oleftimctt fattltatif genannt. ^Dd« fff. StBfelfic^ bet mehfc&
^altert fpf X^oA er in gefunt^ett beleib. Ttm €nbe : ^fe enbet (tc^
, ,, to« Stegifler t)nb buc(^((n genannt iKegithe« (atlitattö u. f. n>. ®e#
trucft t)nbst>oUenbet m ber fe^ferftc^en ^<}i ^ugfpurg toon J^n^tt
%i^\^WXt. am m(tn)Dc^en nac^ ietare. 9Za((^ ber menfc^n^erbung
e< ift Mefef eine »iebctbolfe 8fiii<9abe.ti»f<|. |fi feiner geil/ mte-e« fc^ine^ ^br beliebten S^cbe«.
9ta(6 bem Sitelblat fo^^et bie JBocrebe auf {n^e? (^Uem. 9(uf ber dtutffeitc be< s^ten 9(aM 0ebet
ter liierte SbtiU an, mU ber (Vnteige; JE>9e bebt ficb an ba< t>ierb t^l batinn man oinbet mie man ein
geftinben menfcbS erfennen foO 2c Scn 9efcb(u§ macbt baj IKegiflfef. 9u Snbe befTelbeh ftebt obige
Sbiieige. iDad ^anje ift mit bem Sitelbfat 72 93tattet flatf. 4)crr Ofemeitier bat in feinen 97acbt. '
&• %Yl^ biefe 9(u<aabe ondcteiflt, t>on meldSier itb ebenfatW ein Sjremplar befi^e. <
€eÄ 408-)
408) Zidd fraitaif((ff* Kitt eiONr* ^ <«»«( 1M$ »« IMofTAH^» k
@o )tt 9hif ^ffJimer («t/ «rmoaung imiD (cs»o(dung Der tatg^f
bernunfft t»nb gutter fetten, ^u^ |tt SDrra^ltund «nb 0v»(f ha mit*
^0 6KRt($e9t 3tcfa(i»flt IDttfür^t^ oflet (Mt tutb: gef^ki^ ^»; •
tttenfileit mit ^efunbrnn fiff mug «n» atMt ^amttt f^ ttin^ ^e»
ittftiamm f&tavit 3n MbM redeten hotmtn, et^uttt |u SBofiil
Df tu ^afNta^t bfe man brr nonrfn fttt^toe^^ nennt 3m Sornac^
CAttfli gepurt tttfftit t)feir(unt<rt fftttf t)ttt neunzig. 3n üuiort.
^m (Bfemetncr b«l bicfe S(tt<ga&e in feinen 9Ia(^ri4^ten S* 235« n. 207. angeleimt. ®te »ac
ttt4 in ber ebemalisen Zf^otMlß^d^m S3ib(i#ebet Vol. IIL Seft. IL p. 72. e< fc^einef, Ott (alte et
fle für bie jDr<atna(au<sabe, »elcbe€ aber nid^t n»eb( »irb fe9n tönnen/ bä fcbon wtn »orberg^enben
^abre !Ku<gaben oorbonben 0nb/ mit benen «ermutbücb aucb bie degenm^rti^e im J£>aiipt»ert jiberein«
fttmmen n>irb. Unter ter obansejeigten Unlerfcbttft btfmbet ficb ein SßappenfdS^ffb mit bcnt^mbclo
nftt Off Urfa4i 141^. 00^« von i2>Ipe* 3n ben tateinifd^en S<tfe(er Vutfdafien v^n 1497 fewob(
in berlenigen/ bie bofel^ In Ottao gebrucft morbe/ nnb beren S;riflens Clemenc (ilugnen nWIte; bie
idf ober felb(t befi^/ att in ber Qn«ttebttten/ n^irb antfbtutflicb gemelbet, baf ffe open et pitnso-
tione Johtnnif BetgniMi de Olpe gebnicft morben« SRan bot bemfelbenalfo aiid^ biefe bmlfiE^ p
banfen* JLo^ nennt tbn ineinft Epiftolt, bie in ber X>ctaDau^be C 143. befinblidb ifl/ Aicbidift-
conum GrandisüilÜc;' ifitcr £)entV fagt, er b<^e ftdb ^rAti^e ^ebrlften befonb<f< angen^nfimen.
CoOte er hM ki ^elebrfer ßcb'berfttbtn rnistnonimen baben? ^tütt er iiid^ oiebneli; mOf Verleb
get berfelben; n»ie man |ett {u reben pfleget/ getDefen fepn? £)iefe< leftere f*ett(et bof/'om (Enbe ber
X>uaiteMtiim bifMiUä^t'SBia^p€ni mit btm iRamen intb Cvmteie ts^fftlbea imb: btr 3<4K|a(K|tl bf#
ftdttisen. ®iefe «««gäbe ifl 164 fdU fegt. lOv^fk j£)ol{f($iiitte^bt^ tfl leiibt t» erik^tciu
' 4090 iDa< itiin) @(^ff t)oii Slorro^a u« f. to. ®eferuift tu Stt^f^lg
^iefe 9(tt<gabe war in ber ebemallgen Z^cmcil(lfäfm iBibliotbef aflbier. ^/Cetilöjf. VoL IDL
Seft. IL p. 79. 9(ti< ber 3(U8cm« littet« Seit« 1787. h. 7* p« S9r f^b^ i<b/ ba$ fle nai|b b<r, im Mr#
bergebenben 3abre {u ® tragburg erfcbienenen 9[utf gäbe abgebructt »orben fep ; tinb folglich ge66ct (k/
ti»ie be9 jener 9(u<gabe fcbon bemerft ttntbt, |ii benen, bie ebne SBiffen unb SßiQen Ui Serfafcc« oec»
mebrt morben (inb. tSermutblicb »irb fit mit ber 6(^6nfpergerifcben 9(tt<gabe wn 1498 ftbereinii»»
men. «C^err $in>f f&bvt biefe Vutfgabe nicbt an«
• ^
410O 93ott bem dtaffen itt %em p^n^f^tiaA^. ^at^ön^Hn^. debruifc
)u @t{fott MR meff^et |)attfett f|>om ^e9 fante «eft ^u (em e^nf^^
feeL 3m XIV. 3aw« SnOuarf.
iint iU<tt 9lu«gabe ijt unier bem 3abre 1493 angezeigt tboebnt. £iie ge^eifn^jrfige bat J^ert
wn ^int^cn in feinet Uee g^o^rale p« 422« ongef&brt« SDie be9gefügte 3abr{ab( wirb obne ^mif
fei i49S (^«bettien fPÜem
*:.
4i"0
9W* '^95^ Ml
-41 1,) "^ ^* tiMbiuäffM^fllg^iSfiom»^^^
gt6m(f(^eit ft|n{d t)ott ber wunlMianit d(Nrlr>Bl HftM 1(9
' 3(1 itttr dmn IBotfüi^ tMtn o&Ücti ttMUtM'dtt (Mute (^»^fl^nW,' lihr'ttM« «ii Ve
35r«m tvm So^ ttTAftimiUMi 1. ^c ibtn t495 {« IBM»* ttimditU^tii^-^Uüt in b<r VHIcN
|iMi8iM(y>o9 9ät »fltBIrUl «vt«<^ bi«€MitKt9»i«f«<fBttlibfffl^ («fmifölU
!</ SRa(<>r{<lftf/ in f(in<c neuen S^iMiPt^. S5. 1. G. 4i2> tC f. 3fl in tec 9<|^A9jlM'm€«limi«li|.
•r":!'! -/. Vr- .«•> •. ••goJtr.ftfCGGCXCVI/-"' • -.: ."■■".'^ ••' , :^■•
-'erfflfit tncnft^. u<tft 9m waren ctffHf 3fait6en' fl^er^en ^a( u. f. w.
tXm€hbre: ^fe entet fie^ bÄ» bu^efe^n c|eitont tm Süe^e^n be«
. "f '**,nf6e(rt (itbntrft $ir fcopitef 8I0A cbt^laefitirt 3itt' jri^. -3or.
igeincdfeti, b<r Mc tocf^dcf^enbe't^on 1494 onsef&btet bar, nicbt getannt ' Sie ifl «en ber erftse^
»a4^ffn babmi^ mttfsMkitnt b«§ (ic auf bet SlAcfftttc. b<i8 SiklMaM 4ineiiJS)oIif<bnM Mf meb^
dncn SroitfcHy 0bir 6((!ri^oibetf im f&(^t\vi^ßftUtfhtn ein. l^eifUic^ec ba< Stb^fliM^f rei^lct.
2Rcbrn bn».,JÖ^^.fl(5efi jnw^ €ngcl, i|inb jinteii <ln Seufcf. ; 3fuf bec eriRij^' ©cite flitsf bic
fBDrtfbc asi: 1t>fe!^^M nod^ tctWe ict tiac^U^fmeifkef« , SDahn' M^iU ^ g(i96(^ii{i4m
dif SorftfOimtetii «bec in oet&bctet, JÖVbnims/ mit bm brittfcf^cii Se)^. * JDttfhf irbcTmif b<r irftcn
€SeiUbf< istnt i$bMintt ob^ec attildge fa Cnbe. .Ibf bnr gfidr^itlr eb€(i bitfUlBiattift ein^U#
Mnitt, tiKl^Kt eUim Cnsel t^orfleaet, bcr in bft {Xei^ai ein ®(^merb, itnb in bet tfnten eine
SSidf^Kde iKit^ »orinn er bie 9ee(e eine<, 9Rc|if4en de^en ptUUä^t ^Dip^e »ie^et u^ m. Stuf bec
ctfhn 6eilfbe< ^Aeij «ber Ü^ftien «fdtii ^^r: iCifi T4fott srt»S^ t»on fbtf fni4^a^ ' S>ie tSCad^
feite Hl ker/' eiü e/AnrUkt nl i|t (iet^edcinaU^en 6Mstt^^ $S>lbHb'(»etV MM ber 6<^iMr3te
fkl^enin«öMi'" ' *' " "•^'{''^'^'r .' .-.v- .• /.; ^);j! ^ v? ,bi» -..:.•; vrv
4130'^» f<mMv|{4r^ «t#tMle>rf^<^ Hod c^tf« »e ((ff^ iMf^ti |Nt^
• : .IfltbQt tllCtl(S(b(tt oav iiä$0<^t|. i^fffeit 1(m $nb« :<^le «nbrt #e^
414») ;^et @«(|(ltti^i^e(.mitbet~QJMe ^m €ab(V ^9e intbee |ti^ b«c
1 ^acbfenfpildcl miliämpt btn $aiitil^^^Mr<*ni6)))» S3otftlof f,
ReaQet b<ea^erf9iUtifitge/(iib^,^(fffR(^enj4^. 91119(^0^
(Ees •£>anitf(it
.•»t
»MS Sil» M9*.1
. tuwaaeeStS»). So«»».;-. .1 -st 1 . ;■ 1 •• 1 K,;.1rr -;
!Dltr< SMiiteftllil 0t«<'ln:MI JRnMirMgiilim'ft C L A x« w« «ilwik txmitM,
taS fl( mit btr, iron^3btt.'9()cgcttI4«t fljcttiufttt;ttKZ(it|9m9Mi* bHtl A Olt«MfejM<U>ni toburc^
iiiMrW'»«'! Mt m« hl ^itai«ni Mc<ili«rt«Mftt<i| ffiinwAilMilinktiiilit/ «'4« ta ^Im M<f<t
»mi,j4Si «vli<Stf«wi*<ii.io«<n...3mWiftril(!«ft<«.t 6(«WU«*;i8l*><«i8)i*«l*»-i>« «•«<«»!
milMtoalKctflstf'IInoilxn: Sm.^iiligat S^ift^ntmmM.: C>»,Mft;..JIi«liaH »ii JK>li4^
fcd, t|;iiiitt(i,<oiitigrli»t<tiiitaJi(tn iing(fMn'i>i«>t/iif):iil<t(ii«<|mi«il. iSitniMF lawiti:
»".»«flWlit*«^»»»!. .. JT.- ...|r; .! : .;if «1 I r.i;-., f r.i,.| i.,.ii ,: ,-.' .1
4'50 •ÖetJotiuS iu ttulf<?ii»i>S*Wf; «ltertm)»i»rnit(rni. liur<^ ^dllftll
tag »ot tnjai ^ttn Suffart iiacfi ^Jititti Stwitt til)|fi!llt l)(e)i {UH« " '
»Dfil in Sdifcbung btr £inri'4lun^ äi^ ber {)o)if(i»nittt, n^irbtn eorljtrstljcnb'^^P'.i^. i487> i4SS<
ütiertinjll)nin.t. ,Zitx» tie^9S^bYU.^^<f^.tf,; Stt^ivirb ouf^.it) bon U^tiiba^i^cn.Qifalpgp /i;. IL
/fj)ti. 11. p. ö4.'ai.iflftrojfcnij,' , .' '. ; . / - i '.' .' * \ .. :.
■410.) " (g toön^ftt'tDunbn'barfti f(i(^^ii'tertrff(. ' -Hin''
i!:.'- ■■■!,■» fefSlrW-^i^'Q"??'''''/'.,-,".;'':' i .'■■•"■'■ ■■-',
..,iDI^(tlfii^fttiaf^ (ll;t(ll. Hoamiie«^ i]rp<ipiiiti„Bii)l. KiMoif l!.,iii|i. 4ni<itilV' ^^ ("
pilbnißcti t>ö an&rgtfl b' xoeU biß auf btfe tnC« seit ©ebrucft Vit tto» '
X)li(tre!«iiKWftiMUR)WMi#t>tai)'ift JiMc «M3t|lc<l4«^ill«rftfliJ6«(WH<tmfli, fug«
Stnanntoi nArnbngifd^tn, obre ec^ebetifd^en C^roniF, tntl}ält aatt, (Htf-lit Mm OriaintU b<'
UnbU« ID, aui^ bii4oIifll)>luuau&ri«b'!bi4fi4i«Ki<><HbttD6kl>iM44<ti,':/i! KleiniAü^iniiinK
liai Sonnat niii; brbcntiidb SQ|io 111. .;ku(^^bi( in bci;^ri3iiialau«äabe.iu .Spbt ,tti 0rbfnltn atltttf
bffllibit*^« Sinjeiat i"jt,mftlltt^ afigebriKft.' £)bi(jer'iitci'|ftl)«t nrt( arölfil^ilffllbuittabni, in fwbm
StlKii auf bem (rffcii Sfilf. ' Stiif btt 9KW0i'itfl( »l<i<jlSlnt8"flii§('Ne'»tf*r«tlmn3 b<t ajnft
b»r fiäit liia «(«■(Sörttto an; «oiin fbJjtHilif'bft iaiiljlm<erit* W-fnWm 8l«l« b«S etile aila.
iDii< ii«u< tflnTst ccgxxU. (Iliiairi JXM f«l^tiiMl<«k, Il4r!i«|l|li<, t|l<ii|.{icl|Wiiln> <"M<t
! ■ ...':iV.;- £ . s Dwif*
.9«|r' i^fö^.
^3i3
fUKt lo blattet, etn €fmf\M »on tief<c Kit^dob« (»at ^'ie äSbtuxif^, imb au$ utiftre ^il^ev«
9(ltcre Sbttt^m.fbdi vake »WiSaMi 148s tai^.1487 mim^üunü^tmi fB6H ttt tt^mnSx*
0gcn Wieb b(c fiin< Sttet in Ct^omofti (imtmarif^cn dia4ti<|>t(n 9. 2. 6* 63^1 <m|^«t.
41 9O JDa< Ift ber teutfc^ faletttott mit ftduren. Qlm €iibe : ^ttttiött (u
. 'ahns^rg Mic{Mqntfrti®f(dt9CtNmb i»oa«itb^e dit bctif i?bnitet' >
-^«ig ebec^n$tq9,nddS>t 9a<& ^<ui(9ß(9t4.b(ö'^e9ttgen motteerd tag
; ; Tüi man ^alt M<^^ti\H pn{teilitfm ^mn gebuct SDt €€S€. iNtb
. in bem ]t€t»u joce. 3n CUiatt.
6. J&<tro Sapfs SDidf». JBti^tc. ®<f«U4te £(». I. C x'20.
42a) 2^e 9f«ctica ^ot 9im<u^ iJlRd^iiec 3o|attMd @tlge( hl b<f m». , ■
iii^tn Unitecftttt Sngd^Ot auf bM ÜR.€e€e^]cnn»f 3<i; 3ti . t
Ouatt 1 . •
Sojr Mccccxcvii.
421O S)a4 Swatt^tli (u(6 iünt etilen ber anfangJber me<t« barnad^ bec
pfa(m t>tib t(e collect tatnaify bte €pitteln \>nb etoan^efQ btnrc^ bat
güitl täte niu^ otbnuag et tilenfic^^et fiteren »le man bie fingen bnb
lefen fo(L Tim €nbe: Gebtucft Mb feftgritcl» \)oai;nbet fn bet fef#
fetllcl^en Mb fobltc^n flatt 'Xngfpurg i»an ^tmfcti ^c^Dpficc ,aA
MftmKf^en boc ^fititppLtmb 3oeo6i ber eimevet ^loefffpoten tag iUi
man tafit nac|^ Stttli t^nnfetft lieben fetten geputbt ^.€SSS. t^nb
fC»tj jare. btirc|f f^ifff \>ir^ genab bi?« ber ba'nitt ^t onfang noc|
tnbe/ bem fe? gloH bnb ete bhb ban(f bon mit ju n>eft tKmen«
SngoHo.
3fl in bet 9ibtirtM be< 0tlft< (ti €!t. 9efet in Calitura. 6« «Oettn 3a|>ff . Sb^fi^. iBiti^br.
^^d^. Vhh 9^ 121.
" *■ . * ■ •'
ASS.} '^^^ ^^^^ ^^ ^oftcitttf Cpiffefen t»nbe bes ^9(geR €«ange(i{
' auet bot gatii« 3iar* • Tim Cnbet t)u0ea6rac|^t na ber' Sott unfr«
^eren «$.€€€€ r^tofi. %ti ^etibe \>nfev febtn aßMUtom Stxut^*
3f»
aa4 '^St^i49t*
t .
4^30 >Dif tel^ett ge^ot ted lerrtt/ Me netttt frembfit funb/ tit fec^» f%iA
fti beit ^ttfU^m geifl/ bte t){er ruefenben ihnt>. Tim €n6e : 9^ni»
auferfefenen frucf^fbrittdenben bu^^Itn«. baf gebrutfic ffl t»arben iu
,1 amgfpttrs fn ^r HifttU^ f(a( «pn luca itifRimoir <ii»3frC)»^ '
VBM in ^txtn ^opfe Vudfp. Quc^br. ®(f(^ ^. h (5. ui. ondcftt^rt.
424O ®ef Ättttttt W<d<I te« -eütttet^i IfiH «»be: 93#r«feft (tt
Unter bem ^a^re 1486 i^i^ fi^bn eintn^-Bpiesfl be« Bftnt>er« bef^cieben. Son bemfclbm
ifl bf t gegenmilrtlde gtilbin Spiegel unterfcbieben} wie and ber felgenben fürten SBef<^retbiing erbel^
len n)trb. 3(uf ber erften ®eite M ttftmlRiit« (Übet obiger Sifel in tn>o S^Um. Sbf bit aincffeite
befTelben ifl ein ^oI{f(bnit(, ber ben {>ei(anb, bod Sreufe tragenb, t^orfleitt. jDann fotgt auf 2 951« bie
Sueigntm^dfEbrifit .Cubwig nToftre SortbiUM M k^MtvIbtt fani fRarsaietriftä {t minbent 9<m
fei; an V^ticolattf VA^S^f obetfietv^unftikieifter ber {i«t( SafeL Sftt berfUlMtn Mi«[bet er, bag er auf
Sitten biefe« SKufcbficb entfcblogen babe, etltcbe lateinifcbe Sucibieinf welcbe etlii^ t!(r&ber, Cactbeu^
ferorbentf aud ben Scbrifien ber Sitd^tn»iu:.wti biefei SD^aterie in lottn ^emo^ i^m, In ba< beut^
fcbe^u ttberfe|en. SC^ann fangt ber Spiegel felb^ aa, mläftt ben ®unber lebret/ f^nb i>nb (o^ec
mpben Dnb ben n>eg ju en^iger felifeit. (fr tff in bicp ^eiie ^ttbtVUt. 2)a< friert teil genant bod ^0^
feiigertly in t^ebental, t^nterricbtet Dnb troflet ben (ünber k. SDie Gignatur g^et ^d 3. X)en SBe^
fcblu§ mdcbt ^bigc Slnscige« JRacb biefem SBerfgen folgt in bem nemtidS^eh 95anb, nocb ein onbereg tltiß
tieOBcrfgoi/ unter bem^itd: ^eritit# t>oin facrameht* t>flegim0^e9 (B!iori4 patru Sotit
39rmart0 l^ofefiPram^* 3(m Snbe obne 9(n{eigr. £)a i1<b glefcb {u ttnfähg auf bie t^orbergebenbe
®(bri^ bejogen mirb, fo fann (le, aM ein Sbeil berfelben ongefeben toerben, {imial ber €iir< ntcbtf
onber< ifi, atf bie be9 ber Q)(effe gew6bnU4en (ßfalmen uiib Oebefe, tn^ beutfd^ tfberfe^et. Sft
5 Sogen fiarn S>ie ^9i>en (Inb einerle«* aDfefrr (Banb tfi in ber $eiii9fitf tfi|^ QMbliotbet
, . • •*,*,-*.•■...
, 4954:) €Btn (66f^ £u(^(dn Mit bn ^mtl^K^aftf f» (t<& 4wifi|fot gott
^ftfSltt au 9(ugf)^urg vnb )»o(enbet an fönt %n6ivi;u5 X«9 t>o man
iolt na<^ €cffH ge6Uct ^.&[€€. \>ab in Um rCvi) ias. Qa OtmL
fiBict) (ienfatU in Jgxttn Sctpf» Sfu^f^ IBiu^bc. @(f((>ic^t< S<s L ®. 123. otiMfu^rU
4ft6.) S^et ^eutfc^ ^3(ttal. ^m €itb«t ^it mb<t ft(^ ^^ ^a<^ S^ettoT
3r«l»r 14,97. "^ «25
* beii am mfMM^ iMc|f htm ^utitag beft man iteittiet A£>0minfca' "ZvU
nitätt*. 3m far a(e mdtt (afc von ber gebtttt ^iUfl ^.€€^€.r€t>tj.
SnOuorf. ' .
Sine hWttt whttannt ^thtttUftt fSiitqaU. OUqtt tUA flebrt auf {mep $eUen , auf bcm StCd^
Blaf. Suf ^r crfien ®eife be< {mepten S51ät< fanst büt 95udf frfbft, mit ber gemtbnlicben Sfiitcige:
i6ie ^ebr fU^ an citi gut ni^Udf bncb t^on ber re<^eU(beh ftbetwitibting C^rtfU u. f. id. an.
S(m Sitbe fkbt mleber bai qmhf^nM^tz procfffti« Hibicfaritt<(. JMM UimlatM ic; Obige
@(b(u6an{eifle flebt {ule^e. auf einem eigepen J5faf gam oben, unb bfefegiJMat ift Abrigentf gan{ (eer.
2>ie {)9((f(bnitte nebmen ni((K gar bie {>a(fre ber Seite ein. 2>ie Signatur gebet bii$ <f. unb i'ebe 2age
Ift eine £>cterne* 15Iatier(ablen feblen. ^n ber ^eticrlinif<bcn etbU^tbef ifl boDon ein Cjrettplori
aucb i^ )n ber ebemalig @olgetif(b^n« •
4^70 ^affwmlf bad tjl ber t>t0m l^^tn @udfter unb ^mUmiL .
7(m ^nbe: ©ebrucft iu ^Uüfpupd bgn ^atttt^ @(&6nfprrfle( im ^ \
3af)r gRe€e€):€*Ji. Sn^oßp.. , ., • • .
SDiefe 3(u^gabe bef^S ber fe(. JS>^un^^tm, 6* C$Mog. BAU Bainngput. P.:|li S»6t 11/
a. 44« 45* 3no(ei(ben 4>errn iClengni<b0 neue Stacbcitbten )c* 1. 9. €• £9&
4a 80 ^^^ fM>c^n>ftbfg feb? ber augern)6ffen freunbe gote6 tet j^CÜidett
' * attttiter toa« tt^unbetjatt^ert^bfe getoftcFf ^abertbe in- b' mittle \)nb '.''
fiii&be üucf^ ire fprud^ \»nib be^fptf fo (^ ton^ mlfli^en gegeben {U et^
' ' iier tnbenDetfun^ \>nb (ere Um Qnbtt J^ie ertberftc^ baj buc^bet
" ^ei^tgen afeudter mit feinen be^fpKen ba$ ju latem ^eixafit ifi ^U
tatpatxnm. GebnicFt \>nb boUennbei in ber fepferftc^e 9att Slug^^
(urg bo |)anfen ®(&6nfperder ^m frfrage bor fant 58ei| tag be«
|ard bo man {ab näc|^ €rftK gepurt» ^•€€€€. bnb fm ifm'oif jor. '
JDiefii SMgabe n>irb {mar in ben ^pfi^tn 9(nna(en S. 43- ange{eigt; ben oollfldnbtgen Xitel"
ober bat J^err JUn^nitf in ber Statblefe {u benfelben, in ben ntum Hac^ricbteit ^vt ^üd^cv uti^
nrftnsFuMbe I. (5: 6/^9^« au< einem in ber Sanjtger dtatb^bibiiocbef beffnbltcben (£/cmp(ar nac^^
S^tMf fb, mie nun oudS^ in ber neuen 9(u<gabe 9on ^errn J£>ofr. Sapfs 9(nnalen si. I. ®. 124.
btt Sitel PeSfldnbig angesei<st tDorben ifl. fäm ünU ber erflen «C>dtf^ bei S^ertc^ flebt: ^ie bau
ritf tti^t boe leben ber alni4(er. t>nb t^olgemnacb bie beyfpil. Ibit cin^tct, mit neuer JSogcnftg«
naeur anfangenbe JjxJlfte bat jin: Utberftftrift : igye t>abeht «n bte be^^fpHe nitb wuttbetjcli^e fd
tote «Irnitcr gewfrdft babent In Irem leben* €< ifl mit JE)cl5fcbnittcn gf{ier^. ^fl aiicb.lm 6üft '
^ebborf. Son ber Sinricbtung »erbe icb unter bem 3fa(^re 15 13 d^acbric^t gelben.
429.) 5Dte Wcformatton fb b' oöer burd^feuc^tfgefl, ©roßmec^ttsfl? fjir|l - \
\)nb ^err. (^igmunb« Slbmffd^er. Äeijfer ju aöen jeijfeii mcrer/be«
xt\ö)i xc 3nn b? nec^jlen. Renetten $u. SojJeiif bie ^riilenlicf; Äcr#
c^en
l^i^er« ^nnalen* S f
«0 Mt 1497*
4^1! Sn it^tti^t ocbnitng p urtojcti für sendmeit ^tt. iMmA
iKim hai MtmcU ^oncüium ^ icit aogefe^m tme {^crnoc^ t>0it
tooxt |u toorten a9gennd;en toofget. 7(m €ii^e: ^te enDet fi<^ ba<
buc^^ btr St/farmaetoa. fo bn aaerbucd^fetK^tigejI ^rfl imb ^tcr
^m ©tgmunb SXomtfc^er Reifer in hi nt^tn condli iti €e(len|
bte crt^Mlic^eti ffr^^n in M^etige orbimg tu bringen furgenomen
^tt. @ebrucFt burc^ Suca 3(tif(niiimc. in bet fetferlic^en i(att9ftig^
ft^lltg» am mttwoc^ nac^ ®tpmpnt4 \>fi 3ttbf. Unno blii iR*€€€€.
jpßtwi. 3n$o(to.
Sen Mefec wic^tisen SKcformatum Suvfrr €f ismtiiib^, bie mit fo tiek m &nfl auf bic I5<6etmig ber
Strebe in J^auft unb @lUb^m brande ifl oben fcbon unter bem 3f<^re 1476. ^. 91. scbonbelt fvcrbem
SDie sedcnwartide 3(u^gabe befi^t ^err wn Otftlt in SRuncb^. Sie i(l oucb tn {>emi geb. Stotb
^cn <5<^nep< ü^ibitofbef oObier. Öbi^tt %iui flcbct auf htm erflen fBIat. ^err geb. 9iatb Sopf batte
R'cbl i^H ^tdfif mm er bf9 ©eledehbeit/ ba er biefe 9(u<gabe in feiner 9udfp- iBu<bbr. @ef4^. Sb- L
@. 122. anieigte/ bie 9(nmerfung, bie ber tbemolide $. 95tbliotbefar 64^mib im Cleflec aBetffenau
mocbli/ baS 0ebii|Uitit ^nmlf ber SSerfafer biefer Steformolion , unb nicbt nur ba< fBucb felbfl, foiH
bem aucb Drutfer unb SrucCorf uerb^d^s f<9# f&r febr uberflftSiB erflartr. S>tt gute OUbüfAm
Svmt Ift mob( an biefem ^^tobuct febr unfcbulbig.
430O 6160 ^ntwnt ^vltavi^iptoäitnt Utttpl gefegen ou< ge^ftc^en
Mb tbekitc^en rechten bobntct) ^^ ein ^ber er fei) c(oger aotmsrtet
ober rtc^rer t»or »orec^re? t^at^anbfuitg bnb fumemen fluten mag.
&tUdttidf gebrucPt in bet ^e^feritc^en ^att 9lugfpilCg Mn ^anfes
6(b6nfverger/ af< man ^oft na<fy e^riflu» gepurt ^eee€|r€\>{j
9ar. 3n&o«o.
e< ifi biefr« nicbt« anhtxi, de J^tAnttf 1 naibber fo genannter ri^Kerli^^er :;&lag{ptcgel / t»ie
icb fcbcn oben @. 33- bep einer altern Su^gobe obne 3!abr, angeteigt babe. 2>iefe SfuSsobe fenne t<^
avft {>crrn Sopf« ^uiff. Sbwbhr. 6ef(bitbtc Sb* I- S^* 122, u« f. iiu* Uffenbo^^ CMüpg. P. IL
App. IL p. 6s. unb au€ (gemeinere SSacbricbten €F« 255. n. 246. loe oemelbct urtrb, ba§ ^e 127 9L
ftacf ffQ. 2(u(b Qdfwavi befag (ie- €< fontmtaber in beffin Gitalog. P. II. p* s8> n- 11^ btefctf
Ißucb/ unter bmen obne 3labr gebrucften no4 einmal i>or. X)a ba< ®cbnKir|if(Ebe ^emplar am &be
^cf(ct n^aci fo lagt ficb aucb nicbt mit @emi«bfit fo^en, ob am €nbe feine %niti» htt 3abr« befinb«
lieb ((cnxfen ftp., ^nteffen omatb bie SKedS^tf^breibuns be< HttU: (Uog/ antwiiort M^ v0ge^
fprocbne wttyl ges^en vg ge)iUt<^en pnb melcUc^en tecbren ;c» eine wn ber degmcvarttden
»erfcbiebene Slu^dobe, bie nocb entbectt merben muS« aSieQeicbt ifi tt eben biejenige obne 3abt unb
©nicfort; bie J&err Japf I. c. S. 123, anfubrt. .
4310^/^1^ toa^et an btg bucf^ in S^irur^ta baft bo. genant ttl bie ^anfti^tr^
'' cPung ber tvub Ttrfenet) \M)n S^erpntmo 99mnf4>Wtg ujüb «rfet
ber fepferlic^^en frijen flat ftraßburg afß \>on \>!{ fjerfarnben ar§te
gelernet ouc^ burcfi fpti practica gebruci?t (jat. Ttm (2?nbe: 9Jitc gnabe
- \>nb
gebnicf tMib wUntt m flrafl^UCdf ^ i^t^^d ^^^ fant peter toft
Z>a in bem e;remp(ar, ba< Idt wt mir ^abe, ba< ZlttMcd ftl^ltt, fo M< i<9 obi0<n SUtl om
t€m 9(nfang Ut Sort€bc s^n^nimcii. X)emi auf btt •rfteit Seite be< {toepren f&latt ftt\>ti oben 2>te
i^orveb/ morauf obiset £i(e( folger. IDanintec ifl ein J^Ufd^niU befinbli^. $Kuf bet gtucffeife hio
fe« fBluti flehet erfl bie turte iBorrebe be< Secfager«. 2>ann fol^t auf 3 fdl ba< gtegifler. Z>a<
Sßerf felbfl ifl in ffeben Zcactate abgeti^eitt, inhi benen |eber mebrere jtopieel bot. Z>en SBefcbfug
tnatbf auf bet etflen 9eite hti CXXVllIfien Slatf bie obige Snteige mit bec fdfcben 3abrsabl 1397.
S>atf Sßert feibfi ifl mit 8efi>a(tenen Sotumnen gebniA, nnb mit mebtecn J!)of ifcbnitten gelieret. £>ie#
fe SKu^gobe mirb aad^ tur{Iid^ oon{>enngiect.\Dal(|^ in bem^dt. de nonanlUs libris anttquis germt.
cicis p.7. ongeteigt* SDafelbfl bat t« benSttel: lbi$ tfkbM bud) (Pnirgto« ^cmtwMung ber tvtmbs
Orkney t^on ^oyttonimo J&tun^^xoiQi Sfuffer biefer %atiaht mit ber falfcben 3abr{abl 1 397/
diebt e< Mdf eine tme9te, qitt bec redeten Sabrtobl X497. IDer facbfunbige SHecfnfent oon S)ciii^
Einleitung in bie Suc^tfunbe; in tTTeufeU biflorifcben £ittecatut fuc bo« 2labc 1781. SB. I. &. iss*
Is^ot bepbe Sfu^goben, ober bie tmepeckp €f emplare 00c pcb gebabt. 3(u(b XXyttup in bem Spiciieg.
bibliogniph. bef($teibt ff. 25. ein Siremplar mit bet richtigen ^a^ttabL 3n biefem i|i oucb bet 3}ame
bef Ou^bntcfet« 0rftning€r6 tic^tig gebtu(ft. ^ut^ im Uffenbact^ifE^en Cttalogo P. II. App. p. 10.
toitb bie 9(tt<gabe mit bet falf4<n 3Fabt{a(^I ongeieigt, mit bem befonbetn Sitet: SBon bem C^irurgi^
oie btir^ 3^* (B^rtmiger gebniA IC
439.) >Dtd ifl bai bu^ ber CE^irurfita J^antx^MmQ bet 9BuRbat$it«9 too
^^etbimo fQtaüi6)Uti^ Um Cnbe: ^iitc^ ^ottttfeit &^bniptu
get (u 7(u9fput9 gettueft Ttfto ic )rCt>ij Mib Mlenbet Un betf6tr«
S>iefe 9(ii<gabe, toefa^ ebenfaltt biele ^tlilf^ittt bat, ifl in bet CmMf<f»en fBibliotbet {u 9au
botfi ingleicben in bir Unioet(lt<{t<bibliotbet in ^nsolflabc. ^a< 9tegi^et ftebt gteicb 9fof ana<
noi^ bet as^trebe« ®ie b^ Geitcniobien tmb ffignotuteiu
433O diu »giliieitt bet imm Ktt^<< ^^ ^^^ ^9 garten bnb ttilt^tn
fb( voit |t<t gepiirt bl0 f9 {u jteti tagen f7men. 71m €nbe: Qe^
ttucft (tt ^tn^fpvxi in bet Aeifetli^en ^at V)on ^m8 @(&aitcett^
$8ob fdffgfffti^ t^ofenbet am fteftag toot matttnt. iiti man ^att na^
bet seputt CtffK ^nftti ütitn fietten "Saufent \)tet^uiibett \)nb in
bem f^b \>nb nunftgi^en 3ar. 3n £Utatt.
8iif bem Sitel ift ein ^oUfcbnitt, toeldSiet aucb auf bet {X&c(felte, mit bet ncmüclfen Uebet(<(fift;
iCitf regfment :c. »ieber^olt toirb. 9(uf bet folgenben (Seite fangt bot SBetf go felbfl an / batf einen
J^artfyol^mmü ItTetUnger in tt^nvf ^Doctot oon 9(ugfputg (um Serfaget bat. 9(lterc Sfu^goben
finb oben fcbon ootgetommen« 3(1 ^3 VL (latt, unb auf bet bitßgen 6tabtbib(iof(^et beftnbli^t^.
s
«ft 334.)
tag 3«5t >497*
434.) »n mtiitttii^i Mim htt «$tte9 för mani^tti^ ftandt^tk )»n
(lec^fagen b' menfctjen. Um €nbe: ^i»e enbrt fi^ 6i mefflttric^
buc^fitt ber fcutter defamfet hut^ ^O^oml $Ottat «on toc^enOerg
fn ber tvect Geturnte wi^ttfiM tu »ien 69 bei <^^^^ erfarnffl? mall
ber atfeq boctor @4>rt(f» ?(m Stibe be« Stediüerö. ^t)t enbet (Tc^
bad tegtjtet Ttnno bomtitf 1497*
gfl in bet SBiMletftet bc« ^ertn Don Oefele in a»un*«i, an* in bec Xreu»if<^ |ii Weborf.
S>a« jenist e^rcmplar, ha« id) au« einer btefigen ^rivotbibliotbet vor mir bobe, bot fein et^entlicbe«
Sitelblat. Obiger Sitel (lebet auf ber iflen ©ettt , be< 2ten «ejablten ©la«. Wlt beni XXXX. ®Iat
«ebct ba« SBerfgen, ba« elaentlicb ni*« M dtcttptt für aßerle? ©ebrecben enfbair, (u Cnbe. SDo«
borauf folgenbe SXegifler fiOet 4 951- Dieff« ffierfden ifl in ber gel^e unter bem Sitel g»aröarü«
aSetlcine iftcr« «ufaelegt »erben; j. €. isi2, 15x5. iSi^- I5i7- 85^9 ber ^(u^gabe wn lefttgt*
bacbten 3abce , »erbe icb eine f urje iRacbricbt t)ön bcm 3nbatt beffetben geben.
43 5 ^^^ Tanb SBranton e{n ^ubf<^ fefe«/ toai er »unber« ouf betri mbr
. erfaren ^at Stufifpurg bur^^ ^O^ann Srofc^aucc 149 7- 3n
Ouart.
SBirb in <t>errn 3apf6 Sfugfp. iBuc^br. ^tiOfidfU Sb- L ®. 124. angeführt. G. oben & 4i-
a. 74. eine ältere 8(u«gabe.
* '436O €m fd;6rt f)ubfc^ (efen U»tt etlicfeen (ngfen bie bo in fucf eil »ffti
' jfunben f^nb tut<^ be futtig bon ()tTpania. t>nb fage t(o großen n>tm'
ber(N^en bingen bie tn befefbe iit^fen f^nb. Um ffnbe: ^etrucfr iu
jhd^fiurg bff grunecf t»on meciier SBatt^ofonteg füfllet 9m )ac
SDJ;. geeejf €bii bjf fant 3eroiti)mud tag. 3n Ouarr.
SDiefe alte Ueberfc^ung eine« fpantfcben SBriefc« / bcn (t|>riftopI> (Coltnnbite an bcn $&nig ^er^
tttiAHb ocn Spanien, oon feinen ^nidcbtenSutbe^fungen fott s^f<btieben boben, recfnfhrt Jg)err igunmicl
in feiner neuen eibliotbef SR. h ®. 15. ^. f. 2)iefe ^(fycift ifl nur 2 IBogen ftarf; 9hf ber f rfien
Ceite fangt ber 3nba(t berfeiben alfo an: £)ec J^uvtnuan ber fcbtfung be« mhtt Crtiiofthi« Colon
9on bifpania fcbribt bem funig oon bifpania ocn ben in§(en be< lanb« Sfnbia t»ff bem fluf gangen se#
Haut. 2)er bo fluffct am mitten burcb b«0 lanbe tnbia in ba< inbife^ m6r. Die er nSRcbrn etfunben bat
feil bie iu finitn gefcbictt ifl mit bi(ÜF t)n grofr fcbiffung u. f* m. 9(ttf ber legten Seite flebt: VMb
hM i^ 0ef(^e^en n<^ bottitn bifer gefc^rifTr* ®eben am funffi^^mfUn tag bHi f>ornting« rnt
XCIIL (1493) tote* 3n tiefem 3abr ifl atfo bo« fpanif($e Original am erflen berautgetomnien/ nnb
laf biefe beiifftbe Ueberfe^ung mit Sutiebung ber (ateintfcb<n au« bemfeiben itmofii morben fep, »irb
ottf ber gebocbten lebten Seite mit folgenben Sffiorten angegeigt: <9fetiketr4^ct p0 ber Forilotiifd^en
limgett vtib t^9 bAn Uteiii iU Ulm« {)err i^ttmmel f&bret eine lateinifcbe Ueberfe^ung eine«
AKandri deCofco f. I. 1494. an. 3cb befl^e eine 9Cu«gabe bicfe« ©riefe«, ben CpUimbu« eigentUCb
«n ben l^op^l Banp^/ ben Scba^meifter be« S(5nig« gef/^rieben bat/ bie mit berienigeu/ n>e(4K
bet 4)err gebelmbe ^ofratb Xtttg ju Sar(«rube, in ^errn ITTeufele biflorifcbcn £itteratur 1782. ©. 2.
S. 4?0t angezeigt bat; getiau ubereinjufommenr nnbbie nemlicben JE>oI{f(bnitte )u baben fcbeinet;
imr ijl mter bevben ber Unterfcbieb/ baf meine 9[u«gabe, ein eigene«, 9 ©bitler flarfe« aSertgen in &
«ii«f
i^Stift. "ID^init Äii<g<*r tfl wiraut^ii* Iratt n«»* 1493 fl'Mi" i»^ ._ '' ' j-'^^'j, pj,,
437.) ©rfafHan (BW»« Wotrfellfttiiff. ©(bfuift ju ©ttflßJura <,49^'., ,; Ji,'!."
3"Ouarf. ■,.,--:-■ - ^^ . ^^.^ ' i,-:
^itft ^uiQobt füittt ^aitvti^ tn PtbdeCtis Cntideb. p. 703. iin. '^$^f(j^l(^. td« ^a)|^^«||(
üttgtfü^rf bat, fo fann t^m toti) nrntsflfnj.bec EÜDmucf nicdt gtntai^t tvcrbtn« ^^yiibaht fj^,))^|Nj
mit cfnahtcc oemcii&rcli. £^ fonn.alfo tio($ boo^I (tnr Strasburges SfujtfloW'W dniift^ yjtw,
rmff^iff« eon Mfffin 3<»fe« »ecMfr'n ftpn. ' ' ^ ''" >. ' ' , . '-
4380 Vtenoffiwtio m tü^tfcö 6Ie bo ttgbnicft sUMfi'tnb \>aQtu(fi.. bU "■,■..,
große Somunrti'on wnb b^'e €c(i*pfiÄ_u,' (!.»^ $Bb ftg^" \h^q ref|fiiinfii 1 - cj, .-j
nmittbaiKil^ttt bangen ^nb nntt ^mr^ tofi iwen|9g 3ac. ^in
€iib( b*i ttotlr^m S&Iot«: SeSeil fit b«r rffaptm gaffen vviSerin ' ^
gefiienetrn e9<^6aHm 3m (» 9R.€£€€.inTV'fj am ecfl<n tag be«
'3(i>cinft bui(ff bem P9!9F9m 3li4{> bfcfn »elbrn vct&o^n Uft br*
ougen f^nt buncfrl wocben bec griffe! ifKfiirr t>#nn affrc. Oot nbüt
moi ti guten/ unb ben r(^we^.,f#r0e »rrbfemn.. ^:€idKbf« . iiC
Irrten ^taU: Oebtücft bff grülicd 9m im na<^ crffl geeint
a5.€€e.€r€i»Ö. ort le^n tag btt'ÄiWffet». " 3n Ouart. '^' '■ '-f- ^ f'
^ef: ülu^sott von ^obAnn •^^^tcnbergere ftttannifn ^rtfTofintisffl htp^t lü) ftlbH. . %m
Mttl(li(f)t{1<«ft)<nUf^ni8<f »ric^c tnbtr now» ^ibUöt^ ber ß^nen \tHffcttf<^fk ^.-as.
^. 26. ui\tec btnt 3al)ce 1488 onatfufirt wirb. Sttfe ^abrja^I fltfit (nur , mir obm bfiturft mucbe«
|ii €nbt t>e€ oorlcfttfii St\<Ai. 2>a< «tgcntllttrt Sriitfjtibr abtr tft am e»bt bmirrft. 3n bn eben
et^4(fttm 9}iWtotbit wirb wub (iiu lotrintü;^ 9(u4jab( tiil <^(r 8lr^IaitA^(rtUB>tc(3btiß 0(i<Mibct
wtcbec t>a$ 3al)i: ^t« £>ni(f<0 nUttt bricic^tt) an^ffubct. . > bief» .bfi§l fBijniAim: Ditam in
vico nmbrofo, fobtos qnercum CupeDtuli Agno I}omjni M.CCCCL.X,XXVII1: lUl^ndu Apritit
per peregrinam Ruth in nemoribns Udtinteni, Ctiins^ ocull c«liga,vefijii^ &fe. <$o Wtt bitfc Uiu
Krfdirifl fdbft mpfltfcb tfl/ fo i|le flucb brr Slatiu pttcsttniw ^tff /iib!« x tigoilltt^
Serfagn luai ein, um \ve\t %t\i lebtnbtc errmil »on :£id»tm&erg im Slfag;' In ttm bolk
|u Slnfani) vorfommmbcn @t()(t f in bcr gleii^ antuitigcnbrn tlolianifd^fn u n. Qtu^aftbo
Au'd} I^ btn fpftf ctn bnitfc^f n , ^o^nn JSii^tenbirgrr ntnnti. 3iti beOgt b vif c !lbi<f
flabtri, »oBon We fctijbm erlTen iuferjl fttttn pnb; ' Äf* erfh ffl lioildnifff);' Slltti' Pro-'^
oofttcatione involgare nra e pia non oditK laqüale cxpon« c dechti infioxi del ,
cxÄötxt. * danni ptQ anni dqe infinö tl annotl]|^^iE€S(£!^^^;tj. • dl.';tili.^dapn)«, ®i(iftln4. im^..,
%^ fbniftitft 45 xM)\ fi*I(cfjt< jfn^fjft^rrtWf, 'wtt ble btijbtn cbm angtiiffglf ri. Sri Or^di prijjine &fv,,^
p. M«. tff bi(f?i492jnlttobm(vgrtrucW'Mu«9«b«flitflf((ia(,W(t>(flb«t'9Jotoeb*^!Drilrf^ .
3Df( jwtljttbot-bcn^itd: Hec p»ftica n«mt de pi*ftntl anno et fequentlbps b. f. t», €it ifl 1499. 4. .
|ii ?trii?btttfl ebnf MiiS'iq» bf« ©nitfet« frfcfcifnm. -^fe bat ^oI|f(*nift*. DU, brilK bat bcn Sitet: -
X)ie progiii>ßicAti9 D^^MtRi« J&r^tfnbrrs^, toe gcrr<l}t mit tlyt^/ bor mM) wwfberbitie'
Sf3 tn
äH^C^^vnL'S. eu 1)1 mü bcn ntmlit^cn 45 ^ivtta mUj^tt. S)k vt^m iß eine Comaüun^
Mit ntc^nrn ^tof^tuUti »nb äJdfTäsunstn, norunltr bit £i(ii(nf>(r9tcif(^tn btt (»rt)tc ®ttnc rbf
tnimm, nnb ttf ottnU^fli 45 Stsum \)aibtn. 3^ tn 4. «fm 3(U »n^ ^Orf fltbtiKCt. XMcfii »ict
Sbi^d^n IKimnin auf boS gttiauefh mittinanbet iibectin. 3(4 btn alfo vbttita^t baS bit obigen bfo«
Im afu^gabm , nltbt mebt unb nt^rt meniafr (ntfMltm tvccbo. ^v in ttalläntf^n UfEKcft^uns bttgt
tMPfSctf^'ft ÖioviniU U«chUDberger'Sde chisTp monde. 7>a.% JLvtl^tT bitft JSi^^tmbecgcrif^tm
nüfffagma^ij 15^7' nttWr'btudf n lagen, iinb btn SSJtrtb btrffibcn in bec boranflcbtnbcn Socctt» (n
^riiitrm'gffa<^>(At,''(1l btfdniit. Ditfc «Socrtbc i|l. in bei lltta^ifdfm ^uiQcibt £b- XiV.
0.' 1)^. «. f. btfinbli^. ' 3>{e ^tstnmtEittge 9ii«flabt ift 16 1/4 0. ftari Sit {«olifc^nifte mbmm
btc {laEftc tt< ^UaS (in. IDit. 3obann .Aid^tenlmgcm justrignttc pojtiUa, ntk^ 1512 {u SBiu
ftnbccfl trfi^lffitn frpn f«0/ €. Vogt Cat. libr. nr. unb bctCR bt0^ btindfdte Sjifltni, na4 btt
iBoutrlf^tn filbi. Ubr; rar. 1*. II. p. 290^ Viadthäi, toai &ifvoitibtl in btn ^Rtutn 9}äctir. S. 2.
G. 430, M«on fltfbgt ^, auntc ^rtrtiftt gtTit^tt fnyti ioü,\ta\U i($ immtr noc^ für tin 3i»nrn0.
439.) jltfefc imctfea fiot sfm«(|( knbn- SSAletttin Augu^nfr orb?« ju
iffpjfg <ri> ^oirfln: bn t>6(n freien f ättflen. 'Huff baft 3« ^aufent
blflC^iRibKt M ®tben bamungis i<a. SRegievn b[0 {arö^up^rrmfc
3ft in toCMiaufllt^ Qk^to<intf4tn'-t?«fti^
440.y ^rocdci) j}übeü& «Dtt^ftfaj SSCDM^ta^ iwn. SMboMifi Coüff 3%
- 39 nfic s y^.^'iftfKf, uab nie »4 iKt 9}«(|fi4( ttni« svtm Stombt« bcfdurt.
nv'!''ni''''". ■■(/■' ■- ' 3a6t .MCGCCXCVra. .
n :4$l;:];'S)M'ei66(^mrdgti»onbrm(e9K0en3o^ ^le ge^ffs n Qttotfm
ßi (.;•. i :f^liiidHen ftintn wi^tmrrHgPe^tett bfg fn ben tob. Unnb f|t au^
»>: i bem tatiit ju t«utf(^ Qtmai^t. Unb i'ft gebcscft mfc gar |rü6fi^m ftgu*
t«L llm^nbe: Ä't ^at «fti «nbe Da0 6u(t S"'^* ©'&«*' I«
■'• ■ ■ ''©tritSWtdtnat^ frifti tonrertfwbenfierttnae&uct^.eeeeijrjfitiEbii).
'iSbtfb oBit^tZUtliafiluf ^^UfiV SDie iivtvtt futU tin ■Cnflfiftnitt, ,i»«r«
«uT ■£>i»b« ^tiliitt/ unb' »et t^ ttn !5olc vocoefltCU niib, btt ilwt feint Un«
gl^X^fädt r^ntftcnunfl (ßtin^ufamintnftitUnbtj^iau«, bitaBt8tttibnn0 btc
Samtit u. ^ttn f&lai fonfmt bieö;c,^ol{f((mUt noci einmal für. Utbrtblcfttf
fln^ noift {>oIj(i:6tiUtt, bleijf^. auf b<a £c;(t tejit()tn, onstbiacfit tMibou
SStt btm jttifQttn 9l<ü f^ngt bü tcjlt SSocctbc bt « beti. {itctMpaiu^ ^n , (c ulc auf btt jn»QtcB StU
tt Itß anbcrn'israfd; W imr^tt. angt^tt. abif btm jttn SiUt tif(titii|( ba« <t|1(. ^optttl bti tBadi$
t>\tlb unb bit UtbttTteuns stbtt bU m boA (fnbt In gt^jMUtncn eolnnrntn foct. T>at «onic btttiflt
u.^fSfiatn. SSanbarf^UctttncnnKlftbtcftlwiiifut^ €« iß bfo« bi^ bonwltf stuibnlit^
" - bntfi;^
SoJtiVj«.'- iir
Itt^ft/ ubrtlidi abstbnit^t merbcn. ff. ^mumcl« nnit StMItftbtf SS. 1. 9. 123^ u.''f.' ' ' ^ ' ' .'
'' S&tK^ It^r ^efmli'f^cn o|fni6atung Tont {o^äf>i
cwangrfffhR. Cfbnirff )ü 9Hrn&eTgt SDui
malet na^ C^cl^i gc6iitt. !!)).££{£. «nt tt
3rt 91. 80(11). ■ ■ .,. ^ . ,^,,., ,
3n brt (Bef(^i()}te bet tT&mb. :8tt>el<ui«gabm 0. 80. ift bltfc etlftnifit^ t%,il]ft,.b4«r ,i||,
»n Sc^eutlifc^en GStMietbtt fxfnM, binl«n9ll(b bt'f^citbtn ivocticn. <£< WftfM btrfctf, In btni
tr6|ltn {anbfacitn Sotntot gtbnut» ^tcf tm sanim nt» <ui< i60Ifttccn,.btt.t6cU^ bin «irf fcn
ftobursctifd^m bcutft^m Stbd tntlcbiKtn Xtfi Mt X)|ftRlidnind So^annl«; |^U0 bi( 'bftrli^lln
.^oltfi^ttu wn btm snSm Wbr. t>flrcr nitbatfoi, btf&n 3(l(^tn auf jtbtr tafd^tu ftnbnt ift.
SdU birfe .^ItfAntltf , bittn bn^bljc Cranacbm Jiim fRnlltc bfmtcn, M n bit f^nt^cn iuSw
l^n« 9t. STcftonnit »(Tftttistt, |)abt 14 tn brt ob^s<b<i4ttn 6tcf4t4C(, 9<)1M btft^itebtn.
443O ^0* Snangelt Bu(( iutn ecfien bec anfang bn mrg barnad^bet
pfblm vnb bfe €olIfc( batnof^ bfe rpffiflit vnb mangff^ bim^ ba* ',
ganc) 9« ttocf» orbnung n#en(f(^ ffn^en. %n Cnbr : Oebni(f( '
«nb faffgrifiti Mlmbrt in b« MfnHi^Mi teft^flatt |ii 9tllgA)Utg-Mii
fannfen ©Ainftitraa an fortt entnibnUng. 4m nun |iilu niuü
nHH 9(6uct ^.efeS »nb itCifti jor. buci^ ^flfe btfTb« bo nft (M
anifung ngiti «ibe. bem üf gimi m enb biinf »sh in(t.|u udt
thntn. 3n Solto.
30 hl b<i eibliubrf b« eiif« t> tH- V<tit in eillbnrt. e. ^nni S<M>fi S(ns(). entbt^
«ff*. Sb.I. e. 127.
444.) ©n ftüfW IMltiiHnlt feotfit W |6f fitr« Ttaitiimgin. 7lm Cm
bc gMintrtjU 9lugf^ur9'«nnb «satnbH«iin{>aiinfitn@(iiK|^a>
((T. 'um iCornftag ni»^ fanc SOtiitug. Stiu^ Rifli «mtfRt Ifttn
|ntm s«burt meeee. »nb rfftüi. 3an. 3nS)uobej.
3fl In »it Sibllblbcl p SKiM. t>lt {wl|f(tnUu finb In Mlftm tfimtluc ilumlnltt.
445.3 ©ummagojiwitiiä 2^0, bobe. am ftib«: ^»t «nb^jtt ftf ©um-
mo So^anni« bt ajt'ä'n f« u(^ btm JIMjtn ©«KtJ CBtct«) '
b6Fe :t. Sjrpffcet ®umma 3o&onn{ft ic. 3mpcrfia<iue opulrnta In
rivitci» iiSagbtburgf CR ^«urfaü Scanbl« Xnno SOomlnf 1498
• Onfato (Quin«) 5ba« menfi» Ä(tml«. Sn^olio. .
©ieft ni(b(tf(((bflf*e Ufbcrfr^uns bct fo eff stbniifHn Cumma 3o6an;iW,',f4brt VTymtp in
Spiciieg. bibliogripb. ff. 2S. u. f. an, mb bonctftt iugUU^ nO(^ tih< «tbtrt^^von'b» stgcntbärtit
8tn
»a^ 3(lJt4+9«.,;
' 446.), t(tlict«®»tts4»lt6ni<|l>piiSSl*8«lbn:^ii|t, ;
.' ' tn ^en'G^en. ^iriSiibe: <9tin>f't.i>|l> wilniM
it^acoSätag so!,2eeefew;ij,(, 35 iiu»i)«c,
aSitb tli \ "iSuOilit. @(f{f). st). 1. <!^. 121$. an^tfiitjx^ ,^fS3^ Mrmuttlft^ tbn
Mfffif^t fBufi r<9n, boj (g €[.(^el^oni« AmoenitaL T. VI. p. 477. unttc itm %iitl'^Qp\jigfi in
ft«ildiim»'*fhitniften'Ä^e^(^eit'an9ffö$rt reite.' ,.,.''.', " \- • ■ i
4470' iOf« war ItiKitiiräUna .SCtilit. Km Cn^(: Ttjfi) «il!« (i(^ bat
(o6!l<^ tud). genannt bit root na(6t!0l3Ung crifli.. gttturft.ont. »I»
' ' tjjüt^, an. ftrit'Mnnat'ög^b« lnw^t^^9Äaf« b<r mut«,gi>tte4. 3Ü« .111««
jafte'naor brcgrbuct eri|^tA>nretd ^tnttt. ^.€C£€.}:€oiii. jar.
.....Sott.fttbS.. 3n.£Ui«itt. ., ■ ■'
9rt[(rrf:.3(u«ad^,ilnb.tiift<T IMn «octxcgc^dibfn 3(At<1i (myj^t utAtti. S<« 9<fl<IW(ErtldC
W In »tm ^jtif.Siittiilcf. ^,. {ltn:n,;3<q>f^ Sbqip. ea4l>l, @fM. $t< I- C' !2S- ,.
448^ W' titliTcin »ict ginoirt Hl iimttUi Suntgtui; ihn Siitc
. ,' .©«brurft In 6m 'Äuiifttfitfi'n /}« aii(gf|(Ut9.,»Mi fanfen $tof<t4n)(t
.1, 3r brm }« Do man ia(t na(^ ^'(li ^ebucbJ 3)i.^^S€. tuib ^£t>Uf.
■ 3n öiiact.
IDiffe 9(u«0aet mlcfr in »(»-•^ictt*<*'if<!lwn tnufcojB.9. S. 274. aRgtfü^ct. Sine M^
«it^rfi^t »on bem aßcrt« f«Ibfl, Mt i(^ untK'ttm 3«l>" 1490 gtstbm.
449.^ ^r>t bR !8ettnfnife.tO?ilCfeih„%(t £nlie:..!Bn«e K «uhnbtt Mibe ; ,
^tbtuäei (n bec feiferl. )lab 8ube^. bor^ bt fmii »übe fi}m^ft(^<it
©.teffuii atniefi : »p« fuo« i&bomi« botj bt» jii)ll(a5,tn ^««frt
SRa b«t bo« »nfrt Jinm bo men SllKS.ffliSeeefe»«). 3niDiuib(i.
Strb In pon 3eeUn Seiest litter, p. ijy. ^tisffübc^, ^nt Mdntt tia. ^ti/t&udt iu f(9ii> n«*
bttn^ bet IDitntl ^amt, nid) btn bamalistti finflttn Btittttf bcfStbrtt mttbtn ftQtr.
450.J,''®<Fmoo be« gto^gefartf'n fn gnabf (rfeut^t? becfotf« ^lo^dnttiS
■ '^^öulfti ptebtgert DcbetjJ. wfffenbf öuff.ben ne^ettf. tDorfn njegf.
9n getiie cjM tpäbrcn burd^ t>6etrd;n)tb^fn fi?!^. i^nuatat^t vs get|Te4
innige ttortDobtft t bfutfc^ inät^e mefi^e ^u fflifat.- ®ebriitft in
. . in ftnfllft^tii lloi iewtt buttj). Suntatuiit Sac6ti»ui:n »ü »ortra«
''\ ■ ,bt'r, flm lag Snbtubii ijni a^t »nf n(un|!$i|l(n iat. 3)1 üuott!
S«5< U»av 933
€L 940; f^Mritbrn ititb; ^ie ifi fim^Pkl in ^cr «Setiftlttt^ett/ ol« tn tec ek^or^c^m ^ttiimtf
biiiA. : ..^«tr 9r0f*. (Mcrtin t» <Sfr«A>urd bat crfi im 3abr 1786 ein« febc fc^^e 9}acftri4t doh tie>
Ui hctü^mun a)h)flitfer^ Sftm imt 6<briften 0e<|tbeiw in feinet 9(bbanbi. de Job. Tauleri diaioae
TemacQlft et myftice. Unter bem 3abre isos fod eine mieberbolte/ mit bet gedenmartigen ubeteiii^
fHmmenbe Sbtfgobe wn btefec Gammbins onsf iei{t unb eine nd^ere dlacbrictit be«K>n dtteben MCbtii.
45 lO ^^^<^«( iKaiH ^Otnueltö beg 3ubett. barfitn er ait)<i9$( v>A
betvfctfcf^ toer triebt bfe oben bnb vmfhK^cbürrt ^of nuitg ber 3obe/ bie
f9e ^aben »on ^efffa. ^a« brrfefbis noc^ fernen fol. Hui^ tut Spiflel
^ontt) ^^9rart \>on ber bttlenb €f^tttlt unfere ferfgmac^er^. Tim
€t*e : ®ebrficrt burcf^ Safpar |)o4)febtc iu 92iic(rt&er§ na^ €^rt^
fit geburf. ?lR.€eee.jf€toiii. tar. 3« Ouart.
Slad^ bec; auf ber Siucffeite be< £ite(blat« flcbenben f urjen IBötrebe, ifl blefe (Epiftel twn IBnibet
8((funfio bonibeminitf m% ftmdvtl^ ainen muncb |)rebi9er erbend wn arabifc^ben de|iin9 (u latcin ge^
bradi^t tvorbeh im 3abr 1338. Set t^etitfcbe tleberfe^et ift, mit »enigflen«, nicbt bebnnt. S>a< SSerf^
$en ifl im XXVlL gopitel abgetbeUt. £)en ^efcbrug macbt ber fürte Stief ^itatf an Siberinm. 3(1
5 3/4 95^9^ ftarf/ nnb in metnet tfommlnns. 34 be({(}< n^<^ ^< SM^abe, gebtiKft {tt Colmar
butt^ 3(tnanbtim Fortfall 1524. 4,
450 ^i* <<f bte refotmÄCIDll ber ffatufeii ttttb gefefe Me eta >r6*r • -
SRafe b' ftatt UHüttmUlQ \)mf $emefne« nu|^ noffurffit \)nnb Mfat^
»itten semoc^f f>at. Ttm Cnbe/ ttor bem 'Ötegffhr fle^f ; St)ffe 9{e# '
formaefon: ber Statut «A gefefe bet (obliegen ®m 9iurett6erg. ^at
gebrurfc ^«nn« @(6ÖBft)<tger fn ber Äeffetlft^en ©tattTüigfpurg»
7(r« matt {arte nac^ ber geburt Crtflt iOt.SeCC.' totib. rCvtU' 3art
'" ' ®of fe9 föb/ 3n ^oKo. ' ' . '; ' ,
S114 biefe aiu<a<^ befcbreibt ber «erbiente j£>err t^eof. diebenpeef^ fn ber f4on gebatfiten Oe^
fc^ii^e, febr au^fübrlit^ unb griinbUcb. Setner SReiniiQS.nacb ifl au4^ biefe, nid^ unter 6fentttcbec
Sbiftotttdt etfdSiienen , fonbettt fut eine 9)tto<ttuntetne(>mims be< SBud^btutfeti wiufti^tn, ber ficb biei
fetfmal au^cucffccbmennet.. 3(b fUmme bemfelbe^i DüQfommen be9, unb biefetf um fb mdftt, ha
0c^6nfper0er/ beQ bet Sfcbtung/ inioeltbet biefetf ?^\kvib. 9efe|bu(b fhtnbe, unb be^ ber Selfenbeit
ber ctfleii Vu^gabe/ bie gant n)4(^tf<j(KinRc^ nicbt/ toie anbete S^erlagtbficbet, fitt f ebetman ^eil mat,
leicht auf ben gebauten fommen tonnte, fidf mit feinem 9ta4ibni<f einigen dfu^en pi fibofen. 3nbef#
fetf ifl bO(b <iucb bieg mabtfcbeinlid^ , bag et ^n SRutnbetg Hni, butcb ftgenb eihen Getebtten untet#
ftuOt »otben, ber ibm ble ftlt ber iBefanntmocbung ber etflen Sfutfgabe ^^ublieitten neuen ®efe$e mii^
tbeilte, blt; et andt, mie {>ett $tof. ^iebetiPeee melbet, biefet feinet neuea Sfu^gabe, bt< auf einetf, eim
verleibet bat ; (0 bag affi biefVI^e niälit al« bfogec SRacbbtucf bet etflen 9Cutf gäbe an)ufeben iß. * dbw
:R&^Ier bat einige SSetfcbtebenbeiten itnb Slbtoeicbungen biefet Sugf^utget 3(u<gabe wn benbepben
I>0cbetgebenben angemetft, bie audb «otf «f^ettn ^tof. @tebeitfee« angef&brt motben finb. jDbiget
£itet flebet auf bet etfUfi €Feite be< etflen JBlat^, übet eben bem 4>0iif4nitt, ben @kf^6nfperger
pati}crd Tbmtcdtn. 3 g fcb<Hi
»S4
«S4^ 1498.
jRl^n (ttf JTtf ea^ öon'i^ ittvottfyl Wi nur (fl »erfM« kltt mü dfi(v S^icUifff iiiii8flln.r.'*1Dic(er
4^Hfd>nttt ifl, «ber ol^nc Siec(el(le, auf ber 9{u<fre(f€ M nemltd^en iSteM wlckcH^tlet v^^tbtn.
VUbit ^mfAhcn itt\)H jene Slntcige, ik in ten bet^bf n Dotl^etgel^fhbf n afujgtKn, mdf bwStegtffer/
4tif einem befonberti 9ht ftunbe, bodf^ nur bt<: angebe t>ft beu^f« Meftibjf 3l^Mmaci6 }e;
tifUdV* £)a^ übrige tfl meggelagen morben. Sfuf bcr erften ^eite hjci folgtnben ^ttibUm iblüti,
fM>€l bk gew&bniii^e aOorrebe. ^uf ber 9tu(ffette beffelben fdngt bfe üieformation felb^ an, bie (leb
W ber Oiucffiice betf jrSii fölati mit obiger SKnieige enbiget. SDann felgt ein leere« Sßlat^ unb mf
baffelbe ein J^l)fdbAtit> »elc^er bt« C^tabt 9}urnberg/ unb barubef ba< (of^c^/ nebft boi beQbcii
ghimbergifcben fSapi^en unb recbtd unb linttften b. <?eba(b unb ben b- tecent oorftedet. jObcR
baruber flebet: £)t0 i$ ^M ttgf^tt &et gefegt &tr nnien Jlefotmocion btr fhir nftremberg.
X)a« SRegifler folget bann fetb(t auf 13 931. Die (e^te 9iU(ffeite ifl leer* Vae« ifi mit fbrtlaufenben
Seilen gebrutft. $Bon biefer auferfl feltcnen 9(uägabe beft^e ic^ felbfi. ein (£;cem9lac^
4530 ^^'" n>a|)r()affttg Sud;(eut/ gar nii|ff(^ ju ^orett: jb manc^ett
facf^en barfnti ju fernen bon ber ebef tugenb bnb frafft tvegen b9
00 Un cMcn fletnen fvnt : pa6 mancf^en menfiifen iu |)t(f mag
filmen ber ix tu^tut Utnt ju berfleti au^ biegen Sbu^Uiiu Tim €n#
be: 0ebrucrt {b Srf ort 3n faiit ^au(6 »far. (b ben meige« Htttsen
95erge. 7(nno >Domtn(i498. 3nDuarr.
9i ifl biefe«, nur 10 fBL flarfe SSerfgen, in Werfen abgefaßt. U>eller fKit e< in bem aRteu sc
». L e* $4- f4e|tt4^*ef*rt<bfm '
454«) S39R fallt t^MIttim efn ^u$fd) r^fen tva« er bunWrS auf bem m&r
ecfd^ren ^at« Tltfx €nbe : ^ie enbet fi(^ fant S&conbott. gebrucf t tu
^Ugfputd in bet f evfetßc^en (lott Mn j^nnfetl ^VOf(t au. im rCtoiij.
(«r. SnÖuort , . . ' , '
!Di(f( 9(u«d<il>( i)<M <^nfa(W JSt'^üf^Utt, unk ifl in »et Qi(>Iiot(Kf M 9(iftf ^^orf. 6. Ifo.
mimcDt» typogr, t>iblip^ Rebdoif, p. aaa,
• • • . * • ■ *
4550 &lop\ii ber ^oc^berä^mSt fobel Xid}ttt mit ettff<^en iusefesfeii fa*
befn StfmfcK unb Ttoi'ani enbet fid; ^fe. ®ebcuift bnb «ofenbet in
bejc fepfecIttiKn llat Sludf^utg t>i)n^antt|eir.(S((>6nf|jergej: an
SDwnjJog nat^ fant ^ärt^pJom«. fÜiad^.^tiii gepurt ^.S^CgC.
»nb ififrirt»«!' 3a go«i)4
S)i<(c 9(ai6«b< Mag ber. fd. Q4>tv<M:) in 9(I»o(f. ^. Catelog. P. II. p. 049. n. «80. 6ie
Met mit Ut, unter bem ^obr 1487 «nseieiaten, ibereinf^nun- Siucb b«t fU {>o(if4^tttc.
456,) ^(e yyal^et ftc^ an bad tteu ttorte^ fc^tff )>» oarrodjonfa ju nu$ tonb
^e^ffamer (er (u t)erme^en (träfe ber nxtrr^^eiit mit mer -erneutug
1»ft lengcud ^ui^<^ ^(ba^ianä iBriint boctor in beoben rec^cea.
Um €nbe : ^ie enbet ft(^ bad neu fc^^ff augißArrogpla. .@o ju nu| {k^U
fomrt
« -
f&mev tft.ttmcamn^. mA ituötgan^ ter wtifi^t^ ttemui# vü ^it^ '
ter f^ff m: Tiui^ )tt \>eca<^tt9 tm fh«ff ber iMcr^e. 6(int^efc. 3i:^(
i>nb for^t ädfc fl6t. ^»itb- gefcf^Mi^t. btt meitfc^fit. mft befunberm
ffrig. mü. »nb artepf. gefam^rt fff. mit mtttf etrleitgming. t»nb
. vet^ten tottott ©«brucf ( $u @trö0Burg auff bfe S5ofena(^f . bi>« man
btt naxtth titdfwtij/^ nmnet. 3m javt na(^ €cff}t geburt $dttf(ttt
bterl^utitert biet bft neuflfs ^nb bämcii^Qtttudt a\4 bttnTtWQtn
@tta^i>uvQnifd)en «r^pht ju ^u^tit^ fn b* ff^fcrflc^en f}«t »9
(omtfett @(()6nfpergei: 3fti /ar na^» €cf^{ »nfr«« ^ttü geSuct
^aufent btcr^untect ac^t bft ncun^idofieit. 2(m ufftermoneag noc^
bnfecd Ferren auf ac(. 3n Ouatf.
€!dSioti auf bem tiul, unb ouc^ in ber Sd^Iuganicige ifl bmtvttt, bdf ftc^ biefe 9(a«(!abe tion
ben W<bec angefii()rten merfftdS^ «ntccfc^elbe , wie id^ folc^e« fc^^on oben bcp bcr DetmeJ^ctcn (ftraßbun
§tfr ^u6Q0bt t)on 1494/ ouf blc M ^i^r crii^briufiic^ bc{Cdcn tt>irb ; erinnert l^abe. 3n bcr Jg>aup^
fac^e ifl feine Seranberund^ borgegansen. !Dcnn biefe« nette @d;iff entt^alt ni^^f me^, unb ni(4t wv
ntger Starren, aW ba< erft<. Stur ber gereimte Xejrt ifl Ut) berfdl^iebenen/ {n>ar unber^inbert gebHeben,
bep mannen ober fa^ um ble ^alfu ber1<!ngert morben. SKber bbn ti>em? tBermutMic^ bon JDoetbt
J&vam felbfl'i SiidbH n^entger ali biefe«. J&vant proteflirt in einigen folgenben 9(u«gabett fe^erlid^
totbct ^tefe ^ufalit, unb erUdret |te für ungefc^^icfte !8erldngeningen , bfe man feinem SB^ert angebend
(Kit* ^w fe^e ba«|entge/ mi ic^, befonber« beQ einer SSafeler 9(n«gabe bcn 1509 bemerfetf werbe«
^iefe gegenmdctige S(u«gabe ge()5rt olfo nici^t unter bie deuten. X)bigerSttcI flef^et auf bcr erftcnffeite
bc« erflen SSIat«, in einer, inJ£)ofi gcf4^nittenen Sinfagung, wo unten ein mit Starren angefiOte« Schiff
tor^efleat wirb. ISuf ber Sludfctte^ ifl ber nemlid^e ^bljfdSinitt, mit'bem Site! unb ber Sinfoguns
toieber. abg^^nieft tporben. 9lu\ ber aflen (Seite bc« imeQten !5(at8 , fle(^et erflUdSi oben bie ®tetCe
Ott« bem 106 $f. (oteinifc^/ ^i faitt, qut befcetib»tit :c* bann' folgt: Sin fbrtebe in bat normt«
fcf^iff — boqnaU gefamtet bti nun pon ttettt«>eti tittc i^ilfi^bnm (prdä^en epempeln i^ntlb jttge^
feQtcti ^yflorieti i^ttb materictt er^ttgcrc pitb f(^eittbarlt(^er etf lere {u 95afe( burd^ Sebäflianfi
SBcaob lerer bepbcr recf^te oafl ftci^ an fdügfdc^. SDann fol^t obige (Stelle mi bem 106 ipfalm, unb
eine, ani Sopient. .14 beutfc^. S(uf ber SKucf feite bie je« ^tdtt f^e(^et trieber fin {»oljfc^nitt, ber in
Iffn Sfl^^t. getl^eift ifl) unb Starren auf einem SBagen unb Yn einem ®(^if borfleOet. £>ben fl^tt
l^gt tqf^^w0lP0fn j^f^ävc^, fageti ber. im fcj^iff > obetotif ti>4gen'unb briititerrTl^U tnit vdtlt
fMCii 0^\^itfu$ gon 6er M fein ffym lut.äwifdl^en gtdn; 2fuf 6Vr iftflcrt $?cite brt britten tßlatif
fangt bie Sorrebe fclbfl an , unb nacb blcfcr folgen bie Starren nad^ ber 9?elbe. Auf ber erflen ffeife^
bc« borleftten Q?lat« flebct 'obine* (gc$Iu6anjcfge; "Die übrigen jwo ©elten enfbMtcn ba« Ötegifler.'
5Die leftte §iit/r4ft dfm leer., öq« 0Ame-.f5?«^Jft «jlj9«fi?M^fttfn.^S SD*^ *ö!|*
feftnitte (In^ jjfein unb' i'cfel^t. , !^l5iferw()len ff^Un. »te ®l^n«tut öc|>et bl« « 5. 3w t^i loi 85L
S>tefe feltene 9(u«gabe ifl inber fel^r f(^d|bäVen d<^tti^^i|(i^e!i ^ommlnng in 3f{iborf. Cltmettt
bemerfet 1. c p. tpi. baf :Srattt febr frei) »itVi'^Sie ?&t^todui*< batodliger3ettei>'t?ebc^ unb fiM
ium^etoei« etiie Stelle onl« ben LXin. dtarren^'bOQbm^ccriiMmXiH^^ einer ne»nm (9tra«biirger
von IS4S- 4) on, too feirn>iber bie fBettelni^ii^e ge«4fert »irb^ «mmf er bann- ben Sßunfc^ dufRrt,
82 lu
Ä3Ö ^i^ 1498-
iu ctfa^teit; '»6 Wcfe Steile auc^fc^n in brn Mut^aUnhti SUmiinfMfitttttn 9etten tfr SRff^r«
matten angetroffen wnvU* ^itit er bie dcgenmdrtige aMMf^ sefannt, fi» murke er biefe Stelle, fo
mit er fle tbbnicfen lagen, barinn gefunben ^aben. Ser 9(nfan9 ^e<^t nuäf fn^on in ben ilteftcn
üvaaobin 3 in biefr r »erianderten aber ifl noe^ ein 3ufa0 bofu gefommcn«
457 ) tKe^nefe te j8o$. tU Ißufpid obulado Sluit m ttt mxtbt hi^f tt
^it ^ominU t^ vatio 6el9F bem S!3oge sf»<;fd;tcfet. Tlni &ibe:
^naobomütl 149 8 Sulbecf. 3n Üuart.
Unflrcitig \ft biefr« bie erfte unb oltefle nieberf<i(<)fif(c(^e Suggabe j^n biefem befannten ffainrci^Kn
ettidftt, iinb bie tn ber :Rrafrif<^ tbecL SBibltotb. 9. 7* ®* 571« ongeieisie Shrfgobe bon 1497
nidft 9Drbanben. &n ^ifmipUt oon btefer 3(utfdabe ifl in ber aßolfenbuttelifd^en SibliotSef. SRoct
bemfelben lieg fte Sr. 9(119. bcn ^aduxann, tcr bamaW ^))cofe6or (u ^e(mflatt n>ar/ 1711. 4. tu SSod
fenbuttel ivleber abbruden. Sr nennt fte in bem t^oranflebenben Programm, omniam vetuftUfimam«
mtlätii ober blot oon biefem Qiibid^u in ber nieberfac^fifc^cn ^prac^e ()i(t. ^enn e< ifl aud^ eine
l^oQanbifc^e S(u<gabe befannt/ n»e(d^e 1485« 4« {n Steift gebrucft n^urbe/ unb bon n>eUi^r .Cilbt»«
eti^l 1783. 8 |u {ubed einen 9la4>brttd beforgte. ;Diefe Delfter 9(u«gabe ifl in Vrofo. <9ortf4^b
lieferte 1752. eine pra^^tige Sfui^^be, in melc^er nicftt nur ber nieberfd4iflfctK£e;rt aat ber J£>a(fnianntf4Kii
3(u<gabe mieber abgebrueft, fonbern aud^^ eine ^oc(^teutfc^e Ueberfe^ung bepgef&get »urbe. Sie £)rigif
nalau^gabe ifl mit {»otsfc^nitten gcjiert, unb 241 (Blatter flarf« Sopran ftebet ^tlnvldf€ vcn TlXh
mare Sßorrebei n>e((^ec flc^ Sd^etemcfler un tud;tfcrcc bcij cbbclen bogentfl^en toorflen nn Wen,
i^artogen vm\ ^otryitgen nennt, unb fagt, bag er ben 9ieinefe urb nDOlfe^er unb fvcuMi^hffS^^tt
(prac^ in bie &eu(f<^e uberfe^t (labe* Son biefem ^IFmar ifl, ouffer bem, n>atf er bier Den ik^
ftibfl gefagt M , fcf^lec^terbingtf nietet« befannt. Einige ^aben baber audb feine ^jriften} tn SweifU
lieben moaen, unb biefe« um fo met^r/ ba bep ber ^iutmdtmif4>m SamiUe Slad^^ritliten fevn foOen
(®. i&Af4^itig6 n>o4enti. Slac^r. 1774. Ct. 4.) bag 3{ico(au« iOattmatm, bon meltbem aml^ eine
9(u«gabe biefe« ®ebi(^te«' ooirbanben if^, ({le foO 1522. 4. |u Xofio<C beQ «Cisbit>* l)iiQ erMtenen
frpn) ber eigentlidSie S)erfager be« plattbeutfd^en berflficlrten 9teine(f^f^(^fe« xoiu, unb baS er hM
vorgegeben, bag t^^ttttie^ üon HVtxufX biefe« ^ebic^t, ou« ber malf^ert unb fran{iftf((^n ^ra4^
jiberfe^t ^abe« J^err 3(^eltmg f^dlt e« bepnaf^e für gen»i$, bag biefe« 0ebic$t urfprdngtidSi im i2ten
SaÜ^rbiinbert franiofifdl^ gefc^irieben , na(!(^^a(« oon ^einric^ ^ICinor 1487 ^oadnbifd^, von einem
Ungenannten 1494 englifc^ unb enbli^ t>on i^aumaim 14^? nteberfdc^flfdST ()erau«gegeben teorbeir
jp^ ;pag'fU^cfie mi'cfcte wb.bf fcpp/! baÖA^ ^bic^t urfpruhglicb Jn franioftf(d^er Cpitae^e »erfafri
Morben» aOein bVl übrige fc^eiiiet oiefen 3tt>eife(n unterworfen^ fepn. Stdbere^flnterfitäh^gÄi irnlT
«u«fttbrlic^e fßact^ricbten, befonberj oon 6eh berf^iebehen 3(u«gaken biefe« nt^rfmutbigen 9tt(^« finbet
man in ^ecrn $rof. ^1690(0 @ef(^ic^te ber lomifdl^en £itteratur X\^. 3. S- 2$, u. f.
«
«
• • . ' (»etgec im 3;«!:, jIi}i,g;eS^€Uyf:;i;*l«i. .. 3" ^ofj"- , ' *
X)l<fr tfu^alK Witt)' im C(>rifUfd!KR .Cutleee ^< IL o. 7331. p. 999^ <u>d<fu^it. @te i(l mit
^lift^ailUA »vtfv'^tn; '3nt @t<r«twi«o|rftl^X»t»)0gQ,X,.Ul, p. .17. wto^.g^ va^tt ittn £ttel: Der
j. f. Spiegel
3d|y. t^n, ft97
»<t{4^idifrt)rjiiit Widlit ^«^ MbaM *tm 2Mnm9f}fnNr» Mifir
M(&(ui>en teerten.
4590 2>di 6u(^ toitb (o6f{c^e ^i^oti tooti bem ebefeii futiigd futi aui Qai{#
cta gf nantrt ^oittttd« "Kuc^ bott bet f^nett @ob0ltta tmi^in a\x%
• )»rfftin{a.-«9#tt^ |(fltfri:^4r (ufKd^Ab gar for|fD#9(tg (U f^en t(l.
:Sftn €^be>^iSieMAcrrMb^'\>of€h^ (ui^ftti denonttt ftonttt^
»iit«^ {)a)lllfcit <S«i)««f)mrfter iti bec r^^vffcfKn fhit Tfa^urg.
Ttnno ®o)iifiif tlK.SC€€: tinb fnbem i)r)rF)n)tt{ ja«e; Sn^^lto.
3fl infter StWict^jet jn ff. tlfri* tri 2f ugfinirg , unt> l&at ^oltfd^nltfe. ff. J^ftm Sopft Sugfi^.
SudS^br. ©^t^id^e Sb. I. ff. 129. P€»ttttt$/ ber {)f(b bicfe« SKontan«/ »urbe / nac^^em fein !Bat(c
Ctbtsrt D^n bctt Stirfen tvat gft6btet, tmb fein St^nigrtME^ »oti benfelben er^6<rt morben# in feiner
frü<>en 3u^enb o^n ei>en benfetben defdngth senemqkhi/ fam auf eine ti^unbeciote Vctn^ieber tu feiner
Sre^bett, unb Wu enbücf^/ nad[^ oielen STbembeuern , ba^ @lu(f, fein S^nigcekb mfeber {u erobern,
unb ixif mit feinee ff ibonia yg »erift4l^bi ü. f, iq. WM in bem ® efdirmacf jener Seiien def^rieben !
460O Sßon letfer !arld rec&t 9Bte er ein fauffman V)tf etti (üb? machet
fc^fec^t/ 9^m eined (funb fc^merbd n>egen/ SDad er ou^ ftner festen
- (Mt geben. Öat efn (>upfc^ ffeb in fr6u»en lop^ ^ug n>9#. Tlmffnbe:
Snüüarif.' ''.;/''' - ' ^
Unter bem;3abrf i49il.lil ^!»tiM ein^ a^ere 9(n«sab( biefe« £iebe< andeteigt »orben. ;Die g«
genmartige ifi 4 Sl« fl<>Vf* 9(uf tem Siiel iji ein ^olifd^niu.
461«)r einc^r((if^(^i^f#0rieiMnficr&Uf{eiitm Tdnenbe: Ckbraefe
Dnb'fefftdFIic^n Mttetit ui ber :fa{ferfie^ett flat ^htrtä^ecg \H>n tOfovr/
. dsmon nak nacfi €ntfai» gebiirt 9)^€€€Cbnb fm ijrrnttit) jar.
3nOuorf.
4)af J£)ol{fc^niete. .SBirb in St^er^Catalog. ff, 51» n. 411. angefubrf» Unter ben SBiicbem^
0l)M atnieise bei SaMf ijt eine andere 3(u«gabe angeführt morben/ bie •ermutbli^ ouc^ nm biefe Seie
iiim Sorf(^ein..gefpmmen if{.
- QebriJKrc iQ läudfptttd Dur(^ |)atid @d^^nt^erga( im Sät ^€S€e
3d^ fflUK Mef<n SleMati Mi Um CiHfHfi|Kn<^taIogo P. li; o. 7531. p. 299. 9. «k^ j$imn
f w •* » 1
463.) ^racttca bei tDoIge(erteit fn. ber. Aflconoitie^ m^9f{^^ SU(^Ö ISttt^orf*
f({| fH.3n39l||at, mit j|unpt ber ftguc^^e« ^i^mmeld ali n (leet 9m
g 3 ' anfang
\
«nfiMi tH'fmmMttr in hm im ^ mm vk '(R€iC€; f&^, i^i
tUt^ktt ti$ lati ^atmtxai mft |fff Sßenecfd. dn Ouort. -
3fl in b(t &ilfw«ciif^^ ^mmluna in Vitbotf / unb 8 OL flort.
Sojr Mccccxcnc
464. fHUttrium citm am>aratu utlgoii. famCflMftw ayinwfo ^ toteillifc^
)^cr mft ^m t^tttfi^ttt nit|0c^ boM ^riMt. %n Sttbe:
$tMttr(tim etil» api^oratu \oui0aH t>ro owre , 6ar6airfro ttan«(tf um
Tbtgiifle impceifotn per Sri^uttum sattelt fbjOfw mi*'imrtffotit
magtjhum opprtme famofum finit. Znno bomirtL ^.S€SS )r€t)r.
^{e enbet ber pfa(te( mft bem teutfc^en; nufperfdit ber pfafm fun^
betHc^ett : fitf^alt be0 (egiüecS ^obt^ : gebrucf et cju ^ttgfpvrg ^oit
Dtiart. .
. Ibitfit i|i bfe 3t»crte 9(ii<gabe be< loteini^ bemfi^eti tspfUtit«. ^t etfh nf<^teit 1494*
3c( hobt Re f<U>fl (Kftffcn/ iinb fle in bn eefd^^teibung t<r 9(tt0fp« SBit^Iit @. 40. 11« f. buitandlidft
bcfc^rteb<rt;
4^50 ^afftottael effte ba» (euettt ^ep ^Viji^tn iüUd. 149 9* $n ^qUo.
Sie erfte nUber^(4|lf4e STu^gabc cbfc Ueberfigu^ betf £cben0.b9 ^tUiden tft mtfet bem 3abte
149a angeidflC unb bcfl^riebfn n>orben. Sie gegenmattige mirb in*ben Seleä. Httenr. be< wn
Seelen (Sf. 077. ittsleid^en in feiner SfiadtTid^t t>on bet ;6tt<^bnt<f ere^r ju 4^ftbe<f ^. jtf. ansefiibrt.
®ie »irb obne Jtwifel ein «nüerdnberter SJbbrucf ber erften fepn.' SMe brlltf Ifl 1507 erfi^eneiu
466O Süai ^tUrt Ut ^etltgen; ©imtect^etl. Thn Snbe: ^ie enbet
3ft in^><( 4>«q«4ai^n 9iMi9(b(f )» TtTeiniiis<n« e*mttbQ4»M bttfefVitfiäb« «n^ {»»U«
fi^nitte ^obcti ; fo wie ou^» b(c 9ßinf<ctb<U «orb<uibm f(9n wirb.
. 467.) Sfn 4tu|r{(^ 6uMr tad matt nennet tett 9i(gttm^ baS ^ot ber
wucbfg bocfo'c Äepfttfperg ju ^ügfpurg geprebigef. . 7(m Snbe;
*Dad (obr{(|> t»nb nu|(tij^ buc^Hn ^at gebntcft (uca^aetifetl«atr'$u
. ' ^Sudfimrg Vnb )>oflenbet ,«m fKe^$ 9«4 if^Qt rdpi^an6(0$. b» ttuiR . . ^
tait nod^ cttflf gepurt 9)2.€£^€. uitb^tn bWn r€o(it/, \at.-.^n '
0uort. , .'.,..
Sßicb ans<fttbct in <C>(cm 3«pff <3fiv^ SSn^bi:. Qff([fii(l»k Sb«: t ^.t 133- , , • ■
468O ©ebet&äc^rem. ^m €nb<t Q^ebcucTee «i{ voTehbei «bW^ be fttN(l>-
. @tc»5ant arrtbc^ mebe botaet bet ^epferlfrfen ^oi Su^(fv3<*'
3(1 in bet ®ibii«tM {u l!^bOrf. ©. bi« Monument«' typogf. Bibt Rebd, p. «24'
4Ö9)
:ioifi<^ii UM« iMfhrKiiKn fbft iludf|»ui!9 «ort ^mufeii 9i»iftl<mec
gefrucft toocben. i»nb i'tl gefc^e^en ba man \»ott htt |i«fffini '^a(ffh«
<&<n: IktpC fvil^ct <vu6.|t>t(f(.^ 9A41,(in in.^ct ^fuafp. SBv^r. ®<f4Ubt(.|Cf».X ff. 133. .4)11.
470;) ^ÄflfipfftW att^et «ttlfirtt ©eclfSjfeit >er>>ttig*iin)ff»*)fet 6itt<^
tlMneti^ti^m Stifter nfft ^u^fedung toti&^ebeuniii^eri tbätU^i
tftmffc^eeetvefKe^ttb^apett. €^ebrticrt |u {Xf^^ieAtr^t !R€€S€
• • ©(fft «etttf '^rift irtr» im tiffehbi CAftlog R II. App* p;>6; I«ii9f|<^. (Re bat J5>ef|fcb'öWe*
471.) difiiiiflMiuttmfe fünfte b? tvefa^iAt t>iib ie^itrt^t l(m€m
i^e;. J^fe enb<( fic^ bae rtmifTorfum mft fomptf bem n>{(|^6f{b Mb
(e^nrec^t 6ebnicft bnnb t^ofenbt ju '9tI0fpQrg ^m |)imfen fc^dtti» ^
fperger. an bet mfttDocb tor fanttSaaitag bf< ;at» aft ntcfn taft
^ * J Jioi^ €t^^^ :
©• llteratiftdc« a^ftum C 1 ife 274. '3(1 in bet B^n^arsi^c^en Cammfuii«. ^ ' ^
472V) ICi^er @föt 3BwmBf gfefottttitHro^ Um €tf be : SH^fermatfÄt b«
®tat ^ormb«/ 9{ft|t/ ®efeff/ X>rbtttmge/ bnb ^dtuta (u ioBe ben
*\;;itlmec^tf3eh ©«>tt, 'j« W^o^feh frtVbeit vnb efrtfgfelt/ jti futbeniei
* '• re4t« wibmetihig §eviitfnti'mp Äiftbwf guter me^ttimg burc^
*' efneit ertWeit fllaf*' gelnefcer ©tat SBormt* fiirgÄümmeit airc^ ^tt
'•"nbtbtirfft ^ett.giemetfteri boW'yai? jweijtrec^t 3rff>am Artegeti fofteit
unb Theben iuuerfjitten'tng^frftetoffetret ftnV t>fäpittf3Ctt fit bem
' Äöre/tfac^ €rffM \)tifet« IWen J^ertti aeputf ^ufört Dierjttübcit
^ ^'^{tttftfigbiAÄd^; nti^^ Jfir ttinfcit «rgeWett^vrib bombet
' *f bttii tJltttt \»ftb nmi6ifljhtt W^Ohmtoge noi^ bim ^^'iitti) trfc
•'•' «Itatt*/ 'gni^o. ^•- ?■• -^-^^ •■ ^ " ^- ''^^ '■
liefet ifl tic ecfle Su^dabe be< fSormfet etabttt^tt, ba< (mar f(^ön 145(8' VvhUtM mo^,
^tt ftfi 1499 (ni Önttf etfd^^ifheit ifL' ^{eft< (ft' tu bemertcn, b«S nMi< mt einer Slirf^abe, {ido
0cnva<(t mdrben/ ft>ie fcben fiefcbebett ifl. ^tvt fmiltt^o^ traf ein €jre)itp(at auf ber8tatb<btblta^
tM ju f?tanffurf dn. ' ^; l«al<^et^ l^rmifebfe iße^ftage k. tV. 3/ 6/34?; ' STuiö ©<|warj befaf
ein CjrWiar Ctfalbg. Pv^H. p. 25^*. inflleid^ ber f önjler .ÜititwiQß Mmi^t f^
C 37^. n. 2734. *'3n hkiptvitSüdfin Sibliotber iu tTTeinitigen «l ebenfal« ein €jrem^lar. ' ®ie#
tcrf^elie 9ltiiSsdbeh »erben mfter beti 2^xin 1507 Anb 1309 Aii0e{eigOcrbcn. ^
4730
^
. * 4'
940 34» i4^f*
SbltfO^ltrd am mema§ nati^ i»a|«r« ^ecw ^^erfiort ntü^ C^cffK de«
l^nrt tott^ ^tt^wiittt vti» fo bem nmn »nb munii^m Qmt.
3ti ^(i^* • . . • .,. ,■,.-,
Siefi>«M8abrbU(6»(ttf(LCra»«itM«iitit €»( Kl in t« flMMMM MsAMfK tDctog«»
tau e.^nmißipfCKnffy.id»äfiit.e<f<^i^SS>.h:eiit'i;. . «:
474^) jt>4l i8tt(ft ter !)?atUt wn ^^enfii^oflfit bnb Wut brt wifÄiRJ^ "
ti. f. ».- ' 2(m€nt>^: t$(e cnbet ^bol-iii«^ b«t 9i«tac.Df[j» ^ae
»ttwH ^oimd ®(^Rf)^e(^ in ber tt^Cttti^tn ftat ^güput^ a(«
m4tt{ar(^na#.bersr6urt.e^fH.^€€€€.|r€{)r. Sn$9Ko.
ZM(f( Vutfgalx toicb in b<m ®ti^wariifi4<n Catalogo F« IX.'.ii..?i8. »«i <w(^(|n J{>(ctn 1E«t>f(
Icr In ttm 9(lt(n u. 2. 15. ff. 93. gebVnfct bnfdlxn cixnfaO«. (Sie ifi in ttc Cr(toif<bctt 9iMiM|xt
in 9f((borf. ' 9e» b<m'i^(b< l^diil i(l oben S; 83. nliKte tto|ctib('0<l<(ni vtM»nt.. ^ -
!-. ! Eiltet ,1 4» »•'v3n0Mfl,«*» , v^; - ,.. .•.,..
Z>ie(i brutfdäbe ifl in ijbet fÄ^nen' ffamn^nd,,.^(rtn <$t;ib(90«Ci» b4^ <49l^^ ^Nb< mb 3ii#
mcifltctf in 3iM($L' Uittt^ b^n ^äi|fn .14^ J»l^.M93 0«^ ^U^ ^üit^abtii .at^itiri^c, i»of)kii> -
47^) .^ie ^toti^a f»ptt t<t( ^WdfC ^tol- QtocOttr. ^ €itb«t So
, ^ bct €ren go^/ r^nre Ueuec mobevvi i»nb.ber |>9(({g<v br? f&ttvnge.
.^ ^^tem ^ nü| üib >iibfn^(f^tüge ,^ ji»ia f<|^ ber^imviirr^^i^gfEfi^af
^$atnt mt grofffer a^btttmb >(9^ \^% t»tU Bof^^frM toott i>en 6e#
nicvteilen in ftc^r^< {^ftlorti f(^re£jtierritr b^t bä frcroteitbf . 3>^ ^^
i , :;,a^l)|ud;t,>|l£ gtoiiftm evpft . f^ l^iff 30jail ÄO««&0ff . %5Äfr tu .
iitistn »der, c^c Wcqs« (S^afton onfiU^ccit, toortao Mcfet (Eftconif 9{cl^mi0.d<fd!^i4Ktr^f>n^<^
nncb fUj^n^^fin ^(kM, ßli mb 312 bcf{nbii(^tiCtQ^# ttcW^^ie ^rfitibunQ bcc fBiK|»briK(erfiffi
betriff.» , fatt :iH>n r <^ d^^^^i^lt^n t - *^i« *<><^ ^'^^ gjfolcrk ;l(anbc(%in f anfifultt^ VlUtswM
fanh in^icfcc (^t((tc eimir 95«Q^di^ fuc feine ^intmdy bof ^fifitc in .f^letfi bie fBnc^bi^tferfuat
etfunben h^bt, mooon .4)erc Don ^tint^Un in ben VM^^t^ft^tf i>pi^ !&iin^pnt ii. f. 10. Sb^ ^
0. 262. »• f. b^ Gesentt^eii (u bemeifen fui^u &er tßitfa^a ifl bpUia unbefonnf. 2>ie ü(te bevtf
€Lmmt Ikmtt j&Jmti im^^^^: Sn 30tMii«^lM€enta«n^ir^^^ freptic^ gor
teinen 9iaii3gitiei!rittn,8)4ldft|t^i»^^ elbflltlbriien f^i^tt/ t^eiÄW^ t^om aßitnber#
baren unb DOn Säbeln ftnb. Fabulas mtiltM in fanftoruni ^itlkrüri hiftoii» atqMileliquns conti-
net« hmrionlKir taneo^ niWIpfimi^friaHffil^rcil^ir^f^iWtlfo^
i^MUci a;rglunl^lta fadunt ; f3}o.wteM«^{ÄA^tb# hiftdr«<StrPvio^iBpdffiant p. 99^.« tuen btfflMr
8% df jeui^eiivl.. . Civffr^rf^^t fä^]Nm.ttr.bcr BjWkitteiCoJon. ip^€o^ qnui |m xaMitftis UIm^
tote cojHra Ef^fjpo^^fOprff^ipot^ ^^f^Mnc Uhrojm.CiMnotaiet Bbmitito'^taeut^rfi
TrcYin fpui» Kyf^fnil6fypi^j,,.tt|](ir 'Ob^^eq/^^diijS '<in^:3Mlfll'bfii<lFcnbfti'S4t«t>Jb4i«tk^ fhfr <ini}|M>l|^
fd)^itt,.püi^^ in i)(i: 9)2it(0itHii$^€^Inif(i^e:a^aY>i)^ IHM)) .div^finmt ^&AUti ^ermir a4»t ixiüdtiiott
fUlikU .4hUe^^icffnl.;i^o(ifd^nM(4t^M^ 41^4 fm^tiint Jtntco {^.(^«itcfffl
cum« me(U^.^i|^lW^un|f^<*uabt<|ue<ilma..l ^oiui-^^Jdt. eitt.S&^f mci^e« iq, lud^t. ^ia(^lie iBijfr
Ur fl<Hffji^.* 9&U feil, ii^n^ber (^d««tf»tr ,9( ij <u6l^nn nMK mtfEriif «i^itiiAtiWer iH.beniMfl «to
boiS obef nK^r.einctSBtotjo^ir n^(^ @'i^Ml<ltul: M^ fbJ^et.fur^ilotjIfc^ntU^i'bmbi» Sd^ipfunt bcc€M
tEH)r/le(kt /^ uiib bar|il>^|;.fi)|^ dro%» S5iuf^abe)i: ^cc^ij\d1>ici .&MtiiM>.iOC]tiui\>* tiZktii-^ial.'iff .tmu>
nuiti. atanit ^nic^fumU ^uf b«r 'Jtucf feite tiefet .i^latö foiid^ ntm ^U €bnmit f^bft mt, tveV
cbe in frcbjS QUtec abgiitlK^lt iH. '^3>a« le|(e fmifit 4iif ber SiucffHcc be« XU. i51lit«,.«u( fok^ntM
Stnieise^on; ^^^ b<mvt^^.fi^ffjbe-i;lt>i;r.^r}j9»fi( Utit) i«* ato- e^ttg» . fogc Dö^.ttciit iboge t)M
3i(^iEsfaeK v«|ip liu^ lim S^hofit ffMit lHeis<? ^Im^Ff^eti bagd &uc»ntM»» ^ ^ flSon biefem.geirpunct im:
iDicb tum i)U.i6kr4^<^t)^. btö:i499.fcr(.j«ru]H:^ tu fi4i^aMf bec ^rßen^^it be« OCClieitlSfatft'jiai
ojbidff jS^cü^/mKtgc f a^i^tt« . ^tevfdbe:!! t)^iv> it^oc bie 3ai9:iaH.i499'^til(6t otiMeiMfilie^'ani^
ift tun anbete^/ ^U HM^^ r ^^i^P^tJßl^^ d^b^itK iiKMCben i(l/ utit> bfeM iftb^ i499fi< 3Mu^^
1^)00 fon^l^Mc^SBori iw^>mttiriofC6r 90f# imb,.<ui<,b€m€Mi«j:e Üebtt «um, *a8 «t mcf^ttf .<mte(ic
^qi iiiWtf ,c»lf Mtfl^ii^^Wf^'^^^^^'^^' 3#6r itnnlMr. ' etat.bctmesen «»Üb bUfe SM^il«
iflifgemeiii ^c4)te^ 3^f d«(r|Wi^«n ^Nbet fri«tt4^Mti,^Mi»Ubtc.9lii<8abeii i«» foifmii'SWiS
r^, aU i^^499<ji49Q, 44944. 149^/ Angqet«!, 4>eiY(»oii:^iiiiedKiiifftd( f074Ht,.MrMr tk'Jbcty
9(^9(Wi^f<> 1493/ 1(^i49ii.9ib^t)4n, 1499 Hl t^r Sbut^fllM^en IBibH»tbcto(i>J)reMfiicbff«MbeM
Cd ifi aber fe t>lel/ M auidemad^t, bag imtjdiTtuebiitet^.n^iilUb bie tmik.i4^d toi^t«n. üIa
(B^titf bet bitft Untere in feinen befannten UTerh^ftrMgfeitm 9. L G. 557- anfubtef, nmrbe
sen>if ble y^brc9eMnb<n tit^t ubej«m3tnibAn)/;itfrtttt'»(i: flr i» Ikc ^etfbnkt 9(bSo(M d<funbeii
h&tu. 3a.|ti|^1emnet:fo g<ir bk ^^iffcni eioiri! 9&it^hf im\iw>f ^ fOteitfüfce unter biefem ^fo^re
ansct^^te. Un^f b«iT t»i<ten *&ol{fc6{iiüeny ,mMiXiMf ^FtotHifiOninA jf|, rmtrben Nefaiigen, melc^
aBappen bpi^etl^n, bie nü^Itc^f^cii ffjon. Dag 0(|| ber,,S}(rf(^^ bd|](t6lti am ^n^itl^ii^d^ 49fd<^
batten babe,. flebei man f4;cn au^ bem 9iedi{ier, ido biefcr ^tit4 aUein |ttM9«Q^alUr fäflet. IDie
^eucrlinirct^e S^lbliot^ei bcf^et ein (S^^ \ C . . :• ^
'TLÜt|Ti(^ ttansferirt/ naÄ bem iept \[>rti)^; jT^f|)j ^f fttoi^i 3n ^ttei^ j^
6uc|^ern t)g bem ein ^egltc^er menfc^ etfentieit niag t)te fitteii )»n&
gemut
L
t«fee «esmiD^kti^ ein (Sjrent^Ciu: bwew air« bec SeU€tl¥flifiltiin^W^Vbi^ o^tnar* llWcr äMaen tf^
MfM>€ttiti/J^ilMnHt, ^tttm (?c^<ml»(il^e mit @dMi^MMmi unb^ Süfdi^Vnt t)i>f fieRcf. 'Vnfbtt
aMftitt NfTMrf» fiel^en beutfil^ 9Me, Me ciik ftttie^a<i^td^t^t»ett^MmlB^fafer, 3[hba(t nnt
9ii(tft biefrr^c^Hfpielt stbcn. S>tf ecftt (^albe @eite itB ftf»ettben {mf^t^n iBlat< f&[<r eine fürte
S^rcebe, ittmdc^rtfe U<betfe|er mt(tm/ b«fl[ man f< il^Hm {n>dr Vübr n>iberiraAen wttktn, htn
Cereit$ |it frutfc^en ; bog fie e« «iKt^ fetbft anfand« beiir hrfomen t^nft »yf^ ^anftn Vlyt^ctttr
ißtirser ju Y>lm i^erocget Ntten/ baft et bie oiibem <Coin«tl iCmiiHtnim t>or loren gttftr^ ^ot«
Cie kottm ober fefaic Qebcrfe^tiid^ nicfyrmain QcUfeW, linb^^ftaiben , icSS M gut« tnh itn^bore ler
3» pfiMttiin tttgeitb vnb i>erhy&tmg lafNr boritm begriffen tiHi0« 2>abitr(^ ttütsi fie betvcgen
ivocben ^ ben donjen Ceretiittf6' ju ufttcfe|en. Ithuttttelbor batauf fangt tctf 9iegtflec^ mit einec nou
anftcbeitbeR afnmeifungr mit man e» lef^n foO, an*^ SDafftibe befragt mRberSdccebe ^{Bfattcr.^
SMrfoL IX* fangen^ bie ®ontoebfen! mit berSlnbrta felbfi an. 93cr feber Comoebie fte^et ein grofier
^DiSf^^ät/. ber ^at ganje fölat etnnimt ltn^ bte ^rfonen mit iftren fRavXm borfCeOef • 3eber 9bifMlt
iot »iebec einen« befonbern J^otsfd^nite.; ^e Sfctn« nennen (1^ Uebnngen, bifiSu^rtttte ober Seen.
9Daf gante Xft in {mo S;oluttQten^ a^et^eiU. Sie {iir reci^en ^anb enf^aft btn ttft mit gtüferet
i0c^dft/bie iuc Iteten aber bie @to6e mit Hemerer &d^vift. Sejrt unt^ ^tofen* jinb fe nnbetfidnb^
ftdS^ / bot ^ taiim. atttjulraUetf ift Vlytfyac» Z>Dtetetf(^g if fc&on h^t ^ Uify biefe i^emlfit (te in
liDf mif^oNiii ®rab. SStt moOeir {ur ^ßcebe atri» beQbm blillebeirfet;img be< SfrgiMcntf »ef Cätnn«^
l^iel^ec fetem • nfl>^4i:t : Sfin Sble 3lutigl^»ib> mit namekr ftempbiffa airf^ Sftl^entf geroiAet »acb geir
SbW gefAre, ^Oba bon^ bctt ra«bdti4Mrfotffft tmb' geMenft ainei! bn(l«etti i^bir iren Heliober. ^e^
#«► er{iM^ (h mtt»ieetai9tieitt0t|F<Ä gdttOHiSM^, tiv oUee f»^ al^*«9 |{r \k^fki/tiäfti^tl^
Knb'bm IM niec; tiatti« Mr etAvtHrbdfi etfieni SSurerSugab grtett nMben/Mm^'tft et^citlstif^
iHi^'mni^MfBttnmit$>H' Zod^iit. Ait foU CLXVUL ge|Kt btt« ttett {a CAbe,» «hb (itleftt flcH
iMgeainieige. 2)te0äUereitebe<k|^
,:r V ' gocct; öoteft morrö 3f(meiitt |)[^@e6ä|^aim SBwint j ' nouittt 1 wil^r .
• i t . «e ttaf^Jiatg : « ^tät f oelfatfet; Ämy^ biHfiini. 1 .4. 9 -9 . 3« Öiiart. '
©ftfe* e*U^fement $u t*!? Diftichitf Gatönis j|i: fo eiiigerjcfttet ; baf bcra lofelnlfc^n ?ejt (ogleic»
Wp gerehntebenlfc^^lfcbecfcfeung bc^^e^^t iff. ' C^ cWtbalt laufer gute SRea^'n fär 3{&igHnge. JJJac^
rtigerUuterfcfeciftfbbtbe« Johann ?fr(5manbe D(pe ©ru<^^^ Dann fefgt ncc^ eine latei«
ttifd^e €^d[>Iüßrebe JBronfjJ ad ftödjofe ii>iJbirp pyeros, mit bcnr (Schlug i Id mod9.precijuum. de
Olpe impd^fiffe jbkhe^* f c)lo(itet 6pus ,. tti^Iris nomlha: nöti ßer^ns! [ J^'Bl P^icfJBfl^ifhitf*. uab^
C6 tÄtb btefe'StuggaVeJA ^efcif ^ert, tdÄ^<^%öft^^ 4e nönüullis librü tptiqui« genni*
aicifl quos bjbliothcd'iifterVÄV-Schleufange»& #; jj dffscjctäl'/ linb chttäe tiucftburbja« ®t«n«l
barau« an0€fä|tt.'' ar<rii(iil^li(^ Iflbt^etf^eih iülad^btuct wh ber >r(letf, no(9 nid^t t^tämuttn
480O ^ffwfa bon ©t SSWtitott. Ulm tejj 5«it§ J«|«t« 149«. SttOu««.
Ö*n)frJ> Mtf« »»KgM« «n «tH^cl« Sfieüeg. libf. rair.'p. 13. ang<J«iflt. > '/^ ■
48 i.) «öilJöt« t><« f"n«3« 2Jppotoiu..®ei>tucff ju gglm i>uc(^ ^an« jamer
1499. 3n Quart ' -
©ieft «umgabt *»flfet Jj»«« ^«föcgjg«/ *e« tagllj^cn SRaH« «nb Bimf(m»!|ler tn güric^
48 a«) ®»< ^vf>^(. ^tilotf \>ö b<r funisIW^en |lat ttO|» wie ji jerftocrtf
tof mit foflen/öp man «aft 33i6l£€£ neunitg »nni-mun jar^, 3n ;
SBa( c^<^in 4n tec (B>onfr. ^l^omAftf4>e» {&i&IU>f^tt «a()i(v. JVuc^ tief« Sfu^gabe ^ol <$»{{•
Wnitt*. . '
483» ®" :80'^ rc^?« "^*»* |»iftotl ^ct |pd^en IU6 te« runi^Ki^en furften
gtol'io: 'tonnö t)bn ferner Jte6fn igiatlC^Ota. ^ü^ öcolfe f«re»>
...bouon &efom«n foü. Hüd) l>o6ei)- t>eniem«n toert: wie ^coß gefadeit
öfe fie6 |>at; "Süit fd;on<n ftguren. ^ui €nbe: ^fe tnt fft^ Öa»
(u(^ ber {)0(|>en (teb/ te« J^ontslit^en furflen ^totio toü feiner fie&en
• !Bian<ffforä. ©e&)cu<f t ju ?0?e$d In t>ec %teiitn iobüifytn fiattf öurc^ '
^dffKtr {)0(|fftl>et. '^(m SStoncag nai^ $Sart|)otomei to man ^eflt
tioc^ Crifli \>n^erö lieben (»erren ^bmt-. Xaufent i»{er^unbert ^nt> im
n«nRViit>n^n|tgfifn1ar. 3« ^olfo.
liefet alte gtontan befc^rtibct frbe mittjoftig bie tiebe {»eper ^ecfoncn, llt nad|> »lelen «ulge«
flanbenen SBrbewdttlgletten/ ba« 3iel ibtec aöfinf^e trrrtcftten. ^lotlo »«c t>e« @o|»n« eine« |>eib
«lf*en »onlg« tn Spanien/ SRaitten« 5«»^; *f< Äanöceffor« «ber ble Soi^tc «Ine« eblen SX6
nur« JUüc'^n auf feinet fSaOfttrtf» nacd €ompofha, wo^in er (14 verlobt batte, um einen tetbel*
erben pt etbalteni oon «eb«<^ten Äonlg 5<Ucie, «uf Stpffiften be« JeufeW, in <inem treffen «legt
»arbe. ©eine btnterlagene ©ewoblin 0»W<» »ucbe 'jualdc* nUf ber ©enittblln be« ^ettde entbun«
ten; |enc ßebobr ble »lAttOceföra/ blcfi ben ^loriö. g5c9be $Jnbcr wurden mltefnanber ertosen.
^te oerttebten n<^ fr&bi(itid in einanber^ würben aber getrennt/ tarnen «ber bO(^ inVÜ^ miebfr (u»
fammen. ©er TBetf afer biefe« £Roman« ijl mir nttbt belannt. STuf ber S?Ä<ffelte Iti Sitelbtat«1lebet
«tne lurje SSorrebe. ©at|n folgt auf 3 SI- <l« »egljler. 2)a« «erf felbfl fingi mit foi, I. «n , iinb
mbiget fi(6 mit *en (Sfp>^ 95lat. Die b«wffi3 barUmen beftnMi*en 4>oI|f(*nift« «e^w^ bie ^alfte be#
IBlttt« ein. 3(1 in ber ^ettetlinifdl^eii «ibliot^ef.
\
- • f« •
«44 !5^U$.^
485.) ^rocfwa beutfc^ ©eotgtt itimH^i t»«ff<« j.«<« na(^ ffjiw'ili VHtfh:»
., . Jjpprn ge&urt saL€€C€.jf©r. 3n Quart. • . .,•..'...
3(1 nuc 3^ ÖJodcn ftad, unb btfasctxc S^ornttc iM- <5AUt tn; Bt^^fw ji^mtlti €!f^ <B«^ut^
C(i^Uf<^.e« 9ilcci(i(^.niö @. 72. n.. 279..
» '•*■,! ' '■''1
2föpt Ria
486.) ©hrasella mft toflegunöe ber gfod. ^pffltef. ^rop^t c^? \>. (T »;.
Tim Cnbe: ©etrücft t>nb felicgfid; geenDet m bei: ftei)en ^att(^tXO$^
l&urg t)oiT me^fter ^anfeit gruHtnger \Hf momag Doe Järit ^o^anxOf
(»9 be« tauffece Slad; crt'tlu^ gebürf. 3R.€€€€e. jöt. 3u ^ofio*
®i€(e {(u^dobe. if( hl bet SBiUtotbef bc€ (?ttfttf ^ebborf* ®. Mohnmenu typogr. BibliotlU
Sebdoif. P..92S. Sie b<U ^otifc^nttU. 3(m Snbe fiebt bc« £)CttdEec« Seieben.
487O ®^r (Sptegermenfc&rtcßcr Se^altnuff* Um ffnbe: ©ebniift ftr
ber fe^ferltc^jen flött Äugfpurg wn ^anttfeit @cb6nfperöerv^«b'
\)Olfeiibet am iWonttig nni^ fSnt ^Dlottf^efö tag/ ofö tnätr iolr fünf|r>.
Sieff iDtebctbolte 6<|>dtifpergerifd^e ^Tu^pbe (fl Ht ber Sibltotbef {tr poUIng ;: a««^ Jf^eir M»
iSjeitiecfen gebenfet berfciben in bec IdÄ gtoerale €. 472;
48S.) IDie )»tet tmb itvcttitg a(teir» 7{in<$nbe: Qeeruilf <»im» \)o^tibee
Sftitf re StuiS^gabfn finb bntiti untn b<n 3al>rf n 1480 mb 1483* onge{iHsfi WorCmt ßbi^tt $i«l
fefl<l. mit f(bc sccgcA 18u(^f}«beR ouf her (r{l<n. €^cit( b<« qrftcn S51atf. Sbif bet Stidfrite bHürlixir
i(i <tn grobtc ^oJjfc^iiUt. :Dann folgt tag Wttt fdbfl in scfpoitditn €j>(uiitn(n. Sie ^oijft^iiittiv
bi< f(^t srcb önb , nrbtiien ub«c bie ^alftt bcc. ®eit( f in. £)j( Slotsobi^ ftUtn, iDie GifliMtK
l^tbi^t. £)jen Scfihii ma(()t oMge S(ntci9e. 3(1 in bec ^eturlinif«^ Sibltotiil.
.489».]) ©frtti^ ftefc^auftcf) ittvai^tün^en US ^tttn lti)tltni S^eftt flU^f*
|ei(fcnmaii; 1500'. g^nOüact. * . ^
« « •
4,90;) Stilbteö-e ^Öftö €9nr ^rnit'ge fiftr (totib ©ermotö toatr »er >Öopr
- ■ ttr f^iibtce. tonbc »0 man lief bat fti fjofben fd;a(. 3J?afltJ.tt4j;(^i
• a^cftboxöiäQmonraw^er 1500. ^höuaffv
S4tf rsöo. 145
lier flMfl^ttf t>on 151 1 »ietct 9iio{ «f>§(brucft teorben ift !DU gcsennxirtide vkitbctitfc^f ^ntgah^
iVirb; iR Ffverlini Biblioili^ Symb^. Part pofter; p; 8a n. ^$9. oitsefäf^rt. ^ 2r flogen ftarf»
{Der S6^96n m«e iSicmrhi^ be< adtgiiffiacreiten«» Sen feinem Sebeir gkbt S^ae^c^t Qotffr.
6<^9r In beut £c(^eti be< SInteeae Proktt« @. ouc^ 3Upptr Heine 9la4Iefe , 3(^. 4. £. 459. it. f^
mt bo« Spbe^füfKr btfTeibeni. nemltd^ 1903, au« be« 3o^Aitn i^ott P^rtj Soeltfobina,- genau bvfKmmt
mirb;. aj^on r«c|iiitl biefen Ptoie0 unter bif gettgeR.ber SSg^rf^eic 3k^ be(l(K ^tn iSuferfl feftene«;
unb beneii/ bis tmi be^ prolee Sebeti banbeUen', unhc fanntei SRffole In Softe , bin^ <mf Sefeftt
MTeiben (ittfiii et tnrpieio reqerendi Pmtris Aodree Proks victrii generrfi» per alemanism fintmii»
fefolQiatoram AuguftiDi) tu VIftniberg 1491^ Derniui(^li4i in bem. {HuBufUnecHofi^r bafelbfl fH^
tebrucft tvorben i^
genotU. \>on be6 geric^f orbtmit^ au§ fotem tranffernrt u. fC m»
iDa« ^at ^tttüit S;ianui iS^imfptt^tt in ttt fe^ferffit^ftr flot
SllldllpUfid. Sßtmtr t^v>ofenbt lootbeit am born^g \>ai: hnt ^i^tt^
t^d* 3tn ^ac 0I& \ooii bec ge&uVt €(tili. Üft. Mb ^mff ^imber j[an.
3ii Ouatu ^
Siefe 9fu<gabf f^t ^ttt oon IKttrr inr 4renr Sf^eiT ftkit« ^ontnatf ®. ?39« imgete^. 3c^
fobc fie «tt(^, ifi* bet ^aictttnt^^KO SBtbliotH ansetroffe«. £>\)ie€t Sied Meinet iir ^D(r ge^nirten
{u fevnr unb (lebet gon} oQeine auf bet erflen Seite be^ erften SBIattf« Vuf bem folgenbtn {mcQteii
Slat fangt ba€ SSerf itihft^ mit bet gemobnlic^en 9(n{e{ge : i^ie ^bc ^d^ cot etn-gm nfiQlicb ^H<b 2C
«n* 9m St^e fieftef: proceffud iubiciartue. ^ettaf intftulame :c« unb bann obige 9lnieigt. IDtc
Sldtterio^n fehlen/ boc^ flnb S^ignoturen ocn a bitf g ba. S)atf gante tfl nrtt bemSitel VLifdÜt^
%tt ftca^ Sie 4)oitfc(mitte fbib flein unb f4i>te(^^
4^n t>nb xotUtid^tn tec^teiu !S>abut;4> ftc^ etot^ebft u. f. m. Um
€nbt : @dltgflid^ Settucft Ca ber ^^^fei^ft^m ®f at 31udf)>urfl/» t>oif
^attiifett €($6nfperder af« man. iatu na^ Crtflui sebuu funftf»
|en l^unberl far. ^n^ofto.^
Sbetmatt eine 9(tt«gabe oon Sebofiton ^Sram«», na^bec fo genannten IMi^tttU^m Clog^
f|>feL Sßtc boben fc^on eine/ ebne 3abt ^ unb eine, anbere oon 1497 an<)efiibvt* bie gegenn>driigt
fl>irb au^fubrltcb befcbricben in ben :&ei^tr4gen )ut ttiü^dftn ^i^ovU zu XXL Cu C kx lu f..
e. ^erm S^irfe 3(ugfp.. Sucbbr. 6^efcbi(bt( ^^b* I- ۥ ^3^*
493.) «Ö«««^ toofget »i>e \)«tft^e{6im9 : f& brt SÄei'c^« SJregfmen« ^«f
Y>nb orbnung falben: auf bem d{dc|>«tag: iu 9lUdfpurfl befc^fofetr
\)tmb fluffgericOr fit | übfdfiti Öe« ÜHetdj^tog« ju Tfugf^urg. Tlrtno b©*
»rfnf Jauf^nt funfff)unbert. | Camwgfrfdjr. |* 3« Jolio.
irnflfodSiftt bic attcccrd« »oUftdnbiae ©ommtuiift ber JUi^aabfc^icbe, ec^ im foftwilXii
»SOiflw 3atr« «f^iencA i|f ► fo mSaen bcj^ (Ui* Ott fftatniBftttiäen 16 Sßogtn f(<>on Den SR«m«n «tnec
^^2 eanuuf
84« 3«lif isoo;.
^Banaitbini tttbUntni fobetn (le brep %rc meiätourbiiiftii gid((<<^H9i<bi'tti((4lini; mnilf c| bb SIUi
Stmcnttftrbnuitg isoQ. ^ie ertldtuns iti iatH^cUbm«, imb Me Camnicrserii^t^ttaimitf infsefmit
nuf bem Scid^^tas {u Sfusfpucg 1500 tiufgedc^tet !Den Kbifoti« moAi, ebne cits bcf9i»fcS ätcb
blat, obiflcISniftse, t>ett bcc gicdimenMocbitiins. JDiefc fiOt 7 IBIoacr. jDbeit t^ abtfans be« »m
fi5Ia(« fangt ^te «cHdruns be« {aKbfncbenS, mit tn obisen anitigc Sfbf^^ib bee KA^^Ofl« ic«
an, unb enbiget Od^ tn ber fBHKe bet onbern45eit€ ttt lottnfBiM, toü immMribac baroiif , bk
€ant)iiecsf citibttofbnung^ intt tbtger Stn^fse (Umcrscri<|^ anfangt, tle h\i }u €nbc «<b<t S(m (Saß
)e ifl leine milece Sfnteige be< X>tudotttt ic. f u jjinben. B^6#er iu niorni^ bot hk «teilbn ein«
ietnen iKet^btabfc^be aebrncb. £>iefe Heine ^mmbrng iKitte leb aber ffe tin Jaftömbergtfcf^tf ^re^
^tt» 3fl in^et @4iwar3if(bm Sanintbins*
494O ^i^nn bue^eTein bat 3nnett tte tttel ober it(erf(6ttft aller flenbe.
«nfang \>nib befc^^foß ber briefe cUtli^ begrifen (int |u fampt btn
fiettn fo eilt pDer €an|eilfi:|^reibei: an fii^ faf ^abe ouf lateintfc^« tnb
t>ofdeiib |u bemtfc^ : mit anfuing t tne» fo^ii^^tfc^ett getk^tf« aa^efgenb
7>tn fifya^ ttftiei gefeiten xthntti. Um €nbe t ® ebrutf ( )u (§xf^
, fum hüti ^olfgaitdum &^t»dtn nac^ €^#t gepurt
m
tBtycairlME^et Csrmen PMippi BeroaldUe officio f<»ibe, ft)A(be< fbbann ^cUieb in «einet bettffcben
Vebecfegung folget. 3ule((t ftebet bo« Setcben hti IBud^bnicfec«. iDiefeirl5rieffieaet ift in ber ISibUoi
Ib^t jn poHitig«
*
495O ^«^ önfa^en Tfl ba* ^d; genant. RBer It Orte WfliBÄttW Von ^er
funflt Der btiiittterung/ iufammen toUigtect Dnb gefeft toon |)tet05
nomo ^rimfdlnvvgf/ fo ban Don i»i(en ftfa^enben SRe^flern ber
tt|n9 er erfahren bn^ ou(^ burc^ fin tegttc^ ^antn)urcf ung erfunbet
Dnb geteret^att. Tim 6?nbe: ^temtt vofenbf bas buc^ genant f9#
ter tt arte tf^lffatibf be fimptWbn» V)on Seronpmo iBmnfl^wpg
loun^t 7(rf ot b^r JtecTerffc^ert freien ^ott i^tta^burgr <^^<^ getruif t
burc^ ttn wotgeoc^ten ^b^mititm ©tüeitmg« ju ©tra^urg f«
^em iic^ten tag "tti mtrftn 1 500. ^n ^oiio. .
Siefr 9(tt8gabe f übtet %xtvö in feinem Cttalogo Dor ^em Herbat. Blackw. an. S)a< gon^e
"hiita^t tu gejabtte IBIatfer. ticA iwepte Äueb banbclf t^ontien aug Sfcdutetn gebrannten 5Bagenv
t»obe9 *i^ Äcmitct felbfl befcbrieben; unb Sfbbllbungen berfclben geliefert tbetben. SDerfefben piib 258-
€6 fommt aber einerlei; Slbbilbung t>f( twr9 big btc^mat vor. Sg fUib btcfelben ble iiemlitben, bie äi
ben ®ttaf bürget 9(n<gaben be# Horti Sanitatit. g^ebrou^t »ocben flnb. 3tt ber Sotrebe fagt ber
aSetfaffer, ter ju €nbe beg XV, unb ju SCnfang beg folgenben (Seculi lebte, Don ft(b: i<^ ^ierofif;
Witt« Äninfcbwyg teg gefc^le^^tg Salcrii / Wrcig von ©traf burgf u. f.. m. (Er iDat alfo fria
iBtau!if(bn)cidec t)on 49ebutt, it^ie 'Äefiner glaubte, j^ie Stbbitoungen ftn^ mit großer iRacblagigfrif
bin unb mieber angebrad^t n^otben, unb eg f^jteinet, bag f!e b(og oon bem 93ucbbfn(f er, mell er (ie ein«
mal opnrdtt^ig %^\Ut nac^ eigenen SBoblgefaSen, um ^eminjle^ n)iaen/ bemSBerfe eim^erlelbet n>orbeiu
496.)
gfitdimt 1500« dnduott
S>ie «C^ersogU^iK SMUfotl^ff {u nTdningtn beff^t bat>on ein ^fmplat. ^UUü^ ift hitfti SBuc^
lein eben ba<|enige/ h0ß mir unter bem Sltel: ti>ie m^ti pfer^ arQtiieft vtib erfettnrti fol^ unter
bieJ^imbegefbmmenifi. ' fOitfei leitete ift ebenfaQ« in 4* ^(^t aber (eine S(nieide,>eber be^;Oru(foi^
M, nodt ^tnättf} ifl ab^ sttoii um eben biefe 3eU erfc^^teneu. ^$ ift 4 1/2 f5. ftaxt
4970^ ^* (uc5 ttr Srontfen «nnb gefef^tc^ten mft ftsuten toitb t)ffbnu(#
ff n t>on Ttnbegfnn be r toeft bfg auf bife v>ttrere ie9t. Um €nbe :
M^fe enbet jt(^ hai buc^ ber S^romcf t>fi gefd^fc^r? mft ftgurif \){i
pffbntgen w anbegfü b' weft biß auf bffe V)nfer ieijt, gebrurf t Wl too»
Ift in b' fa^ferKcljen jJatt «ugfpurö biirc^ |)öft*'en ®c66ttfperö«t
Sm tar nacfj €tflli gcburt tonfer* perrert 9Ä. €€££€:.* 3« jolio*
JDiefet itovi)tc Srusfpurdifdl^e 9{acbbcu(f bec fo genannten dfiirnbersifcben Sbronif ,, mld^ unttt
Sem 3abre 1493 naber be(d(^cteben n^orben ijl/ micb mit bem. erflen oon 1496 oemuitblicb ubereiii#
(Hmmen. £>bide Sfelluganieigc (tebt auf ber Stucffeitt bei britten^ t>or bem ategiiler bcrdcbenben
IBlat«, mit ber 9abl SCe^oti- 2)iefe STu^gabt ift in ber Unh>erfitat«btUietbtf m 3ttgolftab(^ 9Mi
fn^nvn Sapff 3(u8fp. IBuctibr. @e(4. £((» L ®. is<^« i»icb 0c anaeieigf.
4gZ- ^itüMia SHonte f^rdl Km €tAtt ®etru(fet ju tRom but<^
So^anne beftcfen bnb ^arttnu atnficrbam: in bem tar Mi man
iütt. ^*€£e€S. iu bec i^c be« pabCt Weranberd/ be« «I. 3n ffni
ittgten tar*. 3» tU ^ctat> ober iDuobef«
Unter bem ;3abrr 1494 ift eine SXaigabei^ Me 3o|Nmnf9 i8cft<^ unfb Sfjgmtmb VtUytfit
Stern brucften , angeteigt/ tvoiiber (Einrlcbtung. biefei iBucbleintf ober iberbaupt oben^ <S. 43. au<#
fubriicb gfbanbelt. »orben. Z>ie gegenwärtige Sfutfgobt ftinmit mit iener dltefkn im ^t^tUMct i>6aijK
mb befonberi ouc^if bacinn uberein^ hai jene f leine ®(brift/ bie eigentlich ben Sitel nttrobttto
l^omat fubrcl, nicbt babeQ ift. Socb babe icb einige ^bmeicbungen bemerfet, bie icb anteigem
Sterbe. S(uf ber SÜitffcite bei erften iSIat« (tebet ein {>oIifcbnitt, u^etc^er Sbrifjum fl^^nb oorjleaet,.
(et (u bemoor ibm fnienben ^etre fagt: Tibidnbo cltves. tb. celof . {)inter $etro fteben bie Abri#
§en 9(pofle(. SM bet erflea®eiee be< folgenben ^M ift, n>ie gewobnfti», ber htr|e 3fn|aft t^i 9ü(^^
fein entbalten/ ber aifo anfangt: 3tt bem bue^^Un ftet gefcriben wit Xo | me gepüut tDarc: rnb
von bem erjw^ Pti | nig wtb vo eine )^tli<^eii f imige ju Äom t>ie | fle geJrelgieret ^aben* (
Sttf ber giucffeite btefeiS idtati ift ein fdblecbjer Jf^olift^nitt |u f^ben, ber ba4 (EapitolK, t^orfteOet.
£>ben auf ber erften (Seite be< britten S5tat< fteben, mie gen>ibnlitb/ brep ffcbilbc; in bem mittterp,
ifl hai 9;%iniäiemtoappen ^obft ^llexanber«. Unmittelbar bot unter fangt bie r^biH^e '^eftbidfite alfoi
Ott: 2>a bfe b^fttge jtat Korn gepaiit wän t^n ambegin ber^iMfr hifmt fierlj>mtbett vt0
futiStg iar b« CrAa erfloret toarr pon ben Frt<^ir(^'' Peifer u. f. W. IDicfe @ef4t(^te gebet auf
^er erflen &^Ul bM'isten S?tat« |u (Sn^e. Vuf bec Stuiffrtte ift ein J&el)f(9nitt. Sitit bem i6ten
Oiot fangen bie Knaben, unb W^M on^ ^uf meiert b4e ^fotiontf folgen/ bie fi^^^iif brc erflett
Ctitt
a4fi 3fl|t ISO«»
I
etiH ^tis9fltn ^Mi, mit i>Md<t Sttttise ^tt ^dmäctue IC enbtgcttj^ ^' StMfflike {{tto. See
lebec ^atiptftrdlK .fle(y ein •$>oXifd^ttitt ,. »tb#er bm ^Itfleti/ ibem bie jtic4^e aemibitüt ifl, Docflcaet.
I5<9 bem 7 J^ouptaltar b^c SßtUtititd)t iß noc& ein JS>p}if(tHi<tt aitsebcacH tvo.^at.:^^ bec aSeconic«
tem ^plU Q^tiqt mirb. fBldttcrjabbn unb Suiflol fcbUn. (Slgnaiuren pitb i>prli^anb^n* &ie )ro§fis
^infofnäiSbud^flaben finb {)olifdifnUte. S^ais ganje ift 60 iSU flacf^ S5e9 gcnouec Serdleicf^ung ber ge^
Senmactisen %niiobc mit tencr «iel Ottern ^obt ic& man^K StbtueiAan^en/ nidl^t niic in ben SS^ortei^
foitbetn aiic^ in.ben Sacf^ett dcfunbtn/ mcoonicl^ mir einige anfä()Cfn to)ilL ^ fH;ilQH< l«/S- ^i^
fSeftdS^reibund bcr flcben J^aupt^ücce nic^t mit einanbec ulbecetn. 3n b^c altern betiit ei: 2>er er^
^tar ifi fanb l^ymon mb ^npa$ altarr ter beugen XII potten bi<1tgeii.p<^'leU^eftit(.ob ben
fdben altar ttnb in iv[ b^d^e t>nbxrbalb bü t^angt Ibet ^tdf bor an fiib Mib<^ felb^et^ngen W# ber
^ ßbctflum bat Derfaufft omb XXX pfcnntg« 3n bec gegenmartigen abeir beifit ti 9014 turt : ^ec er?
fle ^aubtoltar tfl ^er örtualciFrit* . SRadS^ ber lateinifct^oü ^Iniqabt liegen bie @ebane ^er äfpcftet
Petri tinb /pauU bet^fammen. ^ .ber gegenmartigen ^M^gabe mirb -eben biefed o^n einem anbem
Sntar sefasti Utberbaiipt meidet ^ier baS bentfdbc fcbr t>on bem (ateinifc^en/ unb bai «(tere bentfc(Kr
mleber t>on bem gegennwtrtigen (rt>: XJtefc« bemerfet befonber« ben Umtlanb bag SHesronber ber VI,
Me 4|u(ben^f0rten / bie tep bem SSltarbcr SBeronica *t|l , micber gebcnebigt tinb aufgebrochen ^abe.
Stt^ber aBern beiSt e«^ bag bie Staofcr tfittte nnb Vefpajianu« in ber fir^c« ya faiit>. foirt liegen/
mit ^Äii 3«f<»ft ♦ W^ ierufalem br«d>en iint) O^f^*^ €l>rtfluin rächen itnt) verFwfftm Je XXX
ffttcti vmh layis pl^entttg« Sie§ mkb genng fepn ficb oon ber S^erfcbUbenbeit bepber 9(u£gaben et^
«en begriff ju macben. -€itt Sjcemplar.oon bitfer Shi^gobe ifl in ber 5^uerlinif<^en SiWibtbct.
tiefem @;rcmp(ar ifl nodS^ bepgebunben bie gebett der erl^c^te fytiliQm fönt ^ctgitra die fte vot
^tm pil&e W ctttcifjpee^ttfere ^crrtti Od^ ^^^i teglie^ anbed^tigclic^ gefprod^cft fywu iBoran
IteH^et ein 4Mif4initt, metc^er tie ^ei(. igdgiMa Dor bem €rittift;r htienb Dor(leaet« gule^t (lebt:
^ini^. * 3fi nur 8 95Ia(fer flarf , unb mifTer atl<n 3metfe( ctaß ber nemlic^en 9H:ege getommen. SMefc
^utfgabe fu^rt auc^ ^ungenbred 1. c p. 43. u. f. an. tJtubtflrebt giebt bon btefer Sbi^^abi eine (e^
imt^DlUlJQbae .SRa4rric|t £>ie foigcnbfn maren i(mi gont unbefantit
.«
499O '95?traWIta Ü?ome DtW*. Tfm ffitbet ®efrutft ju g?Dttt tur^
maiffer @teffan pIüHCf \)o pa^ato In bem jqrafö man jatt2Ä. ££€€€•
iu ber jeft bed pah^i aleiramberd bed. bj. in flenem 44)ten tor; 3ii
' ff. X)ctab ober JDuobej.
V {Kue^ biefe Sfuigobe !# M^l^er no(^ t^on niemanb ^ge|etg< »orbe«. £)nm bie frfeenbe^ immi eben
biefem 3abre« oon^^ben blefem^ fHtMntm t^mifdS^ iBit^brucfer gebnufte/bal <ttle$t; in feinem
Vtxt>mn iac« fSuä^ bU boa ^mn ^» ^ Bci^tieiber bef<^iebene (oCetnifdSK SKu^gabe imt 1500
nennt baf a4>te ^^^j^c ber $egieruBg.lt((();anbei:^ bti feAften. £< :f{el aber fom^bl ba« ac^e , ol«
neunte 2(abr ber SUgi^rung biefc« ^bfletf in batf 3abc isoO/ menn mc^t bon bem atofang M 3abte«r
fonbern t)om Sfnfang bec Sjtegttrung der(ec|iiet:mticbe^..mte bier gefcbfben t^. £üe gegemtMUttge mrc
<afo bie erfle im 3a^r ijop t»|b bie folgenbe bie pint^H, »bfr fpatere. 3n adifeiyiiig ber €inrlettiinfr
^^d) ber ^cl^fc^nitte./ fammt biefe^ip^gobe mit ber bori^^eb<nben ubertiit. SDoi^iH fie in.8nfrbtini
ber 9iec6tf{4i;e.tbung i>erffi6ieben. ^w^ma\ (Inb micb einige, i&^tte unb €^e o«oibert. ^tnt bot
^ & eine $M^} }u vnfer frati^en ^iimofaKa« ^Diefe |eigt in ber getembartigen: m pnftt Ite?
ben
fc^nUte. ;Da^ 9an|< tf(d9 SI* ftarf. ^4 bcfl^e bam ^Ib^ ein Sjremplor*
500» ^icalHia Olome t»tBW* TCm Cnbe: ©efcrucff ju g?öm turc^l
^ matflfr @teffatt ^{ättcf t>oit ^affato m bem pr afö man |a(t
- S»€€e€ff. (u b« ^eii hti pahfi Hitranbeti hti i>i. in ikinm
nttonttn iat.- 3it tl£>ctü^ obec^ JXHiobf j.
TUffet i^ bitittiiii Xu^iibr / hk in bem bffannfeii :&tottoth ber ^1* ^l&mif^Ktt ^tXU^vAm
fottttt obgi^rucff morbm ifl, wo ixt ben Site! Mirabili^ urbis Romae fubcet. Sie flimmt ^enaa tNtt .
bepbeti borbergcbenben uberein. &. Kiebcrere VT^^^rtc^ten ®. 3. ®. 404, «•f. S5^4. (SL i^i. -
^lorc. 9m gufbe tat. 9». €£€€€. 3n ff. OctM obft JDuobej.
8Iu4wefe 2(W^ab> ftimmi mit ben brep wrbcc^ebenben uberein. tttif ^er erftcn €5eite be« eri
(ten 9(at^ t(c6et ein {)el}f<4nttt| n>c(<^et bal^ €apifri tu f. m. Dorflcftet. ^ie Stucffeite entb^ie bk
Slnieige hiß '^flbtdtii fo alfc anfangt : ^n bem bucbelein Iteet ' gefcbriben wit | SXont sepouel matt
Mb t»on fein erfien f' fiintd «nb oi efaem 9e(Iicb<ti funig |tt 9lo<n 4 niie fi^ ftetetdirt baben. | 9(uf bet
ttfttn (Seite / be< fdgenben ^lati fangt bie ®efcbid^te fRomi an , unb bariber ft^Cbet sen>&bnfi4ie
^olifcbnitt mit ben bcep iSappen. 9(uf bet erflen (Seite betf le^en tBlal^flebetttt Cnbe b<ir *Qtatio#
«en: (Bot,^tt^4itlc^^ iinb baruotec bie atnjeige be< Tdtudmti. ©ie leftte ©elte ifl leer. (B(at#
tertabien tinb €nflWf^i^?nt. '5>le großen 9fnfanj«bmWt()6b finb Jg^oljfcbnitte. -^t bat auttibie fle#
»5bnli(ben J^orjfcWItte. ©ii« ßanje tjl (io 5B(. flart. £)le febncrifdl^e SSlblietbet befl^et ein ?;renu
plat. 34^n^ no4 eine tfu^abe/ t^eftber aber; duffer'ein paar anbern, oucb batf le^te SBlat feblt#
fo ba§ i(b alfo batf ^obr Ui Drucfe« nicbt beflinAnen tarn. X)a9 fif ebenfaM tu fXom gebrucft mor#
bfii# ifl^smift 2>e)in^ in; Sfnfebting bet ^pen fornttt fle üoDfenmien mtt ben bi<bet befc^debenm
ibcreiii: obctin fRitdMt bcc ^itfcbnitte, unb befonber< bet 0co0en Vnftnsibm^fbibenr biffcrict fk
tm.ben bi<bet bef^triebenen bmnijabre ispo. SDiefctf fonn itb. tM>n bet etflen^ ime^ten unb t»ietteii
get»t6.fi0eti# bie idb fttb^ gefeben, unb mit meinet befectea 9(ii«gabe t^rglieben bobe* 2>ai(babcc
bie btitte ntÄt felbflju ©tfidft befommen; fo f&nn.te ti bocb n>ob( ftt^n, baf beQbe ubcreihfiimmtettf
3n biefem befecten S^emptar flehet auf bet SKucffeite bti txftm 93(at< ein ^o(if<bnitt, weltbet bie
bepben Üpiftä, ^efciim unb ^ouium borfleflet. JÄiif ber erflten ®eite be« foigenben JBIot« ft<bef bet
3nba(t bef Wii^fein«, M bet ttftt STbfa^ folgcnbergeflalt abgetbeiU ift: Üln bem hut^lin (let gefctl^
ben nne Stome i ^duet n>art pnb t>on bem erfletf funig | t^nb wn einem tjitHdftn funige {u SKcm | mk
fle geteigieret baben f 9(uf bet SKucf feite biefrtf SPIat.0 (lebet bet gett>ibn(i(b)r {)olif((bnitt mit bem Ca#
)^it«l4inib bet Sffiiiftn. ©ann folgt bet 3(nfang bet ftef^i^^te dtomtf, Jirit ben Dotonflebenben btep
SEBappen. Set trffe SBotbflabe 2>. unterfdiKibet (hb merfUcb. Denn in bet QBltte beffelben ift eine
^etfou/ mit {ufammengelegten ^anben^ bi« an bie ÜSitte hti iciU« PorgefieOt, unb neben betum fte#
ben Settcemngen. 3>(t nemticbe SSucbflobe f(ebet {U Anfang hti im^rtn ^etM; bet. wn ben: @na#
ten unb 3(bla8en bonbett. Da« gan{e mu§ S9 91. flatt fepn. Dttf^ ffanie «utgobe ^imnU, bi< auf
einige m<ntgr abweicbvngen mit bet obigen 9(«^abe PoUfornmen ubetein/ ouffer ba§biefelbe feneti
j^elsfcbnijl mit ben bepbai 3(pofleln ^etrt unb 9auU nicbt bat. Unter bem 3<ätvt 15 18 fvetbe icb nO(^
eine 3(u «gäbe pou biefem l^ücblein onieigen*
«ntib ^unbt^f^en «o(f& V)nb beg sma^ger vnnb pb^ii^tt sattem
nuiitd mit fampt ber grofffit i»nb f^^öMi^i^n «etberltfdt bU (9 69^60;
toibet bae Sfirfilgfaubli^ «»o(f |»a6en bedan^ci^ . ^ ^nbe : .pte
enbet fi(^ big bui^refn 9Be((^ed dot (uiKgftc^ t^^ }« («fett tt. f. xo,
©ebnicPt \>itb i»oflenb«t 3m 3at. €€€€€. 3tt Ouart,
^ttt IDorrc^e (>(i§t e<: c« if( {u tviffen/ Do« ma^flcc 36r9 von Vt^ber^ 9<i «oftt^iKipU«
f (ft t>a(er^ Ut S&oKfl buf^fenmaOfiec bpfc bccnoc^ dcfÄpIxne flef(i<>i(i^t Mn kcc Swrtfc? bat tono^t.
»Ann (c b(9 jcjrx iortn bacinnm ^etvoiKt M. ^i(r«iK fEbUef« ^6ber, b(( biefc« SStrtsm in f(in(m
Catilogo p. 53. n. 429. angetci^t bat, baf bajfdbt t«ob( m6cbt( t« St&mbcrs S<bai<ft toofben 1(9t>« 39
19 1/2 9. flatf unb in hw 3<^av3if<^en Gammbiiis.
SO3O 6^tott{g{ tt| fiecgl s^di'":^^"* aUttput^\ü^ti$^tn J^et!i SKomfi^tt
foms/ aie'etft^erlogen iii Olierreic^ imb bem ft^toebpfi^o ^luibt.
ti. f: to. &tt)tndt \»nb toottettbet 3nn bet lobitt^en ^ati ©tltfe 3m
@tdOt» uff iinf(a$ «pr fant 7fot^tt0eti tog 3m ](i»~c 34^« 3<»
£Utar(«; .:,-,• .-■.••
<3(t in b(€ Sibütftbtf tsPöKitts»
r •
' i • • • • I
^tit. Um Stibe : @ebrucft t)nb \)otteti&et burcf^ ^DJ^ttKCtlt @(&ot
itt ^trofl^urg uff ^wt<i^ naify fannt 3o|ian» etit^^tuits Tinß
no 9!R. fünf ^tiobeit. 3ti CUiarf.
Cine aftete bmtfd^ Uebarfelmid wn tUftm SSerfe id (mitf ittttir bim 3Mlre 1473 MSftHflf
Mtbfiu 3it ten 35eycrigm lur ctitifä^m 4>if{one tc. t9(tt lieber itnt, M^ ttffc igcsctiflHktiic
mgcfäf^cf» Sie I>tf«§ tcr fcL Belara« €• btffrn Catalog. P. II. p.' 957» n. 749» 3r btt Jf^n»
lo^Mfcfi SibliPU^d |tt ai^eintagcti i^ tUufüU ein ^Kwa^t} toflidAm tu Ut tbtfaK«fllMMIMKl
j - -
if
^PSO ^tj^fltf tacmett be moribu«. 7(m Snbet 3mpteirum per fnbt^
; :^tium totrwm J^mon^mum ^oI$el/ coiicitoem 9?in:ittt»(rd(ttf(iit
.. ;2buio no^e fafutfe ^. €€€€€. S£)er t»ei» Cat^o ein enbe ^ ^ec
. . tut^ fet^ne iece t»nb weifen tat u. f to. 3n Ouarti
Sil (ine tticbecboi« Sfu^dobr brc DhUchor. Catools mit btr bev^cfugten beittft^ei» tetdiMai
fkbftfit^nd« €ie tvirb t>on Ql6ber in frincm Catalogo p. 53. n, 428. angcf&bct»
• *
■
506.) €iit gor fi^ope iieiee ^9Üoe( ber ^<^en (i'eb be» fott{^'<|^it furflen
%lomx v>nb ttßft feineir (tebett fSfianceffCM : Cu(^ Stoffe frei»»
botoOR bef ommett foli. Tiud^ bobe^ toetnenten t»ert: tote gco« gefftUett
bie tteb ^at 'Skit Ü^bnen ffguceit. %it €nbe : ^9e enbet ftcf^ u. f: ww ^
gebcu«ft iu ^e$d in becfce^en foblic^en flaO/ >Ducc|^ ^flHK •f>i>(^*
f t^r^
3<*t 150«-
a5^
3 . H
ft'btty Km üttberti tag ba Tfugtl«. S)o ma j<i(^ m^ €tff}t vtifW«
ffebeti ^errert qtimt 'i^auftnt t>niib fäitf ^unbm 3ar* 3n S^Ifow
' SMefe 9(u49abe|f ottitne mit »eri^ mUt bem «ötberse^enben 3abre befc^rtd^nen/ ubtrefn. Cle 1(1
in ber tlmt^erfttdMbibliorbcf iu ^ngolflatt^ insleid^en in bec &^avii{^tn ^mmlxm. Qfte
ivirb and^ in ber fnmmartfc^n fRa^xidtt oon ber Sf^omofTfc^en $5ibüo^e{ SB. 2. ®* 635. oosetei^t»
507.) aSori eftte« Äüntfle« toc^er toott f^tanftett^ ,. efn ^öbfc^e« fefeit
mV ber funfg fre fefbd ju bec S* er n>eft f^on. beft fie t6i^ Qot W
' init 6e^ut \)nb barumb fte v>ff ftiibfaf \>ft not erffbt. jufet|l em funu
gfn fit Cngellanbt n^arb. 2tm€hbe: ©ebrucff tnb feffgftc^ geenbt
'^ S&u'rc^ ©runtnser oI« man fn nenf 3m tufeni i)nt ftttlff^Uttbert
jar Ujf gburt ÜRarie bai tjl war. 3« joUo.
3fl ein alte« beuffcbe« (Sebicbr, befTcn^nbaU au« bemSitet erbcQet. ^er STnfans belft: iCefaff
ein ^^K&tiig i^pn ^r^ndfrei^^ ^n I;Ol>en e^reti nccerlic^* Sin ^ftmplat mar ebema(tf in ber
(Sottft. Zifomafi^tn §SibIio(bet aabier. Sine fpatcre %\iiQaU iftunttt bem 3a^re 1503 angejeiat
«Hb eine fucie fÜa^ti^t t)on bem jSuc^e fdbfl gegeben »orben.
508O 'Sftt Kepfic^« fefeit \)nb em »ar^affWge ^9ffort| »fe' efiier (ber ba
|>«6 «^Uö fc&aplerjc.) em gewaWger fumg ju franfretc^ warb
u. f: tt>. ©troßburg burc^ |)attö grönteger 1500. 311 joffo.
Sßdr ebe^in in ber ^otcfr« IT^omafifc^ti SSibliotbet aObier. Öe? ber fblsenben Stuldobe M»
1508 ifi bon biefer ^iflorie felbfl einige fRadttlOtt gegeben »orben*
509.) ^Uttica teutfc^ Kujf ^unfje^? ^urtberf 3ar. SRogfjJet 9(^am
egfilam t)on |)aa. 3nCi««f.
Sluf bem %Ud ifl ein ^Hf^niiu 3(1 mir i 1/2 (Bogen }btrf , mib in ber 04^i94r3if4^eii
Sommhing.
Srtjj; MDL
SioO IDo^ M ^ dettattt S>te ^pmeljlcaf. Km &tbe: 3tt ber ere
tonb itt (06 ber ^e^Hgen t)nb vttfertetften ^rifeftfgfeft u.f.tü. ^
big 6qc|^ getrucft toorben aUtn eriflgfaubigett menfc^iett u. f w. 3»
ber Aeirerff^en @tatt ^mfputi. Sßoo Sucad SetiTenmatr. 93fi {ft
toottenbet n)arbeii am jDörnilag t)or fant Stiiabet ber ^t^iiqfn
tüHtübtn tag* Kfd matt tafte itae^ b' gebart €nfli bed ^errft fitttf $e^
^cti^^ert bft ei» tor. 3n ^oäp.
£>Mger Stiel ftebet auf im geilen, bie in 4>oI{ gef4iniften {u fepn fcbeinen/ auf ber erflen Seite
tt^ erften 93(aM. X>ie Otucffeite beffelben fuOet ein ^oUfcbnitt/ weI4ier einen &tiflU^tn im Setc^t^
flubf/ unb neben tbm einen 95ei(b(enben fnienb OürfleQet. ®cm bemfelben au« geben oerfcbiebene 9er#
fönen; t)on Sngeln begleitet; gerabe in htw ^immel ein» ©a« SBerf felbfl fingt; auf ber erflen (Seite
teö II flMo« mit ber tlnifige «n : 6it^ b*t ftd^mhM bueb genantic bk 4ymelflr<tß, »oronf
3 i a eine
t59
3«5f i5©u
tinttwit Bdttthc fot$rt/ tMlc^ t^cn (er 9lotfm>etibi9Mt tec Sorse fit (^ 0<fft Hn^eft. S^tf
fDect frlbfl i(t in 52 (Sapttcl ahitthciU, in bmen bie eriHnriicMlen SÜatttkn ^tf^aabiU »erben; hti
f$^b€t$ ftnbti man in etli^en dofittln eine bcutlid^e ertlaning tec te(Kn Oebtte, ber 9(cti<fel be<
f^Ii^ien @Iauben«r unb überhaupt be« Cate^ifmi- Z>en fbiWufi mad^cn tÜU^t ®eleU. Sidc^c^
iia4 einer etnfegnnnd ber Cterbenben/ fle^^et no4: ^a< @ot ber olmecf^Ua tmfec berr 3^fu< Sbrifhi«
«He ben ^^ygenoerUibe bie bo^ buc^ abfct^reibent. (efent ober (potent lefen. til anä^ biee< onbereti
Ie9^enl {ti kfen ober ab^ufct^reiben. S^nb bte fuc :6rttber @tcff<me fei l^aiL ber bife materi be§ huöft
«it« eil biiilKrn tufamen de^roc^t b^l- fprec^ ein poter nofler^ ober efit one maria tc SBorouf oM^e
STnieige Ui S>tuctort« folget. £)4« aan{e SBerf bot CLXVU. de)i^Ite SBl&ter. IDen eefc^nS mac^
ein gieflifter, bat 6 nic^l getablie etdtier flarf ifl. 2)ie te^e ®eite ift ker. Ser Sruber 6teffanr
tiK((fKr biefe« SBerC {ufammen getragen bal^ bieg @tep^aitm JCattsPtotitiA C R« Prtepofitnt
Viefiae ad S. Dorotb. Sin e^rcmplac ifi in ber e^emaUgen Sotgerifd^en $5ibliDt|)ct €tne «Itere
Vitf gäbe bon 14S4/ ift ol^ti angetei^t mocben*
511.) €i'n fditictfic^ bitb ttfc^tocfcnfic^ ffog ^nef mfttt^^tn föntfg«
ftet(ent)etl mettfc^en gar iw|ri'(^ett iefefen. ^m ^n&f : ^fe enter
^c^ efit 3emet(i(f> — bai ^at gemiif t imai ScifT^RRtaiC (a Stttd«
^Cg Wl> g<ent>et am nnmtag imc^ bem ^mtag taufent funff
^itbect Mtb. SSir. 3<ir. 3» OiMrt.
3(1 Mir s»c(n iBodm ilacf. 9(Hf t«m Stk( ifl ein ^tofric^M/ t<t c6wn. {tc^enten SJ^enf^
Mtfitat. Cin Sjcem^Ur bcfiftet ber ^ecc 9<ft» 9{«t& 3apf ia 9(udf9Hr8>
5 1 2.) ^uifeguitg bed ^tafme ^ffecete mef tntS. burc^ - - ^^imimuilt
fiSUOfKirotain. 'ttm €ribf : ^rbtucFt — (U dhlgfyufg «Oft hica^
aeDffenmater am bonnenlag naUf bem futitag ffitmni^ne — "Utmou
fSla<i^ nffli gepuvb ftinfie^tt^nbett \>li aia fat. Sn Ouort.
3(r te t<c iBi{)liot|»(t 6f< jtioffecö l^otteitbti4^ ; inateMK« iu ^cbborf. .
513.) ®aö 6tH^ be< leilfgett r6m{f(^en rei(^^ f>tttitec|^aattmg. Km
Ctitoe i ^it entitet ft(^ bai $u^ bed ^eiffgeit l:^mi(i^eff re9<^ »itiib#
ter^alttuig. Gebrucft ftt ber furfl(t(f>en (fatC mött^en «011 ^MWfett
fdbobfftt' '^nno bflf taufent funff^nbevt tmnb C9tt ^ oi» ta$
tBlofti. tc. 3n ^olia.
SDiefr« W^ Ut erfie , dufot^ fettene Sammlung bn fSiüiiUS>((!^ittif. Surd^ Mr Secmftttfmg
ein« (ctr fi^^bacen CcnutlK« in etra#b«Rr$, «c(i<K i<9 <>«< neailtc^ XOtrgtcüf^ ^mplttc, btS
e»enf enb«rg; bermic bkfe« ein(tge fonnt«, in (einem e<a\>idit(Onn t»c bcc e<^nM»0ir<^ 9anni*
loiia »et gici(4«al>Mie^ bef(^ri<]>en hcä. «nf »ic er(l(n ecite bti ttfttn i5(at« (ie<K< obi^tc Tv
Id« «uf tn>o f(«war{ seHttcCten Seilen, tfofet bemfelben ift bec einl&Hije SXetcb^atiec mit bem «egcc*
ntcbifc^e» ^«ppenf^itblein auf bb SeH(»: Ueber bem m«nmm» ft^t t>H H^Uäft throne.
S>ie(er 4>oIjf<bni(t ntatnu fa(l bie gante «eite ein. «uf bec SRÄtfffite (te|>et bec 3nbttll btefec e«nwM
taig» in b<ut((^ SReimcgefag^ bU «^0 anfange»; menififlMK!» f<ti ^i« belaiwc b«c Mfcc bu<^
Uv britte. oü^ Mhifr twifdibm sht^ %iff^tcyn3M^MlmMiOfi toter WtiFfttitstlMwi trmr
Stt ^Ainidffofc Mt in4ii'4fimimei n. f. tiC aStt bcm. itvit^c» SMii fdsgt w: itor }l«^#rt Wf^
»et «MdklrMe jeM« tnO^ ttt^MmtU 1Dd$ i ^o^ltri id ttifnr Stlbcri4< »tf btitt«i9Ufocmaiti0ti^
2. jDctmuitd ^ti Hornttittld^ii ; 3« toU ioif tu d^bm ic tüldf 09^ stflcüt 4» £ait&(Mb t» SBooM^
5* ^iiM^Atohs t(f Srtb« na SEtoimtf. > i. Ao|i btttt ^OMinm pfiiwOidb 7* fftnigHMc fafftts^ ibcto
bi« gote« Ufirer. 8* fltcformoctpK t&slg fR^eimUt«ii< ble fttvfäiipfm bdCfifdA^ 9r. jDrbiutn^ &b^
Mc ästete. 10. jDrbtittng bei EXcicN^SbnttM.: . 11. Vbfcbieb t» Sftsalipttrg» rd». imiiribce SKonf^
13* wn itberflMigMt ber eioiber onb oiibtci. S)i^ SUgiilic Hl. 6 iftL ftorf. Stall folden bic
9liicb<abf<^fb( felbff duf iffpL s^iobttto iBI&tctn. {Kuf bcr btfm Seile ber {fiievttn ®eiit bM lef^
len lSlal< ftebet: iSiit etm^r ^oc Mfe loblN^ MM90« 0Ot: fftgs jtim eit^e« SD^ fe^e nfabc
#e)ablte 91af entbot obtge Untetfcbtift; mtb iQiter betft (bcn einen ji>0ijfdSm<tt, i9eiib<tr in tinem Quo«
»rof batf iB«iecifcb mb £)e(lecteid^tMK SBayp^ tN>ri}ef (, IMeiRufffrüe tÜ leer* !B«(bbfiil.i<b oUgf
Sltmbct^bt i»on bicfet Cettenbett beceiM wt dm^er 9eit iiiebergefcbriebeti b«ae> tmirbr idb fBfl .|n d(et»
cbet Seit; fiH90bt oiK {^ertnideb. SM) 3qcK^ ai)e<Mtbigf.. .feiner {&(Mioib<^. Iw 6. ifli« d< «i«
4>errn igirfc^ittg« iSef^eeibung feben<m* SBibltotbefen X)eutf(blanbtf 95. 2. 6* is8i /belebtet, baf (i^
biefelbe an^^ in ber flattlti^en Sapfif^en SBibtiotbef befinbet. Stflein icb febe> au0 ber, in ber (e((»
fem ®<$rift be^bli<ben 9efd^re|bttnsi tt>enn f^ anbert fbber barauf ^ t^erlafen ifi, ba§«be9be
Cf emptar« t^on einonber uiUecfclieben fevn mufTep. Ca faden nemli^b in bexa Sopftfcfieii Sjtem|^(ar auf
htt anAcFfeUe be^^ifelblatf.nU^t nur bie oben bemcrtten 9Uime/ fonbern aud^ 6 teilen i^on betn
3lesH^ #ef^m4 3n bem meifitden (leben auf aebacbtrr Stucf fette b(o^ bie ertpobnten 9teime. IDotf
SKeaifter aber fangt; obne 3Drufffeb(er/ auf bei: tt^tn 6eite be^ jmeQten (BWii oh. S^tner W bof
Sapfifcbe €jremplar 6 fBIat $(te( unb KegifCer ; be9 mir fuQet ba« SKegifter aßein 6 t^oDe blattet,
f^eroiif ein gant leereif 15(at folget, n^elcbe« fa bem Sltefblat gc^^rct« ^^enn bieerfle tage beflebet
mui 4 9$%n ; oon behen f!eten 91<itter tite( unb dtegifier embalten. €nbtid^ ^0 bie SMimlung ber
fKetcMobfc^tebefdbfig^fSlatter^ejrt, unb.r^^^^ iEnbf<3brift mt^acbch.^ IBeQi^'mir^b nid^t mebr
eUtf 81 Sfocter Se;t, unb ba« 82 ent^At bbig^ttfiterfcbrift, nebfi'beA S9a^^eh; --Ibleäf^ i^ gan|
Icct. tSe9 mir ^n f^in 3rctbum Tevti. 2)eni^ mein ejrem^är bot gebriuftf Stattjullen/ unb übet
htm ie^tetn ftebt< 3^a» £;?;jrf e(ar/ ^ag lebte mit imUwMfdttillhWPfi^Q^^^^ mebr«
Ileberbiefe« babe i(b bie SBIatter na^^ge} iblt unb bie angegebene 3abl rid^ig be^beii; ®oate mobi
>a< SAV^^Tcbe ^mplar feine 9Hat|ablenc<»abni¥ iofl.lBlMr-iil^ ii mfm/bv^i ^m Hbm «U^
ff metbet tP^tbeti if(; , ■? •. :••:•* . v. • ■ . ' r. • .i , ... : * • •
S>iefe 3(tt<gab^> mHd^ :$>€ n> 8Uitb«tonf. oon pttef^ in 9(ugfpufg lefHfi^/ .wb i»n UMf^ff fU|
tbmfoIU ein ejrempfAr in meiner ^ammking befinbet, fttj^ idt, ob fk giei^ feine Sbueige bei 3Me
»^ l^ai^ ^leicb )it ber MiJkrgebfenbcn, ungeoiMet <tt et»ttl ^ater erfc^ienen feon mf(bte. 6jie«itcbrlfi
tglrfd^tifs« 9of4rt»ib. febewMb: fMbttotCl. tin a)eotfa|^ianb.^ 2. ®. 164« bef^M^teben^ unb mit.bt«
fK^rhetgc^enbcn/ nocb bem 9läpflfk^eii:fsem)>(aD oerglictien^ IBevbe fUmipen im mfenilieben doOCow
»tt <l|ranber uberiin; .S)p^ ftnb fir ifil 4ufertttbtn/.au# iimi^4n(,S0 tQib ii ben Sefearte«
3 i 3 itiumm
•54 S«5t xStäffr
ftiatwflhfi jwit Ht,t<e (Ki(rt<ftB ( tt i iliift^»«rfft<>tiu iiilf ftWitf Mf imdlfÜitlifMiTtf irfi iiiiiim bMfliA
Sbcünt-brnm ttf Mg oitf^faie (BldttfttaUtftrttieet i(E: Sknn SilHniiibfltfliiffer ma^n imr4 QlAa^
ler an«; mb ber Sejct fielet auf 4o^ßitiibUtn fgnktttn rmt^* Mtli^^Alit <Sttt« Im ij?: ISHf htt
erfien Qdte.be&XU fSloi« fleb^t unten: Wntnritt ^atbift l&UM^e OMitinisy (Bot fftge^om
ettbe» Koffer l17*]ättiiUaiMf ebici, mlit^i ^m ^W^9 maxbtf bei in bitfcr 9(ii<dab< foi^nibe
IMerfiiibtlf^: ?tem ^at t>tmfer ^WcrsttK^^tllfr i^ > - MÜni t^crlefeti n^id^fuMgeiie buitf»
S)itfe Utbttfd^tift ifl to bor wirbttsdiienben %iiii(At, inac^ tncuv^ ermpfor, nicbl beßiibü^, tlntcc
cbisen St(e(<ftobt bargm^otM^ b^t^eCt QttvhnU fMißMtt, Mt bem ifiecretdHfi^miB^apycnfd^ilbf
lein mf btc9ru|l/ in einem Keitien w^iffoi QüK^b&t , .taicM ün^efif^ mtc tten «irrten Sbi^il .bf< £ii
leiblat« einnimmt 9(uf bec SXucffDte befelben (inb:bie^^otbilr bemerfteii 9ieime. WM nun hm
(Dmcfort biefer ^ntiäbt beftift/ fv fann i^ i^tKbm mUstemlid^ ®emi^tt b^Hmmen. &ifthtu
felbe nendidS^ n&rnberg/ unb ba< SBud^ mH.eben benienisnt ivptn gebruA, n^jomie ijierotq^nnK
t^Mset i50^bie97ürnbetgifd^r{Xeforiilakon^. tte imcec teftgie^iM^en SCobre f urtemmen »leb , $ebnii
tfri bot. €ine sefmne a^n^^eid^ng, bie t(^{»tr($en4^e9ben •Siit^m onsefidtt (obe/ ibft|eii0t nii(b#
bof id|^ mi(^ nic^ -gcirret M«« 9)emuitl^fi4^# 4m4^ bitefh: a)«4^bt]^ ber.DteiibMbMiebe in b«<
-i '
Si5.y?«tttftiW;au<§efrtt(^eecameV3ett^^^ atrtrfcT tettb ju b^fer $eit
; fiyttfenfffgfet^eribef bifputirim0> »ottor Wtft^ tttDittO«« »Ott
\ . <S.piljlCB$ fernem furr fit form e^riee hrfcäoßu&ta bäitti ber fun fta$L
^'t)n)),*!e9fet<{d[}ei: rec^feni quc§ iiug treffeli^ec äyct^lrftet bec ^epHgeti
.gefd^rifl^^ befgtei^ mit ^o^i^en ftrßcj^en ber j>oef e. welche btTpuM#
. - ti?«. beni,t6)&(«d>en füriJen >nb fteften |u. f)6|:? Wb.lefett iiit aöefii
, iii"ftM:i^ber aus^.nufiicl^fii« löii*«^.^ ^Kiu^nbe: ©ebrurft tonb
/ . X)biderti«tl^lH'<^/ tMcK^i^t ir)cM^ «ifdnMett Otommehtart übet ben, bon S<t9fer fl^^jrimUläii
1495 |ii SBorni^ mtfderid^tetcn Sanbfricb , flebet auf bem erflen IStat auf iv^btVfdfmui^ gebcutftes
Seilen. 2>acuntcr ijl ein ^olifcbnitt , n>elcbec be^ IDrucfer^ Seichen {u fepn fd^rinet, meti et tu
enbe cbidePyt^<)«'®äitAct« htil$''einiKft^^^^^ mVi iXhi fotaeAbeti fec^ iSIotecr fuQm
^ubrtce t>A an$eygtnig ber matery betf iMctJit^ v^TP^lo^wit.' ^t lebt»04le if( leer. Suf
IPimf&hfMtf5tttt:«ben'fl:r^t: ^^imtfrib i^nb^ Riwet^o^idbc« ^lAfimtts /2>^^ TDMdt^ m^Utori^
tnm (Coflenj rebner vnb t^rocurdtor (öitiglid^ ^dmergcricbii* 2)oetM t>lri4K^ moUtorie ic
iRtCMt; tnb miberrktituns^ beftBlIrttgliidbl^ So b«ft
er f^trtf fttH in f»rm' eines 'b)^älogu0.^bai.'bi^^et.fm gema<b<^
^e ötino bÖTriini. tTf^^CCCpCip«^ tfe m£fb tJtogtffU«; tesl^rting mafrittiilfMtt tc« linmttte(b«c
barauf fatidf M^0eTpt4#feibi|t)Mi/ «10 berr@ptin Kn fiatet alfi» «Rftbrt iriOWtebt^ iMiter fcynb
< efninoU
•SoISti^Se'J. 1155
bHt K* 3u(c|i unitmNn ji(^ bfQU v»n i'tx Xlxiad)t tii iatibhbif con bllt Utfat^tn^et Sititii, twn
(<m^(tr(]altfnt>ec U.nim(aRr)1.uji&beT9{<9(i|tcn,fl(^(n (Im .liltfir^ctt
^[(^..»tc^iiiaa. bit ^Dtl<ut.et[(|intii. ni5fl(. ;p(tnn'fDldrt(( n^w^tc
b4^nn't(c'!8a((( sieget.. i^tßlaufiijnj.Jrb'aucbttnSif^^ i, ;p<9
JBtft^luf madtt obl^t %nitid( 6(0 £iVu(i:0tl^. ic unb b<icunt( ^ tiuvttif
btc eine f($on obot oiif b(tn Silrt |tunb(. '€in SjrtM« b( i«! mir.
!DUft< tnoUto^ ®t^ wm ^ UttMbm uub ^fm tft oben 6. «^ 8pr angtitldt wbiftcfi. ■
Slfi.) !Bfc®IiS(ll!ll(W*a<I-"'**'en1«: -91« »"*' fi* twt ©oi^ftnfpl««
In in JtmjM Statt 3lngf)>ut9 tut($ {>anf(ll @((illfp(ttR- SQtib
tooUenbfC an bem rf tag bH ^tcjendV b«« ian« aU man loft nai^
' '€|ri|Ti Wirt« litb<n l/ttm stpuct. ^ün|fi«n^i|b«t iHib ein fac. -
- -Snj»«!!. „
SliTcKuftiN fttttt (Bdcni« »i «A ^ tmrth Qit.ili in bn e(^iMi9i|(ttn Smn»
IMI) (» SMtttrf. : r ,' . • ,v ■ i"- • 5 !
51Ö Jforraurarf »nli teWfetetfiJtft« »frmanTriifrnVnt tAm, fof.
'' -5fa €(tjie: ijft »nbrt (f((i btr ^jiHiiiilwi boiln« 6Egri(f(ifl fdiib iim
(anb Eitfff'«nb ^ubfc^ teb' iu f(^c(ibtn nbm brtb' Briefen: fieftutfr bnb
wftnbrt fn bei Äelferlfijen (ht auäfttutg »on |)anft«8t»Wime?
. am rnftWoe^en nac^ lieAtrtie^ bff ma(T jblt nat^i bet gepurt ctifH tau*
' ■' ftnlfÄriffjionbeK^inb ofn«.' -änOliait.' . •• • - .
'^(fe Siu^fldbr nltb bi J^m Sopfe 3(nnat(n @. 47. untec obiuen Sftel dndejci^t. Sie i|{ otRfi
in ber €((^niM^<|>ci>®aaüil)in» 3Uit(n,ßnbiiiMf9;,b(a.3[aftna.i^ i4S4-(H«b.q8& «MJefitii«
«ib |um SbeU (üc(li4 bif(ftii(6(i\ flWEbefl. , " ""
51S.) tRc^iMtll etitMttf , bMift/ McfttjMentMrCMiiitbMttiiti^
' 'Mle9)!miietMl)im^»9<r<^M( min^ ^oftm AD mit Cfliif nnb
■ ■ Srtlnl*» li t ». • «Igftto^ bift4"Wiin»Ä:of*«W« > 5<»- • 3«
• : QiWtli : ■' ■■ l-. ■■ ■ :V -'■ ■"• ■':'■■■:'.
S(efe'9Mgabttiitb'«ernmib(t4 ndi ber 'iblgenbim «Ott riot-nn^MmUi^Mmm, Mmtt
«nbcrf ni(6t bie nrmiit^e, unb nur bo^ Sttbr ^eättbett tWtbfn t|t
i SjsOSoJanoiäsoÄOTwtrtliii^l^tefijjeffiitnjfii^ . ,
; t6ill«l>UpfUffl50^. 3n3oli»-,>, • ,f,r;,, : ; . . -,
ÜXlfe 9(n<9ale, nOüt mit «HiMolnen urttNn Hb vWa»« M in XreiHIMtef be< »«»M,,
S^Mcoibw^ asan beniSirb dlbft 1(1 antec baSotm i4&t. 14t«. ii.f..9i<itciit) mtbniMnbeic
5*0.)
^^ S«|« i.^oK
" • • titJfß<f| bnb gut «. f • »^ ©ebcucf ^' ju ^ttaö Wr J "butt^ ^0»*
' ©rUttWöW isof. 3hff. ^Kd.
' lDi<f( Sfo^abe wicb'ih <^(r<f ms SKeifcni X^. L 9. 40. unftc bc« f<n)fl Qrma<^((tt tU(( t 3Sfi^
tflr XOüi^ in fabeln teuträ^ ^ebrutf c ic. onstiti^. fr fonb fU in Ut ^MMM |u i^etlbto».
<Ctt beft^t du<6 {>ecc >$elbeg0eiv bc^ taglicltn 9{afb^ unb Siinftmciitcc i6 3firi<^*. Btfn bcm 9B«t(
ifrlbf» 1(1 AM« bcm 3o^ce W83; 5?acbti«t gegeben wotbai:' ' ; , V .' '_ , ,
SXat^ematkf auff '^Mfknt fünf ^nbcct t»iib .oln ^<tt, ■ , 3n Cteo».
Vuf ban £tttf ifl (in »()wl|f(lNtti ^nttt2®.il«criwbi»bffäMw>Wjifij|^S«nnliiii^
, ■ . '• ' '^ * • ' . •• - t* . '♦ ' ^.^ ,*
♦ • *i.»'.*.,'.'\ .«..<♦.' ••1.. ••* '•
522.) ^(leHutlf (Utn 'Abparafti «ufgocf ffmütt appitfh iattinifl^ ^fab
tet mit bem tfutfcf^en nufbarHt^en ba bev getrutfr.- Tdn €nb<:
IJMiSlttfiü cum; d^pococu bft%Atf/ |»vb iinoie ^ocbock« tciHaä« ~
fettfelec (mpteffum pet ^iMtltm %vtttt» "Unno bomfftf.
,,, SR.e^^ß^^ ^(e,wbrtb<r^)f(^^.3ftA«ipteM(f«W^v.nu|b«faift ..
, . .bei; pfdlm Oi^ecli^en^ 6emii<i ui f&%tl buirc^ i9>7t(9^{^um( (ff '
f ,.^b«n 13« <il* maii i<üt.'?te.^'€€^€f bnb* ij. far. ^li JÖi«««. '
9i i(tjbiff(< tUbrif(te9(utfsab<;b«i4at«inif(b bfptff^ tt>o»ou nvif«« QUberif(b(9ib(ie'
^ff <{n Cfcmplar ben^ft. Qi^e ftlnimt in t^p .^oi^ptfö^ «fft bcB Vifrb(tg(b(öbj(n/ ^nb oncb mit b(t
0l<i(b foIdttibW boii 1503 fibrniii. ^U jhat,<«(uMr:SUel; $a((n^/c »ob, 9i««t^C (ä(kx. ISL 2)it
(6te ^cUU^ k(r. . . . - , ..
tt-Ur ^.' * «er . • . i ^ i'. « « »Yt^ • .> I**.'.ii' . r . . . , .' } I ' * , »
gttte t>on bem funtgretd^ @n>eben. ^ifi Snb^r ^fe ^at efn ennb
ger bare(6& tm anbern itac^ taufe nb fimff ^üitbert iaren gei^riulf '^ibttb
frawen Sirgitte) V)Drf pbtr »# :twiÄm Tl^Wr 5n gallo. -
SDet 3nnf»aU (oto^tfl^ üf« ber SScrtj^ ber X)ff(nb«rutt{ieii bct brfpmal cononifltfen ^Oirgitte f{0l
befannt; imb n»et bie W^itt.b^^Mt 9(ü<gabeff ^iW'^efaiM Srcfume fcnnen (mirii mfl^
fnbee boDon ^enusfcime S^tAlMc$Hn^FUbriOT4^{bI^^ e^ kiifriiet L. U. ^764. fqq. unb bcv»
Clement T. V. p. 035. 9. aucb (Baums, SDad^r. ^'ctK^ J^atL {BISLIB. S. 9. 8^ £>en Z)nicf bft
sed^ittbactisen beutf^eif Uebfi^tKid/ -fb tble Hi itMy^obte tMNrbet aii< eben Mife< tXne« 3ioberger6
SDltftfirep gcMmmene iateinif<^9(iii^ef ^t'man/ (Mein bec JBornbc smefbH ii»it»,4^ecnt ^iorion
^ ^ tPoIbonf
» ♦.
,• #-
%i .:• *«
SaR I S i«.
aS7
YD^dAüf un IDalbenfldti/ S(attb<i((er bec jDefierteicI^tfc^en S^afflmmtt |tt ^nfprudF {u tanktt/
auf beffen^orfleöund hn r^mtfd^e Sinlg S)}ajrtmUtott/ %0b^Qttn Itn Sdi^s Qcmad^t, benbe au<#
SCH/ tie (atrtnifc^e fbrnobl, <r(tf bie betttf4^# {u Mbiigfn; n>el(M aMd^ defcKK&en ifl. .C<9be flimmeit
und) auf ba« denüu^fle mit einanber uBercfü, (saften ;attt(^(inctte9 {^otjf^nitte. Obidtt Site! fte^^et tit
imt) Seiten ubic Wiient JE>ülsr4^iiitt , .mc((def bH.flStrflitle, auf eineq» £(»rone flfe^nb borfteOet;
rec^t^ unb linf4 ftt^m fRtuhtt unb ©c^melletn/ au« bem ®albdtoe< Ocben. pat fol^enbe Q5(at fuU
let bie fSortebe, unb auf bec einem @ciCt be« bcttten «lottf ifl »• SRa;:imiUan«, unb auf bec anberit
@ette batf 3Balbauffif(ffe SBappen. 3(uf bec erflen ®eite bti feldei^ben ^Icdi, mirb bec Inhalt unb
bie €tn«^ei(uiiö be« aSBerfciJ felbfl angejeiQt, mlö^ii fobann, uoc^ auf eben biefer @eite, mit bem ®enb*
bcief Ui gcirbinaW oon Sarce Sremata anfangt, ija^'^anje betraft 171 1/2 S5ogen. . Jj)eut |u Sage
ibirb tot\)i fc^wecll* jemanb^mcbc inft f}ahcn, einen fo birftcibigcn Folianten /juc Ccbauung, bucc^*
lulefen. ^d) bejl^e felbjl ein (£;ccmplac. ®er bec beurf^e Ucberfeftet fepn mb^tt, iflnid^t befannt.
!Son bem SSecfagec betf (atetntfc^en £)ri<)inaltf f. Cttalog. biblioth. Retman. T. IL p. 794. tt>o tt
(eigtf non alienatn videri a radorie eorutn divinatioDem » qui exiftimant Petram de Alvaftro,
monachum CifteTcienfem, Birgittae indivulfum comitetn, auttorem effe harum revelationam,
quas Alphonfus Ereiiiita in ofdinem reda^tas fub Brigittae nomine in lacem prodire iufTerit» *
t^ttt foUe vnb ^onViiji^. augfegunge. bed ^e^fgeji 93a(ec ^nger«.
huvd) eonett 93rubec ^cebfgec ^cben« |u ieppff gepcebiget SSnnb
tort) eu|rrf;t. 7(tn ff übe: 53o(Ienb^f. am Tld^ten tage bec ^eifgert
brei) tbiiic^e. Tduio bomfnu faufent funjf5"»bert "ontib ^wei; jac \>nnb
gebrucfc §u ?ciy$lg! öurd; 3ÄcI^iof gottcr am bunlagnot^ pubica.
3it £>cta\>l . '
©ec Serfagec biefec @*rift nennet pc^ in bec bocanfle&enbenSucignut^ä'^rc&clft/ 95cttbec tlTorciie
t>on tDeyba ^cebigec £)cbenni$ bec (^eili^en f4;cift Segemeiflec t)nnb ^cebi^ec be« cloflectf $u ®ant
J^uel demeltec &tat £eQp$f. Sine altece SKu^^abe, bie bep bec ^uiU^mi bec {e^en Gebote beftnblid^
i(l, i|l f4on untec bem 3abce 1483 angejei^t wocben. ©te gegenmartioe, ttjctcfte ^ecc ?pcof. Öd^worj
in aitbocf beflgct, befc^rtlW K*berer in feinen SRa^rtc^^ten ». 3- ®. 3;^i. n. f. €ine bclttc 3ttt«#
gol^e n>icb untec bem 2^x( isi6 oocfommen. ,
S^SO ®a* Buc^feit tvicf genaf b' tawm ber fefett 5eil ^nb bec ©eligWf. *
Tim, €nbe r ® ebcucf t tonb tolenbet t^n bec loMic^f flat granrffort
an "^w 'lltcr bucd) gjiartmum ttettcr ©o man |aft na^^ €^c{fH
bn^ecd (te^ea l^eccen ge&uctf^. 'S:aurenbt. funff(^unbect fwet 3ate,
©ec SSerfagecr ober eisenflid^ {^ecau^sebec biefec {(einen ®4rtf(/ bie ton bem befanntett Qkf^
Icr von iKey^ereberg f}ifgA\>ttt, beige ^o^annee 64^rag. iKuf bec St&ctfeite bti iiUU
blati fiebet ein fBaum, begen iB(4lfec bie fBucbftaben btf 3({pbabet< fmb. fRadf bec jOcbnuns biefec
IBtt(^fiabfn f ntbaU biefeä SiM^Iein au($, fd biet ftute unb ^eilfame/ sani fuc{e Se^cen. 3fl nuc i 1/2 95«
|lac{ unb in bec ^mafiifcb^n 9ammluna«
/
as8 3# 150».
t
526O 3n biTem ^ue<^(etii iü Uerjotc^nt bü§ ^oc^trbid |KUt^6 f0
-man 3tt: b<r io6Kc^it (lott SBtcSII 3n Otlerreic^ atte tat an fontos
ifac^ htm O^Mqq {eiatgm pflist» Km €n&e: Thtf ben montag
nac^ ^nn1> ^acobi tag fo man cidlt nac^ €rt#i tonfer« (te6ft ^errett
geburbe funfse^e^unbert t>nb atn iav {ft bif$ torangefafgt l^ix^frbtg
^etjitnb — au« fonbernn (feifie bnb barfegfn ^atf^en^fen ^mpperger
aud; ber jett bed rate \)nb burger bafefbe btttad)t ansehen ^nh (u
famen geiogtt Unb nac^mafd btfd pud^l fftadfy crttK gepurbe. ^aufent
funff)unbert t)nb jwai) lar burd^ Sojonnc SSBtnterburg auc^ burger
bafelbd ju SQBienn gebrugft t>nb iu tnh bva^t. ^n Ouart.
J^txt 2)etM« bat bicfe CeUenbcie in Withi^ löud^brudfcrgefc^ic^te €. 15- 0. 16. aulfubriiclf
unb genau bcfcbricben. ^ie SSefcbretbund^ te^clben (Itnimt auf baä punaltcbfle mit bcm ^jreniptar,
to€ld)ci tnbcr ebcmaligcn @olgertfc^en SSibliotbcf bcftntlicb iflr libcreinr tober eine aSteberbcIuii^
iibttfluiii feon würbe. SBic merfen alfo nur fo Dtet an, ba% au§er ber Slbbilbun^ ber &. (^tepban^
firc^e; unb be^ ^e^ltuemb^jlul, bie J£)etH9tbumber felbjl nad^ ben acbt Umgangen auf 12 1/2 Sl abge»
btibet unb befcbrieben n>erben. SOtn Sef^tug moe^t ein itelenber, tu xotU^tm bic Sfbldge auf iebeit
Sag rotb ange^eifit finb.
527.) Äunfl beS 9?0törtat tonb »fe (ic^ ber Sttotartu« iti fefttem Tfmpt
^aiten t>nb regieren fott. 3)1 V)erbeutfe^t. SDurc^ ben ffrnroi^rbcgen
Qtt)^Ud}tn ^errn 2lnbre(fetl mwtU Tlrcium ifli agf jler. ber |eit ^far#
rer jü iorc^. >£)eß 3ard Wi man jaft funfrse^unbert tonb {n^e^ ijar.
3n ber ^w^fften 3nbiction. Seg ^erfi^ung u. f. ». Tim €nbe:
©ebrücft in t)?urmberg burc^ ©eorgen fcbenrfett. taufent funff^um
bert tnb im anbern 3ar. am abent 3)i)oniftf. ^MM. 3n Ouart.
^lefe« aßerfgen i|l nur 10 S5l. (larf , unb in 26 Sapitcl abgctbeih. ©er ^nbölt berfelben (feiet
auf ber SKuef fette be« Sitelblat«* 3ft m bet: Untoeriltat^bibliotbef in 3ngolfiabt/ unb in ber
ee^ti>arjif(^en Sammlung.
528.) 9{(d)mentt»(e man fidf für ber i^ejKlCtt} erraffen t»nb ^efffen foH
©pdetbMtd; Hartman ?8i6er 1 503. 3nOuatt.
Z)(c SSerfagtc titfee Keinen ®t^rift (ingt Coitrob 64>eUing. 3fl in txr Crm>if<|^en SibUo«
<»(f in 9ttt)otf.'
1 1.
SapO giegtmett fanttatt^* 3)ig ifl bad 9legfment ber gefunbt^e^t burc^
ad monat be» ganzen tar6 tt>te man fi^^ galten fof mit effen t>ft trin#
cf en. \>nb auc^ t)on laffen tt. Um &ibe : dmpreffum 9liigu^t per
Soj^öttncm groft&auer Thmo bftf. gw.eeeee-f/- 3n Quart.
ateltere gfue^aben bon biefer 25laetettf finb bereit^ unter ben borbergebetiben 3abren angejeigt
t»orben. Sfuf bem litet b;r gegenwärtigen ifl ein ^oI{fcbni(t. 9(uf ber Bitiicffeife be« ^itelblat« flebet
auf it\>m ^^nat etn^ tatettufcbcr a^er^v n>ie mm ftc^ in bemfetben «erbalten (b(k 9fof ber erfien
ecitc
Sö^tf ISO«» aS9
CtUt Ui Q(en ^latt fSnit hc^i SSerfsen feibft erflüfft mit bm (ateinif<^n ^iti, UngHicomm regf
u. f. tt>. an, n>orauf bie beutfc^en: SDie fc^ul pon p^rig tc. fotsem 2Hi ^ (A ®* ftart.
530.) €{« gut.« nuciifc^« 6u(^fm tton aulfgcpreiitcn wöffern» ^m ffnb«;
©etrucft iu ©traßburg »on «Wat&tÖ ^Upfuff 3m 3ot of« m« jart
n<»(^ €#n«*nrcrd ^m? geöutf. S!J?.€C€€€ ttft f). 3ar. 3«
!DUr< 3(ul0af>( t>on X>. ITTM^oel @(&ri(f9 befonnfen Ißerfdcti/ ifC in itt &^WAViifi)tn ^5mm
Iting. 3fl 3 1/2 95. (l«rt.
531.) JDfe Ortttttttö jü Ofen 2Bfb« ben ^^rrfeti semac^f / burc^ toitfem
o((er ^eiÜQiiieti toater ten pa6i}/ feine ^orbfnef/ Legaten/ t>ff. S9(^
fdjoffen IC. Tlu^ ber Äumg teon Ungerit/ ber funig vo 5>o(anb/ Äec
funfg v>c ^tancfretc^ / ber furtig bo «^fpanie» ic. t^nb bie ^tmt>u
ger. @efdf;e()en am ^f7n|tag @ect)adt '^no bomint i^aufenb funff#
f^unhat t>n& ein 3ar. 3n Quart,
ffie iptit^cft tic ^iinctf , über bie eben genannfe ^id)U ffd^ itt) htm Srieß tvlber bie Surlen t>er#
einleget battcti/ uub ttai |ebe berfelbcn baiu be^tracjeh toetite. 3ft < 9* flart imb in Nr Sc^HK^tsi^
fc^eii Sammlung. ^. .' «^
Soor MDIII.
^
I
Um €nbe :
532.) ^falterium, cum apparatu \>ufgari ffrmffer oppreffb
^falter mir bem teutf4)en nu|6ar(ic^en babe^ getrucft/
^fdreriS cum apparatu \>u(gatt pro more barbarico crannarü ?ßa^U
leeimpreffum per iOFtc&aelcm gurtet : 2(nno bomini 9!KeSe:epi. [
^ie mitt ber pfaltec mit bem teutfc^en : nu|barf aojt ber pfa(m ium
berKcf^en. ©efrucf f ju SJSafel burd; gKtcftel guttClf in bem 3ar al«
man jalf. SÄ-Ceeee. t)nb iij. jar. 3n Ouort.
X>iffe 9(u$sabe, tocicbe unter ben latdnifcb beutfebcn 9)fa(tern bie t^terte 19, bobe i((iau< bec
treuer Unifc^en SSibliotbet t>or mir, unb finbe, bag fle bte nemficbc ifl, bie 3öaumg<^vtm befaf, mib
t>it er In feinen n«d?rlc^tett :e. 5B. 5. @. i^. «. f. befcbcleben'bat. jObifler SItel Ifi rotb s^bcttdTt,
unb ba{n>if(ben tai ^urterifc^e 9^i<bcn. T>uvdi btcfef unterfdlKfbtt flicb biefe 9(ii«dabe t^on bec D^r«
^ergcbenben «$iirterifc^en« i)fn bepbcn fangt ber Saienber auf bct SKücf feite bed Sitelblot j an ; unb
t^tcfec fcb(te§et ftcb mit bem barauf folgenben Stcsifter, mit bem 8ten Sfaf. 9Rtt ber 93Iat{abl L' fangt
in bepben ber ^{cilut an, ber ficb in bepben auf bem CXXX. Slat, mit ber @cblu§an{etde fcbliefet.
£)ie Ic(^e (^eite ifl leer. 95eQbe Stui^gaben flhumen in ber Jg>auptfacbe {ufammen ; nur in Stnfebung bec
SHbfuriungen unb ber JRecbtfc^relbunij n>cieben pe t>on clnanbec ab. J^erc am i£nbe/ n>elcber In ben
;yiiebererif(|>cn ^(bbanblungcn &. 140. u. f. eine ^urtcrifc^e Stu^gabe ocn eben biefem Sabre, febr au0#
fubrltd^ befd^reibet; macbt e^, au« berS^ergietebung feinet Sjremplard mit bem, wn bemfel.^aum^
garten befibriebeucn , bccbfl »abrfcbeinUcb , bag a«< Ältere ?Prege, In bem nemlicben 3abre, .;tt?o
i>erfcbiebeue 9(u^gabcn gcf cmmen fcpn mujTen. £)iefetf toat and) Ui feL ^ieberere S^einung. golg«
lieb tt)dre bie, in eben biefem 3!<^bre erftbienene {n^rt^te ^urtcrife^e Stutfgabe, unter Un lateinifcb beut«
St f 2 fcben
/
a6o . . äa55 fS0 3.
fc^en $fa(rem M^ fünfte; mirfc^e «bat ben %iul, mit bcm «$urrertf<&en 3e(d[Kn# unb bic nnttUc^c
Cc^Iuf anweise tiat; bte ic^ aifo (^icc uti^t miebccl^oien n>i(l. ;[}c^ ()abc bicfe Öini^obc ntc^t gefef^eiu
5330 ^ö« i« KötMt tMWiM ^«tCtt tcfu ttiftt genaf btta ff^rijlL
TlmSrt&e: >Dt$ bud^Iein ^ou ber tiiitt^tift t>nb t)em fe^ben \)nferi
fetten Sf^^fu ctiiK Itue^ bon bem le6en SÄarfe feiner fieöert mutter
. . mit Jampt bep. Ugenb \)o beti ^eiligen breij funtgen. ^at gefvucft 3o>
5fll1tte§gtofc&aüer fti berÄa^fecfic^en jJat 2tugfputö; 35nb fjat ba^
geenbet am Freitag nati) "onfit^ ^ttven llu^att rag. iSiei iav^ bo
man jaTt t)on €riilt gepurt '^aufenbt '^unff ^unbert i^nnb bre^ 3are.
3iigoHo.
Cine Mute %ui^aU tfl bereite unter bcm ^ol^re 1481 an^eieigt n^or^n. £)biger Üitl flehet
auf ber etilen Seite be^ erflen fRlM, auf fiinf Seiten; mit ^rogea Sraeturbnct^iiaben. SBa&rfdl^einlt(^
ifl berfeli>e m J^i) gefc^itten. 9(uf Mm f^lgenben etat flet)et ein 9(edt|ter, unb mit bem britten
fglat, toeldei aber oben bie 3ab( H bat, fangt baj Sßerf felbfl/ mit folc^enber Ueberfc^cift an: igi^
^et ftd; All >ie tieu er iHtb ba6 pAfftotiAt dp C^efu pmib UTarie leben Qannti vrib gor ge::
ud^tfil^ VW ^tilfftpC: f^abeiib^fc|)irtbeii bie |^erii4<^ genennet tverbem Unmittelbar barauf
liefet man ein fwciti &tbtt, unb na(b bicfem, be6 bu(^6 int^alr ein t>orreb. 3n berfetben micb
nun fotoo^l ber 3nbalt, aW bie Duetten, «utf-^ueti ber- ungenannte SJerf a§er * gefsfeSpf et baf# ange«
teiat. SJon bicfcn, ledern fagt er: äBaiS^ i(b aber &te fc^retb t>ub (^cfc^riben ^ab, t>ai bab icb aQe^ qo
fMnberi burcb bic vier euanselijleh trit auc^ burc^ ^ol^annem mit bem ^ufben munb. onb btnrdir iSebam
epifanium 3acobu be i^oragine. «nb funfl burti^ anbetr mangerlet) lerer ünnb befunber burc^ ben mu
fen 30fep$um. onb auc^ ber lieb Salertu 4. ^eu Slnfang mao^t er mit ber ®ef<$1cbte ber breo ^tt^t
Ut, bartn fcmmt er auf bie Altern ber 9Saria/ auf bie @eburt unb 9}erbeuratbund berfelben^ auf bie
empfnnsmg unb ®ebure 3efu ». f. n>. Unb fo tt>irb bie ®efc^d^e fortgeführt, bt^ auf bie 3er(törun«
3(erufalem#. ^Danfiiiingt auf bem LXXVI. SBIat bM ^Sieben ber ^etUgen ^ty Hiitig an, totlä^i
ficb auf ber erflen S^eite betf bunbertften 95Iat« mit obiger iRadf^fc^rift enbii^ct £)ie Svucffeite i(l leer.
^at donse ifl in )n>o Kolumnen gebrudt, unb mit febroielen, aberfcblec^un^olifd^^nttten/ tn ber
0ro9e eine^ !Kartenb(at0 gj^iiei^« jpb biefe.Steft^icttfe, bie tt>le lei^^t iu eracf^ten, mit oielen %aUln unb
Ccbb^tungen f>erun|laltet ifl^ urfi^nnsltdi^l^eutfc^ober (ateinifc^ gef^^rieben feQ, Um iäf nic^t fageo.
Hin <E;cf mplor bat^on tfl in einer bieflgen ^riDatbibliotbef.
5 34O ^öflTiO beu^fc^ mft ercferug be« tejrte ber v>ier etDangefiflen tonb fc^o^
iten fTgme ben gefarcen \)nb le^en fu betrac^tung bcs lepben« d;rijH
^an^ nufffd; Dor auf bie forme n^e brad;t nod; gefe^en. ?lm€nbe:
9>oIenbet \>nt> gebrucf t |u ftp^igf bmc^ gsacealarium ^artinu
Xaubßberg Tim mocag nad; 3«btca 3m (ar taufenb funff |)übert \)fi
biei)- 3n ^cta\>.
6d)on unter bem 3abre 1483 ifl oon ber €inricbtung bicfcr beutfcben ?Pa(fion S^acbrid^t gegebe«
toorbcn. ©iefe 9lu«gab^ f)oi ebenfatttf olclc, aber fehr fc^Ic*te Jf^oljfc^mtte. Siu bc^{etci?ai fielet
gletcb unter cbige« 2itel. &U ifl 9 ®. 7 951. (larf. 3?a* obiger (g^^Iuganicige flehet be« Öruder«
Seicf^en. ^ie i|l in ber ec^n^arjifcben Sammlung.
53SO 3>e &imo\WnM imperarttcf« noflre birginiS SÄarie dftifffmi ^tnu
tdcii cefarei SDnCfjyttonc fermonem toan'td et bogmatibus preclorip
ftmotum boctoru fumopere e^roffaut et tabem eunbe be latino in ma^
Utnü/ qimntu potut elpqufum ttafiuU fuaut(ftmu \)t fnfra patebtt.
71m €nbe : Smprefium efl ^oc opufculum Vlnxmbtt^* ^er tenera^
bifee bno«. ADäm 3o*nne njCDflfenburgei: "onacü bomino ülicclaco
flepfc&matt« Tlnno in caxnatwU bnt ^ifelimo qutngeiueftmotercto.
3buÄ 3ulii ticefimaquarta bie. 3n Quart.
SDtiefe/ {uc SBcrtbeiMdung bec unbeflccftcn €nipfan$ntf SJ^ariac abttelenbe ^c^rtft ifl nic^ttf anber^^
nM eine, iii boä beutf^e ubcrfe^te lateinifc^e ^Jcebi^t. SSoran (lebet aOeielt bet latcintfc^e Ztft, mb
bann folgt fo0lei($ bie beutfc^e Ueberfe^una. £)et a9erfa§er ifl 3o^ann ^usF^eyfeti / Rieflet t»
£anbtfbtit/ n>te fo((9etf am Snbe oiideteist, unb bemrtft »orben ifl, bag btefe Uebetfeiuns fc^on 1483
i>erfccti<(et mvUn fe?. 3fl 3 1/4 i5. fiarf. 9uf ber SlucffeUe be« Sltelbtattf ifl ein {>olifc(nitt. 39
tn bec Sc^tPdirstfc^en (Sommiiins.
/ —
5360 €m©ebetbu4>fefii, @alu5 Otttme genannt. TtmCnbe: ®ebtU(ft
\)nb geenbet in ber Aa^fetli^en ®tat ^ixttfdbttq burc^ |>ieton9^'
tttum ^bl^tU Um mitmoc^en nac^ ®attt 9lac(^ €|^r{ilf gebutt ^unflfi»
je^en^unbert t>nb 3m britten ^av. 3n @ebej
S)en ^nbalt unb bie <£iiHri4i(unft bicfe« @cbetbud^Utnö bat ber fe(. heberet in feinen SM^ric^
4en 9. 2. @. 159. u. f. n)ettlduftid befc^riebcn. 2^em iSjremplar, totl^ti berfetbe i»or i!(^ iatU,
feblte ber £i(e(. £)bider ifl aui bem äinfang biefe« f5ui)Uini felbfl genommen, mo e« auf bem iflen
fBlat 4»ei6t: 3n bem Stamen be< aSmec^tisen ®otte< bebt ficb m ba« Suc^Uin, in ber X)rbnuns oben
in bem ^egiflcr andetepgt, hoi benn nit onbeciuemlitl^ ju Satetn SOm anime, bai ifl ber feleti
l^ayl mtrb genannt, toon 0U anbecf^tigcr gebet on (er wegen barinn begriffen. fBnb {u bem erflen ba^
^»angclium ^obanni^. 3!n principio erat Derbum. Sen 3(nfang macben SJ^otgen unb Stbenbgebete;
S)arauf folgen ©cbete, bie unter bem 3(mt ber gj^efTe {u fpreciben Onb u. f. n). SBoran (lebet botf fXtf
gifler unb ber Salenber. lieberer bot au6 biefem @ebetbii(biein moncbetf bemerfet, fo nocbgelefen {u
»erben «erbienet, bier aber, um ni^t {u n^eittduftid tu fepn, nicbt tPleberbolet werben fann. Sinei
nmg icb bemerfen. lieberer fagt ®. 166. in einem ber Oebete, bepempfobung Ui beil. Stbenbmat^,
»erbe biefe« (gacrament unter anbern bu fftffe (Bytntnt genennf. €« mug aber, »ie icb ani einem
i^iei altern ©ebetbucblein , »o^ben biefe« @ebet borEommt, beweifen tann, bu f6ßen>mme beigctu
537.) 5Doctor fcDferfjjergd ^rDfKpiegel ©0 bfr ilatttt, mutet/ f^nb/ ob**
freunb ^efiorben fi^nt. Um €nbe : ®etru(f t ju ©tra^burd / 9^/
jrp. t)fi bri jten S^re. 3n Ouart.
3(1 eine, x>m bem berubmten (Beiler von Äeyfereberg/ wn »elebem in bet Rolge berfd^iebene
ecbriften angeseigt »erben fetten, gehaltene ^rebigt. 3luf bem Sitel ifl ein *oIif*nitt. 3f* 3 V4 ^
flavf , un:^ in bec @cl;ti>ar;tfc^en @ammlund«
Äf3 5380
fSitbit pfttter noc^ &tld}Oxo iithenUn bltftt Sleformation* ®U ^at feinen ocbentKc^en 3:iteL
X>bi8e SKtiteige flef^et auf ber etflen Seite Ut ttfttn 9Iat^/ loorouf uiimittelbac hai, t>on bem S5ifc<^of
Y>eit ausgegangene 9Ranbat, tvorinn et tiefe Orbnung {ur f^efolgung puMicicen (leg, folget. 3lnt
€nbe flehet : (Bchtn in vnfer Statt 25cmbtts — ^wi UTatitiig na<^ ©an^ ^o^ane tag ©u«/
»enteil» Hac^ jcpi Piwifere lieben |>erft gepitrt fiinffc3el>en|>ttntett i>nnt im dritten 3are*
3ffl 12 fSl flart. ©ie leftte @eite ifl leer. €ln gicemplac Ifl in bec «bnerifi^en ©ibiiotbef.
5390 OleformöCtonberÄapfedcc^en^tacgiuremtcrfli TtmCrtbe: S^it
^at e(ti enbe bte SKeformacion btt ®tat Sluremberg. mif ein« ertern
fKati gemelfer ©tat entrungen/ tfl pefferungen.' ^nvd) 3ten SÖuc*
$er i.g)teron9mum •gxjl^el gebrucf t. 7(nno bomtnt 3nt dritten tiai^
futiffie^enl^untfrt 3:aren. ^m anbern tag beö iSRonobtd 3untj v>o(#
btadft. 3« Jofio. .
S)a§ biefe Sbitgabe auf obrigftitlic^en iSefebl gebrucf t tborben fe9, Ift n>obI nie bcimeifelt ft^or«
beu/ ha9 fle aber, cbgfeidb auc^ SbiCgaben Don 14S8 unb 1498 oor^anben fmb, boc& erfl bte ixvtytt
fep/ bie pontein ^att sn n^rnberg autl>(^tftct »orten, ifl bi^ber nicbt burc^gebenbtf ange«
nommen iDorben. ©te &a^t fcf^cinet mir abecfo richtig ju fc9n, bng niic^tf n>unbcrt, bag baran je
bat gejweifeit n>erbcn tonnen. Unkugbac ifl bte 3(u jgabe t>on 14S4 bte erfle. ^n berfeibcn bat Hd^
ber g^atb Dorbebaltcn / IKenberungen unb SBegerungen ju matten. 3it bcr gcgcntoarttgen bon 1503
(lebet gteicf^ auf bem jtDepten Slateine 9?crrebc, ober Promulgation hti 9CatbS, n^orinn ftcb berfribe
auf btefen SJorbebatt berufet, fobann anzeiget, baf ntit 9{at ettlicberbocbgelerterboctor, gutente^
tun$ t)nb p^erung n>tcf (icb f&rgenomen morbeu/ unb enblicb ntetbet, ba§ tiefelben Xefotmacton
mit eegebacbten peffei^ngen , von ntvotn jetrudfen bcfleUt worben. ^ ber SKnteige Dor bem 9legt>
flet ber titel, wirb auSbr&cflicb angejeigt, bag tie gefe^e ter ^efonnacion ber flat Sllurcmberg.
yt^ ;um antern mal mit etU^ben crfkrSg. euberung t)nb befferung 3m funffsebenbunberttflen t>nb
brieten 3far gebrucft tvorben. D^r Q(udbrueC yt^ ^um antern mal fonn unmöglich auf batf nacb^
folgenbe mit etUcten crtlernng u. f. m. geben, fottfl luufleaucb bie 3(u€gabe bon 149S, in n>e(i
4^er man ba$ erjicmat 9(enberunc;cn unb ^ufa^e ftiibct, publica authorictte oeranffattet n>orbcn
fet>n/ unb menn biefeS mare, fo mitfle fotdE^eS/ burdb eine bepc^efugte obrigteitUcbe Sfnjeige, n>ie
b(9 bcr gegenwärtigen ifl/ gemelbct morben fcpn. S)enn mit (B>efeQb&d>ern bat et bocb »ob! eine
anbere Sefcbaffcnbelt, al^ mit anbccn f8&d)Ctti, becen SJerfager nacb ©elieben Äenberungen nw
eben f&nnen/ obne bag fie adejcit notblg baten, {u erinnern, bag biefe Seranberungen Don tbnen
fclbfl berfommen. ©ep ber SJiiggabc bon 1498 ifl biefe« aber nicbt gefcbeben, bielmebr ifl Mo*
bie, in ber i484llen erflen Sfuggabe beftnbHebe ÖJorrebe unoecanbcrt abgebrucft, aucb finb bie 3u#
fa'fte, obne »eitere (Erinnerung , cingefcbaltet morben. Set) ber 5(u«gabe oon 1503 bingegen, wirb,
»ie €i aucb nJtbig »ar, Don ber gefe$gebenben £)brigfeit auÄbcucfUcb tum »orautf angejetget,
bag btefer neuen 3(u«gabe Sufa^el einocrleibet mocben finb, bie in Jufunft eben fo gültig fepn fol*
len, al« bie Sieformation fdbfl. Der 3(u€brucf yeQ ium atiterninol be{iebet flc^ alfo, auf ben
erflen, im 3abr 1484 beranflalteteit S)rucf , uttb bebeutet fo oiel, bag bie im 3fabre 1484 gcbru*
te OJeforraation , nun im 3abre 1503 snm jwrytenmal, «itt swar mit £r(lernngen, ;Znr-
ttvnnQtnr 3tenterungen unb t>erl>eßer«ngen publicirt »orben fep. Diefe« ifl meine SReinung,
Goate iOf irren, fo n>ia icb mtcb gerne einc-^ befern belehren (agcm SBai nun biefe 3(utfgabe fefbfl
betrift,
hetxlft, ft fitUt oiifter tüd mf {me 3d(eti/ auf ber er(ien 6ttft M ttfUn iBla«.* 3fof ber Stttcf^
fette btfinbft fi<b ttn gcogcc <£>olif(^ntet, mit tot brep äBoppen tinb ben beQben ^etUseti/ nur mii Um
UntrrfÄieb/ baß über bem 9ie(<|^^ab(ec ein Sngel ft^mebef/ ber eine fdinU, ober einen Settel (»a(n
Unten flebet au(6 ein (Snge(, unb fdgt mit be^ben {)dnben bie ge^en i(^n (U^ neigenben SB^appen be<
^d^Iogc« unb ber (Stobt. !Die erfle (Seite be< {meQten fbhti fAdet eine SSorrebe, ober ^tomnlgaticn/
in n>et4^er ber 9tatb bon ben^ biefer SKu^gdbe einoerleibten Sufdgcn unb 9(enberun^en/ Reibung it)nU
J£>err $rof. eiebenf eee bat biefelVe 1. c &. 359. gant abbnicCen lagen. 2)te SiucfTeite biefe« fdtait tnU
hMt eine Vnmeiftins/ n>ie hat nun fofgenbe/ oc^t fBldtter ^axU, hier {um erflenmal gebnidte @a(^re^
gifler {u gebrouc^n fep. t^atte Zu^ttf Uv, burtl^ feine SleifebefdS^reibung nac^ bem gelobten tütu
be, beru(^nUe Mmbergifc^e 9lat|^^berc, bat biefe^ SHegifler/ unb {mar na^ ber erflen SSttfgabe boh
1484 oerfertiget. ^n ber i£bnertfc^en SBibliot&et n>lrb bai, biefem igatie ?Di<^er {ttgeb6rig ge»e#
fene Sjremptar ber gebac^ten Sfulgübe aufbemabret, morinn Hd) and} biefetf 9legif{er beftnbet/ ba<
12 IBtdtter einnimmt unb fe(^r leferlicb gefc^rieben iff. S^oran flebet eine Sinteige, ba§ ^m Zudftf
ber 9?erfa§er/ unb n)ie ci {u gebraueben fep. !5e9 bem 9(bbrucf bat ber erfle Sntmurf , n>egen ber in
ber Svcformation felbfl oorcjcnommenen 9?erdnberungen / notbmenbig oermebrt unb oerbegert werben
muffen. 3b\\\ folgen auf XVIll. geidblten QSldttern/ bie JTttel unb Ueberfc^^riften ber ®efe$e ber Ster
formaticu; mit ber fcbon oorbin gebac^ten Sfnteige yt^ stim andermal— gebrucfr« Z)ann fommt
hai @efe|bu(|^ felbfl, mid)tt mit einer neuen 93(dtterialS)I anfangt, unb fi($ gleich oben auf ber erfiett
@eite be< CXX. Q3Iat, mit obiger Scbluganieige enbiget. Ser übrige £(^eil Utfii fdlatt ifl leer, fb
au4^ bie SKucffeite. 2)ru<f unb Rapier finb fc^on. £)ie 3a^l ber ISIatter {eigt ber Kolumnentitel auf
ber erflen ^eite feben IBIat^ an^ fo mie bie 3ali^( be< Site« ber auf ber {meßten Seite. S>a< SRegi^
fler ber Sitel bat (Signaturen. Cuflcbe^ feblen aber. Sßem ti übrigen^ um ein^ nilhttt $enntni8
biefe^ 9?urnbergif4^en ©efc^^buc^tf {u tbun ifl, hm mirb bie fd^on öftere angefA^rte gränblidS^ &ti
fc^ic^te ber/elben ooaCommen bejfrlebigen t6nnen. IBir bemerfen bitr nur noc^ bie folgenben ^utfgai
gen. fRadf ber bisher befcbriebenen , oon me((^er id^ felbfl ein Sjremplar beflge, folgt bie 1522 ooit
5rie&ri(^ Pe^^ptte allster gebrückte; bann biejenige/ bte 15^4 ebeufaß« {u nfirtibetg burt^ Palette
tili (Bty^ltt in 3oI* gebrückt mürbe, meiere biejenige ifl, bie beut $u tage aOein in ben ®eric^teti
gilt. Son biefer ifl bie 3(u«gabe oon i595/ oon Paulus %Mfm<mn in ^ol. gebrucft, ein genouec
SfbbrueT, fo mie aucjf berjenige, Un ber 3((tbotfif(^e SBw^t^dnbler A^vtm 6(^Apfel in X)ctao oeron^
flauet M*
hiüi 6€f4^r(e6en ^tib geteutfc^et ^at/ mit bfel fdfbtttn ^tguren
^trai&urfl auf gcunecC »on SSart^oIome^ füfller 1503. 3n -
Jfofio.
S)iefe tSn^aU wirb im Ctttlog. Saltfa. &. 133. n. 653. onscitidt. <Sic ifl Mdt in ber iSfbUo^
i^it Ui jtlofler« l^ottmbudf unb (>at {^olifd^nitte.
541.) JDeg TWerburd^fafcf^tfgflen — l^errrt ^ri^ertC^C» be# britteii 9i6in.
Äa!)ferä bnb ^vamn ieonora — ^trmä^tlnH ^"^ Ätdnung u. fl ».
3tm €nbe ju 4o6 €er tc. berorbnet bind) ^ftef be6 Crteren Sacoft
SBader^ bon (SaU^U^g S&uc^brucPer» foidfy J^i^oxi mit bem >DrucP
Semeitt^
»64 3«5lf »so 3»
I
Semetnfam )u machen/ bei affo ibefc^e^en bitb d^uäU^ gembet/ (it
htx tmig^nitn 9letc^ ®tatt ^inUlida ^U^Ufla/ auf ben bte«^
It^tnUn ta^ ADecemfret/ bei 3air* aB man jek 1503 3ar. 3n
Ouart.
SSitb in @(^tt>inbcl6 Theikan biblioth. T. IIL P. I. p.ti5. attseteidf^ t90 au($ Nv t^oQflanbidc
7UeI {u ßnten ifl.
542.) JD^r ougjud vjoit ^cutfd^cti lonbttt gen üfom — ^ibrtij«/ *e*
9l5mifc|>n funtgd $u etnpfa^en bie :9a9fet(td[>en €ron u. f. id. 2(m
€nbe : >J)ur(^ toerorbnuHg be« fürf?cf>figett ^ertß 3>>^<>n 9?9nm«n *
t)on irirtgeri/ t)nb SöCOb SOSatfcrÖ ton fafjburg/ f>at ma^fter l^iiitÄ
Ctmat biß f)ifloi*9 gebrudFf su 5lugfpurg, t>nb geenbet am f^atlfgeti ^
toef^eitnac^t a6ent bed tard 1 503. ^n Ouart.
aruc^ bUM Wtvtienf&W &^voinbtl 1. c. p, 115. an, too cc auc^ t>on tem 3n(^a(t beffe(b(ii
eine hir)e Si(ut)t\d^t ert^cUet.
543O ^acttca feutfc^ mogifhf @tej)5öttt ÜtofHctt v>ott Ttugfpurg ju xt>iv
bei! \)nb eren ber iobUd)eti ^of^enfc^ul iu ?ffifen. Tluff ba«. ?K.€ff€ff.
\)nb iiii ^au 3« Ouart.
93on btefem Salen^ec, t«c i^ermucftltc^ 1503 {ii W3kn Ui) Yt>tnterbur8eni sebrttcft morben ift,
itnb t^en btm a3erfa§^r ^itep^an ^fl^iti/ ^ber 3^ofimi9 f. Z)etii6 3Biener SBuc^bcucferscfc^ic^
le ®, 302.
544.) practica t^utfc^ etKc^^e 3at werenbe von bem ^unfhetc^en ^oU
geferten ber ^Yilofop^et), Hfltonomet)/ Ttjlrofoge^ t>nb SÄatfjematfcf xc.
SBagifJer .g)anfcit SSirbung V)on ^oßfurt etc. gemacht $u ffren bem
burd;fucl^tigjlen ^errn ^f^fftpfen ^faffgra^en 6t) 9l^e(n etc. \)nb
^urfurfien. ©ebrucft ju Oppen^CQm anno iOi^itt. ^n Ouart*
SBtrb im Uffenba<^. Catalog. P. U. App. p. 71. ange^eisu
Sajt MDIV.
545.) Jöer ^faltet JDautbö teu^fc^ V)nb fatefnffc^ mit furfen ©rofiem
3tm €nbe: •^le enbet fic^ ber tejrt bed pfalterö JU laUin t>ttb ju
beu|ff(^ mit efner fcf^&nen außfegug v>nb v>erf}entn9ß gemacht \>n ge^
orbent burc^ ben f^oc^gefertejlen 6ruber 9{tCDlaud vo ^pira efn 6ar^
(iißer t>nb miner bruber ein groffer böctor ber ^e^d'gen gefcf^rijft.
QebrudPet \)n toofenbet burc^ htn ;Xc|>tparn^ctec brdt&ett iu ©pe^et
in ber a(ten €r6arn Fet^ferfic^en tnb f^od^gefrepeten ©tabt !Sotm^
auff SBlittmoifye ben f^. tag bed ^onatö Ttprifiä. 9)a(^ \>nrer$ ^e^f^
mac^erö geburt Saufent fünf ^unbert \>nb tofer tar« gr. Ouart.
«nfcte
3«lr 1504- AÄ5
Upifm t>iS:^itn%fi^ fBli^ biefrit btntfd^ lotrittifc^ett ^^fafter; dbtt (dber oiti^ ol^ne
ZitHUoi. SMefe« fehlte awi^bm iBhiiifäfm ^ftmplat. €6 ifl alfo rnismig/ ob obiger Sttcl ttd^^
<i0 Ut 'S^er fei. ^iaft (8r6se ^dt tiefe Sbrtsabe in ber ^ortfe^ung ^er :6ef<^elbtmg feiner iSfc:
Mfoitfitthms ®. 45- tt. f. fe()c m6fui>tüdt befc^riebett. 3n ber ,$><niptfa(^e fonimt biefelbe mit jeneo
Jttertt/ bie i^:ohin C i?« n. 14. unter ben C<i)tifttn, obne Slniei^e betf 3abce</ an<|ef&btt babc^
tiberein. £)o^ fel^tt in berfelben, bie, in i'ener altern ooranflebenbe Srnpfeblnns be< ^^faltert, tnbent
fft gleich mit ber bieten Sorrebe anfangt. 9)ot )ebem $falm fttha wieber bie nemlic^ forte S»rrebe;
bann folgt aOetcit ein ^tutf be« $faUn«, unbf auf biefe« ^S^tucf bie etofen. 2)er lateinlfd^e icft
(lebet neben an bem SKonbe/ flucEweife. 2)en fdtfd^iai mctd^tn bie gemo^ntiit^n J^mnen. Vuf ber
erflen (Seite Ui gejabtten CCCX Vllten Slot« (biet obige (gfcbluganjetge. 2>ann. folgt no(^ auf |W#
Seiten ein (ateinlfcM olpl^abettfcbe« giegi|ler ber* ^falmen. Bie lefete ^ite i(t leer. S)a( g^^
betragt alfo mit bem ZiHMai 320 SSL iDie Cotitmnentitel mib eiattoblen (tnb rot(^ gebmeft,
S460 €911 btec^^ftti (*act{ 997et^obtt martrer«. tonb btfc^op iu parfmen^. {it
fried[^ett(aftb. in be 6edrl(feii (tnb. gbtdt^ Offenbarungen V)? benn :
^atftgen enget gefc^e^en. t>on bem anfang ber n>e(t. v>nb au^reutung
menger tefef^tSb. bn bed (etf^en fänig« b' r&mec gefc^irl^t. bnb funf^
tige ubermtnbug. ti>ibet bte Ilttrtfen u. fl t». 7(m &ti)e: GetrucTt iu
Sgafel bur<& ?D?f (^ael gurtet (< 5 o 4) 3n Onart,
€igentU4 ^ biefe Ueberfe|ung ber befannten X>ffcnba^rungen be< tlTet^obin^ teine S(n|eige
betf Bru(f)abrtf. SDa (le aber «$t|rrer in eben biefem S^^re, mit bcn nemlic^en Jpoliid^n\tU{\, au(|^
lateinifcb/ mit 3eba^tan ^ram« Sßorrebe gebntcft bat: fo moOte leb fle in eben biefe^ fKctbv fe^en.
Sie latcinifcbe Stuögabe entölt noc^ bie n>eitere9(ujfubrnng biefer Offenbarungen^ bie oön XO^lfgan^
HytinQCVf €lericu€ {u Slugfpurg ^erru^ren. Biefe aber (inb in ber beutf(bcn Ueberfegung ganj meg#
gelaffen worben > melcbe alfo ixid^ti m^alt, ali toai ttTett>obiit6 gef^rieben b<iben fo(L jDa< gan{e
betragt 8 if4 95* Bie le^te @eite ifl leer, ^ft in meiner €5ammlttng. Sine fitm beutf4;e Ueberfe^ung
mit 3(yringer0 Snfa^n ifl 1774/ obne SCnjeige t>ct Otui 4. bercrn^gefontmen, n^elc^er aucb bie^oli*
fcbnitte; ind fleinere gebrad^t, unb in Supfer geftocben/ beigefügt morben finb. SinV ilutt S(|i^gabc
i>on 1497/ bie (u ttTemmtngen gebrueft morben ift, ^aU U^ irgenbwo angeteigt gefunben«
S470 ^^^9 ^ebet fTc^ an bt^ groge (egettba bet l^dtltgfleit ftmven &a\M
^eitvigtö« e^ne geborne furfi^n bon iO^e^tan. bnb e^he getoalbige
l^etc^ogi^nne 3n polen bnnb ©c^lefifen n^efcf; (egenba bil fc^oner ^i*
fforien/ 3nn ü^ befd;(euffet. t>nb big f>eer aüetfne be^ eflfcf^c geifl^
Mc^en 61 oeflere / unb Crbaren purgerpn cjii ©regia»/ f o)lparlf c^en
\»nb bor grod cfepnot i^ g^ef^afben n>urben / t>nb mo burd^ micf^ Con# '
rabü ©aumgart^en gote cju tobe gebrucft/ ber c^af Qtifti t^nger«
Ferren ?(R.e€e€€. bnnb. ifij. Ttm Cnbe: ©ebnieft \>n bolenbet
3n ber fonf9fIict>en©täf93rcf5IaW/ ^mdymid^Qftnxabmn^aüm^
g ^rt^en. '21m rnttmod^en \)or 3;o^ianniä be« teufferö. S2ad; ffn'ili ge#
burbt Xaufent funff tjunbert t>nb 9in bi^rben ^are. 3n 5«^Iiö»
panier« %tnalem 21 . f ii e
»66 S«^ «504-
efatcSe^oiN f)»u aOe Ke^ciibeii/ itttt auffubrit^tc tmb wittSu^qftf di^bUMm d^etnni (festes.
XM^iset Sttd 9fhtt über tcnm ^«{(fc^W, miifec »U ^cU. Jfietoig tikiMlfn 9fiif tci OtiUt^c ift
etil Soppciu SDoim folflt auf 4 1/2 f&L bit aSocrcbc, toeh^ ttc ^tmift bttftfbtnt i(te e(tcm4iiib
9orctttm mtiflauftia bcfc^ccibct, toerauf i<»re ®ef(^te (clifl oofibde. Cie'tvat iBcitett«, flTwg»
<- treffen «en Saben, imb @cafat tu Spcol unb JE)ct{09< {u ^twa Soc^ter. €<^n im {woffttn 34rc
l(nx< aUt<t< tt^rbc ft( init <g>diirii^ bem erften^ Sttrffm «on Sc^feften mit bon QSort vtmä^ltt , mit
nsiefc^em fk md^Stinbtt itustt. SDecfelbe ftarb 1237- SSe^be fliftefeti bo« (Eifirrciciifcc f^roiunfloftcc
SiKbcni^. (Sit flotb 1243. @c^«u bep il^reiti £eben llS^at .({r grofe Sßwibci:, iibc^ mel^r gcflM^nt
httft mb na($ i(^rcm £^f • S>tit»tnn, iinb um i|^re< ^efltsm ttbmt toiSen, ft|<^ ff^ 9^^ Clcmcti^
»bcc blerte unter bie J^tÜiü^n. Siiifti ade« u>irb in blefcc Eedenbc mit »iekn Um(lanbm etsabkr, SHa
'f5ef4^{ttg madft obise 3(titridt« tinter berfelben flef^t bti SBuc^brucfer« 3d4en. £)a< en((^ tf( mit
febr bieten J^tlifd^littn au^deiiecet^ mib betragt im ganten 57 ^is^n. ®f iß iii imo (Kolumnen gc«
brucft^ o(^tte SBldtteria))len unb (En^ei. £)i( i£bttertf(^e SBibliotbef befi^et ein ^ptmplat.
Unter biefem entxitf «erjnbectm £itel ifl bat^ «ben unter bem 3<Are 149g «ngete^tt :&oF &cr
^^roftfifie Xn^itn mfeber aufaelefil »orben^ ®» vo«t Seelm Seleft litier 6. 672.
549.> ^^^^ 5^^( ^ ^^* *"♦ genant ber fefeit Wttr$öarfc 3lUäftttr§3e^
Ißeftnbet M in ber SB tbUot(rel bef jt{of{er^ ^^ottenbu^.
• 550O 5S>er ^eiffgett Äfrc^f tonb be« SX6m{fc5eit ?Kti^8 Sßjftgert fiir. ^nt
€nbe: ©etrucft in ber feifetßc^ea firefen llatt (gtra^turfl burcfy
S^^flKnem ©rotttttlgtr v^nb feffg tolenbec \>ff SRantag m^ t>nfer
Uebi fton)e geburt beö ^dteö^ \>ö gocte^ mefc^merbug. ^b.nii Sn
golfo.
Cine ruv{e 9$ef(|reibun8 biefe^^ mit einem |iem(it^ rdtbfefbaf^eiT Site! berfeQenen fBucM^ ftubef
mm fd^n in den Sk^riften ber Tln^alt. beutf<^. (BfefeUfc^ft (St* L ®. 84- 85^ SBcttloufiaer
|at fblcOe^ ^etr ^toomel in fetner tieuetf ^blfot^P SB. % S* 188. beftftriebettr ober ui^t bemerk
tft, tag fo(<^jS wxb in eben biefem 3^rt au4^ lateinifctr beraii4gef«mmen fei). 2)iefe 9(utfgabc, bie
kt» felbjl befi^e, bat folgenben SitcC: (|lu<»b«tmiu i£cciefte Qtratffor pretatörii offtcimii Quibus
oranfft itiiiBa rabijcitun %m Snbe (lebt : Exaretd eft opus hoc Alubre In laditifluBtt^Hehieciord
«rbe Argfffciiui p Joannem gruiuger Galcographle artific6 ipa die Jnuaatiönifl prothomtrtkis fiepha*
aj Armo fiilutis Miilefimo Quingentefimo Qoarto^ in Foh 60 SBL 9(u< ber furjen SBefc^retbungr
bie iib, mit g^ermeifiuig auf bie meitiduftigere in ber t^ummeltfe^en SBibtiotbet/ bier mittbtiitn tutbt,
la^kb man Utmt wo* bti Scrfater«, '^ofyamt ^ug, vcn e^ltt^^Atr ^Pfarrer* lu ©t. €Ftep6ait
te©tra§burg;. ai>pc&i bei) bieftm S3?erfe genvefcn fei). Unter obigen Srtel (lebet ein Jg)atif*mtt, »a
ber Äaofer Mb ber ?5ab(l auf einer^ unb ein SBlf^of unb ein ?>riefler auf ber anbetn &iittt bie 2«be
©cttctf; aujwwn^ burc^ boran bcpnblicbe Slinae gcflecften (Srctirgen balten.' Cr fclbfl erfldreefof
wU In ber SSarrebe an beii ^r^bifi^f tu ^aiay unb an bm £efer ben oOe^orifc^n £iteL snb betr
J^ti^nHt, inbemerbie t>i€rPrel4tett/ nemlidSr.bietoeyd^ifUic^en, Pabfl/ ^if^^of 4tnb pfor?
ret/ unb bffi vocKI^m^ nonUd^' bm ^yftVf mit i^iec g^ldin ringen t^ec^Iei^^et, in benen bie sonje
Siti^t, 9ejc<ideni,s^C^c(uiibcegirret»)irb. S)aJ folgtobc jn^epte S(dt enlEbdU bai SKegtfler, mtt
ditec toraortebtribcniiirtitn Sinleituns/ bie J^err i$ummel 9<ini bat abbtucfen lagen. 3n becfelbeit
n>irb nic^t nur bie S^ecaiifagund biefc« fRu^i, nemlic^ bal SJ^urcen n^ibec einer bem SKonudleic^ tcm,
Saiftv auf^fegte ptcvitt, fonbent autf^ bec ^aup()nba(f/ mit fol^enben Sßorten an9e{cigt : ^arumb
Irt tifftm bödbltn man ftntt lX)le Ji^ bet tJ>ntwr^)Än fxiltett fol gegen bcr oberPett/ ünb tple
bie Oberwelt ftc^ gebro4ien fol gegen ben t^nbertbön / ^efu<^t t>ttb gefegt t?^ g5tli<ien <B>effl$
liefen ^ebfUici^en vnb FetferU4>en rechten u. f. n>. Sarauf folgen Diec S^orreben # an ben i^abib
Ii4^en £eg(itiii/.Catbimi{ Ota^muQbum, an S5eclbelbt ec3bif;|of {u 9)^«tniY an SRa^miHon, 9l6mii
fc^en Smii tinb an ben 2efer. S)iefen fuSeu/ ncbfl 2 JE)o(ird^nitten, bie folgenben 6 1/2 Sbl Sann
folgt ba« aSSert jelbft/ J9fld^e^/nacbbem pociduff lgAH)m tlir^nmg ber jßnefletfcf^aft gerebet n>orben i^
in t>iec Sfbfc^itten, ton bem iSabfl, t^on bem 18if((lof/ oon bem ^facret/ nnb oon bem Saifa iwf
bflU S)iffer Ulitt ^bfc^nitt tfl ber n>eitlduftcafle. ^d^ {dble 15 grogete unb fleinece Jeio(}f4nltte ttt
ber beutfcbeh/ unb eben fo oiele in bei: lafcinifd^en f&uiQcAt. 3(af bec ecflen Sfette be« LXltll. Siar<
gebet batf ^ert mit obi<)ec Unter fd^rtfr (u (£nbe. S)ie 0tuidCfeite tfl leer. Tlinn folgen in meinem'
^e^ipiac no(^ {n^eo Stdtter, bie ^rr i^ummel nic^t bemerfet bat/ ungeodl^et Ht, vermöge bec fort#'
laiifenben IBlatteriabC LXV. unb LXVI. unb ber Signatur ^ n^irflic^ {um SSerfe felbfl geb&ren.'
Stefi^ etit^en ein f^rnUic^etf 9?otariat€inflrumentf in toelc^em be^euaet wirb, ba§ ber S^erfafcr öot *
djotof iu^ unb 3tugen eine S^roteflation eingelegt babe, toarum er biefe ^dftift t>erfert{get , unb bog'
ei; toeber ben Sriblfcbof {u ^aptit/ nö(^ anbere SSifcbSffe bamit babe belebren, fonbern pe nur er#-
maiimn n^olfen/ bieSacb unb ba^Öteicb iu befcbirmen, tntlidf, ha^ er hicbt^ n)tber bie StirÄe unb tat
fRüib babe fcbreiben n>oaen. . ä}?ertourbig ifl ber Sfnfang feiner ^^roteflotion : ^pil id^ bttr(^ babfl^
li^Kn vnb (e/ferli(^eit geniale ^u eim notariell vnt> tabeUson bin gefc^aff^; vrib ba0 felb
anipt Jn ollen {leeren / Cafl/Uen vnb l^itibm bee {^eiligen ^oinifc^en }iei(^6 ^ob ma<!|^t SQ.
volbringen ;c« S^on bicfem merfn)ürbigen S5uc^ befi^t i4 ftlbjl ein S;renqp{ar.
55 W) Sn.tt(jr<m 6t>cr;fi'n \jfnbrt man wit titöit ti9nm 9eöR<5ettt^eutf(6cn
Sutf^cn biiD terreti fcOroBe» fof u. f. ». ^m Cnbe: ®emicft i»
©tra^turg *on gj?atji^ Jupfuff/ in bem jar ofd man jaft na«^ *.
€ctilu« gefiittt gÄ.€€€€C tjnö «tl. ^ac. 3ii Puart.
3jl littet 1/^.9. flacf. S)(c^n6a(t ift^(^iMif^idf 9 StUlatid(((i8t. :
5Sa. ©er teutft^ Sfopu«. i5)ie neu gefeufff^^eo JaSeftt «RttttiCÜ.' 3>ie
fabeln Mutant, ^efamette ^aUia i»emutfc^t burc^ |)emri(0
@t(tn(6we(. ©ebrncft ju Tfugfpucg buc(^.3o(atttt $tof(&oW(t
. ;^.e€«e®». 3n»o«o, '
8(€ltm füaiiaUn wn 1497 unb 1498 fhl^ b(c«i(< <m^|(^ tottben. . 2>i< d(d(tttiNle(i0«, iMüde
tbfn^atU Jg)pls|(|>ntt(( ^at, ftn^e i^ niratub« <in^({«ls(. €ie ift in b(c iBibliot^^tt {U PoIUns. X>6
btr oben flcj^nb« tittl ric^s fc^'; fahn t(^' 6ic^t ^gen.' . '
r
s69
Sttit 1505
Sajt MDV. ^
55?0 SD« bterutttjwtnjig gulteit i>oxvfftn. ^tn ftibfs 3£)ö« foMft^
\>nb nuf (tc^ f&ud) "^at getrucft {ucad sepiftitmapr iu tSßeffopcutt^
neit. 9Bnb boUenbet am Montag tn bet erflett \)afl tvoc^rn Ttnno^
funff cjJ^unbert tfi funff jat. W. ^ofto.
[ iDUfe lilu^dabe cine^ 6ftec^ gebnicften (Rudci, toirb Don 4^errn @^aiiF in fein<r ISaiecifcf^en
Stetfc ®.22o. unter beti/ in iSaUrn gcbcucften/ alteflen Sut^erti andefu()(t. >!i()^freitiitai^.(9ac eigent»
tU^ ein fäuifpntQit lötudtt. $r jeg abet mit fcintt IDrucf crep jj^crnm. ' \
5S4-) ^^ Jefc^lofftn gört ^ti rofettfra$ matte. Tim €nbe: ©ebrurft
toft v>ofenbet iu 9litnn6e¥f burc^ boctot fB(ri(()en {hinter; am tot^
j^^om'fii 9la4> €rtff( i^nfer« ixtbtn ^mtn getnre. ?ÖJ. funff ^onbfrt
\)nb funff |ar. 3n §offo. ' . : '
6d^on^bcn ®. 22. o. 24. unter ben SBuct^ern ebne STniei^e beit ^^\>ti, ifl biefe« aßerf ondtfü^rt.
«ttb befcftrieBcntv^rbeu/ aüt\n, nac^ einem Sjremplar, Hi, tcic ic$ jc|tfcbc/nidS^t oeDiti^nbis fbar,
ober, bep bem ber (mcQte S^cil feilte. iOa iÄ nun ie^e, mic^ nod^ ein boa(lanbige£ Sjremplartu
ttWUn ®e(egcn(eit batte, fo {dnn id) t)cn bem sanjen 9Berfe nabete ?ftä^tW ichttt. ffiaäfhtm,
toai id^ oben 9» .22. bemerft (^abe, folgt nun ber jmepte^beU, n>e(c^er noc^ 5 ^Suc^er entbdit/ fo
bog' alfo ba« flanje 2Bert aud eilf (gliedern bejtebet SCuf ber erficn ®ei(e be« erfhn SBfat« fltebef fol#
genber t'xttl Ui Mjlen IBucb«: J)a« fec^fl bit<^ iit bett befd;lößmn gart bc^ ÄöfeitFra^ ttTaiJ
Vit J»^ ber menfcbn>^tbotig gottee« Unter btefem Sürel fiet^en jn^cen Jgfolifc^nitte. SDiete^Tcc^ffe
JSu(6 fangt auf ber SKudtfeite tiefet SBIattf an/unb.mit bem folsenbe:^ !BIan^(^ef äu^ eW neue
flJtdtteriabt an. X)ad fiebenbe SBucb i^anbelt i>on bem £epben 2fefn ; toi 4<^te t)on bre^erfep {eben ;
t^t munttf bon bcn tugenben glauben unb genaben, hai je^enbr oon bem Übel ben (altern bit fun<
ben; ba^ aylffce t)on bem boc^wirbtgen faerament t>S ber bepHge nteg beS %U<kti. Sfiijf ber'i){u(ffcire
Ui S<I;tSt)ij IBlat« gebet biefer jn»et}te Sb^U/ mit obiger S^n^cige {u Sube, iborauf nb<b auf {mcif
{Blättern ein SEegifler {u biefeni {meßten Sbeil folget. SReine oben geäußerte S?ermufbung/ bafi biefeö
fiJerf {u .Nürnberg mocbie gebru(Ft tt>orben fet)n/ 'bat (icb alfo befldiiiget; n»ie i.0^.aber obige ^cblugf
iinieige t^erfteben fod, mii i(b nicbt. 2)a§ Ulricb Pititet/ ein S^urnbergifc^er ^^t gen^efen fe^, ifl
au^ bem SRurnb. ©elebrten 2ej:icon unb aug Äieberere'^a4!rl4>ten C 1. ®. 43i. a. f. befannt,
Cr fcbrieb Specalmki pailionls Chrifti , ingleieben Speculurn pitientiae. ^i fod aucb nacb ^efhiere
mebicinifcben ®elebrten 2e;cieon; bf9 bem €b!trffeffdl^l5?riebri(b oon Saebfen £eibwe»ceu^'ge»efen
fepn. €ein meblciiuf(be«.2Bei:f; baiJ 1506, unter bem Slfrf Epiphanie medicorum gcbrucft mürbe»
bcliße icb fclbjl. i5.a§ er nun aucb Mi gegentoÄtitje SBerf jufammen getragen/ 'ober iiberfe|t babe,
baran ifl tt>obii*nit(>t ju jweifefn. flfac^ ber obigen äfnjeige foHte m^n glauben, e^ fe^ aucb bon ibm
gebrucft »brben; melebeÄ icb aber tiic^t glauben fann. 9(u« ben topen ju uribeflen, ifl igterottf:;
mm ^6{Qel ber :Dru(fer. 2>enn etf ftnb bie nemlicben, tt^omtt bit 9}umbergif:<K-0befbrmation 1503
^i?u<f t «biten ifl. JSielteidbt toor pfcititr ber ©ecteget- j: . * . -v -
555.) ^rjtinn fiir|tlc^ tegciffin {»1
Sajarum t>«n geilorben man
©cnjaUiö^rfc^ 1)1«^ wibei auftian.
Kot €ntie : ©efetucft ju Jatt&^ftttt» 3n Ou«rt.
• i
SBtr»
»oS SBfctfltn iN^iftiiil^U^iMfrMHi'S^ {um'SiM^M sft»m«fn.*9uf »rat Tttct Iff «tn JE>ol{f(^nftt('
rieh)fMft^' \>nft «ftnisTfi^ «Rrtitmt 9r^iifC(|t i»«(^ ge^
Biit(^ »öt(^#)?at^|i^|ffttfl^vf foHt !Sart|«Y: K^iM» im 3at 1 505.
■■■ •■'■ •• 3h-5«!ro". ■;? ■ •••• •. -' '• ■'••• ■ ■> ■• • :•■ -■ •
P. II. p.;,<2ff4. n. 792; -6u »trb at<4'vc)a^i<t>fimb'ft8 (mCorpör. Jur. genii; T. II. Pnef. §. 9.
«nb i>(m'«i*frh ttng?fS^. ' " ' /'': '''■• '• " • ': ; : - ....:•.
♦ '1*-». ,~y •• » '/'l**' »l«.* ♦/•' *'*''•{• i I. 'i** '1 i
i;ttf|)lif<!fo (f cbinfioftca. ^<I6 riöt> 6^
\ •
':Ouc|^ \^t)n ^orfffto ^cfno tfl dnbter |^b(^(er6|nptfr Tix^tt natärf((^
< i
, w ^c^ntt ©Ituentilder {i| Drin Tlpdllk/ a($ than jaft t>on!
, ,;;, iet ©e6urt€|>dft(funf4e^ni|unbffitVnb,)»v5^ ^tt^o^fQ*'. '•'. :- •
9(v in ^|e^-:(. j^od«t li^r. nr. pbyfic. ii^e^',p^ 90* . j6(F< .0«n{(. flB<t( id 18^ o|^ «icbnctB
fttn 8W|«a^«,fw*<n,*tffM^m;«>>ft^^^, .«^ (l»^,^,fr .iW^a«0.lH5»®<rti?tW9f^
l>^u«. SScni^^n« f>etuft n fic^ in btc- 9(u^gabe jm^ ifp^, rtuf .«ii;« «otleracbm^: ^^^pigr ;i9M|«
i;i4>t «i>|i bi(i(m 3tMpf>tt«,,»«})» i* ««<«,l>^w3«tl(?f,;«MflW' .r, .. . ;, ... rv... „ ...
558O. 3R«)fl<r gltticÄiiriuö twti De» «.^«J^ieWaif«! ©ac^ii.Uw i^\t ®e^^' .. , J
.,. ,^ ; bturft t>BbA>oarnb«t it\ b« moHtt %fH|^ l(»4p.Sp|fjlW»Ä'®4if9VT .,
. T /.i/,-.<fett*^noJJ>o»uHi.i5os.... 3n..fttt???-/ i^lv ■■'•::.. '.w: '.••••••>.■'
v: SD(«f( 9(ii«fl«fte c^(f M^tti 0<bni(r((it iB(ttitM»b(Mr*i|^t .^ £R(c^^Y9a|4» in ^m VcMraiMt
4e nonnoUis Ubris antivü« gernMoicis &e. ^- a.
, f ,
1 ««*<
559.) Womiftfee |)iiforie bf ^ito liuio dejogm: " 'Xm Cnbe j ®ebcu«fc
r »1^ geeflbd; jit^r toM&^n ^obc ü0Mii(| bui^ tiTÜgir^o^».):
T ! iRoc^^(>ci#i Wer« ^^ereitü gebtw^ $Miit'|Miff|aiiMl^ biA im
«70 ^4^i6<i^'j. -
. ^M impfet ßtli^ StHtiiAtm »Wte ^ul|j|^4l|^rft|Mllt. , *^> «frlrfl#-tt«ft>i> «^ W<#
tt^b <ie blpt mi j^abncü Bibl. jAt. T, a^.p, 216. 4IM^^tnL .^^gf gen jWjJ* ^n^*W>Uf<n «»«»tragen
^u 3' @. 460, % f. <ine onbcce ainggobc «on v^^*'f^^!f^^^^^f^<f^¥^9t Pt^M ^^^ ^n tec
SesenttHictigen batur^^ untecfc^eibet, »af fie mc^ eine Ueberfe^ng, be</ {u fRa9nt ge^nbencn Quj^i»»
lemenM enf(^Ae. Z)a i((^ bie erfle Shtggabe felbfl befl^e, fo tonn ic^ fie befto genoiiet befc^rcibfn.
Ohisn ZiU^ttkUi^imf: SUkn taf^ft^etf^n^l^e« ri:(h»cttbt&:<fittfiMrfllB(fftii^ eben bU#
fr< 93(att i^'Nt/'an bni^'St^etlRiijrimiitaR^eric^t^ei^Kicat^ MliMM^) ble.i>^iibet< begoegen
merfwürbigjd, wtt gp jw^ .^efinW« S^J»lf f^iHl? W»i[.«rft^^ entM»,
üuf i9eU^g nian fld^/ {um fdtmii, baß ^iefe Cbrc Ut (^tabt SJ^opti) gebu^f 1 iiiittc anb<rn {u bei
tuf eri |>f{eget. (£i <^ei§t. a&<t b^rfell^ ; 0it xtsejjiifc C^coft nett^«) ou^» aiiftngjHi4|^ &ie
wuribcvhavi Simfl ber ^n)c( ere}^ ^ t>A j^m jej(j|lb|^^ ,b>^ f iinft^e^c^m 3o^4n (BftttmbergF,
2^0 man Salt it<i4^ C^rifli t^nfere'^eren gi^uh^ iCaafenct>teri>ttnWt^^)^^ f^t|^9 ^^i^e er^
funbtn, t>fl barnacl^ mit i>U]^# fofi vnb achtyt ^of^cm Rauften m^ Peteif @4^6fftr6 ju tltatQ
bcm St^rütie fdöib unb vottben ^ntfui^en 4imgfben, ahgebilbct »Üb.. UnUn,»oic ittsi S^ronc flcbet
*er tBerfogcr, bccjbm fein iÖucf^ ifeergicbu 9{uf bfc JÄticffcUe i^ltfe« 95ia« fa^gt'b^« 9iegiflec an,
iotldfti auflec,.biefec ®ette;(io(^, 9^ ^2 851 fußet. 2titf bem nun fofgeni>en |j^tif / ^I<|^cg mit ber
3a^l i. bclüdfritt^j ite^e|'i£tti fur|f poVre^ ^,tt.vtö}tmw<^t^ J^pmi^^tti ^yf^Cfim. 3n bie«
fec!BcMrrel)f, «d (i(:^bet'^eVfrf56er/»«:nl;(Ärtmij f<|>6fexrm; ' ti^(>ttw in TeyfiT^^ nennef,
banbefe er*cH bVrti;ste$ia.bft |5r((lörfe;'u;ibtneit>etii^ tföfef feine el9enr?[^tlfÄerfc6«ng £ioü,
fcnbern eine/ aut litel^rern alten^cdbtMtn Qt^hiiltHt ttiai^tiing^'ui t^ t^aht liefern
tm^. saHfö\MJf9n9ti^ m, «aflfü^ auf trertrflm OMft beg
IXXXüXfUt? iS(iit(9«fd^tef et ; !Darti^9tf 'fKit «inen iA^enen Sftef, tiemlicff : 'IM^ anber lm4^ bcr
ftf^t^M^eS^trc^
^^ÄÄ?Wd>HeiirÖtftV'©a0 trfl^^^ twÄönttp^ch m^ttm. -^SDHfit brftf«Ha>^t» baKe eint«
«***«»fctreftf^ t>ei?-/IÄ*iiTf ^et fuf{kn»&ftttrble auf ber^aÄrffelte brf tileftrart b/fnbli* V.
Cfnou>itttgi>on^amelburgT;8i^lJI;ft'it^Weft)[et^^^^ 0igtet vnb Cononkü
fc^ntttet! gejierf. 2)a§ biefrg übrigen« fcini »fcrtli*Hleberfrgtthg'%t'Ä''ftt^itrif (c^, Hfl f*on oben bt*
Ct. 3. @. 460, u. f. Sie in 4)errn WürbttpeinihBiblicÄli. Mc^unt ;p^»3s;^ni# ^ein Cttalog»
eine« fRapn^cc 9^(^(^nblec« ongcf ubrteJXutf gab^ Don 1500 tt^trb n^c^^l unter bj^ tlnbinge ge^5ren.
5 6®0 ^,n:0mt«f^iify t)MlSt9 gräioif^t itvüi^ci: b«ti ^9^sebwn(n %UF\im
y gehalten kuni^ü^en ta^ ju €6fn 3tn.fvnfft$(^eaput&flC#m''unl>
r fünften )are. 3n|Clu<|r(^, ©itf«
Mr t^ifs» »?i
• . . • • . - ' • • • , - '
S^iO ^n ber.tteuw i^^futttctt fK^'ott hit topr «tn we^ deiteW mag
ecfMü^B. . ^ Silbe :. .2hi§,((it«in ifl Olg ntüfMieJii.^igeutfiff 9e|i»de» >
3^ (itk'Vfbrtfr^und bct 9}<i(<|cit^/ Mc Illb^tfeifC 1>tfi>ttcfit«, JCtktirHiti« petH ^rüMl^ifH U
«M^{cf»Doit fiinrt e«cfart^ viiV ecfinbuiid birc nwm CB<(( stitBt. 9uF l^mSiM Ift (in4>tfQ[(^n(tt>
3ft 2 $5. flort unt in in 6<^wa9$if<^en Sommhins.
• ' I - .' ■ . ' - »«
•'■•■'• '■• •• ' "-' : «Hak MÖVI,- ' ' ' " = - -^
5<S^«) ^fllterium tum apparam v>urgan firmtfer appreffb | ^etntf((
5)jalter mit bem $eutfc&ett ö^V^ settucfet. J 2(m€nbe: ^fo^
terium cum opparatu ioufgari pro mo^e 6ar^ricQ txanpUtvm %u
... gettfme {itHytHTum per fiiDiuflum t>trum, ^attptam {»up^flf* 2(nno.
€€€€£•*>. \ »&« en5et ber ^faim mft ]bem ^eutf^^ nti$6ar^
fe^t ber )^(m fanUxM^tjx ^ttindt \\i (^tra^iblVd burc^ SOhlt^ttf
,,j l^upfuff in Jjem 3w al* man jatr. ^unfftje^njimbert t>nb toj, 3» ^
• SüxatL . . ' . .. . V . .
€< i^N<fr^ »te {e(^(ie abrfso&f , M lafeinifcf^ bctttfci&m 9fai(et<, tie mtt beq tipr^etfle^nbfti
in ber^aupffM^^tubemnfiimim, ystüg in H^feCitto^ O^egiflrr (ulc^t (Icb^t. Sbtf bem Xi«Ibl4l i^
ein J^ofif^niiu. . J^nt (Stabtpfovter am ^n^e bat fte in bm ^bei:ei^f4>eti.^l^an^tiitigm $• *38x»
SösO^f^ 5^&f ön baj ewattÄeii6u(& jum erffen ber anfang ber mef>*
bec ^^alxa i^b ^otfect. barna^ ^iV eptflef )>nb tmn^^M burc^ ba«
^^n| kr. oac^ c«i|7^ii(te&er orbitug 7(m Snbe:. Gebotcft tonb {2/
if(9fft(& \>ofenbet tn ber fa9rer(t(i^n teicf>|Tatt (u 'Slugfpw;^. t)pn,ma{^
: üec ;g>ailBfetf lOttmat in Fot>ea be« färiK^tt^m. ^erii ^oj^oft (Ryn^
man Mit öctngetr 3n bem jot ^ motiff dfr ruK^CcIili gr^mt» 2;aiii>
fent fönff ^unbert tonb fe(|>g 3ar. Snjolio.
SDiefef fb0e»arat(r ;SiDaiigettbo(|^ tnilcAi nicbt« onbet«, oU n)aS in %tnr unter ben Sfabretr
1474» 1476. unb L487. bef^riebenen pUnarien angetroffen tcxc\>, imb if{ alfü/. ob e£.dM(^ einen on^
»ern £i(e( l^atr nicbt^ anbevtf r oI« ein neuer 3(bbcme te»* gemobnlic^n tpienatil Shir ift be? biefem
^angeltenbucbf n>ie fc^on bep ben/ oben unter \>m ^abren 1488 unb 1491 ansefftbrfen STu^gaben ge^
Me^n iil, be9 ben ^ontd^en, ber iStngatig \>tt9Stz%t ober ber fo^nomtte 3ii)croitU0/ berPfalttv
«nfr^ieCoaectrbiututrfeftctworbfni bp(<^ «ou bei» 9fal»i<i( <^tttt nur btrSlnfonSp^ jDbiger Site!
Witt
^«I(f4inif( mii -her a^orfVOufia ^tSit otcc .€iMnigfli(ifir, $<wil ic» :^M ^ Atttoi-.&üHiibU'mflbtm
:8tottf i4nd(^a^: JBudS^ fUI}0&lMUer Uebcrfi^ri^^i fi^S4fttac(^)«»it(M «tie f^iUidm ioitfActi:eio«iu
*'ge(i 9nn^ Spificl, ntU fampl tcn t>ter paffbiieti nad^ htm Ufi hpt #ifi^.<maa8cUiklH: ^btc^ M botf
*'cn)anscU bitc^ olle (Suntag bcti einsang, ^er mcf ten man nennet SIntroifum mttt fampt ^er (^oOect
*'bte bec 9rte(let^>b bem diar Rfef «bec fttiget mefi er fprid^t bominti^ bobif^ Ötemirf. ^omm^
»'oolget «te €f>tfM Q%lr proi^ce^ burc^- bM gan^ iar mie <9 in Einern ^eficHUtifn^tetebiii^ def4rnben
"fleent tc flfa4^ ttiitbt maii irt Mefem emiinAeUbn^ tftec aOe fimtiigti«^ en>«ti^ «Ift dlc§ bai ift aia
"glitte ai$fe(^9i>:)be4^tbrn'€nMnBettBm<ben menfc^Kn ««c f^o^lfam (uJefcitr Sbif bet SXutffeite
be< CXCIX. SBIot« geltet biefe«' S»Ahdcfi^nbti4^ mit obiaer CdM^itidt iit linbtf 2^a< aonje ifl
^ fiefiHlttetieiiviEojimiinenaftdebniiit. .^ignalairen tinb SBUtteriaWen Onb ba, bec CiiM fel^* 3n
..Sfofoiio ber i^niogU^lKii Cmanflelini fte^ Reine f<|^k4^te <&el{^itte. ^ be0^ «im biefn: «n<#
Sobe felbfi ein S;remp(ar.
564O «^te na^ v^ofgent bie tWin^tlimUt bft gfog toit au^U^un^f aut^ bCe
^ . CfpijKen teutfe^ S^brucft/ barSe^ ber önfang/ ber pfaftry \)nb e;n cot
' fecf V^ner 9eb(fc^en mei^ wn bec jei)^ \>i5 beri'^e^Kgen ba« •
' gah^ (är ntc^j iiußgef a^en / gen|H(^ nac^ ocbnung bec c^rttlehftc^eii
f treten. Tim €itbe : 6n>ange(ta v>nb üpiftti mit bec sfog/ aut^ am
fatiQ becme^/ bäc 69 pfafm v>nb SoOect/ bucc|^ tSBtl^efmum fc^affner»
®etTucf t \>ft \>o(etibet iii £)UtetTflein $q mftfafl $Rac^ c^ctfH i^nfec«
^evttn ge&ürt töufent fuit|f f>unbect \)nb ftö)i iät. 3n J^fio.
9(tt(^ btefe^ i&^atigelienbud^ tf(, mie ba< borf^etgel^enbe, mit melc^em e< boOtommen ubecein«
flimmet, ein 9(btcu(tbe4 beiitfclKn ^(^narit 3n meinem €jrempldc febtt ba< ecfle 99Iat, auf ml^
eifern bermutf^Üd^ %tt titel ffatnbe« SStt obigec Vnieide: i$ie na^ vol^tnttc fangt ba< {Bttc^ feCbfi;
auf bet erfhn €fctte be< ttt)e9ten fBIat^ an, unb biefetf enbiget fh^ mit bec ecflen CbHmrne, ber erftcn
®eite hti i67f{en SSlattf. 9)^tt bec tmeQten lEobimne eben biefe^ IBIat« fangt ba< SKegifler an, hai
tiod^ imtf @^etten futtet, unb fldf mit obigec ipc^luganiilte enbiget; bie legte Seite ifl teer, f^at
dan{e ifl olfo 16$ 01 jttec flacf, bon benen 166 foUict fhib. 9(ud^ M e< Signatucen« aber teinen (^m
fhe. 9^c febem (^onnta0<eoande(io fle^t ein J£)o(sfdEinitt, bec'ben brltten £bti( be< i5(aM einntmt.
£)iefe9(u00abe, bon welcbec iä^ fetbfl ein Sj:emp(ac beffge, mag tooVl eine gcbSe Seltenf^eit fepn.
S)enn n>ebec bec^cucfoct, nec^ bet SDcncfec fc^einen befannf {u fepn; tötni^mi habt i<^ ntcgenb^
eine Sfnjeige bm)tm gefunben. i8ftf<^ins bot im achten 9anb feiner Öeegtopis^ie ein paac Orte biefe^
SiamenJ/ eftien SuftgecifdlKn unb einen etiHiit Jt^o^engerolbfccfifcben« SSklcfeer t^n biefen beQt^en
fieincn jOjHkn unfltc S)ucenflein feiyn m&^le/ iDirb fl4 f4tberli4^ beflimmen tofen.
*
av>et; bot ganje 3ar. ®ebcu(f( iu St^^ecf («9 ^teffctt ^tnU$
(Bon tiefem nlcbtcfac^flft^tn $Uß«'io (in|^ fi^on untec bm 3al>cen 14S8. 1493. mh 1497. brt^
Sfii^aaben angeictat tvettxn. 2>U 9(g(iu»irtii|e t^ mit feinen < ^oltfc^nUtoi .g({i(rt. (?. (B^efncr;
566.)
SoJ» 1506. 273
565*) ^at^ 6rf^ htt JÖge« ©twngeltett. ifctf^- ^toftden. tnU ^iUeil
^an ber fi)b \)n alten ^9^9^« ouer bot gaitcje ^ör^ mit fd)oui gfofe«
t>fi managet Ut}^ ettmptUn ,^^tnan\en \)fi getog^e \)t^ ber btfbüetx be«
.olbe v>n npen rejTameteö — pn büü ttjd)te j^ebtad}t lim ^iiDesc yuU
itnbvad)t tnbe g^ebrucP« bordf; feen erßamea ^an^ SDornc* tf)D
93mn^W9gf. 3m beme tiate. ^.aD.V)j. ^n beme bagfie ber t>e\)ir)ng^t
tet apoflefeiL 3n ^oUo.
Siudf tiefe Sdi^gobe beiS nieberfac^ftfc^en ^\)an^tümhud)ii ober 9}(enarü, en(f^a(( Mti ha^ieni^t,
t»ö« in ber J£)oc6teutfci><n befTnbUdj^ ifl. Die Jg>oljfc(>iu(te fxnb erbarnUic^. 9?ödi? obiflec @*liigttnjcl«
ge (le(^et eitt {>i9(jfct^tutt , ber t>ermutbiid[^ hai ^eiij^cn tctf 95uc^brucfec« fe^n n»trb. Slud^ ifl einer,
über hem SKel UfinbUdff ber gar elenb i|l. Oiefe SÄirögabe i(l in ber Q^fvoavit^m (Sammlung-
567O SDie &iUn tööJCtt \>,on bem fronfetc^iiain €rf|li. afle mon fi) lifl iti
bnfer« ^erren fr^jnfeijc^tnamätag SRuttt^ett bur4> |)aittlf«» ®<^Dlf^
fet 1500, 3it SDuobej-
3fft in ber SSibliotM btö Stlofler« 2lott^tibu(^.
568O 9ßon tftti ä)tiittli^tn ^ttnt gefc^e^ert jm. iK». €€^e€. toj Sar {tt
it^^otta em ^au6t fltat in ^orttgaf itoififyen ben c^riflen tonb nemett
i!^rttleo ober jnben wegen be* geereu|igrtfen got^ C« 50O 3nOuarf.
$8on ber Dttf rijlenltttett^dnblung bte ber ^unfg \)on ^orefgal n)tber ba»
tonfri^ulbig piut ber frffJen/ auf bie bor ergangen gerd;cd;t ber fd;afif *
{^afftfgen neme fri|len ober ^ut>i ju ii^t^ona Qcübt i^at. (1506)
3n Duart
Se9be Scliriften geti&reii {iifammen. 3n ber erflen loirb ble , an ben Suben (u £igabon (egon«
gene Sraufamfeit/ ba ber ^^ibet gegen 2000 berfetbcn toMt, befdl^rieben. ^n ber itovfttn wirb bie/
b^0n)egen t>on bent Stonig über bie C(»ri|len berbongte (Straffe, ersablet. ^ener ^otb (^eigt ein (^rift^
ü4^er Streit« ;Die Seflrafong ber ^cber bingeijen eine ufi^riflli<^e iS^nblung« SBie oer(e()rt!
iBeobe @t&(fe flnb 9^1- ftatf, unb f)aUn auf ben XUeln ^olifc^^nitte.
569O ®cfa| *nb OrtttUÄ^tt toer ijnjfc^tett/ 3Äafefii/ SHec^fen u. f »•
be» (anbed ber grabf(f;aft tpcoU/ ^Udfjpurtf bte Vfeef. tertia ^enii«
Tlprifid 1506. 3n ^oKo.
3d^ finbe biefe Sprolifc^e Sanbeiorbnung nirgenb« ange{eig(. Gie blieb felbfl JS)errn pftttet
unbefannt. Sie ifl in bem (Süft polling«
570O |)(ttt(luttd in)iTc^en ^arggroue ^tübttxditn m ^tanUnlntd bnb
oinem fi^rbern State ber ©tat VlütmUx^ toor ber toerfamlung iu
toerbe befcfie^e^en CSlurnbei^ 1 500) 3n ^olio»
3fl<inefel^rfeI(eneSRurnberglf4>e©ebttction, ober eigentll* eine J^anbüing oor ben ^aubrteii^
ten be« ec^mobifc^fen $5unbed/ bie (^o^e OU^Uit, Sraid unb Geleitet betreffend eu n>irb in
074 3<^* ^So6.
j?)erm ^cof. Wilte Biblioth. Nor. P. 1. p. im. o) anstitiit, unb ift ii IB. ^rt. JDit att< 6 SeUeii
(e({e^eat^c £iiel ifl mtt sco§cn aRtjfal{>tic<^flat>en gebirucft..
571O ADifer '^tattat f>eft ijtt \)on bcrettUttg tet wem ju gefunt^e^f \)nt
nu|6arfei)t bec menf^jen. 7lm€nl)e: ©etrucft ju ©ttagburg Mrt
tnat^iö ^UPfuff Tlld ma jaft 3Jl. V)S. \)ft \)j. jar. 3ii Ouart..
©iefe 2(u«8abc toon Ui 3lritolW &e itova Villa oStec* gcbrucftcn Sractat, ifl in bec ©c^warsk
f<^en <5animlun9. 3jl 5 ®- (iart. SKuf bcm %iiti Ifl ein J^cljf*Hltt. Der ncinlid?e flcbct am «nbe,
unb auf bec SJüdffeire Ui SitelMat«. ©ic al(e(l< StuÄgabe Ijl unter beni 3abre 1478 angcicigt »orben.
572.) JDie J^fiforia \)oit ^eluftn«. ©ttagßurg. ducc^ OTot^i^ |)ttpfuff
©lefe SÄuÄgabe. beflftt ^txt ^ciöegget/ be« tdgliiien SKofbi in 5flri.^* €ie bat JgJoIifc^nirte.
573.) SDoctec «Braute 9?arrenfciff m€€€€ff.\>j. snüt citi terfac^. Ttm
^nt$: J^ie en&et (tcb böS^^ SRanrefc^iff/ ©0 ju rnif ^e^ffamet fer, eri?
maiiung/ "onnti erföfguitg/ ber xott^ttft/ \)errtuufft/ \)nb gutter f^f*
-- teil/ 4>iic^ JU wrad;turtg/. t)nb ilroff ber mircf^e^C/ bfinb^eije Srcfal
t>.rtb borget)!/ aUerffdbt/. tnnb gefd[)Ied;t bec menfct>eri, mit txefunbeca
fiig/ rnug/ v>ttb arbept/ gefamlet ijl/ burc^ ®c&a|>tanu *^raiit 3»
fiepte recfjteti boctor?/ ®ebrucft ju 95afel t)ff bce 35arerttid;t/ bfe
maa ber narireit fTjtd^md) nennet/ ^m ^ot nrxfy fff^rijii geburt tUf
im funffffmittt Dnb fecöö 3or^ 3« Ouart.
SDlefe 3(uö{)abe ifl befcnbenS merfn>ürbi0^ uob (war bauptfdd^licf^ um ber bcQ^efügten ^rütefiafioii:
ti^iiUn,. in welcher ^ront bie SScrlangerunden, bie man ta einigen. 3(ui$8aben antctft (S?. bie Sln^fpnt*
ger t>on 1498) für nnad^t,, unb für eine frembe 2(rbcit erfidcch ©iefe ^rotcjlatton fangt gleich auf
bem litelblat an,, unb ifl ebenfafl« gereimt, guerfl flebet nemüc^ obiger Xitel, bann folgt ein ^oft*
f(6nitt, t^ddl^er ein, mit 92arren befradS^tete^* i^cbiff oorfleaet.. ^i ifl biefeS ber nemlic^e, ber oud^
lit\) ben tateinifdben Sfudgaben /. bie ^^obann ISergmann oon £>lpe: beforgte, gebraucht mürbe, unb bie
^abriabl i497 i^^ Unmittelbar barauf fangt bie ^roteflation an. @Uicb Stnfang^ brifit ti in ber^
felben :. ©or bab i<lb* narren fcbtff gebiebt 3Äit groffer arbept vff geriebt — 2(ber ti ifl bar bp nlt blif
ben 9^it mancher bat nod^ fpm. ^tHndtn 9}ocb bem. oidicbt er bat getruncfen. Vliivo tymm rDelkti
hat: an ^endfem. gerner: 2(bec mijn arbcpt ifl oertert 9Snb qnber rpmen bnjn gemifcbt benen, funfl,
art onb moft gebnjfl 50?9tt rpmen fint »II. abgcfcbnittcn ben fijnn ücilurt man in bec mitten u. f. ». enb«
Ucb : ^6 Fan. nie lieber, narren machen ^c l^ei^ t^ann vott t4> bin genant ber narr efebafliamie
33rant* Ciiefc ^roteflation gebet auf bec 9iudfcite. bed erflen iSlat^ju €nbe. ^it I. fangt bteSBor'
rebe an, unb bann folgen bie JRarren nacbeinanber.. ©iefe geben auf ber erflen ^eite be« CLXIL
©latf ju ijnbe.. 2l.uf ber SRucCfcite biefe« f^iati (lebet obige ©cbluganjeivje, unb unter berfelben ba<
ftf »ohnHjib^ öruif crjci^en be^ 3obann. iPergman be. Olpe mit 1497. mie folcbe« in ben laleinifd^eit
SuiJ^oben angetroffen roirb.. J)ie legten jroei) ,. ebenfaH« gejdblten iRldtter/ enthalten ba« 3iegifler.
©,ec Xejct tft burcbv)ebenb«. mit 3ierleiflca eingefaßt. 3n ber bieflgen ©tabtbibliotbef beftnbet ffc^ eilt
Sjfemplar^ ®eo,biefec ©clegenbeit »ift ic(? no* bemerteu/, bag. meine/, ®.. 215.. gedugertt SSerma^
tbuni
Söl^r 1506. 875
Ibting Mti einer laUMfdftn %ttiicbi be< Siatttnfdtifft Don 14SS ric^tis fe9. 3(^ fanb erfl t»Dc fur#
iem biefe Su^gabe per Jacobam Zadioni de Romano in J^tttn Crevetina {o 9(mflerbam Catalogo
Vol. IlL p. 990. angeleimt, 9(nt €nbe flebet jwac bte ^abcjobl MCCCCLXXX VlII. »icHi*. «CcUi
JS)etc Crn>etttia ntacf^t babfO/ aud eben beu ©cunbcn; bte ic$ oben ünsefubrl babe, bie tid^ti^t 9(n#
nterfung, bag ein X au^gelagen fe^n mujfe; n>U er benniiiefe Sfu^a^be Vol. VI. p. 130. in hat 3abc
149S fc^et. fBieCteid^e tfl fte nidi^t einmal fo alt. Mn(f^ ber ^Drucfer fe^einet mir 4>erbac^tt9/ unb ber
fSiamt beffetben lloi erbic^tet su fepn.
5740 a)er SSrutcr Or&en in ^tt ©(^elmcnjunfft. ©tralkra 1505.
3n Ouarf.
SDiefe beutfcbe Ueberfe^unj einer Hetnen fatQrifc^en ^t^vift, n>eic^e 1515 unter bem titel Sefta
MoDopolii fea Congregationia bonorum Sodorum » Alias bie (Sd^clmengunffr beraub tarn imb bie
andf in anbern Sammlungen fat^rifc^ Schriften flcber / fubrt ^err ^rof. ,$l6gel in ber €)ef4^i(^te
ber tomifc^en Sitterat. Zf^. 3. (?. 200. ^n. (Sie entt^alt bie SKegeln hei £)rben« ber Itiberlid^en i5r&
ber — i. C bie er(l reget ifl teben o^ne reget — ^ie ncunt — »Ir fmb «nfertf ^>err @mi me^fume.
gerner einen grepbeittfbrief fiir bie, »eldS>e 30 3abr in bcm £)rben lebten* X>ai, v^ai i^nen »crfpro*
c&en»irb/ t(l — tKrmutf^i tBerad^tung, J^mift^eiten.
5a^r MDVIL
575O 5)fe Itmt^tnU vjottftdnbige Zui^obe Ut teutf^eit VdiUl mit
tbemetfuxiQ be« ADrucforfe«/ ^ci^etf ©rucfer« unb ^etU^eti. Um
IS^ribe: Tlttt enb f^at baä i>uä) ber f^aimTi^ien offenbarunge fant ^of •
l^anfen be* jwetf poteen \)B ewangelcilcit bamit auc^ geenbet wirbt
t)iib befc^fogett« >Di>reö ^oe^berumbe t)itnb f oftHc^ed tvercf bet ganfert
^a^ftgeit gefc^rifft genant iit ^ibtl für all onber »orgetrucf t u. f. w.
i>nb mtt fc^iiten ftguten bre |)Ij}arlen bebeutenbt. (tolt in ben t)or|^et#
genben @4>^tifperger(f€^en 7(u6ga6en) 9>nb ff} big 6u(^ ®ebrucft unb
bolenbet burd^ maifler ^anfen CtOtor. in berfegung v>nnb foflett
bed forflc^tigen I)errtt So^öft ?Rom«att bon bring», fn ber foffertf^
e^en flat bfnbeftca. \)t^ genant ^u^fputg. tnacf) ber geburt c^ritlf.
bed sei^tS ber gnaben funfiej^en^unbert unb fie^enben jar. ouff ben
itoelfften tag bed f^ornung«. J^ierumb tvir lobfagen bnnbbanf murren
ber bnerfd^ajfnen. \>nbegri(f(td^en ^Umdd;t(gn bnb dler^afttgjlert
brfaintgfatt. got bem bater. bngot bemfun bnnb got bem ^a^Itgen
gaffl ber ba i^ bnb ber ba n^ad \>nb ber ba Funftig t{l bem fei^ gforr
iob bn €er "oon mit ju toeit. TCmen. 3n ^oiio.
9itd^ biefe 3(udgabe, ifl, »ie bie eilfte tmb {m&lfte/ in {tveen £beUe getbelb. 3eber berfelben
bat einen orbentlid^en £itel. !Be9m erflen beißt t«i 33tbel tvft ZaiU $Be9 bem in>e9ten: ^ibel
teutf<^ ber anber tayl* 2)er übrige Sbeil T'eQber Sitelbtdtter Ifi leer. Ser erfle S^eil bat 400 95Idt#
ter ; ber imt^tt W beren 401- S)ocb feb(eti bte SBlatjablen. 3^e SUtaterne ifl fignirt. @ie ifl Ut
gefpaltenen (Edumnen s^brtuft/ von beneir }ebe 45 3^U^n bat. ;Die ^oltfcbnitte |lnb eben blefenigen,
3K m 2 bie
•
V
*76 Sa^^Sö?. .^ •
»te fd^ jn ben ftei^beii ec&otifpcrgcrlfb&en waren <jcl>rcmc|?t wortcn; bCt ob« ^fer/ »eil ^ciba Kle
bepben €oIumnen laufen feflUn, neben nod^ ©tocf«, ober Scrslecuncjcn baben. 3m ttft flnb eben*
faW bin iinb »iebec S5ecbegerun<jen. 3n meinet Äefc^reibung öer atttgfpurger ^bdouesobm
@. 47. u. f. tfl eine au^fubrlic^e ffh(btid)t oon biefer JKu^s^be ubet^t^au^t,. imb Uflbnbett^ttt t^^it bem '
^0^<mn y^yntnaitf bem SSertegec berfelben streben »opben-
576.) ^faltertum cum apparofu \)uf9orl fttiniter apprelTo | ?atcinif($
^faltcif mit bem teutfc^ett beAtt) getrucft. | 7lm€nbe: $fa(ten'um
com appatacu pro more barbxirko trannatunv ^It^tntmt fmpteffum
per ^onejlum tofrum SDönnem Äl»yWoti<6. ^nno ^eS€eS.t)Hj |
^le enbet ber ^falter mit bem teutfc()en: nu|6orfeft ber pfalm. fun^
berfidjen/ getrucf t ju (Strasburg burd^ 3ot)annem Shwblou^i m
itt bem 3ar aH matt jaft Xaufent futtjftjunbert t>n&. \>ii), 3tf
Ouart.
Cine furje ?fiadfvl(bt bon biefer flebenten SCn^gabe be<^ (atetnifc^ beutf$en $fafter< fiebt 25aattis
garten tn ben XX<^viö^ttn tc. 25. 7. (?. 3. <?ie jlimmt im Jg)aupt»erf jwar mit Un »orberflebenben
ttberein; iinterfc^etbet Hdf aber bO(|^ bon benfelben^ in ^(nfef^ung ber beutfdl^en Ueberfifuns unb ber
tleberfc^riften ber $falmcn.
577O A&ec tept \>ti pafftottö ober ltr)Uni (ftrtfti m^ btn \>iex euangelu
flen iufammen in ein ftmi btad)t mit fdybtim ftouren. Um €nbe :
i$fe etibec fid) ber paffton/ bü& tfl bte f^ttlatien be« (ebbend \)nb ^tt*
iiti dfxiiii 3efii t>nferi ^erren u. f. n). ®etru(ft \)0n ^O^^^nflC^
fnplblottc^ iu @trafi&UKg/ 3n bem tat: ald man ia(t. il9).€£€C€.t>i)V
3ti JodV
Gd^n oirf bem.£itel i(l {u er<e|^en/ baS bicfe< eine ^Kirmonfe bec Slriben^efdSiie^te S^rifli fepn
^ (£ä tfl blo<^ ber loletnifc^ Sejct an« ben bier €t>andeltflen/ oftne aSe Sufdge/ inj beutfd^e uber#
fe|t, itnb nodS^ ber S^itorbnung in 25 Sapitel ein^etf^eiit werben. Det 3(nfaii9 wirb mit ber 6tcini^
nigund €^rifli im Sempel gemocht, unb mit ber Sfuferflebuna^gefcbii^te beft^(o§en. Sßet jebem €a^
pitel (lebet ein JE)c((f(^nitl, ber bie ganje @eite einnimt, auf beneii bej Sundlerj S^^dfttC V G
(9^. (Bembetlttn ober (ffamperlein) flebet« ^f^vet flnb alfo fünf unb ^wan^i^. ^ai gante SBerfgen
ifl mit bem litelblat 34 un^c^d^lte i^ldrter flarf. S)ie SXücffeite tfl (eer. aSTenn id mic^ ni^K irre,
fo bat ber {)erauä9eber auf bem Sitelblat ficQ fenntlic^ madigen woHen. ^enn aufbemfelben flebeu/
nofb obigen Sitel, jeben qercimte Seifen , woüon bie bc^ben erflen alfo lauten: Regier öeyn fKir^'
bur4> wäre lieb | 3n leyben gott« bic^ Ällseit ftb u. f. w, STebe Seile fangt mit einem großen
SSucbJlaben an , unb bleiVr ?ucbflabe (lebet t>on ben anbern etwa« entfernet, heftet man biefe unter«
einanber flet^enben ^Sudj^flaben {ufammen^f fo f ommt ^tirgin?mtir ^erau0, ^ befl^e btefef SGBerb
gen felbfl.
5780 ^afftonal efte bat feuent Ut ^Uiahn to bube m^ bem fatfno mft
\oefen n^eit h^ftorcen u. f. ». "Am €nbe : ^r enbtg^et fif bat ^afJ
iional etfte ti^t kuttu ber ^tUt^en mU beim tiQea merHifeti «&tila#
rfeti
S«5r ijor. »77
titn. aU tfhmntntmt ic. ©tpfenbtg^et ftnte Q^thtuffet bet^ hat^
beued (gteffant *2lrnte5 ^nwwec y>n\>t fcorgfjer öer fet^fVtHfeii (lab
initit tfnt tfa^v \>n(et ^ttett. 3R€€ff€€ t>ttbe \>fj t^iTben otient ber
^emnrefuarf SDtarfeir. 3» M, ^olio.
SDief? j i(i eine miebet(^o(te Sfu^gabe bec nieberfadS^fifc^fen Uebecfe^ung. bec befannfen Se^enben ber
J^eiltden. SSe^ ber erf^cn, bie 1492 {u £ubect tt^Un, Cfl t)on berfelben einige Sf^ad^ric^f gegeben iooe>
ben- ©ie aegennoactige befa§ 3o^» i^eiitric^ i>Ott Seelen* @. beffen Scleft. literar. ®. 677. ht«
^(eic^en feine fRad^vid^Uti t>on Ut IBuct^brucferet) {u Subecf @. 41. Cer SSef4)Iug lautet eben fO/ n)te
f r beo ber f&niiabt K^on 1492 bereite ongefubct »orben ifl.
579.) ^^ 5«Hö? 5Ktudtet Wen 9?ttW gettttcft »ft fte fr ^efffge« lebe»
toolbrod^f |>abeit 3n ber einobe / wag n)unberieic|^en fte gen>trf t ^a^
beti/ ou(|^ i^re fpruc^ lonb^ bqfpif fo fte v>it$ menfc^eii geben ^Un (H
einer t)nbern>etfting \>nb guten teer« Um Snbe: ^'e etU)tt fic^ bai
buc^ ber f^eiltgert aftueter mitt fetiien beifpifen/ bai ju lattn genan(
^ 35itafpafrum. ©ebrucf t btrö V)ofenbet tn ber fefferftd^en freien Hat
(StWöburg burc§ Peiß 3oi)afitö ©run^nger an mit»ocf)en nac^ fant
SSart^ofomeud tag bed ^eißgen jmefff borten bed tareft ba man jaU
«<ic^ c^ritli geburt gR-CSe^e. V)nb V)fj tat. 3rt groHo.
fitere SKutgaben ßnb unter ben 3abt:en 1492 unb 1497 fürt angezeigt n»orben. Sine e(n>a<
«tttfubrlic^ere SRc^vid^t merbe id^ unter bem 3abre 1513 t)on biefem aSecfe geben. 9Kit ber bafelbfl
(efebriebenm fltmmet bie gegenn^actige , auf baf genauefie uberein. !Dec er^e SbeU enbiget fk^ auf
»er erflen iffeite Ui CiL iBlatj/ mit ber 3(n(eige: igie ^ot ein enb boe leben ber altueter Dil wU
Senl bie beifpiU unb biefe fcbüefen flc^ auf ber erflen @etu betf CXCIUL 95tat^ ^Die ^olifc^nitu
flnb bie nemltcben« Vucb unter bem Sitel ^et ber nemlic^ ^i(^ SKu^gabe l^ in ber 6<lHMrii^
feigen ®ammlungr
580O, ^ttfüM aHtmc tm €?nbet Öebrucft unb geenbef (u ^tra^Uttf
^urc^ ^o^atmem ^noblouc^ am ADonrflag nac^ fant @eba(}tanf#
tag Sßac^ gotteg geburt fünf (e^e^unbcrt \»nb f^be ^ar. 3ti JÖeta^.
Unter bem Üul Hortnlus unimae fani bolb (u Anfang beg fecb^tebenben €$ecliU eHi tafeinifd^eC
^ebet unb Srbauunggbutb im Umlauf/ voctd^ti, voit aui ben baufigen Sluflagen t» feb» ift/ febr oielen
fBepfail muf gefiinben haben. (Clement bat in feiner Bibliotb. curiieufe Vo(, I. p. ^9 «erfcbiebene
berfelben angeführt, n^oju ic^ au^ hictner eigenen tfannnlurig nocb etHtbe, biMer unbefannte, fef^H
f ann. ^0 bat tlentent gleicb Me altefte , per Joiwnn örtiningfer Argent 150Ö. 8". bie au(b S^^
tag m feinem adparatu T. II. p. 821. anführet, nicbt gefannt ; fo mentg aW eine anbere, bie ttTottb'«
Slixöf 1512 in 12. {u ^trafbutg bnicfte. ^obatm tRobergeif/ i^ai nicbt nur 151Ö {U ixfm, burc^
30l>ann dein/ btefrn Hartulnni brucf en lafen , fenbern w^ Icbon i^ii otib 1513. IXKalend.
Januar, g. au^b nachher 15 17 V. idaa Nopembris. 9(ucb ISI3 ^i^ XX Oti;obr. tourbe herfelbe (U 7l/»t^
toerpen burcb 'S^^u'tctim iSdferc be t5ombor<^ in fl. 8. gebrückt. (Snblicb ließ CfoI>ann:Roberger
biefen Hortnlnm, ntcbt nur 1519^ fonbernau(^ f^on vorher if igunb bann i52o,beQPeypnetnV^i^m
^ m } berg
278 3«5« 1507*
J>ttQ in 8. tritcfen. 3# Beg^e nod^ nm ^^sabe, t^on ber i(^ altt mbtt ben 4DtucFet, noc^ hai
S)rucfort/ ncc|^ ba« ^[abr mit &M'i€^it anheben lan, ba in meinem Sjremplar ftrcabe ba« le$te SSIot
»edderiffen tfL €ie fcf^eiaet ober. Unter ben bi4(^er4)efannc getobcbenen/mic^t {u Ut^iu ^df oernmtl^e
biefeö bejmegen/ meil meber (Clement; noc^ ^reytag; ^nocb Hie&erer ; etne< Umfianbeö gebenfen,
bec biefe 3fu0gabe wt anbern mecfmurbic) mac^t. (£i mth nemitcb auf bem Xite( au jbtrucf Uc^ gemeU
bef, bag jmeen »acfere SRdnnec/ ncmIidS> ^rant unb Wimpfelittg biefe ^uiQahe beforgt baben»
IDcnn fe bei§t tt auf bem Sitel: Hortulus anime denuo tüligentiflime per preftantiflimos viros et
dominos doftorem Brant magiftrom Jacobum Wympffelinginn caftigatus. (Sine altere, ebenfoK^
unbefannte Sfu^gabe, l^emerft 3&ratit / in ben iateinif^en SBerfen, bie «benfad^ auf bem titü fle(^erv '
vnb a(fb anfangen;:
Hortiilua ecce anime nonns ifte falubribns lierbla
Tloribus atque rofis confitus omnlgenia.
Quem tibi iamdadam fTehinger primiimque ^okanes
Impenfa «t c^üris ptefTerat ipfe fuis ^&c.
!Diefen Jolyann XOcIfingerUmi^ nirgenb« ftnben. IBieDeidl^t n>ar xi (Bv&ninQttif, ^nd^lMtsgtt,
ber fo n>eitldu{tid t^on aßimpfeling in ben amoenit. Uten Fafc II. et III. banbelt, n>ei6 ni^ti wn bte#
fer %uiQQbt. ^fc^ t^abe »erfcbiebene Slbmeic^ungen biefec Stu^gaben t>on einanber bemerfet. Sefonbcrtf
baben bieSfu^gäben, n>e(d^e :Roberger verlegte, t^iel eigene« t s* S. bie am Snbe btfinhüd^n quin-
decim rorationes fanfbe Brigide. 3(u(6 baben nur "biefe 2(u«gaben i'ene (SteHe, bie Clement von ber
Straft eineS/ an bie 9)7aria gerichteten ®ebete0 anführet. SDod^ biefe« alle« nur im t^orbtQgeben. Der
beutf(^e ^orntlu6 anime ; i(l nun iti4>t«^nber«, «Weine Ueberfc^ung bt« fateinifc^>en. SD(e gegen*
»artige, t)ermut^lid[^ <rjle 2fu«gabe , mld^c in ber 0<^war;lf<^en (Sammlung ifl, W ber fei. Äie^
terer in feinen Slac^^rlc^ten 95. 2. @. 108. n. f. -auÄfubrlic^ befcbrieben. Obiger Sitel fletjet, rotb ge*
brurff, auf ber erflen^«tebe«erflent5Iat«. 2fuf ber Wucf feite beffelben fangt ber €alenber an. SRac*
^em C^dlenber, gebet ber :f)ortnIu« mit ben 7 Reiten, ober Surgi>on unfrer lieben Si^auenVm; iDorauf
bie 7 "Sag^dteif be« £eiben« @:brlfli/ bie 7 iBuSpfalmen, Sfbenb i SRorgen unb anbece @ebete folgen, bie
Slseberet/ nebß anbern ^ecfmurbigfeiten biefe« SSndl^lein«, angezeigt ^ot. Son t^em bentfc^ lieber^
fe^er n>u^e :^tcbem nic^t«. :S« n>ar folc^e« @eba{ltan^rant; ioie au« ^er fölgenben SbOsobt
wn 1S08 beutlic^ trt^eUet.
Sin at^itli^e« ®ebetbuc^leini ta« ebenfaH« eine Ueberfe^ung %e« igortuU anime ift, aber bo4
in 3(nfe(iung ber Cinric^ftung bon bem erfl befc^riebenen abmeldet., bem aber leiber 9(nfang unb Snbe
ft1)lt, iß mir Don einem geneigten ^r^unb mUget()eitt n>orben. Um foI4^e« einigermaffen tenntlicfi {u
madS^en, ^emerfe i^, bag nacb bem€alenber ba« SKegifier a^f 3 S5I. folgt Sann folgt auf ber w
flen @eite eine« qidift g^a^I^n Slat«, ba« SSeni foncte unb igaloe Siegina beutfc^« 9luf ber 9iu(f feite
(lebt ein ^oljf(^nit(. 3>ann flef^et ba« IX SSlat. i^ienae^ vollen bie {tiben iyt i>oni>nfer lieben
ftowen« S>a« CCLXIII« IBlat tfl in biefem befccten Sjremplor ba« legte; auf biefem fteben ^ie a<|^t
t^er0 hn Pfaltev/ Mt fant 35eni^t i^om tftfel Kelernet fyatf wtv ^it olle tage fprec^ ber Fem
Mit in W fftlU
581.)
Sn.Ouorf»
©ie aufgab« ttirt In ^ercn 5«pf9 SfnnaUn ®. sr. «ngejdflf. 3J»n Dtm. ®trt« feftH ift unfet
tcm ^a^tt 1490 9}a<^rf(j^t scgtlxn wocbtm,
SgaO ®iefe« S9u(^« Sn^aft ift !>te goftite aSttHe. Ä4ifer fribri«^« iR<»
fluf gemetiteit ^t^attenen Sletcfjetdgen ju SBonnS, ire^butg im
S5ti«goti/ :»u986utg/ Ifnbau tont ^o^ni^ aufgetit^tet tonb 6ef(^fogeii
(1507) Sit^ofio.
©ie erflc ©omniluna bec SK«l<i|>«ttbf(*kbe «rf*t<n im 3tt<>c 1501, Die m<nt»ittii< ifl bit
Sweyte. ete W Uint «njefge be« ©rucf/abrt. ©tc J&ect 3«(>. 3u(«jr<ü^ pftttcr, feftrt f!e in fti»
tiec JUrtrot. be« beutfdi)en Staalöte*« ?b^2. ©.434. in ba* 3<a>c 1507, »eil fU hU, im3a^riso8
lu SRtgtnfputj errl^ttte Öcbnung f&c ba* edmmttgfci^t^ nod^ ni(*t tatUK bie etfl in bec folfltnben
dritten ©amrofung, bie tintec bem 3ttbc 1508 ongejeigt »erbea foa, baju aefommen i|l. ®ie ent«
1)alt, ttuflec 3 ©• Sitelblof^ unb ©ecjeit^nifi be« 3nbalte«,, 67.JBI««cr. Diefe 9(u<äabe i|l oud^ in bet
Uni»erfl(i«t>iWiot^)ef ju ^ttgolflaöt,. 9(u4i ÄiitJ befof fif- ®. BiW. Rinck. p. tos.
583.) Ucrmetcft ber STomift^eit i?ottfgf Heuere SRafeffat Ofei(6lt<lg JU ®J*
fltltj» llnno boinfnt. tauftnf ^önff^nbert toll @t>6cn 3oth SßJa«
fuc fjecr? t)o gewefen tirtö $>f^gfei)(^en ber Ttpbgenoffdjaft i66If(0
Ocbnung. toft furnemea bm juf unftigen Slomiug, bmeffenbt «. 3it *
3<t «ttt ü ©- 0«rt unb in. bec Q^xoMüf!^ ©ommaing;. Stuf bem. titettlot ijt bet bop^efte
9&i(Sifab(cc.
584«) J^adf^oist toit htt—- fm^aifimman'—rtinttfSni0i^mWtaUt
Cfflt @ane — ^e cren^^tffpfen Ä6mg juffajltfleit — auf bem iKet(6$^
töjj S« Soften J ge^aftcn nad>> €cf(len(((||et ocbnuna **^f^ &<>t
brgen faffen u. f. n>.. 3n Oudrt^
3iC tUafaM ia bec @<^n>ar3ir4>en ©ammlunfi; unb 1 1/3 iBC f^acf.
5850 -Äepfcrltcö unb funfglit^ ?aitfe tonb ?e0iirc($t nac^ gemefneit @ft*^
ten tonb ®ebtaud) bec Sflec^ten. ®ebcucft ju t^tCd^but^ buc(|^
©?at^iÖ i)Upfuffj 50?. Sn^ofco. .
9enFen&ecg^ fii|?tt biefe fXulgabe be£ @(^n>ab«tfpiegelft in ber $c<[fatiom M {^»epen Tout
Corp. Jungetm.. {1. 9. an..
580.) S5am0crgtf*c Öalffl«i*tf ortettüö. Tim ©ibe <c. Unb {(t tft
affo uug tonfecm beueffje/ )n tonfec ®tat ^atttber^/ bucc^ tonfetit
S^ucgec/ |)annf(n 9 fei^U bafelbjl gebrucft/ tonb (n f&I(^em bcucf
toQ(enbe(/r
ftHo Söjt 1507.
ifto&nbet/ um @0Qi6fla() na^ foubt Sße^M teg fAa^ €#{ «ttf^r»
Heben |)erren Qeputt fu{tffie|^en^un&ett Vnb jm ftbenben )are 3ti
SDiefeJ ifl tie erfie/ ^ugccfi fettene Sful^abe* einej , tt^^Oer Setrac^titttd , tmb f^efbntet« fceA»e#
Sen (^0(^ft merfmurbtsen $Suc|^e^/ meil ed bie üueRe jener furc^krltc^en Sarclinae ifl, bte feit 1533»
«iner unid(^t&aren 3)f enge ^cnfd^Hi, in !Deutfc(^(anb, £eib unb £<be)i/ @nt unb ^^ce-^-i»oiiiKec^ttfn>e^
«en — ab^fpwä^tn, aber 9emt§ noc^^ie einen (Sdmtttn gebegert, ober Su^enb uiib SRttbtfdiafti^tit
f^eforbcrt ^t. (Scmberbar ifl e^, bag b^n Se^recn be< peinlichen SUdtM biefe ^allererfle Tlwgobt
^tfl 1765 in ben ®6ttttigifc)^cn ?(n$eigett »on aeiejwrten ffa*jen n. 133. Jbur^ ben beriHraten 4>ecrtt
©. ::^oc^, segenwdrcigen Smijler in ©icfcn/ befannt (jemac^it »erben mufle, ha ik boefe ber aafmttb
fame £itterator fcf^on e^r, unb menigflenl^ feit 1749, aui i^irfcl^ette MUIenar» IV. p. 4. il ^4. tannfe.
S^eqtUc^ it>irb oft finjc @ac(^e ba am wenic^fien sefuc^t , mo man ile bcc^ am erflen finben töimte.
^an xt>\tb pm rnir ^ier {eine tpeitldufttge 3(u^fu^runs be^ flddlic^cn Bqflanbe^ ^rmocten^ in »eldj^ent
(i(b t>(ii peinlidS^e Tüai^, noc^ ju 3(nfand beä fcc^^^jcbenben 3(at)r]^4inberitf befanb« Sßcr me^r bat)OD
»iffen mid/ bem tpicb eine ber neueflen^ ba^in einfc^la^enben ®((^riftcn, iiemlit^ ^ttvn ^rof. XtlcLU
hwH in 3JUborf <Sicfcl;ic^te &er .peinli*jeii (Btvid^twv^nunQ Äayfgr 'i^orlis V. JRucnb. 1783. 8.
bte gtm^Ud^ftt ISele^riins geben. Sanfte ÜTapimiliatt l. toat ba^er ernfUic^ auf eine SSerbegerung
bebac^t, iinb 149g unb 1500 mürbe auf ben dteic^dtagen befc^logen, ba§ eine iUlgetneine Pettilt^^e
(Bm^tMtintmQ gefertiget merben fcOte. £>i)m atlin ^miftl gab^biefer JXeic^^tag^fi^iiifi, bem, {u
feiner Seit (bberut^nttenSreo^errn, ^o^atmvfQn&dfvoacitnhp^, bamaUgen Sainbergifc^en ge#
beimen 0{at(^^ bie nadS^fle ä^eranlaßung^ bie ^nb an ein fo toid^ti^ti Wcvt ju legen^ vnb eine feffe
ipeinlict^e ©edd^t^orbnung ju .e4itn>erfen, tie penuutiiUc^ befiimmt xom, auf bem iKeiic^^tad t^orgeleget
ju »erben, (f ^e biefe^ noc^ gefi$e()en tonnte , rictft er bem bamaltgen iStfc^of (Btotq {u Samberg,
ben gemachten Sfuffag einflmeilen ux feinem Si^tbum iu publiciren unb rec^t^gultis ju matten. JDie*
feg gcfc^a^ audS>, unb fo würbe terfelbe im 3a^r 1507, unter ber JKubrif einer ^anxhtvQifö^n i^ale^
geric^teoröiittng in Drud gegeben unb promulgirt. •C)dtte biefer groge 3)?ann fonfl feine Serbicnffe,
fo mürbe biefctf einüge SBerf feinen 92amen (^abeu unflerbliA madigen fonnen. Sr l^at fk^ ober auc^
fonfl auf mancfte ^tt, OfS)r o^elejt feiner Seitgenogen, auf ba^ rui)mfi(|^fte ctu^g^eicbiiet @erne moOten
ibir bon b^fellten <(udS> Wt nähere d2a4^ridi^n geben ; mir muflen aber nur ba^ienige mieber^olen,
tüca fc(^on ber berbienflboKe J^err ^afl. 3trobel in feinet furjen 97ac|^ric6t ooa bjeifen £ejben unb SdSirtf«
Un, ingleic^en .CongoUu« in bett (ledern 9lac$ri4ften bon iSranbenburg €)ilmbad^ %f>.4. ^.SS* u. f.
iinb nac^ bepben, {)err ^rof. XlXalblcmtf in ber fdS^on angeful^rten (Btf^id^tt <S. 112. u. f. bo« bem
£ebcn/ S^arafter unb ^i^tifun beffelben gefagt, M^ Siuv biefe< moKen mir fur|U(^ bon Um btf
werfen, bag i^jct greofterr ^olyam vpn ©4^tt>ar5enberg unb ^pl^enlanbÄberg an$ blefetn uralten,
nunmebr furfltid^en «Oaufe 1463 gebo^ren morben fep/ unter tapfer 9}?ajrimitian etlichen S^Ibiuge»
be9gemo|)net ^aUj unb berr^ut^^Mc^ fru()jeitig in 35anjbergif(^e £>ienfle getreten fei)/ mo er ffinf 95i*
fc^of en nac^einanber / unb be9 einem bon SButiburg^ bie, nac^ bem bamaUgen £anbe<berfaffttngenf
oberfie Stelle eineg i^ofmeifler« berfa^. Ungef% im 3fabr 1524 trat er £ut()ern be9, berlieg htt^
megen bie ^ambergifc^en Sienffey unb begab fic^ {u bem 9{argrafen Cofimtr oon Sranbenburg/ bei)
metc^em er i^tatt^alter )inb £anb^ofmetfler murbe^ dt fic^tb enbüc^ {u Slurnberg ben 20 £>^ob. 1528
nnb liegt aiucf^ in ber @ottegacCerfirc|e beQ @t. So^anni^ begraben, mofelbfl t(^m ein SSonument mit
foigniber ®.rajbf4l.rift errietet morben iß: Joannefi Baro ä Schwarzenberg uir 4o6bia obiit A. C
X528«
3a5t 1507* 2%i
1525. XII. KaLNouetnbc. aetatis 54. äBir mtbttl nun Mife fo fclUnt 3(u#dabe> fo Ci<nau, cAi
mbi^liä) Ufd^ttihtfi. 9(ttf bfm erf{en, ober Sitelblat fielet eben, über einem , bie gante ^eitt einneb^
nienben J^cljfc^nüt/ auf einer 5^1^/ f(bn)ari debrucf^: ^ambergifd>e ^al^geric^te or^et1ug. 9Cuf
bem J^oljfct^nitt felbll flnb bie Sorüirinflrimienten , ©algen^ 9iab, @cbmerb u. b. abgebitbet. X)ie
SKucffiice eben biefe« erflen Slat& futtet ein ^oljfcbnitt, meieret ba^ ^amilienmappen bc^ SBifcbcftf
<3»eorg 3c^eiil/ Sreobecni oon .i&inbtirg; baj t)Dn{meen(lcbenben26n>endebalteiin)ii:b/ vcrfiedet. 3(uf
ben folgenÄi (lebcu/ nidj^t fcUirtcn Älaficni/ (lebet bai Slevjijl.er mit bcc UeberfdKift: ^eritac^ polgt
. ba6 Äegifler öite buc^«/ vitt) umb eygeittlid^cr anscygng rnb fin&uitg willen •- al6 b^riniien
etriutben tt?iröu 2(uf ber erften (?eite beg folcjenben, eben mit bee 3*Jbl iü be jeic^neten 55lat^/ fte»
^ct n>iebec ein ^olif(bmit, »elcbec baiJ jun^jle ©eric^t oociTeKet. @anj oben barubec liefet man:
(Btitnd alU^tit ber lecjteti t^itig. 60 wirb bir rccbtim gar gering. Darunter: 3n bcm
vrteU zc. üD^atbei am mj^ unb aocb n>eiter unten : ^cr berr ebne bie ^armb^rcjig^r :c* ^^. caa).
Sfaf ber 9vucf feite fan^t bie vorrebe bi^ Äucb«/ ober bae 9)?anbat Ui Sifcftofö oon iBamberg,
»orinn er bie Urfac^cn ber ^ubltcation biefer Orbnumj an5ei.)t, mit folftenben 2ßerten an: Wir
©corg von gottce gnaben ^ifcboue 5U Bamberg , üfyun Hunt zc* Uicfcrf SKan^at gebt auf
ber er(len (gleite, mit ber 3abl üü bcjcid^neten ^ioti in ber 9}?itte (u (iwb^. ©arunter (lebt : Wir
baben aueb ii^ biefer ünfer orbnug vmb eigentlicher ntcrcEisng pnb bebeltnue willen bee ge::
mtinm mane, ftgur t>nb rennten (nad) gelegenbeic ber gefcQ fo barnad; folgen) orben vn^
brutfen laßen. Suf ber SKücffcite biefcg Slatö Hchi mieber ein »Oolifc^nitt, ber ben SWofe^ mit fei*
nem (gc^meber; bem 3ctbro Oi^rfleHet ; unb barüber jn>o ©dl^riftfleUen au« S;rob. 26. ®it bem felacn?
beu; mit ber 5<^Öl ^ bejeicftncfcff ij^lat folgen nun bie 2frticEel felbjl, bereu, mit ber Sorrebe unb bcm
95efcbluß, n?clcbc bci)be mit gejablt flnb, CCLXXVUI flHb. Dicfe enbi^cn (Tcb auf ber afJcn ^eite
bcö ?xTrfcu 5^latl, w.it tcr cluini-jCifi^tcn Unterfd^rift. Die SXucf feite i|l leer. Daö sanjje i|l alfo
ncbtl'Jtrci i:nb 3icc>i|?er 85 ?^Ivitter jlarf. Sluger ben bereit« angejeicjten/ jdbU ic& UDcb 19 »?)oljfcfenitte
mit diclmep/ bie icb; um nicbt gar ju meitlauffig {u n>erben, uid^t babe befc^reiben n>oaen. J^err
Sanjier 3^0cb bat \U in feinem Frogr. de primis conftitut, criminal. Banaberg. editionibus p. 11, fqq.
famtlic^ abbrucfen lagen. Die 3^l)l^n ber 3(rtifel fmb neben am 3tanb angeteigt. Die 93(atteriab(
fangt, »ie fcb«?n gebacbt a>orben, mit iii an, unb enbicjet ftcb mit ?jcjr;r. dufloi unb Signaturen fehlen.
5um 95efdi?lug bciuerfe icb nocb, bag bie, t)on bem augerjl unjuuerldgen Jlt^tv in bec Typogr.
iubil. @. 271. angefubrte anÄgabe, cl^ne Slamen Ui iBucbbrucfer«, ÖtUt unb bec Seit; feine an#
bere, al« bie >Kat)njcr pon 1508 fei>, »ie in ben ©ottinger Stnjeiaen k. 1765. n. 133, (g. 1Q69. er*
tuncrt n>orben ifl,
gjcemplare tcn biefer Seltcnbeit tabe idS> bi« in ben iCbnerifd>en unb 5^erlinlfcben SSibfio*
tbefen angetroffen. SJepbe babe icb t)or mir gebabt unb mit bemfenigen Sjremplar/ tat icb felbfl be*
fi^e, bergllc^en. S(uc^ bie Unioerfitdt^bibliot&ef ju ^ngolfiabc beflßt jle.
587.) 3>er @töt 5flBormö ÜJefermöciott : itatuti, orbenug ©afung bc^
alle ©rette: coinunen: Slegtmecen: Jüri^et^um: J^erfd^affte:
Tlmptf eilte: ixiKyUd) frirberlid;: mib befjifpul) fi;«: \)nb ju guter
regieruHj^ erfd;tejfen möge. Um Qwit: SHeformacion ber ^tat '
tDormbö 3ied7C gefele. orbenung \)ft ©tatuta ju (obe bem almed)t(ge
90t. iube{;alcea friben bn enigfeit. iu furbernuS rechts \)nb inerung
gemei#
pan$er« 2(nnalen. 9J n
2Z^
3«5t 1507
gnnefneft ntif ^tttnxott guter me^nung burc^ eme ttbatn ffiat t%u
meUer @cac xootmhi furgenöm? 7(uc^ ja nocburft bem gemeine
\oDfcf t>ot ime^rred^t 3ctf)um friegen fotien \)nt) fc^eben (uuer^äteit
fngefelt eroffenet t>nb au^gangen In bem !3are nad[^ ffrtjH \)nferö Iie*
6en leerten gepurt XanUnt t>ter^unbert iReunffg \)nb Ttc^t. 9tac^mafö
getrucft v>nb bodenbet in bem ^nnffie^e^unberflett bnl) (Solben^
lar bff SRontflg na4> bem ©ontog ietare. ut ber 5<^tJe. 3n %q\\o,
@egenmartt()e $n>e)^ce Slu^^abc be^ 3Bocmfcc # (Stobtrec^ltf , mlcb occmufblic^ ein geniuiec 9(6#
bnicf t>»n ter erflen Don 1499 fcpn. ^a ic^ tiefe xMiX fdbfl defe^en ^abe / fo mtll i4 bie it^tnxoau
tige tur{li(^ befdl^reiben. X>biget Sitel (lebet in fünf ro(b gebrucften Reifen, über einem ^cljfdl^niet,
bec %cA aSormfer ®tab(n>app(n vorfleQct/ auf ber erflen Seite Ui erflen iBIatd. 9(uf bec SKucffeUe
biefe^ SBfattf ifl ein srogec J^olsfc^nitt, n>o "ber :$aQler/ auf bem Sbton (c^enb, Dordefleßt mitb. SKed^t«
fl$en ble 4 n>e(t(i(^en unb linf < bie 3 seiflHc^en €bucfurflen. Unten f nien {mep ^erfonen / bie bem
Stapfet ein iSud^, oermutblic^ biefetf (^tabtrecbt prafentiren. S^un folgt auf fünf nic^t folitrtcn iSIotr
lern ein Ste^iltec mit ber Ueberf(^rift : bie ?CeiIttttg onb ^egifier ^t^ ^u^^. SHuf ber erflen Seite
be^ fofqenben ^Uti flebt eine 93orrebe; uub auf ber SXucffeite, bie mit fol. 1. be)eid[^Het ifl, fangt
batf Stellt felbfl an. Z>iefe< ifl in fe((^0 IBucber/ unb jebed 19u(6 micbcr in berfdS^iebene Sitel einge«
tbeilt, beren 3nba(t über (ebem Site! mit drogern Q^ud^flaben gebrucft ifl. X>a^ (f übe ifl fol. XCllIL
in ber 9)}itte/ worauf obif^f 9}ac^fc(^rift fcl^t. Die DZucffctte biefe« legten i?lat« ifl leer. SNi^ ^m\t
betra<jt mit Jttct unb SXec^tfler cjcrabe 100 iBldtter. gin ffjcemplar von biefer SSu^öübe befifte i($ fclbfl;
e^ i|l auc!^ eine« in ber igbttcrifd;clt SPibüctbef.
5 880 ^«^ ^^&^* ^" ^'J" Orbeiiunge be^ qericbtä fur^ begriffe«/ JDar
butd; fic^ ein ^egfidjer bor bem gerietet betpelffen v>nb \>erbebtngen
mag. Tim €nfce : ©etnicf c ju ^traßburg bonn tD?atl;i^ |)U1)fuff.
al* mann jaft. SR.eeeeff. bn bij. iar. 3n Oiiart.
2)er unbefannter Serfager Qiebt bier, in etlidl^en äbfc^nittni/ eine lurje fRadbricbt von bem rec^tli^
eben 9?erfabren oor @erid^t. X>en 9(nfang macbt er mit etlichen S<>rmeln/ ben 9vi(bt^r an{ureben.
£>ann {eigt er, n>a< ein @ericbt fep, unb mer |u bem ®ericbt gebire. hierauf folgt ein für; Orbnung
be< @eridbttf; €rflerung ber jOrbenung; wai ein £ibea feptc. £)en ij^efc^lug mocbt eine a(nmei«
fund/ n>ie man bie ^hUt bie Sebenben, bie Kulten Derliben foS. Unter obigen Sitel flebet ein J^olt«
fcbnllt. 3fl »5 ®l« flörf. €lne t>iel <{Itere 2{u«gabe ifl oben, unter bcn SSuebern obne 3abr bef4?rle#
bcn morben. Die Uniüerfitat^bibliotbef ju £rla;tg befigt ein $;rcmp(ar; ingleicben bie ^etterUtii^
fc^e in Slürnberg.
S89O ^Dtmulari bnb tutfcb retgortca. €)ebrucFt ju 9{ugfpurg bur<^
(Sr|)art Oeglin meeeee t)nb b«. 3n öuart.
Sßte beliebt unb notbmeiibivj bufciS ^ormularbucb in bcn bamaligen 9^iten gemefen fe9 , bemeifeC
biefe abermaliiie au^i^nbe. (?ie ifl in ber SBibliotbcf ju Polltng* 3» b^«»/ "»if/ «n« biefem Sloftec
gutiiflmitv^etbeiitcn ^frjctcbiitg, finbe icb biefe« Formular nocb einmal, mit ber Untcrfcbrtft gebrttcft
.von 4:rl)art ö>eglin pitb In ber eppeiid bce \^Mu\fi Vd'i^ciAxiMx^ 'Äugfpwrg.1507. PL 5^U SÜSiu
mutbicfb n)ii^b bielc« bie nemlic^e iJiu^s^abe jepn. ^Senricue ®etgUr pon ^i^ej^burg ifl ber SBerfa§er.
i59oO
5$oO 3« Wefem S5uc^ ift Ut ^tthtm^ t ohtt Stt&tttbvt^i genannt ber
^ort bec @timtf)tit: mit merer ^tguiren vnb Stegitlern. 2(in
€ntf : ®ettvttft unb ffi^^Hcl^en befe^ett/ mit meer^tguren/ axtixtd)tt
^(fk^t butd) ^i)anntni ^rüg ^ud;tru(fer jum If^tergorten/ ^ur#
der iu ©fra^burg« ®eenbet \>ff @ant ^o^aixnli Enthauptung Xa^
gt, in bem ^axe^ t>a man jaft nac^ ber ®eburt ^^ti^i^ ^ufent
funffl^un^crt bnb fpkru 3n ^oJto.
Chi abermaUser dlaä^btua bei, jn fcnen Seiten fo t)eliebten 0rcti6 fanirati«« (B^6q in bm
SSerfmurbicifeiten 9. 2. €^. log. fubret folcben an. Stuc^ Cren> befa§ bcnfdben; melc^cr in bem
fcbon oftert attflefubcten Catalogo melDef, baß bie; auf bem Xitel angcjelöten mebrecn 9imttn, feine
anbetn ftnb, alt bie 3(bbU^un9en einiger goWien, melcbe itoat in ber 9}?a9n{ec jDridtnalau^dabe
ntcbt (leben, aber bod|^ fcbon in Um Sdi^fpurgec unb Uimcr dZac^bruct beftnbli(b finb. CretD befaß
nocb eine fSui^aht, bie eben b(efen ZM fubret, am Snbe aber befect i(l. €r balt fit ebenfaM f&r
einen ^^tragburger Stad^brucf. £>erfelbe bat Siattcrjablcn; ^Pignaturen unb bie grogen Stnfandtf«
bucbfiaben gebruift. £)ie 3(bbilbunc)en (tnb, bU auf einige menige, in bepben ^uögaben einerlei),
atue^ baben fle be^be nodt^ bie gen)5bnUct^e ;)3orc€be,
59 rO !8Bolf8ttttg Sßintpeisger "»on bem SOSilbpa^ in 95aben be«öejler^
reic^ifd^en Crbret^j« sc. @traftutg burc^ ^axtitt %la^ iS^r*
3n Ouarf.
3it in ber lCren>tfc^en SBibtictbef {u Stltborf,
59 2 ) 3>(ft fc^Köangern grauen i>ttb |>el&amme!t fRoitncidxttn. Ttm
€nbe: ®e&ru(fc tonb V)o{(en&et (u ^Ua$hmQ Durc^ ^attinutlt
§la4) 1 5 07. 3« Ouort.
3ft tn tcc ^ratesKc^en $BU>liot<>(( {u tRcintnaen. SfcUne 9(u«8<)i(n fInb UttM M$<itiglt
wotben. .
5930 9l6mif<6e ^tjlor9V>6 $. Stefo. "Am ©»b«: ©ebtu« i>nb \>of#
(fitbet in ber (oblt^en Mib ftpen ftatt ©tra^fturg burc^ funberff«
<^en f[(i$ ^o^aitnt« ©rünindei am br^ bnnb (»enniigüen tag beS
monatä ^accU Slad^ (^tifii vnfec« ^ecn gebuct tufeitt fünf ^unbt v>nb
füben i'ar. 3" ^oUo,
IDU £>ci3ina(auä9abe biefec Uebecfeftuns ifl iint<c bem 3^tt 15QS Mtfvbtü^ Uf^tUhm mt*
btn. Die (le^entvartist babt iify fcnfl nicgcnb mmtigt sefunben. ®U iß in bec UnioerntaMbibli««
(bcf in Cfng0l(l4bt/ unb bat cbenfalU {>olif<^ni(tc. Obige ®(^(ufaiqeis« (lebet «uf bem UitmföM,
hai mU bet 3abl CCCXLVI. b<i<i^ntt ift,
594.) Suitu« bet ecfJ SX6miT(^ Äepfer tooit fefnen ftfeg?. erfhnaf« \>ß bm
iattn in (ütft^ brac|>t t>nb nun) gebcutft. Km €itbe : GebrucP t in
ber mi^i frety^ ^at ^na$huv^ burc^ M ^pamiil ©cünittder
9J n « *ff
384 3ö5« ISO?.
t>fF bei! fi&ertben rcig öed 2Jier|en- ^^rtno 3:>id g»€ff€€€.\)(j. 3tt ^
SMcfc Aufgabe blieb ^crrn Rummel, tcr biefe beutle Ucberfc^nn 3 im 2Un S5anb feiner neuen
iStbliotbef ^. 26. u. f. nad^ bcc folgenben 3(utfgabe oon 150S oti^ftt^rlic^ befc^rteben t^at, unbctonnl»
€ic ifl in bcr Uniocrfitatäbibliocbcf in ^igolfta^t»
595.) Äronica \>on ber loblicfccn SpMättofcftaft )t ^otfomen *iit) fufl
fe(|am jlritreii \)nb 9erd;id;fert. Ttm €nbe : 3n bet foblid^eii Hatt
SgafeJ \)on t0?id)ael gurttcr. ©ctrucft ®ur(^ ben fumemen ^er#
reit ^ctcrman(StterU)li9erid;tf(^rt6ersu iu|ern jefame geuoffet \>n^
SRuboIffen t^wUnt^l ^üvfpved) bed ®tatt gerid^rj ju SÖofel fforru
gi)ert/ ifl @eKflfc(^ \)o(Ieiibett V)|f ^ritag nad) fant 'ifjomaö tag 3in
3ar Ttlö man jalt Xufent 5u«ffl)""bert \>nnb ©iben. v>jf bert Ufer
t)nb in^em^tgojlen tag >Decembru 3n 3o(to.
£)bi<)er Sitel fiebct, mit febr srogen S^aaucbud^flaben/ auf fec^^ feilen gebnicft/ ober t^ielme^^r
in J^of) oefc^nitten/ recf^ttf unb unten mit £etflen eii\sefa§t/ auf bec ecften @ette htt eriien* iBIatö.
S(uf bec Stüdfeite ifl ein J^o({fc&nitt/ meld^er ben Stat^fer mit ben S^burfurflcn üorfleOet. £ine fnienbe
>Perfcn/ neben n^elcber }n>et) anbere (leben, pcdfentirt ibm eiti ?u(^. S)te fol^enben 7 fSfdtter ent«
hatten ha^ diegiflcr« 9(uf ber erflen ^eite bti neunten iSlat^ flebet ein §ro§er J^olifcf^nit ; in ber
SHitic ifl ba^ fapferlicbe SBvippen / unb biefe^ n>irb mit ben SBappen ber 16 gantend umgeben. 3(uf
ber ajurffeite blefcig QSIatö liefet man bie furje S^cignunö^fcf^rift <\\\ bic öefammte (fpbgenogenfc^^aft.
CTta fol. II. fdncjt t<^i äBci'r fdbfl m, unb jwar »cn ber(?iiflmiijbc^(So(tc^binif l$(?in^t^eln irnjobr
H6'^. 2)ie@efc<^id)te ßebet biÄ 1503. Der legte Stbfcbnitt baubelt oon @elr^amen tDimbcrbaren vnt
ÜTortlic^m gefd>id>ccn fo in i£(ti@tvil bty @ttrfe im fJivQCw , oxxify ;ti Jftrie^ bcfe^el^cn 2c*
^it bcm i^nclic^cn bef^lue tc. unb mit obic)er SSnseivje, n>oiunter noc^ be^ Sud^brucferö ^eic^en
^efinMict ifl; f*lie§et ficb auf ber erflen ©eite be« CXXllU.3^lat^ bar? ganje 25eif. ©ic üittcfleite
ifl leer geblieben. 3n Malier« 4ten Serfud^'eineg critifc^en 2>crieic6ni§etf , aller ^cftriften^ totlö^t
bie ^(frmei$ betreffen/ wt> @. 6. u. f. biefe Sbronlcf an?.)efubrt mirb, wirb gemelbet ba9 Äübolf
j^ufenegFcii/ ittttxMni^ t>ertrauter ^reunb, laut {^et^en/ in b^ meni#en ^itemplaren itct^ befinben»
ben iSriefeU/ betrdcbtücbe ^enberungen mufTe gemad^t baben. ^w bem jenigen ifjcemplar, batf ic^ au<
ber l^bnerifd^ett 'J^ibliotbef »er mir babe, flehen biefe iPnefe niefet. 95ep Mefcr ^eiegenbeit tann
icb ju.)leict^ flnjeigen/ bag bie SMu^gabe pcn 1504, welche nacb ^ivfd^cne Millenar. II. n. 6. in ber
Ä:l'ncrifd>cn ?il-lioflKf fe^n föttte, »irf'lic^ nid?t i^orhanben i|l. äl^ic bciben bte^ bie n. 16. an^H
l<uyi Slii^ijabe, lujb aifb ^ie geviei.u artige gefunben, njelc^e öiicl? Me Uniivrfitat^bibliotbei {u 3ngok
flafct icftöet. »ei) aflen ben minugen, falfc^en unb abgefdjmadten (frjdbfungcn, »elcbe biefe GbroiilE
cntboK; unb ton benen ^l»iiifite in ben ocrmifc^en ©ertragen 35. l. ^. 290. einige febr Idiberltcfte
anfubfet; finbet man bodj febr olel wtcbtige* barinn. Mfle nacbgebenbe ©efcfti^^tfcöreiber, faqt Jf)erc
^jalicr i. c. ba^en ben ijitterlin mebrentbeiW au^^efArteben , ebne ihn (u nennen, ^err ^JJrof.
Dol;. 3ap» Spreng bat 1752 ju 93afet eine neue braue^jbarere Sfuflagc in &)l. beforgt. 3II,äu* in
ber Bc^ivarsifv^cn (Sammlung in Sdtborf.
596.)
'
j
596) So^antt toott <W<Uttrat)tIla SÄeffen. ©ebriicft ju (^ttöß^Utg burc^
3oi)annÄnoMaud) 1507. Sn^od'o.
ft^nitte.
597.) ©fttecü t>e fluafftioc v>{rtut{6u6 cartirtafi6u6. ltm€nbe: Smpref«
.film 9?üret!t^röi5 per ^tetiMt^mum ^bl^tU "Hnno bfif. 1507.
i)r. bte «ÄJenfiä 3»ti/.' 3n auort.
3(^ ffibre feUfcf 2B«rtgcn banim an / n>«I bcmfdbm eine beuffc^e Ueterfefeung in SSerfen te^^e»
fngt if?. S)ec 93ccfager biefec ^eime \)at {Idt eben fo roenig genennt, a(4 bec ^nm^tUt. ^ft
S Sogen flarf/ unb in bec tlntvecfnat« bibItott>(f {u Erlang.
5^80 IDoctor fBrüttt^ 9larrenfd^if 1 507.
io^ibtttd) in Pandfcft. Brandenb. p. 703. fftftret Nefe Stu^gabc, o^ne »eitere JJlctt§ att. £>h f!e
iu ©trcißburg/ ctec Äafel crfd^icnen fe?/ fanh i<^ nld^t fagcn. Sluc^ »Ul tc<^ nlc&t für bic €jciflenj
berfclbcit (leben.
599O Söcetu^ itt idtffn burc^ (SeBöflMttum ^mt 9eimfd)t. Um Qm
bei Übet faceti boceiH mareö iuiimuni p i^cbajlianu fSrötlt:
nouiter' in yyulQOJci traaflatud; Smpffum t)?iircinf>cr{|C p J^utont^i
miim -^^ffe!. Tlnno bomini 1507. irt>mj, bie 3Re«|T« SÄe^, 3n iau«
bem^ibk 3»Ouart.
Stne alter« aiuÄgabe ifl unter bcm 3«bre 1499 Ängejeljt morben, JDte gegenwartijjc if! in bec
e^waxiiföftn Sammlung unb 3 95. flarf. .
ÖoöO ,U§le(Jung t>« erff^rung ber »unbertdefic^eitfilnfpf^e erfd^rocWc^eii
bfrtg bie W€ ber i^tcrtt mit bem @cf)wai!6 btn man nent comec
fti \>riferti lanben gete(:^en fiivtör 9Ä. €€€€€. \)iVSl>i)^ ndel; uofgenb
jare ©b mart jefen i|> SJi.Sffe^ff.ifj hebeuten i\i burc^ — ^onfett
SQBirbung bott ^offurt u* f. w. TtmCnbe: ©etcucft ju 33(m.
• 3n Ouart.
3(1 1 SBogen (iarf/ unb in ber e^w^rMfc^ett @(Httm(un9. Stuf bem titetblat t(l ber Somet
abgebitbec. '
Sa&t MDViir.
601.) Dö^ leBeri 3ff« S^rtfti gejogeii auß bert tiec €uangefitl«n: Wt
fur|er bei)(eer \>nb €l;ri)l(t(^er V)nbetn>eifun3: ^arju V)tf ftf^oner ftgure .
bebeMfung. 7(m€nbe: SÖitaSMfH/ ^ber, ba^ 4e6en CbrifTi ®e»
bpiidt iu (^trDßi>ura bure^ ^^annem JCnoblouc^ in bem iar bo
man jalr.-SJi.JD.viij. Dlac^^ fant aöovcfMJlonieud tag .% 3n golio.
X)ie jegenmartige (Scfc^rcbtc beä £eben^ i^efu i(l gar nic^t naeb bem elenbcn Scgenbcn^^cfcbmacf
obgefagt, fO])bern cnt^t fa(l iux^i^iu^$ eine parapbra(iif(^( Umf(^reibung ber oier £oiUigeIi(len,
9? n 3 mit
aa6 34]&t 1508.
mit mUtmVd^Un n&^üä^m iinb erbatt(ic^<ti SCnmerfitnaen , unb Um otfo mit Ste^t unter bie Jg)armo#
nien bec vier (Soanvjeliflen gerechnet merben. jDbiger tiul flehet über einem grogen JE>olifcbnitt, bec
Cbrtflum md) feiner SUuferflebunc) mit feinen Sfüngern üorfleQct. 3(n ben vier Scfen (Inb bie Sfinn«
bilber ber t>ier (£oandeliflen an^ebroc^^t. 3[uf ber Siucffeite hei Sitelblat^ (leben beutfc^e dleimen
tDorinn ber £efer {ur ^librunt} einetf frommen äBanbeltf , befonber^ {ur 9la(()f ol^e 3efu ermuntert n>irb«
Sßenn bie 9(nfang^uc(^flaben ber 9^il^n/ bie t>on ^en übri()eii tttoc^i abaefonbert (inb, (ufammen io
lefen werben/ fo tommt Jo^antiti 3cotttS ^0entinenfle herauf« €ben berfeib^ mirb and» burjü^
bie, unter erflc^ebac^ten 9lcimen flebenben brep iSud^fiaben 31 (S 3( tenntlic^ ^flemad^r« 93cn biefem
^o^atttiee Bcotud^ ober '^ofy^m @4^oct, ber (nx^r ein ©tragburger iSuc^rucCer/ aber felbfl ein
@elebrter mar/ fubrt lieberer in feinen na<t^rt4^reti 15. L @. 371* 0- f« n>- eine beutf^e Soncorbani
mt/ unb siebt überbaupt oon bemfelben einige SRa^ri^t. 9Rit fol. iL fangt 4^iitf 0emetne inlei^
tuns vd t>orreb t^t# buc^e bee lebete C^rtfii an. X)atf 9u4^ felbfl ifl in oier £beUe detbeilt,
tiad^ Pier itytm in wcld^m c^riftoe ^er t>enr ftd) er^ef gc ^c in ntenfd|li<^er rtottsr* Der erfte
b<mbelt s>on ber menfcbn>crbund ^efu; ber (me^te oon ber beilfainen iebr, lounbermer^fen unb Sßan«
bei ; blefer ijl ber mcitiauftigfle. Der britte »on feiner bittern fcbmeren marler unb tob. Der werte
' t>on feinen orflanb »nb offnrt k. 2fuf ber SKucf feite be« brieten ^\ati fangt ber erfle tbeil an, unb
ber oierte Sbe« gebet mit bem CXLIll. SBlat {u <Snbe. Dann folgt auf ber erjlen (?eite De« CXLlUU
SSlat«: itin furjer befc^tog bee Icbene C|>rifU, unb barunter obige 9(n{eige. Die gti<f feite üft
leer. Die le^en brep nlc^t getdblten SBIdtter fußet ba0 Slegifier. X>a« ganje SBert ift mit fortlaufe
fenben 9eilei gebrutft. e«batoiele JE>ol{fc<^nitte, n>el4K bie ®ef<i>l4te hti itbtni 3cfu oorfleOen
unb bie ganje 6eite einnebmen. Diefelben finb febr fd^hn. De« SJ^etfler« 9. (Beinperleiti/ ober
(9^Atnperlein Seieben fInb bie in einanber gefd^lungenen Quc^ilobni G. V. ^Ibefi^e felbfl einfjtemi
plav, inwlä^m bie poiiftfymtu fein iOMminirt fmN
ÄDaO @emi0tted : JDes f)0c^9efeerfen in gnaben etfeuc^fen boetori« 3*'-
iannii ^läutern fannt i^omimd orben« bie ba met^eitb auf bett
itdc^eflett ti»ateti tveg im gotil {u loanberea burd^ iibetfmebenbenti
ftfn. l»on fartm In ttutfify ^emenbt manchem menfc^enn ju fdliger
fruc^rbarfattt Um ßnbe: 0ettudt in bec fatferltc^rt Hat Sttdfpura/
feurdg^ Sattler |>aiutfett Ctmat in fo^n be« furfJdi^ctsen. loei^eit
^errn ^o^ait dtpftmatt t>on bringen ^nb k>oaenbet in ber toodfyn
rogotöm« 3n bem« 1508« 3ar. 3n^<>I^<'-
Die erfie Sfu^gabe biefer ®amm(ung oon Mattiert ^rebigten ifl unter bem 3abre 1498 M^
}eigt morben. Die gegenmdrtige, melcbe fid^ in ber 3<^nMirjif<l^en ®amm(ung befinbet/ ffinimt in
ber ^auptfaebe oonfommenmit berfelben uberein, Dbiger 2itel (lebt auf ber erflen Ceite bc* iften
JBlai«. auf ber SXurffate eben biefe« »lat« fangt fb gleiOb ba« SXegifler mit ben ®orten an : i)l«
feittb etU<^ gor anbe^tig gutr frti^tbar preWg u. f. w. Diefe« 3legifler i(t 5 iß €5. flart. Suf
ber legten ®eite be« giegifler«, oben, ebe noeft bo« iXegijler ju «nbe ifl, befinbet p* eingcoßec :J)olj<
f*nitt, ht^ (Ebrifhim oorjleHet, »ie er fein «reuj irdgt; aber bemfelben fiebert s beutfibe SBerfe. ^L
golium primum fangen bie Iprebigten felbfl an. Die erfle ifl be natit^trate (C^tifH. Die 84fte ^re«
btgt tfl Me legte, unb feblie§et fic^ auf ber erflen ®ette be« €€oi)ten iMat«. 9luf bei! Dt&cf fette fangt
bie ^yflory bee erwirbigen Doctort« ^o^annt« iC^oulerli an/ ivelt^e ben S&ef<blu8 mac^. SRocb
obiger
Sajt 1508: a87
Qblflet S(^(u9<inseise auf ber dtudPfeite be< 92ifl€ti unb k|ten {5((iM fofgt noc^ ^ine Srtljrung ft(i#
4^er aSorter, btc nit mm pHcIrtn i>(rflemli<^ ftttt j. 0. ^ePel^ruiig: bad tfl, anfec^tuttg* 33e^<!g$
U<^Feit/ bat ifl^ rotlstfaüi^taxu ^:9e^agett/ ba^ ifl/ mobl^efaaen. ^fUgFoit/ bad ifl/ tiefen, ober
toefenlic^ait. S)er Uebcrfcgec bUfcc ^rebtviteit/ tfl/ fo t)iel ict^ meig; ntcit befonnt. ^tüu ti n»i>(^I
flicht ®ciler t)i>n Saiferisberd geiöcfcn fepn ? Sine DDaflanbigerc (SamnUimd t»on Cotileve ^cebigten
»cucfte 1521 9bam $ettt {u Qafet S<>l« S^tefe @amm(uiig befi^e (c^ (ilbti; fle ifl auc^ oon ^lou^
fu6 in feinen fßvfttaifn S|>. L ®. 208. ti. f. t&tjKäf befcfttieben mcrben. Son bem @ei^, bec in
Saniert Sctitiften (^errfc^t, ftabe id^ woM nic^t notl^ig etmo« jn fagen. 3n Jg^errn Sapfe SSnnalen
e. 52. mirb noc^ eine ^uisobt t»on biefen ^^rebigten/ bur^ ^o^onn !R)^ne debnicff/ anseieist, bte
l(^ aber nlc^t tennt.
603*) ^reMgen ^eutfc^: bnb bff guttet teeren A£)ed ^o^^tUevttn ^ttvn
So^dfl Don Äaiferfperg* in t^ göttliche gefcfjn'ft boctor V)nb prebu
gei; ju bem ^o^tn fltfft. v>nret fteben fraun>en m^njlen ber ftat
@tco^6urg« Tim Snbe: 1508* 3n ^olio.
Sfuffet einer (leinen, unter bem 3abr 1499 anseteigfen beutfc^en Gd^cift (Itib bie gegenn^dctigen
^cebigen/ fo t)iel id^ »eiS, ba6 erfte beutfc^e Su(^, fo oon biefem, ju feiner 9^it fo bectj(^meen unb be»
liebten ^tebigec {n Strasburg; gebruA »urbe. Obiger Sitel flehet auf bet erflen Seite be«.er(teii
{ßlat^ in iitUn Seilen, an beren oier Stfeu/ bie oiec Sinnbilber ber SDangdiflcn in 1£(^alergro6e an«
bra<^t n>orben flnb. 9(uf ber 9lucf feite i(l ein JE)oiifdS^nitt/ ber flc^ auf ben Sfnbalt betf erfien ^M
biefcr ^Jtrebi^ten be{ie)^et/ nemüc^^ etlidSie ^erfonen, bie auf eioea 95erg bin^uf fleigen. £)ben flebet:
Z)er berg bee fc^owenben Irbhie, unb unten, primum querite regmnn bei er iuflirtAm eine«
Siodf beutUcfter mirb ber 3Nibalt biefer Qhrebigten auf ber erfien (Kolumne be< folgenden sn>ei)teh fBlM
mil folgenben rotb gebrucften {Sorten angeiei<)t : t>on bem berg bee f^^amoen«, \X>it atn mettf^^
f Omen m6g ju i^lFomner liebe goree, XTad^ ber motnmig bee ^rtfUitU^^ teerere Jofyam^
ite6 von (Sttfon — ®eprebiget bur^ ^m b^cbgeleerten berrn, betr 'JobSnee gayler von
Äaiferfperg, J)ocror b' b^iUg^n gefcbrifft, prebiger — ber flot ©troßburg, bocb mit Mthti.
vtn worren, vnb twann jngelegren atißlegungen — X>Hb btfe matert bat ber obgenaiit —
f>err £)Ocror geprebigt ju ^ugfptirg , in vnfer frawen @(tffr , nacb <brifii vnfere beeren ge^
burc, tCaufent, pierbunbert vnb a(bn^nba^r3tg tor« 2)iefe ^rebi^len enbtgeu fic^ auf ber9{ü(&
feite be^ fj:p)i\ f&lati. ^Darauf folgt mieber ein J^oUfcbnitt, ber etltcbe ^ilger t>orflcact; unb auf bem
folgenben ;t;r;riy SBlat fan^t ber jmepte 5bell an , mit ber Ueberfcbrift : i^yetm^ volgenc 2(<bt;eben
Atgenfc^affcen , bie ain guter Cbriflenbilger an fl<b nemen folU £)er britt Zb<\\, ber fol. jr2i;r
anfanat, entbdlt t>erfcbtctene $rebigten t)on oermifcbten Inhalt £er oierb tapl bait in pm fpben pvv
bigen t>on fgbcn ^felbeften, Ober bt)nbernufTen tc. 3Der fünft tail oon breperlai) bitbnern; ber fecbfl
Don Übungen ber Sugenb; ber fpbenb oon ben bäum frcomorum auf ben S^^c^eu^ flpg. 9}or biefem
Sbeii flebet ein J^oljfcbnitt/ ber ben, auf ben S^igenbauni flcigenben "^ad^atui ooifleaet. £>iefertbeil
gebet auf ber er'ften Seite be^ €;r?v SSlot« ju g«be. Buleftt flebet ein »eitldufttgc« SXegifler, tcth
cbe« üd) auf ber erjlen Seite be« e^oi USlat« enbicjet. Die le^te Seite futtet eine iJrmabnung, bie
S*rlft fleißig $u Icfen, n>ebei) jublet* ancicjcicjt wirb , bag biefe ^rebtgtcn on tpiffen bee tJcrfafjJ
fere; auf Sollen etlidi^er Ungenannten ju Ängfptirg von maifler ^Mn$m 0lmar, gebrucft wor*
ben ftnb. guU^t fielet Tinno. 1508. £)iefe Sammlung befige ic& felbfl. UebiideniJ l^alte^cb e« für
i über«
ö88 Salt ijöß,
ttkrf!u§i0 don \>m JBerfafer felbfl eine 9lac^rii:(^t {u geilen, tnbem berfelBe fcefanni genud fff. 9Cm
auöfü^Jic^flen finbet man fein £eben bcfc^rUben in ben Amoenit litertr, Fribaig. Fafc. I, p. 54, fqq.
604O 95eltal JU tCUtfc^» €m 9erid[>tj.f)anbel jwiTc^en Scteaf ^üiTcf;ert
toecwefer/ aU ffeger einem teil/ \)nb 3efu €()riilo f)9mmelir^en gof/
flnüDurter/ anbecm teilt/ Tllfo/ obe 3t)efu6 ^eit |)e(t{fcf)en für|len/
recl;tlicf>en bie ^eüe ietUbvet/ beraubet/ \)n iU tüfef barjnn gfbunben
f^abeic Tlüeö mit dag/ ontwurt/ veb wibecreb/ appeUieruiig/ red;tra*
^uuQ tc iDie inä jTc^ jm uä)ten brudjen foU Hn €nbe: J^it enbet
ficf; baä red;t bud; SBelial genant/ t)a beß gei:id)fd orbnung/ \)0 fa*
fein üi tüti'd)e fprad; gebrad^t. ^at getrucft \)nb orbcnlid;er gefegt/
betr füi'fid)ttg ^o^annt^ ^rüg a5ud;truc!ec SBiirgec ju ©trapburg
jum tf)tergarteu. 3)eS jareö Cf)ii|ii ?Öi.SD. t)nb \)i(j. 3n Duoct.
Ohi^n Zitd (icbct auf neun Seilen über elficm Jg>oIsfcbnit(r »elcbcc &oit ben Sßater auf bem
?bron p§cnb unb »oc ihm rccbtg €brtfiunt unb SRcfen , unb Unfö ein ^aat Seufcl tjorfletlet. Stuf ber
Süirffeite flehet (in mir unbefauuk* 2Bappen. Dann fiJtgt ein Sicgijler; »elcbe« ein ganje« S5Iat
fuffet g)Wt ©lae I. fanjt ba« aSccf felbfl/ mit ber ge»6bnlidS^en ainieige: ^ie f;ebt fi<^ an ein gm
it&«t(i(|> 2c« unb mit ber SSorrebe an, unb enbtget fieb auf ber erflen @eite be^ ^ri^oiii ^latt, morauf
obiger @cbluf folget. Darunter (lebet be« JBucbbrucEer« Seieben. Die 9{firffeite ifl leer. Der Xejct
felbfl ifl ani b^n tH>rbergebenb^n Sfu^gaben^ ntcfyt SEBort t^on S3^ort abgebrudt/ fonbem manc^e^ gedm
bert »erben, ^äf beft^e felbfl ein Cjeemplar* .
605 ©id ifl ber Brutttt t)eÖ taM an^ midytn ein befumerter ober 6e^
trüpter mefc^ trofl rabt t>nb n)ei^f)eit empfafjet u. fl w. Um Snbe:
©etrucff jit igtrafburg tmd) gwartimim flacft/ afd man jolr nac^
bec geburt ^tiHi^mfftic^en^utibevt \)nb ad[jt jare. 3n Ouart.
€« tfl biefe^ nicbt* anber«/ al^ fenetf/ unter bemSitel tTTelibcue hntM angejeigre Sßerfgen,
Diefe« gtebt ber Sfnfang bemii<lb ju erf ennen , ba e« b^i§t : l£tn nö^lict^ee bie4>lin in glei<^mß ge^
söge« üon ITTelibeo t>nb prubetttia feitier t^ati^fratpeti* 2)46 V Ärmrn bee rabte genant tpirö
«. f. n>. 3(1 3 1/2 Srflarf , unb in ber ^cbwarjify^en Sammlung, aiuf bem Sitclblat ifl ein ^olj*
fcbnitt. 3n ber eben gebuchten Sammlung ifl noc^ eine 2(u«gabe obne 3(njeige Ui 3abr3 k. bcfin*
lieb. (Sie ifl cbcnfaHö 3 1/2 33. flarf. 2fuf bem Titel ifl ber nemlicbe ^cljfcbni«.
606O ^frt föliyitcf) na^lt* toft ttoftlid) IbÜCÖICtt. ^«e ben. bp gat ferc^te.
t>it iju gerne bef^egtid; fein »oft?. Hudf ben. bie in tt)^&b^^>er^igfeif
fein, ab' fracf. \>n an x)vem fefe enbe fige. mit t)i( fc^one \)fi (ipfic^ert
gebeten, ©eligfid; t)nb nufffd) cju lefen \)ft ju ipoten. Ttuff begere \>il
fo|>. ber turd;Ieud;te ^oc^geborne fur|lin ton fransen, frawen '^bena.
gebor n \)o fonigIid;en jlam cju 95ef)em. f)er|og{rt cju ©ae^flien tc
n?trmcn. c^u befferüge \>nb felicfeit frommer anbed;tiger menf'd;e. V)or*
beu^ri1;t tonb gebrucff. lim Snb?: ®ebruift t>nb toofenbet burd^
3«5« 1508. «89
^tl^tt iotttt in bet robffc^f rt ftat ?etp$f 3m {at nac^ rrrfTu« ^u
hmt funffcje^en tuöert ton^ ac&tc* ^n Ouart.
JCei<^ fu&rct bicfc ©cfeclft In be n Origlnlb. typogr. Lipf. iiic^t an. 8« ifl Mefelbe ein fce^^c
3(ufiug Oll« bernte(|^tttöi6 ®u(ft gcifUi(|^er (Ftta^ett/ (Spirituales gratiae) ben ein f^canctfconer, {uc
Uebung gottöfurc^tiger unb anbac^tigec 9){enfc^en/ mie'er felbfl in bec SSprrcbe fogt, gema^K (^af.
9}a(^ bcm SUr( folgt ein Stegifler ouf 5 (Reiten. 9(iif brm folgenben iflen ^lat fangt batf SBu4i fetbfl
mit folgenbcr Sfnteigc an: {)ie vovvcbt in ba6 btic^« ter vbuttQm gotforc^ctger vnbt otibec^tb
ger tnenfc^en. Den IBefc^Iug mac^t obige fRad^vid^t oon bem Drucfort. Datf gante §3^ecfgen tu
80 fdl flarf. Die 9){e(^ttlbi j »ar etn)an dofler iungfram be^ clcfler^ I)elfFebe im lanbe cju fac(^ifeti
bc9 Si§(eben gelegen. Sin Sjeemplat ifl in ber e(iemaligen eolgcrtfc^rn IBibliot^^ef.
607O OrtUlUÄ antme >Der fefen gdrrtfn würbe i($ gne nt/ V)Ott bem iatdn
matt m{(f> ttoc^ fettt/ ju ^trafbutg tu feiern ^atttviant ^at mfc^ ©Ci'
tafJiattUd SBrmtt S^efe^en bnb \)aff corrrgfert/ ju teutfc^ aud; t>ff
• ttanffetiett 2Bad man fn mic^ fi^t ^ie fij je^t/ >Da« fe(6 man bore
mtt fret)ben fc^neijt >Do toiirt ber fomen rec^t auffgon/ SBer ititd;
rec^t pflan|t bem roütt ber (on. Tim €nbe: ®ebrucft t>nb geenbet
iu @tcagburg burc^ So^^^nnem 5SnoMou(^ am ^fmuc^ nad) «^e^
fene. Slac^ ©ofteä ©eBurf. 9». €€€€€. t>nnb toti|. tor. 3n Äctato.
Diefe 9(u^gabe befdl^retbt \t)et6Unger in feinem Armatnentario &c. ®. 763. u* f. fe(^r »ett(iuf#
lig, unb, nie gett>6bnUcb, mitgrogcn Ungeflum »iber bie ^roteftanten. Datf @ute, ba< in biefem
@ebetbuc& fiibct/ toecben biefe nie oecfennen, aber aucf^ mobi nie, IDdelittgerti tu ®efaHen, bte
barinnbefinbltc(?en augcrfi anflogtgen ^tcden; too befonber^ bte 93erei)rung SJ^ariae bii auf ba< auSerfic
gctrielun n>trb, ubccfcben. Die gegenwärtige 9(u^gabe flimmt genau mit ber 9or|^erfte(renben über«
ein. (Sic i\l oorsuglii^/be^megen mecfn^ürbig, n^eil mir barautf ben Ueberfe^er fennen lernen/ ber
bitff^er unbe{annt gerieben n)ar. ^Sraiu uberfeftte of^er ntc^t nur in ^rofa, fonbern au4^ tu $Beyf«n.
608.) C^tn fpiegel ter naturltc^eit ^tmltfd^en bttt Drop^ettfc^en fe^
jungen atter trubfakn/ angf^/ bnb not/ bte b6er aüt flenbe/ ge^
fd;fed)te; bnb gemai)nben ber €rttlenf^e9t/ funberbar fo bem
^rebfen bnbergett)orffen fein/ bnb in bem f!6ertbett ^Hma begriffen/
tn f ur|ea tagen geen merben. Um €nbe : Ttffo ^at tin enbe bife(
budjfein/ mefc^e» burc^ mic^ ©tttfütn @tU(tf(n iu 92uctt6ftg ge#
brucft \)nb \)olenbet t|Y/ nac^ Sf^rijlt t^nfer» Herben ^erreit geburt^.
^.eSSSS-bitj. )are/ am abent ©tmoni« Mb 3ube/ ber S)o toai
ber, FFbij. ta^ be« monab« ^Dctobrtd. 3n ^oüo.
Stefe ^kbrift fam )tt gleidiKr S^^ oud^ (oteinifc^ beraub, unter bem ZMi Speeakm natnralii
coeleffia et propbetieae vifionia , omniurn calamitatum , tribolationum et anxietatum : qnae foper
omnea ftatiia : Stirpea et nationes chriiliaDae reipubifcae praefeitim qaae cancro et feptimo elimati
fubie^ fuDt : proximis temporibns venture funt Norimb. per Georg Stucha Aodo MD VIII. Septi-
mo Kalendta Nonembria Fol. ^^eytog bat blefe Sfu^gabe tn bem Adpart litter. T. II« p. 831. fqq.
PAnjetref %malen« O m\u
\
miilhftti ttttn^tt. ^U ftimnu mit in teiitfc^en »oafommcn ibtuxn, Ut mif bie 9ttridntins«#
f^rift Ott tcn Sart^inal £edakn $5ecn(»drbmum/ t9<lc^c in bec bcutfi^cn 9(u$dab< nic^t beftnbUcf^ tfl.
Unter oblßen 5itel (leitet ein Jj^olifc^nitt; »cicfcec (t* ^wf >*« 3n'>Äft bec «prop^ejc^uns bejiebft,
aSorb unb Sobfc^fa^ unter geifliid^en unb mMiä)tn, unb eine bom $Sli$ entjunbete; im Ifiranb fic«
(JelKnbe unb einfHirjenbe Sirc^ie borfleKet. 3fuf ber 9iudfeite biefe« erjlen iplot« («ngt bie gueignung«*
ftt^rift mit folgenben SSorten an : Tttlm lobli<^en flenben Qtmtytittn vnb perfamltmgen ^ti ffty^
ligeti vtydyivtib ber Qantitn Crifieit(>cyt« iCr^bifc^ouen. iSifc^ouett/ ^bteiv prelaten^ (tbut^
fftrfleii, 5öfft^W' 0>raiien S^^tn, y^ittttn, ÄncK^teti/ Äurgerti 2C. Wfiiifcpte 3ofc|>b ©r&n;
betf ein vtitDirbiger pvitftcv, Svibt, tynigtüt, t>nb allee bae ba bietien ifl ju feel ptib ;u
liebe* 3n biefer fcroobl/ ali^ in ber ocrberge^enben Sueisnung^T^rift an ben @!arbinal Segaten fc^il^
bert ber Serfager ba^ 93erberbcn aRer ^tdnbe mit febr lebhaften f^arben, unb ermahnet febr no(!bbrii(f(t($
bemfelbert mit SKatb unb Sbat |u fteuern, um baburd^ ben (Kteinbrecbenben Gtrafgericbten mtiut
meicben. Seine SBeiffagungen/ bie er auf bie SBergUicbung ber oersangenen unb gesenmortigen 3cit# auf
bie Erfahrung ber btnuitlifcben Sunfl/ unb auf bie SSeiffagungen ber ^ropbeten grunbet, geben be^
fonber^ ^eutfc^Ianb an, wtläftt er mit ben SBorten auf bem Sitel/ bem !^ebfm nntttwovfm sc.
anieigf . SDaJ gan{C/ fo 7 Segen flavtifl, ifl in {n>&lf €apite( abgetbeilt. Sor einem legitimen berfeU
b^n flebt ein großer ^oljfcbnitt. 2^en SBefcblug macbt obige anzeige hti X>tndtti k. fjfcb ^^
t)cn biefer SSeiffagung einen Slad^brucf / unter bem Sitet: Tlin nütjMd^t betrad^ttmg ber natfir^
lieben ; |>ymlif(|^en t^nb prop^ettf4>en anfe^tmgen aller trfibfalen- bie über alle ^inbe- geen
n?rrben* 7(ugfp. bey ^attn^ 04>6nfperger 1522. 4. Sie i|l anä^ in eben bi'cfem i522fren 3<*f i^
.€eip.;ig burcb tPolfgang &th(ttlf unter bem Sitel: 3piegel ber natürlichen (>imUf<^en rab
prop^etif^en fcbungcn 2c. in 4. gebnirft »orben. ®et) ber bon 5^ ^Ft«g angc jeiflten Sammhing
tcrfcbiebener ^rophejc^ungcn / ifl (mar aucb eine ®runpecfifc&e/ bie aber oiel furjer unb wn ber ge»
genmortigen berfcbieben ifl. Sßaä ben Serfager ^ofepl> (Brfinpecf Mrift, fo fcbeinet Jg>err &eni6/
in lY>iene ^ud^brntf ergef<^ic^te S. 8. {»eifelhaft (u fepn , ob nicbt in>een C^ofep^ (S^rfinpetf e {h
glekber 3tit m6cbten gelebt boben, einer ^ toit ti Preuen|>uber Annal Styr. p. 4. bejeuget/ oon
St^^er gebürtig, St. 3)fairimilian< SRath/ ^iflorihi« unb 9)fatbematitu«; ber anbere X). ajfebrdnae in
9(ugfpnrg , ein Soier t>on Surgbaufen , mie er 0<b felbfl fcbreibet. Slfir lommt e^ bftcbfhpobrfcbein«
lieb für / ba9 nur ein ein{iger Cfofep^ (Bvünptä ansunebmen fep ; n^nigflen« tann idi betoeifen ,
bag eben ber ®rtinpecf DonSurgbaufen, aucf^ in ben ^ienflen Si. ^afimiliani geflanben fe9. Sfcb
befl^e einen Dyalogns epiftoltris DoAoris Jofephi Groenpeck ex BurckhaoTen » in quo Aribs qui«
dam Tarcomm imperatoris Mathematicas difputat cum Mamulucho quodam de Chrlftianomm fide
et Torcomm fefta &c. Landahut per Johannem Weiffenburger f. a. 4. Riefet !DiaIogu< ifl Saif.
Carl V. iugeeignet, unb ba nennt H^ (B^rftnpedf ^ au^bru(f{<cb Maximlliani quondam Q^eTaris
amannenren. Sonberbar bleibt ti oOeieit/ baf biefer O^rfinpecf fo bietet iugictcb/ ^Jriefler, airtt,
Sta^ferlicber Statb/ JgUflorihi^^ SRalbemotifu«, S(flrologu« ^emefen ifl. 2>od;^ in ben bamaligen 3ei»
teu/ ba bie ®eiebrten fo feiten waren/ fonnte man tooU mebr, at« biefe« aütt, {u gleicber Seit fepn.
Sin einiiger Sweifel bleibt übrig, mie Pretfcn^ttber bobe fogen tönnen, bof (Bt&nptd ant&ttytt
gebürtig gen^efen fe9# ba berfelbe bocbftibfl fogt/ er fe9 wn iBurtfbaufen / unb alfo ein 9airldnber»
J^r4>er fagt in ben SXeformation«bocumenteii T. L p. 90. er fe? ein eifriger tebrer ge»efen , unb
babe um 1501«- 1508. in Slurnberg geprebiget. ^laciti« feftt i^n unter bie beugen ber SEBohcbeit im
Catalogo teft. verit. p, m. 838*
609.)
/
3«5t i5o£
«91
3n Ouart.
©tffe ^niQüht fubrt ^crr (Stmtintt in fctaen 3la4>rlc||t<n ff. 31. ön. ©ie alfefl« i|l ooni473i
unb 1494 würben tiefe SSiftonc^ auc^ einsein gebrucR»
610.) ^iet innt mfrb gefefen »le ^er QSictDt Dott SörtCtt. SBeUc^er epn
9la6( ber 3ubeii gemefl ijJ. ju SrtjWid&em glawbcn fomen- 5Becter
toinbeit man bar 3tt efn €o(}ficf>e 3)iTpura| et^ne« gefecten €rcflen.
tonb e^nS getemn 3uben. batfnn^ oile 3rt^um6 bec 3aben burd^
3r a9geii fc^irtft aufgefofl »erben of^ne 3a^r unb JÖtt/ aUt ^tto'4
iu iSoIn 1508. gebrueft. 3tt Ouart.
9(utfftt^r(i(^ itnb grunblicf» (»at btr fei. ^Ueberer in feinen Stcid^tlä^Un ^. I. ®. 34- u. f. t>on
biefem fbn^t fle^onbelf/ mobin U^ meine £efec getrofl t)ermeifen fann. 9}ur einetf unb batf anbete
»iß ic^ no(^ erinnern. 9)?an 9ttt 9on biefem ^rofelpten auc^ ein latetnifc^ej SSerf , unter bem ZM:
Opos tureoin ac oo«iim a doftis oiris dia expedtatam dotnini Viftoris a Girben ^ in qao omnea
iodaeorum errores maiiifeftaDtar &c. müdfti {U €6(n 1509 burc^ Henricum de NafBa gebnicff unb
mit Ortwini Gtatii fBorrebe (^erou^defleben morben ifi. ^lieberer ift {n>eife(ftaft/ ob nidS^t mU t>dg$
(etil eine dttere dbitfgobe oon 1504 angenommen merben mufiei unb lS9t ft($ burc^ ben %utbxwt^
optu Booum, ben er für {mepbeutig f^iit, fafl irre moc^. SRir ifi er nid^f {mepbeutiQ. IDenn b«<
folgenbe, a doftis oiris dio expeftatanif erHoret ba< nouom opus gans beutliebf unb giebf {u erfen#
nen, ba$ ba< nouum nic^t auf eine n)ieber(^o(te 9(u^abe, fonbern auf bat Ißudfy, ober auf bie 9}?a#
ferie {u )iel>en fet), bie man lanc^fl ^ertie aufgearbeitet (u feben gem&nfc^t Htu. ©a ferner }Uet>erer,
hat, wn Wolf angefubru Prcpngnaculam fidei Giriitiatiae eben biefej t>ict0r0 i>on Carbeti; nictit
felbft gefeben, fo mutbmagte er nur mabrf((Kinlic(^/ ba§ baffelbe mit bem britten (Buc^ be< operis
«atei etnCgermaffen Abereiitfommen m^d^e ; unb l^ierinn batte er auc^ nic^t gant unrec^. !8e&
mutbtt^^ fom aber btefe< propngnacoliim» in metc^em In einem ®efprac^e {mifi^en einem 2Fuben unb
€briflen/ ba( in 14 Copitet d^get^eitt ifi, Don €brtfio unb ber ^atia ge^onbelt, unb fb, mie fi^on
auf bem Site! fielet, bewtefen mirb/ qnod JeTna NaaEarenna verna MeiBaa veraa deua et homo to-
tiuaque hnmani generia Salvator fit qaodqae eioadem faperbenedifta mater Maria otnniam fide-
liom amdliatrix, virgo immacnbta et perpetQa manferitf )u erft lerautf* SKuf biefetf propugnaca«
lum folgte nun ba< grdgere fSert; t»o notbmenbig eben biefe a)^aterie mteber abgefninbett merbeil
mufle, totldtti oud^ im britten unb t^ierten Sapitel, ober loeitldufitger unb in einer anbern Orbnun^
gef4e(^en i^. ^3St\t bem opere aoreo tommt nun batf ^bige beutfc^e (Su<^ Aberein, meldtet/ MiSt IMt^
t>erer$ S^ermut^ung eber erfe^tenen fei^n mag / attfencfr fo toettliuffiger unb augfubrfid^er ifi, alg
ba< beutfc^e. hb Ortwinoa Gratioa ba< lateinlf<f|e aui bem bentfc^en.gemad^t bobe , laf e ic^ babin
gefteOei fe9n. JDa§ bei^be, metiigfientf in SbtfeMg ber Einrichtung t^on einanber abweichen, ert^ellet
Mon barau< gan{ beutli<9i bag ba< (ateinif<d^ bter Sw^er, unb tat beutfdl^e berfelben nur breo baf.
Skon W eine 9(tt<gabe in 8. tN>n 1550 unter bem Xifet: ^tiben j&id^Mn. ^Syerinne tt>firt gelefen
tt. f* m« »ie oben. S>er Herausgeber beffelben ifi Uti^el y^vomtt^ fJfarberr {u Sinnig. tUn^ btrfe
SMgabe ifi in brep SBucfer abgetbeilt ; fle ifi aber In Vnfitbiing ber €int|eUung ber (Kapitel bon ber
altem unterfcf^ieben, in ber ^mpiia^ ober boS nemüt^e fl5u4. 9M genauer aSergkit^ung mit bem
X>o z
opere
ft9* 3«5if 1508^
opere aoreo iUiUid^, ba§ bcti öftere fotoo^f, M neuere (etitfd^/ feine mirtli^e tU&etfe^iiiij feiie^ la*
leinifd^eti SBerf e< fe^. S^ie ^auptfadl^e ifl imttiet einerlei , bie Sinf (eibung ober ifl »erfc^eben« X>w
fer t>icror vonCarbett/ ber lange ^tit 3iabH iinb fcbr ^nt fubifc^ (sefinnet ^ewefen/ trat erfl in fft#
iiem funfjid(l<?n 3abre, ncmllcft 1472 J" c^rlfllicftec SJeliöi^" ^bcv; erhielt eine $rlefleif|!eae jh €6ln,
unb flarb bafelbfl 15 15 int 92flen 3abr feinetf 9((ter^. iRoc^ nm§ ic^ bcmerfen, ba§ über obigen Zv
ttl, noc^ eine fur}e Snci^ming an bcn ^fa({<)rafen «ftttbn^ig (lebet. Sag biefc ^c^cift (u (L6ln ^i
brurft fe9, tft ganj gewiß. 3ct> befifte eine anbere, mit eben biefen ?9pen bafclb|l öebrucftc ^(fynit.
2>a« gante SBerfgen Ifl 26 iSogen |lare. 3d^ Ijeflfte e« felbjl.
611.) ^er ^ultn @pit^tU 7(m €nbe: S)o6 iü^tin 1(1 )om anber?
ma( au^gägen burc^ mtc^ ^OÄlte^ pfefferfortt bormafd e^ jube
bn nu e9 €ri|ld« in be briete iar mtner ge6ort jo et)iien fpiegef aUer
menfc^e ®ebrucFt ^o SoUe bnb geenbet u. linno. ^.€€e£S tnb
biij. iair« 3n Ouart.
S>er Serfaßer biefer ®d^rif( mactite tu feiner Seif ein niif^t ^erUifte« 9lnfUUn. & li<9 M nm
tefobr ini^abr 1503 ^ber 1504 )u flbln, im Sofien 3af^ feinet %Utvt, mit9ßetb unbjtiiibem toufenr
unb »urbe t)on nun an einer ber grcflen SSerfoIger feiner ef^emaligen ^iattben^senogen^ inbem er ti
tivä^ babe9 bemenben ließ/ ibu fjfrrtbtimer in berfcbiebenen ^kl^riften |ii l^eflreiten, fbnbern ei
and^ bei> beni; Saufet d)^a;rimi(ian babin brachte/ bag ebnen tbre (Bücher me<)gencmmen unb Derbrannt
merben fbflten. X)iUÜber gerietb ec aud) mit bem ^to^tn "Jol^nu ^euc^ltn in einen 9erbcii§Ii(^
Streit, meldtet ebenfaltiS 9on be^ben <?€i^n einige Schriften oeranlagte/ bie mir in ber ^elgt an*
{etgcn merben. 93cn biefen ^onbeln, bie er mit T^tuäflin anfieng/ morou aucb bie €olner SbeDlogenr
befonbertf ber beruffene ^oöf^atm Sbeil na^^men , bie bafur in ben bekannten EpiftoUs obfcuror.
virorom gar furc^terltd^ detücf^tiget »urben^ fliebt XtXay, tu 3ieti<^liti6 Sebeu S. 256. u. f. bie befle
SladS^ricbt. Sie übrigen iSAriften, in benen bavon gerebet mtrb, fubrt ^rrytag in feinen Adptnt
literan T. II. p. 11 87. an. ^an befi^ulbiget biefen Sjrjnben, bag er n»rbr au< ^afi, unb um f<:^b#
liefen ®ett>in(le« mitten / <iU 0ut Sifer für bie fSaf^rbeit, bie 3uben «erfoiget, unb befc4iber< ibre
Igttcberiu unterbr&cfen gefud^t babe. So« Sorgeben , bag er 15 15 t^ «^aUe in ^ac^fm, berbranni
mocben fe9, ifi ganj ungegrdnbet. S>enn fener PfefFerFom^ ber^ um großer fßerbred^en megen, ba>
felbfl oerbronnt mürbe / mar ein anberer getaufter 3ube biefetf Siamtni. ^arQl>eim/ ber tu feiner
BibliotlLCoIon p.i92. Slac^icbt t>on be^ SotnerpfeffcrPortie Seben unb(S4riftengiebt, ftgi, eooD civem
naltis anois habitafleCoIoniae ad Rbenam et HofpitaUs RevilfM lUagiilrum et curatorem fuifl*e, quo
«mentes includuntar «t alii fenea aluntur in der StolkgafTei».. £r lebte no;^ 1520 in biefer Station,
«l« ^rifonmeifter. Uebrigen« fbib bie igf^^riften biefe« pfefferFortte fehr feiten. X)odS^ l^offc i<& bie
meitle«/ bie kfy felbft geft^en bobe; anfibten {u tönnen* Unter bi^en Stbriften fcbeinet bie oben am
«eteigte eine ber erflen gemefen {u fepn. fflaäf ber am <Enbe befinbiicbeu- Sbijeige t(t fie iso8 fcboo
ium in>c9tenmale gebrucEt morben. ^ie erfh «uigobe babe id» nirnenb« ftnben tönnen. £ateinifcb
mirb biefer €^|>iege(, unter bem Sitel: Specnlam adbortalionia Judaicae ad Chriftum Colon* 1507. 4«
;i» Wolfe Biblioth hebr. T- 1. p. 987. angefibtt. «Bein, Wefe« fonn mobl jene «ulgahe ni*t feibft
♦fepn, iiuf bie ftcb ^fefferforn in ber «tgenmclrtiden bejicbet. ©enn er f(*rieb feine @4riften beatf*/
Mn^^ lie§ fü fobann oucb t>on anbern in ba< loteinifcbe uberfe^en. 3!tibeifen fann e^ bocb tochl ouib
(tm, baf bie er(ie Stu^gobe/ loie bie loteiniftbe/ 1507 erfcbi^nen ifL pbiger SUei fiebet über einem
' . *0l|»
^p(|f4flitt/ «)fld^<t €|^rifhim (im€rfut/ tann auf ber ettieiii 9kUt ritte (SNftenimiffr, unb auf bec
'«nbfmttoe 3ubcnbef4itietbund t>orftenet. 9(uf birt^ucf fette Ut tittlhlati fangt fcgtricf» bie fBocrebc
m, n>ocinn ^^feffertorn melbet, bag et' blefen (S|>tegel tum anbern mde formbltc^er ^ann por au$^
gen vnb midfeti (aiffeti mit ecUd^Vti i^ofa^e« £)er Si^iedet felbfl Ifl in brep il^tiU getf^eitt. 3ni
erflen toirb gel^anbelt bon bem ®Iauben, cbcc bielmel^r Unglauben ber 3uben. S^er |n>^9(e tntbiü tU
nen SKatt), mie man fidf gegen bte j^uben Ratten foH/ bamU man fle {u ben @(auben bringen mb^t -
man foO ibnen ni<^t mc^r erlauben unter ben ^(^rtflen SBudS^er treiben -man foll (le n6t(igen/ Me
^rebigt bed (S9ange[ii jn boren - man feit t^nen bte Sucher nebmeu/ in benen ^tiftxii, unbbieganie
cbrifitic^e dteligion geidflert »irb. IDer britte ?(^ei( l^anbelt t>on 3(enberung ber ®tdnb in ber Sßeft.
£)ie fegte Seite fuTIet ein tntitt 9legi(ler. 2)a« Sßerfgen ifl 4 9« fiarf unb in gefpaltenen Sohinnen
gebrucft. ^Diefe C!e{tenffett ifl in ber @(^i9ar3if(^eti Sammlung.
6 12.) 3<^ ^^PftÖ ^9« Sofc^efgi^n ber Soeben 93ic&t. 3n aßen örfen tofac :
men mtd^ ficf^t. \>tf nen)e tnereti f^nc trtir tvaif becanti i<^ ^'^ mtc^
fpret^ben in oUe iantt. SBer mic^ feil, ben n>unfc^ tc^ ^e^t. bac^ bat
ic^ ben Soeben nfet merbe |o bf9(. gebrucfe in @loeIen ^urc^ 3o^dttK
^fefferfocn in \)ur§9ben ein Soebe. 1 508. 3n Quart.
X>ftne gmetfei ifl blefe« bie Originalausgabe eine« Pfeffitrf omif<|m SBerfeS, t»on t»e(4em i4
einen S^acbbrucC fcnne/ ben i4r fogleic^ befc^retben n»i(L 2)lefe SSutfgabe ibii^ tu Catalog« SalthenM
p. Si« angetdgt.
. . 613O 3c^H<^ ^f« 6üd)feirt ter tuten peicfet 3« «Ifen orten bfnbt man
mi^ Uid}t 9Sif netter meren fetnb mir root betant ^d) mü midf pxat)*
Un in alle (anbt SBer mid) It)^ bem tounfc^ tc^ ^at^f ^^(^ ha6 ii^
ben iuben nie tDerbe ju ta^I. Um ^ritt: >DiB büd)itin ^at gemacl^t
Mb georbtnirt ^c^Nued pftfftttom v>oraeft ain |ub nu atn crt^/
Dft bornad) ju ^lugfpurg burcj^ 30^8^11 JtaWcr 3m funjf^efjfttjun^
berflen t)nb ad;t latur. 3tt Quart«
3fl ein 3fa*brucf t)on ber tjcrbergebtnben pfefferPcmife^en (f *riff. Unter Otiten Titel fteM
ein J^oitfdi^nitt, tvelc^^er eine fubifcfie Spnagoge vor^eOet. Unter bemfelben flebet no(^ gebrucft: Ibit
t^orreb* X)ie SJcrrebe felbfl ifl auf ber Ottuffdte Ui Titelblatt befinblic^, morauf fcgleic^ ber 3fnbaU
bed SSerte« felbfl, ba< in 6 Sbeile get(»eUt ifl, ongejeigt tt)trb. £)a« erfl tail ifl oon ber beraitung
{u ber iubif(<Kn priest. X>ai anbere, »9 f9 t>ei4^ tmb t«er fie abfoluiert. S)a« brpt, n>arumb ic^
bife materie offenbar t>nb ausgeben ban. 3Da< bierb, n>ie grof fc^abe onb fdE^anb au$ erflee bnb furii
ben bie jubtl gemaitifc^af t t>nb gefeOfcl^afft mit ben iub^ bolte. S)atf fünft be(t in {m biemütige bet#
manag {u ben c^rifte furßen , bie bp iub" baufen «fi befebirmen. S>a« fecbfle ifl aug welcher brfac^ t)U
iubcu bte int bergen i9ol {u bem dj^ifl? glauben genaigt fein, ^c^ in ber iubifdl^en meofe bleiben, ^m
fünften Sbett n^irb, n>ie in ber t>orbergebenben Sd^rift, ern^Htb barauf gebrungen, t>^9 blegtlrflen
bem fomblidS^en SSucber ber 3uben, bie il^ren armen Untertbanen, ba« IBiut oiiSfaugen, tDebren.
Creybt fy, fai3t er, au^ etpreii lanben, ober üetl^iec yn toiic^er ;u nemen, 1a@c ff arbatten
4l6 iDir criflctt inftjTcn tlyim i\ f. ». äuffer bem j£)o({fcbttttt auf bem Tttel, finb noc^ 4 anbere in
bem äßerfgen beftntU^. £)v#lbe ifl 2 1/2 ißogen ^orf. Z>te legte eeite ifl leer» M ^iefe Sil^rifl
^03 ifl
»94 3«]^ '508-
ifl in becSk^ttkur^ifd^ Q^ammluttd. ^ott hat wn berfel^eit dti4 ^bte IcdcinifAt UtUfftf^m tttitec
temSitet: Libellos de iodaica confeffione fine fabbuto affliftionis &c. imprefll Nuroberge per Joan«
semWeiiTenbarger 1508* 4« ®- 5re)^tag6 Adparat. T. U. p. ii8tf.
614.) ®ffe« 6uc^8 in^aff tjl bic gttlben 95ttUe faifer ^tt^wic6öjcfor#
mottott* bed SHeic^S ianbtfrfben/ toff ^aimrgenc^l otbnug duff
gemaine gemalte retc^gtagf/ ju ^orrnbd/ ^ve^burg fn ^cet^gatD/
2(ug$purg/ Ifnbam. t>ii €o|len§. aufgettc^t t>nb befd;fD{reit/ auc^ m#
^a(te iH bit orbnung. fo ju ^fgett^purg auffgettc^t/ 9ßnb tote atte
^toce^ \)ft termi)ii am Fatferftc^e SamergetfclK g^ake metben/ tonb
fti tDefc^en fachen man pflegt ejrtraorbinatte ju^anbeln ein? ^cben gar
nu|6ar(fc^, (1508) 3n ^olio.
Unter bem ^abre 1501 ifl bie erfle (Sammlung ber SReidS^abfc^leb'e andeieigf n>ofbcn/ unb unter
bem 3abre 1507, bie ivotytt. X>it flcftcnmarttge tfl alfo ble briete* ©er J&err ö«b. 3»ffiftwtb
pfttcet fe$t ben ©rutf in bat Sfabt 1508/ weil btefe Stutfgabe fc^on bie, iso8 {u Stegenfpurg erridl^ttte
£>rbnun9 fvr hat ^ammerseridl^t entbalt, moburcb flcb biefe ^ammlun^ t>on ber t^orberaeb^nbcn m*
lerfcbeibet. Srfi 1527 »nrbe eine neue ®animlund t>ecan(la(tet, welche Peter ICcadf lu Speyer
bru<fte, uub 1560 würbe abemiatt eine «enuebrte Sammlung sebru<ft« ©ie segenw&tfge ifl out
ber V^nittifäftn Sibttotbef (u Strasburg, wo (le ^enPenberg antraf, (b, wie bie erfle, onn^
gefommen. 8(uf ber erflen (Seite flebet auf 7 Seifen obiger titet unb borunter ein JC)ol(f(^iiill, mit be«
boppetten SKbbr/ mit ber Srone. ©ie fblgenben 5 ungeidblten (Blatter fütten hat Slegifler. Siuf bem
6ten fBiat, mit mt^em bie $B(dtreria(l angeltet, wirb bet 9(nfang mit ber ®ulbtn 43tiUa wetUmt
tayfn Corott bee sterben stnMäfU ^it bem LIX QSIat gebet bie Sammlung {u <f nbe. .& ifl
biefe< aber eigenttidj^ ba< LXX $B(at. ©enn bie beQben legten !51<itter, finb falfd^ numerirt werben,
unb baben 6e9be bie Saifl LIX. S^W fielet/ ot^ne fernere 3(n{eige be« ©rucfortetf: (Biotin in
cpcelfie &eo»
61 SO €rcMrung ber lanbffrep^tt Ut ^er|ogt^um6« f&amn ^c Um
. €n&e : 6e6en bti gef^ef^n (u Sottttbl^Ut. an Montag nac^ SRotim^
tatfft ^arie. TUi man jefet. nac^ C^riflt tonfrrö (leben |ierren ge^
porb Stittffae^B^unbert t»nt im achten iau. 3n ^oUo.
©ie Sd^riftfleOer, welcbe bon ben fPaterife^en 0efe(fbAd^n unb Orbnungen baiMn, |. 0*
SendFmberg de legibus gentia Banar. &tU^0vo in fefatem Specim. Biblioth. iof. genoan. geben»
ttn in>ar ber folgenben, im 3abr 1516 gebrucfcen mum ^fldnms ber .Conbefrey^dt tc. bie
gegenwärtige 3(u<gabe ober feinet ibnen ganrunbelaunt gebltiben {u fevn. ®ie wirb auci^ wobl eine
groge Seltenbeit fepn. Hat Sitelbtat fdMnet gant in «{^(i gifcbnitten }u feqn / unb flebet auf felbt*
gen obiger ^itei, in uier Beilen, über bem Saierifcben SSoppen. Vuf ber folgenben Seite fangen nun
bie Srepbeiten unb fPrioikgien ber SBaierlfc^n £anbfldnbe frlbfl an, unb {war wie fo(4Kf nac^ beut
Sobe «t^er^og TOhttdfttf t>on beffen trüber TDolfgang, aU ^onrnmb be< bamaU nocb minberjd^
rigen ^r^g tDU^eim« / ber naeft feine« Sater« <C)er|og 3tlbre(^te !Berorbnung , bie SRegtenrng
«Dein ubernelj^men foOte/ auf bem £anbtag {u Sanbtbut 1508 confirmirt unb beflatciget worben flnb«
3n ben 9(rtitetn werben bie 9ere4rtfame ber fiUmitn unb ber ^tanbe auf ba« genauefle autfetnam
bee
(er dcfr(^ , ^fonbecit d6f r Vie Jiara Hofmrchiriii feftc punctlic^ (eflbnmf / ballet au4 Un ianh^itif
htn bUft £iinMfrc9bctt Mtiüt fcbc f^jf^bar getvefen ifl. T>at ganje betragt mit bem SUelblat 12 i5(,
JDie le$te ®ette iftUtt. S)ie iSbttertfa^e fBibitotbef beO|et bat^on ein ejremplar.
616.) 93Vmlkrdif(N Wd^ttc^tf Ct^eiittlid. 7(menbe: &tttudt iu
^en$ t)ur(^ 3o^antiem ®(|>6jfer bf 99}itfaflett 3m jat to man
' laXt m^ €^ril|i ge6urt fiiitff§e^enf)unbert »nb adjt 3are. 3n Jofiö.
(Sbentan noc^ bie oocbtn aitfleieigte ^Ambetger 9fu0s<^e t>on 1507 fannte/ mufle bie 0e^#
n>arttse butc^gebenb«, unb felbft no($ in bcn neuern Seiten (ff. Senie iSinleitung in bie ^ii^tt^
fittide £l^. I. ff. 86.) fttc bie erfie unb (DtiStoalottKgabe selten« ffie i(l aber nun, wie f^on be#
mrrfet n>orben i(l/ biefctf Sortug« beraubt, inbeffen aber boc^, ob ße s(ei(i in bem nemli(^en Safere,
»nb Ott bem nemücben £>rte/ noi^ ivovfmcX aufgelegt Sorben ifl, eben fo feiten, oU ber £>ri0inat#
brud. jDbifler Site! flel^et über einem JS>ol{f(^itt, aitf {mo Seilen, tiefer nimmt ben übrigen Sf^eil Ut
erflen 95lat£ eiiv unb ifl eine Copie, ber, auf ber £>risirialauddabe beftnblic^en SorfleOung ber S;ortuc#
inflrumente tc. S(uf ber Sliüdffeite ifl lieber ein Jf^oltfc^nitt, auf tt>d^cm abgebUbet ifl, n>ie ber 9(r#
ctor, begleitet mit etlid^en ^erfonen, fein SBuÄ bor ben Saifer unb bie oerfammelten Sburfurflen
t>cingt, unb it^nen foI((K< t>ormei§t. IDonn folgt bo« Slegifler auf funftbalb ^Blattern, ^ie Stucffeite
ifi leer. 4(ttf ber erflen ffeite be< fec^^flen ibiaH flebet ber, ba« iungfle ff erlebt borfkOenbe ^oli«
fcbnitt, unb auf ber Stuctfeite finbet man beö Sifc^oftf oon SBamberg SBorrebe, ober 9lanba(. 9(uf
ber erfltn ffeite \>tt firbenlen Slat« ifl ber J£>oItf4^nitt , ber SSofen unb ^etbro t^orfleOet. 9(uf ber
Oiikrfeite eben bte<f< SHot« fangen bie Sfrttfel felbfl an. 9(m 9efcb(u8 flebt obige STnieige: Qftttuät
i\x rneitQ tt^ Sa< gante betragt mit Sitel unb SXegifltf 52 SBIatter. £)ie, in ber Originalausgabe
befinbltcben JC)oIif<^nitte, flnb fammtlic^, aber fcblecbt copirt »orben. 2>er fe^cge ^err San(ler:Ro<|>,
ber biefe 9(u<gabe nod^ni<^t fannte, baer 1765 fein firogramm wn ben er^en 9(tt<gaben ber banu
bergifc^len peinUd^en J^al«geri<lS^ttforbnung ft^eb, f^atbeAoegen p. 17. t^erfcbiebenef, befonber< toiUt
6mi9Cfi, Ol« unrichtig rügen m&ffen , ba< fl(^ bodj^ loirHi«^ fo , wie ff mm beflouptete, beftnbet.
(t€ boUfreplicb fcbmer bie brey, in einem 34^re, gebntctten ff^dfferi(^en Sujgaben, lufammen
iu bringen, ffclbfl {)err \t>ftrbm>ein tonnte in feiner, erfl in biefem 3abre gebrucFten Btbliotheca
JMoguntiDB ff. 141. nur eine einjige ^uegabe anf&bren; bie jnx) anbern marcn tbm unbefannt.
ein if^emplar oon biefer 9(u4gabe befinbet flt^ in ber oorfre|lict»en ffc^n^arstfc^en ffammlung in
aitborf.
617.) fSam^ergtfc&t {xilg^ü^t^ i)nb it^Wb orbnung/ in j^vtinix^tn
fachen ^u «olnfartt/ aden ^utttnt Cummuntn/ SXeglmenten/ Hmu
Urxttn, 9>6gten/ i&enüefecn/ ®i)vMtxf%mt @4>6f en ohb tic^etit
t>\m\i^ fücbeclic^ tonb be^Uf (((^/ bocnac^ {u fyanbebt \»nt) uiS^^ptv
(^en/ ganf g(ei(|>f6i;mi9 gent^ncn geft^tibett SHec^ten tc bacaufT b{$
but^ii'it geiogen i»nb fleffffg gemeinem nuf {u gut gefammeft V)nb
txrorbnet it>. ^m €nbe: ®ftrucf ju «Ot(n$ iuicc^ 3»(<tntf <S<t6f^
fer l>ff iSact^oIomet/ 3m lot/ bo man joft nacf» €|»rifll gAuce
'I
crfd^ienen ift. Suc hat £>afeQn terfelben burset nu^t nur ber fei. ^rof. (tl^rtfl/ ttt (k in feiner Sbf
lonbluns de Jo. Scbwarzenbergico p, i3. fq^. ongefttbret itnb befc^ricben f^at, fonbern üUii^ ber*S>ctr
flcb. SXatb Siipf (n ^(ugf^tirg/ wetc^er Mefclbe felbfl beftOef/ unb fl< in bem iflen S5anb bcr tlUth
V^vblQUitm feiner OSibtiot^ef S=. i9S. n* XXI. m^ obisen Steel mtfleteiset bat* ^ie mtrb ba#
felbft f&r |)le 3tt?e)^te Sfu^sabe au^segeben. ®ie ifk aber fcben bte &ri(t^ SJ^an febe audS^ Strovii
biftor. Jor. C« IX, ^» orj. not. in^leidi^en Jo. Chr. Kocbii progr. de primis Q^nftitntionis crimioalis
Bambergenfis editionibQs Giflae 1765« p. &• weldSier aber bamal^/ »eber bie jDriginalaitfdabeoon
1507/ npd^ bie ^orbersebenbe Don 150$ uff H^Titfiifien Fannte. X>te ^oUfc^nitte (Inb bte nlmlic^em
6 180 © atttfterötfd&e |)ö|(fgeri(6W/ ftn^ rct&tfttöjprtenung, m peijnftcfjeii
fachen \\x ttofnfarR/ aüen ©fetten/ ffommune/ Slegnnenten/ 7linpt#
leuten/ SSögten/ ^BertDefern/ @cl[juffejjßcn/ @d;6pfen \>n ric^ferrt
JlDtenKc^/ furbevIW; t)n be^ilffltc^/ A^Jarnod) ju^anbeJn t>nb xt^U
fprec^f/ ganf gfefc^^formig gemctjn? gefc^ri6en SRed;teo k JDar "Äuß
auc^ btg buc^ffn ge|ogen \)n fTeiiTIfg gemeinen nu| {ugut; ijefamtnefC
bnb \)erorbnet ff?. Ttm £nbe: ©etrucft ^u g3?en| burd; So^aimem
©c^offcr auff C^^moniö toft Sufce/ m 3ar bo man jalt m^ ge#
burt Srttlf funffje^en^unbert ^tt a^i \(\xu 341 $olto.
2>tefe dritte Sbtflage i»om 3abr 1508 fitmint mit ber t>orbin betriebenen erfleti, in ber J(>aatf«(fte
DoOtommen uberein, nur in 9{Q<fn<b( be< ?UeW/ ifi in Vnfebuns biefer, unb ber uninUteibar i^orber«
Sebenben/ hti in bie Sfugen faOenbe Unterfcbieb {ti bemerteu/ bag ber/ ben |ene batf biet furjer , biefer
ober t»ie( langer ifl, unb auf 6 feilen fte^et. SCud^ f{nbe( ^ unter obiger Unterfc^rift batf @(^jferi«
fcbe Seichen. £)a< gante betritt mit £ite( unb Slegifter 52^ »eber paginirte; no4^ folürte SBI jtter. Die
legte (Seite ifl (eer. Sfucb flnb bie JE)oIjf(bnitte bie nemli<^en. ^^t 93rof. UTolbtatic fubret btefe
Qutfgabe in feiner (B^ef4^td^ce ber peitiU<^eti (S^eric^t^^bnting u. f. w* @. 136. an; bte beoben
anbern fc^einen ibm unbefonnt gebHeben (u fepm €in €;remp(ar bon biefer 3(u<gabe babe i(^ au< ber
iSbfirrif^^en SibttetM bor mir gehabt.
iSipO &n fc^one buc^fefn ^u beutfc^« toraud etn (^ftc^et menfc^e. n^aft
flanbe« er feij. lerne tnag. wöS n)U(|>er v>nb tt)ud)erifd;e tjebef fein*
\)rT iDflä. ber berg ber milbtgfeft ber bg^wuc^ertfc^e liebel toorttlget ^H
in bentfe^e (anben \A%\}Zi t^nbefdnt geiDefl itl. in ft^ |»e(t* 7(u4^ n>d«
rechte t>ii t>nre4)te f aufmäfcf^afft i»n ^enbef gefctn. \>nb n)ed)fef nllet
tDe^fefer be& n>edHe( gelbe» S!)urc^ ben ocf^tbarti f^ocf^geferte \>if ®e^
flregen ^ern SrJfloferuitt Stvppenet ^er ftepen funfle. btt beiber
ree^t bDCtote t»nb rttter* got f u (obe \>nb gemeine \\\x% f u gut ge«
mae^t t>nb geenbet 7(m €itbe: >7(m ober ber f^eifge iun^fframe
SRargarete geetibet. nac^ %%ti geburr. tttUfent'funjf {»übect t»ft tn
tem acOte tar«. €)ebrucFt qu {et)^E burc^ 9)re(4>o]: Sptte;«
^<ib
^
5öP« »508. 397
Jl^iäf fu6rct tiefe ^tiff in ben Anntl. typogr. Lipfienf. (?. 87- l^inifdt, mttt bentSitel:
Conlilit elegantiflima io tnateria uforarum et contrafbiam arutariorum ». oon eben bicfcm ^ciftz atu
Sermut(^(ic^ bat berfeibe bie beutf(Ae9(utfgabe/ oberUebecfe^un^/ nic^t Aefannt. Siuf ber fKndftHc Ut
Sttelblattf (lebet bie 9uei<)nund«r4rift (t^rtflop|> Ctfppetiere von btv Jlohaxo aw Pretigen ge^
bovn, htt freien Pfinfteti/ gefUi(|^er ptit n>ertitlt<^er rechte toetor vnlb Ritter/ em>Aii fltiMcM
3U £run#n)ig vhb Cancskc in f^ie^lan^, an 4^rnfl/ Sr{bif(t^of {u aJtagbebucg tinb SvitMd^,
^^d^mti^tt bei beulf(^en btbentf. JS>ier<iuf Mqn auf ber erflen (Seite bti (mcpten SBlati eine furie
Sorrebe, worinn gemelbet rnirb; baf biefeiS 9ti4^ an« bem lateinifc^en in toi beutfcfte ttberf(|t,
oud^ auf QJitkn bec clH^ifllic^en SBeidi^iodfet be< Dominifanerorben« unb {)errn Steffam (B^bt pcn
!K6tnge0berg ber frepen jtunfle unb geiflUc^en Steckte Soctor unb SoQesiat iu Seiritd berfertiget
tDorben fep. £)a< SSerf fan^t bann fe(b(l an, unb geH^et, o^e meitere Sin unb Sfbibeiluns, bit
|u Sttbf fi>rt. Ser SSerfager meibet ^eledenbeitli^^ von 04^/ bag er (u .Cetpsig flubirt/ unb ba§ ibn
Sa^fer 9)}ajrimilian/ auf bem SteidS^^tag {u tDortne/ (um Slitter gef(^(agen Me. Sr bringet f<bt
f rnftlid^ baräuf / bag in ben foct^ftf^^en fanben, unb befonbertf in £etpiig ein fcgenannter Ser^ ber
sniltidf eit mochte errid^tet merben , um bem teufe(ifd|^en aßud^er (u flcuern. Unter anbern Mafien« bie
cntf^ieben tverben^ fommt oudl^ bieferocr, n>ie tt mit feieren Saufleuten QtbMtn »erben foQ, bie
(anquerot n>erben. Sa t^eigt ti : 9}un Dcrmercf t auc^ bag e^lidl^e betriglic^e faufleute fein in furzen
3aren in ein b&fe Siirnemen f ommen / onb alfo menn pe iren gläubigem eine mergHicf^e fumme sei»
tti fc^lbis »orben fein/ fo teerten fl eyfcrm, ober faren gen ftrafburgt Dnb enttauffen (tmb ba<
|)et8t man nun {ur Seit ouffgeftanbrn) i>nb erwerben bann pribilegia ober refcripta oon fiirflen onb
fetten I bo« mm folc^e {u e^Iic^en iaren nic^ monen noc^ re^tlidi^en anfurbem fan no4 ntagt.
^ai aantc SSert ifi 36 ^l fiarf. £)ie UfiU (Seite ifl (eer. X)ie i£bnerif<^e SBibiiot^ef befl((et ein
Cjremplar.
620.) t>ttlm f^wffi^/ obet ber ®art Ut ®tim^tit. 2l«gfpttrö burc^
|)önö ©teincj: isog. 3n Joffo.
3{l in ber tDren>if<ben iBibßott^ef (u 9((tborf befinbUc^.
62 lO SiBtt ^e orte btjhtidnbi fimpftcfa et compoftta. SDa« ntito buc^ ber
rechten funfl iU blfHUirctt/ auc^ v>oti ^arffffo ^tcino \>nb atibetn
^o^^ber&mpten €rf te naturHc^ bnb gute ^ün{} ju btffaittn gefuttben
itib u. f. to. ©ebtucTt ju @ti;a^(urd M 3o^tttt ©runtnaet
15 08. SngoKo.
Siefe SKu^sabe ifl in ber {)eriOdti(ben (BibUotbef {u meititngen« ®ie b^t, fi>te leicht {u erac^^
Un, ebenfalls {)o(if(^nitte. 3fl aucb in ber CretDifc^en SSibliotbef {u 9((tborf.
6220 jßa«buc& bed feben« g)?ai:|tlitt^ ftcittU^ju ^for?! bon bem gefbru
ben bnb fange (eben ber redete arfne^e. bon bem iatein erfl nun)
(u tutfc^ gemad^t burc^^ 3o(an6 atettltl^ßum Ttrgen. bttb anbertoett
emebirt \)n gebe^ert/ mit \>tl nun>? ^ufa^e ber quinta t^tntia bn anbe#
rtr t^ucf. 7(m €nbe: €)ebru(ff bn boU enbec tfl bt0 (obKd; mercf ju
(Stragi
P^msers 7(nnaleii« V p
»98 3«Jj iSo8^
;Da« (atetnif4e jDcidtnat tfi befauiu. ^ec Uebetfe^er ^o^ami t2(beIp^U6/ nac^malider Sfrttiu
S(^affbAufcn / ter octfc^iebene beutfc^e Ueberfr^unsen gemacbt bat/ eignete bte gegetwartt^c , JS)ctn^
rieb ®tat)eti iu SBccbcnberS; Sbumberrn {u ®tta§btiC0 (u. Sie erfle SKu^gabe ifl i>ennutbli<f^ bteje^
nic^e, n>el(be ficb bet) benv unter bem 3abre 1505/ unter bem Site! XtUbicinavim angejeigten SSerfe
beftnbet. IDenn eigentlich macbt bai gesenmactige ebenfaQö nur einen Sbeil t>on bem unmittetbar t>or<
bergcbenben SSßerfe ant, totldftt aucb wi ber Signatur ert^edet, n)e(($e mit Xij onfanst. 3(1
in ber 3(^n>ar3ir<^en ®amm(uns in SHtborf / unb bat JS)oIsfid!^nitte. >.
62 3O iRCdtmett ©ttttltott«. TtmCnbe : Smpffum 9?uwmfterde p piu
ron^mum ^hll^tU Tinno bomtnfce incarnatisfd. ^.^.t^itj« fi). hit
menftd ^arct). !3ti CUiarto.
Siefe< Heine 993erfgen entf^dlt neun unb fttnf{id (ateinif(b< 9Difli(^ # mit einer geteimtett ^ettt^
fc^eti UeberfeQimg Don einem unbefannten 93erfa9er. Sie Sifticb^l f^Ibft f{nb tbciltf au^ bem be«
fannten (Sarmine ber fafernitanifcf^en @cbu(e genommen, tbeilä aber aucbneu, unbentbotten lauter
bidtetifcbe SKegeln. Öhistt tittl flebt auf ber erflen 6eite Ui erflen ^latt ; auf ber StucTfeite (lebet
ein lafeinifcbe^ ®ebi(bt mtt ber Ueberfc^rift : (Eequitur (Spiflola familiariS metrice confcripta mobu
fert>ienbi menfe ejrprimenj. Sann folgen bie Sifticf^a auf 4 1/2 S51at* Sen iSeft^fuf madft ^^ublti
Uirgllti SRarcni^ be £iuore ®ebicbt. Sulegt flebt obige Stfnsfige. Sa« gan{e ifl 7 (Blatter florf. Sie
legte Seite ifl (eer. 3fl auf ber biefigen Stabtbibliotbet
«
624.) SlrihlS ber ttftt 9l6mtfd&Äetfer ^on fefnem Ubtn tonb Äriegen erjl^
maii \>^ bem fafeftt in tutfc^ gebracht V)nb mit anbrer orbnung bet
capitfef \>tit> t)i( jufe| nuer gefrücf t. Ttm ff nbe : ©ebrucf t (n ber iob^
ii^en fttfi flaf/ @trag6utg tutdf 3oönnem ®tutii:mcr, \>ff faitt
Tlbofff« bes.^eclfgen 6ifd)off6 tag fm 3ar. gK.€€€€€.\)iU Sn^olfo.
Siefe t)on einem unbefannten ^*lMng}nannw P|>ilefiu0/ einem (Slfafier, berrubrenbe Sol<
metfcbung ber Sucher 3(ul. Sdf. t)om gaOifcben unb bürgerlichen Kriege, mirb oon Jptvtn ^tmmtel, im
Qten Sanb feiner neuen iStbliotbef @. 26. u. f. ingleicben in ben ^yttigm {ur crttife^en ^i(iorie
®t. XII. 3.564- sn)ar nad^ einer fpateni/ bocb mit biefer altern, «onfommen ubereinflimmenben
Slu^gabe, au^fnbrticb befcbrieben. Sie iS «C^oUfcbnitte finb, n>le bie Ueberft^ung, bec bomaligcn
3ctt DoHfommen angemeffen. 3(1 74 iBogen ftarf. Sie igbnerifcbe IBibliotlKl befiftt tjon biefer 3tu«#
gäbe ein g^remplar; aiwb i|l eine« in ber &d)VMVii^d)cn Sammlung. (£ine altere 2{u«gabe ifl un*
ter bem oorbergebenben 3abre angejcigt »orben.
625O 9le»e Dnbefant^e langte Unb ein tlCWenJClbte in Fur| berganger
jept^e erfunben- Ttm ffnbe: TCffo f>af ein enbte bfefed S5üd;fem/
»eIdS)eö auf^ weücTc^er fprac^^ in bie bett>tfcf)en gebröc^ite tnb gema^^
te i\t roovien/ burd; ben mhrbige \)nb I)od;gefaitf)en f)erre Sobfteit
fRuct)amec ber freien funfle/ unt> ar^eiineien ADpctore tc S>nb burc^
intc^
mit^ ®eoractt @tu(5§eit ju 5?üretii5ei:dF/ ©ebrurfee \>nt \>oienbtt
nadfy ^viili wfkti Uebtn ^men ge6urt)ff. 951. €€€€€. V)«; 3arf,
am ^irmoc^ fanctc ^at^d/ beff ^etffgen apoflofä a6entf)e/
ber bo voai bet itDe^nltgifle tage bed ^onabts @eptembt:i6.
9?on tiefer ®amntlun0 ber alteflen (?eereifen tonnte id^ nirgenbtf eine Sfnjeide finben. (Sie muft
ölfo fe^c feiten ferjn. 3»<^f Pn* tie SKeifen fclbfl in ber ©ammlung/ »el^e ffimon 0»ryitaeti6, un*
ter bemititft; Nonus orbis regionnm ac infularum ueteribus incognitaram &c. {tt SSafel 1532 in
gel. 1)itauiQob, ih^Icic^en in be^ yicmufio ^antmluns Delle Navigation! et Viaggi befintfcc^.
£)aj melfd^e Ortc|ina( aber, aui$ meldS^em dluc^amec feine Ueberfe^ung gen?ad^t bat, ((feinet eben fo
totniQ befannt ju fetjn/ qI< biefe beutfcf^e Uebcrfc|und fefbff. £)aber »irb eine fur{e 97adS^r((^t boücn
nic^t überflugt^ fcpn. £)bi^er ?ite( fleb^t gdti} fonberbac auf einem 3^^^^h ^^^ um bie, in bec ^ittt
flebenbe aCeltfugel b^rum flieget. Stuf ber SKucffeite folget eine furje 95örrebe be« Ueberfefter« / wo*
rinnen er melbet, ba§ er bicfcl fd&d)Um, fo in meüifcber fprac^ genanbte »pct i)yt ntwt totlbtt
be^me^en überfe^et babe, auf batf menigttc^ ernennen niodg^te, bie munber QttUi, ber ble n>e(t mit fo
mand^erlep gefc^(e(^ten ber menfc^en; (anber, infetn t>nb felgamen (Kreaturen erfc^affen t)nb geifert
hat, wtldft^ (tllee vor byfer jeite hty ber (C^riftett^AytI>e vtib vnfer narione ifl vnbeFaiue
gen>efetn 3(uf ber erflen <^eite Ui folgenben 93tatd fangen nun bie Steifen felbfl, mit ber Sfnieige :
3(nfang bee :&{i^Uim an. ^iefe ftnb in 6 iBuc^er, unb 143 Kapitel abgetbtilt. &ie erflen bre9
SSud^er unb 83 Sapitet entbalten bie SKeifen Ui TlloyHu^ von (Cabamoflo (Saba ^tfto) nac^ beit
SiuSen ^mtQa, oberBattaga; <9»ambra ober (8»ambt4 unb ^iosrattbe^ bann {um jmeotenmat
na(^ eben bet afrifanifcben Sufte t>nb ben glauben Ui grdittn V^orgebfirgee (Cat»4ino(lo n>ar
ein ebler jBcnettaner; unb rcifete hai erflemat im S^br 1454 ben 8 2tugu|l im jlbep unb jn^anjigflcn
3abr feineö Stftertf oon !Benebig ab ; n>ie er im {meßten Sapitel felbfi fagt. ^n ber Sammlung betf
(Btynacue, unb in ber baoon gemachten beutfdS^en Ue6erfe$ung; bie ^ttt Rummel in feiner neuen
Sibliotf^ef f8. 2*. ®« 270. u. f. recenfiret, ifi atfo batf ongefe^te 3a(»r jur Stbreife^ ncmüdf 1504 ein
of enbaretr'fifebter/ tt>eld^etf auc^ barau« er^Oet, meil ber ^ortugiefifefK 9^rin{ ^mti^f auf beffen Q3e«
febl Cab4UToflo reifete^ im 3abr 1463 gefterben ift. <KU bem üierten fBu^ unb bem 84flen Capttel
fangen bie €eefartben C|>rtfiopI;ori ColmnH an, btn ber Ueberfefter Cl^rifloffel SxuDber von
3tnuci nennet. S^ann folgen Sap. 109 — in, bie Steifen petrt ^lonff, ber bier 3(l0ftfu8
&^wavti, ein gefel C^rtfloffel £[awber6 ^ei§t. Sap. 112. 113. bie Steifen Vincm;* pin$otit,
btn ber Ueberfefter J&yn^t ncnnu 3m fjbften Sncft Sap. U4 — 124. ifl ein 3(utf{ug au< ^Iberict
t>efptitt$ @eereifen. Tdaß fect^fle 93u(^ fangt mit pecer 3(ttaer6 Steifen an, bie t>on Sap. 125 bi«
128 geben. Dann folgen t)on C?ap, 129 — 142. bie €(biffarten 3ofepf>0 von ^nbi«» Da« i43f*«
€apitet/ welcber eine Stbfc^rift eine« ^enbbrieftfSontgÖJi&nattuel Don Portugal, an ^abflfjuliu« U.
batirt t>0ii isten IBraifHnonat 1502^ enib<ilt, madti ben Sefc^lug, tt>orauf obige Stn^eige folget, '^nf
legt flebet nod^ ein Stegiflcr ber €<ipitel auf 3 1/2 Sogen. Sldttersablen unb ^wftot feblen. 34^ in
gefpaltenen (Kolumnen gebrueft. ifin S^remplar bavon \>aU id^ auf ber bieflgen @tabibib(iotbet an«
getroffen.
fjp2 626.)
3ob S«|^t IS08»
626O €m Vtefii^ (ffeti/ tonb ein toat^dfttge ^9(}oti) mie dnec (ber ba
{)ieg |)ug fcfeapler, \)ft ipj mef ger« 9ef4>fec^f ein gmafrfget funtg ju
^rancfreicf) n>arD burc^ feine groffe rttterftd^e man|)ett. t8nb a(^ bte
Sefd^rff c fagt til er b^ nec^jl genoefen nad; Sarofuö magnuS fun f untg
tubwige, Tim Snbe : 3n bem 3ar funf^ef)ert ^unbertt \önb od^t nac^
€cW \)nferö fjecren geburt V)ff freftag na<^ fant Tlbolffs tag wart bi^
bued)((n getcucft tonnb feliglic^en geenbet biird; J^atlS gtüntngcru
in ber fetrer(td>en freiten fJabtt (Strasburg. 3n ^oiio.
@o n^itb biefe Sfud^abe in ben ed^rifcen ber 3(n^ak. bemf4^. (Bt^dl^df. ®t. L ®. 68. on^e^
icidt. €inen febr oudfubclict^en 3(u^iud aber finbet man im beutf<^en ITTufeum X. &. jOcf ob. 1784-
e. 327. tt. f (Sic iil 52 SBI. (larf/ bat So^ensablen unb (Sidnatuc. Da^ Siesifter nimmt bat gan{e {weQtc
!Biat ein. 3(uf bem Sttelblat unb auf bec legten Seite ifl ein ^oUfd^nitt, fo, n>ie in bem f8üd) felbft
bcren mebrece anjtiireffen finb. Sine fpatere S^tra^bur^ec fXlni^cibt t^on 1537 burdl^ ^ort^. ®rft;
ttinger mit JE)olifc(^nitten in ^oU fttht im <CI>rifttfd;^en Catalogo P. IL p. 299- n. 7533. 3n ber
fBorrcbe/ n>elc(^e nac^ bem 9{egifler folgt; fagt ber SJecfager/ ba§ bie iBcwecyng feiner Sricfblung {u
$iaciö in fant ^ionpOu^firc^^n in ber waren fronicfen {u finben fe9 — ba oud^ big bucf^ ofaefc^rl«
ben it) in mdfcber (on bct ii ber molgeborne @ra|fe {u S^affam onb ju S^arbruden etcetera. ügfcbrtbe)
i»h in far bruden mac^t ti fein muter genat (Sl^iabetb t>on Eottcin^en iu tutfc^/ Dnb b^ ic^ Conroc
^^einb^rffer bie fcblecbtcn tejrt. (edtiffen alfo furj fo icb Qmer funb u. f. m. 3ft in ber Unioerfitdttf^
bibltotbef {u ^n^olflabt. €iue altere 2(u^gabe ijl unter bem ^ab.re 1500 an^ejei^t morben.
6270 ^on ecned füntged tocbtet bon franfretc^ et» ^nbi^a (efen toie
ber f imig ffe fefbd ju b^ €e n>oU ^oh/ bed fie boe^ got Dor inn bef^ut
tonb barumb jie t)tf rrübfal t>{i not erttbf. iufecfl tin fünigin in Sn^
gcüanbt warb« 7(m€ube: ®etrucft v>nb fefiglii^ geenbt | jl^urc^
©rüningern M man in iieiu | ^ufenb fünf l^unUtt tonb ac^c iac |
S)f geburt ^arie baö ifi war* |-iob \)nb er f« &ott gar. | 3n$ofto.
Unter obigen Sitet (lebet ein J^oljftbnitt. Sl<\ib bem Sitelblat folgt ba< fRtg^fttt, unb mit bem
4ten fBlat fangt ba« 9ucb alfo an : TinfatiQ bi^ bitf(|^6 ^ie flQC ber Fftnig i^on Sr4ttFrd(^ b)^ fet^
ner frott> Ffimgin üiib by feiner roe^ter in groffen fhr&ben« 2>iefer SRoman t^ in beutfcben SKei^
men abgefaßt/ unb 72 ge|ab(te SSlatter flart. (fr tfl au($ mit ^oI{f(lgmittcn ge{ieret, bie aber fc^on
in bem i^ug Bcfyaplcr ooraefonimen, unb bier mancibmat, bep gan« unf^bidHc^en @<(egenbeiten, mo
ber angebracht »orben finb. ©. bie Schriften ber Tln^alt. beutf4^* <BefeUf<bafr (?t. 1. ®. 86. 87.
(?ebr au^fubrlid^ unb fcbon hat ben 3!nbalt biefe« @ebic&t« ange{eigt J^err 9iect. tOole^ r in tcr in>0'
ten (£tniabung«fcbrift v^n einigen alten beutfcbett ^öe^ern tc. ©cbieugingen 1772. 4. ingUiciben
Jj)frrieitt>ert im beurfc^n !1tufetim IX. ©t. @ept. 1784. ©256. u. f. €« ifl burel^gebenb« wobre«
unb faifcbc« , ^efcbi^te unb <£rbi(^tung unter einonber gemengt, eine atfere SbKgabe ifl nnter bem
3abre 15^0 ange{eigt worben.
628.) JDoffor SBranW Vtwcxtnf^ff i sos. 3« Ccta^.
itlcnicnt fagt in feiner Cibliotheque cur. T. IL (?. 191. on en conrerve iioe atitre d« 1508 ia
8 vo dans la Bibliotheque de i'Umverfite de Guttingen. ©iefe« ifl e« auc^ aüti, Wa« ic^ OCn biefec
ausgäbe fagfu fann.
6290
34« ?5o8. . 30t
.' .6ft90 $8cl^ttb DlA (äK<$ 9I((|^iniltg tof offen j(iiu|||inmtnf($aften. Km.
man (alt 1508« Sn^Octato.
3(1 in («r föMioÜftt Ui @tift0 l^eb^orft ®. Monamenta typognph. p. 339.
*
^a^t MDIX.
630O ^at f&otd M (9lKd(tt @i>attdelH/ ^rofenViv «nb SpH^efn atoet
bat gartje 3a^r mit ben flogen tt^nb S^empefn. .^agbf&urs > so9*
Sicfe'nieberifiicbftfc^e Vu^gabe toicb mt Uta Cttalogo Biblioth. Hafaeanae in ben 8<|M^m
ber ^XtiMt. beutf<b* (B^efellfc^afc et 1. (5. 88. onmtiiU
63 lO S)er tejrt Ui paffton$ ober Men« c^rfflf/ am bett bCer en>aiigel&
fielt iufammfn ^n e^n f9nti btac^ initt f(^6tien ^gurert. 7(m €nbe:
J^it enbet ftc^ b*" paffiott/ tai ttl bie f^iflorfen u. f. w. OettudPt \)oti
So^äntud InoMotttf) «u ©tra^&nrd/ 3n bem jat al« matt iaft
^iefe fHui^obt tec Jg)acmonic ber iühcntQ^Wd^U fUmttit tn allen mit betfenigen iberein, bie l^
bereits unter bem ^la^re 1507 befc^rieben babe. £)ie JE>olifcbnitte (titb bie nemlt(^en; nnr bat biefe
SCuJ^abe nocb auf ber iKucffcite bc« legten ^lati einen {>oI{fcbnitt, welcher in jener nttbt il^, tinb
(Ebrifium mit ben ^nflrumente feinet {eiben^ borfieOet, 3lcb beftge biefe 3(u«sabe felb|t
633O ^a§tD bet bter Stvandelijlett d2ac^ bem loat? tept hti (eibert« 3efu
^ccf}t mit f tftcf^en befonbreit (ufa^e ^tib fc^on? ftgure artfencf fic^ b A
«^re abf^ftb to feinet Hebe muter ^arie tonb anbt? glaub^afcfof
btnge. Um €nt>ti ®ebnitft su &ttü^f>md burc^ 3olKintti ^rtt^
tttHöer* 3m 3ar. 3».©.ir. 3n ^ofiD.
9(u(b btefe aiuö^abe ifl ein genauer fRacbbrutf ber eben angeseilten J£)armcnte/ nur mit bem Um
terfcbieb, ba§ am <£nbe nocb bier €apitel, bon ber ^immelfartb €brtfi<, ton ber 9(u«sieffun4 M
beil. @eifle<, bon ber JC)imme(fartb 9)?ariae unb bon ber ®lor9 emi^er Celigfelt binittcjefornmen ^Inb«
Unter obigen Site! flebet ein {>o(if(bnitt , n>o Sbriflutf eon feiner ^ntitt unb anbern fremmen 9Bet#
bcrn 9bf(bieb nimmt. 3l(b l^ble in meinem S;remplar 15 Jgu>Iif4nitte , bie bbn einem anbern 4Reifier
ftnb. S^a baffelbe befect Ift, fo tann icb bie Sobl berfetben fo toentgi aU ber SKatler genau angebem
S)er 2:e;rt ifl mit gefpalfenen S^clumnen gebrucft.
63 3O €tit troffiic^ ^rebig @ant Soj^antttö (S^rtfoflomt ^ genante mtt
bem gofbtn munb Mn bem ba^ fem mettf(6 gele$t mag werben/
Ion bon tm itlb$. Tim €nbe: ^ie enbet fic^ ba< efein S^ucf^ein
u. ü tu. bnb ifl gettucTt in ber (obfid^en freien ^at (gfrüdburg burc^
So^anne« ©rütlfnger. 3m 3ar ber geburt €riffi gR.JD.^iiti. t>jf
bnfer Jrawen Kecf^tme^ abent. ff. %oUo.
9 I» 3 Srr
302 3«5t'i509»
©et Uebetfefter btefer ©Ü&rlff/ ble im lateinifd^en beti ^UlW q^oi nemo laWitur, ülfi a fe
ipfo, ifl bec Utamtt CJTÄCob tDimp^elittg* Sie ifl 9 Sogen flart unb wirb in bem 9nband bec
eomml. wn 2Kt. «nb 0?. i'/47* ®. 955. ti. f. fucj angejetge.
034^) ®eti( Slttftlmuö aswge $0 harten* ©ebrucpt f o Soettc» »p bem
€9geff}e9n 69 ^etttttd) boti 9{u9# ^n. bomini iJ){€ee€€t>. bei
«unf ben >Dage8 in bem ^9e. 3>n Ouart.
SBfrb anseteist im Uffenbii^tfc^en Catalog. P. U. App. p. 70.
Soöanne ^rug burgern i« ftta^hntQ. 3"m t^iergarten. ^li be.
9i)l.S€ee€ \)a er. lar ttac^ ber geburt grillt. 3n Öuart.
©et aSerfiifec bi<fe« afcetlfc^en aBccfe« Ijl Jtottrentiw« •Jttjtinianu6 , ecflec ^atctarcft in jBene»
big. SBet fe(d(^e« ober aui bem latetnlfd^en in ba< beutfd^e überfeget bobf/ ifl mit unbetonnf. 3(^
ftnbe aucb in bem SSud^e felbfl; bat fogteicb mit be« '3uflimaTti 93orrebe anfangt, feine Srnfeige.
9(uf bem Zitti jfl ein 4)el{fcbnitt. ©ie (Signatur gebet bii t im 2ten fUlphah. 3tuf ber erflen Seite
be^ (e(ften iBIat^ (lebet ba6 Seieben Ui S^ucbbrncferä^. 2lfl in ber @4>tt>ar;tf<^eti Sammlung*
6360 aDB biic^fin fagef bott tCtt IJCftt? fo bo feereit femf aüen benen t)fe ba
flerbe tn tob flinben 9Snb bte rabt tohb t^at barju gebenf/ a(s ^er
tiü^ fofget mit t>i( ^upfc^e ftgure tonb guten eirempelen. Tim ^nbe:
©etrucPt \>nb tooQenbet iu @tro^feurg Tiü man joft baufent funff^
Junbert tonb neun Smr. 3n öuort.
Unter obigen Site! ftebet ein großer J^o()fc^nitt, ber bie feinen ber ä3erbammten in irer J£>5(le —
fre9licb febc kftberiieb — t>Drflfnet. Auf ber SKucf fette beftnbet ji<b abermaW ein Jgh^fjfcbnitt, melier
ben j£>ei(anb in bem J£)aufe Stmoniilbe« 3itt«fatigen abbilben foVL ^it.Mm IL ^lat fangt ba^
Skrtgen felbfl folgenbecmaffen an: £)i6 fyn^ bie peinen fd ))&berit ftnb allen benen bie bo fler^
t>ent in tobi&tibm» 2)ie gefe^n (>4C .£aj4ru6 ben pnfer ^err i^on ben tob Y>ff erF&df et als
in fynen lefen furibtn wivt. t>nb funfl Y>il mee peinen hie <uibern menfc^en Funt vcovbm finb.
t>it na^ anöf begriffen tDitbenc» tDonn aI6 nnfer I;err ifft^M criflud $u tifcb fajp. ^n hm
ffauf} Simonie be6 v^e^igen ho lajorne aud^ br wa^ , von n>6lc^e6 erFild nng @inton iwis
feit, bo gebot vnß I>err iLasaro boe er ben menfeben bie ho $ttJtif(^ fagen fagen folt hit btng
fo er gefeben vmib empftntben I>at. bo fing JLoiMW an .t>or in allen, t>nb er.;alt alle peinen
bte f^<itnaif polgem Wai nun ber Q^ompilator biefe^ f&yid^mi ben 4»asarue ettablen lagt, i^
nicbt< anber^, ali tt>at ber SKitter Conbal, beffen fßiflonen, ober Sntiücfnngen oben unter ben ^fab«
ren 1473. <47^- unb 1494. befc^rieben morben f!nb, »MI gefeben IS^aben. ^ermatblicb bot man alfo
biefe S<^betn baburc^, bog man fle nun ben £a{artt0 er{^Ien lagen, auf^ neue in Umlauf bringen
tvoQen. ©ocb bat man nocb ^ttoat neue« biniugefugt. ©enn auf ber 0liuffeit( betf XXX Vten fSlati
rolgr ha anbet teU betf bliebe t>nb fogt i>on etlid^en ejrempel bee fegfeuer0t Soran (leben ein
paar SSemeife bag ein ^egfeuer fe9, unb biefe SSemeife merben bann burcb bie folgenbcn Sjrcmpel nocb
mebr beflattiget. ©en QSefcblug machen nocb einige €jeempet oon ber {>o({enpein, bie auf ber dtnit
feite Ut XLIXflen fdlati mit obiger Sfni'eige {u Snbe geben. S^W ^ebet nocb ein ^olifcbnftt, fo
toie
t»U in bem SSetfd<n felbft febt tieU (litb/ bie man aber fafl nid^f obne Soc^n anfeben fann. ^a<
fiontf ifl 50 SSIamr (lart €in e^remplac ifl in bft ibeitmitsen &Oi§M^^m SiMtorbet
* »
637O 3^ Elfern bu^^fefn bmbet 3ec am entlic^nn furtrag t9te bte (ItK^
Utt ^uUn pt OflCKlt galten v>nnb befun^erb'c^ wie boi %bttumal
^fftn Witt/ Hefter lourbt au^etvudt hai bie 3uben fe|e( ikfftt bei
cUtn tonb nemem tefioment«/ >Deg(^a(6 b^e fc^ulbig ff^n bti gtricf^t«
tta(^ bem gefa^ ^09(1. 'i(m €?nbe : >Di0 bü^tin ift gemacht v>n geo#
biitfrt burc^ mi4> ^o^Atinem ^fefferforr Formate ainn 3ub nun
ofn Crlf} m bem fünften far meiner xoiV^thmt Tluggangen ju €6(ti
am SXeiit 3m e€€€S. Minb fr- üuff beit« brieten tag 3anuarij. @u
S j (((einet biefetf ein 9}a(bbni(f einer dblntv %u«iaU, biefer obeemaliden/ n>ibet: bie 3uben ge^
richteten ^feffevfomifcben 9((rlff ju fegn, bk icb aber tAä/i seftben babe. £afeintfil|^ iß fie in eben
biefem 3abre ju C6ln unter bcm SikI: In hoc libello comparttar abfoluta expiicatio» qaomodo
caect iiii Jodaei funm Farcha fervent et roaximey quo ritu pafcbalem eam cenam manducent &c«
Coloniae per Henfic. de Nuffia 1509. 4. berau^gefornmen^ SMefe teutfcbe ^ujgabe befl$e i(b fetbfl.
Unter obigen $itcl (lebet ein ^oltfcbnitt, n^elcber bte CKaria Dorjlcäet , unter beren ^anul ttäfti bec
^abfl unb ein €arbinal, linfö ber Sapfer unb ein Sonig fnien* 9(uf ber SXücf feite ifl eine tur{e fBot$
rebe (u lefen. 3iuf bem fol^enben Q3(at fan^t baf äßerfgen felbfl au; tai ani t>ier SbeKeu/ ober €api^
tetn beflebet. 3m erfien mirb 9ef<tgt/ n>ie t>nb auf n>aj {ept ble 3uben pr X>fTern balten; im {mep«
ten / »ie bie 3uben bag abentmall prcr jOff ern effen , bai ülerb (tritt) fagt t>on fcbdlcf bafftiger b6fl[i#
(lifait ber 3uben bamit fl^ Ocb ber criflenbatt auffbalt?, ba< fünft (oiert) ifl ain S^etmanuns )u aOen
criflen/ onnb befonber bie 3lt>banne6 beiffen nit {u (eiben bie ^^ben bnb' fkb u. f. to. ^m britten Sa^
pittl merben ble ®<be(merepcn ber 3uben, bie fle leiber nocb beut )u Sage — mQtfbtaft — treiben,
befonber« biejenigen/ ba fie junge Seute an fiät iUbtn unb fle mit ®elb unterfiti^en, febc nac(brii(f#
lid!^ gerAget.
63 80 3n bifem buc^fein btnbet pt ein mtUdft furtrag. note hit hlinltn
Sutett pr Odern polten, ^nnb befonbetIi4> u. f. ». nadf bem gefef
^opfr. Tim €nbe : >Di§ bud^fin ^t gemacht tonb orbtniert ^of^OUf
nti pfefferforn bormalö epn !^ub/ nun atn crttl in bem fünften iar
metner mtbergeburt Tiu^gandft }u Soln am SX^ein. 3m far. ^SS€S€.
bft if. auff bem britten ta^ in ^anuario. 3n Quart.
3n ber Jg)auptfacbe (limmct biefe Aufgabe mit ber oorbergebenben uberein , bocb ifl ffe In 3fnfe#
lung ber SXecbtfd^reibung bon berfetben oerfcbieben. 93icacid^t ifl fte n)obl gar bte €6fner jOriginat^
ausgäbe? Gie bat auf bem Sitel feinen {)ofsf(bnitt €ie ifl 4 JSogen flarf, unb befinbet ftcb in ber
e^waviifdfm (Sammlung.
639.) 3d) 6fn tin f&uMnitt 3ub«n uitibt ift mein namen 3r fd)aW
^ett feig i^ \>nb iDÜ mii^ beö ntt fc^amen ^Die ian^ jept verborgen
gewefl ali iify t^un bebeutenn j^ai totl icf^ pe| ojfenbarn allen £()ri^
flen
3«4 S4t I5a9-'
(}eit ieufeti j£>mn idfy bin mit 9ren ^thtüi^tn ©cfirtfutt imI y>er#
toart 58nb bem \)erfetteti @ef(^(ec^t bte mar^ett nft gefpatr. Tltn
€nbe : aDi^ 6ucl[^(m f(l gemac^^t tft georbinirt burc^ mtd^ 3;o^<tK''
nm Reffet! ort Formate atnem 3ub nun ofn Sfirtfl tn bem fönf^
(en jar meiner n)ib'ge^urt 2(u$gangen ju S6fn am Stern 3m €€€€€•
\>nb i;r auf ben britten eag Vanuatu. 3n Duart.
fBttmutW^ fft biefetf tfe OvlsinolatitQaU. S)tefe ^4^rift fam in eiben Mefem 3abr< ait4 la^
feinifdS^ ()erau4/ unter bem Sifel: Hoftis Jadaeomm hie Über infcribitur/qai dechrat neqoitias
eomm drct ufuras et dolog etiam varfos qui in faunc usqae diem not! ChriftiaDts non fuerant &c
Coloniae per Henric. de Nuflta 150$. menfe Martii 4. 6. tlnfc^ulb« IRac^r. 1731* ®* S09* n>0 brc
3n{iab »iefer C^frtft antfu^tli^ angcieidt n^lr».
640O 3(|) 6(n ain f&u^iim tetSutett i>erabt tjl mettt nrnnett 3r fc^a((f#
^aft fag fc^ \>nnb mf( micf^ bed nit fd^amenn >Die (ong je^t toerbor/
gen ^ett)ef} {(l afö tc^ r()un bebeutenn >Da6 n){U x^ 9^ offenbara
allen €f)tiflen (euten k^ann id) bin mit pren f^ebraifc^en f<|)rifften mo(
v>'n)art 9ßnb bem t>erferten gefcfifec^t bie toax^ait nit gefpatt. Um
Snbe: S)f$ bucf^Iin {>at gemacf^t t>nb georbiniert ^^D^anne^ Pitf^t^
iotn t>ormaU ain 3ub nun ain crifl in bem funfftn tat meinet toi^
htt geburt Ttu^gangen iu Sofn am SH^ein 3m tat. ^.e€€€& ton.
fr. auff ben britten tag in Sanuario. ®ebruif t ju %Uifp\SCi. ^n
Duart.
SMefen Sta^bruct ber oorbersebenben (S4^rift beß$e ic^ felbfL Unter obigen %M (Übet no^
3t^M n4}aten9 rep iubcorum, tinb barunter eben btefe SBcr« einmal bebratfc^, bann# »ie (ie
autfgefpro^en merbcn. <S>ierauf folgt no(^ ein {)olif(bnin/ »ei^Kt Sbttflitm am Sreug borfleOt. 9(uf
ber 9lu(f feite ifl eine fur{e SBorrebe {u lefen. 2)a< §S3ert ifl in bre^ Sbeile setbeilet. S>er erfte bon»
bett b0n ben £<lfterunden ber 3luben; ber {we9te fagt, n>te bie 3uben Sanb unb £eut perberben. ®o
(fl bc^, fagt er; tain biebifcber; b&dtfcber unb ber Sriflenbait fcbebticber ^olt, ban bie Pnrainen Dnb
t^erftucbten 2fHben u. f. to. SS^auf abermals t>on bem aSudS^er/ ben fie treiben/ febc nadS^brucflic^ 9t*
fptocben unb aufgerechnet mirb, mie t>iel bie ^uben in bre^gis 3abren oon einem autfgeliebenen @olb^
8u(ben Sinfe reebnen. X)ie Gumme ifl erftaunitcb» X>a^ britt tail fagt n>ie bie ^ubenn burc^ tr oalftc^
«ut bie triften {u grojfen funben t>rfacben. 3ft 2 1/2 SJ. ftarf. Die le^te @eife ift leer. 3n -^^rrn
6(|^ran(e SSaierifdS^en Sttife @. 225. u. f. mtrb biefe ^fu^gabe ebenfaQ« anaeteigt. Soc^ f^einen
Sitet unb (Scbluganielge oon ber meinigen berfdS^ieben {u fepn.
641.} >DiirbudE)(in toitt genant bie fpbett (Letten ober fe(t ber mutter got«
tti motia/ barinn ange^atgt wirt roie man fi) auff ain 9g(ict^d fefl be#
fonberltc^ eeten gruffen \>nb anruffen fof. 'Am ffnbe: ©ebrucff "onb
toottenbt $u 'Sugfpurg burc^ mattier |>annfen Ottnar. Tlnno
1 • S-o. 9. Tim torjienb abent. 3n Ouart.
Söjr 1509.
305
Si Ifl bfefeÄ eine U^berfeftting hti Tr»ftatüs glorfofiffitöe vifginTs dei gcnltricis Marie qnalfter
fefta celebranda fint &c. roovon i^ eine 9(u<sabe »on 1508. C 1. 4» befifte» ©urc& Mc ftebeit Pfor#
ten werben bie fleben $?irfle «ncjejdget; meiere ii^tH(b ber fjfiingfröuSJfarta (ti €bren gefe^ecl mrrbetr.
Sa6 ^efl bet (Empfdnsnig ifl bai wrnebmfie; tinb »on bkfent mirb in biefem SSerfgen 6onptf<td;^l(((^
dcbtmbelt^ uhb tvtc (et^lt {u crcici^ffn/ t>on SJfartae Srnpfan^iYtS fcibfi bietet defagt, fo ba0 ubcrnatur*
Ucfte bcrfdbm hmtifm foüfe. ©iefe Uebetfegung efl bcm €^cfur|lcn ju (Pöc^fen ^riebdc^, anb fei*'
nem Srnbet ^erjog SfolS^ann/ auf tr (^rt{btirii4> ait^ec^tig begit/ burc^ ayiten iren an^e^^tigen
tTTac^ (C^rifl geburt. 1*4 99 i^f {u S^en gemach merben. S>te tatcinifcften fores ober finb fc^dn
1491 per quendam eorahi (principQm) devotum facre theologte profeflbrem orditiis fratrum here-
mitarQm fanfti Auguftmi ^emacbt »otbcn. jOb bic t)on Weiler im Ttttm 95. 1. ®. 535. ansefobr^
fe , bie feine 3(niei3e be^ ^a^vti unb beiS 2>ru<f er^ hat, alter fe9; alt bie gesennxirtige, fann t($ nic^
beftimmen. . .
643O t. ^it mar J^itlor? \)ott ttn i)tec fe|er pre^tger orbenf/ su S^ern
in bet €9bgno(fc^afft "oethtannt &n f<^bn (teb t»on ber tonbe^ecftm
cnrpfengf nug tWarfe» of>ne 3of>r unb Ort. 4*
9, €m fcf)on bewer« iteö t>on ber rennen bn5eflc(ftett etttpfettfl!ttuf
0)Mrte. m bet rne^f • ^acfa jort. ^nb bar6e9 hie mar ^tflort \)ott
, '^ ben bier Fe|ern prebtger orbeitd ber obferuaii|/ ju f&ttn in S^bge^
noffen bn6rannt/ Furf nac^ bet Gefc^c^t begdfeit/ m{t bt( ^u6r<^ti
figuren. ^^nt 3a^r unb ;Ort 4I
3« ^in erbo((;t ^tflorp etlicher ^rtbtger fOlunnc^ mie f^e mft eim brubft
toer^anbek fabelt : ^atju bon aOem ^anbel trer ^^efencfnuff/ ber#
gtcl^ren "onb ^er&reniten ju i&ern gefd^ef^eu/ unber t>en joten nac^
Sf^ri'i) ®eburr caufent fünf ^unbert fibeu/ ac^t unb nun. Hudf mit
btf fc^onen figuren gejferb unb mol erfefeutert. C^ne 3a^r unb
Ort. 4.
4« 9ßon ben ftet Stt^ttttt ^ttli§tt ^Orbend ber obferbanf ju ^ertt
im ©cfjme^jer ianbf berbrant tn bem 3ar nac^ €^rt|W ®e6urt
9!Re:e:€€€i|f uf ben ne4>jfen ©onnerffag nac^ ^n^fttn mit bif
fc^onen ^tgurfin bnb iitW^tn Ste^m^prucf^en neuerfi(|^ geteutfc^t.
2tm €nbe: >Der big aöuc^fein ^at brutfen ion iDer ^a» ^arie )tt
€ren get^n ffr f^offt bon t^r ben emigen ion. ;ö(^ne 3a|»r unb
Ort. 4.
9Btr nebffien biefe bier ^cf^rifeen.f bie bermulbOd^ um eben biefe Seit, ba H^ biefe traurige Qe#
fc^icbte (iitrug, ober balb ^nad^^ erfdSiienen ftnb/ {ufammen/ meil f!e bccb bem ^nf^alte na4^^ etner#
Ut) ftnb. SDie ®ef<^i<3^te ber, in biefen (Schriften eridbtfen abfif^euiid^en SetrAserep, ifl tftr{(t<^ biefe.
Sie SominUaner, ober 9)eebi$ermtod^e, melt^ if^re ^Reinung von ber empftlngnif ber g>^aria in ®un#
ben , n>iber bie ^inotiten ju h^auipttn fud^ten / nabmen ibre Snfbiebt enblic^ oudj^ jn einem SSetrug.
JDenn atö 1507 ein ©d^nelberÄgefeß Jof^ann ^c^er, ol« JBruber, in ibr Sttofler iu SBetn fom, fo
fucbten fie beffen €tnfalt {u benu^em &t machten mll ibm aOerlep Oouctelepenf liegen ®efpenflerr
Pmittt ümcAtn. fit <| J^eilige,
3o6 3«^ 1509-
JS^Uide utib fcfbfl bic ^nsftm 9Saria crfd^cinen / toeU^ fl^n nacl^ ibrm Qciitibfa(Kn WBttttUkttn
timilc. See Srubcr inerfte eixHid) Ui\ 95rtru9, unb ba er btt itbtni nic^t mebr {übet toax, entflog
cc autf bcm Stoflcc unb entbecfte aUe^. 2>fc ^^«bfl f^^icfte fclbfi eine (EomntifTion {ur Untcrfucfeuns
bi< ^onbel^, toüdbn M bamit enbcgte/ bag bec $cicr, Doctor, ^upertor unb ^rocurotor 1509 lu
i^erii lebenbig verbrannt trucben. Siefc ®ef4^t(^te toicb nun in obigen 9ta Stu^gobcn/ aoöfubclic^
ttiü^ilU X>ct 93erfagcr t(l oermutbliü^ ein 9}{morit/ ober groger ^rcunb berfelbcn. jDie erfle 9(u<«
gäbe ^at auf bem Xitel eine;i jpolifc^uitt; bec bie t>ier £)omintfanec 00c bec ^jifbrce ibcei Sloflec^, mit
bem<?(4neiben}gefeaen/ t>ov ilbnen fnienb, t>ocfieaet. ^ii bem folgenben IBlat fangt bie ^efc^idS^tc fetbfi
an. Sie legten bcep Seiten enthalten tai £ieb ocn bec unbeflecfteu Smpfongnlg SSaciae nact^ bec
{Reinung bec S^inociten^ obec 15arf ugec. 3fl s i/d Q3« fiarE unb bat tetne. ^oUfi^nitte. Sit {iveQtc
l^at auf bem Xitel ebenfalls einen ^oUf^nitt, melef^ec bie t)iec Sominifanec auf bem Sc^eittccbouffen
toorfleflet. 3" biefec (lebet ba< £teb »cran , »ocauf fobann bie ©efc^icbte fcl^iet. 3fl 4 5/4 951. parf,
unb mit 14 J^oljfd^nitten oerfeben. Sie bcitte bcfcbreibt Weiler in bem 3(lten k. 93- 2. (?. 12a mo
t$n biefem J^anbel au^fubrli^^e S^acbriebt gegeben wirb, ffine gkic&ieitige lateinifcbe 3(u6gabf btefet
&d9vift, unter bem Sitel: De qutttuor hereßarchis ordinis Praedicatornm de ObfernantiB nonrupt-
torum apnd Suitenfes in ciuitate ßeraenü cöbuftis. Anno Cbrifti M.D.IX. 4 mirb im -fi.ttrcrort^
fc^rti ^uf>0 SB. L ®. 321. angeftibrt, n>o btefet fcbanbltd^en 9(uftritttJ ebenfaM tfcnsibnung gefc^^ie^
iet. Sie loiecte *n>icb im Uffetiba<^ir(^en Catalog. P. 11, App. p. 70. angezeigt.
643.) ©f« ffJ ein ^upfcftc legenbe \>on ber fjefffgeit frawe fallt 9lnna tnb
ouc^ t>on crem fcf)Iecl^f u. f. ». Tim 6?nbe: ^it eniet fiel; baJ (eben
ton bec ^etfliQen mqtter fant Ttrtna/ V)iinb V)on bem leben fant 3J?a/
fern \)nb önberec bifcfjoff, Sßn ifl gettucft ^u ^^tröt^urg di man
jöft taufent fünf J^unbert bnb neun jor. 3" CXmvt.
3fl in ^« aSibllot^ef be^ gtift« ^ebborf ^ unb ^at ^oljfcii^nitte. ®. MonnmcuU typogr,
p. 232.
644O aD^^ Jöigung be« ^oc^foSwfrbfgen f^atffgf^um« ber ©tifft Anreden
aUer f^atli^en ju n^ittenSurg. 7(m Snbe: €)ebrucfr in ber <f;ucfur(lhV
d)en ®tat SBittenl^ergf aitna taufenb fünf (^unbert bttb neun. 3it
CUiavt.
Slefe b6d>jl feltene ©eftclft 1(1 eine bec erflen, bie {u tDitrenberg gebcucft »Dcben (inb- S5er#
mnfblicb fam Pe aiai ber treffe be« ^o^aim dk&ncbtvi, beö ecjlen Srucfec« bafelbjl. ^ie wirb
in iCtd^felbe SXcIatton t>om SBittenbergif*en SBucbbrurfecjubilaeo (g. 37- angeführt. Sera in bec
«bnerifc^en »ibliotbet befinbli*en «jremplar fehlt ber 5itel. ©. Hirfch. Millenar. III. n. 34,
(D^ein eigene^ Sjremplar bat ebenfalls bai Sitelblat üedchren, tmb ifl nocb bo^u am €nbe befect.
ffi<i<b bem Sitel folget eine QSoccebe, bie über bre9@rtten lang i(i, in wclc^ec erzählet n»icb^ n>ie bie#
fe ^ciligthumec nact^ unb nacb iufammengebcaet^t/ unb vermebcet/ unb ntit mie gre§en älblaS btefelben
tocrfeben »erben flnb. Ser ainfaug batu n>urbc mit einem Sorn, au^ ber Socnfcone Sbrifll gemacht,
iöilc^c^}5bilipp, Sonig »on ^^ranfcet*, bem ^C>ecjog Mubolpb oon g^ac^fen fcbcnfte. Sicfcc Selt(|ute {u
Cbren (liftcte gebacbtec jg)erjog ns^ bie @^cbU>#ftrcbe ju aSJittenberg^ bie oon ben folgenbcn 9le>)enten
cnoeitert, xüdtli<l^t bottct nt» mit melnrecn 9iili<tu(en i^crfe)>en tpucbe/ fo bag fc^on {u ber gcit, hü
biefe*
Sö5< iS^f. 307
tiefet ^ttit\dft\l9 d^tücR mtU, berfdben 5005 ^SblH mthtn fonnten. SBie tiefe 3(nsa(^I m^
unb nddS^ , unb btf {uc 9^tt/ ^a bie 9(d^tiiiT9 becfelben {tt faden <mflc«ig , t>frme&tet tvurbe/ baoon giebt
©ecfenborf himr. Lnthen p. «22. unb tu bcr beutfcfl. Ueberf. ff. SS^- «ud^ J&erc ®. ffupfrint.
©<|>nd^fr/ In ftlner 25ibllot^F ber Ätr^eHgef<^l«^te 85. 2. ®. 1. n. f. SRac^>ri4?f. ©ie 3len*
<juien fdbfl »erben In btefec Schrift na<^ t^effd^icbenen ©ünflen befdjfrieben. Sie 95e6>5Wni§e; in
benen fte beftnblidSf / finb in J^olsfc^nitten abgebtlbet. Sie 15o9en(ab( tann id^, »egen bej am €nbe
in meinem S^remplai: beftnblic^enJDefecte«, ntd^f anheben. 3fi au4 in ber SBibliotH bei (Stifte
^^eb^orf* &. MoDumenta typogr. p. 333.
645O ?fl9Ctt ^pi^Ö^l ^<>" rec^fmdlTfgen otbnungert tn SSurgerlfc^ert syrib
pemlic^n tegfmenfen Ttm 6?nbe: 23ofl6rad;c i(l alfo fdltgfffd^en
bad budfy genant Sa9enj))iege(/ (n ber FaifevUc^n ^aubtjlat 23tn^e(ica
9^1 2lUäfpm:g beö Ianb6 fcf>waOen/ \>ön 9Rat(ler ^anfeil ötttiar.
il)ucc^ orbnung ))ft baviegung ganfe^ Foflenö ^e$ erfamen \>n fuc#
(ii(7t(gen l^errit jo|^ann Dl^ttmqft t>on kmgft in ber teurfc^en natiott
nantf)a{fttg|leit buc(;furer&/ toft geenbt an fant lint>tea& aknb bed er#
f^en jn^eff )M)tm/ beö Jac« olö man (alt rtac^ cxift g<6urt. 9K.AD.i)r*
(Si ifl biefe« bie er(le TlMQabt eine«; tn feiner S^^ f^^<^ beliebten I!le^t6bu^e6 ; begen fld>
gUidl^ter unb €facbn>a(fer, nebft bem 6a<^fen unb ©^nmbettfptegel/ bep il^ren ®eri<^ten bfMenfen>
«nb i»tl<bei fogar ben tttulffgern ©ebraud^ biefer (efftern berbtangte. ©er SSerfafer bleiben »ar
tllri# tCeitgltr , ganbwtjt in ber g?ai)ertf<|>en JE>errWaft J&k^ert. 5Da« wenijK, »a« »ön ben £e*
ben^umflanbfn einee^ fo berufmitcn ?l»anneÄ befannf getvorben, bd( ^CongoUiie Im 2 fjädj^ bei 85eti
ratb* atterler) brauc^bacer SUarfjri^^tcn €.97. u. f. ingleidj^en «&ecr ©c^el^orn tn ben ißet^ragen jnr
Erläuterung ber @efd^ic(^te IL ®t. (S. 105 u. f. mit bielem %M9 gefammeft. Co ungeibi« bie Seit
feiner Geburt ifl, eben fo ungemi« ifl ti oud^/ ob er unter bie f(|^n>abifc|^en/ ober baierific^en ®efd^Iec^f
ter tu redj^nen feij, 3acob Jlodftt, ber jl4^ Philomufus nennte/ ein S^itgenofe unb t^ertrautet
??reunb tCenglere / nennte ihn einen ®d^waben- Da man aber imter ben balerlfdi^en abelic^en ®e*
fct^ted^terti bie Snflgnien ber tCenglet fmbet, fo l^afeen il^n einige filr einen (Baiern. !Bet)beiJ fann fetjn.
€rfann, feinem Urfprunge nad&, ein ff t^abe ge»efen fet)n, no^^^^er ober^ »eil er in SSalerifdi^e Dlt nfle
tarn, unter bie SBaierifcl^en ®efd;^{e<bter gerechnet n»orben fe^n. Sr n>ar t^om 3at^re 14S0 biö 1485
fftab(f(^reiber {u 3l6rbltngen/ »ettf^e ff teOe bon feber eine ber n^i^tigflen in biefer 5Keicft«flabt »ar;
na*ber trat er in ©aierifc&e Dtenfle unb »urbe 2anboogt in ^hifftttt 5(W nac^ ^erjog ®eorg« Sobe
ber €rbfoIg«frieg jwifc^n ber baierlfd^en Sirtle ju QWne^n, unb bem ^fturpfiljifd^en JE)aufe auibxadf
unb Sapfer SRa^tmilian I. 1505 biefe ffireitlgfell tjernrtttelte; erjjletten bie €burpfdljif*'en SInber
<lnen Merneil' ff iridis jmifc^^en ber öberpfalj unb ©dj^abeU; unter bem SRamen eine« ^erjogt^um«
9fct(i 9}euburg / n>osu audS^ bo« gante ^hifftHUt tanbgerid^t<be{{rf gefc^Iagen n>nrbe. Unb fo fam
oü(^ denglet unter biefe neue ^errfc^aft/ bie bie J^rjoge Ott ^einric^ unb ^(^ilipp gemeinfc^aftUd^
regierten. €r war bre^mal berebllc&et unb jeugte 24 SCinber. Unter biefen mar ein ff ol^n (Tbrlflopb/
^rofegor be« pabfWc^en fUt^ii unb ber Äünfle in 3ngoIflabt, beffen mir bep einer folgenben ^ui*
gäbe be« £a9enfpiegel« €rn>a^nung tf^ün n>erben. £)a< 3at^r feine« Sobe« ifl ungewi«. DodS^ ifl fo
£l q a oiel
sog- S«!^» 1509;
•icl richtig) bd§ er {orifcbeit 1510 unb 151 1 geftori^eii fcfn nmffi* ^etiit im 3unM i>io (ifricl» f<t>
(cflgeU^tcr &thn noc^ autf ^ngolfiabl einen Sßrief au Hfn, ber in bec folgenben fHuiiobt «on 1511/
{u Stugf^urg be^^ait« Ouinoe gcbni/ft/ beftnbUc^^ ifl/ unb in cbca btefer Oht^sAl teM f^on fein
i£pUapbium (JS.oiigoUu6 unb Se^eU^Mn finben folc^e« etfl in bet 3(u<dabe t)on 1512.) 2)a bicfe<
€pitai>t»iimi eine furse £eben^a^f^M>te Cettglere entfrät^ fo oecbieni ti mitn W^ aufbehalten (u
mrbeo.
Dom prefes moderor faluonim Jura leonisa
Altipoli4]i]e Te^ credita fceptra mihi, .^ '
Dnmqne quaterfenam fecundo germine prolem
Aiqpleäor trigamus« faftus abunde fenex»
Pum radialis fpecülum venturis confecro decliSf.
Fatalem claudit parca molefta diem.
CeHgler gebort unter bie merfmurbtgften ®elebrten feiner 9^it. Sr gab ber dTed^t^gete^rfamfeir, bun^
feinen Sapenfpiegel , eine anbere @eflalt / ba auf ber einenr Seite bie alten beutfc^ Sttd^tibud^,.
ber Saci^fen unb SdSin>abenfptegt(, jut Sfnmenbung auf oOe ga((e nic(K mtfyc recbt broui^bar iMren^
«nb auf ber anbern ®eitr ^i thmifdftfRtd^ i>er ben beutfc^en Steriebt^flul^ien/. nccb nietet fe^en ^uf
fagen moHte. €r fammette mit meiern ^M9 in ben CanibQfn ber ^urfttUr &t0Mt unb £anber;
forfcbte in ber &ifd)Ut^t unb in ben 9(rd^in- mu^ b#n aUin dUöiUn «nb Oen>obn|eiten ber Deuti
f4^en/ nobnx feine eigene t^idjobrrgt 9(mttferfabcung in ben wief^tigflen Stecf^tUfoHen (u ^ulfe, unb »ac
alfo im Stanbe ein neneö; reinem unb uiit)erfal(<^tt0 beutfc^e^- @efe$budl^ $u liefern, t>a€ mit SSepfod
«aif genommen mürbe, unb ta# no(^ in bec neuem S^^ ein SteidS^^bof rotb von&tnttvbttg^ ungemein
|^(^ ^Igitg, unb i^atitlUfywn bemfelben behauptetem nii^t bai rotaifdt^e ditif^t, (ionbesn biefer f<iQeni
fpieg#l f)cbi bem Sadj^fen unb @4in>abenfpiege( ben testen Stof geftben^ JLc^tv unb ^AittA
Senglec^ J^reuiibe, erbeben botf fBerbimfi beffelien übet afkt, unb bie oft »irbetbollcn Sbtfgaben finb
ber beulUc^ ^müi ^ ba$ ba^ tlrtbeil feiner greunb« nicbt partbe^tfc^ gen^cn feQ%
SSit werben nun bicfk erfte Stutgabe tttooA oulfut^riidSKr befd^reibem Obiger Site! ftebet auf
ter erflen Seite be« erflen 95(at«. Sbtf ber Stucffeite flcbt ein großer ^totifcbnitt. lieber einem portal
(t^en in bctv SBolfen, @ctt ^atti unb bii ÜSaria« untrr ÜMien ber beiitgc @eift ber <ein«» @l«ni auf
iineiy nmeei^alb Ut £(^ore« ongebrocbten Spiegel mirft. fRti^tt unb £inf^ flnb fngel. Unicn lim
fer J^ai]b fi^i tm ^am wt einem $ult/ mcrauf ein offene^ ^u(b liegt. Sor ibm flrbcn fuxif
SSann^perfoneiTA bie ß^n bei}, bemfelben SÜAitfi iu erJl^oIen fc^ineai. Uebec biefem ^Dlifi^nitl f»^
folgenbe S^erfer
En ipeculum populäre oocor^ fapientta diix 9&
Lex Cornea alraa mihj : caufas^ iUuftro for^nfes-
Atqtie fugo tvn^braa immifla hütet coruicos.
caiitta tadiost Germania reddo^dBcorenu
SDonn^ folgt auf bceQiBlatteri) : SDoctor @eba^Uati :9taitiit ^or reben in Ufern JUytnfpkstU S>ir
erfle i(l in ^cofa,. bie anbere in S^erfen, morinn er bm aSerfagec, n^ie lei4^t ju cro^ten^ bo« ge«
bübrenbe £ob erti>eiie^ 3iaä) biefen fina>ee man auf 1 1/2 Q^lattern eine imet>te^ unb (mar fdfbnt lof
temifc^e 93orrebe,. be6 (lAon- geborten Jacobi Locher Piulomuii,. it| mck^r er ben^Ieiß^. unb tU
©elebrfoflifclt feeneö 5^ccunbe« ungemein erbebt, unb feine a?erbien|?c um bie 3vet6t«gelebtfamfeit , , uo^
lec auibeca mil folgenbea SlBoctea befantit mo^^: Principes anm& bofiea et litrones exttnxerunu
- • limites*
3«5U IS09' 309
fimitesqoe prorogarnnt. Vdalriciis Tengleras majori dignus eft triampho : qui abuiiones et frluo-
lam iudicioram prooaflam: oorruptUfimos aä:ionum inodos et ineptias faftidiofas expellit: ritnm-«
que meliorem: uiam tutiorem, iuribiis et legibus fufTaitam» uidtor mdacit 9(uf bcr SKtkffeite
h^i in»e9Un fölati ficbeC ein Uttmifi^tt (Epigramm ic^tti auf tcn^Uti Wcbtiu 3im folgt auf einem
Slat: itpifttl an ^m iDrucEer|>erm/ merinn Ztngltc, Um 3oI;ann y^yunman Don Oeringeit
gemainec Seutfdenlannb bnc^^furer iäftt^t, baf er fein mit oicfen gleig {ufaninrengetragene^ 9Berf in
feiner beril^mten f&ttdflMt mit gutetr fle^g tmb €orrection in l^ütb t>nb t)erfienbig bti(^fiab<tt {tt ft*
fen oerorbnen n. f. m. 2)ie f^tgenben bei^ben SBlatter fttOen Sengfer^ Sorrebt. S(ttf ber erften ®eitf
jlebt ein Jpolifd^nitt , ber @ott ben fBater mit einer 3Bage, unb 9(bam unb &a wv ibm fnieub \otf
fleßet 2><trunter flebt: VM^^ol^t JUym^jfUQtH porreb. 3n ber JBorrcbe felbft mtrb gefagf,
bafi btr fiai^enfpiegel in bre9 fBucber obgetbeilt fei^, bad erfle bonbele wn ^erf^nen, fo ju weltli^er
SKegienmg K. gebvontbt »erben; bot ititytt wn gericbtlit^er £>rbming tc. tai brttte t^on peinfl^Kii
6>a(^en h^ 3ln Sfnfebung biefe^ Unteren, bi^lten einige, tinb ftibfl ^tnttitbtvQ, bien Zm^ltv fAc
eine £2ueHe bir Sarolinae. 9lütin h^tt ^tof. tttaManf glaubt mit ädern Steckte, bat berfelbt au<
ber afikrn SBoffib^rgifc^n ^alggeric&tforbiHing , bie febon 1507 erfcbien/unb rottet bk eigentlich
üutftt Mn ber Socolina ifl/ gefcb6p^ babe/ tinb ba% ficb eben bober bie Uebeteinftimmung biefer mit
bem SotKnfpiegel gar n^obl ertlifren la%t. 9hin folgen auf 5 SSiattern^ «^ayenfpirgeto titel tmb re$
Sifler* 3(uf ber Stutf feite be« sten S51at« ifl ein ^oliftfMiitt. S>er Sitel tmb bk bi<ber ange{<igteit
!Borreben k* unb SKegitler fußen {ufammen i4{Slatter. Ser nun folgenbe Sa^enfpiegel ifi 76 i/2lSo#
gen flarf. .9(uf ber {weotrn (Seite be< legten balben SBogen fangt ein Carmen dycolon &c. fn libelli
finemet mundi turbines an, batf ftc$ auf bem fclgcnben (Plat enbiget. ^ie übrigen bce9 fdtitttt
fußet ein fur^eri reimweiiF abgefaßter ^nnbolt betf {apenfpiegeM mit ber Üebcrfcbrift : .Ca)^ettfpiegeto
^rft<^* Z)enf $Befdt»lu$ macbt obige Vnfeigc: VoVbvadft t^ alf^ zu Shrf ber Stutf feite be^ legten
Slat« ftebet ein {)ol{fc$nitt, ber ben JCapf^r auf bem Sbri^n , unb neben^ fl^m bie flt^cn Sburfurflen
figenb oordellet; 9or ibm fntet vermutbUtfr Sengler fetbfl/ ber iftm fein 9$ucb atberreic^t. £>ben tu
ben aSoIfen toirb bie fltoria Don bem Sater unb 9obne gefront. SCufer ben fcbon angezeigten; (Inb
nod^ 24 Jßolifcbnitte auf batben S&gen , unb einer auf einem ganjen (Sogen in bem äBerf r befinblieb^
t^n benen einige nubcmolen »ieberbofet merben. Qlotterjablen unb aufleben feblen. ^oc^ Aib
Signaturen ba. Oben auf |eber Seite tfl bie afnjeige Ui Sbeil^* 3io^ mug i<$ anmcrfen , bag ber
Scfd^lug be< jmepten ^u<it, mit einer beutf^en Ueberfe(}ung be« abgefdS^maAen Sractatä Ut B^riolnB
(®. HomeHi literatura iuris p. 141 ) t>on melc^em <S>err (Btmtintv in feinen 97a(brid^ten k. &. 158«
»9 loS. eine 2(utfgabe oo^i i486 unter bem Sttet: TraAatus procuratoris editus fub nomine diaboli».
quando petiit iuftitiam coram Deo 9 et beata virgo Maria fe oppofuit contra ipfam et obtinuit &e«
anfobrt, gemacht n>ccbe. S^erfelbe ^at bie Ueberfn^rift : Tlin FurQ gebleuter proce^ vercemf<^eu
^od) fagt £engierauäbrücflid^; Soc^ foß et nQtmanb bafur t>ctHtcn, baß bt^fer Erieg tc. alfo be«
fcf^een/ (Sonnber bat ftcb ain ainfditiger lai;^ beflbaf erfunben So qiemanbä in feinem abmefen t>mb
beferung perfbnnlid^er biennjlperfeit tc. beflagt »urbeu; n>ie man bcnfc(ben entfcbultigen unb berant/
mirten mb^. <£jremplare ftnb üi ben i£6nertf^en unb 5euerltntf<^en S&ibIiotbe{en.
646.) @pic<icl ber waren rjetortc 9ß^ SKarco XuUo fffcerone. \>fi anbem
Qt(utfd)tl 3Jift jren (»Hbern SIiHjer reben/ ©oiibcbrieifen V)n Jormenr
mettdjer €Qtracf/.fel|a SKeflufierl Xxitfdf \)nö nu^bör €)rempliei:t/ mit
^ugen; \)ff ®6rftc$ tonb Äei)fernc^ gefegt t)fff toH tt^t gegrürtbf f t
9lun)IicI^ Cv>nb i>ovmain in gemein tt^e gefef^en) 9e| fo6fic^ ^§gan#
gen. TCm Snbe: SKfjeffjorffcfier ©ptegel tonb füc^tenber ©tern/
ivofemegen« cebend t)nb fc^rtbenö ju ^ct^burg m S^rf^gan). \>0 |)i(ff
bed ber ade gutf^ett xoütdt/ \>nnb )^on oder creatur (elofren tfl. ^ucd^
ben fürfic(>tigen red;tgeu6f en : meifler %tiltti<pi "SRiitfttt \>erfam'
Tet/ ®ettmH (u ©tragburg bur4) S^^nne ptü^ sum Xf^iergarten.
2(nn0. FV>. I^unberf. t>. 3n $o((o.
<£« t(l biefe« bte jmeQt^ 9(udsabe be« im 3abc 1493 ecfc^nenen ^iebrrerif4^en Sormulotbuc^««
Unter obigen Sitel flebt ein J^olii^nitt, mo eine/ mit einem Eorbeecfcan) deiiecte 9ßAunäpe(fon ,
«ecmiifblid!^ ^iebtoer fetbft, auf einem Sebcfiubl t>oc einem ^It fl^^^ 3(uf ter SXiicf feite ifi üben
tnaltf ein JS>ol{f(^nttt angebrac^f/ ber einen ft^tnben Sebrer, oter 9{icbter Dordedet, Dor meti^em s>er«
fcbtebene ^^erfonen fleben. S)arauf feist auf 5/ nicbt getoblten SBiattetn bcA Slegifier/ ba0 ftcb mit
einem in 4>oU sefcbnittenen mir unbekannten SBappen enbiget. SSit ^])lat L fangt bie Sorrete unb
bann bie 9{Mbotif felbfl an, tie mit plot CLj ju Snbe d^l^ct. £>en 95ef<:blu6 mat^t bie iSn^reb ins
bu(^ mit jobiger ©cbhi^anteige. Unter bem 3[abre 1517 n>irb eine mieberb^ite Sftrfgabe 9or(ommen«
£>ie iCbiierifc^e ^ibiiotbef beftftct ein (S/emptar.
647O J)er^tatS[Bormö9Zeformatioit: ftatute. orbenug @a|ung bie
die ©tette: eomunen: Slegimeten: für jJetf^um : f^erfe^offten :
TImptleufe: nu|Iic^: furb'Iic|>: \)ii be|i(fpic^ fein: v>« ju guter re^
gterung erfH;teifea möge. Um Snbe: S^eformacioti ber ®tatt
tvormbö !Hed;t: gefe^e t>rbenung t)nb ©tatufa ju lobe bem almec^ti#
gen got. ju behalte frtben t>n emtgfeit. ju furbernug re4>t& ))ii einige
fett, iu furbernuß red;t6 ^n merung gemeineö nu| getrumer guter
meüinung burc^ eine erbartt Dlat egemefter ®tat toormbö furgej
nome Tlm^.ju notburjfit bem gemeine tofcf \>Dr }tx)et^erec[;C: 3rt^um
friegen H^ien bnb fc^eben iuuerf^uten fngefef eroffenet \)onb au§#
gangen in bem 3are nac^ Srifii ^nferö ^erren gepurc "^dufent t>ter#
|)unbert 9leun|tg \>nnb lld)U 9lacf^maf$ getrübt \>nb \>oüenbet itt
bem Sunffgc^en^unbcrtflen bnb 9?eutt tat öuff ^r^tag nad^ bem
©ontag ÖMix in ber JafJen. 3n ^olio.
Sine bi^ber ^anje unbefannt gebliebene 3(u£gabe^ bie au<^ »ebcr ton Stld^ovot nocb Donpötcer
anöfjtigt »urbc. @ie flimmt auf iai atlcrgcnauefle/ 95Iflt für Slaf, mit ber oben/ unter bem gäbe
1507 befcl^rccbcnen ubereiU/ unb weicbt nur mancbmal in ber Svecbtfcbreibung t)t>n berfefbm ab. Sucb
tfl bie Sinrlcbtung bienemlicbe, baber eine ndbere SSefcbreibuna nidS>t n6tbifl ftpn tpirb. ©ie @4>war;
Sif<b^ (Sammlung befl^et biefe @eltcnbeit.
<548.) Ülcformatiott bet ^mt Sranrfcnfort am «üRetne. t>e« fieff. 9l6mt%
taufend
3«5« IS09« 311
taufetib ^nfF^urtbert uttb in bem neunten 3are. an bem a^ent ber
ujfart unfer« ^ettti 3efu €()ritJi. 3n JoHo.
9(n biefcc dteformation / oUt Stabtrcc^t Don Scanffurt am 9)^a9n/ arbeiteten feit 1500 auf S5e^
fthl Ui SKot^tf/ einige Slatt^äfreunbe. &. 0el(^On)0 Specim. biblioth. Jur. germ. provinc. p. 52.
ttnb p. ^76, Sin (ifcmplat ifi in bet {)ertOi)li($en ^ibliotbef tu ITTeininsen* @ie tvtrb au^ in
J^mn WfttbttDetne Biblioth. Moguntina p. 142. ansejeigt.
649.) Xai «uBerffc^e 9?ec6t Tim ^nh^: ©abe f^ (off. ^ufint to^ff Jum
bert v>nbe negfjen. 3n Duorr.
aSeber @el^on>/ no(b piitter fäbren biefe cfitefie %\xtQCiU btt iübecfifd^en ®tabtrec^te< m.
Sine furje 9(n jeige baoon finbet man in betf von Seelen Siad^v. iH>n bec SSucf^brucf ect. in Subecf &. 44.
n>o bemetfet micb, bag folcf^ed ju^oflodf, au^ bec ^reße 4iibtt^. i>iti, nadj^maligen QJuc^brmferä (u
£ubecE setommen fe^, meieret bem äßecfe au4 eine a?iM:rebe t>orfe$te, bie t?on Seelen ganj abbrucfen
Ite§. iSep btefec ^elecienbeit n>crben nocb einige Sucbec angeführt , bie Dermutblic^ um eben biefe
geit t)Dn biefem Jlui^vo* J)te; ju Äoflodf ^ebrucft ivurbeu/ alö: ter Seelen tCroflfptegel; Se«
©werinifAen Äifd^opbonie Orbinanjten ; Oiine forte vnb bo<^ grönbli<^e berieft ber cere:?
monien bee Olben rnö TTiyci) 9::eftamente u f. ».
650.) 3« biefem Söucb t'il ber Q)art ber ©efuttt^eit ju röttn ortttS fötit^f
tatiö in t>ier X^etfl get^eijfer. ?Oiit feinem Sie^fjler fcer Tlx^ntfen.
JDad erile ton ben if^teren. i©a6 anbec \)on ben 9>6ge(n- ®aS
brüte \)on ben Jifd^en. iDaö t)terre t)on ben €befftetnen. TlmCnbe:
Jgn'e enbet fid[) bi^ tobli(fy SBucl; von allen ^^leren \)ff ffrbtrtd; in
SBaffern \>nb Mufften tebenbtß V)nb auc^ t)on allen ebfen @tei)nen/ 6e#
fonber \)on beren 9latur V)nb tBurcfungen in ber Ttr^ne^ mit t)vm
SRegiflern/ \)on nuu>en u^ bem iatinif^d^en, Sud) ^Ottui fanttatid ba6
ifl ein ©art ber &eiunt^eit gejogen. 95nb flijßlicfKn getruift tc. burc^
Saannem ^ruf / Söud^cmcfer jum Xbiergarten/ SSurger in @tra§^
iurg* V)oUenberam ri^ii tag ^aij 3m €€€€@^. \)nb ijr 3ar/ nac^ ber
©eburf ^ti)Yu 3n ^oHo.
SDiefe 9(utfgabe fubret (S>&Q in ben aj^erfmurbisteiten 95. 2. @. 109. an^ auc^ Zvv» befaf fle.
^er Sütel oerfprid^t fc^on mtbt, M ber bi^ber 5fter^ auf(|elegte 0rttt0 fcmieatie enthalt. U. b ba#
mit bat e€ aucb atterbinftd feine Slic^tidfeit. ^Denn fo mobi biefer, a(^ ber oorbergebenben ^tradbur»
ger Stutfgabetoon 1507 finb bie Dler erflen Stbf^anMun^en; cui bem (atcinifcbat Ortns faniutis, t)on
n^elc^em ?Cren> ebenfad^ t)erfcl^iebene Slu^d^^ben onfubret, in hai bcutfc^e ubecfegt/ beQ^efugt morben.
651O ÜJegintett fdftjtatid. ®te man fid^ burc^ alle monat^ be« ganfen
3ared mit effen vnb trinfen fairen foU unb faget aud; >oom aberfoffem
Tim ffnbe: gribertcu* |)Cwmott imprimebat gj?pgtttttte onno 3)o^
mini 3Ä.3).t>titi. 3" Üuart.
SDiefe tviebeibolte äfu^gabe mitb in <S>errn \t)firbtii;>ein0 Biblioth. Mogunt p. 142, anseteigt.
652O
e
31* M« J$o9>
652O €tft tiufHc^ rcgimettt \)uit)ec tte 6pfeii ftm^ofttt mit HUdfi ctngett
ftagilücfen bur^ mettler ^ltj:mUt @9$en iu S0?ai:cf5ac6 beft|>ri*
benn. Ttm Cnbe : ©ebrurff ju ^forl^etm m bem 3R€€€€€ tonb i>-
3nOuart.
IDiefe (Schrift ifl bec :2(bttfrm bei dc^buS Ue^tefifhttt S^on) i£U#4bec f^&rrtn t)on bcm !Ber
fafliec jucignet morbett/ n>elcbec barinni fünf/ ibm t>oit ber ^cau Sfcbtiffln, biefe Sttant^txt betreffen^!
Sragen beon^tmortet See ^erfagec {>a(t fle für ein rut t)nb flcaff be< bintetfutflen lonfet funb bomte {e
flrafen« ^te fieng^ mie ber S^erfaffet faQt, in 3nuernta Ui iavi vUvit^m fyutibttt nhntjiQ vn\> m
i<tT an. ^ in ber @dfto<aiifd)tt} (Sammlung befinbltcb unb nur 2 i5. flarf .
<S53.) Kam ©üd&Jiri/ bad burd^ bfe natiir(t(^en ?KaifJer 'Ät{|lotf(em/ Tlufc
cennam/ ©oifenum/ Tlfbertum v>nnb antern natürftc^efi QRatfJern teoc
inanc^erfe^ fetf amen »unberffc^en fragen befc^rfbett/ tnb ber menfc^^
l{d;en iSa^it gar ntiffic^ $11 tDtffen i\i/ \>mi ^ei\t ^topUumatd
^ItiftDUM. Um €?tibe: ®ebrucft jn ?lttgfyurg »oit ^aöfe» $ro^
fc^auern 1509. 3nCiuarr. '
Vettere Sfu^gaben toon biefer Kompilation (inb fdS^on im Dorbergebenben angefubri morbetu SDie
iegenmarf ige {eist ^Uutfiie in friaeti fB^trastn 9. 2. @. 102. an* ®ie ifl 6 SBogen flarE»
654-) -O^tiiac^ »ofgfe t^e tjerjaöttttuffc tt« ^ti^ fo ber Äunge *oit
' f^ancfre^c^ toiü* bfe ^enebiger ^t^aU ^at — TLu^ bfe orbenunge bet
fäfia(^t iu Sarabaf befc^ef^eti in ^.^€^€€. v>» t): ^ar. Tl\4 h^o^
ftfc^er fprac^e 9116 teutf^i g^bracf^t« 3n £Uiart.
3fl 2 SB. flarf imb in ber @^n>arjif4^ett ^ammluna«
«
655.) ^armbnb weftn fiimm«rie begrfffett ter ^o^luitg JWJfißen 9?6mf^
fc^er fö9ftrtt(6er «ßatcjldt «.ttD. ^n ben efjurfärflen/ ^^urfleit
tott ©fenbeii bed $e9ffgeit Stetc^d auff bem 9e| uerfc^^men SKeic^dtag
SU t9ormbft gef^afcen (1509) 3ti Duart.
iDiefe ^anbfund bettift bie J£)ulfe^ n^efc^e bie Stditbe Ui ÜfUid^i bem Sa9fern>iber bie 3?enefia«
net, be9 bem miber brefeiben befcblogencn friede leifleit fettten/ fobfien aber {u leiften Hd) meiserten.
3fl 3 05. fiarf unb in ber ec^warjifc^eii ^ammiuns be^nb(i4i.
656.) 6?9it SÄeb^/ ber gefanbteti Söotfc^aften ber QSeitebfger/ an f>erreii 3Äa#
)rfmif{anum SÄftmif^en fa9fer, gefi^ane ju ?Otemmmgen a bt ;?o 3)ecebc
1 508. SDie antn)ortf>e barauf u, fl ». 3tem ein fanbtbnefe — bei
SSabjfed, an — SRarunffianum u. fl m. 3tem — be« SBabile* 3ufit
bei anbern/ v>ermanunge tonnb ?&annt n. fl n>. 3tem bfe ^anbeUun^
ge itotfc^en <e. 3n £kart.
IDiefe ®(brift entbaU ouffer ber eben angeieiafen ^anitmi noc^ i^ier &&di, bie H^ auf bie
^otibef, bie St. tnafinüüan 1508 loegen betf Siir(b{U0< mit ben a^enelianern befam. &t Ift
6 1/2 9« flart 4>err ^rof. e<^t9<;r3 befl^t fle ebenfaKI.
657O
657.) IDas !8«i(^ ^ ^effttd^t ^ed :$ro(lttr Strejnui^er^/ mV hU eufe^
©trafbttrg 150«. 3"t^>tt»« • '•* •
'* ©f<f< 5(u«0<»be reirb ht tttnr Gatilög. Biblioth. SÜtW«! p.jit. «ni»<j»i3rt. P nr !Dni<t<r tHiih
umat ilii^ J^^nn (grdwjrtgcr ff^n, mldftt W X*ntoVToi>e\la In ebm bieftm 3a^)re d<iüät\ü.
6S80 ^^'^ f^W an ba« 6uc^ vm foWfd^e ^fjloci \^o bem ebteit fiintifg« fmi
au« ©aficia genät ^tttud.' %uä^ M9 ttt iUjonen funigfn ©^boiila
. efrt« fihifge tocfjter axijf^^tltanht. vibii!^ ^ffcrtj gar flififg 'owh tntp -
wei^rfg ju^oten ijJ. .71m €nbV: ©lff*6 6ö(^feiri ^etli^ ffl g^fturff '* - ••'
burc^ tTOörtrnü fliad^ fn ber fe^ferftc^e flrtt @traß&ttr^. aftno tau/
fent furtjf|)unbert V)rib neun. 3ore. 3n öuart,
Sine allere Sfui^sabe biefe^ 3lonian^ ifl unter bem ^(uhu 1498 befc^riefien n^orben« Unter tUitn
Sitel (lebet ein J&oljfi^nitt, »uf ber erften ;^eite beiJ erften SSIat« fangt bie ^iflörie felbfl an/ ©ovan
ober flr^cl eine (urje 9(n)eide, bag rotc(^e bie biiccb(eti4ti<) unb (^cc^debcrne' fram fran> iS^Uonova
geborne fäniain p9 fAptienlanbe er^t^er^odin jn' Jpcflcrd4^ to]bltc6. 00 fran^cftgcr {un^en teutfdi^ ge#
tran§ferlrt Dnnb d<mad£|( babe, unb in>ar ibrem ®cmabl/ l^erren ^ munb ergbcrgodiu £)c{lerreiA Su
lieb oflb »olgetHiaen. $or )ebem Sa))ttei fte)^et ein <S>oiif<^iutt. H^^ gantf ifl 25 95« unb eine \ialbt
©ettegarf..
^590 ®ö« 5tn>en'Buc& mit r^nen ftguren TlmCttb^t JgWeenbetflc^bet ^ - -
|^elbe6u(^ mit ftne 9iegt|W/ t>itnb f^at gebrucfc ^cttric^ ®tün
" t iutgipr iu |)ijgenanv in bem f0#* bef »#!! vnb fbrffi^f^e |wrtr
€< tft biefe« bie frfie ^uegabe etne«/ nbdf^er mx^ eHM^emMe anfgefeflietf^ niib be<megen bO(&
Mä^ immer fHtenen fBv^^i,'¥tild^t^, aW iCkutinauns Mr ^Iteften bcutfi^m &€bläflt, notb je(}t aOe
9(iifmerqatfilMtMfbieriM.;' /}Bt0K.{itef (Mbef auf |itb Seilen öKf ber erflen Cette br< erflen SBIat«.
SDie (Kutfleite fAflet ein ^tUid^nitt, ml^tt bie JE)eIben, bie in biefen ®ebic^en tocietnmen, wrfteQee«
^ai folgenbe QSlot emb^b b^lt^prrebc bifee.btici^/ bie mit einer Slnietge bei; gefiimmten 3nbaU«
mit fbl^enben SSorten anfangt , n)e((be i(b bf^egen fton) abfcbreiben n>ia/ »eil biefelben ^Uii fagen^
tiktf Mefe< ^elbenybtd^l. in (db entb^lt. *'4)i)e fabet an.ber bi^benbucbf ba« mai nennet bett
tl>olfbietfberi<b* ^b fyQ\ M erfien tMon berr^ teifer*0titi( t)nnb b« tltitm itlbeviif t ^ni t>on |c
mftrfatt in bie beibef^aft bem funiji fet)n tocbter abiu^enniinen. £)arna(b fagt t$ bon beriftt
"btigbiet^encb* Snbfvnen fun berr n^olffbiecbericbf ; mte bie nmb gerecbtigfeit b^ben geflritt^n«
®nn6 |t nUbeit geubet^ mit onbern beiben Dit funen mannen« SKucb faget e^ t>on bem r^fengortfit/
»n tM>n ben ftbonen frao>en. S^iinb faget.ein (ie«>li(b lefen op bem neynetiJ&anrm SBie er fgnen
**rofmgartemt fo mit aroffer mäbeit bemarte. 9(fletf mit f^nen ftguren liepticben nacb einanber $eorb#
''nel. SRit Dil anbaen b»ilorten/' Stuf biefe 3(nieige folgt nun bie SBorrebe felbfl; bie mit Slaam
iiber ha£ aOgemein berrfijJKnbe fSerberben bamaliger S^^^n angehst ifl. ^ ^mji f({ngt auf bem britien
IBIat bie ®ef(bicbte bon teofer ^Dtnit an^ lu Heb <nif ber erßeii S^olumni ber SKutf feite be6 28(len
Patiser« TUmcdtn^ 91 r ' iBiat«
91
9t
99
3H
S«ftJ i509<
'^em tltynm snKrgoi i£Ibcti4^« iMtb ixi|MSt an IPoUf ^iecqri^«. Sfof bcc imcotcn (Eobimne c bm
»tefcc ®«tt( Hthti ^ye vo^t <m Me |>tfiori opn ^ \t)olff MeterMK»« 9M tet twevecti Co«
Iknittf Ut ttfUn Seile be< isslien fBltdi mhtt ^ n>oltf Me(^eri4^« lebeiu Sfuf tec giitffMe
ll^c# JBIotö vols^ bec rofensorte^ 9ti YDttntB6 mit (yiieii f^|itrett| idcMkc auf ber ceflni Qiite
bi< xg6tcn SBIatf {u Snbe eebei. S(ttf bcr Stucffettc eben biefe< fBlot« fingt enbU^ ber Hciii }lO:;
fetfs«rte«/ ober bet Beiii ^ntg Amm ahi bcc M Mf bec {toevteti Seite b«< MdNii SRotf
fdl^Iiefilet. (£kii SSef^bif mt^t auf 5 Sbtoecii« ein lttr(er a(tibas9# beffen 3ni><ilt olft ongeteigt trieb :
3n bifiem ttflt fbibet man toy e bie l^bm bcs er^ otiff flnb Imnmm audf «»ic fy ivibcc ob
fbtb flonsen, tmnb ein aibtQtn^inm ^abenc^ ipie ff genanbt fiiib« XOo (V fUb se^oUen fn^^
l^en/ tnm^ n^oimen fy geboren finb« 3ule(K f^<t^^ ^^M^ SdlttSatiieiae« Sie Ie|te Seite ifl leer.
fBIdtteriablen unb ^nitoi fef^Ien burcbdebenb«. S)ocb fiob Stgoaturen bo« 3ebe Seite bat {te^ ^obniM
uetu ^ie eindcbnucften btelen, tbelU grogecen, tbeil« Heineren ^oUfcbnittc, finb idfkd)U Siefrf ^U
benbttd^ entbalt olfo Hier ^ndfct, ober 9(bf(bnit(e. X>er betannte lOotfram Mit it^a^mbad^ ift
Serfid^ ber beQben erflen, unb ble folgenben bc^ben ifat iStinvidf t^on iCfter^ingen flebid^
IBe^be boben bie ditern ^efdnae unb J£>elben({eber tti SlUertbum« gcfammlet^ fUf^ au4 bMfift auf et«
«ocbonbenetf alui Suc^ bemffen. 3t^ce ®ebic^e entbalten, affo eine Stenge aftec Scberlieftrnnfleii
«on mafiren ^efcbic^ten, bie in fa||lbafte Umfidnbe f ingef (eibet nM>rben ftnb. ttnter ben uorfemmmben
f^ttbin feil ber Soofer 0cniti Un (onflobarbifib^n jDboacmm/ £)ietri4r von Aftern/r ben Sbeobo^
rlc^ t^on fßerona unb ber Heine «Caurini ben Srafen Sorent 9on Svret bedeuten. <U fbtb ou^^ brtf
neuere Sbttgoben «en, iS4fi/ is6o^ unb 1590 «iM:banbeo. (Sin C^m^loc uon ber aeflenu^artieen,
bi^ü feüeneti Stu^sabe, i^ in ter ^etterlinir^^en SSibUotbeT. ' . '
7lm Snbe: ^te eiibet fit^ ba» 9tareeof^. @0 lu nii$ ^eiHforner
lerTrmaniig/ bn erfofguitg b* mffj^ciM ^^ermtnffir t»nb ^tttr l^tXfn/
3(it(& |tt »erofi^lMg bi^ fifoff, ber mir^ift/ Mkib^ d^^rfot »n jbi^ -
|bf(/ aOer (Mb«/ bA defi^ee^ ber menfi^ ,mit befmibffeti 0i|^. nrng^ .
«mib (trbeve/ sffmdtt fftr ^^ ^dNtfltamMi SSroii^ 3« (fffeaib
werfen boetorem/ Oebnicrt ju !]3«ftl t^ur^ 9h(bktl# lomtMttee toff
m{tn)u^no(l^ fant ^(bhtidt(f3 nocf^ ber ^burt. Sj^tßt ^ttfeitt ^Mf
(ttitbert btt> ttitt Sor. ^niümtt.
ti tu Hefe« af^ermaf« ein Sttbrndf tfit erfien, unt^erienserten ^0$ale be< Jßit^Mfa^ Start
fenfil^iif«. iObiger tttet ftt^H auf ber eribh Seite be« erflen ^ktii uhmttfelbk uofer bemfllben
Itebet ein {blffcbnitf, ber ein mit Üfarren angeftblte« S^ t^tHrfteOet. €d ift blefr« bat tiendtt^e,
ba« man auf bem Sitel ber fateinifiben Ueberfefun» f!nbet/ bie 1497 3ob* ^ttgmmtmObpt {u
9afel berautfgegeben bat^ mie benn aucb bie 3abr{abt 1497 auf bemfe(ben befinbliib i#. Ifouiittelbär
barauf fingt bie gereimte ^reteflation £)• ^Srante miber bie^ feinem S^ai^renfib^ bevgefugttn S?er^
Ilngenmgen an, tootata bentticb erbeSct, bafbtefeSufabeeine^^rembenarbeftflnb^ bittvibcv fei#
«en SStOen |u ber fefnigen gejV^t »erben tfl. ©0* n>tr haben btefc* fcbött be^ etat r »orbcrgelwiben
JBafeler Sftrtgabe t)on 1506 bemertt. ?Klt ftrf. 1, fangt bie wrrrb in bae narrenfi^if <m. JMe
atmen fclbjl geM auf ber erßen Seite foL CLXU. tu eribe. «uf ber at&ffeUe bie fe< iSfat«* fitbei
Obüe
3ff$ iSop. $15
0et4btt ilnb# tntbattm ba< iKcgi^; unb tßtn iuMü gebet bo« impatuttfiit ^Dnuftrseicben noc^
clmiftL £)ec %tft tft burd^sebefib« mit Sterleiflcn eitide^ft. S>ie jbo(tf<^mt(e futb bte nemlicben/
bie f:|oii bep t^orbersebenbcn bcutfcbett unb (arcintfdiKii ^u^en acbtdiii^ wucbeik ^Dk ^Seucrlu
Gammbing befiel bot^tn citt'€S;remi>(a?.
<56i t) S^etrtO ^ontUa it><a hu^ ber ^unbett nuxotn J^tflorfen fo eut (t^pf
ii^ d^reffc^aft toott ^(oreni/ ffie^enbe beti fierbe ber 9)etBen| totnb
tt^e^U^Hit/ ^n mtnberung jred fc^merlen Qtiast ton erbai!^t ^at;
gar^^fiusfn^eilid tottber groffen otifigenben gefc^e^ert ber mettf^^en it
frfeti ober |U ^6reti tfl ufunbe dfiüffelisltc^tt ansefa^ett* %n Snbe:
^ Getrucft t)nnb fobltd^etttoofenbet in b' fevfedti^ frf^en #ot.@tM|#
(urg/r, an bnfer Itebeii fratoen abent ber ®e6utt/ S)ucc^ 3o^tttlll
ecvmtt, 3m lare J^Anfie^en^unbert t>nb ^m 3n ^oKo.
SSet biefe neue Sbi^ole ber beucfd^n Urberfe boitd wn bem aDetometone bf < ^S^eo) Mbrgef
^, t9trb nkbt semetbel. 9Uicb mub bem SUelbM, micbe« mit einem JfHriifcbnM, ber bie fkben
eblen grauen unb bie brey aSannen i>orfieaet/ fo bie Oefeäfcboft autoocbten/ ({eitert ifl, fönst auf
Um (tiKpfen SBtat bie SBortebe Ui 9^cra{ mit betjfenigen Snteläe an, bie n>ir fcbon titn, mt ben
ollern Xttiaaben/ obneSlobr; anaefSbrtbobeny nem(i4^: igte ^epr fU^ an ^oe bif^ i^on feinem
iiMifler MgttdRfäf genoimc httmmm u. f. i».- 9ht fol« IX. feinst ibfe trß ^S^rffori an« 9(uf
»er erflen -Cebimne ber erfien Seite be« CXXXIIII. S5(ata gebet bo« Sßeet {u Cnbe. 9uf ber {»epf
fen Columne oebet 1)a< Stesifier an, unb f^lieget fhb auf ber 9t&tfeite be< CXXXVfbn 91M mit
obiger 9{i«rl«r« SM gante Scrt ift 4n geMMim Mwmcn gebtudki. Bor febet jMM^ (lebet
dn fibfe<^c {>a%fi4aitt, ber bm brüten Sbettbe« eM»# i*tr ber etHrfiSrt. 8Ba< . bU .U^be«fi|#
funs fefb(t betrtfi, fb frtfr fie tm ^Mwi^tmerf auf bagimmi(#t«rirfaier/tebmlUiru9a<g(tAenibe^
ein/ ober igoiefoi^bienemtt^e; nur 4n Kiif^ung ber JWKblfitriiiing Mt W ber fmem Sfufgobe
fnan4K< geA^rt» 9M^ (Inb 'biftoftfen bie gar ju frrym CMeOenr mU ftUMg tMtigitr anfttSigen
SS^orten autgebriUft. . Sine ebijiae Jf^iflorie, nemlieb bie lebenbe, in ber (kbenben Sogretge^ Ift gais
mt^aelagen morben. SDaoon beißt eg im ateoKler : 0^ AberUtd>en t>mb ptt bSbttty vriXim / fo
^Mim t^egriffen tMO« {Nitte man mit allen eridbinngen fo ftreiig oerfabren n^ollen, fo bitten bie
meiften loesbieiben mäffen. 2fm ganten aber genommen, sebirt omb biefe Sfnggäbe unter btt unea«
fhrirten. €tn ^fmpl^ baoon befinbet fitb in ber cbemoftgen Bo^gerif^en ViMot^. 34 beMe
einefi>Aert8Mgabe, mefabe i55i t» 6tra^(b0rg-aM iSoM %n6hl0ui^ SDtmfer^ gelommen iff.
JDief^ bat ebenfoOg ^oIjMi^itte/ unb gebart unter bif nneaflrirteni bo(b ^ bie oben bemertte J^H^vit
«üb t^ggttofen.
{epKei; Itppofegfer/ in bw faprerff^yen (tat ^ttt^fpucg in brat gcop
fen fd^ffffen/ bet minbetn yostial <^rlftf im neunben jat. 3n CUiorf.
2>i(f(c Stotnan ifl au(<> in neuem 3tit(ti/ cM dn betiebtt^ 93plttI>iKfc 6f((r< gcbciKflt wib fielefen
tofiftni. ZMe Oeft^i^t« ifi fth^lic^ tieft. Sottxmatw, ein <blet au< Sppcm, bec in tec Stiemte
to a»8e< SImb f«m, et|>At in einem fiß«lbe »on S^ctuna einen SedU/ bem <<«<««» €Mb man«
«c» • ^eUc.
« • .^
I
f
t
4
3I< 3<t5< ^509,
I
seife. (DKt hmftlhtn reifefe er in ttt HBelt \>tvvm , unb tmn ehUIid!^ in bem tM^ fblbdo 8^n alt<9r,
bem et bat XOfm^d^Mtin htim\iä> entfüf^ret. SBepbe ^titfe binfeciteg er feinen beebcn 4?8bnen,
bie ^tnpebo unb ^tibolofla Ibtef en , beren ®(^icEfate erjablt mccben. X)ai Süefulfaf i^, boS oltDeg
cbemunfft t>nb mei^^att für aU fdt»a$ bifrr »elf $« begebet n wb {u erto6(en finb. Stefk Su^gabe l^at
eidentUc^ feinen Sitel. 3(uf ber erflen (Seite fie(»et ein JS^oi{f($nit( , ber ben ^rditiodi« 'mit bem
Ctdd unb aBunfc(;but(ein/ auf einer 3(rt einetf %bt$T\6, ftgenb t>or|le((et. Sieben fle&t Fortanatn«.
Unten su feinen Sofien finb feine bci)ben (So(>ne mit ibren bepftefugten 3?tftiieir Ampcdo AndoloCa.
9uf beriKuctfeitebiefe« J^olifct^nitt«, ifl eine fur{e !8orrebe, bie Un 3nba(t ber ^abel erjaMt; mit bem
fbljenben eiat fangt biefelbe foglcic^ fe(b^ an. jObige Sfnteige flebet (ü $nbe bejT gtegifier« bec
Kapitel auf ber erflen ®eite U« legten S5lat<. Stuf ber Slud feite biefe« föhii ift ber erftsebad^te JS)o(t^
fc^nitt Mdi einmal beftnblic^. 3fl log Qlatter fiart unb t^at fd^Iet^te {^olifi^nitte. ' 3d^ fanb ein
(Ejtemplar kleiner ^leftgen, nun terfireuten ^rinatbibltotl^ef.
66 30 ©er ^tnUt jOtbtn in Ut &ä>timmnf(t is©?. 3« önött.
Unter bem ^cfytt 1506 ifl t)on biefer Heinen <S4>rift fJia^xiütt geseben n)orben. ^iiMfy biefe %üi^
sabe fttt^rt J^vi (prpf. ^l^gel Sb. 3« @- ^oo. an.
rfi '
^4^) Zibt^ 9£fioxtti}f>ctni moi^ti 3ui»enum in Jwptimtütum lUocum/ qüf
,".„.. 4.€af5ijn^ <f<wH qwiif'ü, ftt 0i?^<»t)i(^m SJiönt.: tu v^urääre .mt . '.
guitttc ptv ^tH^riOfm ^mman, %iiu>^'cdui(^ pactum. 1509.
■ 3« Ouatt. .. ■,-, • t ..f ,,.. .. „ , ,,
9(uf bem StM fl»|<t nii» <to4Atrialfi$cft®eM«Mf inU ttec U^ct^riftt ^Uan^aom JOtanti
ffii« fuo 9aliiOMtf/ iMriMK« 4mi0' Mff«> «on ' einen 'tBktfanattn SrefaiK bttnifK
ftntx ««imcti^ k«< icr in'M<il««1i<w&i«fc|»*Mv' {vnt fiei§i8m4<^ cnAfM*. • 9bf »<c a&Efdtt
»«« tttCOdoii fl(^(£ 9rMi|)ieiiba:< inQvtiRk t>eo(ii«piet^^ £)an(t.^iO(n}ta9&Nii4a, tM.uni<c
|cbcm'f»slci4^ Me tl(f>«cft|iii«. iii!»i(c bmt(i|(».:9Uimai:;fte|(t. £}a< ^Nte frttroBt müt-bm %M
xoiSdttcr.
, : •' äaji: MDX.
* W»i^'^9l^ ali^iu^ttm t)acb;!2 6ec .llttfaag : ter ^fal») ^nt l)ie €oU
(^en. 7(nt €nbe: ©ebcutft v>iU> \»o(eitb ju 9}?enj Duc^ ^p^ttneiB
@(66jfer ju «JRitfaff/ nat^ €f)ri|lt t»nf<td ^erren Qebatt/. tMitab,
fünf |>iinl)ert,\)nb jf^en far. . Sfn $pIto.
©ttfe «H«4a!>« be^ b«H(f*<n ^Itnarii ll(l in icc Ü^ciuinf*». Sibflfammlunfl p, 8S- n. «3. ««»
t(|eidt. Am €n»< bcphtJ« fic^.ba« («t^JiftrlfAc geilen, ©te^ginri^tun«» rtlrb bte ncmfic^e fttta,
mld)t bei) b<n atuS^obeft bfi/ 1506 bnitrrfer »otben tfl. ©. auc^ 2Bciilinacrd Armtmentwiom&c
p. 4IS« 2HI tn •$>cttn tOdcbtweiM Biblioth. Alogont Aic^t ansetetst.'
• • • ,
666*)
666.) ^ejj*t &pi0 *et fnnber- Tim Citbe: ©rtnicfc ja 9?urtt&erg,
taufenl) füittf^unbert Dnt> je^en* 3n Öuart. ^
£>btn, unter teit SJu^ern öfene ^a^t, tfl bereif« g- 28, n. 43. ein alte« 25ei(|>tbö<^Kil
Jef(*riebeii mtUn. ©er flegenwartige Peyc^t, epigel tfl ton fllet^em «d^lag; nur ifl terfelbe
ttxt^a^ »eftlduftiger. gr (limmt aud^ in ter ^auptfacfte mit bem Ä 113. n. 113. betriebenen
eptegel be« 6fmt)er« uberein; bo* ifl er t>on bemfelben t>erWieben. &ifyn>inUl ^at fryld^en tu
tm 'fhefaun BibHoth, P. I. p. 137. befti^rieben. ©ocl> »Irb ^ier eine fcirie 3?ad^i*t, ndc9 bem
e^mplat, »el*e« i* felbflbeflfte, nic^t fiberflugig fepn. lieber obigen Sitel flebet ein ^öljfc^nltf.
3n ber SJlitte ifl bie Sluferflebung ber tobten in einrt fRunbung t>orgefleBl. 3n bem äußern Srei«
Heben bie jeben ©ebote; unb in bem Innern bie peben Sbbtfünben. Unter gebauten Sltel (leben bie
^(bt gereimten Seilen , bie e<^n>iYtt>el l c abbhicf en loffen. 3luf ber fRä^elte be« Sitelblat« fleben
iier bibllf*e erteilen/ bie (IdS^ mif bie 9^otbt»enbig^it ber (Belebt bejie^en. ©ann f^fgt bte ©orrebe/
In melt^er f!« ber SerfafTet munbert; t)a# ju Wfen seyten, ale ttt ^tyllQgtyfi, mit ber tvndlt^
rey I>ac anfgert>an ben f(*ai5 ber f mifl vtib wej^^eit. »ettter aw« ben gelertett pttc^tuettern;
^at gettumen ein oofmerrfen vnb erparmwng über bte tmni^ifren^eic btt laym u. f. n>, (g^
f*einet Ihm alfo obiger ©piegelbee Öflftbere nicöt befannt gewefen {u fepn) rnb ffl bo<^ trtl vn^
«de, nerryfcb/ wb w^ftc^ttge/ gebidS^r, gebttttftworbett, al« ber marcölfii« ber boitI;ett^
fer, riib anbre pubife^e fimbli<^e, tmb Iftgen^ofMge, reyirien tmb gefÄitdf* «ben be«»^ge<|
|)at ft* nun ber ungenonnte Serfager en^fc^fofien, Wefen QSetcbtfpiegel ja t>erferHgen, »iewobl er>* »i<
er fWbfl befennet; nit rlf ^yitefn ge^t |>at am eygem fopf, Bmiber au€f 0c|>rifften ber g6tt^
Ii<^efi lerer u; f. tu. SDer ®piegel felbft f dngt nun nM einem Unterricht an/ n>a« ber (Sbrifl toiffeii
tinb lernen fofl, tvorauf benn eine febr »ettMuftige »nweifiing folgt, tiHe näe^ biefen «riicfen eine /ebe
S5ei(^ eingerif^et »erben foff; tt>o benrfireollt^ ba« ^te^tfinb; «tle nur erflnnlit^en SMeinigfetteii
anjujeigen angen^iefen wirb. 3u Cnbe ber erflen ©eile br« legten fStM jlebH obige Slnjeige. Auf
ber Stüfffttfe ffnb emigr gereimte Seilen «bgebrttcft,- ©le erflen fuHric&t *er «ngW, ber-bem finbee
retb i^ pelcbten. Dte' torigen flpridijt bet'Jeufel/ ber oirtf «Heiti^t wn ber pe9c^ SD«« ganie Up
fra'gt 1 3flj>b. 7 ©ogen. - • t
'• ^ • » ■»■
6670 ^dd (tK^ dtaitatapfet tm Jatltt getiant 99?aIodranotul ^elMn
9m gar bif trib^ maitfg ^dt;lfam tjnb fiifler tjtrberwfen&ng bnMeer/ bett '
atif>e6enben>' auffnemettbW/ tjnb volfommen meniifd^en/ mftt famjrt
gai^tllm^er bebeutung bed au^aimg6 ber flnber Sfra^ef bctt SglptO/
3tem em mfrcfHctie briberrt4>iung J>er gaifllfc^en fpfnnerfit/ 3fem
etlic^ prebtgen bon bem ^afen im pfeffer 3Snb "oon ftben fl^mertern/
\)nb fi^a^ben/. nad; galfllle^er au^fegung. ^e^rerö faild geprebigt ^
burc^ ben ^o^gefeerten JJoctör ^o^mutm ®avltt Dott Äa^fer^
f^crg 2C. Tim ffnbe: ©ebrurft ju 3lU3fputÖ bon mafjler |)antt^
fett Cttttar mit( f^flff t)nb tjerlegung beö ffrberen 36jC4Ctt ©ietttor^/
t>nb bolenbet gliicffdltgflic^ auff ©ombflag nac^ natiuftatie SÄarff^
S)e« larö bo mqn taU. 1510. 3n $oIIp,
9i r 3 UMcr
VM«c Mcfcnt tttd fiRM mm ««i^Mdxn« Sf^lyanUaiiddt im» ^ßuMm M («riMtn <7<il«<
«Ott :Rai^btts *<9(«iwieti, t>i« fÜmt«« ^ömtift, t<Kl« »on ftbinn «f«c, hui «afbc tu fitaffaw
unb W< fugen» iu l>«f%cb<cii, i^W wn fWii«i gco^ftiSBi« ab«*b«ii rtnnc«. €< i»lrtntea<n» M9ti*i^
tftt »tefe CSasHtaut^ «enmftoltet 6«<. SnJxfftti sc^ctn« »U. in bttfett« b<fmbU4Kn ©<Wft«n, 9t»
»a rnikc bU oc^Mi, tvidbol^ (U tlOidN;<titt/ in bcnt nM^Nc aniutcidcnbcn S(ti<i4Bi9/ fiont mit
6<inft^i9«n fibtcgcftrt / im0<a4>t<( nt4>f {u «mnnUKn i^^ bof fle i»m foBttti unbtfonnt ^tm*
im fepn. {Btcmut^Uc^ «Heb tt ti fit »effec and<f(fKn M«i/ bitft Cammluns ftinem ^Xxtm«
tveb« «» no(9 iu)ttfi>c((^f »«tt f» »ide ft<9Wut()i0< 9(«ifentnäm bocinn befinblU^ iinb« bie <c
tUMifyt H^ fut onü^fid hielte. 9(uf bet Släctfcitc b« Stt<a>fat« (lebet ein <€>olif(^{tt, bet S«{a>
wm, 9K«cflfta trab iRoti* Äagbalena vetfMit, unb fid^ auf b<rf ctfte ©tu* biefec Sanunbms be»
iif^, 4nban Soiatu«, oU ba« 9)i(b eine« ««»ebenben, ^«a>«i, «Hi tiott auf ober iunebmenbeni
$?acia a^o^bolem «bee, oU tine< 4>ftafonmRenen ffltenft^en «ovgeflcCt t»icb. ^it bec Sipatuc ^ o
it\tt biefe ®*tfft itt €«be. 35ann folgt auf a i/i iBi. ein SRegijlec. 9(w< bec, am €(W«g biefrf
CKcfliftcr« üe»enbcn aroteige, (Mki man, b«6 0<^ bec Mcan^ebeia>e aOflemeine Vith bo4 Mttädltc^
«uf bte ec^ in bUfec <5amin{im0 bc^nbHde Sb^oubbind betietmi foO. Gie (outet olfb : SRib i^ se»
«tbet ba« f<^ li^lk^ b«<^ 9canat69ft(, ba< »iecnmb be<|aemlt«|> af^ genant »ict, man lu gleitet'
foeig aU bie Qcanati^fel fäthn getiett feinb oofwenbig mit c«<ec f4»5ifec, «nb innwenbig ocbenU4
etfSOt mitt M bnb monigen (ken t>nb gcfimben Mftaen t6cn(in/ m(o bift bu« M in jn M«^
(«t oU bnb ntonig f«^, f&§ Mb baU(<aR leecen, nttt «Ml g^toctten ocbennli^cn fipcMcn bec Imiüi«^
(eetec. 9ebcu<lt pt Sfugfj^g kt9 fant SBcrnten €b>ücc am £«&, buc4> aSaiÜec ^fn Otmoc, mitt
tUff tmb tKclegung b<« fMl4tiS(tt ^^'^ Sie»««, auff OittMt» wc 3*<KUini< ««ptidtr beg joc«
»» moMOtt Saulent fänlNibttt «nb Kb» ^ ^< it«<9te etiUf biefec eammlnig iKtt |»ac bie
^onffenb« SignatHC» bMb«iie»<c einen cigcnmSM nnb Untecfi^cift. Siefe« gitt «wft mn ben
lenben/ auf be» Sitet ongeteigten «^ttUfon. 9(nf bec S&Tfeite bec Sittefblottcc Mtt oScteit ein
Itfi^nlft. SDen iBeMrtuS «m^ auf bem (e|ten iBUt, ctec no4«Mligc Sßiebcc^ofnng oOec Site! , mit
ainseige, bag bec |o<(i»icbig SDoctoc buü^ bie Mbttita @lti4miSe Sfnicitnng (obe icbcn tMOen
&tenimii9 Uf^^^ wfM^bm» Oktf {u tenrnwi. Zm «nbe (lebet »Mge Steddi^/ bie
<htf bie ganie Cämmfung beliebet. IDie Jfwitfdbnittc {^ mit H B <jp«n< SBucgmaic) begeitbaet
Cin €S(emi»lat id «uf bet btefigen 6tabtbib)i»tbel.
6680 ^ce^t^ll ^» ^^m Ut^ %ti ((^otnotttbett Ubtn loojti ^o^ann
Uii(er><m 3a(Hrc iso8 ift tbie Saaimfiuid o^n bUfe< Sttfofcet 9h»»id(m MStfuftttf Mctab
rnilcc bmetv bie, Don bim 9ei:0 bc< r<bom»mbea Seboi, bie erften toateiu 0h mm bicfk micber be»
fonbect nur alUin abgebnicft »orbeiif obet üb mftn bie fi«it{( €<imnibiD$ toiebec oett ottfsclete bab</
toiti tdS» ntc^t foseii. 3i(& ocnimf|i< ober ba< leitete. 2>(nn 3ltegger ftibtet tmtet ben Stoiferöbecgi«
(<|en9<^ttfteit, <uKt^etne ®(ca<bucg<r 9(tt<aabe oon 15 lo, tintec bem aOaemeinrn $ttel Pteti^tm
m; HttmfW^ ivitb biefe^offo ba< nemllc^e Q3tt(^ fcQD, ba< U>ei0Un0er in bem bet^mitinCatikigo
6» S8» nritet cbiflen Sttel onfüf^re.
< 4
€69.)
S«|r »510. J19
669.) 3>ü» fK^n (it^ 9t9Sthtt Mm 9«Mibi|^ t»» mm ^ wl^
So(tf%r<|Hd/ ^o(^ (erätnt biktor \»f{ prebfrattf^. 3e(Siie$ ®cUer ftüT
iTei^etfpecd tu ten SKrnmr? fii ettü§bmd^ TUi man lOtmify ber
gefiurf €^rffff »nßer« ^e» Jaufttit ^önff Junbm »nb bwu 9far.
TtmCnbe: Qebrucft fn ber ffi^lferffc^en ftetfftat ©tro^hns von
£em loofaefeetten mo^ifito ^dtlit &(bütttf to jar ali man (afe
fünficj^^ kultiert tft |(({ iat/ nac^ c^riffue ^tlmt, am ^mn bü
iiotinltgipten ta^ be< Stacf^monat 3n ^offo» ^
Pecer tX)id^am, lin ®c|Mto Cobn unb SCmtfnadtfolser 0<U<r< wn SalfttÜttf, bcfoi
SebcnlMeggcr in ben Amowit litemr. Fribiug. Ftfc L p. 197. cbtnfoIM befdM^bm bot, ^ob iss8
itt StragbHtd SemooM «t viriof teaattni befTdbcn b<rau</ too <c in bet 3neiatimid<fcbrifi( bic
i^un&ättifun fUntt X>beim</ i»on ben undcbMi obttifenbcm fitcbt. Unter fene ftftcl er xuiSbrAcfliA
bea |Mi«diriui Amme ex Homberti tnftatn de virtotiboff in germtnicom fermonem tndoftoi. Utli^
tu oMam £Uel fU^t ein J^cltH^tt, ber beti %atl ber erflen eitern im Var^bieg wtfUtkL 2)ie erfic
Ceite ht$ folgenben 9(at< fSfiet ^Mcoh Otters Sueienuns^fcbrift an ben ebkn Wh PtfUn iumfer
«gon^ 9^11 Q^^nato »onbaft m Sr^burs. 9(uf ber {meßten Seite biefe« 95lat< finot bie Serrebe
mit fblgenber Sorerinneowa an: 2>i< i(t ein ttaaat imb bikbttn/ tiS moren t»nb i>oltonmen tttgenbia^
ttn&m bot Pörobti ber fden / senuubt t^on bem gr(^m QQbre^t/ eber iwnn t>inbertOf mb iii
tiiiftt^ smodK/ mit )ee|toer erndnmg bur^ — 3ofKimie» (Setter f^<Ni Ükir^erfperjt *«— ber biff
mkl^ 0^ bot aeprebidM/» in ben Statmren in berfelben (iottr ba i^ e< ongefcbriben tio (icb»$0^r 8i[t$
fmtia ^jtrtMvriii ««n Stu^fpnrd* 9riorin hi$ oboenulten tieftet , »nb bomoA mit fleig werlefim
•il etnrtgM «om oenomen bocter. Stocb Sbrtfli tti^tti berren teburt tonfent. fSnfibunbert, 1^ bei«
^foü aiiif ber erfien ®eitebe< fSntiten iSiat$ enbiget ({<b bie Sorrebe, wib auf ber fRiOftiU ||e#
bet batf IRegifler^ (Dann finat mit foL L ba< aßerf felbfl an, unb fdiilietet fleb aaS bem iS^^nOI^
mit obiger Sfoteite» Cin Cyempiar 19 auf Der bie^m 0tabtbibIiotbct
dyo.) ^aS itti^ <S(0af. ©ngt bon ffefmnittff e(t bnb «erin^flung. 6ebit»
biget/ bnb gebeutTc^f/ bure^ ben mörbfge bnb ^iK^eferteti boetore
Sogoiroem ® etlcr boit SUi$ttSb€tii mit f«ni|X beit tioe^ Mfgeiibeir.
trae^aten. Tbn €n^e: ^ie enbetit ^ bt§e ftben ttOftfoCt 2)(^ frrfg
ftt^af. bee ^eflffcl^ ihv^ bfe crl^en^ fön^tn. jl^er bretrecTetbt fp^csefl
^er efc^e geubef. aDo« ftappermaiiU 9GiH ber tro^niegef. 6eb«ebiget
tni geteutfcl^et burc^ ben murbfgen {^ai^eterten boctov ^o^otm?
®eilet bon XtiitX^im, IMrebfger be» ^n fKft ju ©tro^bnrg»
^nb getrucTt burc^ magffhu ^(St^Ü ^^hm. 3n CUmU
3U<98tr in ben Amoenit. literan Fribnig. Fafc 1. p. to. tKrmntbet, bag biefe 6anunlMI( igto^
Mb alfo iiDcb be9 eeben«ieiten be€ SSecf ager« aebnufuoorben fe^. 3(b bobe (fr bober am^ miter biifef
2(abr feben moSen« nnaeacbtet mr^enb« eine afofeige bi< Srutfiabr« (u finben. £)ie eammlund felbfl
bot teine aasemetne äJorrebe ; bagegen bat i'eber ^raecot einen eigenen Sitel unb Sorrebe. Socb ficbet
«lan au« bem ^aupuitel unb wi ber 0(blufanitia<# bog fie ^fommen ein flonte« an^ma^b^n feilten*
tinter
nnttt bm ^m^tlJttUt ein J^tük^iMt, Ut ein 6(^<if f^ütfMUU T>it Sombe 6«nbett btn f{e#
bcn Si^enfc^afteii eine« 9i<baftA, mit citiec 9(nwetibiui8 auf Me Sbriflen; ba 9(cic|^ bct) ®eUdenbett
bet ecflen (£tflenfd|Hift bei: €dS^aafe, ba§ (le unfdbabUdl». finb/ febc t>tel tcoibtti toon bcm ^igbraucb t>(C
i^bct^feMUdi^en @emaU, mit dco§er Srepmutigfelt ^cfagt micb. 9Bacb bec SSocrebe fol^t nun ein 9(utf#
iug einiger $tebi$ten/ bie Setfcr^bers 1501 nnb 1505 {u ^tcagbucd, bie fUinmutbigen ju troilen,
Sebatten bau 2. £)er ^ölltfc^ Abw bat auf bcm STttdblat einen Ihmn. S)iefer Sractat tft au< ei^
ner $cebigt entflanben/ bie er 1507 bielte, ba auf ber ^tfft ju ^tragbutd ein ihm geieigt n^urbe.
Jg)icr n^ecben nun abermals bie Si^enfcbaftcn eine« £on>en burc^se^anden. ^in Q^emeig, mt fcep Sai«
fertberg rebete unb fd^cieb, mag bicfec fe^n. ©te fünft «tgenfcbaft be« ihmn, fagt tt, ift, bag
er in fetner Äcanfbeit sitfen if t, für ein atrftnetj, t)nb »irb baburcb gcfunb. ©<r Seufel; »enn et cbm
, maÄtt^ wirb/ fud[>t aucb SÄffeU/ aber feine gemeine, fenbern Äoraffeit/ ba€ t(l SKegenten. SBer im
' ÄoI;r flöt; macbt ?J5feiffen/ fb üiel er tt>m. €« giebt aßerlep äffen, bie ber Seufel gerne igt, 2cbaffen,
6orgaffen, SRaulaffen, ®inaffen; aber feine frigt er lieber, alt bie Äo^raffen» ©er 26» frigt
' au($ gern TDalbefeU TDalbefel finb bie ^hnd)t, Spönnen, Ctericf. fBor 9eitm »aren ibm biefe
*eln feiten SQSilbpret, aber nm Hnb (?e fein tdgllcb 95rcl). ©ann folgen 63 Äcbrep, bie ber b^üiW
86n) tbut/ bie SRenWen ju t)erffibren, bie befc^clcben fmb burd) Jol^anntm (Fetfon et»ann €an{!ec
ju qjart)g. 3, i>U d>rifleitlic^ .tkftnigin von t>nbctfc^ei& tSbtUc^er vnb täglicher 06»b bat auf
' bem S?itel einen ^oljfcbnitt, unb ifl eine Ueberfegung eine« tractat« be« Ofcrfoti* 4. l)er bretetfecbt
©piegeU Von ien gebottf* Pon ber bei<^t T^nb von btr fttnfl bee wölflerbemf. Stuf bem
* Sitelbfat ein brepecf Igter Spiegel. 3(1 ebenf afl« eine Ucberfefeung aüi bem ©erfon. 5- ©er itfi^m
(Bvü^tl X>on ben anfa^ertbeV m&nfc^en In bem got6 bitnft. aiuf bem Sitel ein ^IjWnttt. 311
aueb eine Ueberfeg'üng einer »bbanbliing be« ©erfon«, wn ber ©nberwetfung anfabenbec ajfenfcben.
j tt nenne e« Äfc^engrftbel bi t. eine Äucbenmagb , bie immer mit 2H<&e unbffeuer fn fbun bot. 3«
' ber ©orrebe flnb fleben €igenfcbafien be« €fcbcngrubel« angeffibrf. 6. fc^e üSUoppermauI X)on
^inberreb ur.b 7. ber Croflfpieget» Wibet t>m?emfinfftic|« tratfren vmb bie abgeworben frftnb/
. • macben bell tBefÄIuf. »epbe baben auf ben Sitein ^oljf(*nifte; bepbe (Tnb naib bec Weinmig 3c*
bann« ©erfon gei^rebtgt unb mit gufdften uberfeftt »orben. Sen ^efi^üg nidtbt cbtge Änjetge. 3e*
ber Ztaififtbct feine jeigene ^^itotur. ^ ^dtterioblen fej^len buscbge^nb«. 3ft 2 3((p(, 4 3/^4 9*
florf. «iii ejcemplar ifl in ba 6oJgerif^en »ibliotbct .'. : *
. •
^lO |)tmeljlrd^, {m fatm genant ®cato «U. Tim ffnbe: 3:« bet
eere — 9ft btfTbuef^ getrucFt »otben aßen meilia>en-^3n ber Äa9#
^ '"\ ferfic^en ftat «UgftJtirg. 95on «laffler ^ant^» Otjhti», borc^ ber#
' fegung be6 fthrftc^tigeh f^einfn ^o^mu SHl^nmmn bon 4>ftngem
' ?8nnb geenbf auf freffag nat^ bem a^en cotpotii d)tiHi. Tttf* man
$aft nac^ ber geburbt ff^rjjff bnfer« {zerren taufebt fur.flf(>unbett 'ont>
Se^en jar. 3n golto,
iDbiger 2itel flebet auf ber erjlen ®eite be« erffen Slat« auf jn^o gelien. 8Iuf ber SX&ffeite tf
ein -Oolifcbnitt, »orauf einige ^erfcnen abgebilbet morben, bie t>on Cngeln gen JS>tmme( gefitoct
n>erben. Sine Scaiam coeli bat 1480 3obann 9ainer gebru(fe. 9)ermut(^{i(b ifl biefe« eine lieber'
fefeung bat>on. 3(1 iw ber UniPerptaj«blbttotJ>ef ju CJngolflabu
f^s.) ®ttA{it fXedettt ndmit^ rW.'ft» ^en Ut mnfl^ ^tittHwktf wit
<r fi(^ (n aficn bttt^ert ^ftfrt fbfl u. f. n>. ^ttdO^urg M fönt Urftifftt
" ; c(o|>ec öWt iec| bön .^. |)atrf^R jDt^m^ 151.0, 3n4>cta\>.
673) €)0^iu I06 bem imnfc^etr ju Seffentnd finb bfefe ^fgur totib €)reiiM
pe( t»ott dodtn flctlt^t >Rb ftttUnUn mettfd^en iu tmni^n ge^
ten toorbftt r*s-V?« *Äm€ribe: ^i^e enber ft(^ bct« Sftüd^r t^oit
beiÄ a^geii serfc^f bed ft erbeitbeii menfc^n mit €jr««P^f *»* ^tjutf o,
_ ©etrucft jju^ ntöhc^eit v>on nttfoflct öannfen f(feöbifcr ^rnio etc fm
lehnten jäte am frettag )^ot matte magbafme. 3n Ouart»
3fl im Slofiec :5enebict^euent* e. ^errn Sr- t^oit $aula e^^ranF %4ierif4^e Keife 9* io|,
' 674O B^ f^^ \)nb €re bed dfler btirc^fdc^dgfflen t>nb grodmed^dgiften^ib»
^eit t>rtb f^erreri. -f^err ^artmtffan \>dtt gofte« j^naben 9(&mtTe|eti
f affer jb oflett {eften meter bed iXdc^ft ^eufc^er nacfott «^migattt
>DafmacfA ?roac{af urnig €r|^6t$og ju ;öf}^e{d^ ^er|og (U S&ur^ ^
gunbta (u ^raSanb. trafen ^u Xtfvot ^(anber. 9fa(|gi:afen. t>ii^
iet» attergnebfgtfleit ^ern/ J^at burc^ Soattued ^e|finf ottt eMan
oitt 3tA 9f$ Mtt gotti« ^mn^fgfait ^iftn tDOtben mit äffe«
inpii capittf getafft/ tßtf^ ii$t Vfit Wl mit tem t^vrgeiMltett
pfefferiwii Dolmec^ttgft geiMtt ge6en (ot ^ett ^u^eit aüt falfc^
lu(J^(C genemctt ^ mie bfe ^aifen/ vm meiere btic^er Inen {h gefafeo
fi^iib, MtrMt ^übfdfyex leffeii nne (9 in (rem gef6| Ie6en 2(mSnbe.:
Stern b9# biicl^rem tfl außgangen biirc^ ben o6gef($ri6ni So^ltcl >
^ ,, fifeferforn bormato qfn ^ub nmi afn €^ftf in bem (iMben 3ac
ferner n)tberge6urbr. Sßnnb t|7 gebtucft (n ber fo(ffc^en ^at 9lUgfpin^ * '
bön grjarb Ägleitt TInno. 3Ä.€^€ee.F. 3n Ouort
S>tef€< ift bie fünfte ^fefferrornifd^e ffcbrift, bie {ur Oefc^icbee; be«, pen Mefem fl[etMftai Siile»
iDibet bie ^iiben ^ tmb bef»nbec< n»ibet U^re fRi^tt ernsten Striegetf sebiref. Sfn betf^Iben giebt becp
felbe SladSfci^t/ n>ie foeit et eg bereitg gebrad^t bobe, tmb t9ie bie Saibe frmer «ntitfnigett (e^ii
mic^fe. £>bi9ec Sttel (lebet Abec einem JS^^ttfibnitt, meUbet einen , an {nH> fr&em sebenben 3iibeii
oorfteRet. STttf ber dt&dfrtte be< ecflen 95(afg fan^t bfe siiieiae be< 3nUM ber fecMje^ Cipitet
an, bie fbb auf ber er^en <Sette be< imeQten 9SMt enbiget. Stuf ber fX&Oftiit bieRg |ii^e|C^ (Half
fönst: Dos £rfl tail ober Ca|>itel ^y$ btK|^<f nti/ merinn ^yfeftcfocn ben fwjf^f Utm bei
miber bie Senefioner »erbangten Striegeg lobet. 3m 2, (EapiteC fftl^rt er bie tlrfuben im> bte ben
Sta9fet beniesten/ bie fa(f(ben SBiuber ber fjinben }tt nnterbdUfen, nHNumf im 3« €(q>itel bog fltonS«!
(f (bfl folget, mebbeg P fe flfer F or n bem f oi^cr enMi<b glelcbfam «bnilbtge. StMtelbe n^nrbe in bem
S«g(r wt Vobtt« ben 19 Stngnfl 1509 mrfsefertiget, unb bem Pffffprf orii Me fßtUmütt gegiben, ft^^
»er fcbabUiben q^ucbd^bte ^j^ iberoO |n bem^^tigen r Mb bicfclben »eg{iifii|K^f ou 3N» 4^ (o^
pm^ttik Zm^nu C^ g t^itcf
y
I
I
y ^
.»
3*4 34t «$io.
' 679.) 9)fa{(ifC ^ttCibonut von im t»mAeiA«€irfix(!tfittUt «eftw Um
€ttbf: ©rtnrcff i'u »augfljtttg'buc^ .C)atitifitn ^ofitouei;« 3m
t!R.€€C€€. *nb. r. für. 3ifi Oüatt.
' HUft ^üiiabt tintt ftftt oft gthrudtfa tit^smi ifl in bcr Qidnvarjff^Kn Commlni^ C'fe
*-» 'I5IÖ. 3ti Ouart. '■ ..:: - t, v ......
^ Mit in ^cntr 3<h^ Knnolcn C 54. ondCiHgc. :•'.:;•<• .1
. fn*. ilu<^ aujf bi'efef b/n feiner mafe^at anttvort Hitno id-'t^io. ' 3n
** Oliorf.' • '■'■' ^' • ' ' • ■'■'-■ •' ■ ' •"• -" .= "■
3fl I fdi>i<t\ßätt. DU (<i&u «ette-^td üe»:» • • ' ' 'i'' ' • «'-• ' ''*
■ ■ • " ' : ■■' ' . 'i.j. .-. ...0 -.fh^.',i
6830. i£>ie :^Cfi%MflM$:^>e» ;l>«NK^(^ä9lllr^A^^
( ffmii^» '&ititlmiMwit9n b<ft €berji i9fi|>^<9K ,49 <k^(n.
r: ehmier^V i^eitefn^«M».i|(i%Mef iefWg|t||i|)Hll| l^^fÄütttett
bet fein StcdH «n frinen jinacni' (BonM^ d^üKKltt» (Mtt<;/„^ «ac^^t^eoi» b(niJF<(j)ff .i!^j<Mwfn< ^N9>^
len ^efonsnifi is ^«bte tong aebdlten ftiuHi tfMt Ufftn, 1509 erfeistcq %t*, ml^fltit btr .iitat
9n«ec (u fiiccebiten/ ivefiisftenf fi^UfKC^boMen |h nMcbfn. 3n tUffC SPtfU^ «ui^e bitje^ ^a*
irifefl piiblicM« 3* 4 »wt:(li»rr.« «n^teJWtnet ^fljini^M^ .0 .1 .. . .1
. 6830 ä>et i^WjÄlijtiÄerÄ ^jfcitfffefiif« taÄfäWU 6=rt'*Vrto'flirf''^''- •' ''
JDicfr^ feftctif SMfcl^tibin jtfl nur i Qogieti ftwct, «06 in fpm, ptteDte^gcbriufL ' Jl^tt
tnd fNit fo(c^ in feinet netsen i)5ibltot!>tf 93. 2. ^. 32Jt|. 11. f. aon) «bbructen lagen* 9^ Mefet
Oefegenbeit »ja tc^bemetfen/ baf mic(| einige |u Sfnfang ti^tf 46ten 2läbri/i)ebru(fte ^^d^rifteii Dor»
Imben fta> , ^i^e bie $imhk^id't >Sk ^düi^d^ t«Mfcii tM<M^ MM tf i^ iMt^COfi«
684^) ^iii'^^tf^e {^M io »et üibit'ditt^cit fi'ai boH Wie^^f^^^l^ett
^mfff Umtab^f; €(ebr(icft \»nb lobfü^eit v>p(renbet bur4)^0^att>
• ^Mftisfi4rf«ftNii^ fl<b(«uf b<c.9t^eiu Utf^iW^^Mi- 2>et ^jrt ift in j»« CoIm»
■en fieboKft. SDie^^tlift^tUte f\R» ble tmittnU^tm^, i>l((t ^ui^c^i if^j» ber Unio'erntÜtlbUiilotbeK
iaomi9^ ' ., ,,, ;■ ; .,;...... ,...:. . _
I
685.} tratiKaffioir ober ttttfcNKgf be« {^<K^<)eac^ 9K<ol«i«mttiS9ltt
fMutj : ^ogti fTorftM : geHefe ^merffn: bottorB. ^tt famH oiitem
fl^dffirfti: dem ir»{()« na^etoonlMt \)»bccf<|»9beiiff4Kit mit i^^tn f^
- reit «Hb cftefit begrffen fmt, 2bn ^abe: gfo^glfa^^eoi^iiet/ »nb
gertticrr So^aned prüfet S^ntdei: $u ©trafterg: ftim ^^iergar»
tem 9$ff @ant 30{^an« ent^u»uiild ro^. Ttnnö bftf« ^.CSCCCir. .
Sngolio.
So tft eine t>U( altere S(u<dabe ber s<famm<Iten teutfic^fn Ueberfe^ungen bi(fe< ntcotai t^M
VDyle t^orbanben, »U oben unter bem 3abre 1478 semefbet mürbe. IDk ^egenmdrtise b^t S^tytii§
in ^cm Adp«rat. iitter. T. IL p. 1095. u. f. frbr outffubrlicb ttnb gr&tbli^b befibrtebett. 89ir werben'
baber nnt ba« micbtfdfle bat>on tibilicb berubren. 3(uf ber erfien ®eite be< erfleti SBiaM flebet auf
acbt fetten obiger titel^ oon bem S^tyta^ glaubte, er fep ganj in^oI{ gefcbnftten. S^ie erffe 3ette#
auf melcber batf einjlge s!3ort Cr Ati^laQioti / «ben mit einem {ierlicben 3ÜS ft^bet, mocbte toobl ebi
^otjfdiMittt fe9u. ^X>U gtucf feite füHet ein ^oijfcbnitt, ber beh jtapfer mit ben €(»irftlrf(enf iinb etoem/
9or Ipin tnienbed Sl^oun torfleOet. 2>iefe Sorftetbing ift aucb in Sayenfpiegel tu ffnben. !Dannr fol^t'
auf einem ganien IBIat tag fUtc^lfltt , unb fobann auf {we^ Q5lattern Y>orreb VTicotai vonXOfU^'
Diefe ]ß an ^^tflen tfon TUbffpnQ rittet >rtb boct» ber re^^en gericbtet, ber ebebin VM4f«,'
6rai>ttri5u »rrtenibetg, Jtkmfy^fmtiftn gewefcn »ar^ 3n betfetben ffibret er btetfrfa^Ht m, warum
er feine Ueberfebungen nicbt eber, oU erfl le^t, bobe iboHen au€9eben' la^/^ £)a*fturi biefe Sorrebc*
eturgort^i «Hf bin f&nffa 4^ bef obu^llnf. Tfm^ S)0itiM^9t.f SfECSf^Hi^ 1Wc4^h f^ «1
e<4^o<bff t9a||:f(beinlid^,.baS biefir Gomutlun^ oucb in biefem 3abr geboicft wf^bttTit^^ öi ober
«erobe {ti Bruttgort, getraue i<b vfAt nkbt lu entfcb^tben, ba e< nocb nlcbt aii^geoMcbl ifl^ ob f<bon
in Hefem 3abr eine SDrucferep bafelbfl ejti^rt bobe. tTTarcbonb; ber in feiner Hiftoire de rUnpri-
nerie S. 70. biefe Vulgabe onfüibret/ berujfet fUb }ioar auf tcn CataJogl Diecm. 'JBetmutbUcb^ieb
berfelbe cibtt ben jDrt be<, ^u<fe<, blo« a)« ber am Cnbrber Sürrebe bemerftm Sfoieige ttt OtM
be< SKufenfbolCe« Vtic« 19^» tl>)^le genommen babm. {BieOefcbt tfl SbigfiPiiift ber ^DoKfojrt» Slaöt
biefer Sortebe foIgWi nun bie fcbon auf bem Sitel ongeieigtat 18 Sutfcbungen/bte j^reyrag 1. & a»<#
fubriieb anzeiget, bdber i<b ba^ toatf man bort finben fann# bier nicbt n>iebejrl|^oten. ViQ. [ ^Den Scfcblaif
mocbt Mf ber erflen ®eife be< legten <Blat0 obige 3(nietge. 2)ie Siikffeiie ift (eer. S>ä< gante aSetC
ifl mit bem'titelblat ,148 Statter flarf / W feine {Slattertablen , bocb Signaturen. !80r, feber S:rmi<#
latton flebf ein fcblecbter J{>olsfcbnitt. gum $Bef(b(u§ u^iQ icb nod^ einige menige Umflinbe/ bie tMr £e#
Ventgefcbtcbte bleftt, tu ftiner Seit getoi^ ni4lft unberiibmten9)7anne^ gcbken, unb bie er bbi uflb urtc#
ber feibft attfubtet/ bemerfen, tn^^^^I bVi feinet meber in bem ^focberifcbin/ wii in bem 9}untbergifi(bni
9elebrt. te;ricon/ too er bo4^ aucb rtnen 9)tab oerbienet botte, gebac^t mirb. 3n ber JBorrebe, ober IDeM^
coticn, mo er ficb iBlri<b<^, ®rat>enoon SEBirtemberg Caitjler nennt, fagt er unter anbem^ ba§ et
iu Vtftmberg r4tf<^äber gemefen fe9, bog ber bocbstlebrte mptoerrnmpte tebne'r berr (^regorisif
i^eiinbsfrg beeber SRecbten Z)octot tu fHnen Seiten in YT&mberg M aufgebalten babe ; femer fiigr
er, ti fe^en tbm t^orte^ten Diel gefcfiicfter 3ungltng, erberer unb frommer Seute Stinber in bie jtoft gei
geben motben, um fte in ber Fnnfl fcbribene^t^nb bi(!btene setnfHtutoteren meieren vt^ semfber^
toyftn; boS tt tiefen vk gefaUen angefangen Ifotte/ mancberlep mi bem toteioifcbtn in ba< beiufcbe
e«3 - • I«
N
3^6 3«^ >S»o-
wn gebftrBd^m i$htt^vfffun i^rib tftün, »o moiufK ottlge SBrnffhingni , bic b€titf<^ ®pra<^
bann nai^ €NiMNii tMmiti. ZWif cc (n Cflitism CMaMMrcOcr «ftocfcnfv, «A bo^fclbfl ^e
Seil« mtcmiffifi Nfec^ tifeiftf «tf eben bicfnr 64ri(i(; bm ba m« tarn er crftnac^ CtM^M.
Sen bm Mf bm SM gmatiMm S^tf i^mttUnf bbcr Shlleoloit ^cU bOH bcr SBpCc ta bcr IX.
ZxMlUüM fMti^i bif Srcyioa !• e. p. 1474» n^bccl^lct ^. Cr vm Vrobg in ^toMn,
Cingcr {u 8>u^ »n^ Sberf^crr {u S^f^nn^ 3n ^ Sorrebe fage bcr Ueberfe^cr ben M# bafi er
lyM^ SUIfiüm^lUt in Silrc^ actbefcn f<9# mb bon i$lmt|tcrUiii 9iek Sßebft^cm empfoiigm babc.
SPcr DiiikigQs contn validos mendictntei fM^ au<t bai(fi(^ itbrrfctt in QolbafU ^Ittifc^ SRebdd
linbclti P. XVUli« p. 768. unter bem Xitel: Cin ree^Kfetrinbeter Biatogn« »iber bie !Bettc(miu4^e
im f^eiL 9t6w. autd^. Son biefer 9(ti<«abe (obe ic^ ^ftmpUxt in ber el^emoligen Solgrrifcl^ un(
Ip ^errn tßrof« B4^tMr}cM 9U»liotf^e( <m0e^^
iRo(( muft 14 eMMrt im Sdrbeygef^en bemerken« 3[<6 erinnere mi«^ , nenerM ir^cnbi^o eine ^n^
^e jgekfen jn |MAen# |u melier Seit man -«nsefan^en ^abe, bcm So^fer in ber Xitulotur Hi 9tilbu
qtt tmftbcrtvtnbtt«^ I^ 3n ber UHUn ^ä^tift biefer Sammlnng bon getirliiiften ober^
fAf^flfiefi vnb eyteln/ (b be< vw XOyU eigene Sfcbeit tu/ fi«t berietbe au^brudfU^i, ba§ brm So««
^, ber Citet Mmnt6btn0nib^f^fU^ m&f(t gegeben merben; folgUc^ ifl berfelbe Mon bpr 1478
0M|mlii4> gemefoi. !Btn bem ftiä^tn ethtm^ btefe< 9 rabicti« f. ba< ;^onma( bbn mib für Z>eiitf(^
Umb fMVt» 3<4>r9. ^785. ^ 6t. ^ 525 «• f«
686#> ÄÄ« *<* ^« teittf* 5t«leiAw tWe f%ttrert- Ttoi «nbe : €kfrM<ft
Vrtb r- * 3rt öuart.
3(^ fenne biefen Stalenber mi ber 3(n(eide eine€ guten S^eunbe^,
« • / < • *
gfÄ^ MDXI. : ni
* 6S7O 1ber i^fatter matte ^on fant fßomvittxtttta d^mat!^. Ttnt^tAtt
GfbrudPt fti ber faifixU^n flat 9(ugfpurg burc^ ^atf^er («nnfcil
Otmatin f offen ^nnb angebeu be« furfJc^rigert (giften fiteöef^/
t)nb bofenbet glucffeltdfftc^ auff ©omflag nac^ ber atifart iefu cnüK
>e« jar* bo man jafc ^aufettt futtff^tttttert t)ri5 aüff iat. ff. £>ctat);
^er fe(. SViebercr t^ai in feinen 3}a<6ctc{iten 93. 3* ®- 3Gp- u* f* eine nürnberger Sbtf gäbe bici
fir< beutfdlfen SSoicienpfalterj, fo ^obft (S>ut]?nc4>t 1521 in 24. beuche^ au«fu6rli(& bcfcbrieben unb {u«
gMi4 ba< er(^cbU(ftfle oon biefem SJ^arianifc^cn $fa[ter, unb bem ^nbolte bcffcibcn bepgebrac^t. Sbuft
iltmmt h^ in feiner Biblioth. cor. T. V. p. s^. fqq. bie oecfcbiebenen 3(u«gaben beffclbcn ongefttbrt.
t]k9ben i(l biefe dltece Ucberfef}ung unbefonnt geblieben, tt fümmet aber biefelbe fcmobl in 9nfe«
lung ber CinricMung/ oU ber Ueberfe((ung, auf bot genauere u^it jener 9{umbergif(&en ubercin, bo^
eine ni^re SBefc^reibmig uberfiuSig fepn t^urbe. SSuf ber dtiUCfeite be« SUdbtat« if( ein J^oUfcbnittf
ber ben ^eil. SBonatientura mit bem 9)?utterg6(t(tfbi(b unb (£6ri^ am Sceu$ toorftcOct. Uebrigcuf
mu6 iifi kkt iweperleo anmerfen, tt^Üdf ba| biefe beutfcbe Ueberfe^ung gewiifermaficn ocn beo ge«
ibSiHiHc^en PCilteriis Ma/iae abmeieret. £)enii biefe enthalten int ganje fogenannttjDfficium ^Sarioe
tuf
Söfcf '5'«
pj
mif ein« 0aii(< ^p^n cis^f rietet, lott unfermifc^ten ©cbeeen u. f. t^ ^ bem b^utfd^entJrafter ftu
|^<n bte ISO ^falmen in untinferbrcdS^ctift 9letbe/ unb julc^t folgen einige auf fle angeftenbetc ®ef(infle
Ottd beri5ibe{, batf Te Deuin hudamos , bdtf Symbol. Athanafi! »nb bie {itaneQ. ^t^tt^mi fbib
i^on )cbfm ^falrn nur erlief Skrfe anf fle on^menbrt wotben, fb baf bk ^fibiiM f4fi bttc(^<b<nbö
nur fänf Serfe cntbolten unb^ flu^ a8e|eti mtt bell SB^eien: ^gUiMt ^ Ut \miltt<fxi9m , i^otet
t^nb ^em Hm/ ^m^Um ^aUtseti gai|i fr)^ M>ige fMft ^tt« <r ip f cfp^^ i»oit fnrisFoit, ttli^
t>er ^6<|k gro0 brt n^m i>H |>errm 9btten / cuM^m. Unft r tf tiMl äbct biife SSitMilttiflni n>ticbe
gu f^Jt fcmmett, iabem fcbir Uhbc^ingfiie fMIfl diif<|pctt Mrb/ MI ftuitr bAntclr »ic (Dtiria «itt uk^
vXm fleebret b<it»e , oW man gtmibtf . 3» ben 10011 CItmmt nob 2Uedfrcr mi^efilcte» biidniMm
Sfu«^ben tann id^ no(| ein paar, ibürn onMamii^eUicftene/ bic i^r fcfbft M4C/ f^fti*/ Mnfi<|;
P<er. Mariae &c. Leodii 1607. Mdbi^tn Pvifiit ifsö. be9be in 19. S>ie 9WMktigß U^HHit
«ektfelma, mfatfc 126 91. fl«rt ift, bifinM m^*n tlKmoHgen «rt^gri^t« SiMMM^
)m SAT t^U \Mrtfr fiuinig ^a^ffam t>nb fuff^r t^nberkpe^fung t>itb (eer/ ben
; ati^ebenbeti/ aufftiemmben ^off omne inett1t;|>?/ mit fampt ^#(i(^i? ^
^ bebeucimg bt« auidan^» bet' f inb Sfcaef tm €g9|)to. 3t€ftt irfit
mticMic^e t^tibmtcf^tims bfr $a{^'(|Kn fi^^h^ 3tfm e r(i(| prebfgl
«4>tf b^m f>affftt tm i^fefnr* S^nb Mn fibea f^nmtirn t^nb fi|Ki9^m^
^ na<^ gafirffc^ wHUfßg. Mktt* tMt gepn»!^ btnr(|^ bUr ^n^^
Umtti bo(f»r 9|i>^ aiH < | g m)l w? »Bttüft»fwffl»«g eec. IMiCiibf:
* nnc^ ©regorfj/ ®rt jar« bö maitti jaft ?[»•?) 3Bj. 3« ^oHo*
IDiefe 3(n^ab< flimmt in bec^Jf)aaptfa(^e mit ber ootbergebenben wn 15x0 DDlUdnimen {herein.
!3^betf ®tu<f biefer ®amm(uns bat ein eigene^ Sitelblat, auf beffen dlficf feite ein ^o(}f4nitt beftnb#
lid> ift. XMefi f?nb oon ^m« JSebeim t^erferttgef n>^rben: 9Iut iftbiernttb^ n>ie inber 90rberg€#
l^nben Surtgobf f^m Snbc eine« feben Ctidttf bii afm^dt b€<^2>nKfoft«(, ^Dcucfir« n. |1 m. n»ie#
Ki^t w^n. £)Ufi SMa^e beftge x^ ftlbft. €fie ifi oucb Ut brr &<ifX0ati%fl^ 95ibli9t^t
689O ^Jptegel ter jtttett« fan fatefit getiafit ®pecul^m motu, ^on gnten
* bnb bofen fttten. 58on funbett bnb tugenbett bargegf n. $ott ffdnbeti
tonb dmptetn tnancf^erlat) petfbnen. labert au^ iioc^ biifgffie^ €omo
bien ^(atttf ftt ^etiecf^mo et S^oc^tbe bnbl^^fregema SDgofmi. fur$#
n>etftg \)ft fc^fmpfff^ iu fefett SDaraut man nemeit mag^ feere brtb btt^
betfc^ib gutter fitten bnb p6fer bargegen. S)te guten ju begreifen
bnb bie bifen ^u bermetben : Sßac^ bermutung bes €be(n ^oc^geleec^
tm bnb n)irbtgen f)erm SIKte^t^ bOtt @9(t itt bafben tec^tett
® octor bet biß bu4^ auH bf( g5tlf(^et fener bnb ^atbnifSf^cf^ natnr(i#
^et maijlet buc^ern arbeitfamlic^ gefcgen*/ bfi bom totefti fR^tetttfc^
Smenbtfiat. itm&tbe: ^ttfo6beft oflme(f)eigeft. iiTangefangetv
«otfRrt bnb gröcffaiigflf^ geCnb« bif (oblieg dui^ C^er @{ttisi&(e^
• 1
5a« S«5t iJi^
t>nb i>ec(egung bed für(ic^dget? ^erten ^O^afi Üipftmait t^oit btin^nf
in ber teutfc^fn Dlatton furtreffenben buc(^furec«. 3ri bem jar bo matt
ia(t taufent funff^mbert bob a9ff 3ar. ^tit abettt SJtat^t bei ^of^tU
gfit Tlpafifl« toitb StMnseIHhru 3n $o(to.
SDte 9t&fr<tte hti tiUVblatS fiOit ein Jf^lif^tritt/ btt htn aSetfdger »ordcaet Unf^ti ftebe:
Albradit von Eybe Doftor. 9iif bem (mepCctt 91af ^(t tioran ib(< 9if(^ft OMnM om Hpfüit
^reiben m Un S<monttli< 30f>Atm ^infff in mdcbm et bcmfelbni beti SCuftras tnoibl/ M<6 eu4
fb tocttonbc — Mtfcr lieber oecter^lbre<|^t vm iCybe/ 2)octc»r C^tim^crr mit gtc^n atbtk
iVfcmm trügen mtb gemMbt ffMf ober bnr<b ftberetten bee* tab6 nie Mlenbet/-^M es f&g;
U<b fftr bie leutiMTb brocbt/ t06l4K9 na bt0 in bM fecbe mtb breifflg ior nadf feinem tobt
olfo gemwet ^t, {u ubetfeben unb {tim Ctutf {u befirbem. aßotouf oud^ bit Sittmott be< Jo^
bium iSt^ ^Itet, t^orinn berfelbe feine f^rd^t dugert, bag biefe« aBert nicbc bur^^ebenb« mo4ie
flebiQiget »erben« SDie ndcbftm t»ier Sldtter f&Qen bte Sorte^e btt fßttfi^ttt, m^ttmi et Me Set«
ml0$uni, biefen Syie^el bet ®Uten )u fcbreibenf unb wn bet Sintbeitang befprtben tebet, <iti(b bte
8t#9e uneeifttd^: 0b jimli^ (e)^ bie Poeten ju le^ t>nb }tt 0d>rAtt(ben« X>a< SBett (eib^ #
in niet Sbeile setbeilt. !Det etfte b^nbelt wn fieben XobfÜnben nnb oon ^n Sngenben bage^eii;
bet imepte ocn o^flenfebafk bet »etfonm wb wn ibten ompten, bom Sittflen bi< {«n {Bettlet; bet
btine>>b Mette en^Kdten .eine Uebetfebttng bet onf bemXitd an^eieidfen bte9 Conidebien. 9Ht foL
CLXXXIX. »itb bo« aSetl befilbb>im/ unb bie be9b<|i^4e(Ken tSlitttt etrtbalten bo« 9tedtfiet. SM
fionie Wka ift nl4tf anbet«, .oI« eine eomDttation, )nbtm bet eetf«9et beQnobe fsft nUfyt$ getbas
bot/ aU bag.et Stellen ong bet Qibel, au< ben SBatetn utib j))tofaiifcribenten gefommlet, nnb fte um
tpf setvifie £ite( lufamntengettagen bat. Snbeffen fkbet man bar<Mitf feine gtoge IfileUfenbett, Mi
Widmet et in. bic^m Su(b omb tum 9}u$en anbetet ®ebrau(b macben motUe. 3n bet iSbnari(<bett
IBiMiotbet. befinbet ficb ein «^enq^or, insletcben au(b in bet ebemaligen 3oIc|ertf(ben»
(SpoO ^9^ I^d^ftb btib tebett be« ^evftg? fatibt j(ei)fet |)({itri(6d bet nat^
ttlflf V)hret« f^etn geburt ^aufent tnb etn iat SXomffc^et funtg ttxotft
tooxbtn i|}. CDnb nac^ crflif ^tbmt Xaufint t>nnb bteuie^en ior t>on
babfl benebtcto tu fe^fet (u SHom geJPtonet n^otben (tT/ \)fi geflorben
na<b cttfl gebut( Xaufent toiet unb in>en|{g fat. Tim Snbe : SRac^
CtftH t>ttnfetd fiettS gepurt/ $unf|e^en f^unbett \>ft im S^ffften
javt tfl b^efe iegenb bed lebenö ber ^ei (igen patton \>nb @rief ret beg
tbf>Uö)tn fltefft« ^Batttberg/ fant Sttttfev ^einvidl)*; V)nb fetner ge#
ma^ei fant i^unCgunben auf) fatefit {n Xew|f(b butd^ be geitlUc^l
«^etrii fRonofiu Stifler bed €(o(letd auf bem ^pncbperg fant S&ene«
hicttn erben«/ gebogen/ Sßnnb butc^ mtc|^ ^ang ^fepd bafetbft
getrucft. ^^nOuatt.
Vuf bet etfien 6ette ifl ein ^Ufcbnitt, meidet ben jtopfet neb^ feinet OemaMin borfteOeC, toie
bevbe bie (Stefan^fitAe in 95ambetg bolfem Sbif bet Stucffeite flcbel ebenfaO« ein {>Dltf(bnin# tvte
bet :Sa9fet »nb bie ^ovferin unter einem Saum flffen nnb ben 9au(enten {ufeben. £)ben auf ber et*
fun
fttn Öette f(e|€( t/blttttHH. tttimUfdftar ^(tr<mf fvlnat bte Sedenbe J^eHiti4< f^ <^n, bie in 29 <!^a#
yitel getbeilt ift. ^tcranf fötgen feine SBunbcrtlicf^ett , tinb «ine fRadyAd^t 9on fetner J^eili^fpredl^ung«
'4Kit bem fBogen {> fün^it X>a6 leben t^nb legenb tet >eylis? ftmdffr<m)en t^nb !Reyferin foiibt
:ilttiiigtmben an/ n>eidKtf i>t« gti (Snbe be« Ü^udS^e« geM/ unb fld^ mit obiger Sfnteige fct^Iiegef.
tBiarteriabUn unb Cufb« feblen. Sie ^ot{f((^nitte finb mttte(nidSi0. ^ 69 S$I. flarC. 2>ie iltlnup
tif<4K Sibiiotbef befiel ein ^emplar.
69 U %'ti innige let SBie man fi(^ polten fof bt^ ttt ttnxff Ut tinU^
oDet atn bnbenoetifung Dattrr t>nb nnicer ^n^ gefotter/ ober ti^ottn
geprebtget {n bet t^ar (epp^ief / butc|^ ben aobec(^£tgen \»8 enmrbigen
bater 9lnt>ream proled bnb \>{car(um bed f^atftgen orbend bet ainfi)#
befn fancti Tbiguilinu 7(m€nbe: @ettudt \>nt t>o(enb In bet ^a{f#
ferficl^enn Hat TIUAfpurg burc^ 3o|)annem @tttt(^/ 3n bem tar
ba man jalt/ 9R/€€€€e/ bnb/ rf i^t. 3n Ouart.
€in( i{(fere/ platteutfc^e 3(u^gat>e bicfer <?4^cift/ ifi unter bem ^a^re 1500 onseseMt nn^rben*
SDie segen»4rtise i(l in ben Unfcbulb. Hac^. 1713. <S. 9^8. u.f. ingleic^en in ®ocrfi'. BcbftQen«
2eben be« 3tnbrea« Prolee ff. 38. u. f. ganj abflebrucft »orben. @ie ifl nur i i/a iß. flart. Die
leffteffeite i|l leer, ©er Titel, unb ber unter bemfelben (lebenbe J5>oI$fcinilt, fmb rotb gebrurft. ©iefe
Celtenbeit/ bte icb felb jl beft^e, ifl au(b in Sfnfebung betf jymtttti merfmurbigi £)enn berJ!>err gebetme
Slatb i^f fubret tbn {n^ar in ber bifiorifcben (£in(eitung feiner 3(ttgfp. 9u(bbrtt<eer2ef(Cbi(bte ®. XL
oni wM aber nidftt, oU einen/ 1512 pon ibm sebrutften Salenber aniufftbren.
6920 Sin dtog wunbeKie^dktt TUtff bem perg @tna9 be9 fant Stat^iM
&tab gefc^ej^en jm o^Iften )ar. 3nOuact.
aSicr Zncf en/ toelcbe ba« ®rab bet beil. Satbarfaia entbeltigen mMttn, ti>erben in ^Uin inrnw*
beil.. 3(1 1 (5. flort unb in ber B4w^ar}if<ben Sammlung. 3n eben berfklben Hit nocb eine %vttf
gäbe beffaiblicb. Sm (Snbe berfelben ^ebt : (Bfebrftdfc an Aerpf id( 9nno bAi* 1514. ^efe bot ein
paar 4)Pl|f<bnitte unb i^ aucb i SB. ftarf •
693O |>anH @pt(gel. ^o^annid ^ftffttfottti tpiber bnb gege b(e 3u#
ben/ bnb Subifc^en X()a(nutbtf<^en fc^rfftenn @0/ fte bbec ba« €r&
f}en(tc(^ iXegtmee/ fingen bü (efen iBelc^e piüicli ®o» (e(ierer> fefer
bnb abetgfaubec/ be« alcl 9leu>eR/ bnb be« Slaturlic^en gefe^en ge#
itUf ge^eifTen/ bert^umbc t>ft ah^tt^anf merben mögen. >Darumb fU^
et(i4>e etfflen »fbet mic^ fefen/ anfechten @oUt(^e attlM ^u mtb'fe^
gen >Dargegen' i^ anttoutht bft mit befcf^etbene rebl bfgefbfl ^b«
SBefcl^et bag pue^fefn (efen toiü iDer t^n nit Xüit ber |^anif @o et
bbet bie gluenbe Pofen (feucht SSfU gefefen/ bnb n>enfg bet^anben ifl
beffet bntetfagen C^Rabttff. isnO 3nDuart.
flMt btefer Scbrift ffeng pfeffetFotn ben Srieg mit ^leifd^Iin ifentlic^ m. 2)ie nacbfte a3er#
onlafung baju gab boö {Bebenten^ ober ber ^4t^/ t$U ibn üleucbUn felbfl nennet, ben er/ auf au««
brucHicben SBefebl be« Crtbifd^^ pon 9)(apn) , übet bie ^SertUgung ber fibifi^n lBd(ber, ertbeifte.
Patijet« ^famalem , Zt SDiefen
330 3^ > S » '♦
•
ttitUin ^Ufftttcxn Mom Kbn, unb tfoat, tote 9Uuc(^Un bfbauptete, «uf ein€ vM(^mi%xit Sßdfo tvte
aber ^fffferforn in feiner Sturmglotfe fagle, burc^ ten (Sribifc^üf fetbü in bie ^itibt. Unb nun
teac^ ba« $euer au«, ^fefferfom, ber obnebem fc^on n>iber ^rtsc^Un aufgebracht mar^ t»eU fh^
biefer demeigert batte^ gemeine Cfa^e n^tber bi< ^uben oiit ibm (u machen, grtef ii^n nun in bem ac#
denmjrtigen ^anbcfpiegel an. ^ag berfelbe isn tu SRapnt sebnicfc unb auf bk Sranffudec Sa«
flenmege gebradS^t, audS^ bafelbft ftauffts gefanft merben fep, melbet y,tud}lin felbfi, fon>ot^l im Tln^
denfpiegcl; aU in feiner Defenfione contra calnniDistorct MogaBtinenfes B. t. Sfof ber Stäcf feite
fle^^et ble turte Sueidnung^fc^rift an Arnold i>oti Z^ongrtif ^rofegor bfr Sl^eofa>sie {u e6(n, unb
ber fjfnl^alt ber vier SoptteL ^ai er^e iKtnbelt t>on ben tdglicben Saflerunsen ber 3uben miber bie
&^rifttn; ba< 2te Den tbrer Ste^ere^; unb tat jte oon bem Salmub; unb im 4ten enblicb erid^It
er , matf er bon S^riflen unb 3uben M^e (eiben mäfTen. S3a§ er uberoS auf aCeu^Iin« Sebenf en
SKucfflcbt genommen, unb fokbetf {u wiberlegen gefucbt babe, tfl ieidj^ {u erocbten. 9m Snbe fttf^tU
a3itt so(( f A^ int<^* ^i^f^ ^ff^^ft f<<^^^ Sä^tift i(l 6 Sogen ftact 34 be(i(|< (k felb((.
694O JDoctor So^ttttfett ^eu((litt^ ber Ä- SR. of« Crf^erfogen $u
X>f}erre{(^ auc^ S^urfurflett t>nb fiirflen gemahnen bunbtrid^terd fnti
@(^n>aben tvarJbitfttSC entftf^ulbidttnft gesen \)nb n)tbec atn« 9e#
tauften fuben Qtnant ^feffetf orit ^otmaii getrucf t begangen un«
toatf^aftfg« f(&mac^6uf^rm ^ugenfptegel (^ttl^ütgeit isii bur<^
$^Dth. 3(nf (elm. SSabcnf^) 3n Ottart,
^ie^ tf( bte merfmucbige ®cbrift/ meiere ^ieud^lin, bem eben angeteigleui n>Cber V>nr bon
«on bem get^iften 3uben Pfefftrfom berou^gegebenen i^anU Bpicgel entgegen gefe|t bat. ^e
Urfac^e; toarum er biefen Sitet getodl^let kobe/ teigef er felbfl in feiner Defenfione contm fuot ctlom-
aktoff Colonienfi» B ii mx : qntfe Itbmm upologtticom , fagter, ocvtore ^fufav» noomuiai» quem
fbniD calumnitttir Kbimtak fpeculum prina tnicripfemty melioribos ego tnfpidif , qvod mtüvm non
vuleat» f«d oeuhii» qaod cgp innooeotiiffiD iiiauD^Hmlis fobieci, tt ille odomniam fonii maiibQi
et vioIentiM &c; 3n eben blefer Z>efenfipn metbet er^ baf ein plebeius ikoerdot Fnncofordienlia,
quem püebanitm appellantt ber (Id^ für einen 3)fa9n{er Cornmifforium ausgegeben/ ben SJerfauf be(#
felben auf ber Sranf furter 9)7effe oerbetten/ bat aber ber €r}bifd|^of ju SVo^nS/ benfelben loieber frev
gegeben l^obe; n>crauf benn /eine Sipologie beffo bduffiger fe^ gefanft »orben. ^t \ft a(er biefe Sipo^
logie glet(4fam in brep ?beile abget(»ei(t. SDenn no^rbem anf ber gtöcf feite beS Sitelblat« ber 3nn^att
befTelben furjUtb auge(eigt mcrbenf fängt Sienc^in m, ben gan)cn 8?erldtif beg J^anbeltf, unb ivie eg
ittgegangen# bat audl^ er mit in ^feffertomg J^bet Dermtcfeft n^orben^ {u er{dblen. & melbet nem«
lieb/ bag fc^n ^fefertcrtif nacbbcm berfelbe 1509 ein 9)f antat ocni Sapfer 9)fa;rtmUian ec(^alten,
ber 3uben SudS^r {u t^ertügen^ {u ibm nacb (Stuttgart gefemmen fr^^ unb ibn *(u tlberreben gefiK^
babe, mit 9m binab an ben SKbein (u reiten^ unb ibm {u belfen^ biefe< €(ef((^dfte {u oeOfirecfm,
»elcbeg er aber otgefdl^lagen i f^crauf er meiter nit^tg mebr gebf rer, big ibni/ um Sartbotmaei 1510
fetbobt ucn bem Sat)fer ^afxmiixmt cM «on bem Sr^bifcf^f \?ricl {u ^cs^i ber Siuftrag gemocht
tvurbe^ ein SBebenfen aui^tjoficClen/ mie in biefer €fact^e {u t^erfabren feo^ unb mag ben 2fuben für
JBtKber gctaffen, ober n>eg(|cnommen werben ^\ixtn. SS ftnb aber fomrbl bie bcpben jtooferlic^n
QRaiibote^ olS beS Sribifc^fg feineg an Steu^^Un l^ier in ejctenfo antutreffcni n^crauf benn ber jienM
li«
3«Jr 151 r- 331
ll($ i»titlhfAit ^Atfc^tog ob tmtti bett Jubm olle ire h&d)tf nemmeti/ nbcbim Mitb t^erbren^
nett foll; felbfl fol^el. S« ifl bcrfelbe XX ^titut fiatf. ^Denn, mit bem 3Uth(^las, fmi erfl bif
S(a(ter(a^Lan/ bic t)#rbcrgebenben 6 SSlatfec abec flnb nifbt m^* SSaj nun Mn S5i XXI —
XXXII. fo(()e(/ macbt dleic^fam ben {meQtcn Sb^tl mi, n>orinn berfelbe in latetnifcf^er ^pta^t,
bie Sinmiirfe, bie ibm mibcr feinen abgefaßten SKatbfcblag gemad^ tverben finnten, beantwortet anb
betveifet, M er eben ben Glauben tn biefer iSac^e babe, ben bie Sirc^ bat« IDiefe fchoUm dHpu-
titionesy n^iexer Pe ftlbft in ber oben f(6on antefubrten derenfione nennet, flnb batirt: Stntgardiae
XV. Kaien. Septembris. Anno Domini M.D.X1. Siefe bat er üud^ 15 12 Veutfc^ b^rau^S^d^ben. 3(uf
ber giucffeite btt XXXIIten 91. f jngt nun ber britte SbeU an, in meinem er eidentlKb «tttf Pfef^
(Movm J^«nbA)ie3e( antn)orfet« Muß bemfelben itebet er 34 UttiMb^b^^ bit ber tonf te 3fi^ nU
ber ibn erbacbt, bie er aucb lotberleflet. Sinen I9ettlaitfirt0eo üta^tug ant birfer^(brift finbet jnan in
Joh. Hmr. Maii Vita Jo. Reuchlini p. 098. fqq. iDlefe ®tberbsiind «ebet 4uf ber Stüd fette be<
XLlfleo 9fat< ju Snbe, tooranf nocb einige Sorrecturen folgen. Unter obigen Zltel (lebet nocb eine
fBriOe/ unb unter berfelben: Tim enb bifee bft^lin^ fitibt mm Mtitcontttuv etüd^tt xobvttt tt.
3fl in ber JCbnetif4^m SlbUolbeL
6950 >^^ V ^^^ ^ar^aftfg ^umatiui tet gtti^ti ^enbel bnnb proce0
ber ge^aftett i|l n)orben bff manc^fafbtg 3?nbtcia/ auflag/ t>nb beFent^
tittd etnei ^awl ^tom genant ber tai (ipc^mirbtg ©acramer fambt
einer monflran^ieto ec. au§ ber ttftä)m }u ^noMoc^ geflolen. SQn\>
au^ ber begangen ^enbeU ber 3nben bte ix l{>etlt(^e ^ennbe an iai
aüit (^eiffgfl f^oc^wtrbigfl iSacroment iSonb btf wfdfuibxQt erftlffc^e
f {nber torfligffc^ gefeget bnnb im jef^eobe 2(^t (u ^erfelno gered)^
fertigt fem toorbenm TLm Cnbe: ^^ebrucFt }u 3raii(ffurt Ott Ut
CUt burcb ^o^natm timca», im iat tauftnt funf^unbert bnb tm
ttflfttf @onnabent bor bnfer Ifeben frawen Ifec^tmel. 3n Quart
IDie in biefer ®<bcift erjoblu ®efc|^i(bte, ifl furji4cb Mefe; etnBemigec bifer^brift Poid^romm
erbraeb in ber Sir^^e }u jtnoblocb ba< €ibarium , iinb ^abl «in oergoibete« SBucbSIein mit {n>o confe^
crirten <()Pfllen, nebft einer htpfernen bergolbeten SD^onfhrani. Sr Derlaufie fobaim bai iBucbSlein mtt
ben {»oflien an einen 3^ben {u Sponbau. S)iefer migbanbelt bie ^oflten , tbetlet ein paar ^rticfeUi
baoon anbern ^uben mit, bie f>I4^e ebenfalW mifit^anbdten. ^nbeffen fboUn biefe ^articteln lauter
SBunber. 9Der ganje «C>anbe( mürbe oerratben, itnb enblicb tourbe $aul gromm, nebfl mcbrem 3u«
ben {u Sedin oerbrannt, unb bie übrigen 3uben aai bem fBranbenbücgifc^en gefagt. 3ft S \ß ^0^
gen flart, unb mit fc^^Iec^en Jg^oljtibnitten t^er(eben. ^cb befifte biefe iSibrtft felbft.
696.) Cpn tounbef6ar1{(^ gefc^tc^te/ toi^e bie ^ttdif^tn ^ÜUm tat
|)Oc^n>trbtg{l ©ocroment gef aufft/ bnb jcu iÖtortern ftd^ bnterflanbem
S>ur^ ein f^bc^gelarten $ern S>octoren be6 tf^um« gegrünt/ for|(ii^
erlewf ert TInno 1510. 5n Ouart.
3n biefer Beinen €?*rift bie nur s 81. flart tfl, loirb bie in ber iH)r(ergebenben grWem Cfibrlft
toeitl^uftig ersaufe ®efcbi(bte, firslicb mieber^^olet. Stuf bem tlM ifl ein {>oIifibuitt. 3« befl^e fle
(elbfl. Slocb eine $(tt«gabe tfl tn ber edftoaciifäfm ^ammtung. SDif felbe ift nur 3 91. ^rf. &m
Z t z ^be
33» So^f 15«^-
enbe flebr: <Stttu*t 3» nfttemberg turc^ fSicronytmim ^ol^. «ttftnn Si(€t .ifi fete
697 {«OCtt Spiegel Sßott wcfjfmdfnsen ofbnungen in Surgerftc^eti \>nb
peiti(fct)en regtmentett mit aUegattofi t){t bemerunge au# gef^^tibtten
redeten t)nnb geraden. 'Um €nbf : 9ßo(&ra(^t {(t alfo feffgf Uc^ett ba5
buc^ genaue ia^enfpiegef. 3n ber ^re^en flatt ©tragbutgK* >Dut(^
9D7at$etd -^upfuff. 3n bem jar nac^ ber geburt ^ti^u ^>£)c3Ej.
2(m Montag bor fant ^(rf6ft tag^ 3n ^oKo.
Ibitft Satfflubc, f«. tmtcr bent»/ tU tcb Ciimf# t)U bfitce ifl, tonmrt, btf mif bU oUgeii€^ibltt9f
Mcfc/ fo 0en<m mit btr t^cf^crgcbenbm (Stcagbnrscc ooit 15 10 ubctein, ba§ imiB foft auf etaerUy
Snict r^cn fe(Ue. Sttibcffen babe i<b bo<b bin unb »tebc r, unb fttbfl «if bm Süri^ folibc/ eb glcicb
Hein« 93crf(cbi^bcnbeitm mabcdenommen^ bie einen »ieberbel^n X>tud btutUA {u ertennen ^ebem
BcnPcnberg in feinen diverf. vifionib. G. xiy. bot ße ni4( ottgefubcc» <Sin <£;^fmpl«: bMpn iff in
ttnfm 2>ilberrif<^en SBibUolM»
->
698O 2)er neu ZtCOtnfpit^tl ^on red^tmdfngen orbnungen fn Surger^
fielen btib pftnKc^n SHegtmenten. ^it Tibbitbn. 7(uc^ bte gufbm9&u(#
fo/ Jt6n{g(Kc^ tef^tmatoif lanbfrtben aui!fy benxihrung gemafnet rec^f
\»it anbent anf oigen Cum priuifegfo ne 45 aubeat f)Oc opn6 fntra
temptrd betttminatmn iiifprfmere fnb ptna in eo promufgonbo* TUn
€nbe : ^olbvad^ i\t dfb fitffgfncf^en/ H^et rteum (a^nfptegef^ mit
feinen Tttibitiött/ 3n ber ila^gerffc^en @att ^ugfpurg be« (dnnb«
Gehaben, bon ^nijier l^an^tt Ottmar pucl^brucfer. ADurcf^ t>et#
etbnung t>nb Cofien bed firfic^eigen. f^errn fü^am ÜiDttmatl bau
bringen ^eurfd^er fftathn nam^offtfgllen bucf^fnrerd ^n \)o8enbet in
«{giftd Corport« C^rfflt be^ far« 2Ud man jalt \^i>n c^rtfli gepurbt
^unfje^enf^unberr/ \yn im a^fften }ar. 3n ^oHa*
tf^cb^n ber iKrdnberte £ite( giebt (u erfennen^ ba§ ber fa^enfpteael , wn n>e(cbeni n>ir bi<ber bre^
9tt<dabcn Mmci^i baben 1 in btefer Sin^gabe be(racbtli(be "^n^t erbaiten babe. äBorlmi biefelben
beftcben , mirb folgenbe nabere QSefcbtetbung bUfer 9(ii€gabe lebf en^ tHuf ber etilen Ceüe biß er^en
fßlaii flebi obiger Sitel rnif neun Seilen , bavcn bte erfle unb ftebente fcbmori , bte übrigen aber reib
gebmcft finb. Sitmti SSiffentf i^ biefe 3(u^gabe ton fenen gelebrien Scannern ^ metcbe über bte er#
flen, befonber^ fa^fcrUcben i5ucbetprtt>i(egien/ tlnferfucbungen anfleDten, nicbt bemerft mcrben. 2>a<
yritnlegittBi fclbfl ifi fre9(i<b in e;rtenfo nicbt beigefügt; becb oerbtenei ftbon bte Sinteige auf ^tm iU
ttl, ba§ ba< 95ttcl^ (Cum priiHlegto gebrucft fep, 9(ufinerffa»ifeit. @enf enberg fubri in ben dirttL
virtonibtu &c. ebenfatU eine Siugfpurger Siu^gabe bon eben bi^fem 3abre an. S)er ?ifel fUnmt mit
ber tinfcigen nicbt gan; ubercin; nocb mertmurbic^et aber ifl ti, bag $l^enf enberg binfufebt : SobieäB
httic titola Infignia Caefareo-Auftriaca, cum infcriptioiie: Sceptrck Impern dum gißaret Maximi^
Uamsy vrbs vener anda opiifcujlum vulgo preßt Augufia. Sn^^^erlei) Öitt^goben baraatf (u maöm
boUe 14) für mmptbifl. £)ie SSe^fcbiebenbeit mirb bioe b4e Siiteiblatter betreffen; einige ^cmplar oec^
• * * •
ben
Un h^ U^taUfi 9^>ni/. Mt^e ilbit \iU atnieifle (Cum ptt^esia f^etf. S)ü<^ McOeU^ flccft
»od^ nc(^ eine, mic unbefannte 9(u3s(ri)e Meintet ? 9(ttf ber SXäctfeUe tt« %\UMat« fle^t: Ad Lefto-
fem Specnli poptilaris Hexaftichon Philomnti : Non martnor ptriutn : viridis nOfl crafta laconnm &c*
fSai auf ^<n fDlsetii>cti, bteo 93(^ttem fhbt, Ift tin ntuet Sufag btefer 9(u<d<^e. P^i tt^t Ifl:
.Ca)fenft>ie9el6 argitfmnr, auf rtnem SJIät SDann fettet ein 9nef (mglm^ ätr feinen 6obn#
C^rif):op^^ ber, »ie fc^on itMtft morben Hl/ Sebrer be< pabfllicben SteclK^ {n ^nsDifiabt mar/ unb
beffen tinuottt barauf. Sfenet ifl nontf apttUbnt SKnne. 15x0; imb biefer Sfbibuf ^nnitö eben biefeS
3<tbre« bacict. IDet alte Sengler Derlangi m>n feinem Gobne, er foOte fein fßttt, burcb bie 3n9t>I^
fühtet X>oeti>rn bur(bfeben unb mit SufÜt^ vermebren Moi. S>fr €F0bn Aber anwortet ti»obtod<#
Ii(b/ ba0 am, al^geijttic^r ißerfcn nnb 9)rte(ler, nt( »nrnt fein ®id^l in onber t^Wt ^f^wtft <ln^
iiitaSen, baf er ober defbnnen fe?/ fefbft einen PritfUrfjpfegel )» ten^eln (mb |u netfertisem WM^
TMt anf ben folgenben bre9{ebit SBlattem (lebet, nenili4^ iBrant< be^be beut^, £Mber< bei^bf tefft#
nifcbe gereimte nnb ungereimte {Borreben; Senfller^ Spi(iel an ben Snicforberrn/ eben beffelben !Bür#
rr be auf ben EaQenfpiegel , ta« Kegifier (welkem ober bie Snfa|e einverleibet »orben ftnb) ift Mi bet
jDriginalau^sabe mieberbolet merben. 9Ia4 biefen folgt ein Slat, me(<be< auf beQben Reiten {>o((#
fcbnitteboh' Der ttfti, mit be9 llebetft^^rlft: Collector cobioilt ^itiue c8 faa ptoU ftOki ben
S(a9fer mit ben fieben €burftttften bor/ bem Sengler fein fRncb toienb uterretcbet. Unten {u ftineit
Suffen ifl fein SDapp€n# neben, xtd^ti unb lintt/ feine bre9 9Beiber uubSfinber/ aOe fnienb. Siteben tU
ner t>on feinen aBeibern ifl aucb ein äßappen« ^er ^oltfcftnitt auf ber SKucffeite fleOet obermaU ben
Sopfer/ bem Sengler fein 9$u<b Inienb^uberreiibti mit ben Sbutftlcflcn. oor. 9KU fol. I; fdngt nun
(et toQenfpiegel felbfi^ mU einer neu ba{u gefommenen «l^ayenfpie^ele einf&^runs an. 2>r Sapen«
fpieoet felbfl enbigt ftcb auf ber erften ^titt folio (SS;rjr;n). 92eu ifl bauptfdcbUcb ^am gefornrnw^ m
Cnbebe< erflenSheiU; bie gttlbin^uila; im {meQten Sbeil :Rayfer ^riebertc^s ^eformattoti^
unb ber l&dutstt^ ^anbfribe ju tpormbe (mek^ 0enPenber9 erfl 4n ber fotgenbei^ Sfjitfgabe
|nm erflentnal gefunben bat) aufgericbt* ^er britie Sbeil, ber ba^ petnlicbe Slecbt entb^ft, b<rt einen
febr meitl^uftigen 9uf<^6 ^^^ göttlichen Btraffim, befbnbertf vom iftng^ ®ertd^t/ oon t>orbergei
benben 3<i<btn/ t»om enobcrifl k. mit untermengten beutfc^en SReimen erbalten. 3(uf ben nun folgenben
2 k/a (SC fieben 2aQfpiegeli$ fprucb; finb entließ ifl nocb nen bintugef ommen : %ef4^Ut0 rebe in
otteti fkenribtn, in beutfd^en Steinten. Siefelbe füllet 4 Blatter, unb am (£nU berfclben flebetCmg^
lere ikpit^^imn, unb in>ar in biefer Sfutfgabe {um rrflenmal. £>aruber flebt nT«iC)*3£i« (Drntiia
t>anita6« Aaut £)eo» t>. Z* ^pit^p^ton Vbairfci Cenglet. 2)um prefee mObetor fiiliNmtmtc«
X>aU<mt JLtctottn^ 8uf ^er erflen ^eite it€ k^ten ^latt ftebet gan( allein obige SIntetdr: Y>ok
bracht i0 allfo :c/unb auf ber SKAetfeite ifl ber J(>ol|f(bnitt/ ber Sengkrn mit feiner Samitie nor bem
Sa^fer (ntenb ocrfteRetY ttHeberbolet morben. SZacb foKo k(Srf» fInb bi» tBl<{tter{abten falfcb obgcf
brucTt merben. X)aber avf bem legten 1B(at/ fbUo H^im fiebet, ba tt bo* CCjrtif briftn foSte.
S^enn ba< ganje betragt 24z fdiirte SBI<!tter, obne 18 nicbt fbtiirte Slatter, Sltel, 93orreben unb ffUf
gifler. Die, in ber dOriginaiautgabe befbiblicbm {>ol|f<bnMe loerben in ber gegenwärtigen in^gefamt
n>ieber angetroffen. €in ^Exemplar oon biefer SMgobe ifl in ber iDUI^errifs^eti^ ouc^ in berS^wor^
afdftn a5ibliotbtr. ^
tt3 699O
934
^«ifyt't^iU
menten €r6feUen t>nb ^ormunbfc^afften. llm€nbe: ©ebruifctnb
t>o(enbet m bec (o6Hc^eit (tatt ^aittt i>ux(fy iKetn^arten iBecfnt
S&ucget p €itra#6urg/ t>ff )^nfet üben ftaxota aUnt ^ttUtitatmi
ttif ,t»t€r f4wai) gebotcften S^Uen ilbec rinem srogeti ^U^dmitt, tcHibtt bat ^ar^r» 9$ab(fufi6e
Vkftm »or^cBL Sa< folg^ttbe |i9C9U tbUt fuOct Do« ^sifier lnl>aketib jbic tiuA bifer 6cacii»
(m mt^ 0aQttti0en« Stil bem fDlgntbot brieten i5U( fdtidt ba« ^anbat be« aBardgcofcti C^ri^
^PtMf bon SBüNii, m, »Hä^ fldf auf bec iJt&tfctfe bcfftlftcn fcf^fteSeC; worauf fo«(ei4> bU jDr5#
niuig f€U»fl onf&tf . abii Knbt berfelbett flcbet Dbigc tlhntiit. ^ai gante betragt ig ongeiobüc S5Iat#
<ec. a^u SXucffette beg (e(een SBloi« ifl leer. 24) ^e ein Cjr^nvlor ou« einer feinen Ganimhint
^Imt MK^baren einntti Mrtnir gelabt
700O ^vtnttflare. Dnl teittf(( fSttMc SBfe man emem Uili^tu —
fc^refbeti fpl Tbn €abe: €)etru(fr ber furfi4^{0 3o|attii<f ^0^
l0(^ Sutgfr iu ^tmfi^urg Mb ^eenbet toff ben brfttett 9Ret|eit
€itte öftere Sbtggabe bon bUfem Sctnralare, beflen fBerfaf er igettticttg (BtifUtt wotjl ift oben
unter bem 3abre 1493 angejdgt loorben. Die gegemodrtige \fat ^ofmotm in frinen ^eobo^^tim^
^eti P. IV. p. 73. ttngefftbrt. Sie ifl LVUL »l. flatt
70 lO €tn TfebKc^e ^fjlorieDOtt be^oci^grferrt meiffec ^ttCttortO. "Mm €it#
^e: ®errucrt ju @tra§6urd^on fOtOt^i ^upfttf- ^^ ^^^ i<>f(
^ SR. bc. tonnb rf« ^^t^* 3« Ouarr.
Diefe a(u<gabe, bie tcb felbfl be^^^ ifl g 1/4 S&ogen fbirt Unf er obigen Sitel M^t ber gen>6bm
ii^< ^Itf4^nitti (OnA fUib im SSerle feibfl bie ^etoibnUdN befinblicb.
7oa»^ 3n titfim iit^Uin rcitt erfünben Don ^Olttpl^tl Ut mttt^^i in
ttietmm Mbü^t tonnt) menfc|)(k^e itatnt i? ®itett gtbetben tortb
na^sfit^o^t 11. fl w. 3(m Snbe: 2(nno tomini t^ufent funf^nbert
Dnb al(f jar ita<^ €citl ^e^urt i^ bfe ^H^^lin ^ettndt t>fi \K>(enb bur<^
ta^ 3nOuac(.
CfiK fiw{c 9la(^<^ »on bUfnn ISet($<n sk^t B<|m^bel In ><n 9{<K^4^en ««n Ia««c «Ittn
9ä(^n®. 163.
. 703.) fetter Ut<hMn* ^on toam <tf antnug bed wettet« u. f. w. Um
€nbe: TUfo (fl tooaibet ^tg fobnc^ 6u(^(tn bo« ba aigentHc^ welgt
i>nb anioiget eüfaittmig i»nb ttttnm$ bed «vettert» in gemafn {n ewfg
J
den (tftmd mtnimm^ ^wu) m 2».ee€€e. bnb jci s» Ouart. , ; .
704*) 3o. jSS^tmontt s^nonnt 9}0l(l^ittdet Stegfinettt ivfe matt ü(^ fn
705.) ^laun* UfdetiL OfenötUfer Bücher ber g?9tterf(^aft iu be (sütu
burc^feucf;figeflen ^ro^mec^rfgefle furfi? btib ^ertt ^ern SJ^affmtftati
' SKornffd^e Äe9feric. gef^/riGe. mit mac^erfe^en ger^fle. bofwercfenrt.
tofi ge6eumen. ^u ft^gfgfeufte ge^ortvf. mit prenn moflernti. \>nnb
ftguren batne6en toerie^cf^etit. 7(m Snbe: ®ebriicft pn ber (öbfic^ett
©tat @r|furt burcfj |)aiiiett Änapiw», 9».eeeee-3Ei. 3n go«o.
jDbitfer SUel ilcbet auf Nc crfien ®cUc be« erfitn SSIol«, in cilf Seilen, mit ^ifrali»iict^|{46en ge«
bnicft. S(uf ber erflen @ei(e be« {mepten i8(at« tft eine furse £)ebicatiDn an ben Stapfet ^a^rimiHan,
in mefd^er 04^ Al>ec bec llebetfe|er oi^c nennet; ben t(& aber audS^ nic&t |u nennen meig. 2)ie Siiidr^
feite bkfe< SfA^xt futtet ein gcoger JE>oUf(6nit(/ bec einen bemafncten @o(baten wx^^fki. Vuf bec
crfien ®eite Ui britten IBIat« fclngt e« mit einen Sertetcbni§ ber SatHtel be< erfhnfl^c^« an. 2Dann
fbigt bo« 9ii((^ felbfl; unb na(6 bemfelften folgen bie ^ol{f(^tiitte« ^iefe jDrbnuna ifl au4^ bep beit
folgenben brep $l?u<bern beobachtet noorben. 3((^ {oble in bem oor mir bobenben €;remi>Iar, n>el(be<
in bie B^or^c^e Cfammtond sebiret, s893Üttet mtlJ£)olifcbnttten auf bepben 6eUen: fo baf olfo
etgentltcb 1 16 {»olifcbnitte «orbanben t» Jren» !Der Sejrf ijl 28 SL ^f. {ßermutblicb ifi bie lieber«
febungpon berlenigen unterfcbi^ben , bie in einer Afera 9(u«0abe/ bie i(b oben 0* 38« befcbrieb, be«
finblicb ifl* S)ocb t# Mefelbe an moniben X>rten nocb eben f» bort/ loie jene, gur ^robe, ibiO t(b
ben Sinfond ^e« ecfien Caf^tetf, be< erflen Sncb^r abfAreibin. ^rcb f epn onbere orfacbe, b^Am tuir
sefeben^ ba« romtfcb ooicf # benn frepg/ ber »ett |u i^ecminbcn, ban burcb bie obnn^e ber moffen^
crlerntinfle ber nnidenburd t>nb gebraucbttn^e ber ri^erep^ Dann iPiber bie groffe f(barber beuifcben/
n»ad \^< wogen belffen, bo« menige on Heine Pdf ber romer ^ toa« bette mögen b^Iffen onb mi^
fcbaf en, bie gemepne, fnrbe Pnb Hfintörperfib famme(unge ber dlomer, tt^eber btc temre, Pnb topffcre
9e{eu£f lieb manbavfept ber beutfeben u. f. m. Die ^olifcbnitte (iQb (iemlifib ^ob, bO(b fcbeinet bie
Setc^nuifg ertrasltcb iu fepn. Die Stbliotbef be< ;S(ofler« If^^xxtxii^via^ befi^i ebenfalU ein ^itva^<icu
SaJtMDXII.
706O Suaugelta mit ber dieg t)nb @t>tfiltn ^dtf(6 äBer bas ^anf fac
^ attentf^albe barbep ber anfang : b^ pfafm. "^vlb bte coUect. einer peb«
lid^en me$. nac^ orbming ber e^rtilenfte^en f treuem 7(m ^nbe:
®erru(ft ju @cra^6iitg bur4^ 9}?arit^ büpfttff / t>n bofenbet Sßac^
^^ttfit tonferd |^errf geburt taufet fun^^unbm "^x^X^ (tppl^ ^ar* 3tt
3^ • S«i&t i5i**
Vbttmaii ettt SttbntdF be< beuffet^enf^Ienarii, na^^Slnr ^inei^ng itt Wiii^h^i^n 1506 mh
IS 10. Iktftf tbigm %iM flet^ ein ^ol^fäfnm, mthfter €i>rMtiiiti mit teni ®eibrM9 bem 9ninnni
terfbdkt. afuf btt fltiuffHte bitfc« titcIirtaM flebet: 3ii bett lUMm te0 ^errem tXmem 4ie im^
^ fI4^ Ott eiti plenori luu^ or^tiutts ^^ ^eiligen ^t^tmüd^tn titdi^m in ^tm mm fInUt
tu f. m. 9)(tt bem 11. 9L fanst bo^l^u« ftli>fl an/ mdtfec« fi^ duf ber ecflcn Bfitt b€« CXXUL fSL
fc^leget. ^ ^^un fotget b(tf Stigifiec auf jipö (S^iten^ unb {ulef;! flebt thic^t SInietge. 9or b«t fimni
iitlid^n SDUtidetien fteben fU ine ^offfcbnirte. £)te' ITebe rfe^ung ber eban<)dirn unb (^t^eln / n»ei#
d^( »oti berfenisen ob, bie in bos altern 8(u<saben fhinb^» 2>d0 gante i(l in {n>o Solnmnen ab^ei
ttndt. SMeft 9(tt«8abe ifi in ber iCbtterifel^en IStblt^bef be^bK«. 3n bem Catalc^o ber £ube»ii
gift^en SiHtotbfC mtrb P. 1. p, 70, ^ 83^- tta ä^nlk^fi 9uc^; unter.fDi^enben/ »enmitbUii nic^
dont ric^ngen ZiuU £). ZKeiffrisb^fl über bie Dier iCpotigelia^ ^wc^« 3or/ famt >em (Qttadres
fimal tin^ t^on ecU<l^en |>evUsett/ Straebtirg 1512. Fol. angetetgt; ob.fcl^be^ t>on bem degenmorti«
flen oerfdS^ieben fet), tann tcb nicbt fagen. €ben bafclbjl mtrb n. 831. bais itoangtUhud^ t^onZEUi^
fcteberg/ Qtraebtirg 15x5. Fol. an^e^eigt; tc^^i^erbe unter bem ^obt 1^17 ein dbnUt^t/ ba< ic^
feß^fl befl^e/ anieigen unb fur^licf^ betreiben.
707) Sri|lCttli(6 Mlöerf^öfft jum ewig? batferI3t>, fruc^rtarftc^ attgjefgt
in gf^c^nug t)n eigefdjafft emee »egfertige bilger«/ ber mit ff96 \)R
9fet fin ittfic^ f^e^mut. ®eprfbtge tuvib beit {^oc^^geferte ^ert 3o^aft^
fitiltt gn3t toon fctferßbergf/ bottoc ber |)eiltg? f<^cffft/ prebicat
löblicher gebec^tnug^u tlragburgf. 71m €nbe: iQte enbet fic^ ber
C^ntlenltct^ btiget; — *- 9>nb gebrudPt {U 93afel burcf^ ben fur(t(^c{§e
SIM Vttti twn SSgiborff, iRocf» C^rtfit geburt tufeitt funfff^unbm
ton «melf tot/ bei» ^otta$ 3umj ati ben fmtf^^eoben tag. 3ti
VEHif gram erfemiet btefen tbriftlft^en tilget, für ein H^ Sfnb be< ft^ilrbiden 3Uifereberg<f
«nb in ber £bat borf man mir etliebe glatter in biefem Zvtd)t Uf^, um ben 8erf«§er tennen in Im
ntn, t»mn gleicb feinSlame ni(bt auf bem Sittl ftitnbe. & gebet in is^f^nitten, f» trteietgenfcbaf»
im eine« $i(ger« nacb bem bimmlifc^en Sotertonbe, mit fofl tinnatiKibtiilfalen VH^c ivicdf, fMkt ibm
.tm# allen feinen Umftdnben auf feiner Sleife, eben fb mabt, att lebbafr für, fucbet OM ax^, tooA er
itt beeba($ten unb n»ofät er fitb |u buten bat; bemeifet burdj^ebenb« fb »armen (Eifer/ rebet mit fe
grofer Sre^mütbigtett > bog man erflounen muff, menn man fitb in bie Reiten turtlcf bentef , in bcmii
Mefer SSann lebte, yrebigte ut^ fcbeieb. ^ Clement bot in ber BiUioüi. cmieiife T. IX. p. lox mg
einer lateinifeben 9(u<gabe einige SteQen au<gebobetv in benen :Reifer«berg bie gebier bet etifiüd^
t>ti man tönnte aber folcber ^teOen ung(el(b mebrere anf&bttn. m ifi nur 9(babe, bof ber in
biefer bemfcben 9(u«gabe berrfcb^nbe fcbwei^erifcbt XHdert macbt, baS ntcbt Mit fo leitet m iKcfiebai
VSt. £>biger $ltel (lebet in einer StnfaSung/ iber einem ^oI}fdi^nttt/ ber einen ^Ugrim t»or^eOef. tlm
Üt bemfetben ^eben betitfcbe Serfe, bie fi(b auf ben 3nb«(t be« 9u<b< be{ieben. X>fe SX&ffette be< tb
telblat« fttOet bie Sveignungtffebrift be< J^erau«geber< !?acob Otfyen an eine Htmito ^obcgonb
(B»ofrenbr6teryn 311 ^fieffen, geben {u gr^burg 151 1. (Dtber melbet in berfelben, bof er Mefei
0»i|^/ niw^bem tt WJ^tv tim>9{fomiiienU(^ Dnb ongeret^t bicferenmpl gebnicft »orbenf nai^ mepmmi
3«5r 1512. 337
t»tib mhmoff/fanq eigener fKuibgefcIriff^ be«3)erfdfer< bem IDrittf äbecdebeti bobe. S)U folsenbeit bre?
ytifleidblteti Slottec entballen bie aSotrebe unb ba« SXesifler. SJ^it beut ttfttn fgilat f^ngt ba< SSetf
felbfl an, ba« ftd^ auf ber ecften @ei(e be« CCXXVIII. SBIaM mit obisec Unterfcbrift enbtgec, .IDie
SttcCfeite ifl leer. @. :6aumgarcene S^ac^c. $B. 4. @i. 25. u. f. 3l(b beft^e felbfi ein (£;rcmp(<ir.
708O SDag fÄlff beö J^tiU. Ttuff ba« aüerfurf e(l ^fe toggefegt SRac^ bet
figur bte >boctoc ^lo^attlted f)on @(f gemacht ^at iu 3;itgo(tlabt. 6e^
n>egt aui ben prebtgen bed n>trbfgen J^erien j£>octor ^o^anneS gctiec
^(tfecfpecg etivan ^cebtcant ^u @tcaßbutg tn bem ^Ifa^. ^.'S>4\i
7(m€nbe: «^te enbet fic^ ba^ fc^lff bec reutt) fur|Hc^ aufgefegt
nadf bet figur bte tann ^ecr 3o(»ann bon Stf ^f^um^etr ^u S^tflert
tonb Orbtnatiud ju 3ngo(|Tat ^octor ber f^e^ftgeti gefd^riffr/ gemacht
^at auf bfe prebtgen A^ocror ^O^onit t)on ^etfer^pergf^ bon bem
fcf^tf iu ©tragburg geprebtgt/ ^nb ieftmb gebrucf c burc^ ^O^^^^n^^t
©rüninget/ in ber (obltcl^en freien ®tat ©tcagburg (ber auc^ ber
meüiung tiT/ ade bud^er ^octor ^atferfpergd iu brucf en ttt ber gro^e
bifed bapp9rO bnb geenbet bf fant SßartfM)fomeud abent/ in bem tar
»on £|>rtjli \)rtferd iitbtn f^erren geburt $uf«nt fiittff^ttn^et IWOlffe
gejalet. 3n Jolio.
Diefen beutf^en Sfu^iu^ au^ Sapfer^bcrd« $rebij|ten, bie unter bem ZiUl Nauictila poenitentiae
(tt 9fu0fpurg 1511/ unb noc^ber nocb etitcbemal gebrucft morben (Mt, unb n^ot^on. unter bem 3(abr 1514
eine tN>afl<(nbide beutfcbe Ueberfe^uns Dorfommen n>irb/ bat ber fei. Ilteberer in feinen Ha^c^cen
SB. 2. ®. 307. furilicb befcbrieben. X)aö $5ud^ ifl mit {)o()f(<^nitten getieret, bie ein Scbtff 9orfle(#
(en, hat, nady ber S?erfcbict)enbeit bec angefubrten Sisenfd^aften, t)eranbert ifl^ SD« itd bat folddei ber
Jg)eriüsin Den SBaiern tRmuguttben ju^eeignet, beren (Sobn aßilbetm tbn für} t^ocber ocn Stepbuc«
na(d ^n^olflabt {um Eebrer ber beil. @cbrift berufen bdtte. 3fl 24 9e{a(>(te SBlatter flart, unb in
39/ jum SbeU febr furje Kapitel eingetbcilt. .
, 709.) ^rebig V Itmelfart ^a. 35«« fefub fter prebfg \>o bnfer ffebert
§raw? 6?itie fett t>an trer ^imme(fart/ wie ffe gott ber f^err geeret
^att/ mit ftbeerlet Sere^ S)nb in ber atter (etjkn eer^/ ba voutt ^Sge#
legt em frag an n)efc^em ort im ^tmefretc^/ gott mit allen feinen
to^erweften ikin monOg ^att/ ^nb t>ff melc^em fluf/ ober tro ^ada
ft|. Tiber bie anbern br^ prebigen/ fagen bon brerfei empfengntd
SRarie. Tluc^ rottet empfengntd \)nber ben br^en bie ((;riflen(ic^ f ire^
begat t>ff ben tag irer empfengiiid/ ®eprebigt hutii) ben mirbige t>nb
()0(|?geferte JDoctore ^oH^l getfet t>Dtt ÄCtfcrfjKrg. Ttimo Mise
1509 v>nb fetnb \>7 feine mub abgeftf^riben. 7(mSn^e: ®etru<ft
burc^ 3o^antted gruninger in ber (obffc^e fr^en flat @tra§(uird
Dnb boUenbet bf ben abent bnfer tithm frawe ber gebttrt/ t^nb tntt
iem
potuert Ttntialeti« tt i
33«
hm i<xt ^on f^dfli «nfrc« J^ttfi geSurt ^ufeat fünf ^tibt )M^1lft
Der iveitiduftide Sittl fagt <Stt$ , n>a« in biefec neinett Sammluitd tnUtciitn ift Vitf bct atftrf ^
fcife »ejfflben i(i ein ^^liidbnitt , n^elcl^er bie JC>imnieIfart SRatiae t>orfieaet; oud^ i»or ten ^rebigtcn
mit bec ^npfanfiniS tRariae (lebet ein {>ül{ftbni(t , ber ober fteplic^ tttoat auffodenb ift Serfelbe
ift nemiicb in brcQ ^bcile deebeilet ^ erften n>irb ®ttt ber fBater mit ber ^aria auf feinem ^cv
ien oor^e^eltl, tinb babep (lebet: tfoncepHo 9)^aciein cocbe patvii ab etemo, im (mepten Soncepttc
QRarie in utero matrt^ feminaliter, im britteu/ cpnceptio anime 9)farte in corpore fuo abfijue peccati
moculo. 3(1 XVIU. ei. (lart Sin ^cmplar i(l auf ber bieflgen ®tabtbtbiiotbe(.
710O >Df|i 6u(^ ba« ba gebtd^f ^at ber erfe uc^t \)afer ?lmanl)ttö/ genannt
lS(U(r begreifft in im »i( guter ga(tl({d;er (eeren xoit ber menfeb/
fo er tt(^ gen>enbt ^at \)on ®ot ju ber creatur/ otheti n)iberfer foftun
)o feinem erflen t^rfprung ber ba got tj}/ \»nb n)te er ftd^ ^aben fot
in fein felbs^bn^ aUer creatur gelaffen^eft \>nb ab^tthen aOer frbb.
6eg!rlid)att. woDujlS Dnb gemad^i bffer weit V)nb ferne atgnen feib^gott
i»or äugen ^abtti/ jn fu^eu/ \)nb über aOe btng (tebf^aben; fein letben
l^etrad)ten/ \>nb ^d) felb \>nben9urf!{(^ fn red^ter bemut gefeic^ f6r#
miqflid) Xpaiten/ in tun t>nb fn laffeu/ in iteb )»nb (aib/ \)nb \>f( anber
f oil(t(!^ V)nberrtcf)tungen bie ba' einem anfa(i)enben/ voiber efnf erenber
menfc^en jumal fiirberffc^ t)nb mi| fein/ fo e9 aufmerfftcf^ gefefen
vnb betratet tDcrt. €d gibt üc^ gut()eritgen bernunftigen menfc^en
titä^tteidje tbefffung ju göttlid^er toat^tit/ \)nb einen rf(i>tfgen loeg {u
fcer oner^5d)(?en fdfigfaif, 7im€.nbe; JJDamfc llefl ic^ unb gib €nb
btfem bxxdfy ba6 t>a arbattfomigffid; gebrucfr \)nb mir $r&uben \>oUnf
fcet tt?/ tn ber fepfer(td[>en Hat 9lugfpur^ JDurd; mattier •g)ani!fen
Otimat gefeffen bei) fant 9SrfuIen €lo(fer am ied^. SDurd; \»er(egung
tti furffi^tigen J&errn 3o&aiin Olpitmanit ijon Geringen. 3n teuf#
feiger natton furnampflen buc^^furer. ^n bem lar bo man {alt taufenC
fünf l^unbert \)nb ixüblff jat auf ben ff tag beö monatö 3umi |3#
ligFIti^ \)olfurett iau« *eo. ©ot fei) (ob. 3n §oKo.
€tnf Jitete ^gabe biefel^ SBitdb^ ift unter bem 3<4^r 14K2 angeseilt »orben. 2>er 93crfa§et
igdntt^ @itf> ober @ettff/ n>ar ein Bominifonerf unb 3(m<mbU9 n>ar fein dlofttt fRarnt. 2fn
Ctoetif« Scrijrtot. oTd. Pracdlr. Vol. 1. p. 653. »Irb t>on feinem ?eben unb (Sdbrifttn mlüSuftiQ «e*
l^onbelt. SDafelbft loirb gemeldet, btfg er feinen eiflentlidiKn S^amen fordfaltig {u «erbergen gefuebt
hahtf bag er aber in aUtii feinen, nodb in ^anbfcbriften übrigen ^cbriften, Johannes « Soeuta genennet
lo^cben. i£r«Miraa<berabettcben$$ami(icbcr t^^it^^ctg unb um ba«3abri3oo{u€oflni9 in^cbmoben
^bobren, €eine gRutter (tammtt -oon ber abeltcben S^omllte ber @eu(fen ab, unb biefer ibren ®tfdfitd^tt9
timmMbm er an, «nb nennte ^ä^ Seuff; ober &ufo. 3« ber^ nacb obigen febr foeittaufeigtn £1»
ftl# l^tm^Ui Sotcebe f o«umen ^er(ibiebeiie £ebtn<umiflanbe beffefben 9or* €^on im 1 3ten ^r iroc
Sajr isi«; 339
et in ben 9«tiA€terb<ii* Ce fbibittt (u eüit/ unb foOte bort SDocfoc ttetbnr. aSmutii bkfr« nttbt
Qtfitftf^tn, bovon »icb tit bcrS^orrebe folgenbe UcfacJ^ onseseben: ^0 ec nu |tt Softant in bcn ^w
btserorbcn tarn bnb ain anbedjKidtc feiiger menfcbi onnb bargU/ ouff ber b^ben fc^itl (u S6ln beenge«
leert t0atb, ba< er folt boctor in ber bailigen gefcbrift toerben/ bai foarb tbm burcb ben beidsen geifi
abgefprofben t>nb gefagt bu fanfl genug b<ir|u ba^ bu bicb magfl {u got feren t>nnb onbere mennfcben
burcb bein prebig attc$ tu gott lieben, üifo bub^er an {u prebtgen mit großem Srnfi onb »urb aln
berimpter ftrenger prebiger onb in ben prebigen batt er bie meiS^ toenn er einen mercflicben ffn, ober
ain gut fhtcf wolt fagen, onnb tat oolcf aufmercfent macben. (So fpracb er: XtXttd ouff/ w«nn btr
feu^ tPtU feuiFen u. f. w. €r flarb im ^rebigerdofler (u Ulm 1365, liegt aucb.bafelbfl begraben,
^ie romifcbe Sircbe bat ibn unter bie «C>ei(igen aufgenommen. Stl^ 1621 (u U(m ber @nmb jur beif«
SreQfaltigf eit^ir^fe gelegt würbe , foQ man M beil. £ufo ®rab gefunben baben. ^eltp ^aber ein
Skbnd^ in bem Z)ominif anerf lofier bat fein £eben gieicbfalU bef^rieben. Cf. ^4berUin DilT. de viu» .
ttinerib et fcript Fr. Felicis Fabri GOtting. 1749. 4. $. 2$.
71 lO S>tf% bfec^fftt ifl genant ber j^cutt» ber butfltge fecD. 9ßor bem 9tei
giflet : @ebrucf e in ber f a^ferftcl^en @tat Ttugfpurg burcf^ (Sx^ütt
6glilt, »od; in ber ejrpenfi goß bürft». 3R.iD.jfti. 3ti £>da\>.
Siefetf ®ebetbucblein toirb opn bem fei. IMibtvttf ber bocb oerfcbiebene, bie no<lb o«r ber SXefor«
mation erfcbienen (Inb, in feinen noc^ric^ten 0. 2. (S* iS7*u. f. (S. 4ii« u. f. anfubret, nicbt
angeteigt. SDen Anfang macben @tbttt, bie an 6ott gerietet (ittb; bie folgenben flnb m bie 9)faria
gericbtet. 2>ann f ommen ^afftonö unb StbenbmaW Qebete ; ferner folcbe/ bie an bie J£>eiligen gericbtet
finb. €nbti(b folgen aucb Gebete für $ranfe unb ®terbenbe. 2>en $5ef(b(u§ machen bie ^Birgitten
Oebete. ^at SBerfgen ifl 18 99. ffart unb bat <Ool{f<bnitte. 3fl in ber 0(^war3tf4^en Cfammlunt*
71^0 @(^tffart bon bifTem tUtnUm tamcrtal. 7tm€nbe: QebritcTtiu
^attcffutt in ber iobftc^n tonb AepfTettfe^en ^att noc^ €ri^e ge^
burt buffent fünf ^übert tonb itoeüff tot burc^^ jQott munter ^o
©trafiurj- 3nOuart.
;Diefe0 Heine ®ebi(bt ifl getoi< eine groge efelten^t/ befonber« n»egen btt ^^mäotttt. 3Uttet
in feinem €oangeltfcben Denfmal ber (Stobt Srantfürt 6. i82. melbet, ba§ in>ar fcbon 1522 ein
«flrofoglfcbe< Scriptum bafelbfl gebrucft toorben fe«. SDie gegenwärtige €cbrift aber blieb ibm, fo
toie oieOeicbt mebrern anbem , unbetannt. SlBer biefer :8att tTTunter gemefen fep , wirb fre^Ucb nüt
®eiol0beit nitbt befiimt|tt werben (onnen. äBenn bie ^n Snbe ber gereimten SSorrebe/ auf ber iwe9#
ten ®eite (lebenben be^ben iSucbflaben S 9S eben biefen ^&Mt mttrner, wie icb nicbt {tt^ifb/ be^^
beuten # fo mocbte wobl berfelbe aucb ber !Berfa§er biefe« @ebi<bte^ feQn. Siufferbem w^rbe i<b auf
bem ber&bmten Cl^omaef ITIurtier ratben. £)blger Xitel fiebet in einer Sinfaf ung. Unter bemfelben
liefet man nocb oier gereimte Seilen; unb auf biefe folgt ein Jg^olifcbnitt, welcber einen (Engel in einem
@(bif oorfleflet, ber eine $erfon (u f{<b in baflelbe nimmt. SDie gereimte Sorrebe fuflet ba^ fo(gei:Oe
{WeQte fSlat. Sann folgt ba« aSerfgen felbfl in welcbem folgenbe «C>auptftu(fe autfgefut^ret werben :
®0Q for^tig feyti. ^teb l>abeft ttUvlam. S)e« etisele betvarug. '(ffebencf ^<i% ttibu t>tv fum
ter beyc^r« fätit (Seiten baben eine, in Jg^olt gefcbntttene Sinfa^ung ; unb nocb uberbiefe« flnb fünf
<#oi)fcbnitte baritm befmbUcb. ^<ii gonje betragt z 3/4 SB. unb ifl in ber 3c|^t9ar$if<|^efi €famm(ung.
ttua 713-)
340 S«5J »S»«»
713.) Ciri fc^on hudfUn bDttt ivm^^i Qtti^t, m ^^^^ lom«f bR we«<w
gen alle \)erbampte menfc^e ^aben xoexhtn \)mb bte \»er(oreit fett fo
f9 f)9^ t>f etbeit ^e^aht ^ahen alleti menf(^eti itu|lt(^ f u{^6rem 3fem
ein fc^oner fprud; ^u allen tlenben. 71m €nbe: ®etru(fr ju ^eip^it
burdj SQBolfganfl ©torfel pe^ ben paulecn 3R.ff€€€€.jfci. ior. 3n
Ouort.
SBad tCcngUr/ bec SScrfager be< li^ayenfptegeto / feiner neuen Slu^c^abe Mcfe^ ^Ücd^tibud^i i
lie er 151 1 beforgte, unb bte mir unter tiefem 3abre angeteigt baben, beofugte, ba^ tfl bier etiu
|eln abgebnicft morben. Unter obigen £itel ftebet ein *£)oIif(bnitt, n>el<ber bo« iungfle @eric^t oorfleli
let. Sluf Ut 9vu(f feite fangt ba« Sßerfgen felbfi, mit ber Ueberfcbrift : X>om Kmgflen (Berid^c an.
Steffi n)trb nun befd^rieben. !Den STnfang macf^en bie oorbergebenben B^ic^^n unb ber enbcrifl. Sann
folgt bie iBeruffung ber (Sunber Dor tat ®eri(bt ; ibre €rf4^etnung , ibce 3(nHager , ibr $5ef enntnig,
tpo befonber« baiSienige, n>el(be< bie geifUicben unb n»eltli(ben £>bern ablegen, merfwurblg ifl, bief^ur^
bitten; bie für (te eingelegt n>erben, ^ottetf 3(nt»ort barauf, ba^ Urtbcil betf iungflen ®eci<t^t<, unb
enbtrcb bie tcufüfcbe O^oajiebung Ut g&ttlicben UttbeiW. Z>en SBef^lug maebt enbiicb ; iStit ^ftb^
ft^er fprue^ QU allen ^ttibtUf fo mie foUber in bem neuen Sapcnfpiegel ilebt. Sule^t flebt obige
iSnsetge« X)aj ganje betragt 4 1/2 SBogen. Z>te le^te ®eite i(l leer. JLtidf hat biefe Sdbrtft in beo
Originib. typograpb. Lipf. nt^bt angezeigt, ^ie i(l in ber ebemaligen @olgerif<:^en SSibliotbef.
714.) 25:^ f)ernacf) getrucffe« wirbig ^epltusu: ifl fuiiben t^otbe 3in Jo#
l)cn- aUav im tipumbc jn $rier. Tlnno bni 1 510. 3n Ouart.
3ft nur I QJogcii ftatt unb in ber Bc|^rt)ar$if<^en @^amm(ung.
7 1 5.) aBac^flfftigf ©ag Ober reb, twn tettt ?Kwf Scfu Srij^i JReufic^ {h
ber l^eqKgn @tat $rier €tfunbeiv mit anberii vif fiflbarn ^e^ltumb
3n 9'd<t»<i^fi9f^t b«i ^e^ferd SOtarfmifiofiv t>nb anber durften t»ii
Herten >Da fe(6d im aie^c^dtag t>errame(t/ Knno tifti. 1519. Km
€nbe t 0ebrucf t ju 9?iiEöber9/ Öur«^ ^err ^OKllfe» StBepffett^f»
ger ^Hef^er. 1519. 3n Dudrt.
9iif tm Xitel ifl Oec IKocT ebrifii, ein StueT t>e< Streute« , brep «Birfel unb b<t0(ei4(n <S>eili0«
fl^&mer in einem ^oliiäfnitt oorflefleat. Sluf ber gttUffeite fange bie iBefc^teibuns ber getobt ^ricr
«n, bann folget eine fUcKfycidtt, wie 1512 im Sroi>naltar ttt J^o^mfOfft* i« '^tUt, auf SBefe<>( SJ^ori*
miiian« etltc^ Stuften mit iKeli()uien gefuc^t unb gefunben roocben Önb. Sl^an erjtount biOia &bec bie
Äenge unb Stojlbarfeit berfelben, no4 mehr aber »ieCeij^t über bi<9m>ern*t, mit melc^er berSerfaßer
,biefer Keinen ^dftift, ber fid} 3c»^annem ^öelp^utn ^gentinenfem Pf^iflcum nennet, feinen
tefem biefelben inlgefamt fdr adSit anpreigt. 3fl nur 8 IBI. fiocf / unb in ber J^bnerif«^ QibK«*
H>ef. !Bon bem (Berfafier »erben »ic unter bem folgenben'^abre* einige Stac^ric^t geben.
716.) aSotrbem »ntrenUc^en tongeiidtett 9Iocf tonfcr« Ferren Seftt (fertlH,
be» jm ieUt aulTerwefte muter — ^ fef 6« mit jrett feufi^en fiejtbeti ge«
würcft ffot, WH ber, aftiem äffen dubeit/ \>on ^9fato tonb ^erobe ge»
geben
# (TUennbef genanO nwrten ifT/ ber jti gen ^riet tica^t tL S xo^ *
€1 tft btefet ein fBmlic^r SKommi. 3(6tfig ^remibel ifl ^er 4>elb| Uv, iim'ben misenilbtefiF
ato(( ^ rrbaften, f!d!> afferfep ^efd^tti^en Sbentbeuetn nüSfe^et. :Diefe mcrbrn in 26^a9>{tel eri^Mt
@ani inle^t auf {we^ iBfaftecn n>irb bann ertdblt/ mte bicfec Slotf fanit anbern 9ie(f<ruien isid (u
Srier gefimbcn morbcn ifl. Unter bem is 3^U^^ langen Sitcl balten {ween €nge( ben undendbeten
Slorf. Sliif ber ecflen Geite be< 37flen fdlait flebet Me Slacbticbt t>on bem ^tutfer mit fdgenbeit
{Sorten : S^nb bomit baj btfe gefcbic^ten nit abfaOen an% gebecbtnu§ ber menfcben bob icb Xtlci.
^<ma^ (Dtl;mar bt§ buc^lin n^oRen br&cfen — ^ ber Jtaiferllcben flat ^tigft>ttrg be^ fönt 9^rfaleii
clofler am {ed) 3n bem jar b^ bifer Süocf {u Zrier gefunben t^arb tc ^Do man {alt nacb Srifli geburt.
9R.£).Sij. Diefeis Sßertgen betragt 9 i/a SBogen. 2>ie lebte Seite ift leer. 3fi in ber 6d^iMr}i$
f^tn (Sammlung.
■
717O ©t> JegetÄ be« ^ei^ffgeit wittere ^raiictfci. ffla^ ber befe^rei^buitg
t>t6 SngeltfiJdeti iererö S&onauenture. '21m Cnbe: ®ebrucft Dnb
bottenbC/ 3it ber ^ai^rerHc^en @tat 9{ürcmberg >£)urd^ •g)teron|^
tnum ^6l(c(/ Sit t>erlegung be^ Srberti ^afpar tRofentalei: 9e$unb(
t9on()aift m @(^tt>a$« 7(m @9beiibeii rag beö Monate Uptiüi. 9{a(|^
C^rifli tnferft ^erren gepurt. Xauftnt $unff ^unbert/ \»n 3m in>e(f#
ten !^are. 3n Onart
SDiefe betitfcbe Ueberfebung ber tegenbe ^tAttcifci ifl bereitf t»on {krm ^tmniä, im eriteii
Banb feiner ticoeti J&fbÜi>flf^ (S. k 11. f. aiUtf&brlid^ befcbrieben morben. |loler obigot-Sitel ftt^
bet ein J^oUfMiit, ber ben Iftil ^randfcu« fnienb »erfieQet; unten ^ebef hat 3abr 15 11. Jluf bK
Stttctfette bt« Titelblatt Ifi abermalt ein J£)olif(bnltt, ber bie gan)e9eite einnimmt unb ben beil. gram
eifctt« flebenb Dorfieaet. X)te übrigen {)ot|f(bnitU nebmen bie ^alfte beg SBlatg ein. ^brer finb in
allen $6. <?ie ftnb febr f(b6n. 9}ad|^ 4)erm j£)ummelg 3^ermutbung (tnb fle Dom ^ieron^mut {>&(t4
felbfl. SBoran ^ebet eine fur^e SSorrebe beg Ueberfefterg , ber ficb aber nicbt nennet. Z>xiS (ie febr
fcbiccbt gerwben fe9/ tann icb feben Aberteiigen, ber |^ bie 9äbe'gei^ »isb/ tmr^li^e geHen {u
lefen. 2)ag gante ifl 26 1/2 Sogen flarf. 3<b beflb: biefeg, an unb ^r |}(b a^gefcbmatfte*, b«4
ii>egen ber JS)olif^ttte ftbabbare Sßerfgen felbfl.
7 1 80 ^«« f*<>«^^ t>erf}eiitnu« in tucfif^ bff bortor Sojjanttfen IReucftHitö rat*
fcf^Iog Mit ben tuben bud^ern bormaU aaify ju larin im Tlugenfpiegef
^feüngen. (ijiO 3n CUiort. . . /
^eticbUn b^tte feinem 9(ngenfpifge(/ ben er pfafferForn« ^anbtfpieget entgegen fe^te^ unb ber
nntcr bem ^abre 1511 an()eiei<)t worben ifl/ oueb fogenannte (cboliroc difpatttionci beigefügt, woriaii
er in bemeifcn fucbtc, bafi fein Htatbfcbiavi nicbtg, bem ® tauben ber Sircbe »ibrigeg enthalte. !Da
nun btefe difputvtiones (atcinifcby unb alfc cicjentitcb nur für bie ®e(ebrten geftbtteben toaren^ fb modte
er felcbe, um aucb oen benen/ n>e(cbe ftne (^cbrift nidjit lefen tonnten, oerflariben iu n>erben/ au<6
beutfcb befannt matbcn. S)ief(t ifl min in ber gegenmartigen S((;rift gcfcbebcn/ bie aifo nicbtt an»
, « » 3 bfrt/
Utt, M dire fti^ UcMHMntd tetiec Jaetimfc^en im Sfudenfj^kdel ijf. Iftti etifti Utftlhtn üe^t:
<9ebm am n^t). ug bt« merken, im ftmfj^e^ ^ut^crt imnt) ;siK6{^nt tör» ®ie ift 14 01»
ftatf. ^ie leeie etitt ifl leec 3c^ bei{(fe fk felbft. 9la<^ ^efer «(^ft b«t Tleud^lin in ttefec
Coc^f fp l>tc( mlt,tolf(^b id/ tMitcc ni<^ ^tf M iit M<n ^mtfuiftU D^enfionem eontn ca-
limtiiatores (nxm Colopknrei, Tabiugte «pi]4 Thooi, Anihckuim Badenrem. Anno» M.D.X1III. 4«
S>d6 3o(iL «S^iitr. XtUf in tem Scfem y^tu^lnw, Un satHm Sietlouf tiefe« oertcieglidi^en ^onbeU,
iinb bic 0lu(f (icbc aSenbung/ n>eU^n betfeibe am (Snbe für ben grogen ^eii<)^Utt befam^ am an^fubc»
Uc^flen imb gcunbUel^flen ecidbiei ^cXn, t(t fd^n bemecfet »orten.
719O 9tomiTc^€r ^atTerf{(|fer ^aie^at tonb gemefner ©fenbe beS SKefc^d
auf fa^ttttd bnd orbttuqg 4uf bem 9{ci(^g tag au <SoUm ^uo
XVctonb. XIL aufgeric^f. 3n golfo. ,
3fi 6 (Bogen ffarf. 3(uf bem SitelbUt ifl ein J£>o(ifcbni((, auf melcbem ber Stavfec mit einer boe
i$m fnienben Vecfon k. oocgefient wirb. 3fl in ber iebnettfcl^fn 15ibltotbet ®. p&tcere Sirteratur
be< beutfclKti €Slaatf (cd^M £b. 2. e. 404. u. f ingleicbcn Monum. typogr. Rebdorf; @. 23s. u. f.
73ÖO fmomiiH^et J^e^ferHc^er ^aieflat \)n gemeiner ©fenbe bed Stetig«
' t)fffä$uitg t)nti ortnuna v>ff bem M^ita^ iu SoUcn. ^nno XV^.
\>nb XII toffgeric^t. . 3n Jolfo.
Unter obigen Sitel ftebet ein Jßolifcbniftf n>elcber ben JtaQfer auf bem ^bron mit ben fleben €buri
fftrflen oorflettet. 3f{ 5 SBogen fiarr. IDiefe f&uiicJbt ifl obne Sn^etfet in 0)?a9n{ getrucft mortetu
9ie ifl in meiner Keinen CSammluna.
' f2iO fRomi^tt ftuffftti^ ^ak^at i»H gmicfner flenbe k(* ref«^ 911«!
*• ' • i^iil DfftJf ret(^«tttg sti Sollen. Tino SR.€€€€€. *iw r«. »fa«*
"^ iDUfe £>ti9TnaImi«gat>( bcflO« i<t) (((nfaO^ ftibft. ®l(^i(t 3 Q5og«i flatf. Untre obi^ Xitrf
flehet (in {>oIjfc&ntt(.
S)iefe SSaierifc^e tante^ortnung/ bie ^er(og tlHI(>eIm in SBaietn, {ur 3eit/ ba er bie Sanbe<re>
gierung batte/ 1512 errichtete, fubret &tldfOV0 infpecimine &c. p. i8. § 14. an, obnemeiter etma<
Mn berfelben {u melten, auger baf er gleich auf ber folgenben (Seite, »0 er oon ber gemeinfc^afif
lid^en Sanbe^brbnung ber bepben Sriiber tDil^elme unb .CubtDtgg oon 1516 rebet, ^insufe^et: re-
novatoia D* Alberto fub titolo: iSaperifcbe Sanbjorbnimg 1553 f. qnae colleffio ei, qiuim ad
i; 1512. recenfuimas» exa6te rerpondet Sdfo mdre bie t)on 1512, ini ^0bxtisi6 nur mieber^olet
foorben. SOie oer^erte Mn 1520 fannte Sele^otb ni49t.
7^3.) iDer neu ita^tnfpit^tl ^on rec|>tmdff{gett orbnuirgen tu SurgerfiV
^en \>nt petnffc^ett iXegtmenteti. SBiit Tfbbtton. '2tucC; ber gulbitt
f&uücu ;KunigF(i^ SHeformatotv (onbfttbem üu^ btr^&mns gemat«
ntt
ntt rec^t toi aiiberm andern Sum prtilifegto. üe Ifi wbtat ^oc
opu» Intra tempu« M#cmmatu (mprfinere fu6 pena In to promub
ganba. TCm €nbe: S>o(6ra((^t {jl alfo feligfKc^n biUt new (a9ett#
fpiesel mit feinen Ttohiüon/ 3n bet ^aiferUc^en ftatt 31Udfpttrd be«
fanbö ©tüa^en/ v>on mattier ^anfett öttttor buc^trucfer/ >Durc^
, toerotbnuog \>n foflen beA^ futftc^ttgen ^erii ^o^an SX^nman \>ott
dringen/ ^eutfc^er Station nam^affcigijlen fdn^^tttt/ tonb M((en#
Ut in «igiiia fSl(ktlmtati6 Q^xifti Unno 1519. 3n %oUo.
XMcfe degenmattige 3(u<gabe entl^alf äUti h^itni^ti n>a< tn ter iioc(Kr0ebcnben t^ott 1511 Mgi#
troffen toirb. abtd> Ift bte einric^tuns, bi« auf dnifte SUMgftittn, bie nemtidl^e, S>cr Xitel fiebe eben
fo ani, n>ie in berfelben. IDiefer fiiOet mit ben fBorreben unb 9Ufli(hrn 15 nnqtiikltt SlÄtcv. 3li(
fol. 1. fingt ber Saoenfptegel felbfian; ber (tcb mit ben ^pciuben SapenfpiedeW «nb ber gereimten.
33efc^ltiSrebe }ti ollen fletinbeit/ auf ber SKucf feite fol. CCiüi enbiget. Z)aruntec flebet: Ontnia Sa#
nita«. JLaw bto. polbra<bt ifi Alfo feUgFU<i^ft ^c« mie oben. 9(uf bec erflen 6eite be0 le^^ten ni^c
flf(dblten SBIat6 flebet ber {)oIifcbnttt mit bct Sendlectfcben f^amiUe/ unb barunter Senglerg Cpitapbiitm
mit lateinifcben SBu(bflabcn. S>ie SKücf feite ifl leer. Z>ie ^oljfcbnitte finb bie nemlicben. 2)te iCbiir^
ttf(be i&tbHotbef befib^ banon e(n (Sjremplor. 9u<b ^err Vrof. SUbnxvs in 9IItborf«
724.) Orbnuitö toon faijßKc^er gRaiejlat )u bttVric^tifg bct offen Dlot«^
Xii n>{e bie jr Tünpter t>6en foUen aufgange. mitfampt e^nem pett^
lt(bc manbat bae bit npmabd nacbrrucf en : ober 06 fo(icb6 barmber
gefd^ef^e: biefelben: nQmanbö; \»f f auffen nocb* t>erf auffen nod^ fe^f
^aben foUe. fie fttf bäil burcb bie ita^ferfic^en €9miffarien ^u iXefdr#
mirung: ber SRotarte )>erorbet iut>or corrigirt dH jucrucfe eriaupt
Unfhreitig getöret biefc Ürbnung, termo<)e ber tlnter(i:^rift: ®eben in vnfer i>nb bee Titl^
&iat(Lbln, am a4^tent)en to^ be6 UTonate (!)aobri6 / VXad^ CbnfH sebttrt ftinffjef^enbtm^
bert vnb im 3ti>6lffcen zt. in bag 3labr 1J12. Sie tfl {war nur 4 Otogen (larf, aber fomobi in 9(n#
febung be« ^nbalt«^ cli in Siucf («bt Ui PripUegii, um ben SJacbbrucf )u »erbinbern, febr merfmur#
bi^. ^Diefe« y^riüilegit »irb nicbt nur febon auf bem ?itel, unter bem Spornen eine« penIt<benUTam
bor« gebacbtf fonbern e^ flebet foldbet^ aucb in «xtenro auf ber Otucf feite Ui Sitelblat«. IBermutb«
lieb ifi biefe« bo^ erfle^ lat fo umfldnblicb abgefaßt unb aucb g^nj abgebrucTt »orben ift. (St nimmt
biefctf ^rtDilegtum, ober penitcb 9)?anbat,- bie ganse Stutffeite Ui Sitelblat« ein, unb »trbbarinn «Den
2)rttdfern unb ^^u^^fftrern, von r&mifcb fepferlicber macbt, be« oeriiernng alle< beffen, ®o fpe bie^
)viber nacbbrncfeq, feQl&aben obetfauffen toärben, audb ofner^peeii/ itemU<b swenjtg morgF lOs
ttge« (9oIbe6, t)erboteti^ biefe £)rbnung tn benit4<b|^en vier Cfo^reit ju brucfen u. f. m« 3hb be»
f^e biefe fettfue £>rbnung felbfl. 9}emnitbli<4 ifl biefelbe ebenfatt« {u XtXaym gebrucf t n^rbem
7 25.) m S8eb|Wi^ ^eiKglett \>til» Sat^m^t ÜRaieflat. ^iKf&t\^m \>nb
^urflen iei fettigen iXomifc^n tti^i fambt gemeiner SHitterft^afff/
344 - 3ä^ »51a»
flehet tt/ mufgC etmtflfe ^>n »0 fte n>oa?, be tifefetgen 90t tefcffffic^?
ftitfomett. 7(m €nbe: ©ebriicft ju ^fluxmhitg. ten andern tag
brt Srnner«. 1512 3n Ouatt,
Sutf bcm Sitd biefec @c6rift mürbe bec ^n&alt becfelben tt>of^l nic^t (u erraten ittfn. (E« cnf<
^ät bufelbe ober ntc^t^ anber< , M eine febr brinsenbe S!^Drfleaund M bamalt^en ^ocbmeifler« ton
^ttu^tn, ülhtt^te, ^atßQtaotn t)on SSranbenbucg an ben^^abfl, unb an ba^ ganje beutfdbe dUiät,
»ocinn er ffe um (Sc^ug wiber ben jtonig t>on ^Joblen ^fisii^munbum bittet. *Ser Sonig oon ^ob«
len i^erlangte nemlieft, bag ibn ber 4>o4^metfler btslbtsen fcate, t)erm6de eine< Serfpredl^en« , ba< be€
^•i^eifbrt fBrubet, Cafimir, bemSonid ittban hottt. X>e«n>eden bittet nun berJ^oct^meiflet baf M
bcr V«^ unb bcr Stavfer beworben« onnebmen m&^te. Soran (lebet eine fürte ^efcbtcbte be«£)rben<.
«Dann metAen bie ^ttf befel^werli^^en ortigPel fo bcr %bni^ lyon polen vom (!>rbcti begert m*
d(fu(^rt/ unb enblldj^ »erben bie Urfa4^en angeteigt, marum ber ^^obfl unb ba< 9l€tdl^ ben X>rben in
®4tt|n€bmen (bH 9(uf bem titelblat tfl ein ^olifcbnitt, »eldi^er ben ^^abfl unb ben Sapfet, auf
ft&ffen neben etnanber fiftenb, oorfieaet. Sor bem ^abfl friiet eine ()^erfon, meiere bemfelben eine
fSfÜt^tift Abertf ie^t. 3ft 2 ^3 <B* flart. 3c^ befi|e fie felbfi.
7*60 ^mtetim €fViit\>ertif m«9Jfer ^anfeit S^ttttd^ ^ ^Offutt—
?iu Su^ttOtgett ^aUgtouen be^ 9te9n u* f. n). mtber hit etbidft
^ractiea bfe ber «nwiffenbe menfc^ iucaö — «ff bad fonfftef^unbet
btib irct |are gemacht ^at Um €nbe: 6etcu(f ju Ix^beli^erg t>ott
SäcoJ ©ta^eöerfler- 3« Ouoct.
V«f bem Xite( fttfut ba< ^fal^ift^e 30ai>)>en. 2!fl i ^4 Sogen ftarf unb in ber e^orjifc^eit
Gommlund*
7a7.) ^ffordorita tTOfticiüe. e{n meffferficf^« bfferfefen« biee^Kn b* at^wf
für manc^erfe^ francf^eft v>ti ftec^tagen ber meieren, gemacht burc^
^O^tttttm $oKat V)7 S^oc^enberg in ber n)ettberumpten 9>tt{\>erfttef
iu ^(ett 6e9 bem aOer erfarntflen man V Tlt^nttf boctor ^c^rfcf.
Um €nbe: «^te enbet ftcIS^ baö regtfler btg 6u(^(fnd ba» ba gebrutfc
tjJ ju ©tragburg burc^ SWartWUm flacö. 7H« man jalt. SÄ. €€€€€•
tonb iriu iar. 3n Cluart*
€ine öftere 9(u<0abe ifl unter bem 3abre 1497 anse{cigt »orben. Die gegenmartige ifl 10 9of
len (larf . Sfuf bem £itel ^^u bai Seicfren bti S>tudttt. 3fl in ber &^wat^iä)m Sammlung.
7980 ii^tt U orte btiltdanW be comt^oftttl ^ad 6u<| ber wa^rett
Stun9 iu bififUfrett CompDftta toii fimpHeta; t>nb ba» 6u(^ t^efau^
ruö pauperum/ €(n fcf^af b*" Ttrmeti/ genät ^fcarium/ bfe 6r6fam#
lern gefaden Mn ben bud^ern b' 7(r|ne9 t>nb burd^^ S)rt>enment. SBott
tntr 3^(l^on9mo brunfc(>Wt(f uf^tdubt \)ti geofenbart iu froil be^
nea/ bff e« begeren. ^ €nbe: Sl^nb ^te bie buc^ feKglic^ gebrucft
bfi
\
SöJ« iSiii
345
ton ^Htibt^t in hit ftf^ttb^n fret^e fiat @trtt0(tird tof fant üKot^'«
otent in Um 3ar 9!Ä. i8c. tonb f f j 3n Jotto.
So mirb tiefe (Sammlung eintser 3(bbantytttn$en «»on i^ier^n» ^6runfc|^u>i^<E in HirTchti Mü-
lentr. IL d. 38. andff&htt, Ingleicfecn ©on Crew In feinem Ctttlogo. 3fl 344 81. flacf , nnb ifl blc*
bec {meiste Sl^eil be« Diftiairbiict^tf. €ij flnb in bemfelben feine ^flanjen befc^rieben , foldlic^ auc^
t^ine (KbbHbnngen berfelben angebracht morben. ^iefe 9(ti«gabe ifl ondl^ in ber Unioer|Udt)Sblb(io(()et
tu C^ngoffla^C* ®. aud^ Monum. typogr. Bibl. Rebdorf. p. 237.
729O ^tttni U Sre^enftd. >Dad 6ud^ i>on ^fTan^tmg ber aecPer/ honm
. »nb oUer f ruter. 2tm €nbe: nüm getrucPt V)nb Qeenhtt \>ff beti
a^ent bart^oromep 3m lar 3Ä ee€€€ pcu 3n %oiio.
SfeUere Siutfgaben biefer Ueberfe^ung ftnb unter ben ^abren 1493 unb 1494 angeteigt morbem
Snc^ biefe befa^ ber fei. JivtWf ber fte in bem fc^on me^rmaln angeführten Catalogo furj befcftriebeti
l^at. X>atf ganje tfl mit bem THtQiH<t 172 gejat^lte Slatter flarf. ^it ben 3[bbilbungen bat e^ bie
nemUdS^e SBefdS^aff enbeit / mt mit. benen/ btc jur Stu^^abe loon 1494 gebraucf^t n)nrben. Q^ermutbUc^
ift bie aeflenttxJrtige ebenfaU« in ©träßburg gebrucft »erben. ®ie i^ au<^ in ber UnioerOtatÄbiblio/
ttief ju IJngoljla^t.
730O ©iTer trörtüt ^tU 9» toan Uttptum ^tt Wtin ju gefuirt^eijf bnb -
nuibatht)t ber menfc^en. 7(m €nbe: ®etrudFt ju (Strasburg burc^
9?att^t(Mn -Dupfuf . TU« man taft toon ber geburt ic. ^uferte fu»f , ,
^urtbert \>ft jn)6Iff ^or. 3n Öuort.
Unter bem 3abre 1506 ifl bereite eine (Straibur^ift^e ^niqobt biefe« Srocfatt anseteiflt morben.
Ku4^ biefe ifl in ber S*war.;tf*en @ammlan<j. 3<l 4 ijfe Sogen flarf.
731.) Ttin Io6fc(^er tractaf bott (erattuttd *nJ> ttauc^ung tet wettt ju "
gefunt^a^t bec menft^en. Um $nt)e: ©etcucft tn ter fatfet(((^«it
(tat ^tugfpiKd turc^ 3oNi @tttt(( (ISIS) 3n Ouact.
S(u(^ tieft %utsein Hl tntcc 6<^<tr3if<^m Sammlung. .®U bat {woc f(iti< 9(n((id< Ui
^«Ibtt. Sa abec bi(f(( @ittt<^, um tieft Seit in ^disfporg itudttf fo |»abc i<4 fie iUlftc fe^en
ttoden.
733.) ^oifd^ng Sitttt^erget bon Sil^patett/ @tra@i^nrd burc^ ^artitt
3fi in t<c Xrett>if<^n StMiot^ef in äüttocf.
733,) üBoffgang Wntptt^ 95a^eiifa^, s^ettevt^t hmö) ®eotfg ®Äg<
ner. ©tra^^urg turcf» 9}7arttn Slac^ 1513 3tt Ouatt.
Sefintet flt^ etenfaO« in tec iCrewifct^en $5ib(ioU)ef.
734.) 3tt t>iiim bU^iein wktt nfuv^en boit tompUtim Ut tlKttfi^ett. i«
346 3il|r iSia-
fant ©ebailiaitdtiia. .3it Ouatt.
SDicfr S(u«sabe mtrb ta ^crm So^fs^ Slnnottn ®. S7- ündcteitn '
7350 I^J^ ?0?6«n €iti fc^oit furfweiKg (efen woefc^e* bucc^ »eifanb ^ett
^erman toon ©adl^gen^etmSHitter CStitS obentut:(tcf;eii (;atibe(^ f)a(b/
fo im tit feinet lugenb begegnet) titpU<f) gebiegt t)nO (^ernac^ bie Wo^
vin genempt i|l/ Tiden benen fo (tc^ ber fKittecfc^offt gebru^jen/
Äud; jarter freuwiin biener gern fein tübfüen nft aöein^ ju fefen fut§'
n>eif{g/ funber and) iu getretoer toarnung erfd^ie^fid;. Tltn €nbe:
J^ie enbet ftd) t>a6 f)ofFIid; büct)iin bie SRorin genanf. ©etrucTt \>on
So^amieö ©runingcr in ber fobüc^en freif Hat vStwgburg, bnnb .
tooQenbet t)f fcinf j^atf^ereftienn abenc inn bem 3ar t>o geburt Srit^i
^aufent fünff (junberf jr ii, 3n* J^Kö-
a^it biefm Dcriudlic^ merfm&rbiaen @ebiA(e befinbet 0<^ in iSaumgartette Slad^ric^en SB. i.
6« 237- tu f. eine fur(e Snietse,. nacb einer fpdtern ^uä^^abe, mld)^ i538 {u SSormbt (um 9?orf(bein
fam. S)iefe sedennxictiae, un^Iei^ fetUnere, n>ar ibm aber nicbt bcfannC. ^er SSerfager ^S^^^^^f^n
^von @ac^fen(>eim Derfertigte biefetf @ebic^t, mie au< beni $Bef<t(ii9 beffelben erbeOet^ |u ber.
Seif/ t>a $dbfl 9!ici>(au« ber s- ein ^ubiloeum feperfe^ meldte« 1450 gefcM« €r florb 1458 unb liege
{u ®tun0«r( begraben, mie au< Xtlatu Cntftt fc^Ufcb. Cbronif Sb* 3« 8). 7. €• 12* Qanbz
®. 71. ber Sfu^gobe oon 1738 {u erfeben ifl. 2Der ^rautgeber mär, ber, um bie.beuifiibe tteterofor
hümM febr oerbienfe ®tabtar{t tu <?(bafb<Hifen, ^o^mm 3(&clp^w« X>« idi^ bteft Gettenbeiti
«!< ber r(bd$b<iren Sammlung be« 4>ecrn $rof. S^^war} tu SXUborf felbfl oor mir bobe, fo bin tcb
im Gtanbe bdton eine nabere Stacbricbt ju geben. Unter obigen Sitel flebet ein ^clifd^tiu, ber auf
hat ®ebi<bt felbfl einen SBejug W, unb in bemfelben unter ben übrigen befinblidl^ ifl. Dann fb(gt
auf 2 931. bie fBorrebe, ober ^ufcbrift bei J£)erau<geberd an ben Strengen ebten beeren ^ocobeo
JÖod rittern. 3ln berfelben wirb nicbi nur iberbai^pC oon bem Schoben einec autffcbmeiffeo^en|
^ unb oon bem SBergnitgen einer oemjbtftigen ebelic^n Siebe gebanbelt/ f»nbern au4 bie aSeranlagung
biefe^ &tbld^ii angeieigf , unb gemeibet, baf biefer Sbel fireng dritter, in teic feiner btubenben pigent
in liebe einer abelicben |>erfon entbrannt worben fe^/ omb beren miOen et fo grog berief leib tnu
pfienge, onb in fcbioeren gerid|^t«in>ang fam oor ber funigin ^tnui, bocb |u letfi, buti^ bilff t>nnb
beifianbt bti gctrcumen ^dart^ erloft onb entbunben morben. 9fm (St\be biefer !Borrebe flebet ber 3n«
baft bt« @ttid)Ui in Werfen; unb bann folgt ba« @ebl(bt felbfl, beflen ^[nbttU furtKtb biefer ift
SDer atitter mürbe auf einem ®paiiergang in ben ®a{b oon einem Stoerg unb einem Slten gefangen
genommen, gebunben unb in einen Sofien gelegt. SRaebbem fte ibm einen ®(^lafirunf gegeben, fnb^
ren fle mit ibm in ber £uft über baiS 9Reer in ein meit entferntet £anb — in bie Sucfep. JEMet nnrb
er i\\\ ha6 ^anb gefegt , unb mit 4>onben unb Su§en in einen &tod gefperrt. ^Us erfcbien nun bie
Yttotin (odii melcbet tai gante (Seblcbt ben 9}amen bat) mit einem (?tdblein in ber J^anb, unb citirt
tbn, inr SQamen ibrer jContgin, ber grau fBtmi, oor Qericbt. Stit grogen Solennitaten totrb er
nun oor biefeg ^triebt, ba^ aul bem Sonig M Kanbe« unb feinen Slatben befleb<t, gcfubtt. Seine
Vntldfterin, im SQamen ber Srau ^mui, n>ar bie ITTdrin* S)iefe befi^utbigt i^ bag er ben fbr ge,
f^n^omen
j
Sttj^r rsia.
347
f<9H^omen Qb iAtt^tn ia>t n. f. ft>. .«Mit SfbMnK tMt b^r fmk itäm^^ ebt Sruber ami» mit
einm sttf^tttttn langen IBact — tiefer antmiMrlet «tf bie 9(fff(as<, unb bringt e« babin/ bag er Io<^
Sefprcct^en/ unb enbfic^ mieber in fein ^aterloiib ge|oubert micb. S< ifl (u bebauem, bag biefeif @ef
bi^t fo fdS^ec {u iHTtfleben ifl. SAr STenner unb £tib<)abet ber beutfci^en ®i>ract^e tinb aiieertbumetv
muß etf aber bcm ungeacbret febt fc^a^bar ff^n: @erne wirbe t(b einige mertmücbige (SteOett anf&^M'
ren, menn e< ber Staum gefbiltete. 9)iit tiefet mtO ti^ bemerten, ba^ auc^ bier bie armen Pfaffen
mit i^ren Soncttbinen; mit in ba< Qkbrdnge tommen. Su Snbe be< ®ebic^te^ (kbet obige fHofiiqt,
unb nac^ berfelben folget noc^ auf s tß id. eine gereimte Ueberfegung ber fc^ntn (£g(oga SBopii^
aifantiiani oon ber b&fen Seiber Statur , mit einer furien SSorrebe. SDie Jpoljfi^nitte nebmen fa^ bie
gan{e Seite ein. lDa< gante SB^erfgen betragt sg getd^^Ite ^liütt. £)a< ®ebi^t ifl in flefi>a(tenai
Kolumnen gebrucft*
736O ^oetor fSrantd 9}a<reitf(6ttf Ißut on a>rrac&. Ttm^^nbe: ^te
enbet ü^ bo^ inorrenfc^if @o geramert t|l burcf» ® eb. 93rant —
Sebrutft gu @tTafl6ttC9 burc^ 9)7at(9d |>upft>ff/ o(» man ^aft t>9
•ber geburt ^tifti ?».€€€€€. V)ft jr« far. 3n Öuart.
SDiefe Vu^gabe ifl in ber Unioerf{tdt«()ibliot(^ef {u ^ngolfla&e* Sermutblitb mirb ti eben bie».
jenige fe9n/ bie (Clement in feiner Bibliotheque cur. T. V. p. 190. au0 bem 9)taflri(btif(bvn Cata-*
logo» obne afnieige hct £>rte< angefAbtt bat. £)bige ®4lu9an{eige fielet auf bem CLXL S5(at. 9(uf
ber giucFfeite btefe« ^iMi fingt bat Otegifler m, ml^ etwa« aber 3 9L ftart ifl. iRoc^ bem SUf
fitfler folgen so 851. mit giguren.
737O DortDt tttttcnerd nani hfä^wti^^. 'Um Citbe: ©etrucft \>n^
boOenbet (n ber (ob({<^en flatt ^ttafbüt^ burt^ ^at^tam |>upfuff
Tlfd man jalt t>on ber geburt tonferd Ferren ^ufent ^uitff ^unbert t>nb
itoMff^ar. 3nOuart.
9?ermut^{tc^ ifl biefetf bie erfle 3(u«gabe eine«/ fowo|»( feine« S^erfager«, att be« Sfnl^äM wegen,
O0r)uglt(^ merftoürbigen SBucb«. ^erbegen in feinem Schediaflnate de Thomfte Muroeri Logica
nemorativa Norimb. 1739* fubret {mar eine 3(u«9abe oon T506. 4. an. S« fann aber feqn/ bag er
tTTumere SJarrenbefc^whung, mit ^ranbte SRarrenfdi^iff oerwec^fett bat, oon weitem eine S(u«f
gäbe oon 1S06 in 4. oorf^anben ifl. 3(b menigflen« ^abe nlrgenb« eine (?pur oon einer altem 9(u«#
gäbe antc^effen f^nnen. <t>err J^ofpitalpr. YDalbau W in feinen 9}act^rt(||ten oon biefe« ^anne« io
ben unb (Sc^ttften fafl afle« (ufammengetragen/ wa« (^in unb toieber in oerfcbiebenen ®dS^riften ti»en
ibm oorlommt. ^od[) tonnte ofeQcic^t nodl^ eine Heine 92ac^(efe gemalt werben. So fommen {. 0.
in einem ^Briefe, ben ^acob tDimp^eltng an ibn fc^rieb, unb ber in ben Amoenit. Fribarg. Fafc.L
p* 313. (q. (u finben ifl/ aOerleo, ibn betreffenbe, ibm aber and^ wenig C(^re mad^enbe timflanbe
für. Unter anbern fcbreibt SSimpll^eling : Citabo contra te teftes , Poloniam » Craconiam » Pragam t
Germaniam et Galliam (WO er (Id^ nic^t {um beflen mu0 aufgefubret baben> Baccalaureum facrae pa-
ginae te gloriaris Cracouienfem. Coins auftoritateet Ucentia? Cnrnon Parifiis? Cur nonFriburgi
lauream accepifti ? At fi mutato habitu , (uti confeflas ea) Nonne in apoftsfiae crimen incidifti?
Sorber batie er gefc^rieben: Cogorme defendere, atqae ita defendere» ut tibi ambae aures tin-
aianty ut robor in vulta fpargatur, nifi confcientiam perdideria, et in peccatia comdiabolo fia
$ jt 2 obftina.
348- 3«^ 15»«*
okftiiMitiu Ac. 3n &ym. iglRite Utfa^ wmm Me jextt^erff<^m ^9A^ ueiH<lHit w^t^tn,
fM^i ® ij eine fonbecbace Xnecbote t>on ü^m. Z>et SRurnar/ t^eigc e< bofetbfl, ifi epii eoubenft,
dimec ^fufec nmnc^, $$rdncifcerorben< — Cr ift em X>octoc ber l^epUften defc^ct(ft/ aber et M
110(6 -ntt 9nu9 tDtrbtcfept m(b feinem f^n/ t»nb gebaut im mie et lu;r miinbt mid^t tt>ecben, audt bat
1« X)oet0t inn beiden 9{e4^ten / bann er f^att bat ^nflituf t»er(eutf(bt / t>nb (^alt fid^ felbec fit ein gtof«
fen t^iM^bettempten 3uriflen/ »icmcl im niemand diaubt 3im\ er tDott ju l&afet ä^octot iü bepbeii
SKec^en nxtben , onb bomit et ein kttUd^n pomp t>nb deptenfi traben m^t, M et bie S^tattpfeiffec
wn Sttafibntg mtt im gen Safel bracht/ hat miyden mit gtofen ptacf^t ^tumb teilten, ba§ in fein
f tancifcu« ntt met femit (Kit — 3(bet fein' onfcf^lag feiet jm, bnb mujl on sefs^tc« «nnb ^mp/ oU
einem m&nd^ {vgeft&rt SDectot merben u. f. w. Sep bem iXnfang bet Siefotmotion mar er mit unter
benen , bie ftib int^cvn mit aOer ^ad^t miberfe^n , ben er aud^ auf bie grobfle 3(rt mi^tKmbelte.
9^an mu8 iify aber baruber mit aQem Steckte wunbern/ ba UTunier/ e^e £utbet auftrat, felbfl ein
f^arfct Cenfor ber ®el(lIlcWeit war, unb bie gebier' berfelben in feinen ®c(^riftrn oufbecfte, ja f»
gar burct^ feine Strafprebigten; bie et (u f^ranf fürt am 9)?09n ^ielte, bem SCeformationtfmerf ben SSeg
babnete. 6. IMtttt^ 2>enfmal bet 9tabt f^ranffurt &. 14* Sefonbettf madl^te et 04 butc^ feine
@ebic&te berubmt/ bie fut feine fetten gan( ettrclgiict^ unb toi^ig UHuren. ^Darunter geb&rct benn nun
9orjugit(6 bie VUxttnhtiö^wbvunQ, püw totld^tt bier bie iKebe tfi. X>a§ er 0(6 babep ^roticg Hör;
ttn^d^affimx ^Stnfttt genommen babe, ifl gan{ OtfKbar; inbem er eben fo, n>ie j^ner, übet bie Sbotf
Reiten bet SJfenfcben fpottete, übet ba< in aOen @tanben berrf^enbe Serberben flagte unb mit beut«
fc^er ffteiHnutbigf eit bie 2a^er beflrafte. £)biget Sitel, meieret rotb gebrutft ifl, Oebet in einet €in«
fafung bon lautet Starren unb unter einem «^olifc^nitt , »elcbet einen 9)f6n<6 oorftellet, bet einen
tot ibm, in einet SBabmanne fl^enben Starren, btfifynhvtu 9(uf ber erflen S^eite tti if0a)ttn fBlM
fingt bie !Borrebe an, morinn bet 9?erfa8er fagt, ba? tt tbm oiele iRube getoOet babe, feine Sunft {u
lernen, bkfe moOe er nun treiben, unb bie .harten au< X)eiUf(61anb in bie toelfdlKn Raubet oerbannen.
3Denn, fogt et: mo ic6 bi>n greiff, bo Onb tA iiatten, bie {u fc^iff onb oucb tu fatren fummen OnbC
mit ^oeto^ branbt onb banbt gefuOt alg butfcbetf (anb u. f. m. S^ann folgt Vttadftung be6 i>idf^
lere, fo eigentlich eine Tarnung iftf inbem ej bo(6 umfonfi fepn würbe, bie Starren meife {u machen;
worauf ^nvurt bee iOtc^tere fommt, in meieret er fagt, bag er biefrtf mobt wiffe, aber boc^ tbun
tooffe, fo oiel ef tonnte. Diefe S^orrebe ifl 4 Sl- Oarf. S^ann fangt büi 3Berf felbfl an, unb biefe<
ifl fb eingetidiKet, baf nttbt/ mie in SBtanb« Starrenfcbiff/ aOerieQ Starren na(6 einanbet namentlich
«ttfgef&btt werben , fonbetn bafi ba# gon^e in oiele 3(bfcbnitte getbeilt ift, oon benen iebet einen bo
(onbetn Sitel b<it, ber mciflen^ oon einem Sprik^mort bergenommen ift 3(ucb (lebt bot iebem 9(b^
fcftnilt ein ^o^ii^nict, unb biefe Onb* fafl but(6debenbtf bie nemlicben, bie in S&ranbtf Startenfc^if fit«
^n. aSBit t0oUm einige anfiibren. lieber bem erflen 9(bfc6nttt flebt : iCtti wtd^ftn ttafe iiiiu^eti«
3u biefem übfä^nitt ret)et nTutner oon Odl^ felbfl unb oon feinen iBrubern fcbr cfcnberjtg, fagt, baf
fie metflrntf unnMffenb Onb , anber^ (ehren , M leben u. f. n>. XDiv ^onbt fattt petere f^lfi^el nod^
tDkivol t>M ((^lo^ f><u ober boc6 (Boa ^md^ fVn getDAlc Detettbetn Ion k>M feiten me nDttrt
vifgecott* 0« VTarren feyen (facn) ^ (Bdtttt nAtten fc^inben 4 ^eucb og brietten 5. 9)tit gott
bet «KiS bietten. 6. Soffcl fdHiQben 7. Z)ie Kenben fdbmieren 8 9?on Sfel qurten. 9 93on Oroeni (flroetn)
Satt fle^Ken. 10. ^ontaflen beigen. 11. @^ecf biffen« 12. &en offen fcbereh. 13. £in fac(^en ob bem
lun G^un) brecben. 14. Der verloren buff, u. f. w. 3n aUcn finb 95 9(bfa$e. SDer legte ifl üben
fdlKtcbea; ^mfc^^ulbisuttg be^ £)i4^tet6. £)en 93tf(<)luP mac^ obige Slnieige. ^ai ganje betragt
17s
i79itii0<|Mtr 9iitm. Pk.ß\mhxt v^tbifi «. TSDrif Se|l iff^ ^m CtiUn mkt^Mtiftm
eingefoSt 2>iefc ge^it^^e 3^11119 Ut, «o<& ImiWrjfct^r ia(^(cdc(KR ^tWiä^ft ^ äJamti/ üec^
Mente auf« nci» in Umbuif gcjbrac^t tu mtUn. 34 befige tiefe €e{ten(^eU felbfl^ au4^ tfl ein (Sf em^
plar in ber ef^emoliden Solgerifc^en SSibliotbet. Unter bem 3^ce 1518 n>irb bie ^me^te ^Cu^gabt
bcefec »i^gen ®atite anfleteigt merben. fSt^U bar J^ert lt>al^äti @.5i* bemetfe. 3ÖU MtU ober/
ton i522,^bi^ecanifiMir(t/ i^ cl»a«.^9dn|4inbetif nmQ4 tltltmer« |M<}oitt oiif «4bit|^^
bf m Sitel : t>on ^em großen JiMt^tti^^tn V7mr6i wie iit Z>octOT tfluriMf bffdj^tpovm ^ot.
etcaf b. ij22. 4' tie «^m ttHilbiMr^fftbffc 0. 97* «nM^ 4<^
738O IDer @(|»elme jufft ^ €nbe: ©er fcfjefmen junfft mit terem or»
ten itt fraiicffiirt ffi geprebtget tooxhen Gebietet beutfc^ tonb ou(fy
iattifn Witt f9 oudE^ fof debilen fei^ Unb gecrudPt wd^^^i^ gc^
burt ^ bufmt ior detaret murt 9itinff$tf>ett ^unbert/ Dnb swelfT
toc 9&a« b^n flott fek' nlt epti i^r ^att «nutter ^tt ben brudP ge^
t^on ©et! geb gott ferner arbeit (an. ^ Ouart.
Cin t9ttrbi0er ^enbant (u biefe« SSccfager« er(l befcbriebenen n<uTenbef<^ti>6nmg^ in meldS^m
eben ber ®i(, eben bie Srepmutigfett/ unb ic^ motte mobl fa^cn/ eben bie @rcbbei( berrfd^et; »ie
In bem erfi^ebai^ten SBerf. 3(uc^ \^Uv becfct er bie gebier alUt ^tcinbe, befonbertf be< dei|llic|Kn
ouf. €^ ifl taUt Icicbt (u erachten, ba§ feine 9)tebtv3(en qvo%^i Sluffeben muffen gemadl^t babfn#
mnn er anber^ in benfctbcn eben fo gerabeiu 'bie 9ßabrbeit fa^u, n>ie in btefem Sebicbt/ bad outf
feinen {ti ^rantf urt gebatrenen ^rebic^ten entflanben Ifl. I){e ^egenn^artige Sfu^gabe ifl aOer Wobt^
fe^cinltcbfeit nad^ bie erfie. ^ie ifl febr feiten. {>err tt>albau befam fte nicbt t» ®tfld)U, toit tt
Itlbft in feitier 9Iac(fri(bt t>on ttTtirnere ?eben &. 64. melbet. Obiger £ite( (lebet in einer Sinfaguns
über einem ^elifcbnitt, melc^er einen / an einem £ifcbe (l^enben unb fcbreibenben SBoncb torfleDet,
Mr »eI4^em eine 9]i{ann^)>etfon mit einem @<bn>erbt an bei: (?eite (lebet. Unmittelbar unter biefem
^olifcbnitt fangt bie gereimte a?crcebe an , bie ficb auf ber 9lucf feite be^ ^meiten ^lati fcblteget. Z)anii
fblgt botf @ebidl^t felbfl, mlü^ci eben fo eingeibeilt ifl^ n)ie bie narrenbef^^YP^rimg* (it (lebet
nemlieb aDeteit {u erfl auf i'ebem i5(af bie 9tn{eige betf^lnbatt« eine« (eben 9(bfagc£t, ^ann etlicbe beut^
Ufft Serfe {ur (£rflaningf unb fobann ein Jg^olifcbnitt. Stuf ber Slucffeite be« $B(atg aber folgen bie
übrigen SJerife 3n aflea (inb 32 Ccb^Imen aufgefßbrt, unb blefe fuOen auf er(l angejeigte atrt 32 8L
!3(^ mtfl bier einige 1Ieberff|riften anfubren: i. Son bloum? ent? I^rebig?. 2. fpniocbburcb brtef
reben. 3* ^en SBepn autfrieffen. 4* ^er epfen bepfer. s* Sin flreen bart flecbten. 6. ^|f ben
tltifdfband geben. 7- 9(n e^n terbbol$ reben.- 8. €in fCfMfaet f reffen- 9. Spn groum rocf oerbienen.
xo. 93$ tpun bieten baffen reben. 11. ^en breef rutlen, bat er (tinft. 12. £)ie £)ren lagen melcfen
II. f. w. 3m crflen 9(bfa(; befcmmen bie ®ei(l(i(ben eine {äuge, baS (le (latt batf 9Cort®otted )u pre^
bigen/ oon blauen (fnten prebigen. 3m {mrpten gebet <i ttber bie ^uriflen, im t^ierten über bieSriegtf#
Unte^ im {ebenben über bie Slcnnen unb SKoncbe, bie nicbt t>er(leben/ n^a< fle (Ingen unb beten u. f. m.
SDie bcQben legten iSlatter entbalten Ui 9Berfafer< iSrnfcbnlbigung/ worinn er fagt, ba§ ti Ibm
Icpb wate, menn eriemanb tnfonberbcit foflte getroffen baben; erbabe ntemanb perfonltcb beleibigen,
fünbcni bai !a(ler nur tiberbaupt beflraffen motten. Sa er ^ unter anbern aucb auf feine VTarren^
bef€fyw6rung berufe fo ftebet man barautf, bag biefe oor ber Bi^eltnen^unft jum Sorfcbein gefom«
mcn fe9* ^^n Sefcblug ma(^ obige gei:eimte SeUen. Darunter jlebet ein ^olifcbnitt; meicber tmeen
^f 3 eenio«
3SO
3<j^' I s 1 2;
6enio< mit ^Jofattttett t^orfledf/ bie einett ®4((b bo^eit/ in melclent ititfft einer Srene häi 9BoH !pA^
cimcia flehet. &et Sejrt i(l auf be^ben Seiten mit Sietleiflen ecngefö^t. 2)(i< sonje ift 36 msetdl^r^
le SBIatter (larf. SBet bo* Äan mumer/ ber 2)rtt€fer mag geivefen fe^n? (©ie^e üben C 339.)
SDiefe ^aiaclbt iil in bet feuerUntfc^m 9ibUot(^et.
■
^11 @9tttt(» I s 1 2 3n 0imre.
3fl in ber tCretvifdyen Sibliotb^i |it SRtb^. Son biefenlDmeric Gfmiee ^€tc 9apf in ber Citif
leitting {u feiner ^u^fp. ^udSibnictersefc^icf^te C XL. nur biefen einiigen Salenber. €r M ober
mel^r gebnicft.
M
740*) Susann @e($ett demumt SG8tt(MtY(^et< )>MCttc4 tmtfi^ t»nb fubt«
dum dug aUtt U6ung fn t>ec ruoil "HijttwmU ^ni^t, 9ltt$fptl(g
«
741.) 3rt t)Drem i>t)ed)Un toitt gefutiben tonb toerfJaitbett tier pauttn ?9eff<tt
t>nl) ÜJegel 2Bie ban bfe tpe^fen tont ffugen ma(|ler \)nb jlern fe|>er
l^abetU funben bar auf ban bce pauren bad gan| far atit auffmercFeit
^abrn t>nb |)a(teii. TtrttSnbe: Tinno. istQ. 3nDuart.
3(1 S S(* (larf. 9(uf bem Sitel ifl ein ^olifi^^nitt. £>cn i^cfc^iuf maAt ein iBeriei^^nif tm
ttn fii fltifen freitagen. fjtfi i? meiner Sammtung.
742.) y^^WIaWumr Tun new fu6tff. Drib fafl f uttffrefcj^ werf ^^eWfabfunt/
^nt in biefem 95u(!;fe{n begriffen u. f w. Tim 6?nbe : ©etf ber ^af^
Itgen IDreQ^eft ju (ob/ 92u|6arFeft/ menfc^ffc^^en ^ait ju gut/ enbe(
ficf> bt0 S3u4!fett} gemacht iliber ^^ebilabfum burcf) ben borgemefteit
^octpr ^O^Atttt ^pt$Ot)te(/ aui Negern t>nb Ttnrufen bei tungeit
|)att^ @(&önfperger, getrucf t tu ber feiferKc&en @tabt 3lttgÖ&ttra
ber minberti ^ai €^x\iii im fii ttn ^a^t. Ungf. X)cta\>.
Siefej 99u(^ n^lrb in bem ^retfclmeiberifc^en Catalogo libn rar. p. is« att liber raiiliiiiias et
portentofiis anseteigt. €< (mt aue^ JE>o({fc^ttte.
3[a5r MDxm
743.) ^fafferium cum appatam ftrmicer opprfffo (apprefib) idtti^tii^^
^falter mit bem teutfctett bar bttf getrucf et. Um Snbe : ^falterium
cum apparatu \»u(gari pro more barbarico tranöfatum. ^ttÜ impre|#
fum per Safparuttt |)M^|feber« ^nno S>omtni 1513* ^it enbet ber
^fafter mit Um teutfc^Kti nu^barf eit ber pfalm funberlte^en getrucf t
iu ^e$/ &urc^ ^afparum .^D(&ffet)e{ tu bem iar ai6 man ^ait Xan*
fent fünf ^unbett \>nb bre9 je^n.
€< ift biefe« bie <^tt, unb fp Diel id^ n>ei8, le«re ahrtgabe be< loteinifci^ beutfc^ ^fol^
leri 9(tt^fut^r(i(^ W ^i^ft Siu^gabe ber fei. ^^afl. (Bbit in ber gortfeftuna be( S^erseic^nife* fei«
ner
744,) SuageUa btib @t>Wttt mft bet-^ti^^iiic^ bo« ^anfi&ir/ tM( pt^
p^tcäai'^snitifitfonit nme 99mi<ft ifiit s^ummn fi^tt Tim^ €» ^/r
ht : GebtucTt Mtb f}«§f{(^<n gNtib^t In? t#r fffim f (ie^@tr<l#l«rg '
«iif brep fd^w<ir{ sebn^dten^cUen ftbnr einem gtof en {^eiffdhi W, httj^bitsatiii'Cäu fuOel, unb bte
Sufammenhfnft ^dtiat iinb €(if<ibet<r wrfleOee. Vuf bet SiiktfeUt fXnst »a^Sleflllfler an, mit bec
Ueberf^^rift : Zaftl bt0 :&u^$. @^o((^e< gebet «uf Vir e^en (Seite be« viottfiM ^UM {u €nbe. S(uf
ber fKudlfüu bk(M fßbit« fanaen nun bie CMnflieffii/ wie 8en>Bl^n(i4 » felbfT an. Sormt flii^et ein
^HfibnUt, ber einem boc bem Sruclfyr fnienben {»eiligen/ uiib einem bot einem Sif4 ff((enben 9(bt
Dcr^eOef. ®6if ben fonntagl^c^en ebangelien fi^en gtcfe ^lif^ifte, miefle fitit bie ganie ®eitc
fuOen. «tff bec etflen ®eite be^ CXXXVlflen fBlotf ifk te Cc^ft Miit obiger 9(tt|itide. £)ie gtAcT»
feite ifl 4ecr* 3^t gante tft mit gefpoltencn S^lvmien i^ciKffvf SDte UebetfefiaHig bet Soangetieit
unb €9>tfiein weichet wicbet febt bon tec|enti^en ab / M ^ bet t^rt^etgeM^ 9(tt^a^ al»gebni<ft
tourbe. .SMefe Siutfgabc beOfte i4 felbfU
7450 &'n ^eilfam ttofllic^e ^>teti{g> bi^ctpr ^o^/intid ©euer toott SUU
ittfptti ptebtcanten Cet toblhj^en |lat (Stta^urg ^Dfe er (u UiÜ^off
Wlbtt^Un ^on @ttag6urg tonb afiCern etmitbfgett ptefateii/ toitb
feiner ganfen Stfamen pttefletfci^afft v>ot jeffen Qet^an ^at/ fr totib
fred geftnt^ regtment t>nb reformatfott antreffen tog tDofgeiferten Icu
Hin burc^ Sacobuitt 9BttnpfItltgen bar^u burc^ gro^e 6tt bemegt fnti
tutfc^ fproe^ Mrottbett Mb transferiert. Um €nbe: Sßnb^lfl hi9
bud;ftn getrucf t iu @tra|]&urg — ,t>|gangen montag na^ fantSRtV
eotai. anno bomtiti ^.^b.rüi* 3^ tiuwu
Um M merlmitbigeti 3nba}t« tviSen ifl biefe f^tebigt/ bie jtmfetJbetg 14S2 jn @tta<biirg geM#
ten 1}(^t, auf« neue abgebrucft »orben/ in bet fortgefeQten €ammIuQg wn 9(. u. dt 1747. ®. 795.
«. f. ^* auc|^ Amoenit liter. Frib« Ftfc. IL p. 337.
746O ^ Äapferfpergf ^afllon bes §erten 3efu. geprebfget — *nb ge^
tefft in Itucfefttjeig ein« fugen febfü^en \)giugebert — ^ \)g bem faftjtt
in tütf4)e fprad^ Xtonßuetierf/ burtfj 3o|>annem Tlbefp^um ^^^ftcum
iu ©trogbutg. €um ^tiuifegio für 3of^ann ©runtttgertl iu ^ttü^
^urg ouf 3- 3a{ite. 7(ctum montags nac^ mattfni Spifcopi, ^nno
m im XVC \>nb XIIL jat. 3n %oUo.
3ff in bet 5BiblloH>ct be« ©tiftS Äebborf. 6. Monumenta typogr, ®. 239.
•^j
747»>
35» S#'i5i3»
-. «j ••»• -•«* L**-*
**
' 747Ö £)ttUlttl 5ttttttie. ®ebrutf t unb ä«rtbef ju @tt40Biad *"*t^ ?0?<Ä'
ttttum $lad^ am ^e^tag nac^ ^arbfoflen/ na^ S^dfiud @(6ui%
Vl>tiafktgn'.fvif^it tieft <9ltt<ia)>ei in frtncm ArapMwotailo &e. (Siujit. to ^(c afonKcAint «n.
Gie tvir^ ihK*^!! Mr(MK8(<><»t(n ooit 1507 wit 1508 ütKtnnflinmwii.
\«^ 4
Ü.'P
7480 3" ^iTem ^lec^reiti tokt etfunbeit .atit tiu$rt(^e auglcgUttd Ü6«}; bett
; j^iltfi^ 4>ater nofler in fur| begnfen bem menfc^en gar nulftd^eti
, j i HU Igoren. Um Sn^e ; ^brticTit »nib v>o(eiibt l^tiücfif t^ 3^^d^ i>aün$
^t Sita ifi ml sebnicft 3^ in bcr S^^ar^ifc^ Satnmlttti^ imb 2 i/S|. 0. |^.
749.) ^Der I^Htgeit Sehif ^Btttwet titib SQBintet'^eiL 7(m €itbe: 0f#
. trucTt !(} b{$ 6u(i^ (ba^ta ragt-toon Uv ütbtn J^aitiqen ieben M*
i t ©ttrb^tt/ toie eö tit btem (ottdiifd^ [^offtonat (cfi^nebta t|l) )ti
' 8IU0fpurg tooti ?Kaift^i« |)dnfto Otmat m Äoffeit b€d f^rttc^ttgm
tottb in Xeut^tt fSlation namf^afdgtlen 9&U(^fiiter« f^trt Sa^aittt
., 9l9Jtmattll tooti ^ringen t>t|b tooKe^j^et an ©. ^act^oeud 2(6enb(
. t)(;r J^af/ig^h itDOif ^^rtcit b^« 3^rÄ' bo man jaff na^bet &tbutt
. . . ; ^^iHinTerd . ^erpn g!JJ,2)p((f. , ^n, ^otfo,
ÜfftnU^ bf fag bctt Sßiatcrtbril wn pUfet ^fii^fibc. ' 6. beffe^ Catolog. ?. 11. App. I. p. 94. 9$.
Sermurblüb ifl au(b b<c ßcmmertbeU, unb alfo bat W^vl ^oüßnbi^ eorbanben. | SDie ^>Iif4^iiUt(
bot bec Mannte ^an< ®<b«Mf^I^in werfen Iget
buc(5 :3ld^anii grömnger 1 5 1 &• , 3n5o(ti».
2>i<fe 9(u^a(( brfi^ jgxcs ^Jtofef er &^wati in Sfltborf. Sßie fi<UtM mtt9 bo<^ <ni4 no<( (>«•
' m«f < bieft« -— au< fö oickn b^c^fl umvo^cfcltctnlic^n ^obebi {Kfaromenfle^pixft« SBirtf scmcftn
75^0 T>a^Sßü^ ter «Ittite mfe fie fr ^eüi^ti Je6l toofbrai^t Jabe in
b' etnobe: toad n)unbyi(^en (ie gemircft f^abe/ aucf^ tre fptuc^ \)ft
bpfptf fo fre k>n0 menf^e gebe f^aben j^u eutet t^nb'^tüet^ung ^n fere.
?(m Snbe; J^it enbet fi4) bad buc|) bet f^etßgen aftudtfer mit feinen
Ut)fpiltn. \>Q erempfen/ bj ju latein genat {(l 93itaf patrum. &t^
brucft \>ft toofenbet fn b' fetferfidl^en ^repen f^att @tra^bltrg biir(^
(ifecg tXSat^tfett «Dupfuf. an iinflag ^auiM SSeferung bei f^tfigen
martterd fag. ®e« face« ba man jaft nac^ €^rf|li geburt. 3». €€€€€.
I^nb« fHi. iüt. 30 $pr{9.
Knfit
3«5t IST 3* 353
Unter :bhn Süef Vkaepatram, titt^tlmtfyt, wiee« immec f^ift, iBiiafi^af rum , bat man in
ben frul^eilen S^^^^n Derfcbiebene £cbcn^(>ef((^rcil>ungen bet erflcu i£tttftet)Icr uttb 1176tid^e/ gefam«
mclt, folc^ flcigtc) 9e(efen/ abcc aucf^ balb; nadj^ (frfinbund bcr iSuc^brucfcrtunt^, burd> bauf ige 3(u€#
gaben/ bic aber in !2(nfebun<) bec (Sinricbiuug febc oon einanber abrntd^m, au^iubrciten gcfucbt« ^ec
gelebrte ^lefiiiu ^erib* ^06n>ei^b/ wcicber 1615 ju ^titn^erpen eine neue Sluägabe bat)on befor^te^
bat in ben ^colegomeni^ eine febc au^f&bdicbe 97acbrict^t wn biefec (Sammlung , t>on ben gen^iffen
unb ungeiDiffen fBerfa§ern/ bcr, in berfelben bcfinblic^^en Seben^befcbreibungeti, unb t>cn ben toecf^itebe«'
nen ^u^gaben unb Ueberfegungen berfelben geliefert. \ti mare miber meinen 3^^^/ ^^^<b bep ben
lateinifc^en 3(tt^gaben aufiubalitn. Stber oon ber beutfctitn Ueberfe^ung, ton n>cl(ber ic^ oben unter ben
3abren 14S2. 14S8. 1492 u. 1497 altere 3(u«gaben angefubret babe, mu§ icb tai notbigfle bemerfen.
®o t>ie( i(^ au< 93erg(eicbung btefet Uebecfegung, mit einer ber atteflen latetnifc^en Siu^gaben, obne 3eit
tinb Ort; unb mit ber 9{otfit>e9bif(^en fc^Iiefen fann, fo bat ftd^ ber beutfc^e Ueberfe|er ethen eigenen
Spian gemad^/ aucf^ bie lateinifdS^en £eben£bef(breibungen nlcbt tohxtlid^ uberfe|(, fonbern fie oielmebr
balb abgefurjet; balb ern^eitert. Unter obigen Site! (lebet ein {)olifcbnitt, melcber einige 9(na(boreten
i>orfleaet. 3(uf ber erflen ®eite beä {mepten S^lat^ fangt ba^ meitlattftige 9{egi|ler an, noelc^ef/ mie
bagaaSerf felbfl, in jtt>een Sbeile abgetbeilt wirb, ffinf Q5l<5tter ftarf ijl, unb p* mit einem J^oljfcbnitt
enbiget. sRit bem i£rfi %lac, bebt ftcb ber erfle Sbeil an, ber bie £eben ber 9((tt)dter, ober Sinfteb^
ler tni^ilt. SSoran (lebet er(lllc6 eine S^orrebe htt beil. ©regoriu^, unb nacb berfelben folget be^
{>ietonQmud feine, ^ie £eben^befd^reibungen felb(l betreffenb, fo liefert bie beutfe^e Ueberfe|ung ben
Sr6(len Sbeil ber, in bem er(len unb {mepten 9ueb enthaltenen 2eben / n>ot»on jeneg bem beil. JE)ieronQ^
mxii unb einigen anbern, biefeä aber bem diuffinud {ugeubrieben n)irb. €0 fommen atfo gleid^ ju
9(nfang bie Seben betf beil. 9^au(u6/ be^ Sinftebler^, bed 3Intoniutfi be^ Filarien, be6 Slbrabam/ be^
fRalcbutf u. f. m. f&r. 3(uf ber diucffeite be« XCVIil. fSIat« geben biefe £eben^bef(breibungen mit
ber Stujeige ju (£nbe: i^ie etibet fi^ ^M leben ber |>eUtgen aUti^ccr mib volgettt ^ertrad^ t^ie
beyfpiU 2)iefe fangen nun mit bem XCiX. 95(at an, unb enthalten bai fünfte unb feebfie 93ud^ bec
9{o^n>eQbifd^en Slu^gabe, hit oon einem Unbefannten, urfpningUcb griecbifct^ gefcbrieben wocben finb«
SDiefe bepben 9ucber enthalten meiflemj gute Kehren bet alten (Einflebler / SSepfpiele unb SBunbermerf e
berfelben. 9(uf ber SKucf feite Ui CLXXXXVII. SBlat« geben aud^ biefe, mit obiger 3(n{eige ju Sube.
2)a< Sud^ ifl mit febr Dielen, burcbgebenb^ fcbleebten, unb meiflen^ lacbertttben Jg>o(tfcbnltten aui^t^
fd^mueft« SDie Vies des Saintes Peres des deferts et de quelques Saintes par Arnald d'Andilly , in#
gletdl^en bie Vies des Saints Peres des dererts de rOrient et Occident par M. de Villefore flnb eben^
fad^ nic^t^ M Ueberfegungen 9on biefen fogenannten Vltarpatmm, nur bag fieno4 mebrere £eben^#
befcbreibungen, auc^ t>on Sinfteblem aui bem Slbenblanbe, entbalten. SDie erfl in t^origem ^obtt t>on
pi>ilippj(O(O0 berau^gegebene®efd^id^te bec dlteflen (bciflli(^n Sinilebler in ben Sßuilen beÖjOrient«,
iil n>ob( nWi anttvt, ali bloge Ueberfe^ung U67inhüly. 3Den be(len (Eommentar über biefe Vitas
patram ^at neuerlicb Simmermatin in feinem «octrefU^en SSerfe über bie Sinfamfeit gefeftrieben.
itm ejremplar i(l in bet ebemaligen @olgerif(^en SSibllotbef .
75^0 2)ie «Sru^erfc^afft fancte SSrfuIe. Ttm Cube: ©oKc^e lobKc^e
btubetfc^afft mit fampt jtem fc&tflein/ \>nb obet ften ^acton 3efu ^^w
fio/ i^ab id) 2>octot ?ßlxi^ ^inUt @tatax^tt (u fRutnberg/ butc^
ange^
Ponjere Titmalm. 9 9
354 SftJt I5I3*
wi^thun^ bei 9bUn tonb toefien Ferren A£>f^itl^art ^effugM/ 9Mb
fti fimbet Heb V)nb btenfibarfei^t be< al(etburd^(eu<^dgf}eii C^urfur^
Oert/ ^erfog ^ribdcf^en \>on @ac^fen/ mefnei aUergnebtgilen ^rceit/
mit einem buc^Ietn in ^eurfc^ V)nb' fotein/ itterung ber lob t>nb ere
fancti 9>rfure/ 3n ber ^et^ferfic^en flat gebrucft ju SRurn6erg Tfmto
bfti. g!R.eeee€.aEi{j. 3n Ouart.
9(ii< biefer faubemelfcbcH Scbhiganseigc fc^Iiege icb fo t>te(/ ba§ UIrt<^ pinber / ein SRumbetdii
ft^ec 3(r{t, bejfen fd^cn oben S. 26g« gebadet morben i% ber JE)erau€9ebec btefe 4 feUfamen fßu<bi ^wt*
jfen fep. 3(uf bec SiucffeiCe be« Sttelblat« ifl ein Jg)oUfdS»nitf, ber ein ®d^tflein t>orfleaet, mo ^brifhi«
«m 6reu| ber 9)}a(lbaum ifl. 3m ®4^iff felbfl t^ bie ^atia nebfl ber beil. Urfula unb vielen anbem
J£)etüsen. ^iefe'dciflü4ie SBruberfcbaft »irb 0ant X>rful4 3<^ifleiti benennet ^ in melcbem ein jeber
€brt(i flc^er burcb ^atf unseflumme 9)?eer biefer Sßelt fabren tmn. 2)iefetf (Sc^iflein tft mit miihlv
lien SJ^effen/ 3(De 9}}arien unb ^aternoflecn befrachtet/ bie nacb Stragburg unb an bie jOrte^ n>o bie#
fe $Bruberf(!b<^f<^n waren/ aui Dielen/ bier nambaft gemacbten Sl6fiern, eingefcbicft würben, alle« bte^
fe^ {u Sbren ber beil. Urfula unb ber ailf taufenb ^uncFfrawen. Sie SSitgUeber muffen iabrlicb eine
Sewife Slnjabl 9)?effen fefen lagen, ^enidflen« mu§ }eber in feinem Seben einmal etlf taufenb Vat
cet unfer unb Tlw tTT^rta beten. Sr f ann ti aber eintbetleu/ unb ade ta^t eine 9eibi§e Süntabf be«
Un, fo fann er in einem, in ^W€tf, bre^, aucb t>ier fabren bamtt fertig werben. X)en 95efcblu§ mac^t
eineSfnieige/ bag biefe SSniberfcbaft aucb iu Pvaunaw erneuert worben. fBor berfelben ffebt ein fobi'
ner JE)oIifcbnitt, ber ben (l^burfurflen griebridb Don (Sacbfen borilellet. X)a< ganje bttviilt 7 (Bogen.
SDie le^te ®ette tfl leer. 3(1 in ber ebemaligen eolgetif<beit SBcbliotbeK
7530 ^(( ®tat ^ornt^ Ütefotmatton : üatuttn. orbenung @a|ung
bte aüe @tetten : comunen: SKegimenten: furflentf^um : J^ctf^af^
ten: 7(mpt(euten: nu^Kd): furberK(^: t)nb bef^tfflid^ fe9n : ^nt) (U
guter regierung erfdjtetTett mögen. Ttm €^nbe : fKeformactOtt bct
&tat WOtmH 9{ec(;t: gefe|e: orbenung t>nb Statuta tu Tobe bem
ofmec^tigen got. ju bebake tc. jngefe^t erbf ner : tonnb au^gangeit
)n bem ^ore nac^ CrijJt t^nferd f^etren gepurr ^aufent \)ter|^unbert
9leun|ig \>nnb Ttct^t. dlaä)maü getrucf t )^tib tooQenbet jn bem Sunff^
ge^enbunbertflen bnnb. piL tar« mtff ^9tag nailfy bem @piv^
€|raubi. 3n $o(to.
C< ffl btefed bie vierte 9(u«gabe ber fSormfer ^Reformation/ welche mit beK beleben wtbec^eiM
ten 9Ön 1507 unb 1509, auf^ genauefle ubereinfiimmt, nur fehlt be9 ber gegenwärtigen bec ^olif^nitt
emf bct giucffeite be< Sttelblattf. Belcbon? in bem Specimine bemerft fit, fo wie berfetbe oucb Hni«
te rpotete 9(u«gaben ®. 52. unb &. 225. anftlbret. SDie iCbnerif<be IBibltotbef befl^et ein ^tm
plar, mdt bie Unioer(ttdt«bibltotbef {u ^ngolfUbt«
7540 tRofengcrten bergwuen, fSßurmS 151 j. StiDttorfc
Sflin ber ^fwifäfw ^tbUotbef in 8(ltborf, unb bat ^oljfcbnitte«
7550
3«P«lSi3» 355
7550 ®« fHWttfiettt %tämtti vnhJ^ehammen Ofofr^ottett. Tim €nbe:
argeittine^ ^artinui^ Slac^ ^^^^iov (mprefftt bfifca fetare. Ttnno
SDfefe Slutfdabe tfl in e<&n>inbel9 TheAur. biblioth. T. III. P. L e. 113. ansefu^rf. 6ie ho
finUt f!(^ cbenfaOd in Ut Zttvoif^tn ^ihtiot^tt tu 9(Itt)crf , unb bat ^ofifcbnitre.
756.) An ttäfffc^ böc^Kn tooii bm fiBt(b|Mb/ selegeit tm furjjfnf^umb
SOßfrtenberg semac^t V)on bem ber&mpteti JDoctor 3|o(ann ^tt^in^
geti ^m Citbe : ©ebruÄ tu ^ubtttdett ^nno «• fUj. 3ti Ouart.
3fi tn bec &df}»atiif^tn ^ammbind unb i 374 S5(. flacF.
757O ®t| fe^n bif Qapittif nac^ abfletbe babfl ^uHt/ burc^ bfe €atbtiter/
fn €Qclaut befc^foffen ^nb abgerebt/ fo mit funftfgec bebtlfic^et ^af#
lifeft foUe ge^aftert toerbeti. ^.^«rtii. 3n Dudrt.
3fl 3 J6(« ftart 9(uf bem SMelblat flebet taö pabfHi(be SBappen. 3fi in bec 6<^t9at2tf<|^et^
®amm(ung,
7580 ^bftucf aini iattimfi^tn iMibtMtutß an labillt(6e l^etltdFeit bott
funtgfficf^ei: tDutbe jit ^ortegaU — \>on b^ eroberte (labt 3)tafa(^a
tt. f. X0. Um enhti e^txudt ju ^ugfpurg ^urc^ Sr^act öglttt
(15 13) 3itOuört.
Slft nur 5 9(« ftarf. S(uf bem Sitel ifl bat 9)orfugieflf(be KSoppem S)iefe, itnb eine anbete
Sftt^sabe, ebne Sfnseiae Ui ^tndmti, pnb in bec @d^toar$tf(bm (?amm(ung.
759O ^i^Otia Uotl (R^bt^ aBie rttferfic^ fie ftc^ gemalte mit bem Tr
rartmTc^ett f eifer SDta^omet V)g Xur i 9?/ (utitg t>{i (iepHc^ (u (efem
Um €itbe: ®etru<ft (u (hragbutg burc^ ben furftc^tfgen ^O^actmitttt
fla((>/ W fant ^oulud befbrung tag/ 3m tar nac^ ber geburt S^rtfli
3efu Wer« §errl Xaufent futiff (»unbert tottnb >Dre9ie^en. 3n $oIto.
Unter bie unbefannten Sncber fann^ t(b moblbot gesen^toise nl(bt recbnen/ inbem baflelbe, htm
ZHtl na(b/ bin itnb mieber angefubrl mirb. 8Ba< aber barinn ei^entUcb entbaleen i(l/ i(l entmebec
gar nicbt/ ober unooafldnbig an^eicigf »orben. !Da i(b folcbet fe(bfl befi^^ fo fann i(b baoon )tt#
«)erldf ige fRaditUf^t geben. €< entb^It baffelbe ober nicbtt anbert / ali eine beitf fcbe Ueberfe^uns bec
f4mtli4^enU>erfe be< tOil^elm Coorfiti/ Citourfiti/ ebemaligen j(an((er< betf g)^aI(befer Stitter auf
ber 3nfet Stbobit. S)ie Cateinifcbe Oristnatau^sabe mirb fowobi oon Clement (Biblioth. cor. T. VI.
p. dotf.) M oon ^i^eytag (Analeft. liter. p. 909.) angefiibrt, oen )cnem unter bem titcU Obfidio-
018 Rhodie orbis defcriptio, oon bicfem aber, unter bem Titel r Opera omnit. Qcpbe f{immen ba^
rinn uberein , baf biefelbe {u Y>Im oon Jo^citm ^eget gebrucEt morben. SBeQbe bef(breiben einer^
Ut) fRxüAF ^ocb finb fle in Sfnfebung ber Stnieige be< Sabre« hti SDrucfer« oerfcbteben. ^^eytag
glebt bai Sfabr 1496 an. (Clement aber MCCCCXCV, mit bem inclamirten ^obr 1496. 3(b flfau»
be ben Snoten/ ber fie bepbe irre machte / I&fen {u Finnen* €aor(Int SSerf , tat Clement unter ohU
gen Sitel anfubret, ifl n»ic(licb im 3abr 149$ {u 93(m Don 3o^4mi}i^er geboicft n^orben. atu«
3^ 9 3 eben
v.
3SÖ 5«5t 15 »3*
tbtn tUfti Smcfft« ^tefe fam nc^ ffn anUtt« tklntt Vittt, mftthtmtiMt StAiKmcttt» miK-
tum bterofolymitanorum , ober tie^®fatuteii büfet Stifter. 2>iefen>tttbeti 1496 ge^nicft/ wie (Ut^
ment auMcucfÜ^? bemecfet. S^eil be^be ^miiixma^tn mfammtn de^^rten, im( au$ •ftnet 9refe dc#
ftHnnun maretii fo »urben bepbe t>ernui(^tid[^ tufammend^ledtf unb unter einem Sitet i>erfauft| 06 (k
^tleid!^ nidl^t {nfammen geborten. 9Ran fi^bet biefetf beutiicf^ mi ber gegenn>drti9en beutf^^en Uebe&
fe^uns/ bte ade btejentgen @tu(fe enibalt; welcbe Clentettt/ unter bem SUel, Obüdionts Rhodie urbis
defcripticN uttb %rft)t^, üttUt bem Sitel, Opera omnia begreift unb bepbc tuk^ ber fSUikt onfibren-
nber mit 9(u6f€biu8 ber etaiuUn, bie in ber beMtfctKn Ueberfef^ns ni^^t befuiMi^^ (bib, weit fie {u
bem 9udfi bal ber Ueberfe^er toerbeutfdi^eii n^Oite, niä^t geborten* «^ler muffen mir fogteiilb bemer«
fen/ bag MS^^toQmb anbere t^cr^ unb nacb ibrngeirret^ menn fie üorgeseben, ei feQ b(^ bat
erfle (gtuctber SBerfe be^ Coorflit/ nem(id) bte JE>tfloria oon Slbobi^, übecfe(;t morben. 2)ie Heber»
fe^ung entbalt aM, too4 im lotetntfcben jDriginAl; bai 149s gebrucft mürbe, btfinblid^ ifl. aSir mo(«
len nun biefe^ bcutfcbe ^rcbnct f ur{Ucb befcbceiben. jDbtger Sitel flebet über einem gr^f en J^oljfdl^nitrr
melcber einen 3}?a!tbefer SKitter «crfleKet/ ju beffen Sufien ein paca Surfen liegen, ^t ber erften
€^ctte be< imeQten i5Iat^ fangt bie ^ueij^nung^fcbrift bei Ueberfefer^ an, bte an ben Sßolgebornen
Stren berrn berrn XtXajimyn, Qtnam Qd^ma^man, pon ^appolfleiti / I^erren ju ^o^emuuE
tm& (BerolQedE im IDa^^aun^ }L :R* UT. (!>berfiefi ^auptman t^fl latict^ogc in Ober i£lfa$
öcricbtet Ifl. Sm Snbe berfelben flebt: (Sieben jtt ©craßburg 5litt (^rfttn tag (Dctaba^, Jw
iÄtr tta4^ ber geburt Cb^ifli rnfere berre fmtf^ebenbtmbert t>nb $tp&t(f. Dann folgen bie &tudt
in eben ber Orbnung auf einanber, n>ie fte M>n S^tytoQ unb (LIement fpectfictn merben. Den SSe#
febM macbt obige 9(nietge betf Dru<fen$, worunter noc^ beffrlben Seieben beftnbltc^ ifl. Da^ SSerf
t(l in ge^ltenen Solumnen gebrucft unb mit ^ol{fcbnitten gegiert, meldSie bie J^alfte be« 9lat« ein»
nebmen Da« ganse ifl 6g^ nic&t gejablte SU fiact Die legte @ette ip leer. Sim mufien mir no((
etwa« bon bem Ueberfeger gebenfen. Derfelbe nennet pd^ in ber 3ucignung«f(brtft unb am Cnbe
0obÄtttiem 3(belpbum ^trgetittiTenfen p^yfxcum. J£)trr ^belang giebt im erften Sonb feiner
gortfegung be« OocbcrifcbtH ©cfebrten Jcjcicon« einige SRacbrtcbt oon tbm. (£r war nemli4^ bon
Ötublingen btxf ^tra^burg qebürtcg. £r nennt ft<b baber audS) in ber tieberfegung be< ^arfil. gicin*
3obAnnen Tfbelpbtmi VtXilUif. 3n bem Jeben be« QSarbaroffa, weiche« ic^ unter bem 3abre 1520
anieigen werbe, nennt er fid^ tinen 9tabtar{t ju 3<baffl^ttfm« Sorber war er t>ermut^ltcb^b9fM
ort in fflratfburg, unb t>ieaei4^t au4 in £rter, wenigsten« ifl bie Debication ber gleich fbtgenben
Cbtonita, ingtetdlKn eine vorbergebenbe t>on bem SXoef Cbrifii 1512, ton Srier au« batiret. XXb bie in
ber 3tteignmig«fcbrift »on ibm oerfproebene Ueberfegung ber Jg)iflorQ ber Ctabt ^emfafem m« beut
loteinifeben btt ^ebaflian S5rant^ wirf lieb berautfgefommen fe^, wufte {)err ^tbeUmg niebt; (k
Ifl unten , unter bem 3abre 15 18 angezeigt worbeu« Stufferbem ifl oon biefem, um bie bemf<be Cyra^
MTbienten SJ^anne nicbt« befannt.
760O JDfe ^firrf ifd) S&rontca 95on (rem brfprung anefatig b«b redtmenf/
bt^ t)ff bife jeit/ fampt pre friegen t>nb flre^ten mit beti d)ti^^n bo
gangeiv e?rbdmrf Hd^ ju Jefen. TlmCnbe: ®errucft (u i^tagburg
burdj ben funid>ttc|eti Wartttt flia*, 3m iar beö berre ?»•€€€£ (^.
n«. ^^tf fant ©regorietag be« gtoffe ^eiligen bapjl« 0ot feij lob
»IIb ere in ewigfeit 2lmen. 3n Joöo*
€i»
fette ttberfe$te, ift aud^ htt Stcfügec fon btefa; S(K0»i^# ^i^ eine fe(^r eeb^mticd^ -CompUaiton ifU.
titttec bem SHel ftebet eilt iS^|Mitin> ii!^l<^ edM^^Stbleii {ja 9)^cbe i^tfUlliU 3(i|f Dec e(ßen(5e^
fe bt€ tmi^n Slaftf fle(^et eteit tefie 3uft|Hrtf( an jOScterlin /. ien betannlen a}erfa§er einer Sc^mei^
lerclironif. SDmin folgt ein twci OtatiM , an qtmain eibgn^gfcffafii/ foubeclic^ m SSiU^elm Don SDieg^.
yadl^/ atittern/ mel^nbafi (u S^ern/ n^ek^ee bct befl flaöt mnö regtttient fe)^e* ^ec<tuf geltet bie
Sf^rontf/ t«elc^ mU.i>er^iejDeneit.;e(eii^^oIif(dimUten feuert t(i, felbfl an« Um.&dfUi^ ftitftt oUac
Vnieifle/ unb imniitei? bei 'S^iHfertf 3ei(f>en, 2>a« gotue i^ 48 Q5t^ ft^icf« ;,
761.) DIE WELSCH GATTVNG. 71m «rtbe: 3« (gttdfpur^ bit
IpbHc^en flätt gRic|> ^attf)ia6 &^mt öetrucft ^at g».3>.3£if;.
3n Quart.
& i(i biefei ein febr tansn^eitideö &tbl^t, hai Hd) auf ben bamaliaen Stk^ in ^taUen Be{le|^e(,^
unb beffen J£)auptin(KtU eigentli^ eine (Strafprebigt ifi, in ber^ bie in aßen @tanben berrfc(»enben Un^
erbnun()en unb £afier gerügt merben«. X>btger Sitel fttfytt in ber ^itu bei Xitelblattf. Ueber unb utM
ler bemfeiben (leiten beutfcbe ^afe, bie aniuf obren |u meitlduftig n>dre. 2)er Serfager i(i mir ni^i
tefannt. ^ftis 9« flarf unb in ber &dfxvMiifäftn (Sammlung.
76^0 ^cepbanf | ^it eren erfb et manchen fc^martcf | (So btts ju go^
forc^^t toft tuget teuere | 9Bi)e man funbc Dnb (a|)er ffeuc^t | ^amft
bad t>itgnee n)erb t>ereriben | $rei)bacf ifl fang jett \)er(e3ft beftbfi |
tßnb n>urb nacf^ manchem tnerfant | ^ec ^n n(( funben boctOC
. Broitt ilmehbe: Ttnno iDni. 3R. €€€€£. tnb. piij. SBoIenbet
burc^ ^anttd f(66nfperger ben ^ugn gu 9lugf|>urd- ^uff fret^tag
fmt &a(tnudtag. idngf. Ouart.
ttngeocf^tet biefe 9(uigabe in *$>errn t^mnmeU 9)* tBiblMf»« S5. 2, 0. 195. u. f. bereit« bef^ric»
hin, bon bnü 9M>Ut^U felbfiabet/ unb bem Serfafer beffeiben^ 9oa Jg)errn i&fdfmbmg im sten 9e9#
frag {u JKeflItng« @ef(bicbte ber £ttteratur ®. 225. u.f. gebotibell ivorben i(i: fo »irb bodft bo^teniger
f»ai id^ bter bon beQben bemerfenmerbe, ni(bt gan{ uberflugig (e^n. S^tf^and geboret mit unte?
bie dlteften betitfcben ^icbier ; mt ®diiabe, baS mir n^enigi ober qw n\ä)ti «on ibm {u fagen rniffen«
Selbfi bie Seit, menn er gelebet bat, f ann nicbt mit ® etoitfbeit beftimmet u^erben. Ztd^ lebte er, nacft
«Der aSabrfd^inticbfeif, in ber 9^ttte be« brepsebenben 3labrbunbert«.^ £)a ber SSerfafer htt %tmiief€,
i$ugo i>Oti Cr^^mberg, ber {u Slnfang bei bieriebenben 3abrbunbert< lebte, tat feinem ebengebod^
@e^i(^te> t>crf(|iebeRe (Spruche ^reyband^/ mei(ten< mit einem tobfprud^ beffelben onfubret, fo m
ließet baraui/ H^ fein @ebt(bt fcbon oor ^Berferttgtinq bee Kenttertf ba getoefen, ober caüä^ in grogett
IKnfeben geftanben fep. Sben beimegen ifl nicbt o^ne guten ®ninb onjunebmen / bat er no(^ t>or
TDtyntbttQü Seiten m&fTe gelebt baben. Satu f ommt nocf^ biefe« , ba§ ^re^^bonife iRame unter ben
sDicbtern be« fcbmdbifcben 9eitpunct«, ober ben fo genannten ItTiimefltigcrn oorfommt. .&. (Cafpo?^
f>tie S^orrebe {um crften Sbeil be« äDilbelm oon X)ranfe &. ig. Dag unfetm ^cybondf / eine,
unter bem Sttcl ber Jl<^ym JSiblia befnnnte fcbletbte SKeimerep, bie einen Cfacob S^bm9 VM
Serfaget bat, irriger 'Bcife von einigen belehrten {ugefcbrieben morben fe^, n>ia ic^ nur im S?crbe9#
gef^en ertnnerti* 3e grofier ober ba« infef^n toor, in loeU^ biefe« ^bt($t unfer« ^«ybatidf»
3) 9 3 ftanbe,
558 mf t^ii,
fhinbe/uttdeacfif^ er l\i ffe^let iMit 9itihU mit btr grlifftn ^rf^mfifMilett'eädfe; feedo tm^c ift <f
{u bemunbertt/ bag fold^e^ trfi fo f^Ate im Bcutf erfdi^intetf i^. S>te Itcfac^e bai>on tfl^ ttacl^ 4>€iTif
4^<^enbtfr96 O^einung/ biefe, bag i(Hi einem fo ftfys beUeMiti ®ebii|tt (ibr 9iek 4>^bf<brifte{t t>oc«
|)anben demeftn Unb, bie ben fruben 2>rtKf unn6(Md mad^teti. 2>e«l fsQ dfier, Mt ibm »oOe, fc tfl
fo üel rt4f(is/ ba? brc mattere QAc^üm 3ram ber erfte getvefen ül, ber fol((^e< |iim £>rucC befSr«
bert ^at. S)iefeil i(i bur(^ bie oben angefubrte 3(u€gabe im 3af^c 151 3 sefdiKben. 8mat fottnot^
J{>erm ^of. i£(l:^ettl>iirs6 OSemerhittd, eine öftere 9(u«gabe inm ts^ i^otl^mibenfepn/ bie ober {tt#
tUi(b für fo feiten au^egeben t»tcb, bog fo^gar an ber ^^en| bkfiHbin de{weifMt »»iirbe. S^iatt«^
ift biefe« gar n»o()l/ nnb mufle-fobotut^n^ennreine f^ldft ^fsobt ^flftlttt , bie un^igei bie J^errn
i£f4^enbur8 i^6nig unbefannt blieb/ ein 9}ac^bruc( berfeiben feon. aOein l<b oermut^e, /ehe bermetnt#
lid^e altere 3(u^abe antunebmen, feQ man burc^ bie, in ber de3enn>actig<n 3(u«gabe befinblic^e ^ran^
eifere :&cfifylMytb veranlaget morben / oon n>e(d^er bie oier testen Seilen alfo lauten. So(f^ f(^rib
er OacobtPoif/ »ie nntenbemertt »erben toirb) blc^ (ben^reybantf) mit Witten (tet) | {u Serags
bürg in ber fan^let) | ^a man {alt fimffQe^ft ^fitibert iar | vnb adft \ wot gutt ftp ba< »erb mar.
39r^nt jelgt alfo l^ier an, bag bie 3(bfc^rift be« @ebid^teg fc^on isoS fertig geworben ftt^y ober borau«
fann bo^ nicbt mit ®emi4bett gefolgert werben, bog auc^ ber JDrucf in biefem 2fal&re t>o(lenbet wor^
ben fe9. !Do(^ unmiglid^ i|l ti niebt, unb oieQeicbt ftnbet fic^ biefe altere 9(u<gabe bo^ noc^. ^dSi
wiQ inbeffen bie gegenwärtige, gewig fed^r fcitene Sin^gabe, bie fic^ in ber fo reid^en &öfw«ciiS^m
Sammlung beflnbet, befc^reiben, Obiger %ittl, ber aui oier rotb unb t)ier fc^worj gebrucften Seilen
beflebet; bat eine ^infagung« S3ag folgenbe fite Q3Iat füllet, obne atk 93orrebe, hloi ber 3fnbaft ber
€apitel, oberSlbfage, beren 6x gejault \werben/ ungeachtet ibrer 62 finb, inbem bat aiSapitel iwtifmci
tiiortommt. 9Sit bem aten 91at fangt ba« @ebidl^t felbfl an, weld^e«, wie erfl gebadet, in oecfc^iebene
Slbfd^nitte getf^eilt ifl, oon benen )eber eine fur^e Ueberfd^rift bat. Siad^ bem LXI. Sfbfc^nitt vwt
iftngfien taQ, folget bie ^efcbluf teb in !8erfen, bie t>bn @eb* J5vmt (^errubret. 3n berfeiben
Wirb unttr anbern gemelbet, bag ti oornemli(^ tlTotf^eie ^Mbetlitt/ unb Cfacob tDolf gewefen
ffnbf wel^e i^n angetrieben ^itUn, fit ben Slbbrnd biefe< Oebidl^te« {u forgen/ unb bag Jacob
tDölf baffelbe in ber Santlet) (u ®ttagbuYg twe^mal obgefc^rieben ^obe. JDatf ganje betrat 10 fB»
imb ifl mit gefi^altenen €o(umnen gtbrucTt. £>ag <lber :&rant ben S^ty^and nU^ in feiner nrlprang^
Retten gorm geliefert babe, lifgt flc^ fdJN^n mt S^rgleidSiung btt ZtftU in biefer Sfutfgobe, mit bem we^
nigeu/ PXie ^err iSfc^enbtirg au< einer alten 9bf<^rift ®« 247. tu f. angefüllt M/ abnehmen.
0lo^ angen^einlidkr finnte tc^ Wd^t, wenn id^ ni^t bie mir gefe((ten @r^nteo weit uberfc^reii
im mngte, au« einer febr f4^d|baren ^anbfcf^rift beweifen, bie idt felbflr }u bef?|ent^a« @Iuct babe,
imb bie a aOeibing« t^erbiente, au«fubrli<ber befd^rieben |tt werben. £>iefe J^anbf^rift, weld^e nacb bec
hH^n aSabrfcbeinlicbteit, baib (U 3(nfang be« t^iertcbenben 3abrNnberte«, auf fiarM weife« ftopifr
«efd^rieben worben ifl, entbofty wie fc^on ou« ber Stniobl ber Sldtter/ unb au« ben, auf jebem S5Iae
Mmbtn Seilen erbeOef , ungleicb mebr , al« in bec Srontifcben aitt«gabe ftebet. 3(u(^ i^ biefe« ®e#
bi^t, ober Dielmebr Sammlung ^ebrere ®ebid!^te/ ober Sprutbe, in ber J^anbfcbrift goni anberd gc#
crbnet/ ni« im Srantifcben X)rucf. S^ancbe« ba« in biefem gleid^ oornen (lebet, folget in ber .E>anb^
fbrift erft am (Snbe. Die J£Hinbf(^rtft ifl in SoÜo, 61 951. fiart, unb auf ben meiflen SBIattem fle#
|en 33 bt« 34 Seilen. aSoron fleM eine olle ^S^ablere9, bie oermutblid!^ ben Svtfh<ma, ol« einen geb«
tPh auf einem etuffl fl|enb/ «orfleaet« 60 9ie( glaube idf mit ©rnnb bebaupten {u f6nnen, baf
S«INf iyi3.
S59
Ktmt, fMft hM §miß CbM4(# fmUtn mt eine« 9tt^0 üitf bniifdl»mfie(kftr(# ittift %tn ScUciv
Ik er in feine 9(tt<da6e oitfnal^m, eine aleic^f&rmide Sdnae flegeben ^a^*
Snr 9}ro&e tüiU liSf ben Sinfond ottf (^(en l^iet mieffkUen.
^anbf(*rift
3(fi bin genant befd^eQbtnbeit:«
S)ec adet buginbe ctone breit : •
9?nb bat mi(6 beriec^fit fr^sebanfi:*
ein Z)ei( 9cn fonnS bie fint crandi
9Ber got bienit one n)and:*
2)a{ ift aOer n>ifbeit anefang:*
9ßer bitte biefe fürte {ift:*
dDie emisin fVeuben süiti*
Ser bat H^ felbtr betrogin : •
JBnb {pmert off ben regin bogin:«
S&^er bie fein mll bemam:*
Ser mu| ficb felbir lagin farn:*
Qtant
3(^ bin genant befc$aIben(aK
iDie aDer tugent fron auff^rait
IRid!^ bat gebiet berr frepbandf
Slin toU von fpnnen bie feinb tront
(ffier got bienet on aHen.wancf
lDa< ifl aOet n>ei§bait anefongl
fiS^aii anefong 9nb enb
ftanb tiDe in gotteö b^nb
JDie teit felben nie gemane
SDa man gotte« orrgeffet an«
^M Dergpffet goffeg bitf
!Bon fuffen aneplicf n. f* ti^*
2ln ber JE>anbfcbrift folgt noc^ obigen Cingang ein abfcbnitt mit ber Ueberfd^riff : X>dn btt
^ctt* 3lm SBrantifdi^en Vbbruef aber ifl ter Eingang olel langer, unb entbalt mond^e^, bag in bec
^anbfdftift erfl fpater folgt. 9la(b biefem Eingang folgt bep tiefem : 2)a0 atiber i^pn btt XOti$s
^it sotte«« fRo(b bemerfe iäi ba§ bie befannte 3(uggabe beg {^reQbancf^, »etcbe 1538 iu tDormb0
twn OdmfHoti YDogner in Fol mit {>olif(bnitten getritcft n^orben \% oon meiner {»anbfd^rift fotpoblf
HU oon btm Sranttf^en Slbbruct abwettet, nnb nocb mehrere neue Sufo^e bat, al< biefe.
2[n bemjentgen iBonb, in »etcbem (i<b bie ^anbfcbrift beg Srepbanfg befinbet, f{nb nod^ (me9
Mfe beutfcbe 9tlikbU , oon eben ber {Hmb getrieben , bie beQbe unbefannt {ii fatn fdJKinefi. Tdait
crfle ift eine Ueberfetong beg lateinifü^en 9eM(bteg beg TOanm^ mttt bem Sitet SfntictoiMimti»
(<^. iCeyfcr« Hiftor poetar» et poem. med. tevi 9. 1016. u. f.) IM anbere bottbelt oon eiitim
fifalfen 7Mi9, ober 7tmi»f ben fein SBifcbof oOerle« {fragen oorlegte, ber nadl^b<r mam^Ktiev 9Ui#
fen mailbte, nnb enbllcb 9(bt »urbe. ßb oon biefen beyben bentfcben @ebi((^n trgenUvo eine 9la4i#
<K^ tu finben fep, to«nf;bte i^ in wifFm.
763.) X)et iRitter \>om ^itnt. t)on beit ttttwUn tet 6o|for(^t tmb m
httttit, Tbn €nt)f : S)(r @|M«de( ber Xugen^ ttnnb ecfämfevt
bucd> ben ^o^betütatt'n iKttter toOQt ^^ttttt mtft f(^69en onb fo^«
l((^l ^#omn/ €)re>np(eii/ ju t»nbm»ifung f^nec f^nb^ In fcan$6<tf(^ec
fpro(^ begriffen/ vA bur4^ ben €b(en förnemen i»nb ©trengen^
(»errn ^a;<|Uätt bom ©U^n 9titrer/ «nnb ianbAiogt iu ^on&
ptMcattf in tuti<^ ttanfferfert «nnb gejosen (u iSdfti in bem jot
na^ Sf^rifli geburt. 1493 Vnb 9^§ nuw getru(ft bnrc^ Üti^bdtl
%mUt im iot ali man lalt. Zufetu $unff ^unbert bnnb ßi 3a(
Seenbet »ff fönt S(9iabet(en (0^ 3« ^oH«'
J6ö 3a5r 1513;
SDte erfle ^ui^aU f^m 1493 i(t IWoti ofreti/ nmt biiftitt Sfd^ee/ *ati3e|ildf( mtttit XKe te^ftfi
toixti^t, bie t4^ aud bec i£bnerif<^en 9tMiotbet toec mir Nbc, giebt mit &Aiitn\^t\i , tkit nabat
iRa(bnd^t ton bem ^nnbalte biefeä 93.vA^/ ba< bi^bfi^/ f>i> ^i^)^ iA tbei#/ no4 nietet bef^ciebrn n)Oc#
ben tfi, iu crtbeilen. £)i)igep^itel flebet auf ftä^i rotb flebrucften 3<il^iV in einet (£tnfagund/ unb Ifl
i^tmutblid^ eben fo, »U biefe/ in ^ol{ gefct^nilten. Unten iii bti ^ünfller^ flftamtn, nemücb ein 9ec<
fd^lunsenetf 93. un^ ®. mit bec 3<^bc{abl 1513. (C(>rt{i: fennet benfelben nic^t, Stuf ber SKucffeite be<
Sltelblatä i|l ein ^oljfc^nitt, auf mclc^cm il(fy oben ein $aac .{)eUige prafentiren/ unb baruntet toitb
ber Stitter t)am Sucn mit in>e9 $ricflern Mnb {me^ ®d!^reibern vocgefleDt, bie i^m {ur @;ompUat(on fei^
Mif&nd^ti, n)ie er felbft ^lü^ im jn>colen 9(t>fa$ melbet, bebulfli^ n>aren, 9(uf bec ecflen Seite
beÄ folgenben SSiof« fangt biei aSoccebe be< Uebecfefter^, UTarfluartPOm Sreyiian/ »orinn er,
md) einem lanameiligen Singanc) t>on ben nac^tbeiligen Solgen be^ SKufTiddangl/ melbet, baß er, bie^
fe^ ^u(b feinen S6d^tecn {lim beften ini beutfc^e ubecfe((t babe. 3(uf ber erflen (Seite bei folgenben
britten Silati ifl nun bec 3(nfan3 feibfl {u finben. 3n ben beob^n ecften 3Cbfagcn fagf bec fRUtti
t>om Surn, bag er im 3abc 1371/ nac^^bem ec in feinem @arteß.f|(6 (^n feit> ebemaligeö Xeben erinnert,
ben iSntf(^(u§ gefafet hobt, (um Untiecri^^t feiiuc %bä)Ut ein Suc^lein f((^reiben {u lofen, in melc^em
fle bucd^ Sepfpiele guter unb bofer Stauen , {ut Sugenb ermuntert , unb t>om £af{er abgefcf^reift mt*
ben foaten. 3H« er au« bem ©arten gieng, begegneten ibm jween ?5rieflcr unb jween ®4>reiber, bie
er be«»egen bcfc^icö batte, unb biefen trug er nun auf, jmeoerleo SSBerte (u t>erfertigen> elnrt für feine
SodS^tet, imb ein antere« für feine bei)ben ®6bne, unb barinn |u ibter SBeteftrung bie beflen tfim*
ipü {ufammen m fucben. Unb fo ifl bentt biefer (Spiegel ber Xugenb für feine ^^ter enf^anben, in
n>elc^em balb ani ber !5ibel/ balb aui ber »eltlicf^en ©efc^ic^te^ 9e9fpie(e guter unb bSfet SBetbec
nad> einanber aufgefleHt merben / mo tt nun frei^ic^ au4^ nid^t an fabeln unb SSarcben ftf)Ut. 9h
ben meiflen flebet ein Jg)o{ifc^nitt , n>e(4»er bie {)dlfte hti fRlati einiTimt. !Den Sefd^IuS mad^t obige
ficb(u$anieige. (Bldttertabten unb €uflo« febien. £>a< ganfe betragt mit bem Xitel 73 Sf. Son
bem aSerfager mitb im Sicberifcben @e(ebrten {ejcicon gemelbet, baß er Gottfr. dc^Toor Landri ge^
beige«! b«be, ani einem oocnebmen OefebUcbt |u 3(n|ou entfprogen gemefen fe9^ um 1371 gekbet unb
"La Chevalier de Tour, aud^ le guidon des gueres gefcbrieben bobr. 3n<BorbOn0 Bibtiotheqoe des
• Romans T. IL p. 942. fiebet biefe« bier in Mi beutfcbe uberfe|te Qud^/ unter ben, nur banbfcbrift»
lUb t>orbattbenen aHomanett, unter folgenbem Site!; Le.Lirre de Chevalier de k Tour poor Tea-
feignement des Dames et Demoifelles f les quelles par le moyen d*icelai feront tootes bonnes et
belles. ißieaeidl^t ifl hai fronj&flfcb^ priginal niemaU im ^DrucC erfibienen.
ten i»fl bubetetjen bifec jett ^ur<^ ben (»oc^gfecctfit fetten S>octoe
^^omait murneir \)on ©ftagburg/ f^{mppf<:^<n «tt>ii^ttt, »nb ju
f^rancffitrt an ben 'SR&n mit ernflft^ furnemen gepcebfget. Um
^nt}tx $on hoctot murner ift bfe iunfft-j iu ^rattcffltCt pcebigt
mit toecnunft | €nt>U^ getrucft/ au(^ totti^ett | ju 9tUdf|ptt1^ tonb
m(tffe{^ V)off?ett | 3>urc^ ^iluonü Ot^ttHW futnxir | inr fnntfietu
l^unbert bnb rHj jat. \ ^ttf fmt tßrfufa an ben iti^ | 90t \>nrec
tnt^t^at nimmer tt(fy. \ 0ot (^9 (o&. 3n 0uar(.
34t 1513. 36,1
Uiifet^»iai2M(ei5iA4(l^k£|(l9lMi«ti<9a(< bUfe« Vcobttctf MllTiirfttrif<|^mSßi((e< onsetelgt
morbett. SVe geg^niiMinidc Sbitfgabc, bie i4^ fe(bfi i>efi$e, iflbi^bernicbt befanntgemefen; ammenla«
flen ober ijE bemetteC tDorbcn, bag fornoi^l biefe, aU bie fol^enbfti/ t^on Itt ctflen 9(u<9ab< mctfikft
obnKtcbeit/ unb fe(^r Dermc(^ret morben (Inb, »U au< bcc folsenben Sefdl^reibunc) beutUcf^ crb<Sen mirb.
£)bi0cr Sitfl ifi roc( drbru(f(, unb (lebt &bec rinem Jg>oItfcbni{t, bet in bec 9![oIse, unter bem 9(bfa<[:
Dnbec ber }lofen rebtii/ »ifbftbolf wirb. Wx bcm {wepten Sßlat fiingc blc Serrebe an, ubei; meU
cber ein ^olifd^nitt (teilet, ber ben 99erfa9er Dermutblidi^ fe(bfl Dorfleflcn fon. £>ben borftber fteiKt
DOCKTOR LAVX; unten, Hnf erlaub, fleben bie bepben IBud^flabm H. B. 3n berSNtte be« vierten
9(at« f^9t ba< Sßerfgen fdbfl, mit bem erflen 9bfa|, t^n blatten iCnten prebigett an. 3eber ber
32 Sbfdt^e bot einen <6^|f(fmitt. Sie folgen in ^^^x^oiA Deranberter X)rbnund auf einanbtr i baben au<ift
«inen neuen 9(b(a(f, mit bem Sitet }6ft ^etf fbtbett befommen. 2>ann folsen bie neuen 9lHiS(e (beren
Sfuffi^riften i^ b<9 einer folgenben Sttt^abe unter bem 3abre 15 16 an{ei§en tverbe») IDen SBefc^luf
mo^yt obige gereimte €kMtt8anteige. SDot gonie betragt 19 1/4 $5ogen.
765O 3o^ntt @ed^rl/ genannt aBafbrirc^nd/ practica Mb teutfc^ tubu
ctum u$ bf( alter Übung \vi ber fre9en ^unjl 7(|^ronome9 ^eric^t
auf ba« 1 s 1 3 3:ar. Slttg^urg« 3n Üuort.
3(1 in ber Crmlfi^ BiMiot^ef in SOlborf befinWc^
766O 3n biefem Jtalettbet finbet man : b{e %xck\^ }/tvä^VLi bnb bte @i|#
ben Planeten. lB5le ein ^egdcf^er Stegieren fof/ \»ii waft Slatur ber
9))enfi^ gewto barunber er geborn wurt Ttm^ gufbefn lal. ^ii <in#
ber» fo bet menfc^ notburfft^ {((. lbti€nbe: Oebracf t bnb M((en#
bet in ber freien flabt @tca|ittrg burt^ ^SMll^% ^tlpfttff« dn bS
iar Tir» man joft ^.iD^BEiü. 3n Ouart
Son bem Dafepn biefe« ftalenber« gab mir ein guter Seeunb SDa^ctcbt, fo mte oen einem onbeqi,
ber in eben biefem 3a(^re auf 3 Sogen burt^ ^ebri4^ Pefpuo tu Sturnberg gebructt mürbe.
3a^ MDXiv.
767* X)ad 9(ett(trium ober Stoügeli» (uo(^: ^tttnmet vnb iffiittievteQl
turcf) b) gflnf far tn ein? (eben @Ottta^ v>on ber jept/ VR i»7 beit •
^CQltgf . ^te orbettun^ ber Wef ^ mft fampt irem 3ntroif/ ober an»
fong. ©loria iwtrt, ftjn'e efei^fon, ©forta t« ercclft^, SoUect/ ober
gebet/ @ptflcl, ^rat)al/ ober bußwirrfffc^ gefang/ StUelutd ober
^rart. ©equc}/ ober ^ro^. (SwSgclQ mit fampt einer i»or nte Be^
tong geft&cter @Io$/ mit fruchtbare f(^6ne @):epl(n befc^ioflen. S><id
^atrettt ober ®(aub. Offettortunt/ ©ecreta (^SctUl StgOUd bei/
Sötnun/ SöpUttb/ t>it 2lt( mtiTa ((t/ ober S&enebicamud bomino tc.
9ßnb \>f ein 9eg(i<|^« fontegii^ @ttägelQ/ ein fc^bne ®(o0 ober
^OfltU/ mit feine ^fremplt gor orbenlidE» ^nb Peffli<^ geprebigt
bur($
panjcre "Ännalen. 3 i
S6ft
SA» XS<4^
tm^ titü %t^d^n Dtbeitltitait/ ernfHf(| }tt nmcdtn^ vttb fht^
hatlxd) an su nemett/ t)m6 mererf nu| tviaeit ber gfaub^offh'gf
menfd^en/ toef^^e in btfem ^infiit^tnttn (e6e nut n&|fli((!er$ m6den
ii6errefen. ^ad) ber geburt €^ti|lt gK.D.XlIir. gin 0?edtf!er ^mjef/
gebe too 9etftd; t^ucf toerbe gefiibe/ »li an toefct)? 6fat. 2(m €nbe :
^em aUmecl^ttgen go» ju tobe ^c. ®ebrucft bur<^ beit furfttt^Cige
9ttam petrt t>oti iangenborf bürget ju fSafeU 3n be tar/ bo man
ia(t nad) (^f^rtlH \>nferd {^erren geburt Xaufent ^nff ^nbert toieric^eo
far 2(n bem. r^nt. rag be« ^onaM SRarcij. 3n ^ofto.
Sbct i9<Uldiif(ise Sitel tiefe« <plenarii ubetbebt iiit(( bec 4M)k^ ben ^nbalt beffelben aniiHeidnu
C< tft baffelbe nicbM anbec«, ol« ein/ gant in ba< bcntfc^e uberfette« SBegbu^^^ fb nmt e« fnr ben $<*
meinen SRann n6tbid toat, unb fcbon baburc^ nntetf^ribet tt fi4^ Mn ben »orbetgebenben altern yi^*
narlcn, bie metter nt(^t«, aU bie CtHindelien mit eind: 6I08, 119b bie Spifletn entbielten, ioo|u na4#
ber no<b ber 3fnn:9itu«, ber ^olm unb bie Codecte famen. £ftefe< ober entbatt awb aOe« übrige,
t0ai be9 bei: SReg 0et9SbnH<b gel efen# ober gefiingen micb, Uebecbiefe« ifl bier ben fbmKagUiben €90»
selien/ eine neue nnb toeittdnftige ®(o9 bevgefiiget unb ber Sefcblug aOeieit mit einer {>iftDck , ober
Isabel gemacbt toorbem Z)ie Ueberfebnng ber tSoongeUen nnb Cptfleln Mrbut nea {« feini/ nnb bie»
fer ifl man<!bnial eine fur|e Srndrung, ober Umfcbreibang bepgefu^t loorben. £>biger Sitef , weliber
tbeiK rotb# tbeiW fd^marj gebm<tt ift/ f{ebet in einer SinfaSung. jDie gtucTfeite fuOct, bü onf einige
Seilen, ein {>ol|f4nitt/ toelcbet Cbrifhim am Crenb unb einige unter bemfelbeit liebenbe 9>erfonen
i^orfleOet, mit bem 3ei<ben htt ^ann«®4Kiuffekin. Dann folgt auf bem {wevlen 91at eine Sorrebe,
bie n(^ auf ber erflen^fke be< britten JBIatf fcbtteSet/ in met^ ba« Sefen ber beil.C^4rift unb bei
fonber« ber Coangdien, febr natbbrAcfiicb empfobten, au4 gemelbet mirbi bdS/ tpeil vtl ntfitfc^eii
fein^, ibie bas lottn ttic vcrfhmbeii gribfcU<^ t^tib bo<^ lefen tbtmm ttut^d^ fo ftf bM gegen^
«Kttld tod^ ^rr twTigtV^ mir irem iUQt^ht $ti tefitf4^ gercQt t^t^ 1)eror^ttet u. f. m. 2>ann
fangt ba« Slegiiker in bife rroflUdb P<HHU i>nb iCtMitgelybfidl^ an, mekbe« ficb oben auf ber {»e«»
ten €o(umne be< fiebenten fRUtt enbiget. 9(uf bem übrigen Sbeit biefer <Eo{umne unb auf- ben bei^
ben folgenben Reiten ftnbet man eine iBef<breibiing ber ®innbUber ber 4 Soangeliflen, nebfi einem
furien ®eber an biefelben. Z>ie dlucffette be« acbten ^iBIat« fuOet toieber ein {»olifibnitt, mld^ bie
!Ktt«gi<|ung be« betligen Reifte« oorfieOet. SSocb biefen 8/ nicbt geiablun Slactern, fangt nun mit
trat 1. 3&^ ^ai ißlenarium felbfl mit folgenber Ueberfcbrift an : tXnfang beo neweti iCtiagels
hu0ä^%: in bem orbenlt<^ i^erteutf^r tDftrb, olle« ba« in etner ^blic^en mcg cfftnli^ gcfitm
gen ober gclefen rofirbf von ^tx i^tf au^ von ^en I>etligen ^urc^ ^a< gan^ ior. S>a«
smtte, fo mit gefpalmien €oIumnen gebrueft ifl, wirb mit obiger ^njeige auf ber erflen ^ecte btt
OCLXX VI lljlen ©iac« befiblof en. Die 9iu<f feite ifl leer, !Bor ben ®onntag«eoangel{en flehen flcinc
^lif<!^ltte. SBon biefer 9(u«g<ibe befl^e i« felbfl ein Clremplar. ®ie wirb aa^ in ^öaumgactttm
Ra^ric^ltn fS« i. tS. 452, xu t firilicb bef<^rieben.
768O D«S leben »nfer« ertel)fgtr8 3e(ii S^flt/ nac^ fauttSg De« ^eijIiV ^
gen €wangelt/ mit t>U anbedE^dgfr betroef^eung^ Tlud) mit br^fauf^
fnag be« leben« ber jundfrawen 9Saa>/ bon einem^arfueiTrr ber
obfec»
71m €n^ : ®eb»icrt tonb t^olmbt/ fit ber ^avfrtlic^Kn flat tRürn^
(Ctfif 3>ur(^ So^nnnt^ @tti(|)i/ 3n «edegung bei Sirbern So^
fi^ar 9lofenta(er/ 9e|unb monf^af t (u @€|^ma$ 7(m ac^t|e^ettbeti
tag be« mattotd ^ebruotii nacf^ €^r{f}t t>tirerd leerten gepurt/ Xau^
feitt $tiii(f l^ttubert/ t>nb |m 93ter|e^nbeit 3are. 3n Ouort.
SD^r 9?eifa6ec biefrf Bebend 3efu, n>ar, wie er (14^ felbfl in tec Socrebe nennet/ ein flm ^M
^eyligeti VAcere fattt ^rancifceti« ®etn 9lame aber ifl mir unbefannt. SermtitbUcl^ ifl e( eben
beqenige/ »e(c(^er Me Se^enb be< beil. ^t^ancifci/ na(^ ber Sefcbreibuns SBonai>enturae, ih< beutfd^
iberfe^t bat Sfnf ber gtAtfTeite be« Sttelbtot« flebel ba< Silbnig be« beil. Sronctfcu«, ft »te foldj^e«
outb in ber tegenbe btefe< ^eili^en »ortommt. flbif bem {»evien Slot fangt bic t>orreb in bae le^
bett ^eftt XtlürifH i^nfnre ^ayltmut^cre an. 3n berfelben fagt ber.JBerfoSer, nacbbem er t>orber Don
ber noibmenbisen / aber auc^ b^Uf^nien SBetrac^fung be< Sebent.Scfu gebanbett/baS er SfM^tt Wi
fprftngUc^ OM bcm ^Ugen en^migeU gen^mwen, bte SfirfUflung ber beiUden £ebrer nnb feine ei«
genen (Betra^btungen, bie er aber griflcntbeU^ wt ber iBetriubtung beg engelifcben Sererg J^na^
Miitfira genommen pt b«ben geflebet# baiu gefebt* 2>o4 fagt er oon biefen felb^ gemadKen Sufdien,
baf man ße niibt f&c Olaubengartifet {u bolten babe^ fonbem Ht glauben t6nne, ober nicbt/ bartta<|^
diu ttUnfdf oin anbackt fy^t. IDamacb folgt : wie man bog Itbcti C|>ript becra4^ten foll oiti
gemaytie leer« fRa^ biefer 9in»ei(itng ^ebt bag K^ifler ber Sa»ttel anf imep eiibtern* SKit I.
fdngi mm bag teben 3efu felbft mit folgenberUeberftbrift an: 3ti ^fmt namtn beg fytvü. igebc fi4^
an üin Ptin^ Aufjng beg lebeng ci^ri^. Ttt^ eg bef<brei^br ber berlig lerer J&cnaoimt^^/ mic
etU4^ SufoQ. tPog ain menf(|^ bey oinem yeben ^d! betr<MK^ OMg« Unr^U^b begriffem
S)a< ganie Sßerf , fo CLXXIil. SBlafter, obne Sttel unb SKegtfler, flarf ifl, wirb in C Kapitel einge«
tbetit. Sor ben meiflen berfelben ffeben (leine JE>oI{f€bnitte. ^ie 3nfa<fe/ ober eigentlicb €rtoeite«
rungen ber ®ef(bi<bie 3efu, toie fie oon ben C^ongeli^en t»orgetragen n>irb, fftib gan| ertrjgUA, mtb
ber fBerfafer bot fU^ forgfiltig gebitet^ (eine oon fenen gabeln mit t>ortnbrln9en/ n>elcbe fonfl ge#
m&bnlicb in onbem £egenben «orlommen. €in ^mplwc ifl in ber ebemaligen ^olgerif^^en iBiblio#
tbef. ®. mitb S^iPinbelg neue Sammlung 9t« i. ®. 89«
769.) ^alTtott iu teutfc^. Km Cttbet &tttuiit (u StugO^ttrg V9 |)aiittfett
Scofc^auer. ^o man ie(et na^ €^tfiH sepuct. SO). €€€€£. i»n icfitf
{or. StMnJÖcta'^.
Skfe 9M9ciH bcfl^t ^xtfr (ßcef. ek^^Mi^ Sic ifl is 9, 7 iB(. ftatt. IDK ((«(c 9c««4(l
leer. Untn obistn fuctcn Site!/ auf ipelt^cni/ auf bcm 2((n 9(a( ein loeitlibiftisem foigd^ flehet <iit
jC>o(if(&ni(tf bttebtnfofd^l«^ Ifl/ »Übte Abtidcn. '
770O ©elbetbuc^Iem d^brucft (u mmü burc| ^o^iiticm @((9Clf(t
1514« 3n X>etav).
ffitrbin J£)erm tDArbttveing Biblioth. Mognnt» p. 14s. angefftbet.
3»» 77«0
J_
s^4 Mr ISI4^
77 lO SSoit hm ^^xoMi^t e«tmtnt M ftonM^ntm €d(K ^tfu
mit gor notbutftfgeti tnb fä)bni tottbemf^flutigem Um €iibf : &tß
txudt - « $(u ^mtMtt^ i>ux^%tfbtti^tn ptl^pvii 7(n/atit S^arte#
lomeu« bf d ^dKge |n>e(f^otteii abetit. fRa^^ c^rffli ^ebmt ^oufenb
funjf l^unbert w jn bem \»iet$f^eiibten iat. 3n X>ctat>.
enthalt finen tofitldüftiacn Unterricht doii bcm ^ciL abenbrnal; von tem fRtt(}€n unb oen In
Sürbcreituns (um ivärbidvn ^ebraut^ itfftlbtn. 3# lo 9* 2 IBL ftart unb in bct &äfw^^^if€n
Cfonmlttiid.
773.) €iit ttbüttdfe ^rebig @atlt So^ll^ S^nfeflottit settant mft bem
golbtn munb boit bem ba« fein menfi^ 9e(e|t ma^ merbeii/ ban )DOtt
Im fefb«. um &ibe: gebtutft in bet — fiot ^cta^bucg/ burc^^o^
Üantd @tvmnigtt. 3m iac — ^.b.fi^ t>(f bnfec %tatüt iiei^tme^
abenr. 3n ^otto.
- eine iUttt 9lu<9abe, biefer, tmi Cfctcob tDirnffeUng &becfe$f en t^eMg, fMbe imfet bem ^obre
1509. Sie gesemvartise bat Xicbeter in feinen SRacbricbten S. I. Cf. 317- ongef&brf , unb bobep
ein, wn htm, t>on 3lotbf4^ol3 in feinem bef annten tbe&oro onflefäbrcen Z)ni<f erieitben biefe^ (B>rfl$
nifigtre, tMrf((biebene< , (ti Cnbe biefer Vrebidl befinblicbe« angeiei^t. tinb icb n>ia bep bicfet 9e(e»
genbeit bemerten/ batf (ffrftmnger eigentiicb Tleintarb gebeifen b^be, unb wn Orintnden au« bem
Surtembersifeben debnrtig gemefen fep. 3n be0 Nicolai StHceti libro nieditationiim sc orarionum
deuottrom qni antbidötaritifl'Viiae dicitury beift e€ am Cnbe: inprimendum trsdidtt Indoftriofo
Viro tnagiftro Johamii Reyoardi (alka gnuynger) in infigni Civitate Argenttn - Anno9€C€2jrxji^.
C aucb Sdioepflini Viiidic« typogr. 6* 105 i bet ober biefef erftgebatbCe 95ucb nitbt gef annf {u bobm
Meinet.
77 3O ^a^ tmg@c(df: bet ^6(fif(^ iem/ bfe c^tlflftc^ thnisin, bet btet^
edPecl^t fpiegei/ bet efi^engtubei/ bod j^lüppetmaul/ bet ttofifpiegef.
Qebtucft iu ^mßfm^ btir(^ S'^attii @nnttiigc( isu- 3«
%oÜo.
Unter bem 3abre 15 lo ift bie erfle Slu^dobe biefet fieben gefmumeften Sractofe ober ^Srebigteu
J0^. (Seiler« von :R4ifereber0 ongefubrt/ unb ber ^nbdt berfelben fftrjlicb angeteigt »erben. 3>ie
gegenwärtige aCu^gdbe wirb in SUeggere amoenit. Uterar. Fribnig. Fafc. I. p. go. angeietgt. Sie
ift aucb in b^ fBibliotbet {u polUtig befinbiicb. ^err <!>berUn fubrt 1. c. p. 16. noeb eine 3tu<i
tobe an, bie in eben biefem 3abre {u Strogburg burcb UlottbiM S^Mh^cr Fol gebrucft morben ifl.
774.) lDad@((tffb(r))enitett$bnbbit^ur!utijS^deptebigt in bem ^p^
^en flifc/ in t>nfer Heben frautoen munflet )u @tragburg toon bem
SBttbfgen ^oc^elerten ^ettn A&bctot Sodann @a9ler bDtt ^O^itt^
bcrg in \^eutf(b Hewenbt bom latttt/ au^ feinet a^gnen ^aiih*
f4>ri|fttc. Ecceafcen^mus-omnia. LuceXVIll. TTmCnbe: TWfo
if> geenöet bae c^rii^enHct^ @t|)iff >« »afCIl pcttiteitö ^>iit) J^atjfg
bet
awr 15^4*
365
bami gefi|rf6m t>nb gepreb^ «borbm ffl mr tem iDteMsm S>ortor
^ ^afffgi^n gef^^rlffit/ ^err 3o^<inn Oa^firr t>oii JtafHHfberg prebb
cdnt Oobtidft debdct)tnii§) ju ©hrd^frutg fn bem ^0^en fKf t'tSnb
flebrucft iu 9IUdf);urg bon matf^er l^oNtttt Otlltat/ mit i» t^un
»nb ^tff in ^^tltgutiQ bf 6 e r6f rn Jörgen ^teittot bttb bof^rac^t fti
ber erfleit ^afhood^. Titwo ;D0mfnf Sttffilfe^entun^ett btt( t^tei^
e< Iff bicftf €bie Uvafä^t Uebccfcgiina eimr Sommlttttd Jtaifcr<Seraif($ec ^ebigeeo , bte f Afei^
nlfcb/ unkr beut Silel: Nauicak poenitentUe SXitafp« iS"* beraub famen. S6 n^oc bmnaU nicbtf
«iidetDobnlicbc^ / ba6 bcutfcb 9e()a(tene ^irebigten / lateinifcb gcbvucft mürben. (SoCttni biefelben nun
aucb bem gemeinen 33(ann braucbbac fepn/ fo muflen fie erfl mieber M beutfcbe uberfe^t merben. 2>ie«
fe« tfl nun au<b mit ben ge$cnwdrtiden ^rebigten gefcbeben. SSer bet Uebetfeber unb ^eroutgebec fep,
ift unbefannt. Xxxi fßtvtbat feine 93crrebe/ unb ift auffec ben 4 flattern Sitel unb Slegiflet/ 129
getabUe stattet ftcxt. 9. lieberer« Slacbcid^ten tc, SB. 2. 6- ;^o6.
77SO ®«'^ nwifort ber pügerin ouff ftti^tnt in bfe ^efKge ffat bet ^^ttu
mefifc^en J^ierufafeiit. Um €nbe: J^ie enbet ftci[) baö 9ud;(em ge#
iwiit btc SBalfart bcr tilgen« 2C* ©ebrucft ju 9?urenberg burc^
%uUti(btn ift^pu6. 3n bem jar a(d man (alt. ^.^Siiii. ^n
Ouavt.
Cilttt SUel (lebet auf bec erflcn ffette be< er(len 95(atf , auf beffen SXucffeite ein 4H>(|fdMift ifl,
ber bie bre^ 9}ecfonen unb bie 9)i(gecin ootflcRet Sfiit bem {»evten 95lat fdngt ba< SSecf (elbfl mit
folgenbec ^fnieige an: S^ife walfort bec dl^ciflenlitb? nienfcben bar burd^ fic mogent bAen am aOer fiir#
berü(bffen opn biefem tbal ber treber/ auf ben berg btt bertc/ barin gel monen ift, bot iwtn wtgf
ber ein in boe f4^ati>U(b I^ben zc* ber anber ifl tin moclk^e leb^ zc« iH>n bem MI ler gefdS^rpben
(tonb im acbte bucb be« bcf<bl0@neti garten be6 ^ofenFranQ tTTorie tc* SDen fBefcbtuS biefe< mp^
flifcben SSkrfgen« macbt obige Staieige. ;Da0 ganit t^ 29 9. (tact ^ttv !Nt« 6tf0bcl, ing(ei(ben
4^err QJrof. 0<bn>ar3 beObtn e<.
776«) S&ef(f)rft6tig hti ^eoftgen S3tTd^offfl Sufebft: bet afit junget bR
bifcipei beß f^e^figen @anctt «^teroni^mf gemefi {(}/ |it bem ^tfc^of
IDamafo t>nb bem SKpmet X^eobofio/ bon bem le^en bnb fteriett/
beffelben ^epltgften «£>tetoni)tnt. SBeHcj^eS^efc^reibungfonfi^annt
J^teronvmud gefct^efft ober Iteflament/ genannt r/frbet/ mft \)if ge#
Iterten g6tt(tc|>en t>nb c^rttlltc^en feeren toermengt/ burcf) atnen fon#
bern iieb^abet ©ancti ^ittontjmi aui bem iatefn fn bad Seutfdl^ ge«
Ipgen. Um ^abe: ®ebrucft iu 9{ucen5erg burc^ ^ittonj^mwn
«£)6i$eK Tlnno ADomutf. 1514- 3d<^* ^^^ Tnü tag ^ebruarf/. ^n
CUiarc.
3 » 3 ©l«(e
^
SMl
S<*« I $ « 4»
/
t<r vMm jCasmtm eipcitgbr/ IKffiact SUrtftfil^tixc »«t, «on bcficn £cb(n .in^ txc belatinteii
f&(>cli<^ Siu^ciff^ 0«0(iven flxrb.<n. 9(uf . b<c Dtikffri« b<« SitelMoW ifl (in 9(I()C((^t 2>uc(ct((^
<Oi>(|f<^itt# t(c bm (>(it> •(>i(iwn9mum «ecileOtf/ mit (er So^rio^l 1512. 3fl 9 $80^(11 (ittcf/ tmt
»(fintd 04 in t<c iebi)etif(E(^en i8U)U0t((f.
777O ^te 4!)9f^OVt ^^^ ^^^^"* ffer6eite tonb tDonbermercf bei ^%tt
^efc^tfger« tonb groffen Slot^elferS @ant @e(Albd/ ber t>oii ®e#
iurt afit Aurtig auö Itenmarcf \>nb atn fortberffd^er (&6ft^f r ^atroti \>nb
$ur6{(ter tfl bev @tabe Sluremberg/ afba et fefb^aftfg gar gnebigf ft<^
taflet. 7(m €(ibe: ®etrucft\>nb geenbet Cti ber ^a^ferlfc^en ^i^at
fltureml^erg burc^ «Oieronpmum <i^6(|e( 2(nno bftu i s 1 4* 3nCluatt.
Sine affece Sfu^gabe tiefer 2edente ifl bcreiM unter bem 3abre 1493 <wfle{elat morben. Z)ie gt^
denrndnige Ifi 9 SBL flatt.
77 80 3n bifem 99uec^( fefi!|7Cae «nnb «ebe ©tucP^ be6 (oc^mirblgett
^aDltumbö ber 3^t^ >'" oder ^e^ftgenn Xf^urnftrcf^en @ant flefaii
ber flae tSSfenn In ^Oflerrelc^ toerf^anbe Mb afbeg ben ttagfltt ®utag
ttac^ bemX>t>ertag 3arf{c^ jefge werben: bem nac^: bent oXun ptt(|^(
\)f( fhtcf ^ bfe erflf^er jtve hmi? t>nb (n peffer $orm prac^t tootben ab
gen afgentHc^ beriafd^net 7(nno >£)omfnt 1 s 1 4« 3n CUtort.
9(u(9 biefe SKu^aobe bat J()err £)eni0, fo mit bie erfle von 1502 in ber Stt<^brtt<fer9efe(^i4^te
Von tOien ®. lox. xu log. binidngltcb beftbriebcn. IDie 9le(iquien fbib in JE)o({ gefc^nitten, mit bot
bevsefä^ten Crfldrungen unb bem Sumacb^ ton 1S02 \M 1514. SRadli ^errn IDenie {Bermiitbims ift
oucb biefe Stit^gabe au< Sobonn SBinterbucg^ (u tSien ^rege getommem
^ 779O ©ttttm So^öft» ^fefferforn über »nb »Her We bnrfofett 3ubem
anfechtet be« (e(cf»nam4 €^rfflf. \>nb feiner gttbmofTen. ©tttrm über
einen offen funber 3o&<Uttt ÖlCtK^Iilt. iunefger ber foffc^en ^yxUn.
\)nb ^efene; t>ff n^arer fi^oit begrif en. fn fefnem Stetf;ftn Tlngenfpfe«
geO. SBefc^er TlugenfpfgeQ. burc^ funberßc^em gefcf^eft Aaffferfic^
mafeflatt. \)nnb an^etgung Vierer ^of)en fd[)ufen. burc^ ben Sk^/tt*
meitler mit rec^t \>n m^t brtefl. ofenf(ic^en \\x €frlln. obgetf^on \>er^
bUgt. bnnb mft bem fuer \>erbrant n>orben \% »efc^e Sßerbrancnfg nu
conftrmtert tfl burc^ bie ertoerbfgfl bnb aQer^olcf^fl \>n(\»erf{te{t bati
^ari}g. (Sturm ®Io(f. 7(m €nbe: ®ebru(ft ao €6nert. ^ttno
3».e€€€e.)f««- 3nOuart.
SDiefe 9dSimabftbrift pfeffert om« r«>iter }leu4^Iin ti^irb in Job. Henr. M«ii vita Joh. Rcodi'
HliL ®. 422. atnb In YPfi^ttnger« Hatteno detarvito p. 48« angefAbtti «nb firilic^ befcl^rtetoi.
«af
i
Mit 1514^ ^
f9itb ber Ücfpnind feine« Streite« mit (Reti^Un tii&\j\ti. £iahtf folgt '^cA ^aiibal# .n)tI4K< Stovfrr
fRajrimilidn 1513 ben 9 3ultt {ttCoblettt »tbet SKcuc^Iin« Sfoaenfpiesel ersrien (ie0, imoiimi hrfftVbt
con^fcirt unb oecbotten »icb; ingki^en icA Uctbeit ber ^atifer S^eologen ilbec ben SfugenfpiegcL
enb(i4^ ()alt ^Jfeferfortt bem SXeu^^Ilit at^t 9(rtifel fflr, in benen er i^m berfi^icbenc Sinse {tq: {ad
leget, bie er (IdS» auc^ {u bemeifen/ fe9erU(^ ont^eifc^ig mac^e.
. ' .
780.) ^t gfefi^l^ *n» Memnuf be» gietttiiffiteil Stt^eil iu ^fl^/ »or
fartr i)}^oH|ett 6ur^r ditf Den Sitbfti ffrcf^off mft sfuenbeit satigfit ge»
tfffen/ barnoc^ gebtoften (151 4) 3n Ouotf/ ;
tiefer getaufte ^ube (^ie9 pfefj^oni ; n>ar aber bon bM eben gebttdS^fen Sfof^ann Vfefferfom {ti
CEMn berf4^ieben. Suf bem Sitelblat 1(1 ein ^oIif4^nitt/ btr biefen 3uben am 9fa|^( t^orftcOet« 3|r
lUir 2 JBI. jlarl.
TSk) 3>er neu ^e^ettf^fed«! »0 tfc^tmifnden orbnunge fn Stttgetfl^
'Mb pefnr((^en SXestm^cfn. üKft TlbbMon. 7(ucf^ ber sufbtn SSttda.
j^untgf (tc(; iXeförmatioii/ fanbfrtbf n. Tluc^ ben>drung gemafner red^t
Mb anbern an|atgen. 7(m €nbe: SSalenbet t)i>nb gettuift bffer
imo ia^enfptegel mit feine TlbbitioR 3« ^^ Aniferffcf^en freven flatc
CMbr eira#bitrsif4^e rMKmiif etttbolt otte« bodfinige, »o« in ben Shtgfpm^iftlpeii XMsi^
Mtort^abiti 9on 15 1 1 utfb ist 3 befinMM^ tft. X)er oii* fAnf Setien Mc^be Siiel g^et Aber dlwil
4M|MinM. abif ber aiitffeilf (Itbr bo« Hexfflkhon ad LcäomD &c^ Z>te mm fötgenben fBorrt»
ben/ gtegifler IC f&Oen mit bem Siirlblat 12 9i«ttfr. 2>er foQenfpiegei felbl^, iieb(l ben angeinbisi
ten e^prtt<^n unb (Btf(^u$rebe ift CLXX« fBlotler flarf. 9(iif ber erften €!eite biefe« b^n Slotf
(lebet unten obtee 9biteiBe, in ber 0<i^ ober ber tivtätt, •ermuffttttt meU. er (kbr t^egen be<, bem
Xttgfpurgier SSerlcser mttgei^eiiten Vri0tfeeUr teine UnfteledenlKbett luiieben mpitte, ni4e nennet, Huf
ber gtttiffette bie^ Je|ten Slot« iflmieber ein JS^oUfdiHittt angebrad^t/ unter meli^em ba< Senglerifd^
epitapIMmn (lebet, ^te ^ificbnittt (Inb bie nemlMKn/ mn: Keiner unb fÜ^kelKet/ ütt in Jber jOrigti
nokmi^abe. 3fc& be(l$e ^{b^ ein C/empkir.
7 8 30 Sormuldte Ditt teutfcb iK^etorko* 7(m €nbe: \at $(ftu(ft ber ^
futfic(;ti'9 ^aubtd (96$ iu ©tra^butg t>nb geenbt «f $re9tad ita(^
@an( ^att^oiomatvA tag llnno iQ}.>D.]riiii. 3tt ^oKo.
i^nri4> (Bettler tNm ^c^fburg i^ txc S(r6ig«i; »Uf(< S^rtnulat«. VitXtnt 9ii<0«bm (M mk
t<c um 3abcm 1493 unb 15 11 ondrfäbrt ivocb<ti. 9(M(b bie gcdCMoicttgC/ bi< LVIU. Ql« (Nif
iflf bat ^oftnMut in ben Seobacbtnnscn P. IV. p. 73. an8«id8t.
783O >&e« tobft4^eti ^ane «iib fwfl^entf^umb«. X>(etti «nbütß)ern $B4l9tCtl.
fret^ptett« bon einem regicenben furzen ben S^a^m auf ben <m#
bern. gemetnenlannb. t>ernen>(Mnbbet>ettigt. \>\t au(|^ t>oti ^enfern«
i>nnb Aonisen. iugelaflenn bnnb €onftrmirt fefnn. getrMcff^c ju
Unter biefem 3:Ucl flel^ef ba< Saierifc^e SBopi^en mit einem %tüd^tit%ini eingefaft tinb mtt ber
3abr{ab( isi4. 9(uf bcm fclaenben tmcpten QSlot »leb obiger £Uc( no4 eUintat toteberboU tinb fo#
hmt'fanitftiUi^ bat, wn Cfo^oim 3un0/ baiber Steckten 2>octor, tbumbecr, in be< Sifdi^of «
Mn ffreifingen satflUc^ €^<i4en gematnen S^icario gefertigte ^nflrument, in »eb^em er antefgef,
bag er auf Crfii^m «er :)ft«itrtf:^eii Jtdii^fMnbt/ .ib^e 4^ri9ttrgi<l imb l^cegNten imterfu^KA^ unb
boDon gliuibmirbigc 9lbf(bi^iften bobc nebmen kgcii, ^«n» folgen bie SrcobeiKbricfe, beren vier
tttibtrer^isflnb; felbfl, naA b€r£)rbnung, n»^ bep iebem am Snbc bie Untfrf|(clfien, bte6ie>
9el xc auf ba< aOecgenonefle befcbrteben iverben. S>er erfte tfl oon 1311 t>ön i>ttO/ SinigDonttn«
gern ic. Sulefft flebl bag boruber oufgeri^tete 92otartae<inilrument t)on J^inl^arc i^epiirPl (Eleric.
S>Qnn folgt no(^ bie t>eraimsttn9 (Btnuintt ^ntibfc^affc brr breyer Stetmb in (Z>ber und
niebetloimb« Sen iSefcblug macbt ein febr bequem eingericbteteg Stegifler, mo bie ^repbeiten na(b
0en>ifren 9Mlkbii^fn$M) A^ecificlrf. fitb» hat mmiaOe« kii^ flnben tarnt. Soran fiebt OHf einem
eigenen (Blat: igteno^^ nolgi ba0 2lc{^fl<r. 9(uf bct SKudfeite biefeg SBlot« (inbet «oit etneSorrebe,
ober eine 2)ebication an bie £anbfldnbe oon Diectt4^ von piiennigen ac« SRitter tt|ib X)oetor, all
bem Sf rfofer bUfeg brauc^i)aren Stegtaer«. ^ag ganje betragt 40 Slatter. 2Die Mj^te Seite tfl (eer.
34^ M$e felbfl ein H^em^ar. 9(ucb {)err $rof. ec^tporj in Stltborf.
Sott biefen Saierif^en ffrei^beltgbriefen ifl/ im 3a6r 1^68 eine neue, febr t^ermebrte Viiggabe,
mifccibem $ttef t Im loeMUben ^ati0 vnb ^M^enr^timg <t>l>grn vn» Hittoem aSayrrn ^rei^^
^^itm tu kjt seme^rt Md wilbtrnm gemktc A. D. 1968; n>l. erfisbienen. 3n bkf^ abitfgabe
fieben oier mb fetbtig f^e^beitgbrtefe. SDer lefte ifl oon 1 565. Diefe 91 uggabe gebort felbft te Saient
tmtrr bit grofen ®eltehbeitett. Deflo f(bn>erer mirb fie in aii<»<irtigtn Sibliotbefen in fmbtn ftv^
S>er fei. Oebeimetatb ^eumonn in SUiborf bat fte befeffen. ®. CftUiog. HeoniiinD p. 15. o. loi.
Cegeroodrtig Ifl (lein ben J^inbtn feine« »urbigen 9}a(bfolgerg, beg oerbienfhioaen ^^ttn T>. ^of-,
ftt§ inSntborf. 3n ^ibiige CoUeftiono nou oon ben gtriAgritkr^aftf t^en g^rioitf gten Srf. 1730.
SEb* U. C SSO. tt. f. fNbrf ein SRocbbruef / btr ober febr feblecbaft geroiben fepn foO. SBe^ fklegeiN
Mt ber, na4 bem £obe be< CburfArfien ttTaFimittoM oonSaiem, entflanben SNiamgen, ift, bm
mutblicb in (Baiem, ein neuer 9lbbru€f biefer ^re^beitgbriefie , unter folgenben $ite( beforgt «»orben:
0antmlttng ber ^oierifc^ 4Lanbfl4nSbif(ben ^re^eft«^ Briefe nnb ^OQtncutmm ^^mbwften,
ober ber Privilegien, JSLan^twttttiQt , t>ereinictun9en nnb ^ftnbntffe gemeiner .€anbf4Kift
beo ^erj^t^tnno (Dber unb ntebetbiiierno , Hacb ben ^ogaben 1514 unb 1568 iejt neu
obgebruifc urib mit einem Ttnf^angt i>ermel>rt 1779« 4* 3n biefer Stuggabe ifl bie oon 155^ {u
Oninb geleget worben. Z)er 9(nbang entbolt noib «erfcbtebene alte fireobeiigbriefe, meUteng ong ben
Mpouviendfi BoicM , unb ben i5ef<biu6 iwad^t ein neuer ^Ibbrucf : ber Orbnung ober gemotner tannbtt
fcbofft in ^ajftii auf geriefte {^anbtuefl oon 1516.
784O 9oit Jbeit m^^thtanttn IB^ttn (n mi^tt mo# man bfe nuf? bi
t>rauc|^en fbl ju ^tfnnt^ait ber menfef^en Tim €nbe: ^eruicftin
9(u<)f]purd bon iMHlfW 9r0f(t^atter. 7(nno büf 9(.b; bü iritii. 3n
Cluart.
«uf
■ >
' lifof htn^ZUtl ift Hn {wf|f<6iilft/ htt cinm ^mn, ecr tintm 2M(ltllttrof<it tntt rincm ^te^bdt
iwrfleaet. Shif ber diutf fette fangt bo^ S^Secfden fribft dn/ mit bec Sbiieide« baS tlTicf^el 64^cff
2>octoc ber er^nep^ ber 93erfagcr beffelben fep. Der Inhalt fcbcanft f}((^ blo< auf eine iurje QSefct^cen
bung be^ €lebraud^ ber terft^^ebenen gebrannten SBaffer ein. ^^ lo SL ftort Sine »teberbolte
STu^Sabe beforgte 1523 3obfl Ottttnec^t in Si^umbers*
7dS0 ^<'" fob&^er Xxadftat boti becaitUKd ^^^^ f>xaü6iUH ^(t wem ja
^fthitf^aic ber meii(e^en. ^(mSnbe: @ebrucfx ju 93(nt t)i)a |)ao^
fett jaiiier 3m a».e€gge. t>ni>, jrtui. 3n auort.
9m biefem Sroctot betf PillaHopa^ ben XOafy<tim i^on ^irnfofen sejtam Htnd^t oiitf b^m
frant&fifcben in b^ii bentfc^e uberfeft bat; |inb fcbon oerfcbiebene altere angejetgt mixrben. 9(uf bem $ttei
tfl ein ^eiif^nttt, ber auf ber Sucffeite bei$ ZiuMati mieberbokt n^rb. ^ft 4 S^den jlorf unb in
ber ebnerifcben Sibliotb^L
786.} €m iitpU^t ^9f}or9 bon Vi ^o^geUtttn mefflft 8ucibartO« Um
€nbe: ©etrucft (u vgttagbuta. ©iird> <07at^tam ^U)^f . ^t*
man jofe^ — taufetu funff ^unbert tonnb \>terf e^en 3are.. 3ii £luare.
' 3ft ni(bt< anber€ r «Mba^/ unter bem Sitel <CtKt&^tU6, ^ber i^lndbatiu^ ifter^ gebns Ae
imb bereite bcftbriebene SSerrgett. X>iefe SMgobe befi^t {^rr^rof. ec^orj« ^e bat bie ge»ib<M
litffen ^oitfi^nitte imb ifl 8 Sogen ^ort
7&7O ^^^ ^^ ^^ d^W^t bed großen WtvanUti mV tu ^txfebiut
befd;rtf6en t>n Qtttuti(t)t ^ac/ nen> getrudPc mit \di)( fcl^önen figurfii.
7(m €iibe: J^ie enber fidj We ()iiJori€uffbt! böbem grofife« 'ÄÜerait'
ber, oB bie ber ^odjgelert boctor 3o&iJnneÖ f)<Ktlitht bed bitrd^#
feudjttge für jle ^er^og Tlfbred^d fdffger gebec^tnu^ tu ttutiiS) txanfi
ferierr t>n gefdjrlbe f)ar. ©errucft \)n t)o(leiibet frt b' löblichen flat
@tra$burvt t>on ^at^i^ i)Upfuff am mttwoc^ tM>r mftfatlen. TM
man jaft. g)t.e€€€ ^n jrfiit. 3at. 3» ^olio.
S< ift iinbegreifUcb/ n>ie ein fo einfaltige« Sgucb fo oft babe gebriult toerben tönnen. Sin (Itderec
ißmtU wn bent fcblecbten Qefcbmacf ber bamaligen Seiten. Sie ge^ennxlrtige 3(u«gabe ifl bie ftei;
httibtf bie tcb anjeige^ unb t^ieQeicbt Onb mir necb einige unbefannl geblieben. Sie JE)ol{f(t^itte finb
dufferft elenb. X)a« gonje ffl mit gefpaltencti Solumnen gebrucft, unb mit Sitel unb Serrebe 92 gfi^bl«^
fe aidtter (lart Sin €^cmplar bep|t bie igbnerlfc^e iBlbltotbet.
788O 9löttttf*e ^tjlDrtc ^Iti ?tttH mem'gttc^ furf »efffc^ bnb bfentWft^
iti (efen. 7(m €nbe : ® ebrucf t t>itb geenbet fit ber fobfic^en ® tabt
?0?en$ iuxä) \>Wß 30^«« @cbofferö Suc^trucfer bafelbjl — taufettC
funff ^unberf tn toierje^en jare. 3n ^offb. , ^,
Sie jDriginalau^gdbe ifl unter bem 3abre 1505 angejetgt unb befcbrieben n^orben. 9(u< beriSI&i
ferjabl ifl {u fcbliegen, bag biefetf ein getiauer Slat^bruce bon jener fe«.' Setin obige Gi(ibt9an(eige
37Ö 9tt|« ISI4*
ftrM thtnfOi auf bec erften Cfcite M CCCCXtm 9Ui§. SDiefe Xtt<a4»e ift in bft ttiittKrfWbA»^
Ii0t(^ef in ^iidolflaU. Stuc^ ^ecr ^rof . ec^n^ora in SHlborf btHlfi fic.
7890 >^<1( (unbtfc^tt« S)tg bttcf^fefn fdgft \)Oti bem hbfen ftirnemeti bcr
bxmbtfdfu^a / xorft ed ftcf^ angefeitgt geenbet tonnt) aui fummen tfl
^amp|)t(u6 ®engenbaci^ @ SK @ 92ft me ^efunb {(l mein beger X)6
9enen a^ner V)an bunb(f(|^u wer u. f. m« ( 1 5 1 4) 3n Duart.
X>iefe ^titnxüivtiqt Meine , unb bte mer fclgenben feltenen ^dS^riften/ geboren {ur traiirigen 9o
fcbicbte jene< %uftuht«, ben einige uncubise ^Bauern in 94^waben, balb {u 9fiif<ind be< fecb^tebenben
2Mbrbunbert0 erregen. Siefe SXottcn bief en banim bec ::&unbf(^tt^ ^ meil bie rcbeSifd^en iBauern
einen @(bub in ibre g^bnen mablen liegen/ ober aucb an fangen flectten« ^mtbfd^tit^ aber bie§ ec
ton btnben, n>eil biefe Slrt ton SBauerfit^uben bitf an bie fn6(b$(n reichte, un^ mit langen SXifmen
{ufammcndebunben mürbe. Jötx eine SBunbfcbub mürbe ton ben Untertbanen bti SSarggraf Philipp
Don iSaben, in (Bvünb^^, einem Z)orfe/ obnmcit greobur^) 15 13 gcfliftet 93on bemfelben banbett
nun btc gegenmartige ^d^cift. Saf bem Xitel ifl ein aufrubrifcbec SBauec abgebt Ibct , ber eine ^obne
in ber ^anb baU. Unten (lebet rechter {>anb ein %tmbf(^u$ / unb linf er J^anb ein Safelein mit bec
2fabriabl isi4« Unter bem J>oI{f(bnitt (leben fief^en gereimte Beilen. 9(uf bec Siucffeite fangt cänt
t>orreb ym ^nnbfd^tt in 93erfen an, morinn au< ber Scbcift mtber Ungebocfam unb Smpfrung
ber Untertbanen geeiert mirb. IDann folgt auf 2 1/2 ®eite ber Drfprung bee ^tmbrfe^e^e zc
9(ui biefer €r{dblung erbeaet, bag tin 9auer ati« bem 2>orfe @runba(&, 3ofl ^ciQe, bec 9iabel«fttb«
rer gemefen/ ber etliche aubere aufgemtegelt. $ie batten bie Slbficbt f^rcpburg |u belagern. &u
mürben aber öerrotben, morauf fie fub {erflreueten. JDie, fo man erbafc^Ke, mürben febr flrcng be«
(traft. S< maren befonber< {eben ^auptpuncte^ bie fie burcbfe^^en modteui mcoon ber erfle mar, bag
(ie teinen J£)erren mebr baben modten, M ben Stapfer unb ben ^ißabfi. 2>ie übrigen bat tDcIlcr in
tem ^ten tc* Sb. 2. ®. 283- n>o biefe Scbrift reeenftrt mirb, angeführt. Sie ifl nur 4 glatter
ftaxt 3(b beftle (Ie felbfl. Da« ^abr be« £)ru(fe« ifl meber in biefer, no(^ in ben folgenben mer
Cc^tiften angeteigt. Sie geb6ren aber unfireitig in baö ^afyc 1514«
790O IDer (unbt fc^UCt aDC^ buc^fern fage t>ö bem &6fen furnem? ber
S3unbtf(|^u(^ec/ mie ti fidf t)on er(l in ^repf^som angefangen geenbt
v>ft t>#f ummen ift. 21u(f^ toofgt ^ernac^ ein \^übiify lieb t)on bem buntb^
fö)n im fpetari t^on. (1514) 3n Ouart.
€« ifl biefe« eine oermcbrte 3Cu«gabe bec Dorbecgebenben S*rift, bie tOellent unbefarail geblic^
ben i|l. ißoran (lebet, mie in fener: i£tni»orreb in bttnbtf(^u<b; in SJerfen. Su Snbe berfelben
lieben bie (leben gereimten Seilen t>on Pampl^ilue gengenbo^^^ meldte in (ener auf bem Silelblat {a
lefen finb ; bann folgt tie bi(iorifcbe SSocbricbt oon biefem aiufrubr in ^ofa. 3teu t(l in biefec Vtt«#
gäbe biniuctefornmen ein ?ieb , melcbe« mit ber folgenben Snjeige angefunbiget mirb. i^te na^ u^U
0et bae Uk^ von bem bunbtfc^ucb fo fx^ im Pry^gotD erbebt l^ttt, i>nb t^ im Qfpeten t^on.
©cn »^eftblug macbt ein ecdertmg be« ptintf4^U(^9, in ^rofa. JÄuf bem Jitcl ifl ein Jg>ol{f(bncct,
btt etii(^e bon biefen rebettifcben »auern DorjleOt. 3(1 13 551. (larf. 34> be(t0e biefe ©cbrift felbfL
79*0
ZMef€ (Sd^rift ge^^&rct noc^ ju ben bepben vorbergebcnben. SXuf bem Sttct tfi ein groger j£)o(|#
fdS^tiltr, todd^tv unter anbecn ein Schiff 9or(}eOet, in melcf^em einige t>on ben cebeOif^^en iBauern mit
Stacrenf opi^en Docgefieaet merben. €inet Don i^en W eine Sabne, in melcber ein (?corpion {ii feben ifi.
S)tefetf mar,.nebfl beth €reu| €brt|li ibc ^tld^tn Sin anberer bat ein ^(bwerb auf bec ^d^ulttt, woran
ein 95unbfcbub flecft. Z>aruber fiebt recbttf : "Jacob ^uftv, unb Hntt, 3oft ^rtQ. Oben auf ber
SHucffeite bei SitelblaC« (tebt : $tt ewiger 9ä>ed>tms0 oller i^nt>crtonen i>ni^ beffmmg ^erfelben
ifl bi# gegenivtrctd btt4^ gemod^t vimb bm^ bett brud v^Fome tta((> ber geburr (Cbt^* Cis^
fettt* ^fttiif ^unbert ptib 5terQet>en ^or« 3a. 9SX> Z)arttnter ein ^ol|fc<)nitt/ melier einen SBauern
mit einer gabne oorfleDet, mortnn ein Sunbfcbub {u feben ifl. Den Stnfang btefe< SBerHeintf, bat
9an{ in Serfen abgefafit ifl/ macbt eine turje Sorreb^ morinn ber 18erfa§er nielbet/ ba$ biefe Stotte
in ^ranbe Slarrenfcbiff ebenfaatf einen ^la^ oetbiene. !Dann felgt ber ^nganns big bucb^ , morinn
bemiefen n^rb/ ba§ biejenigen €r(( narren finb, bie ibre {>erren tobt((b(<ioen unb nei|e Oefe^e madigen
moOen. 4>ierauf mirb in turjen abtbeilunfien biefe 0an{e traurige ®ef(bi(bte oon 3(nfang bi< ju €nb<
er(dblt 3(1 9 S5I. ftart (gine hirie Slac^rtd^t giebt tOeiler im TlUmtc^ 05. 1. £.249. ^i^ betlfte
biefe (Seltenb^it ebenfaa«.
792O aOor^aftid t)itterri(^tttng ber t^ffrum bnnb ^anbfungen fic^ fm
fuc(lent^umb SBtetCttiperft begeben. 2(m €itbe : Qetrucfc )u $ü^
wtitdett burc^ X^omam 9tnfl)clmum t)on S3atett. Ci s 1 4) 3it
CUiatt.
{Bon fenem :&iinbf<^tt^/ i»on welchem bie brep oorbetgebenben Sfcbriften banbelten, i(l ber
itotytt, ber um bie nemücbe Seit entfhtnbe, unb bie nemlicben Qrunbgefe^e batte, oerfcbieben. Die»
fer Fann ber Wirtembergifc^e J&utitfd^ufy beiSen. 3n ber gegenwärtigen ^cbrift/ melcbe bie Unten
fcbrift bat: @curgart t>ff HTittüOc^ nad^ t^nfer lieben ftawi tag ^ßiimprtoitte. 3(16 man jolt
i>on ber gebtirc (Lbrtfli pitfere Itebett |>errii cufent ffttiffl>utiberc vrib ]fiiii. ior/ macbt ber J£)friog
Uirtcb; nebfl feinen £anb|Unteu bie ganie ^efcbt^^te btt Stufrubr« betannt, n>eicbe burcb eine, von
bem J£)eriOg t^erlangte, unb oon ben Kanbfiinben oenoifligte SSermSgenfleuer (ur Xiügung ber ^cbuU
ben, veranlagt würbe. Der Sfnfang gefd^ab in bem 9(mte Scbomborf. Der ^er^og brauste aber
balb €mfl, unb fo würben bie Säuern in tur{em lerftreuet. Die 9labe(«ftibrer würben nad^ ber Strenge
befhaft/ unb fo würbe aucb ben anbern, bie 0(b bitten getufteh lagen, M wiber ibren Sanbetfberrn {«
fe^en, bie iu^ baju balb vertrieben. 3n biefer (Stbtift wirb biefe, t)on ben SPauern erregte UnruÜ^e,
auebrucflicf^ ber :6unbf(^ttf> genennet. 3fl 3 SBogen flart 3(b beftfte fit felbft.
793O ®^r<^^<^^ f^^b ^^ ^<Tem iud} ^it bf Bmen tooU ber bunb fc^uc|
3m werben wurtenbecgtr (anb ©ein rechter nam warb im berwanb
S>nb warb ber omt SOHYttt genannt. (1514) 3it Ouart.
Die gegenwärtige Cäftift er{<(blet bie ®ef{bicbte be< aSurtembergifc^en S5auernauf|9anbe< in S?er^
fen , {iemf i<^ gut unb febr autfubrlicb* 9(uf bem titel ifl ein ^oltfd^nitt. tOcUer im %U, u. Sttum tc
f5. 2. 9. 284. f&btet f]e ebenfaM m. 9te ifl 15 91. fiart unb in meiner Sammlung.
, t
2( a a 2 794*)
«7» :3^i5i4.v
7940 %titflanltf^tt Weg* \Mtb mo«~^tr 06r9 ^ftfg jo ^ad)fftn —
t)M ©c^tefiVrit @tetten u fl ix^. erobert ^at. C i s < 4) 3n Quart.
3(t 1 i/a iBo^en (lorf. ,25ajii ge^6rt rto* eine aritttt, niic i fBogen flöcfe ®4rtft, unter bem
"Sitri : ^tmad> volg^ec n^elc^e r geflolt bte @tabt ber ^^m u. f. w. erobert vootbm u. f. »•
Ceijbc befiel ^m ^rof. Ö<^war5^
7950 €(it gjcüf wunber^öic^eil ba» to gefc^e^m ifi burd> ba« €t«i§f
bdi etn €arb(iTfl( f^ot aufgaben {n ten goit^n ^ngerffciien iant)t to&
ber tte Xuccfen. Tim Chib« : Ttnno bfil. i s 1 4. ^nOuact.
3(1 in t(c @i<^n>ar3ff<^en Sammlung un( 3 931. flarK
796O 85011 ber @(&Iad^t gefÄe^eit bem ^urcfeti ^on bm groffen ©op^j
itt CaHmanfa bec ^roDinjte, 3n bem^ 1514.^« bem. )c\)c. ta^ Suittj
2im ©ibe: ©etrucfr iu 9luriinterg bur<^ ^Krott^rntt «^ol^et
3« Ouart.
3f{ 1 j/2 SBogen flarf unb bi ber &d}iwctxiif^m Samnduttg.
797O 5Die @(6elmetta«nfft. Tfm Snbe: SSoit 5Doftor ^ßhnntt ff! bfr
iwnfft j. iu Jcancffurt prebigt mit V)erniinf t | §?nbtlic^ geörucft/ auc^ *
corrfgiert I ju auflfputg t>nb mit ffeif t>0fSert ( iDurt^ ©tibanuitt
iOtJ^ntai; fürwar I 3in fünf jeJeiif)uiTberc tortb- nüf. tor [ fStxf fant
Sßrfüfa ait bem ied) \ ®ot t>nfec mt^t^at n^mer ree^. 3n Ouart.
Siefe Sfu^gobe mkb in S^nnitbele fRa(bti(bU\\ €t 6. ® 341. unb ou^ benfelbcn {n Jßerm
TDalbou 9?adl^tidl)tfn €. 63« u. f. an&sfuhtt, unb fucilic^ btfc^rreben. 3f4 b^be ba£ (Fcf^toinbeUfc^
(fjremplac felbfi in J^onbcn gebabt Semfelbcn feblte batf Sitelblat, unb einige oon t^en erften SPtol«
lern. (So mle bitfe 3(u€gäbe^ im ^ctnicn, mit beo unter bem ^abre 15 13 aiideicigtcn ubeceinflUnmft^
ib mü% fle ocrmutblii^ auc^ ben nemlic^^en ^ unb bort angcfubrten Xitet (^aben-
798O ^«^ onbec^tfg geiffftc^e 95öl>enfart/ be« ^oc^geferte ^err? ^j^Dlllö^
mucnetA bec f)ettige gefdjn'fft boctor/ barfufer orb?/ 511 ©trafiburg
in be bat erbtest/ gelert t)t{ tongelerten mipid} iu brebige tofi {u tefen*
lUn ff übe: ©eftgU^^ ö^trucft biir4) §o^onncS ©rutttWfter iw
©tra^burg im ^or. 3>J.b.j:im. V)ff fat ;Ößioaft«tag. 3n Öuait.
ffin^ 9Kefff erf(ücf etne^.verun^lucFten SSi^e^f ^Turner/ tion beffen narrettbrf4^t9&rmtg tmb
&dftbntHimft MUT bcn iM>Fb«rsebenben 3[^ren bie ecf)en3(utf gaben ongefiibrt rootben it»b, menbet in
Um ge^nn^dcttgcn äßetfe dki, tta^ (i<b oon einem ^abe fagen l(i% auf bi^ norbmenbige aenbcnin^
unb iBe§eruttd Ui Sbriflen an^ mo er benu/ mie lei(^ iu eracbten Uh oft in bo^ abgefc^niatfie oerfaU
Icn, mtb monebetf obeimi^icK unb unfcticfti^e oorbriugen mufl#. ®lec(^ ber auf Dem Sitetblat/ wm
tct obigen Xt^l ftebeube J&ol^fcbnitt , üt ein 'J5e»eiiJ booon. ©crfelbe ftettt eineV in einer Sabmanne
(i(jÄttbe nacfenbe ^crfon ocr. 2tü^ einer Boffe fommt eine ^anb berffir, bie au^ einer Sänne 2BafTec
auf ^ k^tobid^kuL O^eben tl$t eUi ^onc^ mit emem iSu^^. Siuf ber 9{ucCfeite mirb bec ^balt mit
• folg^enbea
fbl$enbm »kr d^rHrnfirn ^iktx^n^titigt: yott f!^ in t)jftm,^i^)e reinem T>ii& Vfii^^i^ f^ttSb mit
goc rereifi( p%v votft in timmbab.pnnol iUib/ vnb fStel/ al6 et ban fol . Jia^amini immM
cflote auf erce inalttm (Ogirationum i^eihrorumT ä^t^vtt nimm bealbcibor* ^ann fangt batf
fißert fclbfl an, melcbetf in 9ttfd)UUnt SUbfc^nitte get^eUt ifl. Qebn: einem jeben ftebet oben bec 3n^
l^alt , unb bann Dier 9{eime jur €rf larunc^ Ui unmittefbac bärauf foIc)enben J^ülifdfnitti. £)ie er|7e
i<it bie Uebecfcbctff : 3ti bae :&ab labeti* Der Jpcljfc^ntft ({efit ben {>eilanb fit, bet auf einem
Jltttbborn blaft ; t>or tbm flebt ein ^bnö^* 2. Sßofferfc^Dpfen. 7. S>a« bab mecmen. 4. tauten ni4#
^tn. 5- ®ic(^ f<)b{l ^iNttft'n cfftftnien. 6. 3» bod bab en^foben. 7. Sieb obiieb^n. 8. Sor &ci
nadtnt fegn. 9. £^< Su8 ivefcben. lo. X>en £etb teibm. 11. X)U {>auf trafen. 12. (Scbtepfen
u. f. n». 95c9 Oden btefen Serrtc^ungen fteUet nuti bes ^eilanb adeieit ben (Baber für. !DieS micb
genu^ fe^n/ (i<b t)on ben ungereimten Singen # bie biet (»orFoinmen, einen S3eorif {u m^cben. SDte
legten {»ep 3(bf<bnitte, baben bie Uebecfc(^riff: i>tm baber banPetu 2)et boberin tanttiu fBttf
jenem ifl ein J£)o({f(bnitt/ n^ffc^er oenrnitbücb tTTumetn / wt Qctt fnienb Dorffedet. Sieben V^m ift
ein @cbitb/ in meld^em ba^ SBcct pocientia fielet. 9uf biefem Scbilb ftt^^ ein *g)e(m, unb auf bem
^e(m eine Strone* fBitMäft ift biefeö gar hai aSappen , metcbe« ntumet fibrfe. 3« €nbe ber pi
biefem ^fcbniU gebirigenSteime {le(^et obige Sinieige hti 32(ni(fer«. S^ann folgt: ber boberiti bim^
feil, mit einem <C)ottf(bnitt, t^eldSKr bie Slfaria obbilbet« Z>le an (le gericbteeen Sleime finb febr tr6f&
lieb , unb maeben ben Sefd^liig. £)aä ganje ifl 78 ungejablte Sldrter flart €tn Sljrempiar ifl in ber
^etierlifitfe^ ^ibliotbef. Sie im Oitalog. Bibliotb. Thomaf. Vol. III. p. 87- n. 1311. angefiibm
9(u^gabe ton 15 18 {u fftrofiburg in 4^ ejrifiirei tm#t. €< ifl; biir<4 <iQen Smtffel^Ur/ fiir isi4/ botf
3abt 1518 gefegt toorben*
7990 ffurta ^ölactum* 7lm€nbe: Smprefium 9lurttBerö p Sööftitl •
^tucfte Ttnno 5Domini. 5R.€eee.a£iiii bie. rP««. SRenfi« 3»ai|.
3« Ouart.
ait< bem Sitel mürbe nicmanb ben 3nbalt btefet Reinen SdSiriff / bie nur 7 9(. flarf ifl, err<M
r^en tönnen. €€ ifl aber nicbt« anber^, aU ein Heiner beutfcb (aCeintfcbed a[^5rterbn4^; mläftt gleich
mit obigen beleben SBcrten Ctltta Palachim anfangt. Sie latetnifcben aSorte , macben afleseit einen
9)cirtameter, unb übet febeiv Iatetnif(ben SBort flebet bann ba^ beutfcbe. Sie aSorter felbfl ^nb na^
gen^igen Sla§en georbnet; bie aber, n»ie leicht iu erachten, nUift gor reichhaltig fevn lonnen. 3fl
in ber bitpgen 6tabtbib(iott^et*
800O ©nfRew georbtiet 9ft(ßei! j&ÖcMilt duf beh fmfert mit iHec&enpfen^n^
gen: BenSurtgen ongertben ju ^eiUid)tn getrau^) bnb f^enbeln fe^c^f^
iid) JU fernen mit fTguren bitb epempedi bpfgr f)eritac^ ffdr!id[jen oit^
gejaigt. 7lmö?nbe: ©erruft ju 9lU'?f|)urg t>ut^ ^Htt 6glm.
Tlnno OT.AD.Xini. Tlin Slew georbnet 9?cc6ctt tücMtn mit beti j#
fern ben angeitben fi^üUxtt ja nu| ^n^aittnt bie @iben fpecfed 'UU
gorubmt mit fampr ber !Regef be tri)/ bitb itd)6 regefn ber prüc^/
bnb ber reg^^f $uflt mit b(( anbertt guten fragen ben ftVern (um att^
fang mi|barli^ bur^^ Si'l^iinn bu|d;€R|l(pn V)cn CtTbngen prtefler
a a a j »ful^i^
»X
tteuf^c^ aujfgaitg^tt ^tib georbnef. Ttm €ttb^t ©efrucff fit b«f Äfl?^
ferli^eit flac 2lU9fputfl burc^ (gr^art 6gltn Ttttrto 1 5 1 4 3riOuart.
Sßir fe^en bcpbe ^c^ciften {ufammen , n>e{( f!e {ufammen ein Qmjti auiiunxatbtn fä^tinttu 9(tif
pa 9itt(ffeite be« Sitelblatö be< erfleti ZtactiiQtni flehen beuir^^e a^ecfe. ^Dann folgt ^ocob :R6#
bete/ bti $crfa6ec</ Sueignutis^fc^ctft an^ietcic^en oon Salbtita, Samerern {u SSormj. Sie bev^
ben Züd ßnb mit ^o(ifcbnltten sediert.
801.) 3tt btfem fitec^reffi nntf erfunben V9 ^mpltjpm itttMttfdftn. 3«
erlernen (etb(tc|)e t>nb mefc(;ffc^e natur rr ftttetu gebetb? \onb tidpgltdS^aft
iu erFefien v>A \>rtai)(en. 7(m €nbe : Tinno IDfit. 0)t. €€€€& rtn)«
tooIenb( burc^ |)an^ @(f)öttfperder ben lungen iu 9lugfpurg* ^uf
montag nacf^ fant 93frt(^dtag. Sn Ouart.
3fl etgentli^ eine ^bpftognomif 1 in totltbtt in 23 Sapiteln äße $bei(e htt menftbfidkn Sorpet^
.bur^gedangen »erben. Sep lebem micb bemerlet; a>a^ fie fär eine ®emttt(^tert betf Stenfct^ be#
'beuten. 3!fl nur 3 i/a SBogen ftarf unb in ber 84^t«>arstf(^en Sammlung.
802.) J^an« OBcrImg practica feutfc^, be« 3ar« 1 5 1 4. 3« Ouart.
^ in ber ^retDifc^en SSibtiotbef in 3(bborf bcftnblicf^.
5«5r MDXV.
803O (StJangdfi tonb (Spifttl mit Ttnfang ber ^efTpfafmett bnb SoOecten
teutfd^ mit Figuren v>nb etltc^ fd^ön ®(ofr über bte €\>angilte. Um
€nbe : ^ie enbet fid^ bte St)ange(t v>nb €pttlel famt ber 6(0^ auc^
Tlnfang ber ^effbabei) ^fafmett V)nb €oHectett adeö v>ott neuem <ou
rtgfert tonb getrucft in ber fai^ferficf^en t^att ^ugfpurg ber Sartaf
drillt 3!Ji.;D.|rt). tn t>igtlia @. 'MugutJtni. taud !Deo 3n Joffo.
Unter obigen Sicel wirb biefe 3(utfgabe in J^errn Japfe Sinnafen &. 60. 61. anaeietgi. Sen
mutbli4 N>itb fie ein Sladl^brucf ber porbergebenben Stratfburger 9(u0sabe oon isi^ ^ber 15 13 fepn.
804O 3)a« leiben 3(fu S&ctjit ^^nnfer« erf&ferd. ^onberi anbdcf^tiger fere
9lu|per(t<^er betrac^tung an^ ben \>fer Suangeffjlen entlid^en burc^
tSBoIfj^ang \>on ^an in gef<t$ mi^ beiwungen. €um gratia et
^rtutfegio. Tim €nbe: ©ebrucFt t)nb fdligf Hc^ \)oIenbt. 3n ber fa^*
ferJfcf;en ^at Shigfputfl 2)ure|> ben 3unngen |)annfen f(()6tmfper^
ger ilnno büi. b.^. \»nb in bem. 15* 3ar. 3n Ouart.
Obiger titel flebt in einer Sinfagung, tbeil^ roib/ tbeiliS fcb^ar} gebrucft, auf ber erften &t%t<
be< erflen 93(at^. £>aö folgenbe i5Iat fuRet eine fur^e Sueignung^fdi^rifi an ten Se^fcr Xtlofimh
lian oon bem 93erfa§<r/ ber ftcb feiner fat^ferticber mapefiat Kaplan nennet. 9(uf ber erflen ^ette be^
britte« ^im ifl ein ^oljfcbni^^ wo ber Äopfcr fi$cnb> unb ber ffierfagcr, ber ihm fein JBucb taicab
uberreicbti t^orgeflettt wirb, Stuf ber Dlucffeite bicfe« SBtat« ifl no* ein ^oljfdbnttt au« ber £ctbeit«*
gefc^i^te angebra^^t. Sinn folget bai 933erf fetbfl mit ber Uebcrf(brift ; pafllo bomint itoflri 'Jht\9
(tbrtfH.
!50 tSXSe^
375
«grifft. Ow»g»»lii# wwdt cWyJlN«i»» »f tHl»t t»»M# »i|<H»(«rli<t» ytHifiiHii, Mt»»
AM in fAnf 3Mc<»ni4t tM4t«tni4ctv fM«(>. Sfuf M( nftm ®eit<.b<« U^u» Sfott ddet hm^
(in J^UüImM/ »et Cftc«|lMViirtt »« £)ini«iieBMte wt^ttkL, «tt to S^Q«^ isis» SDa< «Bctlsm
ifl mit iricito. ^ol)Mnitt(n .Mlttt/ f» »k t(t &;« friMi ^uMldt^cnH «m «infaSims 4Mt IDit
Gidnatuc g«l^(( f»W <|i «Bitatterial^Un ftMnw 'Dm S(t(f ftlW (In» f^ »k »am^Hgoi 3dttn lux^
innwt cttrogiM. 34 UM ^icf(< 3inf jcftctiin f<U>^ .€i>«a taKtOtt »tob <ui4 im ®ol0cci(i#<n Gi^
talogo $^. 11. ®. 63. n. 401. <ingr(ri0t. Sldfin tat baf<lt>fl anaeselxiK Z>aidM>r 1500 i(tf«f(<l^
£>ür(() biefrn 8(<>I^ mufle aud) ^cvc 9(6. aRlatb Sopf ocrldtet »(tbm/ taifdbc in bec %u^. Sw^r.
6kf4i<|t( tft. I. €5. 137. «nttc ba< 3ttbc isoo {n frften.
805«) ^ü» (St>it»grHlbtt(6 depse^tSt «on ®ctl(v t»ini i^aifer^fg^ in. fe{#
iien fler (et^en 3areii/ Mit S&cii&ar 3o^ 9auU ^axf. X>rb. 6<^a(#
teti t)itb Qüi feinem ^nnb uffgefc^nben a. 1504 ^tta^fm^ 6^9
3o^* ©rteningcr a. 1515. ^nö «l* ^or nie getrucft. 3a ^pIIo.
UHtfgrAm l^fH«||Ct fU^ in Nc Z^e^ication brr Sermonun et opurcttlorom Keyfimbergit FoL
IS 18^ ubcc ben J(>crau<^ebfr tiefet ftepferfber^lMen Vrebiglcn/ ten er loripedem Jadaemn bftplifiii»-
te lotom nennet, iwb glebl ib« 6(bulb/ M er auditis a fe fermonibiM fau nugis et mm Mi*
nmenta mifaiiiTe tt. f. m. Unb in ber zis^aC tfl it auttf fo , inbem man in biefen ^ebigten febr bicie
ungereimte unb abseft^^n^te XMnge iefen mtt§/ bie 9eUer »mit nicbt 8efi«t bat. 6« 4>emi yrof*
(;>bcrUtie 9fbb. de rcripi. gem. Joh. Geiieri p. 18. 3n .^erm SibUotb. 0eraii0cM Moimni. tjr*
pogr. Biblloth. Rebdorf; p. 7^u mitb ^(b eine Stca^HTfler 9(tt<aab< btcfer ^cbigtin oniette, Mr
»OQ ber 4)bt0en berfcbieben iu fepn fcbeinet.
806O JDocfor f etfftfperöÄ poter ttofhr. 2)W ^oc^geferte »urWge ^rebf^
tattn ber fobltc^en flatt @trag6urg. ^§(egung/ über bad gebette bei
f^err?/ fo mir tdgffd^ fpredS^en. Starter bnfer ber bu bift in ben ^9^
mein tc. 7(m &tbe: ®etru(fr \>nb bofenbet In ber Iob(t<^en (Statt
€tra§&ttrg. A^urcl^ ben furficbttgen ^atf^iom ^upffuff/ bucl^tru^
dttf b(f ietare ober {^albfotlen. 7((d man «alt t>on bergeburt S[)r{t}{
bnferö {zerren/ XauUnt, fünf ^Minbert bnb funfj^ef^en 3^e. 3tt
^olfo.
flUir ba< lateiniftbe üridinof , meld^e< tinter bem Sitel de oratione domtAica Sennonei per Jae.
Otheram colleäi isio^fu ®tra§burd 4. gebnutt mürbe, ertennet \Diif9r4m 1. c für dcbt; om
biefer Ueberfc|iing aber fagt er, nil eft, quod incoltina fit'atqae hortest magia^ ®i( b<tf Cltmeitt
Bibliotfa. T. IX. p. 93. ange{eiget, unb einiget oirf ber Soorebe aitgefiibrt, merinn ber Ueberfe|cc
ebenfaO« mtber bie ^thUt ber ®cifMt(ben eifert. Unter obigen Sitel (lebet tin ^olifibnitt, auf mel«
cbem Saifertfberg auf ber Santel, mit einigen Suborern umgeben, ocrgefleOet n^lrb* SSuf ber'erflen
@(ite be< {meQten iBIat« fangt bie Sorrebe, ober 3ueignung€f(^rif( hti Ueberfe^ertf 3^^^t^nt$
3(belp|>ii6, ^^b9ftcu< omib ^tott ar^ct ju Scbafpbaufen / oon bem fdi^on unter bem^fabre 15 13, be9
®f legenbeit feiner tiberfe|ten ^ifloria l>on ^^^ie 9}a<^id^t gegeben morben tfl, an \t>tl|>dm Si«
fcboffen {u 9^tra§bttrg , SanbgraDen {u &fa9 onb ®taoen {u 4>onflein an. 3iuf bicfe folgt bti beif.
eernbarbit«9(iiMeguHg«be<S^r unfeel. Dtefe« mo^t ivfitimen 8 ^^fBl. m$. Sfnf ber Kucf feite
be<
tun bie jtdfec^becdtMen ^ebt^en uiKtM^ glittet no^ fdbfl an« Smtfi (tebt* i«e(<MiiabW eine nietl>.
I^ufttoe Sfnjeige oon bcm a3crfii§er uitD Uc^etfe^c l^e^ben.' ^(iff>^«r>ÜHÄ(er|id>Uti (MS^et oben-
aapbabetnm i^lX. QXif ^er '^ignatHr i9if «eben bk ^^re^gten {u (SMf. ' «Siif ber Sucfifetk tfi ein
^ItfcbntU« 2>ann folgt auf i 1/2 Ö5I einirlßetract^tuiig £ub09ici SBi^e mn ^ecrac über batf & U.
SMe »brisen 9 </9 ^t- fvtten ein üit^tfitv Mb eine $Bcf((^|rebe. ®ani {utett^eftliri^ifte Sfoieige.
3fl itt ber bieffgen ^tübtbibtiotbet
2070 2)ö^ 95ttdS> ter ©elett wur^öötte genanf: M ijl gor .furftt)^%
ju lefenn: Qei\ilUfyen t)nnb roeUKc^en raenß^ert: mit feinen ^'S"«^^»
%nb ^fmtpetn. Um Sitbe: ®ettucPc Mtf Mlettbet in ber ^re^fo:
©ratf ©ttagbutö. i^Dwct) gi?at|»etg |)u1f«ff* 2lte mon iok t>oii bec
gebutt e^rtiYt \>nikti Ubtn ^tni ^.€e€$€ t>n iEt» i^ore. ^n
. : t&iter ol^iqen Sit^r flnb^ tUmt »eitere aScrrebe, ob^r Vitr^ifle, i»fcrerie9 akm ®^riften jufoidmeii
^ibotcft »orben , ble ic^ {um tbeii in bem Dor^etrsebenben fc^on bef#:tebf n babe. ' auf htm Säted
Mut H^ ein s^olifi4nftt , t$A(i^x Me fBerflogttng ber erfien eitern au« bem ^r^Mctf »orflelkt Z>it
atöiffetf e ifl ebenfaO« mit einem ^oltf^itt «efirf t. jObcn im J^nimet nncb bte SBaria gehont ; tmß
ten mecben bie £eufe( t>^n {meen ^neieln mit ®cbiDerbtern in bte ^ific gejagt. Stit bem imei^eR
SMat fangt |fci£^ b<rf.®tti;^ felbfl mit ber tteberfcbrift an : ^ie i^o^et 4n ^6 hud^ Oer feien IDttrQ^
9<trceii/ b46 ^a stteilt ift in i^itr tefl mit feinen €a|Hrelm ^fSUm folQt sletcb bai^erfl Copttel
be^ erflen tbetl«, ebne anieige, wai tiefer Sbeil m \td> fcbUefet. €<(4fl4tber berfelbe nidbt^ anber^
üli ein 3(bbnicF/ene€/ nnfer bem ^abr 147} beffl^riebenen/ (inb t>on Crei^er in iRurnberg, aud^
0%nt titely gebrurften ^uM, »elt^etf ^eine SJertbelbicjung ber i^^rlflltcbcn SRcligion/ befonber^ »ibec
He Einwurfe b« 3ubcn entbaW. hinten im 5Regiftec «>irb ber 3nbalt t>iefe« tbeil« fo angeieigt : ber
erfi Sepl fagt fcbSne geftbrifft ber 4cren. t»en bet fcbcpfung englifcber t)jtb menf4Htcber natur. ünb über«
f4on ©ing oon bec menfcbwerbmig mifert lieben Ferren 3befu Artftt k. i)er anber Cey l , mit ber
Ueberfcbcift : i6tena<^ i^lgt ber Tttibtt teil 'bf# tnid^6: vnt> fagt pon etU<^en iSfcmpeln be«
^egfetsr0f f^ngt auf ber dlücf fette bet 2g|ten 9lat an. ^ran (lebt bet nemlic^e Jg>0f {fcbnitt , ber oor
bem erften tbeil (lebet. £)en meiflen £heif nimmt. bie ^iflar^ von bem ^e^feur |}atricii in ^pbernia
ein. SBitbem 6oflen Q3tat fangt ber britt le^l an, t>nb foget Dil K^pfd^er iSjrempel von bem
^ttgen @acr«menc mifer« Ferren 3^efn ^riflt. S>erDierie £^91 fangt auf ben 79fbn erat oor
nnb banbeit non bem (Snbtcbriff. S^erfeibe enbiget #j^ mit bem 9tflettfBlat. £)en Sbt((ihi% madfi
airf i»ier nic^t ge{a(^(ten f^itutn U* 9legifler. ®<mt tu(e(t flebt obige 9(n)eige. 3ft mit J^li^inuttm
ttufflUtf oecfef^en. (Sin Sjeemplar i^ in ber t^eftgen @tabtbibUoi(^et.
S08J ^ifi 6ii(^fta genannt bas SBur^gortlln ber anbdd^tigen u6ung/ tfl
aOfp gefeft t>nb georbnet bur4> atnen gaijiHcl^en t>atrer/ S^arfuffec
farit ^rattctfceaorbennd ber ^bUroany in ber ^romni öjlerreic^/ got
iu (ab t>ri ben ndc^jlen ju nu| w aufnemung ber anbacf^t. Tfm
^nbe; Hifo ttigeenbet-^ba« ba gar ottmnüdfy gebrucft tfl burc^
iStlnuanutn Otmw tu ^U8f)»U(d i^«i? fant S>ifula dotier 4m iec^/
toll
«t Mtoilt in «(^Nfa eptp^nie/ bei farft te tiMii jofC ttaff^ c^rff { $€#
6urt ^aD \>nb fr\>. 3nX>ctiit>.
X>iefe< afc<rtfc^>e SBJftfgen i|l »on bem DCr^frflfbenben «etf4iiebeii. 3tt b^r fßotvtU Mth bec 3tt#
l^«(( bec fünf buc^titt/ worauf ti beflebet, angejeigt. IDatf erft leret n>ie man betracbten foQ; bol
anber kret nteg boren u. f. to. Z)a< brit / wie man bie ^ailigen ta^ fol bec^e^en. Da« t)ierb , t^n
bem debeet. Z>a« funfft ein gefprac^ be< funbectf mit bem Jf>ertn 3[efu. 3fl i:^ SBo^en ftart, nnb io
bec B<t^n>4r3if<^en ®ammltind.
809O &n hu^itin \>on ber ttat^folgug U$ wiüi^t ftttlH ^nflt/ S3f#
fdftibe burcf^ ben wotoicbfge barer ^^^Knettt "oon @taupt$/ ber
^etfgen fc^riffr ADoctoce ber bruber efnffbfer erbend fcd 2(uguf((ni
SSicarfu. Ttnno. ^.!l>.)rb. Um Snbe: ^r ofictna ^tl^biwi^ koU
t^tti. Tinno. ^.^ r^ (tpfi. 3n Ouart.
SDiefe ttngem'etn ecbauHd^e Greift bat bec befannte poctceflid^e 0tattpiQ bec fcanfen 9rifitt
^nee oon tTTaltefelb {itseei$(net. 3(uf bem Zitel ift ein {)cl{f(^iittt. 9ie Ifl 7 1/2 So^en flacf,
S>ie' legte eelte tfi leec. 3fi in unfcec Dtl^errift^en Sibtiotber. 2lm :8ftniUfif<^en Cättlogo T* HL
Vol. I. p. loptf. »icb eine Sfu^sobe 9on 1514' bie ebenfaM,{ti £eip{i8 out bec £cttbecifc(en Offim
flefommen fe9n foO/ anseieist. ^offentUt^ wirb ba< boct angegebene S)ciictja^r ridrtid feQn.
8ioO SSter^id MMtft aM bem iatetn/ (n hai Ztutfd^ deiogen/ burc^
et({(^ defert/ gotedforc^tts bn safilfic^ perfonen/ juetnanber gefc^ri^
ien/ bnb mit bil f^aüfamen Sf^rffleitßc^eit leren bermengt; ben fe#
fenben ju fonber feucht bnnb ra^jung/ fnprunfltger auba(^c bienUc^,
©t bid tngrebt bitam fecba manbata €trcumfeptae funt ^ii epttloK«/
outffbritated fbnctocum patrum/ nec'non ^f^tfofop^orum tc. Tim
€nte: ^iti 93u(^(e{n trucfet/ bnnb bofenbet Srtbnd^ ^(9Pttd/ i^
92ürenkrd/ am abent bed ^etftgen marterer«/ bnnb grofen not^e(#
ferd fant (£^rtiloffe(d )m )ar S^rffli. isis- brf berFanft e« in feint
ham bnter bem bon ^fa6en. 3n Ouart.
IDlefr Sammlung afcetif^Kr 9ciefe ifl fomol^l beif Serfager«, aU be< Uel»erfe<(ec< wegen mecb
mtbbig« ^tefec mar bec gele^cte Shurnbecgifc^e Vatcittec unb Re<(t<gelebcte, C^riflop^ &d^tmU
mt ec fld^ felbfl in (meen, am (£nbe (lebenben lateinifc^n Sciefen, isoown bec eine an ben befaiinten
{Rucnbecgtf4en SKotbtffif^ceibec J((i3ans6 Spengler / bec anbece obec an ben $cobfl bep ®. Socen{Ctt
<0eorg pe^am gerietet ifl, tn ecfennen gtebt 2)en S^ecfagec/ nnb toot tt Abecbaupl mit biefen
(Bcicfen fuc eine fBefi^affenbeit babe, lebret ntt< bec9(nfang, be«, an ben Sßtohft Pt^am gefc^^ciebenea
IBriefet/ ben i(& bedmegen bi^bet fegen toüi: Sixtns Tücher J. V, D. dini Laurentii praepofitusi
cognttns mens : dum vixit, ad oiemm Charitatem Pifckbeymerin » abbatiflkm fanfte Clarae, mm*
qaain a me* fine honoKs praefadone nomioandapii et Appoloniam Tacherin , ejos praefeftam»
matertenrnn meam, tales ferme fcripturavit epiftolas, qnales olim barbaros Hieronymua fun^» ad
PauUm et Eoftochium : qtiae cum nnihi vifae fint eniditae Cbriftisnae« et ad religionem noftram
plurirnnm p^tii^entea, potanim« faftumm opere pretiiim, fi eaa tr$ducerem cpiroboraremqoe üup
paiijcrö ^innaleit» iß b b gula
37« 3i^ I5«5.
*
gola difta« fingiilis tnflorftttibiit, faii6toniiD pAtrooi« pfaQofoplioram » Mt ontonun &c» 8m
C^ti^opl) Sc^eurl/ unb @t);t ?Cu^er giebt ba^ t9iUif<^e9törnbft:dtf(<K ®el€bttfii Sejricon Sia^cidfr.
SD«< nun biefe £amnt(und betrift/ fo fleb^t obiger Sitel auf bcr (rflot ®eite be< erflen SBfae«. Sbif
»IT SKiicf feite tfi ein JS)oI{fdS^nitt ^ bec ben %vL (Sbriflcpbprum Docfleaet. Unten fniet C^rif^op^
0<|^eit'rl betenb. 9(m re^en Snbe ifl ba< €4euecltfcbe unb Itnf^ bal Xiic^erifc^e Sßappen ange^
brocbt. 9SU bem folgenben SBIat fangt bec 3nba(t bec oier^id epifteln an # bec ftt^ mit bem tvtecten
Slat enbiget. CRU Fol. L fangen bie SBciefe felbfl an^ ntU ber oben fiebenben 3(n|etge: t>errm»c^
f4^tfs t^irjigF latetntfc^er Cl^riftenlie^er fettbtbrtne: 3ti>tf(^e gorf&rc^ttgen |k>4^^I^(^ Perfo^
tten ersatigen : attte vt)en atided^tigen gayfUt(^en tnenfdb^ fru^^cborltc^ ju (efeti. Sieben an
bem 9ianb (leben bie, ton bem Ueberfe^ec be^gefuglen SteOen^^autf ben 9^tcibu^ k. loteinifc^. SDic
(Briefe fc^^Itegen ftcb auf bec erflen ^tiu be« LXllI. ^\m. 2)ie folgenbcn oiec Seiten f&Oen oben
bemerfte latcinifc^e (Briefe ^m Spenglern unb Pel;am* 3» Snbe flebt obige SKnieige, nebfl bem$e9«
piiftfc^en sen>5bn(i(ben Seieben. S(uf ber Stucf feite betf legten Stat^^ ifl mieber ein J£)olifc^nitt ange«
bracf^t t ber ben beil Sbriflopb oorfleOet. darunter flebet ein lateinifcbet @ebet. SRertourbig ifl
bic 2(n$eige^ ba§ peypus feinen SBucblaben in bem fogenannitenpioben^of gebabt babe. Sin S^renu
9lar bcft^t ^erc $aflor Strobet in SBobrb.
V
811O ®er ©ptegel ^oc^foWic^er brubetfc^aff ^eö IRofeMfrdBj SRariV,
ber otterrein^eti ^ungfratoen/ t>f begern/ ber burc^fauc^tfgen \}x>^f
gebornen ejurflirt^ t)nb frawen/ frawe Siorbara geborn auf) fonfgfic^e
©tarn fiu ^ofn J^erf ogm eju ©adjffen. tanfgraufn 'm >Dortnge t)ii
fRargfgroufn eju SRe^ffeii/ cju iet)p|f gemad;t/ ^nb gebrucf t. 71m
€nbe/ toor bem Sleflijler: ©ebrudfc |u ?ctp$/ burc^ Wci(t)i©r ?ofe
rcr; in ber *&awjlra(fje. Tlnno bnf Jaufent/ funff Robert funfffeit/
in \P ^afieii/ am @onabenb nocl[i bem Montage Stemfm'fcere. 3ii
Oiiart»
CyprtiMi gcbcnfet btefer ®4'rtft in feiner ^ifbrie ber SÄ. (E. ®. 29S. giebf aber 1514 {mn
©rudjabr an. SffiobI bat ber JBerfager fein SBert in blefem 3abre ooaenbet; aber berSmrf
ifl erfl im folgenben 3abre \m ®tanbf gefommen. Unter obigen titele mekber gani rotb gebnicft ifir
(lebet ein ^oftfcbnitt, melcberbie Snoria; in einer Sinfagung eine« SXofenfranie«/ unb unter berfel#
(en einige grauen, bie aeofenftanje in ^inben boben unb fnien^ oorfleUet Sinf< ifl ba< Sa4ftf(^
aSan^en. 9(uf ber SKucffeite flebet ein (Brief ber ^er{ogin :Sarbara/ 0eorg« ®emablin, tDorinit (ir
Uxk Serfoger / tTTarcue txm t1>eiba7 ber beiiigen ft^rif t Se§meifler onnb prebigcr qn fant 9)oii( {u
£e^i>t{f ben 3(uftrag macbt, ibr gu bertcbten: ti>?tnen biefee geberf^e bee }l6fenFr39 ^erFompt/
manmiee ber ^ofetiFran^ I>ctffet, wie maxi ^w beten ^\t aoc^ tt^ae TXv\m biircs» gege^
betiiT Sine »eitiduftige Beantwortung btefer fragen mocbt nun ben Sfnbatt biefe« SBJerfe« au«. SBo«
für efat SBerib auf ba« @ebet beg gtofentran^e«, auc^^ oon btefem ^erfoger geleget Sorben fep, ifl
ki(bt {u era^^ten^ ungeac^et er fo nacbgiebtg ifl, baf er fagt^ eg fey fti(^c XXotfy, ba0 berUTenf(|r
etHe;eit <«if aUe \t)ort, bie er betet eigenttt4^ 3(^tl>abe, ober b«ß fein 16er.; allezeit in »trF?
BdKr 2tnba<^t (lebe. 3n bem Slbiagbcief beg (JarbinoW, 9let)munb rem ®mrct oon 1503 »irb fr
gor erlaubt^ ben 9lofen(tan;, burdS> einen onbern beten / ober lefen $0 liifTen. 9(nf ber Sucffeite
be< €nc]toi. SBiot« fangt bo« dlegt^r an* Slacb bemfetben folgen no4^ bie t>ti gaben be« beiligeo
®ei^.
eüflti. ^In ititb Mthtt fUb einige JS»o({f4nitte andebra^f. ^^i gotue iff 37 (Sofien fiar!^ SDie
Ic(fte Cf tte tfl leer. ^ in bec 0<^tt>at$if(^ ^arnntlung.
8120 €m faf]^ groffe $o6It(^^ !5rubetft^affit : tet4)er \>nttb otmer. 0enanb
fStttt 9$rfu(a ©d^cfletlt; mfc btm ganfen f^tmeftfd[)en ^et ADarjm
\ nen V)n|afpar(icf^ \)tU gutt^at gefc^fc^t : tag \)n na^t iu tro jl aOeii
SBrubern bnnb ©cf^tveflerti iebenbtg t)nb tob( \>nb fofc^e S3tubfr#
fc^aft mag ein ^eber faufeti/ onn gofbt )^nnl> filmet/ ^fe bann ^er^
nac^ t>o(gt. C I s 1 5) 3tt Duott.
Unttt Um 3abre 1513 iil fcl^on eine, biefe fSnibetfcftafi betfeffenbe ®(^rtft aRgeteigt tocvhm.
SDte gegenmortise bat (BtOtQ l^mtffyof^i Sicari {u Xrogberg berouggegeben/ mld^tt ougbtticflitt^
ber Stiftet ttnb Streber biefer lobli<ben {Bcnberft^aft (u Protmon genennet mitb; t>ecmutbU(^ foQ
baj nicfttg anbecg beigen/ a(g ba6 ttHt bafrlbfl aufgerichtet bat. JBoraug n>irb angeieigt, wag bie
9)f{t(bt eineg feben 9Rttg(iebeg ift, bann n^erben au« aüm Sftdnben, Dom Stapfet tTTapimilioit an,
biefenlgen nanibaft gemailbt, bie ibr (Kontingent mit iSeten, nnb gefHfteten ^egen iu biefer SJruber^
fcbaft beigetragen baben. 9(uf ber Sluef feite i|l ein, auf biefe S5ruberf<baft (leb be^iebenber ^clifcbnitr.
Sfuffer biefem finb noeb t)ier onbece in biefem aSerfgen befinblleb, mel^e ben StaQfer, bie gei^idl^en
6(»ttrftirflen/ «erfc^ebeoe %isfltnf 9if(b6fe wib anbete ^etfonen^ DorfteOen, bie alle (u biefer S5räi
betfe^ft geb&rten. 3« SSornbetg toar nntet otibetn otid^ bet Statbfcbreibet Ac^^amt Spengler, nebfl
feinet JE>au<fran> t>r(tela, ein fRitgtieb biefer Srnbetfel^aft. 3ft 4 1/2 Sogen flarf , iinb in ber
iCbnerifc^en fBtbliot(^ef.
813O »Dt( düKitt 93ull bes thml^tn Jtaffir jlareflg be« bierbten ®e^
brucft "^m ^annfeit @<to&ff(r <»n ©am^las itac^ 9i9co(a{ {u ^m*
c^en 1515* 3f« ^oKo*
SSon biefer, bigf^er, fo tUI ic^ meig, ganj unbefonnt gebliebenen SKuggi^be, befinbet fk$ ein €jrenM
plat in ber SSibliotbef tu poUliig«
' 814O 3n btfem SSuef^ tfl ber «^etltoci/ ober Ateuterbuoe^ : genanf bec
gart bw gefunt^Ctt! mit metetn ffgureti bnb tegtfleni. ®etrueFe }u
©tttt^fettltfl burc^ OrettOt. «ed Im 3a^r gB.€€€€€|fb. Sn^olio.
^rem f&b(ef 1. L ou^^ biefe 9liiggabe an, mit ber 9(n(etge, bag folcbe in Sfnfebung bet (Einriebe
lung, bet ^iguten, imb begSitett mit bet Q^ttagbutget «on 1507 ä^erein^mme. «Die foigenben 9(ug^
gaben bot berfeibe ebenfofM befc^rieben. Unter biefe» t^mmt 1527 eine »or, bie JO^k^afor TbtA t«
Strasburg gebrucft t^at.
8isO 3>a0 2>tfHIttrhl(^« S>a6 (uoe^ ber rechten Sunft ju iDtfinteten
t>nb bie Gaffer iu brtnneti/ mit ^i^uren angeibgt u. f. xo. €tf}mafeg
«on meiflet 3et01t9mD Sßntnfd^wfef jefamen coffegfert )»itb ouc^ bai
bei t)on tOforffltD $ictno beg ^oc^betumpten/ beö fangen bnb gefun^
ben febeng/ afg er m, ivx fefb bemett/ i»nb f^unbr rt i^nb je^en iar ru#
tt»tgfft<^en>sele6et \j(xu Tim €nbet ©ebrueft »itb «oOetibet ifl big
fB b b 2 (eific^
7t&oIff* tag. 3m iar 5!R.D.|p\), 3n Joffo.
9u<^ tiefe Vu^sobe befaß Crew , bec fle otu^ bi bem fdiN^n iftnt angeieifiicn Cutil^Q aiide#
leigt bat. tHud) tn bec 6d^tvar.;if^eti 6amiii(iind i^ fi^- ®i( ifi i3o SBI. flarf mib bat nsr 207
abbiibiingcn. S>etf 99arplti Steint 93u(b bat einen eigenen Sitel, n>ie bie SCutfaabcn ton 1505 unb
1508. bte 3ob. ^belpbu^/ eben fo/ n>ie biefe befocgte. S(u4> in ben Monum« typogr. Biblioth. Reb-
dorf, p. 941. n)irb eine Slu^gabe ton bicfem 3a^re angeieigt.
S16O ^<n su< nu^(ic{;d Su(f^ \>on ben att^d^t^rctttttetl 9Ba§(rit. Km
€nbe ; Öebf u(f t iu Ubtt von ^anfcn )atncr* 151s 3r Ouarc
SDiefe Studgabe ifl in ber {>er{0sli(4en Slbliotbef |u tlieitifngem
8 1 7O SWardättta mtWint^ tm meiftetK^»« lojferfefen« 6uc()fm Ut Ttcf #
ne9 — €)emacf)t burcf^ S^^^^^ntte $oUat — be^ bem aller erfarniiien
mann bec at^nttf boctot (B(btidf ^m Snbe : ®ebrucft (u <S>ttap
bürg buc(^ 9){dt^tam |)Ut»flfuf . TM« man soft u. f. n>. 9)t.€S€€S
i^tA ;r\). Sare. 3n Duatt.
3(1 ein dtacbbrucf einej, unter ben 3abren 1497 «nb 1512 fcbon angeteiflten 9Berfdeti<. S>iefe
Virfgabe befi^t J^err 9^rof. &dftc«ci. 3fl 10 1/2 Sogen ftarf . 9(uf bem Sitel ifl ein Jg)oltf(toitt.
8i80 ^^^ f)upft1) 6{ec^Hn &ad burcb bte naturftc^en mettler TttttTotefem
u. f. n). befdjriben u. f. w. "ftvpltumata 9lriflotiIe^- Km Snbe:
®etrucrt iu (g)trd^burd burc(> ^atfuta ^upffuff. K(d man ialt —
^attfent funfff^unbert \>nb funff|e^en 3ar. 3n Ouart.
Cine »ieberbolte iäulgabe einei öfter« gebruAen 93}erflein<. Sie beft^t {)err ^rof. &dff»0th
3(1 5 3A 95ogen (larf.
8^90 S^rontca V>on \>{r namf^affrigen ®ef<^tc^te feinb feit man ^i^k nad^
S^ri(l geburt neun ^unbert tonb breti pr. in bngern bef^am oflerreic^/
@reurmar<ft/ f&at^ttn/ @(f^n>aben/ franfen. SBäffd; t)tib tencfc^'
imnben, bt'if auf Da« 9)t.€€SS&)rto. Km Snbe: ®ebru(ft bur^
•g>and \>on (Stffott 3n Ouart.
€0 wirb biefe Sbronif in ^errn 3a|>f6 9(nnaUn 9. 61. angeteigt. 3fl toeiter ni^^ttf al€ ein
fur|e< iHib febr trotfenetf Siegifler bec mectmiirbig(ten 0egeben(^eiten jener ^ auf bem SMA bemerfteii
Selten*
8ao.) ^fe StttterKc^ \»nb fobn>{rb{g rapi be< gef^rehgm tonb uberafl anber«
loei^t ecfarnen rtrtec« t>nb iantfacec« .^eccen J^ubowtCO ^attomani
1>on 99i>(Dnta ©agent von ben fanben/ ^g^pto/ @9ria Mn beleben
Krabta ^ecfta 3nbia v>nb €t^topta t>an ben ge11a(ten^ f^ten t>nb beco
menri;^eH (ebeti \)nb gefauben^ Kue^ \)on mantgeclo^ c^^ecen bbgfen t>nb
\»t( (itti^nn^ w benfelben (anben fel^amen i9unber(>acn(^en facfien/ ba«
alle«
• aUti tt fl^ itfatt» ^fü) M (iff^m^ TLm^nbtt
gu ituf petf a9t benen bte baö $tten ^tttnt tottb erfarent toon ^tt fef|«
fotiwn idnbfii i>ttb ^fH>in$en au4> t^oit (ten ge6rei;<^en v>ti& ^aiti)e^
ten &t> f9 fic^ ban tatin gebraucf^eti ff^ hai bucf^Hn toon bem me^t cd
fotneti v>nb geflretidert 9tfrter SubDWtCO 5Bartumand bPtt 83o(onia
ferner fHituxU^tn SDatten t>nb erfarungen aug tveffcf^er iungen tu
tegtfclr rranfTer9ett \)nb feligfficfien toofenb n>orben tu bet ^a^ferlfc^eit
flat ^Ugfpucg tn ^ofTung \>nb SSerfegung be& €cfamen .^anfcit
^tUer^ ber jatial Cf^dfit i.Sri s ^n bem fecf^ie^enben tag be» ^0^
no|3uti9. SttOuart.
S)ec ißcrfaget t > 'er dieifebcfcftccibuns bie? cidcntlic^ AibovkM bi :6iirt|>emiii« Sie t(t ntf
fprrn )li€b üalidntfcf^ gefc^mben , nadfl^n aber in «erfc^tebene ^pxad^m ubcrfr $t n>ctben. 3(n ^ecm
^ofr. UTeufele Biblioth. hiftor. Voll. II. P. I. p. 339. ttoerben itt>o beutfd^ie Ueberfc^unsen ansefubrt ;
eine aberc', bie Xtlid^atV^tw, unb eine neuere, bte i3eittri<^ ttTegiferue oerfertigte. Sermiitbftc^
ifl bie degentvdrtise tTIt^^ael ^errs 9(rbelf. S^te ifl febr unoerfid»bli(^ unb elenb geratben. 3(ttf
bem £Ue( ifl ein {)ol{f(<^nttf/ fo wie anfy in bem SBerfe felbft beren verfc^tebene angebracbe «»ocben fbib«
Siacb einet turten faubermeifdlKn, 2 Seiten flarfen ^ottttt, gebet bte 9!eifebef(breibuns felb^ an, bie
(n mebreee, nk|f geidblte ^apiUl obgelbettt ift. ^ai aEBerfgen i^ 19 9ogen ftort, unb in bei:
&dfwwiif(Sfm Sommlung.
8 2 1 >^<^ 9U tterftct^ tonb lobtDUtbtg reig bee gefltengen — iXleter« tofi (attbd
famif Ferren iubotDteo SSortOtttatt^ bott ^Dlooia u. f. m. Tltn
€nbe: 3^ itu|barfett benen — ^nttb Uü^iufytn t^ofeitbet Mtt^ ge«
erucfe in ber fetfferfic^e ^revilae ^tcaibutg. iX)ur€|» beti Crfami
3i»Nnnem ^obioc^ ^ %& man «alt — SR.€€€€e.XV 3at* 3ii
Duntt.
^efe nrteberbolle STufgabe ber ebutongeieigten SteifebeMreibiing ifl in ber IBiMiotb^ be< Ctiftt
IflebbPrf. S. Monum. Tyt^ogr. p. 043.
■
8adO "^^ l^^^i^ ^^b gen>ott|^9(. Mtb ge^oft hH &9P^ Sbini^t Ut
9>(rftetl. ^itnb ber ^tbkt. ^nb ^on^^iü anbem ^ungre^en. \)itb
Imtbt. mit bem oUer grofff^ett frfge. mefe^e er t^n ^at notber ben
groffen ^urcf ett. i»nb anberer Fnirfg. t>iib j^errn. bnb bon ber bt^
f4>re9bwng. ber iatfbt. leben im gemoii^e9t bereti \>o(cfer. mit t^Seti
fuf|tt)ei>r((^eii bfngen. 1R- €€€£€. 3£95. 3n Ouort.
€ine jdmmerltcbe Uc bcrfe^img elnc^ SSriefe«; ben Jo^anntB Äocta/ ber Crftnep Doctot, m be»
JDoge {u Senebig iLeotil>* ^Lattretatif gefcbrieben b<^t. ;Dec 3nbaU ijl auf bem Sifel angezeigt
2(ft 2 1/2 SSogen flart nnb in ber i&ynmfäfm (Bibltotbef.
823O 9{ew( )(9tttlldt tt>{e i»itnb wefc^ec se^olt ^(t)f«tftc^^ ^oteflot/ mie
fainpt den ^&tttge((^R .^ungecn/ 1»« ^«(«i ^m-^ec^^^entett ^<i§
3«a 3«5« JSiSf
toa6 jic^ dbo toerfoufen f^at. 3ti Ouart.
Sbif bem Sitel ifl btt boppcite giei^^ablec. 3ft 1 1/2 SBo^eii ftort SDicfe, ii|ib dne {«»9(0
ebeh fo flarfe 3(u<9abe, bcfl^t 9)rof. e<|^ti^<ir3«
S34O ®a9 9Ittt9 bed Qttbern lobfadUttg iu itkttn et su SHome baS cotifui
lat ampte eingetreten : ^at toor offem 9labt : v>n {u^6renbec gematnb.
Dorn f^e^ftgen ^a^fer "^taiano marf^aftigfltcl^ on fc|^matd^ferei) ganf
ifer(t(^en t)n xoolQtfptädf i au^gefagt. bannn ftnbt man na^ ber
feng: roai ainl ^eben iH6m{fd;en Fapfer löblichen: ta atnem ^eben
tegfret : geffiltc^en ober toeftfic^en m ferner regterung 5U tf^un : t>ii
^erwiberumb xoai r^ebm aUi nac^r&bff^ iU me9ben ȟ (u fTtec^eti
fei). ®urc^ ^errn X>itttiö)m bot! ^Icöingetl ju @c^au6egf t)nb
€9fen^ofen ritter t)n büctor getf^eutfc^t/ '^m @?nbe: ®etritcft ju
Sattbp^ut to 3oM>? wepffenburget/ im burc^ f^etm £>tetct(^tt
bon plnitltgen tn gefafTen fu6 pdui(egfo )mperta(t: mit groffen penen
loerpunbe bai nt^emantd btfeö S3ui^ in adft 3arn nac^ trucfe fott*
Tinno taufent ^unff^unbert t>n ^m funfte^enben. 7(uf ben friiii. tag.
beö ^onei|d jDerem&n'd. 3n ^ofto.
X>b(der UM H^^t rotl^ debcucft <ittf bec <rflcit ®cite Ui ecilen SSIat«. Die SKucfTeUe futtct etiiv
}ierli(^cr J^oIifdS^nitf/ toel^et iinter einem portal, fUtO^tt bcn $at)fer 9Sa;r(mi(i<in / unb (inf< ben<6frf
iO0 aSUbelm t>on Saiettt/ beqt^e flef^enb, DorfleOct. {Bot ibnen tniet eine ^ecfon/ totk^t ttm £a9fcc
ein 93tidS^ foetsiebr. SMefej toitb oermutl^Mi^ ber tlebetfe(cr fe^n^ 3(uf t^ent {ttiei^tf n SBUt ftebet botf
pripaegiom/ ta< jtapfer iR«3ttmiHan bem t)on pienttigenf megen be< S>ntcC< feiner Ueberfe^uns {a
DnfprucC ben 14 ^Dec isi4- mttffertcden logen. 2>ann fo(flt auf tme9 SBloltem bie Sueisnuns^fc^rift
be« Ueberfeger^ an ben Saofer iRajrimUtan ^ (Sieben $tt CMn oiiff bem f^e^^ligen ^et^K^tog an
bem imaint^gßlUn tag Stng»^. . ^tifem jftii|f|>utibert «nb {m bteyjet^nbem for. Ofnob.
pringt. (Bnc». Wai auf ben nun fctgenben itd^i Stattern (movon bie (e^te 6ette {eer ift) fU^
foO {nnir/ nacb ber baruber flebenbe 9(nieige: X)ie i^arr6be i)tecrt(b6 i^on plettingen Hiccer« pnb
2)Octor 3h bie lobfagung ®a^ piintt^e« an^rn: von Payfer ^aiano, eine Sortebe fr^tu
Stf ifl aber nxd^t anber«^ aM eine, an ben 4)er{0(i TDil^elm tM)n {Bocern fleri^tete SKeidnun^^fcirifr.
3u Snte biefer Z>ebicaftonr ober aSorrebe ftebt : (Beben in iC. ®f. ^flrfUt^eti flot ltlmi<bff otif ^ee
|>eiligcn riccer« rag : fant 36rgen nadf gepurb dfti^. Caufmt SfinfF^utfberc pmtb 3m aytff^
ten 3Ar. Z)ann.{ommen toieber imt) SUftetf «on benen ba^^erflc oon ber ^ntecptmction, haß om
bere t>en bem {eben bef Sa^fer« VIen>a SRacbricbt ^tU. Shtn ^(dt em S5Iat, boö auf ber erflra
®eite, ben 'S.itd Ui S5tub« nUt folgenbcn fScrten »ieberbolt : iCtn freye Aobfagng (B<^y. Pliny
be0 anbern.n^on ^tm lobe tCroiant bei^ %ayfet^ , bae pUiiiutf ^ er in bM Confulac ompt
SU 'Kom einträte atifgefagt (>at. k von mir £)terri<ben v^ pleningen :c 90 lattn 311 ceutfc^en
jungen pra^t« S(uf ber Olucffette ifl ein in ^ol; gefcbnittener drofec 9)?ebatflon Stapfcr« Sraiant,
unter meinem bit Umfcbrift roteinifd^ unb bentfcb (lebet. Slun fan^t enbttcb bU Sebfadung fUb^ on.
£>o(|i (lebet ber ^fl ongefubcte Site! no(fF einmal rotb gebeult t^oruber. Die Sobfagung felbfl fuOet
7«
78 n^kt deilirfe fRlitttv, mh fuit^t fh^t obiac efc^higafiieicic. g^fbm m bcm gi<mb finb tiauffiae
8(nm(rfun9fn / ober hirte @(iyfen anc^ebrad^i n>orbtn. Um von bem fSBtttlt btefer Ueberfe^uns Ul^^
ortbeilen {u tbrntn, mid i4 ben 8(nfang berfelben anffibren^ »eitler alfo louttti \Dot Dtii toty^li^
6^ f^ahin : O iv ^lUfamm sefc^riben vitttt : vnfer t^orolter t^fgcfaQt : bM num tote in ben
gefc^dffren: alfOM^ Qltid) inroW: mit attruffuiig ber g&tter yegFUc^en anf^ftg nin foUr«
l^arutnb t>46 bie metifd>en ttt4)r orbenltd^e: ni<&c fftrfUbtisd anfiengent: on rabt onnb f^ilff
vnb eer ben^eifung biet ottr6bU(^en g6tter. fSiai ben Ucberfeger £)ietrt<b^ t?^ti pieningen bo
txift, fo war berfcibc ein groger QSefSrberer unb ^cunb ber ®ef ebnen; unter benen ^bolp^ Kgtis
coIa, unb 2fol;ann ^ettc^ltn bie «orjuslicbften »aren. €r (lubirfe in Stalten / n»urbe Sammerge#
tid^ii Siffeffor, unb nacbber Sanfler be9 bem Sburfurflen Pl^Uipp oon ber $fa(), nacbbem oorber
ber berubmtt ^o^ann SDalbttirg, naebmaliser ^ifct^off {u SBormtf, btefe 6teSe be^ bem Sburfurflen
beflei^el batte. S>ie bin unb n>ieber jerflreuten üidd^tt^tn von biefem selebtten Stifter/ ben 3(gti^
cola, piinioe lu nennen vfhiU, i>erbienten gefammelt |u merben. SSon febe unter anbern Mn ibm
3ac* J5urd^arbe Comment de fatir Ling. ht ia Germ. P, L p. 39. P* U. f. 965.
83 50 S)c«^od^beram)>rertiatfmTc^en^{fiPort rc^re{ber«@<|(ttfKi: iwofc^tm
{iftlorten : tRemfid;? t>oti bed Catiftne v>nb auc^ bed Sugurt^en txitf
gen: ADotbep aud) bie burd^ dd^tfic^ ;Orarton bie €tcer& n^iber €at{^
fmam ge^alcn aui!fy hti €aCi(men t>eratitn)ärtimg : bofgenn^ patt)
baraitf na^ ennbung ber ^atUinamn. ji)uvd) f^errn X>tetertc6tlt
t>0n Vierlingen (u ^c^onbegf : t)nb ^u &)fett|)ofen 9{ttter v>nb aDo^
rtor get^eutfd;r. Um Snbe: ©eenbet ju SBormd auf bem (^etligett
9tef c^stag am 7l9(f ten tag bed ^onatö ^annavü im fünf (ec^en ^atu
berflen btmb Im bre^^ed^enbe. ^n getruef r in ber $ur|>enftc^eit @tat
Sanb^^ut burc^ 3io^M a&e^ffenbmrgec am ericf^tag nacf^ Sgibi) tm.
p^ 3arn. 3n g^olio.
ffucb biefer Sitel fiebel auf ber erifen 6ette be« erüen idUti reib gebmcft, unb bie dl^idKette fiU
Ut ber nemii^K <&olif<bnitt/ ben mix bei) ber mmittetbar t>orbergebenben 1)Heningenif(ben Ueberfe^ng
bef($rieben baben ; fo mie auf bem {weiten fbUd, ein 9rb^Uegium j^9f^r< <RajrlmUi«n< unter o^rigc»
£)atum (lebet. Sfucb btefe Ueberfeffung ifl biefem Sovfer auf üier Qtdttern bebicirt UMcben. %mm
9efcb(u6 beifit ti in biefer Sueignung^fcbrift : (Btbm i» tD^nne auf be} beiligen XeM^^tiig/ Mn
brey im'b ^waiiiQigiflen tag tee ttXoncM Tipviüi f m firnfse^en^ittit^erfUf r^ im brri^ec^enben
farn« (B^nob pringt (Bnab. Dann folc^t eine (»eote Sebicatton mit ber i^oran^ebenben ain}etge:
iEin onber i£pi(lel an ben t>mr<^lA(btigm l^^e^epornen f&tfttn imnb ^tvvn, ^erm J&ibtof^
gen pfolQgtauen bejr ^in: ^en^ogen in ttShttn ttfUtn :&ayvn. * ete ifl vier Sl^tter facf
unb unterf<brieben: Qfthi iu J(anb#^uc auf ^m l^ettig^ ti>einna<^t oubent auf ben viertm^^
jwoinQigiflm tag bee monete Sepreminri« (foOte mobi Decembrf« beifen) hoi^ (rffU tmnfer«
liebenn ^ttvm geburc Caufenc fftnf l^mtbert t^nb im t^ierjc^^enben faren« XXe ilberfe|ten ^tA# >
de , nemiicb J^pfforta - ^oloflii - Don ber - coniuration SatUine - €tceroni< - burcbacbtli^ ora#
tton - ibiber - €a(iUnam - Catiline ;n>o annoorteu - SalufHi biftoria 00 bem frieg - mit 3fugnnba
betragen {ufammen 157 ^I« X)cn SBefc^^lug mac^t tbi^t 9r4tigc* 9(m 9l<mb ^eben cbenfaftf furie
jeioSrn. X>U U<M<((ttttt (irIHt ift eben fo fnhtOUif mb fctwcrfäl^, M bie JM8tii;U^ atWertl
Ciit C/rmpIar ijl in ber c(»ematiaen &0lQm^tnf aud) in btt eu^toa^^m 9tblio((Kl4
t260 Uergtlti motVtd bt9ie^? 7(eneab{f4>? 93uc^er Mit troiattiTc^er iet#
fibtun^f »nb t)ffdang bed SK6mtfc^e SKe(^d. bucc^ boctor SKurnet
t'tutfl. ^aj:miUano ^em burc^fuc^tigett/ bnubemiiuHct^fit/ i)!}lt&
tett/ ^tbfamen bnb angeborner fiirftcf^dgfett weifen ^urif? btfe ge#
terte ^ah. % & 3. 4>. ^. Um ^nit: ^it tnt>H ft(^ t>ai brei^e^
^enb bu€|> Snetbo». Sßn ifl getrudPet bnb fe({gf(t(^ boUenbet tn b'
retferKc(>e freie Hat fho^btttg biJ Soütineö ©runtttflertt bff SKötog
tiacf^ fönt S3arr^o(omeu» tag, 3m tor fo man jett bon ber geburt.
€nth' tufenb fünf f)unb't funfie^e. 3n ^olio.
€ine tiirte 9}a(bri(bt oon btefet poettfcbeii Ueberfe<^s ber 9(ene<i< btt Sicgitt siebf bet feL
JUeberer in ben, 9(bbanbL {ur Stitcben' iBücber ttnb <^elcbrtengef(bi<bte IV. @(. 9» soo* »• f« imb
nacb. ibm JE)err YDalbau in ben {Racbticbten t)on C^onu nTtimece Seben unb @<brif(en ® . 109. u. f.
IDer obige Sikl bat eine einfagun«. 9(tif ber Siiuffeite fiebet bie Sueignunstfcbrift an ben Saifec
Xnafimili^nf bie lieberer gant bat abbruifen laßen. ®ie ifl (ebr unoerflänbUcb. 9(iif ber erfien
®eite betf II. fRlat6 fangt bie Ueberfebung feibfl mit einem ooranflebenben begriff bee esfteii I&mb«
an. 3(uf jeber (geite ftnb jmo (^otumnem X)ag Qanit SSerf / fo CLXXXVL Sldtter betrast, ifl mit
febr Dielen J£)o()f(bnitten aetierl. S>ie Ueberfebung felbfl ifl hiebt gani {u oeracbten. S)ie ^csterlint;
f<^e 95ib(fctbef befibt ein ^^emplac; ancb bie €<bi»arsifdbe in äCltborf. (£i ifl <aid^ ein iRacbbratf,
ebne bti Ueberfcbec^ 07amen oorbanben/ gebrucft gu TDormtf oon (BvtQ^v* «S^fmott 154s« 8.
827.) ©ptegel te^ IRegtmCt^ (n ber ^urflen f>6fe, ba ^ro» Sßntrew ge#
loafttg ffl. ®etru(ft iu £)pi»(n^Uitt 2(m€nbe; 6eenbft fedgtftc^
' 1 5 1 5* 3n Ouorr.
Unter obigen, in einer Sinfagmig Hebenben SiteU tiefet man nocb einige beulfcbe ®erfe, in bene»
»er Serfager biefe« ®^i<^e6, ^o^mi von mor#f>eim lUtrer genennef n»irb. SDer 3tibalf fft eine
fürte €<bMberimg be< in aflen @tanben berrfcbenben Serberben<. ^in unb mieber fbib Reine fiblecbtc
«^ofifcbnitte angebra<bt. !Da< ganft SQBerf gen ift 4 (Bogen flart Slacb ber Kn{eige be< 3abreg flebet
iio<| be« X>ru<rerg Seitbem 3cb befi^e ti felbfl.
828O ^^^ ^uUe t)Dtt ©c^Wttn^eU&epm ^nb ®tebt ^üüetin ^otitttt
Ibn ^nhti ®ebrucrtiu ^tntf&urg burc^ 9}7att^td <£)upfu(f. 3it
bem tar a(d man {eft ^.bC. ton £^. 3n Ouarr.
3n tOeilr?« 3ttten au« atkn Sbeiten ber ®eftbicble k. S5. I. @. 400. mirb biefe &it9re tif^
114 befcbrieben. äfncb ^err tDalbott fubrt fle in feinen Slocbrltb^n t>on !llifrner0 Seben tc €. 49.
II* f. an, mo er>fie aitcb UTuroern tuetgnet. SBenigflen« loirb ({e bemfelben in einer Satprc »iber
IDhirnerni bie ebne 3ett unb Ott in 4- unter bem ?itel: Zin fcb^ner 2>iali>gii9 sorffeben oim |>far$
vet vnb dn B<bultb4ir#/ betreffetib allen &belflanb ber garfUlcl^en :c. berau^fam, im >^ogeii
€ 3 iugefcbcieben. 3n biefem ©ebic^t beflcaff ber S^crfager oecfcbiebene Unarten ber S^enfcben. SM«
frtbe ifl mit aOerlep feitfamen {)oIif(bnitten gezielt. £er ecfle fleat einen, auf einem 5tuf{en fibenben
€ffl
.^^^^fJS^ 3«S
efdfAr. 3fn »m btn^tfr fItiMfew JB^ MS ««i flNi fetlim CfeC t^U^ftO^m
laSc, fontecn il^m oBenctKiINtt fo intle Cj^ce crwirc/ tef er il^n nt<^ mtfyc befallen t&tmt. Sc fagf/
bte $5ur3cr baden ito in beniKaib gefrort, b<r ito9f«i; bobe ibn geabefr. Cr bobe ibn im Cbot b<c
Strebe angetroffen, bep ben iSarfäSem fep er Sttorbion dmtftn, auf bec bobm Cc^uU f€9 er auf
bem SebrfiuM sefeffen u. f. m.
»
829O ^efc^et n)oU fein feQ( \»nnb (f6en | ^fe^ett tonb Sewarn eben
. '7(u4> attetnt>ngfucr entr^nneo | ^ub\}an^ ^ab \>nb ^ut gett>9iuten
®ioti iob \>nb Sr edauffen [ ^er foUe bt^ buc^ffn Fauffen | ^».
toe^fet i'n bte recf^te fltag | 3^ 9^"^ ^tinb ^09! on Dnberfag | 92a(^
naigung bnb emffug ber flern | SBad itu|(tc^ if}/ (epb gur bnb ern {
Um €nbe: ®fbrucft \)nb »ofenber (u 92ucmbcrg burc^ 9rtbert((
^e^U^ (üxx Tibtnt €oncepttonii ilSiOcie. 3m ^aufent $unf ^unbcrt
tonb. fMnfjefjennben jare. 3n Ouörf.
2)er aSerfagec bie(etf S^attDttdtcoletibec« ifl ^e^t^ort ^f^ntiotin« 9(uf ber SXitffetfe be< vereint«
fen Sifelblat« ifl ein ^iy({fcbnt(t. 2>ann folge auf 3 flattern bte S^orrebe imb ber ^nbolt ber Capi^
fei. Soc bem erften Sopitel, ober bem orbenilicben Salenber fiebt n^ie^er ein gereimter Sttei, ber 04^
olfb anfangt: natitritec ::R4Uimber i<^ ^ay^ YDel4^er ifin grptirt red^c ti^at# t>ftb Me JLton^
färben l^tynman ^(njaigen citt betf^Ibtg tan zc S>ie Signatur gebt bU J^. S^W ^^btt obU
ge 3(n|eige. SDarauf folgt ein neue< SBerfgen/ bag aber nocb {ii bem 9{attt)i(dtca(enber geboret. 2>ie#
feg bat eben^ag einen, aug 12 gereimten Seilen beflebenben Site!, n>el(ber fi(b alfo anfangt; ^knadf
VOlQt (An Vnn^liäf find T>on bem voatn imb re^Keti gfftdf u. f. ro. Siefer Sinbang ifl 3 IBogett
ftarf, nnb bat eine eigene Signatur. 9(m Snbe flebt: 0ebrncf( btir<^ ^rtberi^ Pcf ptig jun&rm^
brrg* 3fl in ber i^bnertf^en IBibliotbet.
830O Qtfn film georbet 939ftrl&U(6. ^tit t^n. SBte mattbff eCttö pbertiattb«
€9c(^ \>nb iiKag u. f* tp« Um Snbe : OebrucTt (u Op|>cil^|^m C s 1 s)
j StiOuarf.
€tn dßereg Sifltbuiblein ifl unter bem 2Mbre 1487 angejeigt morben. IDer Serfafer bti gegen#
i^artigm ifl 3«cob %bbtl, Statfcbceibec {u X)ppenbeim, ber jl* in ber ©orrebe felb^ nennet. 3fl
8 tBogen flarf unb l^at etliche ^olifdbnttte. ^err ^rof. e^toarj bef1(}t ein f jremplar.
gaftr MDXvr.
83 lO ^eutf(6 gwangtit a>nb Sptfhl: 9Rtt fampf 95fr ^aijfßamer Jeer/
$8nnb 9>nbern)etfungen/ 93om iatprt ttt beffer teutfc^ &ebta<fyt, ^nnb
mit iutlfgen ^tguren Sßor 9Äal0 nte gefe^f ii/ SUe» 6etrucf t, 3)en
iatenganl <&erbtenft(^. IDur^ $^oma 9ln§Mm ju {>aäenaw ®e# -
. trucft, Tim €nbe: ©etrucPf 9Snb 95of enbet 3n i3Der ibbfictjeti Hat
%^agenaW/ burc^ bte ^rberti/ ^^omatt 9(nd(cliii/ ^itb ^ofnittfett
^Ifietti/ 3m $utiffie|en^utiber(fea \>nnb ©ec^ie^en 3ar^ 3tt
Jolfo.
^betcitt/ niic finb bin tuib tokHv in bec UcJbetfctuing eintse S^crdnbemngni, oif r 43crbt§enin^n ^e;
}»a(^t teocbcm jObigct Sitri/ bc^cn bcQbe ecflc 3^tlen tofl^ gebrotft finb , ^tkt in rin<c €infaf iin<i.
SRit^m {mcften $(at fangt hat 95u(^ fo^Ietif^, mit bct %niüQt: ^ic tm^^ ix^lgmt bfe jeipaitgdi
mit ber ^lo@ 2c. an, mh fc^^liegct ftd!^ eben auf bct erflcn @^c(tc bt« CXtIXftcn 0lat^. S>ann
folgt ein Stcgtllcc/ vodäfti auf ber trflen <S;(iU bciS nt(bt mit gfjdbltcn CLflcn ^laii mit Dbjcver 3(n<
ieige M ibnidoxUi ;u Snbe gebet. Sbaruntec fte(^et ba^ XJrucf crsctc^en. SDte «^ct^jc^ntrte fitib iicnt^
Heb gro< »nb in^gefi^mt b6n bem befahnfel^ ^^ann6 (Sc(Kiufe(ein berfertiget trorben. 2>tefc 9(u^gabe
befiße i^felbff. • "^ '
-N
832.) lOaö ^lenar tum Ober Swangel^Bttoc^: @4immer bnb SOamterte^f/
burd) baS gan| iat m eiTie {eben Montag "oon ber je^t t)nb \>on bf
Reuigen — unft merer^ nu| xvßin ber gfaubf^affrcgen mehfc^eit/ »ef^
cf)e in bifem |>injlceffenben febert nut nü|fid;er6 mögen iiberfefen.
5?a(& >cr geburt Söttet ^. J).XVI. «n SRegffJer— bW on mefc^e
6(at. Tfm €nbe: JDem öKmed;tfgen gott ju fobe - - ®ebrucft burc^
ben furfic^figen 9ll)«m pttti Mm ?«ngcnt)Drff bürgern ju "Sßaftl
3n bem tat/ bo man jaft nad; €f)ritli bnferg ^erren ge6urt 5;aufent
^iinf J)unbert fec^giejie iat. Zn bem m täQ b^^ SJionatd TtugufJf.
3n jQfio.
Siefe SKutfgabe rtcbtet ficb auf ba< genauefle nacb ber bor|)in befobriebenen.Sfu^gabe tM>n 15 14,
unb tfl hltt ein n>iebecl^oIter Sfbbrud becfelben. Sie f(6üegct fic^ alfo.ouc^ mit bem CCLXXVlIlftcn
!5tat. S(u(|^ ifl ber Sitel eben fc weitlauftig, unb ebenfatU Ü)tiU rotb/ t(^ciU fc^mori gebrncEt. gin
CitempUir babon ifl in ber 5^tterUtttf4>en ISibUot^ef,
833-) ®^^ J^H S^Bot tn bfefem 6uc^ ercterf bnb bj^gefegt burc^ etficb f>o(b#
berumbte (erer/ 9>nb fragt ber tunger ben meifler/ ber lerf/ mfe man
bte gebot ®otted ^aittn t>nb fid; bor tobfunben ^uttn fof/ bnb barju
tote ober toad man beten fof bas ed oQermtfnc^fl fe^ mit 93g(f gun^
be« ^effigen ^ater no. SRit gnab fe^ferfic^er pribüegfo lij iar. Um
€nbe : ®ebrucf t in ber feiferfti^en freien |Tat (Strasburg bon 3o^
b«nttCÖ ©rümnäcrn, bfF (ant Tlbofff« tag, ber Da gefdUf bff fanf
3o^anneä enr()auptung6tag 1 5 1 6. 3n Jolio.
Unter bem ^fabre 1483 ifl eine/ t)on ^atolb {u Venebig gebrucfte Sfujgabe bicfec 9(u<legun<| ber
leben ®ebote angezeigt morben, bie ber fe(. lieberer ^biti fo, n>ie bte gegenwärtige, in feinen fRad^f
cid^ten iB. I. if . 310. u. f. bcfc^rieben bat. SBepbe flimmen uacb Xieberere IBemerfung Im J^aupt«
»crf mit einanber ubercin. ©er ^^v^ctjU ?I)eirt)cm hiebet bat ein neue« SitelWat, worauf (lebet:
igtenac^ fo folget ein nfl^Kcfee leer vrib vnberweifimg vom vnb wy man betett fol. \?nb aug*
lequng bei$ fceitiqcn Pater noflcr« 9(m SnbV; auf bem Soiii ^\at, mirb gemelbety bag biefetf ^tid
bei) eben bemfelbcn ßra^bur>}tfc^en ©rucfer im 3abr 15 16 auf gccptag na4^ fönt Sort^^olomaeutf ta§
flcbru(ft
V ..
F \
8340 S)ie it5en ^auptimi t>it ba btbeut feint) bttf t>tn ütbtn ^tiittid^en
' ^S^ittttiHf Mft^ linivt tfer ^ fixivib Der leuff f/ \>\t fefett Der men^
'' fc^en ftf^tec^vi^muitbr t>nt> ert&b'ter/ n)te matt fin burc(> &a« ga|#
tt>ortiDfbectt)6r4>UJ?To( V)iil> angefigen u. fl id. Tim €rtbe: ®etru(ft
Jtt ©Irtff bli<flt>4irc^ 305^5iftm ÄnoWQd^ \)|f Jteijtag \>or 3of>am'«
baptiile. ^Ded )ar« bo maAn ibft. i9}.^.aE^j. 3n $oi{o.
' ' SMefe (S^itä^m ^At$r«n 'finb im 3a6r 1494 {u ®<r<t$(>tird de(^alten n>orben. 9(iif ber SRucT^
feifebföSitetbrotf Ifleiti^tfc^nUt, welcher biefe 7 Sobfiinbcn , oorti/ i^oc^fart, Heib, Crag^
fett; SttS^ty , X>nftn^cSX f ®reltip4it tocfWtten fott. 3u« ber Signatur/ bie mit f. onfandt ifl
}u fcl^Uegen, baß btefctf ^tucf einem anberh 9ei(etifcben SBerf be^siefu^t gemefen fet;. X)o4^ ma)
man tt au(^ einieM mifgeseben boben. Sffl in ber ^eucrlinifc^en SBibliot^ef.
83S*5. '&'brt^M^«tt*^ ju'teiiffi^ @etett'njur§9cr«em senanf/ mff totf
f^Vnen geöeten/ Mb ftguren g^jtm 1 5 1 <^- "Am Cnbe : ©eibrucft (u
' SRurnberg biirc^ Sb^annem @tud[>6 f¥tt bei? €rfamni ^nt&oni f 0^
j&erger b«r§er bafefbft/ (m 3ar nc^ ber geburt c|>ri|U Jaufent funf#
f^uh&erf 'iJrinb^ fec^je^en; auf bVn brftten tag be« monatt ©ecember^
' feRgHic^eri Vot^^^^ 3tt i)cta\). '' .- . . . .' .
Unter ben Sabren 1507 unb 1505 flnb smo @tra0bitr8if<^e SKu^^aben i)on bem beutfd^en ^orV
tttlue atiin^e bef(bciebean>ocbeii. 3a ber ^oup^a^^e loinmt fn^liib bksffenmdrtige mit feneh i^erein,
bocb ift bie. <£tnti(;btuna oecfcbiebcn- 3(iiÄ fiimmt ber beiitfd^ nviti in allen (Stucfcn . mit ben (ateini^
fd^n 9(utfsaben ubeccin« bie auf Sobergerä Soften sebcucft »erben (inb, n)eniaflen< finb fle in 3fnfe#
(und ber Orbnung oecfdjiieben. ^ine S^crgleicbuna anjudeden mare {ir mubfativ unb mürbe oucb obne
fonbeciicben fRu^en feQn. 3cb toVÜ ii alfo bep einer furjen Sfnjeige bei ^nboUetf betf beutfcbenSSSur^f
gertlein« bVwenben lafen. Stuf ber erflenjgelte iii erfiep Slat« flebet, wie in ben latelnlfAen Äober*
gerifcben^ ein J£>o(sfcbnttt, »etcber bie ^oxü v^i bem Stinblein aK J£)imme(Sf6ni9in oorfleOet. £)arun«
ter fiebet o^i^erSitel rotb gebrucft. @leicb auf ber 9iücf feite fan^t ber Salenber an. »j^atf crfte^tucC
in bem {)&(fuIo ift ber seR>5bn[i(be Ctnr^ t>oti vn^tt lieben frairen iBL i. S>ann fdgen S$(. jr^rpriU
bie fyben t^it^t bff ley^en« d^rifü. 551. Kj bie fijben bufpfalmen mit ber letanep. IBf, £jrii »benb
unb ajfordenaebete. $5(. li^Pic bie fünf berjenleob 9)^arie unb anbere @ebete an biefelbe. $B(. jrSt>i &on
ben opoflett «ubjetvangeltfteii. 9i« CoUf oonben beifidfu mdrtetpetn. S5I* ^jrH «on ben nabmbafttc^en
bcQcbtidern Diiblerern. 95t. €;t:;n>i oon ben beOisen tansdtfromen im mittlem fBL (?jrjf;t» Don ben bccb<
ieitlicben fefhn. St. (££jr 9or emi^fabung betf beQliaen farramenttf. $51. Stjt&ii So man t^nfern berr 90t
erbebt. 91. e^jrtiti^er noflec/ t>nb 9f»e ÜSaria mit eQuer afu^Iegund , n>orauf @ebete bep »erfcbict
beneo ^ele^enbeiten fotden/ atttb für lEranfe unb.Sterbenbe. 2)en SBefc^tuf mad^n bie emmnungen
y^w^ gebetce fanbr Brigitten, bie icb nur in ben tateinifcben Hortalis» bie ^oburger oertegte, ange#
ecoffen babe. Diefe geben J5I. CCXXXV. tu ffnbe. ©ann folgt ein Slegifler auf 4 iß, 951. m jm«
le^t obige 9(n|eige fi^). .;Die.9iu<f feite ifl Mr. XMe ^oltfül^nttte/, momii biefe Sfo^golbe reitt^ticb <>cr«
C c c 2 fef^en
3t»
34> 15»*^'
»mcb murb«/ n>ar ein 6o(>n te< Ata:n/ 1513 tnftorbcncn Xirt^n Jtol^srgeM. €ii»^nit|^ ift in
»fc iCbtierifc^cfi iBiblio((Kf-
836O S)9« 6u(f>fe{n fa0t i)0n t^ ^llbtMfH k(eit^^^^
t)ei:^ciignu^ &otM/ tote er bte SBerft t|nit ^terfetetr-u. f« t». Tim
€rtbe: 3u SrfdrM f>af gebrucf f mfc^ ^dtt^tö ^BHaltt fle^ffißlii^
iu bem fc^R)ar|en ^btn ttr) bet Pcemei: ftrucfen bp i^U:(^ btt Cfuffet
tnarten. 2R.€€e€€.}cv«3ar. StiOiiort, v
. pit üttftm f&niiaUn tiefet mertourbigen ^u4)ti fint Ji^ CjlM/ Htt^^eit^ft^em obttf Sm
jeige be« 3aM/ befc^rieben n>ocben. ^ie «egentDdrtise be(t(^ <€>eir.9)raf. VTLnn^nt in Safirl/ ber
bif4^9eiten, awi benen biefeä SS^erfden befielet, unb bte eingebrncften ^lifä^tt in J^tttn wn
Xtlucv^ Journal ic S. 5- & 3- u- f- U\>t genau unb autffubclicb befdl^rtebeo b4t; »o^in tcbolf»,
im nicbM/ wat fcbon gebnKft tfi, n^ieber ^bpifä^ibm, .meine £efer ii^ermeifeti mifu.. :
837O 3)er ^ciliaen 9Ut1»d^(C Selben um debmcft. yn ^bti .^t> fnbet
•ftc|> bö« budS> — ®f ttucft — in ber — »- flatt ® hap^uj^ .bur^l 30^ *
ianncö ®cunmgrt— ^a man jaft— 9».€€5€€ wb pb! tor. 3«
Unttc htm 3atiice 1513 ift von biefem fdtidft htvtit^tai ahfii^ hmttttt tvoübttt. S)ie scgn«
wjrtisc Sfü^dobc tÜ in t>tt tretvifc^m IBibliöti^cf ttt,Sf(tt>prf ; ftisUicJKa in ^«r ÜnnK«|{(aMI>U»liotM
Itt^ngol^c. 6te M -OoilWnittf,. ' ' ' *. . ,
3n btefetn S^äc^fefn Ift ju fefeit/ Söo« kBtii Ixifbietten tnb Steuit«
fcftwetcf^ ber ^^efftgeit/ ^tigfpocget !Bf(tambg <J5<f(Ööffcit @airtt
- fßtti^f bnt) @9nM)re(6t^, Ttuc^ bet ©erigen ^dirtertn @anrt
TJp^r'ae, «|)rer DRuertpec ^ildcifae/ ©efdjlec^t totib ©efeaft^aflft; 3n
; tonfetm ©qttd^oug baFeftjJ f66IC4>eit ta|ieHb X) €^ljJen «JRenfc^i bein
@t|fi per toenb tc. ^m €nbe: ®'6t i\i Tob/ i»nb eerung feiner ^au ,
n^ett/ enbet fi4) bad bu(^(in/ ftt ber (oblic^eo ^at ^ttgfput^ burc^
berfegimg »rifer« aort^oug/ aebrudPt bur«^ @t(uanü OtmOT/ In
bem jor/ tog^. «nb monat/ wie oben Cntn\Hi4 tsip- ben^ 4. X><tobr.)
3nOuort. .
Slefe S<dfnb(n f amtn |U9lei(b krteintfcb wi» bctttfcb bceoft«. Son bem 3nba<t bnftibeii If! nt^tf
i« erinnern/ b« fk, mic (<i<bt }ii eracftfco, «om setn^nliibcn ^(bcot »nb ^om i!nb. iDcr Serfager Ht
i»(tmutb(i<b ber $rior }(belbert im Siofler &. tUrnb« unb Stfrae. S>i«Sorrebc tnifyitt eben fo ncnis
mccftvurbidc«, a(^ ber iBefcbfuf. S>le iBilbnife ber bre9 J^qw, tU»«^«/ &ytwptt4^t9 anb a(fr«c
finb, in {wli gefdi^nitten, beogefusi. 3fl LXXVIL iSI. (bwt mib in ber i£bnerif4Kn 95ib(totbcr.
8380
N
839O ^tte9bt-$ui(^(9K bor b^ ^or^eit Mb einer wa^r^fftisen J^
iiocte 3Qanntl^$fe#erfprn tort^ceobrMtber. ben fiffc^en Grober
Salt 1516,
Z99
maH "otx^oitn tvlbet m(cl; \)nb nodfy \>te( mer to^ber b(e f>et)KQStifx<^ \
))nb n)9ber t>ff er6et Kenner AuösegofTV tt \aUn efn tonc^tt^enfic^z
Äe|erK<t^ t)nn)ar^aft{9 utienMic^ @(^mac|> @c^rifft 1510. 3ii .
9(u((^ bieft Sd^cift ge6ket tiocb (u ben J^Jnbetn, bie pfefferFom mit bem beriibttireri ^leti^^Uif
0ebabi bat (Sie mar aber meber UTa^/ no^ tDeielingem befannf. 3cb babe (le auc^ itta^enb«/ Ott
In igarQ^eime Biblioth. Colon, p. 193» andetroffen. X>ie eben bafelbfi andejeidte, ttnb. 1916. 4. (u
€iin gebnufte Defenfio Joanoi« Pipericorni contra {junoGis et criminales obfcarorom viroruni 6pi-
ftolaa &c. ift Dernmtbiiib eine lateinifcbe Ueberfe^ima biefer Cfc^rift ®ie ifl 7 SB^goi darf tmbbai
Mnc 9biieige be< Z>ru(fer< ober 2Dru<forte&
840 ) €itt m\t\tM6it OTTOd <ttt toriferen aaergnebisflen Staxi^tt tonb ^anfe
beuffc^e Slatfon burc^ So^an» ^fefferfoi:» tt>fber Softonn 9ieu(J^
Itn tonbkoiber feinen fa(fd;en 9lar{^fc(>fa3 / furmaB fiic bte rren>fore
3uben \>n(^ritl(ic^ auSgesogem 3n Ouart.
IDiefe .@4f«lft gebirt ebenfaa< {u ber erflgebacbten @treieisfeit ^^ref^ebn bat fle 1. e. p^ i ^j,
angeieial. @te ifl 8 Sogen flart unb bat jpoltfcbnirte. eben bafelb^ mirb nod!^ eine Sfu^gabe in S.
obne 4)oI)fcbnMte angefubrt/ bte nur 7 93ogen flarf ifl. 3n feiner terfelben ifl ba€ 3abr be« X)rii#
cCetf bemerlt »orben* X)a fle ober oermutblicb um biefe Seittoerben erfcbienen ^n, fo bobe tcb fk
^gleicb (u ber obigen ^fefferforntfcben @cbrift feftcn »»ödem
84^0 ^ff 9fi(6tetH<8 Stodfpiegel ®n ftu|6drKc^er begriff: toie mait
fe^e t>ttb formiere fol nai^ orbienog bet tt^ti ein ^eb^e dog/ antmort/ .
tft \>#ief^re(^ene ^xUvjUf ge^og? \>§ ge(|^(tc^l \oß n^eftftclK rec^t?« ADa
but4^ fi(^ eM ^ebfT/ er feQ dager/ antn>orter ob^ rid^ter/ in red^ ge#
fc^tcPc iiia4)e/ bi fe(b üben broue^en/ bft bargfge »or ^nrec^tiet t^af/
iinfec^rtmg/ t»nnb färnemen \oerf)»teft mag. SDurc^^ boetorem @eb(t^
ftumum S^canbt toiber burc^fi4^tiget tmnb |um ttv^l gebe^eit. Tim
Cnbe : ©efruef t feJfgHdje burc^ gWat^t« ^iipffuif »urget j« @traß*
buirg. ^ob tofnbracf^t tof ^at(^te apofloiu 71(« ntan tatt t^on ber
gieburt €|^rtflt \^nferd f^ecren. ^aufent/ ^ürtff ^unbert »nb @ec^ie|^en
3are« SRegnante bfuo ^airimfltano SHf^omanorum imperatore feftdp
itmo/ TUigutlo thuicttfnmo. Ttnno fmperlt etiifb? tricefimo. 3»^o(to.
SRad^bem ü&rait^, ben^Cof cttfpiegel feinet {freunVetf Ctngietg, auf «tancberlei) Strt befannf
|u macben unb {u empf cblen gefucbt batte, mocbte er (icb enbUcb baräbcr« fein eigene^ iBu(b/ ba$ er {irerfl un^
ter bemSitd, Clos^dirwort imb oaegefprod^emDrteilhc. berou^gegeben (®. oben p. 33*) batte/ attfs
nmt burcb^tugebeUf unb unter obigen Site ( verbegert fiieraitejttgebeii« €4 foUte mn biefer CUgfpiel
glcicbfam/ a\i ein {weiter Sbeil betf J^a)^enfpiegel6 an{ufeben fepn. tiefer etit^^It bie £)rbnun9en unb
9{e(bte felbfl^; fener ober bie %xt Ui 58erfabren< nacb benfclben oor ®ertcb(e! ÖRan trift ba&er iiucb
be9bc ®piegel 6fter< in einem 95anbe be9fammen m- £>biger Sitei jlebet initd^en ^t\Un, n^ooon bte
6 c c 3 s erfle
erf{e fd^ar{, bfe tKri^en rt(i aebruif(.(Inb, ttb<r einem {>o(|f(^ite, be? ebie tMUlftilMbt mit bei»
9lt(&fei: unb ben ^atif)tt)m oocfleaet. 9(uf bec erßen @eUe be^ folgenben Slat^ (lebet ecfUt^ eine
furje !B#crebe/ nnb fobann eine gereimte S)ebication an ^ofyann ^od unb petetr UTttßlem S5ur«
dem unb be« SKatf^ö bec (Stabt ^tragburg. @ie ifl batict; ®tra§bucd ben 14 ^ebr. 15 16. JQtanb
nennt ßd^ einen Stin^ier ber ®tabt ^tcagburg. S(uf bec ^me^ren ®elte biefe« fRlati fin^t bat SKe^
difler an, meiere« ouifer biefec @ei(e nodt fünf Slatter füttet« SXuf ber erflen (Seite be< folsenben
Sfot« ftef^et ein betstfc^e« furjetf ^ebic^t ton ^4nb/ ber rid^terlic^ Clagfpigel gnattt :8tn ic^,
t^ör trfc.4l0 n>oI erfam 2C* unb auf ber SRAcffeite ifl ein ^eliid^nitt, welcher auc^ fcf^on im ta^en^
fi^iesel t^ot^fommen ifl, ncmtii^ ber ^cpfer mit btn (S^burfurflen , t^or ibm ein ^onn fnienb mit einem
fBudS^, nnb eben in ben SEBolfen ble SWari«, »ie fle Dom 2Jatcr unb €^oI>ne gefrJnet wirb, «hierauf
fanstmit beth er^en foliirtcrf SBIat ber Sladfpiegel frtbfl an , ber flc^ auf ber SKucffeite be6 CLL fßlat
enbiset. ;Den ^tfd)tn9 madft obi^e 9(nteige : (Btttuölt tc. fftm folgt noc^ ein i&tat , auf beffen er*
flcn 6eite lieber SBranbtfcbe aSerfe (letzen. 2)ie Stucf feite ifl (eer. Z^at Sßert felbfl ifl in iween Sbeile
8et(^eilt; Don benen ber erfle bem bürgerlichen/ unb ber {mepte/ bem peinlicbcnSIed^t gemtbmet ifl. ^io
fer (entere ifl ber furtefle unb fangt auf ber SKucf feite US usttn Slat^ mit einem {)o(if4nitt an. Ctn
Urtl^eit oon blefrm fflagfpiegel finbet man in J^errn 5Pcof. UTalblanf« Oefc^ie^te tc^ &. iio. Z>a
blefer Wann, fagt ^err ITTalblanf unter bie »ifeigflen Ä6pfe feiner Seit geborte, fo ifl e« beflo mebc
tu ^ttunbern/ bag er ficf^ gerab in bem ^ad) ber SKec^t^gcIebrfamf eit^ in bie trüben ^(fftQen be< ®(of«
fatorifc(rm SSufled fo fef^r Derfenten tonnte; bag er fafl lauter Unfinn benf t unb fagt n. 3ln feinem ganjen
})etnlid^en (proceg f^at er fafl nid^t^ getban / ali ba§ er, ba^ fc^on im ^Original unerttifglicbe Speculum
Juris bed fittrattti be^nabe rohtilid^ äberfe^t bat, unb bie§ auf eine fo abgefd^maefte unb lae^erlte^ Srt,
ta9 ti unbegreiflich^ ifl, mie biefer Sttagfpiegel irgenb einem 9ii(bter |um Seitfaben bieiten tonnte. Sie
l^ieflge ®tabtbib(iott»ef befi|fet ein Sjre;n9lar j au^ {»err $rof. Q^fwm in 3(ttbocf»
842;) @a(f>§ett ^egel tnit uim n^eit Ktttefeti fan bem ittn rechte wbt
SKic^tfltg^. Zm Snbe: ^ofbtac^ ii aifb faKc^Iffen befe ninoe Qafi
ikn @ptgeff mit üjntn ^bfcfen in ber fe^ferlifen fiat 9(u$bttt^ bei
^ ianbed ^d}Wä\>tn/ barc^ <St^RMRUin Ot^mct Sdufpttntpx. j^ot^
t>erof beitfttge wt>t Sofien bH totfld^^tt^eit J^eren ^ün9 fRenttmatt
"oan .Orttigen/ namf^offrfgefler ^uffurer; \)nbe t>u(lenbet an "onih
teütn wotnoen autnt/ ten man nennet Uc^tmeffen/ ^n bem ^ar ali
men ttütt nahebei gebort ^.aD. \onbe jr^j. 3n $0(10«
Siocft (B^&tner bat biefe 9(u«gabe fdr bie erfle in Slieberficbrtf^^t ß^prac^e gehalten; fle ifl aber
ber jDrbmmg nad!^ fc|^n bie liierte ; in biefer aber mit bem SUcbtfleig oetmeftret morben. JLaötmami
in ben Sele6t ctpit.,anMi. typogr. f&brt fie €f. iS5. an. fHwt^ ^tt 2)reyev* 3[n ben oopfife^m
Sfnnaten fct^lt fle. 4>erriiKui ber ^Qd^elliNg (nat bicfefbe Irrig ali eine Straiburger angefäjbft Dtn
diieberfo^Ofcben %fft hat Aubwici ba^ feiner Siu^abe im ^af^t 1720 toieber beQbruefen I<^en«
ifl in ber &^axii9lftn (Sammlung.
843.) ®ad 6uc^ ber gemeinen laillttpot. JantfortllUttg. ^a^un^ tonbt
©ebreud^/ beS JurjJentfjombö/ in Ohttü tollb 9Jit)crft ißatvtl/ »n
funftje^pn^unbert.tonnb @e4;tiej>enbem 3ar aufgerid^t, 7(m€ube
ta^/ iti }at& aUs man jefet/ \>on ^f)tijlt \)nrerd (te6en f^etcn gebucbc/
Siefc J)<iicrif(^eianb£ort)nun0/ »el^e bie UtfUn SScuDer «£>erioa tDil^m unb JElii^enng v^ti
ii&aierii 1516 auf bem Sanb^tag iu ^ndolfl^^t erridS^tclcn, mil>aU in otet £(^ciien !• ben Sanbfrkbcn
2« etli^K befonbece SKccf^te unb ©cmof^nt^eiten in Saicrn 3. ®tttltdl^e Sanbpou Don @otte<laflern/ {h^
ixinUtif @ptcten ic. 4. anbete ^^clicepfacl^en Don S^t^^^^ng/ ^aflgeben/ Sc^enfen u. b. SDa^^oiiie
tfl 89 ^L (torE unb fe^K prcicfttis gebrucft. 2)er Tel. @(ibt9ar3 in SHItbcrf lefag babon ein ü^errlidK«
nuf ^cr^omenc gebrntftet Sjremplar. @. beffcn Cttalog. P. 11. p. 271. n. 842. mo no($ angemerkt
ti>trb/ ba$ auf bre9 SUttern aüerlep Wrten wn %^ä)tn abgebilbet {u frnben toivtn. €ine beranberte/
n>entd befanntc Sfu^gabe t»cn 1520 micb in bec Solge bortommen.
844«) ^ie Orbnung \>Ut gemetnet ianbtfc^afft in $8atttt auf$et{(f;te
^anRMucjft. Xaufent fünf ^unbect \)nb im fecf^jef^eben jor. ju 3n^ *
golf^at bef (offen. 71m Snbe; ®e6en (u ^Kgolflät am Sdcf^tag
nad; bem @ontag ^Stifectcorbta bfit 9la(^ S()n'(lt t)nferd Heben f^errn
geburt ^unf ie|)en|)unbert t)n& im © e(t^ie|)nben )are. 3n ^olto.
SDie'fe dugecfi ftitene jpcbnung/ bie ciflentlic^ eine Scrfc^^ctft entbalt, tbic bieioabtadc in 15aient
gebalten »etben foOen, ifl mit bem Sitel U<bi Sicituc flacf , bon benen bie le^te €ette leer geblieben
ifl. iDec i^i/el ftebet auf oiec totk gebnuften 3^Uen über b<m baicrtfcf^en diautenfc^Ub, ber mit einem
^rucbtgebang eingcfagt ifl. 3n bcr Bamntlung &er i&aierif<^en .Cant>fiilnttf())en ^rey^eit«^
bi?iefe urib fo QtiMnntm ^anbvtftm :c« toetcbe 1779« 4* betou^fam / ifl auct^ biefe Otbntmg,
naeb biefec fdtenen SSu^gabe, n^iebec abgebtucft mocben. 3kb befl^e fte felbfli audj> ^^n ^pt0f.
e^xoMi in ^tltborf,
8450 ^tn tapfere aniatgung/ fo aden ianbfaffen u. in ^ajetlt iu ji>itn^tc.
in ^rucf^ geben morben xc. Sßitinli gebrucft hutd) ^O^aHR @(i)6f^
fct 15KJ. Sn^olio.
sDicfe, mentgflen^ mir ganje unbekannte C^tift, ifl in bet iBibliotbef )it poUing«
846.) S)9 nen> erderug ber latti^fre^^att beö lobltd^en f^au« V)nb ^urffen^
ti^umb« Obern tottb !)ti^ern 93a{rs. Tinno Sünff^e^en^un^ert bnnt)
jm @e(()3e^ent)en auf bm ac^t unb imafn^igitlen tag bt& ^onat6
TlptiHd iu Sngofflatt aufgeritzt. Tim Snbe: @efc^e^en ^u ^ttgcl»
flott an fant S^t^gcn tag« ülad) €^tiHi bnnfetd lUben f^ercft geputb
^unffie{^en()unbert \)nb jm @ed^ief)enben jarn. ®ebrucf()t in ber
^urfjnc^en Statt 9)?ttR*ft* '3n^oHo.
Cfcbon im Sfabr 1508 würbe biefe Sanb^freQbeit tw bem bamafigen 93crmunb be^ nodb minberi
jobrigen ^ersog tDil^eIm6 in SSatern conftrmirt, unb publicirt. 9ie crfcbien oucb bamaftf im IDnicf.
SDiefe gegenwärtige ifl von ben bepben SBciibecn tt)t(^elm unb MxibtoiQ^, nacbbcmfie ficb 15 M bie
SXegierung gemeinfc^aftlicb (u fubrenentfcblogenbatten, unter bem Sßamen einer ntutn i£vtläxtmg
puoiicut
39A S4( 151^*
pnVlkkt MtUn. (Diefrllf iü mt4 an numäftn Ottm tm^ttl, htwÜUbvc §mtt^ unb ikmAtH
»otbcn. 2)er Sttel ^tbt auf fkben rotb gebnicftcn Seilen über bem baierifc^n Ssioppcn. 9nf bcc
Otuiffette biefe< £tt<lb(at liefet man auf 13 rotb gebtucften Seilen bie Secorbnung ber bcpben Ifttt^
Heben SBnibet/ bag in febem £anbderi<ibt ein, auf ^etsament gebtucfte^, unb mit bepber %it^ gemein
nen beeret ^fniieset beflegette« (Sftmflat |u emlger Qebdcbtnig oufbemabret mecben foK. Vuf ber et»
flen Seite be< fdgenben ^laü flebet bie Sonftmation ber bevben ^{oge, tinb bann folgen bie Scti«
tel felbft 9(m Cnbe flebet obige Sfnieige. JDo« san{e betragt 16 $5(atter. ;Die fXAdftUt btt kf^ten
Klati iftlttv. 3(b bed^e felbft ein (ejremplar.
847O ^tmUnhm^Hd^t ^alUitid>ti ortmittd- ^m €nbe tc. Unnb tfl
t{e aifo ati# bnnferti bfueff^e gebruif t/ wnt> in föidfem t>xud t)p(eii#
btt, am montag nac^ ^rffentarionift ^ane 9lad) C^tttlt \»nfer6 fte#
ben ^ttten gepurt ^unffief^en^unbert Dnnb tm fec^tie^ettben jare»
0(ne 3lnietfte bed ^tudtxß unb t)ed X)ru(focted.
(Sl^ett btefe ^ludga^e mft ber Tlntetge bti >Dtucfer6 unb beö ADnicforte^
nac^ obfgen ®d)iu^^ttenf nemii^ ®t\>Xttdt )U ^ÜtnUt^tiVX^
^ob\\ mtimd)t 3n ^oiio.
fßU bec SStfdi^of {ü ^Bamberg, bie, oon bem f^re ^berm t>on @d^n>ar3enberg entworfene »einitibe
9ert(bt4orbnung 1507 für feine S>ioeceJ/ unter bem 9}amen einer J&ambergtf(^eti ^al6g(ti<|^t60rb$
mmg publtctren Ueg, fo gcfcbab biefe^ nun bn 3abce 1516 von ben ^arggrafen m Stanbenburg
üaßmiv unb (B^eorg für Ibre £anbe. €tf ifl a(fo biefe :Sranbetfbttrgif<be ^Sal^sttid^t^ottnims
ni(bt< onbertf , aWein getreuer SXbbruct ber ^4nibergif<&en ; nur mit t>er£nberten Sitel unb Dorom
pebenben SJfanbat. €tne febr ougfäbrlicbe , aber {iemlieb iKrtoorrene d^acbticbt giebt JL^nQOliut in
ben ft4>em XX^tidftm POtt ^Qranbmb. Culmbo^ Sb« 4* ®* i- »• f* fon^bl <^^n biefer £>rbi
nung felbfl, aW oon bem SJerfager unb beffen ibrigen (5<ibriften« X)a mir aber ba< micbtigfle fäion
eben bep ber 9ambergifcben X)riginatautfgabe augefubrt baben: fo mirb eine (Ur}e Sefcbreibung bec
gegenmiirtfgen genug feQn. Obiger Sitel ftebet in {too rotb gebrucften S^Utn Aber einem {>oI{f<6nittf
toelcber ebenfaM ^algen unb Stab tc. oorfteKet. STuf ber Städfeite biefe« (Blatg ifi ba< fBranbenbur»
gifcbe aßappen befinblidft. SDann folgt auf 7 (Blattern hai Slegifler mit einer Ueberfcbrift, oufS ge«
nauefle nacb ber Originalausgabe abgebrutft. 9(uf ber erflen Seite beg folgenben Sfotg^ toHdtt€
mit ber 9abl u oben beteicbnet ift, flebet ber, hai fiingfle ®ericbt oorfleDenbe J^oljftbnitt, mie in
ber Ortginafauggobe. ^uf ber Stutffelte biefetf iSIatg fingt bie t>orr^e btte J&u^, ober bof
SRanbat ber ^Sarggraoen alfo an: \t)tr Caflmir ühb (9eorg alg bie rUeflen tegirenben gebtfibcr
von goctee gniiben tTTarggrai^en su ^Sraitbenburg sc* Die fe SBorrebe enbiget ficb in bec Stitte
.ber erflcn ®eite Ui folgenben Slatg, worauf unmittelliar bie MtüUl felbfl angeben / bie fltb <uif bec
giucf feite bcg LXlIl. iBIatl mit Dem CCLXXVIIL Slrttfel enbigen. 3n einigen (f;remp(aren tfl na4
bem legten jKrtitel, ober Slbfa^, welcber mit ber 3(nteige beg 3abreg be« £)ru<feg f(bUe§et, feine 9n»
{eiae beg sbrucforteg uiib beg Sru(ferg befinbHcb; in anbern aber flebet, mie oben: (Bthtudtpi
nÄmberg burc|^ ^obfl (Bv^nt^u Der ^rucf ifl in bepben oolltommen einerlei; eg fft alfo
oicbt notbij/ biefe« Umflanbeg megen, (too oerfcbicbene 8(u«gaben anjunebmen. 3cb babe ein €^enc#
plar ani ber J(£bnertf4>eti ^SibliotbeP, obne bicfe ^Inieige, unb eine« mit bcrfelben, au« ber biefigen
eitabtbiblioc^eF oor mir ge(^abt unb.bepbe gtnau confertrte Sa« gat^e betragt mit Sitel unb Sie«
^^mt t^oi*
\
; 393
tMtitrtiMttitj'^m^nm ^ Mkt^ eeftm nMt/ M^i ^lir^tteiolimMi i^ii L—LXIII. fDlttrt
f nb. €o genau ttbridfn# biefe fSronbenburgif^c ^cbniuia^ ^U »em Sambfti^ifxtKn Ürtginal/ <UMft
4ii ^nfeMt ^^^ ^91^ •ttbcretn^inimt, fo (Inb bi>4^ in berf^Iben bU Dielen JE>o(if(^nitte, mU^t biefe
Imt^ »esselafen morben. Buffer ben Sfutf^aben^ bie in bem degenwartisen ^abriutnbert ^ebnrtf C mir»
hpif 1(1 bie wn isSst ium 6^f ^m^ XtUt^tum t^feilfc^mitt in 8»(. {n benterf en.
8480 SaiUlep^ttWit/ 9btdfi>ut:i) sebrtufi Mit |)anfttt Srofc^owct
i S t ^. 3n Ouoct
yH in bet iftiUiotl^et )u poUitijh 3n ^^n Sappen 9(nnalen i«rb dt hidfl anseiMil.
B49O VHa^fttita ntr^tcme« ein me^flerficli^« aufTerfere n« fm^Mn hn 7(r|^
itr9. 3^ mcmilfntetf ftanxt^t^t )9t^ jicc|^teigen ber menf^^en. ®e»
9no(|t burc|> 3^^<um^ $0llat \>an S^oc^enbers/ fn ^er meft tfrumb«
;tfit iSitiMsfiUt jo SBten^ be^ bem aUet ttfatni^tü mann btt arf nef
toctot ^4)Ct(f. ^m €nbe4 ®etnuf c V)nnb t>o(ennbt ju 9lütmhtti
^mify %tit)tti4>tn 1)e9pu8. om tog €fcf>atbi bed Jie^Ifgeii 95if(|)off«,
3U« man ia(t bon bet geburt e|^ri|li bitfer« ^^rct iR.€€eC€ biuib
3Ebt3or. ^nOuart.
IßU beliebt biefe« Si^iein ^emefen fep^ erbetkt bacoti^r >o| fbl(be« (JeUb im folgenben istTtifi
3abte, von eben biefem ^ttm^ loieber aufgelegt morben ifl. 23iefe 9(tt<gabe ifl in bir 3(^tMi^^
f%(Kti 9a»«Iung unb 8 aA S$. ftaA Sfuf bem Sitel ift ^n Jl>o|}f4nitt
^50») $tettfi^ft4i< fe6eiM 4rt bnb brfinrung^ bn^ toie man bof beftttten fi>fl
bur^ bje mlhitftt, 6ebor ^u jObet^abCtt. X>ue^ bon beire^t rraffiT/
tugeiU bub «9grt^4f t. S8nb toie man {te^ bDrinn? lauften fo(. €in^iii
iftciliä)tn nienfd)ttt baft nufltc^ ju witfen. jliuti!^ ben [)od;geferteit
üDoaorein tlleranbertt <S9^eiV b^n ^arcfpoc^ nukrlic^ befc^ribbeiu
TL J^. 9ße(d;er fareii »511 gon f&abm aDqö es }m nit xnbgt ((^»
Im IC. ^ €tibe: &tttudt ^u fBafcl/ burc^ St^oot ^(tri i s 1 <^«
SitCUtact*
3ii bcr Smebe, bie an ben crfimien fibfl4tl8tii «nb trenfeficn C^riMf^l tre§ tMti nfiven^
1>er8 gertdrttf ifl, metbet ber fBerfofer^ bot etoon biefem ^ectnv bec ba< SSNIbbiA mit 9}u$en ge«
braucht tKitle, fep au^efbrbert merben/ bie geborten aSUbbabet {u befcbceiben/ bamtt aucb aiibece
Scanfe SRacbtitbC ba^n ti^ieften^ unb fitb betfelben bebienen fonnten. S>^ ^ecf gen ifl in 122 €api#
tel abgetbeMt/ loobon bie legten eilf Sfnweifung hieben, »ie biefe Sober mit Stufen gebrauch ibcrbeii
fbnnett. 3HI 7 S5ogen fiactf unb in ber
85 lO $(Aertttd 0)ragtral. ^a« buc^ ber «erfamfSg: ^er ba» buc^ V
^ftmligf eften ^agtif TUbttti / bon arfne? bn tugenben bet (reutet
\>nnb ebef gefletn/ bnb bon etliche mDlbefancen tf^ieren» Um €nbe:
ibtttvKft bnb bolenbft ttf bnr üblt^e tlott &tt<t$fm^ burel) 3o#
iattttC
itmr« Tfmtikm 3D b b
394 • 3«M ^ « «♦
JNumf 5hl0lfo<9« ins müit %att na^ b'^ifott €^HK «Mfer» $««/
SDUfe 9fii0dabt| einer betannten elenten Kompilation # ift lo SBogen (locr. 3^ in tcr 5^iierlt;
ntf4Kn SibliotM-
8520 93on aaeti gei^reittett itfaiTc?» fn mefc^er mof man bie itu^ert >>ntib
pxaudfen fott ju gefUnbt^et)t ionnb fr^llung ber geptec^eti be r meim«
fcf^en. 2lm€nbe: ^rruif t i» 9Iurm&erd burc^ ^rtSettd^^eQpu^
am ni tag bed 2(prf(len. Wi man {de i!R.2>. bnb Xb). 3are. 3ti
£Uiart
SDiefe SCitfsabe t(l in ber 6(&tvar$if<|^ctt €fanmilttnd ttnb 2 Sogen flart 3lnf bcm titet nnb (»
€nbe Ribet be« Srucfert 3<tcben.
853-) Jtttobtct aSartomattttd bort »ofonfa »uc^fem fefrwr i9^etfett 1»
9trabta/ 'Pecfta u. f. m. ©traf frutfl bmrc^ Sodann Mohlo^ isi6.
3it Ouatt.
Son btefer 9letfebefiJbteibun$ ii{ unler brm üorbergebenben iSTSten 3ab(e etne Vuafpursrr Sttfi
gäbe angeieigt n>orben* Diefe tfl in bcr IBiblioibef {u polttns. 3c^ fenne blcfe 9ieifebffcbrcibun$
au(^ unter bem $itet: «Cubot^. X>atcomatt6 Reifen ttnb tC|>4€en/ ebenfaQg jn Bcraebttrs burtt
30l^nn :RnobIO(|» in 4« gebrucft. $5eQbe n>ecben oermutblid^ cinerleQ fe^n.
854*) Sftrottica 93on \>\l SRam^afrtge sefc^fdjten bte 9efd;e§? femb frfb
ma ^alt nad) €()ritl geburt tieun ^unbert t)ri breu jar. in ^ngeric
S&ef>em. X>|hrrft(^. ©teuermarcf. S$a9ern. @d[)n9abe^ ^tancfir*
SBelfc^ bn teutfcf^e fanbt bfg \»f ba« jar 9R.€€€€€.XVL 3n
CUiarf*
^et 93crfaget biefe« tcocfenen Serteicbnife« einiger merftotlcbigen fBegebenbetren^ »ob^irariäs«
M^ ottf ^uai^urg 9ittcf fttbt genommen, wirb , ifl mir nic^e betannf. S^ermutbiict ift au4^ 9(ugfpiirg
bcr Drüdfoct. ^ft 3 Sogen ftarf unb in ber &öp»acii^^tn Sammlung.
8SS0 3« bffem buec^Wti 1^ Stgriff« eftiamitmort Ottf )wo fragen:
SHamtic^ bfe erfl : n>ie f» jn fomr ba« fic^ menfg mHd^en ixt t>aM)»
benuegen fafTenti fbnbet ein 9ebet (obe bag nHbetmarrfg» ^t anber
frag : raie ti &u garig ba& menfg feut bon oufgang p{# ju nibergan^
ber Tonnen: bal mure gut erfennen^ bnnb bag pbg bonon tu t>nber^
fd^aiben tutifent : bem ^od^mtrbfgen ^ürflen bnb ^errny ^ern iauren#
(eil Sdi&^uen m 9Bir|purg bnb ^er^em ju ^roncfen^ btnre^ mtc^
S>tetrt^eD bi>n 1}|rntlt4(t| in ©d^onbegf \>nb S^fenj^ofen SRictec
bnnb boctor : in teatfd) anjatgt : \>nb feinen ^üv\itid)tn gnaben (u
Cm tranffertert tc. €um prtuilegto^: ^aefareo. 3n acfM: iarn nfc nac^
^truc^en» 7(in€nbe; ®ebrucft auff ein (t^tnU^t frei^^ett bod;
/
«
' peij wJfeTurtgl fter 6i3f^Vr^^^ föffgd goJb«: ^d6
^ hmUr)ftviid^m fifto: DntS^db bemTot« frefofc^ett ^at Wfeit frucfe
4u t^un: (u bticHem geb^lKft $u ¥a^b^i)Ut UtiM bomtnf. "taufettt
fünf ^nber* \>niib fet^iief^n. .21« ^fin|t<^ itac^ ^bnbrof^ : S>ur(f^
b€r Serfafiec i»on bftn 3iil^ Mcftr ^S^u^ifl Tebet tinb melbct , ta% ec fid^ ^ube seseben babc, au<
bcn aleen ^bilcfopb^n utib ibren ^ucbfrn^ K*^ bepben ^cfigentu beontmorten. !D«nn folgt ba< Wtxh
den fdbfl, melAfl mit einer beuifcben Ueberfcbung einc^ ©efpcocbetf bej Xiician, Somnratn feu gal-
los befcbiogen »icb. 3ule|t flebct obi ^e Sfnieige. tBon bem 93ecfagcr/ ober Ueberfcbcr, ifl fcbon untec
bem 3abre 1515 einige 9la(bci<^t fiegeben toorbem 3ft 11 1/2 IBogen flarf, iinb bcftnbet f!(b in bec
^euerlinifcl^en f&ibliotbef.
8560 3Son Älöffertt. «9ert!o<^\>of9? ixoa^ puec^Wn: bö» ein 8ttC!afrii§:
i»nb bad anber ^f^ggttt^ befd^ribeti ^aben j^dteenb in |nen. bad man
ben t)etflaffern \>nb f^apmHc^en ürnploufern : texintw gfouben qebeit
foll. 5Durc|> ^errn Dietticf^en toon 'plcntinen jit @cl)aii6e(jf ^nb ju
C^fenf^ofen/ "SKttter \)niib boctor in rbeutfd; 9 pradjt. 2inno ^öiifcnt
^üiiff (junbert \)n jm J^unjfjcfjenben. Suff ben \)i>rt)cn tag bc$ mone^
©eptembrU ^u tanb|?^iit. 7tm€at>e: ®cbrucfc ^u Sautfjbut »0
So&onn wcoffenbutd^i:/ jm buicl) fpenn DictviAen bon plentiiflett
|u gefaffen fub prtutfegto impertaii: infr groffen penen \>erpimben t>ai
nt}emant^ bifc bud^tetn j'it ad)t ^axn na<i}ttu<Se folL limxo. taufent
^unff (punberr \>n jm fec^^ef^enben. Ttuf bem fixi. tag. bed ^one^S
oecobci^* 3n $olio.
afiif bfc erflen &if e Ut er^en 9fal< fli^i oUgec Sttel rMb debmtfi. 3(of ber dtficffeitr ift ein
^Dltffbnittf ber ftcb oiif ben ^nb^It ^e< SBii^ be{iebt. Unten flebt ber terMaft jiingndl^i neben
VTeibf Soml^eft s. f. ns in meibii4Kt^9e^dtt. S>ann folgt bie 3tteigmmg<fcbrift an J(ubwigcif/
JE>€t{ogen oon Saiern, unb be6 JLutiMA JUbtn mf {toeqi SBintfern. iDie 2)ebka(ion ifi botirt, £anb<*
l^ttt 4 Sept. 1515. ^ie Ueberfe$ung beyber $^cbr*ften betragt 22 ei. 3)ie le$U @eire ifl teer, jöcn
(BefÄlttg ntad^t obige 9ln{eige. 3fi ebenfaltf in ber ebonotigtn ^&0lßttifdfm9 wdf in ber B(|^i^ar$
Sif4^en eibUotbet
8570 >&t« 6üc^Hn fagt t>nb mefbet (Snead @Uutu^ i^ott frat» glucf/ toie ^
^t man^^en Muerbieaten menf^^en/ fo bafb a(d ben beiden er^bd^t
obet aber angefe ^tn ^att le. Sum ^rfnif^f 0. Km €nbe : S>to buc^#
(in ifl gettuift in b^ ^ete flaf ^tro^nrg \>ö 3o^ned ®rüntitgerR/
in foÜen be« Ctxfmtw ^of^ftn Ixtfelberg/ t>nb ifl \)oHeubet auff
bei ^eiligen mt$ abent. im kr tufent fünf ^unbert \>nb fed;|e^en.
3n ^olio.
©b b a ©er
/■
,t
£M Sitcl flcl^d auf bir «cfini «feice ^< €tfteir 9tet«. 9iif htt IK&^c (MeT ein fiiqer 9M^
tttg betf fa9ftrIiÄ<^ ^ttoikdil btfidftiQt «n^ 3ttscla#fii tur^ tum f^gdntoi boaor Conto^c
Prutinger ^u TIisflfQiirg,. 3(tmo SomtoL i«.6i (is^6.)' 8<cimiti>(i<6 ift 2Mr(rl4 »eir plmnte:;
901 cbcnfalU ter Uebcrfr^er. 2lfl 6 !91. ftorf. ein S^mplac ifl in bcc ^euerlßi^iÄ^ SibliQt^
858) lEXt (((((mctr Jttltft Tfnsefstm^ ofiirt SBWrküffrgen miitolf«/.
^cf^afcf^ek? toll bubere^en bifer je^t ADttrc^ boctor $|»omai} ^ut^
ner toou ©ttagbur^/ f!^mpff{tfKffn eiMc^tM/ toimb |ii ^dincPfiitt oit
bem üSt^e^it geprebiget. 7(m€ttbe: OetvuA tonb toofeitbft to bfr
Ti)6({4)7 fiatt @trilf htrg/ bmc^ 30|amtf JtnoMod). ^« man lafc
nac^ b^ geburt ff|>rifK bnj^rt ^etr.f/ Xaufent Junff |unbert ton fec^|^e
Söw. SnOuart
£)irerfl)r SKu^gabc ifl unter bem ^abce 1519 an^ttei^t unb wn btefem SSTcrft (mrdnsliAe 9?a4i
ci<^ 9^<^<Q tvorbm* IDU degcnmdrttge untcrfc^tbct 04 t>on tccfelbcn mccflcc^, fb n>ie i^b Ueftt
ftbon bcQber g(»0(purder 9(if<d<i<'^toon istSlu^tmerfcnOclcacnbett schabt bobr. ;Dbtstc 3:itcL (Met
Aber bem nerolic^en J^olifd^nitt 1^ ber fcf^on bei) ber ecfbn Sfntfsabe befcferieben murbc;. Sben biefec
J^oi{f(bnitf wirb anf bcTi ecflen ®ette be< tfntptm fdlati mieberbolcl. lieber, bemfelben fitht: t>it
rotpeb bct &dftlmtniun^. S>tefe SJocrebe ifi gon) Derdnbett« ^te.eabi^t ftcb auf bec erfleit (^tte
Ui f^inttn fdXat«. fünf bec fRudUitt eben biefe« dlat< fdnst ba« aSert feibfl mit bem ®tWidm
M, tttvcm bJatDcnenten prjtbiget. X)ann folgen^ aber in wrdnberter Orbnung/ bte ^ Vbf^tttei
n»f>SU noib ein neuer, mit bec (if^mu^igen Uebetf^rift: iSin £)re(f finbm./ gefcmmen ift. hierauf
folgen bie neuen Sufa^e , mit folgenben Ueberfcbriften : Sim bai^ mug verfallen: $ilAtu< im Crebe.
ein hirf^en atbem^^aben. 9)Nt aQen. minben fegetn. Cfi4 Whi fu$(en. @cb»ffen für ben ar§ fcbia«
gen» €ln bab tiber^encfen (mit einem 4>D({fd^nitt) bie (Sau nerfauffen (cbenfolt^ mit etnMi ^e((f(^nitt)
ben 95e(i meftben (mit einem Jg^eltfidS^nltt) SKaten, toat bie ruben geilen (ducb mit einem ^o^fc^nin) ber
leufei ifl f&pt. ®an( le^g gebacken. £)ie bacfen Helen. Snber ber rofen rebetr. 2>en SSefc^fuf
matb} bec Deriobrne ^obn mit {meen J^oi{fd^nitteti / unb bie entfEbutbigung betf 3unftmet(ler€. fffan
(lebet bieran€> ba9 bie(en>iebei;|Dlie.abi<gabe flmt oermebref unb i^erinbert morbeli Hl. 2M gonie 1(1
S6 SMdtter dort %uf bem legten fBlat^ be(fen ati^ffeite t«er t(l,. (lebt eMge 9Cn(el^e« 2>€r Sejrt tfl
mit 3ierietflrn eiitgefagt SDiefe 9(u«gabe i(l ln>berebmalig«a8f<^lgerif4^,IBlbitotbeC tfntet bem
Sitei:- bie all «nb nttv&öftbntnpmfft, obne. SMruub Ort in 4^ bfti$t bie 2)ilberrif:^e fBtbHof
Ibefv ein SBer^eur in. welcbem YITtimete <S4e(men{ttnfl ittar {uiBJBrunb gfkgft/w monc^ obec
tpetjgelafkn/ t>iele^^ aber a}fdf baju^gefe^t mnben ifl-
BS90 ^^^ iBtttbet Otten to Ut @c^e(itiettiiittfl ©tragetic^^ 151«;.
3nüiiatt.
£)ie , untf r^bem 3abre 1505 angeietgtrVu^gabe bte^r tleincA. S4rift bcfl^e iib mm fclbfl. ffir
Hl nii^4 93U (lart 9(uf bem Sitel t(l efii Jt'o(if€btttt^y welcber etücbe S^trunf ene unb unter bcnfelben
9i}\cn, auf bec (Srbt liegenbeit SBoncbDJordettet: 9(m Snbed^bt: ^ie enbet fkb brt: btflbcr ocbm
iHiber. fc^dmen $imffu. vnb ifl, gccoidlc j^ ScMAbnirg« R^M* £tit gegeuuHirtigrj micb cutSRoc^
l^iMcf;tMiU}n üwm ;
34t 151«* 397
Mt) iltm» a f. »y ^m €nte: 9>o(eni)et tui iefameti gffaft i\l bif
hitlid ^H nu|n4^ planetiiü) rvectf m bec f at^V ((t(I;n Hat Slu^fpucg,
feurc^ ®eoigeB ^liltger- ^ isi6. jat oin. )>tec&ien. tag 9Rai> 3n
Secimtfblid^ mar ber (Bfeors iCf Ander nur ber Serffrüstr bcf i^tanettfiten SßerM, ba# tn bie»^
dr tlcinm 0((^:lft Ufd^btn »icb. Ott ifi 2 1/2 <B. jiatt unb in ber &^i»«tilfdtm eamnüuni^
86k> Snfroteictia bttfifftma fiu« ^ocaMatM (imtuot lin^mtu iaänt
3tolice/ ®<iükt et TUamamce u. f. n>. &nfitvu^ tattin, roolffif ftam
leflfc^ )>ti teutfc^/ in gematne bfngli ^u reba t»o nutüen g.ebrucf t u. fl m.
Tim ^nbe: ®etrucft fn ber ^aoferfic^ flat ^ugfpurg burd^ St^rt
^gltlt tm jüv aDo motr saft eaufent fünf f^unbert vnb fec^fe^en (or
am in)6(fften tag be« ^&r|en. 3" Ouart.^
3ft kl ber XMJfttti&^tn $BibUot(^ef unb 12 iB. flort Suleti fblit be< S^tudttt Sei^etr-
Sa^tMDXvn.
86^0 ©Uöttgttta mft te^egifg be« ^(M^gefert? ©octor JtciferJfperg« J tonb
tof bem ^(enarium t>nb fitnt> ^it guttet €)rempef dlä|(f(^/ ©uiner
tonb 3Bmtert{)et( burcf^ bj gä| fiar. 3ntiH)it/ onfong ber ^ft Spi^d
unb SoUect ic. \»nb au4) me t>on ben «^eifigf \>nb bte im6(ff €t>äge(ta
bfe ber ^oetor auc^ gepretigt \>il t>ggf(egt ^at/ feine \»oa feini munb
«ngefcf^riben/ \»ff getrucft mtt gnob bft^rültlegto t»g toti^et 109 noc^
tot IbQ €nbe : bem afmee|>tigf ® ot ^u fob — ^o enbet ^ie bff^*
^toflir — in feine fnr letfU tare geprebiget. 9>A getru(f in. b' feifer^
li^i frei« \tat @trat>ucg t>7 3o|)aned gcieniitger/ t>o(en^et bff fant
Tibod^ abet be« ^etfigen. ^ifd^Qff. in be ioc ate ma &alt too b' ge6urt
Criili. 9kb.)rtoij[. 3n ^dIios. x
ffnter bfti ^abren 1512 iinb isi^, fiiib ipM^ »enl^ffen« bem ^fcef n«4, setviferiiaSen. ibnlHfir
arbeiten SeQfntfbfrg^ «nge{eidt n)cri:<».. ^i^babe feine t»on beQben 9<fe(Kni gegenwirtise euande#^
tta mb ber asgleguns ober befite icb felb^^. unb tonn (ie olfb ttmii naber befct^reiben. X>btser Steel
flehet in einent{)ülif4nttt. 9(uf ber fRndftiU bti %iUtUati flcbt eine turie aSorrebe; »nb unmittel^
bar unter berfelben ba< tai>ferlt4)e ^rioilegium, melcbe^ ID. 3^ob (De^er $u ^traSburg,. alif^ t^ec^
0rbneter (Btnttal 6uperactenbent ber Crudfereyen im ^eyfigen 2lei<^ (6. bie ®efK$ii^ber
Sixxtnb. SBibelauSgaben ^. 113. n. l) au^gefertiset bor. 9(kif bent fol^enbrn {mepren' 9Iat (lebt ba#'
gie^ufler, un9 mtt Fol. HL ran<|C bai SEBerf felb^ mit fcf^enb^er SKnieige ati: Anfang bee nftweft?
itnan^elyhud^ t in be verteucfc^t ifi alle iSoangely i>on b- jft i>nb t^M ben-V^S^ bttr^^
bae gati9 idr n>ie noe^ ftot rc; ^ Slnftbunq ber £lnrt(btung i^ bie Drbnun?/ t»ie in ben bidber
bi'fc^rtebejien ^lenorien bcpbebaUen. SiOein an ftotf ber gemfibnlicben ®lt0 f[nbet man bier !)• 5tet>
ftt^bergtf Viitfe^ung ber Ci^andelien/ bie erbaiiUt^f aber auc^ bih unb »ieber mit febr frepmikbiden'
Skugecungen uutemenat ifir i« 9* Tlol. CLX. Don ber Seligf eie be« Bocrote««. loL. C. t (^eigt e^ :
iD b b a i^dft.
S98 S«5« I5I7*
2)00 tfi ir (ber 9ifcb5fff) wttdf gute l^ünlyn effen, vnb ben ^tircn no^^Uuffm mb t>ett fedM
f&Ueif / mit t^iel pferbeti retten / Diib gro^e eer eitinemeti/ gttebigfier ^etre imb beeglet^Kttsc*
jDur((^c3ebenbtf fttiD tiele drogere unb (letnece ^oltfdf^mtte angebracf^. SCtt^^er et#en Seite htt
CCXXllII. Matt dcM ba0 aSerf ju €nbe. 9uU$t fielet oblse 9(nirtse. Z>ie di&ffeite ift (ect.
9u(^ bif fe 3(utfdabe bat Ut f^raniifconer ^o^oim potdi befocget Seiner wirb, jiodr nlc^t <mf hm
Stiel/ mte bep ber 3luii0!t>t 1515/ bod^ FaL 2. gebaut.
863O >Dfe ^iH €urd ju $eutf(6 auf atnen ^etfttj^? tag b' tDod^en aiu/
snfc ^f( anbern fct)6ne gebetren. Um €nbe : ®etrucfc bii f3(tgf lt(^
«ofenbet in ber lobftd^e flatt SotUng burcf» ^o^^tnetn &^äfftltt
7(uf ben 37 ta^ be^ f&ta^monati^ ®o man {alt. 1517* 3ar. 3»
Octat).
llieberer / ber 4n feinen 9}ad^ri4ten k. Derfc^iebene beutfd&e ^Atthud^t wv ber Stefbrmatcon
«mdeftibct bat, tannte ba^ gesenmattif^e tiicbt. X>bider tiui ifl tctb gebrucft unV fielet in einer &nß
fagun^. 9(iif ber 9lii(f feite ifl ein ^xAifintitt, wtldftt bie imlf StpoHel am ^fingftfe^e wrfieat. Storni
folgt ber jtdeifber itnb nacb bemfelbeh ber aififang Ui ^Dongeiil ^obonniiS/ nnb ein SXegifter, {nfoiiM
inen 15 91. ainf ber dluiffeite be« i6ten S^fat^ ifl n>ieber ein j£>olif€bnitt. j^ann fangt mit Fol. L
Der ttftt .(£ur6 von ber |>« briualtifait auf ben dontog ju fpre<^en im* 3(m 9)^ontag ber Ctirl
Mn aOen glaubigen fe(en. 3(m afftermontag t)on allen beiligen. 3(m 9)ifitnM)4^ bon ber fimb. 9(m
bornflag t>on bem beiligen fronteidimam. 9m Sreptag »tn bem leiben criflL 9m Sam#ag oon t>nfer
lieben frawen bpmelfart. Ser Sefcbiu« 4ff auf ber erflen Seite be< €^;rii SBlat. 9itf ber Stucffeitc
liebe obige Scbluganjeige. ^cb bejij^e felbfl ein S/empIac
S64*) :SDte ^mtii ^ü ifl ba« &u^ bott ter Ometffeit. ^itb au<^. ^et
ttt funntg t(t> btente ^ent. ^nb fage bon €tgentr4»afft ber JÖtixeifi
feu/ t>nb gibt t>nbern)effung t>o b? i^n^ofben bn ^eftn^ bnb ))ott ge»
fpenfl ber getf}/ t>nnb't>0n bem iDutenben f^eer munberbarltcj^/ t)nb
nu|(ict^ jewtffen/ n>a6 man baruon polten ober glauben foU. ^nb ffi
bon bem i^odjgeferten bocf or -goaneö @tilet bo Äetferfjwrg ^re^
bfcant ber ^etferlicf^en freien flott Strasburg/ ber fefben {eit. in ein
quabreftmal geprebtget morben alle fontag fn ber faflen^ magflu bie
tuan^eila borju fud)en/ tn feinem euangeltbud^ u. f. n). Um ^nbe
ber €metd : 3tem big buc^ tai ifl geru(f t t>nb feUgftc^ geenbet burc^
So^Ätttll ©ricninger, 3n ber flat @ttö^burg t)ff freitag \>or ber
«l^erren fajlna(!^t tn bem tar ^.b-irm'. 71m Snbe beS ganfeu 93u(^s :
TUfo ^abtn Ir bife materp i»onn |er Ut Stmi^ i(b t)tente getlt/ bon
fuffen ber ta^ea bei feinb»/ n)fe wir bns galten foUen bnb ifl big
buc^ getru(ft in ber ^e^ferlic^en freien flat &tta$hüt^f bon 30»
^amii ®rtettntger bn geenbet bf fant ^at^iö abmt in bem toc
wn bet gebuf t bnfere §errtn S^efu ci^rijlf. 3)l.b*frbtu 3n ^olto«
3«
^^ftniS i<l^ Mentesem, intfflimetn oon cinonber getcennet. ®ie 0ci)6ren ober {ufammciw mU
i^tf fdl^on au< bem aOaemdiitii Sitel trJusSiAi. 2BinldJlm^ iß mir feine t»on tiefen @c(iciften einigln
tu ®cfM^t dcf ommen. YDidfgram lial bepbcr Sif^rlften gar ni^t gebac^t. iDa {te aber e benfdfltf, n>ie
bie f Olsenben ^rdfotnleUt/ t^on bcm Sarfuger ©uarbton 3o|>atitie6 Paulis ebirt werben Onb/ fo ift leidet
|ti t>ermtttben/ ^^^ fte UKtf s^<^tn nt4^ f&i^ ^<^< <^^i^be erfannt traben, ^nbeffen blicft audl^ in biefett
beleben Scü^riften bcr $atfer<bergif<te ®elfl überall <KrfAr. Unler brm oben angeieiflten £itet (if)>et
ein JE)oItfd^mte, ber batf @lei4mi§ bon bem Sämann du« bem Soongelio porfieaet« 9)?ie bem i»e9#
ten $51atfinstba<f 2 951. flarfeSeedifteran^ mitber t»oran(lebettben äfnKiae, bag Saifcrjbers biefe
fJrebidten \%o% {u @tra§bnrd gfl^aUen/ u^ib bat Pe 3^^<uiiie6 PiUiU in feinem ^aiibt bebauen
nnb barnac^ abgefcbrieben babe. 9tte Fol. VL (foOte ober IV. beigen) fangen bie ^rebigten felbft
an. 9Cn freQmutbidett Seufeninsen unb an Stlagen über ben !BerfaIl betf seifUie^en unb meltlicbett
Geanbe« febU ti auc^ bter ntdl^t; t* S$* foL XXL U ba t>orber t»on ber OJotbnKnbigfeie einer SRefor»
malion/ befonber« ber Sl6(ter/ bie SKebe »ar^ beigt ti : IDa« gan{ confllium |u SBafel watf nie fo mec(#
tig, ba^ e^ mudS^t ein fran>enclofhr reformieren iii einer flat, mann b^ f{at bieU e< mit benframen^
toie mo((t bann ein (onflHum erß biegon^ criflenbeU reformiren^ onb ifi e^ fo bart ein framencloßec
tereformieren / n>ie bart wer e< bann bie mannclofler reformieren/ befun^er ba nicbt bann ebler in
fetnb/ Dnb ein grogen anbang baben. Fol. XXILI. b. «Sin ff cbneiber nimmt ta^ SJfaul t»oa maffer, er trinft
e^ aber nicbt; eff berfirt im auc^ baf l^er^ n<4ft, unb bad 3Saffer fprengt erauf ba€ tu(b. SHlfo ifl e<
t>mb «nä pcebiger, n)a€ wir prebigenr ba^ gat nur oon bem munb ber^ ti fompt nft oom ()er|en, wie
muffen on« (wingen, ba« mir fogen ba^^ n>al mir fn ontf getninfen bon t>g ben biicbem — IBir finb
mie ein Slobr , burd^ bie lauft bie 1er/ e< bleibt aber nie in im — SStr f^rebiger ffcmeh aOer 9Be(t ibrc
breflen fagen, mie mir gelerf fein og ben bucbem* Xbir menn mir imfrr fetter fein/ fo b^rt man mol,
bag mir 9(|len fein^ imb nit gut in ^xA ifl. FoL XXVfl. b. 3)?ad[^f ber ba)>ft bfe ^bnung, ba< ber
triefler ie^tcfien befebtfinb feit ein pfening gebend etf merefi nit alfo eil beiciteetfer; FoL XXIX, b*
SDie Sauern bauen batf Sern/ ba< feitv bie :3men.ber eWen; bie tk nit bauen^ benen fubrt man« mit
Sßdgen beim« Sen ^e^en # @efpenfiem / Unbelben , SSerm^Ijfen dugc rt er gdn{ beutUc^ r bag ^<x%
meifie in ber ^inbilbung befieber unb {um Zbeil gan} nat&rlicl^ lugebe. SRanebe« nimmt frcQlicb Stai#
fertfberg necbfur a^abtbeit an; er giebt aber oucb gati$ oertrejücbe Sebreu/ mie man (Iclr nicbt foQ
betbSren logen / bie eon feinem aufgef larten Sopf teigen. S)iefe ^reMgten geben auf ber erfien ®eite
»e« LXlfien 91at« {u Snbe. Oamittetbar barauf (lebt ein beutfcbe« ®ebi(bt, bo« ffcb. SBranb auf
ten ¥cb biefe« macfern 9)?anne« gemacbt bat/ unb barunter bie 9(nie^e: 6(arb x^^vx $e|>enbei|
tag tee nter^ettt^ff mitfofl 3» mitrem rag Tinno Domini. tTT.£^.F. £)en SBcfcbiug maebt obige
Stac^rfcbt een bem Z^rucfer. 3>ie imeptc/ auf bcm atlgeiueinen Sitel ange{eiqte @Arift/ bat ein eigene^
Sitelblat/ merauf über einem grogen J^öl{fcbnitt flebet: i$er V ffiiiis i<^ Mmte gem. %\^o ffl bi#
bftd^in genant !mn& Iraker in ftmffje^en f<|^$ner nuQlic^er leer ^nt> prebig / aufgelegt i>on
t>em ^o^^geletten gOQford^rigcit Doctor cifo^amte» (9>eiler von :Keiferfperg / prebicant bor
ftat Btraffnirg ber seit in bem f>o^en fHfft 3es tiuti> aufgongen«^ 9(uf ber SÜudffeite Ut SiteU
blat« iflber 3fabatt bec 15 »llrebigten fur^ltcb angeteigt £)ie ^rebigtcn feibfl fangen mit FoI.LXVUL
0Xit unb febliegen Oe^ auf ber erfien fetten Fol. XC. mit obiger Unterfcbeift. S>er fonberbare Site!
^tt ber Pmtig ic^ bieme gern / ifl bure^ ein / {u :Rairer$berg« Seiten / unter biefem tarnen befann»
tee :&inberf^iel ecraiUa^et motoen» IDie ^rebigten (rlbjl t^onbtin eon bem. iDten(t/ ben man %txt
40» 3«^ iS»7*
)tt trtif en T^UIbis i|l, insfeiAfti tHDtt tvr Sie^e be< Stad^flen, befetibetS ber tfciiibe. !&nmHe imtfc
'^t^biflt fa$t 90n Ya^en Fftffen / t>Dti bem feinb, i>nb i9a< ein fdnb ift, unb wie man ^ ge^en ben
feinb bitten ^a. X)te Signatur imb bie 91atleriablen latiffen mit ber Cmei« f^rt. Sfn ^oltfÜNiitten
'bat aiicb biefe« IBucb feinen ^^angel. ^in Sjcemplor Ifl btrr In <inet fleincn ^tbenbibti^fbef- 3ti
igatbte Aatographis T. L p. 45. micb mi(b eint ®tra<burset Sfo^gabe t^en isi7f a1>er mit (rtnem irie(
n»eitl<{uf tigern Sitel anc)etei$t. 9tt(b in ber Stwtlitüf^tn 9tbfiotbef befuibet (14 etlie, wn ber «ob
mir bef(bri({benen, 9err«!biebene 3(u«gabe, oon bem iiem(i(ben ^abre. Set titel Ift ber nemUd^. Sm
€nbe ber Cmei« Fol. LXVI. aber beiSt e^: tftem bf@ :&tt(f^ Ifl ^^etrotft 9ti» feli^4^ genOet
"311 ber ftat ©traßbiirg vo J^^aitnee (9rtetminger vff Freitag vor mitft^ft 3» bem iat von
Stbmt C^tifH 15 17« 3^ai imjgit Gticf: £er Jlftnig zc* tfl aber b(tf nemlidlKf tuib olfo mir bo«
^fle 9erf(bieben.
5Ö5O SDie Br6fartfitt börf. Äetfetfpergd toffgeferni \>o Krater SoWI
^aultn barfufer orbed. i&n fagic Wi be fünf jef^en ^tmeftfd^en f}afe#
Ten bie SiKart'a bff geflfgen tjl/ v>n gä| \>on be t>ter ieuwengefc^tef.
Tino) t)on bem ^aHenfromer/ ber Sav$üt funberft^ ^upfd^e materv
i6e9 irit pv^bfge/ nupid^ bnb gut ben mettfäl)? bce b} fefeii/ on (we^
fei wi>I barburd^ gebe(feret loerbe €um ^rtutfegto. TlmSnbe: ^cm
ottmed^rtgen ®0tt {u (ob t>nb ^u nen — 9Snb t'il getrtKf t iit ber Stti^
ferneren freien \latt &tta^hm^ bo ^o^nti @cuttinger« 9Sn bf#
^ange bf tmfer (tben fraumen ahtnt ber berfunbung. 3n bem for ato
man jult bon ber ^ebuct i|^ri0t tau(enb ißinff ^unbert bnb« jrbtL 3»
SDiefe Sfn^iuse au» einigen :Rai(er<bergif4yeit ^tfblqftn, VHtbtn wn tirttier SM^ferfobn «b
IRäcbfolser in feinem 9hnte, petr. YDiffsrom^ in ber fcbon oorbin angeftibrten Sv^gnunstfiibrifit
einiger ^rebisten^ bte biefer 1518. t>ca feinem £)beim ebirte, autfbr&cfUcb f&r undcbt erHJrt Boa-
dem ferme> fagt'berfelbe/ Ten mtgis, fuifitris efttmoi poftHla nagarom oongeries: vulgo bie^Sro^
famiyn« 93on bem Rammler berfelben fdbrieb er »orber : Non mjnori ignomiaia aotwcaliim mctiia
-affecit loripes qnidatn Jndafms baptifmate iotust cains habitom et profeffionem fabticeo Xjci tfk
aber niemanb anber«^ al« 'obiger 2^o^ann pavtt S^arfuger ®uarbian {u Gtrafburg semeineO »
citra-nUain ingenti ant-dodhina« adminiculuro » anditai ex ore keiferspergH explanationaa ia 4kccm
enangelta, domum regrejDuSy coepit Aiaa nugaa et mera deliramenta, com memortae param fide-
ret» iinrol cnm na, quae audierat» coacemtre: unde diftu mimm, qBam tortaofii et nusquun
fibi cohaerens compofitio coaäa fit &c. & Ifl Qatii natttrlicb/ bat biefe SfMtdge beSer Ottigcftlldi
fepn würben , wenn fle Soifertfbers felbfl gemacbt baite ; 4« ifl autib leidet {« ffonben, bof betfclbc
mantbe« nid^ fo »Arbe boben brutfen lagen , wie er d anf ber ftamtt gefaxt bat, fa baf er ou^ ba
mandS^etf nid^t mit geb^riger Seberlegung gerebet babe ((. 9S. Sobfl/ 9if<:bof , 9^arrer onb mir 9rcf
biger foOen tM»r encb kudi^ten. 2(ber wie leucbten wir — wir kucbten gleicb ^H ein tretf in eincc Ia#
fernen. St boc biete indinat^it bocior caput et fiteneium ab SfoelBlaria fpacinm tennlt) tinb 4ii biefer
BtndHän fbnnte M tMd^gtMn Mlli<) über ben J^erati^^cber biefer $Br6famIein beHagetk SNibeffim
bttctt bo^ ittbeMd JMfcKberser JBMb unb Sre9mutisfeit berftir/ bie fre^lii^b/ befonber^ wenn er über
Me ISI7-
4Gtr
fttf^t iD einei: etnfa§iind. Die foldcnbcn 2 i/a JSI. fuOen Ht SKegifler. 9(uf ^e^ 9lucffetr< bt< 4teit
IBIat« fleM etu {>o(if<6nttt , bec ^aifcc^bfCden auf t»cr Sanjel Docflenet. Unj^cac^td ntic 4 SRlimt
oor^^etftf ben f fo bat bocb b«^ Ste bte Q3lati<ibl VII. 3(uf btefem 91at fanden bie Sbt^tucie fdbfl dii^
bU üd^ mit Fol. CX. auf bcr erflcn @eire fcbliegen. S« f(<^einet aucb, bag^ bamit btefe ^tbfamUin
Mfin^d) foOten bef4to8en merbeit. Xitnn et bcfinbet pcb auf biefcc ^elte^ eine orbenttidiK ®cblug«
anteii^e, mit ben Sßorten: @eenbett>nnb Dggefcl^rtbeii t»enf rater ^cbanni pault {u fdSrfetflat SD^ontag
i^or ^atbet im |ac 15. 15. 9^nb bania4» getrucft t>o 3o^«ime6 (S>rfitiittger in b' SeiferU4^en freien
ftat 9(M#bttr8f Hf 93HWoä^ n«c$ t>nfec liebe fr«»? m V (ic^tmcf , in bem ioe iN>n b*'gebitrt Gbrii
({i 9nfer« berren.-i5*i7. 9(0ein ocrmutbli^ batte patiu ni>((^ mcbrere gefdmmelt, unb n^eii bie erfierti
nic^t oerf(<wulbet würben , fo mottte er aticb btefe auftifcben. Denn e^ folgen nun nixb XCII. fRUu
Uv, mit benen eine neue (Sldnatur unb 931atterjabl angebet. Soran fiebet fein Sitel, fon#
bern ben9(nfang mac^t ein b^pi^elte^ diegif^eri t»ot)on ba< {»epte na<:bbem SHpbabet eingeriebtet xff,
bai erfte aber ben 3nba{t ber aufc)ettf(bten i5r&famlein entbait^ mit ber Ueberfcbrift : {>ienacb fo fclgel
ein gemeine taffet &ber ben tractat genaul/ StaiferM>erg^ iBr6fam(ein — bnb iubcm erfleit P0n ^en
231attern an bem ^etmli4>en Ort* ® oQen n>tr bie SBabrbeit gegeben / fo muffep n>ic fagen , ta9
in biefem Sbeii/ flatt bcr SBrofamlein, oft recbt grobe Srotf en Dorfommen ; {• $5. FoL X. b. 34 meig
nicbt« , ml^ti f^ier hat beft mer ein tocbter in ein femlicb elofter tbun , ober in ein frauwenbaug.
FoL XII. a. bnb etmonn tbut tt ber (lalfnecbt, bann menn tt brennt r bat man nitf^t maffer, fo lof^ee
man mit SRift Fol. Xll. b. €< fetnb brei buerenbeig bie {u Sftragburg , ba man ba< feber an iffet,
kte unteitigen rettig/ bie un{eitigen gen< «nb bie unjeitigen meitlin ober t6ibterlln. Fol. XVI. b. Der
Sifdi^off bat {mo ober brep buren, t>nb ber amptman au4 eine, bnb bifer SSmtman bat au(^ eine/ imb
etman tnmpt ba< oolcflein aütt (efamen, bonim fo ifi e« ein buren)9mmec. ®an| lule^t fief^et obige
0n(eige. 4)in unb'n^ieber finb ^lifäfnHtt angebroibt Sin ^emplar ifl in bec bießgen Gtobü
btbttotbet.
8660 S)er fptegel Ut feie, obft hai ^efmffc^ B*f9tt^ ^imiditn ihhi
iu ^vambtt^ bur(^ ^ohft ®ut!ne(^t (< s (70 3" Ouoct.
SDer SecfaSer bieftc neintn 6ci)rift ifl ^ünti^ jCLansenfleltt ; iU>erff|t ^ fle etbdib l^ot
fen^weyt von nftmberg. Sin btc SocrtDC/ bit {uiRäcnbcrgt an Um oti|. 9(t>rUitf. (R.^.afolj
Qtiättitbta notbtn ifl« nulttt tt, ba§ (c tn 2lndo(ßab( fhibicct (»al». 2>U- Urberfelung (tibft ift f6,
ivi« fic meinen« aat tiefem ^titpunct {u fcQn fflt^a. UM td» SUrf ift (in J^otifc^itt. 3Jt 3 tJzZt*
gen ftact, uob in tcc HgbiKrifc^en iBibUotM.
867O lyimlifc^e SunUatulft vom (e9ben C^tffK/ ^traÜ^tttg burt^ SttS»
wt Äerner 1 5 « 7. 3n Ouatf.
Sitfe 9ln«<;abe ifl in bet SibH^et {u polUng. {B»n bm SScrfe fetbft <(( unftr ben Mc((Cti«
t»enben lobten ffiai^tU^t dcgeben worbcn.
868 ) |)9ni((itfa$ auf JXm^ wer tvol (f(t )»fi wo( (litSt/ (evt in bad u\^
titt ^tnwf. ^eUtv<^ anff (ein wer ube( lebt r>ft li^el i}ir6( fm in -y
fcie
Potijerg 3tnttaleti« See
/
#01 9a>tis«7-
hit miQßn toftbamnufT tat ift bie mattti t^ntib inn^aft b(f 6^{iM,
71m ff nbe : ®ebrucf t tooii ©pitoano Ottmar burgern iu 9lugfpiirg —
ütn fiben t>nb in)aüic|idflen tag bfö S3racf;moni Tlntto >Domin{ tarn
fenb/ fünff fjunberr vnb ©ibenjef^ne. lauß beo. 3n Quart.
Siefc^^ mit ^oUf*iU«cn acjtcrte 2Bccfi)en/ »irb iii Jptvxw Sapfe 2IrnaUn @. 66. 67. andCieigt
Der 9Scrfager nennt ftc^ imc^ tcc Sueüjnunfitffcbrtft an Stibric^cn, fDiaifi^rauxii ju SSronbcnburg,
. igane von J2.€onrobt.
869O aDo« tfl ber getf^Itt^ firett gemacht wnb gepvebfgt u^orben bttti|^
htn ^Dct^gelertenn ä&a^ber 9{€C|^tenn jDoctor ^Irtd!) frafft Pfarrer
iu fBIm au^geteift in @ermone6 bur^^ bte fterftgtegigen fafle nn Ifrt
wie Sf)ctOud t)nfer ()Ouptman fttr al^ menfc^li^ gcfdjircbt geflrircen
tonber bem ^annir t)nb ilammen beö ^eiligen Sreutd. ^ü gracia er
priuile. €-?)lR. 3« Ouart.
^o^ann ^afelperg au%A Ut ^eicben ouvo SoflanOcr blftSbi bucbtrucfrr/ bat iitfti fBerfgai
in einer ooran|leb<nben X>ebica(iön , bte 1517 batict ifl/ ber Dern>Utibun J^erjoain Sunigunba »od
©a^crn jiigeefgnet. ©fefer Tafelberg »ac »obl fein etgentli<ber Sfu^brutfer, fcnbern nur a^crlcdec.
2ln einer, unter bcm fotgenben ^ahu äninjetgenben ^c^rlft^ netnit er ^d^ au^brucflicb einen J&ud^^
fftbren 2luf bem ?ifcIWat Ifl ein JjvoljWnitt. «uf ber SKiicffeite bcffdbcn (lebet ba« bem igafeb
berg eclbcilte faoferli'd^e ^rioilev^ium; bieg SBerf bet> (?traf $el>cn mavä leutigft golQ in {eben Job»
cen nicbt nacbiubrticfen. 3fl 14 ^c^en flarf unb in ber @d;ti?ar jifcbeti i^antmlung.
870O ^OfllO^^nflt t>on 9)?itttinD ^tOtO in SBengen iu 93iin gaitific^en
Cf^orf^erren / gebrad^t vnnb gemacht nad; ber gerumpten il[ßuftca/ ate
man bie J^Qmnud gemont iebroud;e u. f. m. Cum ^raria & priui-
kgio. Ttm ^nb^: &tttuftt \>nt> Milenb in fi>(Uii bed erbeta Sl'^n^
Ittd IXtfelbcrg^ aug ber reichen on> Sotlen|er bt|lumb«. ^Unno
^.^.£\>ii. Salin. ÜpviU 3n Ouart.
C< ifi btefe^ eine Sammiund i»on beuifcben ^affton^Hebern/ nad ber Orbnung ber Seiben^«
icbi^te. aSor iebem £tebe mirb'bie Slfelobe^ angeieigt. 9(iif bem Xitel tfl ein {)ctifcbni(t. (Sin 9b^
{BS aut bem rai>ferUcben.$riotle8io (lebt auf ber SKiUCfeite be< Sitetblat^; 3(1 3 iBogcn ßarf unb in
. ha e^^nntr^ifcbm Sammluns.
87 lO ^itet bte anfetbtung bed tobc^ ^tmb bai ber nir fuforcf^ten fep
ein ^on gebiegt gefoge tiud be Sbefn ^oete SSapct^a SRatuano«
@m|er. voet fvtt) \>i\b f?d;er flerben n>eU Unb iic^ bemaren u. f to.
!^env Nee numeris niimeros u. f. m« Ttm €nbe: ^at gebrutfc
^elcbtor i!ott^er fu^etp^f 3m tabfenb fünf ^unberten wt> fibent^
(ef^etiben iare. 3n Quart.
SDer befannte j^ntfet bVit biefe« lotetniiTcbe @eb{(be iti beutfi^ SXeime iberfe^t unb fo{efK< <BC€k
§m von YtXbeba<^, Sanbtrentiueifter unb {Nmptmann {u itip^i^ unb feiner elkben mirtto SpoitoiM
tttflceignit. 3ft nur s 91* ftorl unb in ber &d^v0aT3i{dfm Gaouuiung.
«7^
_ /
Ud)tt rugenr. Qemacf^t diirif} einen bdfl tDofgelerten man ju ^tlgol^
ftatf SU Id6 Decfeiben f^ahenfa^uf. Ttm ffnfte : ©ebtucf t ju ^nH^
^ut bm<IE> ^err« 3o()onit ©eof^tnburijcr, t)nbt>o(Ienb am Crf^rag
nad; ^ault Tlniio 1 5 f 7« 3nÖiiQrr.
SBtrt im e<^abeIoocKfd^en Catalogo T. I. P. 1. p. 225. audef&htt. 9(uf ber SKicf fette bef ZU
(elblat« ifl tie beif. 9(nna obd<bilbcn
873.) €m nu|6arHd^e« bfic^fetn, wn ber CtttItAenDDijtetUttÖ twi^tt
fttrfe()unj}, SBie bo« ber mvbiQ \yatttt Soanntf \)bn @^t(mjn$/
SDoctot/ V)nb ber reformfrten Tlugutlmer SSicariuö/ iDad |)etlfgltbuK
bad I S >^- 3^td/ {u ytmmhtti\f 90c ^u (ob t>nb gemeiner n>o(pbart
geprebtgt ^at. Tim Snbe : J^tft enbet ftc^/ ba& ^uc^fein bon encft^
c^er i8oIife(^ug en>{ger furfetjung/ wfe bae — ^^i^A^n^^ bon@taifj^ *
pilj ^icati/ auf emftg anregen guter $ren>nb/ et(en( in fatem be^
fäftibetif bnnb boctoc Sfyrffioffef ©c^ernrY/ \>V pancten }u puncten/
getteme« bleid getewrfcl^t/ \>ft ^ribettdl» ^eppud getrucPt f^ot tu
9{unilbecg/ amabent@eba^fan{. Tlnno. 1517. SnCUiart.
Sttf bem Stiel (lebet ein {)oI{f(dbnitt/ ber ba< i&mftt ®ertd^C i^erftetb, snb boninter is ^efirt. 17«
Z>(in I^in i^, madit felig. fd. % tB. 9. 2>a< ifl, ^l^rtlber 3o|>ami von Btaupi«. Staffier Stucf'
fette be< tttelbfottf (lebt bie ^ueignmidtfdbrifi an i^ieronymue i^biscr , bamalit regiere nben 9mptft
meifler. ^ann fot^t bie ^cbrtft fe(b(l, welcbe in 24 Kapitel obgetbeMt ifl, nnb ton ber Sfu^fubrun«
tti SüatbeiJ @otte^ ocn bec SSeufc^en ®e|{gfeit banbelt, unb ben ®(auben an €brlflum febr bocb er*
iKbet. 2>en iSefcblu^ macbt obt^e Stnseige, n>örauf nc(b eine turje lateinlfcf^e S^acbfcbrift hti 9tt4f#
brucfer j foiget. Oant unten fttht 15. SU* i?« Forte« fortnna formidat CSD. b. t Maoii^ Chri-
ftoph. Schearl Doftor. 3fl 8 (S^den flart. S>ie le$te ®eite ifl (eer. ^iefe ®4^rlfl tarn {uer^ in
eben biefcm 3abre be9 ^riebr. $eQpu< in Slirnber^ lateinifcb/ unter bent Sitel beratrt : Libelloa de
£xeciitione eterne predeftinati^is Fratris JoCnis de Stanpitz &€. in mel<fter am €nbe ber mer(n>ur#
bi0c !Srief 9cbeurU an bie Su^iner befinbüc^^ ift, morinn er eridblet, mtf er a1k$ bem mnfeni
@taupi$ iu banfen bobe. Sc^eisrl bot aifo be^be 9(u<t^en betbrgec
874«) S)a6 |)iei({g Üben bnb iegenb bei feftgen Ratete OStHROttld/ n>^^
Innbc S^ifc^offf n iu ^e^fTen gemacf^t bnb ini ^eutfc^ gebrad^t bur^
^(^»npmum Smfec itpp^ burc^ ^ütbrn iott^tt 9fl.iZ>.rbii.
3n Ou<irt
9Bie bcrbient pcb ber, autf berdveformotion^defd^icbte genusfam betannte iSmfer/ oen beffen £eben
Itnb ®cbriften, eine, fo üiel mbqUd^ bodflanbige Slacbrtcbt {)err tDalbou erfl t^er ein paar 3abren ge«
geben bat, um bie {>eiiidfpredl^un9 be< iSif(bo(f< ^enno (ttSIfeiffen/ ber {u tapfer ^ünvidf^ IV*
3eitcn lebte, unb ^itbrbranbtf cifrtgfler 9(nbanc)er tviber biefen Sapfer war, iu mad^en gefucbt babe, ifl
t>or{U9iid|^ au^Seyffatt« Oflilegio S. Beunonia epifc. qnond. Mifnenf. MoDach«J765* 4. btnlanglttb
fcefannt. 3n biefem äSBerte ii^rben lüifi nur feine SKeifen, bie it bc^wegen gemat^^ fcnbem auA
€e e 3 ( n:
404 Soltrsi?^
fibittmC^MUn, M< er tmi Me (Entteififrttoii b<< fBfffi^tf^ht^ttim, m» M MniNt« bm
j(^O0 Ocers t» ®a(^f(n t« emi^fefrtat/ «ufgcfetc Mf anseielat, (bnbcrn oiic^ bcr 3to(alt becfefben
§tiinMi4 bcurt^filt. SDit ecfle tmb Hetnftc ecjf^tni unter bem Sttel, Epitone »d Papun Jnliom n.
ftiper vita , tnincolis et San^titDonia dini Patris Bennonis &c« Lipf. pervMelch. Lotterom 1505. 4.
1.3/4 So^en. €4 ifl biefe< tin, aat 200 Secfen bcflcl^enbctf @ebtc^e. 2)ann folgte Diai BennoDls-
Tita» miracola et aUa 4]ttaedain , Georgio Daci SaxoD. infcripta Lipf. per Lotter. 1519. FoL 9 9.
9iui biefec ia(etnlf4^en £cbentfbcf(()retbund foll nun obige Uutii^t, mt er in bec ^ucignung^fd^rift <m
bie ®emabUn {>er|og^ (gfeorg oon Sadi^fen oerflc^t, ein atitfsug fe^n. €« ifl aber im beutfi^en
9uM meggeUieben / ober au(^ man(tK< neue< batu gefommen^ befonber< SSunber, ble ber 9if((^f
foH «errietet baben. Sie {)dnbel, bie iCmfer be<»egen mit Sutbern befonimen bat^ finb mä^ betonnt
3&it baruber getoec(^fe(ten (Steiften fubrt 0tyf<»t in ber Sorrebe be^ OlTilegii ebenf aOtf an. iEmferf
Ctbrift ifl nur 5 ^^Sogen flarf , unb eine (SHtenbeit/ bie mir nie {u ®eficbt gcfonimen ifi. SZoc^ muS
i4^ anmcrfeUf bag ^ntoniue Crammef/ ein ^efuite/ 1773 {u SSuncben eine Apologiam Bennonianam
l^erautfgegeben babe; morinn er, mie leict^ {u erachten ifi, JCmfeni/ miber fiut^ern, oornemltc^
aber miber ben ^rrfager be< Oflilegii in edf^ nimmt.
87SO ^^^ @tMOa we^ffaslts «ß \>ott Jtänfg ©afomontd tt^ti^^ttft to<a
munberd gefd^e{)f n iü t>nb ned^ gef^ref^en fo( t^or bem ^m^fitn tag.
7(m€nbe: &tbtuitt iuyiütühttitut^^oi>^@üttnt^t Unw.
3g in beutfdlKn Steimen oerfaSt unb 2 SBogen flarf. Xuf bem Sitel ifl ein {^o(|ft^nite. Z)iefe,
mb eine {UKpee QMgabe, obne 9(n{eige betf ^obrtf, bcfl^t ^err ^rof. Sc^noarj*
876O £>6 atnem fep su itemen ettt (Seüt^ metb Um €nbe: ?ii>f beuefc^
fcei ^o4)n>irbtgen furflen \>nb (^errti/ f^errft ©abriefen ^Sifcf^oue ju
C^iiet/ l^ab t^) @tütanud Otmor 6urger t>nb buc|^tru(fer (u ?lug^
fpurg btfe« bue|>(tn mit ^o^em bfet^ toerferefsT/ in foflen bed fur#
ßc^ttgen f^frr^ ^o^ff nttnitmatl von 6ringen Xeurf(|^er narton naxtu
l^affrigden buc^furer« ADeö jordofö man iaItM.D.XVIL 3nOuart.
8on biefem SEBertgen ifl fcbon unter bem 3abre 1472 Sla^rie^ gegeben motten. Unter obigen
Xitel flebet ein fc^oner ^oI(f<4nitt, mel<:b^r ben Serfo^er, an einem $utt fl^enb unb fc^^reibenb, ooi^eOet.
Unten, auf biefem :()oiifd^nitt, flebet ber 9?ame beffelben Albrecht von £ybe Doftor. Sen 9(nfang
macbt auf ber ^en ff eite bie gemobniicbe aSorrebe. X)a< Sßerf felbfl gebt auf ber SKücffeite b€t stßtn
Klat^ (u (inhu 9uf ber erflen 6elte hti foigenben, nicbt gejdblten ^laü flebet ba« diegifler, mtb
01)1 ber gi&tffeite ifl ein {>o(if4nttt. ^d) befifte btefe Stutfgabe felbft
8770 @a(&feni]ptege(. mtt \)t( newen Ttbbtctonen. fampt (anbrei|»t« tonb
4ef)enred)td SHic^fleige. 3rem tefl tort^effen ber »erben fcbp^tn {U
9]tagben6urg/ in breu Söuc^er getetfet mit |ren tegtilern/ ben t^üjo
itbenben gar nw^Ud) ju mcffen. Um ^nbe: TUfb i\l fdfigFfic^en ^>oU
lenbt bifer @ac^fenfptegel/ mit feinen TIbbtrtofi. \>nb 9{i(^tfletgen/ in
Ut ^a9fer(i(^^n \latt ^Ugfpurg^ bw^ ®ÜHmC>tmw d^^^»^V
fii
an*? isJ7^
405
Ibaki
®f ors«/ QU man i^tt na^ e^njU getett !£aiifciib( tui^ |AMibm
SDtefr 9u^abe M (Borcner rAr)li4 b€f<4cif^ett , vn» nac^ um oit^^ J^err {^rerer«
fclBfl ein Cirernylac oor mir bobe, totk^t« in btc £)it|wrifd^e SibUotbet in bfm Crbaiter 9fart|^
geboret, fi fonn iib t>on bcrfelfeen eine nSbttt K^tttbum geben. S>ett Vtifang moc^n bie seretmi
ten Sorre^en/ anf s 9Iattem. ONf bem fecMkn (»i€ 14^ nermutbe» bcan bctf 5te imb 6u iBtat frbft
in meinem Sjremplar) fangt ba< crfie 00(4 be< Sac^ftn^icgeM an, unb |n»ar fo, bot aOeteit {u erfl
ber latetntfcbe ^ejrt, mit bec (afelnifeben 9fa>9^/ nnb bann bic btutf^t Ueberfe()ttng mü ber bentfcbm
eioge ilebet Sfuf ber sRucefebe be< $9^^ ^iati gebet ba< er(ie fdudf {U Snbe, imb be^m 9^Itt§
flebet : €^plicU £eirtu< cum @(ofa $rimi £ibri lianbtrecbt ®e(|uitur £tber ^cunbutf. ^oi imcQte iStic^
fangt Fol. 6o. an, unb enbiget (I4f auf ber dlucf feite betf ii6ten Slat^i mit bem iiytcn fangt bof
britte Sucb an, unb fcblceftet f{4^ auf ber erften (feite htt i94ftett Q!^lat<. gule^t flebt ^itrif* X>te
giucFfeite ifl leer« ^ai ganje ifi mit gefpoltenen Kolumnen gebrucft. Unten (Inb Signaturen; ^beii
ifl a(le}eit batf 9u(b, ber 9(rtifel unb bie iBIatiabl angefeiget. {hierauf folgen; obne einen eigenen ZU
ui, ober mit neuer Q^Iarsabl unb Signatur, bie Uctetle ber (Ragbeburget ®cboppen. Die erfie (So#
lumne fangt alfo an : \>orreb ^ie in liefern bu<|^ ^ebett ati erlief fragen V n^ctben ^ren fc^dp^
feni^On tTTogbebtirg u. f. m £)iefe fd)Uc6cn |td^ auf ber dtücffelte Ui 44flen Slattf. 3um 9u
f4^ltt§ bci^ ei^ : ^Ifo feinte geenbet Me vrceilen ber werben fcböpffen pon tTTag^enburg« ^aS
barauf folgend Olegifler baruber f Attt öier ntcbt pagintrte ^Matter ; bie le(^e Ceite aber ifl leer. Sliif
abermals folgenben, nicbt pagtnirten Sldttern, (lebt bie BoUa Gregorii mit ben oermorfen XIV. tUttU
fetn, ingUt(^en bie oon bem Concilio Bafilienfi oermorfenen XXII. 9(ttifel ejr ^ypo 2)Occori«
33ttcf0borff6 coUecti/ fub bac forma. 3ule$t fiebt ^tnid unb bie SKucf fette ifl leer. £)iefe0 aOeg ifl
mit gefpalten^n €oluninen crebrucft. 93on btefer Bulla Gregorii &c. bie bier hat erflemal im Druct
erf*einet, febe man J^errn J)reyer6 iPcptrrtge (S. 119. not 8. ©cni?ef*Iug macben enbtiiib bie bepben
^ic^tfleige beg .^antrec^cg unb Jltf)tnttd^^. ^Tener fangt mit einer neuen S5I<{tteriabl unb eiger
nen Signatur Fol. l. an. £>ben ilcbt: ^icbcfteig JLMttvt^tii. ^it ^ebt an ber ricbtfieig jn Un
vorgefebrtbnen breyen bflebem. Stuf ber {weoten Seite beg 22ten 5Blat« enbiget fHb berfelbe. Sbif
bem folaen^en Xlll. ®lat flebet ein ^oljfcbnitt, mit ber tteberfd&riff : t>olgt ^emac^ wie bie Jth
^en fc^roeren follen, t^nb wie ir eib fein folL .9(uf ber atiicffelte biefe« Statg tmb ber erflen Sfet#
ie beg fcigenben 24flcn flebt ber^ubeneib felbfl; unb ^le^t: j£nb beg ^i(|^tfleigg über bMJLantU
recbt. Die Studfeite ifl teer. Dann folgt n»teber mit einer neuen Signatur unb SBl^tteriobl ber
in>:*Qte. aiuf ber erflen Seite Fol. L flebt oben : m<^tfleig <£el>enre4^tg« ^ie f^ebr <in bct
3li<^tfleig beffelbigen le^enre^^tg / ben oncb bet vorgefcbtiben :Reifer ^tiberi^^ gegeben ^ot«
Stuf ber erflen Seite beg igten ^lati fcbHeget berfelbe. 3ttm Sefebbig flebet obige 3in{eige: 3(lfo i(l
f4ltgni4^n tc Die gtucTfeite ifl leer. SBe9be 3li<^tfleige (inb mit fortlauffenben feilen gebrucft.
Ob ber ilic^cfleig J^ebnrecbtg aucb ft^on bep anbern oorbtrgebenben 3(uggaben, mie ber ^i(btfleig
•Can^cre4^cg tu finben ffQ, f ann i<4 nicbt fagen. Son ben folgenben ^lu^gaben betf Socbfenfpiegelg unb
Kn baoon nocb oocbanbenen alten {>anbfcbrif(en finbet man bie beflen 9}acbri(9ten tn bem fcbon ifter<
angefubrtm S^crfuc^ k. beiJ beru(^mten {xrren £)rererg^
eee3 8780
*•
40^ aK*ri5tt^
4iiiMii §tN«tf9^/ 9ßit htn gfkNm dn^er tAen/ @kmiK6rfrfeit
tfltnb 9ormen mm^^r Sentract; fdttbm Sttgullette« Xeut^/ totfb
nu|6ar €|rentpltert/ mit fuegen/ \>f GdtK^ t>ft j^ei^ffdic^ Q^Oft
tKi Stecht gegtuobet/ fUttmüi!^ C^nb t^ormabt in seme9ti n9e ge^
ft^th) tK| f oblt(|^ au^gangen t>nnb getrucf L Thn €itbf : SX^tortV
fE^ ®piege( Dnb feuc^teitbet ®(frit/ t9o( enDegent rebcti» Mb
^raiben« j» ^nei^burg fti SBf tf^gaw. 99# (^iff be« ber alle goe^eft
liärcfr/ t>iib loon dttet rredtur jetoben If^. SiDurc^ itn furfii^tigfit
' »ee^geubten metiter ^ribticbett 9?tcbr€r t)erfQnifft. ©etrutPe \»S
bofenbet ju Srragburc^ bttrcf^ S^^^nnem JfnoMocb/ v>nb ^auluiii
@^6$en/ t>f ®cegot{). Tlnno/ Xaufent ^unf ^unbert «nnb ®^btnf
SSet) Ut etilen STu^safre tiefe« ^ibrerifcben Sormularbud^tf unter bem ^f^bre 1493, ifl bereit«
t^cn ber Sinri(btnn<| unb bem SSertbe beffelben ba« n6tbic)e berubrt morben. X)biger Site! (lebet über
eben bem {)Dlifcbnirt/ ber bep ber 3(u«gAbe von 1509 d^braucbt mürbe. Z)ann folget ein 5 SSlac flar«
fe« SKegifler. 9Sit fRlat 1. fangt ba« SBerl felbfl, nacb ber den>ibnit((»en Sorrebe an, unb gebet osf
ber SKuef fette be« CLiii« ^lati {u ^nbe» Sutegt (lebet obige ®(b(u6anjeige. ' 3ß in ber iSbmrifcbe«
fBlbllotbef.
879) €in tm^t »enrtetcf ung ber Jf^W^eti @tet te5 (eoItgeK fottbt^« f»
bnb t>mb Serufalem. mtt toer|f9((;niing ber mercf (idj^en btng in beii
fefbfgett gefc^ef^en. Hu^ tote na^tnt t>nnb teerte ein ®tat wn bec
anbertt fep. i(m Snbe: Oebrucft 'on1> \»o(€itbet in ber Aa9rer(fd^it
' @rof Üturtlberg burd; 3obfl ®Utftte*t^ nacb e^rilli — geburt
iaufent fünf ^unbert \)nb ffbmie^en 3ar/ 2(m itüaynlfgfflen tag
be« Silagen. 3n Ouart.
»
<S« ifl bkfe« eine fafl gan{ unbefannfe {ReMreibung be« beil. totibe«. S^er ^ßitfdSit, bec M in
ber 99orrebe feibfl nenpet, ifl nicolou« VOw^tl , be« ^rben« fsineti Srancifci onb ber Obferuanttner.
Cr »ar felbfi ftdfi 3abr bafelbfl. ®etote SBefdjrreibiing gebt nUbi, mie er fagt, noeb <$)aom(ii(bimg
ber $Ugram, fonbent nacb orbniiag ber flcag, SUfo, bo« Me flat ^enifalem olroeg ifl ein onfong einer
9e$licben firag. 9e9 (Sefcbceibung wn 9$etb9bage mirb er|abit, boS ber Onarbion bom Serg ®iot
oOiobrliib einen üfü auf ben X)elberg fähren lagt. SBeim er nun mit feinen S3r&btrn gen iSetbpbage
gtfommen ifl, nnb bofelbfl be< ^mtagt SnangeUumiii fingen angefangen bat, unb an bic SSorte
fommt : iQ^ebel bin «. f. ». fo fcbteft er )meen au« feinen S&rubef n an ben £>e(berg, IdSt ben €fet bolen,
fe^et flcb barouf u. f. w. Sfuf ber Sliuf fette ifl ein ^oltfcbnitt. S)<i« ganje betragt 4 :!/4( {Bognu 3fl
in tcr 0<btt>ar2tfcben (Sammlung.
CL:o/ ®n netöer bertrag "otibtet ^tiidyen ©efurflen \)nb anberen Grauen
J^erren t>nb t>on bem Tibet ber dlüterfc^afft beg lanb« |u ^ratutco»
Cüc
Specini. p. 274. an. £)i<f< dKm obirr, mel4)^ fst?' au^etkfHKft loor^cti« 4^|net if^m nkle tlMmc
tcüKfeti {0 fc9n. Cie ifi nur 3 *fi 95o0c)i florf un6 in ber 0Snmilfätm WM^d btfbMi4t4
• 881O SWarganta mebicinc Cih me^fletlidj* ougerfefeii« bu^^leui J>ifi:€r$#
ne9/ für manc^rk9 ftiukf^e^t i^nb fte(f)ia9ett ber menfc^en. ®e^
tna4ir burc^ ^Di^anujf ^Diiat i»(Mt SBocf^enberg/ «t Nrjopcf t ^c r^vifi^ . ; .
ten 9)ntuerfttet (p !{Btenn/ bttf Dem aller erfariiitlen man ber (r^attf
JDoctbt (^d^rtcf; "Am Cnfce: Äebruifr \>nt t)o(enbt ju ??ürnber^
burc^ Sobjl @utfned[)t 'Zlm abtnt Cofme bnnb ©iimfartl/ 7(fö moit
lalt na^ ber ge6urt ^efu d^xifti \)nffr6 feKsmac^etd ^.e€€ee.
bnb. 3£\>fj. 3ar. 3n Ouart.
Sfetfere Slutf^aben fmb unter ben ^[abcen 1497. 1512. 151$. unb isiS* ah3f{eigt »etbeti. S)ic
Vbfld^t btcfc^ ^titnttfbu^i ift, gemeinen unb armen teufen , allerlep Mittel an bte «Oanb {« gebeiii
»omit fie M feibfl belfen tonnen. SDir Sfiintl flehen afleicit voran/ unb {mar m^ bem Si^babeC
S)ann mfrb angeteigt, in n>ei(ben Sollen/ unb n)ie fie {u gebraucben fTnb. ®o macbt ben Sfnfnv
Ttbrotoittttn« X>abe9 flebC/ ^Ifo follc bu ^m ttXaßtn cm>4rmetK ^Dünn folgt Tfbfbttlftmh
dUtttmi; 7(grimOfti4« IDer äibecdlaube mu$ in bicfcm 'J^fidHeiu gute {Rabrung ^efiinben babetu
Hat :&apXf^, :6tt4^biumi beift ti ;. e. fi^er ceviiigte^t begetf r ber miKb bttronS Vin Vater nofler,
lijfel/ onb uicfTer befft, ttib trag bte bep |m e« benimbt |df b(8 deli|l, «nnb ma^Kt )n fenflb« 2Ne*i
j&u^$hMm ixcybt <ut0 ben eeuffel^ ^m er ntr fl4C iiv»d I><^n tu bein .^aft# ac* ^uf bent
%iul ifl ein {^oiifcbnitr. S>en SBefcblug macbt ba^Siegiiter; unb {u i£nbe belTclbcn flebt obige ttfoieige«
Sfi 8 SSogen (larf / unb in ber iCbtiertfc^en l5ibIiotbef ; aucb In bec Zvtwi{^m in StUborf.
882O ^tllhui> bei SOSiutbarstteo/ ®ttüAbwc% 1517- n« ^ofto.
3fl in ber Creti>tf:^m S5ibttotbet in SQtborf.
S.83 ) 07tdimet ^enric^^en @trotnerö b? TfurSad; ber er^fne^ i^ocrorfft
inf^altebt mie fi<^ n>Qter bte $etlile| |uben)aren. au^^ ben t^enen
b^e ba mit begrifen |)i(ff f uret(^en. ®ebrucft ^tlibiai (ott^ec $tt
{etpftcf • 71m €nbe : €nbe b{e§ei ^etfbarn dU^imtn^ ti>9ber bie
beforgfltcf^ea plage ber ^.ej^üenl/ bwc^ ben |)^ge(erf«n fKStn S>ih
ctor |>enxt(t«ti ^tt^mtt «w ^nocbae^ — 3n brutf gegebm (u
te^ptttgf WeK^MT 9ott^Ct fttac^ C^i^lt t>nfer« feltsrmaet^er« gt^
%mttf im ^.S>.£t9ii. 3<ire* 3n Oiratt
IDer Serfager bteM Stegimentt war 2eibar(t ber be9ben 9riber/ Cburfirfl ^IbretbM t» ^^ni
Mib Cburfurft 3oa(!biui< {u 9ranbenb«rg. €r J^rieb baffefbe «rfrriuiiHeb lateinifeb, öberfeffte ober
folcbetfber SburfirftüivonlBranbenburg, iElifabetb/ t<s ^bren unb 9)ii$/ felbft in batf bentf^t,
fo mie er berfrtben ancb biefe fMnt tteberff|nng bebicirte» Siefelbe tft batbrt: JLtipfid am abent
fJbiii^pi tmnb 3Mcobi ber be9ligen ^eipoten* 9tad) «briflt ^eburtb. 3m Sttnft{ebenbtinberten rab
f((b^benben iare. Brromet mar ein getebtter 9lr|t. 3(b be({(e imi tbm eine (?tbrift unter be«
Süd: Diiae £piftok: Henrid Stiomtri AhoAmIiH: et Gregorii Coppi Ctlnt mediconmi: qoe ibu
^os
S4r 151%
SiiitfAit Ut aßobcbett eiit|^4(t. £a< iidtnmtiiit atcaiment ift in bre? SbeUe absctbdit; icc ctfk
iKinbett ooit aßatnemftnfl (Mifftnffti^cr ^^eftUcnti; b<tf {mr^te oon rettuns M tranifen but« fiH98 iH*
9fl€dun9 er(|cnne9 ; hat trittc oon fdS^toeren ttifcOcti htt 9e(Hle6ific(Kn fibcti. lDa< (an|c i(l s 1/2 fB«
(totf, iiifb in bct iCbnerifc^en 95ibUo^et.
3n bet tCmDif<<>eti SSlbliocbet {n^ltbotf tfl wif eine Sbitf^a^f beftnbliA/ bie fc^n rsic I19
ttTeM^ior J(ot^er {u J&eipjig in 4* crfc^tenm t^
884O fR^SVntnt ^tntiifyen @ttOtttet4 ^0 Timha^ t>tt erftiey S>octoti
in^alttn^t tdit dd) xoihtv Die ^e(lt(en| tu bemoreti aucf^ htn j^nU
hie bamit begriffen ^((f ju reichen/ nac^ \>leiff[ger t>berre^ug getne^
ret \)n& gebeffetf. ®ettüdt )U 9)^etn$* Km^nbe: €nbe hiefH
ffetftbatn SHegtnunt# — Qetruift tfut^ 3D^ann ^ätoffet in V
iocfyUtümbte ^r|6tfc&of (tc^S €^urfurtTrf(^en ^tot ^en$ (3a wer#
<^er bte nu|6ar t)nt) »bertref enbt fun0 ^er !Z>rucf erep etiilidfy ^reii
Anfang gef^a&t \>ii t>m<!fy' sbtliit)e etnge6üg €tfiinben t(l) 3m 3are
1517 ^ni 3 1 tag 7(uguflu 3n Cluact.
3(1 bi€ jmcQte 9(u<4abc/ bit/ »ermide ber Xntclse auf beut Xttel/ gnm^ unb gcbc^crt imü
t^n i#. 34 bobe oncfei »icHid^ einige, abct nur Heine Sufd^e an^cofen. 3$ 5 9/4 SBofen ftacl^
ainb tbtafeXU in bet 4ibmrir<M ®iUii>iM.
8 850 ®ie geuerftd[;e{ten tenb ein« teff* ber gefd^fc^ten tei iobiidfyen fketftß
paten tonb ^od)bexmnbt€n ^elH t>nb fKxtmi ^ett ^tmHttnd^i.
Um ^nbe : ® ebrucf t tit bet ^apfetlic^en (Btat 9{ttrnberg butc^ ben
£^(tern |>annfeii @(()6ttf^ergei: Surget su 'Hugii^urg. 3n ^oho.
Cine< bet merhDutbi^flen ^tobucte bet SBu^btiicfettunfl in btefent 3eitdf€t; abet aiu$ einef
ber bcfannteflen/ {umd ba folcf^ef fd!K>n Dor mebtern 3abrm oon bem fei. %bfylet in feinet, eben fb
befannten StbbanMung de inclyto Itbro poetico Zfytuev^ant au^ffibrlt4 bef^rieben morben t(l. eine
tDetflaufti^e ^Jd^rctbun^ n>Arbe alfc hier etrna« uberflufide« fe9n. ^o4 »iO 14^ ba« n>ii^i^
t&tilid^ berubreW^ X)hr ^elb biefe< ®ebttbte< ift ber rSmifcbe $a9fet ttXiXpmUiM, ber, mie in
bem am Snbe beigefügten 6!(at>W gefogt »irb, boriim Cf>euerbanP aenonnC n>irb, bo« er i>on 30$
genb auf, M (Mn gebonndf^ na4^*Cen>erU4K>^ foe^eti gerict^c M« Den JC>anptftof bo^u gab
feine Secmdbliing mit ber fd>6nen mib eeicben SRorta i^on SSnrgunb, {> beten n^iretidN ^defi^ er ni<^
eber / M na4 oieien SHMatbeuern gelangen femite; unb eben bie<e Sbentbeuer Unb etp bie b«i sciftai
Sbeil be< @ebi4te« ou^mo^en. lieber ben eige ntlicbcn Cerfager biife< @ebi4^te< ift gefhritten twcß
ben, inbem einige fpI<jM bem Söffet feibft, ber flify unter anbem oucb bnrcb feine £iebe {nr 2M#tfanift
tntfgeietcbnet (ot (®. Bothmii diff. de infigoi favoce Maximilioni 1. Lnp. in Poelin) anbere aber bc«
nTeld^ior Pfbijttig {ugeeignet boben. 34 benfe aber, bevber SBeinungcn lafen fUfy m0bl »etcUiigen»
2>ieicnigen, mel4K ben Steuffa felbfl {mn 93erfa8er madJKn wollen, becuffen fl(b t>or{ttgti4 onf <Co^
itu;n« 3eugni§ in feinem Sßetfe de Caeraribus p. 486« mo ef beigt: Poetioe opue de djverfis fint
periculis edidttf cui gentili liogna Dewfdanck tndidit. Fingeas invidiam» et cariofitatem, qua!
peribnas quaadam oonucaai quaa ntione ac pmde&tia toi vitt verk viceritqoe ac profiaoerit, st
^-7
HiS/ 9lA^e i«. fcQ/. ai^ ttoti 0le(d»ieiti0Cii itnb pb tau So^fcr MoMk^Mte m^g^^^
^id^i€ Jl6^lrr in f(t^n>a(^ Met, nlcbt gohi {u i>enilctfm,. imnat ^«
{II ®leti ein papierener €obe;p Mn 48 951- in ^olio tu flnben i(l^ »eli^ m^ i^Hig TiV^^ZTv^
Sl^oietbiinN, tMHi tei:Rayf(t« eisetien ^oaib, mit vielen 2>ncdMltei<i^ im» ^**^»<i>nnt ^
ferner baf bafelbil no4 tin anberec Cobe/r ontnlteffen t(l, in n>«ld^em bic ^V fm%, Wum%Jk^^^
banf fommen foltten, bon bem Stapfer felbff beftf^rieben »ocben finb. ahm ifl ti tNWMtf %^AmL
^onbfArift be« $(i9fer</ ni*t mit bem sebrucften tejrt nbereinflimmt. 3(aein man (MM u*
baS er ben (Entwurf {u bem OebicfK mÄffe aemadKr W< »eitere 9{u<fubnind ober Vek^
iberlafen baben, ber benn aiid^ mirflicb ba< fSerf, bo4^ den>i< nnter ber 9hifitd|^t betf f^rttfT^ m
£>rbnttnd gebracht , unb ben titad befbrget bat ; baber er ficb benn ou^, in biefer VAdfU^, m* %i
er boc^ ben meinen antbeil baran «ebabt h^f ^ ben Serf4er anideben tonnte. I^UU VtemmM
Aigerte audl^ be( ftl^^6^ in ber oben angefitbrten aibbonblnn«. Z>a9 biefer tt¥el<j^or pjb^
ein iRurnberaMi^ 9>^riiiet, iiier(l in Stopfer tTlaFimtUaM SDlenflen^ nadl^ber ^robft bei) ^!(^
bolb, unb }tde^t $robfl {u 6- 9(li>an in SD^apnt gemefen (ep/ wo er iS'iS deflorben i^, tu beronm«
SSan erlanbe mir bep biefer Qelegenbeit eine Heine Stu^fcbweiffung !, 2>iefer wucbige SDtann bemo^ntr
itid^t nur ben Pforr^of bey @« Scbalb; fonbent er war tt au4 ^er fb(c(^en, im 2labt 1515, cmf
eigene Stoften wieber berfleOen lief. Sin Heiner SBonument oon 9te(n/ ba< noA deßenwcSrti^ Aber
feer £bAr eine« 3immer« ifl, in weld^em ein Sbett meiner {(einen Su^erfammlun^ ftebet, unb ba< id^
6fter< mit fBerdnüften betrad^te , foOte biefe f^Sne JS^anblnng oerewigen. IDaffelbe bat eine ^nfcbrift,
ble auc^ biet aufbe^KiIten {umwerben berbienet. ®ie beiSt: D. O. M. Et D. Sebaldo ic ruccefloribui
Meldiior Pfinsing D. Sebald. Nom. et S. Aibtn. Mog« Prq>. has a^es propriis expenfis in hanc
fortnam reparari C. Anno Salucis MDXV. PfEnjittg gab 1521 bte ^^robflep bep & ^ebalb auf.
tfein SRa^folger (Btcx^ peilet bebielt JM iS33/ bie, |ur VrebfTep sebirigen weltlichen (SAter,
tie er in biefem ^abre bem 9tatb Abergab. ®ein Sfacbftiger war (Beorg tttatm , bem man ben fe(6
famen Sitel 8<bAfTer beplegte. 3>iefer i^ eiflentlicb pfdtrer an ber Stir^^e, unb bat aOe« babin et»:«
(cü^Iasenbe {u beforgen. Sieben i%m (leiten nod!^ fieben £>iaconi.. €ben fo oerbalt ti fU^ mit ber )We9^
ten 9»farrflr(be tu 3. Bretts 60 wie affo ebebin jtM probflrre» in StArnbers waren^ fo ifl no4
gegenwärtig bie 6tabt in jwo Pfarren abgetbeHt^ tinb bie Sc^olfieri ober Dorfleber berfelben ba«
bot aOein, a(k ^arod^iatta in ber ganten ^xmt unb |um ^il oncb auf bem Sanbe |u beforgen. Sd
fcmme nun wieber auf ben Xb^tierbonC inrAtf. 2)ie Svpen btffetben ^b fe »ortrefliib/ baf man
ebet>Ui in bem Sßabn flnnbe/ ba« ganje SBert fey bon in {W(| gefcbnittenen Safefn abgebrucft. ^
babe aber ba« ®egentbeil in ber :&ef<bräbtsits ber 7hx%^. 43ibelaii€(gabeti 6. 70. u. f. binfdngff
Itcb bewiefen. 2>ie bortrefücben J(H>I{fd^itte, btcen iig ftab, %at ber befonnte igatte @<b^ufeleiii
«erfertiget. jDbiger £itel flebet auf ber erften Seite be< erfleo 9lat< in bier Seilen« Hai folgenbe
91at fAflet bie Sneignunggfcbrift an Carl V. bamaiigen St6ntg in Spanien. Sie ift batirt: 9}Arn*
licrg am erflen Sag beg Slter^en 9nno bomini Saufent fAnfbunbert onnb im foben(febenben 3ar. X>ie
lln'erf((^rifk beift: niel^iM Pflnjitig ;tt 9QXi^ ^Iboti htf YtTenQ i>tmb 6aiib eebolb 39
IDifirttberg ^robfl^ 2)ann f^ngt bag 9ebt4t feiilfl an. ;Den iBefcbfug ma^i ein k^^ii auf acbt
SBlattcrn. 3ii(e$t flebet oMge S<b(>9an|etge. S)a< ^DrucTjal^r ifl {war itttb^ eigentUtb au^gebruA.
P^nsere Tbrnoldi« 8 f f £>0(b
410 3«5««5I7'
SMff tmm wH ^kM^^ fBa^cMiMM^Mt ongtimmimt mtbttii M ber SDtitf M etoi Um 34frf/
>4< in ber 3^(i§nm9i(dtti!h Umtttt ifl, |ii Stonbe «cfornmcit fo^ Cbi fiii|ig<c, bUber noc^ twn
nicmanb becu^rtec 3n»cifc( Ml übrig , üb nftmt>cr9 »tcCUd!^ ott bec X>riK(M <iit{mebiiiiti fo) ? S<
ifi »aftc/ am ®c^(n6 beißt c< aii€bru<f U«b ®(brtid(( in -^ nftniberg« SRleijt igmmK QUI^i^c
fptfitt batt€ nie eine Dcucferep in SH&tnbers. Cc mar ein Sfufifpiicset Z>nidtt, fcs n>i< er htm au4»
«»irflidf^ bit tmi 9te SXu^Sabe 1519 in9(ttdfpucs/ mit eben biefen Sopen ^ebructr hat. 3cb ocrmucbe aifo«
ba8 auc^ bie ^esenmortise ecfle Sdrfgabe mictlicb (» Ttugfi^urcr debrutft^ unb 4(?)ftflfb«r0, bto< bem
lTM4^l<HrPfiti$itis in Sinken, fuc beo !Dru(fMt ansisefcin mürben fe9. :
8860 93on ^ieonefen ^em iSo^e t>nbe beßufften mennfg toolb^g^er ivfl
mtt ang^egeti^eiten febbefpfem ®^nnt i^tibe ^eleir guben (ere &n
^bntfd) fortn»9l(c^ (efetit. 2(m Snbe: 3tltprc|Tuttl 9ioflo4)tt 2(nD0
QRgggggpt)«. 3h 0uart.
Ctf t(l biefe< eindlacbbriuf ber erfbtn «lattbfatfc^en» 1498 {u Säbecf sebnicf ten Sfn^gobe be< Xri^
nef e be 'Do«. Cin €iremp(ar ifl in bet <£bttrf&r(ll. SBibiiotbef {u 2>(c<bcn. Unter bem Sit el ifl ein
JE>olifdi^nitt, bec {mo %uäfH>bltn mit {»een Sttd^fen verfteOet. 2>i€fc Sfu^sobe (kü ebenfalU 4^01]«
f^mitte. e. (Bottf^Uk iReuede« 1757. & 39.
887O ^tt 9{oO$art ^tfi itnb bie Drop^eti? fancti iÜKet^obti tonb SRoff^
^arbf. n>e(d;e t>o tDort ju mort tta^» tti^afc ber itiaferQ \)nb aniefgung
ber ftgure fitib gefptit motben jm foc t>nb. jrbr j 3or \>ff ber ^erren fa(l#
nad;c \>oii ertlichen erfamS t>nb gefc^tcfrlf bürgeren einer (obftc^en
flat 58afeL ^amp^tlüid ®engeii6<tcb« €^rpift ju fob bem fRbmü^m
f ec4) €9t evbrgnofc^afft beg fefben g(et(|^ aDo« fp befl 6a$ bemaren
feiet). 3" Ouarr.
SDiefel ffaflnacbtfpicl rnirb von (ffottfc^eb, in bem!Borra(b {ur ©cfcbtcbtc ber bnitftben bramoti'
fitben Si4}ttunfl ®. 46* alt bat erfle gebmcftc ®ttl(f aud bem löten Seculo angr fubrt. J^afRIbe ifl
oiKb in ber &d^toaviifdftn Sammlung. Siefe« ®piel ifl fe eingeric^tei; bag $abfl, SoQfcr, So»
nifle/ Surften u. f. m. ben iBraber SRoObart, bie SBirgitta, e^Uüa u. f. t». nadt ber Sleibe fragen,
foat ibnen in Stifunfi beoorftebet. ^Die S(ntn»orten faaen oft febr berb aat, unb man fiebct Ui^,
bat ber Scrfafer, bat, in aUen Ctonbe berrfc^enbe Serberben/ babe rügen moKen. 9ßer bicfer pom;
pfyüiat (Betigetiba«^ gemefen fepn m&c^e, ifl mir nicbt befannt. £)iefe ®cbriff ifl 7 Sogen flarf mt
mit {>0lifcbnitten getieret. Som $(eicbem 3nbalt ffl eine anbere, 1522 unter bem ^itrt: Pott einem
lOal^bruber wie er miberri<^ gibt O^opfl :Raifer %tnlg vrib allen flitnben u. f. w. gcbrucfie
ec^rifi
3a&t MDXvm.
888.) 2><e tJietje^enbe teoOiWnbfge 7lu«gabe ber Utttf^tn 95lM SRCc
Semerfung be6 AÖrucforted/ 3o^«/ 3)rücfer* unb SSerlegec«. Tim
€nbe: 7(qn enb ^at bat budfy ber f^atmffcl^en ofenbarung u. fl tv.
t>nb mit fitguren bit ^i|brfen bebeutenb. (SBte in ber t>or^rge^en«
ben Ttuegabe vor 1507) ©ebrucft \>n »olenöt w öer raiferlfc|>R Hat
8lUgf|>utg
^
fic&^t'dn ^ertn 3o^ait fXqlitfiKm mr Öhringen 9lai^ ber geßihrt ^^rfjK
.^iinfie^ett^iinbert lonb a^^tief^fi yktf auf ben nr\ii) tag bei^ ^ftinerft.
^terum6 mti; fo6 ^a^tvi t)nb banf tourcf en * - >^^n toek i» wf(t ^Imtn.
e< i^ bkfc« bU i^ier^e^etibe/ tinb Icqcc i^Dafianbig« ^0(bce»tf<|^e ^Sibetouegobc wr ber gtf#
fotmation. IDer bttfbec gebrauchte Sejrt ifl nacb tec Seit tiicbc meitec abgebcuA morben. tittber« be»
f annCe Ueberfe^utis 9eranla§te auib bie Sebcer ber catboUfcben Sttrd^e / jxa eine be§ece Ueberfe^ung {ii
benten. !Ben be^ben bübe icb/ fomobi in bec (B^efcbi^^te ber r&mifcbcatboUfcbeti/ aM ber .Cncbe^
rif<brit betitf<ben ^ibd&bcrfeQutig au^fubrlicb flebonbelt. Sfucb bic SXeformicten unb onbere macft^
ten ii(b eigene Ueberfe^ungen. :Dabe9 blieb e^ bitf auf unfere Seit. aSie reicb biefe an neuen beut#
fcben Uebecfe$ungen fep, ifl befannt genug. Slefe 3(utfsabe ifl eben fO/ mte b)e torbergebenbe, in
^»een Sbelle, ober iBanbe getbeilt. 3eber bat fein Sitelblol : :(3ibel tetttf<b / ber erfl CaiU ::&ibel '
tcticf<b ber attber l^rX. iBet)be Sfutgaben flimmen, mie in Jbiefem 6tücfe, fo in ben übrigen genas
{ufanlmen. Sine »eitere 9f fcbreibung »irb olfe unnitMg fevn / {umal ba icb aucb oon biefer SSu^ga«
be, ba< nitbigftf in t>et Sef^reibung bec ^tsfln^rgifcbcn ÄibeUtiggobm G. 51. u. f. fibon be«
rubcet babe«
889O ®^^ new ^lettitcittm ober etoandefv buc^/ fo (n^aftet atfe ffmatt#
gelten t)nb €p{flefen be& ganfe tar« u. f. m. Qftrucft (U iBafel mft
f aiferHcfier ^atefldt prtt)i(e0ten/ bad be9 penen iti be Original attgr#
)etgc ntemati t>nberfl& in vi. iarett/ nac|^iutrucffn 7(n. SIK.aD« X VIIL
Tim Q^nbe: Qetrucft bucc^ ben fürftcbrigeti ^Ibattt^etrt ^on tan^
genborff/ Sdutger (u 99afe(. 3tt bem tar/ bo tnaii talt nac^ Cf^rtflf
»nferö ^erren geburt Xaufent füuif ^unbm Tt^^tje^en iar. 7(ii bem v
rfff rag be« iiJ^onatd üStarcit. 3n ^oHo,
Crft im Sabc 151^ batte petri (u SBafel ba< pletiorimn gebrucft. Siefe mieberbotte Su^gobc
giebt {u erfennen^ baf biefe« Smb t>ie(e tiebbabet ge^nben bobe. !Der fe(. £)ietelmair in aCUborf
befaf ein Cjremplar (»on biefer Slu^gabe*
890O 9etbtt6 bie fobett geit toott iateftt iu J^eutfc^ gemacht TtmSnbe;
€in ehb ^at ba« beutfcb rbmtf((^ i33ret»ter/ welche« au« ^rxi 4atf tut«
f^^en romtTc^en 9ret>ter/ nacb teerten tooren gemafnen >Deucf(f^eit
Cburc^ Äojlen — f^erm S^i^offet t>im 9rattge|Hltt — gerecf^tferrti
get \)nb au«geiogen tnb {u brucfen Derorbnet tfl) melcbe« axk^
butcb — Socob tSSpg Sarfuff et prben« — ia ein foRicI^e Oi^nung
gefeit ifl. ®ebrutft ^nb fdiiefltc^en niit guten ^\t\% \>onenbet ju f8e»
nebtg bur4^ ben etbarn ^eitler ^regortnm be ®regorit0 im 3:at
nacb €f^rijli \)nfet« ^rren ®eburt ^Daufenb V. \\xxi^nt tonb XVIIL
3ar am festen A^ag beg ^onat« Octobri« u. f. xo. gr. Ouart.
g f f a ©lefe
4<a 3a|r isit
frlbcn VoL I* i^. ^l. u. f« o. 15. aulfffiftrlicb bifdtüAm ift^tn.
S9fO OrtirfuS dmme. mtt t>{f anbet^tfgen gfbetten toott nuweit gecorttert
gf ertmet vmt tH)febet m gut teufc^ getrucPr iu ^orti^ in nam |)attd
fücf \>o ?8riicf iRac^ ber geburre t)nfer6 ^evxen 3efu jrpf afö ma jafff.
9ft. €€€€€* \?nb ac|;tie }arf an bem rbfä. tag be« fyornugd Ttm
€nbe bed erllen ©tttcf«: ^i^e enben ff(^ bte ge6et fatit SSrigltteit
«ebrucft buri^ So^autt WgttOll.ju ^Jort«. 3m 3ar 2R.€€€eC.
bnb )rv>m. 3« @ebe|.
2)ie^ mtttw&thi^t fHuH^U be< beutfcben ^Mrtutt TMmt Ufäfttif^t lliebertr in feinen SRacb«
ri(bten $8. 2. (?. 176. bitilnti^Iicb. (Sie flimmt/ einige von iXteberet andcifigte Secdnberunden ob^
gcrecbnct/ mit ber ^tra^butoec 3(u «gäbe oon 1S07 uberein unb betc^dt 1 1/2 Slpbob. Sie tfl in
ber @4^n>Arsff(^efi CommtunSs.
fc^&neti gebelfit \>ji ftgtiren. Um €iibe: QebrudPt {u 9ltt{Rbetg btirc^
grtbertcu ^ei^puö, für ben Ccfornen ^o^aitn Äotergcr/ turger
bafefbjY/ fm 3ar nac^ ber geburt Cf^rffli. ^.€eS€€.]r^m. am ac^e
^at) felfgflfdjen \)ofenbt. 3n :Octab.
3n Slnfebung hei ^ihaW flimmt btefe Sfu^^abe mit ber t^orbergebenben t^oOfcmmen oberetn.
Kuf bem Silelblat ifl bte Sl^aria ebenfaM/ aberflan}; unb in teben^grifie abgebUbet; tmb bamnter
flebt obiget £ite( rotb sebrutft. Staeb bem Stolenber folflt ber Jg)ortulu< / ber fl(b mit ben emtabnmM
ten (Brigitten«, <iuf ber Slucffeite be« CCXLVltenSlat« enbiget. Z)en IBefcbiug macbt ba« gevpHn'
liebe fftt^ifltt, nacb wildinm obige iKn)eige folgt., 2)ie «&olif(bnitte flnb etmatf be§er, M in ber oor«
lergebenben Sluigabe. 9(tt(b biefe i(l in ber i£btievif<i^en ISibliotbef.
* 893O ®umma 3^&<tnntd gesogen aug ben ^uandeiien ttnb ®.q^r{<^eii
bnb SBeftHc^en redeten u. f n). Qetrucft (u ^ofcl ^nno^.;i).KVIIL
^m Snbe : ® ot tu (ob er. ©etrucf \>n \>o((enbet bntc^ be furftc^dge
Slbam 9ctri bo iangenborff fn ber fiatt 93AfeI/ bur^ berfegung
bed erfomen So^Otin lR9tinman ton X>r{nge. 3n bi jot bo man
|a(t taufent funff^unbert t»nb. fr^ttf. in bem Ut^tn tag bte monat$
'ÄugmÜ 3n jolio.
jDbiger Site! ftebet in einer Sinfafimg, bie in 4)oI{ gefcbnitten ifi, unb^etami, ^ßaulttm tc von
fleflet* 8bif ber {Kucffeite fUib einige beutfcbe {Reimen (it lefen / n>orinn ein 'begriff biffe« bico<be
tntbalten Ift ^ann folgt auf 7 flattern hat fRtiifltt, worauf fobann bie €^umma fclbfl anfangt.
Sitn Sefcbluf macbt obige Sliitcige : ^ott {u Eob u. &ie ®etten|ab(en unb €iifio« febten. Signa«
tucen aber finb ba , tM a bit t. SBerfcbiebene altere Vutfgaben finb t^orbin ange{eigt wotben ; bie ge»
genmdrtige bemeifet, ta% biefc« getfilicbe D{e<bt«bu(b aucb nocb fpater gebroucbt worben fcp. (fin
€;ccmplar bcjinbet ftcb in t>er ,^euerUmf4)en »ibiiotbef. 3n h/ri oon 3eeien Seleft. litter. p. «o«.
»icb nocf^ eine ^afeler ^utfgabe oon biefcm 3abre^ aber in S^ieberflcbOfc^er Spra((^e angeführt«
394«) Ibai H^ V fSmUn Itß nmvlb$. U5 Um ^o^^tltvttn Ibottöt
Sitifniptt^ bie er ntnt Motte «m mu«* bau« er. jrir prebf^f \)»
leer? get^on ^at. 7(uc^ bar6e9 >Doctor Stelütfpttg^ TUp^abtt in. fj^iiu
prebige georbMert fftü^ü^ t>nb gut bs menfdfytn bte ba» feferi/ tauon
toot gebeffert mögen tperbem 71m €nbe: ^it enbent (icf^ b(e XXIIL
9>reb{gen «on bem bäum be« etD(gen febenfttc. 0etrucPt In ber frefen
feiferftc^en f?at @ttafi(tird/ bur(^ 3o<)nn{ ©rtentttget/ t^nb \)0#
fenbet t>ff fant $Hbffn«tag. 3it bem far nac^ €^nfK geburt.
IDUfe Sommhitis Statferfberdifc^Kc^rcbiaten (lebt nldbt in bem^Ueggerifcl^enSertcicbnif ; Mbl
aber fUib tn>o eintdnc SKu^gaben te<9[nbaiig< ber XXlIL ^rcbigten Don bem SBaum be< emisen tebenf
00n 1512 unb 1S17 angefubrt mocben. Obiger Sttd (lebet in einer Cinfafuna, OIei4 mit bem fbl#
senbcn Slot fangen bie 9)rebtflten oon ben ®unben be< 9lunbe« an. Sie fcbliegen fi(b auf ber dtucf»
feite be< 97(len9$(at«/ mit ber 9(nieide: JE>ie bot ein enb -t»nb ifl setrucft tmb teütnM hutdf ^oonnem
erienniger in bec SaiferlidS^en flat Strasburg o(f ^oonni« Cbrifodomi; in bem 3ar. 9l^e(SSSejrt»iii.
£)ann folgt ein SRegifler auf 2 i/z 0(at 2)er/ auf bem JfHiupCtttel angeteigte 9lnbang, bat einen eiie#
tien Sitef, ber alfo lautet: Idtt bc(bgelerten Doctor Seiferf)>erg< Snpbabet in XXIIL ^rebige fo er
gciboti onb bie georbnet bat an einS bäum. XXIII. e(t offiefletge pi ewigem leb{ gut jelefen 9fi bauon
mä wot gebeffert mag werben. Unter biefem Sitel (lebet ein ^oltfcbnitt/ ber ben 9anm mit ben
23 Veden ^etfltUt Vieler SInbang bat feine eigene Signatur unb 91dtter)ablen. €r f4Ite§et Hdf
«tif ber ttfttn Seite bei CL|len Sblati mit obiger 9(nteige. ^ie fX&dftlu i(l teer. %u^ biefe SomoM
bing ifl mit ^oltfcbnUten oerfeben. Sie i(l auf ber bie(igen Stabtbibllotbel.
8950'^t'ber bie mdnfgfaldgen verborgne/ argli^lge/ betrteglic^e/ faffcffe
toitb eobtf(f^db(c(^e aHfac^tung«! vn t)esfu(ttHi9 ber itlifim
fdi^Iangett; alten t>ergt(ft^n braefen ton reiffenbe wölfen/ b' bbfen
galfl/ gar ^ailfame/ tr&(l}lc^e toii fruc^ebare bereif/ arine9 \>if bu
tva(fytü^f falne mefc^e iu to'le^md^?. gor {u lob. 71m €nbe: 0e#
bruift iu ^Remmingen burc^ 9ilbre((t jtun. 1 s 1 s« 3n X)cta».
S>iefel Heine SBerfgen entbalt 17 SBetrac^ungen / burcb ti^Iebe (k^ ber SRenfcb in bem Storni
mVttt bte gei(lU<ben ainfe^^tungen fliirten foD, S>en fRtfdM ntacbt ein €(ebet. 91uf bem 7itel iH ein
elenber Jf^olifcbnitt. Slucb auf ber Stuctfeite beffelben 1(1 einer befinbltct^. 3(1 z {Bogen ftatt. 3cb
kefi<K biefe Seitenbeit felb(l.
896O ^9" 9(9iiK4> ebe(4 SBut^fe^nit i»oii t«^ bitbtrfi^ei'b bnb ttorßanb
SBad ter alt t»nb neto ntenfc&e re9 u. f. n>, ^m €nte: ®ttmdt
iu ^eopid! btic(^ fSBoIfgaitd ^tbdtl 9« ber ©c^mimfi^n gafiett
pet) ben faulem wonjxi^ig 2(nno bftf. 1518. 3n Ouart.
(Doran flcbt (ine furic a^omt« £>. Jlxu^*, mldttt mtlM, ^§ ^ iBccfafcc tifa^ bcfoiwi
f<9 * ^^^ iil bi( moiecp/ faat er, fafi na4) bra art, tti (rloK^teii tocMvtf Cattkrt pccMa«c «eben«.
gffa 8^)7)
414 aWN »SIS*
897O d^eftt« ein fftd ftu^^ffm bu^Mn Don ff^Mtf VitOtltf M^ d*&
tottbfgffl ^aaomtnt feltg fu eittpfa^eit fm TbtgufHner Cfofler fit
fanbe Knne ttov €tne6e btfe ^etfidfie faflen gepre^tgc t>ri gegeben.
1518. 3it 0aort.
SDer SetfftSec ift ber befoonfc CAfpor (Sftetel/ ber (I<& to bcr golge bitrilft »Arcre ^d^tiftm
berotine gciitact^t («t. ^tefe ^Ikebigten (inb ben 6rafen bon S^antffctb {useeisnef. 9(uf be m Sttel ifl
ftn *t>o(tfc|Kittf / weiter ein £cce ^omo oorfteOrt. Unter -bemfelbcn fle^t: ^tthuHlü, mU^i laborem k.
f faie« ftm. 3fl 7 1/2 ISogen ftact unb tn ber @4>t9arair<^eii (Sommluns.
8980 ^9» 2>eutf(^ Z^tolH^a. ^ai jfl €911 ebfe« f&ü^Ut)n ttoti rec^tett
toorflanbt/ n>ai Ttbam t)nb S^diluö re9 t)iib toie 2bam 911 \»M jlec^
Un, \>n S^rtilud erfleen fad. Um Snbe : ®ebrudFt iu Wßittttibut^
burc^ ^oatlt ®runenlberg 92ac^ g^riflt gepurt taufent fünf f^utibere
t»n ac^t^e^ett ^ax. 3tt Ouatt.
S)er Serfa§er biefer <S4^rtft n>ar, mte noc^f ber Sorrebe gemelbet tvirb, oiti Ce&cf4^ ^,
4itt prieftet/ t>tib aiti (Citflof in ber Centfc^en Iberrn ^4itß ju ^randF^srt« Jlu^tt gab ße/ ifi«
ce< etboitli^en 3nbaUr« m^m, mit einer fürten Sorrebe auf« neue ^eraitf, um ^itie €ksner pi
äberteugen/ bag feine Sebre nii^t (e tieu fe9/ oM fie oorgoben. Jlt^ U^ ^iM^Un n^er b« io6ll^
fagt er betfmegen in ber ^oxvtit, vvlb fog ^mn ob bie C^logey bei^ t>ne nem ober alt fef»
SDeriBeofaH/ benbiefe (Schrift fanb, »eronldgte «erfcbiebene, bofb <iuf einanber folaenbeVu^floben. 2H(
Segenmartige ifl oermutbüib bie jOrtsinaiau^be. Vuf bem Sitel ifi ein {)olif(^nitt. <Ste ift 10 0»9
aen flarf unb in ber 0<^tt>ar3if{^en Sammlung*
899O $^ol0gia ^eutf(t&« ^ä« (fl am ebef« bnb fofUtc^ft buc^fni/ bon
rec^em ber^annb/ too« 2(bam bnb &fti^ui <e9/ bnb ti)(e 7(bam in
}»nni fterben/ bnb €^rtM erfleen fo(L MDXVHL Ttm Snbe: 0e^
brucft bnnb ^^olenbet (u '2lU(tfpurg burc^ @t(uatta OtmoT/ am.
nriiX tag ^epteinbctd iJtacl) Wtit geburt $unftie^en^unber( bnb
im ac^tjef^enben jar et. 3n Ouart.
3fl ein iRacbbruct ber erfi ondeieisten 9d>rift. JDer Xitel tfl rofb gebnuft itnb fif^ in etiler Cio*
ftfims. 3fl 9 aA 9$ogen fiarf, 34^ be(H»e biefe Sfu^gabe felbft
900O Hin iMi^fi ntmi idt. Uon ber (teS qottti. 7(m€nbe: $;aufenC
funff bunkert O^efliÖ rbli}. befn ptn i^ maify mfc^ fdffa) a339>@
3n Ouart.
X)er betonnte re(btf#affene 3oI>ann ^^rnnpiQ ifi ber Serfafer biefer Steift ; t»ie er M
benn in ber ooranflebenben tur(en Sufcbrift an bie oermitTtbte JE)er)08in von fBaiem Stunigunba frlbf
nennet. IDie St^ft felbfi, mcrtnn «on ber ^fliä^t, 90tt über aOe Z)inde t^ Ucben, frbr erbo^
»4^ gebanbcU n>irb, i^ in oerfdHebene fur{e 3(bf(bnitte setbeiit. 3(uf bem $ite( ift ein ^Itfcbniiti
3^ 7 aiA SSosen flort 3i<r befl^e M<if eine Slu^aabe obne 3abr unb jDrt, unter bem Siiet: IIa ber
ber
wtt vn^ approbiert ^wr^^ Ito. XtUitümm Jbiifytt boibe ^fugußiner ot^eiw.
901.) |)9melitfageit ^uff bem/ n^er Mof UU \>nb »of |l{r6f/ fm tu bat
emtg (e6en« |)eUwaden Ttuff bfni/ »er u6e( Uht tonb ti6f( flfr(t/
fert frt bie ewigen t)erbamttu§. ^Daft tf( bfe materi u. fl h>. 7(m Sti^
be: ®ebrucrt (u Stugf^urft burd^ @Uuanum JÖtmot/ 6e9 fant 9}r#
fufa cfoflet/ am fmatnffstflett taj) S)tpuem6r{«. Timo xc {tn ^4>tie^
^enben. iaud beo. dnOuatt.
!Diefe Vu^sobe, bk in {>errn Sopfe 3(nnalen nic^ anseieidt n>orben ifl; befl|t ^m 4^^*
€f(bn>ars in 9(ItbDcf« Ste bat ebenfaS^ j£>erif(^tii(te tinb tfl 22 Segen flarf. SDle leOfe ®ette ffl leer.
2)er £ite{ ifl einsefagt unb bie {n)e9 SBBorte: 'gymelmagen unb ^eltoogeii fUib ro(b debrucff«
903O ^^^<^ ^"1f ^<^* '^^^ ^f^ angeiafgt be( dreien glauben ; bi ift ber
^aibii 3iibfi t)R €ri(Jen bfe frirmbfff i^n pb^tn SÄannen \>iinb
frawen ber ^&(^jlert gefcf^fac^t. Km €nbe: Öebrucf iu 9ltldfpit(g
burc^ |)an^ t)on Qtffott. 99).>D. 1 8. 3n Üuart.
ein elenbetf, jammerticbe« SDing! 3ft eisentlicb eine f urje icben^befcbceibund bon 3^ beräbtttfen
SJiamtvn unb aSeiberni tb<U0 guten / tbeiW bifeu/ autf ben <^a&en, 3uben unb Sbrißen. Son fu
beu/ »erben bre^ gute, unb bre9 b&fe angefubrt. 3eber SBef^reibung ift ein J£)oIifcbn<tt be9gefiia(|
ber bie $ecfon/ bie befcbrieben »irb/ abbilbet)' fcO, Unter febem ^oltfcbnitt (lebet aucb ba< JEBappeit
|cber ^ttftn, unb biefe macben bat Oan{e boilenbt licberlicb. 2>enn fo flebet {• & unter beut erfle»
gttteit Rubelt :R&mg £)Ai>ib/ ein Scbilb mit einer {)arife; unb ber itot^tt guee ^ub 3ofua, f&brt
bre9 X>cbfenf&pfe in feinem ®(bUb. IDer Crfi bbi jUb jtibid 9f(M bot bre? Skberm&fe im
€icbUb. ^ier fann man alfo blel neuet lernen. 3fl 4 a/4 Sogen fiarf , unb in ber iCbnerif<bm
95ibiiotbef. a3cn biefer ^cbrift ifl nocb eine 9(utgabe borbanbeu/ (Sebrüitt von sgonnfen ef<|^b$
fer in tnftncbeti, obne 9(n{eige bet 3abi^tt# 4 3IA 83« 4* ^err ^i^^f« d<bn>ar$ beftfit (le.
903O ^ttiuiq; knii tituli tt regute a boetore $(oma !Dnt¥ner Ik^ttu
tfneft/ or. ^(norum/ in ^lethantcum trabuctt eloqutuiti : ab \)tfff^
täte eorum quf tn fncf^ta Saftden bnhterfttate dura futd ^ubijt pro#
fttebanfur, Bcfdeae-^ ex officina Adae Petru Anno M.D.XVIII*
Cum priuilegio Caefareae maieftatis decennali. Um €nbe:
Finis traduftionum Titulorum ac Reg:ularti iuris utriusq; tum
Canonici^ tum Ciuilis^ in Germanicam aThoma Murner lin-
guam. Bafileae ex aedibus Adae Petri Anno Dominicae rncar«
nationis M.D.XVIIL Menfe Oftobri. 3n Ouarf.
^af tTTurtier biefe Ueberfe$ung, beu; )u SSafet bie SRecbte flubirenbenSAnglittgen {u Oefaßen ge^
-tnacbt bäbe, errettet aug ber, auf ber SRu<tfei(e beg titelblatg an fle gerichteten Spiflel. ^ett bienet
fie tvobi iu nfcbtt, aU {ur 5tenntnt§ wn einigen alten beutfcben as5rtern. SDie ^inricbtung ift fb ge^
ntacbt/ bat bat (ateinift^e adeteit t^pran fttlft, worauf unmttteUmr bie beutfcbe UeberfeCung folget.
SDat
JD«<.dM|e iHiWMhm SttdUttf/ ta6 91. ^f. 9ii<fSlwH4 MM blifM fllrtt in 5r(i^t<t0< Adp»
Uttenir. T. I. p. 3<7. nqOf ciocc 9(u<gab( «oti 1520 btidttübta. €in fjcdnpUK i^ in ^c iCbmrt«
fM eU>IiQtiKC.
904«) ^et neu ^apettl^ttgel bo rec^fmdingm orbnutiden ftt SSutgerric^ett
«nb ptMid)tn SXegtmeten. ^it 2ltbtttoiu Tluc^ ber Gulbin SuUa.
jtunfgffic^ 9tefiHrmattoii/ fanbtftibeit. Tlu^ hetodmn^^tmainn rec^
ttnb anberm anfaigen. 7(tn €nbf : S^pfenbet t)nitb ge trucf t bifer nem
iatftnfpitQti mit itintn Hbbition 3n ber JKaifetttc^en fi:e9ett flott
O ifl biefc< ein ginauer SRadl^nitf ^ec etc^dburgiftben Slui^cbtton tsi4i ttott msrnmudtm
9üd^htudttt, ber aber eenmitbUcb IRitoblotM^ fepo mirb# fo b(i$ baitd^cbenM SBIat auf SBIot pof
fcf , niit in ben Seilen ifl mancbmal eine 93ecf(biebenbeit. €ine nibftt Sefcbreibung »erb baber imt
tiitbi« f€9iU IDer fa$ fjhtf Seilen beftcbcobc titel i# (beitf rotb r tkfW f^ioari gebnicet. Unter bem
felben ifl ber nemUÄe J£>0l|f(bnMrtPie in ber von iso4- €tn €;emp(ar Hl in ber iebnerif<^ »^iblio«
fbef. Stadt biefem ifl ber tapenfpiegel nodb febr oft unb n»enigflen< niHb cttfmal aufgelegt mcrben.
SDie le^te Vutfgabe ifl 15^0 {u $^tra6burg erfcbienen. ^ie meiflen 0nb in bem Jt»ng0Ufi^ Dar;
rac|> $• 118. angeieigt morben. 9enFenbergi Urtbeil oon biefem SBucb in feinen vifionib. divcrC
de eoUeft leg« gerniinf c. ®. 120^ foD ben 9ef<biu0 oon ben bi^ber oon tin< angefeigten Su^goben beffeb
htn matben« ProdiUTe hone Ubmm faeplui » ego omnino fafpfcor; Sed tot a me addoflie foinae
falBcere poflantt otfcitmns, raritatem praedicari npn pofle de fcriptO| olimfumm aeßimüt kodii
piperi fcowbrisqtn vefliendis deßinato^ et tarnen a remm peritis» ac ultra ynlgatam emditionciii üh
pieptibna » minime negligendo , cum nulta^ cpnAietudlnea Germanica! conferuanerit.
905O T>tt 3?t<^tertt* ^tedfptegeL Cfn nuf börrtcf^er begriff: SBie mait
ft%i t)iib formiere fof na^ orbetiung ber rechte ein 9ebe cfag/ aii&
toort/ \»n ou^fprec^ene brtefle. Qejog? axs% gettlltc^e t)nb xotUM^
tt^ttn \i. f. w. 23Dur(^ >Doctorem (gebafltanum iSranbt tofbet
biircl^fic^dget^ )>nb mit mererm ffetg jum te^I gebeffect ^m€nbe:
®etrucPr: \>nnb tum ottttbecnmal Oteutbtert burt^ be frfameit
furftcfittgen ^o^nnem ftnoUou^ aSurger (u &ttaibut^ 9ßnb tit
einem feftgen enbe gebrad^t bf ivnflog bett necf^flen noflfy bed f^e^fb
genn in>6(f botttn fant ^acoht tng. 2((4 man ^ait ^on ber gebittC
€[)r{fli vnferö ^erren ^aufent fünf ^unbert ^nh im 'Xc^t|e^enfleit
iare. SXegnante büio ^apimtfiano imperatore feJcctfTuno <c* Uniio
{mperii eiufbem. miU 3" $ofta.
Die erftei tierbegerte unb oermebrte 9(tt<«abe ifl nnter bem 3abr ist6 bef^rieben toorben. fjkft
gegemoirtige iwtyu fiimm mit berfelben in ber ^üuptfacbe iberein. 3^er titel, »ebber bier ecbr
feilen au]0ma(bt, oon benen bie erflefd^mar), bie übrigen rotb gebrucft finb; flebet ilber bem neiB&
eben ^otjfcbnitt. 3(uf ber 3Jurf(elte biefe« ©lat« fleben ble bcutftben ffierfe: ber rtebeerlic^ CIo^
fpiegel gtiAntK^ 3(uf ber erflen Gleite be« folgenbeo SMot« fle^ bie S^orrebtjmb bie 2)ebicmjoii.
SD««
3a>r 1518; 41J
Sd< SRegi^rr fAigt-Mif Ne gi&d^tf, bdfdden anv tinb fiiSft nsaV^tt ntöf fünf !5(<itl€C« ^Donn btt
^cliid^nitt Ut bin Sapfrc 4iRb tie ^butfixftm wtftMeU 2>ie {mepte ^eite jft biet leer. {)ietMif
folgt ber Slagfpiegel felbl^ auf 151 de{(ibl(en flattern mit cbfden ISefdi^lüg. S)a^ le^e nicbt fletaMCc
Sldt entbatl beurfcbe 3}f rfe , unter welchen bt« 3Druderj$ 3eicben (lebet. 2Me diiicf feite ifl leer. Sin
Sjremplar ifl in bfriCbtterifd^en, aticb in ber Scbwor jtfcbcti IBibUctbef . £)(e dritte oerbegerte 9(tt<#
gäbe oon 1521 fubrt Weiler in hm Tilttn ac* S. I. ®. 99. an. 3(b befl$e eine %uiicbt wn iSt^
Ne ^otKUMi 3(lbr^t {» 6traf bur«, {ugleiib mtt bem Sayettfpie^et gebrucft bot«
906.) tKeformactott tec 6a9rtf(6ft {üttitbred^t ttad^ Crfflt totifer« ^a(&
mad)tti geburbe 3m ^vmf^e^en^iin1>ttt bnnb ^dfUt^itibm 3ar
^ 7(ufgert4>t. 7(in S^ttbe er. ju ^utid^ett an fatit ©e&rgen tag be«
^eqtltgen Stttterd \»nb martrer«. ^S /ari lUli matt \»on Sf^rfjh' Dnn#
ferd ütbtn t^mn gepurbt jf (et $ttnflf(fe^ett^Utlbert t)llb ^(^tjc^ttt
iar. 3n joKo. ,
Sepbe Ckbriibere, bie J^ttmt SßUbelm tiiib £iibi»i«, Uefen biefe« Sanbrei^ 1518 publidren. 9ti
i$ baffelbe bt 54 Xitel absitbeUt unb banbelt 9om$ro€e9, t>on peinlicben Soeben/ Pon ^ontracten#
9auerngitem/ J^bmerMfac^en^ {>e9ratbdiit, €rbfcbafien u. b. fo aber ade« etgentlitb nur auf jDber»
batern gebet. 9« Bel<^onMf Specimen p. oog. . See Site! (lebet auf fünf rotb 9ebru<ften Seilen ober
einem 4>oltf(bnttti meltber bie be^ben {^erjoge mit bem baierifcben Stoppen |Por(leat. X>bne ba< t>tc#
andebenbe (iarfe SKegider l(t ba< flanie tanbrei^ auf CLXVUIL Sldtter febc {ierlitb abgebruift. 3df
beMc fe{b(l ein ^emplar.
907O &pit^tl itt 9itm d^ma^t t>on iawttntib ^^v^tftn mk Sormtir
@tra$burg gebru^f t \>on 3ot>antt ©rtentttdcr 1 5 1 s. 3n ff. $i>(fo.
3(1 in ber Sibliotbct (u ppiling. Slucb in ber &dfwavii^ö^tn in SlUborf. Jpat J^oltfcbnitte.
908«) ^tttut tt ^ttfctntiii \)on bem nu$ bet bing bie tn aedPertt gebimc
n>erben. Qebru(f t ju ^traffturg burc^ ^o^mntm&ibott isiS»
9(tt<b biefe Slu^gabe befcbreibt Creti^ in feinem Cottlogo gant fürt. ®ie Ift aucb in ber 0<^ii^ar$
a^ifc^n Sammlung. aStt Sitel, Sorrebe unb SUgH^it betragt batf gante 17s 1B(. IDer abgebtlbeten
9flan{en unb Saume (Inb 157*
909O ^on aOen ^tpttnttn waffertt ftt tt>ef(^er maff man bfe nu|en \»ttb
gebraud^en foO u. f m. 7(m Snbe: Oebrucft t)nb )>olenbee in ber
Äe9ferKd;en SXeec|>(fat !)Wir»beCfl, burc^ So^ft ®utfne({^t/ noc^
€^ritltK. geburt. Xaufent fünf ^uiibert t)nb ac^tie|^en*3ar Tlm^Ut
^nh iwa^nlfgi^en ta^ be» IXpriUn. 3n Cuart:
Siefe aufgäbe, bti fo oft gebrucften ScbrtdKfc^en ffierfgenif, i(i in ber 04^toar3if<|^en 9amm#
hing unb q 3/4 Sogen (lart 3(uf bem Xitel Kl ein ^oliftbnitt«
Ponjeri %tn4lei|. Ogg 9IG»0
418 3«^ IS»8-
910.) &nmei\ltt«^i bffiftfefette bit^Hn bet 9ltitW^ fkt mtM^k9
franf^cpt *nb ftec^togen ber menfc^en. ©tra^Mltg 1518. 3»
Quart.
3(1 in Uv ^rm>if4^ett SBibliotf^ef in 9((tbcrf (eftnbfic^. ^ec ^ttfa^tv tfl "Jof^ann CoHot von
po4^enberg*
911.) aSerfe&un« Berber @crtl>Mb 8eiW be« «Wenfc^eii burc^ setüffii^
. »IIb Iet6(u^e Utienttfung. ©tCfldburg bur(^. 3?(Antl ^oUauc^
151 8. 3n Ouart.
!5eftt>|bd ft4^ in t>ec Creit>if(beti SBibliotbcf in 9((tborf. SSermutbUdS^ n^irb tiefet thtn hciimit
SBiicb feQQ , n>eI4e« unter bem ^«^bre 1489/ unter bem Site! Verfe(>tmg kib0/ fcI, er -vnb gut be^
(((^rieben t;po(ben H^« «*
i ■
9 1 2O ^^1^ ^^^ anfang tonb SBefen ber ^aiUgen ^tatt l^^ruflfottt —
burc^ @ebaflianuiil 9ratlt beber Steilsten boctor €etiials in lattk
n\iii)tt ()i(lDrf \>ergrffeii 1 51 8. %n €nbe: debruefc in ber (oMti^eti
<latt ®tta§bnrg burc^ ben €rfdmen Sojannem Stnüblm<b. TU«
matt jaft nacf^ €citlu6 gebitrt §unff$e(^unbert v>Rb 'Hd}tie^ert |ar.
Tln bem Iwelfften tag be6 3Kona| sSiecgeit. wib fdligflfc^ geenbet*
3" %o\io
JDlefe« SBerf ifl aut bem lateinifebcn jOriginat befonnt. 3n bie beuffc^e ^prac^e bat fcld^tt
Caft>ar 5rc)f i»on ^I^en tn Srgim übecfe^et. 3^le 3ttf«^ift beffelben i(l {u ^orf<|^^ am '7obf
merfee «ff ^en pi) t^i SSra4;monat^. 3fn beni 9)^.2>. t»nb jtij jac unterieic^net / unb an beffen SBrnber
3o.tK(iin Ä^eye«, ber fccpen fünften maifler, be^j Senftburg i>ff ben Stanffenberg Pfarrer ^ gerietet
SDie J^olifcbnitte (Inb febc WtibU Ctne fürte fSlad)vid)t Don biefer Ucberfc^ung diebt ^aumgortctt
in ben XUd^tid^t^n tc 9. 9* €^* »o. u. f. . Sie ifi in ber ^etierHitffcfKtt SibKctbef. Cd foS
aber t>on biefer Ueberfe(Ming oucb eine altere Sfu^gobe wn isi3* iu dtroeburg gebrucPt, oorbanben
fei)n. aßenigflen< ifl fo((|e erfi neuerlii^ in einem Sßiener Catalogo oerfduflii^ {Bücher, unter btefrm
^M MSfitisi »orben.
9 13.) 2)1« fei^n bfe firtftftl »nb ber dbM W fRom. Tfm Cnbe: ©etriicff
iu iRom ald man ^ait ^on crtfl gepurt. ^.b.p^iij. iav. rr- ^artif.
/ < 3tt»0ctav>.
e< Üi bkfe« nic^t onber^, M eine n)iebecboIte 9Iu^flabe Ut merfmiirbigen , unter bem ?ite(:
tTTirabUiaXomae befannten, unb fc^on oben ®.43. audSf unter bem 3abre 1500 befc^riebenen ^id^
Uint. Obiger Site! fiebct über einem {>o({fc^nitt , »elcber bie 9B5lffln mit bem Stomulud unb SKemiig
unter einem SBaume Dorfiehct. Stuf ber SXucf fette flebet ber gem&bnücbe 3nbaU btt fRuä^Uini: ^ti
l^iffeni b^4Klc|n fleec gefcbriben u. f. m. 3(uf ber erflen ®ette flebet 4)ben hai üBappen be< bamotf
regierenben ^abfld, unb unter bcmfclben fangt iai SBerf fclbfl mit ben SOScrten an: i>a bte ^eflge
^t^om I gepawet wart von an | beginb ber melc Zan | (enr t>ier^uttbertt>mtb | u. f. m. 5»
übrigen fiimmet biefe äfujgabe mit beneu/ unter bem ^ofytt 1500 befc^riebenen uberein* 9hir bie
8to^
gt<4(fiit(Q«njt ifi ur^Ubm.,-ß>tAti»tt betritt. ,^ f^Üllkt. JMe (0« $?(f« ifl («r. eH\^
tu d(w5bnUc()(n ^tf(^it(<. : ^ bcrMt« t>t(fe ^u«3<ib.< ftlbff,
• ll^e^ tutltier^ ertad^f/ i»nb {um *^tfetv gvubet tvorDeit Tfm €tiDe:
Gebruff A>nb tafetiDt tn ber ^atfedfc^ra @tatt '2(Udfputd oin breq^
fe^nhtn ta^ beft inonab» 92oueinftr(d/ bee jatd mic^ bet g«bur(
ertfK tnferjf >rcn ^itttfettb fällf (^uhtieTt: ^»^ O^ljC^tn JWU
3n Ouact.
dnefutie {Ra^okfN^iDoif liefern fßatm, eof.iiur i8 SBI^tet ftorf <fl> ^ebt Yt^dter b) bem
3(lten':c. S5. 1. 9« 3^* 2>te O^bneri^e eibii^tbef beft^ ebenfatW ein €;e<mp(ac b«»Da. aSim
biefem aSerf^en vM Ux bctannfe ^ftpner bad redete Original/ t^cn ^o^icim Jlir^l^berger^ SMciiri bed
beben &ifit fant Stoucirten. Siccben {u SBei^bbitrg, erbalten baben; unb mil biefem W er nim oud^
ben Einfand feinet WSt^f^ QttMdfL Ch fein SSer^ebeit ricbtis fep/ 0ber ob er nur ba< $tstnf»itüit
IBerEgen meiur au jsefubrt babe, toxvh fcbmer tu entfcbciben fepu, ba er felbft melbet, baS Stitd^M*
ger erwebnteö jOrtstnat in« f^euer gemcrfen babe. ®c loiel (lebet man beutlicb, bagSttijrner biefciS
Sßerfaen, beffen er auc^ fn ber Sueignung^fcbnft an ben ^^fti^grafen 3ebamifen auifbrüefUtib gebenfr,
Dor 3(u9en gebabl, unb (14 ^nou natb bemfeibeii geriibiM babe« 3)er 9fiifang hti SKuVnerifcben
Sburnierbntb^ ift a(fb mub nicbM anbert/ sW eine tveitere Stutfubrung ber g^seomartigen Keinen
®(brift/ in melier •omafnfang be0 Sucniertf unter {»einrieb bem Sogler , unb ooi) bem erflen, |u
{Ragbeburg gebabenen Surnier gebanbelt wirb. 2Der Herausgeber berfelben i^ XtX^ XDirfung SSur#
ger {u SKugfpurg , mie er (kb in ber 3ueignung^(^ri^ an i^tinfen jiy^n bor TObm in ^uebtsrg/
erbcrttd(e0 bee fKffitef Bal^wg^ nennet« 3n berfelben metbet er, bag er biefi ficioe S^ucbUo oon
biefem ^cttn erbalten # unb folgenbS ibm tu (£bren babe brucfen la§en. Z)iefer tTTorp XOivfimSt
ein reicber Saufmann in Siugfpurg/ batte 9(ntbeil an ber 2)ru(fere9/ bie eigmimb (B>rimm/ ein bof
Oger ^Dfebicu« bafelbft errietet batte.
9150 !S>te @tent ted ^atltgett iKftmtfc^ett iReit^d/ ttift fampt aOen
€(>ürfik|len \)fi*5wtflfen'ic fo ju Ttugfpurg m ber ^a^ferftc^enSRetcfr^ *
^at/ auf bem ^e^uergann^en/ robftcj^ett SRefd^dtag erfU^inen/ mf tt
iferfic^fn freuben ber ^rfin^eh ^od^sett/ fo ber ^mdjUudftl^
^oc^geborn ^utft Sdfrmiru« ^arggcaue (u (Sronbenburg ec. ge^af#
Utiß tüO/ \)nb an tobfc^en enben bfe ^oUnä>t loorben tjl xt. Cum ^-
tia & Priuilegiq Caeftree maieftatis. Tim Cnbe: ®ebrucft t>nb
bofenbet {tt ber fa^ferlic^en ®tatt 9(U()fpurg tn Foflen bei erberii
^annfen Tafelberg au^ ber äteccf^enon) Cöilenter bit^umbS/ auf
^ainb(lag nac^ ©ixnonii bnb 3;ube. Tlmo xc. $fun|e|»en^unbert
t)rtb im ac|)tie^enben. 3n Ctoart.
^o^otm i^^f^lberg bat biefe ®(brift ber oerwittibten J£>ertogln t)on Caooien SRargaretbe |ttge#
eignet, ^n berfelben nennt er (leb aui8bcucfli<b^ttd^fftrer aug ber SXeicbenau. Sermutblicb ifl er alfo
nur ber ^ttU^t gmefen« ISenigftfiitf f&btt ibn Jjierr Sapf unter ben Slugfpurger SBucbbrucFcrn nicbt
<in. 97acb ber :Debication folgt ein 9(u<iug cui itm f apferi; ^^rioilegic. fjfft s i/z (Bogen ftatt unb
in ber &^wav3i^d^n Sammlung.
9g g 2 916O
4^0-
3it|r i5i8*
gi6V) Ttactat ^on 6atben @artnat Jett tonb antoetti anfföfTetibftt tartbett/
in Ttfta ^nb 6!uropa/ bon ftrten Vfi geprduc^fn htt \>&((ffr fo barfn#^
nen tDoneit.* Hin anberd t»0 bell (aitbeit @ctt^M >n& ben liwiwern
br6 felbert fonbS; geoaüc bte Cior^^affi. ^af^ tounberpadic^ iuf^ren
iJRit 316. <£a9g. üSta^eflat fterf^ait, Hm Sitbe: ©etruift t>ttb t>o^
lenbft m ber fa^ferUt^en ^att ^Udfpncg^ na<b ber gebuct c^rrfH
t t^nfft« i^ecren. taufent fünf ^iinbert. «^nb im 3(c|Ki4<^W Ht^ 3"
Ouart.
Z>er Qfftetfr^ft biefrc httjibm 0dS»Hften ifi ^o^. Hlote t^on JedFf»<f Dodec : lDU<r(te bifeictc#
le et O^cbtn ^ugger, SRft. $49. SJ^op. Stabt. Sie ifl du« beut latetAifcben SBerfgen be< ttTot;
tfyxM von ttlitöi^M» ^ttuntf^u Dxt {me^teoon ®C9tbien# ober SircafRep/ ii>ei<jbe au< bem ifa«
liamfdlKn&bctft^tift, bot eine Sufcbcift an XtUtf UHrfitod/ bem0e {uni 2>nuf ibecfenbet würbe.
£)a€ oante tfl 9 1/4 Sogen flatt S)er Sttel flebef in einet (finfa^uns« 3(1 in bet 6«iiiiiiina be<
^etm 9^rof. e^iMrj*
917O >D(e SRttterKclr \>nb fobtüfrbfg ratf bfj» defltegen «nb ibtt cä anber
iv«9( etfatnen rittet« \»fi fanbtfiter»/ f^etren Subototco ^üXtouuMi
ton fBoIonta. ©agent \>ö ben idnben Sgipfo. @9tta/ \»$ (^9bm
Titabta. ^erffa. Snbia. ^ü et^iopta — >&a« aflei er fetb» erfatm
tnb Qtfk^en ^at Hm €nbe : ^etrucTt in ber PacferHc^en ^at jlttg^
ftJtttÄ/ in ber |ar jaf ej^riflt M.D.XVIII. :5n Clw<»tt.
Son biefer 9l{eifebef4retbuns tfl fcbon unter bem ^af^vc 1515 S^acbridS^f gegeben mürben. 9s<b
biefe 9(u<sabe beft$( ^err ^Jrof. 9<btt>arj in Sltborf. ^er Site! ftebet in einer 'SinfdSitng. 9(of ber
giu(ffette be« Sitelbia» ifl ein Jf^olifc^nitt. jDo« aSerfgen felbft ifi mit Pielen 4)o(jfd^nitten berfeben.
SDie 6idnalttr geilet bi< {.
91 80 Cyn ^ubfe^er ttactat toit burc^ ^erfog ©otf^tb bott ^uSeit t>nb
änber me^r c^ritlenlic^er ^utfleit bnb fetten t>ai gtiobtt laribt t>;inb
tai ^e9(ig grab \>ot fetten gemunn? ifl n^orbetf u. f. n>. 2lm €nbe:
etttudt iu Se^pfgf buti^ SSBoIfdattg @t6(f d t s « 8« 3n Oiuitt.
3(1 1 i^ SSogen fiarf / nnb in ber &dfnHitiiid^m Sammlung. STuf bem Sitel ifl ein fSo^pen.
9 1 9O S^n (d^ontf nu|f{c|^e t^nb CJ^riflenftcl^e rebe bie natoli^ gefc^e^en if}/
üuff ben fontag iaetare/ big 3ared %tno tc. ;rt)t{j toor tonfetm ^e9U^
gtfl? t>iiter ben ^abjl ieone/ aOen carbfnafen t)nb botfc^aften/ 93n'
ber ber lbbUd)en procejn^on bfe fe9n ^e9ff9fe9t Qe^aken )^on bem
!(ur(f enjug t>ti angeflaften frQb/ 9n aOen S^rttlHc^en (anbenn burcb
3<ICobum (^aboIett^e6f}ncber|^e9ßgfe9t ^e9m(td;en ©ecretoriunu
Hm €nbe: ©etrucTt iu it^p^glt burc^ SBolffgang @tÖ(fe( 1518«
3n Ouart»
IDer
tkt ffcfMuife i^Ut^u itmif» M M4^ 9UU aitf im laftMMMi Abcr^i titf» fle hm {^ertog
<t>dtiri(^ t^pit Cfac^fcn tutecigiief. Unlcc »cm Siui fi<^ m ^olifi^nttt. 3fl x )/2 iBegeii ftalr
»nb in tcr ^c^war^ifc^m Cammbinfl.
pao.) >Dtd ffeb {jl tolt man htn 25utgfrtt i^Dtt her ffat @traf (tirg tn bm
turen fareit/ forn toft meef mit^tttiU ^at. ^T^iüttt^on, HmCniez
©ettücff toon 36r0 fllllttCtt t>ff ^tta^en Im lor. g».€€€e€.r^ffj.
$Da< Sieb felbfl tft i SSod^n fiart S^cm ift no(b bepsefägt «uf 4 SSL ba< Sieb wn htt gU«?,
€in, bem tt^m ibnUO^ Uth, befind ^err $rof. Bc^ioAtj unter bcm Sttet: i&n lobgefong von
^er (iott Straf burg u. f, t9. 3fi iutcb nur i SBogen fiarf.
92 lO J)W* X. after ttfer weit ?BBe(c^e nac^ gemamem fauf ber »elf mft
bU fc^önen ^cflorten gefeft/ b{e t>af} ffebffc^ iufefen bttnb ju ^6tf ti
fe^ttb. 9"^ erfif n/ iff^en 3ar a(n f {nb. u. f w. Um Qnbt : ®e^
brucf r iu $(ugfpurg am SBktttmdrcf t. ^»j3>. bnb jrtu). 3n Ouarf.
tln«r obigen £Uel flebet ein ^olsfcbnitt ; unb tt.dicicben finbet man ocr febem bec {eben UtUt.
SDie einric^tnng biefetf ^ettd^te« betreffenb , fo iß fclAetf etdentlicb ein Qefprdcb eine« 9(inflbeU mtt
üOetko ^erfonen , nacb ben {eben 9Uutn, morinn baupffiicblicb bie gebier nnb Sborbeiten berfelben
itvuQtt merben«. 3fi 4 Sogen ftorf. 3<^ befibe btcfe« SSerfgen felbfi.
9920 ^ott^tt^omti6^mntti^(intnUid>mttnn^. TtmSn^e: et*
trucft \^nb \)oUenbet tu ber (obHc^ett ilatt @tra§bttrg burc^ 3lo^att^
Bern ^noblDUd^ ^(^ man jak \)0 ber geburt brtferd {zerren Xufent
^unf l^unbere ^nb üd^n^^en ^av. an be fetfyHi ta^ bed ^erbf}mo#
nati. 3n Ouort.
Unter bem ^abre 1512. ifl bie erfle 3(»gg4be blefer mibigen SArift airtf&brlicb befcbrieben t«ei»
ben. 3n ber J£>aup(fa(be fHmmt bie gegenwärtige mit berfelben ooafommen uberein. 9}iir bie ^oI|#
f^^nitte finb merHicb oerfcbieben/ tnbem bie, in ber erflen befinblicben, t>ie( grofer unb oucb {um SbeU
feiner, bie tn ber gegeniodrtiaen aber, Heiner unb f<b(ecbter flnb. Obiger Sttef, ber balb rotb# bolb
fcbn>ar{ gebrndCt ifl, flebt ebenfaOg in einer einfafung, unb Aber bem nemticben {)ol{f(bnit(. Sieben
ifl ber Sejrt mit Siericiflen eingefaft. 3fl i7S 01 (lort 3n ber eolgerifil^en eibliotbet ift ein
€;remp(ar.
923O 3>tf0 Somrbtett be« f9nn re{e|eit poeten ^lautt ndmftc^ in ^ti
nt^mo ^n 93a(^'be. !Raf|^ug(gent ain Comebten ^golint ^^ifegenta
~ genannt. Geteuwtfc^ burcf^ ben wirbtgen tft (;0(^ge(erten ^errit
9Ubre(()tbo @9beADoctortc. 7(mSnbe: ®erru:ft\)nbt>oUenbetin
ber fa^ferKc^n flat StugfpUCd* "^^ ^^^ 9^^"*^^ fff)ri|li Dnfer« (jerrn '
taufent funff ^unbert «nb im ac^tie^enben jax. 3n Ouart.
9 g g 3 Obiger
f
4»» 3#f i5i8#
t»i§n THfi fltlftt bi einit CiitNHin«* SliM» tinm fMfrfi Vc^bgitf ffai^ »k UAnfti^^ Ut
m»i^iqfm ^m$Mcn Uibft m. ®ic ^ mit ^Pltfi^nitini wiaU 3fl i^ S^gett ^orf imMn neii
mr Stfiitmlttita.
924.) €itttoofdeor^iiet SSui^fetti tote matt <8<r(|We(f fu(^eti fo\L ^muH
SBlcb im dmf<^nci&rrif<^ Catalogo nrior, libror. p. 91» mtflctiigC.
Uin 6e^enb bu 6tfltc() fernen foft t){i e« achten fär ebefgeflofn fplfiec
tofi girfb ^afenbarfus qt^ei^tn iu (atetn xc. 7(m €nbe tc. €nbet t1($
^{ger Stalibatiui Sattler ^oonm^ jtungfpergerd / t>nb auify ^i^U
ntltd. ^on ben BEti i(i9C|^en bnb FFr\){ btfbern beg ^^mefd/ Dfi ati#
beten fd^bntn Girempefn t>nb ^tguren. 0etrucf r in bet Stcuifevliä^
(fät ^^uggbitrg. 3n foflung tonb berfegung bef? erfamen |)ttnf ^tl^
let« ^m. £a(enbe 3iili;. ^er iariof Sn|lt ^.^.fm. iaui beo.
3n Ouürt
9B{ii in tiefem ^olenbario {u fu^en fep/ giefo bie om 9nle f!etcttbe 9inte(de {o erCennem S)i(
4^ofjfi^nUte fmt fe(^c f4^{ccbt. 3fl 20 SBos^n flacf iinb in bec iCbnertf^en SSlbliofber.
3«^ MDXIX.
9^60 ^9n furse €^r((U(tc^e btitertveofttg cec^t )U (ttffie mft «nterti<^#
ttrg orbentf teilet be^df^t formftc^ ju t^un/ geiogen au« bem iac^ini^
fd^e beqc^t bu4) burd^ S^^^cu \>ö lottt^f ^epm ^Mger SU wurci^
(urg. ®ebrucft ^n b' i66(tc()en @tabt @rfforbt bon ^aii$ Stäüp^
))en bo man {alt ^.^. bfi pf- 2^^ 3n Ouart.
£>bt9et Zittl flebct in einer SinfaSung. SKiif ber SKicffette ifi ein ^({fcf^nitt . a>er Snbott Mo
f^ Scbrift fHmmt f^ojOfemmen/ mit bem oben fcbon befcbriebenen fBei<^tfpie^eI ilberebu 3(t 5 1/2 0.
ftixlf imb in ber Sc^nxirsifc^en fifammtang.
927«) 2({n anbec^ttger^ bnb tu beiferuog funbfgö UhtM/ nu^ßc^er^racfat
bed f^attigen t>nb €f^rit?en(td^en Irererd %mttii StttgufMnt/ ^on npt
pfgfacc ber totU/ neuUdfy auß iattin in Xtutfüfy gebrac^K ^ugfpurg
Um €nbe tc. (u ^u^fpucg in ber ^afttn bei 9leun|e(^enben jar«/
aug (atetn in ^oc^teufc^ gebrad;t/ ^nb burc^ @tluanum CtmWff
am rP». tag ^ail beffefbert )aM gebrutfr. 3tt Ctuart.
S>er Ueberfeber wirb nicbt genennt. IBoron flehet oiicb ftine Sorrebei Dber fottflide STnieiir.
3ft 6 SB(. dort. £>ie {e^te ®eite leer. 3fi in meiner Sommluns.
9280 ^m ^üfame lere xoit tai f^er$ ob^r gemfffen burc^ iU fthtn felfg^
fept: aii üben ferofen bed ge9t?Kd;enn baroti: auf baft rnort got#
M gebaiDer toitU. ^iber bte (Scrupeft bnb vtttm €rgern»# wv atu
fecl^tunge
f^iitf 9^e9fi^dr€9t Mb 6e${cbf b« ^fwifrift. €ki»Mb%tf i»
Ütibnbetd {m Ttugu^er Clofk^ blt {cft beö $^9tt$ett ^utntf.
Tlnno. ^.S> r^W. ^m €iibe : >&ebriicrt tNib \>0ff iibc€ (u ^Itktm
berg butc^ Sobfi ©Utfne^lt Tlmo. 1519. 3n Ouart
SD. tt>ence6lau6 £Jint, md^maliQtt erfter et^anselifc^er 9>rebts<t im 31 ^pieat in {Mmbcr^,
i^onbeffen £ebcn b<ktftl>tHtf(benftrtib*(B^eIe^rtenJCe]rtcont(^. 2. ®. 445. na(ff}ttfe(»en ifi, btelt biefc
Vrebtden, nocb <tl< £>rben^rebi9er bet Shigitflitifr. Suf bec dtnctfeite be« SitelblaM flrbet bcfeii
flirte Sueisnurtd^fc^tift aii Sijrten Olbofen/ (Bürgern (u Shirnbers, jte9ferli(^er mait^at Slot t)nb
Cccretarttn. 0< (Inb bfefe« eisentlkb ^ turje Sermonen Aber bie IBergprebifil €brifli, im mabren
evanselifcben ®eifl gebalfen unb niebergef(brieben. 9b»b ftlttmi flebef mm, mte balb ficb bie 9Babr#.
beit ausgebreitet, unb mie gerne man (te au(b f4ron {u ber Seit geboret babe, ba an bie eigentlicbc
Srcnnuns t^on ber römifcben Strebe noeb nicbt gebaebt »urbe* 3fl 13 3/4 Oogen (larL
939«> Sie ber grobe mefcd Dnferd ^enen @fel fein fol: in trage: i>ft
mit /m etngeen gen ^iexufaii ju befcbamen frucbtparKcben bad (e9#
ben d;rttli. Slacb lere be6 ^tt)UQi ^ernf^arbt/ geprebfget {u 9{urn^
berg im Tlugutltner cfojier Tinno. ^.S).3Et>tti. 2lm €nbe: ®ebruffc
iu 9{ürnberg/ burcb Sobft @uttntä)t Tinno. 1519. 3n Üuatt.
Vueb biefe^\rebi$t bat XOmct^U Jiint, aU Sfuv^uflincri über ba< $aImfonntad<€uange(iiitii(|ii
batten. @ie tu nur 3 931 ftarf. 3(uf bem SUet iti ein {»elifi^^nttt.
930O ^i^ bcecbKn {(l genant ber brun berburjltgeit feel ^it bem Aafen^
ber ILm ffnbe: ©erruift {u ^ugfpuTg bure^ ZotQjt ^aUtXi
gR.^.)ft>ifij. 3öt. 3n 4>cta\).
IDiifetf €kbetbucbietn (iinmit mit ber oben, unter bem 3abre 1512 beübciebenen Vutgobe dbar#
ftn / nur t|^ baflelbe mit bem S^lenber Mrmebret morben , ben bie erilgebüdi^ Sful^be tM/t bot*
jDie {»Plif4nttte (Inb febr fcbiccbt 3fl ebenfalU in ber 3^tiHirjtf(ben Sommbuig.
93i#) ®er Jimelwage» 3n »elc^em angeje^gf wirf be« gfefc^ cd* ber
wagen auf rebern geet affo wirb aucb mit bequemer temperatur 11. f w»
eebrucft {ti tl^Iurnberg burc^ 3obft ©utfucc^t Knno 1519. 3it
Duart«
®trb in 6(btt>inbel0 SZacbr. bon alten unb raren SSu(bern T. II. p. 21^9' an^eteigt. ^ nur
1 1/2 Sogen iiarf. 3ll von bem 1517 unb 1518 ongeieigten ^^^mctoagen oerfibieben.
93^0 $^IOgta. $ettti^. ^a* id oin ebefö t»nb toHü^i bue^ßn/ toom
reef^ten \>eri}anb/ wa6 7(bam t>nb €f)nilus fe^/ \)nb wie 2(bam in
tone ilerben/ tonb S^tifliid erfleen fo(( tc. 7(m Silbe : OebrucTt tonnb
too(enbet tu firafpurg bucdf^ 3o<tnne ^nobleutb om f^tag na^
bed f^otiigen creuf erf^e^ung tRacf) ^viftt geburt ^unffi^e^unbert toft
in bem neun|e{^enben. iar. 3n Duart.
4*4
34|f »S»9-
e&^ini ifl 9 ^ 9O0en ftürf. ^err $rof. S^tooi^ bcfi^t no(6 eine tMflobe ooti bUfem ^o^r,
tu |u JUlmi§ dcbnicfi moctcn/ utib lo Sagen flart tft
933O 3l*i^^tuteR ein toaret ^»rfprung t)nnb funbament M Ae^ferfi«^
recl^eend/ t>on bem (^oc^gelercen f^erren ^t^omä ^utlte( ber ^^
Kden gefcl^rtf c ADoctor/ be^bec tt^ti ikentiattn^ terbucA^er/ Sßnb
bf ber ^o^en fcj^ui 93afe( tn fi^ner ocbettltc^en fectttr offeüKcf^ mit be
lartn t>ergltc|^ec. 99{i( fevfeclic^er fr9f>eir begabt in ief^eit jacmment^
nic^n berbotten na^ ju rrucfen iim€nt>ti ®ebrufft in ber (obiu
^m ilatt '^afet/ bur(^ ben furfic|>ttge iktam pttti ^0 4angenborf.
lUi mä iak nad) ber geburt C^rifii. 9R.^.)ri)r. in bem. )»H}. ta^ 'Sfti^
ii^. ^n Oiiart.
TTTumerwar tfc erfb unter ben £)eutf(ben/ ber e< »oc^te/ mit einer beutfcben Ueberfef^tmg ber
C^nftitnrionen :Ra)^fer IJufitntanfi jum aBccfcbein (u fonmien/ bie benen, unter feinen Seitdenogei^
t»elcbe mit ber lateinifcben (^pra(be nicbt n^Dbl {u recbt fommcn fonnteU/ gani miOfommen mag %mti
fen fe^n. Siae tn unfern Sagen ben einer fotc^en arbeit geurtbeilet merben f6nne/ tfl leiübt |U tt^
ttn. tin foldfti Urtbeil finbet man in ben :6frtr<lgen {ur crUtfc^^en {)iflor(eK. et 9. ®. 215. u. f.
l»o befoober« bemerft mirb, ba§ tnmrner tbeiW fein «oOflanbige« (ateinifcbei Cjremplar wt M 9P
h^t baben mufTe/ tbeiU ober feinen Se;rt bi«»ei(en ganj falfcb/ bi^meilen aber unoecflanbliib in (eine
9hitterA>racbe übertragen babe. jObiger $itel flebet in einer, in ^Di{ gefcbnittenen Stnfagung. Sif
ber SXiicffeite liefet man tTTtnmere SSorreb {u feinen b^rern / bie er eeru^Arbige/ b^<^9el6rcc, loyfe
memier tmb ffaibenten nennet. Sann fcigt auf ber erflen (Seite beg (weiten SBIatg eine (Erinneomg
in beutfcben erbarmlicben SKeimen. £)arauf fommt baä SKegifler über bie oier 99ucber ber ^fäxnß
ten auf ^ ißt ^l fflnt Fol. I. fangt bie Uebecfe$ung felbfl an, bie fltb auf ber er^en ^dte ta
CXXXIUItm eioM mit ebiger 9(nfetge fcbUefet. £>ie Sliuffeite ift leer. S>ie iGnux^O^t 9iMto«
<K( befilet ein ejremptar.
934O ^ormufote. bnb teutfd^ 0?etl^oric ^ie man einem iegcKc^en : tDa«
ftabtedtpurbet>nb erenber if}/ fc^refben fol. 9lun>e rege! ber SRet^oric.
3)er fic^ baS gemein teutfc^ lan^ ie| (auffenb gebraucht. Tim ^vi>t ;
6etru(ft t^nb fefigf (i^^ «olenbet bur^ ben €rfamen 3o^annem jRnob^
1011(6. Surger tu vStra^burg/ Tim funffti tag bea 3entter«. Xf«
man {aft nac^ ^tx^M geburt il)}. €€€€€. rir- jar. 3n ^olio.
jDa i(b bie gegenwärtige Siuggabe felbil «n)r mir habe, fo fann icb ^ etma^ naber, befdbreibeR.
£>biger £itel (lebet iber einem J£>olifcbnltt, ber t^ermutbltcb einen älbbocateu/ ober Sti(bter oor(le8fti
der n>el(bem etliibe 9>erfonen (leben. 9(uf bem (weQten SBiaf fangt bie aSorrebe an, bie aber in eine«
fb faubermelfeben fiftpl abgefaßt id, bag man faum melg, ma^ ber Serfager fggen miO. 3mn JBemit
beifen miß icb ben S^erfgSer felbff foijen la§en, mag er eigentUA in btefem SBerf babe Iei(itn »olbii.
iRacbbem er, ein unb anbere< an ben bi^berigenf|ormu(aren/ unb befonbertf biefej, menn i<b ibti ai^ei(t
re(bt veriianben b<ibe, gefabelt, ba§ (le {u aagemeth abgefaft finb, fo fangt er 9Pn feinenrSomvt«
oKb
9k*« ISI9# 4*5
«{fb tu tthpf mt r .^ M 4eiiiricM geiler dm fNi^urg, f^lbt btt MftfAidtm ttä^Un, metn crfa#
unf^tU fo ottf be< abeU iu(bt, tcr 0^^<«n poUicep/ Mb knbern gemonbeteen, bucA bie (atibff4Kifteii
ffbi»cbin Dnb elfaS mil »efetib^tt flett Abenber pcoctic in faulen Ut xtdfti benbelit rotfdl^lcgm taseii
•nb ffbingeti bcQ ben breiffld tareti bWbcr ernletVt/ in big bittren geformt, bobep gcietigt aOmneift
bie nun»e fi^gimg gen^onbeit Mb üoliraib ber pracf ic Mfec ie$lauffenben (ept u« f. »• ^x nufpe Leo-
nem ! 9}ad^ ^cctßocrebe folgt batf SXe<|i(ler unb bann bai äBerf felbfl/ welcbetf in bre« Sbeile abgetbeitt
|tt fepn fc^einet« Der tvftt entbali ein Sttulachttcbi bet imt^te tinßovnMacy Uv ^ricffiii unb bat
bdtte: j» bm gerid^ce^enbrln. formen* 3fl l.XXXUl. s^L flar. Unter ben ^abren 14S3. 1484.
unb 1488. ifl oucb ein j50nnuiari unb tetitfdb rrc^orica angef&brt morben, too fieb aber ber 9}erfap
fer ntcbt genennet bat. £)afrelbe cff oernuitbUcb oon beul 0ei^lerif4^en oerfcbieben. (S. obtn $f. !303.
11' 35^- Weitere 9(u^gaben 9on btefem le^t^rn (tnb unter ben^abren 1493. 1507. 15 11. 1514. ongeteigl
Iborben. 2>ie itbnttifd^t Stbüotbef b<f}$t ein ^emplor.
*
935O ii^tt U arte ^tillQant^t be compofiti«* i3Da* buc^ *er »a^ren fünft
iu btflidtren bfe €ompD(?ra tonb tnnpKcfa u. fl w. IQon mit 3&ero^
lipmo 35runfcf)»Kf uffgeelubr t>iib geoffenbörr ju XvoH benen, bfe
e6 begef^ren. ®etnicft ^u igtraff^urg burt^ ^o^<i<^t^ Oruninger
1 5 « 9* 3» 5^Ko.
IDie erfle Vu^g«^ btcfer Sammlung ifl unter bem 3abre isoo angetefgt fiM>rben. 9(u(b bie ge«
gennulrttge befog ber fei. Zttto, ber fie oueb in bem betonnten Caulogotoc bcm Herbar. Black walL
4Ui|ei0le. yft aucb in ber &d^w<^iif4fm Connttlung.
936.) ^|»ie^I ber *ännv^ Ntretttti ^^iC9tftn «on Sormor/ ^ttaf^vct^
gebcucTt v)on 3o()aitned @rieitmg(c 1519. 3n f (. $ol{a.
2>i(fe 9ttitt^t ift biiec Cm»if<^e« 9U>liolt»t in 9(Ubocf bcfinMU^. 6ie («t ebcnftlM ^4*
f<(iiittr.
•
937O &91lomiita toitb ger^c^t t^feguitg bet tobvttt fo man in ber Ttrfnef
aflen Stttutetttf ^urieln it f. n>. iufc^^retbeo i|>. iOte conge§tt ^^tU
fiu« Ttrgentarte ^tra^torg bitrcj^ ^o^ttned ©mtttitger isi9.
3n CUiort.
3ft ebenfalU in ber ^reti>i^cn SibUotbct in S((tborf befinblieb^
938.) Smtctntit 5)^nefen Scottat btt ^iXbUUt dlatur^ ^cPuitg.
Strasburg «Ott 3e^nne$ ®ctetiingcc 1519. 3n Ouart.
f5(ftnM ^ bi ber CrewiftM iSibliotbcl in Mttocf.
939O 300<t>tm ^abtotli furj \)nb trewßc^ «nberrfc^t/ wfber tit fbr^fffc^
rranr^e^t bec ^eflttetti. 93afd burt^ ^(aitt ^Cttt 1519. 3n
£luart.
$8eflnb<t ffa^ in Ut Zvtwi^iftn 9U>liotb<f <n 9C((bocf.
pMQtr« Tbmoitn* -0 b (^ 94o>)
\
426 Sol^t 1519.
940O ^frt neu ^mttnt^t^mmt to\t>tt bfe^ejWettJ in Stefmeit/ JOppttu
941.) €ni nu§6arffc^6 3?eöitttcnt V)ott bocfor ^iptett ÄoftenfcWflfl *ort
SKergat^em wiber 6ie ^ejlilenj ju bemareit u. f w. 2lin €nbe:
man jalt. ^R.JD.pfif. 3n Ouoct.
ttntec bem Sitel ft«I)ct ein ?®appeti. ©er J&erauÄgeber ifl i^ieronyrmuft 6<^enf wti 6imiatft
äKItter. 3fl 1 1/2 iSodeti flatf ,. unb in bec B4^warsif(^en Sammlung.
94^0 So«. 9B9femünit senannt UÄord^tltgcr Stegfment »fe mait ft($ iit
. ^e^Üenjtfc^er ?ufft f^aften foL ©traßfeutg gebtucpt burc^ Sodann
ÄnoMoucfe 1 5 1 9. 3n Ouart.
iSefTltbel Hdf iUid^tctüi ia bec ?Cccis^if4^,m SBib(iot()et in Sütbocf ;, fo mit no4» eine anbete 9(u<»
fdbe »on eben biefem ^abcew
943-) Tiin 9lu|(t(fy Steftfmen \>nb ttnberw^fung/ wefc^er maffeit bm itten*
fd)en mit bem gifft t)er 9cO:Ucn$ befobeii/^ mit ^tffainet 7tr|nfir
jiif^etffen fep. 3)urd> bm^ocfriecumbten Soianncm^D^crtOlt^otb
S)octorem bed ^od;wti;bigen futthi^ Mb^ ^errn f^errft. ^ii^ttm§ 33tV
fi^ojfen iu ©tca^burg^i tjnb ianbtgrauea iu ©fag bec jijt i^barfft/^
iu ^fff V)nb tcpfl bem menft^e» gemacjjt tm 9?eunit^enttll SaiL
Tim €nbe : ® ctrucf t {U |>afl,en(nt). 3n Ouart.
©er ©etfaffr bat biefe fkine Scbrift, fernem ^aut, Scbafria« Ao^ttt SSnrger |i» J&ürt |»
^tffs^ieben. 3^ 2 S^ogen ftarf , unb in bec iSbmttfc^en iBibliotbef.
944O 3(IBerttt^ 102aisnud. ^ad 6u(ff berber ©amrung^^ ober bad buc^^
bec f^eiraligfeirent S!l^a3n£ TWberti/ bon ac^nep u. fl »v Um ©ibet
®etcucft bnb bofenbet itt bec (obtidl^en i}at(@traf Iburg/i bucc^9}2aCi
ttuu Slacß. ^f* ma» jalt nad) ber gebucft ff^ciftt bnfec« fieccen/
$aufent Jiroff^unbect bR niin|e^e 3ace. 3n Ouact»^
SDitfe ttft^becbelte ^ti(ibt einec Itetannten Kompilation ifl in ber 6»<|K^ar§if4^etiE ®aimtibnis
Wik xa S&Qgen ftarC.
f 45/> ®"i »ac^offttge ^tfforij- bom bent j^oofct ^^t^eric^ ber erf fefiie*
tiartiend/ mit uintm langen cotten 95art/ ben bfe ^af^en nenteir
95artan>ff<J/ ^erfefb fteman^^tüfolem/ 95nb bucc^ tm ^abjl Wt^
jfttntliet ben britteit b^rfuntfd^afft warb bem @o(baniTd;en Äunig/
bec m gefencflid)' f^ielt eth'd^ je^t/ 33ft n>i> bec ^unbcftt^ucf) aujf tfl
Ifjomen iaSöaicfi. Ttm. ffnbe;: ©ebrucft ju. ÜUfifpuCft- 9R.AD.ifiX-
3ii0uart;.
9m
afttf HM ?ifft m Hn j£>o(if4nttt. £)i< ®tfmdHt fingt fofllri^ «af («t SKUrfHU b<< nftcn
IB(a(< «n. 3fi 2 SBojen ßatl, vnb in bn €4»w«rjif4Hn SamntiMna.
946.) €m watf^affttgc ^tf^o^D \)oii bem fai)fer§rtbert(|> bet erjl feirte9!Ra>
meM — SSttnb wie ber ^unbtfcf^uf) auf ijJ Flomen fn 93airft- Tim
enbe : ®ebrucf t ^u ianl$}fttt burd^ ^ot^oun SOßeQifeitburgct rs 1 9.
3n€luart.
9luät tiefe ^utfgabe befl|t Jf^errtpref. dd^t^ar^ ^ie bat ottf bem Site! ebenf«IU «inen ^o(t*
fd^nitt. 2)0« SßerT^en felbfl, lat 2 1/2 IBogen fiatf ifl, bat s J^clifä^Mttt^
947.> SSon ber €^ur \)nb SEßa^f be« gro^rnddE^rtstten :%6ntg« Statu. ®v
trucPt fn ber furtlliet^en ^tabt gRülK^Ctt bucc^^ |>anfen @(^ol^f<(
1 5 » >• 3n Quarr,
UM in {)e€cn Bcl^rairfe Q5aiaif(4en 9Ieife 6. ^22. anflefubtt.
948O ^i^ Mtvi^ttihm \>n t>erwtntgung ^ed aUer^urcf^feuc^ttgtflett/ gro«»
ine(^tigt(}en f^errn Ferren Stallt 9l6iiitf(^er >^at> J^ifpanif4)er :^u'
nig. tc. gegen ^em ^ethgen 9{et(^ ^ad gar (eblfc^ ju frören 9th
7(m€nbe: ®eben am bnrten ta^ bed iO^onatö dulti nod[> Sf^rftlt
gelurrr $unff|et>en l^unbett \>nb im 9leun|ef)enben t>n#er6 teid)i
pti rbmifc^en im ertlen. ionb ber ^ifpanifcf^en jm bferten ^ore. 3tt
£luart.
€< ifi tiefe« ein ^m\9 febr feltener Wtmd ber YDa^lcopitnUtton ZSUyfer Ca;rl6 be6 ^nf i;
eem $0 niectourbig tiefelbe fcbon an nnt f&r ficb i% fo erbdU fte bo4^ babiirc^ einen omrfic^Ucbeti
SB rtb , mcti fk bte oaetcrfle oemicfte ftopferlict^e SBoblcapttnlaf Ion (ft. G. J£>erm geb. 3afH|r^
P&tterg ^Licceror. bee beutfc^en @taAUfTe(|^» Xb. 2. S. 392. Unter Dbigen Sitcl ifl ein JS>oltf
ftf)nitt> ber ben ftapfctv auf bem Xbton fi|fnt u. f. n>. i>orflctlet. ^ft 2 1/2 9oflen florf. Jf^err ^rof»
64^«i>ar3 befT^et ouffer bieferr {locb eine {meptef eben fo (iarfe Sfutgabe, bie ober auf itm Sitei fei^
nen j£>olif(bnitt bat.
949O tSSerlbttng ber botrc^aften ber bnri^fetd^ttgttlen j^unfg^ ÜaroIuS \)o- .
t^tfpanten; ^nb funig i^conctfcufi t>on %tan^tei^f an bte Surfurfleti
^u ^anndPfurt/ im ^onat 3unH 3m pbfiitic. befcf^el^en. ^nÜuart.
SDer Titel btefer mcrfwürbisien (Scbrift ifi rotb (^ebrncft ; unb flebet in einer SinfaSung. 2>{e
®(brif( felbfl tfl 2 1/2 So^en ftart* Jf^err ^tof . @4^war; be fi$et, ouffer biefer, no<Jb bre9 oerfc^tebene
STu^K^aben. Sie Titel berfelben (Inb in^gefamt fcbmart^gebnKft. 9mo berfelben baben eine Sinfafp
fun<) Sie brttte ober nicbt. ^ncb ifi ber Sitel bicfer bcitten etma< berfc^ieben/ unb fangt an: 2>r9
potfc^afften tt>erbtmg u. f. xo. ^
9SoO ^^^ wtrtem^etgtf(6en lattbfAdlft tüa^rf^afft i^nnUmM tinb tnU
fc&u!^tcttng^2un)ltc|^ an gematne^9bgnoffc^a{ft au0gangen.Cisi9)
3n dolio.
^ 1^ M SDiefe
z'
4^8 5«5f 1519-
itac^ Seont^atbi 9(nno fiy batirt ift, enthalt bie UrfodKn^ t^arum Jg>er{o^ tUrk^ ou« feinem t<inbe lHt#
fctfbcit morben ifl/ tinb morum tbm bie ^^dl^metier, bep betten ec Jf)tt(fe fu^te, bieftlbe t^erfasen fUU
fernen. 3fi 6 fRL florf tinb in ber iSbtieHfc^en !RibUct(^eF befinblid^. ^rc $rof. e<^n>ar3 biM^
eine JJuÄgabe in 4 i 'jß^ ©ogen flart, unb feftet fU in bat ^a^t 1520.
95 tO 2Iu5f(&rC!ben bet @tabf !)?unil^erd be« muen SBBehtjoßi^ Rätter.
JDe« ©urc^l — (>etrn Safimft^ urtb ^errn ®eordcn — ^Karggrafeit ^tr
Sranbenburg n)a^r|>iiftig gegtunbt iOerantwortung \>f ber t>on Slutti»
TLinti €. 9tat« ber @tat 9?tini(erg 6efldiibtg marf^affit «eranfUMntung it«
gegen ^arggr* €a|iinttud tu S5ranbeR&urg ic. 1 5 i 9* 3it ^ofto.
SDiefc bre9 feltenen SAriften sebfoen tMfammeii. ®* J()frrtt ^'rof. YDiHf Biblioth. Nor. P« I.
p. 985. u. f. SDie mitclete ifl in ben Seleft. Norimb* tk. 3* 9- i74* u- f* neuerUcti tvieber aofgelegt
tDorben. Sie betreffen bie/ über ten B^Q imifc^en SBronbeniwrd unb SRucniiera entflaiibetieii Gtrei^
(igfeiten.
953*) 9Bie bfe ntm C^eQ iu ber fc^onen ^tm ht IRegeitfpittg ttftü^
auf fummen ifl/ nacl» e|M:l#{ getort 9R.€S€Se. t^nb jrtir. j4C 3»
£Uiart.
Unfer tbfflen £i(e( »irb bie f46ne g^Aria in einem 4)ot|fi^nitt oerdefleKf. tinb barnnftc Hefel
mmi n»4 <rtec tatcmcfdl^e SSerfe. 9(uf ber gitirdfette flef^et biefsc ^difd^nm ntd^ einmd, un& unter
»emfelben eiu €logtttm ob 9Rariam. 9hif ber imeplen Ceiie finqt ha» ethit^t felbfi an. S:>tr^aapu
iiri^alt beffefben betrtft bie Sk rtteibung ber 3|uben aui ^^egenfpurg mb bie 9lufxid^im§ einer Strd^
|if eieren SSariae^ an bem Oxu^ »e bes 3luben d^adog ebebittmar. Der befanntt 2>. .^öalr^afar
sgtibmcyer/ todd^t um btefe Seit Vrobicaiit Im £>omütft iU Siesenfi^urd mar, maj: e< McnanlUfv
iveld^r bie fBectreibttu» ber ^ubeti bef6rber(e. 2)ie fdl^onc 9)taria, mar ein 9t(b berfelben^ ba< oec
ber gebad!^tenSir*e auf einer t^obenSduIe fhmb. SDie gro^ bie Sßaafa()rt {u biefemSJitbe detotfen fe«,
unb mo« baffetbe für erflaunen^murbige fißunber oerrtc^Ut babe, babon mirb in einer dufferfi felienenr
1522 debrucften (Sc^^rift ou^fi^ltc^e iRadj^ri^t gegeben. €Sie bat ben Sitel: tDunbetberlii^Qa^^
vergangen ^An (is^O bef4^[>en in Xegenfpurg Qto ber fcf^onen Ittaria ber mitecer goms
&ye begriffen^. ^ befl^e fte felbfl. 3m 3abr 1542 mürbe in btefer Strebe bie neue ^an auf/e#
rilltet unb im jOttober ber erfie evan^eUfcbe ®otte0bten^ aebaiten; unb in bem barauf fi^lgenben
sS44flen 3abre, ben 14 SEunii »urbe ba<, üor ber JtirdlK bitfber jcftanbene munberibittsc SBUb m^|^
idfafu Obi^i @ebi(bt Ht in ber &i^waxiif4fttil Sammlung.
95 3O €ruaberung ^b t^erfuitbung: beö €bein ton toeflen ^titltCtfCO to7
©{(fingen/ ju €6erburg/ an tonb miber ^roumdaf prtoren ^tü>
€onuemen ^ebfger orbenö reutfc^er narfan t>ii funberKd^en Sßrubet
S^acoben \>on ber t>od^|lraten/ au(fy prebrger otteni, toon megen tonb
namtfii t>ti ^odfQelmtn tonb meuberumbten'~^ern ^^^otut Vitü^
Uni
30^ ifTi^* 4a!^
Dji^ f>(Sb« 9te€^(hi boei»tf ftfnit «rfatigtrn SrediArtaf frulSeif te.
^ (ISI9) SiiOuicttt. • 'i
Sblift ftlHnt Sldniglett geftiref noc^ {« Ven {^n(eIi|r'Me 3%etktrtfn mit tftn &lmt "Sbtütosm
hMt. (Sictins«» f^tfibet in einem fe^r entfflii^en Son «n fie# l^el^t it^nen> »en S>. ^IctH^n bt
SKuf^e iu lagen, i»0n kec Sfpi^ellalion äbiv^bäHn,Uinh i^m in SBonotffrUi/ Me captrten coflefif
ncmU^tmtHrc.vfib ci^lff gitittrnjSttestrtc^tcnac. tvttfrfgenfUU er fkbm mit ®emalt itvingeti
tourbe. pUftt Okf^ceibm ift baeirt: jreytog negff mif (4m 3<ic«bff^ &r« Mlifien apo(lrto
tag tXtmo.tc 1^« ; »nter ebisrn £itel i(t ein ^^f^nUL, 39 nur i 909m fbirf. JDie Otbmvifiift
fß\bUtiba beM< ^itf^r ^^^ no<9 ^ine |»eDte 9(u<aa^^, bie üucfi auf bec ct^ Seift bt< i»ittten
föMt einen {)e(ifiE<Miitt W^ >
954.^ Ißn neu ht^t^Mn Uon ber foBUe^? M^bUtatiV ofenffc^ gef^affe vor
^rfiii toii wt ^errn toot ^ocl^geftrte tm v^ngeferte tn b' toetbn ^oc^
fain bet m9nbero ^af nac^ crifli gehurt. 1 9.^ 3« Ouort.
e< t<t befannt/ bog bie, {u .Ceipsig 1519 flebcUeent ^ifpMeoeion, (u t>fcfdBriebenen 0<^ctfren brni
bepbcn SlKik» 9(nla§ «egiben bat/ oon bentn man tn .^fcbtre ^lefotmottoneoctii SB. 3. ®« 203,
lt. f. bie beüe iRocbricbt ftnbet. SDie gedennKfrCige beutfcbe bat einen detoigen Zf^fyMmtm JUsbnuttf
mel^Kt f!tb ^^ LongipoUtanom nennte, nnb ein bamaltf in itv^l^i fbibtrenbec ^anfe »ac, )um
Serfafer. SDecfelbe botte fcbon borbec eine (atetnifcb defcbrfebene dCefation Don biefem Ot^c&bt
berank gegeben , bie .^^fc^er I..c. ®. 252. u. f. sant obbrufen lagen. ^Darauf ^ab ^ob* SftbntamiC
tinter bent SJamen Neminrs Witt^bergenfii Encomium Rubel Longfp. beraub. Biefef gab nun iu bUftm
neuen SBucbletn ©elegenbeit/ in melcbem ^ubeue , eben fo, mie in- feinet etflen ®cbrift, feinen J^ai
qt^tn bie aBittenberder , unb feine Vorliebe gegen €(f en beutltcb {tf etfennen s^tbt. ^ie dieime pnb
frbc idmmerit<b< ^3 iß Segen ffoct. ^df be^^)e fb felbü»
V -'
P55*) ®*U<freb vn cftttflenBc^e «rtwuttamä «rbarii Keb^aber« gj>til^tt
tpatf^ait ber ^oittgert ^tfd)ti^f au^ etlicher mfberfpre^en/ mit an$af#
gungf/ wariFb ®ocf0r ^arthtt Jtftjer^ feer nftt fam vnc^'ftFffc^
\»ertüorffen/ fonber mer oti S^tf^enftc^ gf^aften lottbeti fbU tc. 2fp(^
fogia. (^ben M.D.XIXJ ^n Guarf.
^cn blefet ®cbrtft be< retbtfcbaffenen rCi^arue 8penglet/ dtatbfcbreiber« tn 9lurnberd; bale
icb f&nf t>erf(btebene ^ui^abtn mi ber Bd^tfotjtfc^en (Sammtnng vor mir. ;Die oben angeieigte Ül
9 01. flazt Z)et Xitel bot eine Sinfagnng. :Der {meQte bat oben tn bec Stteteinfaflfung tat 3fabc
M.D.XX. unb if{ 2 1/2 IBogen (lotf. 3n ber brttten flebt am Snbe: (Bttmdt in Atyp^V hutd^
tPolffganQ &tidtl 1520. Sie i(i nur 7 ISI. flacf. Die oterte bat am Snbe: i^^^t la(fett brodTen
TTcld^tor je.ocrber V iunq ^» tDirt^etg im ftlnff^ef^enbj^ bunbertf vnh p:« iar« ^Ifl 2 i/2S5o#
en (latt. 3n bicfcn 9(t( «gaben nennet ^^pen^ter fein 11 Spanien ntcbt. Diefe« tfi tn ber fänften gt#
ibebtn, bit, bctmSge bet :&\\in^t auf bem Xitel, mit einen t^yaloqw X)efenflont6 oermebrt ifl, ben
b aber in icm $;emi>lar, tat icb 00c mit b<tbe, nicbtfinbc. IDet Xitel ftebet in einet <£infagung
tib ifl tctf^ gebtneft. 3(1 2 SBo^en (tatf.
♦ * * 3 9SÖ0
N,
430 3«5t iS^9*'
9S60 93im bem JekttA {Hicti «nb .fceiKtt ^ttc^tt ber attf t^iM})^
^a^bnifcf^en t>nnb naturft^en maiiler t>ft (t^fy^bciii brt we9^()e!(>
au§ tH( mamgrn vud^ern iitft ^o^n fletg ^erfaink titb tn btff puc^
Ifn itirainen geiogert/, beti inenfd^en iu leer t^nberme^fuBg pa^ f ur|#
iM9tig iu (efett. 3lm .€nbe : t^ie endet fic^ ba« bu<^ ber leben tm n«#
tudlf(^ mattier mic jlsen {uc^tm leren t>nb^'fptii<^en ber üttm mA
' ktn biic^ern ouögeiogen^ <Sebrucft Jii^udfpttrg auf Bßrbant na(^
€|^rt|K gepurt Xaufenr fünf f^unbert \>ft rteun&e^en )ar. 3n ^ort.
Co« Wffer t)eutfcbcn Ueberfe^Mng bcc Viutxini philofophoroin tei 'Jg)^nmpt)te9 iSwUf ijl f4«
eben, unter bem 3abce 1490 SlJacbricbt gegeben mocben. IH^ gegenwärtig ^u^gabe beß^ J^err 9^rff.
ec^tDar; in 3(Uborf. 2>ec £ttel flebet in einer tSinfagiind. tRtt bem 11 9lat iw^Uü aSctf fcAft
ebne alle ajDrrebe an. a:)ie Signatur flebel bi< ;t.
957O '^^^ Witter 1)om turn Ober ber @ptegeT ber 'ingent tfli Crfanu
Uxjtf mit gar fcbörten\)nb f 6tH«4>en T>i)|>orieri €|rempfen/ ju\)nb'n)£^
fung f^ner ft)nb. Tim ffnöe t)or bem SXegffler : iDer Spiegel ber Xv»
geilt !bnb Crfamfe^t — 3e| nun) getrutft ju (^tra^burg burcb be«
Crfamen 3o^nnem ÄnobIou(b/ "Am f^benbe tag be« SRerfen«,
THd man jaft SSR, €€€€€. t>nb riV jar. 3n öuart.
tinter ben 3abren 1493 u. 15 1 3 ü^ t>on bteTem Siouian bereit« binlanglicbe Sf^acbricbl gegeben »orfcau
JDiefe STu^gabe bejlfet ^ecr ^tef. Scbwarj* Unter bem Jjtel flebet ein Jt>öl}f(bnitt, ber ben Kittet
mit feinen bepben Sec^tern oorfleat. ^ix bem n SBlat fangt bo« aSerf felbfl mit ber gemobnUcN
SBorrebe an. . 5>ie €^ignatur «ebet bi« j:
958O >^{e geuerTtd[)erten t)ttb efn« telTd ber gef(^{(!^ten t>ti loblic^? t>refe&a'
ten t>nb ^o^hnixmbun f^elb« ^nb Stitttr« $emrbann£|^* Tbn €nbe :
® ebrücft in ber ^a^ferltc^en ®tat '2lugfpurg burd; ben €{tern |)aK*
fen ^cbonfperger ^m ^ai Xaufent f unff ^onbere ^t\!b ün Sleunie^em
ben* 3;n ^olto*
Unter bem 3abre 1517 i(l bie erfte S(u«gabe biefe« fcbaftbaren 98erte« befcbrieben iDorben. Siu
tegenmdrtige {weQte fltmmt |mar in ber {)a}iptfacbe boOfommen mit berfelben uberein: fle untecA^ikt
ficb aber in einigen 9?ebenfa*en febr tnerflicb von berfelben. ®cbon auf bem Sitel 1(1/ ©or Cewc;
banF/ t>(ii SBort^err, in ber gegenwärtigen auÄgelaften, Sernerbejtnbet 0* in berfelben auf Nt
JKücf feite be« Sitelblat«, ba«, UnMo^nM ©<b6nfperger bom Ä. fRojrimiUan ertbetlte ^^noUegiiOL
£>bgleicb ibrigen« bie jme^te äu«gabe SSlat für ©lat bon ber erflen abgebrudt »urbe: fo finbet nas
toc(^ fafi unjabltge 3lbn>eidl)ungen in 2(nfct)ung ber SKec^tfcbi^eibung/ unb ber, bep mantben 9uc^flito
angebract^ten Suge; Dber !ßeriierungen/ moburd) jugleicb ber ebemolige SBabn bon in ^cli gefdt^ninesKS
Jafcln nocb ougenfcbeinlicber wiberlegt wirb. (£nbli(b unterftbeibel fleb Wefe a(u«gabe iH>n ber erfa
aucb nocb burcb tte @cbltt§anieige. Unb \i<x in berfelben au«brud!iid^ gemelbet mirb, taS 3lugfi?tfC|
ber ©rwcfort fep, fo lagt fl(b um fo weni<^er begreiffen, wie r>U erjle tu nftrnberg habe at^^w*
mrben foUen. IDie^olifcbnltte finb bie nemUcben« iDIe^euerlinifcbe SBibiiotbef beftget ein ei^emrUt
959-.1
I «
gemaCnen fatrf ber tveft mit "oiH^bMn f^^florieti begtffen/ fafi Übu
Kc^ iu f^feti tmtib tu ^eit. S^rutb ftnt bffe alter toonti n>ort iti-n>ote
Mif^ in^ait in matex^ \)itiib «Hiofgung ber ftguc gef^fft tvotben 3in
funfiec^enf^unbettiett t>nb. ;rbti 3a^r^ auf ber f>erren fafhiac^t v>ott
etf((^eit erfaitien ton gefi^itftettSSutserii afner fobficf^n |>at 99?emmt^
fictt. ^m Crtbet 6ebru(ft ju ^(mittittden butc^ X Ä. (Silbtt^t
StütO 1 5 1 9 3n Ouart.
!Slcb im @(^abeIoodftf<|^en Catal. T. I. Vol. I. p. asff. amttti«t. g(uf bem Sitef flehet tttt
<ß0lif(^nM. 3Birb bie isi& fdS^cn anseidflte ^dj^rtft feptu
96o*> €911 getite9n iptü^mttr JDn &teg tfi lufUd ^cm Dnerfontctr^ bitrc^
beti aUerge(ecteflen @rafmu bott iRotecobam erflHd^ (u (atein gor
funtlftd)^ auggefegt. 9Sa pefo burc^ ^et SBInd^e ^arttbulet ge^
teütf(t>t. 3rt tt)elc^em bte atter^e^Ijamejl firuc^tbarfeft be0 fcfbe* —
menfgFffc^ ju fefeti nst mtnbet mif. bana notturf tfg. Um €tibe : ®e#
brucPt &u SSafeli burd^ ^Inbream CTattanbrunt/ an bem fec^flen
tag Stouembri«. Ttnno* 9R.5D.Fiir. Sn £tuarf.,
S>ieft Uebetft(}iinft tfl £)fet^ern von Salbttrg {ugefcbciebeti ;^ unb baürtr ^tn^ am |mett)idf{cn
tos 3(ufluflü 3(nno t>U 9R.X>. on^ im ^ijr. £)it Sufcbrtft ffl futi unb fiiaet ein einitge^ etat. 2>ann
folgt fcdieic^ bie Ueberfelmid* 9(m €nbe ßebet obige Xnicige.. 3ft 6 ^4 iBosen flart^ unb in ber
iEbnerif<&en SBtbliotber*
f^6iO ^ütat^nt tDfe 9m e9nec feinen be9tYbt nuf ^ac^en Fan- (imfttf
^OMify man^r m9r^ \>e9nben i^ beficicft u. Cn>. (i 5 1 90 ^nCluart;.
Sfucb biefe Ucberfr^un^) bat iEmfer gemdcbt. ff ie tfl ©crimen oon tDebebai^ Sonbt Sleiitmeifler
mnb J^ouptmann in 2e9ftef {ugecignee Sie S)ebtc<ition tfl wn 15^9 batirt. 9(uf bem Sitet |£ebt
iEmfete SB3a|«en^ 3ft a SSoaen ftact unb in bet 84^tvar3ifd}en. ffammluna»
96510 €fn nnf bar bnbemei^fitng beff ^oc^betumbtF rebner» 3focr(ttt$ in
einem jungenn 1t>tmonxcui genant, burd^ ^err ^Utoolt ^itd^U
ner aug frcect^ifc^et fprac^ tn baa teutfc^ gebogen. Ttm€nt>e: ®e#^
brucft IM 3(ugfpur& ^ni mittoocf^ tor ietare- Tlnno xc. ^.^.fif. an
£tuatt;.
jDer Xitet (lebet in einer efnfofuna- X^iefe f leine ff (brif^^ bfe nur 2 SSgen fFart if(^ befl^t ic^
frlbit«. Siiefc Ueberfr$una ftebet aucb in Ut t>ortrefIi<ben $irfl|^eimer4 Tbeatro virtuti», oberSugenb»
littblein. 3[n. ^ercn $rof. TDilto fIR&tnh. 0elebrtea tejrieon ifl biefc «utf^abe nii^t angeiAar*
$630 Settto !)?OtteSa ^unbert neuioet J^iflorten b{e m efnem grofen f?er#
ben JU fforef gefagt mürben/ bon etKc^^en fur^nj^etiige menfc^en/ bie
bo. bg ber ^at §in bff ba& lanir fluten ir (eben iiterrete bnb ba it
orbnung
43« 3«llf J5I9*
ttent/ ^n i\i %0oi bt^Umpftt Um ^nlot x ®tttu(ft Mh lobüil^tn w^
leiibfC m ^er feiferdd^e flat ^raifilicg^ oti onfer tUbi frat»en obeitt
ber t>erf uttbung ^ütd^ ^i>ff<tnntm grttBtndcr. dm tof ^iinfie^eit^
Umt^antt tieft 9(u<dabc dncn cttoa« i^cranbcrttn tilcl fKH. (b fümmt fk »o4^ in Sfofdhms bec
Cinri^tttitg ouf »o« geitaucfk mit bcQctttdcn «berctti , Me (Britothtgcr im ;}at^r 1509 Mutftc, iint bie
ti^ir unter biefem 3abre bef^rieben haben. 9hir Ift btefer fl>ieberbplte Jötnd^ um ^ne etnitge 9eite
^cfer, inbem (14 b<tf geestfier imf brr ecften ^eife be« CCXXXVlftcn SBiot« mit obiger %t^€i»
enbidet. X)ie SKucffeite ifl leer. S>ie {)olif4ni(te finb bie nemUdNn. S^pn biefec aCu^gabe bef^et
bie iCbtttrifcf^e fBibliotbef ein (Ejrcmplar. Sluffer ben oen Clement auiiiefubrten bepben ^ftragburgec
Su^aaben t^on iS3S unb 1557 ^efilfee i4^ nod^ eine btitte, bie ^ot>. ftiobtouc^ 1551 |ü Ctrofburi
SebOKtt bitt«
9Ö4*) ©«t »9« @<ft W bOtt 9larra(Wltttn/ mit feefunberenj fipte gematf et>
tonbe \>p bat npe mit Dtf fcbonen togefetteben t^pt^orien t>DrIf nge t t>nbe
«fleerf t. ©ebruffet to Wojftocf borcb ?ubobicuitt SDieff 3n htm
Aate nadf'onfti ^tttn €ndt gebort \>eftem ^unbetjt negentepne. 7(m
&ibe : Jg^pe e itbtgb^t (tcf iat npe rd)Qp t>an Slarcagonien ic. ®ebrtt#
ifet t)nb t>uretibet in ber fpt>e(t ^en @tat Oioftocf buccf^ SubobtCUtlt
S>ie|. 3^n b^m ^att na S^tflt titferö ^eren gebprt i s 1 9. 2(m 7(6eo«
be ber €ntfang9ge ber t>nbejIecPeben ttuntfvaxotti SSJtatien.
Diefe »lattbeutfcf^e Ueberfefeuni) ocn :BrAnr6 S^acrenfcbif wirb in ^errn9cof.^l6sel6®ef(&i(^
ber ccmifEben £ittecatur Sb* 3« ^* 126. Dbne SBemectuni:! be< ^ocmot« onoeifigt. 3fl 170 Stattet
fiarf , Dbne bo« Steglfler, unb bat it>o1sMiiitte. Z)er X>ctt<eer Jintw* {Mej fe(le fhb nacb ber 3eit
I» Stti^ce, n>o er iS33 bie f<4ine ptattbeuifcbe fBibel bructte.. & (Oft 4bec naOAtt tcUtn aad^ Sf^
foäj mo er I5S9 dtflorben ifL (S. <9^oe3eit0 ^iftorie Mr nirberfo^bf- Sibefn 9* 207. aoL b-
965O ^te geut^llKtt iu flraf aüe topbfdK matten bur^^ ben ^c||fge(ettf
f^erre ^ffoUHOl ^mcntt ber J^epKge gefif^ift boccor/ be^ber re^^ten
ifeentioce/ t>Qb ber ^^en A^til 9^el bei ^epferftc^en re^^te« orben»
liefen lerer erbic^tety «nnb epner friimmen $tnm^n ber IbbHd^e ]\att
SJ^afef in frefbeo iu.fpner le| befc^^rtben t>nb terlaflen. Tliit &tbe:
Qebrucft in ber (obri^en flatt ^aitl burd^ '2Cbam ^ettf Mn Un#
; flenborff iDt.AD.)rt>. an be fuojften t^g im Tlpdf» 3n Ouart.
€tn tDirbiger ^enbont iu ITtortiere narreitbef(cbw6rtmg unb 3<belmett3tttifft« SStt hUftt
VTorrcntHcfe, benn u»a< mifl taa Sßoct (BHttMbnuK eigemlitb fag«;»^ gebet ec ben ai^onnern, bce
ficb burcb ®eiberUebe betb6ren taSen^ (u Selbe, unb )eiget, ma< für ^ind bie Sßeiber an»enben#
ibre Scanner {u ®eui6en (u matben , nrie benn üi Uefcr SÜldflcbt oOe bte beribmten SS^mer nb
fffieiber ottf ber bibKfeben unb profan OefebUbte oon 9(bam unb €oa an , auf ber ®eti(bmat erfcbetacn
üuiften. ^ gar 9^ofe< bot bie £(^re uqkf ben J0teu4Ktt t» erfcbeinen« -9)?ei(fe<# fagf tTTttmerr
3ö|c i5«9-
433
to(rt iln fhmki^ mmt wim$l e€ mr^ dn flittf (^at iM Z>a6 Uft in MKd f^e bat fa^ {Bnb für b<c
(^(4^ d^ ^ M^^0 (iDf d<tf tm Stäni^iit ber m&rtti , tiac^ Um Sfiyfrpbtt«) 3<j^ manf4^te biefM gei
&if m<|ide fk^Ubimtriinfttscr htfd^tibm pt ttetKii;'«>efii Me mtr ^cff^efn <ngern Ocenteu etlau#
beh foli^ti nid)U S>ag UTurncr 6fier< in $Kti<^r&<ffen Htoai fre9 ifl, tatin widfi ^üinuMt merbtn;
aber be^megcn »oHle t<(^ fein ^eMcf^t ; boe^ widit unier bie fcanbal&fen ^c^cifien recbnf n ; jumal ba
er offenbar bie befle W>fiä>t Mte, bie @eiu^e f liger in madj^en. £)er Silel flebct in einer ^infagun^
Kuf ber 9t&cffeite fleiKt ein 9bt^ti9 aii4 Um fo^ferlii^en ^tmkQVO. J^itvmf fol^l "auf 5 Sfeken bie
Sorreb unb ba« Steiftet, ^onn fommt auf 3 ^- Porret> &er geuc^motren* {herauf fangt bai
jBerf felb(t m. 2)a erfc^etnei {uerfl 3Ruriier felbH atö (C<ui;kr ber ^eudl^e. 9(uf ibn fel^t bie
Ccbamboftigtrit/ bie fic^ t^^n ber Sßclt enifernet« £)ie ^teU'e berfefben nimmt Venus ein; unb biefe
tagt benn burcb ibren ^anjler &te sefd^tDatnen Httidtl &er (Bmd^ üorlefen. Z>iefe finb in^gefamt
febr flnnreidii aulgebac^t« IDatm fommt ber ßtudf tyU/ Dber n»ie fle bie oorjeiefcnen HttlSd be#
firmerem JDod^ id^ mug abbred^en. Die ^olsfcbnitie/ beren eine große Strenge ifl, finb febr pogier»
Ii4 Söai ganie betrag! i Snp(^. 9 95ogen. £)iefe ^^eßenbeit befiftt ^err qjrof. ec^^n^j inSUtborf«
966.^ a>ig ill bfe gouc^mat, fo gefpfft fif »orbeii bute^ etffc^ gefe^icft
JBurger einer fobfid^en fiat aSofef. Söiber bert ^ebruc^ t>nb bfe funb
ber tonf ufcf^eit. ^amp^tlud @tnitnH^ (o^ne :3a(^r unb ;örO 3»
Ouarf.
3* filiere bier biefe Heine ®<ftrift, bie obne 3abr unb Ott, aber (I(^r (tt*:9afel gebrucft »or»
ben ift/ n>egen ber 3(ebnU<bfeit , bie fle in Xtifebung bei SiteWunb aud^ bei ^nbalii mit ber t)orber>
gebenbet; bat/ an. 6ie n)irb aber t^ermutbiic^ audb um biefe Seit erfcbienen fepn«. Unter obigen/ in
einer ©nfagung flebenben Sitel, flebenio geilen beutfebe 3ieimen/ »elcbe fi(fy auf ben^nbaU blefer
(Eomoebte bejieben. (Sie tauten a(fo: X>urd^ bit marb icb gefocbten an/ 3d!^ folt bi§ faSnacbt nil
binlau/ @olt machen 9n ein numcil fppl/ ®o «e^ boi^ n»er bei wmnti D^l. Jpat ic^ mi4^ barauff
balb bebacbt 93nb biefe geu<^ {ufamen brodlet 3n ben man nie allein furgmpl Sinbt, fonber aucb bei
tvnftei tt)l , ber nun bie geue^ R>irt traffen an £)ie ficl^ bie noyb fldte Qtudftn latu S(uf ber g{u(f #
feite bei Sitelbfat« fangt bie Sorrebe an, in mld^et bie ndd^fle 2>eranla6ung tu biefem Cpiel ange#
leigf toirbr ba9 nemlic^.oor fur{em ein ®ebicbt gebrucft morben fep, tote bae vtHtufäftU ^ey Pein
fftnbt* Diefe< ^pielfoQ nun ba« ®egentbeil (ebren. S« erfcbienen aber auf ber norrempiefeti/ mo
^ratt T>emi6 unb (tupibo fldt aufhalten , etlid^e ^Jerfonen nacbeinanber, bie benri ade von ibr {u
(Eftud^m gemach »erben. Suerft mirb ein jtittQlin^ auf bie ®eud^matte getogen» Dann folgt eiii
Sbemann/ oeiter ein Strieg^manui ein Dc^ctor, ein alter ®eud^, unb enbltc^ ein Sauer, »elcbe in<#
0€famt/ nadl^bem f!e {u SRarrirn gemaibt morben ftnb, bon ber grau Senu< mit ®<^impf fortgefcbicft
morben. SReben am SKanb {u bepben Seiten finb J^olifcbnitte, melcbe bie, in biefem Safinac^tfpief
oorfommenben ^erfonen oor^eDen. !8on biefem pampt;iltt6 (Btn^mhadf ift fcbon unter bem^abre
15 17 ein ®piel ange{eigt toorben. Dat gegenwärtige i^ 5 i5ogeh fiart. 9(uf ber SXuctfeite bei leH»
ttn fSlüii i^ ein {)otif4nitt mit ben 9Bappen ber ®c^mei$ercanton«. ^ beOHe ei felb^
967«) 95r^nb IMI& ^f(0 iSlt^mn^ i»f aO^n Satt^fmalfl^tn. Tbn
oli man taft 1 5 1 9« 3tt;0cta«. '
434 ^h 1519*
;Dte ivfU 3(8<d<d>e wn Ut^t 2fon>«tftms tue Stfc^ntttiifti Ifl wtit »cm Sfobre 1489 Mgefctgi
foorbau £>€r äkcf afet , Ut fic^ in »er 3iiet0nttng<fi(^cift «i eigiiMn^Nn ma e^HBi^mMe neniKf;
ifl Do^tinee tDibman ooti e^tc nmfUt ttin beii fr^ett fünften ju Je.fyp«itf* £M fOcrtflcn ift in
tri9 £|^ccle flctt^eUt. 3|l 19 iB^gtn (larE iinb in bei: &d)watplS^ ^omnautig;
Saftr MDCC.
968O ^e« f)od)tt)ftbi9ert bortor Äetferfvergö tiatettftftiff/ fo er gepfeWgt
f^at ju flrageurg m Der ^öfjen fttft bofelbfJ^reWctät V iett 1498.
h\i geprebiget. ©nb t)6 iattn in tütfd) bra^t/ barm vtt wrid^eft tfl
iu fernen/ t)nb leeret auc^ bfe nan:efd)e( ^fnwecf werfen, ifl nuf Mb
gut den menrd;en. Sum ))rtuifegfo. 7lm€nbe: ^etrucPt ju ©tra^^
bürg ^on 3o^anne ©rieninger/ t>nb feftgltc^ geebet/ t)f fant S5art|>o#
Jomeuö abet 3« ^^^ »ar Der geburt €^riOt tufent. €€€€€.?? v
3n ^ofio.
;DUfe Sfutfflobe n>lrb in ^ieggere «noenittt litertf« Frib« Fafir. I. p. 92* n. 96. itifiMi^en in
J^ctrn von ber ^orbc Antograph. T. IL p. 66. angefubrC ; aber mit etn>a<4>erdnberten £Uel. £>bt^
gcr ifl bcr richtige/ ben ic^ ani eincnt, in ber ^etierUmf4^cn SBibliotbef befinbU^^en tftmplat ^tnom
men babe. €j famcn aber bicfe ^])rcbidten {itm crflcnmal, unter beni $itel: Nftuicoi« fiue Specolom
fatuornm praeftantifllnii-Joannis Geiler Keyfersbergi - a Jacobo Otliero diligenter coUeäi.- Ar«
gentorati ex aedibus Schurerianis 1510. 4» beraub, ^cb bc({|e ebcnfaK^ eine (Straiburger Stutf^abe
iDon 1511/ ebne 97amen be^ ^Drucfecj, mit J^cl^fcbnitten / in 4. ^ocob (!>tt>er/ ber in ber obism
beutfcben Uebcrfcgun^ 2facob iC4>er benennet n^irb, bat btcfe (ateinifcbe Sdi^gabe Joaoni wydel ex
Gersbach fratrom ordinls Benedi6li in fchuterana eremo commorantiamy abbat! digniflimo {uje«
eignet. ®(bon au^ ber ganjcn ifinricbtung / befonber« aui ben beQiieftigten ^clsfcbnitten erbeOet btuU
Heb, bag Äeyfereberg, 95rant^ befannteö 9?arrf nfcbiff be© biefeii ^iprebiöten tcv taugen gebobt babe.
0tl>er fagt e^ aber aueb tu ber ertlgebaebten Sueignungd fdl^rtf t auj bcucTlieb r ^^% berfeibe ben ^rant
babe uacbabmen mcaen. SJ^an bat i^^m be^n>egen 93orn>urfe madj^en tocütn. iSenn man ober bic^ref
bigt^n felbil onftebet, unb bte berrlieben SBabrbeiten/ bie er barinn mit ber gr6|len Sceomutbigfeit
tJortragt, betracbtet, flcb aber aueb bie Seiten benfet, in benen Äayferebetfl lebte unb prebti^te, fo
n)irb ti leicbt n)erben , biefen gemifi frommen unb red^tfebaffenen SBtam ju entfcbulbigen. iUcinent
bat einige mcrfiburbige (StelTcn ani biefen ^]3rebigten angeführt, bie teidi^t mit nocb micbtigern oermclM
ret »erben tonnten. SQBa^ bie öegenwartige beutfcbe Ueberfe^ung betriff, fo ftebet obiger titel in ei*
Her (ginfaguhg auf ber er(lcn @eite hti tvftm SP^lati Dann folgt auf 5 SPL ein Die^iftec, mit einer
furzen ^Sorrebe, morinn gemeibet tt>irb, baf ber toirbige SSaier ^o^onnee Pauli legmetiier $u Coft
in bem iar. 1519' oon bem (atin get&tfcbet babe. iRit Fol. IX. fanaen bie ^rebigten felbfl an, unb
enbigen (Id» mit Fol CXXllI. (eigentUcb 21g.) 9ute$t (lebet obtge STn^eige; bie letzte (ficite ifl leer.
^Dle ^oUf(btiitte fmb eben bieienigen, bie man in %r<wt6 9?arienfd)iff antrtfc
9690 @9tt ^tU((i^ ^^Ologia« 3)od i^ ettn ebled S^uc^dvn/ tiom reAten
teri^anbt/ xoa6 Hbam t)nb €|)rM^ud ftt^i i^nb mte HJbam nn wu |ier#
ben/ \)n ^ü\^9 erfieen fad. Tim Silbe: ®eDru(ft ju tSgttteal'eri]!
gmr.tj^o'v 435
imb imnii0tn 3KSX. Um ^ut J@Btwtf ^i^tU. 3n Ouart.
€in <iImid«U«(c Jß<iAt«iti titift , luxüe (cm Sol^c 1519 'an^(}<i<)Cm Mtremirbbjen ®<(>rifit. 3fl
in meinte ^ommiundf unb-9 1/2 9*0(ti fact DtctCJtdJiiiK txn ncmH^xn ^({fcMitt-
* • ■
970«) ^^«DlOdia^ $(Utf(^. >Dad (fi atft ebefd \>n fojKic&e .93u{^(m — - Vmb
€|^ri^» tüibcr tt^ttn fol ic, 71m€nbe: ®ettucFt >^t ^i^Uebet ju
^traibucg/ burcf» Soonncm Jtnobiouc^ am ^ttn>ocl[) nac^ fant
3aco6 beö imelffpotte tag. plac^ €^nilt df6utr. 3m ^unff^e^unbert
\onb i«)eit|{9((en jar. 3rt Ouart.
3ft 9 i^ 95o9€n fiatt unb in meinte Sammlung. ^Dft Sttel bat eine Sinfagtindi
97 lO ^^eoIOgM teutfc^. 3>i# i^ (An Sbef« bitb FofKtc^d buc^ffti/ i»ott
tr^teni -^ ^nb Cf^rifluö tt^tta foU ic. Tbit Snbe: Gebrucft i>nnb
Mienbet «u ffibidfimrd burc^ ettuamt Ottmar/ am mh tag @€p#
tembnö SRacll^ Sf^rttli ge6urt ^iiiiffie|f|iett|^iinbmi»itb lm|ioii{ii|c3f}eti
jar tc. 3n Cluatt
9(tt4 biefc Sfutfgabt beft^e icb felbft. 6i€ 1(1 9 3^4 ^ogfn flact. Z>fr ti(e( bat eine SinfdSuns.
3cb beObe nocb eine t^on Sito* jOftmar 1526. )u afugfpurg gebnicfte 9u#<)<ibe, nnb in bec (S(bn>acii«
fcben ifl nMb edir/ bnreb ^bom Pttri {u Qafel sebnieRe, tH>n 1523/ bevbe in 4*
97 30 ^<^ 93uec^iii Ifl ^nant^tm 9ä»^HfiXis<Antt iKrffc^cit ^\i\\t\{d)t
I .. fe(. ^anri 4u^e9<^r i9eq# tw be? fiebU^ geroiid; M. ®i^eti bed
mettfd^en f^er^ groffe freub bringt Ttlfo bringen bfe ^a9(fameit"sebet
ber fe( bed meiifcf^eii grofTe (rtiib Mib ^tiab gegen gat. %n Snbe:
®ebrticFc iu 9lugf|mtg burcj^ ^anl ^6Bfpccger/ tm rr tor.. 3n
liefet 0ebefbuibMnl^ '3%Mbtterln ben VTAi4^t«|tttttic«'9. 2,^.4^- onseteigt. ^ne an#
bere Vu^gobe/ i(l t»on mir oben, unier bcn QAibem »bite SMbt/ ndber iNrMriebvn toorben. SSepbe
fiimmen im J(Mni9imertf mie ef fiiAtaif 4beoein. Slinr (btb in ber ^esenw&tigm/ bie SAge auf bec
erden mb lebten Seite mit obmclfelenbec ttlb<r imb ^ilbt^aiifr Sorbe s^bniift, mXii^ beo ber erften
Sfntfgabe nicbt fo ift. $5e9be 0nb 14 9560en ftarf.
9780 $df^ MKk ^>4i ofitttn ^foito dt ^m iSfe^ N^omb^ bifM $dr
fc^bud^fetn <tte# 3>a« ;ber iMnfi^ fo( be^ im tragen 9S|nb biamtt
fefn beinb \ier)agen. Um ^nU : ^etruef t bnb fe%F(t(^ b^fonbet 3ti
bet ^ferftcl^en ©tat ^ttgflNR^/ Sn fofliing bnb berfegung be« Sr«
famen ^m^ 9kiliXtA, ber )ar ia( Scitli >m. 9)I.S).ff. 3» Octab.
Sbermatt ein, mit j£»ol{f<bnitten gelierte« ®ebetbA(b(ein auf aOerle« Umftdnbe, b«< bem fei. If^^
berer unbefannt biiebr SD<HfMbe ifl in ber ekbiMrsifebm ^ammluns, unb u^^m ftort.
3it» 974.)
43« 9i|ns*<fc
9740 ein fog m$U^ 1>(fa»Mlft »rt tfftm fl ttl kn i BMfM»6r«fimi
fi^fibm. 71m €nbe: OrtTMcfr (ti ^ttftl »urc^ 'XltM ^Ctritei 3«
Sttf bem SifilMot \lft t\u J^clifd^nitt, mclcbet ben bctm^rn S>aoib «orfleOet. Suf bcr SKttiffnfr
ftcffttbfn (!el^ef efne furje S^l^tiun^ifdrcift m ttX<cctin Jbt^, ianhtümman {u 9^(^n>f(^, «Dti «fte^
3tib, J^fitpriefier tee 80C||^tt§ iCiiiff W(en / oM bt» 1Iebtrfr$<r^ 9fl ^ tBogtn ftort tinb in »d»
•cc Camnilitng»
97 SO ^^s €r(flenft(fr buc^ntt/ ^etit (^dfiittld Slotero^imm^/ dmoimf/
l^te &üg!t be^ $Ct2)d/ iit aüm ffiatiw t)a (atibeti Mrmorf eo/ mc»
ttiben/ bnnb fffest. >Dut4^ ©COCdtUttt ^polatmum t>erceu(fc|^t
(i5ao> ^Duart.
IDlffc tl<b«rff|^mid ifl btm Sbuofftrfien bofi 9<i4fm 9tri<bri4^ i»9eddne^ imb ballet: (iic So^Nttv^
SD^iKtflas« nocb Qiiafl mcbo flcnM. aTnti^ X)e«bii. a)^.X>.3E^E. 2)ci: X>rt bei JDnuM O iii<^ aii0(»
yiSt» 3fl xo ify fBofUi fhicf^ tinb in memcr Caimliing»
976O CiuiiciNotl tber ^iib6&^ffti efn« €^dflenitc^? Mib 9t{tter(f(^eii
leben«/ in fodn befii^tben bucc^ aDoccot (Srafmu toon Ütotcrda*
6c^af ^fen \»ertutf(^t. ^Der ^itflfic^ 9titrer bin i^ c^ewkm a C w.
Km Snbe: Getrübt in Ut tirfifk^en ftart Safd biir<|^ — 9lt<MI
^etrt Mm iangenborf/ 3n bem jor ole man — iVI«.b»XX. 3k
Ctnatu
%
S)tt tütt fttbtt in eimr ^fofifan^ mtb am enbv iff b«« 9f f^rn be< fbtuOnß. X>f( dtwM»
tdct bW S im tioevtm Slybabcf. 3fl m btr Bd^vor^ifi^ CmtoUiiih)»
«
977«> >Daf ®ffti^X0Ctt man mnf encmeber ^n fM% ober ober ein mtr
i gebotn wetben/ ilOIHt einer au^l^gun^/ t^Mi l^etrß (iMfwe fRotC^
lotmmo befdl^tben. Tbn €nbe: ®.t>'^irr. {u. (0«^. 3n Cbtort*
Ser Qeberff |er Hl ^org BpaliiHn«. I^er- %M fMK( in ibur SlnfaSnofl. 3ft 3 9oaen fNc(
nn^ in bcr S4w<nr3tr4^m Sammlung.
\
SDfr fIfBf r^n- wirb nkf)» ctf mtmct. £)<« Sitil |^at (int €infa§uits. 3fl s i/a IBoani ftocf m»
979.)
979O filMlMle €iiratm«m: ptMcortti ptaOtni Mbm tm UOm
<iumn tHrfgorf/ pafKm quo^ue ^dStcp fermotie procffce (Sumfitanmtr
Cum cffti* offto at f urom äiitiiMrtim i>ertittf^^
tarn f onbtirflffte quam faHUbtii. Um Cftt)c fti offfrina cfrafcosrap^co/
fofmi« tofrt Soanntd StnoUon^ii, Strsrntoroti f^ptfmo. Jtaif
^artfad tiahtftatn e^. Tinno M.D.XX« 3tt Qaott.
SD<t Sftfdfer biefe« ^anb(ui^< f&c Pfarrer ifl, »ie er 04^ in ber Sorrebe felbll neniief, ^
hmnti Vhfia» Qm^Mt VL ^ IDectec ü^tami mltUft patibIMt fc ti Sftcoboci fn 8«fH« Z)ai
Serf tfl ,m ifDe« SNUe gct^eilef ; ber eritci ber d<ui| lotcUiiM def(cbdc(>iti ifi^ mtlHÜf eine soni firtr
unb iiemUc^ autfful^rlic^'e 9(n»ei(iins {um prebt^en/ unb gebSct alf^ untn bie ecfka bieferflbt» '2>er
itvepte ift |)ra<ttfd!^. ^ec Secfager ertbetlet bartnn Sorfcf^rifiten in betftfc^er 6pca(f^e auf aOerlev
SorfdOe;- {. £• einise Sermulore bie 8eoerfa0e (u oecfuiibigeii, bie !8ecl»btfii 4u »r^damimi^ lu eo#
pultcen u» b. Unb in btefer fRuä^^t fitt^hvit biefe« iBudS^ unter bie er(ifn (cgenonnten Sflenbe/ unb If
be^megen befonbert merfmurbis* «2>flf ganie betrool; o(^ne SSorrebe unb Siegifier 10$ ge|4^ttt fM^
ter* 3fl in meiner Cammluns. . _
990O ^uff ofung f ttKcl^et %ta^tn {u fo6 v>ttb r te c^tfjK ^efu/ auc^ fe&itt '
iMtn miitter 9)lam/ HHDtt t)ie 1»erft0(f te pUH^nt^u^ttt/ mdb die
^{e i^nen fa fie tii )reti tanben Mfr fleceti toS^ rec^c enc^ftcn/ fureii .
titb gebirfbtn neulME^ deff^^fi. (oiglre chmim.^eft^re. *£>• 3. ^. ^^
t|m €iibe : &ebrud t in ber Ui^iUlfen (^tatt 9lu»t(erg but<t^ ^cf^
Icttd^n ftDJ^, ^d^ feli^U^ MfenM am d 6« tag Sanuor^ be»
färbte matt ic. ü)t«i& 3^; ^iiCluarL
Oet !Berfa0fr biefrr ^cbrifc ift mir nic^t bcfornu* 6eine 9n^(h|K t^i hU 3ttbex rec^t Mtofl
fH ma4N(t# unb etf bobin (ii bcinsen, bog f{e an« aOen drrifUic^en Sdnbetn, nA^un t^trirteben n)er#
»en« C* finb 7 9N<l<tif bie er aufblrfc unb beantt»onet, unb lOMr, »ie leic^i |u eca4Mai# aOeiefi
inm aSa^tbeil ber 3fuben. €fo mirb |. 9. dlcid» bie erfle litag^, tnorum bie SSoria anetntnen Ottm
f oc feilte fSunber tmid^tt, bamit nufftelifet > bog oOe €^ulb auf bie an folgen Orten woiwenbes
2fu^e11 «ieledt mrb. mel4e/ aUt greutidlK Saferer berfelbenr bcfd^rieben »erben« Um Snbe flebl bei
IDrucferi Setzen, unb baninter: 9- C. ^. Sleutbebot. 3ft 13 SL #arf , unb in ber ütbrnttSä^m
!BtbUot|)cf^
9^1 ^<n Motmation hti gefffffd^n/ t>tin5 meftfic^en Hanbif bm^
Setfiex ^t^muntu f>0c6rib(tcf>er gebec^ciui^ furgr numme n/ \>nb Boc|^
au^ >8rra4^eiin/ mte auf bi)fenn tag t^erfnnbert. Um €itbe: 9e#
tnicfc t>iiiib Mlenbr ^u ^tra^burg im imen^igifen rag/ bed '19tonatf
>Decemberd/ bo man ^aU »bn ber gebiirr Cf^rt'tlf tonferd rieben ^erren/ '^
baufenb funff fninbert/ tnb in>en^tg )ar« 3n Üuart*
9}ctt biefer mcFtl»^r^^en Scrormof ton S^üUx ^igmunb« ftfi fcben nnter bem 3abre 1476 boi
nithU^l^ iKnicrfet mcrben. &ne neue '}(uflaae n>ar ()ewW bamitl^ rccbt de tei»iK)re. £)cr {»ecatt<#
geber tf) unbefaniu. äßte'i muneit ber befonnte 3eba^tan jranf getbefcn ibäre? ^a man i|^n gor
3 i l 3 (um
4J» 3«5ei5ao-
ium Serfttffe-ftcrfActi W iM^ett tMm, fb tmif Mii»^^ tine SfcMMMir Nut M »eittefm fcpm
3ti feinet (^rotiffa Hffiet er fel^t b^tubet/ ta§ bie(e aSefemalioii nk^t i>eB#f«Ft tmten tfl — giebc
wc|^ WUtfßdfm ««»m,w« 3oU^ tie 1(P6^^ fogf er, lbmYP6lfMi<9>ef<«9 i^orf4^reiben^ €bm
tie ted^tfcliHlt^en f bie mm reforwtren f^ tiemU(& bie 9ei(Uu|Ki^ unb »ebUctKQ # fi|en in bec 9U^
fermotion/' an mem foQ man bo4^ mfakttif an furfien; feifet/ bopfl^ Sorbinal mb4>fafen? Sicfe
fiften am tftiOtt , fa biefe feinb ba« (EoncUium k. JDicfe Sfu^sobe ifl in ber 64^tt>ar^f(4^cn Bmm
biQi unb II 1/4 J5o0en fiacf.
98aO ^{< berteutfl^ QSttllf töntet bem ttdtnen be< f&apf^ fto be« ie^#
'' 'tfetf. ^berboctor t0?attraudSut^timtr3attgenCis3o) 3n6uott.
' ^ llnfet obigen SUelflet^et boj ]>abf{Uc(^e SBappen. 2Kt 2 SSo^en flact unb in mdnet Sammtens-
9*30 »»> Me tbtHM6i gefi^irffe bstfc^ft ijre n^etftintd ^ti^an/ |^a6eii
Tln — ^erf 09 %ti\>ttx^ ^ @a^ffen Äutfttrfl »icorieri xim @a(^
*' « . »tiAb'^9ner ftttfitt^fc^n gnaben Ttatwwtni^-f w. 3rt Ouatt«
& (Inb mir babon {mo 9bi«aaben befannti lebe iii i SBcgcn flart Cer Sn^att befrift Z>. .61;
984O Cto ®^tmim: hatimtn fl4^ 93rttbet fbt^ttfHntt^ t^M ICfuelbt ®.
t^9dfci orbeitd : be« fo hi £Sniber fKartSWll hlX^tt ^ugofKner
Mben« t t^nbtr \»t( fi^mef k^it tiamtn 9e(e#erC/ Mitib. sefcf^nt/ becfa#
gtt/ imnb toie ^uguflitHtd fmrbet w^ber IStattfilu (|n mtnmtn toie
fle^t Oto 4<fve fe9> 4u^r»^6e toifn f^dt 7(m €itbr: 6etra)fft )tt
3fn£luarf.
SDiefet 8rahcifcanec2amb/ wat/ bekannter maffen/ einer bec ecften unb i^iftm Sctale MM
1^6* xZHefe« ifi bie erfte 6(^ n^tbec benfelben. ®ie tfl 2 !B^en ^t. <Oetv Vtsf. e^mv}
*e(l^ biefe, tmb ^ine «ermebrte %%«ixkU, attf teren %\U\ nocb fielet: ireld^er burc^ rne m
«ett^cti Corttsin, üttb gerrc^tfertigt; bee f ^ i>or bein bru<f er 911 t^m i>0rfe^mi ^Xml^ imt^
Irttem sufaQ« SDiefe t(l 2 ^4 Sogen fioet, ttnb'bat feine Sfnseige be« S)t«i^fer< «tb 3a|pc<w
985O ^9" dar fruchtbar \»n iiu|batfi<^ buc^fe^n bo bl S}3ai^iUt(&^ fhtl:
«tnib\ooit fartt ^etec: tonb xü beti/ bie n>ar^af tige fc^efleiit €|»ri|p^t
fem/ bie €f)ctfJu6 tonfer ^err ^etra befolen ^at m fein fjufe t)nb xe#
gn^wnS/ gemacht burc^ bruber tlBöUfltnu ÄluelW fant ^cmcifcf
orben« ju iefpff. (1520) ^n Duart
SDie 9ueignungöfcbrift an ben 9iatb {trSeiptig, ifl botict «CeipcjF in Dnnf erm Ü^fbfx auf fönt
Sorgen tag — Saufenb funffbunberf Dnb im (^n>etn$igifien tar. 2)ie C^cbtift ifl 3 ^fa Soscn ft^
unb f eip{ig obne 3me{fe( ber Dnicforf* ^Der $ilel (lebet in einer €infa§ung. e< ifl mfi^ eine yp^ttt
Kii«gabe borbanben, bie nur 2 1/2 SBogenllarf tft Z)er Sifel bat ebenfa<l«iHK CüifaSimfl. SE^eqbe
befifti J5>err $rof. Bc^wiir}.
98O
3«^ iS^aoi
43^
^OKtttino Ittter^ogtt^ejr oi^r iu ^SKttfiti^urg (b^ er edi^ rebeit
tpn 6em tiet»e te^amet ber ^ä(g^ meffen get^o) <A^mi>t/ xiü xoiV
mit demeffttr ^rtiiml^HfU^ V)etetiii§e. 7(m €ttbe: ADattnn tti bem
{ar nac^ b' grfiittt €f)£j|l{ iiri(irr« f^mm toa^ttt €€£££. \m p)^/ ^ff
fallt ÜRarf fnd^ äbtnt qfttudt/ . mit SteifstMfiet mm^f^u ^Multesten/
b4» btl punJn etimn iar mma na^ttuü fbU u, Qenfotü^ 3^
X><kf TTTurnet tcc ^etfofet Mefir ^f^Mft fep/ ifl mlind^y^t. ^m tDolbMt fiiltft fle in ftU
ntn Siadffiä^ttn 9. 78. ^n. 3d^ ft^r aber mi ber IBefct^reibting / bog et ein ^mpl^t muffe itt
^inhiti ^tbabt boben, mf lebet, butcb einen S^^^ ^* ime^eclep <5cbtif(en SUfutnert, ber ^egenmdr^
itden nemUtb/ nnb ber fol^enben {itfamniengefelC n>ar. ZJaber fommt et au(b/ b«9 er bielentgeit
®. 83. einet ^rrtbumt befcbtttbiget, bte 9)7umem {mep ®cbriften/ eine de ftieerdbtio N, F, nnb bte
Mbece de ibrpeftit Lutheri doQtinis {ufc^reiben« Unb bo«^ t^ bie ®ad!K tid^tis.
987O Uan :Z)octar ^<irtm9 Itttetj lere v>nb ^ebtgeit ^a* fie orswetrig,
feint/ t>fi nft senfffe^ glaubmfrbig iu f^akem Tim Cnbe: iSbatiim
in bem iar na<^ b' geburt ^ti\ii tnfert ^en. taufene €€€€€ \>ff.
rr« ^ff f^nt Aat^erihe abent getrucf t/ mit JNifecffdKt mai^eüat. ^tf«
uffegfen/ bj bei Den itt eftHf far tilema nac^ tnicf e fof te. ^ir Üudwf .
SDieftt 1(1 eine UTumertfc^e Ctbrift/ »eld^e ^err YDAtbau in feinen Sfocbricbten / €?.78. «.f.
tmftt bem Stiel ber üorber^ebenben autfnbrlicb befcbrteben bat 3n ber aSorrebe melbet ITTurtier/
ba§ er biefe €f(btift b(ot jur iBelebninci ber einfältigen , nicbt aber Smbem {u t)erunsltmpfen oufge^
fe^t babe/ ben er oueb ben ertrftrbtgeu getfUic^en onb ^oc^gelorten Y>ater bnb f^erm nemic
3(uf biefe Socrebe fix^t ber erfle 3{t>fcbniit, mit ber Ueberfcbnft: jtge feint f{er b6f(nr iCigemfc^afft
ber vnn^arl^Affrigen lerer« £)ie übrigen b<tt ^^tt tPalboti anscfubn. :3fl s i/z SBogen fiärf/ unb
in ber j£bnerifcben iBibUofbet
9880 ^^^ ^tm Uhittnt^tm t><a Ifl Mn ber ^6c^f}en oberf ei^t €^{fi(ic^t
glauben mQbectDetor0)?aittnu ^t\)tt. TUn Cnbe: SDatu {n b'
löblichen Hat ^tta^bUC§ in bem lor noc^ ber geburt ef^rffH wfert
^erren ^.>D.fr;r. bff fant iuciiu'oti ;Oti(fen ta^ ton ^oj^atlUt^ gxit^
tttaer getrucft mit i^eff>r(t4)er ma^ef^et prfutifegie/ bj hi$ bit^Un bttf *
pen bet ortgtnalt itiema nac^ fol trucf e m einem iar* tc. 3n Duart.
ma^ bon bicfvr €^di>rift Ifl nTümer ber ©erfaf er. «r felbfl eignet fic^ biefelbe in ber fof^enben
^ebrift OSog. « iij an^brucfUcb jii. Obiger Jitel flebet in einer f Infagnng. 3n ber Sorrebe bringt
UTurner baraitf , ba^ ^uc^er biet aut ^rioatbaS bie pberbcrrfc^afi bet $abflt {uftiHvaiben fucbe.
£>«fe m\' 2u retten, »iberUgt er btr fetb^ Urfacben, bie £tttl>er angiebt, ba# bae bapfienr^umb
6urc^ s:>^ttee rcrl>engnl6 vne iU einer Qtröff gegeben fey. ©lefet gefcbiebet mit ben Qttohbuf
liaycn ^nmbcw. 3jl 9 «ogen jlarf, 2W> beflfte btefe «c^rrft felbfl. ®. m^ ^frrn tDolbaue
flfJac^^ricbten @. 84* m» f.
989)
/
440 Salt 1540-
989.) Vit httietü§mi^tlg^tn \^ SkKtäffu^^ cM tutf^tt naüon bc&
f9e ben c^rtilficf^en gfao&ed befc^^irmeii/ to^ber ben inti^rrr be'ö glou^
iH c^ttli/ 9}?artmtt Mcc einl \>'fif cer ber tJnfeUtgjf (^«tlt« Um
C^nbe: QecrucTc Mtt ^o^ue @rtetttnger m bem tat ^£au^eltt•
ee£€e. 58ab nr <af be €ritla6ent mit £etferlfc|^em ^iuiUsiüf fit
etiifm ta» memaiid nadfttudttt foL tc. 3ii Ctuart.
Sie SeranhiSttiid {u biefec ®<<^ sab Xnmnmtf tvilcber cb^nfUM Serftt^M: berfclbeti if,
JCut^er« 04H4ft oit ben btutfdftn 3(bcW »ie €c felbfl, in btt, an Sapfer (Url V* ^eric^tceen 3>*
(ilMri^ »elbct 3a bcrfdbfn fast er/ ba§ er poac bie mlflmt^ nnb t>tibabcm hti fAmi^n J^fti
tiidj^ i>eranl»u(een t^otU, baS aber niibt itt^icgebcn »erben tonnte/ ba|P£iitber/ ali ein {»e^lcr Caib
Una/ a(U< über btn «^ouffen tt>erffen »oOe« Sr qubt bem Sopfer darauf aUerleo Si^thid^iqt, teie er
in £ittber« Sacbe «erfabren fbOte. Z>ann foigi äün vorreb j}u t)Oaor niarrinp JbtOf». 2>ie
eScbrift felb(i i(l in bre« 3(bfcbm(ie 9eibei(t, beren 3nbalt J£>err tDalbo« in feinen 92a<bri(blen 6.89.
lt. f. »eitldufeig onfubret^ €ie ift XQ Sosen ^r!, obne Seitenioblem ^Obi^er Sirel ftebet tu einer
€infagima. 3eb befl$e biefe ®cbrift felbfl. £)ie nacb 1520 ebirten (Sibriften UTutnere fütbref ^rr
TXMb<MM, momntec bM, auf tnrbern, unter bem Sitel: Pott bem groffen JLm^ttifd^m VUr-
vtnf wlt in iDbctot nTitnter befcbworeti ^at tc* 0rra#btirg 1599» 4« »on ^^mn(Bv%efütistt
Sebrucf t, aemoibte $a«<|itia, bie bornebmfte ift UTttrttet mürbe baf&r in einer, ebne 3abr iinb Ottf
.timer bem Sitel: Vl^tielia in 4- sebrucften ®cbrifr, nacb Serbien^ s^&btiget. J^tt XDaXbcat
fibPeibt nttirtiem L c p. 46. u. f* no<b ein SBiicb iu, n^elcbe^ j»bne 3elt unb Ott 4. tinter fblsenbea
Zittl crfibienen iß: t>ott i^eliebe 3tabt0 ttuQ vnh bef<bn>erbjf bur«^ Jdfagmi XKuttttr ge^
bi<b( ^ getttocbt* 3hb läge tt babin gefleat fepn, ob biefer 'J^^^tmXlXwnn unferCl^omM fc9,
ber nur ani S^er^eben, i^on bem ^eber, ^obatttiee seloyft iporben ift/ ober pb i$ einen onbcm
HTurtteT/ tait bem 93ornAmeii l^ob^nttee gegeben bab^ • <
99<^0 3nftttUten ein tt)arer brfprung bnb futtbomeitt Ui ^eiTerH^ieft ref^#
tUf ton bem ^od^geferren $f)Dmam Turner bet ^etl^en gefc^rifc
Sbectot/ btitiet vtd^ttn iicenttateti/ t>erbutf(^(/ 18ttb tf ber ^o^ett
fc^uf S$«fe( in ftner orbeiu^n (ectur offenließ ndt bem ladn utgü^eL
Zm Snbe; ®tbritcrt in ber lobiii^tn ^att 58afe(/ burc^ be förftcf»'
tige ^2lb<mt ^txi Vi iatigenborfi Zt^ mm ^cit na^ ber gebure
e^rfiK 9)t.3>.)r^ )ar. 3n Ouort«
Unter bem t^rbergebenben 3abre ifl bereit« oon Mefer ItTttmerifiEbeti tld»erfe|una ber 2Nittiitio^
iten Sapfer ^ttftitiiatt^ Otad^USft gegeben morben. Sie gedemodrtige ISn^gabe fttnunl mit jener,
bi< imf bie Ste^^tfcbreibungi auf« genouefle uberein, unb i(l t^on berfciben fBtot für Slat obgebnuft
ivorben/ %nit biefe 3(u<gabe ifl in ber j^bttertf<bett ^ibliotbef.
99 lO fßttmiqut ivxii titult et regufe a ® octore ^j^otlia 99htCttet 7(rgeti#
tfQenfi/ pr« iÜSittorum/ in HUmanicum trabucti efpqutttnu Bafileae^
Anno MD. XX. UmQnUi Flnis traduftionum titulornm ac
Regularum Iuris utriusque, tum Canonici tum CiuiliS) in Ger*
manicam
^ajt «5ac>. 44t
mm^ctmi i D. Tbetim Murnei;. lingiiain. Bafileae ex uedibut
Adae Petri Anno Dominicae incarnatipms M.D.XX. menie
Oftobri. 3rt Ouatt
€in< altere 9(u^d<ibe btefer Ufberfe|uti9 ift unter bcm Sfabre T5ifi'<it)d<{^idC twrbeti* Sie segeii«
t^drtlje »irb «uifu^rli* befc^rieben tn S^tytoQ^ Adpar. T. L (5. 307- «- 1
' ^e6?eiic^/ bed füifflrtif^omb«/ ftt Olttrft/ t)iib tSiberft ^attn^^m
ftinf^ief^en^unbert «nnb @6^tj^fr^Ab»m 3ar «ufifiptfi^f. 2(m Snbe
Mtt neuffi )ubntif)(^ett bvuof^M^ — VMViioxÖ)^ on Wontag na^ tem
©ottfag 3ubtca fn ber baftcen/ )m ^unffiCiHHl^unbect btt^ SWOitt^
$tdtfl(itt lare. Sn^oKo.
Z>i€ erfle Sfu^gabe birfet tanbe^orbnuno ifl obeti/ unter bem ^ahxt 1516 an<jeiei()t mcrbeit Sie
dedeiit»dntde tfl (leaubert^nb gebefiert, *#ie foUt^H auf ber 9Itt<ffetfe be« legten S?Iat^ au;bto(tH4 Mf
Seteigt olrbk Denn ba betgi e< '' 3M aber na4^ te$t Dcrfd^riebem Satum (auf ber »«rbersebettbea
Cititt ftebtnemlifb, mie tn ber crflen ^ui^aht, bcf<bloßen ;ti ^ngolflac an fant ^fttgen mgf
bc« iarf — «^ftnif^e^enbunbcrt i>A im er^^^e^tiben iar.) 3n erfter attfrid^tun^, bifer Sannbgf
orbnung, naÄuolsenb etUc^, )nms t>nb uitfiuerflanbt fursefaaen fetal, ^aben mir £anbffiirileu, wb
gemoine onfer Sonbfcbafft aiaen tKrorbentem anfiel au< aOen ftenben onfnr £anbfE|aft. <E(tlid^ »nfier
9ta^ei {ttge^rbnet, onnb benfetben otadiK t>nb gmalt geben # wn foHKn etngefallnen irrungen |erat#
^'flogeti, borauf hf baii gemainent ntt(} imb lonnbe {u gutem ettfi^e Sannbpet, in berfetbcn erflctt
(Mfgrri4^teu SanbSorbnung bergriffen bifec {ept gor aufgelebt 9iuä^ berfelbeti oin^ toütf ge<!nnb'ert,
gemeret, 9nnb gefeiert , ble mir barnact^ in bif< £tbca^ tn>n neuem {ubrud^en beuolbii babti {u
** SMinc^n an Sl^ontag ic mie eben/* ®eber pftrter/ necb &tld)Ow, nocb anberf, bie bon benSate^
rifcbm £anbe<ocbnun0en Stac^rMK gaben # baben biefe« Umf{anbe< gebaibt. Sie fäbrten in«gcfamt
nar bie erfte (Mm 1516 an ; biefe berbeftrle mar tbnen aber ni4^ befonnt; ebrr menn dt ibneo au<:^ be#
(amitmar# ober fk foI<be in ^S^anben i>9ittm, (b nobmen (le bieOeicf^ nur gtutfffa^ auf b^i, auf bem
Sitet angeteigte isi6it ^obr, ^\>nt auf bie, auf ber {meptcn ^lu btt lebten $Bkit< ftthtnbt Sfnieige,
Siifft tu baben. X>tt £itel (Ic^et auf fecbJ rotl» gebrucften Seilen über einem {>olifc^nitt, ber bie be9#
bot httm^ SßUbelm aab tubmig, ba< baierifcbe SßaM>en boltenb^ oarfielft. hat gante betrdgf
81 951dtter. 3<b befibc biefe 9btf gäbe felbft
993O ®itji^1i9tbn\m ^^^ ^utflnt^umb lO^ertt btt^ ^ibttn fBabctt/
2(nna. i s^o. aufdtrti^. . Ttm Snbe tc. (n 9)}UR(bft m fannb 3&t#
gen tag/ beft jarft aU« man iaflte t»on S^t|li t>nnrer< (ieben |^^rrny^
putt ^uaffje^en^unbert \>nb im imainfigtilen. ^n ^olio.
iltt<b ^^U ®fri(btforbttung baben bie bepben IBräber a3i((^e(m unb £ubmigr tafolge btc Sanbti^
S€# bte iSK^itt Sfngolflabi unb 1519 ta £anbtfbal gebalten mürben, aU eine eigcntlkbc Vtocegorbnung,
in 13 Sttcbii morinn aoa ni^bttf, aU aom ^rocefe gebanbelt mirb, ennaerfen Ia§en. Unter bem
Sitel, ber breQ rotb gebruAe Seilen autmacbt/ (lebet ein groger {)o(ifcbnitt, ber eine ®ertcbt<flube
üocfteCTet. 9(n einem Sifcb (kbtn bie beyben {>erioge mit ibren S^atben^ unb aomen bie ^^artl^epen
p^macr« 2lmialm« SC f I mii
•9
441
3«|^ iSao.
mit ibreit ®Dd^»Q(fetn. Z)M daii{e Utcitt^ ol^e Ui wt^Amht flC^\$tt, LXXXVII. XbÜUn.
&. 6eld^oio« Speci«ieii <S. 22S^ 3c^ bcf{(e ebenfaO« ein dftmiftar. 3fti b^fr Sibitot^et be< Stto«
flcrd SXottcnbticft brftnbet f1<& ^ine, von bct gegettmarttflen ocrfct^cbene 9(utfgabc; bic oiu^ cUicn an*
beoi JS^oIifc^nttt auf htm Hui bat.
994O 9}uwe ©tattcec^tett tonb ©tatuten ber (obliegen @fatt ^r^Btirg
in 9t9§<ntv dteUgeri. Tim Cobe: SRitm @iariiUn gefegte toittr
: ^tartrec^c ber. ® tote ^i^burg tit ^rt^goio (u \>ni)erfiaftttitg gftttein«
utile« Y>nb erbfrs toe(en furgenommen t>nb angegangen \>f bet^neti^eit
fofttog/ ato man (efet Mn ber Oebur( €^ri(li tHifer« Kebeti getreu
funffie^en^unbert t>nb in>en|tg iar. 9ßnb nac^mal« (u brucPen beuof^
l^en t>nb toUenbet burc^ ben €cfamen funfhic^en Stbom ^PetCt in .
cbgemeftem jare. 3n $oKo*
Unter obi$cn SEBorten auf be« titelbiai pebef man in einem Jg>»lif4nttf ba^jOefterreidMcieOaiH
ptfif totl^iftt itt»en S5i9en in bie JE)5be bolten ; unter bemfclben aber befinbet fidyeiiv burcft rin bocifm
tcrgeflcate« Sreu$ , in Dier Selber QetbcUtet S^itb in beten febem SSlumenmerf angebrocftc t^; mb
barunfer t»ier iateinifcbc fiSerfe« StemniBta Brisgoi longo ordinc traft» Fribai^ &c» 9M ber SK1U&
feite ifl »ieber ein Jg^olsfd^nitf , ber bie QRutter &oUti irorfleaet. 9(u4 unter biefem (leben lateinif^e
S^^fe. DarouC fot^t unmittelbar ba< SKesi^r; aUbenn ibieber ein Stiel, ^ter ifitbeii ttt pelp
fcbnttt »ieber {u feben, ber auf bem Sifel anpiiretfen. Oben baruber (leben bie ISorte: ^cr Sutt
^rybtirg im pri^gom ^^tactirm mib 6tattred^eii« Unten bie obigen (oteinifd^n Serfr^ unb onf
ber IKttcffeite ba< 9Mb sOTariae. 9tt<bann fommt bie Sorrebe unb bann hüi SKed^t felbft^ »ebbe« to
fünf 3:ractaten getbetit ifl. X)ie uier erfhn (Inb in Sitel getbetlt, unb feber SIrtitel bot {mar feine be#
fcnbere ffkabtit, nlift aber dtummer. Sit fnOen (ufammen 97/ ntit romifcben 9ab(en beietcboete i5I(b
ter« S3en QSefcblnS macbt obi^e ainieige. Der SSerfaf er biefer C^tatuten mar ber beribnrte Ubolrk
ose 3aflu6f ber^ noUb ben {^cc^burgiftben alten Stabtrec^mmaen, für feine SBemiibuns 25 f(- in fünf
3<Are«friflen (u begabten^ erbalten bat. ®. Jg^erm D. XOaUlfB nermiftbte SB^^ige |tt be» best^t^
JReibt *b* 1* ©• 38a. n. f. Sb* 2. «. 354.
995«) !{Betbun<) an bett aaerbiire^eu(|tfg((lett — ^errn (idtUn ermeftm
SR&mtf4>en f öntg — im namen ber ^oc^mtrbtgtilei» — C^furt^Q/
burd; — ^errn ^ribricf^eti p^afjgrafen be^SRem — mft tberancmur^
^ tung ber wafll becretö, gefa^ef^en ju 9!Äolirf be 9te/ beti Utfttn tag
9loüembrf4 Tlnno^unfigie^n^imbert t)nb<m' iftemn^e^enben. Tim
€hie: ®ebrwcft ju ?lu<fptirv, ec. am Sfl^uti unl) jmatn^g^iltit tag
be« mont« ^areij Ttnno er. SÄ.b.jr. Sit Duart.
8nf ber 9{ucffcite iff eben ^^^fni^f Jbcljfdjnitt befinbticb/ ber auf bererflen <?clte,ber, unter bem
3Äf»re 1519 an$eiei(|ten fBaMcopiftilation 6'arl beit V, (lebet. Otefe micbtt^c, ;ti ^fn SBablaeten je«
bacbtcii faofrr« gebfittBe Ccbtift/ ifl 3 Sogen florf, unb in^ ber 9<^tt^ar;if4^ett Sammlun«! ho
(InMicb.
• 996.)
,.^« i^ao. .443
997.) €{n fur| iBt^mint au^ toiC treffenfic^eit tufamm ^ta^ttn ttacta*
ttnfttf. eHtuOt in — yiinnattt^ bur^ Stf9berwt>e« 1N9|«I*—
bei iar^ 60 .man Aalt — i9}.>D.|(r* 3n Öuart.
Cd^einet Don htm toorbecsebenben t^erfc^ieben {ii fep, 3fi i ^4 Soaen flar(r iinb in ht€
&4ftoaviifdfm Sammlung. Dec tiul fle(^l in einer Sinfagung.
9980 93ar]baro(fa. €fii roat^a^ü^e (efd^reiSQ^ beft feSetti tonb ber 9e#
fc^fci>tl. «eff« f«beri(f)g U^ ttfU, genäf »«rtaroffa. ©urc^ 30^
^aitnf Abttffunt @taeorf t )u ®^aW^aufen/ €rtlmii(dr fn faftn \>er#
' famitt t># atieri glaubwfrbtgeti gefcfjtffften tonb j)*fforfen ^er offen
K^ronfcf eiu 9ßnb aber fe|o in riifcl;e iuitgen fruHclj bracht, 71m €nöe :
' ©etrucft bß f etferlicf^er freif)ett in ber löblichen flat ©traf burg,
bon So^anite ©tuenrager, m bem lor nad) ber geburt €rf|H bnfer»
^ ^errert. ^.>D)rr* t>ff fant KbpffS ober fant 3x){^and ent^anpoing»
aberif tc. 3" ^oVio.
X>0gt «nb Clement rcd^cn httfti fSuc^ unter bie feUenen, «bneblefr Stu^Aobe, Me ttttimhliA
bie erfle ifl, dcfonnt, ober augefubrt (u baben; m^ »icbt be« be^ben ein 3>ru<f febler^ unb 153O/ ftMC
1520 0efe$( n>orben ifl. 4>^^ libüuns {eisei bie degemiMlrtide 3(u€gabe in feiner Socifetun» bM
35cberiftben ®eiebrfen £ejciconi$ ricbtig an* 0b ti mit ber, i>cn CCemmt antetetgeen Stu^gabe, o^n
IS90. ^cteffbaufen in 8- tchtndtf welche in ber . Unioerfkatjfbiblioibef (ujS&ttinsen ^n f^Q/ fet)ie
SKicbtiqfeil bobe, lofie icb babin geHeOet fepn« X)blder ^iiel flebet aber <lnfm J^oI{66niltr ibeMier
ben SapUt ^titht. 1. )u uferte oorfleOer. $(iif bfr dtüfffeile b^ Sttelbfafiüdebet: Cum gMMi^^
PrittUegio ^mperiali. 9(uf bem fol^enben {u^^ern (Blat .(lebet ^in Pa«reb, t> ober ei^Mtiif^
eine Suei^nuna^fcbrift m titeifler t5an# <9^er/r^er ^ot )3SMel Mft<^ii0ett f):at|:|M?eibfr/ C<iim|^
ler wib prot^onotorten ift. 3n berfeiben fast ec «imi bag tr. bat Uhm biefe< Stavfer« W 0eriaii#
gen guter Si^eunbe, vß ^tm lodn 311 i&efcb gebc^^t bob^, , C«.ifl ober bieM.ni<b< fo «1 imHefMif
aU ob er eine fcbon t>orbanbene Seben^befcbreibung in iai beutfcbe uberfe^ babe. (£r erHdret ficb in
ber Solge beutiidbr bat er fein SBerf/ «u« jiHeif loteintfi^en bfic^Hr C^ronitfen ttttb Morien/
bie er auftreiben tonnte, tufnnmengefcbrieben.tabe. liRamentttcb fubret er tie Cbi^onica TVbt \>vs
fpringer« an, ber Pil Nifi>on fagt, witmol benfSriger v#legimg ; (ä^le^te lüttne; ferner ein
gro6 iateinifcb €bronica, bie 3obMnee n<uitkrm mir gramer mfte vtib 4urbcit ^ac gefamlet,
todb fläziger vnb ettPM Itcbli^ ban ber i;>tf|Mrii|gcr* Sßa« SBiftbof €H»o i^on ^irfingen ,
baopn gefcbrieben, ba< bat er |u fpat befommen. 9M|tb fil Vfm {u J^anben getonnoen, u^ae fein be^
funber gfinftiger lieber ^er ; t>octöt Cfob^nnee itdk in lauin an btn bif<^off von Tly^ttt
bat)on gcfcbrieben. <£r bat al(b blo^ compiürt. dtacb ber 93orrebe, ober Bebication, fol^t auf |n>e9
fBtdttern bai$ SHegifter. ^ann folgt bie ®ef(bic^te felbfl, bie in 100 Sopitet gctbeilt i^ 3m testen
Sttfa Kapitel
\ V
444 3«N 'S»^
Copttet tluAtt h, f off it «it^F 6e(«f||aii4Bt«ntf Sti^v semmhc twii itmVkf^tmg htt §ütm tftitf^
|tt ttberfe^eii aitgefandtn Nkr; ctf fr« 4(|iii übet ein aiAertc |«9orf eminent unb mtfft er nkbt, ob er
Irin Serf ooamtcn werbe, ^en ^RtWni ina^t ein tarier SMm ^utf SFoitclett &tmid tuib Stepfer
jrtebrUbe (Seboc t>nb ^rt^bbrief» Sitlett fiebee obige antciije. Z>a€ dan{e ifl LXXVII. qttüAU
9Ulter#art haD mü ^ItlMnitteit fteiiirt. 2Nt ber BiblioAect hiftor. &trtivto-Boder. p. 917. »irb
tmbiefee.CeiKpikrioti mit Slccbf getirtbeitet^ fie fr^uon vUuisobawqRiUeiii, M in maltif , com
fdods md.iiu» piAlka &Gte&tibiw isept» fcripou löft (Sjrempku: tft in bevCk^MMVjtfk^Cmnnibins*
999O 9>etiefc^nt6 ber t>fefen |)eoIidt(umer^ t^efc^e ber CarbfnaftHIbcrtttf
in feiner ntnen ©rtf M f «ftirc^e (urammeiige6ra4)t. Ttm Snbe : &tf
htudi ^n ber ibbü^n Habt iaüt, 9lac^ €()rt|lt ^nferö ^ern geburt '
^ . $unjf|e^en|Hibert 93nnb 3in icwenn^tgeilenn 3^ave. 3n £tuart^
Soo biefer ®titenbett diebt S^tytag in feinen Anaie^t. ®. 1047* in^eidl^cnber Qitalog. BibliotiL
]oK Petr. de Lodewift P.L pw 344. fRadftidfL %u(b VOQt f&brt btefeU>e|F ntt« ber Biblioth. H*-
fiieana @. 414. bocb unter einem anbern Xilei an. . jObiger ifl oni bem Suben>igi(i(^n Catalogo qu
nommen; unb oermutblicb iDitb felbiger ber redSKe fevn , wenn hai SBerf onbertf einen orbentlk^en
Sitei M* 2)tnn in meinem eigenen (fjremplar;^ batf bo(4 ganj complet tu fcQn fdi^einet, fmbe ieb gor
feinen. 9(nf ber erflen (Seite be< erflen SBlat«^ in meinem i£|remplar, flebet ein (ierlicber {)i>lifcbnitf»
»0 |n>een S5tfd)offe eine Strebe ballen / unb mo in ben Sßolfen übet becfelben bteQ ^eilijie abq« bilbcC
«»erben. 9uf ber SÜiicf feite biefe« SStatS flebtt eine 9(n{cige, ba^ ^inf)nrber §u etm^m jeirett, ci^
tici iQlii^en ^are«/ @omag« tnul^ bem fefl ber t^nbefledften oBergebenebetgffen (Boui gebe?
fcrin tMib ^ungfrawen tn;Ar{en gtbmbtj in ber k>bite|Kn Btobt «SaUe«. YfT^beburgcr
aSifk^umbi / i^tib b^elbfl in ber nennen <iti^eff (i^cen SeffftPird^eit* Da« fe^ ber etnfS^ntitg
^M metglMKtl l^oe^itbigeH |Kil0t|HniHk u. f. m. s^f^^^lten werben fMt Die ^eü^tbumer
firlb^ (inb nodl^ ncim (BinQm eingetbeiit, in )teriid^ ^^ofifcbnttren abgebilbet, unb nadb ben «en
Ic^benen 9S«i^ti<(^|u beficbeieben^ Den ^W^% mocbt bie ^nfarnmcnrev^ming aOer ^titfiln 00b
ber ^tt bei atbiafleSf wld^t man bnrilb biefe J^iligebumer erfangen fon* 0tf oerbient gelefirn |n
MTben. «bif ber tf&Oft^ be« »Orienten 9lac< ijl bcM (eribif«5flid>e ^aDl^ainiifcbe, imb auf ber erflen
CMr be« (e|teR SUiff ba< 9Iagbeburgif<be aSa^en. Do« ganje i^, nacb ^rertagf Snvjobe
f fg etdmr fforC. 34 tflbie ober nur 1 17 ^1 Die fflVenge ber {)ot)f<<inftre ift febr grof, tiitem ber»
feiben %ji fii^ 0o mertm&big bfefe« ^t^ oA nnb für fit^ fetbft ifi, fo fc^^bor n>irb fbl<^e< befon^
Hd bobncd^^ mtM e# t$i oflererflr ift , bo« |u ijoAt gebrneft murbt. 3dtr bed^e e« felbft
lOOoO @W ^Ittitj beft 7fni»ent i»%i«i^n%i ^ ieften €r ju SHome ha»
Caitftitat ampc ein grtferren^ ^t Mr ofem SXobt t»nb (uf^6rm ber
0emeinb tiom ^ei^ti^n St. ^rnkiita toarf^aff^fgftdlv an f^^iHnele^ere?
QMi iiertidi^ii bnb »of^l gefprod^Kn ait^gefitgt er. buref^ J^errtt X>te>
trK|)cn tmr 'pleninatn i>^ ©c^aubeeP bnb €9ren^afeii/ 9tttrer bni^
IDihftor gefealfi:^. genkieft Tltr i .v^ö. 3rt ^ft^*
Äe t»frb Mefr Slirt v>abv in ^OcEem Catilog. Bibliothec Heilsbr. p. iBS. ange{e{gl. ^ert qjrcf,
€Utmar} in 3Htborf beftft fre ebenf aOtf. Die er^ älu^^obe 9on biefer Ueberfe^ng bobe i(b uoier
^fm ^Mßt 1515 bintmigiic^ befc^tlcben.
lOOI.)
Sdjt 1520« 445
\^nb S^r(((ßc^er (ere an^tbtnbt, im ior gf^cijlt M.D.XX. vg htm
tatin Mcttitr4)t. Ttm Ctibe : Cttbet ftc^ {^{e Da« fm^ Ui ipitgtli btt
tranfTrrfrrt. 93nb gebrucft tiutc^ Sftattt ^etrt tm lax na^ C^i|Yit» ^
geburr MDXX. 3ti Ouotr.
2)ft Ucberfetcr, ton bem «or ber aSorrete nur bie Snfanstfbucbffaben SB. S. 9^. angetcCgi finbf
t9ei§ nic^t {n fag^, »et biefct Sifcbojf (C^fttllw smcfcn feon niS^te. 3m 3&4^ertf<^ @c(cbct«i
Sejricon »irb <iii< tlrfUflo unb Grynael monam. bafilienr. Mititlqt, ba{f er SSifcbof {u Safel gemci
fen fep, unb 'ein Spccolum Sapientiae gefcbrteben babe, melcbei 1S20 int beutfd^ uberfe|t morben fe9.
SDiefe« toatt dfo ber oben andeseigte Spiegel hn &Bei«beir. Z)erfe(be ifl in i)ier Sbeite obgetbeitt;
tinb feber Sb^il bot Detfebtetene €aptteL Sin jebe^ berfelben entbaft eine %aUl, mit einer morall#
fcben 9{n»enbiin8. £er Sitel flebet in einem J£>oUf(ttnttt. 2)a« s^nie beirrst 21 3/4 iBosen. 3ft in
ber &dfwatii^dftn ^ammlmiff.
looa.) €in fc^^bne ^^ftort aUen betr{«6teii metifcf^en jufefeti/ hti ^abftr »fr
> ain be^fpU an bem berruebren ^elibeü/ me tu fein .&au#fran> ger^annt
^rubettcta t>iibenoei^t f^at/ mt> er firit atte berruebnu^ f^mlegen til
ften tat wlgen, t>i Qtf^tlfi i% 2tm€ifbe: 9ebru<f t trt ber ^ttrflf^
^N Till rag iti ^ttfiigtn ^aitcifrefi. ^ Onatt.
Cine n^ieberbche a(it<dabe einer öfter« an^eieldten 9<brifr. 3(1 S i[A 9<'d^n ftorf tmb in ber
Be^tiKirsif^en (Sommlnnd. Snf bem Sitet^fl etat j£>olsfcbiiitt '
1003O Tii^ «^{pfc&e ^tttitebta bo itiKifeit fteb^abenbfl ntenrfif^en attirm 9ltt#
tn Salirftuö bft atiter €b(d juitcfframen t0?eltbia gmSt/ beren atu
fog murfam n>ad/ bd6 tntrtef fte$ ttrtt be attfr bfrterfien ft ba9bf r fler^
ben be fel^foffen. 71m €tibe : 0f brucf r vnb bottenbr in ber faxjfetliifytn
#at ^ugf^ura burd!^ ^tat^munb (9tDm ^octot, bnnb sOiati: ^
fSBitiunc^f naify ber gebnrr €f>r{^ ^.^.3E£. Tbn. rr* t<>S >Decem&»
SnDuarf.
JD^tf i>ri9htiil tiefer Sragoebie fam in fpanffcber Cpta^ Utant, itnb tourbe auf berfetbeit tat
bie I9elf*c , unb an« biefrr enbli4 in bie beatfcbe Spracbe überfe$t. Stacb bnn ^ttetblot ffebet oaf
3 (Reifen eine 9tieidmin9^f(b) ifi be« Ueberfe^er«, C|^rtftop|> tOirfunge / ber oermiit^licb e(n ffobn
be« obigen 9)^arjr SBirfnng mar. ^iefe 3uei()niin0fcbrift tfl an ltTatc|^eti6 J&itigen/ einen Setiecn
be« befannten €r{bif(boff« |u 9af{bttrd/ ber ebenfoO« S^attbaeu« £and bte9, gericbtet. {)terauf folge
jtun bie tlfberfe^uni) feibft, bie febr mirtlicb übgefagt ifl.. iObige Stnietge be« £)ru<torte« ftebet auf
ber 9iucffeite be^ festen Skit« tat einer {lerlicbcn Sinfagttns, in welcber (Btym^ tmb tPirfing« SSap«
pttt aitfirbrdibt finb. J^itt Peirb gtebf t^on biefen beleben ^anntxn, bie ibre S>rtt<tetcQ 9emcitifcbaft#
lieb befcrgfeit^ fRaä^tid^t, tn feiner Diatrlbe vor {)errn Sopf« 3(nnalcn ®. L VII. n. f. S>a« san^e if{
38 '^ogeM flarL Sie bauffig angebracbten {>o()f(bnttter finb febr f4Hi(bar. 34» befi^e biefe« SSere»
genfelbfr
« t f 3 1004O
44^ 3a^ iSfto*
IC04.) &^MtiCibtl &^tl S>e« attrteHfd^/ fuftüft^iit ^^a^^aiti
^pieii iynt>etX0et)fun^/ ercfdrung/ v>fi t>erjlant/ n)0 f^ece bad. fommeit/
n)ere bdö am erjlen erfunden/ \)nitb aug toai V)cfa4> r« erba^^t fe9^
Hu^ tote man tai funtlHc^ fernen iit^tn \>ft fpielen foUe/ fampt et#
ffd[)e Funfltid^en gereiften fptelen tc. ®ett\xdt iu Oppin))e9mt Um
Snbe: Öetrucft (u Oppett^epm Qis^o) ^n CUiart.
X>6g(ei4 tiefe« SBerfdm feine 3(nieige be6 Z>rtt(f)abt< bot, fo ifl bo4 umAI semiti! ta% tt m
biefe 3eit jum Socfct^etn ^efommen fepn muffe. £>enn um biefelbe Getiefte. Cfo^ob :fl&lbel t» jOppem
beim. (Sben Mefer ^ocob !R6lbel/ Stabtfcbreibec ju jOppetibeim/ ifi üudf (iiQletcb bec JperauigcK
' n)ie du« ber, auf ber Stucf feite be« Sitelblat« beftnbUcben furjen SSorrebe erbeQet. ^n berfelben med
bet er, bag er biec Ui bocbdelebrCen £)octDC ^acob^enntle fleceimce SBefcbreibung hti ^d^t
belfpicl« in ben Srutf fertigen, unb biefelbe mit einem f leinen Eingang {ur Srlernung biefe< 6ptel<
begleiten n^eOe. 9Ran finbet alfo in biefem äBerfgen (me9erie9. Staeb bem diegifler folgt erflUtb (ie
9(nn>etfunf) {um Scbacbfpiel iion 2f<KC0b ^Mbel; unb bana fangt, naeb einer htrten SSorrebe, ba< 9tf
bicbc bei X)Dctor TTTemiele an, loelcbe« er, vermöge ber ^cbluftanseige, auf bem beUigen SHtiibttaq {>
Cofienii- 1507 »trfertiget bot. €< fuOet boffeibe etn>a< über 11 95(dtter, unb giebt ffiad>tiä^ oon bn
Srfinbung biefe« €fpieW^ ttnbt>on.beii Urfo^Kn beffelben, erndret fbbann bie, bep biefem (Ppielgt^
braudl^Iicben (Steine^ ober Sigu^en, bte aucbln 4>ofif(bnitien abgebilbet (Inb u. f. m. ®an flebef olfo
oudS» batant, bag Hefei ^biebt, uon |enem dlierit, beffen uneer bem 3abre 1477; @. 96- gebaebt »otbeti
ift/ febr Derfcbi^bfn fe^. Uebriyn« i^ biefe« as^ertgen, obne 3n»eife( febr felfen« n>ic icb benn foI(be<
itirgetib« angeieigt ^efunben b<ibe. illobiw f ubret biefe< ebicbc in feiner Bibiiodiea lafona pm
, Mg cbtt nur M ^anbf<brift. Siefe 9(u<gabe aber fannte er ni<bt. <Sie befinbet ft(b in ber jcuer^
Itnifcben Q^bliotbef. 3fl s 1/2 Segen flarf. Unier obigen Sitel (lebet ein ®cba4^bree, imb bonm»
ter fecb« gereimte geilen : iu bem 3<^a(bt3te^» iSorouf bie Dben fcb^n bemerfte Sfnieige U$
JDructoree« folget.
1005O 3n tifem iu^iin ffntiefl tu/ wU man ^^ ^ütt» fo( Mr bf fplel
iufffic^ ju (efen/ Dft (uid[> ItepIU^ tu ^oc€ 3it ceiimn grina^K iunt
erfl; bucc^ ® em^att fundier S!){^3££. 2(m €n6e : ®emi(f ( ju
@tr(l66utg hutii) bell ftbocen ^attWUttt $Ia(t). Tili man ioff
SRac^ bec s«bmt C^rifli ^.S>. tonb. rr. ^att, ^n £Utare.
£>bi9(t ^t(l fMH In ein«: &i^a§iui9f unb wn enbc Ifl ba< 3<i4<n hti^Sitaätti. Skt 9ttt
f<i§(c bmciftt im «rgen £(>eU feine« @(t>i<^«, Ufi ha Scnfcl t<tf Sßucffelfpid ttb«^ ^a(c 3lt
3 1/4 SSogen flarf unb in ^er 9^^wat^f^m ^tamkmi.
1006.) Sin Fut|e f^icittrtt) ber futMl inflrolodie/ tofbet ttR^e \>nu(rflaiu
bene v>etnt(^ter/ au(^ etliche mtxovat v>f bie rebeit/ \)nb fragen/ OZoc«
ttnt ^Ut^0 i(uguilinecd/ fo <r in feinen je^^en 0e6ot{ tonfonnK^
«»ibec bife f Ott get^ö ^af^ t»»«^ SM»^lt$eit %Üt^m fftitt fünfttn i»ft
<ir|ne9 boctoce. €rfhnato fb( feine M ^n 90 weit ffcofen/ i»f bi er
lein iil geioecen mige. ^m Cnbe: &tuuitt |u @tra0ucg «on
So&antte ®tiüXkth ^f mitmoc^ \u)i; fant 2(nbwad tag. 3n bi ioK.
SDer IBerfagcr ttafll in to 9mtU, ipelcdt Mi Ueturülrifk ImU 3Ktmt tXgvMMir/ utor Me
9krad|ptiin0 ivc friocn Siuifie unb MturU^ca $bUo(by()tc. Unter Mcfc SBero^icr {oblt tc min auf|^
Sut^ecn , ben er »iberlegen tt>ta. Diefct* o^fit^ktt in einem ®efpri4^ )nrt(4en ibm imb Sntbcni. Stau
fiebet aber leidet, bafber gtite S^efiii/ £iubem mir nnrc^t tiecftaQben bobe, inbem biefer blo^miber
bm SMixw4f ber SfjirenMrie unb b<» att^ergioiiben, be» bic Sfftetoaen bffkbrceetir dfiffc. 9f
10 idL fiort/ unb in meiner (Sammlung.
1007O 9rad Dnt antwort f unfg ^alomontd «nnb ^orcolft. Tbit^nbe:
Son biefem poSierlicbenJiBttd^iein ift befeit< oben, unter bem 3abrei4g7/ {Racbrii^t gegeben WDr#
ben« !Die degenmartige Stuggabe bat ebeftfaOg ^olifcbnitte. 6le ift 3 Sogen fiarf ^ unb bermut^^Ui^
in nfirnberg gebnicFt mocben. 3(6 HÜHt fie felbft.
3 u f d M-
1008O ®^ 9fa(ttr beutfi^ unb farefnifilf* ff. %ah.
Oiefen fpfalter babe iib ((bon unter ben ^Ariften ebne 3abr ff. 17. o. 14. aa€ einem Sjrem))(ar,
mg ber fei. 9}afl. <B6se befa§, befcbrieben. 3(u(b in bem (Stift polling befindet flA ein (Sjremplao
<cn mcUbttn mir ber »iirbige IRibltotbefar berfelben, ^trt ^tUmtytt eine augfttbriic^e SRocbrii^t gege#
cn bat. ^erfefbe eermutbet {mar^ bog fol(be< »on bem @6|ir<6en i>erficbieben fe9n ni6cbte. 9(flein,
bne bepbe t>ergli(ben (u baben , wefitt icb biefeg nicbt gerne onncbmen. Senn eg rennen gar n>obl
I ber SSefcbreibung, bie ber fei. (B^it Don feinem €jremp(ar 1. c. gemacht bat, einige Vnricbtigfeiten
tt eingefcblicben fttfn. fRut biefeg miO id^ bon bem ^oaingifcben €;remp(ar nccb bemetten, boS fbl#
f g 398 951. Hart ifr Die le^te €eite Hl leer. Stuf ieber^Ceite (leben 36 geilen.
1 009O ^'on bem gelobten (anb t^nb weg gegen rerufa(em ton irem wefeit
DA wunbern bie in bem griffen mör gefe^en n>etbent. Um €nbe:
Hte enber ii0 bag bucb ton bem: gelotcen (onb t>nb ^etllgert^ tYetreji»
«gn ben \»il in ber Bibel t>itd emangeffo ^n v>nnb bar gelefen xowt.
3nOuarr. '
!8cn biefer dleifebcfcbreibung ftnb in bem twrbergebenben two 9(uggaben ange{ef<|t ttorbeh. ZMe
f ^. 40. n 71 ebne 2tn$e!<ie beg ^^hrg^ in ^olie (ei(|entli(b aber in Quart) bat ^r D.
mitller oor furjcm in bem Fafc I. Inconab. typogr. BIW Ingolft. p. iQ«. n. XXVIH. etnnig
ru i licfjer bcfd^rieben. 3Me imtfU mit ber 3{n(etc».e beg :^CLhtt^ i477 W €?• 100. li. 92. angejcigt
bcfcftrichtn wDr^cn• ©ie <^eflenwarft<|e Ifl t)cn bepben wrfcblebcn, unb alfiy bie briete, ffle
mt jn>ar in ber J^aurtfacbe mir ^en beoben t>orber<)ebenben uberein, ^^ meicbt ffe in 9?ebenum^
ben ab, wie öu^ ber ulc^v. Ccn furjen IPffd^reihing erbU^-M wirb. 2)en 2lnfan<t maAt ein 3 8J.
r^ iKcofjT* r. S^cran t^cbt bie lanteigr: Ain regifter vbet bae bti(|^ vo ttm tpeg ;u bem
448 3ttfS^
^eiltgf grab ob* gelobt? lottb« tmb wtsnbern ^fe mit begttffim« Sit 9nU be<Segifter€ ffcM
ne<b, Hie ^ebt an ba0 bucb von bem weg ju bem b^Hgen grob ober gelobten lanb t^ n^onbent
ba bi pofl FurQweilig begriffen* 3Dann fof^t auf {mep Sloturn bie Stttignung« fc^hft ^ mo fU^ btt
SBerfager ebenfa(U petrtt« pforrer jtt StMben nennt* lieber berfelben fiebt obige l|n{etse : V^
bem gelobten :c* SRad^ biefec Sneiditutigäfcbrifi (teben unten auf bct SX&cffeite be< {»ev^en 3Sfatt(
tio<4 fDlgenbe |wo geilen: Von bdbftUcbe erlonben bo« je ne
m? toit in be b^Uge grab ;oge pM
S>en IBefdUitg moiAt ouf ber 9l&<f feite be< legten SBlat«/ gan{ uhten, obige ahteige.- ^M gante betregt
US S5(. 9(uf feber ganien ®eite ftebrn 24 Seilen. Xitel, SMattertobten, Softe«/ Signatur fc^tn
burcbge^enb«. Ser ^nct ifl t>a« einttge Unterfd^eibung^teicben. S>ie großen SSncbflaben (inb bu(4^
gebenb« große (ateinifc^e r&nüfc^e fBud^^flaben. ' Sie übrigen Sppen b<ii>en {mar bie ®ro$e bec <E^&m
tber S^nerifcben unb ^&mlerir<b^^ bO(b n>eid|^en fTc f{<btbac oon bcpben/ fo meit icb (le fcnntr
ab. 3F4 toeig alfo nicbt/ mem id^ bicfe S(u«gabe (ueignen foD. So oiel ifl rid^tigr bag fie balb
ttocb 1470 miig (um Sorfct^eiti gefommen fe^n. ^ie ifl in bcr reicjKn @(bn^ar3if<ben (Sammlm}
In atltbocf.
1010.) «Sruber (Jlaul* 3n6uorf.
Unter bem 3abte 1488 ifl oon biefrm feitenen SIßerfgen eine Üiu^^abe ongeteigt morben. Z)ie ge^
gemvartige/ fo feine 3ln{eige hti SrucCertf urib ^tudotui b^t, flcmmt mit bcrfelben MQfommm
Äberein. Sie ifl (icbec ebenfaOtf in Slurnberg gebrutft/ unb aucb 3 3/4 91- ft^rf. ^epbe Sutfgal^n
befiftet nun ein geneigter @Snner/ J£>err i^etbegger/ ^unftmeifler unb bei raglicben 9iatb< in 3flrt<b.
101 lO !Z>aö (eben Sfopt mit feinen fabeln. 3n ^oHo«
Unter ben €$ctirifut| obne ^abr S* 47. n. 8s. ifl (mar eine Slutfgabe aai bem S4nHtr{if(feen
Catalogo P. IL <S. 4i.oon @teinbon>el6 Ucbecfe^jung ber fabeln €fopt fur{ ange{eigt n>orben. D«
mir aber inbeffen ber J£>err geb. zKarb 3apf eine. 9efcbrcibun<i biefer Sluigabe, nocb feinem eignen
^ftmplav mitget^eilet bat, fo mü t(b bier bai mcfentücbc berfclben beifügen. S^ie erfle Seite Ut
erfien SQIat« ifl leer. 9(uf ber gtufiCfeite flebt etii i>oi{fcbmtt/ mld^a ben Sfop oorftefie. aiuf nt
erfleo Seite bei (mepten fdlM flebt Sita Sfopi fabuiatori« daiifTimt e greeo latina per Siirotciiifli
facta ab reoerenbifftmum patrem bominum Slntbonium Situli fancti Sbrifogcni preibitcrum Sarbin«»
lem. {hierauf btigt tti £>atf (eben bei bocbbertbnten fabcitiebtetg Sfopi. aufi trieebifcbeii junge in le«
lein bure^ 9Umtcium gema^Kt on ben bocftn>irbigen u. f. n>. Sit furbai b| felb leben Sfopi mit feinen
fabeln u. f. n». SÜat {eben Cfopi betragt 37 SSI- 9(m Cnbe flebl : {)ie^<ä ein enbe botf leben &e^
S>ann folgen bie |!(abeln felbfl. Stuf ber ec#en Seite bei erflen IB(at ^bt oben : 2)ag ec^ iBlot ; wA
bann fcl^t bai Stegifler bei erflen butbi bei bo(bberimpteii fabeibicbteri tmb mepfleri iSfopL Soc
febem 9u<b fltbt ein SKegifler. 9(m soften IBlat btißt ei ; J^U enbet ficb bai oierb bucb — t^nb bebeiit
fbb M bie mitlauffenben alten fabeln^ bie man {ufcbrcibet Sfopo. 9M ber legten Seite bei 72fleB 9L
^ebt: ^ie enben flc^ bie mitlauffenben u. f. m. 9luf bem 73ilcn fiM. folgt mieber ein neuer SiteL ^
»abent an bie n^men geteutfcibten folblen <fic) oon 0iimicio u. f. m. Stit bem 83fltn SBU Dobent an bk
fabeln Sluiani u. f. m. SDoi ioofleS51. b«t bie 3(uff<brift : ®efamlet fabein. 9(uf ber erflen Seite M
jrptii (oielmebt cjrjroiii) iB(. fielet ; JE>9enacft i^otget ba) Stcgifler über bie gemeine puncten bec motcd
bifi H^lmi. Siefti giegifie(,ge(^ei «ber aOe gabeln unb ifl s \ß ^l ftorf. SUel, eufloi wo» e^
3ttfl$e* 449
Me leic^ iit ttad>un ift, audf tdä^u
J012O dncipit f>artIo(|Uttd. 3bem ^ocahutü btMtftmobe ocrepflT toorie
C^euruntfanbo ttPtitntni.^tbicatovihMtonfoiabite eu<int^fum Sü»t#
latud p ^tnetabiie mgrtn 3pi^<tnn{ mellbet te gerofci^ofett ^^ ferma#
m6ud aubiri« et p eunbe confcrtpttö fu6 \»enecanbo \)tro mgto ^0^
boCD tpiS)man be ^a(w errmio boctore ac famofttTtmo t>er6t be{
pbtcatcte in ^etbefbftga. 3n Ouort
Sfefe 3lti«sabc beft^t J£>err ^rof. tDill in aiUDocf« Ca« aßerfsen fdnsf # tJfnt ein befnobecf
Sttelblot {11 ffobtn, sleid^ olfo, tDic oben fttbt, otu
3fi bo< t^orbecdcbenbe ^dUtifd^ aßirteri>tscb# unb bat Dor^efe^ten befmtbem titcf. 9Citf bem
imo^ten Sbit (Ifbt.ob^n 9Srotc<)ti^, bee fotann felbfl folgi/ nur mit einiger SBeconbenrns ber {Sorte.
3ft ebeofaU in J^xm ^rof. TPiUe StbliotbeL
toz40 ^t(h)r{e ber ^elttitne« Km€nbe: 6ebru<f t \>nb toofenbf tooti 3»^
(atme ^imltt tu ^tugf^tird an bem m{t»oe^eii nad^ aaer^evltgeii
ta^ anno tc. im irfliii iare. 3n ^oHo«
Sott biefem atonion ifl unter ben g^cbriften obne 9(nKid< be< 3abr< 0. 53« b« 95. SRacbrfc^t ge»
geben »orben* Sie desenmdrtlde 3(u«sabe ifl in ber Sibliotbet be« ^tift^ Cegemfee. ®ie fduflt
alfo an : 2>a< abenteuclicb ben>e9fet bn< bon einer tarnen genanbt a)^elu0na u. f. »• (Sie bat j£)o||»
fcbnitte.
101 5.) 5Da« bud^ be» SÄftfer« \)Ott ^Dtttet^tKa. Ttm €nbe: 3(^ 3o^am
nee t>Dn ^onfeücUa für auff \>on meinem iani liber mbr u. fl m«
SDa6 6u<^ t^at gebrucft \)Rb »ofennbet 9(ntf(Dtrt @Dr() {u 9(U$fpurd
an ber mttwoc^en t>or fant matte üRogbafene tag il9l€€S€i)r)r|ri. ^are.
Sn^oKo.
Unter bem !Jfabre 1482. S. 130. n. 160. ifl bon biefer üteifebeftbreibrntg 92a(bri(bt gegeben lbK#
ben. Stiele altere Xutfgabe ifl in ber $5ibliotbef be« Stift« Cegernfee. Sie bat {>ol|fcbnitte.
10 V 60 3>a« bnc^ ber fl^teflel bed funberd genant« 2(m€nbe: ®ebrucFt
tnb t)o(enbet4n ber fe^ferlicfien flat ^tugfpttrg bon (dttfen ^d^blU
. ft^ergec an fant mat^iag beg imoff boten ahit Wi man jaft nac^
cHfli tnferg f^erren geburt. ^aufent toferf^unbert tit barnat^ tm ivotif
unb^ ac^fCgiflen fare. 3nOuatt.
auf ber SKu(f feite beg erfhn 9tafg ifl ein J£>o(tf(bnttt/ melcber einen ®eiflli4en im ISeii^tfhibl it.
t>orfleaet. 3(iif ^et erflen Seite beg folgenben Sfatg fangt bog SKegifler an. Soran fleht fofgenbe
Snteige : i^a^ l!legifler übet bag bu<b bet flieget beg fftilberg genant« wie t^nb in tt>elUcbet
tiutf flcb ein yeber <tri(len metif:!^ qu ber pei^K mit iKVlfamer OM betrat^cag gepet onb rcoe
bereiten« vrib all fein f&nb por bjf pci<bt)>atter fogen f&U/ vntib wie f<^t94r ein yegBicb f^v^b
Ponserg Tkmaltn. 211 t^or
4S0 Bvfi^^
t(or 0OC Mb &er ttHIUnÜdfm Fir<^er feir* 3(ti0 ber flcy9U4^eti lerer fcmM Cf>Mle in dem
bftd^lein der ^e^^ltge ti>arl>ett* i^aitirict t)e ^ofiii»^ 3of>anni« gerfone. imttb»3(itc(|0tiii beiP ev^^
bifc^ofe t>Oit «Slorencin ireti vü^thüdftt gejog? vabet b^^ (aligPItc^eti ah» SDiefe« diesi(tcr
fttdet 2 951« hierauf fol(|t bie vorreb Aber bM ^uc^ gettonnr :c« morauf toö fS^crf feibfl anfangt,
ml^ti in 38 Sopttel setlKilt i|l. Den iBcfc^lug mac^t ohidt fUnmt. Sa« gante ifl 127 fdL ftMxt
0rofe 3(nfangdbu(bftab(n, lB(atter{Qb(m u. fTm« febUn. 3fl in ber igbntti^dfm OScbliotbcL
1017O ^UCtt)artU0» ^Im €iibe : ®ebcucft bnb boQenbet tu ber feqfecHc^eti
fiat i^iugfpurg boii :?lnt^ont borgen am ©ambtiag na^ Dti ^txlu
gen creui erftnbung. 3tti bem ifffii 3ar. 3n ^(to*
Sil in ber SBibliotbet be« Stift« Cegemfee, nnb bot JgH)lif(bnitte. Sin paar Atm 9tt<gabeii
ftnb unter ben 3abren 1479 luib 148 1 angezeigt morben*
lOi 8*} SDer ^ontmlari. %n ^ttbe: «^^e enbec Hdj ber formufari barfnti
begriffen ftjibt aßer^anbt brteff gebrucfr bnb DoUenbet (u '^luafpurg
bon ^o\^ann(2>^bn(9ttHtt am na(i)^en ^mta^ >^ot {ant ^tßbeten^
tag bei jotti to man jaft na^ cri|li geburbt ^^SS€€ bob irir^tfi
Jar. ^n^otio.
Unter eben biefem i483flen Sfobreftnb <S. 140. fcbon {mo Aufgaben t)0n biefem gortmtkir Mge^
|et<)t loorbrn. IDie gegentranige britte ifi ift ber SSiblimbet btt Stift« Cegernfee.
JO19O Xei ©celengartett. 7(m€nbe: gebtucftbnb W\QtUd)ett bofenbet
b^fe« bu(^ bon ^atinfeit fci)6tlfperger tn ber (obd'dben retferlfeten ftat
Shtgfpur^ am fampt^ag iiadf fanb S&art^ofomaeuStag be« iKQftgen
wfrbfgen $n)5(f6oten 2(nnp bomtni ^€SCS bnb Im bter bnb a^c^i^*
flen jare» ff« $o(to.
3fl in ber Sibiiotbef be« Stift« Cegernfee unb W «^olifcbnttte.
1020.) >Da« feben be^ f^etfigen ^errn fant fKod^ug. 7(m€nbe: SVie^t)i?o'
' rq ifl bon metifd; auf reucfc^ prac^t. 3n b' fobltef^en ^at ju ä&fenn in
offerretc^. 9lact> rpt geburt ilR.ee€e.irn:ttiL tare 3fl gebrucfe ju
, üiurmfierg bem j^etHgen fant fKo^u» ju eren. be& ^eütgen (eben bii
berbtenen bep gor nodf^ toentg bi» auf btefe jeit fn hm tauben be«
f ant maS. ' 3n Cluarr.
^A {(b oben S ^47. d» 199. bie Sjriflent bicfer Segenbe nidit mit @emi«beit anjeiani fcnnte^ fü
ifl e« btrtfg }u bemcrfen, baß ficb btefeibe in ber SSibiiotbef bt« Stift« Kebborf befinbet S- <C>errn
StMiotb. 0tratf^en« Monum. typogr. S* i75* X>b fit aber aucb 1484 gebrucfe fei^/ m^cbte bocb
Hiebt gant entfcbieben fepn*
' 102 1 •> ^itna^ bofget e^n (obftc^ trortat etne« furnemen boctcti ber ercjtie^
mit namen 9lrnoIbt be tlobabiUa u. fl w. TLm Snbe : gebrucfr t>nb
boBenbet »on ^b^nut i^ibmiptHtt SU 9lUgfpUra am ®?trmoe^
nää}^ bor t>nnfer fromentag berfiinbung Ttnno bni ^€CCS^|r)r)rmi
3ar. SnOuatr.
mrb
Sttfi^^ 45 1
SBirb 4ne Smc^t itt tt^it ooit 9ecdtii»9 tec {Seine frvn. 3(1 in bet eibIiü(M>e< 6iift< ^
Cegeftffee»
1022O 9>on ber gegeitnxSrrigem ^tir(^dd^tund t(C crtftenl^apt M^tt^an
DonbetiturdPen. 7lmSn)»e: ©ebrucfc Dnb t>onenbee iaU^fU^m
im ifffoi 3ar. Urnen. 3n ;Octat>.
SermutbUcii.lu ^gfpurg.9on igone e<|^obrer aetriuCr. 3fl in ber SBiMi^et be< Ctlftf
10230 3){e ^et(idm^teuff<^ft! ®)<ntdeft t>tinb @pi(lel mit fampt ben beer
^{fion. Um @ttte: ®ebrucft \)nb feltgflic^ geenbet m ber ftx)fm
ii^tn ^at ^ugfpurg «on ^antlfen (S^(^o&ifer an fant ieon^arb^tag.
0la^ 4^rffli gepurb bo man jaft ^£€SC bnb im ifff'oH jäte, bem
fe9 gfori u. f. n>. Umtn. 3« ff. J^^'o
3(t in bet9tbli»tber M ®tlft« Cegetttfee, unb bot {>orir<bniete.
1024O ®^^ ^^^ ^ocl^iirbigil au^ Sta^. ^eiligt(uml — TfOe 3are Kugge'
tufft t>nb geweif} n^frb 3n ber (obHil^en ©tat ^üttmUt^. Um
Cnbe: 3nber fobf. ftat ^nttnAtt^ &ttxuat 1487 ^« SBifc^er«
3n Ouart
Z>iefe< 6 SBIat fiorf e tHfc^erif<^e r itnb baS imf er bem 3^abre 1493. tSf* 200. ongeteisfe TtTatri^
f^e J£)etli9(bumbucblein/ merbenbrpbe aUbier auf ber fogenannfen tofimd^fhibe i>ern»abret/ unbflnb
bepbe auf ^rgamenf gebrucft. SDa< (R(iirif<^ bat auf bem SiCeiblat ben bei(« Cfbatb iinb £oren{#
itt>ifcben meldi^en SRaria mil bem Sinbe in ber 9Bltte.
10250 95on ben ftj SÄanaten rH 3«<J>^rt *rt ge^im» tnb frer frafft u. fl ».
Ttm Snbe: ®ebrucPt t>nb Mfleitbet {u ^ugfputg \>on |)ännfett
f(f)6nfperger am afeermontag \)or fant gaUentag SJlacJ^ xrifli geburt
9R€€€e bnb in tem irri^t/ jare. 3n Ouart.
3(1 in ber Sibliotbef {u l!^ot^bii4^ iinb bot 4)oI|f4Htitte.
1026O Strcit^ariti^« %n€nbe: ^bratftDnb wUevtbit in ber fe9ferßc|fien ^
flat^Udfl^urg «on {>anttfen@(f>o(ffer am mftwoe^ «or SSrboiti be«
^eiffgen pabfl Ttnno bni 9R€e€€irxrbtif. 3n ^oiio.
3fl in ber 93(bliotbef bti ^tift« Cegernfee, nnb bat :£>o({f4^nitte.
J027O SSowtuIartU« retum. TtmCnbe: 3(nno bßi 3R.€Se€.Febi. 3«
Oliarfc
SöitU* fKeatmScterbttcb tfi 4$ seidbße 9lintt ftart iDafelbe bot eine 9UbnÜ^eH mit bem
n* 105. ®. 5<$- befcbdebenen fBocabuIarimn u. f. tc. Socb i/i e^ i»on bemfelben oerfcbieben. 3fl in
jj>errn $Prof. TDllle ffammlun«.
102 80 ^^^ ^rontca in Um S3rtefben. 7(m Cnbe: 9ebrtfdPt ^nb )ooUplbt
f u 9?urK6ei:g bon j>cter toapet 3m rcbtj 3ar. 3« Äctab.
2[fl ein SRciflerfdnseroefand nnb 3 Sogen flarf« ^ieOeicbt bi^i ber Urbeber regetipog*
£11 a 1029O
45« , 3Mfi««-
ioft90 ^e fdQbttt^ ^tm^ litUn ftomtu in ^tifingimt Tbn tnbet e$f
brucPcjugiürnberg. ton ^eteriDasner 3in, rct>ij3Ä^t. ^n^to».
103CO ifatjo^ard catfrortte ftbti morole« cum ejrpofidoite afemanica. 71m
Cnbe: 3mpreffum per inbufhium 3i>()änettt ^nif ^ €iueiii Ttrgeiu
ttneR. @e|rto nona» 9!Rarri^ Ttnno füfuti«^ 1499» 3ti Ouart*
Unter obigen tttel flebt ein febr unfc^icElic^ec ^o({f4nttf, nemlicb tec fodenonnU (Sn^ftfc^ 9nif .
€ben fo imf4ntfii4^ ift auf ber SKucfftttc bie Cleinidund €fte»bani angebfacftt n^orben. fflNt bep ftU
genben SUt fdngjt b«« aOSetf gen felbfl m. tbber einer feben kücintfdlien S^He flebt bic bentfcf^e Uebcr#
fe^nng. S(uf ber Siuctfeite betf U$ten 9(iit< ftebet i>big< C4»lu6anieige, unb baninicr bie gemobnU^Kii
fed^^ gerebnie Seilen: £)cr \X))r# :EUtf>0 fin ctibc |>at u. f. ». X)a< gant«^ betr^s^ i& 95U 3^ te.
ber O^bnerifcMen Siblict^ef.
103 !♦> CcttlfU^ '2(nime. JDtfe« bud^ffn efit «nnrjgarf fff ©fr fff bie fi^ bot
iir ec^ u. f. «>• Xm €nbe : ®ebrucFc t>nb fHfcIid^ t»oIffibet iu
@trA06lird but4^ ^asd ©runtttdcrtl ^f Mfer fte b^n ^rome abent
ber 9f burt/ in be iar aU man iüU Mit ber gebucc Crttli fünf (e{)unb't
tonb bru. 3n ;Octa\>*
€< ifi biefe« bie, oben S. 278. ongeteigte 9(u<gabc/ oon bei id^ bort etn €jrempfar/ oinc Sfnfm»
unb ^nbe onfubrte. (Sie ifl oi rmutblidb bie erfie oon bie(cm/ &fter< g^bnuften bcntfi^ Gcebiigarb
lein^ unb be<n>egen merfrourbig. 3M» befi|e 0e nun ftlbft»
1033.) fRt^mtn fanttottd. ^a6 {(I efn 9t«^«tt bn gefiint^v^ bun|
afle ^onodt Ui ganfen 3<MCf</ to(e moii fk^ ^(t? fbf mit cfknu. f^ «k
i(m €n6e: 3miM;e(^n Htgitütm ptt «OMt^iom ^spfitff 3n bem
$uit^|)ttit&ettlrn Mit in htm (<4^cn 3are. - 3n Ouatt,
S>M< 9bi<0ab( ifi II (51. flotf. «itf bcm Sitcl i(i «ia ^folUfdtaitt. 3^ btftift ^ f«fb(|.
1033. ©oe» &ef ÄunfJ^etfpecttlwr. 1 509. 3^0 ®lo(feti>oii. 3«i-ff. Jofiow
e» ifl.Mb; tieft ®<(rcift f »n {>mn «m nTurr anstiegt wocletk <9te M 37 -^olift^itlr.
1034.) €tn ^upf^e ^üht^li^e XretamatiM tti geferteit \)ü toofretenbm
man« ^t)iltp)>i iBeroalti. wn tr^en bräbern u. f ». Ttm ffnbtt
GetcucTt ju (^trafburg h» bem '^{»(etsatten tton tKcQnbact btcfett
S)rr VMnftlitt bitfcr Heilten ®<<»rifi id ber betdbiiKe ^ocob IDymi^UnSr bec fie ScktrtdKii
€Mtctet ooit Z^dburg (f^tidvttt f^a, 9ic \$ 20 SU flart unt M jfi«l|fi(mttte.
103 5O Jtareti^OTtu^ ceutfe^/ Sl^eiiler 3oanitt^ föngftm?^ ^tufli». 1514*
3« Quoft.
3(1 in J^xrcn 5<m;^< SBibitofbcr.
.»
er.
9t c.a t^'e r.
4 I
•
*i
TL b. t. ^it dS(tU4eit Utbi wn J^t mitfei, 99ciim
iVina* 1493« 199
3ttAin/ wn €rul^pfmi8 bei crtcn 9))€iifi^rif
igainb. 1^3. ao9
3lt)elp|>06 ^Dbann 346« 356. 443.
ZlbtvtM mogmi«. ^ci$ eu4^ bcr DccfaraiBlund
^?riǤb. 1516. 393 fftraSb. 1519* 426 .
luiig an SBc bfilicf^ {^eiUstcit u. f. ». $intnbtti,
1512. 543
3UFm4t ^tintidt f« SKdnefe be So«.
Zk, v>)eord, Ueberfc((ec ber @(<^beUf(^eti (Sbco#
rief 304
' 1 Tüten f. bie okr »nb tmantM f* •• o^ tKuf^fp. 1480.
112 aiugfp. 143;. 138 ^Uafib. isoo.^ 244
3(Irer/ bu^eUen, ^tefcraSeU« 9)uc)fp. i;i8. 421
ÜJ?*>innünv3; 1519. 431
3(ltv4ter/ ber bcilti^cn, £cben, f. t. 23. Sdisff«
1482. 133 2luöfP- h88. 171 2Iuqfp. 1492.
194 9iu<)fp. i;^97- 225 fftrafb. 1507. Q77
e^trcißburct, 1513. 352. ^irafb. 1516. 388
ttt\ Tllntit, >au(|rtfttn, 'Spcnwcn ?ctrj. 1520. 438
tH>n ^cm babflUc^cn ftul 1520. 438
3(man&u6 f. ^mt. C?Hfc.
3tnt)i;d^e, Urfi>nim be€ ^tr^ f. t. 4<i» SAisfi^.
1473* 74 Cl^ronicf oon bim b<Uigtbum t«felb^
f. a. 4#
?(nfec^tiitigbej?obe«, t^on bf r, Sript* 1 517« 402
2(tifed^nmgen ber l^hüii<fytn fä^lmgtn^ mhtt bio
Ö)?«*niintnd. 1518* 413
2(nt>reae 3öb. bouiti ber ^Qpfef^dft 1 1. js
Oün ^oncta 3ttiiui Scfoct 149$« 219 6<t<!t6^*
15c 9- 3^^
G«2(ttreltmtK93ra<ie (oSJ^arieti/ SMn 1509.302
:2(reflorili6 ^rcplemata Xeutfct» 1492. 197 Qlui*
fpiira 1493» 206 Ulm 1499. 240 3(u^p. 1509.
312 Siragb. 1515. 38»
tn>ii TlrtaHr 3ob. Scrfdrger ber ^efoflne $3
Are mOPtenW f. «. 4- 1473- 7* i^'W» i494-2if
^cit^4. «49*. 221 ^uneben ist 0. 321
'HftroiOQifii^f^ ^ncbiein 9(n()fp. 1490* 188
^uafpura/ ^on Iren orfpciind unb anfons i4S3*
141 ^HbUbHh be« gteicb^tag« bafelbfi 1500.
245 S9€f4)reib. be« iKeicb^ta^« 1510. 324. ^e«
Setib ber 9if(b&ffe ®. Ulrieb« unb ComprecM«
lu<\fp. 1516. 388 bie ^ttnh be« b. fK- 91- fo
{n »2itivifpiirq crfcbienen finb; Su^fp. 1518. 4<9
C5. tXugtfflfti Don b«r »elf fippisfail f. a. 27. 9|tia«
fi)urfl is>9* 4^2
TUM^S^ Aber bcn Skatet tiofler; tttsfp. 1S13.
352
:&<i^ett, ber 9tat^t0f^fi CfofiiCeti , Sabetv
isii. 354 ' -
Jöaitvn $ou(b ber aemrincn Sanbpot isi6 390/
1513. 342 9Sund?en 1526« 441
'>ann^t)e6( 1516. 391 ' -
:reibeile>i Sl^unc^en 1514- ^67
Jrcl<fniti9 ber {anbfpreobatt 1508* 294 bt€
new lanb§frci)b(Ht , 9)rancben, 151«. 39.
— Kefornifidon ber ba^rifc^cn tanbtreebt, 9MtH
tbnt 1S18. 417
— (9ericb(«0rbnuns, ^Mni^n T520. 341
— ba« batrtf* SRed^lbu*; Slugfp^ 1484, 14g
9lMflfp.i495- «»9
^Oomberg. aDe« tmtqttiditi {u 9<imberg g{efor#
mation 1503. 262 f. ^^mb JE)a(«gert(()t«orbnun0.
»orbÄroffa. ©efAretbuitg be« Seben« Stapfet
Rerb. S^tra^b. 15»- 443
bl :35artf>emia/ (ubo9. 381
:{5aumi^tifTti|>t hti aBörtemberdWien 370. 37t
Jbäumatm SRit^U f. gtefnefe be 95e9 236
:&esend^U0 Stoif. SJ^aieft. griebrie^« ill. SBiet^
3eMKbm^iti , tiu^Iicb« f. t. 23. Vudfp. 1483«
140 9luj3fp. 1497. 195 Jt>elbe(b. 149^ 199
JS>eibe(b. 1494. 212
:8rlt4l^ba«9ud^, 3(tt^(p. 1472. 63 9fU0fiM472.
^9udfp 1473. 70 ^trdgb. 1477- 98 ^troBb.
1478- 104 91»<)rp« 1478. ibkf. Qfuqfp. 1479.
i<^9 aCiigfp. 148«. 117 Ctragb. I483. ^37
-. Mtf(|fp. 1488- 170 8it<?fp. 1450. i83- 9?tcber#
fa4>f 9ifd(|bcb. 1492. 195 Stugfp. 1493. M9
Kuqfp. 1497. 224 9lttdfp. isoo. 245 ®(ra8b»
1508. 288
€• iSottto , Sebeti unb Segenb beffriben/ Seipti«.
15 «7. 403
Joergwertf; nrte man Mien füO/ ®ormb«, 1518t
422
C' ^eml^arb« ^rmAmtn^ imfrer {^arffeficireit
f. a. 27 '|?üd}lctn n>ie ein Kdiict^ man b^M («m
ben fbu, Su^fp. 1494. 211
$eroalbi $bil. £)e(lamatt0n Strafib. 1514. 452
J5ed>il<^eiii, nieberfi^^fiM, t&b. 1487. 146
^tbel ber Srnien 1470. 57
^ibelr bte irfte beutfcbe lt. 9. Ue {mepce f.t.
II bie brüte f.a. 13 bie oicm Ca. 13 Me ffiiif#
te f. a. 14 bie U^itt, Suafp. i477* 93 ^i^ Pe#
in 3 ^cobe
454
A • »
«e^fftr;
Itnhtf ^uifp. t477* 94 bi< ^^tt, 9(iidfi|>. 1480.
tu bie neunte, uticnb. 1483. i33 bie|cbentie
0Cra§b. 1485- ^54 bie eilfte, 9(u^p. 1487.1^
bie imSlfte, ^uafp. 1490. 1 ga bie bcepsebenbe,
Studfp* 1507« .^5. bie «k^fjj^enbf 3bi«f9«ijii9^
35ibel/ bie ecfle/ niebecfiMüfc^e , ober (Eilnifcffe
f- •• IS bie mt^u, ttwecf 1494« ^09
Hbel , bie aulbein, ^ttqfp. f. a. 90 •/'
JUgerf4>afft , bie 4ri(llicf» 1494^ 21a
SircTI^etfner aSSiUb. 43t
?3irgtctetie ^4» bec (^i^ilifcdm Offenbonin^,
92ucnb. 1503. 256 '
Sifpil eine^ quttn gtabtf^Iod« f. t; $5.
«6oc(acio, X)e<aiiieron C a« 49^ Ulm f. %. so«
Sluafp. 1490. 187 GtcaSb. 1509-315 €>tt^b.
I5I9» 43»-
'— furj fi>n t)on etlichen fromen» Ulm f. t. 50
f. a. 51 3(4lff>- 1479* <H ®tra8b. 1488 17^
>bf^mfteYn 3obann 373
^oeriU6/ be confolat. pbüofopbie UUinifä^ unb
betttfcb« Sl&vnb. 1478* 75 beutfc^, ©Icafburg
J&onaomtaxa, 9}falter^att<ie9fu9fp.isti. 3^
— £ecienb bt6h. ^tamfci, SR&rnb. 1512. 34^
^otfd^afc pdpflU^e liHbec £utbern 1520. 438
»Olim bec ^fipfd^ft C«. 35 Slu^fp. 1474* 8>
ivanbmbm^öft ^aliattidfit^ibnum C a. & 1.
392 92i|riib. 1516. ibid.
6- 35tMb0M duc^ tvatf n>unber< f. a. 41 9(iid^
fpitrg f 497* 228 Ulm 1499* ^43 9tttt9kuti
T^IO* Q22
^ranc ^ebaft. nem ^etettffcbc iXe($(bti4^ f. a.
Vusfp. 1497- 2)6 3(it9fp. 1500. 245 be mo^
rlbiiit et fiicetii^ mcnfe, ubfcfe^t 1490 1.88.
1499. d42 {Rucnb. 1507. 285 ^^m SSP9*
«316 Soloni^ S)i(licba f. €ato
-^ »arrenf*iif Sufrl i494- ^^4 Slucnb, 1494-
,. 215 fSenflinfteit 1494- 21^ ®<^f^I I49S- 990
@tr«ßb. 1497. 229 SSafel 1499* 243 ©ofel
1506. 274 1507. 285. 1508.300 SBttfeIi509.
314 ©tra^b. X512. 347
— bai nuo fcbif oon SJarcügcnia, ©tcagb. 1494.
216 3(udfp. 1495. 220 Slugfp. 1498. 234 aSo«.
flocf 1519. 432 X
— ^erau^gebec be« Sre9bonf 2 r SdidT»* 1513*
357
' — 'ri<fcfccll*e«gl(i9fptc8el, ®tca§b. 1516. 389
€tpa§b. 1518. 4i<5 ^ ,^
«— n)unbei:b. Geburt be« SCinbtf }u Sßurmbf
1495. 221
bon :5m&aiba(^#7 tJ5ernb* Steifen C a. 4o3Riion|
i486« 162 Siudfp- 1488« 175
^ricf^enet. SSSie man einen 9^dn<&^ ttutfd^tn
. f^itei unb J^tttn fdlMreiben fcO, {Rurnb. 1487*
166 wpi. 1489. 180 ^r/urtisoo. 246. StraS«
bürg 1504. 467
J&vübtvotbtn in bec (Fc^etoemuoft / ^tc^gb.
>i5o6. 27s, 1509. 31* etiüW' «Si*- 39«
:8^tm bec burftigen feea^ Siu^fp. 15 12. 339
J&vmt bt« t^ittf fStcdff). 150g» 283
::&rutifd^t9ig {)iecon. S^icuc^ia;- <Strtt§b. 1497.
aa7.
^^ be orte btfHIIanbt Cftragb. «500. 246 <S^tra6«
bucg 1505* 269 @tcagb« 1508« 297 ©trafb.
iS<2. 344 ^cafb. 1515« -379 ^traSbarg,
1519- 4^5
Jbuöf bec ySepfpiel bec alten SBelfen C a* 49»
^u^ bec {eben @ebof, 9?eneb. f 483* i39- 3(u0fp.
1497. 224 (Stca§b. 1516. 38«
^tt^ bec dbrifHicben lere f. a. 23 1477. 97
35u(^ bec SRatnc f. a, 35 SXu^fp. 1475. 83 9lu§t
fputg 1478. 105 31uiifp. 1481. 119 Sluafpucg
1482. 126 Sittgfp. 1482. 12^ Sfugfp. 1499*
241
:&nd}' 9tfta Stomanocum, STusfp. 1489. 178
Jdud^ menfd^Iicbec (Ritten t>nb bec ompt bec eblen
1477. 9« Slufifp. 1483- 137
JOUOf bec lugenb SKudfp. 1486. 164
J5n^ be« ^cU. 91. Stetcb« SBnnbtci^artiins 9tJbii
eben 1501. «52 f. 1. 253.
3u(^ bec itatiirlicben SBei«(eit Stugfi)* 1490« 183
;5tf^ ber QBeKbeit bec ölten SBeifen, Ulm 1483-
143 Ulm 1484- 152 Slugfp. 1484- <S3 UI«!
1485- 158 €tca«b. 1501 25«.
^fic^lein oen bet Siebe ®otte< aCttgfp. 1483* i39
«ucjfp 1498. 23t
JQoc^leiti 9cn ben •eblen fteinen Scf* 1498« 234
i&ftc^ieitf aujeclefene« «on bem Gebet 9[u3fp.
1409. «39
^Soc^Iitt , bli f, fagt Don ben peinen, Stra§bttcft
1509- 302
33ft<^len ücm fänsfien gecii^t Seip{. 1512« 340*
X>ftvU becfSBeit, iRiicnb. 1481- 117 £L 1492.
..197 .
^urMtn bec ^\t, ISafel 1481. 120 \ *-
;&ulle, bie golbne Sari« IV. f. a. 31 Senebif
1476. 89 SHuflfp. 1476. 89 Senebia i477» ^
Ulm 1484* H7 ©trafib. 1485- i55 SRüik^
1515- 379
^ttlle, ipabHH(bt, mibec !utbecn 1520 43a
ber :Suiibcf4>u 1514* 37i9{accenf(i(^if 9om ICimbn
fcbii* 15 14. 37^
•Stirlef {)jump^re9 186. 430.
ۥ
tSK^flf»0^
415
C
4'^
V
n*
Cammer^eri^ttfMDmmg^ 9N^itt 1495* dtfil
f. a. ibid.
(CatijUybftc^leiH, Sugfi^. 1516. 393
€<xovfm, aBitbeim 355,
Capitet/ nadf 9lbf(etbcn ^abff 3uUt9otf bcnSor^
btniülcn bffcbtogen 15131 35 J
9on (CarbeitA 9ktorr tvir er (it c^riflltdMt fllair^
bell forncn*. €oIh 1508. 291
»efmforittiH Adele C a. 23^ i. i i ; .
JHdt^er«, ®burf- |ugj?Ät>h|, ©dJclfFt »Ibet 6fc«f
3|betpb<n/ ^(1911} 1^462. S7
1^00. 187
Übldnjitfitf« 00m b(tinnlj|(d|cii gnrflcnf^um/ Sturm
berg, ri9r. i9<^ '
|>itmarftf(^ Wnbtecftt f 485- i5<^
Cat|>o ti]cra(ijfimii€ f.a. 59^^ Seofonice ttpofMid^ t)octnnat für bie eciQht Ca. 29- Sfusfp. 1485.
1494. Q17. Stucnb. 1500. 25a etra^br 1499*
be (teffolie 5dC0b 9^
Ct;ry fofiomr »JJtcbt« , b<i< f efn-SRetif* mag 9«' ^ j, ^Yobiuiii a2o
lqiieerben,e(rafb, 1509. 301 ,etragb.:i5"4^ ÄgFiliitt Doifje^aO, «Äddlff. «baut; «racrica
1500. 251
364
Cironmfttia , bie Eunff Sfti<tfi>. (t a. 5.
Ctftanu0/ atugft). 1470* 59
Clage , t^nfer L 9?rcumen, Siln f. s. 2t
etUcber gtenb C a. 55
(LlaU6f 93nl^er• 97urnb. 1488« 179 Ca« 448
CMltf &0nica Oün bcr 6. Stoc SeeOnf SoOtr^
«499. 240
— dietcb^abfcbteb bofelbjl »on 151a. 34«f
Cobimbtie ^pb. Ji^&bfdiMUn wn etfidl^enf tn6#
t^oti 4^UettbogAUIr(c&^£>rbnttn9^SReinmtn8, 1492
iCbrctdoriii«^ Su^rp* i479- m SlMflfp« i4Si. 120
9(ii9fP' 1482. 450. 14S4 154 ^tibf et 1485*157
9(udfp..i488:. 174' 451 ^udfp* 1491^ 191 Ulm
i49#* 922 ^rfcrt 1505. 269 äu^fp. isio.
3*21 ^tra§b. 1511- 334 fftragb, 1514- 369*
iCmfer^ ^teroir. £cben unb tegenb betf b* (SennO/,
c ^*«PJ.. '5^7' ^3 ^iurarcfr, »U 9m einer feinen
t^einb. 1SJ9. 431
Compleptoii b<r «»<iif*rn. ^fragb. 1511. 334 i^ngtl 3cbann; qjracHwr ^nflolfl 1496. aa
ntFrift ber, f. a. 2. etragb. f. a. g. JKi
berg 1472. 62. Srf, 1516. 38g
öiiiVr 15»^- :?4S 2(uv^fp. 1514. 374
ConciliettbtK^ ta^ , gcfct^ebcn jii (Saflent) 9(ngr
^ friini 148? 14»
be Crefcen(ii6 $efru^ , tentfcb 1493- 20^ 1494«
215 v^tcagb. 1512. 345 ^trüßb. 1518. 4«7
tfroiredfen ^er faffen, SRa^nj 1492^ 190
(tronidf aut bctv @efd)i4»ten bcc Süimcr f. a. 54
S^u^fp 1478. 107 Sfui^fp i48fo. 115. Slugfp.
148 1. 122 äuaip« 1486, 1^3.
€vonica t>on anrnng ber ÜBelt , Ulm 1473. 73
4:rafintt0 ocn IKcttecb. ber fries ift (uftid fRaftf,
ISI9' 431
2(u«Ieg. be« erflcn ^^ralmen SBafel 152a*
43*
fflacr be* J^rib« 1520. 436
(gncbiriMon, Safel, 1520. 436
ba« (?pri*woct man mu§ ein f Jnlj u«
f. n). 1530« 436.
ocii oll nambaffitciett ©efd^i^ten feit 903. ätttiborfttü h\c. practica 1498. 237
fUmfp. 151S ^8a iS'6, 394
— von oUen ^apfem unb $dbflen 9iu(tfp. .1476^
90 3(fiafp« 1480, 115 9(udfP«i4B7 ^7
— Mefurcftf*, C^froftb, 1513. 35^
ttoniQf btß frie0* oegen ben romfi^en Conigi^
(5ur|e 1500. 25a
tupv^tttVf Sbriftopbf n)a*wu(^r9nb mnetf^^i^
fcpe benbel fWn iafi 1508. 296
Cffrt<( ^aeacimn , $Rarnb 1514- 373
tuv^f Meflebenr Soflenj 1517 398
Cure 00m ^acramcnt f. a. 15
lyvüli ®9i€del ber n>9«bcU, SSafel 15»- 445
vonit^fd^enbac^, aSolfram^ {>elben8eb{c^t vom
9)aciii^ai 1477. iok
JE^elbengebic^i oon Tofureü 1477. ^^
iCfopw, iPuA anb febcn betf^^obelbicbccr* f. a«
47. 448 Ulm f. a. 47 aiucjfp. 1485- 158 SCug^
fpurcj 1487- i<57 2liigfp. 1491. i93 Slugfpurj
^496. 223 Siusfp, 1498.234 Slufifp. 1504.267
JSrfutt/ 93er(r4ae f* a. 32.
iSrItnger 9e. 3[nbalt be< pianetife^en SBerf*,
üu \fp. isi#. 397
iEccerliti , »^etermann , .^rcnica oon ber (oblieg*
««btsnofc^aft eafel 1507. 284
45<
ütt^i^t*is
fbidfp. 1478- 104. 3lug^« 148t. ii6* $^ti^9k
1481. i»7 9to9f9* 1483» >3.^ 9ludfp. 1487.
ASi 9(cafb. i4S8t i€9 S&betf 1488. ibid.
9uvfi>^ .V490* it3 Clrafb. 1491. 188 fRUUtt
fdd^f. eubetf 1492. 193 VudfD. 1493. i98 9}ie#
JjcfJcbf. iibtd 1493. 199 a««f^ 14923 B^f
. Sfcieberfacftf. 1497.223 9(ugf^ M98.i3i <ctr«0«
(iir<i 1500. diu. SbMfp. 1500» Q71 2)uteyft.:
1506. 272 dctebetfod^f. Eubect 150^» Q79
forattnfcipm. isotf. 973 SJ^a^bfbl 1509.' 301
fRaont 1510. 3i€ Stragb. 1512. 335 Strafib.
1513- 3SI 9(ugfp. ISIS. 374 4>ü9cnau 13 1#*
^385 ^ttflSb. i5«7- 397
Ici^aitselttim {Ricobfint 1. a. 97.
iSiifebii Jt^iflorle t>on bnn grogen d((f;ranbcr 3r«d<
f|wr9i47«. 70 «udfP 1473- 74 «UflfP- »478*
106 9(uQfp. 1480. 115 I4S3' 144 C^tragburg
M88. 175- ^tragb. 1493-206. Sftragb. 1563.
263 Ctragb. 1509. 313. ®tragb. 1514. 369
— — t)on tcbcn ®. ^ierenijml^ SRürnb. 1514.
3<55
ICybe (Xlbt. een, th einem 9fotin fn) t« nenten
ehi eeWeb« 9Bclb f. t. 67 JÄurnb. 1472. 68
«ttfifp. 147«. 69 »ugfp. 1474. 79 1475« 83*
. mA[p. 1482. 194. 1495- 2^8
— Cpteel ber fftten augfr. 1511. 327 |n)0
Comoeblen flouti JHugfp. isi8* 421
fabdn, Sammlung C 2. 49
fabri üon Oubmepfi ^ SSBencefl. SDeiffagung bec
aSirfung ber ^^lanelen 1482. 132 practica 1497*
230
^icitiu^ ^arfiU Don bem gefunben Seben Skagb.
1 508. 297
^iefierbtublem^ SBamb. 1487« 167 jQppenb.
I5i5. 385
^0te6 Strtutum 3(uafp 1486. 164
dormulare unb teut(% Oletborica f.«. 35 ffirag«
, bifCd 1483* 140 9(ugfp. 1483« Mi* 45o 9(lig*
fpurg IJ84* 151 <*• 1- 1488* 174 S(ug(p, 1491«
190 aiugfp. 1501. 255
lötftt, fbiffbop, flBunber 86
;ormitatu6, änsfp. 1509- 3^5
. 5r(mctfcit0. £cgenb befletben iRurnb. 15(2.
341-
ftAtidf Seba(t. 437.
Irong^paii (Ebr. oon ^Cbuc^ bet f^ben 3ett Wt*
nebui 1518. 114 '
Svantfnvt. SKeformatlon ber (Stabt S^^^^fut^
^at)ni 150^. 310
f r^iweii, tie fe^ansem, »ie fie pc^ (^a(Un foU
len C 2. 37
r£yUir0. Stiuvc etaltre4(«{i^ unb etetuletv
9afel 15^0. 442
^rerb^nif^ oon ^tl^« Srtnb I^CAutsestbcti, Sns^
fpurd, 1513. 3S7_,
Sti^M4ft S«M^r, atcförmiSion C 2. 32. Sfnglp.
14/6. 90
— JBcrmabdttis ttnb ftrinung f&mip^ 1503-265
-^ lAu'iim obn teutfdb^nSdnben gen Slom, 9(tta#
^rieelAi^ifqK^ frteg 1S14. 372
Oroittm Vaiilf ffumariuS ber Oerid)t<b<nbeI
n>i6cr benfelben l^ff« «« ber Ober 1511- 33«
^tmtgrttb, bie bimelifcf^e Set|>{. 1490. 184 Olug«
fpucü 1498. 232 SIttgfp. 1507. 279 iSuagb.
^1517.
jfugpfabt {ü ber emlgen fettgfeit/ ^lbe(b. 1494«
211 ^eibelk 1499« 939.
(Bthtthwjit teuir4^e< , SBafet 1492. 19S SHebert
tubrcf 1499. 238
Qf^ttbM^Mn W<am i5f4. 363
(Sebot bed ^errn, bie {eben, fBenebig 1483. 139
auafp. 14 • . 224 Stragb. 1516. 386
(Btüttwn Steifertfberg, ^obonn/ AtifUi^t ibÜß
«erf^Kiftf «t^^ibelb« 1494* 2 ist 9iuifp. 1498.
238- (Rafel. 1512. 836
— bavm bec feien f^tü St^« <m ber £>bcc 1502«
«57 _
— trofl fplegel, S^fragb. 1503. t6i
— ^preblgf en $eu(fA r Ctrogb. 1508, ©87
— ba< .bu4 gronotopfel Sufifpurg 1510. 317
fitragb. 151 1. 327
— Ißreb. oon berg be< fi^omoefiben Sebentf;
.dragb. 15 10. 318.
— bnd^ genani ber feelen V^abfg, CFfrogbiirg,
*5»o- 319
— boif irrig Gcbaf/ Stragb. 1510. 319. CFftofi
bürg 1514. 364 .
-^ ef*iff be« ^eiW €fragb. 1311- 337
-r- fireb. ber ^imelfort IRartae Ctrafb. isii«
337 •
— ipreb. pi Sife<^of 3(fbre4fen dr«6b. 1513.
ofRon geprebtgt, Stragb. is«3. ?5i
(Ü^if ber peniteni Sugfp. 1514L* 364
- <i?o(inge(ienbu(b geprebigt 6?trogb. i5r5.37S
- »ater nojler, Sfragb« 1515. 575
- ^ouptfÜHb, We fleben Grrogb. 1516. 387
- bdtf iBucb oon ber Ömtiffm, Ccragb. 15 1?«
398
- bie QSrofomlein oon ^. 3o(u VdttOiv CF(r4>
bnrg 1517* 400
^t^ifttiu
457
SRunb^ Pfragb. 15(8. 413
— S?arifen(*iff, fleprebigt {u Ctraflb. 6tre§(.
1520 4>4 ^
(ffefglere ^einr. nem practicirt refbodc u. f. m.
©tra^K I493* ^3 ÄUdfp. »507. 282 ®fra§b.
iSii. ^34 $tra§b. 1514« i^7 ®tragb. 1519«
424
(B»ema&eir4>aft {mif^en Sott uob tcr feie 3(ud#
fpacö 149-. 224 •
enambad^ ^ampbUitij 410« 433
ifmM unb legetib oon bem Xltib Somon,
Sluofp f. a. 24
<B»efellf(^aft / bec J^ittn bon J()ennen6er8 C a;
QO.
Ügefi0art / ber £^ »• 26« Sugfp. isso. 435
lauben, ton ber breper, SSugfp. 1518* 415
®Ott(^mat f. t 433
(Bt€ifkn bem 9(ltidi @'efaiiar SBamb. i493- 3c>7
ittf. 1495. 220
(Bitegorii Übet bialo^otum, beiitfc^/ 9bi0fpii(tr
147* 7» 9J)»dfi>- 147^- 8«
<0ro#, ectarb'f. ©octrinol
(9rfinpecE^ 3ofepb« fpiegel ber noturlicben bknli«
fdi^en iinb propbettf^^en febutiflenf 0!urtiberar
1508. 289
Qfutttlf &a{p. Don Vbom« SBerfen 1518* 414
i^idle. aBttfeic^niS ber ^eUigfbivner iC)aaM52o.
444
«$<d6ScrJd^t0Or&ttim0, i0amber$if4e ^ SB«trib.
1 507.^279 Wapnj t)ff SRitfaflen 1508. 095
fKdpni off Sartboiomel tsog. 295 ^a^n) auf
^FirnonW ttob Silbe 1503» 29« axaoiii 1510.
323
— branbenbiirgifibe C Leta. 39z. Siürnb. 1516.
^392
0at u. (T». 1506- 273
— fKhm. fa9f aSaiefi. mU beti Sburfurflen ti.
f. m. 1SÖ9 ^x2
i$arpfen ; ber »ier unb (nHHiMs d&fbett f. a» 25
Studfp. 1472- 66 9(ugfp. 1476. 87 X484« I4S
Sluqfp. 1488* 169 9(u9fp. 1491* 189 1 50s* 26g
f^anlieb 3obann, Siromantta f. a. Slugfp. s*
i>etf4^iebene Ueberfetutideti oon bemfetben 74
107
von i^a^fnrt 3ob. practica 1490. 188 jDppenb*«
1503. ^64 Uälegung be^ (Stern mil bem Sä)tomi
Ulm 1507. 285^
-^ — 5[ni)fCtioa, 4>Hbe(b. 1512, 344
e igebn>igi6/ atoge Segenba berfelben, StefU
1504. 2^5 ^ w ' *
«S^bmbu4^ mtt ftinen Sid^c« ^<iSb» 1509. 3>3
»
Mit ^mmnhttß, ber 4^errtn; ®ie(U(M^ f. a,
2Q
^ettirtc^e, Jta|Mfff Segenb unb Seben, Samb.
^emri<^ oon Reffen/ Spiegel ber «ele, dturnb.
i5«7 401
, ^erboriue, teutfcb. SKu^fp. 1485. iS7 f« au<|
Oitu^ fanltati«
^emmaner, ber/ .92urnb. f. a. 2$
icfTeti Üanb^r. SBilNlm« Sefd^merung feiner Qu
fcntf nug balberi (^10.324
itmmetoageii/ Sturnb. 1519. 423.
tob. £)tg bucblin fa^t Don bem (»eitisen 3ob
u. f. ». €^tra6b. 1498. 230
bon^irntofeti, fSüfu 105
4tflorie oen bem grogen Sillejcanber f. eufebfatf
— btt S&nio^ SCppolonü StiidfP- 1471^1 9lu({fp^
i47<s. 92 »ugfp. 1480. ics Ulm 1499* ^43
— 9on einem grogen SSuttricb £>racole mayba
S3anib. 1491. 192
— ♦erjoa €rnfl »on Saiern f. a. 42
— ^ wn (Surialo 4inb Sticrtüa C a. $% Sfu^fp.
1489 »8i
T-r ber.bo4^etfU<bb.etf1f{erio mtb ber SBiattceffora
9)?e$ J499. 243 3Sc6 1500. 250
*~- tmn bem Aavfec «tiberii^, iBarbaroffa te^
nanne. Sugfp. 1519. 4^6 SanbM. 1519. 427
^ — bom @rafen in bem p^ug S5amb. 1493. 207
Srfiire 1495. 210
r-^ 3ofapbat unb Sarfaam f. a. 23. 1477* 99
— $H>n ben toninf forel u. f. w. f, a; 47 -
-«— oon ifter f aafmmbern C a. 55 iRArnk 1498.
237-
oon ben «rfer f«|er prebigirr £>tbeti< jt^ Sern
— oon bet Srei^^abrf iSuflffr. 1482; 131
— bon Jpcr|09 Beuppolb unb fein €^biiS3UbeIm,
fKugfp 1481. i2r
— ber 3J?elufine f. a, 53 J^e(bdber<t 1491. 192
®tragb« i$o6- 274 3(u9fp. 1474. 449
— ' lohUdft oon $cntu^ unb ^obmila 3(ttdfpur(
1498. 237 etrdgb. 1509* 3*3
— poetif(be »om Urfprung Ui f^^ üt. ditUlfi
1480. 114
— oon SKbobl«, ^frafib. 1513. 355
— i^ug fcbopier, timiftö oon ^ranfr. ffiragb.
1500. 251 Stragb. 1508, 300
— oon einer eMen fungcn grauen Gisifmunb«'
genomit Sfugfp. 1482. 131 .
'■^ ^tttn Srifirant« mb ber fc^bnen 3)falbeti^
aiugfp. 1498. 237
— - oon erfl&rung ber ^iatt trofa C a. 42.'^U8« ,
frMrg 1474. 81 anflfp. 1488. 175 ff tragb. 1489
181 ®eragb. 1499* ^43 ®tr4fb. 1510. 324
Stimm ( i^or^
4SI
^t^ifttt.
1507- ^77 fftrafb. 1508. 289 Äfragb. 1513.
3S2 9^jittiK 1516.397 VarUisiS. 4i2 9airm
b«ra. 151 8. 41^
09 Sd^aplcr, f. {Xflorie
yginiiifl twn bcntwolf {dicken 9Cugff>. 1491. 191
ymelfira#, tai QSuä ifl genannt bic/ Sfugfp.
1484. 146. Stusf». 1501« 2$! 9(ugfp. 1510»
3»
sSymeltMg, fftUto^f 9(ugfp« 1517* 4oi 9(odfp«
, IS«. 41s
hgoI& r Serfafcr bc < gutbin 9piW 63
"octati^ nutjbox onbf rn^eifuim Sdigfp. i5t9;43i
töen. <Pem<run<| ^ bag bu 3ubrn irren SRurnb.
X473« 7i'®efcbi(<^t »te Me 9RerfifAen SNben
bo« <Sacranient getauft 1510. 331 wtber bie
t>eri{o(ftcn 3uben !Rurnb. 1320. 437
^uliM Satfar. ^uthi^ ber txft xhnAfd^ StevCct
Mn feinen fricgCR ®tcafb» isoj. 283 ffttagb.
1508* 298.
3ti(lfniatii eonr. Snterrfcfttttna eM gdfHf^eti
Seben^ S^tragb. 1509. 302
— 9inttn. Werbung an S. 9)7aximit. isio. 324*
3ittif4)e Sembiid^^ bo«, 148^ iS9
SUIcii^fr^ 3D(antt Sungfixtg«^ iRiirnft» 1473»
76. 77. S475' 8s. 147^ 93- SeneWg i478^
. 108 9ltt<|f». 1499 i899(ii«A>. 1SI2. 3So9(ii8fp»
1518 42^. aCHgff^. iSM 452
-«^ 3ace^ $fbltm#^ Ultn 147^« 9^
— — mit afirolog. (ttnmerh Sfugfp. 1481. 122 9fii8^
frtirg 1483, 144 Sfttgfi^« 1483. ibM«
-T^ auf 1487* Ulm 168 auf 1488* Stugfp» 176.
auf 1490 188 auf 1496» 3(ugfi^. 223 auf 1510..
325. auf 1S13; ^tragb» 361
•— SattoMat Stalenber »cn £e9n&» SCivwaiiti
Sutnb. I5I5- 58s
Karl6 V. ftaQf* (Ebur unb aSabl^ CRum^» 1519^
427 S^erfdnreibiitig nnt S^ermifllgung 151»*^
427. SBerbuna ber 9ot(^fc(;afien u. f. m« 1519»
427 9lttsh. 1520* 442
Slaffertarf« Sled^r^ oon^; iBambert 1493« 207
Ctrofifr 1498. 237
Sit IUa^ *iHi bimiiab 143
A ^Rempie^ Sbonn Rac^^elguttg ClnrifH C t* 25
Shi^fp. i48tfw 159 9bwfp«^ 1493* 2oo9(ttdfp*
i4<>8. 232
Stm^iut unf, ^rm SkfttCbrifll SCuqfp. 1 503. 260
Ullas cine^ fünbtgen flerbenbfn ^tnidüti, 9bi0^
f9l«8 149^ 199 9lUify. IjQl* 2S2
3UbMta^9enii. mie man (Id^ (iten (M Mt (Kit
<?pte(, Ctra^b. 1520 446
SMbel, 3ac. 38s* 44^
:llolbetifd^la0 €i;rt, Slegtainit firtbcr bk Ikfl
SRucnb. 1519- 426
:RrAfit U(r. ber geifHt<b ftrett/ Ulm 1517. 402
pcm IRftnig im pab , Qamb. 1493. 208
/ ^R&ngfprrg ^^l^^^nn Stalenber b^tfcb 9^ltm(eri|
1473. 76* 77. 147s. 85 147*- 93* 89eneb.
^»4Z8* '08
baburcb ter toettUcfi QSenftbmag geiftHA
loerbf n Slugfp. 1477. 96 9(ugfp. 1478» 105
9(ugfp. 1491. 190
h
JlMlb bell. Cermertung ber bettigen ett», fUSm^
btta 1517. 406
Den .CanbeFortt/ gricbr. 91.
.Conbre, 9}ewe 9nbetantbe# «üb ebi nn»f i^Af ^
dhtrnb. 1508* 299
AcmgfnfMn, Jt)einr. 401
•Concfrtbe SDtfputlrung 9?ihmK 1501. 254
JLanitratma, ^tepban 252
Jtaymf^iegel f. Ztnaltv
JCojAnit, mie ibn «nfer belUmb 1fit% mibcr mp
ftan £anb^b. 1503. 169
iCrben ber J^eiltgen, 91ugfp. 1471. 60 Sbigfptfrfr
I175J. Ö2 atugfp. I475* 82 Shirnb. 1475. 82
tmcbr 1481. 117 3Ctt<)fp. 1482. 123 9bigfp»
1485* ISS 3(ttgfP* 148^* ^59 9}«rnb* u88*
171. 9lii()fp. 1489» 178 SheberfMf* ÜMt
I4fr2. 194 Slitgfp. 1494-210 Sfttgfp. 1494- Süd.
{Httgfp. 1497. 225 SRieberfacbf* Subed i499-
S38« Slugfp. • 1499* ibid. SMebrrfacbf iubtä
1s07.276augfp.1513. J52. ^traßb. 1513- 35^
JCfben Seftt* Slutfiegung t b. 20. Ctrofb. 1508.
28s S^urnb. 1514. 362
Je^ben ber nat&rlkben SRvHler, IBamb*i48v* vs»
JUbm unb Sitten ber bai^bnifcben meifler, Vitgf
(»en 1515. 381
JCcaeitb wn JCapfer SarM flretf , iRucnb. f. a. 47
JU^^mdft, tai f. 0. 3t
Me JUfynn^tf tai Sucb» Stegfpw v#93* ^1
9fttctfp» 1494. 212
j(eibm 3efti (E^rifH, Vngfp. f. a. 20. Sugfputg,
»515 374
j&imbacb« ^^tg Vractica, ^aSe, 1499* 244
9on .fttonrobt :^<|nl 402
Xefettf bubfcbe^ ^ von eine« ttlnigtf focbfer twn
V^ootccMr^ 6(ragb* 1500. 251
J
^t^ifttt
459
b«r<i 1519* 429 fSie bec f^robe QSenfdb tittfet<
Ulm, 14S6. 160. U(nt 148«. itfi
JE>frtn (iftl fron foQ, Sturnb. 15 19. 403
Jlitcm ibm. €brcnlcr f. t. 39 ^trafb. f. s. 39
JKUotoe. SXomifcbe biftorie Dg Slto Itoiö d^dftt,
flVent isos- 2^9 Ctta§b. 1507. 983. ä^apiti
^>5»4. 369 -
iCOQer jbbann, SKediment mibec Me fkfl, {)a#.
JCiidbaritfe f. dUucf^ariu«
Audftre unb feiner gefeafcbaft taQ, {Bamberg^
I ;9^ SO9
JCftbecT. 2)a< Sibedfcbe Stecbt 1509. an
t1Tatmfm9attett, Mnbem, fBomb« 1493. do8
Xttanmann^ 9apeifla, 402
tnaittiale Surofcrum, ^(tafb, isso- 437
UTarsortta meblcine f. SoQat
ttTiuria, ber befAlogen ®act ber gtofetifrant9](a#
cie f. t. 39. {Riirnb« 1505. 96t 2>efenforiuiit
f. t. 22. iBiKt ber SBebrof tilge Subecf 1498. 931
iübtd 1504. a66 be iiwttptiont MesinW Q?a#
rie SRumb. 1503. q<i
ttToreaoaiiim ber beUigen/ ^rragb. 1484. 146
nT^jimiOan« Sßabl |um rimtfcb. 96nia ^tuttg.
T486 t6i aSerfdffer be< £e»rbantb< 408. 430
tncd^ttlbU fonberli(b nutttcb mb trofUicb bft^N
lern, £eip(. 1508. 288
tneüfttt, bie (bben meifen f. «. 74 {Kiififp. 1473.
75* 9usfP* U78. 107 9lu9fp.t48o. 115 Sbigfp«
1481. 122 Sttafp. i486. 163
ItTelber, 2(ob. 93ariio<|uu0 f. s. 449
ITT^Ubrtf 6 , ein nubilcb bü(b(ein , Sugfp. 1473.
7^ ^ind^n 15^0. 445
Xntnföf, toai ber alt unb neu ftt), Seipt» isi8«
tf?efif4^etift>ieget , ber, Zn^. 1472. <7 9lusfp,
147«. 88
n?ene, 9lu«(egting hti 9foitf C a. 19. SKusfptirg,
1484. 144.
0. met^obti üffenbarrnigen , $Bafe( 1504. q6s
XnctllnQtt, 9artbolom. gteolment ber jungen
Rn^er, 3Iuöfp. f. a. 73 3(uqfp. 1474* 81 9lup
ft>ur<| i47<^. 90 aiuafp. 1497. 227
tTTidfeif Jj^ani 199
ttTilltu« , *3Rart. ^^afflo cbrtfti, aCugfp. 1317. 402
We ntdritt. @tcagb. 1512. 346
)tToi4>ittger f. aS9^ntann
tlToUtorte, Ulri* iSo ^54
t]1k>i»ucti, pon ben {tpclf/ SKugfp. 1487« 451
Mn nfoMtMIU 9eb. fUt^Ufd^tt^mi , 9nM
fpurfl 1482 130 9tragb. 1484. 152 «tro».
1488. 17s C^frafb. 1501. 255 Strofb. is&Tt
285 «itgfp. 148 1. 449
morgetter0, be< eblen SlUfer«, ipalfarf, SBomb.
149^. 2^:8
fron morgbeym, 3ob. ©plegel be< Stegiment^
Dprenb. 1515. 384
ntfttiQnigev, J£)an<, ^Pafernofler Cm. 25. &.
berf. oon bem fier^enben SJ^enfcben f. a. 09
tnuCTier, Sboiva«; dlarcenbefcbmeruna, ®tragb«
IS»2. J47 fftragb, i«i8. 431 ^
•— e^jbelnieniunft 151Q. 349. Sludfp. 1513*3^
Siiafp. 1^14. 372 ^ifragb. 1516. 396.
— {Babentort, etroßb^ 1514* 372
— SirdilU 91eiieabif(bf 9ik(bec uberf. ettOb.
■5i4( 384
— - ble aRttOe oon eMMnbeWbeim, eiragb,
ISIS- 384
— - «trtaf|tteiiirWtitullttberf.aafel, 1518.415
SBofel isao. 440
— 3nWt«rten, SSafel isi9«4^4 ©afel 1520.440
•*- ®eu(bniat/ SSafe(.isi9. 432
— cbrifllt(be ermonnnfl an Sucbem, Clrogbura
«». 439^ ^
— oon 20. SRorf. Äirter« leren , ©fra«b. 1526.
439
— oon bem babftentbum , etra<b. 15». 439
onbenobedulfcbernation^ Ctragb. 152a
!»•
VTattiO/ iSucfr ber, f SBitcb ber SKtafur
nawer, 9(nbr. jtunf{ be< dtotariat, dJAmberti
, 1502. 958
ntber, 3cbann €6. 145
noll|>arc 1517- 410
nocoritio. Otbnund oon 9. 9lt. (u onbericbhtna
ber off en^S^otarien 1512« 343
ntoibtrg. g)fatflerU(ber fpra« h. f. ». f. a. 47
iRurnb. 1490 186
— Ittet ber ©efeffe bec neuen dteformat SRurn*
bera 1479. iio^
— dceformatlon ber flalut unb gefeie , 92urnb. ^
1484- «49 (9"9fpO «488. i73i «uafpurg^
. 1498 933 Scurnb. 1503. 262
— banblung |n>ifcb<n WatMtMt grlcbrl^^eii
unb dturnberd, 1506. 273
— 9(n^f(<^reiben »iber ^ani oon depgUng,
1510. 324
— mie bat boibtf irblgü beUtstbumb aOe 3are
setoeifl mirb, SRurnb. 1493.200 Sflatnb. 1487.
4SI
— Sluöfcbrelben'ben ffieinjott betreff. 1519. 428
befi<inbig oerantmortung ibid.
9)? m ni 2 X7y^
46o
tftt^ifttU
0efhret4/ Der gurflcn t<cfoiiiiii<n imb 3Seate#
nmgCa. 4*
(Dfern Ocbnunfl ju £)fcn »Ibec ben Surfen ge^
Ofl^boruttg 3obannW, We htimlid^, mvnh.
<Drt>e!timge be« fflerl*e<, (?tragb. 1 507. 282
Orbiittttg, btc ©efuwtbett f. Siegtwfn fonitati«
0rbnung fo JE^ecjog MlbceAt i>on ®a*fen auf»
«ectcbt f Dce». 1482. 105^^ ^ ^ .
©rönung, n>le flc^ In bec ^efllfeni tu galten f. a.
37 Ulm f. •. 37 , ^ ^
©rbnung tu reben f. t. 34 fibiftfp* 1483. 141
OHtolff* pon Äiyrlailb «rj«e»bu* f. 1. 35
. JRurnb. 1477. 98 ««öfP- U79 "o »WP-
1483. 196 e&becf 1484- tsi 9iiidfr-«488.i74
©rtiie fÄnitaöe, ober ©art ber ©efunbb. ü»en|
1485. 15« »iiflfP- »486. 160 ajttufr. 1487.
i6(S Ulm 1487- 167 8li»^ft* '♦*8- ^^'^ ^^^T
Wcbf. ?uberf 1492. auöfp. 1496. 207 «uftfp.
1^99. fl4o «fT«86. 1507- ^83 3laafp. 1508.
297 gfragb. 1509. 3" JRIeDerfd^f- Subecf 1510
3«3* eitafb. 15^5. 379 , . ^ 1 n,«^*
«>tro von PafToti, f. ble »ler \mb |tw«il9j«teß
<Di>iö t>on ber Heb {u erwerben f. a. 55 ,*««»•
1482. 13X Ctrafb. u84- i54- 8Ui9fp. »bid.
ücnPalj, Sobön^e« 184
Pamo ^raqenflum 1483- U» , «
. Pamott, lobllcber, na* bem Se^f ber üfer (Itm
aeltjlenf aiuöfp 1480. m Musfp. 1482. na
ausft). 1483. 136 2luc»ft>. 1483- 137 8C«f^ft>-
1490. 1S4 9(udfp. I49X- 189 Stugfp. 1498.
931 ?eipj. 1505. 260 €^rra§burfl/ i5«7' 27^
' etragb. 15^9. 301 ®iragb. 1508. ibid. ^vl^
fpurq 1514- 3^3
PdfilonÄl f. «eben ber ^IH^en , , ' , ^
PiMTfOtiAl t>on ibefu Pub marie feben, SlUdTp^
1476. 85 2(uifp. U81. 117 Jubecf, 1482.
123 2(u9fp. 1491. «89 aju<)fp. 1503* 260
Vauctn ?pefrn »nb SReqel 1512- 350
Pe!*t^ptöel ber ^xinUtf jRurnb. iS«o* 31^7
pcrfpecrlpa, Sunfl, 452
üeftilcm f 3nflructlcn n>iber btefrlbe, (0?cmmlft*
<lfnU94 213 SXeßtment, augfp. U94. 213
igpcier 150x258 £>ppfnt- isi9« 426 Siurnb.
1520. 443^
Peter von eM^f 0c« |ti bc« |^ CMbt^
40. f. a. 447. 1477 »<^ ,
Pearorc^aS^ «>^n flrcfTer ftalifeit r.a.s2.f.a.s3
aiugfp. 147'- «» S«flf»' H72. 69 1478. 108
pfalj. aJectraj |tplf4en J^erjog 9IU»recbt ttnb
OBDlfaand unb <»er|i>9 SRuprc*! 1505- «7o
Pfefferforn 3obann, in ^oOe perbrannt 1514-
Pfef^rForn, 3ojKmn, 3wben epiegel, Sita 1508.
292
— ber Soeben fbUbi 15^8* 293 9(«flfP* iS««-
fi93
— tpie bte 3ttben iftr X>ibm balten , Sutfriirg
1509. 303
— gjucbUn ber SntJen Petnbt; €oIn 1509. 303
-Sfwflfp« 1509« 3^4 -»«
— pon ben fapf. Soömacftt benS^ben O^urdiß
*er |u nemciii Siu^^fp. 1510. 321
— - ^anbc @pie0et, SRaonj, 1511. 399
— eturnialocf, Solu 1514- 3öä
— ^Iceit ^uicbiQn ^5^^^ 388
. — .mtttetblicbe 6l«d «" ben Äaifer 15x6. 389
Pfer^ r iPie man ar^nien fott f. a. 38 ^ferbort«
ncpbudjieiii, öugfp. 1494. 2r3.
P^njing, OTclcbior, 4?erau<8eb<r be« ?e»c#
baiuifbtf 408. 430
P^4n;mami 3obocu«, SJtel be« 9>(aher<£ a.
18. ubecfetf tat SBucb ber febenrecbt ooi
; >flaitm«, 3*»cob, Salenber, Ulm i4f^- 92
^ ?forten, bie.fieben, f. ». 25 Slugfp. 150^- 104
; J^ebUabium Stuöfp. 1512. 350 ^ ^
:>I>ryefen, 8aur. ^plc^el ber Sfxm, etragb.
1518. 4*7 €traßb. 1519- ,425^ __ _^
— — Jractat ber SBilbbaber SRatur, fftraf b.
1519. 42s e*irmreb ber tunft 8J(lroU>«le,
C^frafb. 1520. 446
Pinter, UIrfcb q68. 353 „ ^ ^ ^
piatiH, {WO Comoebien uberfeif, Sfuafp. 1518.
421 t
plenarlum.beuff*e«, na* £>cbnun9 ber *rijH.
Sir*eB f. a. 19. I473- i34 ^^^iP- U74- 78
«ugfp. I47<5.' 85 Ulm 1483- ^4 3lu<|fp. 1483-
135 »afel 1514. %6i JBafel isi6. ^»6 «Bafel
^5^8. 41 J ^, Ä
pon puningen, ©letrl* 382- 383 ««'»f «^ •«
itp.o??radcn, 8anb«b. iS^^- 394 PonÄiajrern,
«anb^b. 1516. 394 _ ^, , •-. ^
pitnil «obföqunö Pon ©iefr. pon 5pientagen uberf.
^anb^b. 1515. 382. 1520. 444 .
piutarc^|t6 ipte pm einer feinen pepnbt |i. f. ».
1519. 431
o\o, gRar*o 0leifebef*relbuna,9lumb. i477- 99
roccica Pon £eip{iai 1490 188
refiii6 iutW/ SJuflf^ u?^* 88 ^ ,
Prole0
^t'^iftit*
46i
Pf^fctf; 9Mbf. von bet Z)ief e ktv i9^hiv€,9f^
beb. 1500. 244 9(u(|fp. is^i« 329
PfaiMT/ tKitqf4K/ iiipi, T« ». 17; audf^ t4>o.
183 3(usf|>. 1492* 193 niebcrfa^f. Sabtct I493^*
P^IreT; bf utfc^ lateittlMer, £ «. 17. 447 ®P<(^r/
1504. 26a
— lateinif« biiitfcl^er/ Sttgif^ 1494« 9io. 9bis^
fpurg 1499-^8 iBftffI 1502. 95« fSaftlisos*
; £59 ^tragb. ^fi>6. 271 ^frafb. 15^ ^
_jKeft 1513. 350
Pfaltare, Sttet be^, Qfugfp. C «.18
Pfalrer unb gtcfmfratii unfrr l. ffr. Kogfi^tttti
1490. i8j.Stusfr. K49Q. 194 9iiSfp* 1495* ^18
SR.
^cctnptlOQii {tut. Qo
^ed^enbAd^lein nm georbneü abi^fr J5»4 373
3iec|^nuns^ brb^nbe , aiif ofle Saufdiannfcba^,
£ci|)i. 1489- (82 Sfifevflb. ,15öS. 301 Jt^ad<^
nau, 1519, 453
Jlec^rbu^ / tai nci» geteurfcbt C a. 33
Reformation , iRArnberdifd^e , f. tfHxxibiti
3iegeln, gul^ln, Slugfp. 1510. 321 -v -^ 1: *
l^tQtnfpms, mie ble newc ffapea aufftwnnni tfl' v^^^' qjbann 381
ÄlrwriViel be«T»rttJeM / bim *<mtt t§ ctbaAf
»erben, Stiigfp. 1318. 419
i484. 147« 450
Ro* 3f fujarifli. «ÄrftafFHge «ag t;on bemt
' frlbcn, Stomb. isii. 340
— bot! belli bnirenU^en witnittn, 9uafniira
1512- 340 ,; . * '^ • ^
3U»oricM SMiofmfle f. e^geCintnfütl iti
b>n<
Sloefleitt; 9tei>(. 9)ractioari^i s«5 . *
iR^lpnP, aBerner/i2ö
jiomoe urbt« QINraMlia f. a. 43« SMrnb.
190 Stern i4J^4. 213 SKdui 1500. i47 ^«
isoo« 948 9ioni. 1500. d49. Slom 1500. ibid.
gtom 151:8. 4f8
Xofcngarcen bec f(«»<in^ern gcatteh,€ftra«ttrÄ
1507. 283 »irii« 1518. 354 «fraSb. 1513.
^oWrati) tinfer 2. 9it. JRucnb. 1491. 190
ÄofmFraiij »ruberf^ofi, «faiufen 1476. 87
auafp. 1477. 98 '
^ofen^weyb/ ^ebafb 401
I5t9. ,4^8 . ^
3^gimen fanit<iti# / Sturtib/ f. a. 36. Stf sfpur;
1472. 69 Äuöfp. 147s. 84 S(M<^fp. t476. 89
Sfudfp. 1481. tv9. Ulm 14S2. 196 9lu;ifpiirs
1432. 127 aiugfp. 1490. 186 3(u^fp. 1495*
. di9* 9(ttgfp. 1501. 9SS Sugfp. 1502. 258
02ilrnb. 1508. 298 Sl^apni 1509. 311 ®fraS#
bttrj? 15^6 452
}legimen fanltatt^, gelpj. C t. 37 Ulm I473. 73
jUegtomOnrAiisis f. Stäni^fperf^ r ,.
3iegton^ ocn b<r neuqefunbeoen/ 1505. 971
Rtfd^6abf4^iebe/ erfle <?aiiimhiiif), SKinAm
ISO«- 252 f.t. 953 jweote $^amm|iHig 1507«
^79 britre ^amtiilttno 1508« 294
Äeinefebet?of/ Jubecf, 1498. 237 9lo(to(f,
iS»7- 410 .
pletiiifforitim über ba€ fScbfifd^e Stectt, f. a. 31.
S(uvifp. 1482. 125 3(tt9fp* 145)5* 219 Stngfp.
14Q9- 239 ^
Keuc^Un, 3o^anti, SSugenfpUsel, SuMns. 151 !•
330
^— 9((in cldce becflentnuS In (utfc^, 1512. 341
3^5 5)?attoitattdlenber / dfflrnb. 1515- 385
yiict>ttv, ffriebricft/ S^pie^el ^er »aren Sibetoricf
1493. 900 ^(ragb, 1509. 309 Ctrafb« 1517*.
406
3flittrr. bet tvei^ f.'a, 47
^icterf4^4fr, ^intiiäft, ^rbnong bctfcttcn»
1517. 406.
TMbiw 39*. bon becSDifpufarton |u 8eip|. 1519.
42p
• f
t^on 8a4^feit^eym, ^ecman. ©{e<»8rin, ®frag#
biira f 5i2b 346 ^
Sad^fenfpiegel, SBafel 1474. 81 Sfugfp' 1481.
119. auflfp,: 1489. t94.9bigfp. 1484. f48 itU
PIM 1490 185 «uflfp. 1495.219 ««öfp 1496,
. sm Shigfl». 15^1 9SS fliuafp. 1517. 404
— nieberWcfcf. €6ln 1480. 113 Jcipj. 1488.
172 fftenbal 1488. ibicLS6ln 1492. 195 ^ug<
(purd 1516. 390
Bacramem , von bem f^oc^wurbi^en/ dHrnberg
15 f 4* 3^4^
@aboletir 3<ic. SKebe, 2eip|. 1518. 420
Boiomoni« unb SVarcolfi ^rag unb Sintm. Siutnß
fcerfl 1487. >«8 3lu<^()c^. 1490. 187 1520. 447
@aluO dntme, ©ebcfbuAletn 3?ürnb. 1503. 961
Bobi^ihpo iibbn btdorien bon iOletr. oon ^*
ninqe n uberf. Sanb^b. 15 15 3B3
Samuel diobbi, (lerfung €brifltt(ben d(auben<,
Äuafp. 1475. 83 tßntnb. 1498. 2^3
eombrief an babfHi4e beUcgfeii, 9(tt0fp.i5i3.
355
Qormatien oon bepben, Sracfol/ abtsfp. 1518.
490
Bauonatola , ^ier« 00m ieibni Cbrifli SXii^p*
isoo. 944-9tt<U8* bc< Vfalm.iRtfercreSlu()fp.
isoi- 952
mm 3 6iip0
«)
(j
r
A6^
mtiHttt*
■•
;>
B«co (BrAtiMMtidN; , b<tif4e tifcmäi f. «. 40
e4^<Upi<a)el iffpteJr Opmb. 1590. 446 ^ -
rtW, dhknb. i4»i. »89 ^ . _ ^ '
^bcl J^Admann. «a# b« Cbcoiikf«« m»
Jcffbicbtcn, SRAcnb. I4f3> fi04 ^ifmii
1496. an Qbigfi». isoo* 347
0<^iffiirc «Ott Mffini <fiia»m kumtKU/ ScwaT'
e2ri«,*lw<*«l!* Jon aB««€bcamit«tt ©«««cn,
^p. 1479. "o «»«fr« i48>' »'? »»«*•
MftL 127 ttl8fi>. 1483- 141 tMi>. I4B4.
151 6tc«tt. iSot. 259 «««(ifttW 1514. 3«8
inm 151s- 380 0liniS. iSio. 394 SRambcrs
4s««' 417 „
147«. 69 «««». 1480. 114 «tt«8t>- «S05.
a«9 Clctib. <507' *79 ^^„
eklN<»9' 9<t((, 6t(cii fRcf(t»tabf Cfuns.
•on*54r»<«ee«t»erg, 3»^n«' »^ .. ^ il*. *
econte C^NkxO 3oJwnn/ ©«cfdff« »« w«n«
3«f» a8<S
6. ecbolM Scbcn f. «. 23. 9amb(rd 1493*900
dHbmb. iSH'J^,
eeeUnsomn, «ugfr. 1484. 45o
e«el€mow3fl<wt, Ulm 1483. «4» »i«fp. 1504.
866
eS««^!* l«W- »478. 105 ««9fi>- -MBS.
139
e«rt)btl«fe, »Uniflf «amj. JWS'.ST? _
eetteca bt quoittoc »Irtuttb. SRftcnb. 1507. 98S
eibUla aSWffaauna, iRfanb. i5«7- 4«»4
«on QidHngtn, ?wnj, «wocbenw« «nb »w
t&nbuns , 1519- 4«8 ^ ,
eigimmb«, «aDfcr, SKefbrnotton, »lafi?. «47«.
y> ««afp. 1490- «85 «»flfpMtfl 1497. 995
54 9hi(tf9> »473- 75 »•« ^^ ®***' **'«»"'•
15»« 395 ^ -
©palotinu«, «koc«, 43« ^ ^ ^„^-^ ,,,^
0p<n9lcMr £ai<». ®4««c(b f« iitf9<m, is«9.
4*9 - . -
OMMd fc« ftoaKit f- «. 3T , ^ rm ^
!ir^t »rttberf(bafft b« 3lof«ifeam SRactoe,
.— tdf<Tltd»«*r unb g<m(ta(C lanttMtt f« Q^f»«^
l^fpicgd C a. 99
1476. 85 SUgfp. I489- «77 iX«rtlin0. •499'
193 9(u<l<j^- 1493. ibid. 9(tt0ft^. 150O. 944
— ni«berfa<t4if9 f- *. 9« _
— m(nf(ibl((b<0 üfbtn« f. «. 27 9ll8fi^ I479*
109. 9tuiiVt »«B8. 17» ■ „,^
— bec »abren 9l(tbort<(, f. dticbccr
— bf< atcf tmcntfC aBor«b(i}M
•— bw 9ttki ghitnb. 1517. 40« '
«^bc<einMc« f. «..2g aiasfi^. 1480. iis
9ä^. 148». 449 ,^ ...
— b«c antcn läobieni fdc, Ittn 1484. «4«
— b« a&lbtn, Hi einte«, 9a(<l 1497. 394
m^ US Sugfl*, i. Sittnr «om S«ni.
— b€C SBett I47«* ^«
epiel, ta< sulMti; Studfp. 'I472' ^S
— ^(baAiabcl 1477' 98 9l«dfil>. «483' «37
Bprertstt/ 3<Kob, 87
Btobii, 3obann,, Vroölc« 1501. 95«
etÄuplj, 3obann, gio<bfotflun4b««n»«lhi«jfrt»
b«n« €bcijH, fcJpj. 1515. 377 »•« «rt»«*«
{BDOiKbut^ 9^ttU4nt Rurfebtind. {Runib. is«7-
403. äin ((U9< neue« 3abr 1518- 4<4> ^„
et<inb$K>cl, {>(inr. iReatm«! in btc |»<mi(i4. ^
f. «.37 Ui« «473. 73 Ulm «48*. ««7- «*«* '
f($«tMcn b(ff(fbcn47 so- j9.
0t«m TO<f*lab, «Wi»9. «477. J>5 .
BtiÄ^d be< $t(ff(< Cannt ^cbtt« «. f. ».
Ulm, 1493. 90I
eco^M, 3obl 0l(4im(n( fit bU 9<ffi ^Rinil.
IS90. 443
etreic, »on bcn ((dftlitben, lutifbona, 15°».
973
etromcr, J^rtnc. »♦fltm«it »Ibee bic^^cü, ««Ip».
1317. 407 ÖRoQitt 1517. 408
0tM^wrg r «»i< »«n bcn <Siirgetii Srob vit«
«ttbcilt bot 151 8. 49« . ^ ^^
Bftttb«/ 9on b<c €rfann(n(8 bcr, taabft. isi7'
403
eomma ^o^otmi», «udfp i^T«» «9 thii».
1478. 104 j(u«>fp. t48o. iia WiatipHr« »48^
123. Ulm 1484. (45 9lh«^ccfi<^f• Jttbtrf 1487'
165. SlfHtÜni. I4g8- 169 ««afp; «489. '7»
9lteb«tfa(bf. ?R<i0<b. 149»- «89 «««fi»- «495.
217 3Wtb«fd*(. SRasteb. 1498. 231 ««l«
1518.419
eurgonc, tUr.9)tan«a(t€m:atocttm, «nsfpvrg,
1520. 437
ewfd, -C»««r. bo« buA b«t e^«««« owwiml, Sag'
fpur«, 1489. 124 au^lp. «51 J 338 .
Plytiomma »nb ntt«d>t 3(ji«U^n» 6« m ««
a(titu9 flcbc<bM>U(4m aBocttr, etcagb. 1519.
405
\
\'
1"i
iX e d t H e r.
4^3
vfori(^. 1509« 3i9^enf4(ic4l &bm ai:C9n>
«rfpmna/ fßaftl isi6. 392
^.
Caf4>enbfi4^ldn, Ibidfp. 1520. 43S
Cogjeic, bie fkhtn, wn bent fronbi^Mtn €rtfUr
aStttidkn ISO«* 97^
Coiilenie^ 3ob«tiit, ffcmteiir ttipy 1498* JSKgtt
<Sccjnone<, Sfusfp. 1508« 286
Cengler, lUci4^/ EoQcnfpicoeli Sittipttcg, 1509.
307 Ctraßb. isio. 3« Ctr«§b. 151 1. 33^.
— bcr neu Sapcnfigicgct, Siidfpucd 151t. 39^
tVuDfp. 1512* 342 etrofbura 1S14* 3^7 Sctagb.
1S18* 41^
Cmnctotf. Ibbcrfr^una be< €Hnti4<, Uta i486*
164 ^an} ubfrfrjt, C^tra^b. 1499« 241
^Cemrbatitif^/ Shirnb. 1517- 40S. tSudfp« 1519^
430
ClKOfogfa beutf(A / €(ra6b. 1518. 4M fimfP*
i5ie* 4*4 ®trofib. isig. 423 äBittenb. 15^0
4^4 ?tra§b. 1520 435 «uöfp: 1520. 435
be ?C|>cramo, 3accbu^ r f 9f Ual
C^ftritig t>en iKinfloUinse» Uebafcgec ber SRe#.
lufHif 53
ICiberinm, 3i>b. 9)fatf b. 24
Co^ffm^en, bcrfieben^ SbiSfp. r474* 79* 9(u8#
fpurf) 1492. 124 9)iaf|bcb. 1400. 184
ConbAÜ, dlitur«, <Etit{A€f unqen , Su^fp» 1476*
86 '2(uf|fp. 1494- 9T2 9(u9fp* ^508. 391
Hollatf 3^h(intt, Q5A(b(cin ber ar^ne^ 1497; 228
e^ttafib. IS« 2. 344 S^tra«b. 1515- 38o mm*
httq. ist6. 393 fRurnb. 1517* 4^7 ffliraSb»
iSi»- 418 ^ , ^ ^
Sro^itiO morum t>enuftat. compf« C •• 56
CrogebMr ein btbfcbe ^on €ailjrflud unb99cttb{a,
aiuiifp. is^o. 415^ ^.^^ ^ ^
Cri^, ^epltum, fo bafelbff defiinbeii »orben^
151? 340
Co^ere, «Odn«, iXelfe in batf f^etobte Eanb, Vug«
fpnrd 1482* 127 fßiimb. 1482. 129 0}ttrnber^
1483. 143 Stragb. 1484* iSi Shtgfp. i486.
JCfirdfctf, Vnf(ft(a8 be< Sug« »iber biefelbm,
9(ii<if|>* H74* 81 .
— Urfrrun^ be< tburcfofd^en twlf< is^o. 950
- — ^c^lactlflcfc^e^en bemS&rcfen; tRutnUt^f
15 14* ?72
CulIUie^ t>on aOen impfen, afugfp. i488> 176
vom TCutn, fSUnn, igafef 1493. fio6 atedfpnrs
1498- 936 93afel 1S13. 3S9 6tra§btirg 1519*
430
Cyroll , Gefo^ ttnb X>rbniin9eii bcr ttt^dttw
SIttftfp. 1506. 273
It
1519. 42s
$r. VMetidM Vtacttca, 1497. 230
t>alerfit0 XtUpmM, UMfdt, 9(u8fp. i489. i8t
Vavnbültt, llMd^ 431
VorMmottm oon Solonfo« £iibop. HttitM^ roof
9(udfp* ISIS* 380 ena%b. ISIS* 381 9bi0fp«
1518. 420
Uebermin^iiii^ re4ili4cr C^rifH mijbet Güt^ail
f. 9clial
t>egetfu0, btutfA/ f* t. 38 Crf« i<cii. 235
T^erm^^climg unb Xt(niint Sm* %(ittti^^
SHuvifp. 1S03. 264
Derfel^iinS Utb fei er »nnb ^, SHimb. I4gf.
179 Mtisfp* 1490. i|# tUiafpttCd 1493* 204
^rraW. 1518. 418
Y>erfebtftt9 bf# £fibf > ÜMSfp^ 149t. 19t «
Vttiayd^nu^ U« Ifttxtt tciUt bte Senibgcr,
15Ö9. 312 ' - -
Ui^iwnatn, wn ben seifllid^en, f. a. 26.
be Pilla not^o, airnplb, von Bereitung ber Sein
1478. lOS Studfp. 1479. 110 Gfroiib. iso6.
274 Stratb. 1S12. 34S Sfuqfpurg IS12. 34s
Ulm 1514- 369 9iu<|fp. 1484- 450
VirsiUi ateneablfc^e SBAd^er ocn Xb« SRnmer
. uberf. S^frofb. is^S 384
TDifa ^brifh bentfcb, Sugfp. 1503. 060
S. Ulricl^« unbffpmpscäl^tl £cben, Sfu^fp. isi6.
38H
Uitbolbeiff 9on bell/ ober ^ejren 1489. 180
t>ocabttlarium (aeino germanic« C a. S6
PocabiiIarftt6 lat. feuton. (Süi^il 1469. 57 &$
iDit 1472. 70 tlMl 14T7» 104 Uta i48#*
. 115 dlurnb» i4So. 116 Siutnb. 1482. 132
t7ocabtiIarftt6 rertim , 9lug(p. 1478» 109» 1496»
Vocobttloriue Xbenfbcniffa, Soln 1477. 103
Vrf<u^, mebnr(t^ aOe benbel in ber l^ele i^erfert
»er^enr Oomb. 149^- 209 Kn^fp. 1499* 244
e* UtfUla, Sruberf^afft iRilriib. 1513* *3S3
151$. 379
T>0legtiiige ber ^pmbf nac^ bergitt 1494. sit
tDogenfiir ber beiHgen firmen unb betf rSmt(<^n
Sitiibi, ^tr<i§b. 1504. 265
tDalfart, ^ber SSitgenins unfer £. Sr* Ute 1487»
166 Sluftfp. 1489- 179 ,
tDalfart ber VUserin, Solrnb« 1314* 465
XOandMf OHcoU 406.
XOta ium b* 0rab f. ^(er iwn Cml^n
tOeM^bttb/ H$ Um^t C a, 31
»fr
4ß4.
fRtAmt.
«ttg, fl!(ta|*. 1J13. 3S7
ängip. I5II- 335
i. isoa. «57
nb, fo man bafcl^ |dgcf,&Bf(n,
n 1S14. 3« '
JOimpfytUns, 3m. 302
VHnt>$J>tym, 3oboc. ^nttriw^fmis vtdtt tu
hiffn, «rf. 151p. 4M
lOintpergerr SSolfg- vom SS^ißpab (n SBabin,
^tca^b. 1507. 383 etcaib. 1512. 345
tX>ormt>s. 2>tr9i(ii3I}ormMgiffonndtii)ni4p9.
939- 1507 381. I5<W>- 310. ISI3- 354-
tDfirteniberg, ttr SonbfAafft »nnbcct^rt «nb
eniftbulbl». 1519. 42<
lOimterjdt^m bf< tBMtfbottn St Zfiomtte,
sSamt>. i4^' 20g
— auf bnn fscrt^iRoi isn« 319 S<t|»|> 1314*
— fcwttfr boe €r(ui iii4. 37«
XOmiQOXt brr 6«btt> Ulm 1483. 14« .Wig(^
1504. 286 (8ifa§b. 151^. 376
tt>itt}gartUn btc anbci^itiam Utbung, {Ru4ri>.
iS'5 176
VOybman 3ob. SRtaimtnt »tbrr bit 9ßtfi, Suap
but9 isii. 335 Ctraflb. 1519- 426
— t»on btm SBHbp^, Sabing. 1513, 3^5
V0nXOyl«, SRicoL Zcontflatlon ebtt tficMHnatit
i478> io< ®tca^> 1^10. 395
s».
3?nnTt, ftR)ff4, ob<c lobflcfonat/ -^tRitlfr. .1494.
ittfiM, Ulritf) 334 449
3citsl&<nctii bf # 2(b(n< Hob 8<lbfn< ^cW,
tifin, 1493- 900
i€fpms, S&mt, tttc St. OBalfft. in SBUn tlnic«
ritten 1515. 381
Sug^rrfcit, 3pbann adi.
Vfin $wp^nf, 9k(. Ufflttaim««!, C a. 2^
I«I« m •«■'•^[«■J