Skip to main content

Full text of "Dialogos"

See other formats


1?..'D^H 


^sT^  DIÁLOGOS 

JUAN    LUIS 

VI  FES, 

TRADUCIDOS    EN    LENGUA    CASTELLANA 

Por  el  doctor   Cristóbal   Coret  y  Peris^ 

presbítero  ,  profesor   de   elocuencia    en   la 

santa  Metropolitana  de  Falencia  &c. 

DÉCIMA   EDICIÓN. 

Corregido  el  texto ,  mejorada  la  traduc- 
ción,  y  añadidas  también  algunas  notas 
por  un  discípulo. 

MADRID  :     1817.  --  7;-'^ 

Por  la  Viuda  de  Barco  López,  calle  de  la 
Cruz ,  donde  se  hallará. 

Con  las  Ucencias  necesarivs. 


jH'-*^ 


Censura  de  Don  Gregorio  Mayans  y  Sifcár,  por 
comisión  del  Real  Consejo  de  Castilla. 


M.     P.     S. 


.     Vei, 


inte  y  feis  años  há  que  salió  á  luz  la  traduc- 
ción de  los  Diálogos  de  la  lengua  latina  de  Luis  Vi- 
ves. Su  impresión  se  repartió  muy  presto^  porque  la 
comodidad  de  lograr  un  buen  intérprete  ,  que  con 
facilidad  está  enseñando  á  todas  horas  la  lengua 
latina  ,  pura  y  elegantemente  ,  cebó  el  buen  gus- 
to de  muchos  lectores  ,  que  experimentaron  en  sí 
mismos  cuan  acertadamente  dio  su  sabio  autor  á 
estos  Diálogos  el  titulo  de  Exercicio  de  ¡a  lengua 
iatina  5  pues  por  su  lectura  se  aprende  una  gran- 
de abundancia  de  voces  las  mas  usuales  en  la  con- 
versación y  trato  común.  Consideró  Vives  que  los 
coloquios  de  su  amigo  Erasmo  de  Rqterdan  erari 
mordacísimos  ,  demasiadamente  burlones  ,  algu- 
nas veces  poco  latinos  ,  y  por  dichas  razones  no 
convenientes  á  los  niños  ,  á  quienes  solamente 
debe  darse  doctrina  provechosa  con  estilo  puro, 
sencillo  y  claro  :  y  tal  es  la  de  estos  Diálogos, 
acomodada  á  la  inteligencia  de  la  tierna  edad  ,  y 
escrita  con  tanta  propiedad  ,  que  en  su  género  no 
hay  cosa  mejor ,  ni  aun  igual.  Si  su  autor  inven- 
tó palabras  nuevas ,  no  son  tantas  como  exagera- 
ron los  maestros  Alonso  García  Matamoros  ,  y 
Francisco  Sánchez  de  las  Brozas  ;  ni  las  fingió  sin 
necesidad  ,  siendo  nuevas  las  cosas  significadas 
por  ellas.  Y  aunque  en  los  demás  escritos  de  Vi- 
ves sea  verdad  lo  que  también  dixo  Matamoros, 


que  su  estilo  es  algo  duro;  en  estos  Diálogos  cier- 
tamente es  mas  corriente.  La  traducción  del  doc- 
tor Cristóbal  Coret  y  Peris  de  propósito  es  literal 
para  manifestar  mejor  la  correspondencia  de  una 
y  otra  lengua.  Sale  mejorada  en  muchas  partesj 
y  con  algunas  notas  al  pie  ,  que  hacen  mas  apre- 
ciable  el  primer  trabajo  de  este  insigne  profesor, 
que  la  mayor  pane  de  su  vida  se  ha  empleado  en- 
señando la  lengua  latina  según  los  preceptos  del 
Brócense  ,  príncipe  de  los  gramáticos ,  haciendo 
conocer  al  mismo  tiempo  los  escritores  originales 
de  dicha  lengua  :  y  sobre  todo  ha  tenido  y  tiene 
lucidísimos  discípulíjs  ,  y  muy  hábiles  profesores, 
que  son  la  mayor  alabanza  que  se  le  puede  dar. 
Siendo  pues  tan  útiles  estos  Diálogos  y  su  inter- 
pretación ,  y  tan  beneiiérito  el  traductor ,  es  muy 
digno  de  la  licencia  que  pide.  Oliva  á  i.°  át  Mar- 
zo de  1749. 


,  Don  Gregorio  Mayans  y  Sisear, 


AL  Dr.  CRISTÓBAL  CORET  Y  PERÍS, 
presbítero, 

]y±i  amigo  y  señor.  Si  yo  no  tuviera  tan 
anticipado  concepto  de  la  pureza  y  elegancia  con 
que  vmd.  escribe  ,  me  vería  ahora  precisado  a 
formarlo  de  nusvo.  Pero  estaba  vmd.  tan  adelan- 
te en  mi  opinión  ,  que  el  gusto  que  he  tenido  de 
leer  la  traducción  castellana  que  vmd.  ha  hecho 
de  los  Diálogos  latinos  del  grande  valenciano 
Luis  Vives  ,  solamente  ha  servido  para  cenfir' 
mar  mi  antiguo  juicio.  Mucho  por  cierto  espera- 
ha  yo  ;  pero  vmd.  ha  sabido  satisfacer  á  mi  espe~ 
ranza  ,  habiendo  escrito  una  traducción  tan  fiel  y 
elegante  ,  y  con  lenguage  tan  suave  ,  natural  y 
corriente ,  que  parece  está  satirizando  contra  los 
que  pervierten  hoy  nuestro  idioma  con  palabras 
desapacibles ,  extrañas  y  violentas.  Todo  esto 
mereció  el  sabio  Vives  ;  de  cuya  venerable  me^ 
moria  parece  que  descuidaba  la  lengua  castellaa 
na.,  poco  solícita  de  trasladar  á  sí  tan  útiles  tra- 
hajos  ;  cuando  las  otras  naciones ,  deseosas  de  fa- 
cilitar el  conocimiento  del  idioma  latino  con  la 
versión  de  estos  Diálogos^  los  procuraron  tradu- 
cir. Pero  esta  que  parece  poca  atención  á  la  uti- 
lidad común  .¡ha  sido  dicha  de  Luis  Vives  ^  ha-- 
hiendo  esperado  hablar  en  nuestro  idioma  cuan^ 
do  éste  ha  llegado  á  su  perfección  última  j  /tf<- 


grando  un  tan  huen  traductor^  que  ni  disminuye 
la  primitiva  elegancia^  ni  usa  voz  y  frase  que  no 
sean  admitidas  de  los  buenos  oídos.  Verdad  que 
no  querrán  confesar  aquellos  ignorantes  muy  pre- 
ciados de  cultos  ,  á  quienes  parece  que  es  humil^ 
de  el  lenguage  castellano  en  no  habiendo  térmi' 
nos  desconocidos  y  ruidosos.  De  semejantes  cen- 
sores no  pretenda  vmd,  alabanzas.  Conténtese  con 
las  que  le  darán  los  eruditos  :  y  mas  aquellos  que 
por  experiencia  saben  las  dificultades  de  tradu- 
cir.Son  estas  tan gr ande s^que  han  obligado  á sen- 
tir  y  confesar  á  los  mejores  intérpretes  ,  que  son- 
inexcusables  los  yerros  en  una  versión,  T  á  la 
verdad  asi  lo  siento,  i  Qué  no  hay  mas  que  ceñir 
á  ciertas  palabras  la  viveza  de  un  concepto  ,  te- 
ner  prontísimos. en  la  memoria  los  mejores  dialec- 
tos^ buscar  la  correspondencia  de  un  adagio  ,  ha- 
blar tan  hien .  en  otra  lengua  como  el  otro  supo 
pensar  y  decir  en  la  suya  ;  y  en  fin^  llevar  la  ma- 
no sin  torcer  por  agenas  líneas  ?  Sin  embargo^  de 
tal  suerte  vind.se  ha  expedida  de  su  traducción^ 
que  ha  logrado  expresar^  con  la  felicidad  posible^ 
la  mente  de  Vives  ,  haciendo  muy  estimable  su 
versión  par -haber  unido  doX  cosas  tan  distintas 
como  rigor  y  suavidad.  Por  esto  se  deben  á  vmd. 
especiales^  alabanzas  :  y  mas  siendo  en  Vives  tan 
singulares  la  agudeza  y  elegancia^  por  las  cuales 
fepodia  temer  que  perdiese  mucho  en  nuestra  len» 


gua  de  su  nativa  gracia  y  esplendor.  Vero  hallo 
que  sin  faltar  á  la  fidelidad  de  las  sentencias ,  y 
casi  contando  las  palabras^  ha  dado  vmd,  á  Vives 
nueva  viveza  y  hermosura  con  la  propiedad  y 
grandeza  del  lenguage  español  ^  cuyo  buen  uso  no 
tiene  que  envidiar  la  suavidad  y  elegancia  del  la- 
tino 5  ni  la  propiedad  y  copia  del  griego.  Mani- 
fiesto á  vmd,  mi  juicio  ingenuamente,  T  aun  callo 
mucho,  porque  soy  enemigo  ,  no  solo  de  la  lisonja^ 
sino  de  dar  sospecha  de  ella.  Asi,  no  dilate  vmd. 
la  publicación  de  esta  obra,  deseoso  de  mejorarla, 
pues  está  tan  buena.  Ni  le  detengan  temores  del 
acierto,  pues  lo  ha  conseguido,  T  si  quiere  vmd, 
acertarlo  enteramente,  mande  publicar  su  traduc- 
ción, siguiendo  la  ortografia  que  practicaron  Don 
Diego  Saavedra  Fajardo ,  y  otros  grandes  maes- 
tros de  la  lengua  española.  Escribamos  aquello 
mismo  que  proferimos.  T  siguiendo  constante- 
mente la  razón,  despreciemos  la  risa  de  los  igno' 
rantes.  Dios  guarde  á  vmd.  muchos  años  con  la 
salud  y  felicidad  que  le  deseo,  Oliva  y  Julio  1 9 
de  1723. 

El  Dr.  D.  Gregorio  Mayans  y  Sisear, 
catedrático  del  Código  de  Justin. 
en  la  universidad  de  Valencia, 


tender  á  algunos  Trasones  cuánto  mas  allá  de  su 
erudición  traspasa  su  vanidad.  La  versión  se  ha 
acomodado  ya  al  sentido  ,  ya  á  la  letra  ,  cuando 
ésta  no  ha  servido  de  embarazo  á  la  vulgar  frase, 
para  que  siendo  de  provecho  al  principiante  ,  que 
aun  no  sabe  entender  lo  que  en  su  lengua  le  di- 
cen, sea  de  gusto  al  provecto  ,  que  alcanza  ya  la 
diferencia  que  hay  entre  nuestro  idiotismo  y  la 
castiza  frase  latina.  Las  figuras  de  la  oración  se 
han  vertido  buscando  en  el  vulgar  lo  que  corres- 
ponde á  ellos  ,  sin  contar  con  la  letra  ^  para  que 
asi  tengan  gracia  y  donaire  :  las  de  dicción  no 
dan  tanto  ensanche,  porque  un  equívoco  en  una 
voz  latina  no  lo  es  en  la  que  le  corresponde  vul- 
gar ,  y  asi  pierde  la  viveza  en  la  traducción. 

Habiendo  dicho  algo  de  la  obra  ,  será  bien  de- 
cir algo  del  autor  [asi  continuaba  el  traductor^  pe- 
ro por  equivocar  varias  noticias  que  han  corrido  en 
¡as  cuatro  ediciones  sin  enmienda  ,  preciso  es  que  ya 
hable  su  discípulo.  )  Su  patria  fue  Valencia  la  no- 
ble ,  que  llaman  del  Cid ,  atribuida  á  la  antigua 
Edetania  ;  nacido  año  149.2  á  lo  último  de  la  c<?- 
lie  de  la  Taberna  del  Gallo ,  hoy  Torno  viejo  de 
Santa  Tecla  ,  parroquia  de  San  Martin  ,  como  lo 
asegura  en  su  Dialogo  ,  Leges  Ludi.  Su  madre 
Blanca  March  ,  valenciana  ,  descendiente  de  los 
Marchs  ,  caballeros  catalanes.  Su  padre  Luis  Vi^ 
ves,  que  menciona  asi :  Eum  ergo  Ludovicum  Vi- 
vem  patrem  meum  ,  ^c.  [de  Inst.focm.  Christ.  edit. 
Antuerp.  anni  1 5  24,  cap.  de  Concord.  conjug.  )  Lo 
advertí  en  1749  para  sus  correcciones  al  Dr.  Xi- 
meno  ,  pues  nadie  tenia  noticia  j  y  lo  notó.  Fae 


de  los  Vives  que  vinieron  de  Cataluña  á  nuestra 
conquista  ,  y  se  radicaron  en  Valencia,  en  que  vi- 
vían en  clase  de  nobles.  (  Monutn.  en  Ribera, 
Cent.  I.  pág.  592)  ;  no  de  los  Vi  ves  que  mencionó 
Vicina.  Estudió  en  su  patria  después  de  la  escuela 
un  poco  de  mal  latin  ,  siendo  sus  maestros  Daniel 
Sisó ,  y  Gerónimo  Amiguet ,  de  Tortosa  ,  é  in  novo 
Gimrjífsio  ^  (establecido  en  1502)  después  leyes 
con  Henrique  March  ,  su  tío  ,  hermano  de  su  ma- 
dre. { Ipse ,  Cotnm.  in  libr.  1 9.  cap.  21.  de  Civ.  Dei.  ) 
Los  soSstas  no  permitieron  que  Vives  enseñara  en 
Valencia,  porque  temían  su  ruina  :  Vives  ab  aca^ 
demia  valentina  imprudenter  esclusus  ^  puer  qui  mi- 
natas  est  ei,  qui  librum  inde  amoveret,  ubi  ipse  po- 
sáis set  ,  fracturum  se,  (Vine.  Blas.  García  ,  Epi- 
tom,  de  la  Retar,  pág.  122.  )  Política  infernal  que 
se  ha  practicado  muchas  veces  contra  otros  inge- 
nios de  provecho,  para  que  se  encubra  la  ignoran- 
cia ,  y  queden  los  puestos  inútiles  para  el  público. 
Año  1 5  1 1 ,  y  de  su  edad  1 9,  se  fue  á  París  ,  don- 
de oyó  tan  mala  dialéctica  á  sus  maestros  Gaspar 
Laxy  aragonés ,  y  jFuan  Duüardy  flamenco  ,  que  ea 
lugar  de  teñirle  de  erudición  ,  feamente  le  man- 
charon de  ignorancia.  En  favor  de  Juan  DuÜarJ, 
que  en  París  habia  enseñado  la  historia  de  las 
formas  celestes  de  Higinio  ,  mejoró  Vives  la  edi- 
ción, y  la  publicó  alli ,  dirigiéndole  á  Juan  Fort, 
valenciano  ,  filósofo  ,  y  su  contubernal  ó  comen- 
sal ,  como  leo  en  su  epístola.  Advertido  del  in- 
signe Antonio  Nebrisense  ,  pasó  á  Lovaina  ,  don- 
de emprendió  el  estudio  de  las  lenguas  latina  y 
griega  ,  fundamento  y  basa  de  todo  saber,  logran- 


tro  ,  que  había  puesto  á  Cayetano  entre  los  here- 
ges  ,  (  77/.  de  Adam.  hcer.  VI.  )  siendo  su  mayot 
contrario.  Toleró  Vives  varias  enfermedades,  pro- 
cedidas de  sus  estudios  :  padeciéndolas ,  escribió 
en  1539  los  Diálogoí -^  y  murió  en  Brujas  á  ó  de 
Mayo  año  i  540,  á  los  48  años  de  su  edad  con  suma 
edificación,  porque  sujetó  á  la  censura  y  arbitrio 
de  la  Santa  Sede  ,  (  que  gobernaba  Paulo  iii  )  á 
quien  Jesucristo  concedió  la  especial  potestad  de 
atar  y  desatar ,  y  de  ser  madre  y  maestra  de  to- 
das las  iglesias  ,  todos  sus  escritos  ,  como  expresó 
al  mismo  papa  el  insinuado  Craneveldio,  á  instan- 
cia de  la  honestísima  Margarita  Valdaura,  viuda 
de  Vives.  Tuvo  Vives  bien  presente  lo  de  S.  Ge- 
rónimo :  Qui  Petri  cathedrce  jungiiur  ,  meur  est. 
Elogiaron  á  Vives  Erasmo,  Vosio,  Sandero,  Casau- 
bono,  Bartio,  Sixto  Senense  ,  Jovio,  Escoto,  Don 
Nicolás  Antonio,  D.  Manuel  Martí,  &c.  Lloraron 
«u  muerte  Agnesio  y  Villegas  , 'poetas  insignes  y 
coetáneos.  Le  defendió  acérrimamente  el  Cl.  Don 
Gregorio  Mayans  y  Sisear,  en  su  Specimen  Bibliot, 
pág.  41  ,  y  en  la  vida  latina  del  Brócense  ,  núme- 
ro CLxiv  &c.  Rodríguez  ,  Coret  y  Ximeno  copia- 
ron mas  que  averiguaron.  Villegas  perpetuó  asi  la 
memoria  de  su  maestro  Vives  : 

Vives  amor  Phochi  ,  partorum  gloria  Vivet^ 
Vives  ,  quo  vívente  novem  vixtsfe  CamencCj 
Et  moriente  simul  mérito  occubuisse  potestis 
Credi ,  sublatus  medio  est  in  tempere  vita» 


VIVES    PHILIPPO 

CAROLI     CESAR.    AUGUST. 
filio  haeredi  optimam  mentem. 


JL/atins  linguac  permagnse  sunt  &  ad  loquen- 
duna ,  et  ad  recté  sentiendum  utiliíaies.  Est  enim 
ea  veluti  the>aurus  quídam  omnis  eruditionis  : 
quoniam  magna  ,  et  prxstantia  ingenia  latino  ser- 
mone disciplinas  omnes  conscripserunt :  ad  quas 
nemo  potest  perven¡re  ,  nisi  per  linguae  illius  cog- 
nitionein.  Quam  ob  causam  non  gravabor,  intec 
majorucn  studiorum  occupationes  ,  hac  quoque 
parce  pueritiae  rudimenta  adjuvare.  Conscripsi  ia 
usum  iaiins  linguse  pritnatn  loquendi  exercitatio- 
nera  ,  quam  pueris  ,  ut  spero  ,  conducibilem  ,  tibí 
Principi  pucro  visum  est  dicare  :  cüm  propter  Pa- 
tris  tui  benevoleniiam  erga  me  suramam,  tum  quod 
in  animo  tuo  ad  rectos  mores  formando  optimé 
de  Híspanla,  hoc  est  patria  mea,  merebor  :  cujus 
salus  sita  est  in  tua  probitate  ac  sapientia.  Sed 
haec  á  Joanne  Martino.  Si  liceo  institutore  tuo,  et 
copiosius  audies  ,  et  Qrebrius.  =  (^Ann.  m.d.xxxix. 
ffitat,  Ptinclpis  II.  et  Vivís  47.  ) 


ÁUGUSTINUS  SALESIÜS 

HISTORIOGRAPHUS    VALENTINÜS  ,    CET. 

ADOLESCENTIBÜS, 
S.    D. 


•  l-#aurentius  Palmyrenus  ,  conterraneus  meus, 
in  academia  valentina  eloquentia:  professor ,  cum 
á  noLili  Luca  Joannio  ,  Decurione  Valentino, 
urgente  Honorato  Joannio  fratre  eruditissimo  ,  et 
Vivís  discipulo,  munus  publicé  profítendi  fuis- 
set  consecutus  ,  ( propterea  Falconi  Valentino, 
aliena»  famas  insidiatori ,  ingratus,  et  invisus  )  nihi! 
habuit  antiquius  quam  Ciceronem  palam  invehere, 
cseterisque  perpetuo  anteferre.  Laurentius  Valenti- 
nus  Abbas  ,  Andreas  Semperius ;  moxque  eloquen- 
tiae, et  philosophiae  princeps  Petrus  Joannes  Nunne- 
sius,  ídem  tentantes,  aceito  Palmyreno,  Politianum, 
et  Erasmum,  quos  á  prseceptoribus  barbaris  Tyrones 
acceperant,  ita  amandare  coeperunt ,  ut  anno  i  j6o 
academia  nostra,  CICERONEM,  ut  omnium  dísci- 
plinarum  parentem,  et  principem  sequeretur,  cole- 
ret,  veneraretur.  Palmyrenus,  bono  litterarum  na- 
tas ,  virque  ingenio  mitissimo,  animadvertens,  Ty- 
rones lóqui  vix  posse  de  iisquas  apud  Cicerenem  nui- 
la  sunt,  (cum  de  structura,  de  sutrina,  de  textrina, 
de  agro  colemlo ,  de  poemate ,  de  historia,  nihil 
scripserit )  veriius,  ne  in  fundenda,  et  amplifican- 


da  oratíone,  eis  verba  deessent :  namque  ut  Lucre - 
tius  romanus : 

Concedit  nobis  f  atril  sermonis  egestaSf 
Ut  liberalis,  jucunda  ,  et  ornata  ea  flueret ,  collo- 
QüíA  ViviSj  seu  dialogisticam  linguce  latinee  exerci- 
tationem,  quam  in  usum  latinx  lingux,  anno  i$39. 
Vir  iJle  incomparabilis  in  lucem  primum  ediderar, 
et  Philippo  principi  sacrarat  ,  commentariisillus- 
travit,á  Sanahuja  typographo  valentino  ann.  IJ54 
excusis.  Mox,  opúsculo  ,  de  vera  imitatione  Cicero» 
nis ,  quae  de  iudis  silentio  Vives  prastermiserat, 
abundé  supplevit.  Qus  ,  equidem  in  Tyronum 
gratiam  ,  quintas  huic  Christophori  Coretii ,  (  per 
triennium  ad  annum  usque  1723.  Prseceptoris 
amantissitni  )  metaphrasis  editioni  ,  (  quibusdam 
modo  notatiunculis  sermone  vernáculo  auct«)  una 
cum  Joannis  Ramirezii  ,  Complud  in  rfaetorum 
gymnasio  Ar\tonii  Nebrisensis  successorís  ,  oppor- 
tuno  Índice  ,  annectere  libuít.  Válete,  adolescentes 
optimi,  et  nostratis  Vivis  co^/o^oio ,  quemadmodum 
5uis  Coretius  injunxit  ,  memorias  mándate  ;  et  si- 
quidem  masculi  esse  vultis ,  et  numquam  barbarie 
inquinar}  ,  ejus  de  corrupt.  artibut ,  et  de  disciplin, 
aureum  opus,  deposito  Tyrocinioj 

Nocturna  vérsate  manuy  vérsate  diurna. 
ValentijB  in   Edetanis  ,  xy.  Kalend.    Octobr. 
anno  m.dcc.lxvii. 


B 


a  LUDOVICUS    VIVES. 

SÜRRECTIO  MATUTINA. 
Beatrix  puella  ,  Emmanuel ,  Eusehius, 

Beatrix.   Jesús  Chr'istut  exuscitet  vos  á  somno  vi~ 
tiorum.  Heus  pueri ,  estisne  hodie  evigUaturi  ? 

Eu.  Ncscio  quid  inciiit  mihi  in  oculoff  ita  videor 

eos  habsre  plenos  árente. 
B.  H<e,c  eít  tua  prima  cantío    matutina  ,  et   béne 

vetus. 

Aperiam  fenestras  hasce  amhas  ,  ligneam  ,  et  vi~ 

tream,  ut  feriat  clarum  mane  vestros  amborum  ocw 

los.  Su^gitCy  surgite, 
Eu.  Tam  multó  manel 
B.  Proprior  est  meridieSy  quám  aurora.  ViftUy  Ew- 

manuel^  recentem  suhuculam  ? 
Etn.   Nihil  nunc  est  necesse ,  hcec  est  satis  munda, 

crat  sumom  alteram.  Cede  mihi  thoracem, 
B   Quem  ?  simplum  ,   an  dipi^Adem  ? 
Em.  Quem  votes  ,  mea  nihtl   refert. 

Porrige  huc    simplum ,  ut  si   sim  hodie   lusurus 

pila  ,    minus  grax^er. 
B.  Hic  est  semper  tuus  mos  :  prius  de  lusu  cogitas^ 
'  quám  dé  schola. 
Em.  Quid  tu  dicis  inepta  ?  Et  schola  ipsa   vocatur 

ludus. 
B.   Ego  non  intelligo  vestras  grammat ¡cationes  ,  et 

sophismata. 
Em.  Da  lígulas  astrictorias  coriáceas» 


CRISTÓBAL    CORXT*  J 

EL  LEVANTARSE  POR  LA  MAÑANA. 
Beatriz  criada  ,  Emanuel ,  Eusebio. 

B.  Jesucristo  os  despierte  del  sueño  de  los  vicÍQf« 
Ola  ,  muchachos  ,  ¿  habéis  por  ventura  de  des- 
pertar hoy  ? 

Eu.  No  sé  qué  me  ha  caído  ea  ios  ojos  ,  tan  He- 
nos me  parece  los  tengo  de  arena. 

B,  Esta  es  tu  primera  canción  de  la  mañana ,  y 
bien  antigua. 

Yo  abriré  las  dos  ventanas  ,  la  de  madera  y  la 
de  vidrio,  para  que  la  luz  de  la  mañana  os  dé  á 
entrambos  en  los  ojos    Levantaos  ,  levantaos. 

Ett.  ¿  Tan  de  mañana  ? 

B.  Mas  cerca  está  el  medio  dia  que  la  mañana, 
Emanuel ,  ¿quieres  tú  camisa  limpia  ? 

Em.  Por  ahora  no  hay  necesidad  alguna  ,  esta  está 
bastante  limpia ,  mañana  mudaré  otra.  Dame  el 
jubón. 

JB.  ¿Qué  jubón  quieres,  el  sencillo,  ó  el  colchado? 

£m.  El  que  quieras ,  qué  se  me  dá  á  mí. 

Dame  el  sencillo,  para  que  si  hoy  he  de  jugar  á 
la  pelota  esté  mas  ligero. 

B.  Esta  es  siempre  tu  costumbre,  primero  piensas 
en  el  juego  que  en  la  escuela 

lEm.  ¿Qué  dices  tú,  necia?  También  ia  mismü  i%44. 


escuela  se  llama  juego. 


.  V.. 


/ 


B,  Yo  no  entiendo  vuestras  gramáticas ,  bacífille'- 

rías  y  sofismas. 
Ew.  Dame  las  agujetas  de  cuero. 


4  ttmovicus  VIVES. 

B.  Fractce  sant ,  accipe  séricas,  et  sic  jussit  tuus  pce- 

dagogui.   Quid  jam  ?  Vis  femoralia  ,  et  tibialia^ 

quortiam  est  cestus"? 
Em,  Minime  vero,  dato  feminicrur alia',  queso  cont- 

tringe  me, 
B.  Quid  ?  tu   hahes   brachia  feenea  ,   aut  hutyra^ 

cea  ? 
Em.  Non  ,  sei  jilo  ténui  consuta. 

Huí  f  qualia  dedisti  mihi  astrigmenta  exarmata^ 

et  lacera. 
B.  Memineris  te  heri  alea  perdidisse  integra, 
Em.  Qui  seis  ? 
B   Ego  per  rimulam  ostii  ohservabam  te  cum  Guzm 

manulo  ludentem. 
Em.  Amabo  ,  ne  id  padagogus  resciat, 
B,  Imo  ego  narraba ,  quum  primum  appellaris  me 

deformem  ,  ut  soles. 
Em.  Quid  si  rapacem  ? 
B.  Quidvis  ,  modo  ne  deformem, 
Em.  Cede  calceos. 
B.  Utros  ?  longo  obstragulo,  an  brevi  ? 

Em.  Tectos  propter  lutum. 

B.  Propter  lutum  aridum  ,  quod  alio  nomine  vocatur 

palvis.   Sed  bene  facis  :  nam  in  apertis  cingulum 

est  fractum^  et  fíbula  amissa» 

Em.  Indae  rogo» 
B.  Tu  ipu  facito, 
Em.  Non  possum  me  flectere. 

B.  Tu    quidem  facile   te   curvares  ,   desidia    vero 
tua   difficile  :  an  deglutisti    ensem  ,    ut    circu- 


CRISTÓBAL    COKKT,  S 

S»  Están  rotas  :  toma  las  de  seda  ,  y  asi  lo  man- 
dó tu  ayo :  Pues  ¿y  ahora?  ¿Quieres  los  cal- 
zones y  medias  ,  porque  hace  calor  ? 

Em.  De  ninguna  manera  ,  dame  los  calzoncillos: 
atácame  por  tu  vida. 

B.  ¿Cómo  asi  ?  ¿tú  tienes  los  brazos  de  heno  ó 
de  manteca  ? 

E.  No  ,  sino  que  los  tengo  cosidos  con  un  hilo  del- 
gado. Huhu,  y  qué  agujetas  me  has  dado  sin  ca- 
bos ,  y  rotas.  (á  los  dados, 

B.  Acuérdate  que  ayer  perdiste  las  enteras  jugando 

Em.  ¿  Cómo  lo  sabes  ? 

B.  Yo  te  acechaba  por  el  resquicio  de  la  puerta, 
que  jugabas  con  Guzmanillo. 

Em.  Por  tu  vida  no  lo  digas  al  ayo. 

B,  Antes  bien  yo  se  lo  diré  la  primera  vez  que 
me  llamares  fea  ,  como  acostumbras. 

Em.  ¿  Y  si  te  llamare  ladrona? 

JB.  Dime  lo  que  quieras ,  solo  no  me  digas  fea. 

Em.  Dame  los  zapatos. 

B,  ¿Qué  zapatos  quieres,  los  cerrados  de  capellada 
larga  ,  ó  los  abiertos  de  capellada  corta  ? 

Em.  Los  cerrados  por  el  lodo. 

B.  Por  el  Iodo  seco  ,  que  por  otro  nombre  se  llama 
polvo.  Mas  bien  haces  ,  porque  en  los  abier- 
tos se  ha  roto  la  correa ,  y  se  ha  perdido  la  he- 
villa. 

Em.  Pónmelos  por  tu  vida. 

B.  Pomelos  tu. 

Em.  No  me  puedo  doblar. 

B.  Tú  con  facilidad  te  doblarías  ,  mas  por  tu  pe- 
reza te  es  difícil :  por  ventura  te   has  tragado 


6  '  LÜDOVICUS    VIVES. 

lator  Ule  nudiusquartus  ? 

Aileóne  es  jam  deiicatus  ?   ¿  Quid  factes  gran- 
dior  ? 

Em.  Astringe  nodo  laxo  gemino^  quod  est  elegantius, 

B.  "Nihil  minus  :  solverttur  nodus  tilico ,  et  decideret 
tibi  cakeus  é  pedibüt :  prcestat  vel  gemino  astric- 
to ,  vel  astricto  ,  et  laxo.  Sume  tunicam  manica- 
tam  ,  et  cingulum  textile, 

Em.  Minime  id  quidcm  ,  sed  coriaceum  venatorium. 

B.  Mater  vetat  ,  ¿vfx  tu  omnia  arbitratu  tuofacere'i 
Et  tu  heri  fregisti  aciculam  fibulee, 

Em.  Non  poteram  alioqui  exfibulare.  Da  ergo  illud 
puniceum  ex  lino. 

B.  Cape  ,  cinge  te  cinctu  gallico  :  pecte  caput  prius 
radiis  rarjoribus  ,  tum  denshribus  :  apta  pileum 
vertid  ,  ne  in  occipitium  rejicias  more  tuo,  aut  in 
frontem  ,  et  oculos. 

Em.  Prodeamus  jam  tándem. 

B.  Quid  ?  illotis  manibus  ,  ét  facie  ? 

Era.  Ista  tua  tam  molesta  curiositate  taurum  jam 
enecafses,  nedum  hominem  :  videris  mihi  nonpue— 
rum  vestiré  ,  sed  sponsam. 

B.  Eusebi ,  adfer  pollubrum  cum  urceolo  ,  funde 
altius :  stilla  potius  ex  epistomio  ,  quam  profun- 
das :  elue  sordes  istas  ex  nodis  digitorum  :  ablue 
os ,  et  gargariza  :  frica  bene  ciiia  ,  et  palpe- 
hras  ,  tum  grandulas  sub  auriculis  duriter  :  ca- 
pe linteum  ,  exterge  te.  Deum  immortalem  !  de 
ómnibus  es  sigillattm  aimonendus  :  nihilne  ipse 

-    tua  sponte  facer  es  ? 


CRISTÓBAL    CORJET. 


l^^ 


la  espada,  como  aquel  charlatán  chocarrero  cua-Sr  Jl 
tro  días  há?  ¿Por  ventuta  eres  ya  tan  delicado?  P*^ 
¿Qué  harás  cuando  mayor? 

Em.  Átalos  con  dos  laiadas  :  que  parece  mejor. 

B.  Nada  menos  que  eso  :  al  instante  se  desataría  la 
laxada,  y  te  caerían  los  zapatos  de  los  pies  :  va- 
le mas  atarlos  con  dos  nudos,  ó  con  nudo  y  laza- 
da. Torra  la  ropilla  con  mangas  y  el  ceñidor. 

E*ft.  No  quiero  ese  ,  sino  la  correa  de  ir  á  cazar. 

B.  Tu  madre  no  quiere  ,  ¿  quieres  tú  hacer  todas 
las  cosas  á  tu  albedrío?  Y  tú  ayer  rompiste  el 
clavito  de  la  hevilla. 

Em.  No  la  podía  desatar  de  otra  manera.  Dame 
pues  aquel  ceñidor  colorado  de  lino. 

B.  Tómalo  ,  cíñete  á  la  francesa  :  peínate  primero 
con  las  púas  ralas,  después  con  las  espesas  :  pon- 
te el  sombrero ,  no  te  lo  eches  al  cogote  como 
aLOitumbras ,  ó  á  la  frente  y  á  los  ojos. 

Em.  Salgamos  ya  finalmente  de  aquí. 

B.  ¿Qué  es  eso  ,  sin  lavaros  las  manos  y  la  cara? 

Em.  Ya  hubieras  muertoá  un  toro,  cuanto  mas  á  un 
hombre :  con  esa  tu  curiosidad  tan  molesta  me  pa- 
rece que  no  vistes  aun  mucbacho,sinüáuna  novia, 

B.  Eusebio  ,  trae  la  fuente  con  el  aguamanil,  le-  i 
vanta  un  poco  la  mano  :  dexa  caer  el  agua  poco 
á  poco  por  el  pico,  no  de  golpe  ,  que  la  derra- 
mes ;  lava  las  suciedades  de  los  artejos  de  los 
dedos  :  enxuágate  la  boca  y  gargariza  :  estrega 
bien  las  cejas  y  los  párpados  ,  también  fuerte- 
mente las  agallas  :  toma  la  tohalla  ,  limpíate. 
¡Válgame  Dios  !  todo  te  lo  han  de  advertir  :  ¿no 
harías  alguna  cosa  de  tu  propio  motivo  ? 


8  LUDOVICUS   VIVES. 

Em.  Vah'^  nitnium  es  importuna  ,  et  odiosa. 

B.  Et  iu  nimium  scitus  puer  ,  ac  formosulut,  Deos— 
culare  me  :  flectf  jam  genua  ,  et  ante  hanc  Sal~ 
vatoris  nostri  imaginem  recita  precationem  do^ 
minicam  ,  et  preces  alias  ,  ut  habes  dé  more  ,  on— 
lequam  pedem  ponas  extra  cubiculum,  Vide ,  mi 
Emmanuel ,  uti  de  re  nulla  alia  cogites  ,  dum 
oras. 

Mane  paulisper,  appende  sudariolum  hoc  de  zona, 
ai  nares  emungendas  ,  et  purgandas. 

Em.  Sumne  satis  ad  arbitrium  tuum  compositus'i 

B.Ex. 

Em.  Ad  meum  minime  ,  quoniam  jam  tándem  ai 
tuum  :  ausim  faceré  sponsionem  ,  me  horam  unam 
vestiendo  consumpsisse. 

B.  Quii  si  vel  duas  ?  Quo  eras  alioqui  iturus  ? 
Quid  acturus'i  Fossurus  credo  ,  aut  araturus  ? 

Em.  Quasi  desit ,  quod  agam. 

B.  0  magnum  virum  vehementer  in  nihil  agendo  OC" 

cupatum. 
Etn.  Non  hinc  ahis  cavillatrix  ?  Abi ,  aut  ego  te  abi- 

gam  hoc  calceo  ^  aut  calanticam  tibi  detraham  d« 

cjpite. 

PRIMA    SALUTATIO. 

Fuer  ,  Pater  ,  Mater  ,  Isabellula, 

Puer.  Salvus  sir  ,  mi  pater  ,  salve  ,  mea  mater- 
cula  f  precor  vobis  fdicem   hunc   diem  germa" 


CRISTCSAL    CORET*  9 

Em.  Ay,  muy  impertinente  eres  ,  y  aborrecible. 

B,  Y  tú  discreto  y  hermoso  niño.  Dame  un  beso  : 
arródillate  ,  y  reza  la  oración  del  Padre  nues- 
tro ,  y  otras  oraciones  ,  como  acostumbras ,  de- 
lante de  esta  imagen  de  nuestro  Salvador,  an- 
tes que  salgas  del  aposento.  Querido  mió  Ema- 
nuel ,  mira  que  no  pienses  en  alguna  otra  co~v 
sa  cuando  reces. 

Espérate  un  poco  ,  cuelga  este  pañuelo  de  la 
faxa  para  limpiarte  las  narices. 

E»«.  ¿  Estoy  bastantemente  compuesto  á  tu  gusto  ? 

B.  Sí. 

Em.  Al  mió  no  ,  porque  ya  lo  estoy  al  tuyo : 
apostaré  que  he  gastado  una  hora  ea  vestir- 
me. 

B.  j  Y  si  hubieras  gastado  dos  ?  j  A  dónde  habías 
de  ir  ahora  ?  j  Qué  hablas  de  hacer  ?  Creo  ha- 
blas de  cavar  ó  arar. 

Em.  Como  si  me  faltara  que  hacer. 

JB.  O  hombre  grande ,  muy  ocupado  en  hacer 
nada. 

Em,  No  te  vayas  de  aqui ,  fisgona.  Vete  ,  ó  yo  te 
haré  ir  á  zapatazos  ,  ó  te  quitaré  la  cofia  de  la 
cabeza. 

SALUTACIÓN  PRIMERA. 

Muchacho ,  Padre  ,  Madre ,  Isabelilla. 

Mu.  Dios  os  guarde ,  padre  mió  ,  madre  mía. 
Dios  os  guarde ,  buenos  dias,  hermanitos ,  lue- 


I  o  tüDOVICUS   VIVES. 

nalí ,  propítium  vobis   opto  Cbristum  íororculce, 

Pa.  Mi  fili ,  sospitet  te  Deus ,  evehat  ad  ingentes 
viríutef, 

Ma.  Servet  te  Christuf ,  mea  lux:  quid  agif  mea 
dulcedo  ?  Qui  vales  ?  (¿uomodó  nocte  hac  quiZ" 
visti  ? 

Píi    R:cte  voleo  ,  et  placide  dormivi, 

Ma.  Christo  grafías  :  proprium  hoc  velit  tihi  esse, 

I  u,  /í li  mediam  iamen  nocíetn  excitatus  sum  é  dolo- 
*-(!  capitis, 

Ma.  Me  perditam  ,  et  miserrimam  I  quid  narras  ? 
(¿ua  parte  capitis  ? 

Pu.  Ai  (a)  bregma, 

Ma.  Quandiul 

Pu.  Vix  octava  parte  hora :  postea  redormivi ,  nee 
sensi  ampilus. 

R5a.  Respiravi ,  nam  exanimaras  me. 

Pa.  Bem  sit  tihi  Isahellülay  para  mihi  jentaculum, 
Ruscio  y  Ruscio  huc  ,  canicule  festivissime  :  en 
ut  cauda  adulatur  ^  ut  se  in  posteriores  peder 
^^^gif'  Quomodó  habes  ?  Quomodó  vales  ?  Heuf 
tu  ,  adfer  pañis  buccellam  unam  ,  aut  alieram, 
quam  ei  demus  :  videbis  lutus  scitistimos.  Non 
esurií  ?  Nihilne  edisti  hndie?  Pr ofició  plus  eit  in 
cañe  isto  intelligentice,qudm  in  iliomullione  crasso, 

Pa.  TuUiole  mi  ,  lubet  mihi  tecum  paulisper  con* 
fabulari, 

(a)  Brecma  pars  anterior  capitis  ,  sinciput  ,  á 
brecho  gr«cé  ,  quod  est  pluo  ,  et  irrigo :  haec  enítn 
pnrs  máxime  húmida  ,  et  teñera  esse  solet ,  praeci- 
pué  infantibus.  Bregma  eiiam  scribi  solet. 


CRISTÓBAL    CORET,  II 

go  á  Jesucrisio  os  guarde  ,  mis  hetmanitas. 

Ta.  Dios  te  guarde ,  te  haga  bueno  y  virtuoso, 
hijo  mió. 

il/j.  Dios  te  guarde,  lu7  de  mis  ojos :  ¿  qué  haces, 
con«uelo  mió?  ¿Cómo  lo  pasas?  ¿Cómo  hasdor» 
mido  esta  noche  ? 

Ulu.  Bien  me  va  ,  y  he  dormido  quieto. 

Mj.  Gracias  á  Dios  :  él  sea  servido  continuarte 
ese  favor. 

Mu,  iMas  á  media  noche  me  ha  despertado  el  do- 
lor de  cabeza.  ' 

Na,  i  Ay  desdichada  y  miserable  de  mil  ¿  qué  me 
dices  ?  2  En  qué  pane  de  la  cabeza  ? 

JWü.  A  la  mollera. 

Ma.  ¿  Cuánto  tiempo  te  duró  ? 

Mu,  Apenas  medio  cuarto :  después  dormí  otra 
vez  ,  ni  mas  sentí  el  dolor. 

Ma.  He  vuelto  en  mí ,  porque  me  hablas  casi 
muerto. 

Mu.  Isabelita  ,  buen  dia  te  dé  Dios  ,  aparéjame  el 
almuerzo.  Ruscio,  Ruscio,  ven  aqui,  perrito  muy 
gracioso  :  mira  como  hace  fiestas  con  la  cola  ,  y 
como  se  tiene  derechito  en  los  pies  :  ¿  cómo  te 
va  ?  ¿  Cómo  lo  pasas  ?  oyes  tú  ,  trae  un  bocado 
ó  dos  de  pan  para  darle  ;  y  verás  qué  juegos 
tan  donosos.  ¿  No  tienes  hambre  ?  i  No  has  co- 
mido hoy?  Mas  entendimiento  tiene  este  perro 
que  aquel  arriero  gordo. 

Pa.  Hijo  mió  Tullólo ,  yo  quiero  hablar  un  poco 
contigo. 


12  tU»OVICUS    VIVES. 

Pu.  Quid  mihi  pater  ?  Nam  nihil  mihi  accidére  po^ 

test  suavius  ,  quám  te  audire. 
Pa.  Hic  tuus  Ruscio  est  bellua  ,  an  homo  ? 
Pu.  Bellua  ut  credo. 
Pa.  Quid  tu  habes  cur  sis  homo  ,  non  Ule  ?  Tu  edis, 

bibis  ,  dormís  ,  ambulas  ,  curtitas  ,  lusitas  :  hiec 

Ule  fai.it  omnia. 
Pa.  Atqut  ego  sum  hnmo. 
Pa.  Quomodo  id  co^noscis'i  Quid  tu  nunc  hahes  pIuS' 

quim  canis  ?   Sed  h'^c  interest ,  quod  Ule  non  po~ 

tejt  homo  fieri :  tu  potes  ,  si  vis. 
Pu.  Obsecro  mi  puter^  effice  id  primo  quoque  tem" 

pore, 
Pa.    Fiet ,   si  eas    quo    eutit    belluce ,   redeunt   ho" 

mines. 
Fu.  ibo  pater  multo  libentissime :  sed  ubi  id  est  ? 
Pa.    in    ludo   literario. 
Pu.  Nulla  est  in  me  ad  rem  tantam  mtra. 
Pa.  Nec  in  me.   Isabellula ,  audin  ?  Da  huic  jenta^ 

cuiurn  in  cistella, 
Is.  Ecquidnam  ?  , 

Pa   Frustrum  pañis  hutyro  illitum,  vel  ficus  áridas, 

aut  uvas  passas  pro  optonio ,  sed  insolatas :  nam 

alterie  Hice  viscosa;  infíciunt  puerorum  dígitos ,  et 

vestes  :    nisi  malit  cerasa  aliquot ,  vel  pruna  aw* 

rea ,  et  oblonga  :  insere  brachiolum  cistuU ,  ne 

€»cídaU 


CRISTÓBAL    CORST.  IJ 

?  lHu.  jQué  quieres,  padre  mío?  Porque  para  mí  no 
puede  haber  cosa  de  mayor  gusto  que  oíros. 

Fj.  ¿Este  lu  Ruscio  es  bestia  ú  hombre? 

Mu.  Bestia  es  según  creo. 

Pa  ¿Qué  tienes  tu  para  ser  hombre  y  no  él  ?  Tú 
comes,  bebes,  duermes,  paseas  ,  corres,  juegas: 
aquel  hace  todas  estas  cosas. 

3Ju.  Mas  yo  hombre  soy. 

Fa.  ¿Cómo  lo  sabes  eso?  ¿Qué  tienes  tú  ahora  mas 
que  el  perro  ?  Pero  hay  esta  diferencia  ,  que 
aquel  no  puede  hacerse  hombre  :  tú  si  quieres 
puedes. 

líJu.  Suplicóte  ,  padre  mió  ,  que  hagas  eso  cuanto 
antes. 

Pa.  Se  hará  ,  si  vas  á  donde  van  bestias  y  vuel- 
ven  hombres. 

Mu.  Iré  de  muy  buena  gana  ,  padre  mió  :  ¿  mas 
adonde  está  ese  lugar  ? 

Fj.  En  la  escuela. 

Mu.  Yo  estoy  pronto  para  cosa  de  tanta  impor- 
tancia. 

Ta.  Yo  también  lo  estoy.  ¿Oyes,  Isabelilla?  Ponle 
el  almuerzo  en  la  cestilla. 

lí.  ¿  Y  qué  le  daré  ? 

Pa,  Un  pedazo  de  pan  con  manteca ,  ó  higos  se- 
cos ,  ó  pasas  para  que  coma  con  el  pan ;  pero 
bien  soleadas :  porque  aquellas  otras  pegajosa* 
ensucian  los  dedos  y  vestidos  de  los  niños ,  sino 
es  que  quiera  mas  algunas  cerezas  ó  ciruelas  de 
fraile  :  mtte  el  bracito  por  dentro  de  la  cestilla 
para  que  no  te  se  caiga. 


14  LUDOVICUS   VIVES, 

D  E  D  ü  C  T  I  O 

AD  LÜDUM. 

"Pater ,   Vhiloponus    ludimagister  ,    Puer, 

Pa.  Signa  te  sacro  signo  Crucis^ 

Pu.  Duc  nos  Jesu  Christe  sapientissime  demen- 
tes f  potentissimé  imbecilles,  Qiueso  ,  mi  propina 
que  ,  tu  qui  es  versatus  in  stuiiis  Htterarum ,  ec- 
quis  est  in  hoc  gymnasio  optimus  institutor  pue^ 
rorum  ? 

Pro.  Doctissimus  quidem  Varro',  sed  diligentissimuSy 
et  vir  probissimus  (a)  Philoponus  ,  nec  eruiitio-' 
nis  aspernand<e.  Habet  Varro  schalam  frequentis~ 
simam  ,  et  domi  numerosum  gregem  contuberna* 
lium.  Philoponus  non  videtur  delectar  i  turba,  pau- 
cioribus  est   contentus. 

Pa.  Hunc  malo,  Ecce  eum  in  porticu  gymnasii  inam- 
bulantem.  Filt  ,  hoc  est  formatorium  ,  et  quasi 
officina  hominum  ,  et  hic  artifex  formandi. 
Adsit  tibí  Chrisius  ,  magister.  Aperi  caput,  P^^^y 
et  flecte  popUtem  dextrum  ,  sicut  es  edoctus  :  std 
jam  recias, 

Phi.  Prosper  sit  nobis  ómnibus  tuus  adventus ,  ec» 
quid  rei  est  ? 

(a)  Philoponus  ,  penult.  brevi ,  id  est  diligens, 
laboris  amicus:  aptum  sané  nomeiv  iastitutori  pue- 
rorum. 


CRISTÓBAL    CORET^  I  y 

MODO  DE  LLEVAR 

los  niños  á  la  escuela  la  primera  vez. 

Padre,  Filopono  maestro,  Muchacho. 

Pa.  Santigúate  ,  hijo  mío. 

Mu.  Muy  sabio  y  poderoso  Jesucristo,  guiad  á 
nosotros  ignorantes ,  débiles  y  flacos.  Dime  por 
tu  vida  ,  mi  vecino ,  tú  que  has  frecuentado 
los  estudios  ,  ¿  quién  enseña  mejor  en  esta  es- 
cuela á  los  muchachos  ? 

Vec.  Varroa  en  verdad  es  muy  docto :  pero  Filo- 
pono  es  hombre  muy  bueno  ,  cuidadoso  y  di- 
ligente ,  y  de  no  despreciable  eruditioa  Var- 
ron  tiene  grande  concurso  en  su  escuela ,  y 
en  su  casa  tiene  muchos  á  pupilaje.  Filopono 
parece  que  no  gusta  de  muchos,  con  pocos  se 
contenta. 

Pa.  Mas  me  agrada  ese.  Vedle  alli  que  se  pasea  ea  i 
el  atrio  de  la  escuela.  Hijo  mió ,  este  es  el  ta- .{ 
11er,  y  (digámoslo  asi  )  el  obrador  de  los  hom-  ' 
bres  ,  y  este  es  el  maestro.  • 

Dios  os  guarde,  maestro.  Muchacho,  quítate  el 
*     sombrero,  y  haz  cortesía  con  el  pie  derecho,  co- 
mo te  he  enseñado  :  tente  derecho  ahora. 

Fi.  Seáis  bien  venido  ,  j  pues  qué  se  ofrece? 


'Si 


l6  LüDOVICUS   VIVEÍ. 

Pa.  Hunc  fitiolum  meum  ad  te  adduco  ,  ut  ex  hellaa 

hominem  facías» 
Phi.    Dabo  in  eam  rem  operam  sedulam.  Fiet :  re^ 

vertetur   ex  Recude  homo ,  ex  nequam  frugi  ,  a 

honut :  id  vero  ne  dubitaveris, 
Pa.  Quanti  doces  ? 
Phi.    Si   puer   bene   proficiat  ,    vili  :   sin    parum, 

caro. 
Pa.  Acate  hoc  dicis  ,  et  sapienter ,  ut  omnia ,  par- 

tiamur   inter    nos    igitur    hanc    curam  :    tu    uf 

seduló  instituas  ,  ego  ut  benigm  compensem  taam 

operam. 

EUNTES    IN    LÜDÜM 

Literarium. 

Cirratus^Pr¿etextatus^  Vetula^  "Puella^Titivi' 
litius  5  Oluscularia. 

Cir.  Videtur  tibi  tempus  eundi  ad  ludum  ? 

Prse.  Flane  tempus  est  ut  eamus\ 

Cir.  Non  satis  teneo  viam,  credo  es  se  in  tilo  vicé 

próximo. 
Prar.  Quoties  illuc  itasti  ? 
Cir.  Ter ,  aut  quater. 
Prx.  Quando  ccepisti  eo  itare  ? 
Cir.  Nudiustertius ,  ut  puto ,  aut  quarfur, 
Vrx.  Quid  igitur,  an  non  id  satis  est  ad  mscendam 

viant  ? 
Cir,  Non ,  etiamri  eam  centies. 


CRISTÓBAL    CORET,  IJ 

Va.  Yo  OS  traigo  aquí  á  mi  hijo  para  que  de  bes-/ 
tia  le  hagáis  hombre. 

Fi.  Pondré  en  ello  todo  cuidado.  Se  hará  :  de  bes- 
tia volsrerá  hombre  ,  de  malo  bueno ,  y  hombre 
de  bien :  y  esto  no  lo  dudes. 

Ta.  ¿  Por  cuánto  enseñas  ? 

Fi.  Si  el  muchacho  aprovecha  bien ,  barato :  úl 
aprovecha  poco  ,  caro.  * 

Ptf.  Dices  esto  discreta  y  sabiamente  como  todas 
las  cosas  ,  partamos  pues  este  cuidado  los  dos  : 
tú  enseñarle  con  diligencia ,  yo  satisfacerte  bien 
tu  trabajo. 

LOS     QUE     VANA     LA 
escuela. 

Cirrato,  Pretextato,  Vieja,  Criada,  Titivili- 
cio ,  Verdulera  hortelana. 

Cir.  Te  parece  que  es  hora  de  ir  á  la  escueía  ? 
Pre.  Sin  duda  es  hora  que  vayamos. 
Cir,  No  sé  bien  el  camino  ,  creo  que  está  en  aque- 
lla calle  primera.  •  -'•   v  ■'- 
Pre,  ¿Cuántas  veces  has  ido  allá? 
Cir.  Tres  ,  ó  cuatro  veces. 
Pre.  ¿Cuándo  empezaste  á  ir  allá? 
Cir  Según  juzgo  tres  ó  cuatro  dias  ha, 
Pre.  ¿  Pues  no  basta  eso  para  saber  el  camino  ? 

Cir.  No  ,  aunque  vaya  cien  vecei^íi^ut  j  •: 

C 


l8  LUDOVICÜS    VIVES. 

Pra.  Ego  vero  vel  si  lemet^  nunquam  deineepí  aher^ 

rarem.  Sed  tu  vadis  invitus ,  S  amhulas  lusiíanf, 

nec  viam  aspicit ,  nec  domos ,  nec  ulla  signa  ,  qutg 

te  postea  admoneaftt ,  qud  sit  flectendum  ,  quce  via 

tenenda    Ego  hese  omnia  observo  diligenterj  quia 

lubent  eo. 
Cir.   Puer  hic  habitat  in  próximo  fcholee.  Heus  tu 

Titivilitlum  ,  qud  itur  ad  cedes  tuai  ? 
Tit.  Quid  vis  ?  Venis  d  matre  tua  ?  Mater  mea  non 

est  dirtii^  ac  ne  sóror  quidem  :  ambü  sunt  jprofectec 

ad  DiVíe  Annce. 
Cir.  Quid  illic  agitur^ 
Tit.    Heri   fuerunt   encania :   hodie    invitavit    eat 

mulier  quc^dum  casearia ,  ad  edendum  lac  coí^gula» 

tum 
Cir.  Et  tu  cur  non  es  una^  profectus  ? 
Tit.    Relictas   sum    hic ,   ut   Sírvcm  domi  :   frater 

meus  puerulus  abductus  est  ab   eis  illuc  :  sed  pol' 

licitte  sunt  mihi  ^  se  de  reliquiis  allaturas  partet 

in  quastUo. 
Cir.  Quin  tu  igitur  manes  domi  ? 
Tit.  Continuó    revertar  ,  nunc    prodeo    losum   talis 

cum  filio  hujus  cerdonis  :  vuítis  et  vos  venire  ? 
Cir.  Eamus  (a)  sodes. 
Prae.   Minime  vero  id  quidtm, 
Cir.   Quidni  ? 

(a)  Sodes,  Vox  blandientis,  et  obsecrantis,  et  est 
Comicisfamüiaris.  Sunt,  qui  adverbium  esse  dicant. 
Geraidusautem  Vossius  verbum  mérito  esse  asserit. 
Nam  Sodes  ,  Ídem  est ,  ac  si  audes  ;  sicuti  sis  ,  id 
est,  si  sis;  sultisj  id  est,  si  vultis.  V'ide  ipsum. 


CRISTÓBAL    CORET.  1 9 

Pre.  Yo  en  verdad  ,  aunque  no  hubiera  ido  mas 
de  una  vez,  jamas  erraria  el  camino.  Peto  tú  vas 
de  mala  gana  y  jugando,  ni  miras  la  calle,  ni 
las  casas,  ni  algunas  señales  que  después  te  avi- 
sen por  donde  has  de  volver  ,  por  donde  has  de 
ir.  Yo  mito  todo  esto  con  cuidado  ,  porque  voy 
gustoso. 

Cir.  Este  muchacho  habita  cerca  de  la  escuela. 
Oyes,  Titivilicio  ,   ¿  por  dónde  se  va  á  ti»  casa  ? 

Tit-  ¿Qué  quieres?  ¿Te  envia  tu  madre?  Mi  ma- 
dre no  está  en  casa,  ni  mi  hermana  tampoco:  la» 
dos  se  han  ido  á  la  iglesia  de  Santa  Ana. 

Cir.  ¿  Qué  hay  alli  ? 

Tit.  Ayer  fue  la  dedicación  del  templo  :  hoy  las 
ha  convidado  una  muger  quesera  á  comer  qua- 
xada. 

Cir.  ¿  Y  porqué  tu  no  has  ido  con  ellas  ? 

Tif.  Me  he  quedado  aqui  para  guardar  la  casa : 
ellas  se  han  llevado  á  mi  hermanito  allá  ,  pero 
me  han  prometido  que  me  traerán  en  el  canas- 
tillo de  lo  que  sobrare  mi  porción. 

Cir.  Pues  tú  ¿  porqué  no  estás  en  casa  ?  * 

Tit,  Luego  volveré  ,  ahora  voy  á  jugar  á  la  taba 
con  el  hijo  de  este  zapatero  remendón  :  ¿querei» 
vosotros  también  venir? 

Cir.  Vamos  si  te  atreves. 

Pre.  Nada  menos  que  eso. 

Cir.  Pues  ¿  porqué  no  ? 


Habla  juego  de  taba  cerca  de  la  escuela. 


2  0  LUDOVICUS    VIVES. 

Praí.  Ne  vapulemuf. 

Cir   Vab  ,  non  memineram, 

Tit.  Nm  vapulahitis, 

Cir.  Qui   seis  ? 

Tit.  Quia  magister  vester  perdidit  heri  ferulam. 

Cir  Hem  quomoio  nosti? 

Tit.  Hndie  de  domo  nostra  auiiehamus  ejus  vocifi- 

rationem  f  quarentis  ferulam. 
Cir.  Amabn  ludamus  parumper. 
Prae.  Tu  ludito  ,  //*  vis:  ego  ibo  solas. 
Cir,  Ne  me  apud  pneceptorem  quxso  deferat  :  dlc 

me  detineri  domi  d  patre. 
Pra:.  Vis  mentiri  me  ? 
Cir.   Quidr.i  propter  sodalem  ? 
Pr«.  Quia    in  templo    audivi    concionatorem   affir-' 

mantem  ,  mendaces  esse  filias  diaboli  ,  veraces 
.     Dei. 

Cir.    Diaboli    vero  ?    Apage.   Per   signum   sanct<e 

Crucis  ,    ab    inimicis    nostris    lib',ra    nos   Deus 

noster. 
Pras.  Non  potes  liberari ,  si  ludas  cüm  est  discen^ 

dum. 
Cir.  Eamus  ^  tu  valeto. 
Tit.  Huí  ,  pueri  isti  non  audent  paulisper  ludere, 

alióqui  ccedendi. 
Vtx.    lile    est  puer  perditut  ,    et    evadet    scelero^ 

sus  vir.    Sed    quomodo    elapsus    est    nubis  ,   tiec 

rogavimut    quá    esset    via    ai   ludum  ,    revoce-» 

•vtuf. 
Cir.   Abeat  in  malam  rem ,  noh  sit    mihi   rur^ 


CRISTOBOL    COKET.  31 

Pre.   Porque   no    m.s    a¿oien. 

Cir,  Ah  ,  no  me  acordaba. 

Tit   No  os  azularán. 

Cir.  i  Cómo  lo  sabes  ? 

Tit.  Porque  vuestro  maestro  ayer  perdió  la  pal- 
meta. 

Cir.  Ola  ,  ¿cómo  lo  sabes? 

Tit.  Hoy  oíamos  de  nuestra  casa  los  gritos  que 
daba  bu<;cándola. 

Cir.  Juguemos  un  poco  por  tu  vida. 

Pre  Tú  juega  si  quieres  :  yo  rrie  iré  solo. 

Cir  Por  Dios  no  se  lo  digas  al  maestro:  di  que 
mi  padre  me  detiene  en  casa. 

Pre.  ¿Quieres  que  yo  mienta  ? 

Cir    ¿Porqué  no  por  un  amigo? 

Pre.  Porque  oí  en  el  templo  al  predicador  que  de- 
cia  que  los  que  dicen  mentira  son  hijos  del 
diablo  ,  y  los  que  dicen  verdad  son  hijos  de 
Dios. 

Cir  ¿  Del  diablo  ?  Quita  allá.  Por  la  señal  de  la 
santa  Cruz  ,  de  nuestros  enemigos  líbianos  Se- 
ñor Dios  nuestro. 

Pre.  No  te  librarás  si  juegas  cuando  has  de  apren- 
der. 

Cir    Vamos  nosotros  ,  tú  quédate  con  Dios. 
^  Tit   Huhu  ,  estos  muchachos  no  se  atreven  á  jugar 
un  poco  por  tenior  de  los  azotes 
Pre.  Aquel  es  un   muchacho  perdido,  y  saldrá  tm 
mal  hombre.  Pero  como  se  nos  ha -ido  ni  le  he- 
mos preguntado  por  donde  se  va  á  la  escuela, 
llamémosle  oira  vez. 
Cir.  V'eya  en  hura  mala  ,  no  quiero  que  otra  vez 


22  LUDOVICUS   VIVES. 

sum  incitamento  ai  lusum ,  percontahimur  ah  hac 
vétala.  Mater^  nostine  qua  itür  ad  scbolam  Philo- 
poni  ? 

V.  Juxta  eam  scholam  habitavi  ego  sex  annif, 
é  regione  peperi  filium  natu  máximum  ,  et 
filias  duas  :  transite  plateam  hanc  Villce  ra~ 
sce  ,  inde  est  angiportus  ,  tum  platea  domini 
Veterani  ,  hinc  flectite  ad  dexteram  ,  tum  ai 
sinittram  :  ibi  percontamini  ,  non  procul  abest 
schola. 

Cír.  Fah  ,  non  poterimus  omnia  retiñere. 

V.  Teresula  ,  deduc  istos  ad  ludum  Philoponi :  nam 
mater  hujus  est  ,  quce  dabat  nobis  linum  pecten- 
dum  ,  et  nendum. 

Te.  Quid  malum  Philoponi  ?  Quid  homirtis  est  hic 
Philoponus'^  Quasi  ego  norim.  Loquerisne  de  illo^ 
qui  resuit  calceos  juxta  cauponam  viridem  ?  An  de 
prtecr.ne  in  vico  Gigantis ,  qui  alit  equos  meri- 
torios ? 

V.  Sat  seto  ,  nunquam  tu  nosti  ea  ^  qux  sunt  opuf, 
sed  ea  ,  qua  ad  re*n  nihil  faciunt.  Inertissima  z 
Philoponus  est  ludimagistér  Ule  senex  ,  procerus, 
lusciosus  ,  é  conspectu  cedium  ,  quas  otim  habitavi- 
mus. 

Te.  Ah  ,  jam  redit  in  memoriam, 

V.  In  reditu  transí  per  macellum ,  et  eme  acetarium, 
et  rapha.num  ,  et  ceras  a  :  cape  fiscellam. 

Cir.  Duc  nos  etiam  per  forum  olitorium. 

Te.  Hác  ihitis  brevius. 

Cir,  Nolumus  istac  iré» 


CRISTOS JL    CORET,  2% 

me  provoque  á  jugar :  se  lo  preguntaremos  á  es- 
ta vieja.  Madre  ^  ¿sabe  por  dónde  se  va  á  la  es- 
cuela de  Filopono  ? 

V.  Junto  á  esa  escuela  habité  seis  años  ,  y  enfren- 
te de  ella  parí  á  mi  hijo  el  mayor  ,  y  dos  hijas: 
pasad  esta  plaza  de  Villarrasa  ,  después  se  sigue 
un  callejón  ,  después  la  p'aza  del  sefirr  de  Ve- 
texa  :  alii  volved  á  la  derecha,  después  á  la 
izquierda :  preguntad  alli ,  cerca  está  la  es- 
cuela. 

Cir.  Ah  ,  no  nos  podremos  acordar  de  todas  estas 
cosas. 

V.  Teresica  ,  lleva  esos  muchachos  á  la  escuela  de 
Filopono  :  porque  la  madre  de  éste  es  aquella 
que  nos  daba  lino  para  peinar  é  hilar. 

Te.  ¿Qoé  mala  ventura  de  hombre  es  este?  ¿Qué 
hombre  es  este  Filopono  ?  Como  si  yo  le  cono- 
ciese. 7  Por  ventura  hablas  de  aquel  que  remien- 
da zapatos  junto  á  la  taberna  verde?  ¿  Ó  de 
aquel  pregonero  de  la  calle  del  Gigante,  que 
tiene  caballos  para  alquilar? 

V,  Ya  estoy  desengañada,  tú  jamas  sabes  aquellas 
cosas  que  son  necesarias,  sino  las  que  para  aaJa 
importan,  Wecia;  Filopono  es  aquel  maestro  vie- 
jo ,  alto ,  cortode_vüta ,  enfrente  la  casa  que  ea 
otro  tiempo  habitamos. 

Te.  Ah ,  ya  me  acuerdo. 

V.  A  la  vuelta  pasa  por  el  mercado ,  y  merca  en- 
salada ,  rábanos  y  cerezas :  toma  ia  cesta. 

Cir.  Llévanos  también  á  nosotios  poi  la  verdulería» 
Te.  Por  aqui  iréis  mas  presto. 
Cir,  No  queremos  ir  por  ahí. 


^  LUDOVICUS   VIVES. 

Te.  Qui  tic  ? 

Cir.  Qu'ia  momcrdit  me  illic  canis  ex  domo  pistorh: 
quin  et  volumus  te  comitari  ad  forum. 

Te.  Revertenr  faciam  iter  per  macellum  :  nam  pro" 
cul  adbuc  absumus,  et  emam  qute  sum  jussa¡  post- 
quam  reiiquero  vos  in  iudo^ 

Cir,  Nof  cupimus  videre  quanti  emes  cerusa. 

Te.  Numts  senis  emimus  in  libras  singulas :  sed 
quid  ad  te  ? 

Cir.  Q^>^  sóror  jussit  me  hodie  mane  sciscitari :  et 
est  illic  vetula  qucedam  oluscularia,  de  qua  si  eme- 
ris  j  scio  eam  et  vendituram  minnris  quam  alias, 
et  daturam  nobis  vel  cerasa  aliqua  ,  v¿l  thyrsum 
Jactuc<e  :  nam  filia  ejus  minijtravit  aliquundo  mu- 
ir i ,  et  sorori  meee. 

Te.   iVe  dispendium  hoc  vice  constet  vobis  flagris 

aliquot  timeo. 
Cir.  Minime  vero  ,  nam  satis  veniemus  tempori. 

Te.  Eamus  ,  tantulum  deambulavero  ,  qucs  misera 
consumor  sedcndo  domi  tatos  dies. 

Praí.  Quid  facifl  An  tantum  sedes  otiosa  ? 

Te.  Otiosa  vero  ?  Minime  certe  id  quidcm  ,  neOj  con- 
globo, glomero,  texo  :  putas  vetulam  nostram  pas~ 
juram  ut  otier  ?  Festos  dies  execratur^  in  quibus 
est  cessandum. 

Prae.  Festi   dies  num  non  sunt  sacri  ?    Quomodo 


CRISTÓBAL    CORET,  1$ 

Te.  ¿  Pues  porqué  no  ? 

Cir.  Porque  me  mordió  el  perro  de  casa  de  aquel 
panadero  :  y  también  te  queremos  acompañar 
al  mercado. 

Te.  A  la  vuelta  pasaré  por  el  frercsdo  :  porque  de 
aqui  está  muy  lejos ,  y  mercaré  lo  que  me  han 
mandado  después  de  baberos  dexado  en  la  es- 
cuela. 

Cir.  Nosotros  queremos  ver  por  cuánto  mercarás 
las  cerezas. 

2V.  Las  mercamos  á  seis  dineros  la  libra  :  ¿  pero  á 
ti  .¡qué  te  importa  ? 

Cir.  Porque  mi  hermana  me  ha  mandado  esta  ma- 
ñana que  preguntase:  y  alli  hay  uoa  vieja  ver- 
dulera ,  de  la  cual  si  mercares,  no  solo  sé  que 
ella  te  las  venderá  por  menos  que  las  otras, 
sino  que  también  nos  dará  ,  ó  algunas  cerezas, 
ó  algún  troncho  de  lechuga  ;  porque  su  hija  al- 
gún tiempo  sirvió  á  mi  madre  y  hermana. 

Te.  Temo  no  os  cueste  algunos  azotes  el  haber  ro- 
deado tanto. 

Cir.  No  nos  costará :  porque  llegaremos  á  buen 
tiempo. 

T¿.  Vamos,  me  pasearé  un  poco  ,  desdichada  de 
mí,  que  me  consumo  de  estar  todo  el  día  sen- 
tada en  casa. 

Pre.  ¿Qué  haces  ,  por  ventura  estás  ociosa  ? 

Te.  j Ociosa?  Nada  menos  que  eso:  hilo,  hago 
ovillos  ,  devano  ,  texo  :  ¿  piensas  que  mi  viej* 
me  permitirá  que  esté  ociosa  ?  Maldice  los  dias 
de  fiesta  ,  en  los  cuales  no  se  debe  trabajar. 

P/<?.  i  Por  ventura  los  dias  de  fiesta  no  son  sagra- 


l6  tUDOVICUS   VIVES. 

ergo    execratur    illa    rcm    sacrum  ?  Vultne   ipta 
execrari ,  quod  est  sacrum  constitutum  ? 

T«»  Ccntet  me  didicisse  geometriam  ,  ut  hecc  possim 
Vi'bis  edifserce'i 

Cír,  Quii  reí  eft  geometría  ? 

Te.  Ej^o  ne'cio  :  nos  hahíbamus  victnam,  quoe  voca» 
iratur  Geometría  :  htec  semper,  vel  erut  ipra  in 
temtilo  cum  preshiterít  ,  vel  pieshiteri  dcmí  ejus 
cum  illa  ;  itaque  erat  ,  ut  ferehant ,  sapientissima. 
Si  ventum  est  in  forum  oittorium  ,  ubi  espitan» 
detn  vestra  vctula  ?  ' 

Cir.  /i  eg')  ct'cumfpicieham.  Sed  eme  ah  hac  ea  le— 
ge ,  ut  aUquíi  det  nobis  corollarii.  Heut  amita^ 
pfjelia  hcec  emet  de  te  cerasa  ,  si  aliquod  nobis  do» 
naveríf. 

OIu.  Nihil  mihi  donafur^  omnia  venduntur. 

Cir.  Nec  sardes  istcs  donantur  tibi ,  quas  habes  in 
tnan'thus  &  cfillo  ? 

OIu.  Niñ  procul  hinc  abis^  impudenticule  ,  has  sot' 
des  sentient  gence  tuce. 

Cir.  Quomodo  sentient  meas  gence  ^  quum  tu  babeas  in 
íuÍ7  manibus  ? 

Ohi,  Kedde  cerasa  furuncule. 

Cir.  Summn  exemplum  :  nam  voh  emere, 

OIu.  Eme  igitur, 

Cir.  Si  placuerint ,  quanti  ? 

Oiu.  Numo  libram. 

Cir.  Ah  ,  acerba  sunt :  tu  antis  henifica  vendis  hic 
populo  cerasa  strangulato'ia. 

Te.    Abeamus    hiñe    ai    ludum :   nam    vos    argU' 


CRISTÓBAL    CORET,  7.J 

dos  ,  cómo  pues  ella  maldice  lo  que  es  sagrado? 
¿Por  ventura  quiere  ella  hacer  que  no  sea  sa-- 
gra-io  lo  que  es  sagrado  ? 

Tf.  ¿  Por  ventura  juzgas  que  hoy  he  aprendido 
geometría,  para  que  os  pueda  declarar  estas  co- 
sas ? 

C¡r.  ¿  Qué  cosa  es  geometría. 

Te.  Yo  no  lo  sé  :  nosotros  teníamos  una  vecina 
que  se  llamaba  Geometría  :  ésta  ,  ó  siempre  es- 
taba en  la  iglesia  con  los  sacerdotes  ,  ó  estos  en 
su  casa  con  ella  ,  y  asi  era  muy  sabia  ,  según 
decían.  Pero  ya  hemos  llegado  al  mercado  ,  2  en 
dónde  está  finalmente  vuestra  vieja  ? 

Cir.  Eso  estaba  yo  mirando  por  todas  partes. 
Pero  merca  de  ésta  ,  con  tal  que  añada  para  no- 
sotros algunas.  Tía  ,  esta  muchacha  le  mercará 
cerezas  ,  si  nos  diere  algunas. 

Ver.  A  mí  no  me  dan  nada  ^  todo  se  vende  aquí. 

Cir.  ¿  Ni  le  dan  esas  suciedades  que  tiene  en  las 
manos  y  cuello  ? 

Ver,  Si  no  te  vas  de  aquí,  desvergonzadillo  ,  pro- 
barán estas  suciedades  tus  carrillos. 

Cir.  ¿Cómo  las  probarán  mis  carrillos  teniéndolas 
tú  en  tus  manos? 

Vsr.  Vuelve  las  cerezas  ^  ladroncillo. 

Cir.  Esto  es  catarlas  :  porque  quiero  comprar. 

Ver.  Compra  pues. 

Cir.  Si  me  agradaren  ,  ¿  por   cuánto  ? 

Ver.  A  dinero  la  libra. 

Cir.  Ah  ,  son  acedas  :  tú,  vieja  hechicera,  vendes 
aquí  al  pueblo  cerezas  ahogaderas. 

Te,  Varaos  de  aqui  á  la  escuela :  porque  voso-* 


28  tüDovicus  vivr.s. 

tíh  vertrls  inr-icarctif  me,  et  detineretir  diu, 
yam  ,  uí  -puto  ,  mea  vítula  furit  domi  ob  morar» 
meam.  Hoc  est  ostium ,  púlsate. 

L  E  C  T  I  O. 

Fríeceptor  ,   Lucius  ,  Mschines  paerfy 
Cotta, 

PiaR.  Capu  tabellan)  ahecedariam  manu  sinistra  ,  et 

radtum  hunc  ,  quo  ind'ces  singula  elementa  :  rta 
rectuT  :  pileum  pone  sub  axilla  :  audi  attentissi' 
fne  y  quemalm'  ium  ego  has  Utteras  nominólo  z 
specta  düig.'nter,  quo  gesta  oris.  Vide  tit  eodem 
frorsuw  m  do  reddaí  ,  cúm  reposcum.  Sil  me^ 
cumtj'jrn  uudisti.  Sequere  nunc  me  sigillatim 
prceeuntem.  Tenes  probé  ? 


1«,  Videor  mihi  stc  satrr, 

Pne.  Unaquteque  istarum  vocatur  littera  :  ex  his 
quinqué  sunt  vocales  ,  A ,  E  ,  I ,  O ,  U  ,  quce  sunt 
in  voCiibulo  hispano  ov,  ja  ,  qu<e  est  ovis  :  memi- 
f-rrif  hujuf  verbi.  Hce  cum  urta  qualibet  ,  vel 
pittrrbus  aliar um  ,  syltabam  effciunt :  sine  va- 
cáis non  fit  syllaba  ,  et  zfocalis  ipta  non  ra~ 
rá  est  syllaba.  Itaque  alt¡e  nmnes  conronanter 
naminantur :  quia  psr  se  nihil  sonant  ,  nisi 
pdhibita  vocali ;  hahent  enim  srnum  quemdam 
ímperfectum  ,  et  mancum  ,  B,  C,  /J  ,  G,  qu<t 
*ivc  E  parum    sonant,    jfam    ex   syílabis  fiunr 


CRISTÓBAL    CORET.  29 

tros  tne  enredaríais  con  vuestras  agudezas  ,  y 
me  derendriais  aquí  mucho.  Ya  mi  vieja  está 
hecha  un  león  en  casa  ,  según  juzgo,  por  aú 
tardanza.  Esca  es  la  puerca  ,  tu^ad. 

LA   LECCIÓN. 

Maestro  ,  Lucio  ,   Eschisnes  muchachos. 
Cotia. 

Ma.  Toma  la  cartilla  en  la  mano  siniestra ,  y  este 
puntero,  para  señalar  cada  una  de  las  letras í 
tente  derecho:  pon  el  sombrero  baxo  el  sobaco: 
oye  con  atención  cómo  yo  nombraré  estas  letras, 
mira  con  cuidado  como  las  pronuncio.  Cuida 
de  decirlas  después  cuando  te  lo  pida  ,  dei  mis- 
mo modo  que  yo  las  digo.  Atiéndeme,  ya  lo  has 
oido.  Sigúeme  ahora  á  mi  que  voy  delante  di- 
ciéndoias  cada  una  de  por  si.  ¿Las  has  entendi- 
do bien  ? 
Lu.  Me  parece  que  las  he  entendido  lo  bastante. 
Ala.  Cada  una  de  esias  se  llama  letra  :  de  estas  hay 
cinco  vocales ,  A ,  E ,  1 ,  O ,  U  ,  que  están  en  ei 
vocablo  español  oveja  ,  que  en  latin  se  llama 
ovis  1  acordaráste  de  este  nombre.  t"«tas  hacen 
silaba  ,  con  una  ó  tras  de  las  otras ;  sin  vocal 
no  se  hace  silaba  ,  y  la  vocal  sola  muchas 
veces  es  silaba.  Y  asi  todas  las  demás  se  llaman 
consonantes,  porque  no  suenan  sí  no  se  Íes 
junta  vocal ;  porque  tienen  un  sonido  imper- 
fecto y  manco,  B,  C,  D,  G,  que  sin  la  E  suenan 
poco.  Da  las  siiabas  también  se  forman  voces  ó 


3©  tUDOVICUS   VIVES. 

voces  ,  seu  verba  ,  ex  his  sermo  ,  quo  belluce  cm~ 
nei  carent :  me  tu  d  bellua  differes ,  ni  probé  seti- 
monem  discas.  Evigila  ,  et  nava  seduiam  o¡)cram» 
Jto  ,  sede  cum  tuis  condiscipulis ,  et  ed'tsce  qu(& 
prafcripsí. 

Lii.  Non  ludtnms  hodie  ? 

^s.  Non  ,  nam  dies  est  operarías.  Eho  tu  venisse  te 
huc  arbitrar is  lusum  ?  Nott  est  bic  ludendi  ¡oíus^ 
sed  studendi. 

Lu.  Cur  ergo  ludas  nominatur  ? 

^s.  Nominatur  quidem  ludus  ,  sed  literarias  :  quia 
¡itteris  est  hic  ludendum ,  alibi  pila  (a),  trocho^ 
talis  :  et  grcs'^e  audivi  appellari  scholam  ,  quasi 
otium  :  quod  verum  sit  otium  ,  et  animi  quies, 
eetatem  in  studiis  agere. 

Sed  ediscamus ,  quce  injunxit  institutor  sum^ 
misso  murmure ,  ne  aliis  alii  simas  impedí" 
mentó, 

Lu.   Avunculus  meus  ,  qui  aliquando  dedit  operam 

Utteris  Bononice  ,  dncuit  me  ,  melius   mem'irice  in- 

figiy  qute  velis  ,  si  alíius  pronuniies  >  idque  confir- 

mari ,  authoritaíe  nescio  cujas  Plinii. 
ÍEs.  Si  quis  ita  velit  ediscere  suas  formulas ,  in  hof" 

tos  secedat ,  aut  in  ccemx;terium  templi :  ibi  clamet 

licet  ,  quod  excitet  mortuos. 
Co.  Pueri  ,  hoccine  est  ediscere  ?  Garriré  ^  jurgari  : 

agite  ,  convenite   ad  prceceptorem    omnes  ,  jussu 

ejüs. 

(a)     TrochoSf  grxcé  ,  id  est  rota ,  á  verbo  trecho,. 
id  est ,  curto ,  citato  gtadu  ferot ,  propero. 


CRISTÓBAL    CORET,  JI 

palabras  :  de  esias  nace  el  hablir,  que  no  tienen    ^ 
las  bestias :  y  tú  serjs  una  bestia  si  no  aprendes 
biená  hablar.  Desvélate  y  pon  tudo  cuidado  An- 
da ,  siéntate  con  tus  condiscípulos,  y  aprende  la. 
lección  que  te  he  señalado. 

Lu   ¿No  jugamos  hoy  ? 

Ef,  No  ,  pí^rque  es  dia  de  trabajar.  Ola  ,  ¿  tú  juz- 
gas que  has  venido  aquí  a  j»  gur?  íio  es  este  la» 
gar  de  jugar ,  sino  de  estudiar. 

Lu.  j  Pue<i  porqué  se  llama  juc-go  ? 

Eí.  En  verdad  se  llama  juego,  pero,  de  letras  :V 
.  porque  aqtji  se  ha  de  ju¿&c  con  las  letras  »  ea  ) 
otra  parte  á  la  pelota  ,  á  la  (a)  peonza  ,  á  la  ta- 
ba :  y  en  griego  oi  que  se  iiama  Jthola  comoi 
desean  o  :  porque  es  verdadero  descanso  y  quie-»v. 
tud  del  animo  vivir  estudiando,  ^ 

Pero  aprendamos  la  lección  que  nos  ha  señalado 
el  maestro  en  voz  basa,  para  que  no.  nos  per- 
turbemos unos  á  otros. 

hu.  Un  tio  mió  que  esludió  algún  tiempo  en  6oIo-| 
nia  me  enseño  que  se  queda  mejor  en  la  memo- 
ria lo  que  uno  quiere  ,  si  lo  pronuncia  con  voz 
alta  :  y  que  eso  se  confíruia  con  autoridad  na 
sé  de  qué  Plinio. 

Es.  Si  alguno  quiere  aprender  sus  lecciones  de  ese 
modo,  vayase  á  los  huertos,  ó  ai  cementerio 
de  la  iglesia:  alli  bien  puede  gritar  hasta  que 
despierte  los  muertos. 

Co.  Muchachos  ,  ¿  esto  es  aprender  ?  Parlar  ,  mo- 
ver pendencias :   ea  ,  venid  todos  ,  que  asi   \o 
manda  el  maestro, 
(a)     Trompo  pequeño  ,  mituir  q^ue  la  trompa.  Con 

él  juegan  los  niños. 


32  LUDOVICUS   VIVES. 

REDDITUS  DOMUM,  ET  LUSUS 
pueriles. 

Tulliolus  ,   Corneliola ,   Scipio  ,  Lentulusy 
Fuella» 

Cor.  Prospere  redierit  Tullóle  :  libet  paulisper  lu" 
sitare  ? 

Tu.  Nondum  ,  statim. 

Cor.  Quid  habes  negotii? 

Tu.  Recolere ,  quie  magister  ut  memorice  cotnmenda- 
rem  ,  mandavit. 

Cor.  Qu(c  tándem  ? 

Tu.  Aspice, 

Cor.  Hm¿  ,  i7«íc  notte  sunt  ísta  ?  Credo  esse  fórmi- 
cas deprctas  :  mea  mater,  quot  fórmicas  ,  et  culi'- 
ees  adfert  Tulliolus  fictos  in  tabella. 

Tu.  Tace  insana,  sunt  Utterx, 

Cor.  Qu^  vocatur  heec  prima  ? 

Tu.  A, 

Cor.  Cur  prima  est  magis  A ,  quám  heec  (dtera  ? 

Ma.  Cur  tu  es  magis  Corneliola ,  quám  Tulliolus  ? 

Cor.  Quia  sic  vocor.      '  -  "  ■ 

Ma.  Et  Hice  litteree  ad  eundem  modum.  Sed  ito  jam 

lusum  f  mi  fili. 
Tu.  Hic  pono  tabellam  meam ,  et  radium  :   si  quis 

attigerit  ,  vapulabit  á  matre  :  nonne  mea  mater^ 

cula  ? 
Ma.  Etiam  mi  fili. 
Tu,  Scipio  ,  Lentule  ,  adeste  lus  urL 


CRISTÓBAL    CORET,  JJ 

LA    VUELTA  Á  CASA, 

y  los  juegos  de  los  niños. 

Tuliolo  ,  Corneliola  ,   Scipion  ,  Léntulo, 
Criada. 

Cor.  Seas  bien  venido,  Tuliolo:  ¿quietes  jugai 
un  poco? 

Tu.  Todavía  no  ,  luego  jugaremos. 

Cor.  i  Qué  tienes  que  hacer  ? 

Tu.  Repasar  lo  que  el  maestro  me  mandó  deco- 
rase. 

Cor.  ¿Qué  te  ha  mandado  ? 

Tu.  Mira. 

Cor.  Huhu  ,  ¿qué  cifras  ó  señales  son  esas?  Creo 
que  son  hormigas  pintadas :  madre  mia  ,  qué 
de  hormigas  y  mosquitos  tiae  Tullólo  pintados 
en  la  cartilla.  va\  .^'^  .■ 

Tu,  Calla  loca  ,  son  letras. 

Cor  ¿  Cómo  se  llama  esta  primera  ? 

Cor.  ¿  Porqué  esta  primera  es  A ,  y  no  esta  otra?"n  i 
Ma.  ¿  Porqué  eres  tú  Corneliola  y  no  Tuliolo?     I 
Cor.  Porque  asi  me  llamo.  v* 

^a.  Pues  lo  mismo  sucede  en  aquellas  letras. 

Mas  anda  ya  á  jugar  ,  hijo  mió.  - 

Tu.  Aqui  dexo  mi  tablilla  y  puntero:  si  alguno 
^_    los  tocare  le  azotará  mi  madre:  ¿no  es  asi,  ma- 
dre mia  ? 
Ma.  Si ,  hijo  mío. 

Tu.  Scipion  ,  Léniulo  ,  venid  á  jugar. 

D 


y 

3  4  LÜDOVICUS   VIVES. 

S  i.  Q'iam  lusionem  ? 

Tu.  ÑucihuT  luiemüt  ai  tonjectum  scrohiculi. 

Le.  Non^hvtbeo  nuces  nifij^aucas^  et  etu  quassas^ 

ac  paires. 
Scí.  Ludaéiuf  putaminihut  nucum. 
Tu.  Quid  mihi  ea  prod^runt  yetiamsi  lacrer  viginti  ? 

Nuilus  est  intus  nucleut  ,  quem  edam, 
Sci.  Ega.veró  dum  ludo  \  non  comeJo  :  si  r  quid  voló 
comedere ,  matrem  adeo.  Ista  nucum  putamina  sunt 
apta  ad  extruendas  f^rf^iñs  «ediculas, 
^^■j&ú  1 
Le.  Ludatnüs  par  impar  üdculis. 
Tu.  Adftr  pottus  talos, 
Sei.  Adfef\,  LentuU. 
Le.  lEcce  vobis  tali. 
Tu   Qua*n  sunt  pulverulenti ,  et  immundi  ^  nec  satis 

purgati  d  carne  ,  et  politi,  jf acias» 
Sci.  Pro  pTimutu  ludenií. 
Tu.  Ego  sum  primas  i  quid  ludimus? 
Sci.  Aitrtgmenta, 
Le.  Ego  ni.  lo  mea  perderé  :  nam  domi  cxderer  á  pum 

da^cg-1. 
Tu.  Quai  vis  ergo  perderé  ,  si  vinceris  ? 
Le.  Talitra. 

I*/ia.   QiJce   est  ista  humi  abjectio  ?    Deteritis    ves- 
tes  omnes ,  et  calceos  ,   tum  loco   immundissimOf 
quin  verritis  priiu  pavi^nentum  ,  et  seUetis,  Ad- 
-fer  scapos,  ■:  •/   LiiU'^-.i  >    'i 

Tu.  Qua  erit  igitur'sponsio'i 
Sci.  Aciculce  in  singula  paneta. 
Tu.  Inio  ¿'itiie. 
Le.  Ego  non  babeo  aciculus :  deponam  ^  ti  vuliis. 


CRISTOS A'Z    COHÉt,  gjT 

Sci.  ¿A  qué  juego  ? 
Tu.  Jugaremos  con  nueces  al  hoyuelo» 
Le.  No  tengo  nueces  sino  unas  pocas ,  y  esas  cas* 
cadas  y  podridas.  T 

Sci.  Juguemos  con  cascaras  de  nueces. 
Tu.  ¿Qué  me  aprovecharán  aunque  gane  veinte? 
Dentro  no  hay  meollo  para  comer. 

Sci.  Pues  yo  mientras  juego  no  como  ,  si  quiero 
comer  algo  voy  á  -mi  madre.  Esas  cascaras  de 
nueces  son  ai  propósito  para  hacer  casitas  para 
las  hormigas. 

Le.  Juguemos  á  pares  ó  nones  con  alfileres. 

Tu.  Antes  bien  trae  las  tabas. 

5c/.  Tráelas,  Léntulo. 

Le.  Ahi  las  tenéis. 

Tu.  Qué  llenas  están  de  polvo ,  y  sucias  ,  ni  bas- 
tante descarnadas  ni  pulidas.  Echa  tú. 

Sci.  Por  quien  será  mano. 

Le.  Yo  soy  mano  ,  ¿  qué  jugamos  ? 

Sci.  Las  agujetas. 

LiC.  Yo  no  quiero  perder  las  mías  :  porque  despue* 
en  casa  me  azotarla  el  ayo. 

Tu.  ¿  Pues  qué  quieres  perder  si  te  gano  ? 

Le.  Papirotes. 

Ma.  ¿  Qué  hacéis  ahí  echados  en  el  suelo ,  mucha- 
chos ?  Rompéis  la  ropa  y  zapatos ,  y  masen  un 
lugar  tan  sucio:  j* porqué  no  barréis  primero  el 
suelo  y  os  sentáis  ?  Trae  la  escoba.        : 

Tu.  ¿  Pues  qué  apostaremos  ? 

Sci.  Un  alfiler  por  cada  punto. 

Tu.  Antes  bien  dos. 

Le.    Yo  no  tengo  alfileres-;   pondré,  sí   quieres. 


9$  tUDOriCUS   VIVES. 

peiunculot  ceroíorum  pro  aciculir. 
Tu.  Apage  ,  ludamus  ego  ,  ei  tu  Scipié, 
Sci.  Ego  ausim  sorti  meas  aciculas  credere. 
Tu.  Da  mihi  talos  in  manum  ,  ut  jaciam  primuTi 

en  vici  sponsioncm, 
Sci.  Minime  vero  y  nam  nr>n  luiebat  serió. 
Tu    Quis  unquam  luiit  serió ,  ceu  dicas  álbum  ni- 

grum.  '  . 

Sci.  Gavillare  quantum  vales,  non  auferes  modo  aci- 
culas. 
Tu.  Age  ,  remitió  tibí  harte  manum ,  ludamus  jara 

pro  pr cernió ,  iídsit  desfitera  tors, 
Sci.  Rictus  ef. 
Tu.  Auferto. 
Le,  Cedo  talot. 
Tu.  In  hunc  jactum  omnia* 
Le.  Non  recuso. 
Pue.  Ad  tcenam  ,  pueri  :  ,mnquam  ne  facturi  estit 

luden  ii  finem'i         >^.. 
Tu.  Nunc  incipimus  ,  ista  jam  de  fine  loquitur. 
Cor.  Ludi  hujus  jam  tcedet,  ludamus  cakulis  disco» 

loribus. 
Tu.  Pinge  tu  nohis  orbes  in  hoc  latere ,  carbone, 

aut  gypfo. 
Sci.  £¿0  *f>alo  cainare,  quám  hdere,  et  discedo ,  aci» 

culis  meiS  ómnibus  exutus  fraude  vestra. 
Tu.      Merfiineris     te     heri     Cithegum     spoliasse, 

Nullus     ubique     potest     fcelici     ludere     dex- 

tra 
Cor.  Adfer  quceso ,  folia  Insoria ,  quti  inveniet  sub 

abaco  ad  smistram. 
Sci.  Alias  id  quidtm  ,  nunc  non  vacat  i  nam  si 


eRirrdsÁL'coRET.  í{7 

pe^oncillos  de   ccrezaá'  por  alfileres. 
Tu.  Ouita  allá  :  juguemos  yo  y  tú ,  Scfpion. 
Sci.  Yo  aventuro  mis  alfileres.  * 

Tu   Dame   las   tabas  para  jugar  primero :  ves  yo 

he  ganado  la  apuesta. 
Sci.  No  por  cierto  ,  porque  no  jugabas  dé  veras. 
Tu.  Quien  jamás  juega  de  veras,  como  si  dric^raí  y/ 

que  lo  bfanco  es  negro. 
Sci.  Búrlate  cuanto  quisieres ,  no  te  llevarás  esta 

vez  los  alfileres. 
Tu.  Ea  ,  yo  te  perdono  esta  mano ,  juguetnos  yt 

por  el  premio,  válgatne  la  fortuna. 
Sci.  Yo  he  ganado. 

Tu.  Toma  pues  lo  que  habías  apostado. 
Le,  Dame  las   tabas. 
Tu.  Va  el  resto. 
Le.  Quiero. 
Cri    Muchachos  ,  venid  á  cenar ;  ¿  nunca  íiabcia 

de  acabar  de  jugar?  '  »       _     : 

Tu.  Ahora  empezamos  ,  ésta  ya  dice  que  acabemos. 
Cor.  Este  juego  ya  me  enfada  ,  juguei^os  ^1  a)- 

queique. 
Tu,  Ráyanos  este  ladrillo  con  cachón  ó  lápiz  {«<- 

ra  jugar.  ^ '  ^)  ;-«^  ^^^  -^  ■ -ú-í^  .^Vl 

Sci.  Mas  qméro  yo  cenar  qi??jtigW-  y"tó  voy 

ahora  sin  alfileres  con  vuestras  trampas. 
Tu.  .Acuérdate  que  ayer  tú  se  los  ganastes  áCetego. 

No   Tiemfr'é  ,  y  en  todas'  vcértes  féndrái  fortuna 

en  el  Juego.   ''^*"'-    'Sv:T   s.i 'k;      -cuo   3'-       ^ 
Cor.  Trae  por 'tu  vida  los    naipes-  qué  '  hallarais 

éhciroa  del  aparador  á  la   mano    izquierda. 
Sci.  En  verdad  eso  será  bueno  p&xa  otra  ocasioo» 


jS  I/UDOVICUS  VIVES, 

diutíus  tnorer,  timeo  ne  ptedagogus  meut,  iratát 
incenetn  me  mittat  cuhitum.  Tu  Corneliola  habe 
nobis  parata  folia  istheec  in  crastinum  sub  horam 

rivesperam» 

Qfiti  $i  Ucébit  nobis  per  matrem ;  satius  etset  nune 

.    Judsr^ii  dum  sinimur.    ,\ 

Sci.  Satius  est  nunc  cañare,  dum  accersimur» 

]^H§.j^tmiMnihilr:d^tlf-^-^u<espectavil 

CotiJ^qfifmiif  ,  si  judic4f4et ,  da  nobit  potius  ,  quee 
nostrir  lusjonibustedejffítasti»  . 

Pue.   Heur.pueri,  guando  ^stis.  ventufi tQcena  est 

semicomessa  :  prope  est ,  ut  sublatis^  g^rjul^s,  ap* 
ponarnus  caseum  f  et  poma.  '-'-3?    ¡j   r\' 


o  Ji  J  V 


R  E  F  E  C  T  I  tí"'¿C  H  0  L  AS  TICA. 


'íCü.! 


f^-epf&tttlus  ^^Piso  ^■'M^gisteY' ,  Hypodiiascalusi 

Ne»  Vivitisne  hic  laute  (a)  ?  ^  ¡, 

^iv  QH^^  is4huc   verbi   est  ,   an  lavamur  ?  Quo- 

.o:.ííí;jO  í:  .-j',  j         ,'.      ,:  .  ;  :.,.■•;     •.:     ■•  ,1.,,    , 

(a)cv\  Aiijma,dvertat  U^tot  ,  et  diljgenter  per- 
pendat*  quam  facile  Vives  nostér  ludat  in  vo- 
jrihus ,;  liHjjte  ,  et  lavatnur.  Et  paucis  interjec- 
tis  y  in  .iii^s:  ex,,^aifai_  sementia  ,  ,ec  ex^  palati 


CRISTÓBAL    CORET,  3^- 

ahora  no  hay  tiempo  :  porque  si  me  detengo  mas 
temo  no  sea  que  mi  ayo  enojado  me  envié  á 
dormir  sin  cenar.  Tú  ,  Corneliola  ,  cuida  de  te- 
nernos prevenidos  los  naipes  para  mañana  potl 
la  tarde. 

Cor.  Si  nos  lo  permitiere  la  madre  :  mas  valia  ju» 
gar  ahora  que  nos  lo  permite. 

Sci,  Mas  vale  ahora  cenar  cuando  nos  llaman. 

Cri.  ¿Y  no  me  dais  algo  de  barato  á  mi  que  he  he- 
cho la  mirona  ? 

Cor.  Te  daríamos  si  hubieses  sido  arbitra  en  el 
juego ,  antes  bien  danos  á  nosotros  tú  que  t« 
has  divertido  con  nuestros  juegos. 

Cri.  ¿Ola,  muchachos,  cuando  habéis  de  venir?  La 
cena  ya  está  á  la  mitad  :  ya  falta  poco  paia  sa- 
car los  postres.  ^ 


LA  COMIDA  ESTUDIANTINA. 

Nepotulo,  Pisón,  Maestro,  Repetidor. 

Ne.  ¿Vivís  por  ventura  aquí  espléndidamente? 
P(*  i  Qué  dices  ,   poc  ventura   preguntas  si  m 


nos 


4©  LUDOVICUS   VIVES. 

tidie  manut ,  ac  faciem  ,  et  quidem  erebro  :  inun- 
dities  enim  corporis  ,  et  sanitati ,  et  ingenio  con~ 
fert. 

Ne.  Non  id  qucero  :  sed  an  edatis ,  et  hibatis  ex  ani^ 
mi  vestri  sententia. 

Pi.  Not  nonedimus  ex  ánimi  sententia  ^  sed  ex  pa- 
lati  sententia. 

Ne.  Drco ,  an  ut  vultis  ? 

Pi.  Máxime»  y  nempe  cum  fame ,  et  qui  vult ,  edit^ 
qui  non   vult  ,  aistinet, 

Ne.  Surgifis'M  mensa  famelici  ? 

Pi,  Non  omniná  saturi ,  nec  exp-dit ,  helluarum  esi 
enim  expleri  ,  non  hominum.  Regem  quendam  sa~ 
pientissimum  narrant  nutr.quam  sine  appciitu  ac- 
cubuisse  ,  numquam  surrexisse  suturum. 

#  '* 

Ne.  Quid  editii  ? 

Pi.  Qu£  habemus. 

Ne.  Putabam  vós  esse^  quce  ñon  habebatis.  Sed  qué 
sunt  isla  tándem  ,  qua  habetis  ? 

Pi.  Molestum  percontaiorem  ;  quce  dantur. 

tie.  At  yqucedantur'i     ..r/'  ,^ 

Pi.  Jentamus  de  mane  sesquihora  posteaquam  sur» 
reximus, 

Ne.  Quando  surgítis  ? 

Pe.  Fere  cum  solé  ,  qui  est  dux  musarum  ,  et 
aurora  gratissima  musis.  Silatum  nostrum 
est  frustum  pañis  autopyri  :  et  patilulum  bu- 
tyri  ,  aut  fructuum  aliquii  ,  quales  anni  tem^ 
pus  suppeditat.  Prandium  ,  olus  coctivum  j 
vel   paites    in    puliariis  ,    aliquid   pulmentarü 


CRISTÓBAL    eORÉT.  4 1 

lavamos?  Cada  dia  las  manos  y  la  cara  ,  y  muy 
á  menudo  :  porque  la  limpieza  del  cuerpo  con-     / 
viene  para  la  salud  y  para  el  entendimiento. 

Ne.  No  pregunto  eso,  sino  si  coméis  y  bebéis  á 
gusto  vuestro. 

P/,  Nosotros  no  comemos  á  nuestro  gusto,  sino  á 
gusto  del  paladar. 

líe.  Yo  pregunto,  ¿si  coméis,  cómo  y  cuánto  queréis? 

P/.  Muchísimo,  es  á  saber,  con  hambre,  y  ei  que 
quiere  come,  el  que  rió  quiere  lo  dexa. 

BTe,  ¿Os  levantáis  de  la" mesa  hambrientos? 

^i.  No  del  todo  hartos  ,  ni  conviene  :  porque  el 
hartaráé  es  de  bestias,  no  de  racionales.  Cuentan 
que  cierto  rey  (a)  muy  sabio  jamas  se  sentó  á  la 
mesa  sin  apetito  ,  y  que  jamas  se  levantó  de  ella 
harto. 

We.  ¿Qué  coméis  ? 

Ti.  Lo  que  tenemos. 

líe.  Juzgaba  que  comíais  lo  que  no  teníais.  Pero 
finalmente  ,' ¿qué  cosas  son  esas  que  tenéis  ? 

Ti,  O  molesto  preguntador  ;  aquellas  cosas  que  nos 

He.   Mas  ¿qué  os  dan?  (dan, 

Pf.  Después  de  habernos  levantado  hora  y  media 
almorzamos. 

"Ne.  ¿Cuándo  os  levantáis? 

P/.  De  ordinr^rio  al  salir  el  sol ,  que  es  el  capi- 
tán de  las  musas ,  y  el  alba  muy  agradable  para 
las  human-is  letras.  Nuestro  almuerzo  es  un  pe- 
dazo de  pan  de  harina  sin  cerner,  y  un  poco  de 
manteca,  ó  algunas  frutas  del  tiempo.  A  medio 
dia  comemos  algunas  yerbas  biea  cocidas,  ó  una 

(a)     Ciro  f  rey  de  ks  persas^ 


4*  IvüBOVICUS   VIVES. 

carniam.  .  Rapie  modo  ,  modo  broísica  ,  amy- 
ium  (a)  ,  similago  ,  oryza  :  tum  diebus  pisculentis 
loe  serotum  in  gabatis ,  e  quo  fit  buiyrum  exfre^» 
sum  ,  injectis  aliquot  turundis  pañis  :  piséis  re- 
ceñí aíiquid  ,  si  sit  in  foro  piscar io  pretii  tolera- 
bilis  :  sin  secus  ,  salsamentum  probé  maceratum, 
hinc  pisa  ,  aut  cícera ,  aut  lentes  ,  aut  fabce  ,  aut 
lupini. 

Ne.  Quantum  cuique  ex  hit  ? 

Pi.  Pañis  quantum  avernas  ,  obsoniorum  quantum 
est  satis ,  «ofí  ai  explenium ,  jeá  ai  alendum, 
Amplissimas  epatas  alibi  quaerito ,  »<?»  io  schplaf 
ubi  ad  virtutem  formantur  animi, 

Ne.  Quii  bibitis  ? 

Pi.  /í/i/  frigida'n  ,  ef  liqutdam ,  a//i  cervisiam  le- 
nuem :    pauci    et    raro   vinum  ,   eí    ¿'sne    dilutjurn»\ 
Merenda  est  ,  je¿í   ( x/   ii  mavis  )   antecosniumgfi 
aliquii  pañis  ,  ff  amygialarum  ,  xeu  avsPana- 
rum  ,  ficorum  aridarum  ,  uvarum  passarum  i  íítfít';, 
/i  /ií  testas  f  pyrorum  j  aut  maloruti ,  ceraso-i/X 
rum  ,  auf  prunorum  :   ^«mw  v^ro  animi  gratia 
rus  proficiscimur,  tum  edimus  lac  liquidum  ,    ví/ 
cocctum ,  caseum  recentem  ,   cremorem ,   lupinor 

(a)  Amylam  ^  s\ve  atiydum  ,  utrumque  igituc 
Ídem  est ,  qiiaoaquam  magis  proprié  amylum  ,  ab 
A,  et  Mylos;  quasi  sina  mola.  Confioitur  enim  ex 
critico,  non  mola,  sed  in  aqua  per  aliquot  dies 
inarerato,  et  iacte  expresso ,  quod  fiagranti  solé 
exiccatur.  Vuígp  Aimidon, 


CRISTÓBAL    CORET,  4g 

.  eficndilla  de  gachas,  ó  algún  poco  de  carne.  Unas 
veces  nabos,  otras  veces  berzas,  almidón,  sémo- 

.  la,  arroz:  también  en  los  días  de  pescado  una 
escudilla  de  suero  ,  del  cual  se  hace  la  manteca 
con  unas  sopas:  ó  algún  poco  pescado  fresco, 
si-es  que  se  halla  en  la  pescadería  barato  :  pero 
si  no  se  halla  comem  <s  pescado  salado  bien  re- 
mojado, después  arveja,  ó  garbanzos,  ó  lentejas, 
ó  habas,  ó  altramuces.      ]^  ^  ... 

ATe.  ¿  Cuánto  os  dan  á  cada'^uno  de  esas  cosas  ? 

P/.  Pan  cuanto  queremos  ;  de  las  viandas  ,  cuanto 
basta,  no  para  hartar,  sino  para  alimentar.  Bus- 
cad comidas  regaladas  en  otra  parte  ,  no  en  la    / 
escuela,  en  donde  se  instruyen  los  ánimos  á  la 
virtud, 

Ne.  i  Qué  bebéis  ? 

P/.  Unos  agua  fresca  y  clara ,  otros  cerveza  floxa  : 
pocas  y  raras  veces  vino ,  y  bien  aguado.   La 

.    merienda,  ó  (si  quieres  mas  llamarla  antecena) 

_  se  Reduce  á  un  poro  de  pan  y  algunas  almen- 
dras ó  avellanas ,  higos  secos,  pasas:  ó  si  es 
en  el  verano ,  peras  ,  ó  manzanas  ,  cerezas  ,  ó 
ciruelas,  pero  cuando  vamos  á  la  granja  á  di- 
vertirnos ,  entonces  comemos  leche  ,  ó  líquida 
ó  cuajada  ,  queso  fresco ,  leche  de  grano ,  al- 
tramuces remojados  con   lexia  ,  pámpanos    de 


44  tUBOVICUS   VIVES, 

lixivio  maceratos,  pampinos,  et  alia  quce  villa  sug- 
gerit.  Ccence  caput  est  acetarium  conciíum  ,  sale 
aspersum ,  irroratum  oteo  olivarum  ex  gutto  ,  oce- 
to  etiam  infuso. 

Ne.  Quid  ?  Oleo  nucum  ,  aut  raparam  ? 

Pi.   Apags  rem  insuavem  ,   et  insaiabrem :  tum  in 
lata  paropside  auücoctia    vervecina  ,    jussulenta 

'    cum  funis  passis  ,  aut  radicuüs  ,  aut    herhulis, 
quce  sint  pro  intrito  ,  interdum  tucetum  ,  sa^oris 

scitissimi. 

i 

Ne.  Quo  condimento  ? 

Pi.  Fame  ,  omnium  óptimo ,  ef  sapidisfimo  ;  A/«tf 

'^certis  diebus  hebdomadis  aUquid  as  si  y  potissimum 

vitulince  ,  hoedince  interdum  :   in  veré  ,  pro  secun'» 

da  mensa  raphani  perpusillum  ,  et  casei  non  pU" 
'  tris  ,  nec  veteris^  sed  recentis  ,  qui  est  quam  re- 
■*  tus  alibilior  :  pyra,  mala  pérsica  ,  cyioniá.  Die— 
•    ¿a/  queis  carne  fas  non  est  vesci  ,  habemus  pro 

carnibus  ova  assa  ,  aut  frixa  ,  aut  elixa  ,  JingU" 
'^-let  per  se  ,   awf  in   íibum  commista  in  saringine, 

aceto  ,  aut  omphacio  ,  non  tam  infuso  ,  ^«a/«  ins- 
'  tillato  :  paululum  interdum  piscium  ,  eí  caxco  J«c- 
'  cedunt  nuces. 


Ne.  Quantum  cuique  ? 

Pi.  Biníi  ouj  singuUs  ,  ef  ¿f«íe  nuces. 

Ne.  jQu/i?  ^  cíB»a  nunquamne  comes samini\ 

Pi.  Scepius, 

Ne,  j2o¿íí  ^Wíe/o?  Nííw  iá  e//  suavissimum. 


CRISTÓBAL   CORET,  4^ 

vides  ,  y  otras  cosas  que   nos  da  la-  granja.  La 
cena  se  concluye  con  ensalada  bien  menuda  con 

^  un  poco  de  sai  y  aceite  de  olivas  de  la  alcuza,     , 

,    con  un  poco  también  de  vinagre. 

Ne.  2  Qué  ,  con  aceite  de  nueces  ,  ó  nabos  ? 

P;'.  Quita  allá  cosa  tan  desabrida  y  no  saludable  : 
también  comemos  carne  de  carnero  en  un  plato 
grande,  cocida  en  la  olla  con  caldo  ,  con  algu-* 
ñas  ciruelas  secas  ó  raicillas  ,  ó  yerberitas  que 
nos  sirvan  de  almodrote  ,  algunas  veces  come- 
mos salchicha  ,  que  sabe  muy  bien, 

Ne    ¿  Con  qué  salsa  ?  .     > 

Pi.  Con  hambre  ,  que  es  la  major  salsa  ,  y  la  que  ^ 
sabe  mejor:  á  mas  de  lo  dicho  ,  en  ciertos  dias 
de  la  semana  comemos  a:guna  poca  carne  asada, 
en  especial  de  ternera  ,  algunas  veces  de  cabri- 
to :  en  el  verano  por  postres  un  pedaciio  de  rá- 
bano y  queso  ,  no  podrido  ni  rancio  ,  sino  ftes- 
co^que  es  de  mas  sustento  que  el  rancio,  pe- 
ras ,  priscos  ,  membrillos.  En  los  dias  que  se 
prohibe  comer  carne  ,  tenemos  en  lugar  de  car- 
ne huevi.s  cocidos  al  rescoldo  ,  fritos  6  estre- 
llados, ó  pasados  por  agua,  cada  uno  de  por  sí, 
ó  en  tortilla  en  la  sartén,  con  un  poco  vina- 
gre ó  agraz:  algunas  veces  un  poco  pescado, 
y  después  del  queso  nueces. 

Ne.  ¿Y  cuánto  os  dan  á  cada  uno? 

Pi.  Un  par  de  huevos  ,  y  otro  de  nueces. 

Ne.  ¿Qué  después  de  ceiur  nunca  coméis  otra  vez? 
Pi.  Muchas  veces. 

Ne.  Dlme  por  tu  vida  ,  ¿  qué  es  lo  que  coméis  ? 
Poique  eso  es  cosa  muy  gusiosa* 


46  tUBOVICUS  VIVES. 

Pi.  Convivium  Syri  afud  Terentium  ,  aut  aliquoi 
aliwi  ex  lilis  lautissimis  Athenei ,  aut  similium, 
quorum  meminerunt  historice.  Utrum  censes  nos 
jorcos  esse ,  an  homines  ?  Qui  ventriculi ,  qutt 
valetudo  sufficeret ,  poit  quaternas  refectiones  co-^ 
messari  ?  Heus  tu  ,  schola  htec  est  ,  non  sagim 
narium.  Dicunt  etiam  nihil  esse  perniciosius  va-» 
tetiidini ,  quam  bibere ,  cum  statim  sis  iturus  cu-» 

~   hitum, 

Ne.  Licehitne  ccence  vestrce  interesse  ? 

Pi,  Facile  ,  modo  venia  petita  d  praceptore ,  qudnt 
fcio  iUum  daturum  non  grávate  :  nam  solet.  Alió'- 
quin  pravce  essef  educatronis ,  ingerere  te  convivio 

'    magistro  inscio  :  et  qui  te  adduceret ,  nihil  aliud 

"■  qu.im  probrum  ,  et  pudorem  contraheret  apud  con^ 
discípulos  :  mane  paulisper.  Magister  ,  licehitne 
cum  bona  tua  venia ,  pueram  quendam  miht  notum 
adhibere  nostne  cosna  ? 

Mr.  Máxime ;  non  erit  molestus. 

Pi.  Habeo  gratiam.  Hic  quem  vides  gestantem  man- 
trie  pr:,  /ocali ,  est  architriclinus  hujus  hebdoma' 
dce.  Nam  hebdomadarios  habemus  hic  architricli- 
not  y  ut  reges» 

Hy.  Lamia  ,  qt/ota  est  hora  ? 

La.  Horam  non  audivi  d  tertia  ,  intentas  composi'- 
tioni  epistalae.  Florus  melius  id  norit  ,  qui  toto 
hoc  pomeridiano  tempore  librum  non  vidit ,  neque 
chartam,  ... 

Fl.  Amicum  testimonium  ,  et  apud  magistrum  ira-' 
tum  valde  utile.  Sed  quomodo  potuisti  tu  id  ani" 


CRISTÓBAL   CORET,  47 

Pi.  El  convite  de  Syro  ,  que  refiere  Terenc'o  ,  6 
"     algún  otro  de  aquell.>s   muy  suntuosos  de  Ate- 
•     neo  ú  otros  semejantes  ,  que  refieren  las  h'tsto- 
tías«  i  Por  ventura  juzgas  que  nosotros  somos 
puercos  ú  hombres ?  ¿Qué   estómagos,  qué  ro- 
bustez podria  comilonear  después  de  cuatro  co- 
midas ?  Oyes  tú,  esta  es  escuela  ,  no  lugar  de  / 
engordar.  También   dicen  que  no  hay  cosa  mas       . 
dañosa  para   la  salud  que  beber  un  poco  antes  fi-''^ 
de  acostarse. 
Ne.   ¿Se  me  permitirá  cenar  con  vosotros? 
Pi,  Fácil  cosa  será  ,  con  tal  que  se  pidíi   licencia 
al  maestro  ,  la  que  sé  yo  concederá  con  gu<to, 
porque  lo  acostumbra.  De  otra  suerte  seria  ma- 
la crianza  introducirte  en  el  convite  sin  saber—   .¡i 
lo  el  maesito :  y  el  que  te  traxeia  alli  quedaría  ^' 
corrido  y  afrentado  delante  de  sus  condiscípu- 
los :  espérate  un  poco    Señv>r  maestio  ,  ¿podrá 
con  su  licencia  cenar  con  nosotros  un  mucha- 
cho conocido  mió  ? 
Ma  Mi  y  en  hora  buena  ;  no  me  dará  pena. 
Pi.  Estimo  el  favor.  Ves  á  este  que  lleva  del  ene* 
lio  colgada  la   servilleta  ,  es  refitolero  de  esta 
semana.  Porque  aqui  tenemos  cada  semana  le- 
fitoleros  ,  como  los  reyes  maestresala. 
Re,  Lamia  ,  ¿  qué  hora  es  ? 

JLa.  Ninguna  hora  he  oido  después  que  han  dada 
•   Jas  tres,  ocupado  en  componer  la  epístola    Eso 
mejor  lo  dirá  F.oro,  que  en  toda  la  tarde  ha 
mirado  el  libro,  ni  una  hoja. 
Fl.  Btien  testigo,  y  muy  del  caso  para  con  el  maes- 
tro enojado.  Pero  ¿cómo  pudiste  tu  ver  eso^es- 


4?  tuDovieus  VIVES. 

madvertere  immersut  (^ut  ais)  compOilttoni  epif» 
tolari  ?  Plane  malevolentia  te  coegit  mentiri.  Gau^ 
deo  -profecto ,  inimicum  meum  pro  mendaci  habe*» 
ri.  Si  quid  me  posthac  voluerit  calumniari ,  cart- 
.    bit  fide, 

Ar.  Non  patero  alicunde  cognofcere  de  hora  ?  An» 
trax  ,  transcurre  ad  Divi  Petri ,  et  ins£>ice  ho- 
ras. 

An.  índex  signat  jam  sextam, 

Ar.  Sextam  vero  ?  Eja  pueri  agite  ,  eja  conturgite, 
abjicite  libros  ,  vel  (a)  quo  cervi  cornua  :  párate 
mensas  ,  insternite ,  apponite  sedilia  ,  mantiliaj 
orbes  y  quadras  f  panem  :  dicto  citius  volate  ,  ne 
tarditati  nostrae  institutor  succenseat.  Prome  tu 
cervisiam ,  tu  hauri  aquam  de  cisterna  f  appone 
scyphos  :  quid  isthuc  rei  ést  ?  Tam  obnubilatof 
adfers  ?  Refer  in  culinam ,  ut  fámula  eos  fricet, 
et  extergat  probé  ,  quo  sint  nitidi ,  et  fulgen- 
tes. 

Pi.  Nunquam  tu  hoc  perfeceris  ,  quandiu  simiam 
hanc  habebimus  ministram  culiniriam  :  nunquam 
oudet  fortiter  confricare  ^  quce  mundat ,  ita  ti- 
met  suis  digitis  :  nec  abluit ,  nisi  semel ,  et  te- 
pida. 

Ar.  Quin  admones  de  eo  prceceptorem  ? 

Pi.  Satius  est  quari  apud  famulamatriensem  :  nan 
in    ejus   manu    est     mutare  fámulas    culinarias» 

(a)  Id  e%x.  ,  ubi  nusquam  inveniantur.  Cervi 
enim  quotaanis  cornua  deposituri  loca  invia  ,  et 
inaccessa  quvrunt  ,  quo  iaveiitu  sint  difficiiiora, 
Proverbiahtec  dictum. 


CRISTÓBAL    CORET,  ^g. 

fando  todo  ocupado  en  componer  la  epístola, 
como  dices  ?  En  vecdad  te  hizo  mentir  la  mala 
voluntad  que  me  tienes  Mucho  me  alegro 
que  mi  contrario  sea  tenido  por  mentiroso.  Si 
de  aqui  adelante  me  quisiere  achacar  algo,  no 
lo  creerán. 

Re.  2  Qué  ninguno  me  dirá  qué  hora  es  ?  Antrar, 

■  vé  a  toda  prisa  á  la  iglesia  de  San  Pedro  ^  y  mi- 
ra qué  hora  es. 

An.  El  relox  ya  señala  las  seis. 

Re.  ¿  Las  seis  y  a  ?  Ea,  muchachos,  daos  prisa,  ea,  le- 
vantaos ,  echad  los  libros  á  donde  no  parezcan 
mas:  apercibid  las  mesas,  poned  manteles, apres- 
tad sillas,  poned  servilletas,  tajadores,  pan :  y  es- 
to dicho  y  hecho  para  que  no  se  enoje  el  maestro 
por  nuestra  tardanza. Saca  tú  la  cerveza,  tú  saca 
agua  del  pozo,  saca  los  vasos:  ¿qué es  eso?  ¿Tan 
empañados  los  traes ¿  Vuélvelos  á  la  cocina  pa- 
ra que  la  criada  ios  friegue  y  limpie  bien,  para 
que  estén  limpios  y  resplandecientes. 

P/.  Jamas  lo  recavarás  tú  esto  ,  mientras  que  ten- 
gamos por  criada  de  cocina  esta  mona  :  nunca 
se  atreve  á  fregar  fuertemente  las  cosas  que  lim- 
pia ,  de  tal  modo  guarda  los  dedos,  ni  lava  si- 
no una  vez  y  con  agua  tibia. 

Re.   i  Porqué  no  lo  dices  al  maestro  ? 

Pi.  Mejor  seria  quejarnos  á  la  portera  :  porque  en 
su  mano  está  mudar  las  criadas  de  cocina. 

£ 


50  LÜDOVICUS    VIVES. 

Sed  ecce  praeceptorem.  Tu  ipse  perluito  hot  ca» 
iices  ,  frica  folio  fici ,  vel  urtica  ,  arena  ,  aqua, 
ne  quid,  hodie  habeat  magister  jure  reprehen- 
dendum. 

Ma.  Sunt  parata  omnia  ?  Est  aliguid  quod  nos  re- 
moretur  ? 

Ar.    Nihit  omnino. 

Ma.  Ne  postea  facturi  simus  intervalla  magna  in-^ 
ter  (a)  mis  sus. 

Ar.  Mis  sus  vetó'i  Missum  potius  dixeris ,  et  eutn 
eniguum. 

Ma,  Quid  tu  mussitas  ? 

Ar.  Dico  ,  ut  as  si  deas  ,  este  tempus ,  et  propemo" 
dum   corrumpí  cocnam. 

Ma.  Pueri ,  abluite  omnes  manus ,  et  os.  Vah  ,  quod 
mantiWi  Qui  hic  se  extergunt  ^  ubi  mundantur% 
Curre  ,  adfer  aliud  purius.  Sedeamus  more,  soli'* 
to.  Est  is  puer  conviva  noster  ? 

Pi.  Est  here, 

Ma.  Cujus  est^ 

Pi.  Flanier. 

Ma.  Ex  qua  urbe  illius  provincice  ? 

P¡.   Brugensis. 

Ma.  Recipe  illum  supra  te,  Expediat  quisque  eultel^ 
lum  suum ,  et  purget  quisque  suum  panem ,  si  quid 
heeret  vel  cineris  ,  vel  carbonum  in  crusta :  sacret 
mensam  ,  cujus  est  munus  bac  hebdomade, 

(a)  Id  est ,  ínter  ferculorum  immissíones :  di- 
citur  enim  missus,  vel  ludorum  ,  vel  ciborum, 
quoties  alus  peractis  ,  aut  dimissis  alii  succedunt, 
immissio. 


CRISTÓBAL    CORET.  5"  I 

Pero  ve  allí  al  maestro.  Tú  mismo  lava  estos 
vasos  ,  friégalos  con  hojas  de  higuera  ó  de  hor- 
tiga,  con  arena ,  con  agua ,  para  que  el  maestro 
no  tenga  hoy  que   reprender  con  fundamento. 

Ma.  ¿Está  todo  apercibido?  ¿Hay  algo  que  nos 
detenga  ? 

Re.  Nada  en  verdad. 

Ma.  No  hayamos  de  hacer  pausa  después  entre 
los  platos. 

Re.  ¿  Platos?  Mejor  diria  plato  ,  y  ese  escaso. 

Ma.  Qué  dices  entre  dientes  ? 

Re,  Digo  que  es  tiempo  que  os  sentéis  ,  y  que  ca- 
si la  cena  se  pasa  de  punto. 

Ma.  Muchachos  ,  lavaos  las  manos  y  la  cara.  Ah, 
¿qué  tohalla  es  esta?  Los  que  aqui  se  enxugan, 
¿  en  dónde  se  limpian  ?  Anda  presto  ,  trae  otra 
mas  limpia.  Sentémonos  como  acostumbramos. 
¿Aquel  muchacho  es  nuestro  convidado? 

P/.  Sí  señor, 

Ma.  De  dónde  es  ? 

Pi.  De  Flandes, 

Ma.  De  qué  ciudad  de  aquella  provincia  ? 

Pi.  De  Bruxas.  (a) 

Ma.  Ponle  á  tu  mano  derecha.  Saque  cada  uno  su 
cuchillo,  vjirnpie  cada  uno  su  pan^si  es  que  hay 
pegado  ala  corteza  algún  poco  de  ceniza  ó  carbón: 
bendiga  la  mesa  aquel  á  quien  le  toca  esta  semana. 

(a)  Bruxas  ^  ciudad  de  Flandes ,  que  hizo  obis- 
pal Paulo  IV.  muy  frecuentada  de  los  españoles 
por  el  comercio:  de  ella  se  hizo  vecino  y  morador 
nuestro  Vives,  siendo  de  19  años,  en  el  de  1 5 1 1, 
casándose  en  1523,  con  Margarita  Valdaura. 


53  LUDOVICUS    VIVES. 

Fl,  Parce  ánimos  nostros  Christe  chántate  fuá  ,  qui 
benignitate  tua ,  alis  vitas  omnium  animantium  : 
sancta  sint ,  Domine ,  hac  tua  muñera  nobis  su- 
mentihus  ^  ut  tu  y  qui  ea  iargiris ,  sanctus  es. 
Amen» 

Ma.  Sédete ,  quantum  licet ,  laxe ,  ti^  comprima- 
lis  mutuo :  quandoquiiem  satis  est  loci,  Et  to 
hahes   cultellum  brugcnsis  ? 

Pi.  Prodigium  ,  jlander  sine  cultello  :  et  quidem 
brugensit ,  «¿i  cuduntur  optimi. 

Ne.  Mi/?/  tJ^ro  cultello  non  est  opus  ,  dentibus  fran" 
gam  mordendo  ,  vel  digitis  bücellatim  commi- 
nuam. 

Hy.  Ferunt  illud  de  morsibus  tum  gingivis ,  tum 
candori  dentium  esse  perutile, 

Ma.  Ubi  fecisti  latina  linguce  tyrocinium  ?  Nam 
non  videris  mihi  prave  institutus, 

Ne,  Brugis  sub  Joanne  Theodoro  Nervio» 

Ma.  Viro  diligenti ,  docto  ,  et  probo,  Brugce  elegatt- 
tissimee  :  nisi  quod  pereunt  in  dies  vitio  plebii 
profusissima ,  dolendum  est :  quám  prideiñ  illinc 
venisti  ? 

Ne.  Nudiussextus, 

Ma.  Quám  nuper  cxpitti  studere  ? 

Ne.   Ab  hinc  annos  tres. 

Ma.   Non  potes  te  profectus  poenitere, 

Ne.  Mérito  :  nam  et  habui  magistrum  non  posni" 

tendum,  .   -■  ■ 


CRISTÓBAL    CORET.  f^ 

PU  o  Cristo,  apacienta  nuestros  espíritus  con  tu 
caridad ,  tú  que  mantienes  con  lu  benignidad 
todo  viviente  :  benditos  y  santos  sean  ,  Señor, 
estos  tus  dones  para  nosotros  ,  que  los  recibi- 
mos de  vuestra  mano  ,  asi  como  eres  santo  tu 
que  los  das.  Asi  sea. 

Mj.  Sentaos  apartados  unos  de  otros  cuanto  podáis, 
para  que  no  estéis  apretados  ,  supuesto  que  hay 
bastante  lugar.  ¿Y  tú,  brugense,  tienes  cuchillo? 

P/.  Milagro  ,  flamenco  sin  cuchillo  :  y  mas  bru- 
gense ,  en  donde  se  fabrican  los  mejores. 

Ne.  Mas  yo  no  he  menester  cuchillo ,  con  los 
dientes  le  cortaré  á  bocados ,  ó  con  los  dedos 
le  haré  pedacitos. 

Re^.  Dicen  que  aquello  de  cortar  el  pan  á  boca-    J^ 
dos  es  muy  provechoso  para  las  encías,  y  para 
conservar  los  dientes  blancos. 

Mu,  ¿  En  dónde  has  aprendido  los  rudimentos  de 
la  gramática  ?  Porque  me  parece  que  no  has 
aprovechado  mal  el  tiempo. 

Ue.  En  Bruxas  en  la  escuela  de  Juan  Teodoro 
Nervio.  . 

Mj.  Hombre  cuidadoso  ,  docto  y  virtuoád.  Gruxas  r^ 
es  ciudad  muy  linda  :  pero  es  cosa  sensible  que  rf^« 
de  cada  dia  se  pierde  y  acaba  por  ser.su  pueblo  ^ 
pródigo :  ¿  cuánto  há  que  viniste  de  allá  ? 

Ne.  Seis  dias  há. 

Ma.  Cuánto  há  que  empezaste  á  estudiar  ? 

2Vf.  Tres  años  há^  .^v  ,  -  .L-  .. 

Ma.  No  tienes  que  ^rrepeniirte  de; lo  .que  bas 
aprovechado,- T-cüz  ^<:  ■'  /d  ;  ir^i*     ■ 

Ne.  Con  razón  :  potqtjc  tuve  un  maestro  de  quien 
no.me  pesa.  ..      _  .  -:  ::- 


54  LUDOVICUS   VIVES. 

3Via.  Sed  quid  agit  Vives  noster^ 

Ne.  Dicunt  eum  agere  athletam  ,  non  tamen  athU' 
tice. 

Ma.   Qurd  hthuc  rei  est  ? 

Ne  Quia  luvtatur  sumper  y  sed  parumfortiter. 

Ma    Cam  quo  ? 

IVle  Cwn  suo  morbo  (a)  articulari. 

Ma.  O  luctatorem  dolosum  ,  qui  primum  omnium 
intiudit  pedes, 

Hy.  Imó  ¡ícforem  scevum  ,  qui  totum  cor  pus  cr.if 
stringit.  Sed  tu  quid  agis  ?  ^uid  cessas  ?  Vi» 
deris  huc  spectatwn  venisse  non  cocnatum.  Ne» 
tno  vestrum  attingat  pileum  ínter  coenandum ,  ne 
quis  capiiius  invoiet  in  patinas  :  cur  non  tracta- 
lis  hospitem  comiter  ? 

Ma.  Nepotule  ,  prahibo  tibi, 

Ne.  Prceceptnr  y  excipio  animo  libentissimo. 

Hy.   Exinanias  ca^icemtuum  ,   quandoquidem  exi^ 

'     gutes'^haustus  restat. 

Ne.  Hoc  esset  miki  novum.      '  ■ 
'hla.  ^uid  ?  Non  exinanire^  Sed  mihi  (b)  hypodidas- 

[z\  Hoc  morbo  articplari-,  seu  podagrs  ,  fe- 
briumque  et  calculi  doloribus  abreptus  Vives,  pié 
intfcriit ,  anno  salutis  i  540,  astatis  48  ,  cum  san- 
ctissimae  Sedis  arbitrio,  censurasque  sua  omnía  sub- 
misisset,  ut  est  in  Joannis  OporinLcoevi  epístola, 
prxfixa  \\hús>áQVerit.Ftdei.    ••■  •-■.:    .  .. 

^b)  A  didasco  verbo  grasco,  id  est ,  docéb.  In- 
de  didascalos,  ú,  id  est,  qui  docet ,  hoc -est 
magister  i  hypodidascalos  ,  submagister  , -qui  sub 
alio  docet  ,ab  ypo  pra;p.  grac.  id  est  sub  ,  ét  di- 
dasco ,  doceo.  Sic  dicimus  subdiaconus  ,  ócc. 


CRISTÓBAL    CORET,  S9^^f 

Ma.  5 Mas  qué  hace  nuesuo  Vives  ? 

Ne.   Dicen  que  lucha,  pero  no    afuet  de  buea 

luchador. 
Ma,  ?  Cómo  asi  1  ,  _ 

Ne.  Porque  siempre  lucha  ,  pero  con  poco  valor. 

Ma.  i  Con  quién  ? 

fie.  Con  su  mal   de  gota.  *  .       ^  i^. 

itfa.  O  luchador  traidor,  que  primero  tua  a  los 

J^^Antes  bien  verdugo  cruel  ,  que  aprisiona  to- 
do el  cuerpo.   ¿Mas  tú  qué    h.ces  ?   t  P«>[<í"« 
no  comes?  Parece  que  has  venido  aquí  a  mirar, 
no  á  cenar.  Ninguno  de  vosotros  toque  el  som-  ^ 
brero  mientras  dura  la  cena  ,  para  que  no  cay-  . 
ga  algún    cabello  en   los  p.atos :  ¿  poique  no 
tratáis  al  huésped  con  cortesía? 
Ma,   Nepóiulo  ,  á  tu  salud. 
JVe.  Señor  maestro  ,  recibo  el  favor  con  mucho 

r4"'no  dexes  gota  en  el  vaso  ,  ya  que   que- 
da un  leve  sorbo. 
■Ne.  Eso  seria    para    mi  cosa   nueva. 
Ma.  iQué  ?  jNo  agotarle  í  Mas  tu  ,  mi  repetidor, 

•     Padeció  al  fin  de  sus  dias ,  por  el  sobrado  es- 
tudio ,  las  enfermedades  de  gota  ,  piedra  y  calen- 
turas ,  con  que  quiso  Dios  exercitar  á  este  gran- 
de y  piadosísimo  varen.  Ya  habia  dicho  Ovidio  : 
Solvere  nodosam  nescit  medicina  podagram. 


f6  LUDOVICUS    VIVES. 

cale  quid  d'icis  ,  quid  aifers  novi  super  ccenam  ? 
Hy.   Ego  vetó  nihil  dico  :  s^'d  hisce  duahus  horis 

multa  cogitavi  de  arte  gr animal ic a, 

^^'  z  Qu<s  tándem  ? 

Ky.  Recóndita  sane  ,  et  ex  penetralibus  discipli» 
nce.   Primüm  ,  cur  grammatici  posuerunt  tria  ge- 

:'  ñera  in  arte  ,  quum  sint  tantum  dúo  in  na- 
tura ?  Aut  cur  natura  non  producit  res  neutrius 
generis  j  sicut  mascultni  ,  et  focmenini  ^  Non  pos- 

-  Suntcaufam  exculpere  tanii  niisterii.  Deinde  phi'' 
losophi  dicunt  esse  tantum  tria  témpora ,  ars 
nostra  ponit  quinqué  :  ergo  ars  nosíra  est  ex- 
tra rerum  naturam. 


Ma.  Imd  tú  ipse  es  extra  rerum  naturam  :  nam 
ars  in  rerum  natura  est. 

Hy.  Si  ego  sum  extra  rerum  naturam ,  quomodo 
possum  comedere  huno  panem^  et  has  carnes  ,  quñ 
sunt  in  rerum  natura"? 

Ma.  Tanto  tu  deterior  ^  qui  venís ^  ab:  altera  re~ 
rum  natura  ,  ut  comedas  ,  quee  sunt  in  hac 
nostra. 

Hy.  Paraphthegma  aprosdionyson  :  ajiam  ego  veU 
lem  solutionem  mearum  quastionum.  Utinam  ha^ 
beremus  nunc  Palcemonem  aliquem  ,  aut  Varro- 
nem  ,  qui  has   qucest iones  posset  profiigare,  , 

Ma.  Quin  potius  Arisíotelem  ,  aut  Plaionem  ?  Ha- 
bes   aliquid   aliud  ? 

Hy.  Heri    vidi   scelus   capitale  admitti,  Ludima- 


CRISTÓBAL    CORET.  $J 

qué  dices ,  j  no  traes  algo  de  nuevo  sobre  mesa  ? 

Jiep.  A  mí  en   verdad  no  se  me  ofrece  cosa  :  pe- 

•  ro  en  estas  dos  horas  discurrí  muchas  cesas  de 
la  gramática. 

JUj.  ¿  Qué  cosas  son  esas  ? 

Rep.  En  verdad  son  arduas,  difíciles  y  recónditas 
en  la  enseñanza  de  ese  arte, Primeramente,  ¿por- 
qué los  grafiticos  pusieron  tres  géneros  en  el 
arte,  siendo  tan  solamente  dos  en  la  naturaleza? 
O  ¿porqué  la  naturaleza  no  cria  cosas  del  géne- 
ro neutro  ,  asi  como  las  cria  del  género  mascu- 
lino y  fw^menino?  No  puedo  sondar  ni  alcanzar 
la  causa  de  tan  grande  misterio.  Ademas  de  eso 
los  filósofos  dicen  ,  que  solamente  hay  tres  tiem- 
pos ,  nuestro  arte  trae  cinco  ,  luego  nuestro  ar- 
te ei^tá  fuera  de  la  naturaleza  de  las  cosas. 

Mj.  Antes  bien  tú  estás  fuera  de  la  naturaleza 
de  elias  ,  porque  el  arte  en  la  naturaleza  de  las 
cosas  compTgtrgftdldft  éá^^' "" 

Rep.  Si  yo  estoy  fuera  de  la  naturaleza  de  las  co- 
sas,  ¿cómo  puedo  comer  este  pan  y  estas  car- 
nes ,  que  están  en  la  naturaleza  de  ellas? 

Mí  Tanto  peor  eres  tti  ,  que  vienes  de  otra  natu- 
raleza á  comer  estas  cosas ,  que  están  en  esta 
nuestra  naturaleza. 

Rep.  Respuesta  es  esa  que  no  viene  al  caso  :  otra 
solución  quisiera  yo  de  mis  cuestiones.  Ojalá 
tuviésemos  ahora  á  Palemón  ,  ó  á  Varron  ,  que 
pudiese  dar  solución  á  estas  cuestiones. 
JUj.  ¿  Porqué  antes  bien  no  á  Aristóteles  ó  á  Pla- 
tón ?  ¿Tienes  otra  cosa  que  decir  ? 
Rep,  Ayer  vi  cometer  una  maldad  digna  de  muer- 


^8  LUDOVICUS   VIVES. 

gister  v'ici  recti  capro  olidior  ,  qai  in  (a)  phron" 
tisterio  suo  in  pcedore ,  et  foetore  docet  auditores 
diobolarios  i  ter ,  aat  quater  pronuntiavit  volu» 
eres  accentu  in  penúltima  :  égo  vero  miratut  sum 
terram  illi  non  dehiscere, 

Ma.  Quid  aliud  decehat  talem  ludimagistrum  di~ 
cere?  Et  est  alioqui  in  formuUs  grammaticis  val' 
de  detritus.  Sed  tu  in  re  levi  nimium  tumultúa- 
ris  ,  et  facis  tragcediam  ex  comoedia  ,  seu  mimo 
verius. 

Hy.  Equidem  ahsolvi  pentum  ineum  :  nunc  tua 
sunt  partes  ,  dic  tu  vicissim  aliquid  ínter  c«~ 
nam, 

Ma.  Nolo  y  ne  tu  mihi  vicissim  Paraphthengis.  Jus^ 
sulenta  hoec  jam  congla.iant :  adfer  foculum  men- 
sarium  ,  excalfacite  atquanium  ,  priusquam  pa- 
mm  intingatir.  Ruphanus  bic  non  est  esui  ,  adeo 
est  lentus  :  riec  minus  sunt  radiculce  jussulentce, 

Hy.  Leniorem  profectó  non  á  macello  attulerunt, 
sed  hic  contraxerunt  in   nostro  paenore  ,  qua  ceíla 

■     nihil  est  poenui  incommodius. 

Nescio  quid  isthuc   rei   est ,  semper   adferun- 
tur  huc  ossa  emedullata. 

Ma.  Parum  habent  ossa  medullarum  suh  lunam  si- 

lentem, 
Hy.  Quidquüm  est  plena  ? 

(a)  A  phrontisso  grxcé  ,  quod  est  studeo  ,  cu«» 
tQ,  meditor^  Inde  phrontisterium  ,  Rchola,et  qua» 
si  curacum .  et  exercitationucn  domus. 


CRISTÓBAL    CORET,  59 

te.  El  maestro  de  la  calle  derecha  mas  hediondo 
que  un  cabramacho  ,  que  enseña  en  su  escuela 
hecho  un  asco  á  unos  discípulos  de  tres  al  cuar- 
to (a)  ,  tres  ó  cuatro  veces  pronunció  este  nom- 
bre vólucres  poniendo  el  acento  en  la  ú  :  mas 
yo  me  admiré  que  la  tierra  no  se  le  tragase. 

3Ia.  ¿Qué  otra  cosa  convenia  que   dixese  ral  su- 
geto  ?  Y  ademas  de  eso  no  sabe  las  reglas  de 
ia  gramática.  Pero  tú  en  una  cosa   leve   te   in-  ^^^ 
quietas  mucho,  y  haces  de  comedia  tragedia,  ^^ 
ó  por  mejor  decir  de  entremés.  V^f 

Rep.  Yo  en  verdad  ya  he  concluido  mi  tarea  :  aho-nií"^ 
ra  a  ti  t«  toca  ,  di  algo  tu  alternando ,  mien- 
tras cenamos. 

Ma,  No  quiero,  porque  no  me  respondas  fuera  dé 
propósito,  como  yo  hice.  Este  guisado  ya  se  en-  -^ 
fría:  trae  el  braserito  de  mesa,  calentadle  algún 
poco,  antes  que  mojéis  el  pan.  Este  rábano  no  es- 
tá para  comer,  tan  flexible,  correoso  y  húmedo  es- 
tá, y  casi  también  lo  están  las  raicillas  delpotage. 

Rep.  En  verdad  eso  no  lo  han  traído  de  la  pla- 
za ,  sino  que  aqui  lo  tomaron  en  nuestra  des- 
pensa ,  por  ser  una  pieza  nada  á  propósito  pa- 
ra el  caso. 

No  sé  qué  es  la  causa  ,  que  aqui  siempre  nos 
traen  los  huesos   sin   tuétano. 

Ma  Poco  tuétano  tienen  los  huesos  en  el  men- 
guante de  la  luna. 

Rep.  ¿  Y  cuando  está  eiv  el  lleno  ? 

(a)     Éf  preverbio  por  cofa  muy  vil,  que  trae 

Covarruviat,  -      .  ... 


6o  LUDOVICUS    VIVE!» 

ÍWa.   Plaritnum, 

Hy.  Tum  vero  ossa  nostra  hahent  minimum  ,  teu  ni" 

hil  verius, 
Ma,   Non   exorbst  nobis  meiullas  luna ,   sed  nos- 
,    ira  Lamía  ,  nimis  hic  indidit  piperis  ,  et  gin~ 

giberis ;   et    in  jure   hoc  ,  et  foto  acetarlo  ,   ni- 
.    tnium  rnenthiS  ,  petroselini  ^  salvia  ,  eructe  j  ñas- 

turtii  ,    hyssopi  :   »;¿/7  puerorum  ,  eí   adolescen- 

lum  corpuribus    aque   damnosum  ,   uf  ci¿'í ,    jai 

interiora  fervefaciunt. 
Ar.  Quibus  igitur  ex  herbis  velles  confici  ? 

Ma.  Lactucis ,  (a)  blaglossa  hortensi ,  íí  pórtala" 
ca ,  eí  pretoselini  aüquid  admisceri.  Heus  tu 
Gingolfe ,  ne  extergas  labia  manu  ,  auf  manicOf 
sed  simal  ipsa ,  simul  manum  mantilli  :  nam 
ideó  tibi  datur.  Carnes  ne  attingas  ,  nisi  ab 
ea  parte  ,  qua  tibi  es  sumpturus.  Tu  Dro- 
mo  ,  non  animadvertis  te  manicas  tuas  in- 
ficere  pingui  carnium  ?  Reduc  eas  ,  si  sunt 
apertie ,  ad  humeros  :  si  non  sunt  ,  corra- 
ga ,  vel  complica  ad  cubitum  ,  qu<z  si  re- 
labuntur  ,  affige  acicala  ,  seu  quod  magis  te 
decet  ,  spina.  Tu  dominaster  delicatule  ,  in 
mensarn  incumbís  ?  Ubi  id  didicisti  ,  in  ha- 
rá quapiam  ,  heus  subjicite  ejus  cubito  pul- 
vilium,  ArchitricUne  ,  viie  ne  analecta  hcec 
pereant  ,  reconde  in  promptuarium  :  tolle  pri- 
múm    omnium     salinum,  ,     hinc    panem  ,     tum 

(a)     Id  est,  borragine :  nam  alteram  sylvestrem, 
hispani  bovis  linguam  apepUamus. 


CRISTÓBAL    CORET,  6t 

Ma.  Mucho. 

Rep.  Mas  entonces  nuestros  huesos  tienen  poco 
tuétano ,  ó  por  mejor  decir   nada. 

Ma.  No  nos  chupa  la  luna  los  tuétanos ,  sino 
nuestra  Lamia  ,  que  ha  echado  aquí  demasiada 
pimienta  y  gengibre:  y  en  este  caldo  y  toda  la 
ensalada  demasiada  yerba  buena,  perejil,  salvia, 
oruga ,  mastuerzo  ,  hisopo :  no  hay  cosa  mas  da- 
ñosa en  verdad  para  los  niños  y  mancebos  co- 
mo las  comidas  que  abrasan  las  entrañas. 

Rep.  ¿  Pues  de  qué  yerbas  querías  que  se  compu- 
siese ? 

Ma.  De  lechugas ,  borrajas ,  verdolagas,  y  que  se 
mezcle  alli  un  poco  de  peregil.  Oyes  tú  ,  Gin- 
golfo  ,  no  limpies  los  labios  con  la  mano  ó  coa 
la  manga  ,  sí  los  labios  y  la  mano  con  la  serville- 
ta 5  porque  para  eso  te  la  dan.  No  toques  la  car- 
ne sino  de  aquella  parte  que  has  de  tomar  para 
ti.  ¿Tú  ,  Dromo ,  no  reparas  que  te  manchas  las 
mangas  con  la  grosura  de  la  carne?  Si  son  abier- 
tas ,  arremángalas  á  los  hombros  :  y  si  no  lo  son, 
arrúgalas  al  codo,  y  si  ifi_ae.caen,  clávalas  con  un 
alfiler  ,  ó  lo  que  á  ti  te  conviene  mas  ,  con  una 
espina.  Tú  ,  señorito  delicado  ,  te  recuestas  €«> 
la  mesa  ,  ¿  en  dónde  has  aprendido  eso?  En  al- 
guna zaurda  ;  ola  ,  ponedle  una  almohada  deba- 
xo  el  codo.  Refitolero,  cuida  no  se  pierdan  estos 
residuos  ,  ponlos  en  la  despensa  :  lo  primero  de 
todo  quita  el  salero ,  después  el  pan  ,  también  los 
platos,  las  fuentes,  las  servilletas,  finalmen- 


62  LUDOVICUS   VIVES. 

lancet ,  discos  ,  mantilia  ,  postremó  mappam  z 
mundet  quisque  suum  cultellum  ,  et  re^onat  in 
vaginam.  Heus  tu  ,  Cinciole  ,  ne  scalpas  dentes 
scalpello  ,  nam  est  noxium  :  conficito  tibi  dentis- 
calpium  pennula  ,  vel  bacillo  tenui  acuminato  :  et 
jcalpe  modice ,  ne  gingivas  scar /fices  ,  et  sari'- 
guinem  elidas.  Consurgite  ,  et  abíuite  manus, 
priusquam  recitetur  gratiurum  actio.  Amove  men^ 
sam  ,  voca  ministram  ,  ut  pavimentum  hoc  scopis 
verrat.  Agamus  Christo  gratias :  (a)  praeat  ver- 
ba, qui  sacravit  mensam» 

Fl.  Pro  ciho  temporario  gratias  agimus ,  Christe 
Domine  ,  temporarias  :  fac  ut  pro  immortalitate 
agamus  ceternas.  Amen. 

Ma.  he  lusum  ,  et  confahulatum  ,  et  deambulatum^ 
quo  libuerit ,  dum  licet  per  lucem. 

GARRIENTES. 

Nugo  5  Gracculus  ,  Turdus, 

Nu.  Assideamus  in  hac  trabe  i  tu  ,  Gr acule,  é  cont- 
pectu  in  saxo  illo ,  modo  ne  impedimento  sis ,  quó 
minas  cernamus  prtetereuntes ;  apricemus  nos  ad 
hunc  parietem  ,  egregrie  soli  ostentum,  Quám 
granáis  truncas ,  et  cui  usui  ? 

(a)  Id  est ,  dicat ,  qux  nos  eum  sequentes  pro- 
feramus.  Sic  Livius  prims  decadis  lib.  8.  Agendum 
Pontifex  ,  prxi  verba ,  quibus  ,  &c. 


CRISTÓBAL    CORET.  6¿ 

te  los  manteles:  limpie  cada  uno  su  cuchillo, 
jIftA  y  métale  en  la  vayna.  Oyes  tú  ,  Cinciolo ,  no 
te  escarbes  los  dientes  con  el  cuchillo  ,  porque 
es  dañoso  :  hazte  un  mondadientes  de  pluma, 
ó  de  un  palito  delgado  puntiagudo  :  y  escárba- 
los poquito  para  que  no  te  sajes  las  encías  ,  y 
te  hagas  salir  sangre.  Levantaos  y  lavaos  las 
manos  antes  que  se  den  gracias.  Quita  la  mesa, 
llama  á  la  criada  para  que  barra  este  suelo  con 
la  escoba.  Demos  las  gracias  á  Cristo :  comiea- 
ce  el  que  bendixo  la  mesa. 

FL  O  Jesucristo  señor  nuestro ,  nosotros  os  da- 
mos gracias  temporales  por  la  comida  tempo- 
ral :  haced  que  os  las  demos  eternas  por  la  in- 
mortalidad. Asi  sea. 

Ma.  Id  á  jugar  y  hablar ,  y  á  pasear  adonde  o% 
pareciere  hasta  la  noche. 

LOS   CHARLATANES. 

Nugo ,  Grajo  ,  Tordo. 

Nu,  Sentémonos  los  dos  en  esta  higa  ,  tú  ,  Gra- 
jo ,  en  aquella  piedra  de  enfrente  ,  con  tal  que 
nos  dexes  ver  los  que  pasan  :  abriguémonos  á 
esta  pared ,  que  está  bien  de  cara  ai  sol.  Qué 
tronco  tan  grande  ,  ¿  y  para  qué  sirve  ? 


64  LUDOVICUS   VIVES. 

T.  Ut  not  hlc  sedeamur. 

N.  Oportet  fuisse  procerissimam ,  et  latam  arho^ 

rem  ,  unde  est  sumpta. 
T.  Quales  sunt  in  India. 
G.  Qui  seis  ?  Fuisti  tu  in  India  cum  hispanis  ? 

T.  Quasi  scire  aliquid  de  regione  quapiam  non 
possis  ,  nisi  in  ea  fueris  ,  sed  dubo  tibi  autho- 
rem  meum  (a).  Plinius  scribit ,  in  India  arbo- 
res  crescere  ad  eam  altitudinem  ,  quce  ncn  pos" 
sit  jaculo  superari:  Et  gens  illa  quidem  sump- 
tis  non  tarda  pharetris,  ut  ait  Virgilius  (b). 

N.  Scribit  etiam  Plinius  (c)  ,  turmam  equitum  can- 
di sub  ramis, 

T,  Nemo  id  miretur  ,  qui  scirpos  illius  regionit 
consideret ,  quibus  infirmi  fulciunt  gradum  ,  di- 
vites  duntaxat, 

G,  Heus  ,  quota  est  hora  ? 

N.  Nuila  ,  nam  horarum  tintinabulum  nunc  fundi» 
tar  :  adfuisti  ? 

G.  Non  sum  ausus :  nam  ajunt  rem  esse  pericu» 
iosam. 

N,  Ego  interfui ,  et  vidi  innúmeras  mulieres  prego- 
nantes tranriiire  canaiem  fusionis ,  qui  est  sub 
terra  conditus, 

T.  Audivi  hoc  illis  esse  salutare. 

G.  Ea    est  (d)  colus  philosophia ,  ut  dicunt :   sei 

(a)  Lib.  7.  cap.  2.  (b)  Virgil.  Georg.  1.  a.  v.  laj. 
(c)  Ibldem.  (d)  Coius  est  genitivi  casus. 


CRISTÓBAL    CORET,  bf 

T.  Para  que  nosotros  no?  sentemos  en  él, 

2V.  Muy  alto  y  ancho  conviene  fuese  el  árbol  de 
donde  se  cortó. 

T.  Cuales  hay  en  la  India. 

G.  ¿  Cómo  lo  sabes  ,  has  estado  tú  en  la  India  con 
-  lus  españoles  ? 

T,  Como  si  no  pudiese  uno  saber  las  cosas  de  una 
provincia   sin   haber   estado  en  ella ,    mas   yo 

-  os  citaré  mi  autor.  Plinio  dice  que  en  la  In- 
dia los  árboles  crecen  ha.-.ta  tan  altos  ,  que  no 
puede  exceder  su  eminencia  una  saeta  ,  y  á  la 
verdad  aquella  gente  es  muy  diestra  en  tirar 
saetas  ,  según  dice   Virgilio. 

N.  También  escribe  Plinio,  que  debaxo   las  ra- 

.  mas  se  escondía  un  escuadrón  de  soldados  de 
caballería. 

T.  Ninguno  que  repare  en  los  juncos  de  aquella 
región  ,  de  los  cuales  usan  en  lugar  de  báculos 
los  débiles  y  enfermos  ,  y  los  ricos  solamente,  se 
admirara  de  ello. 

G.  Oyes  ,  j  qué  hora  es  ? 

N.  Ninguna  ,  porque  la  campana  de  las  horas  se 
funde  ahora  t  ¿estuviste  tú  alii  ?  •.  * 

G.  No  me  atreví :  porque  dicen  que  es  cosa  peli- 
grosa. •  /' 
JV.  Yo  estuve  ,  y  vi  que  muchísimas  mugeres  pre- 
ñadas pasaban  por  encirr-a  de  la  canal  de  la  furí- 
dicionjque  está  baxo  de  tierra.  r 
T.  Oí  decir  que  esto  es  paia  ellas  cosa  saludable.  - 
G.  Eso  ,  según  dicen  ,  es  superstición  de  las  muge- 
res  ,  ó  filosofía  de  la  rueca  :  mas  yo  quería  sa- 


66  tUDOVICUS   VIVES. 

de  hora  qucerebam. 
N.  Quid  tibí  opus  est  hora ,  si  quid  vit  agere  ? 
Dum  est  opportunitas ,  est  hora.  Sed  ubi  est  ho» 
tologium  tuum  viatorium  ? 

G.  Excidit  mihi  nuper  ,  quum  fugerem  canem  ho- 
litoris  ,  post  decerpta  pruna. 

T.  Ego  te  currentem  vidi  de  fenestra :  sed  qué 
te  recepisses  spectare  non  potui ,  quia  impedi" 
mentó  mihi  erat  hortus  pensilis  ,  quem  ibi  tna^ 
ter  aftíxit  paire  invito  ,  et  multum  reclamante  : 
vtater  vero  in  proposito  constans  obtinuit  ,  nt 
toHeretur. 

N.   Quid  tu  ?  Tacebas  ? 

T.  Pleham  tacitus :  quid  enim  aliud  agerem ,  J/V- 
sentieritihus  mihi  charissimis  capitibus  ?  Tametsi 
mater  jubebat  mí  ab  se  stare  ,  et  clamare  stre" 
nue  ,  sed  mihi  non  erat  cordi  quicquam  adversus 
patrem  mutire,  Ergo  missus  sum  ad  scholam^ 
quatuor  continuis  diebus  injentatus  á  matre  irata, 
et  dejerante  me  non  esse  ex  se  natum  ,  sed  com-' 
mutatum  á  nutrice  ,  de  quo  ait  dicturam  se  nu» 
trici  diem  apud  pratorem  (a)  capitalem, 

N.  Quid  rei  est  prator  capitalis  ?  An  non  prtetor 

omnis  habet  caput  ? 
T.  Quid  ego  scio :  sic  illa  dixit, 
G.  Hem  ,  qui  sunt  isti  penulati  et  ocreati  ? 
N.  Galli  sunt, 
G.  Quid  ?  Estne  pax  ? 

(a)    Ludlt  in  voce:  capitalem,  subjungens  pau- 
lo post ;  caput. 


CRISTÓBAL    CORET.  67 

ber  qué  hora  es. 

iV.  ¿Qué  necesidad  tienes  de  saber  qué  hora  es, t 
si  quieres  hacer  alguna  cosa?  Mientras  hay  o-  | 
portunidad,  es  hora.  ¿  Mas  en  dónde  está  lu  re- 
lox  de  camino  ? 

G.  Se  me  cayó  poco  há  huyendo  del  perro  del 
hortelano  después  que  cogi  las  ciruelas. 

T.  Desde  la  ventana  te  vi  yo  que  corrías  :  mas  no 
pude  ver  á  dónde  te  hablas  retirado,  porque  me 
lo  impedia  el  pensil ,  que  hizo  alli  mi  madre 
contra  la  voluntad  de  mi  padre  que  no  queria, 
y  lo  contradecia  mucho :  mas  mi  madre  firme  ea 
su  propósito  consiguió  que  no  se  quitase. 

N.  ¿  Ytú   qué  hacías  ,  callabas  ? 

J\  Lloraba  y  callaba:  ¿qué  otra  cosa  haría  yo  es- 
tando discordes  dos  personas  á  quienes  amo  mu- 
cho ?  Aunque  mi  madre  me  mandaba  que  estu- 
viese de  su  parte  y  la  defendiese,  y  que  levanta- 
se el  grito  hasta  el  cielo,  mas  yo  no  queria  chis- 
tar contra  mi  padre.  A  mi  me  envió  á  la  escuela 
cuatro  dias  continuos  sin  almorzar  mi  madre 
enojada  ;  y  juraba  que  yo  no  era  su  hijo,  si  que 
la  ama  me  había  trocado  y  cambiado,  de  lo  que 
dice  que  la  citará  ai  alcalde  (a)  ó  juez  capiíai. 

J^'  ¿Qué'cosa  es  alcalde  capital?  ¿.qué  ,  todo  al- 
calde no  tiene  cabeza  ? 

T,  Qué  sé  yo  :  asi  lo  dixo  ella. 

G.  Üia,  ¿quiénes  son  esos  de  lasgavardinas  y  botas? 
N.  Franceses  son. 

fi»  ¿Qué  es  esto  ?  ¿  hay  por  ventura  paz  ? 

(a)     Al  alcalde  o  juez  criminñh 


68  LUDOVICUS   VIVES. 

T.  Bellum  narrabant  futurum ,  et  qutdem  atrox, 

G.   Quid  adferunt  ? 

T.  Vinum. 

N.  Exhilarabunt  multos, 

G.  Scilicet  y  non  soltim  vinum  éxhilarat ,  sed  vini 

mentio ,  et  recordado. 
N.  Vinosos  utique:  mea  nihil  refert  y  qui  aquam  hibo^ 

G.  Nunquam  facies  honum  carmen, 

T.  Nosti  illam  mulierem  ? 

G.  Non  ^  qiítenam  est  ? 

T.  Aures  habet  gossipio  ohturatas. 

G.  Quid  ita  ? 

T.  Ne  quid  audiat  i,  quia  male  audit. 

ti.  Quam  multas  pessime  audiunt  aüribus  patenti- 
bus,  et  bene  perforatis. 

T.  Credo  huc  pertineré  ,  quod  est  apud  Ciceronem  (a) 
in  Tuscuíanis  qucesiionihus  :  surdaster  erat  Mar- 
cus  Crassus :  sed  illud  pejus  ,  quod  male  audiebat, 

N»  Non  dubium  est  quin  hoc  ad  infámiam  sit  re- 
ferenium.  Sed  heuS  tu  ,  Bambalio  ,  invenisti  tuas 
Tuscuianas  quastiones  i 

Bam.  Etiam,  apud  propolam  ,  adeó  ínter  polutas  ,  u$ 
non  agnoscerem. 

N.  Quis   surripuerat  ?  '      ,  . 

Bam.  Vatinitis  ,  quod  illi  male  sit.  ''  '     "- 

G.  Vah  hominem  manibus  adunéis ,  et  picotissii' 
mis  :  ne  admitías  eum  unquam  ad  tuas  capsas, 
nec  ad  scrinia ,  si  vis  omñia  esse  salva»  Nesci» 

(a)    Lib.  $.  num.  38» 


CRISTÓBAL    CORET,  69 

T.  Decían  que  habrá  guerra  ,  y  á  la  verdad  cruel. 

G.  ¿Qué  traen  ? 

T.  Vino. 

N.  Alegrarán  á  muchos. 

G.  Es  á  saber  ,  no  solo  alegra  el  vino,  sí  que  tam- 
bién su   memoria,  y  solo  nombrarle. 

N.  Ciertamente  á  los  r  ficionados :  á  mí  que  be- 
bo agua  ,    nada  me  importa, 
í  G.  Nunca  serás  buen  poeta. 

T.  i  Conoces  aquella  muger  ? 

G.  No  ;  quién  es  ? 

T.  Los  oídos  trae  tapados  con  algodón. 

G.   ¿  Porqué  los   trae   asi  ? 

T.  Para  no  oir  cosa,  porque  tiene  mala  famt. 

N.  Muchísimas  tienen  muy  mala  fama  con  los 
oidos  patentes  y  bien  agugereados. 

T.  Creo  pertenece  aquí  lo  que  dice  Cicerón  en 
las  cuestiones  Tusculanas  :  algo  sordo  era  Mar- 
co Craso ,  y  lo  peor  de  todo  que  tenia  ma- 
la  fama. 

Tí.  No  hay  duda  que  esto  hace  eco  al  honor. 
Mas  tú,  Bambalio,  ¿has  hallado  tus  cuestio- 
nes Tusculanas? 

Cam.  Sí,  en  casa  de  un  revendedor,  tan  remen- 
dadas y  renovadas  ,  que  no   las  conocía. 

N.  ¿Quién  las   había  hurtado? 

Bam.  Vatinio  ,  que   mal  provecho  le  haga. 

G.  O  hombre  de  manos  corbas  y  muy  empega- 
das :  nunca  le  dexes  entrar  en  donde  tienes  tus 
caxas ,  cofres  ,  ni  esciitoiios  ,  si  no  quieres  que 


7©  LUDOVICUS   VIVES. 

illum  (a)  crumenisecum  esistimari  ah  omnthutf 
et  de  crumeniseco  accusatum  ppud  Gyrnnasiar" 
cham  ? 

N.  Soror  fuellce  iUius  enixa  est  heri  gemellos, 

G.    QnJd    mirum  ?    Mulier    qucedam   via    Salaria 

ad  ieonem  galeatum  ,  ^perit  nudius  sextus   ter 

gerr.inoT. 

N.   Piiniuf  (b)  dicit ,  ad  septmum  poste  procedí, 

T.    Qhít    vestrúm   audivit  de   uxore    comitis   Ba- 

tavite  ? 

Quam  ferunt  uno  parta  tot  edidisse ,  quot  sunt 
in  aiino  dies  y  ex  imprecaiione  mendicce  cujusdam, 

G.    Quid  isthuc  fuit  de  mendica  ? 

T.  Mwnd'ca  h<ec  liberis  onusta  ,  petiit  oh  hac 
comité  stipem  :  illa  ubi  conspexit  tot  pueroSy 
tonvitio  illam  abegit  ,  scortum  vocitans  ,  nega- 
hat  enim  posse  fieri ,  ut  ex  uno  viro  tantám 
sobolem  suscepisset.  Innocens  mendica  precata  est 
Divos ,  ut  si  se  castam  ,  et  puram  scirent ,  da- 
rent  comiti  ex  rnaritd  suo  tot  fcetus  unn  concep- 
1u  ,  qui  t  sunt  in  anno  dies  :  et  ita  ccntigit  *  : 
ostendii urque  propago  numerosa  illa  in  oppido 
quodam  illius  insulte. 

(a)  Nomen  composltum  á  crumena  ,  a» ,  et 
verbo  seco  ,  as.   (b)  Lib.  7.  cap.   3. 

*  Anno  saluris  1276.  ut  constat  ex  inscriptio- 
ne  coeva  Sepulcri,  apud  Calvete  ,  Itineris,  p.  282. 
Quó  etiam  anno  Valentías  diem  obüt  Jacobus  I. 
Espugnator  ,  in  palatio  Regio  extra  mcenia,  teste 
Raymundo  Montanerio,  coevo. 


CRISTÓBAL    CORET,  7I 

te  falte  algo.  ¿No  sabes  que  todos  le  tienen 
por  un  corta  bolsas  ,  y  que  de  ese  delito  le 
acusaron  delante  del  maestteescuela  ? 

N.  La  hermana  de  aquella  muchacha  parió  ayec 
dos  de  un  parto  (a). 

G.  ¿  Qué  hay  que  admirarse  de  eso  ?  Una  rou- 
get seis  dias  há  parió  tres  en  la  calle  de  la 
Sal ,  junto  al  león  de  la  celada. 

N,  Plinio  dice  que  pueden  parir  hasta  siete. 

r.  ¿  Quién  de  vosotros  tuvo  noticia  de  la  conde- 
sa de  Holanda  ? 

Que  dicen  parió  tantos  de  un  parto,  cuantos 
dias  tiene  el  año ,  por  la  maldición  de  una  po- 
bre mendiga. 

G.  Cómo  sucedió  eso  de  la  mendiga. 

r.  Cargada  de  hijos  esta  pobre  muger  pidió  limos- 
na á  esta  condesa  :  asi  que  ella  vio  tantos  ni- 
ños,  la  despidió  con  afrenta  llamándola  rame- 
ra ,  porque  decia  no  podia  ser  haber  tenido  de 
un  solo  marido  tantos  hijos.  La  pobre  mugec 
inocente  rogó  á  Dios  y  sus  santos ,  que  si  era 
verdad  que  ella  era  muger  honrada  diesen  á  la 
condesa  de  solo  su  marido  tantos  hijos  de  un 
parto ,  cuantos  dias  tiene  el  año  :  y  sucedió 
asi  ♦  :  y  está  á  vista  en  una  piedra  aquella  mul- 
titud de  hijos  en  un  lugar  de  aquella  isla. 

(a)     Llamante  comunmente  mellizof. 

*  Parió  365  hijos  esta  condesa  ,  llamada  Mar- 
garita ,  mnger  de  Hermano,  conde  de  Hennem- 
bourg ,  que  habiendo  recibido  el  bautismo,  mu- 
rieron juntamente  con  la  madre.  (Calvete  :  Via" 
ge  del  £rínci2e  j  lib.  4.  pag.  282.) 


7  2  LUDOVICUS    VIVES, 

G.    Malo  credere  ,  qudtn  exquirere. 

N.  Oninia  sunt  Deo  ^ossibiiia, 

G.    linó  vero  facillima. 

Js.   Non   nosti  illum   onustum   retihus  ,    comitaium 

canibus  ,  cum    causia  ,   et   peronibus  ,    vehentem 

cantherio  strigosissimo  ? 

T.   Estne  Mannius  versificator  ? 

N.  Est  plane. 

T.  Qucenam  tanta  metamorphosis  ? 

N.  Ex  Minerva  transiit  ad  Dianam  :  id  est  ^  ah 
honestissima  occupatione  ad  inanem^  et  stuitum 
laborem.  - 

Pater  ejuf  mercimonils  faciundis  auxerat  rem : 
hic  patcrnam  artem  dedecori  sibi  esse  ducit ; 
vertit  se  ad  alendos  equot  ,  et  venattonem  ,  non 
aliter  ratus  posse  nobilitatem  generis  venari, 
Njm  si  quid  ageret  utile  ,  non  habereíur  pro  no- 
hili.  Sequilar  eum  venantem  talis  Curius  pereru- 
ditus  homo ,  al¿Mor  famosissimüs  ,  et  qui  probé 
novit  taxillos  mittere  compositos  :  domi  habet  so- 
dalem  Tricongium  (a). 

T.   Imó  arfiphoram. 

G.   I*r.Q  spcngiam. 

N.  Imó  arenam  África  aridissimam, 

Bam.  Ajunt  eum  semper  sitire. 

(a")  Tricongiut  cognotnen  Nevelli  Torqyati  Me- 
dioianensis ,  qui  gestis  honoribus  á  Pr:stuta  ,  ad 
ProconsuJatum  usque  pervenerat.  Hic  tribus  con- 
giis  speciante  Tiberio  epotis  ,  hoc  cognomen  sibi 
vendicavit :  Plin.  1.  14.  c.  2a. 


CRISTOS  AL    CORET,  73 

t7-  Mas  qpiero  creerlo  ,  que  buscarlo» 

N,  Para  Dios  nada  hay  imposible. 

G.  Antes  bien  todo  le  es  muy  fácil. 

N.  i  No  conoces  á  aquel  que  va  cargado  con  las 
redes ,  acompañado  de  los  perros ,  con  el  som- 
brero del  campo  y  con  las  abarcas  ,  que  va  á 
caballo  en  el  rocín  flaco  ,  trasijado  ? 

^  ¿  Es  por  venmra  Mannio  el  versista  ? 

N.  El  es  sin  duda. 

T.  ¿Qué  tan  grande  mudanza  es  e>t3?^ 

N.  Ha  deíado  á  Minerva  ,  sigue  á  Diana  :  esto  es, 
ha  dexado  un  muy  decente  empleo  ,  y  se  ha  a— 
plicado  á  un  trabajo  nedo  y  de  ningún  prove- 
cho. Su  padre  se  hizo'  rico  con  el  trato  :  éste 
piensa  que  ser  mercader  como  su  padre  le  es  co- 
sa  indecorosa  :  se  ha  aplicado  á  criar  caballos  y 
á  la  caza  ,  pensando  que  de  otra  manera  no  pc« 
drá  ennoblecer  sa  casa  y  iinage.  Porque  si  se  da- 
ba á  la  ganancia ,  perdería  la  reputación  de 
noble.  Sigúele  en  la  caza  fulano  Curio,  hombre 
moy  docto ,  tahúr  muy  afamado ,  y  que  sabe 
muy  bien  jugar  los  dados  cargados:  en  casa 
tieoe  por  compañero  á  Tricongio  (a). 

T.  Antes  bien  un  cántaro. 

G.  Antes  bien  una  esponja.  « 

iV.  Ames  bien  arena  muy  seca  de  la  África. 

Bmm,  Dicen  que  él  siempre  tiene  sed. 

(a)  Camgius  ,  ü  ,  significa  azumbre :  aludieTido 
puet  mi  caso-,  foiiamos  muy  bien  llamar  en  romumce 
{por  sobrentnnbre)  d  Nivelo  Torquato :  Tres  a%um^ 
hres.  Es  compuesto  del  nombre  griego :  Tris  ,  tres, 
y  Coitgimt ,  azambre. 


74-  LUDGVICUS    VIVES. 

ti.  An  Sítiat  nescio  ,  semper  certe  faratat  etf  |»tf- 

tare. 
Bam.  Au  ,  ausculta  lusciniolam  illam, 
G-  Ubinam  est  ? 
Bam.  Non  vides  eam  in  ramo  tilo  sédenteme  Vide^ 

ut  canit  ardenter  ,  nec  intermlttit  (a). 
N.  Ftet  thilomela  nefas, 

G.  Quid  mirum  dulciter  eam  garriré ,  quce  sit  At- 
tica  ?  Ubi  etiam  fiuctus  maris  non  sine  numera 
illiduntur   littorL 

N.  Pliniui  scribit ,  eam  prcesentihus  hominibus  diu" 
tius  ,  et  accuratius  cantare, 

T,  Quid  causee  est  ? 

N.  Ego  tibí  causam  aperiam.  Cuculus ,  et  philó- 
mela  eodem  cantant  tempore  ,  verno  scilicet ,  ab 
aprili ,  medio  ad  majum  exactum ,  aut  eo  circi- 
ter.  Hce  du<e  aves  in  contentionem  venerunt ,  de 
suavitate  concentüs  :  quasitus  est  judex  ;  et  quia 
de  sonó  erat  certamen  ,  aptissimus  visus  est  ai 
eam  cognitionem  asinus  ,  qui  prceter  esteras  ani- 
mantes grandes  haberet  aurículas  Asinüs  repU" 
diata  luscinia  ,  cujus  se  harmoniam  negaret  in- 
telligere  ,  victorium  cuculo  adjudicavit :  philome» 
la  ad  hominem  appellavit  :  quem  ubi  videt ,  agit 
statim  causam  suam  ,  curéit  diligenter  ,  ut  se  illi 
approbet  ad  vindicandam  injuriam  ab  asino  ac» 
ceptam, 

G.  Habeo  causam  poeta  dignam. 

N.  Quid  ergo  ?  Expectabas    philosopho    dignam  ? 

(a)    Ovid.  Metam,  et  alibi. 


CRISTÓBAL    CORET,  J f, 

N.  Yo  no  sé  si  tiene  sed  ,  á  la  verdad  está  siem- 
pre pronto  para  beber. 

Bam.  ¡  Ah  !  escucha  aquel  ruyseñor. 

G.  ¿  En  dónde  está? 

Bam,  i  No  le  ves  parado  en  aquella  rama  ?  Mira 
como  levanta  la  voz  sin  cesar  ni  descansar. 

N.  Llora  Filomela  la  maldad  que  cometió  con 
ella  Tereo. 

G.  ¿  Qué  maravilla  que  gorgee  tan  dulcemente 
siendo  de  Atenas  ?  En  donde  'aun  las  olas  del 
mar  combaten  en  la  ribera  con  la  armonía. 

N.  Pünio  escribe  que  canta  mas  y  con  mayor  cui- 
dado estando  presentes  los  hombres. 

T.  Qué  es  la  causa  ? 

N,  Yo  te  la  diré.  El  cuclillo  y  el  ruiseñor  can- 
tan por  un  mismo  tiempo  ,  es  á  saber,  en  la  pri- 
mavera ,  desde  quince  de  abril  hasta  el  fin  de 
mayo  poco  mas  ó  menos.  Compitieron  estas  dos 
aves' por  la  melodía  de  su  canto:  buscaron  juez: 
y  porque  la  competencia  era  del  sonido  ,  pare- 
ció era  muy  al  propósito  para  el  conocimiento 
de  aquella  causa  el  asno  ,  que  tenia  las  orejas 
mas  grandes  que  los  demás  animales.  El  asno, 
habiendo  menospreciado  al  ruyseñor  ,  cuya  ar- 
monía dixo  no  entendia  ,  dio  la  semencia  en 
favor  del  cuclillo  :  el  ruyseñor  apeló  al  hom- 
bre :  y  luego  que  le  ve  pide  justicia  ,  canta 
dulces  gorgeos  para  agradarle  y  vengar  el  agra- 
vio que  le  hizo  el  asno. 

G.  Entiendo  la  razón  buena  para  un  poeta. 

N,  ¿Qué  es  eso?  ¿Esperabas  tazón  digna  de  un  fi- 


y 


76  LUDOVICUS    VIVES, 

Posee  á  mv'is  illis  magistris  Parisiensibus, 

G.  Píerique  illorum  vestibus  sunt  philosophi ,  noit 
cerebro. 

JN.  Quid  ita  vestibus  ?  Nam  coquos  potius  dixeris, 
aut   muliones. 

G.  Quia  gestant  eas  crassas  ,  detritus ,  lutulentfts^ 
immundas  ,  pediculosas. 

N.  Erunt  ergo  philosophi  cynici, 

G.  Imó  cimici :  non  ,  quod  videri  affectant  ^  peri~ 
patetici :  quippe  Aristóteles  sedee  princeps  ,  cul* 
tissimus  fuit.  Eg9  vero  longum  vale  dico  jant 
nunc  phihsophice  ,  si  aliter  non  possum  esse  phi- 
losophus.  Quid  enim  pulchrius  ,  et  homiue  dig- 
iiius  ,  quám  mundities  ,  et  civilis  quidem  cultus 
in  victu,  et  vestitu  ?  Ea  in  re  antestant  mea  sen- 
tentia  Lovanienses  Parisiensibus. 


T.  Quid  tu  ?  Non  putas  esse  impedimento  studiis 
nimiam  curam  munditice  ,  atque  elegantiarum  ? 

G.  Ego  quidem  munditiem  probo  :  anxiam ,  et  moro- 

sam  illias  curam  improbo. 
N.   Damnas  tu  elegantias^  De  quibus  scripsit  VaU 

la  tam  dijfuse  ,  quasque  adeó  diligenter  commen- 

■dant   nobis  nostri  prceceptores. 
G.  Alia  est  verborum  in  loqucndo  elegantia ,  alia 

rerum   in  vestiendo. 
T.  Scitis  quid  est  mihi  narratum  á  tabellarlo  Lo- 

vaniensi  ? 


CRISTÓBAL    CORET,  JJ 

lósofo?  Pregúntalo    á    aquellos  nuevos  maes-^ 

*^    tros  de  París. 

iy.  Muchos  de  ellos  son  filósofos  solo  en  los  ve§- 
t¡3os ,  mas  no  en  eTjuicio  j;  entendimiento. 

"N. ^¿"Có nióT sT ' e n  los  vestidos  ?  Porque  mejor  ie* 
podias  llamar  cocineros  ó  arrieros. 

G.   Porque  los  llevan  de  paño  grosero  ,  muy  usa- 

-    dos,  á  pedazos  ,  llenos  de  lodo,  sucios,  piojosos. 

a.  Luego  serán  filósofos  cínicos. 

"G.  Antes  bien  chinchosos  (a)  ,  no  peripatéticos, 
como  ellos  pretenden  parecer  :  Aristóteles  ,  au- 
tor de  esta  secta  ,  fue  á  la  verdad  muy  pulcro  y 
aseado.  Mas  yo  desde  ahora  me  despido  para 
siempre  de  la  filosofía  ,  si  no  puedo  sin  eso  ser  v 
filósofo.  2  Qué  otra  cosa  hay  mas  linda  y  mas 
digna  de  un  hombre  ,  á  la  verdad  ,  que  la  lim- 
pieza  y  aseo  político  en  la  comida  y  vestido?  ^**' 
En  eso  exceden  ,  según  mi  sentir ,  los  de  Lo- 
vayna  á  los  de  París. 

r.  i  Qué  dices  tú  ?  j  No  juzgas  que  el  demasiado 
•ciiidado  de  la  limpieza  y  de  las  galas  sirve  de 
embarazo  para  los  estudios  ? 
G,  A  mí  en  verdad  me  agrada  la  limpieza  :  no  el  /■ 

ansioso  y  moroso  cuidado  de  elia. 
IV.  ¿Condenas  tú  las  elegancias  ,  de  las  cuales  ha 
escrito  Vala   tan  difusamente  ,  y  que  nuestros 
maestros  tanto  nos  encomie.ndan  las  leamos? 
G.  Es  distinta  cosa  la  elegancia  de  palabras  en  el  J 

hablar,  del  aseo  de  ias  cosas  en  el  vestir. 
r.  ¿Sabéis  lo  que  me  ha  contado  el  correo  de  Lo- 
vayna  ?  4  U'ii'XiV ,  tr.¿,iv..,oro 

(a)    Cimex ,  cis.  Chinche.  Jade ,  Cimicus ,  a ,  m. 


-7?  LUDOVICUS   VIVES. 

N.  Quid  tándem  ? 

T.  Ciodium  arderé  perdite  in  puellam  quandam  ,  et 

Lusconem  transtulisse  se  ad  mercaturam  á  litte» 

ris  :  hoc  est ,  ab  equis  ad  asinos» 

N.  Quid  audio  ? 

T.  Ciodium  noratis  omnes  sueci  plenum ,  rubkun" 
dum  ,  bene  habitum  ,  hilarem  ,  vultu  renidenti, 
comem  ,  festivum  confahulatorem  :  nunc  refert 
lile  f  esse  exuccum  ,  et  exanguem  ,  pálido  colO" 
rCf  atque  adeó  luridoy  imbécil lum  y  horridumy  tru" 
cem ,  taciturnum ,  fugitantem  lucis ,  et  humani 
consortii :  nemo  qui  illum  vidisset  prius  ^jam  ag- 
nosceret» 

N,  O  miserum  adohscentem :  unde  id  mali  ? 

T.   Ex  amore^ 

N.  At  unde  amor'i 

T.  Quantum  ex  oratione  tabellarii  potui  collige-' 
re ,  reliqüerat  seria ,  et  solida  studia  ,  dederat 
sese  cunctum  poetis  lascivis ,  latinis  ,  et  Hugute 
vulgaris  :  unde  prima  animi  prceparafio  ,  ut  si  qua 
ignis  scintilla  in  illum  incideret  fomitem  ,  quan^ 
tumlibet  exigua,  súbito  inflammaretur  velut  stupaz 
tradiderat  se  somno  ,  et  otio. 


N.  Quid  necesse  habes  plures ,  aut  majoret  causa» 
amandi  commemorarel 

T.  I^unc  insanit :  ambulat  plerumque  solas :  sem- 
per  autem  vel  tacitus ,  vel  cantillans  aliquid :  gt 
modulans  ,  scribit  versas  sermone  vernáculo. 


CRISTÓBAL    CORET,  79 

N.  ¿Qué  te  ha  contado? 

T.  Que  Clodio  está  muy  enamorado  de  una  mu- 
chacha i  y  que^Lucio  habiendo  dexado  los  estu- 
dios ,  se  ha  aplicado  al  trato  de  mercader  :  esto 
es,  ha  pasado  de  rocina  ruin. 

N.  ¿  Qué  me  dices  ? 

T.  Ya  conocíais  todos  á  Clodio  ,  gordo ,  colorado, 
bien  complexionado  ,  alegre  ,  risueño  ,  cortés, 
chistoso;  ahora  dice  el  correo  que  está  flaco,  per- 
dido ,  amarillo  y  cárdeno,  sin  fuerzas  ,  feo  que 
espanta  ,  melancólico  que  no  habla,  que  no  sa- 
le de  casa  hasta  que  anochece  ,  que  no  comuni- 
ca con  hombre  alguno  :  ninguno  que  antes  le 
hubiese  visto  le  conoceria. 

N.  ¡  O  pobre  mancebo  ¡  ¿  de  dónde  le  ha  venido 

T.  Del  amor.  (ese  mal  ? 

N.  ¿  Mas  de  dónde  le  ha  venido  ese  amor  ? 

T,  A  lo  que  yo  pude  colegir  de  lo  que  me  dixo  el 
correo  ,  él  habia  dexado  los  estudios  graves  y 
sólidos  ,  y  se  habia  entregado  todo  á  leer  poetas 
lascivos,  asi  latinos,  como  en  lengua  vulgar:  de 
ahí  la  primera  disposición  de  la  voluntad  ,  para 
que  si  alguna  centella  del  amor  prendiese  en  a- 
quella  yesca  ,  por  mas  pequeña  que  fuese  ,  al 
punto  se  encendiese  como  estopa:  finalmente,  S9 
babia  entregado  al  sueño  y  ociosidad. 

N.  No  tienes  que  referir  mas  ó  mayores  motivos  de 
sus  amores. 

r.  Ahora  está  loco  :  va  casi  siempre  solo  :  mas 
siempre  ó  sin  decir  palabra,  ó  cantando,  ó 
componiendo  algo  :  hace  Tersos  en  lengua 
vulgar. 


86  LUDOVICUS    VIVES, 

Is/.  SciUcet :  quos  legat  ipsa  Lkóris  (a). 

G.  0  Cbriste  ,  averie  ab  animis  nostris  tam  per- 
niciosum  morbum. 

T.  Nisi  me  ingenium  Clodii  fatlit ,  recipiet  se  ali— 
quando  Ule  ai  frugem  meíiorem :  peregrinatur  ani- 
mas ejus  in  nequitiay  non  habitat. 

G.  Et  Ule  alter  quas  mercaturas  exercet  ? 

T.  Misit  ad  patrem  epistohm ,  fiabiliter  conscrip- 
tam  de  misera  conditione  studiorum  ,  quam  ,  quod 
esset  apertilis  ,  legit  ipse  tabellarius.  Pater  hO" 
mo  crassee  Mtnervts  ,  transdidit  eum  d  chartis  ad 
lanas  ,  pannos ,  gtastum  ,  piper  ,  gingiber ,  cinna^ 
monium.  Nunc  ille  succinctus  braccha  ,  mire  dili" 
gens  ,  et  sedulus  in  aromataria  taberna  ,  vocat 
adventores  ,  excipit  klandus  ,  scandit ,  descendit 
per  scalas  infestissimas :  proferí  suas  merceSy  ver- 
tit ,  invertit  ,  mentitur  ,  pejerat :  omnia  sunt  illi 
leviora  y  qudm  studere. 


N.   A  puero    novi    illum    aitentum    ad    rem  ,  eP 
delectar  i   numulis :    itaque    potiorem    habuit  nu^ 

(a)  Prius  Cytheris  ei  nomen  fuit ,  postea  vero 
Lycóris  ,  idis ,  id  est  Lupa  :  Lycos  enim  grecé, 
lupus  latiné  dicitur.  Ponitur  autem  sxpé  lupa  pro 
meretrice.  Hoc  cognomine  appellatam  Laurentiam 
Faastuli  uxorem  apud  Livium  invenies,  quod  cor- 
poris  sui  pastoribus  copiain  faceret.  A  lupa  (in  hac 
si¿nificatione)  lupanar,  locus,  ubi  iupae,  hoc  est, 
meretrices  prostant.  Lugar  dor»de  se  vende  la  ho- 
nestidad. Virgii.  Eciog.  10.  V.  2, 


CRISTO  SAL    CORETf  Si 

N,  Es  á  saber ,  para  que  ios  lea  la  misina,  Licoris. 

G.  i  Oh  JesucristQ ,  guárdanos  de  tap  perniciosa 
enfermedad  ! 

r.  Si  no  me  engaña  el  natural  de  Clodio,  él  se  en-' 
inendará  algún  día:  su  .voluntad   va  diva:g^ndoJ 
en  Jas  torpezas  ,  mas  no  está  en_e_lIa,Sff^,a;ft^ftj^o.l 

G.  Y  aquel  otro  ¿en  qué  mercadurías  se  e<-ercita  ^ 

T.  Envió  á  su  padre  una  carta  e<icrita  con  muchas 
lágrimas  del  miserable  estado  de  los  estudios,  la 
que  leyó  el  mismo  correo,  porque  se  pudia  abrir 

;;  con  facilidad,  ül  padre,  hombre  rudo,  le  ha. pa- 
sado de  los  libros  á  las, lanas,  paños,  pastel,  pi- 
mienta ,  gengibre  ,  canela.  Ahora  bien  atados 
los  justillos  ,  muy  cuidadoso  y  diligente  eq  la 
especería  ,  llama  á  los  forasteros  ,  les  recibe,  con 
cariño ,  sube  y  baxa  por  unas  escaleras  muy  pe- 
ligrosas ,  saca  y  muestra  sus  mercadurías  para 
despacharlas,  las  vuelve  y  revuelve  .un<t  y  otra 
vez  ,  miente  ,  jura  :  rodas  estas  cosas  le  parecen 
mas  ligeras  que  estudiar.  ,^ 

2V.  Desde  niño  conocí  yo  que  era  ayariejnto  >  y 
que  se  alegraba   d«   teaec   dinerillos  /  y  asi 


82  LUBOVICUS  VIVES. 

mationem ,  quám  titeraturam ,  et  vité  lucrum  an-» 

tepofuit  excellentiat  eruditionis :  aliquando  peenite- 

hit  eum. 
T.  Sed  sero. 
N.  Indubie:  provideat ,  ne  dccidat  sihi ,  quod  sao 

consobrino. 
T.  Cui  ? 
N.  Antronio  (a)  in  angiporta  pomorum,  ad  tres  gra» 

culos.  Non  audisti  illum  superiore  anno  decoxis~ 

se{b)% 
G.  Quid  decoxit  quceso  ?  Estne  hoc  iantum  malum  i 

An  non  quciidie  id  fit  in  cuHnis  ómnibus» 

T.  Decoxit  rem  ? 

G.  Quatn  rem  ? 

T.  Alienam ,  et  conturbavit, 

G.  Nihilne  reddidit  creditorihus  ? 

T.  Ex  compactione  [nam  receperat  se  in  asylum)  un- 

ciar  ternas  ex  lihris  singulis. 
G,  Hoc  vocas  tu  decoquere  ,  quum  nihil  sit  crüdius  2 

Sed  quomodo  amisit  ? 

(a)  Antronia  ,  Teste  Pomponio  Mela  ;  juxta 
Stephanum  vero,  et  Straboneai ,  Antron  ,  civitas 
est  Magnesiac  in  Thesalia.  Circa  hanc  urbem  pro- 
cerissimi  gignebantur  asini  :  unde  proverbialiter : 
Antronius  asinus  ,  et  grece  :  Anironios  ,  onos,  di- 
citur  de  hotnine  corpulento  et  robusto :  in  quo  ta- 
inen  ingenium,  et  animí  vigor  desiderantur.  Onos, 
u,  a!^inus  ab  onomi,  juvo  Jumenta  enim  sunt  qua- 
si  juvamenta.  Vide  Scbrevelium. 

(b)  Animadverte,  quaeso  ,  lector,  quam  faceté 
utatur  verbo  Decoquo  ,  decoquis» 


CRISTÓBAL    CORET,  8 3 

apreció  mas  ser  rico  que  sabio ;  y  antepuso  á   / 
la  erudición  la  vil  ganancia :  algún  día  le  pe- 
sará. 

r.  Mas  será  tarde. 

N,  Sin  duda ,  él  ponga  cuidado  no  le  suceda  lo 
que  á  su  primo. 

T.  ¿A  qué  primo? 

N.  A  Antronio,  que  vivia  en  la  calle  angosta  de 
las  Manzanas  ,  junto  a  lf>s  tres  Grajos.  ¿No  oís- 
te decir  que  el  año  pasado  con<-ufn;ó  ? 

G.  Dime,  ¿qué  con<iumió?  K<  por  ventura  eso  tan 
grande  mal  ?  ^  Acaso  no  sucede  eso  cada  día  en 
todas  las  cocinas  ? 

2\  Consumió  la  hacienda. 

G.  ¿  Qué  hacienda  ? 

T,  La  agena  ,  y  quebró, 

G   ¿  Y  no  ha  restituido  algo  á  sus  acreedores  ? 

X.  Por  ajuste  (porque  se  habia  retirado  á  sagrado) 
tres  on^as  porcada  libra. 

G.  2  Esto  llamas  tú  cocer ,  no  habiendo  cosa  mas 
cruda  ?  ¿iVIas  cómo  pecdió  la  hacienda? 


§4  •  LUDOVICUS   VIVES. 

T.  Auiivi  equidem  nuper  de  patre  ,  non  satis  tomen 
inteltexi  :  narrabat  pater  eum  fecisse  versaras 
damnosissimas  ,  quce  degluberunt  eum^  et  devora- 
runt  US  que  ad  ossa, 

G.  QuH  reí  est  versura  ?  Quid  deglubere  ? 

T.  Ni'  ego  quidem  novi ,  credo  ésse  aliquid  de  furim- 

bus,  "  ^  ''■■■'■'.■■■      . 

•N.  Vides  illum  obesuml  Quem  putes  vix  se  passe  cont' 

mox^ere  ,  pet aurista  est  ,  et  funambulus, 
G.  Ah  tace  ,  rem  narras  incredibiiem. 
(T.  N(/n  ips£  quidem  suo  corpore  ,  sed  calicihus. 

G.  Adferebat  aliud  novi  tabellarius  de  nostris  soda" 
libus  ? 

T.  Eiiam  de  Hertnogene ,  qui  in  omni  nostro  certa" 
mine  semper  ferebat  primas.  Is  admirabili  muta- 
tione  ex  ingeniosisjimo  ^  et  [ut  cetas  iílius  ferebat) 
doctisñmOy  repente  factus  est  tardissimus  ,  et  ru" 
dissimus, 

N,  Tale  quiddam  stepe  vidi  accidere  in  quibusdam 

acutulis. 
Bam.  A junt  ii  fieri  y  quum  ingenii  acumen  non  est 

sclidnm  :   ut   in   sca'.pcllis  ,  quorum   acies  facile 

rstunditur  ,  prcesertim   si  quid   secet  pauló   du- 

ñus, 
Gr.  Quid  ?  Estne  ocies  ingenio  ,  sicut  in  ferro  ? 

Bam.  Nescio  :ferrum  scepe  vidi ,  ingenium  nunquam 

vidi. 
N.  Quid  factum  est  adolescenti  illi  pagano ,  qui 


CRISTÓBAL    CORET.'  $ f. 

T,  Se  lo  oí  á  la  verdad  decir  al  padre  ,  y  con  todo 
;  eli'^  no  lo  entendí  bastantctnerKe  :  contaha  el 
-.padre  que  había  hecho  mohatras  muy  perjudi- 
ciales ,  que  le  desollaron  y  cónsumieroo  hasta 
los  huesos. 
G.  j  Qué  cosa  es  mohatra  ?  jQué  cosa  es  desollar? 
Ti  Ni  yo  en  verdad  lo  sé  ,  creo  que  es  cosa  de  la- 
í  atunes. 

Ni  ¿Ves  á  aquel  gordo,  que  apenas  pensarás  se  pue- 
de mover?  Ks  bolteador  ,  trepador,  y  bolaiin. 
G,  Ah,  calla,  dices  una  cosa  que  no  se  puede  creer. 
ÍP-tEl  á  la  verdad    no  da  la  vuelta  con  su  cuerpo, 

si  «o  con  los  vasos. 
G.  ¿  Traía  alguna  otra  cosa  de  nuevo  el  correo  dé 

nuestros  compañeros  ? 
r..  También  cbntaba  de  Hermógenes ,  que  siempre 
i'  se  llevaba  la  palma  en  todas  nuesuras  disputase 
E<;e  con  una  mudanza  que  causa; adimiracian,  de 
•  .muy  adelantado  ingenio,  y  (seVu«  sú   edad  lo  i 
permitía)  muy  docto  ,  repentinamente  ae  vol-l 
-••ir.ió  muy  parado  ,  rudo  y  tosco.  ,:...>»    /      -^W.»' 

N.  Lo  mismo  vi  muchas  veces  acontecer  en  algu-  i 
-  nos  de  algún  ingiemio.         -  ~  -^  ->    '     '  j 

MiftL  Dicen  que  eso  sucede  cuando, la  agudeza  der  / 
-'ingenio  no  es  frroie  y  sólida,  como  sucede  en  lo»  | 
?rcoa:taplumas,  cuyos  filos  se  embota^n;  fáciltnente,' 
2  en«special  si  cortan  algún?,  maieria  dura. 
(¿¡r.ífdZámo  asi?  |.QLiéJCisAe.üi09£l:iageaio  coma^ 
.jieb'tóerro  ?;?.  he  ob-.^r':-.  nsmfit  npisrfiiT  .li-^ítr"^ 
BJvucYx)  aar io  sé^  hierro  he;  v^ob»Utbs&  vites/ 
»Iingeáio  jamas  he  visto.    .^'.; .:;'.,,  ir-.  • 
N..^\¿iíé  .b&^iclu'  de'  jíVusl  raansebft 'Aldeano,  que 


86'  LUCOVICUS   VIVES. 

superiore  mente  exhibuit  noHs  prandium  advento-' 
rium  ,  refcrtum  deliciis  rusticis  ,  ai  quem  d  fuga 
retrah  ndum  pr<eceptor  miserat  quatuor  fugitiva" 
rios  ?  Et  erat  formosulut. 


T.  Vennttus  asinuf.  Puella  amanuensis  amitce  mea, 
quce  pueila  est  illi  soror  patruelis  ,  convenit  illum 
nuper  in  pago  suo  ,  nudo  capite  ,  impexum  ,  hor~ 
ridum  ,  sentum  ,  cam  gallicis  ^  et  túnica  v/Uosd 
¡evidensa  ,  vendentem  in  trivio  quodam  cartha- 
.  ceas  imagines,  et  tabellas  elementarias  ,  cantan'^ 
tem  cantionei  novas  in  circulis, 

G.  Oportet  lilum  esse  ortum  ciara  sanguine. 

T.  Qui  isíhucl  .      ' 

€r.  Quoniam  pater  ejuí  est  de  genere  Goclitum  (a). 

N.  Non  tam  id  arguit  nobilem  virum  ',  quám  bonum 
jaculatoreM  y.i  coiljmabit  f avile.  ■ 

T.  Aut  fabrumtignarium  y  qufóculo  rubricam  diri» 

-   git  uno  (b). 

N.    Num^úam  placuit  mihi  Ule  puer ,    nec    dede-^ 

(a)  Cocles  cognomen  Horatii  cujusdam  Roma- 
ni,  qui  Porsenjc  fegi  (ut  Livius  refert  lib.  s.  De- 
cad.  i)  per  Sablicium  pontem  transiré  conánti',rs6- 
l^s  hostium  itnpetum  susfinuit^donec  á  tergo  pons 
á  sociis  frangerétor  5  quo  fracto ,  se  cum  arinis 
prascipitavir  in  .Tyberim.  Et  iicét  Isesus  in  coxa^ 
fuerit,  Tyberim  tamen  tranando  ad  suos  pervenit, 
Unde  est  illttdoab  eo  dietum  ,  quum  in  comitiii 
cox«  vitium  objiceretur :  Per  síngalos  gradus  ad- 
moneor  triumphi  mei.  (b)  P^rs,  Satyr.  i.  v.  66,    ■. 


CRISTÓBAL   CORET»  Sy 

él  mes  pasado  nos  hizo  por  su  bienvenida  un 
espléndido  banquete  lleno  de  regalos  del  campo, 
aquel  que  para  cogerlo  y  volverlo  á  la  escue- 
la ,  el  maestro  envió  cuatro  de  aquellos  que 
prenden  á  los  que  huyen  de  la  escuela?  Y  era 
donoso. 

T.  Lindo  asno.  Una  criada  de  mi  tia  ,  pritna  suya, 
le  vio  poco  há  en  su  aldea  la  cabeza  descubier- 
ta, sin  peynar,  erizada,  sucio, calzado  con  unos 
zuecos  ,  y  vestido  con  una  ropilla  de  paño  bu- 
riel, que  vendia  en  los  tres  cantones  ,  ó  esqui- 
nas estampas  de  papel  y  cartillas  cantando  can-* 
ciones  nuevas  en  los  corrillos. 

G.  Debe  ser  hijo  de  nobles  padres. 

T.  i  Cómo  asi  ? 

G.  Porque  su  padre  es  del  linage  y  familia  de  los 
Cocles. 

N.  Eso  es  mas  prueba  de  buen  tirador  quede  hom- 
bre bien  nacido,  él  dará  en  el  blanco  fácilmente. 

T.  O  de  un  buen  carpintero  ,  que  con  un  solo  ojo 
endereza  la  linea  de  almagre. 

N.  Nunca  me  agradó  aquel  muchacho ,  ni  jamai 


Sf"  LUDOVICUS    VIVES, 

rat  mihi  significationem  aliquam  zirtutix. 

G.C^hl  tta^ 

N.  Qüia  nec  atnabat  siadia ,  nec  praceptorem  reveré- 
bafur^  quod  est  perditi  animi  argumentum  evidcn- 

■'^  ^¡ssi-mum  :  et  senes  irridebat  ^  et  calamitosos  sub- 
sanabat.   Sed  quis   est  iste  sericatus  ,  iorqti^tuSf 

;'  ^aciejius  auro  ? 

~:      ;    ..  >L  ^ 

Qi  Ek'^'eH'ere  clartsshño  ^  mairem  Mbet  nobilissi- 

-   'ina;rnj\er fxcundi-ssimam, 

f^'iQitalnl-     ''  "■■''■>    - 

G:  T^ri^'iet  vix'cVedas^  quas   semper  faciat  d¿li" 

cias  :  dicas  puerufíi^t'^'in  cuiiis  adhhk:',  ct  cre^un^ 

diis  vagicntenti'^^^^^  ^"^^^ 
N.  Atquilanugo  iUt  incfpiijarn  "per  malas  serpere. 
©am.  Heus'óbsérz'aidr'-ÍKhít\,  ¿xpeditt:  Uib^es  ,  exj)li- 

cate  .  incip¡:e  evo/ver e.  ■    -    ' 

ijr,  Néi  ftiir.  his  rnuftis' hebdomadtbus  bbservator'mi^ 
'  gis  eufiofur  y  et  qiii  iiim  gaifderét  d^-  ferendis  ad 
^    'rhogfsi^m''^cr¡fhíihrl^i^y'    '  '■■'■-    r 

Bam.    Utinam   saltem  hos  '■'üerte  culpe  reos  ageret, 

'sed  ch/urfíniatur  plei^4i^nque.       .       -^' 
N.  Hic  murus  .-eneus  <  sto  ,  nil  conscire  sibi  nulla 

paiiescere  culpa  (a).  Síd  quiescite  ^  ego  iilum  sta^ 

tim  hinc  fugaba, 

Ob.  Quid  tu  dicis  vacia  ? 
N.  Quid  tu  vatrax  (b)  ? 

(a)  Hctat.  epist.  i.  v.  6o. 

(b)  Tarn  vatrax,  quám  vatrachomyomachia  pro 
convitio  usurpantur  á  pueris  garrientibus.  Pci 
oprobie. 


SRISTCBAL    CORET.  §9 

,**iae;dió  indicios  de  virtud. 

G.  ¿Cómo  asi? 

tft/^»  Porque  no  tenia  afición  á  los  estudios  »  ni  res- 

•^  peto  al  maestro  ,  que  es  stñal   muy  evidente   de 

-■^Vtin  muchacho  del  todo  perdido:  y  se  burlaba  de 
los  ancianos ,  y  hacia  mofa  de  los  pobrecitos, 
I  Mas  quién  es  ese  ,  vestido  de  seda,  que  trae  la 

.     cadena  y  frisos  de  oro  ?  ' 

,G.  Es  muy  bien  nacido,  su  madre  es  muy  noble  y 
muy  fecunda. 

'N,  ¿Quién  es  esa  ? 

G.  La  tierra  :  y  apenas  creerás  las  niñerías  gracio- 
-sas  que  hace  :  dirás  que  es  un  niño  que  aun  ha- 

-c  ce  pucheritos  ,  y  juega^con  los  dixes  en  la  cuna. 

JV.  Pues  a  fe  que  ya  le  apunta  el  bozo. 

ham.  Ola  ,  ya  viene  el  zeiador  ,  sacad  los  libros, 
abridlo?,  comenzad  á  hojearles. 

G.  No  hubo  muchas  semanas  hace  espía  mas  cu- 

•t^fÍM^íy.^u^  ^^s  ^6  holgase  de  contar  al  maes- 
tro nuestras  faltas. 

£am.  Ojalá  nos  acusase  á  lo  menos  si  tuviéserrkis 
culpa  ,  mas  de  ordinario  nos  acusa  falsamenttp. 

f^»  Esta  será  la  muralla  y  defensa  inexpugnable,  es 
á  saber,  la  buena  conciencia,  y  no  turbarnos  poc 
cualquiera  culpa  que  nos  imponga.  Mas  esperad 
un  poco,  yo  le  haré  huir  cuarto  antes  de  aquí. 

Ze.  I  Qué  dices  tú  ,  zancajoso  (a"'.  ? 

A".  2  Y  tú  ,  patituerto  con  tus  piernas  de  rana  2 

(a)  Zancajoso  ,  ^c.  Son  todas  palabras  afrtfHv- 
tas  y  picantes  ,  que  se  decían  unos  á  otros.  Por  ^ro- 
tteibio  diriamos  :  se  decían  los  nombres  de  las  ^aS' 
cuas.  Se  motejaban. 


9í>  I,UDOVlCUS   VIVES. 

Ob.  Quid  tu  hatrachornyomachiai  Sed  joca  amoto, 
quid  hic  agitar  ?  .     ;    '.^ 

K.  j^üiá  a^ereturl  Quod  ínter  honor  scholasticoí ,  M 
studiosos  :  legitur,  ediscitur^  dispulatur.  Dieiso- 
des  ,  capitulum  lepidissimum  ,  quid  est  apud^Vir^ 
gilium  (a)  :  transversa  tuentibus  hircis  ?     -"v 

Ob.  Bene  facitis,  fergite  studere  ,  ut  hona  indolit 
adolescente t  dtCet :  mihi  aliud  nunc  est  negotíl, 
vos  vaiebitis. 

N.  Satis  nugatum  est ,  revertamür  ad  ludum  f  sed 
frius  reiegumuSyqua  -prceceptor  explicavit ,■  tum 
ut  discamuSy  tum  ut  illi  p>lacedmus  ^  et  nos  a'ppro- 

,  r;  hemus  (^b)  :  quod  caique  nostrúm  dehet  esse  in  vo- 
tis  ,  non  minus  quám  patri  (c).  I 

ITER  ET  EQUUS. 

Misippus^  (d)  Thilippus^  Misospodus,  Planetes. 

JRh«  Vultisne  proficiscatur  animi  gratia  Boloniaiñf 
^^ep.  est  ad  Sequanam  ? 

(a)  Eclog.  3.  V.  8.  Batrachos  ,  u  ,  rana  ,  Mys, 
royos  ,  mus  ,  muris  ,  Achomai  ,  pugno  ,  inde  :  .va- 
trachomyomachia  ,  ranarum  ,  et  murium  pugna. 

(b)  Id  est ,  ilii.  (c)  Id  est  ,  in  votis  est, 

(d)  Libuit  nomina  ha:c  grasca  latiné  exponeré, 
valdé  enim  sunt  apta  interloquentium  personis.Mi- 
sippusosor  equorum.  Philippus  equorura  ,  vel  equi- 
tandi  atnicus.  Misospodus  ,  penult.  longa,  ignavus 
etv.industriae  osor.  Planetes,  vagus,  erro,  viator¿ 


CRISTÓBAL    CORET.  9  I 

Ze.  ¿  Y  tú ,  lucha  de  ratones  y  ranas  ?  Mas  fuera 
chanzas  ,  j  qué  hacéis  aqui  ? 

N.  ¿Qué  habiatnos  de  hacer?  Lo  que  hacen  los 
buenos  estudiantes  y  aplicados :  leemos  ,  apren- 
demos, disputamos.  Dime  por  tu  vida,  cabecita 
donosa  ,  ¿qué  significa  en  Virgilio:  Transversa 
iuentibus  hircis  ? 

Ze.  Bien  hacéis:  proseguid  en  estudiar,  como  con- 
viene á  los  mancebos  de  buena  índole :  yo  he  de 
hacer  otra  diligencia  ahora  ,  vosotros  quedaos 
con  Dios. 

K.  Basten  chanzas  y  chistes ,  volvamos  á  la  es- 
cuela :  mas  primero  repasemos  lo  que  el  maes- 
tro nos  explicó  ,  no  solo  para  aprender  ,  si- 
no también  para  darle  gusto  ,  y  nos  tenga 
por  buenos  muchachos  :  lo  que  debe  desear  ca- 
da uno  de  nosotros,  como  lo  desean  nuestros 
padres. 

EL  CAMINO  Y   EL  CABALLO. 

Misipo,  Fiiipo,  Misospodo  ,  Planetes. 

F.  ¿Queréis  por  ventura  que  vamos  á  divertir- 
nos á  Bolonia  ,  que  está  junto  al  rio  Secua- 
na  (a)  ? 

(a)    Llámase  en  español  el  Sena, 


92  tUDOVICXlS    V1VE3. 

Mísi,  et  Misos,  Nibü  muiumus,  dte  pratertlm  sere- 
no ^et  á  venus  silenti  ,  tum  etiam  in  nostro  peeda- 
gogio  feriato, 

Ph.  Cur  non  est  vohis  operar ms  ? 

Misos.  Q  >ia  Pandulfus  madefacturus  est   hodie  in- 

genti  prandio  tnagistros  omnes  ,  in  bonorem  lau-- 

rea  su<e  magistraiis. 
Pía.  Vah ,  (jfuanturn  potabitur» 
Misos.  Multó  plus  sitietur. 
Mi  si.  Ego  babeo  asturconem. 
Ph.   Eí  ego  equum  meritorium ,  eoniuctum  de  lusco, 

impo  store. 
Misos.  E,go  ,  et  Planetes  vehemur  rheda  :  reliqui ,  si 

videtur  ,  vel  pedestres  seqtientur  nos  ,  vel  vi  bra-^ 

chiorum  agent  cymbam  contra  cursum  amnis» 

Pía.  Imc  equis  trahetur. 

Misos.  Ut  erit  cordi :  nam  nolis  pedestre  iter  magis 
ptacet^,  ,    '  '■■- 

Vh.  "Eja'  puer  f  frxna  equum  mzum  ,  et  Ínsteme', 
Quid  .nalum  ,  mannn  indis  lupatum  ?  Orna  potius 
freenulo  illo  levi  cum  büilis.  ^" 

Pu.  Htíi,  nec  oream  habet ,  nsc  áureas.  \ 

Ph.  5¿  scirem  quis  fregisset  yCgo  iili  frangarem. 
Mi  si.   Qcid  tu  nunc  dicis  oncitatus  ?  ■ 

Ph.   Panem  in  coena.  Accipe  ,  unde  poteris  ,  accom» 

modato. 
Fu.  Scilicet    in   mediispíéilagogiis   qu,ter.ii .  tu  vel 

e^uos  ,  vel  equorum  ornamenta  ? 
Pií.  Supple  igitar  qu«e  dssunt ,  ex  hoc  fuñe. 


CRISTÓBAL    CORST,  9J 

Aliíi,  y  Misos.  >i.>  quereams  oira  cosa  ma«.  en  es- 
pecial en  dia  tan  sereno ,  y  que  no  hace  viento, 
y  tambico  feriado  en  nuestia  escuela. 

F.  i  Porqué  es  hoy  feriado  ? 

Misos   Porque  Panda  fo  ha  de  hacer  un  espléndi- 
do banquete  a  tolos   \o^  maestros  en  honra  del 
grado  que  le  han  conferido  de  maestio. 
Pia.  O  qué  lindamente  se  beberá. 
Misos.  Mucha  mas  sed  se  padecerá. 
Mi  si  Yo  tengo  una  haca. 

F.  Y  yo  un  caballo  de  alquiler,  que  he  alquilado 
-    del  tuerto  tramposo. 

Misos.  Yo  y  Plañeres  iremos  en  un  carro  :  los  de- 
más ,  si  les  parece ,  ó  nos  segu'ran  á  pie ,  ó  á 
fuerza  de  sus  brazos  subirán  cuntía  la  corriente 
del  rio  con  un  barquillo.  j  *'••'  ' 

Pia.  Antes  b  en  le  remolcarán  los  caballos. 
Misos.  Como  gustareis :  porque  nosotros  mas  que- 

reríios  ir  á  pie. 
F.  Ea ,  criado  ,  enfrena   mi  caballo  y  enjaézale. 
¿Qué  haces?  mal  haya  tu  alma;  jla  haca  enfre- 
nas con  el  freno  de  bocado  fuerte?  Antes  bien 
ponle  aquel  pequeño  iigerito  tachonado. 
Cri.  Huhu  ,  ni  tiene  barbada  ,  ni  frontal. 
F.  Si  supiera  quién  lo  ha  roto,  yo  le  rompería.     ^ 
il/ij/,  ¿Qué  dices  tú  ahora  alterado  de  la  colera  ? 
F.  £1  pan  para  cenar.  Toma ,  compónlo  de  lo  que 

puedas. 
Cri.  Cosa  graciosa :  ¿en  las  escuelas  de  rauchachoi 

buscas  caballos  ,  ó  sus  jaeces  ? 
F.  Suple  pues  lo  que  fáUa  con  esta  cueida. 


94  LUDOVICÜS  VIVES, 

Pu.  Erit  deforme. 

Ph.  Abi  insane ,  quis  videbit  extra  urhem  ? 

Pu.  Antilena  est  distuta. 

Ph.  Sarcias  lígula  aítrictoria  aliqua» 

Pu.  Non  habet  posíilenam» 

Ph.  Nec  est  opus. 

Pía.  Magnum  equitem ,  et  exercitatum  :  delahetar 
ephippium  ad  collum ,  et  effundet  te  equus  supra 
caput' 

Ph.  Quid  ad  me  ?  Lutosa  est  magis  vía  ,  quam  la- 
pidosa :  inficiar  coeno  ,  non  cruentabor.  Sed  si  hese 
omnia  apparanda  ,  non  hinc  difcedemus  ante  ves- 
perum»  Adduc  equum  qualicumque  ornatu» 


Pu.  Paratas  est ,  conscende  :  ah  quid  agís ,  pedem 

dextrum  ponis  priorem  in  stapeda'i 
Ph.  Utrum  erg  o  ? 
Pu.  Sinistrum ,  et  habenas  sinistra  manu  rtge :  dex- 

tra  cape   hanc  virgulam  ,   qua  erit  pro   calcari- 

bus. 
Ph.   Non  indigeo ,  calcanei  erunt  mihi  vice  calca* 

'^ium, 
Pu.  (a)  Jubellium  Tauream  videtis  ,  aut  qui  cum  ho6 

est  congressus  ,  Asseiíum. 
Ph,  Apage  historias  in  procinctu.  Ubi  reliqui  ? 

Pu.  Ite ,  ego  comitabor  vos  pedester, 

(a)  Pugnam  Jubellii  Taure*  campani  equíti» 
foriissimi,  et  Claudii  AselU  civis  Romani  ,  narrat 
I^ivius  in  fíae  feré  teitii  iibñ ,  tertix  decadis. 


CRT9IVSAI    COR^Ti  9^. 

CrL  Parecerá  mal. 

Fi  Anda  ,  meniecato ;  ¿  quién  lo  verá  fuera  de  la 

ciudad  ? 
fir».  El  petral  está  descosido. 
F.  Recniéndalo  con  alguna  pretina. 
Cri.  No  tiene  gurupera. 
F.  Ni  es  menester. 
Pía.  O  lindo  caballero  ,  y  exercitado  en  ir  á  caba> 

'.  lio :  le  caerá  la  silla  al  cuello ,  y  te  echará  el 

.  caballo  por  encima  la  cabeza. 
F.  ¿Qué  se  me  da  á  mi?  El  camino  está  mas  lo- 

■   doso  que  pedregoso :  me  ensuciaré  con  el  cie- 

-  no.,  pero  no  me  sacaré  sangre.  Mas  si  todas  es- 
tas cosas  se  han  de  aparejar  ,   no  partiremos  de 

".  aqui  hasta  la  tarde.  Trae  el  caballo  ,  de  cual- 

-  quier  modo  que  sea. 

Cri.  Aqui  está  aparejado,  sube:  ay,  ¿qué  haceS| 
primero  pones  el  pie  detecho  en  el  estribo  ? 

F.  ¿  Pues  cuál  he  de  poner  ? 

Cri.  El  izquierdo ;  y  ten  las  riendas  en  la  mano  si- 
nieátra  :  toma  en  la  derecha  esta  vara,  que  ser- 
virá de  espuelas. 

F.  No  la  he  menester  ;  los  carcañales  me  serviráa 
,•  de  espuelas. 

Cri.  Veis  á  Jubelio  Taurea ,  6  á  Claudio  Áselo, 
que  peleó  con  él. 

F.  Quita  allá  las  historias,  ahora  que  estamos  de 
marcha:  ¿en  dónde  están  los  otros  ? 

Cri,  Marchad ,  yo  os  acompañaré  á  pie. 


g$^  tUDOVICÜS   VIVES, 

Misi.   o  equum   molestissitnum  fuccusatorem      -     v 

mihi  omniá  contuderit ,  priufquam  ferven'w .,.*.   ■■■■. 

oppidum. 
Ph.   Quid  malum  est  stratum  istud  tuuml 

est ,  ut  puto. 
Misi.  Pauló  minuí. 
Phi.  Quanti ,  quanti  ? 
Misi.  Numis  turonensihut  quatuordecim. 
Pft.  Equum   ipsum   cum   suo  victu  ,  et  vestitu  tann 

non  emerim  :  nec  vtdetur  mihi    equus  vector  y, neo 

-  ephippiarius  ,   sea  jumentum  cUieliarium ,  et  ju- 
gale  ,  aut  dnrsuale :   animadverte  quceso  ,  passitn 

-  eespitat  :   veí  in  chartam  ,   aw/  latum  culmum  im^ 
'    pi"g^fet. 

Misi.  Quid  tu  de  eo  dicis'?  Pullus  est   adhuc.  Sed 
garrías  ,  quce  voles :  vides  tu  hunc  equum  ?  Is  qua- 
.  ■  ///  est ,  me  vehet ,  auí  ego  ilíum. 

Pu.  Ungulam  habet  tenerrimam  miser. 

Ph.  jQüiíi  odmnnuit  te  tam  accurate  unoculas ,  quam 

tibí  eum  insterne^et  ? 
Misi.  Rngavit  verbis  amantissimis  y  ne  dúo   inside» 

rernus  equo  ,  alter  in   strato  ,    aiter  super  clunes, 

et  ut  in  equiti  drügenter  ei  suhs temer em. 
Pu.  Nimirum  eget  misellus  ,  qui  latera  habet  nudU" 

ta  carne. 
Ph.  Quid  agitis  vos  ?  Non  ascenditis  in  rhedam  ? 
P>a.  Probé  ntones  :  rhedariut  petit  nunc  altero  tanto 

plus  ,  quám  quanti  eramus  pacti 
Ph.   Cam    rhedunis    est   v^bis   res  ,   et  cum   navi- 

culatoribus  :  fucile  conficietis  omnia  ,  et  ex  onimi 


CRISTÓBAL    CORET,  97 

Mhi.  O  Cjué  enfadoso  cabalio  trotón  :  todos  ios 
huesos  me  molerá  ames  que  lleguemos  al  lu- 
gar. 

F.  ¿Qué  silla  es  esa  tan  ruin?  Albarda  es ,  según 
yo  pienso. 

Mifi.  Poco  le  falta. 

F.  ¿  Cuánto  ,  di ,  cuánto  te  cuesta  de  alquiler  ? 

Alisi  Catorce  monedas  tornesas. 

F.  No  diera  yo  tanto  por  el  caballo  ,  por  su  man- 
tenimiento y  aparejos:  ni  me  parece  que  es  ca- 
balio ni  para  coche  ,  ni  pata  silla,  sino  jumen- 
to de  albarda,  y  para  arar,  ó  de  carga  :  repara, 
por  tu  vida  ,  cómo  tropieza  á  cada  paso  :  él  tro- 
pezaría aun  en  un  papel  ó  paja. 

Mifi.  ¿Qué  dices  tú  del  caballo?  Aún  es  potrillo. 
Mas   búrlate  lo  que  quisieres    ¿  Ves  tú  este  ca- 

^  bailo?  El  ,  tal  cual  es,  me  llevará  á  mi ,  ó  le 
llevaré  á  él. 

Cri.  Tiene  el  pobre  las  uñas  muy  tiernas  y  deli- 
cadas. 

F.  ¿Qué  te  encargó  con  tanta  diligencia  el  tuerto 
cuando  te  lo  enjaezó  y  alquiló  ? 

Bíiii.  Me  suplicó  con  mucho  cariño  que  no  subié- 
semos dos  á  caballo,  uno  en  la  silla  y  ofoá  guru- 
pa, yque  en  la  caballeriza  ie  hiciere  buena  cama. 

Cri,  Cierto  lo  há  menester  el  pobreciro ,  que  no 
tiene  mas  que  los  huesos. 

F.  ¿Qué  hacéis  vosotros?  5 No  subís  en  el  carro? 

Fia.  Bien  dices  :  el  carretero  pide  ahora  otro  tan- 
to mas  de  lo  que  habíamos  concertado. 

y.  Vosotros  tenéis  pleito  con  los  carreteros  y  mari- 
neros :  fácilmente  lo  concluiréis  ,  y  como  quec- 


9?  LUDOVICUS   VIVES. 

sententia :  (a)  genuí  hominum  est  mitef  mansue» 
ium  ,  come  ,  urbanum  ,  ^ium  :  rhedarii  sunt  faex 
terree  ,  naviculatores  fcex  maris  :  date  illi  dimi" 
dium  ejus  ,  (¡uod  plus  poscit. 

Pu.  Quhtam  esse  jam  horam  centetis  ? 

Ph.  Ex  solé  con j icio  esse  ultra  decimam, 

Pu.  Appetit  jam  tneridies, 

Ph.  hatie  ?  Heus,  Misippe  ,  eamuf,  sequatur  qui  po' 
terit :  invenient  nos  ad  galerum  purpureum :  ea  est 
taberna  diversoria  ,  sita  contra  regiam  pyrami- 
dem  ,  non  procul  á  domo  Curionis. 

Misi.  Quá  egrediemur. 

Ph.  Per  partam  Marcellinam  ,  ad  dextram  ,  simpli- 
ci  vía  ,  et  directa. 

Misi.  Imó  teneamus  hanc  semitam  ,  via  jucunda  ,  eí 
placida. 

Ph.  Minime  verá  :  nihil  commodius,  ac  tutius ,  quám 
via  regia  :  nam  transversis  itineribus  amittemus 
comités  :  prcesertim  quod  trames  iíle^  {nisi  me  fal" 
lit  memoria  )  est  valde  sinuosus ,  et  ambagiosus» 


Misi.  Qui  sunt  isti  hastati  ?  Videntur  milites  ex  is- 

tit  mercenarüs. 
Ph.  Quid  agendum  ? 
Misi.  Rever tamur  ,  ne  nos  spolisnt. 
Ph.  Progrediamur  :   w-»»  fucile  evademus  eos  cttrsu 

equorum  per  campos. 
Misi.  Quid  si  gestent  tormenta  manuaria% 


(a)     Quum  Vives  dirit  :  Genus   est  hominura 
mite  ,  mansuetum  ,  urbanum  ,  piuin ;  ironicé  loq 
videtur. 


1 


CRISTÓBAL    CORET,  99 

reís  :  es  una  calidad  de  gente  tratable  (a)  ,  apa- 
cible ,afab!e,  cortés,- piadosa  :  los  carreteros  soa 
las  heces  de  la  tierra  ,  y  los  marineros  las  heces 
del  mar  :  dadle  la  mitad  de  lo  que  pide  de  mas» 

Cri.  ¿Qué  hora  pensáis  que  es  ya  ? 

F.  Del  sol  colijo  que  pasa  de  las  diez. 

Cri.  Ya  se  acerca  el  medio  día. 

F.  ¿Eso  es  verdad  ?  Oyes  ,  Misippo  ,  vamos  :  siga 
quien  pudiere  :  allá  nos  hallarán  al  so:nbrero 
carmesí  :  aquel  es  un  mesón  que  esta  enfrente  la 
pirámide  del  K.ey,  cerca  la  casa  del  Cura. 

Mifi.  ¿  Por  dónde  saldremos  ? 

F.  Por  la  puerta  de  S.  Marcelo  ,  á  la  derecha,  poc 
el  camino  ,  que  solo  hay  uno  y  derecho. 

M'fi'  Antes  bien  vamos  por  esta  senda ,  que  es  de 
placer ,   y  apacible. 

F.  En  ninguna  manera  :  no  hay  ro<:a  mas  conve- 
niente y  segura  que  el  camino  real  :  porque 
perderemos  los  compañeros  por  los  caminos  que 
atraviesan  ,  y  van  torcidos  :  en  especial  porque 
aquella  senda  (si  no  me  engaño)  tiene  muchas 
vueltas  y  rodeos. 

Misi.  ¿  Quiénes  son  esos  pequeros  ?  Paréceme  que 
son  de  esos  soldados  de  paga. 

F.  ¿Qué  haremos? 

Híisi.  Volvamos ,  no  «ea  que  nos  roben. 
F,  Pasemos  adelante  :  p<  rque  fácilmente  nos  esca- 
paremos de  ellos  corriendo  por  los  campos  con 
los  caballos. 
Miri.  ¿  Y  si  traen  arcabuces  ? 

(a)     Habla  el  autQr  por  la  figura  ironía» 


100  LUDOVICUS    VIVES. 

Ph.  Nihil  tale  cerno  ,  sed  tolas  sarissat» 

Misi.  Accede  proprius  fuer* 

Pu.  Quid  rei  eít  ? 

Misi.  Non  tu  vides  illos  germanos  ? 

Pu.  Quos  ? 

Misi.  Illos  huc  venientes  adversum  nos. 

Pu.  Plañe  non  sunt  germani ,  sed  parisienses ,  ruS'» 
tici  dúo  cum  suis  baculis. 

Misi.  Prefecto  ita  est :  bene  sit  tibí  ,  animam  mihi, 
et  vitam  reddidisti.  Sed  ubi  Misospedus ,  et  Pía- 
netes  ? 

Pu.  Rhedarius  iratus  ,  quod  non  quantum  postulave» 
rit  accipiat ,  duxit  eos  via  salebrosa :  equi  dum 
magna  enituntur  vi ,  rotas  in  alto  coeno  hcerentes 
extrahere  ,  temonem  ,  et  helcia  confregerunt :  tum 
canthi  revulsi  sunt  cum  clavis ,  et  ipse  rotam  suf- 
jlaminaverat  imprudens  ,  hili  exccecatus  :  nunc  ea 
reficit  stomachabundus  ,  et  convicians  divis  om^ 
nibus ,  ViCtores  queque  diris  devovens  atrocis- 
simis. 


Ph.  Qua  capiti  illius  sint. 

Pu.  Puto  eos  rheda  relicta  transitaros  in  sarracum, 
quod  sine  onere  habet  iter  Boloniam.  Glaucus  ,  et 
Diomeles  ingressi  erant  in  scapham  quandam  ; 
sed  nautce  negant  se  hoc  vento  posse  rsmis  ,  aut 
contis  agere  navigium  :  equos  helciarios  narrant 
omnes  es  se  occupatos  nescio  qua  materia  vebendat 
ita  nondum  rcligarant  prymnesium% 

Ph.  De  naulo  nthil  novi^ 


CRISTÓBAL    CORET.  I  Oí 

F,  No  veoque  traigan  cosa  semejante,  sí  solas  las 

Miñ.  Acércate  acá  ,  criado.  ^picas. 

Cri.  Qué  falta  ? 

Misi  i  No  ves  aquellos  alemanes  ? 

Cri.  ¿Qué  alemanes? 

Misi.  Aquellos  que  vienen  acia  nosotros. 

Cri.  No  son  por  cierto  alemanes,  sino  dos  rústicos 
parisienses  ,  con  sus  báculos. 

Misi,  Tienes  razón  ,  verdad  es  :  vivas  mil  siglos  : 
me  has  dado  la  vida.  ¿Mas  en  dónde  están  Mi- 
sóspodo  y  Planetes  ? 

Oi,  El  carretero,  en^^jado  porque  no  le  dan  lo 
que  pidió,  los  ha  traído  por  un  camino  escabro- 
so y  pedregoso  :  forcejando  mucho  los  caballos 
para  sacar  las  ruedas  ,  que  se  habian  atascado 
en  un  profundo  cenagal ,  han  roto  la  lanza  y 
los  tirantes:  también  se  desclavaron  las  ruedas; 
'y  él  mismo,  ciego  de  cólera  ,  había  calzado  la 
rueda  inadvertidamente;  ahora  lo  repara,  y  re- 
nueva enfadado  ,  y  diciendo  mil  bhsfemias ,  e- 
charxío  también  terribles  maldiciones  á  los  que 
iban  en  ei  carro;  ' 

F.  Que  vengan  sobre  él. 

Cri.  Juzgo  que  ellos,  habiendo  desado  el  coche, 
"pasai-án  á  un  CaTfo  que  va  vacio  á  Bolonia. 
Glauco  y  Diomedes  entraron  en  uñ  esquife : 
iTias  los  marineros  dicen  que  con  este  viento, 
ni  con  los  remos  ni  varales  pueden  hacer  ir  el 
esquife  :  dicen  que  todos  los  caballos  de  carro 
están  ocupados  en  llevar  no  sé  qué  materia  t 
a^i'árnn   no  habian  atado  la  amarra, 

y.  2  No  han  dicho" algo  de  pagar  los  fletes  ? 


I02  LUDOVICUS    VIVES. 

Pía.  Nihil  prorsum. 

Ph.  Mirum  est :  sed  conjitio  quid  fui urum  :  non  per- 
venient  lili  B'loniam  ante  serum  diei. 

Mis5,  Quid  tum  ?  Sumemus  dietn  erasíinum  totum, 
ad  reficiendum  animum.  Aspice  ut  fluviolus  Ule  le- 
nitsr  labitur^  aqua;  plañe  crystatina  inter  scrtipos 
áureos  :  quam  jucundum  murntur  ?  Audis  luscinio-' 
lam  ,  et  cardueLem  ?  Profecía, terriíorium  hoc  pa-^ 
risiense  amo^nissimum  est. 

Ph.  Qund  spectaciilum  potitteisehuicparl  Quam 
placido  ag'nine  flutt  (^a)  Sequana\  Utfertur  navi— 
cula  illa  pUnir  sinibus  ,  et  secundo  vento  !  Miri^ 
fice  bis  ómnibus  redintegrantttr  animi,  O  pratum 
miro  artificio  ves titum  ! 

Misi.  N<:tnpe  qb^  adfnir;abi!i  artífice. 

Ph.  Qitám  suavem  odoreñ}  erucíat  ! 

Misi.  Hac  y  hae  ad  sinistram  flectitOf  ut  vites  cccnum 
tenacissimum  ^  in  quo  gradar ius  tuus  statim  un- 
gu^m  amiiterei.  Qhdm,j-onirarius  h.ic  campus  suo 
vicino^  Ob sitas  situ  ,  squüpidus  ,  Mriosus  ,  hor- 

>     tins'peíríSf  ct  splnis  armatus. 


Pn.  Non  vides  essé  agrútpj^rvd/ratum  ex  villce  rui- 
nis'i  Et  alioqui  frumsntJtriuf  est  (b)  t  Hyberno 
pulvv:te  ,  vcrno  luto  ,  magna  farra  Cainiíle 
meies. 


(a)  Fiuvius  Galli»  Ceitlc,^..  Hisp.  el  Sena. 

(b)  Vide.  VírgiL^ji^  j¿§|^. jr^tpf . 


CRISTÓBAL    CORET,  lOJ 

Tía.  Ni  palabra. 

F.  Milagro  es:  mas  pienso  cuál  será  la  causa.  Ellos 
no  llegarán  á  Bolonia  hasta  la  noche. 

MiíL  ¿  Pues  qué  tenemos  con  eso?  Pasaremos  ma- 
ñana todo  el  dia  recreándonos.  Tvlira  cómo  cor- 
re aquel  arroyuelo  apacible  ,  sus  aguas  claras 
como  el  cristal  entre  las  doradas  guijuelas  :  ¡  ó 
qué  gustoso  murmullo  !  ¿Oyes  al  ruiseñor  y  al 
gilguerillo  ?  Kn  verdad  este  tenitorio  de  París 
es  muy  ameno. 

F,  ¿Qué  vista  se  puede  igualar  con  esta?  i  Qué 
apacible  corre  el  rio  Sena  I  ]  Cómo  va  aque.la 
barca  viento  en  popa  !  Milcho  se  recrean  los 
ánimos  de  ver  estas  cosas.  ¡  O  prado  adornado 
con  maravilloso  artificio  \ 

Misi,  Es  á  saber  ,  del  artífice  admirable. 

jp.  ¡  Qué  suave  olor  exhala  ! 

3Iiíi.  Por  acá  ,  vuelve  por  acá  á  la  mano  sinies- 
tra ,  para  que  no  pases  por  ese  lodo,  que  se  agar- 
ra mucho,  en  donde  ese  tu  caballo  *  amblador 
á  dos  pasos  deuaria  la  uña.  ¿Q"^  diferencia 
hay  de  este  campo  al  que  tiene  al  lado?  Incul- 
'  to  ,  sucio  ,  sin  xugo,  carcomido,  pedregoso  ,  que 
pone  horror ,  y  lleno  de  espinas. 

Cri.  ¿  No  ves  que  es  campo  lleno  de  cascotes  y 
ripios  de  las  ruinas  de  aquella  casería  ?  Y  con 
todo  eso  es  fértil  de  trigo.  Polvo  en  invierno, 
lodo  en  verano  ,  cogerás  ,  ó  Camilo  ,  mucho 
grano. 

*'    A?i  se  llama  al  caballo  de  andadura-;  y  el  tro- 
tón se  dice  succussator  ca  la  lengua  latina. 


I04  LUPOVICUS    VIVES.-^ 

Ph.  Qucssó  camilla  ver  sus  aliquct ,  ut  soles, 

Misi.  Placet. 

Foelix  ille  animus  (a),  dívisque  simillimus  ipsis, 

Quem  non  mendaci  resplendens  gloria  fuco 

Solicitar ,  non  fastosi  mala  gaudia  lukus : 

Sed  tácitos  sinit  iré  dies  ,  et  paupere  cultti 

Exigit  innocu2  tranquilla  silentia  vitae. 

Ph.  Ver  sus  facetissimos^  et  gravissimos :  cujus  c^ue- 
so  sunt. 

Misi.  Non  agnosti? 

Ph.  Non. 

Misi.  Angelí  PoJitianz. 

Ph,  Vetustioreí  putavi ,  et  hahent  gratiam  antíqui- 
taiis   Suípicor  nos  deerrasse. 

Misi.  Heus  bone  vir,  qua  itur  Boloniam  ? 

Rustí.  Aberratis  ;  obvertite  cantheria  vestra  ad  de^ 
vium  illud,  et  tenete  viam  quam  rodil  flumen  :  eU 
vos  non  sinet  fallí ,  recta  est ,  et  sim^lex  usque  ad 
vetustam  quercum ,  inde  ad  manum  hanc  vos  pruc^ 
cipítatote. 

Misi.  Habemus  gratiam, 

(a)    Ángel.  Polyc.  Sylv.  cui  titulus  Rusticut,. 


CRISTÓBAL    CORET,  lOjf 

T.  Canta  por  tu  vida  algunos  versos  como  acos- 
„  tumbras. 
Mist.  Pláceme. 

Dichoso  el  ánimo  es, 
y  á  ios  Dioses  semejante, 
el  de  aquel  y  á  quien  no  lleva 
con  solicitud  notable 
¡a  resplandeciente  gloria 
con  ire'ítirosos  disfraces, 
y  á  quien  no  llevan  ansioso 
aquellos  gozos  falaces 
de  la  mundana  lascivia, 
sino  que  en  retiro  grave, 
y  con  un  vivir  humilde, 
dexa  que  loi,dias  pasen, 
logrando  una  vida  quieta, 
y  perjudicial  J  nadie. 
F.  Versos  muy  graciosos  y  graves:  dime  por  tu 

vida  de  qu  en  son. 
Misi.  ¿  No  ios  has  conocido  ? 
f.  No 

J^Ji'i.  De  Angelo  Policiano. 
F   Yo  creí  que  eian   mas   antiguos ,  y  saben  á  lo 

ant!¿[Uo.  Temo  que  hemos  errado  el  camino. 
37iri,  Oyes ,  buen  hombre  ,  ¿  por  dónde  se  va  á 

Boionia  ? 
R'jst.  Habéis  errado  el  camino :  volved  los  caballos 
allí  donde  se  dividen  aquellos  dos  caminos,  y" 
seguid  el  que  va  por  la  orilla  del  rio:  siguién- 
dole no  erraréis:  es  derecho,  y  no  hay  otro  has- 
ta la  encina  vieja  :  después  baxad  á  esta  mano. 
Misi,  Vivas  mil  años. 


106  LUDOVICUS    VIVES. 

Rustí.    Ducat  vos   Deus. 

IVlisi.  Mallem  currere ,  quam  sic  ab  equo  isto  con-» 

cíiíi, 
Ph.  Tanto  ccenahis  avidius. 
Misi.  Imd  non  gotero  coenare  delafsatuf  ,  et  confrac^ 

tus  toto  corpore  :  ciiius  quceram  de  lecto ,  quam  de 

mensa. 
Ph.  Sede  conjunctis  cruribus  ,  non  divaricatis:  «j/- 

nur  senties  laborem. 
Misi.  Hoc  est  focminarum  ,  et  facerem  y  nisi  metue-' 

rem  derisus  ,  et  sannas  prxtereuntium. 
Pu.   Siste  parumpery  Philippe  ,  dum  hic  faherferra^ 

rius  calciarit  asturconem  taum^  cui  excussa  est  so- 
lea dextri  peáis. 
Misi.  Quin  potius  moremur  hic  ,  ut  clauso  diversoria 

sub  dio  dormiamus, 

Ph.  Quid  tum?  In-aperto  mundo  :  an  non  id  pras- 
íabilius  ,  quam  in  clauso  ?  Gravius  asset ,  quo¿í 
jncocnes. 


S  C  R  I  P  T  I  O. 

Manricus  et  Mendoza. 

Man.  Adfuistin  hoiie  ^  quum  ille  haberet  orationem 

de  utilitatibus  scribendi  ? 
Men.  UbirjaTH'? 

Man.In  auditorio  Antonii  Nehrisrenfis. 
Men.  Minime  vero  :  sed  tu   récense ,  si  qua  hoS' 


CRISTÓBAL    CORET.  IO7 

Rust.  Dios  os  guie. 

Misi.  Mas  quisiera  correr  que  ir  penando  en  este 
caballo  troron  ,  de  tal  suerte  me  sacude. 

í^.  Con  tantr>  mayor  apetito  cenarás. 

Mifi.  Anres  bien  no  podré  cenar  ,  cansado  y  mo- 
lido todo  el  cuerpo  :  roas  presto  buscaré  la  ca- 
ma que  la  me^a, 

F.  Siéntate  las  piernas  juntas,  no  ahorcajadas,  me- 
nos sentirás  el  trabajo. 

Misi.  Eso  es  de  mugeres  ,  y  lo  baria  si  no  temiera 
la  risa  y  mofa  de  los  pasaderos. 

Cri.  Espérate  un  poco,  Filipo,  hasta  que  este  her- 
rero hierre  tu  haca,  que  se  le  ha  caído  la  herra- 
dura del  pie  derecho. 

Mili.  Antes  bien  detengámonos  aquí  para  que  cer- 
rada la  posada  nos  quedemos  á  dormir  en  el  me- 
són de  la  estrella  (a). 

F.  ¿Pues  qué,  dormiremos  desahogados?  5  acaso 
no  vale  mas  e<;o  ,  que  angustiados  y  encerrados 
en  un  aposento?  Peor  fuera  quedarnos  sia cenar. 

LA  ESCRITURA. 

.  Manrique  y  Mendoza. 

Man.  Estuviíte  hoy,  cuando  aquel  hacia  una  lar- 
ga arenga  de  la  utilidad  de  escribir  ? 
i^/tn.  ¿  En  dónde  ? 

Alan.^  En  la  escuela  <je  Antonio  de  Nebri;a. 
Men.  Ko  por  cierto  :   mas  si  tú   te  acuerdas  de 

(a)     Por  ironía. 


loS  LUDOVICUS    VIVES. 

serunt  memoria. 
Man.    Quiíi   ego  recenseam  ?  Dixit  lam  multa ,  üf 

omnia  propria  exciderint, 
Men.  Ergo  contigit  t'thi ,  quod  de  vasis  angustí  ori^ 

ficii  Quintilianus  dicit  ,   quod   superfusam  hutno- 

rir  copiam  refpuunt :  íens'im  si  inst tiles,  recipiunt. 

Sed  nihil  retinuisti  penitús  ? 

Man.  Propemodum  nihiU 

Men,  Aliqu'td  fgiíur. 

Man.  Perpusilíum. 

Men.  Isthuc  ipsutn  perpusilíum  fac  mihi  etiam  com^ 
muñe. 

Man.  Primum  omnium  ajehat  este  perquám  admira^ 
bile  ,  tantam  varietatem  humanarum  vocum  pau"  ' 
cis  p'tuisse  litteris  comprehendi :  deinde  amicos 
absentes  posse  inter  se  beneficio  litterarum  eolio- 
qui  Aidebat  ,  nihil  esse  visum  mirabilius  apui 
Ínsulas  istas  d  regibus  nostris  recens  inventas, 
.unie  aurum  adfertur^  quám  posse  inter  se  homi- 
nes  aperire  quce  sentiant ,  tanto  inter  vallo  regio^ 
num  mifsa  chartula  aliqua  maculis  nigris  dis^ 
fineta. 

Rogabant  enim ,  an  papyrus  sciret  loqui,  Heec  Ule, 
et  alia  permulta  ,  qua  sum  oblitus, 

Men.  Quandiu  dixit  ? 

Man.  Horas  duas. 

Men.  Ex  tam  longa  oratione  tam  paucula  mandasii 

memoria:  ? 
Man.  Mandavi  quidem  memoria  ,  sed  ea  noluit  re- 

tinere. 


i 


CRISTÓBAL    CORET,  IO9 

algunas  cosas  ,  cuéntamelas. 

Man,  ¿Qué  te  he  de  contar  yo  ?  Tantas  cosas  di- 
xo  ,  que  casi  todas  se  me  han  olvidado. 

Men.  Luego  te  ha  sucedido  lo  que  dice  Quintilia- 
no  de  los  vasos  que  tienen  estrecha  ia  boca, 
que  derraman  el  agua  si  se  les  echa  mucha  de 
golpe :  mas  si  se  echa  poco  á  poco  se  hinchen, 
¿  Mas  de  ninguna  cosa  te  acuerdas? 

Man,  Casi  de  ninguna. 

Men.  Luego  de  aigo  te  acuerdas, 

3Jan.  Muy  poco  es. 

Men.  Refiéreme  eso  mismo  por  muy  poco  que  sea. 

Man.  Decía  lo  primero  de  todo  que  es  cosa  digna 
de  admiración  que  tanta  variedad  de  humanas 
voces  se  haya  podido  comprender  con  pocas  le- 
tras :  ademas  de  eso ,  que  los  amigos  ausentes 
pudiesen  comunicarse  con  cartas.  Él  mismo  ana- 
dia ,  que  en  aquellas  islas  que  nuestros  reyes 
nuevamente  han  descubierto  ,  de  donde  se  trae 
el  oro  ,  ha  parecido  no  haber  cosa  mas  admira- 
ble que  poder  los  hombres  dar  á  entender  unos 
á  otros  lo  que  sienten  ,  habiendo  enviado  una 
carta  de  tan  lejas  tierras.  Porque  preguntaban, 
si  por  ventura  sabia  hablar  el  papel.  Estas  y 
otras  muchas  cosas  dixo  aquel,  que  no  me  acuer* 
do  de  ellas. 

Men,  i  Cuánto  tiempo  oró  ? 

Man.  Dos  horas. 

Men.  ¿De  una  tan  larga  oración  tan  pocas  cosas 
encomendaste  á  la  men:ioria? 

Man.  Yo  ,  en  verdad  ,  se  las  encomendé  ,  mas  ella 
no  quiso  retenerlas. 


I  1  o  LUDOVICUS    VIVES. 

Men,  Plañe  dolium  habes  (a)  filiarum  Danai, 

Man,  Itnó  excepi  cribro  ^  non  dolió. 

Men.  Accersamus  aliquem  ,  qui  tili  ea,  quee  Ule  di- 

xit  ,   redigat  in  memoriam. 
Man.  Mane  tamen ,  nain  aliud  quídam  cogitatione 

qucero:  temo. 
Men.  Eloquere  tándem:  cur  non  exci^iebas  pennal 
Man.  Non  trat  ad  manum. 
Men.  Ne  (b)  Vugillares  quidem  ? 
Man.  Ne  púgiles  quídam. 
Men.  Exprime  hnc  fa>d¿m. 
Man.  Aufugit  jam  :  tu  extussisti  mente ,  iam  ódio'- 

se  Ínter pellando, 
Men.  Huí  ,  tam  cito? 
Man.  Rediit   ín  memoriam.  Ex  authoritate  nescio 

cujus   scriptoris  afhrmabat  ,   nihil  esse  ai  muír- 

nam  eruditionem  compeudiusius  ,  qudrn  probé  ,  ac 

celeriter  yingtre. 


(a)  Ha;  quinquaginta  fuere  sórores,  quas  Da- 
naus  totidím  fratrissui  filiis  despondit  uxores.  Sed 
ipsa  nuptiarum  nocte  suum  quxque  maritum  som- 
no  sopitum  jugularunt.  At  scelestx  filias  in  poenam 
tantas  impietans  aquam  continenter  infundunt  in 
dolium  ,  cribri  ad  instar  peiforatum  ,  &c.  Véase 
la  nota  del  romance  (o).  Pugillares,  iuin.  Tabellae 
céreas  ligneas,  vel  alterius  marerix,  in  quibusscri- 
bebatur  olim  ,  dict.«  ,  quod  pugno  comprehendan- 
tur  ^  vel  á  pungendo,  quod  stylo  in  his  pungendo 
scriberetur. 


CRISTÓBAL    CORET.  Til 

Men.  Tu  memoria  es  como  ia  tinaja  de  las  (a)  hi- 
ja» de  Danao^ 

Man.  Antes  bienlasrecogíenunacriva, no  en  tinaja. 

Men.  Lia  Olemos  á  uno  que  te  acuerde  las  cosas 
que  aquel  dixo. 

Man.  Espérate ,  no  obstante ,  porque  pienso  en 
otra  cosa  que  se  me  ocurre  :  ya  me  acuerdo. 

Msn.  Dila  luego  :  ¿  porqué  no  lo  escribías  ? 

Man.  No  tenia  á  mano  pluma. 

Men.  Ni  aun  tenias  (b)  tablillas»  puntero  ó  punzón? 

Man.  Ni  manos  ó  puños  para  apuntarlo. 

Men.  Di  finalmente  eso. 

Man.  Ya  se  me  ha  olvidado :  tú  me  lo  has  hecho 
olvidar  con  tus  interrupciones  tan  odiosas. 

3Ien.  ¿Huhu  ,  tan  presto  ? 

Man.  Ya  me  acuerdo.  Afirmaba  con  autoridad  de 
no  sé  qué  autor ,  que  no  hay  mas  breve  atajo 
para  llegar  á  una  grande  erudición  ,  que  el  es- 
cribir bien  y  coij  velocidad. 

(a)  Tuvo  Danao  cincuenta  h'jis  ,  su  hermano 
cincuenta  hijos  :  aquellas  se  llamar  jn  Be  lides  ,  de  su 
abuelo  Belo  j  Danaides  ,  de  su  padre  Danao.  Su  pa" 
dre  las  casó  con  los  hijos  de  su  hermano.  Estas  ptr 
consejo  de  su  padre  mataron  á  sus  maridos  la  noche 
de  las  bodas ^  sino  IJypermenestra,  que  reservó  é  Lyn- 
ceo  :  las  otras  fueron  condenadas  á  llenar  de  agua  en 
pl  infierno  una  tinaja  llena  de  aguo  ero  s  y  como  una 
cnva  ,  significando  con  esto  sus  eternas  penas  ,  pues 
nunca  pueden  llenar  la  tinaja  (b).  Tablillas  de  ma- 
aera  ,  o  de  otra  materia  enceradas  ,  con  que  anti- 
guamente escribían  con  unos  punzones  ó  punttros  di 
hierro. 


Ill  LUDOVICUS   VIVES. 

Men.  Quif  est  author  ? 

Man.  Nornen  sape  audivi ,  sed  memoria  effiuxit, 

Men.  Ut  alia :  ted  huic  prcecepio  noc  paret  vulgut 
nostrce  nohilitatis  ,  qu(e  pulcbrum^  et  decorum  sihi 
esse  ducit ,  nescire  litterat  formare  :  dicas  sca^ 
rificationem  esse  gallinarum  :  et  nisi  pramonitut 
sis  cujas  sit  manus ,  numquam  divinaris. 

Man.  Et  ea  de  causa  vides  ,  quám  crassi  sint  homi- 
fieSf  quám  amerites ,  et  opinionibus  corruptissimis, 

Men.  Quotnodo  sunt  vulgus  ,  si  nobilesí  An  non  hcec 
multum  Ínter  se  distant  ? 

Man.  Quia  vulgus  non  vestibus  ^  et  possessionlbus 
distinguitur,  ted  vita,  et  judicio  de  rebus  integro, 

Men.  Vin  ergo  ut  nos  á  vulgar  i  ista  inscitia  vindi- 
cemus  ?  Tradamus  nos  huic  exercitamento. 

Man.  Nescio  quo  pacto  naturale  est  mihi  distorté, 
in<equaliter,  pertúrbate  exarare  Hileras. 

Men.  Hoc  habes  nobiiitatis  :  exerceas  te ;  nam  as» 
suefactio  mutabit ,  quod  naturaU  esse  ducit. 

Man.  Sed  ubi  is  hahet  ? 

Men.  Ex  me  tu  id  quaeris  ?  Qui  nec  audivi  hominem, 
nec  vidi  ,  quum  ipse  eum  audieris  :  tu  ,  quantum 
intelligo  f  velles  omnia  ingeri  tibi  premansa  in  os. 

Man,  Nunc  commemini  :  ajebat  sibi  domurh  conduc-» 

tam  juxta  ccdem  divorurn  Justi  ,  et  Pastorif, 
Men.  Est  ergo  vicinus  vester  :  eamus. 
Man   Heus  puer,  ubi  est  magisterí 
Pu.  In  ilio  conclavi. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  I  5  , 

Men.  ¿  Quién  es  el  auiot  ? 

Man.  Muchas  veces  le  oí  nombrar  ,  mas  se  me  ha 
olvidado. 

Men.  Como  todo  lo  demás  :  pero  el  vulgo  de  nues- 
tra nobleza  no  guarda  ese  precepto,  que  piensa 
que  es  loable  y  decente  no  saber  escribir  :  dirái 
que  es  escarvadura  de  gallinas,  y  si  no  te  dicen 
primero  de  qué  mano  es  ,  nunca  lo  adivinarás. 

Man.  Por  eso  ves  cuan  rudos  hombres  son  ,  cuáa 
tontos  y  de  estragados  pensamientos. 

Men.  ¿Cómo  son  vulgo,  si  son  nobles?  Por  ventura  ' 
«©  hay  grande  diterencia  entre  vulgo  y  nobleza? 

Man.  Porque  el  vulgo  no  se  diferencia  por  los  ves-  j 
tidos  y  riquezas  ,  sino  par  el  buen  modo  de  vi-  jí 
vir  y  entero  y  cabal  juicio  de  las  cosas.  H 

Men.  ¿Quieres  pues  que  nosotros  nos  libremos  de 
esta  común  ignorancia  ?  Apliquémonos  á  este 
exercicio.  .i.iüí^v 

Man,  No  sé  porqué  naturalmente  escribo  las  le- 
tras torcidas  ,  desiguales  y  confusas.'^'    •-    • 

Men.  Esto  tienes  de  noble  :  exercitate  ,  porque  la 
costumbre  mudaíá  lo  que  juzgas  que  es  natural. 

Man.  ¿  Mas  en  dónde  vive  aquel  ? 

Men.  ¿  A  mí  me  lo  preguntas?  que  ni  oí  ,  ni  vi  tal 
hombre  ,  siendo  asi  que  tú  le  has  oido  :  tú  ,  á  lo 
que  entiendo  ,  quisieras  que  todo  te¡  to  pusieran 
mascado  en  la  boca.  ' '■    "•• 

Man.  Ahora  me  acuerdo  :  decía  que  habia  alquilado 
una  casa  junto  á  la  iglesia  de  san  Justo  y  Pastor. 

Men.  Luego  es  vuestro  vecino:  vamos  allá. 

Man.  Oyes  ¿en  dónde  está  el  maestro? 

Muc.  £n  aquel  aposento  retirado. 

I 


114  tUDOVICUS    VIVES, 

Man.  Quid  agit  ? 

Pu.  Docet  quQsdam, 

Man.  Significa  illi ,  astare  hic  pro  forihus ,  qui  hutt 

etiam  veniunt ,  ut  ab  eo  doceantur, 
Mag.  Qui  sunt  pueri  isti  ?  Quid  petunt^ 
Pu.  Te  cupiunt  conventum. 
Mag.  Aimitte  eos  od  me  recta. 
Man.  et  Men.  Optamus  tibí  salutem ,  et  omnia  pros* 

pera  ,  magister. 
Mag.  Et  ego  vicissim  vobis  fcelicem  huc  ingressumi 

sofpitet  vos  Cbristus  :  quid  est  ?  quid  vuítis  ? 
Man.  Doceri  abs  te  artem  istam ,  quam  profitere  ,  si 

modo  vacat ,  et  si  vis, 
Mag.  Prefecto  oportet  vos  esse  pueros  honestissime 

educatos  ,  qui  et  sic  loquamini ,  et  tam  modesto 

sitis  ore.  Nunc  vero  magis ,  quum  tota  facie  suf- 

fudit  se  vobis  rubor  :  confidite  filii ,  nam  iste  est 

color  virtutis.  Qui  vocamini  ? 

Man.  Manricus  ,  et  Mendoza, 

Mag.  Nomina  ipsa  testantur  ingenuam  educatio^ 
nem ,  et  generosos  ánimos,  lia  demúm  eritig 
veré  nobiles ,  si  iis  artibus  excollatis  ánimos, 
quce  máxime  sunt  dignissimce  clarjs-  natali^ 
bus:  quantó  magis  sapitis  vos,  qudar^.vnuUi- 
tudo  ista  nobilitatis ,  qui  eó  se  habitum  iri 
generesiores  sperant  ,  qué  imperitius  pingant 
litteras.  Sed  minime  est  hoc  mirandum ,  quan» 
.  doquidem  persuasio  hecc  dementiam  nobiiitatis 
jam  pridem  invasit  ,  nihil  esse  abjectius  ,  aut 
vilius  ,  quám  aliquid  scire.  Er^o  videre  est ,  i7- 
los  epistoUs  d  librariis  suis  compositis  subscri" 


CRISTÓBAL    CORET,  I  l/ 

Man.  i  Qué  hace  ? 

Muc.  Knseña  á  unos  niños. 

Man.  Dile  que  aqui  á  Ja  puerta  hay  otros  que  vie- 
nen tacnnien  para  que  les  enseñe. 

Maes.  ¿Qué  niños  son  esos  ?  ¿  qué  'pirfcri  ?' 

Muc.  Quieren  hablar  á  v.  m. 

Maes.  Hsz  que  enifen  sin  detencioni"   - 

Man.  y  Men.  Dios  le  dé  á  v.  m.  mucba  Vida  y  to- 
da felicidad  ,  señor  maestro. 

Maes.  Y  vosotros  seáis  bien  venidos:  Dios  os  guar- 
de  :  ¿  qué  se  ofrece  ?  ¿  qué  queréis  ? 

Man,  Que  nos  enseñe  esa  arte  que  profesa,' si  aca- 
so hay  lugar  y  lo  quiere  hacer. 

Maes.  En  verdad  debéis  ser  niños  bien  educados, 
que  asi  habláis  ,  y  tanta  modestia  y  compostura 
mostráis  en  vuestro  aspecto  ,  y  mas  ahora  cuan- 
do el  rostro  se  os  ha  cubierto  de  vergüeriza  :  con- 
fiad ,  hijos,  porque  ese  es  color  de  virtud.  ¿Có- 
mo os  llamáis  ? 

Man.  Manrique  y  Mendoza. 

Maes.  Los  mismos  nombres  manifiestan  Ta'hoble 

'    y  ahidalgada  educación  y  ánimos  generosos.  Y 
asi  seréis,  finalmente,  nobles,  si  adornáis  vues- 
tros entendimientos  con  las  artes  que  son  dig- 
nas de  los  bien  nacidos  :  ¿cuánto  mas  sabios  y 
prudentes  sois  vosotros  que  esotros  muchos  no- 
bles, que  confian  serlo  tanto  mas  ,  cuanto  p'eot 
escriben?  Ni  es  de  admirar  ,  siendo  asi  que  ver- 
daderamente ya  tiempo  há   la  loca   nobleza  se 
i    ha  persuadido  esto  ,  que  no  hay  cosa  mas  aVati  -' 
-    da  n!   mas  vil ,  que  saber  algo.  Pue^  es  dbsá'de 
'    ver  ta  firma  que  echan  en  las  cartas  que  escri- 


Il6  LUDOVICUS    VIVES. 

bentes  id  ,  quod  legi  nullo  pacto  potéít :  nec  iciaí 
á  quo  tibí  epístola  mittatur  ,  nisi  sit  d  tabellara 

^prcedicíum-,  aut  signum  agnoscas. 

Man.  Idmods  ego  y  et  Mendoza  querebamur. 

Mag.  Sed  venitis  huc  armati  ? 
Man.   Min'me,  vero  ,  bone  preceptor  :  vapularemut 
d  nostris  pcedagogis ,  si  ausi  essemus  arma  hac 
,.  ce^fftf^,  ^i^el  pspicere ,  nedúm  tangere. 

Mag.  Ahah,  non  hquor  de  artnis  crudelítatiSf  sed  de 
istis  scriptoriis ,  quce  ad  prasentem  rem  faci^nt, 
^Mabetis  thecam  pennariam  cum  pennis  ? 

Men,  Quid  réi  est  theca  pennaria  ^  An  ea  f  quam 
nos  calamariam  nominamus  ? 

Mag.  Éa  ipsa :  nam  antiquissimi  homines  solebant 
síylis  scribere ;  quibus  successerunt  calami ,  et 
potissimúm  Nilotici.  Agareni  ,  si  quos  vidisti, 
arundinibui  scribunt  á  dextra  in  sinistram  ,  sicut 
omnes  pene  ad  orientem  nationes.  Europa  grcecos 
secuta  ,  contra ,  d  sinistra  in  dextram. 


Man.  Etiam  latini  ? 

Mag.  Latini  quoque ,  fili :  sed  hi  á  gracit  hahent 
,     originem  ,    et    olim    veteres  latini   scribebant    in 
. ;  membrana     deletiU  ,   quce    vocabatur    palimpses- 
tos :  tum  una  tantúm  facie :  nam  qui  utrinqut 


ben  sus  escribientes  ,  que  de  ninguna  manera  se 
puede  leer ,  ni  uno  sabe  quién  envhr  la  carta, 
si  el  portador  no  lo  ha  dicho 'primtro,  ó  si  no 
conócela  firma.  '^    •* 

íflan.  De  eso  nos  quejábamos  pociT*  bá' yo  y  Mtn- 

-*  doza. 

Maef.  ¿  Mas  venís  aqui  prevenidos  dcarmas  ?   • 

Aljn.  En  ninguna-  manera,  buen  maestro:  nos'a- 
70tarian  nuestros  ayos,  si  en -está  edad  nos  atre- 
viéramos á  mirar  las  armas  ,  cuanto  "f  mas.  to- 
carlas. 

ilaes.  Ahah  ,  yo  no  hablo  de  las  armas  de  herir  y 
matar,  sino  de  esas  de  escribir  que  al  presente 
hemos  menester.  \  Teneis' estüehé'dé  plumas  con 
plumas  ?  .'i  ....  *~.-ii  :  .; 

filen,  ¿  Qué  cosa  «s-estache  de  plumas?  j  por  ven- 
tura es  lo  que  nosotros  llamamos  plumero? 

Maes.  Eso  mismo:  porque  los  hombres  muy  an^ 
tiguos  solian  escri5ir"con  punteros  de  hierro, 
en  cuyo  lugar  usairon  de  las  cañas,  y  en 
especial  de  aquellas  del 'Nilo.  Los  Agarenos, 
si  has  visto  algunos ,  escriben  con  cañas  de 
la  mano  derecha  áóía  la  izquierda ,"  como- lo 
hacen  casi  todas  las  naciones  del  Oriente. 
Los  de  Europa  ,  imitando  á  los  griegos  ,  al 
contrario,  escribcti  de  lá  izquierda' á  lá 'de- 
recha. 

-Man.  ¿También  los  latinos  ?      ,~'80'«iqO     (b) 

3Ijef.  Sí,  hijo  ,  también  los  latiríos:  oíslÍ éi^s'ti^- 

nen  su  origen  de  los  griegos  ,  y  en  otro  tiempo 

los.  latinos    antiguos    escribían  en   pergamino, 

que  con  facilidad  se  podía  borrar  ,  qae.se  liamá- 

.•!":»tt2  .navy  i. 


1 1 8  tUT^OVICUS  ..VIVES. 

,.  erant  Uhri  conscri^ti  ^  opistographi  (a)  dicehún* 
tur  :   qualit.  fuit   Ore/tes  -  ille    J  uvenalis  /  b  )  r 

(^  Scriptus  et;i«  tergo,  nqcduxn  finitus.  Sed  hac 
aliat '.    nunc   ea   quce    inftant.   Anserinis    pennir 

^  scribimus'-^'^  aliqui  gflliinaceism.  Vestra  ist<e  sunt 
egregis  hábiles  :  nam  su»t  caule  ampia  ,  et  ní- 
tida ^et  firma:  dstrahiteplumulas  scalpello  ^  et 
detrunc(iffi,  (ilii^tíid  d.  cauda  :  túm  eraiite  ,  si 
qudm.  habent  scabriciem  f  _  pam  Itevigata  fiunt 
apt  lores. 


^Br\.  Nun^uam  ego  gero  nisi  deplumatas  ,  et  niti-^ 
das  :  sed  institutor  meus  docuit  me  eas  leves  fa- 
ceré s^iva^  et/affricatione  ad  adversam  tunicam^ 
vel  fosmfnicruralia. 

Mag.  Prcesens  cansilium, 

Men.  Doce  tiosaptare-pennfls. 

Mag.  Frimúrn  omnium  reseindetis  utriumque  ca- 
j)ut  ,   ut  fic^  bifurcata :   túm  in   superiore  par- 

„.-*«  incisuram  facite   scalpello  sensim   ducto  ^  quce 

^.,\  crena  vocatur  :  hinc  cequate  dúos  tilos  peduncu- 
.  -Jos  ,   sea   mavultis-  nominare  cruscula  ,   ita   ta— 

•y¡.  men  ,    ut  ^Itius    sit     dextrum ,   in   quod   penna 

^,,'fcribeindp    incumbi{:    id  Jamen    discrimen    vix 

(a)  Opistographus  dicitur  chana  ib  utroque  la- 
tete  scripta  ,  hoc  est ,  á  tergo  eiiam  scripta  í  cíun 
alioqui  cbari*  feré  aversa  pagina  conscriberentur, 
Tum   opistographus  ,    tum    palimpsestus   nomina 

^si^t  graeca,-  .-..,,  '  -  > 

(b)  Juveñ.  Satyr.  i.  c.  v.  6, 


CRISTÓBAL    CORET»  1I<) 

ba  palimpsestos ,  también  en  sola  una  plana : 
porque  los  libros  que  estaban  escritos  en  el  re- 
verso (a)  se  llamaban  opistografos ;  cual  fue 
aquel  Orestes  de  Juvenal  ,  escrito  también  en  el 
reverso  ,  y  aun  no  concluido.  Mas  de  estas  co- 
sas hablaremos  en  otra  ocasión  :  vamos  ahora  á 
lo  que  mas  nos  importa.  Escribimos  con  plumas 
de  ganso ,  algunos  con  plumas  de  gallina.  Las 
vuestras  son  muy  al  propósito  ,  porque  tienen  el 
cañón  recio  y  largo  ,  limpio  y  sólido :  quitad  las 
plumitas  con  el  cortaplumas  ,  y  cortadles  algo 
de  la  cola  :  raedles  también  si  tienen  alguna  as- 
pereza ,  porque  lisas  son  mejores. 

Man.  Yo  nunca  las  traigo  sino  desplumadas  y 
limpias  :  mas  mi  maestro  me  enseñó  á  ablan- 
darlas y  pulirlas  con  la  saliva  ,  y  estregándolas 
con  el  sayo  ó  calzas. 

AJaes.  Buen  consejo  es. 

Men.  Enséñenos  á  cortar  las  plumas. 

Maes,  Lo  primero  de  todo  cortaréis  por  entram- 
bas partes  el  cabo  de  la  pluma  para  que  quede 
con  dos  horquillas  :  también  haréis  por  la  par- 
te de  arriba  poco  á  poco  con  el  cuchillo  una  a- 
bertura  ,  que  se  llama  crenj;  después  igualad  a- 
quellos  dos  pies  pequeñitos,  ó  si  mas  queréis  lla- 
marlos piernecitas,  con  tal  que  el  derecho  sea  un 


(a)  Reverso  llamamos  en  donde  escrihimos  vuelta 
la  hoja  de  paj^el  -,  á  reveriendo  ,  porque  la  volvemos 
para  escribir  y  leer. 


120  LUDOVICUS    VIVES. 

perceptihile  oportet  esse.  pennam  si  firmtar  vif 
charlee  imprimere  ,  tribus  digitir  teneto  ;  sin  ce- 
lerius  ,  duobus  ,  polHce  ,  et  indice  ,  more  Itálico  : 
nam  medius  (a)  inhihet  ma^is  cursum  ,  et  mode^ 
ratur ,  ne  se  immodice  effundat ,  quam  adjuvai. 


Man.  Profer  atrameñtarium. 

Men.  Hem  ,  cornu  atramentariam  elapsum  est  mihiy 
venienti  huc. 

Mag.  Puer  ,  profer  ampuUam  illam  atramentariam: 
ex  ea  effundemus  in  hoc  mortariolum  plumbeum, 

Men.  Sine  peniculo  ? 

Mag.  Ita  hanrias  penna  liquidius ,  et  commodiur : 
nam  in  gossipio ,  v¿l  fifo  bcmbycini ,  aut  lini ,  quum 
pennam  intingis :  adhccret  semper  crena  fibra 
aliqua  ,  vel  fiocculus  ,  in  quo  detrahendo  fit  mora 
scriptioni  i  aut  si  rf>n  detrahas ,  litaras  verius 
effingas  ,  qudm  ¡itieras, 

Men.  Ego  ex  sodalium  consilio  Unteolum  Melitense 

indo ,  aut  bomhycinum  leve  ,  ac  tenue. 
Mag,  Istud   vero   est  satius.  Cceterüm  multó  prces- 

tat  ,    solúm    atrameníum    infundere    in    moría- 

(a)  Medius  digitus  alia  etiam  habet  nomina  ; 
nam  verpus  dictus  est  á  verrendo  podice.  Quam  ob 
causara  impudicus  etiam  ,  et  infamis  vocatus  est. 
Persius  satyr.  2.  Infami  digito  ,  et  lustralibus  ante 
salivis  expiat. 


CRISTOS  AL    CORET.  12  t 

poco  mas  largo,  sobre  el  cual  estriba  la  pluma  ai 
escribir  :  con  todo  eso  conviene  que  esa  diferen- 
cia apenas  se  pueda  percibir.  Si  quieres  apretar 
la  pluma  mucho  y  formar  mas  la  letra  ,  tenia  con 
tres  dedos:  pero  si  quieres  escribir  con  mas  velo- 
cidad y  ligere2a,  tenia  con  los  dos  pu'gar  é  ín- 
dice, como  acostumbran  los  italianos:  porque  el 
dedo  del  medio  (a)  mas  que  ayuda  detiene  y 
templa  el  curso  para  que  no  sea  demasiado. 

Man.  Saca  el  tintero. 

Men.  Ola  ,  yo  he  perdido  el  tintero  viniendo  aqui. 

Maeí.  Muchacho,  trae  aquella  redoma  de  tinta,  y 
de  ella  echaremos  en  este  tintero  de  plomo. 

Men.  ¿Sin  poner  algodones? 

Moer.  Asi  sacarás  con  la  pluma  mas  pura  la  tinta 
y  con  mas  comodidad:  porque  en  los  algodo- 
nes ó  seda  ó  lino,  al  mojar  la  pluma  en  la  tinta, 
siempre  se  pegan  algunas  hilachas  ó  algún  Hue- 
co, que  mientras  se  quita  no  se  escribe  :  ó  si 
no  le  quitas,  mas  escribir¿s  borrones  que  le- 
tras. 

Men,  Yo  ,  por  consejo  de  mis  compañeros  ,  pongo 
un  pedacito  de  lienzo  de  Malta  ó  de  tafetán  li- 
so y  delgado. 

Maer.  Pues  mejor  es  eso.  Pero  vale  mas  poner  solo 
la  tinta  en  el  tintero  inmoble  :  porque  el  porta- 

(a"^     Llámase  también  infame  ,  deshonesto.  Véase 
ia  nota  del  latin. 


12»  LUDOVICUS    VIVES. 

riólo  quiiem  fixo  :  nam  quod  circungettandum 
est ,  huic  omntnó  o^us  est  peniculo.  Cceterum  ha- 
betis  chartam  ? 

Men.  Hanc, 

Mag.  Asperam  admodum ,  et  qute  pennam  remo^ 
retur ,  ne  inoffense  decurrat  ,  quod  est  studiis 
noxium.  Nam  dúm  luctaris  cum  scabricie  char- 
t(e ,  elabuntur  multa  ex  lis  ,  qu<e  scribénda  co- 
gitaveras.  Hoc  genus  charlee  amplíe  ,  densas  ,  tíu- 
r<e  ,  scabrce  ,  librariis  reUnquite  :  quce  ideó  libra" 
fia  nuncupatur  ,  quod  ex  ea  fiant  ad  diuturnita- 
tem  libri :  nec  illarn  quotidiano  utui  paraveris 
grandem  ,  augustanam  ,  sive  imperialem  ,  quce  de 
rebus  sacris  (a)  hieratica  nominatur  :  quales  vi~ 
detis  in  libris  sacrarum  adium  :  acquirite  vohis 
chartam  epistolarem  y  qu<s  ex  Italia  adfertur  op» 
tima  ,  tenuiísima  ,  et  firma  j  vel  vulgarem  illarn, 
quam  ex  Gallia  important ,  quam  passim  inve- 
nietis  venalem  in  singulos  códices  numis  octonis 
plus  minus  :  dabitur  vobis  pro  corollario  philura 
una  ,  aut  altera  ch^rtce  emporeticte ,  quam  bibulam 
dicimus. 


Men.  Qute  est  horum  nominum  ratio%  Nam  scepe 
dubitavi, 

Mag,  Emporética  de  grteco  venit  ,  ah  involven- 
dis  mercibus  ,  et  bibula  ,  quod  atramentum 
absorbeat :  ita  non  erit   vobis    opus  furfuribus, 

(a)     Jeroó  ,  sacro,  dedico:  Jeron,  u,  sacrifi- 
ciutn ,  victima ,  templum. 


CRISTÓBAL    CORET.  12% 

\  illü- ciertamente  necesita  de  algodones.  Ademas 
de  esto  ¿tenéis  papei? 

Men.  Este. 

Mies.  Muy  áspero ,  y  detiene  la  pluma  para 
que  no  corra  sin  tropezar  ,  lo  que  es  díifio^o 
para  los  estudios  :  porque  mientras  luchas  con 
la  aspereza  del  papel,  te  se  olvidan  muchas  de 
aquellas  cosas  que  hablas  discurrido  escribir. 
Desad   para    los    que  escriben   libros    grandes 

.  esta  calidad  de  papel  ancho  ,  espeso ,  duro, 
áspero :  que  por  eso  se  llama  papel  de  libros, 
porque  de  él  se  hacen  los  libros  para  que  du- 
ren  mucho    tiempo:   ni    para   el    uso   de    cada 

-  día  tomarás  del  de  marca  mayor  ó  imperial, 
que  se  llama  hieratica,  que  se  llamó  asi  de  las 
cosas  sagradas,  como  veis  en  los  libros  de  las 
Jglesiás:  buscad  pa:ra  vosotros  papel  de  escribir 
cartas  ,  que  le  traen  muy  bueno  de  Italia, 
muy  delgado  y  firme  :  ó  aquel  común  que  traen 
de  Francia  ,  que  á  cada  piSo  hallareis  vendi- 
ble á  ocho  d  ñeros  cada  mano  ,  poco  mas  ó  me- 
nos :  os  añaJirán  una  ó  dos  hojas  de  papel  de 
estraza^  que  nosotros  llamamos  papel  que  se  pa-» 
sa  ó  cala, 

Men  ¿Qué  etimología  es  la  de  estos  nombres?  Por- 

■     que  muchas  veces  lo  he  dudado. 

Maes.  El  llamarse  carta  emporética  el  papel  de  es- 
traza ,  viene  de  la  lengua  griega  ,  porque  con  él 
se  envuelven  ias  mercadurías :  llámase  bibula. 


124  LUDOVICUS    VIVES. 

aut  sábulo  ,  vel  pulvere  de  pariete  eraío.  Sed 
omnium  optimum  est ,  quum  per  se  litterce  exic^ 
cantar  :  eo  enim  modo  diuturniores  fiunt.  Pro- 
derit  tamen  emporética ,  quam  sub  manum  ex— 
tendatis  ,  ne  sudare  ,  aut  sordibus  maculetis  pa- 
pyri  candorem. 


Man.  Cede  jam  nobis  y  si  videtur  ,  exemplar. 

Mag.  Primum  abecedarium  ,  deinde  syUahatim, 
tum  verba  conjuncta  ^  ad  hunc  modum :  dhce, 
puer  y  quibus  fas  sapientior  ^  et  proinde  melior. 
Voces  sunt  animorum  signa  inter  prcesentes  ,  lit- 
terce Ínter  absentes.  Hccc  efpngite  ,  et  reddite  hiic 
á  prandiOf  vel  eras  j  ut  scripturam  vestram  emen- 
dcm. 

Man.  Faciemus  :  interea  commendamus  te  Christa, 

Mag.  £f  ego  vos  eidem. 

Men.  Secedamus  ,  ut  .absque  interventu  sodalium^  et 

interpellatione   meditemur  ,  qua  d  magistro  hoc 

accepimus. 
"Man.  Placet  mihi  f  ita  fiat. 
Men.  Ventum  est ,  quo  vúlebamus :  ossideamus  in 

his  saxis. 
Man.  Etiam  ,  sed  adversi  á  solé. 
Men.  Mutua  mihi  dimidium  chart<efoliumf  quod  red' 

dam  eras. 
Man.  Sufficit  tibí  hoc  frustulum"? 
Men.  Huí  y  non   capiet  sex  versas  y  ex  meis  proS" 

sertim. 
Man.  Scribe  in  atraque  facie,  et  duc  versus  den^ 


CRISTÓBAL    CORET,  12^ 

frorque  se  bebe  la  tinta  :  asi  no  habréis  menes- 
ter salvado  ó  arena  ó  polvo  traído  de  la  pared. 
Mas  lo  mejor  de  todo  es  cuando  las  letras  se  se- 
can ellas  mismas  j  porque  de  ese  modo  duran 
mas.  Con  todo  eso  aprovechará  el  papel  de  estra- 
za para  que  le  pongáis  baxo  la  mano  para  que 
no  manchéis  la  blancura  del  papel  con  el  sudor 
ó  con  la  suciedad. 

Man.   Danos  ya  ,  si  os  parece  ,  un  exemplar. 

Maes.  Ptimero  el  A,.B,  C^  después  cada  silaba  de 
por  sí :  finalmente  ,  los  vocablos  juntos  de  este 
modo  :  aprende  ,  niño  ,  cosas  que  te  hagan  mas 
sabio,  y  por  lo  tanto  mejor.  Las  voces  son  indi-> 
cios^deí  ánimo  entre  los  presentes;  las  letrasjBQ-. 
tre  los  ausentes.  Escribid  esto,  y  después  de  ha- 
bercomido  volved  aqui,  ó  mañana,  para  que  yo 
enmiende  lo  que  hayáis  escrito.  (Dios. 

Mjn.  Asi  lo  haremos:  entretanto  quédese  vmd.  con 

Maes.  Y  vosotros  idos  también  con  Dios, 

Men.  Retirémonos  para  pensar  lo  que  este  maestro 
nos  ha  enseñado  ,  para  que  no  vengan  los  com- 
pañeros y  nos  estorben. 

Man.  Bien  me  parece,  hagámoslo  asi. 

Men.  Hemos  llegado  al  lugar  deseado;  sentémonos 
en  estas  piedras. 

Man.  Sí ;  pero  de  espaldas  al  sol. 

Men.  Préstame  media  hoja  de  papel ,  que  mañana 
te  la  volveré. 

Man.  ¿  Tienes  harto  con  este  pedazo  ? 

Men.  Huhu  ,  no  cabrán  seis  líneas  ,  en  especial  de 
las  mias. 

Man^  Escribe  por  las  dos  partes  ,  y  jijnta  mas  las 


120  lUDOVICUS    VIVES. 

sioret :  quid  necesse  habes  tam  magna  interftitia 
relinquere  ? 

Men.  Egone  ?  Vix  intervallum  est  ullum  :  nam  Ut^ 
terce  sese  utrinque  attingunt ,  prcesertlm  quce  lon- 
gos habent  ápices  ^  aut  pedes  ^  ut  b  ,  et  p.  Sed  quid 
tu  ?  Jamne  dúos  ver  sus  exarasíi  ?  Et  quidem  ele- 
ganter  ,  nisi  quod  sunt  pravi. 

Man.  S cribe  tu  seorsum ,  el  tace, 

Men.  Enimveró  penna  ,  et  atramento  hoc  scribi  nul» 
lo  pacto  pr.test. 

Man.  Quid  ita  ? 

Men.  Ncn  cernis  ,  ut  penna  respergit  chartam  aira-' 
mentó  extra  litteras  ? 

Man.  At  atramentum  meum  adeó  est  crassum^  ui  li» 
mum  esse  credas :  aspice  amabo  ,  ut  hccret  in  sum^ 
ma  crena  ,  nec  ad  charaderes  for mandos  defiuit, 
Quin  igitur  uti  ique  incommodo  medemur  ?  Tu  de 
cuspidibus  penna  rescinde  scalpello  ,  quoad  otra" 
mentum  ccmmode  coUigat  in  litteras  :  ego  in  atra-* 
mentarium  quó  f.at  atramentum  liquidius ,  instila 
labo  guttas  oquce  aliquot, 

Men.  Immeito  potius. 

Man.  Oh  ,  ne  lotium  ^fcetehit  atramentum  ípsum  ,  et' 
quicquid   scripseris  :   nec  facile  deinceps  odorem 
hunc  elueris  é  peniculo.  Optimum  esset  acetum  ,  si 
haberes  ad  manum  :  nam  hoc  vi  sua  statim  disra- 1 
rat  densum  atramentum. 

Men.  Verum  :  sed  periculum  est  f  ne  acrimonia  sua 
chartam  penetret. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  27 

líneas:  ¿qué  necesidad  tienes  de  dezar  tan  gran- 
des intervalos? 

Men.  ¿Quién  ,  yo?  Apenas  queda  espacio  alguno; 
porque  las  letras  por  una  y  otra  parte  se  tocan 
unas  con  otras  ,  en  especial  las  que  tienen  ápi- 
ces ó  pies  largos ,  como  la  b  y  la  p.  ¿  Mas  tú 
¿  qué  has  hecbo  ?  ¿  Ya  has  escrito  dos  líneas  ?  Y 
á  la  verdad  lindas ,  si  no  estuvieran  torcidas. 

Man.  Escribe  tú  á  parte,  y  calla. 

Men.  Verdaderamente  no  se  puede  escribir  en  ma- 
nera alguna  con  esta  pluma  y  esta  tinta. 

Man.  ¿  Porqué  no  ? 

Men.  i  No  ves  como  la  pluma  salpica  el  papel  con 
la  tinta  fuera  de  las  letras? 

Man,  Mas  mi  tinta  está  tan  crasa  y  espesa,  que  di- 
rás que  es  lodo:  mira  ,  por  tu  vida,  como  se  que- 
da en  el  corte  de  arriba  de  la  pluma  ,  ni  corre 
para  formar  las  letras.  ¿  Porqué  pues  no  reme- 
diamos entrambos  inconvenientes  ?  Tú  con  el 
cuchillo  corta  de  las  punticas  de  la  pluma  hasta 
que  fácilmente  tome  tinta  para  formarlas  letras: 
yo  echaré  en  el  tintero  algunas  gotas  de  agua 
para  que  la  tinta  esté  mas  clara. 

Men.  Antes  bien  orínate  en  el  tintero. 

Man.  O  ,  no  quiero  orines  ,  que  echará  mal  olor  la 
tinta  y  todo  cuanto  escribieres  :  y  después  con 
dificultad  quitarás  este  mal  olor  de  los  algodo- 
nes ,  aunque  los  laves.  Vinagre  fuera  lo  mejor, 
si  le  tuvieras  á  mano  ;  porque  este  ,  por  lo  fuer- 
te que  es  ,  luego  aclara  la  tinta  espesa. 
I\hn.  Asi  es  :  mas  peligra  que  su  acrimonia  ,  cali- 
dad mordaz  y  picante  penetre  y  pase  ei  papel. 


128  LUDOVICUS    VIVES. 

Man.  Nihil  tale  metuas:  h<ec  chana  máxime  omnium 
continet  atramentum  ,  ne  effluat. 

Men.  Extremce  bujus  tuce  charta  orce  incequales  sutif, 
rugaíce  ,  et  asperee. 

Man.  Demarginato  chartam  aliquantum  forficibus  : 
nam  hoc  esí  etiam  elsgantius  :  aut  citra  eam  aspe-* 
ritatern  scribendo  subsiste.  Tibt  semper  levissimce 
offensiones  satis  magno  impedimento  sunt ,  ne per^ 
gas ;  sed  quziquii  est  in  manibus  abjicias  il-' 
lico. 

Men.  Redeamus  jam  ad  prceceptorem. 

Man.  Videtur  tibi  iempus  ? 

Men.  Metuo  ,  ne  prceterierit  jam  tempus  :  nam  solet 
matare  ccenare. 

Man.  Eamus  :  ingredere  tu  prior  ,  qui  habés  minus 
cordis. 

Men.  Imó  tu  poiius ,  qui  minus  frontis. 

Man.  Vide  ne  quis  ab  illo  exeat  ^  qui  deprehendat 
hic  nos  jocantes  f  et  lascivientes.  Pulsemus  fores 
annulo  ,  etsi  patentes  :  nam  hoc  fuerit  urbanius.. 
Atat  ? 

Paer.  Quis  isthic  ?  Recta  introeas  ,  quisquis  sis. 

Man.  Nos  sumus  ;  ubi  est  institutora 

Puer.  In  conclavi. 

Men.  Omnia  sint  tibi  fausta  yprceceptor, 

Mag.  Fwliciter  veneritis. 

Men.  Effinximus  quinquies  ,  aut  sexies  tuum  exem- 

piar  in  eadem  churta  :  referimus  hoc  opus  nostrum 

ad  te  emeniandum. 


CRISTÓBAL    CORET,  12^ 

"Man.  No  temas  eso:  este  papel ,  entre  todos  los 
otros  ,  detiene  la  tinta  para  que  no  se  pase. 

Men.  Los  bordes  de  este  tu  papel  están  desiguales, 
arrugados  y  ásperos. 

Man.  Corta  un  poco  de  la  margen  de  ese  papel  con 
las  tiseras,  porque  esto  parece  mejor:  ó  concluye 
con  las  líneas  antes  de  llegar  á  aquella  aspereza. 
A  ti  siempre  los  mas  leves  estorbos  te  impiden  lo 
bastante  para  no  proseguir:  sí  que  al  punto  de- 
xas  cualquiera  cosa  que  manejas. 

Men,  Volvamos  ya  al  maestro. 

Man.  ¿  Te  parece  que  ya  es  tiempo  ? 

Men.  Temo  no  sea  ya  tarde  :  porque  acostumbra 
cenar  temprano. 

Man.  Vamos :  entra  primero  tú  que  eres  mas  atre- 
vido. 

Men.  Antes  bien  entra  tú  que  eres  mas  descarado 
y  desvergonzado. 

Man.  Mira  no  salga  de  donde  él  está  alguno  que 
nos  halle  aqui  chanceándonos  y  regodeándonos. 
Toquemos  á  la  puerta  con  el  anillo  aunque  está 
abierta  ,  porque  esto  sera  cosa  de  mas  política. 
2  Ha  de  casa  ? 

Muc.  ¿Quién  está  ahí?  Entra,  cualquiera  que  seas. 

Man.  Nosotros  somos  ^  ¿  en  dónde  está  el  maestro  ? 

Muc.  En  el  aposento. 

Men.  Dios  os  dé  toda  felicidad  ,  señor  maestro. 

Maes.  Seáis  bien  venidos. 

Men.  Nosotros  hemos  copiado  su  exemplar  C'nco  ó 
seis  veces  en  un  mismo  papel  :  aqui  traemos 
esto  que  hemos  escrito  para  que  y.  in,  lo  en- 
miende, w   '     * 

K 


IgO  LUDOVICÜS   VIVES. 

Mag.  Recte  facitis :  ost endite.  Posthac  relinquite 
majorem  ititercapedinem  versuum  ,  ut  sit  ubi  ego 
possim  corrigere  vestra  errata  ai  emendationem, 
Hce  litterce  sunt  admodum  inxquales ,  quod  est 
in  scribendo  fcedum.  Animadvertite ,  quanto  m 
majus  est  quám  e  ;  et  o ,  quám  orbis  hujus  p : 
nam  liíterarum  corpora  pmnia  oportet  essc  <8- 
qualia. 

Mun.  Quid  queeso  vocas  corporal 

Mag.  Media  in  litteris  y  prater  apiculof  ^  et  pe-- 
duncuhs  ,  si  quor  habent :  ápices  habent  b ,  et 
I :  pedes  p  ^  et  q.  Jam  in  eodem  m ,  crura  sunt 
imparia ;  primum  brevius  est  medio ,  et  nimis 
maí>nam  caudam  trakit ,  sicuti  et  illud  a  :  nec 
satis  imprimitis  pennam  chartce ,  vix  hceret  atra- 
fnentum^  nec  dignoscas  qu<e  sint  elementa  Quod 
¡ittetas  has  transformare  tentaris  in  alias  ,  era" 
sis  pjrticulis  cúspide  scalpelU  ,  magis  deturpasti 
scripturam  :  satius  fuisset ,  tenuem  litturam  in» 
ducére  ,  tum  et  quod  superést  verbi  in  fine  ver» 
Sus  transferre  in  caput  sequsntis  ,  modo  integrx 
sint  semper  syllahce  ,  quce  secari  non  patitur  íex 
latine  scriptionis.  Augustum  Ccesarem  produnt 
memorite  non  solitum  verba  dividere  y  nec  ab 
extrema  parte  versuum  abundantes  litteras  in  a¡- 
ieram  tramferre ,  sed  ibidem  statim  subjicere, 
et  circumducere. 


Man.  Nos  id  libenter  imitabimur ,  quoniam  exent" 
plum  est  regis. 


CRISTÓBAL    CORET,  I3I 

Maes.  Bien  hacéis :  veamos  Otra  vez  dexad  maí 
distancia  de  una  linea  áotra,  para  que  haya  en 
donde  pueda  yo  corregir  vuestros  yerros,  para 
que  os  enmendéis.  Estas  letras  esian  muy  des- 
iguales ,  que  en  el  escribir  es  cosa  fea.  Reparad 
cuánto  mayor  es  la  m  que  la  e  ;  y  la  o  que  la 
redondez  de  esta  p :  porque  los  cuerpos  de  las 
letras  conviene  sean  todos  iguales. 

Men.  ¿  Qué  es  lo  que  llamáis  cuerpo  ? 

Maes.  Los  medios  en  las  letras,  excepto  los  ápices 
ó  pies,  si  tienen  algunos:  tienen  ápices  la  b  y  la 
1 :  pies  la  p  y  la  q.  En  esta  misna  m  ya  no  soa 
iguales  las  piernas^  la  primera  es  mas  coita  que 
la  del  medio  ,  y  tiene  mas  larga  cola ,  como  a- 
quella  a  :  ni  apretáis  lo  que  es  menester  la  plu- 
ma en  el  papel :  apenas  queda  señalada  la  tii>ta, 
ni  puedes  conocer  qué  letras  sean.  Por:iue  has 
probado  mudar  estas  letras  en  otras,  habiendo 
raido  algunas  partículas  con  la  punta  del  cuchi- 
llo, mas  has  afeado  la  escritura.  Mejor  hubiera 
sido  pasar  por  encima  la  pluma  borrándolo  su- 
tilmente ;  y  también  escribir  lo  que  queda  al  fía 
de  la  línea  en  el  principio  de  la  siguiente  ,  con 
tal  que  las  sílabas  queden  siempre  enteras  ,  las 
que  no  permite  la  ortografía  latina  se  partan. 
Dicen  que  Augusto  Cesar  no  acostumbró  dividir 
las  palabras,  ni  escribir  las  letras  que  sobran  3 
lo  último  de  las  líneas  al  principio  de  las  otras, 
sino  que  alli  mismo  las  ponía,  y  cerraba  la  línea 
con  un  semicírculo. 

Man.  Con  mucho  gusto  lo  imiiarémos  eso  nos<H 
tros  por  ser  exemplo  de  uii  rey. 


I  ja  tUDOVICUS   VIVES. 

Mag.  Recte  facitis :  quomodó  enim  aliter  appro" 
barttis  vot  ^  ex  illius  esse  satos  sanguine'?  Sed 
non  cf.njungatis  omnes  litteras  ,  nec  omnes  sepa- 
retts,  Sunt  qua  vinciri  inter  se  postuUnt ,  ut 
caudutee  cum  aliis ,  velm  a ,  / ,  ut  item  hasta" 
tce  ,  ut  /,  et  t,  Sunt  qua  recusent ,  nempe  or^ 
biculaíte  »  p  ,  o  ^  b.  Quantum  poteritis  recto  ca- 
pita  scribite  ;  nam  injiexo  ,  atque  incumbenti ,  de-- 
fiuunt  humores  ad  frontem  ,  et  oculos ,  unde  mor- 
bi  nascuntur  multi  ,  et  videndi  imbecillitas.  Ac" 
cipite  alterum  exemplar ,  quoá  exprimatis  cras^ 
Deo  propitio. 

Sed  propera ,  nec  te  venturas  difFer  in  horas  (a), 
Qui  non  est  bodié ,  eras  minus  aptus  erit. 
Et  aliui. 

Currant  verba  licet ,  iriánus  est  velocior  illi$  (b), 
Nondum  lingua  suum ,  dextra  pereglt  opus. 

Men*  Interea  optamtis  te  belUssime  valere. 


(a)    Ovjd.  de  remedio  tmorii,  v.  93.  (b)  Mart. 
lib.  24.  epigram.  2oS. 


CRISTÓBAL    CORET,  l^j 

Maes.  Bien  hacéis  j  porque  ¿de  qué  otro  modo  pro- 
bareis que  descendéis  de  su  real  sangre?  ."Vías  no 
juntéis  todas  las  Ierras ,  ni  todas  las  apartéis.  Hay 
algunas  que  piden  las  enlacen  unas  con  otras, 
como  las  que  tienen  cola  con  las  demás  ,  co- 
mo son  a  ,  1,  n  :  asimismo  las  que  tienen  pun- 
ta, cumo  son  la  f  y  la  t.  Hay  otras  que  no  \o 
permiten  ,  es  á  saber  ,  las  redondas  p,  o  ,  b.  Es- 
cribid cuanto  podáis  derecha  la  cabeza;  porque 
escribiendo  cabizbaxos  ó  inclinada  la  cabeza, 
fluyen  los  humores  á  la  frente  y  ojos  ;  de  don- 
de nacen  muchas  enfermedades  y  se  enflaquece 
la  vista.  Aqui  tenéis  otro  exemplar  que  escribi- 
réis mañana,  con  el  favor  de  Dios. 

"Pero  camina ,  y  no  esperes 
á  las  horas  que  se  aguirdan^ 
jorque  el  que  no  es  apto  hoy^ 
menos  lo  será  mañana, 

,     Y  este  otro. 
Aunque  las  palabras  corran, 
la  mano  es  mus  veloz  ^u^eilasi 
aún  bien  no  acabó  su  oficio 
.    de  executarlo  la  lengua, 
cuando  ya  todo  su  empleo 
concluyó  la  mano  derecha, 

M,  Entretanto  Dios  os  dé  mucha  salud  y  vida. 


.«ifiíjjtíjí 


134  LUDOVICÜS   VIVES. 

VESTITUS,  ET  DEAMBÜLATIO 
matutina. 

BeHius  ^  Maluenda^  Joannes^  Gomezulus, 

Mal.  Nempe  hoc  assidue  ?  jfam  clarum  mane  feneS'- 
tras  iñtrat,  Sterítrnus  ,  indomitum  qubd  desfuma'- 
re  fulernum  sufjiciat  (a). 

Bel.  Apparet  profecid  inranire  te:  nam' alioqui  me 
tam  multó  mane  esses  experrectus  y  nec  versus  fun- 
deres  y  et  quidem  satíricos  y  quó  manifestius  ru" 
biem  tuam  patefacias. 

Mal.  Accipe  ergo  'epigrammatorios  ,  edentulof  ,  et 
saltos  (b)  :  surgite ,  jam  pueris  vendit  jentacula 
fistor  ,  christataque  sofiant  undique  lucís  aves. 

Bel.  Istui  de  jsntaculo  chius  mihi  somnum  excute- 

reí  f  quam  clamores  tui.  r       • 

Mal.   Festivissimus   nugator :  precor  tibi  foelicem 

hunc  diem. 
Bel.  Et  ego  tibi  faustam  noctem  ,  et  honum  cere- 

hrum  f  ut  simul  et  dormiré  possis  ,  et  soluta  ora- 

tione  loqui. 
Mal.  Qu<eso  te ,  serió  responde  ,  si  modo  serió  potes 

u^qtiam  loqui ,  quam  horam  censes  nunc  ésse  ? 

(a)     Persius  satyr.   3.  v.  i.  (b)  Mart.  lib.  14. 
cpigram.  ult. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  35 

EL   VESTIR  Y    EL  PASEAR 
por  la   mañana. 

Eelio  ,  Maluenda  ,  Juan  (a)  ,  Gomecillo. 

Mal.  ¿  Por  ventura  esto  ha  de  ser  todos  los  dias? 
La  luz  de  la  mañana  entra  ya  por  las  venta- 
nas. Roncando  dormimos  lo  que  basta  para  di-» 
gerir  el  vino. 

Bsl.  A  la  verdad  se  ve  claramente  que  tú  estás  lo- 
co :  porque  de  otra  suerte,  ni  te  hubieras  levan- 
tado tan  de  mañana ,  ni  compondrías  verSos, 
mayormente  mordaces  y  satíricos ,  para  manifes- 
tar mas  tu  furia. 

Mal.  Oye  pues  estos  de  un  epigrama  ,  no  morda- 
ces y  graciosos  :  levantaos,  ya  vende  el  panade- 
ro el  almuerzo  para  los  niños ,  y  los  gallos  ya 
anuncian  por  todas  partes  el  dia. 

Bel.  Eso  del  almuerzo  me  despertarla  mas  presto 
que  tus  voces. 

Mal.  Chistoso  y  muy  gracioso :  Dios  te  dé  buen  dia. 

Bel.  Y  á  ti  dé  buena  noche  y  buen  seso;  no  solo 
para  que  puedas  dormir ,  sino  también  hablat 
en  prosa. 

Mal.  Suplicóte  me  respondas  de  veras  ,  si  es  que 
puedes ,  ¿  qué  hora  te  parece  que  es  ? 

(a)  jíuan  es  apelliJlo  de  Valencia  muy  antiguo.  En 
el  diálogo  vjrio' de  la  ciudad  de  Valencia  hace  Vives 
'mencibtí  de  Honorato  Juan  Viciana ,  3.  p.  foi.  159. 


136  LUDOVICUS    VIVES. 

Bel.  Médium  noctis  ^  vel  plur  paululum»  ^ 

Mal.  In  quo  horologio? 

Bel   In  meo  domestico. 

Mal   Ubi  tándem  est  tuum  horologium  domesticum  I 

Tu  ut  horologium  unquam  habuerit ,  aut  inspexe^ 

fis  ,  cui  omnis  hora  est  semper  dormiendi ,  edendif 

ludendi ,  studendi  verá  nunquam  ? 
Bel.  Atqui  hic  ego  habeo  horologium  meum. 
IVJal.  Ubi  ?  Oítendc, 
Bel.  In  meis  oculis  :  vide  ^  ut  nulla  vi  aperiri  po j- 

sint :  obdormi  rursus  obsecro ,  aut  certe  lace» 

BSal.  Quid  malum  est  carosis  heec :  seu  verius  le-- 
thargus ,  et  mors  queedam  ?  Qudndiu  putas  nox 
jam  dormisse  ? 

Bel.  Horas  duas  ,  vel  ad  summum  tres, 

IVIal.  Ter  ternas. 

Bel.  Quifieri  isíhuc  potestl 

Mal.  Gomezule  ,  ¿,  carrito  ai  solarium  Franciscano^ 
rum  ,  et  contemplare  quota  sit  hora. 

Belé  Apage  solarium  ^  quum  sol  nondüm  sit  ortus. 

Mal.  Ottus  vero  ?  Aperi  fenestram  istam  vitream, 
heus  tu  puer,  ut  verheret  sol  hujus  oculos  suis 
radiis  :  plena  sunt  jam  solé  omnia ,  et  urnbrce 
minores. 

Bel.  Q"id  tibí  est  rei  cum  ortu  soUs ,  et  occa" 
su  ?  Sine  illam  priorem  te  surgere  ,  cui  majuí 
est  conficiundum  iter  diurnum.  Gomezule  ,  cur- 
sim  conter.dito  ad  divi  Petri ,  ibi  inspicito, 
et  in  horohgio  muchinali    qute  sit  hora,  ef  in 


CRISTÓBAL    CORET»  I  37 

Bel.  Medía  noche  ó  poco  mas. 

Mal.  ¿  En  qué  relox  ? 

Bei.  En  el  de  mi  casa. 

Mal.   ¿En  dónde  esiá  pues  el  relox  de  tu  casa? 

¿De  cuando  acá  tú  relox  ,  ni   le  has  mirado  tú, 

que  á  toda  hora  duermes,  comes  ,  juegas;  pero 

nunca  estudias? 
Bel.  Pues  á  fe  que  yoaqui  tengo  conmigo  el  relox. 
Mal.  ¿  h'n  dónde  ?  Déxaraele  ver. 
Bel.  En  mis  ojos:  mira  como  no  se  pueden  abrir  eti 

manera  alguna  :  vuelve  á  dormir  otra  vez,  ó  á 

lo  menos  calla. 
Mai.  ¿Qué  mala  ventura  de  sueño  tan  profundo  es 

este  ,  ó  por  mejor  decir  letargo  ó  muerte  ? 

¿  Cuánto  te  parece  que  hemos  dormido? 
Bel.  Dos  horas ,  ó  á  lo  mas  tres. 
Mal.  Nueve  horas. 
Bel.  ¿  Cómo  puede  ser  eso  ? 
Mal.   Gomecillo  ,  ve  ,  corre  al  relox  de  sol  de  los 

frayles  Franciscos,  y  mira  qué  hora  es. 
Bel.  Quita  alia  el  relox  de  sol ,  siendo  así  que  aún 

no  ha  salido. 
Mal.  ¿  No  ha  salido  ?  Oyes  ,  muchacho  ,  abre  esa 

ventana  de  vidrio  para  que  el  sol  con  sus  rayos 

dé  á  este  en  los  ojos  :  el  sol  llena  ya  todo  el 

mundo  ,  y  son  menos  las  sombras. 

Bel.  i  Qué  tienes  tú  que  hacer  con  que  el  sol  salga 
ó  se  ponga?  Dexa  que  él  se  levante  primero  que 
tú  ,  que  tiene  mas  que  andar  al  dia.  Gomecillo, 
anda,  ve  á  toda  prisa  á  la  iglesia  de  san  Pe- 
dro ,  y  aili  mita  qué  hora  es  en  el  relox  arti- 


138  LUDOVICUS    VIVES. 

gnnmone  (a). 

Go.  Utrumque  sum  intuitus :  in  salario  parum  abett 
umhra  d  secunda  linea  ;  in  horologio  digitus  indi- 
cat  horam  pauló  piüs  quintam. 

Bel.  Quid  narras  1  Aliud  ergo  agcndum  restat  tibíf 
ut  hic  sistas  miki  fabrum  ferrarium  ex  vico  lapí- 
deo ,  qui  forcipe  disjungat  has  palpebras  taní  af-r 
fxas,  Dic  ei,  revellendum  esse  é  foribus  seram 
aliquam  ,  cujus  sit  amissa  clavis, 

Go.  Ubinam  habet  ? 

Mal.  Iste  vero  serió  accerseret,  Desine  jam  nugari, 
et  surge» . 

Bel.  Surgamus  tándem  ,  quando  ita  ohstinasti  ani- 
mo, V'uh  ,  quam  es  oiiosus  sodalis  ,  exuscita  me, 
Christe  ,  es  somno  peccatí  ad  vigiliam  justitice, 
transfer  me  ex  nocte  mortis  ai  tucem  vitic 
Amen. 

Mal.  Fx'iciter  tibi  procedat  hcec  lux. 

Bel.  Et  :  ib  i  hcec  eadem  y  et  aliíC  quumplurimce  /<e- 
tee  ,  ac  faustce ,  hoc  est ,  ut  eam  ita  transigas, 
ne  cujus  virtutem  Ledas  ^  ne  quis  taam.  Pusr^ 
adferto  subuculam  mundam  ,  nam  hanc  jam  ta- 
tos sex  dies  gestavi :  hem  arripe  pulicem  iltum 
saltitantem. 

Go.  Omitte  nunc  venationerh  pu'icarem :  quantulum 
erit ,   pulicem  unum  in  cubiculo  hoc  extinxisse  ? 

Mal.  Quantum  gutam  unam  aquce  Diliai  (b)   huic 

V  adimere. 


(a)    Gnomon,  gnomonls ,  stylus  in  horologio 
solari  horas  Tndicans.  Est  nomen  grsecum. 
^b)    Dil'a  fluvius  est  JLovarüi. 


1 


CRISTÓBAL    CORET.  I39 

ficial  y  en   el  de  sol. 

Go.  Los  dos  he  mirado :  en  el  de  sol  la  sombra  dis- 
la  poco  de  la  segunda  línea;  en  el  otro  el  mos- 
trador señala  poco  mas  de  las  cinco. 

Bel.  ¿Qué  dices?  Pues  otra  diligencia  te  queda  que 
hacer ,  y  es  que  me  hagas  venir  aqui  un  herrero 
de  la  calle  empedrada  ,  que  con  las  tenazas  abra 
estas  pestañas  que  tan  clavadas  están  una  coa 
otra.  Dile  que  ha  de  arrancar  una  cerraja,  cuya 
llave  se  ha  perdido. 

Go.  ¿En  dónde  vive? 

Mj¡.  Este  con  todas  veras  le  llamaría.  Desate  ya 
de  chanzas  y  levántate. 

Bii.  Levantémonos  finalmente,  supuesto  que  tú  por- 
fías tanto  en  elli.  Jesús,  qué  compañero  lancansa- 
do  eres:  despercadme,  Jesucristo,  del  sueño  del 
pecado  al  desvelo  de  la  justicia  ;  sacadme  de  las 
tinieblas  de  la  muerte  á  la  luz  de  la  vida.  Amen. 

Ma!.  Buen  dia  te  dé  Dios. 

£e¡.  Y  á  ti  este  y  otros  muchos  felices  y  alegres  : 
esto  es ,  que  le  pases  de  modo  que  n  )  ofendas  la 
virtud  de  otro,  ni  otro  la  tuya.  Muchacho,  tráe- 
me  camisa  limpia  ,  porque  ya  há  seis  días  que 
traigo  esta :  hehe ,  ola  ,  coge  aquella  pulga  que 
va  saltando. 

Go.  Déxate  ahora  de  coger  las  pulgas  :  ¿  qué  será 
mitar  una  pulga  en  este  aposento? 

Mal.  Lo  misaio  que  sacar  una  gota  de  agua  á  este 
lio  Dilia. 


14©  LUDOVICUS    VIVES. 

Bel.  ímd  vero  ruari  ípsi  Océano.  Nf'lo  hanc  suba- 
cuiam  collari  rugara  ,  sed  alteram  iilam  plano  s. 
nam  rugte  hce  quid  aliud  sant  hoc  tempore  ,  quám 
nidi ,  aut  receptucuía  ptdicuíorum  j  et  pulicumí 

Mal.  Inepte  ,  existes  repente  dives  ,  habebis  peeus 

álbum  ,  et  pecus  nigrum. 
Bel.  Peculium  numerosum  magis y  quám  quastuosumi 

et  comités  ,  quos  maliem  semper  videre  in  viciniaf 

qudm  doini  msce.  Jube  famulam  resuere  latera  hu^ 

jus  subucul<e  ,  et  quidem  jilo  sérico» 

Go.  Non  habet. 

Bel.  Lint  o  igitur ,  aut  ¡aneo  ,  aui  ettam  si  ita 
lubet  ei ,  sparteo  :  nuvquam  fámula  hcec  habet ^ 
quod  est  opus  ;  quod  vero  non  est  opus  ,  affatim. 
Te  vero  ,  Gorr-ezule  ,  nolo  ego  es  se  divinatorem  ; 
exe^jucre  mandatum  meum^  et  renuntia '.  ne  ario- 
lerisy  quid  sit  fttiurum.  Exojte  pidverem  é  fe- 
minie  ruralibus  coneus  su  i  kinc  purga  diligenter 
muscarío  tilo  setaceo,  üdones  Jato  itidem  »ntndof  : 
nam  hi  sunt  jam  exudati ,  el  pmdore  olidi.  Phy  'a), 
amove  eos  isthinc  continuó ,  offendu  me  joitor 
gravissime, 

Go.  Vit  interulam  ? 

Bel.  Kci  y  nam  ex  luce  soVts  cottigo  diem  fore  cali~ 
dam  :  sed  cede  mihi  thoracem  iílum  dimidiis  ma-^ 
nicis  seiici  gausápini  y  ei  tunicam  simpiuerr^fus- 
tadicam  ,  cum  vinculis  vestiariis  oblongis. 

(a)  Phy, est  interjectio  aspernantisodoretntetrum. 


CRISTÓBAL    CORET.  14! 

Sel.  Antes  bien  al  m'smo  mar  Océano.  No  quiero 
esta  camisa  del  cuello  colchado  ,  sino  aquella 
otra  del  cuello  llano  ,  porque  éstas  arrugas  en 
este  tiempo  ¿  qué  otra  cosa  son  que  nidos  y  reti- 
ros de  piojos  y  pulgas  ? 
Wal.  Necio  ,  en  un  instante  estarás  rico  ,  tendrás 
~   ganado  blanco  y  negro. 

Bel.  Ganado  mas  numeroso  que  ganancioso :  y 
compañeros,  que  mas  quisiera  ver  siempre  en 
casa  de  mi  vecino  que  en  la  líiia.  Mands  á  ia 
criada  cosec  los  lados  de  esta  camisa ,  y  que  sea 
con  seda. 
Go,  No  tiene. 

Bel.  Pues  con  lino  ó  lana ;  y   aun  ,  si  le  pare- 
ce', con  esparto  :  esta  criada  nunca  tiene  lo  que 
1      es  menester  ^  pero  lo  que  no  ,  muy  de  sobra, 
I      Gomecillo,  no  quiero  que  seas  adivinador  :  haz 
I      lo  que  te   mando  y  dame  de  ello  razón  ,  y   no 
j      adivines  lo  que  ha  de  suceder.  Quita  el  polvo 
de  esas  calzas  sacudiéndolas  :  después  limpíalas 
con  aquella  limpiadera  de  cerdas.  Dame   tam- 
bién los  escarpines  limpios ,  porque  estos  están 
ya  sudados  y  huelen.  Phy  ,  quítalos  de  ahí  al 
punto  ,  me  ofende  muchísimo  su  mal  olor  ,  no 
puedo  sufrirlo. 
Go.  ¿Quieres  la  almilla  ? 

B¿1.  No  ,  porque  de  la  luz  del  sol  colijo  que  hoy 
hará  calor :  mas  dame  aquel  capote  velkso  de 
inedias  mangas,  y  aquel  sayo  sencillo  ,  delgado 
y  ligero  de  la  fábrica  de  Bretaña  ,  que  tiene  pa- 
samanos. 


142  LUDOVICUS   VIVESf, 

Mal.  Imo  fustaiifcam.  Quid  isthuc  rei  est'?  Quonam 
ire  cogitas  ,  ut  tam  ornes  te  prater  morem  taum, 
prtesertim  quum  sit  dies  profestuSf  et  poscis  ligUm 
las  devinctorias  castrenses  ? 

Bel.  Et  tu  cur  induisti  lomhycinám  levem  ,  recentem 
ab  of fiema  ,  quum  babeas  capripiliam ,  et  damas-» 
cenam  detritam  ? 

Mal.  Dedi  hec  resarcienda. 

Bel.  Ego  vero  in  hisce  meis  magis  cotntnodiíat'^rn 
specto  vestitus  ,  quám  ornatum  :  uncinuli  isti  ,  et 
orbiculi  sunt  laxati :  tu  improbe ,  inconsiderate 
semper  dissolvis. 

]\  al.  Ego  potius  utor  globulis  ^  et  ocellis  ,  quod  esf 
decentius  ,  et  minus  in  induendo ,  et  exuendo 
molestum. 

Bel.  Non  est  ídem  cmnium  judicium  in  his ,  ut  in  re- 
liquis  ómnibus.  Pecíorolc  hoc  túnica;  condito  in  ar- 
cam  ,  nec  pro/eras  tota  (estáte  :  astrigmenta  hcec 
strenue  sunt  exarmata  suis  ferris  :  iimbus  hic  est 
dissutus  ,  et  discerpíus  ,  cura  resurciendum  :  sed 
vide  ne  assuantur  deformes  cowmissura. 

Go.  Non  poíerit  id  perfici  unte  sssquihoram. 

Bel.  Affige  ergo  acicula ,  ne  pendeat :  dato  perif" 
celides. 

Go.  Adsunt  r  calcéolos  cum  crepidis  longi  obstragU' 
li  paravi  tibi  ,  pulvere  bene  excusso. 

Bel.  Calceos  poiius  exterge  situ  ,  ac  nítida. 

Mal.  Quid  est  ligula  in  calceol  De  qua  ínter  gram- 
maiicos  fuit  controversia  per  acerba ,  ut  solet  de'" 


CRISTÓBAL    CORET,^  1 43 

Mal,  Ante5  bien  el  de  algodón  ,  de  la  fábrica  de 
Alemania.  ¿Qué  es  eso?  ¿  Adonde  quieres  ir,  que 
tanto  te  compones  ,  lo  que  no  acostumbras  ,  en 
especial  no  siendo  hoy  día  de  fiesta,  y  pides  las 
ligas  militares  ? 

BeL  Y  tú  ,  ¿  pwrqué  te  has  puesto  el  nuevo  ligero 
de  raso  liso  ó  tafetán  ,  teniendo  otro  de  came- 
lote y  damasco  ya  usado? 

MaL  He  dado  estos  para  que  los  remienden. 

Bel.  Pues  yo  en  estos  mios  mas  atiendo  á  la  conve- 
niencia del  vestido  ,  que  al  bien  parecer  :  esos 
corchetes  y  sus  hembras  están  floxos :  tú  ,  bella- 
co ,  siempre  les  desatas  sin  mirar  lo  que  haces. 

B'lul.  Yo  mejor  me  sirvo  de  botones  y  ojales,  que 
parece  mejor,  y  es  menos  enfadoso  al  vestirse 
y  desnudarse. 

B¿/.  No  todos  son  de  un  mismo  sentir  en  estas  co- 
sas ,  como  en  todas  las  demás.  Cierra  en  la  arca 
este  armador,  ni  le  saques  en  todo  el  estío  :  á  es- 
tas agujetas  no  les  quedan  cabos:  esta  franja  es- 
tá descosida  y  rasgada  ,  cu'da  que  la  remienden^ 
cuida  también  no  queden  feos  costurones. 

Go.  Eso  no  se  podrá  acabar  antes  de  hora  y  media. 

Bel.  Clávala  pues  con  un  aifiler  para  que  no  cuel- 
gue :  dame  los  senogiles  ó  ligas. 

Go.  Ahí  los  tienes :  yo  te  he  prevenido  los  cha- 
pines con  las  chinelas  cubiertas  ,  bien  limpios 
del  polvo. 

Bel.  Antes  bien  limpia  los  zapatos  del  moho ,  y 
dales  lustre. 

717.//.  ¿Qué  significa  lígula  en  el  zapato?  De  la 
cual  hubo  fuerte  disputa  entre  los  gramáticos. 


144  LUDOVICUS   VIVES. 

ómnibus  ,  dícendum  esset  lingua  ,  an  lingüla  ? 

Bel.  Illa  atsuitur  calcéis  hispanicis  in  summa  plan- 
ta ,  hic  non  habent. 

Mal,  Et  in  Hispania  jam  desuescunt  apponere  cal-^ 
ceatu  galiico. 

Bel.  Accommoda  mihi  tuum  pectinem  ebürneum, 

]VIal.  Ubi  est  tuus  iigneus  ,  et  quidem  Parisiensis  ? 

BeL  Non  audisti  me  heri  obiurgantem  Gomezutum  ? 

IVlal.  Objurgare  vacas  tu  ferire  ? 

Bel.  Hoc  iilud  erat  :  fregerat  quinqué  ,  aut  sex  ra- 
dios pectinis  ex  densis  ,  ex  raris  pene  (mines. 

Mal.  Legi  nuper  scriptorem  quemdam  prcecipere  ,  ut 
ebúrneo  pectine  pectamus  caput  quadragies  ducto 
á  brechmate  ad  vertictm  ,  et  inde  ad  occipitiúm. 
Quid  agís  ?  Hoc  non  est  pederé  ,  sed  mulcere  : 
cedo  pectinem. 

Bel.  Nequu  isthuc  est  pederé  ,  sed  radere,  aut  ver- 
rere  :  credo  habe*e  te  cafut  testaceum. 

Mal.  Et  ego  te  butyraceum  :  adeó  non  audes  ai" 
íingere. 

Bel.  f^in  tu  igitur  mutuo  arietemus  capita  ? 

Mal.  "Noh  tecum  conteniere  insania  ,  ne  committam 
bonam  ment¿m  meam  cwn  tua  dementia.  Ablue  jam 
tándem  manus  ,  et  faciem  j  sed  os  potissimum  ,  ut 
muniius  loquaris. 

Bel.  Utinam  adeó  citó  animum  purgarem ,  ut  manus  : 

duto  malluvium. 
Mal.  Confrica  pauló  diligentius  nodos  istos  ma- 


CRISTÓBAL    CORET.  I^f 

como  la  acostumbra  haber  de  todas  las  cosas ,  si 
se  debia  decir  lígula  ó  lingula  ? 

Bel.  Los  españoles  la  cosen  en  el  empeynej  aquí  no 
se  usa. 

Mal.  Y  en  España  ya  no  las  acostumbran  poner  los 
que  se  calzan  á  la  francesa. 

Bel.  Préstame  tu  peyne  de  marfil. 

Mal.  i  En  dónde  está  el  tuyo  de  box,  hecho  en  París  ? 

Bé/.  ¿No  me  oiste  ayer  que  reprehendía  á  Gomecillo? 

Mal.  ¿Tú  llamas  ai  herir  reprehender? 

Bsi.  Óyelo  ,  había  rompdo  cinco  ó  seis  púas 
de  las  espesas  del  p«yne,  de  las  ralas  casi  to- 
das. 

Mal.  Poco  há  leí  que  un  autor  manda  que  peyne- 
mos  la  cabeza  con  peyne  de  marfil ,  habiéndole 
pasado  cuarenta  veces  de  la  mollera  al  copete, 
de  alli  al  cogote.  ¿Qué  haces?  Esto  no  es  pey- 
nar ,  sino  como  un  pasar  la  mano :  dame  el  peyne. 

Bei.  Ni  eso  es  peynar  ,  sino  raer  ó  barrer :  creo  que 
tienes  la  cabeza  de  barro  bien  cocido. 

Mal.  Y  yo  juzgo  que  tú  la  tienes  de  manteca  ,  de 
tal  suene  no  te  atreves  á  tocarla. 

Bel.  ¿  Quieres  tú  pues  que  topemos  uno  con  otro 
como  los  carneros  ? 

MaL  No  quiero  competir  con  un  dementado  como 
tií ,  ni  estando  en  mi  cabal  juicio  las  apostaré  con 
tu  locura.  Acaba  ya  ,  lávate  las  manos  y  la  cara  j 
en  especial  la  boca  para  que  hables  con  mas 
limpieza. 

Bel.  Ojalá  tan  presto  limpiase  la  alma  y  conciencia 
como  las  manos  :  dame  el  aguamanil. 

Mal.  Friega  con  un  poco  mas  cuidado  esos  art€- 

L 


146  LÜDOVICU3    VIVES. 

fius  ,  quibus  hcerent   sordas  densissimce. 

Bel.  FaUerís  i  nam  ^uto  esse  potius  decoloratam  pel^ 
iem  y  et  rugatam.  Ahjice  has  malluvias  ,  Gomezu- 
le  ,  in  cloacam  illatn  ,  et  cede  mihi  reticulum ,  et 
fiieum  cluvaium  :  ajfer  jam  ocreas, 

Go.  Innerariasr¿e? 
Bel.  Non  ,  sed  urbanas, 

Go.  Vis  cuculUonem  ,  an  palíame 

Bel.  Sumus  foras  prodituri  i 

Mai.  Quid  ni^ 

Bei.  j^.afer  igitur  lacernam. 

Mai.  Prodean/ur  iam  tándem  ,  ne  amittamuf  é  mani'» 
bus  de^n.buíandí  tempus. 

Bel.  Dui.  nos  ,  Chrjsie  ,  per  vias  tibi  gratas  ,  in 
norrtne  Patris ,  et  FiUi  ,  et  S piritas  Sanctt.  Amen, 
O  quám_  jnrmosa  autora  !  Vtre  rosea  ,  ct  (ú/  jjr,e-~ 
tee  vocam\  áurea  i  qudm  gaudeo  me  surrexisse» 
Exeamus  urbe. 


Mal  Exeatnus  :  nam  ego  hac  tota  hebdomade  pe- 
dem  porta  non  extuH  ;  sed  quó  ibimus  primum  ? 
Inde  qid  i 

Btl.  Ad  atctm  ,  an  ad  manía  cartusiana  ? 

Mal    iin  potius  ad  prata  divi  Jacoh}"^ 

Bel.  Mini>ne  iíiííc  dt;  mane  ..  ad  strum  potius. 

Mal.   Ad  cartusianos  ergo ,  per  Franciscanos ,   et 


CRISTÓBAL    CORET,  1 47 

jos  de  las  manos  ea  donde  está  asida  mucha  in- 
mundicia. 

Bit.  Te  engañas :  porque  yo  pienso  que  mas  es  la 
piel  descoloiida  y  arrugada.  Gomecillo  ,  arroja 
en  aquel  albañal  esa  agua  sucia  con  que  me  he 
lavado  las  manos  ,  y  dame  la  cofia  y  bonece  con 
encaxes  :  dame  ya  los  borceguíes. 

Go  j  Quieres  por  ventura  los  de  camino  ? 

Bel,  No  quiero  esos ,  sino  los  que  llevo  por  la 
ciudad. 

Go.  ¿  Quieres  el  capuz  ó  la  capa  ? 

B¿1  ¿Hemos  de  salir  fuera  de  la  ciudad? 

Mal.   ¿Porqué  no  ? 

Bel.  Tráeme  pues  la  capa  de  camino. 

jy/al.  Ea  ,  salgam'  s  ya  para  no  perder  tan  buena 
ocasión  de  pastarnos. 

Bel.  O  Jesucristo  ,  guiadnos  por  los  caminos  que 
mas  fueren  de  vue<;tto  gusto  ,  en  ntmbre 
del  Padre  ,  y  del  Hijo  ,  y  del  Espíritu  Santo. 
Amen.  ¡Oque  h>;rm  ;sa  aurora!  En  verdad  es 
como  una  rosa  ,  y  (como  dicen  los  poetas)  como 
un  oro:  cuánto  me  alegro  de  haberme  levanta- 
do. Salgamos  de  la  ciudad. 

Jíj/.  Saldamos  :  porqije  yo  en  toda  esta  semana  no 
he  sacado  el  pie  fuera  de  la  puerta:  ¿  mas  adon- 
de iremos  primero?  De^pues  ¿  por  aónde  ? 

Bel.  ¿  A  la  fortaleza  ó  á  las  murallas  de  los  car- 
tuxos? 

3Jal.  ¿  O  antes  bien  á  los  prados  de  san  Jayme  ? 

Bel.  Allá  p«r  la  nsanana  en  ninguna,  manera  j  mas 
vale  á  la  taide. 

Mal.  Pues  vamos  á  los  cartuxos  por  los  Francis- 


14^  LUDOVICUS    VIVES. 

Bisthum  ,  inde  per  portam  Bruxellenrem  :'tum  re- 

dibimus  per  cartujanos  ad  rem  divinam,  Ecce  ti' 

bi  Joannium.  Sis  salvus  ,  Joanni. 
Jo.  Et  vos  plurimum.  Quid  isthuc  est  insolitum  ? 

Tam  bene  mane  surrexistis  ? 

Bel.  É<^o  vero  arctissimo  somno  eram  consopitus : 
sed  Maluenda  hic  clamando ,  et  tundendo  aveHit 
me  é  iectulo. 

Jo.  Recte  fecit ,  nam  toium  te  reficiet ,  ac  recrea^ 
bit  hccc  deambulatio.  Eamus  ad  pomoerium  :  ó  ad~ 
mirabilem  ,  et  adorandum  Artificem  tantx  pulchri- 
tudinis  !  Non  immeritó  vocatur  opus  hoc  Mun- 
dus  ,  et  d  grcecis  Cosmos ,  quasi  ornatus  ,  et 
elegans. 

Mal.  Ne  contente  dcambulemus ,  sed  lente  ,  ac  mol- 
liter.  Conficiantus  quteso  in  hac  mccniali  ambula- 
tione  duo  ,  aut  tria  spatia  ,  ut  otiosius  ,  et  libe" 
rius  tam  decoram  speciem  contemplemur, 

Jo.  Attende  i  nullus  est  sensut ,  qui  non  egregia 
aliqua  voluptate  perfundatur  :  oculi  primum  : 
qux  varietas  colorum ,  qui  vestitus  terree  ,  et 
arborum  ,  qui  tapetes  ,  que  picturce  campa- 
Tari  huic  possunt  ?  Heec  sunt  naturalia  ,  et 
vera  :  illa  altera  ficta  ,  et  falsa.  Non  inju- 
ria vates  Ule  hispanus ,  majum  appellavit  pie-  , 
torem  mutnH.  jfam  aures  :  qui  concentus  avium^ 
et  potissimtim  luscinice  ?  Ausculta  eam  é  sali~ 
se  j  d  qua  (ai  Plinius  inquit)  perfectee  musices 


CRISTÓBAL    CORET.  l\f() 

canos  y  el  Bisto  ,  de  ahi  por  la  puerta  de  Bruse» 
las,  después  volveremos  por  ios  cartujos  á  oic 
misa.  Ve  allí  á  Juan.  Dios  te  guarde,  Juan. 

^u.  Y  á  vosotros  también  os  guarde  muchos  años. 
Qué  novedad  es  esta  ?  ¿  Tan  de  mañana  os  ha- 
béis levantado? 

Bel.  Yo  tenia  un  sueño  tan  profundo,  que  no  podía 
despertarme  :  mas  este  Maluenda  á  gritos  y  gol» 
pes  me  ha  arrancado  de  la  cama. 

yu.  Bien  ha  hecho,  porque  te  repararás  y  recrea- 
rás con  este  paseo.  Vamos  á  la  ronda:  ¡  O  Cria- 
dor de  tanta  hermosura  ,  admirable  y  digno  de 
ser  adorado  1  Con  razón  se  llama  e<!ta  obra  Mun- 
duí  ,  y  los  griegos  la  llaman  Co/otox,  como  si 
dixeramos  adornado  y  pulido. 

Mal.  No  vamos  tan  aprisa  ,  sino  de  espacio  y  pa- 
so á  paso  Demos  dos  ó  tres  vueltas,  por  vuestra 
vida ,  en  este  paseo  de  las  murallas  ,  para  que 
con  mas  espacio  contemplemos  esta  tan  grande 

•     hermosura. 

yu.  Repara  no  hay  sentido  alguno  qíré' no -reci- 
ba algún  grande  gusto  :  primeramente  los  ojos  : 
¿qué  diversidad  de  colores  ,  qué  vestido  de  tier- 
ra y  árboles,  qué  tapices,  qué  pinturas  se  pue- 
de comparar  con  esta  ?  Estas  cosas  son  natura- 
les y  verdaderas  ;  aquellas  otras  fingidas  y  fal- 
sas. Con  razón  aquel  poeta  español  (a)  llamó  al 

"  mes  de  mayo  pintor  del  mundo.  Cuanto  á  los  oí- 
dos ,  ¿qué  canto  de  las  aves  ,  y  en  especial  del 

'  TuyséñoT  ?  Escúchale  de  encima  del  sauce  (que 
según  dice  Plinio)  hace  una  armonía  y  tono  de 

-'••^'-    '.  ... 
(a)     yuan  de  Mena, 


í^^ 


o  LÜÜOVICUS   VIVES. 

scientia  modulaius  edtiur  sonuf.  Antmadverte 
accurate  ^  et  anmtabis  varietates  omnium  souo- 
rum  :  nunc  non  interquiescit ,  sed  continuó  spi-' 
titu  injongum  aquabiliter  ,  stne  mutatione  :  nunc 
iriflectitur '.  jam  minuiius  ^  et  cncisius  canit  i 
nunc  intorquet ,  et  quasi  crispat  vocem  :  nunc 
extendít ,  jam  revocat  :  alias  longos  cmcinit  ver- 
sos ,  quasi  heroicos  :  alias  breves  ,  ut  saphicos  : 
int'erdum  brevissimos  ,  ut  adonicos.  Quin  etiam 
quasi  wusiíie  ludes  j  et  scholas  habent  :  medí - 
iontur  alia  jutiiores  ,  versusque  quos  itritentur 
accipiunt  :  audit  discipula  intentioue  magna 
{utincim  nos  príccepi ores  nosiros)  et  reddit  y  vi~ 
€Íbusque  reticcnt.  Intellifíitur  emenda1<e  cr.rrec" 
fio  f  et  in  árcente  quadam  reprthensio.  Sed  il- 
las ducit  natura  recta  ,  nos  iwluptas  prava.  Ad- 
de  his  ,  qui  odor  spirans  undique  ,  sii>e  ex  pra- 
tis  ,  sive  ex  segetibus  ,  sive  ex  arboribus ,  etiam 
ex  'p^if  ^S^^^  cessaniibus  ,  et  squallidis.  Sapor, 
quidquid  ori  adnwvcjs  ,  vel  ex  ipso  íJtTí  ,  qua^ 
iU  pntniy  et  íenerntni  mellis. 


Mal.  llcc  putr-  es  se  ,  quod  a  ncnnullis  audivl ,  apei 
cansuesse  mel  suum  colligere  rnense  majo  ex  cos- 
lesti  rors.  .  . 

Jo,  £a  /«/>  multorum  opinio.  Si  aliquid  vit 
darl  tactui  ,  quid  mollius  ,  aut  saluhrius  hac 
aura    ubique    spirante  ,    quie    salutari    spirhu 


CRISTÓBAL    CORET.  ífl 

música  perfecta.  Repara  <on  atención,  y  notarás 
las  diferencias  de  todos  los  tonos,  unas  ve^e» 
no  para  ,  sino  que  pasa  el  canto  con  un  mismo 
aliento  con  igualdad  á  un  oiismo  tenor:  otras 
veces  hace  pasos  de  garganta,  ya  canta  de 
falsete  mas  breve:  otras  veces  ensortija ,.  como 
que  encrespa  la  voz  :  ya  la  alarga  ,  ya  retira  : 
unas  veces  canta  versos  largos  ,  romo  heroicos  : 
otras  breves,  como  sáficos :  algunas  v^eces  muy 
breves ,  como  son  los  adónicos.  A  mas  de  eso 
tienen  también  unas  como  escuelas  de  música : 
las  otras  noveles  se  ensayan  y  aprenden  can- 
tos que  imiten  después:  oye  la  d'scipula  coa 
grande  atención  (ojalá  nosotros  lo  hiciéramos 
asi  con  nuestros  maestros),  y  después  los  re- 
pite ,  y  alternativamente  paran.  Conócese  la 
enmienda  de  la  que  aprende  ,  y  un  modo  de  re- 
prehensión en  la  que  enseña.  Mas  á  ellas  guia 
la  buena  naturaleza  ,  á  nosotros  la  mala  i_ns,l,L: 
nadon.  ÁKaíe  á  todas  éstas  "cosas  qué  olor  se 
exhala  p.»r  toias  partes,  ya  de  los  prados,  ya 
de  las  mieses  ó  de  los  árboles ,  aun  de  los  cam- 
pos incultos  y  estériles.  En  cuanto  ai  gusto  ,  to- 
do cuanto  uno  aplica  á  la  boca ,  aunque  sea  del 
mismo  ayre ,  es  como  de  preciosa  y  regalada 
m-ei. 

Mal.  Pienso  que  esto  es  lo  que  oí  decir  á  muchos, 
que  las  abejas  en  este  mes  de  mayo  acostumbra- 
ron recoger  la  miel  del  rocío  del  cielo. 

^u.-Esta  fue  opinión  de  muchos.  Si  quieres  con- 
ceder algo  aljiacto,  ¿qué  cosa  mas  suave  ó  mas 
saludable   que    este  ayre   que    de  todas  partes 


1^2  LUDOVICUS   VIVE^. 

per  venas  ;  et  universum  corpas  sese  tnsinuat  ? 
Veniunt  mihi  nunc  in  mentem  versas  aliqunt  Vir" 
giiii  de  vere  ,  quos  utique  cantillabo  ,  si  me  po~ 
testis  ferre  voce  mea  non  olorina  ,  sed  anserina  ; 
iametsi  hanc  malo  ,  si  non  alias  cygnus  canit  dul~ 
ce ,  nisi  fato  suo  pronimus^ 


Bel.  Ego  quiiem  tít  pro  me  respondeam ,  vehetnen- 
ter  eps  vítíus  aveo  audire  ,  qualiacum^ue  vece 
modo  etíam  exponas  eos  nobis. 

Mal.  Nec  ego  ab  hoc  dissentio. 


Non  alíos  prima  cresceniis  origine  mundi  (a) 

Illuxisse  dies ,  aliumve   habuisse  tenorem 

Crediderim :  ver  illud  erat :  ver  magnus  ageba* 

Orbis ,  et  hybernis  parcebant  flatibus  Euri : 

Quum  primum  lucem  pecudes  hausere,  virumque 

Férrea  progenies  duris  caput  extulit  arvis ; 
(a)     Virg.  lib.  2.  Georg.  v.  336. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  5*5 

respira  ,  que  con  su  saludable  respiración  se  en- 
tra por  venas  y  todo  el  cuerpo?  Ahora  me  vie- 
nen á  la  memoria  algunos  versos  que  escribió 
Virgilio  del  verano  ,  que  cantaré  á  la  verdad ,  si 
íne  podéis  sufrir  ,  con  esta  mi  voz  ,  no  de  cisne, 
sino  de  ganso,  aunque  me  contento  con  ella,  si 
es  asi  que  el  cisne  no  canta  dulcemente  siuo 
cuando  está  cercano  á  la  muerte. 

Bi¡.  Yo  á  la  verdad  por  mi  parte  digo  que  deseo 
mucho  oit  esos  versos  con  cualquiera  voz  que 
sea  ,  con  tal  que  nos  los  expliques  también. 

Mal»  Lo  mismo  digo  yo. 

En  el  principio  del  mundo, 
me  persuado  por  cierto, 
no  fueron  otros  los  diar, 
aquellos  que  huh-y  primerof, 
ni  que  tuvieron  tampcco 
^  otro  algún  temperamento^ 
sino  que  eran  primavera, 
y  que  el  orbe  en  su  emisferio 
esta  estación  celebraba  ; 
y  que  eran  también  los  vientot, 
de  los  de  invierno  distintos  : 
luego  que  se  les  dio  aliento, 
y  la  vida  á  los  ganados, 
y  que  la  estirpe  de  hierro 
de  los  mortales  ,  cabeza 
alzó  con  fuerte  denuedo ; 
y  al  instante  que  las  fieras 
por  prados  y  selvas  fueron 


'H  LUDOVICUS   VIVES. 

ImmissaEque  fera  sylvis,  et  sidera  ccelo. 

Nec  res  hunc  teñeras  possent  perferre  laborem, 

Si  non  tanta  quies  iret ,  frigusque ,  caloremque 

ínter;  et  exciperet  coeli  indulgentia  térra». 

Bel.  Nfln  satis  intellexi. 

B^a).  £^0  ,  ut  reor  ,  multó  minus. 

Jo.  Ediscite  nunc  eos  ,  aiiás  intelligetis  :   sunt  enim 

deswr.píi  ex  intima  phüosophia  ,  ut  alia  vatis  il'- 

lius  permttlta. 

Mal.  Quaramuf  ah  Orhilio  literatore ,  quem  habe" 
mus  obvium. 

Jo.  }^ó  est  homo  non  admodüm  ohvius  :  salutC" 
mus  modo ,  et  sinamus  abire  hominem  ra- 
bi'jium ,  et  plagosum  ,  intrentis  supsrcilii ,  im- 
íutum  maois  Utteris ,  quam  eruditum  :  tametsi 
persuasit  sibi  serió  ,  se  esse  litterator  tm  alph:t, 
Cceterum  diximus  de  corpore  :  quid  porro  ani- 
mum  ,  et  mentefn  ?  Quant-jpere  exbtlarat  ,  et 
exci:at  hujusmodi  aurora  ?  Nul'um  est  tem- 
pus  ad  ediscendum  cequs  idorfum  ,  nuUum  ad 
percipiendum  ,    contimndumque  ,    quis    audias, 


CRISTÓBAL    CORET,  l^S 

tsparcidof  ,  y  los  atirot 
por  el  alto  firmamento, 
T  á  no  haber  sidt  elegido 
de  esta  estación  lo  perfecto, 
que  hallándose  media  entre 
¡os  dos  distantes  extremos 
del  frió  con  demasía^ 
y  del  calor  con  exceso^ 
no  hubieran  logrado  alivio 
los  frutos  terrestres  y  puesto 
que  estos  no  hubieran  podido 
sufrir  el  rigor  del  tiempo. 

Bel  No  los  he  entendido  bien. 

MjI.  Yo,  se^un  pienso,  mucho  menos, 

Ju.  Aprendedlos  ahora,  y  el  entenderlos  será  para 
otro  fiempo  ,  porque  se  han  sacado  de  lo  mas 
profundo  de  la  íih;sofía  ,  como  otras  muchas  co- 
sas de  aquel  poeta. 

Mal.  Preguntémoslo  al  maestro  Orbilio  que  ahí  s« 
nos  ofrece. 

yu.  Antts  bien  se  ofrece  y  escucha  á  pocos  :  salu- 
démosle solamente,  y  dexemos  ir  á  ese  hom- 
bre rcgañofí  que  desuella  á  los  muchachos:  muy 
sañudo  ,  mas  mediano  estudiante  que.  docío  : 
aunque  con  todas  veras  se  ha  persuadidij  que 
es  el  prinriero  d»;  los  mae«-tros  Hemos  d  cho  ya 
del  cuerpo:  cuanto  al  espíritu  y  entendimien- 
to 2  qué  diremos?  ¿Cuánto  alegra  y  vivifica 
esa  aurora  ?  No  hay  tiempo  alguno  tan  á  pro- 
pósito paia  aprender  ni   pata  acuxdarse  de  lo 


1^6  tUD0VICU3    VIVEJ. 

qu<eque  legas :  nec  aliud  ad  meditandum  ,  et  ex" 
cogitandum ,  quocumque  applicarit  animum  :  non 
immeritó  quídam  dixit :  aurora  gratissima  mu- 
sís. 

Bel.  Sed  ego  jam  extimulor  appetentia ,  redeamus 
domum  jentatum. 

Mal.  Quid  tándem^ 

Bel.  Panem  ,  butyrum ,  ceras  a  ,  pruna  cereola  ,  ^w<8 
tantopere  videntur  nostris  hispanis  placuisse  ,  af 
illarum  nomine  pruna  omnia  nuncupent :  vé/  x¿  /><«o 
«on  ji«/  áomi ,  decerpenius  folia  aliquot  buglossce, 
et  salviee  ,  qüte  addamus  hutyro. 

Mal.  Bihentus  vinumí 

Bel.  Minime  vero  ,  /íá  cervisiam  ,  f/  quiiem  té- 
nuissimam  ex  flava  ista  Lovaniensi :  vel  aquam 
puram  ,  eí  liquidam  ,  haüstam  é  fonte  latino ,  ao/ 
grceco. 

Ma  I.  iQuem  tufontem  latinum  vocas  ,  ^«ew  gratcum  ? 

BeJ.  7//«m  ,  qui  junta  portam  est ,  gracum  solet  no- 
minare Vives  :  ulteriorem  iUum  ,  latinum  :  causas 
ipse  reddet  tibi  y  quum  illum  convenies. 

D  O  M  ü  S. 

Jocundus  ^  Leo  ^  Vitruvius, 

Jo.  E/f  ízV'i  notitia  cum  insulario  amplee  ,  o/jaff  e/?- 

g  antis  hujus  ínsula:  ? 
Leo.  7«  primis  ,  eí  cj/  assecla  patris  mei  admoium 

propinquut. 


CRISTÓBAL    CORET.  t^J 

;  que  uno  oye  y  .ee,  nr  otro  para  pensar  y  discur> 
_rir  á  cualquiera  parte  que  uno  aplique  el  enten- 
dimiento :  con  razón  dixo  uno :  la  aurora  es  muy 
agradable  á  las  musas. 

Bel.  iVlas  yo  ya  tengo  hambre,  volvamos  á  casa  á 
almorzar. 

Mal.  5  Qué  comereinos  ? 

Bel.  Pan  ,  manteca  ,  cere7as  ,  ciruelas  de  frayle, 
que  tanto  parece  agradaron  á  nuestros  españo- 
les, que  á  las  de  todos  los  demás  géneros  lla- 
man ciruelas  :  ó  si  no  hay  de  estas  en  casa  ,  co- 
geremos algunas  hojas  de  borraja  y  de  salvia  pa- 
ra comer  con  la  manteca. 

Mal,  ¿  Beberemos  vino  ? 

Bel.  Uso  no,  sino  que  beberemos  cerveza,  y  aun  de 
la  mas  floxa,  de  esa  roxa  de  Lovayna,  ó  agua  cor- 
riente y  clara  de  la  fuente  latina  ó  griega» 

Mal.  ¿Qué  fuente  llamas  tú  latina,  y  qué  griega?  t\^ 
Bel.  Vives  suele  llamar  griega  la  que  esta  junto  á 
la  puerta  :  latina  aquella  otra  de  mas  abaxo  :  la 
causa  él  te  la  dirá  cuando  vayas  á  verle. 

LA    CASA. 
Jocundo,  Leo,  Viiruvio. 

Jo,  i  Conoces  al  criado  que  cuida  de  esta  tan  es- 
paciosa y  linda  casa  aislada? 

Leo.  Muy  bien  lo  conozco ,  y  es  paiieate  muy 
cercano  del  criado  de  mi  padre. 


iy8  tUDOVICUS    VIVES. 

Ju.  Rogemuf  eum  ,  u(  nobis  eum  omnem  patefactátt 

nam  ferunt  nihit  fieri  posse  amcenius  ^  nec  delec'" 

labilius, 
Leo,  Adeumuí  ,  pulsemur  foref  tintinábalo  ,  ne  /r» 

rumpamui  inex^tctati.  Afat  ? 

Vit.  Quir  isthic  ? 

Leo.  Ego  lum, 

\  JT.  0  salve  multum ,  pusio  dulcissime  :  unie  tu 
nut.c  ? 

Leo.  E  ludo. 

Vit.  f¿ua  igitur  gratia  huc'i 

Leo.  Sodalis  hic  n.eus ,  et  ego  ,  vehementer  cupi^ 
mus  hatiC  cedes  vi  ere. 

Vit    Nunquum  speaaíti  ? 

Leo.  ISion  tolas 

Vit.  Ingredimini.  Hetis  puer  ,  oi/ér  tw/^/  claves  or~. 
liorum  dinús.  l^uuiúm  h"C  t:St  veítituium  ,  patet 
Siniper  interdiu  ub}i¡ue  jurirore  ,  quod  n<.c  intra 
d'V.um  esty  nec  lumen  ixtra  :.  n<^ctu  ciuu4nur, 
■  Conten, pla'nini  pO'tuth  tnagnificam  j  valvas  é  »0- 
bore  ftiur.itas  «re  ,  utrumque  limen  ,  t/  infernum^ 
et  su¡.etwj.fn  ex  ma^more  alubjstrite  Oim  Her- 
cules solcbat  praf.gi  ostia  don.ús  ,.  lile  \^a)  /iiexi- 
cacos  ^  hic  est  Ci.ristus  veras  D'US  :  t...m  Her» 
cules  etat  crudelis  homo  ,  et  maleficus ;  hoc  custo^ 
de  nihil  mali  ingredietur  in  aiies. 

Jo¿  Uden  ó  despotes  autos» 
Vit.  Quid  dixit  grcece  'i 

(a)     Alexícacos,  hoc  est   malorum  depulsor, 
mala ,  et  malos  avectens. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  f  ^ 

jFo.  SupHquémosie  nos  la  franquee  toda,  pojque 
dicen  que  es  una  de  las  mas  amenas  y  delcy.a» 
bles  que  se  pueden  fabricar. 

Leo,  Vamos  ,  toquemos  á  la  puerta  con  la  campa- 
nilla ,  para  que  no  entremos  sin  estar  él  preve- 
nido que  habiamos  de  venir.  ¿Ha  de  casa? 

Vit.  ¿  Qiréu  está  ahí? 

Leo.  Yo  soy. 

Vit.  Dios  te  guarde,  muy  dulce  y  amable  niño: 
¿de  dónde  vienes  tú  ahora  ? 

Leo.  De  la  escuela. 

Vit.  ¿  Para  qué  pues  vienes  aquí? 

Leo.  Este  mi  compañero  y  yo  deseamos  mucho  ver 
esta  casa. 

Vit   ¿Nunca  la  has  visto? 

Leo.  No  toda. 

Vit.  Entrad.  Oyes  ,  muchacho  ,  traeme  las  llaves 
de  las  puertas  de  casa.  Primeramente,  este  es  el 
22guan  :  de  día  siempre  está  abierto  ,  sin  por- 
tero ,  porque  ni  está  adentro  ,  ni  tampoco  fuera 
de  casa  :  de  noche  se  cierra.  Mirad  con  atención 
qué  ponada  tan  suntuosa  ,  las  puertas  de  roble, 
guarnecidas  de  bronce;  entrambos,  lintel  y  um- 
bral ,  de  marmol  blanco.  Antiguamente  soliaa 
puner  en  la  portada  de  casa  á  Hén  ules  :  aquel 
no  dexaba  entrar  males  ,  ni  malrs :  este  es 
Cristo  ,  verdadero  Dios  ,  porque  Hércules  era 
hombre  cruel  y  malhechor :  defendiéndonos  y 
guardándonos  Cristo,  no  entrará  en  casa  alguna 
cosa  mala. 

jfr.  Ni  aun  el  miítno  dueño 
Vit»  ¿  Qué  ha  dicho  en  griego  ? 


1 6o  LUDOVICUS   VlVESf. 

Jo.  Quód  cur  tam  multi  ingrediuntur  malí. 

Vit.  Etiamsi  maii  ingrediantur ,  nihil  tamen  infe-^ 
runt  mali. 

Leo.  "Nofi  utimini  cardinibuí  ? 

Vit.  Desiit  iste  mos  apud  quasdam  nationes»  Se" 
quitar  ostium  atrii ,  quod  atriensis  servur  cus- 
todit ,  pracipuus  in  familia  ,  ut  mediastinut  ex- 
tremuí.  Tam  atrium  spatiosum  ad  deambulandum, 
multceque  ,  ac  variee  in  eo  pictura. 

Jo,  Quccnam  ,  queso  ? 

Vil.  lila  est  coeti  facies  ichnographica  :  illa  térra, 
et  maris  orthographica  :  illa  orbis  nuper  hitpanis 
navigationibus  aperti  sciographica  :  in  tabella  il- 
la est  Lucretia  (a)  se  interficiens. 

Jo,  Quid  quceso  dicit  ?  Nam  moriens ,  ut  videtur, 

loquitur. 
Vir.  Multx  hoc  mirantur  ,  quia  non  cuique  tantum 

dolet. 
Jo.  Intelligo  quid  dicat. 
Leo.  Quiíi  sibi  vult  tabella  illa  tam  varié  delineata  ? 

Vit.  Ea  est  graphis  adificii :  reduc  á  tabula   hac 

velum. 
Jo.  Quid  hoc  est  reí  {h)  ?  Vetulus  sugens  papillam 

fccminie. 

(a)  Liv.lib.  I.  cap.  58.  (b)  Valer.  Maxim.  lib.  5. 
cap.  4.  de  pietate  in  extern.  Haec  sunt  Valerii  ver- 
ba: Ídem  de  pietate  Perusexistimetur,  quas  pattem 
suum  Cimona  consimili  fortuna  affectum  ,  parique 
cu.todiae  traditum  ,  jam  ultimae  senectutis,  veluti 
infantem  pectori  suo  admotum  aluit. 


CRISTÓBAL    CORET,  l6l 

yo.  Que  porque  entran  tantos  malos. 

yjt.  Aunque  entran  malos,  eso  no  obstante  no  ha- 
cen mal  alguno. 

Leo.  ¿  No  usáis  de  quicios  ? 

Vit.  Ya  no  se  acostumbra  en  algunas  naciones.  Si- 
gúese la  puerta  del  zaguán ,  el  que  guarda  el 
criado  de  escalera  arriba  ,  el  primero  en  la  fa- 
milia .  como  el  de  escalera  abaxo  el  postrero.  Y 
recibimiento  también  capaz  para  pasear ,  y  en 
él  hay  muchas  diferentes  pinturas. 

^0.  Dime  ,  ¿  qué  pinturas  son? 

yit.  Aquella  es  un  bosquejo  del  cielo:  aquella  otra 
un  mapa  de  la  tierra  y  del  mar :  aquella  otra  es 
una  pintura  del  nuevo  orbe,  que  han  descubier- 
to los  españoles  en  sus  navegaciones :  en  aque- 
lla tai>la  está  pimada  Lucrecia  matándose  á  sí 
mihma. 

yo.  Dime,  por  tu  vida  ,  ¿  qué  es  fo  qo«  dictl  Por- 
que ,  según  parece  ,. muñendo  habla.  :  j    .    . 

yit.  A  muchas  causa  esto  admiración  ,  porque  ao 

«i'ftoda^  lo  sienten  tanto.  ,  4*^     ijíf 

y.a.  Entiendo  lo  que  dice. 

Lei>  i  i^ué  significa  aquella  tablilla  dibuxada  con 
tanta  variedad  ?  ..     ... 

Vit,  Ese  es  el  dibuxo  de  este  edificio:  descubre  es- 
ta tabla. 

Jo.  i  Qué  es  esto  ?  ¿  Un  viejo  que  toma  el  pecho 
de  una  muger  ?  »1.  í 

M 


102  LUDOVICUS   VIVES. 

Vit.  Non  legiiti  excmplum  hcc  apud  Valeriutn  Ma-^ 
xirhum  ,  titulo  de  pietute  £• 

Jo.  Lcíri  :  quid  dicit  illa  ? 

Vit.  Nondum  tantum  revendo  ,  quantum  accepi. 

Jo.  ^uidiiíel 

IriU  Jfuvat  genuisse.  Asceadamuf  has  scalax  C9~ 
cUder:-  singuli  gradus  lati  ,  ut  cernitis  ,  ex 
sit'g.ülif  sunt  saxis  mar  mor is  basalíis^  Hcec  pri- 
ma conÉignatio  habitatio  est  domim  i  cccnaculum 
juperius  hospitale  est  .,  non  quod  herus  meus 
facial   ccc72acuioriam  ,    quod   absit  ^   seui  paratum 

^    est  koipitibus   amicis  ornutum  j  sempcr  inííruc-^ 

•i.  tum  ^ei^acHum  f  nisi  cum  adsunt  bos pites '.  hoe- 

-lOfSá.  trióiittiupi. 

'-•dW,    ,11/    ;  c',.    ■ 

¿J:o-  Bcrie  Christe  I  quce  fenestrce  speculares  ,  quám 
scite   depictce  pictura  sciographica  ?  Qui  coioreSy 

-  qudm/éividi ?  Qua  tabula; y  qua  signa  ,  quce  coas^, 
satio  ?  Quanumtst  instar ia  vitrearum  I 

:.  .   '^u.j\->n    ^  L.      -    .    .0;^   (/,.•:-    ,•.:.- 

Vit.  Fabella  GriseJidis  y  qudfn-  apte^  et  ingenióse 
confixit  Joantics  B.ccactush  sed  kerus   meus  dsr. 

si:creTÍt .:  aidere  rei  ■fici-fe-  r$m  veram  de  •  Qodelina 
Fhndreníi ,  et  Catharina  Analta  regina  i  qu^e 
superat  intentum  Griteítdis»  Si^na  sunt  j> pri-^ 
mum  iliud  Pauli  apostolu 

■  ■  .  .,••.  ;   -■■■   ^.^.^,T    j  (^.    (.[:::    ;>  J  •     :  ' 

Jo.  Quod  est  lemma^  í  .-ín.'íc:  iiatí,  3Íj 

\  n.  Ü  quantum  tibí  nos  debemus  ,  tu  Christo  I 

Jo.  Quid  ipse  Icquitur  ? 

Vit.  Giaiia  Dei  sum ,  id  quod  sum  x  et  gratia  Dei 


CRISTÓBAL    CORET,  1 65 

Vit.  i  No  has  leído  este  exemplo  en  Valerio  Ma- 
xino  en  el  titulo  de  la  piedad  ? 

yo.  Ya  lo  he  leido:  ¿  qué  dice  ella  ? 

Vit,  Todavía  no  retorno. tanto  como  recibhr 

yo,  j  Qué  dice  él  ? 

Vit.  Me  alegro  haberla  engendrado.  Subaroos  esta 
escalera  de  caracol,  cada  grada  ancha  como 
veis ,  y  son  de  fuerte  luarirol  de  color  de  hier- 
ro. En  este  cuarto  primero  habita  el  amones- 
te otro  de  arriba  es  para  los  huéspedes ;  no  por- 
que mi  amo  viva  de  alquilar  los  cuartos  de  ca- 
sa ,  lo  que  Dios  no  tfuiera  ,  sino  que  esrá  pre- 
venido para  los  huéspedes  amigos,  adornado, 
siempre  aparejada  y  vacío ,  sino  cuando  hay 
huéspedes  :  esta  es  la  pieza  de  comtír» 

yo.  Jesús  ,'-[  qué  vidrieras  ,  qué  bien  matizadas/ 
qué  colores ,  cuan  vivos!  ¡Qué  tablas,  qué 
iinágenes',  ^ué  entabladuras  1  ¿Qué  historia  e* 
esta  de  las- vidrieras  ? 

í^if.  La  fábula  de  Griselis,  que  Juan  Bocacio  tom- 
puso  bien  é  ingeniosamente :  mas  mi  amo  ha  de- 
terminado juntar  á  esa  fábula  la  historia  verda- 
dera de  Godelina  de  Flandes,  y  Catalina  reyna 
de- Inglaterra  ,  que  hace  ventaja  á  la  invención 
deíGriselis.  Los  retratos  son,  primeramente  a- 
quel  es  de  san  Pablo  apóstol, 

JO.  ¿  Qué  dice  el  rótulo  ? 

Vit.  ]  O  cuánto  te  debemos  nosotro»  á  tí ,  y  tu 
cuánto  debes  á  Crwto  ! 

yo.  ¿Y  él  qué  dice  ? 
'7/.  Por  la  gracia  de  Dios  soy  lo  que  soy :  y  la. 


164  LUDOVICUS   VIVES, 

i»  me  vacua  non  fuit.  Alterum  illud  ett  (a)  il/í/- 
cii  Sccevolte, 
Jo.  Nec  is  est  mutus  ,  etiamsi  Mutiur :  quid  mutit  ? 

Vit.  Non  incendet ,  inquit ,  me  hic  ign.if.i  quoniam 
aliut  mojor  ordet  intuí.  Tertium  signum  est  Hele" 
ne  (b) :  titulas  est  x  utinam  fuissem  semper  talisy 
minus  nocuissem,  ,        , 

Jo.  Quid  signat  ccecus  Ule  seniculus  recalvaster ,  /«- 
dice  ad  Helenam  verso% 

Vit.  Homerus  est :  dicit  Helente  i  qum  ffiah^tu  fecis" 
ti ,  ego  bene  cantavi.  >  ■^     <.u-i?.  a-.-   .•."> 

Jo.  En  ¡acunar  est  deauratum ,  admixtis  mar- 
gar id  s.^        .  .,. 

Vit;  Margarita  quiiem  sunt ,  sed  pretii  :e:!tigui. 

^o.  Quó  spectant  fenestrcBÍ 

\ít.  Hce  in  hortos  y  Ule  impluvium.  Hcec  est  dietas 
seu  ¡estiva  ccenatio  :.  en  vobis  cubicuilum ,  tt  cón- 
clave. Cubiculum  9maium  est  tapetibus ,  pavi- 
mento contabulato  f  storeis  tecto  :  en  imagines  ali- 
quot  divcp.  Virginis  ,  et  Christi  servaions.  Illis 
aiterti  sunt  hiarcissi^  Euri^U  ^  Adonidis  ^  Po— 
iyxena  ,  qui  dicuntur  fuisse  formosissimi. 

Jo.  Quid  scriptum  est  in  limine  superior  i  ostiií 
Vit.  Recipe  te  in  portum  tranquiliitatis  affeéiuumw 

(a)  Livius  lib.  2.  cap.  12,  ■ 

(b)  Helena  fíKa  Jovis,  et  Laedae  fuit.  Parisau- 
tem  Priami  Troja:  regís  fiiius  ,  Heleiiain  ^  absenté 
viro  suo  Meneiao,  rapuit,  ac  'ecumTfojam  abdu- 
xit.  Hinc  Trojx  excidium  ortum* 


CRISTÓBAL    CORETE  l6f 

gracia  <3e  Dios  no  estuvo  en  mí  vacía.  Aquel 
otro  es  de  Mucio  Scévola, 
J^o.  Ni  éi  es  mudo  ,  aunque  es  Mucio  :  ¿  qué  dige 

entre  dientes  ? 
yU.  No  me  abrasará  ,  dice ,  este  fuego ;  porque 
dentro  arde  otro  mayor  y  mas  activo.  El  terce- 
ro es  de  Helena  :  el  título  dice  :  ojalá  siempre 
hubiera  sido  cual  ahora  soy ,  no  hubiera  causa- 
do tanto  mal. 
yo.  2  Qué  señala  aquel  viejecülo  ciego  ,  medio 

calvo  ,  vuelto  el  índice  hacia  Helena  ? 
Vit.  Homero  es :  dice  á  Helena :  yo  he  escritp 

bien  lo  que  tu  hiciste  mal. 
y  o.  Mira  ,  el  zaquizamí  está  doiado,  con  alguna» 

perlas  mezcladas 
Vit.  Perlas  son  por  cierto  ,  pero  de  poco  precio. 
yo.  Hacia  dónde  miran  las  ventanas  ? 
yit.  Estas    salen   al    huerto ,  aquellas   al   patio. 
Esta  es  la  estancia  en  donde  comemos  de  dia  s 
ved  el  aposento  y  retrete  en  donde  dormimos. 
Vedle    entapizado ,   con    el    suelo    de    tablas, 
cubierto  con  esteras:  mirad  algunas  imágenes 
de  santa  María  y  de  Cristo  nuestro  salvador. 
Aquellas  otras  son  de  Narciso  ,  Eurialo  ,  Ado- 
nis  y   Polixena  ,  que  dicen  fueron  muy  her- 
mosos. 
yo.  2  Qué  hay  escrito  en  el  lintel  de  la  puerta  ? 
Vit,  Retírate  al   puerto  de  quietud  de  las  pa- 
siones. 


l66  tUDOVICUS   VIVES. 

Jo.   Quid  in  interiore  poste  forium ? 

Vit.  iVe  induxeris  in  portum  tempe statem.  In  con'^ 
clavi  Uto  chuso  adver santur  fere  prima  utensi— 
lia.  Hoc  alterum  membrum  est  hybernum :  vi- 
des omnia  obscuriora ,  et  magis  tecta  :  tum  hy^ 
pocaustum. 

Jo.  Amplias  mea  sententia  ,  quám  pro  ccenatione, 

Vit.  Non  animadvertis  etiám  cubiculum  interius  eo- 

dem  vaporario  excalfieri  ? 
Jo.  Dicuut  cubicula  es  se  caüdiara ,  ubi  nullum  sit 

fumale. 
Vil.  Non  soU'nt  esse  in  astuariis. 
Jo.  jQwíE  est  ala  camera  ,  tam  eleganter  fornicata% 
Vit.  Lararium ,  seu  sacellum:  ib  i  agitur  res  divina. 
Jo  Ubi  latrina% 
Vit.  Superne  in  granario  haberrus  foricam  ,  ve  oléate 

in  cubiíulii  enim  scaphiis  utitur  herus  meus ,  eP 

trullis  f  et  matulis. 

Jo.  TurricttliS  Ule  ,  et  pyramides ,  et  pila  ,  et  ín- 
dices ventorum  ,  omnia  qua  venustate  ,  qudm  ad- 
mirabili  arte  ? 

Vit.  Descendamus  :  hcec  est  culina  ,  hoc  promptua- 
rium  y  hcec  celia  Vinaria  ^  illa  penuarid  ^  in  qua 
mire  ir.festamur  rapacitate  furum. 

Jo.  Quá  tándem  est  huc  furibus  ingressusí  Omnia 
video  probé  clausa ,  et  fenestras  cum_  ciathrií 
ferréis, 

Vit.  Per  rimulas ,  et  for amina. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  67 

yo.  Y  en  el  postigo  de  dentro  las  puertas  ¿  qué 
hav  escrito  ? 

Vit.  No  traigas  al  puerto  tempestad.  En  aquel  a- 
posento  cerrado  se  guardan  de  ordinario  las 
alhajas  usuales  de  que  primero  nos  servimos. 
Este  otro  cuarto  es  de  invierno  ;  veslo  todo  obs- 
curo y  mas  abrigado:  también  la  estufa. 

yo.  Según  me  parece  es  mas  de  lo  que  es  menes- 
ter para  comer. 

Vit.  ¿No  reparas  que  el  aposento  de  mas  adentro 
se  calienta  larrbien  con  la  misma  estufa? 

Jfo.  Dicen  que  los  aposentos  donde  no  bay  chi- 
menea e<;tan  mas  calientes. 

Vit.  No  suele  haberlas  en  estas  estufas. 

yo.  ¿  Qué  bóveda  es  aquella  tan  bien  arqueada  ? 

Vit.  Capilla  tí  oratorio:  alli  se  dice  misa. 

yo.  ¿  En  dónde  está  la  secreta  ? 

Vit.  Nosotros  tenemos  la  secreta  arriba  en  el 
granero  ,  para  que  no  huela  mal :  porque  mí 
amo  en  los  aposentos  usa  de  servicios ,  bacines 
y  orinales. 

yo.  Aquellas  torrecillas  ,  pirámides  y  bolas  ,  y  las 
veletas  de  las  torres ,  finalmente  todas  las  cosas, 
i  qué  lindas  y  con  qué  admirable  arte  hechas ! 

Vit.  Vamos  abaxo :  esta  es  la  cocina ,  esta  la  alace- 
na, esta  la  bodega,  aquella  la  despensa  en  donde 
los  ladrones  nos  molestan  mucho  con  sus  hurtos. 

yo.  ¿Por  dónde  finalmente  entran  aqui  los  ladro- 
nes ?  Todo  lo  veo  bien  cerrado  ,  y  las  ventanas 
con  rexas  de  hierro. 

Vit,  Por  los  resquicios  y  agugeros  de  la  puerta. 


1 68  LUDOVICUS    VIVES. 

Leo.  Mures  ergo  sunt ,  et  mustellce  ,  qua  voh'ií  ttnim 

versam  penum  diripiunt. 
Vit.  Illtid  est  posticum  domús ,  clausum  semper  dua- 

bus    serit  :    affixa  et  pensili ,  nisi  quum  adett 

dominus. 
"Leo.  Cur  fenestm  hce  non  hahent  cancellox  ? 
Vit»  Quoniam  raro   aperiuntur  :  spectant  enim   ai 

angustum   anglportüm  ,  ut  cernís ,  et  ohscurum : 

raro  quisquam   hic  atsidet ,   aut  profert  caput : 
■   ideó  et  clathrare  eos  statuit  herus  rrteus. 
Leo.  Quibut  elathrit  ? 
Vit.  Fortasse  Hgneis  ,  nondum  est  certum  ;   interea 

repagulum  hoc  sufficit. 
Jo.  Quám  amplíe  columna  ,  et  porticus  plena  majes* 

tatis  \  Vide  ut  Atlantes  illi  ,   et  Caryatides  spe- 

ciem  praferunt  enit^ritium  ,  ut  fulciant  eedificium 

ne  ruat  ,  quum  nihii  agant, 

Leo.  Talas  sunt  multi ,  qui  magna  videntar  pre- 
stare ,  cüm  otioíi ,  et  segnes  vivant :  fuci ,  fruen- 
tes  alienis  labnrihus.  Sed  qucenam  est  domus  illa 
inferior ,  huic  adjuncta  ,  tam  mole  materiata  ,  ef 
r  irnos  a  ? 

Vit.  Est  7jetus  ecdifictum  ,  quod  quia  ducehat  rimar, 
et  vítium  faciebai  ingens ,  herus  meus  decrevit 
hanc  alteram  d  fundamentis  erígete :  illa  nunc 
nidulatio  est  avium  ,  et  habiíatio  murium :  sed 
breviter  eam  d^moliemur* 


CRISTÓBAL    CORET,  1 69 

Leo.  Luego  son  ratones  y  comadrejas  que  os  ro- 
ban toda  ia  despensa. 

Vit.  Aquella  es  la  puerta  falsa  de  casa  :  siempre 
está  cerrada  con  dos  cerrojos,  uno  clavado  y 
otro  pendiente  ,  sino  cuando  está  el  amo, 

Leo.  ¿  Porqué  estas  ventanas  no  tienen  celosías  ? 

Vit,  Porque  se  abren  pocas  veces  :  porque  salen  al 
callejón  angosto  y  obscuro  ,  como  ves :  pocas 
veces  se  sienta  alguno  ó  se  asoma  aqui :  pot  eso 
mi  amo  ha  resuelto  cerrarla»  con  lexas. 

Leo.  Con  qué  rexas  ? 

Vit.  De  madera  quizá  i  aén  no  lo  sé  de  cierto:  en- 
tre tanto  basta  esta  tranca. 

^0.  ¡  O  qué  suntuosas  columnas  y  pórñco  mages- 

tuoso  !  Mira  como  aquellos  Atlantes  y  Caryati- 

des  parece  que  forcejan  para  sustentar  el  edi- 

*^  ficio   para  que  no  caiga  ,  siendo    asi   que  no 

hacen  cosa. 

Leo.  Asi  hay  muchos,  que  parece  que  hacen  gran- 
des cosas,  viviendo  con  ociosidad  y  pereza: 
zánganos  que  se  mantienen  del  trabajo  ageno. 
¿  Mas  qué  casa  es  aquella  de  alli  baxo  ,  que  es- 
tá junto  á  esta,  de  materiales  tan  malos  y  llena 
de  resquicios  ? 

Vit.  Es  un  edificio  antiguo  ,  que  porque  se  abría 
por  muchas  partes  y  amenazaba  grande  ruina, 
determinó  mi  amo  edificar  esta  otra  desde  sus 
cimientos :  ahora  en  aquella  hacen  los  páxaros 
sus  ridos  V  habitan  los  ratones :  mas  no  tarda- 
remos en  derribarla. 


IJO  LUDOVICUS   VIVES. 

S  C  H  O  L  A. 

Tyro  ( a  )  ,  Spud¿eus, 

Ty.  Qudm  ile^ans  gymnasium  ,  et  magnificum  I 
IJjud  etse  in  academia  hac  reor  ullum  prces- 
tuntiui. 

Spu.  Rectissime  judicas :  adde  etlam  ,  quod  magit 
a  i  rem  fjcit^  n-c  alihi  este  eruditiores  ma- 
gittrof ,  aut  prudentioref  ,  qutque  majore  dexteri" 
tate  traiant  docirinam. 

Ty.  Oportet  igitur  magna  hic  fieri  disciplinarum  o- 
perce  pretia. 

Spu.  Et  quidem  m.ignis  compendiit  discendi, 

Ty.  Quanti  docer.t  ? 

Spn.  Amove  te  hinc  ocyut  cum  interrogatlone  iitd^ 
tan;  parva  ,  tamqus  importuna  :  in  re  tanti  mo^ 
mentí  inquirendum  est  de  mercede"^  Nec  ipsi y  qui 
docent^  paciscuntur  :  nec  discípulos  covvmit  id 
vei  cogitare :  ecquod  prstiurn  potest  ene  par  ? 
Nunquamne  Ai^istotelicum  illud  /ando  audivis- 
ti,  Diix  y  parentihut  f  et  magistris  parem  gra^ 
tiam  non  p:isse  repenii  ?  D;us  creavit  toíum  ho- 
minrm  ,  parens  genuit  Corpus  ,  magister  format 
animum, 

Ty.  Quid  docent  isti ,  et  quandiü  ? 

Spu,  Habent    sua    singuli   auditoria  separata :  et 

(a)    Spudeus ,  id  est ,  industrius ,  studiosus. 


gRISTOS^AL    eORIT,  17  I 

LA    ESCUELA. 

Tyron^  Spudeo. 

Ty.  íQué  linda  escuela  y  qfué  suntuosa!  Juzgo 
que  no  hay  otra  mas  excelente  en  esta  uni- 
versidad. 

Ex/).  Muy  bien  discurres  :  añade  también  lo  que 
hace  mas  al  caso ,  que  ni  hay  en  otra  parte 
maestros  mas  sabios  ó  mas  prudentes,  y  que  en- 
señen con  mayor  destreza. 

Ty.  Conviene  se  estimen  y  aprecien  aquí  las  cien- 
cias ,  y  se  aproveche  mucho  en  ellas. 

£/p.  Y  á  la  verdad  con  mucha  brevedad  se  a- 

'^r  prende. 

Ty.  ¿  Por  cuánto  enseñan  ? 

Esp.  Quita  allá  con  esa  pregunta  tan  fea  y  tan 
importuna  :  ¿en  una  cosa  ds  tama  importancia 
se  ha  de  preguntat  de  la  paga  ?  Ni  los  mismos 
maestros  conciertan  ni  pactan  cuánto  les  han 
de  dar:  ni  á  ios  discípulos  coaviene  aun  pen- 
sarlo: ¿que  paga  puede  recompensarlo?  ¿Nun- 
ca por  ventura  oíste  en  alguna  conversación 
aquello  de  Atisióteles ,  que  á  Dios,  á  los  pa- 
dres y  maestros  nunca  les  podemos  pagar  el 
bien  que  nos  hacen  ?  Dios  crió  á  todo  el  hom- 
bre ,  el  padre  engendró  el  cuerpo ,  el  maestro 
forma  la  parte  superior  y  racional. 

Ty-  ¿  Qué  enseñan  esos,  y  cuánto  tiempo  ? 

Esp.  Cada  uno  tiene  su  escuela  aparte,  y  hay 


172  tUDOVICUS   VIVES. 

sunt  doctores  varii.  Atii  prima  elementa  artis 
grammaiicte  '  laboriose  ,  atque  cerumnose  puerit 
toto  die  ingeminant :  alii  penitiora  tradont  ar^ 
tif  :  alii  rhetoricen ,  dialecticen  ,  et  reliquas 
disciplinas  eñarrant ,  quee  liberales ,  seu  inge- 
tiute  dicuntur, 

Ty.  Cur  eo  nomine? 

Spu-  Quia  illis  decet  unumquemque  ingenuum  im- 
hui :  contra,  qucc  sunt  illiberates  ,  citcumfcranece, 
sórdida  y  quce  vel  labore  corporum  ^  vel  manihut 
exercentur  ,  servís  potius  congruunt  ,  et  homini- 
bús ,  qui  ingenio  parum  valent,  In  istis  sunt 
alii  tyrones  ,  alii  batatlarii» 

Ty,  Quid  isthuc  verbi  est  ? 

Spu.  Et  tyrones  f  et  batallarii  tx  militia  sunf 
no*nina  desumpta.  Tyro  vetut  est  verbum ,  de 
eo  qui  in  milifia  exerceri  incipit :  hatallarius 
gallico  nomine  dicitur  is  miles ,  qui  jam  se-m 
mel  prtelio  ^  quod  illi  batoUam  vocant )  in- 
terfuit  collatis  signis  ,  et  manum  conseruit 
cum  hoste :  ita  in  paltestra  literaria  batalla" 
ñus  coepit  nuncupari  Lutetice  is  ,  qui  publi- 
ce  de  arte  quapiam  dispuiasset.  Hinc  desig^ 
nantur  doctores  ,  quos  á  ¡icentia  Ucentiatos 
appeUant  ,  melius  (a)  destgnati  dicerentur :  ^0- 


(a)    Melius  latiné   designati ,  quám  licentiatl 
dicerentur  i  et  hoc  Vives  dicere  voluit. 


CRISTÓBAL    CORETé  I'Jf^ 

diferentes  maestros.  Unos  con  mucho  trabajo 
enseñan  á  la  mocedad  los  principios  de  la 
gramática  ,  repitiéndoles  muchas  vetes  nido  el 
día  :  otros  enseñin  las  cosas  mas  difíciles  del 
arte  :  otros  enseñan  la  retórica  :  otros  la  dia- 
léctica y  otras  artes  ,  que  se  llaman  libeíales  ó 
Dobles. 

Ty,  i  Porqué  se  llamají  asi  ? 

Esp.  Porque  conviene  que  sea  en  ellas  instruido 
cualquiera  hidalgo ,  cualquiera  oob̀  :  al  con- 
trario ,  las  mecánicas  que  se  exerciían  ó  con  el 
trabajo  corporal  ó  con  las  manos ,  convienen 
mas  á  los  esclavos  y  á  lost  hoq}bfjts  .de  poca  capa.- 
cidad.  Entre  esos  unos  hay  visónos  y,  novicios  f 
.  otros  ya  provectos  ,  bachilleie& 

Ty.  ¿  Qué  quiere  decir  eso  ? 

Esp.  Asi  tyronef  f  como  hatallarii  son  nombre» 
tomados  de  la  milicia.  Tyro  es  nombre  anti- 
guo i  dícese  de  aquel  que  empieza  á  exercitar- 
,  se  en  la  milicia  :  batoUarius  se  Hatea  en  fran-< 

-ees  aquel  soidado  que  ya  se  baüó  en  algún 
choque  (que  ellos  llaman  b<it»¡Ia)yy  peleo  con 
el  enemigo  :  asi  en  la  palestra  literaria  empezó 
á  llamarse  en  París  batallarlo;  esto  es,  provec- 
to ,  aquel  que  tuvo  públicas  conclusiones  de  al- 
guna de  las  artes.  Después  les  asignan  para 
enseñar ,  que  por  la  licencia  que  se  les  da  lU- 
nan  licenciados  j  mejoc  se  liamaiian  destina- 


174  tUDOVICUS^  VIVES. 

ítremó  docturam  aiipiscurttur  ,  imposito  in  cele* 
biitate  academite  pil¿o:  ut  quasi  donetur  liberta-» 
te  ,  et  fíat  emeritus.  Is  est  hic  supremut  honor^ 
et  summus  dignitatis  gradut,' 

Ty.  Qu'is  est  Ule  in  tanto  comitatu  ,  quem  cJavarB 
pracedunt  cum  cluvis  argentéis  ? 

Spu.  Is  est  rector  academi<e  :  multi  eum  sectantur 
officii  gratiá. 

Tf:  Quottésin  die  doceniur  pueri% 

Spu.  AUquot  horis  :  una  pene  antelucana ,  duahut 
matutmis  j  et  duabus  pomeridianis.  ('• 

Ty.  Ta^dru  ? 

Spu.  Ita  fert  mor  ^  ef  vetur  academice  institutum  : 
quin  et  discipüli  'duabus  horif  y  quce  á  magistris 
acceperum  yvetractant  ,  et  recolunt ,  et  quasi  man- 
sum  cibutn  ruminant, 

Ty.  Tantis  clamorihus  ? 

Spu.  Nunc  se  exercent^ 

Ty.  Ad  quidnam  ? 

Spu.  Ad  discendurKé 

Ty.  fmá  ver  ó  ad  clamandum  r  videnlur  éníttí  non 
disciplinam  meditari  ,  sed  praconium.  Et  Ule  al~ 
ter  plañe  furit :  nam  si  haberet  sanum  cerebrutn. 


CRISTÓBAL    CORET,  ije 

dos  Ó  señalados  :  finalmente  ,  consiguen  el 
grado  de  doctores^  habiéndoles  puesto  \\n 
bonete  con  grande  concurso  de  U  universidad  : 
como  que  se  le  da  libertad  ,  y  queda  jubilado. 
Esta  es  aqui  la  mayor  honta  ,  y  ei  ultimo  gra- 
do de  dignidad. 

^>  ¿Quién  es  aquel  de  tan  grande  acoinpaiía- 
niiento,  que  lleva  delante  ios  bedeles  con  las 
mazas  de  plata  i  ¡,  '^i,a*..<^  t-^.!.  „11  mült. 

Esp.  Ese  es  el  rector  de  la  universidad  9  mucho» 
le  siguen  por  lazon  de  su  oficio. 

Ty.  I  Cuántas  veces  se  enseña  á  los  muchachos  al 

dia? 
Esp,  Algunas  horas  :-una  casi  antes  de  amanecer, 
dos  por  la  mañana,  y  dos  después  de  mediodía» 

-  í.".  ;.     •  ,  ■ 

Ty.  ¿Tanto  tiempo  ? 

Esp.  Asi  lo  trae  la  costumbre  y.  el  antiguo  ins- 
tituto de  la  universidad  ;  y  también  los  dis- 
cípulos repiten  y  repasan  lo  que .  ies  enseñsron 
los  maestros  dos  horas  ,  y  lo  lumiaa  como  el 
manjar -mascado.   .•  '-tt  ~«\  ;v.,':tt,>r'    «-~^.c; 

Ty   i  Con  tan  grandes  gritos  2 

JE/p.  Ahora  se  exerciían*  .   .  - 

Ty.  i  A  qué  ? 

Ejp.  A  aprender»  ,.-   ^; 

Ty.  Antes  biea  á  gritar  s  porque  no  .parece  que 
exercitan  consideradamente  la  enseñadzaLy  cien- 
cia, sino  que  pregonan.  Y  aquel  otrócienaaiente 


176  tUDOVICUS   VIVES. 

nec  ita  vociferaretur ,  nec  gesticularetur ,  nec  té 
torqueret. 

Spu.  Hispani  sunt ,  et  galli ,  paulo  fcrventtores  s 
et  ut  sunt  diversorum  dogmatum  ,  tanto  arden- 
tías concertant ,  quati  pro  aris ,  et  focis ,  ut  di» 
citur. 

Ty.  Quidl  Doctores  hic  sequuntur  diversa  scita% 

Spu.  Jnterdum  tradunt  placha  contraria, 

Ty.  Quos  auctores  interpretantur  ? 

Spu.  Non  eosdsm  omnes  ,  sed  ut  quisque  est  peri-» 
tzá  ,  et  ingenio  prteditus,  Eruditissimi ,  et  acer^ 
rimo  judicio  scriptores  sibi  sumunt  óptimos  quos-» 
que  ,  et  eos  quos  classicos  vos  grammatici  ap- 
pellatis.  Sunt  qui  ex  ignoraniia  meiiorum  ai 
proletarios  detcendunt ,  atque  etiam  capite  cen- 
sos, Ifígrediamur ,  ostendam  vobis  publicum  gym- 
nasii  hujHs  bibliothecam.  Hcec  est  btbüotheca, 
qu<e  ex  magnorum  virorum  precepto  ud  ortum 
testivum  spectat. 

Ty.  Papa  I  quantum  lihrorurn ,  quantum  honorum 
auctorum  ,  grceci  ,  htini ,  oratnres  ,  poette  .  his- 
torie i  f  philosophi  f  theologi,  et  imagines  autho- 
rum, 

Spu.  Et  quidem  quantum  effci  potuit  ad  vivum 
VfXpressee'f   atque   ed  pretinstores :  foruli  omnes, 

-:et  pluiei .  querni  ,  aut  cupressini  ^  cum  suis  ca~ 
tenulis:  libri  ipsi. pleriqtie  omnes  memhnniacitip 
•t  variis  coloribus  miniati» 


CRISTÓBAL    CORET,  1 77 

estáloco  :  porque  si  tuviera  buen  seso,  ni  gritaría 
tanto,  ni  haría  gestos,  ni  meneos,  ni  se  fatigaria. 

Efp.Son  españoles  y  franceses  algo  mas  ardientes: 
y  como  son  de  diferentes  sectas  ,  con  tanto  mas 
fervor  disputan  ,  como  por  la  religión  y  patria, 
como  dicen. 

Ty.  ¿  Qué  es  esto  ?  Los  doctores  siguen  aqui  dife- 
rentes estatutos  y  leyes? 

Esp,  Algunas  veces  van  opuestos  en  la  doctrina 
que  enseñan. 

Ty.  ¿Qué  autores  interpretan  ? 

Eíp.  No  todos  unos  mismos  ,  sino  cada  uno  según 
su  pericia  y  capacidad.  Los  muy  doctos  y  de 
mas  lindo  y  vivo  ingenio  eligen  los  mejores, 
aquellos  que  vosotros  los  gramáticos  llamáis  clá- 
sicos. Hay  algunos  que  por  no  saber  quienes  son 
los  mejores  eligen  los  comunes  ,  vulgares  y  rui- 
nes. Entremos  ,  yo  os  enséñate  la  librería  públi- 
ca de  esta  universidad.  Esta  es  la  librería  ,  que 
según  reglas  de  hombres  grandes,  mira  acia  don- 
de sale  el  sol  en  el  estío. 

Ty.  ¡Oque  libros,  qué  de  buenos  autores ,  ora* 
dores  ,  griegos  ,  latinos ,  poetas  ,  historiado- 
res,  filósofos,  teólogos,  y  retratos  de  los  au- 
tores. 

Eíp.  Y  en  verdad  pintados  al  vivo  cuanto  se  ha 
podido  hacer ,  y  por  eso  son  mas  apreciables  : 
todos  los  caxones  y  estantes  de  los  libros  son  de 
carrasca  ,  ó  de  ciprés,  con  sus  cadenillas,  y  los 
mismos  libros  casi  todos  son  de  pergamino,  y 

c    pintados  de  diferentes  colores. 

N 


178  LÜDOVICUS   VIVES, 

Ty.  Quif  est  primas  ille  rusticano  ore ,  naso  re-^ 

pando ? 
Spu.  Lege  tituIoT, 
Ty.  Sócrates  est  ,  dicit :  cur  in  bihliotheca  collocor^ 

qui  nihil  scripsi  ? 
Spu.   Respondent  sequentet ,  Flato  ,  et  Xenophon  : 

Quia  quod  alii  scriberent ,  dixisti,  Longum  esset 

persequi  (a)  singulos. 

Ty.    H^w ,  qui  sunt  tlli   ahjecti   in   grandi  illa 

strue  ? 
Spu.  Catholicon  ,  Alexander,  Hugotio ,  Papiar,  Ser^ 

monaria  ,  Dialecticce  ,  ^í  Physicce  sophisticte  :   /'i 

jí<r)í  ,  jüoj  capite  censos  nominabam, 

Ty.  /»no  capite  deminutot, 

Spu.  Soluta  sunt  omnia ,  tollat  qui  volet  molesto  not 

liberahit  onere, 
Ty.  Vah  ,  quot  asinis  esset ,  opus  ad  istos  asportan- 

dos% 
Spu.  Mirar  non  esse  oblatos  y  quum  tanta  sit  ubique 

asinorum  frcquentia.  Aliquando  in  eundem  cumu- 

lum  conjicientur  Bartuii ,  et  Baldi ,  et  hujus  fa-^ 

rime  homines, 

Ty.  Imó  furfuris. 

Spu.  Nori  id  est  humance  tranquilUtati  damnosum* 
Ty.  Heus  ,  quid  rei  sunt  Hit  in  tam  Jiuxis  cucullio* 
ntbüs  ? 

(a)  Persequi  oculis  eos  singulos  ,  id  est ,  inspí- 
ceie  eos  omnes  singulos.  Persequi  exiim  oculis, 
'Ídem  esc  ac  inspicere. 


CRISTÓBAL    CORET,  jyn 

2^.  ¿Quién  es  aquei  primeio  que  tiene  cara  de 
tüsiico  y  la  nariz  chata  ? 

Efp.  Lee  ios  títulos. 

7y.  Sócrates  es,  y  dice  :  ¿  porqué  me  ponen  en  la 
W^ttxíz  ú  no  he  escrito  cosa  ? 

E*p.  Responden  los  siguientes  Platón  y  Xenofon- 
te  :  porque  tú  con  tus  dichos  has  dado  que  es- 
cribir á  oíros.  Seria  nunca  acabar  ir  mirándolos 
todos  de  uno  en  uno. 

Ty.  Ola  ,  i  quiénes  son  aquellos  desechados  en 
aquel  montón  grande  ? 

Ejp.  El  Catolicón  ,  Alexandro  ,  Hugocio  ,  Papias, 
ios  Sermonarios  ,  Dialécticas  y  Físicas  sofisti- 
cas :  estos  son  los  que  llamaba  yo  de  poca  esti- 
mación ,  ó  ruioes. 

Ty.  Antes  b^en  menguados  y  abatidos. 

Bsp,  Ahí  están  libres  todos ,  Léveles  quien  quiera 
y  nos  librará  de  una  pesada  carga. 

Ty.  ¡Ah,  qué  de  jumentos  eran  menester  para  lle- 
varles ! 

Esp.  Yo  me  admiro  que  no  los  hayan  llevado, 
siendo  tan  grande  la  multitud  que  en  todas  par- 
tes hay  de  jumentos.  Algún  dia  pararan  en  el 
mismo  montón  los  Bártulos  y  Baldos ,  y  hom- 
bres de  la  misma  harina. 

Ty.  Antes  bien  del  mismo  salvado. 

Es^.  Seria  eso  provechoso  pjra  la  quietud  pública. 

Ty  Ola  ,  ¿  quiénes  son  aquellos  de  los  capuces  tan 
largos? 


I  8o  LUDOVICUS   VIVES. 

Spu.  Deícendamus.  Batallarii  sunt,  qui  in  palestrant 
ingrediuntur  altercatoriam. 

Ty.  Quceso  introduc  nos  illuc, 

Spu.  Ingredere  ,  sed  tacitCf  ac  rever enter,  Aperi  ca-^ 
put ,  et  specta  attentus  singula  :  nam  magnis  de 
rebus  disseritür^  et  quas  plurimum  conducat  cog~ 
noscere.  Ule  ,  quem  sedentem  aspicis  sublimem  so- 
¡um  ,  et  prceses  est  certaminis  ,  et  contentionum 
decreíory  quasique  (a)  agonotheta.  Primum  ejus 
munus  est  loca  concertantium  designare  ,  ne  ullct 
sit  confusio  ,  aut  perturbatio  praire  volentium. 


Ty.  Quid  sihi  vult  pellitum  epitogium  ? 

Spu.  Ea  est  ephestris  doctoralis ,  insigne  ordiniSj  a$ 
dignitatis  iliius.  Homo  est  in  paucis  eruditas  t 
quique  et  in  lectione  candidatorum.  Theologite  pri^- 
mas  tulit ,  et  ai  eum  doctissimus  quisque  primas 
deferí  ex  hoc  ordiné. 


(a)  Agonotheta  ,  munerarius  ,  id  est ,  qui  lu- 
des populo  exhibebat ,  pracfectus  ludorum  ,  c«rta- 
minum  prxses  ,  et  judex.  Petrus  Motta  ,  agonis 
dispositor ,  seu  praefectus  ,  qui  prsEmium  la  quoli- 
bet  ludorum  genere  proponit.  Lege  Virg.  lib,  5, 
iEneid.  á  v.  42.  usque  ad  305.  Adinstat  iilius  cor- 
poralis  pugna»  ha;c  nomina  pugnae  iateliectuaii  Vi- 
ves accommodat. 


CRISTÓBAL    CORET.  l8l 

Efp.  Baxemos.  Aquellos  son  los  que  dixe  provec- 
tos ,  que  entran  á  áísputar. 

Ty.  Éntranos  por  tu  vida  allá  dentro. 

Esp.  Entra  ,  pero  chiton  ,  y  con  reverencia.  Quí- 
tate el  sombrero  ,  y  atiende  y  repara  con  aten- 
ción cada  coÑa  en  particular ,  porque  se  disputa 
de  cosas  graves  ,  y  que  importa  mucho  saberlas. 
Aquel  que  ves  sentado  solo  en  aquel  lugar  al- 
to, es  el  presidente  y  sobrestante  del  ceciamen  5 
y  él  dispone  y  ordena  las  contiendas  y  dispu- 
tas ;  y  es  como  Agonotheta  (a).  A  él  toca  pri- 
meramente señalar  en  dónde  se  han  de  sentar  los 
que  disputan  ,  para  que  no  haya  alguna  confu- 
sión ó  perturbación  de  aquellos  que  quieren  pe-, 
nerse  delante. 

Ty.  ¿  Qué  significa  aquel  manto  cubierto  de  pie- 
les de  martas  ? 

í)jp.  Aquel  es  el  hábito  doctoral  y  capirote  ,  in- 
signia y  divisa  de  aquel  orden  y  dignidad.  Es 
hombre  de  los  mas  docto? :  y  que  en  la  eleccioa 
de  los  que  aspiran  á  leer  teología  tuvo  el  pri- 
mer lugar  ,  y  todos  los  mas  doctos  de  este  or- 
den le  dan  la  ventaja. 

(a)  Agonotheta  es  nombre  gfteg»  í  en  tiempo  de 
tos  gentiles  era  el  presidente  de  tos  certámenes  ,  lu- 
chas de  los  gladiatores  ,  fiestas  y  juegos  j  él  los  ordc" 
fiaba ,  disponía  ,  y  exhibía  al  pueblo  ,  y  proponía  los 
premios.  A  semejanza  de  aquel-a  lucha  y  pelea  cor~ 
f  oral  y  acomoda  y  apiiea  Vives^  estes  nombres  á  la 
intelectual. 


iSl  LUDOVICUS    VIVES. 

Ty.  Et  Baldum  ajunt  Uctum  esse  frimam  fuo  anno, 

Spu.  Is  vero  vlcit  com^etitores  omner  amhitu  ,  et  as* 
tu  ,  non  scientiá. 

Ty.  Quií  est  macilentus  Ule  ^  et  pallidus ,  quem  re» 
¿iqui  irr.pítunt  ? 

Spu.  Is  est  propugnator ,  qui  impeium  emnium 
sustinet  :  et  ex  immodicis  vigiliií  maciem, 
ac  paUorem  contraxit  :  magnos  is  habet  in  re 
philosophica  ,  et  iheohgica  progressus.  Hau 
lace  jam  ,  et  ausculta  :  nam  qui  nunc  oppugnat, 
acutissime  ,  ac  subtilissime  soíet  excogitare  ar- 
gumenta ,  et  accerrime  urget  propugnatom 
rem  ,  omniumque  sententia  cum  summis  in  hac 
disciplina  campar atur  ,  et  sccpe  adigit  con" 
certatorem  ad  ( a )  recantandum.  Perpende  quo- 
modo  Ule  conatuí  est  eludere  ,  quomodó  alter 
corifutavit  valide  ,  ratione  inccnfutabili  ,  et 
quam  Ule  diluere  non  poterit  :  jam  et  jacu^ 
lum  hoc  est  inevitahile  ,  argumentum  hoc 
est  plañe  Achilles  invincibilis  ,  jugulum  pe^ 
tít  :  ncn  poterit  propugnator  se  tueri  ,  statim 
dabít  manus ,  nisi  subterfugium  aliquot  mit- 
tat  ei  Divas  aliquis  in  mentem.  Hem  profli^ 
gata  est  qucestio  ,  solertia  decretoris.  Jam 
salvo  tuam  linguam  ,  loquere  quantum  voles  : 
nam  iste  ,  qui  nunc  impugnat  ,  vappa  esty 
pugione  pugnat  plúmbeo  ,   et  altius   tamen  da" 


(a)     Latiné  etiam   Palinodiam  canere  venusta 
dicitur. 


CRISTÓBAL    CORET,  iSj 

Ty.  Y  dicen  que  la  primera  vez  se  ha  leído  á  Bal- 
do en  su  año. 

Esp.  Aquel  venció  á  sus  competidores  con  sobor- 
no y  astucia  ,  no  con  la  ciencia. 

Ty.  i  Quién  es  aquel   macilento  y  pálido  á  quien 
los  demás  acometen  ? 

Esp.   Aquel  es  el  sustentante  ,  que  responde  y  da 
solución  á  las  cuestiones  y  argumentos ,  y  sufre 

■     el  impetuoso  fervor  de  los  que  le  a:ometen;  esto 
es,  que  le  arguyen  :  y  está  flaco  y  pálido  de  las 
demasiadas  vigilias :  él  es  muy  adelantado  en  la 
filosofía  y  teología.  Ah  ,  calla   ya  ,  .y  escucha, 
porque  aquel  que  disputa  ahora  suele   discurrir 
su  argumento  con  mucha  agudeza  y  sutileza  ,  é 
insta  y  aprieta  mucho  al  competidor  ó  coopo- 
sitor i  y  en  sentir  de  todos  compite  con  Jos  mas 
doctos  en  esta  ciencia  ,  y  muchas  veces  obliga 
al  contrario  que  se  desdiga.  Repara  cómo  aquel 
quiso  burlarse  y  engañarle  ,  como  el  otro  le  ha 
convencido  con    un  argumento   invencible  ,  y 
que  él  no  podrá  soltar :  también   ya  este  tiro  es 
inevitable  ,  que  no  admite  instancia  ni  réplica  : 
por  cierto  este  argumento  es  un  Achiles  inven- 
cible ,  al  cuello  tira  :   no  se   podrá  defender  el 
sustentante  ,  luego  se  dará  por  vencido,  si  algún 
Santo  no  le  dicta  alguna  escapatoria.  Oyes  ,  ya 
se  ha  concluido  la  cuestión  por  la  industria  y 
prudencia  del  presidente.  Ya  no  te  encargo  el 
silencio  ,  habla   cuanto   quisieres  ,  porque  éste 
que  ahora  impugna  es  floxo  ,  vano  ,  de  poco  in- 
genio ,  poca  agudeza,  pelea  con  puñal  de  plo- 
mo ,  y  levanta  úa  embargo  mas  la  voz  que  los 


184  LUDOVICUS   VIVES. 

mat  quám  caten.  Uoserva  ,  videbis  eum  á  pug- 
na raucum  discedere  :  hoc  est  reí  perpetuum : 
et  quantumcumíjue  repulsa  sint  ejus  tela ,  urget 
tiihiiosecius  petíinaci:er  quidem  ,  sed  ineffica" 
citer  :  nec  unquam  vult  hubere  arguin''ntum 
suum  pro  dereicío  ,  nec  acquiescere  ,  vel  defen." 
dentis  responsione  ,  vel  decreto  prcpsidis.  Is  ,  qui 
nunc  certarren  ingreditur,  delicatule  petit  veniam 
á  decretare  ,  comiter  prcefatur,  argumentalur  in- 
valide ,  discedit  semper  fessus  ,  etiam  anhelans, 
tanquam  arduo  muñere  fortiter  perfunctus,  Dis- 
cedamut. 


CUBICÜLUM ,  ET  LUCUBRATIO. 

Ph'ntus  ,  Epitectus  ,  Celsus ,  Didymus, 

Pli.  Hora    eít   á  meridie    quinta  :   heus   Epictete, 

claude  mihi  fenestras  istas  ,  et  infer   buc  iumina 

ai  lucuirandum. 
Ep,  Quce  Iumina  ? 
Pli.  Ínter ea  dum  hi  adsunt ,  candelas  (a)  sevaceat, 

aut  céreas  ,  ubi  recesserint ,   iolktis  éd'f  ,  et  sía- 

tuetis  hic  mihi  lychnuchum, 
Cel .  Quorsum  id  ? 
Pii.  Ad  lucubrandum, 

(a)  Alii  sepaceas.  Ne  legentem  deciplat  lítterae 
permutatio  :  idem  enim  est  sepum  ,  quod  sevum. 
Hac  voce  usus  est  Apulejus. 


CRISTÓBAL    CORET,  I^J" 

demás.  Repara  ,  verásle  ir  de  la  disputa  roncf) : 
esto  siempre  io  hace  éi:  y  por  mas  que  se  hayan 
rebatido  sus  tiros  y  saetas  ^  esto  es,  sus  argu« 
mentes ,  insta  no  obstante  eso  á  la  verdad  con 
pertinacia  ,  mas  no  con  eficacia  :  y  nunca  quie- 
re que  su  argumento  se  dexe  pDt  iniítil  y  perdi- 
do ;  ni  quiere  parar,  ni  quedar  satisfe.ho  con  la 
respuesta  de!  que  defiende,  ni  escuchar  al  presi- 
dente. Aquel  que  ahora  empieza  el  argumento, 
pide  con  blandura  licencia  al  presidente  ,  habla 
con  cortesía  ,  arguye  con  flvxedad  ,  siempre  se 
va  cansado;  también  suspirando  y  jadeando,  co- 
mo que  ha  hecho  alguna  pesada  hacienda.  Va- 
mos de  aqui. 

EL  APOSENTO  Y  LA  VELA. 
Plinio,  Epitecto,  Celso,  Didymo. 

P//.  Ya  son  las  cinco  de  la  tarde  :   oyes  Epicteto, 
ciérrame  esas  ventanas,  y  ttaeme  aqui  luces  para 

velar. 
JEp.  ¿  Qué  luces  ? 
P/i  Mientras  que  estos  están  aqui,  velas  de  sebo  ó 

de  cera  :  después  que  se  hayan  ido  las  quitareis, 

y  me  pondréis  aqui  el  candil. 
Cel.  ¿  Para  qué  fin  es  eso  ? 
tu.  Para  velar. 


I  86  LUDOVICUS    VIVES, 

Cel.  Quin  stiiies  potius  de  mane  ?  Tam  enim  viie- 
tur^  et  temporis  ratio  ,  et  qualitas  corporis  invi^ 
tare  ,  quam  est  n.inimum  vaporum  in  cerebro^  pe- 
racta  concoctione  illa  evaporatoria. 

PJi.  Etiam  hi£c  hora  tranquillhsima  est,  quum  quies- 
cunt ,  et  silent  omnia  ,  atque  üs  qui  prandent ,  et 
ccenant  non  incommnda.  Nam  sunt  qui  coenant  tan" 
tum  more  prisco  :  a'ii  prandent  solúm  ex  placi" 
tit  recentium  medicorum  :  alii ,  et  prandent ,  et 
ccenant  more  gothico» 

Cel.  An  non  ante  gothos  erant  pranÜa  ? 

Pli.  Erant ,  sed  levia  ,  gothi  morem  invexerunt ,  hif 

in  die  saturum  fieri. 
Cel.  Qua  de  causa  Plato  mensas  Syracusanat  dam- 

nat ,  in  quibus  quotidie  exaturantur  bis, 

Plí.  Ex  eo  colligas  ,  fui s se  rarissimas, 
Cei.   Sed  missa  isthcec  faciamus.  Cur  lacubrat  ad 
lychnum  pptius ,  quám  ad  candelam  ? 

Pli.  Propter  fiammam  cequabilem  ,  que  minus  Icedit 
oculos.  Illa  enim  cripspatio  rnyxi  officit  oculit ,  et 
sevi  odor  inamoenus  est. 


Cel.  Utere  cereis  ^  quorum  odor  non  est  ingratas, 
Pli.   Myxus    est  in    his  magis  trémulas  :    nec   va- 
por sallubris ,  et  in  sevaceis  ellychnium  est  ii- 


CRISTÓBAL    CORET,  I  87 

Cel.  ¿Porqué  antes  bien  no  estudias  por  la  mañana  ? 
Porque  entonces  parece  que  la  comodidad  del 
tiempo  y  la  disposición  del  cuerpo  convidan 
cuando  hay  poquisicrios  vapores  en  la  cabeza,  he- 
cha ya  la  digestión  que  evapora. 

P//.  También  esta  hora  es  muy  quieta,  cuando  to- 
das las  cosas  repodan  y  callan  ,  y  conveniente 
para  los  que  comen  al  medio  dia  y  cenan  Por- 
que hay  algunos  que  cenan  tan  solamente,  como 
acostumbraban  los  antiguos:  otros  solo  comen  á 
medio  dia  ,  según  las  órdenes  de  los  médicos 
modernos :  otros  comen  á  medio  dia  y  cenan  co- 
mo acostumbraron  los  godos. 

Ctl.  ¿  Por  ventura  antes  de  los  godos  no  se  comía  á 
medio  dia? 

P//.  Se  comía  ,  pero  poco  :  los  godos  introduxetoo 

^'  la  costumbre  de  hartarse  dos  veces  al  dia. 

Cel  Por  eso  Platón  condena  las  mesas  de  Siracusa, 
en  las  cuales  comian  hasta  hartarse  dos  veces  lo- 
dos ios  dias  los  siracusanos. 

Pli.  De  alli  podrás  colegir  que  fueron  muy  raras. 

C¿/.  Mas  dexemos  esas  co<:as.  ¿  Porqué  antes  bien 
velas  á  la  luz  del  candil  ,  y  no  á  la  luz  de  la 
veU  ? 

m.  Porque  es  la  llama  igual ,  que  daña  menos  los 
ojos:  porque  la  mecha  ó  pávilo  se  encrespa  :  y 
hace  blandear  la  llama  ,  y  daña  la  vista  y  ojos, 
y  el  ülor  del  sebo  no  es  deleytable. 

Cel.  Quema  cirios  ,  cuyo  olor  es  agradable. 
P//.    La   mecha  ó  pávilo  en  estos  es  mas  trému- 
lo :  ni  su  vapor  es  saludable :  y  ea  las  cande- 


105  LUDOVICUS    VIVES. 

neum  plerumque  ^  non  xylineum:  ut  frotóles  ittl  e» 
rebus  omnibui  queerunt  compendium  cum  fraude» 
Infunde  oleum  in  lucernam  hanc  ,  profer  acu  my- 
xum  f  et  ex funga. 

Epi.  Quam  h(eret  fungus  acui\  Signum  dicunt  esie 
jjluvice  y  quemadmoium  est  apud  l^irgHium  (a)  t 
Scintillare  oleum  ,  et  putres  concrescere  fun- 
gos. 

Pl».  Adfer  etiam  furcinulam  ,  et  emunge  candelam 
hanc  :  m  projicias  fungum  in  -pavimentum  ,  ne 
fumiget :  sed  opprime  intra  furcinulam  ,  guando 
est  contecta.  Profer  mihi  pallam  lucubratoriam, 
prcelongam  illam  pellitam. 

Cel.  Ego  te  tuis  libres  commendaho  (b).   Minervam 

f.  iibi  opto  prcpitiam. 

Pli.  Paulum  malim  :  vel  quod  dicere  debui ,  Christum 
Jesum,  Dei  sapientiam. 

Cel.  Fortasse  Christus  Minervie  fábula  adumbratur, 
quce  ex  Jovis  cerebro  sit  nata, 

Pli.  S tatué  mensam  super  tibicines  in  cubículo» 

Epi.  Mavis  mensam f  qudm  pluteum%    -^ 

Pii.  Etiam  ,  hoc  quidem  tempore  :  sed  pone  supra 
mensam  pluteolum. 

Epi,  Síabilem  ,  an  volubilem  ? 

Pii.  Quem  males.  Ubi  esi  Bidymus  meus  ab  sta-^ 
diis  ? 

Epi.  Eo  illum  accersitum. 

(a)     Virgil.  llb.  i.  Georg.  v.  392, 
.  (b)     Minerva  Jovis  filia  absque  matre.  Haec  De» 
sapientia; ,  artium  quoque  ,  et  lanificii ,  texturit- 
que  inventrix  esse  perhibetur. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  8^ 

las  de  sebo  de  ordinario  el  pavilo  es  de  lino  ,  no 
de  algodón  :  de  modo  que  estos  revend,ídores 
regatones  ,  engañando  á  los  que  compran  ,  bus- 
can ganancia  con  fraude.  Pon  aceite  en  Cate 
candil ,  saca  con  un  alfiler  la  mecha  ,  y  quita 
esa  pavesa. 

Epi.  ¡  Cómo  se  agarra  la  pavesa  al  alfiler !  Dicen 
que  es  señal  de  lluvia  ,  como  se  lee  en  Virgilio: 
Scintillare  oleum  ,  et  putres  concrescere  fundar. 

Vil.  Trae  también  las  tixeras  ,  y  despavila  esta 
candela  :  no  eches  la  candela  en  el  suelo  para 
que  no  humee  ,  sino  apágala  dentro  las  tixeras, 
ya  que  son  cerradas.  Traeme  aquella  capa  de 
velar  muy  larga  ,  aforrada  de  pieles. 

Cel.  Yo  te  encomendaré  á  tus  libros.  Válgate  Mi- 
nerva. 

py/.  Mas  quiero  que  me  valga  S.  Pablo,  ó  lo  que 
debia  decir ,  Jesucristo  ,  sabiduría  de  Dios  Pa- 
dre. 

Cel.  Por  ventura  Cristo  es  dibuxo  de  la  fábula  de 
Minerva  ,  que  nació  del  celebro  de  Júpiter. 

P//.  Pon  la  mesa  sobre  sus  pies  en  el  aposento. 

"Epi,  ¿  Mas  quieres  la  m^sa  que  el  atril  ? 

VU.  También  le  quiero  al  presente  :  mas  pon  en- 
cima de  la  mesa  el  atril, 

Epf.  ¿  El  de  tornillo  ,  ó  el  firme  ? 

FU.  El  que  mas  quisieres.  ¿En  dónde  está  Dídy- 
mo,  que  me  sirve  cuando  estudio? 

Ep.  Voy  á  llamarlo. 


IQO  LUDOVICUS    VIVES. 

Pli.  Et  huc  aiducito  puerum  (a)  exceptorem :  nam 
lubet  aliquid  dictare.  Da  mihi  ilios  calamos  ,  et 
pennas  duas  ,  aut  tres  cannce  ampia  ,  et  thecam 
pulverariam.  Profer  tnihi  ex  armario  Ciceronem, 
et  Demosthenem  :  tum  sx  plateo  codicem  excerpiO" 
fiurn ,  et  regesta  majusculu  :  audin  ?  Et  mea  sebe» 
día  f  in  quibus  libet  nonnuUa  expolire. 


Di.  Non  arhitror  esse  schedas  tuas  in  plúteo  ,  ted  in 

scrinio  conclavis, 
Pli.  Id  verá  ipse  scrutator.  Adfer  mihi  Nazianze» 

num. 
Di.  Non  norco. 
Pli.  Liber  est  mtnime  spitsur  ,  consutut ,  et  tectut 

membrana  ruditer.  Adfer  quoque  codicem  quintum 

d  primo. 
Di.  Quod  est  lemma  illius  ? 
Pli.   Xenophoutis  commentarii  :  liber  ert  expolituf^ 

tectus  corto  cum  uncinulis  :  et  umbilicis  cupreis» 


Di,  Non  invenio. 

Pli.  Nunc  memini :  in  quarto  loculamento  eum  repo»   | 

sui  ,  illinc  prome.  In  eo  loculamento  non  sunt  nisi    ' 

libri  soluti ,  et  rudes  ,  quales  recens   adferuntur 

oh  officina. 
Di.  Ecquod  corpas  Ciceronis  poscis  ?    Nom  sunt 

quatuor. 

(a)     Id  est,  qui  scribat  quod  ego  protulerim. 
Qui  pcofect ,  dictare :  qui  scribit,  excipere  dicitur. 


CRISTÓBAL    CORET.  I9I 

TIL  Y  haz  venir  aquí  al  escribiente  ,  porque  quiero 
diaar  algo.  Dame  aquellas  dos  ó  tres  plumas  de 
la  caña  ancha  y  la  salvadera.  Traeme  del  ar- 
mario á  Cicerón  y  á  Demóstenes :  también  trae 
el  libro  de  apuntamientos  del  caxon,  y  los  re- 
gistros mayores  :  ¿oyes?  y  mis  papeles  sueltos, 
que  escribí  de  repente  ,  que  quiero  perfeccionar 
y  enmendar  en  ellos  algunas  cosas ,  y  darles  ia 
última  mano. 

D/.  No  pienso  que  están  los  papeles  en  el  caxon, 
sino  en  el  escritorio  de  la  recámara. 

FU.  Mas  eso  tú  lo  verás  y  escudriñarás.  Traeme  al 
Nazianzeno. 

Di.  No  le  conozco. 

Pli.  Es  un  libro  ligero  de  tomo  pequeño  ,  encua- 
dernado ,  cosido  y  cubierto  de  pergamino  no  la- 
brado. Traeme  también  el  sexto  libro. 

Di.  ¿Qué  título  tiene  ? 

PU.  Comentario  de  Xenofonte  :  es  un  libro  puli- 
do, bien  encuadernado,  cubierto  de  cuero,  cla- 
veteado con  tachones  de  cobre  y  manecillas  de 
lo  mismo. 

Di.  No  le  hallo. 

Pli.  Ahora  me  acuerdo,  le  puse  en  el  cuarto  caxon, 
sácale  de  alli.  En  aquel  caxon  no  hay  sino  li- 
bros sueltos  por  encuadernar ,  cuales  ios  traca 
de  nuevo  de  la  imprenta. 

D/.  ¿Y  qué  tomo  de  Cicerón  pides?  Porque  son 
cuatro. 


I()2  LUDOVICUS   VIVES. 

Pii.  Secundam. 

Epi.  NoTidum  est  relatum  d  Ubrario  glutinatore  ,  cui 
dsdimus  nudius  ,  ut  puto ,  quintas, 

D¡.  Quám  ptacet  tibí  hxc  penna  ? 

Pii.  Non  sum  in  eo  valde  solicitüs ,  quacumque  iif 

manus  venit ,  ea  sic  utor  tanquam  bona. 
Di.  Hoc  habes  Ciceronis. 
Pii.  Conquiesce'.  reclude  mihi  Ciceronem :  aperi,  eml" 

ve  adhuc  tria  aut  quatuor  folia  ad  quantum  Tus- 

culunarum  quaitionum :  quare  ibi  de  mansuetudi— 

ne  ,  et  Icetitia. 
Epi.  Cujas  sunt  hi  versas  ? 
Di.  Ejits  ipsiuSf  quos  de  Sophocle  vertit :  quod  facit 

sane  lubens  ,  ac  proinde  suppe. 
Epi.  Erat  credo  ad  carmen  componendum  satis  aptur. 

Di.  Aptissimus  ,  ac  faciUimus  :  neo  ,  ut  illo  sáculo, 
infelix  ,  contra  quam  existimant  plurimi. 

Epi.  Sed  tu  quomodó  intermiiisti  studia  poetices  ? 

Pii.  Aliquanio  rcpetemus  successivis  horis ,  ut  spe-- 
ro :  nam  habet  tnultum  levamenti  ab  stuiiis  gra- 
vioribus.  Defessuf  si4m  jam  studendoj  meditando^ 
scribendo  ,  sterne  mihi  ¡ectum. 

Epi.  In  quo  cubículo  ? 

Pii.  In  lato  illo ,  et  quadrato ,  et  tolle  ex  angula 
anacUnterium  (sl)  :  transfer  in  coenationem  :  pone 

(a)  Anaclinterium  est  nomen  verbale  grsecum, 
ab  anacliaa  composiio  ex  prasp-  ana,  id  est  re  ,  et 
simpiici  clino.  Unde  anadino  ,  latiné  reclino  ,  re- 
cubo. Anaciinterium ,  lectus.  Cama  para  dormir  y 
descansar.  -^  ' 


CRISTÓBAL    CORKT,  I9J 

í»i/.  El  segundo. 

£j)/.  Aún  no  le  ha  vuelto  el  librero  que  le  encua- 
derna,  á  quien  le  dimos,  según  juzgo,  cinco  diai 
há. 

Di,  ¿Qué  te  parece  de  esta  pluma  ? 

Vil.  Yo  en  esu  no  pongo  cuidado  ,  asi  escribo  con 
cualquiera  que  me  viene  á  las  manos  ,  como  si 
fuese  buena. 

Di.  Esto  tienes  de  Cicerón. 

P//.  Está  quedo  :  desátame  á  Cicerón  ,  ábrele, 
vuelve  tres  ó  cuatro  hojas  mas  hasta  el  cuario 
de  las  Tusculanas  cuestiones :  busca  en  donde 
habla  de  la  mansedumbre  y  alegría. 

Epi.  ¿  De  quién  son  estos  versos? 

Di.  Del  mismo,  que  los  vertió  de  Sófocles:  lo  que 
hace  á  la  verdad  con  gusio ,  y  por  eso  muchas 
veces. 

lEpi.  Creo  que  sabia  componer  versos. 

Di.  Los  hacia  muy  buenos  y  con  mucha  facilidad: 
ni  era  desgraciado  poeta,  según  aquel  tiempo, 
contra  lo  que  muchos  piensan. 

£pi,  ¿Mas  tú  cómo  has  dexado  el  estudio  de  la 
poesía  ? 

Vli.  Algún  tiempo  volveré  á  e<;tud*arla  á  ratos 
perdidos,  como  confio:  porque  da  mucho  ali- 
via y  placer  después  de  los  estudios  serios  jr 
graves.  Ya  estoy  cansado  de  estudiar  ,  de  pen- 
sar ,  de  discurrir  ,  de  escribir  ,  componme  la 
cama. 

"Epi*  ¿;En  qué  aposento  ? 

P/i.  En  aquel  ancho  y  cuadrado  ,  yjquita  del  rin- 
cón el  catre,  pásale  i  la  pieza  de  coozer :  pon  s«« 

Q 


194.  tUDOVICUS  VIVES. 

super  culcitram  plumeum  alteram  tomenti  lanei, 
Viie  ut  fulera  lecti  sint  satit  firma. 
Epi.  Quid  refert  tua ,  qui  non  cubas  in  aherutra 
spondarum  ,  sed  in  medio  ?  Sed  salubrius  foret ,  si 
lectus  esset  duriorf  et  qui  corpori  resisteret, 

Pli.  Tolle  cervical ,  et  pro  eo  repone  pulvinos  duos  : 
et  in  hoc  cestu  malo  plagam  illam ,  qudm  arctñ 
isthisc  lintea. 

Epi   Sine  lodice  ? 

Epli.  Etium. 

Epi.  Alg&his  :  nam  sttrgis  ab  studiis  extenaato  cor- 
pore. 

Pli.  Injice  ergo  peristroma  aliquod  leve, 

Epi.  Istud'i  NuUum  aliad  stragulum  ? 

Pii.  Nullum  :  si  scntiam  frigus  in  lecto  ,  poscam 
plus  (a)  vestium  :  aufer  illa  peripetasmata  ;  nam 
ad  culices  excludendos  malo  conopteum, 

Epi.  Culices  paucos  hic  sensi ,  pulicex ,  */  pedículos 

satis  tnultos. 
Pli.  Ego  vero  mirar  te  aliquid  sentiré ,  qui  sic  dor" 

mias  ,  et  stertas. 
Epi.  Nemo  dormit  meliuSf  quám  qui  non  sentit  quám 

male  dnrmit, 
Pli.  Nibil  borum  animalculorum  ,  quibus  per  téS" 


(a)  Vestes  non  modo  sunt  illae ,  quibus  iftdui- 
mvr  ,  sed  qüibus  ínter  dormientium  tegimur*  His- 
pane,  ropa. 


CRISTÓBAL    CORET»  \()$ 

Hré  el  colchón  de  pluma  el  oiro  de  lana  :  cuida 
que  los  pies  y  columnas  de  la  cama  estén  firmes. 

Epi.  ¿Qué  te  importa  eso  á  ti,  que  en  ningún  la- 
do duermes  ,  sino  en  medio  de  ella  ?  Pero  seria 
mas  saludable  si  la  cama  estuviera  mas  dura  y 
resistiese  al  cuerpo. 

TU.  Quita  el  cabezal  ,  y  en  su  lugar  pon  dos  al- 
mohadas: y  en  este  calor  mas  quiero  ese  cobet- 
tor  sencillo  que  esa  sabana  gruesa. 

E-pi,  2  Sin  manta  ? 

FU,  Sí. 

B^i.  Tendrás  frió:  porque  te  levantas  de  estudiar 
extenuado  el  cuerpo. 

Vli.  Pon  pues  algún  paño  de  la  tapixería. 

'Epi.  ¿Ese,  y  ningún  cubretodo? 

P//.  Ningún  otro :  si  sintiere  el  frío  en  la  cama, 
pediré  mas  ropa  :  quita  aquellas  cortinas  y  cie- 
lo de  la  cama  ,  porque  mas  quiero  el  pave- 
llon  (a)  para  ahuyentar  los  mo-squitos. 

£/>i.  Aquí  pocos  mosquitos  he  sentido  ;  pulgas  y 
piojos  muchos. 

TU.  Mas  yo  me  admiro  que  tú  que  asi  duermes  y 
roncas  sientas  cosa  alguna. 

Ej>i.  Ninguno  duerme  mejor  que  el  que  no  sien- 
te cuan  mal  duerme, 

TU.  Ninguno  de  estos  anitnalillos  que  en  el  estío 

(a)  Conocí  ,  conotos ,  llaman  loí  griego f  al  mos^ 
quito  ;  conopion  ,  al  pav^llon  de  la  cama  ,  defensa  de 
mosquitos.  Los  latinos  ,  á  imitación  de  aquellos  ,  di" 
cen  conopSy  opis  ;  conopceum  ,  ai.  El  mosquito  en  la- 
tín se  llama  culex  y  culioisj  ds  la  palabra  aculeus ,  el 
aguijón  con  que  punza  y  saca  sangre. 


196  LUDOVICUS   VIVES. 

tatem  in  cuhicuUí  infestamur,  tam  movet  nauieaWf 
qudtn  cimices  odore  iilo  teterrimo, 

£pi.  Satis  honus  proventut  est  eorum  Lutetia,  ac  L9* 
vanii. 

Pli.  Est  genut  ligni ,  quoi  illos  creat  Lutetia  ,  e9 
argHla  Lovanii.  Colloca  hic  mihi  horologium  ex-r 
citjtorium  ,  et  ohicem  infigito  ad  horam  quartam 
matuiinam  :  mque  enim  volo  diutius  dormiré» 
Exalcia  me  ,  pone  hic  sellum  plicatilem  in  qua 
sedeam  :  matula  in  scahello  sit  mihi  juxta  lectulum 
parata  :  nescio  quid  hic  olet  tnale  :  tuffias  paulu" 
lum  thurit ,  aut  juniperi.  Cane  hic  mihi  lyrd  ali- 
quid  lcctum  ingredienti ,  more  Pythagorico  ,  uf 
citius  obdormiarrif  et  somnia  sint  placidiora. 


Epi, 

Somne ,  quies  retum ,  placidissime  somne  Deo- 
rum  (a). 

Pax  animi ,  quem  cura  fugit ,  qui  pectora  Ion- 
gis. 

Fessa  mlnisteriis  fulcis,  reparasque  laboii. 


(a)    Ovid.  Metatn.  lib.  iz.  v.  2141, 


'CRISTÓBAL    CORET.  I  97 

nos  atormentan  en  las  camas  y  aposentos  ,  me 
provoca  tanto  á  vómito  como  los  chinches  con 
aquel  malísimo  oior. 

Spr.  Bastante  abundancia  hay  de  ellos  en  París  y 
Lovaina. 

P//.  Hay  en  París  una  calidad  de  madera  qua 
los  cria  ,  y  en  Lovaina  los  cria  el  barro,  Ponme 
aqui  el  reiox  despertador  ,  y  pon  el  fiador  á  las 
cuatro  de  la  mañana,  porque  no  quiero  dormit 

■  mas.  Descálzame ,  pon  aqui  la  silla  de  gozne* 
para  sentarme  :  esté  prevenido  el  orinal  en  el 
escaño  junto  á  la  cama:  no  sé  qué  mal  olor  sien- 
to aqui:  quema  un  poco  de  incienso  ,  ó  de  ene- 
bro ,  y  haz  sahumerio.  Cántame  alguna  cosa 
con  la  vihuela  al  uso  de  Pitágoras ,  para  que 
duerma  mas  presto  y  con  mas  dulzura. 

Epi. 

O  sueño  ,  quietud  de  todo, 
ó  amado  aun  de  los  Dioter, 
paz  del  ánimo  j  que  ahuyentas 
de  el  cuidado  los  dolores^ 
que  á  los  pechos  fatigados 
de  el  cansancio  les  socorreSf 
y  de  su  afán  les  reparas 
las  fatigas  y  dolores. 


198  tUDOVICUS    VIVES. 

C  U  L  I  N  A. 
Lucullur,  Aptciut  (a),  Pistillariut  (b) ,  Ahligurinur, 

Luc.  Et  tu  popino  ? 

Api.  Sum, 

Lmc.  Ubinam  agis  ? 

Api.  In  popina  galli  gallinacei :  num  eget  me  ? 

Luc    Etiam  ,  (i<i  nuptias. 

Api.  5"/«^  we  domum  trantcurrere  ,  «i  prcecipiam 
uxori  quemadmodutn  sint  tractandi  gamones,  quos 
seto  non  soleré  in  civitate  deesse,  tum  etiam  ai" 
ventores, 

(a)  Apoosité  Vives  noster  sequentia  nomina 
huic  prarfixit  dialogo.  Apicius  omnium  nepotum 
fuit  princeps,  cui  parum  visum  est ,  et  principum 
congiaria  ,  et  capitolü  vectigal  comessationibus 
devorasse  ,  nisi  suae  etiam  gulae  monimentum  po- 
steris  reliquisset  ,  conscriptis  de  gulae  irritamentis 
aliquot  libris.  Hunc  suo  sxculo  vixisse ,  testatut 
Séneca. 

(b)  Pistillum  ,  i,  instrumentum  ,  que  in  mor- 
tario  quipiam  tunditur,  [majadero  ,  mano  de  morte- 
ro ,  o  aimiréz)  á  pinso,  id  est  ferio  ,  assidué  percu- 
tió. (Jnde  pistillarius ,  qui  pistiilo  tundit.  En  ro~ 
manee  llamamos  majadero  al  necio  por  ser  boto  de  in» 
genio. 

Abligurinus,  ab  abligurio,  ex  ab,  et  Hgurio  com- 
posito  venir.  Significat  autem  ligurio  hispanicé^ 
gastar  la  hacienda  en  golosinas,  Quare  de  Pistilia- 
tio  Ídem  ac  de  Apicio  esto  judicium. 


CRISTÓBAL    CORET,  I  99 

LA    COCINA, 

Luculo,  Apicio  (a),  Pistilario  (b) ,  Abligurino. 

Luc.  Eres  tú  bodegonero  ? 

Afi.  Sí 

Luc,  ¿  En  dónde  habitas  ? 

Api,  En  el  bodegón  del  gallo  :  ¿  rae  has  menester 
por  ventura  ? 

Luc,  Sí ,  para  unas  bodas. 

^p/.  Déxame  ir  corriendo  á  casa  para  mandarle  á 
mi  muger  como  se  ha  de  portar  con  los  rufianes, 
que  sé  que  en  esta  ciudad  no  faltan  ,  y  foraste- 
ros también. 


(a)  Apicio  ,  el  mayor  glotón ,  que  en  comer  y  he- 
her^  no  solo  desperdició  su  gran  patrimonio^  sino  tO" 
do  lo  que  queda  re  fétido  baso  h  plana  del  latin. 

(b)  PistillariuSf  es  lo  mismo  que  majadero.  Véa- 
se allí  mismo,  Abligurinus ,  es  lo  mismo  que  lame 
platos. 


200  tUDOVICUS    VIVES. 

Luc,  Aüdin  tu  ?  Revertes  me  in  vico  lapideOf  in  tedi» 

but  sutorum» 
Api.  Continuó  adero. 
luc.  Bene  est ,  ingredere  culinam. 
Api    Heus  Fistillari ,  et  tu  Abligurine  ,  ignem  itr 

lare  extruite   sub   fumali    grandibui  lignis ,    et 

quantum  fieri  poterit  acapnis. 
Pis.  Putat  te  este  Romaii  Hic  tabernas  (a)  coctilitiat 

non  habemut ,  é  quibus   ¡igna  coctilia  promuntur  í 

habebis  bene  arila. 
Api-  Isli  lia  sit  (b) ,  tu  Abligurine  suffitor  perder 

oculos  sufflando, 

Abli.  Imo  bibam  largius  ,  vce  vino» 

Api.  V<e  aquee.   Nam  vinum  bodie  non  attinges ,  si 

sim   sanus :  nolo  mihi  evertas  ollas  ,  et  auxilia» 

confringas  ,  et  cibos  corrumpas, 

Abli.  Non  vult  arderé  hic  ignis. 

Api.  Injice  fasciculum  aliquem  sulphuratarum ,  e9 
fomitum  frusiuta  aliquot  cum  his  assulis. 

Abli.  Extinctus  est  prorsus. 

Api.  franscurre  ad  ades  próximas  cum  batyllo  ,  et 
adfer  nobis  torrem  aliquem  prcegrandem  ,  et  pruí- 
nas bene  incensas. 

Abli.  Metallarius  est  illie  dominas ,  nec  sinet  car-» 
bonem  unum  sub  fornacibus  sibi  detrahi ,  citius 
oculum, 

(a)  Taberna  coctilitia  ,  taberna  ,  in  qua  ligna 
vendebantur  cocta ,  ne  fumum  emitterent, 

(b)  Ni  ita  factum  sit,  vel  fuerit,  id  est,  á  vobis. 


CAÍSrOSAL    CORET,  2 OÍ 

Z>uc.  ¿  Oyes  tú  ?  A  mí  me  hallaras  en  la  calle  em- 
pedrada ,  en  la  zapatería. 

uípi.  Luego  iré  allá. 

Lac.  Bien  está  ,  entra  en  la  cocina. 

^pi.  Ola  ,  Pistilario,  y  tú,  Abligurino,  haced  fue- 
go en  el  hogar  de  leña  gruesa  ,  y  que  no  hu- 
mee cuanto  fuere  posible. 

Pis.  ¿  Tú  juzgas  que  estás  en  Roma  ?  Aqui  no  te- 
nemos tiendas  en  donde  se  cuece  la  leña :  la 
tendrás  bien  seca. 

Api.  Si  no  lo  hicieres  asi,  tú  ,  Abligurino,  sahu- 
mador ,  perderás  la  vista  soplando  :  te  saltarán 
los  ojos. 

Abli.  Antes  bien  beberé  mas;  ay  del  vino. 

Api.  Ay  del  agua.  Porque  hoy  no  probarás  el  vino 
si  yo  tengo  entendimiento  :  no  quiero  que  me 
trastornes  y  rompas  las  ollas  y  pucheritos,  y  me 
eches  a  perder  la  comida. 

Aba.  Este  fuego  no  quiere  encenderse  ,  no  quiere 
arder. 

Api.  Aplícale  un  manojito  de  pajuelas  azufradas  (a) 
y  algunos  pedazos  de  yesca  ,  con  estas  rajitas. 

Abli.  Del  todo  se  ha  apagado. 

Api.  Ve  á  toda  prisa  á  la  tasa  que  está  mas  cerca 
con  el  badil  ,  y  trae  algún  tizón  grande  y  as- 
cuas bien  encendidas. 

Abli.  Esiá  alli  el  alquimista  ,  dueño  de  ella  ,  ni 
permitirá  que  le  saquen  un  solo  carbón  de  la 

(a)  Del  uso  de  estas  pajuelas  ó  palhtat  que  se 
venden  por  las  calles  de  Valencia  ,  ya  hablaron 
Martial  en  el  epigr.  98  ,  lib.  i.  contra  Cecilio  ,  y 
lib.  12  ,  epigr,  57  ,  y  Juvenal. 


202  LUDOVICUS    VIVES. 

Api.  Non  est  metallarius  ,  sed  metallzcida  :  ito  erga 

ad  furnum.  Quid  adfers  ?  Titionem  magis  quám 

torrem  ? 
Abli.  Non  hobehant  prunas  carhonis. 
Api.  Quid  malum  carbonis  ?   Cespitum  hic  dixeris. 

Tu  fur cilla  huc  move  ligna ,  et  agita  fomitem  ,  ut 

ignem  concipiat :  sume  (a)  pyrolabem  ,  asine. 


Abli,  Quid  rei  est  isihuc  verbum  ? 
Api.  Forfex  ignaria  ,  pruniceps. 

Abli.  Quid  mihi  cum  ver  bit  grcecanicis ,  quasi  de-- 

sint  latina  ? 
Api.  Etiamne  asini  sunt  grammatici  ? 

Abli.  Quid  mirum  ,  quum  et  grammatici  sint  asini. 

Api.  Fac  finem  altercandi:  voló  carbones  aliquot^aut 
cespites  accendas  mihi  in  hoc  foro  ,  ad  testuucid 
lente  incoquenda  :  suspende  ahenum  ad  ignem ,  ne 
desit  aqua  calida  :  tum  in  cacabum  injice  armum 
illum  vervecince  ,  cum  bubula  satita :  cucumam 
igni  admove  cum  vitulina  ,  et  agnina :  in  (b)  chy^ 
tropode  elixabimus  orizam. 


{a)  Pyrolabe  grxcé  ,  pruniceps  latiné  ,  á  ca- 
piendis  prunis.  Pyrolabe  venit  ex  grseco  pyr,  py- 
ros ,  id  est  ignis,  et  lambano,  id  est  capio. 

(b)  Chyíropus,  á  chytra,  as,  olla,  et  pus,  odos, 
componitur  ^  et  inde  conflatur  haec  vox  chytropus, 
odis  ,  olla  pedes  habens. 


,CRISTOSAL    CORET»  iO^ 

fragua ;  mas  presto  se  dexara  sacar  un  ojo. 

jipi.  No  es  alquimista,  sino  destruye  metales:  an- 
da pues  ai  horno.  ¿  Qué  traes  ?  ün  tizón  cha- 
muscado ,  en  vez  de  traerle  bien  encendido. 

Abli.  ¿No  tenían  ascuas  de  carbón? 

Api.  2  Qué  dices  de  carbón  ?  mal  haya  tu  alma. 
Dixeras  aqui  de  céspedes.  Levanta  tú  Ja  leña 
con  esta  horquilla  ,  aviva  y  atiza  la  yesca,  para 
que  prenda  en  ella  el  fuego  :  asno,  toma  las  te- 
nazas. 

jíbli.  jQué  es  eso  que  has  dicho? 

Api.  Las  tenazas  del  fuego,  que  con  ellas  tomamos 
las  brasas  encendidas. 

Abli.  ¿Qué  tengo  yo  que  ver  con  las  palabra» 
griegas  ,  como  si  faltasen  latinas  ? 

Api.  ¿  Por  ventura  también  ios  asnos  son  gramá- 
ticos ? 

^bli.  Qué  maravilla ,  cuando  hay  también  gramá- 
ticos asnos. 

Api.  Dexate  de  porfiar  :  yo  quiero  que  me  encien- 
das en  este  fogón  algunos  carbones  ó  céspedes, 
para  cocer  poco  á  poco  la  comida  en  e-;tas  ollas 
de  barro:  cuelga  la  caldera  al  fuego  para  que 
no  falte  agua  caliente  :  pon  también  en  el  cal- 
dero aquella  espalda  de  carnero  ,  con  ja  carne 
de  buey  salada  :  pon  al  fuego  el  caldero  con  la 
carne  de  ternera  y  de  cordero:  coceremos  el  ar- 
roz en  el  alnafe  (a). 

-    (a)     Hornillo  portátil. 


304  tUDOVICUS   VIVES, 

Abli.  Quid  pulli  ? 

Api.  Coquentur  in  auxilia  areOj  quce  stamo  ett  illitaf 
quo  sapor  sit  gratior  :  sed  non  tam  matare ,  verua 
f  referes  sub  nonam ,  et  pinguaria,  Lucium  huno 
sinss  in  aqua  lusitare  paulisper,  tum  exenterahis» 


Abli.  Carnes ,  et  pisces  in  eadem  mensa  ? 

Api.  Máxime  ,  more  germánico, 

Abli.  Atqui  hoc  non  p/acct  mediéis. 

Api.  Medicince  non  placet ,  mediéis  placet.  Ego  sfa- 

pidum  huno  grammaticum  tantum  es  se  existima- 

bam  ,  medicus  etiam  est. 
Abli.  Nunquamne  de  qucestione  illa  audivisti ,  utrum 

sint  in  civitate  plures  medid  ,  an  stulti  ? 


Api.  Quis  te  detrusit  in  culinam  ,  quum  sis  tam  st" 
per  da  ? 

Abli.  Adversa  mea  sors. 

Api.  Imó,  quod  manifestum  est  y  segnities  tua,  et  so' 
cordia  ,  et  gula  ,  et  lucrad  tas  ,  et  ingluvies  ,  et 
animas  degener,  ac  ahjectus  :  ideó  ambulas  nuiis 
pedibus ,  semiamictus  veste  obsoleta  ,  et  natibus 
breviore. 

Abli.  Quid  tibi  cum  mea  paapertate  ? 

Api.  Nihil  omninó  ,  me  velim  es  se.  Sed  ad 
rem  ,  ne  prccter  rem  plura  quám  oportetz 
satisne  sunt  h<ec  jussa  ,  superque  ir.fixa  ,  et 
inculcata  ?    Scilicet  vobis   nunquam   satis.   Da" 


CRISTÓBAL   CORET*  SOf 

;^W.  ¿Y  los  pollos? 

vf/)/.  Se  cocerán  en  aquel  puchero  de  cobre  estaña- 
do para  que  la  comida  tenga  mejor  sabor  ;  mas 
no  tan  aprisa  :  cerca  de  las  nueve  sacarás  los 
asadores,  y  con  que  recoger  la  grasa.  Dexarás 
que  este  sollo  (a)  juege  un  poco  en  el  agua, 
después  le  sacaras  las  tripas. 

jálli.  ¿Carne  y  pescado  en  una  misma  mesa? 

ylpi.  Sí ,  á  la  alemana. 

Abli.  Mas  á  los  médicos  no  agrada  esto. 

A¡>i.  A  la  medicina  no  agrada ,  á  los  médicos  sí. 
Yo  juzgaba  que  este  tonto  solo  era  gramático,  y 
es  también  médico. 

Abli.  ¿  Nunca  por  ventura  has  tenido  noticia  de 
aquella  cuestión,  si  por  ventura  hay  en  la  ciu- 
dad mas  médicos  ,  ó  mas  tontos  ,  ó  mas  necios  ? 

Api.  ¿Quién  te  ha  metido  en  la  cocina  siendo  tan 
sabio  ? 

Abli.  Mi  mala  fortuna. 

Api,  Antes  bien  ,  lo  que  se  ve  claramente  ,  tu  ne- 
gligencia ,  íloxedad  ,  tu  golosina  ,  tu  glotone-* 
ría  ,  y  tu  vil  y  baxo  ánimo :  por  eso  vas  descal- 
zo, medio  vestido  con  un  vestido  viejo,  que  a9 
llega  á  tapar  las  asentaderas. 

Abli.  ¿Qué  tienes  vi  que  ver  con  mi  pobreza? 

Api.  Nada  á  la  verdad  ,  ni  quisiera  serlo.  Mas  va- 
mos á  lo  que  importa  ,  no  sea  que  digas  mas 
de  lo  que  es  menester  fuera  de.  propósito:  ¿  te  se 

^„jban  mandado  por  ventura  estas  cosas  ,  y  dicho 
y  redicho  bastantes  veces  ?  Porque  á  vosoikí» 
nunca  se  os  dice  bastantemente.  Dame  mis  jos- 

(a)     Especit  de  pescado. 


ao6  LUDOVICUS   VIVES, 

mihi  tneam  braccam  :  nam  foras  luhet  prodire, 
continuó  adero  (a) :  cedo  tudiculam  ¡nsigne  artit 
nostrte  :  hoc  est  meum  f ulmén  ,  et  trident, 

Pis.  Heus  Abügurine ,  statue  hydrijs  illas  in  urna" 
rio ,  et  harte  bubulam  abiuito  diligenter,  et  confri" 
cato  in  labro. 

Abli.  Etiamne  tu  hic  queque  imperas  ?  Unus  impe- 
ratnr  unis  castris  suffidt ,  cuUnce  uni  unus  non 
suffjciet  T  Facito  ipse  :  tu  es  acrior  exactor  opercCy 
quám  ipse  magister  cuUnce.  Non  vacábate posthae 
Pisiillarium ,  sed  stimulum  acutum. 

Pis.  hnó  vaca  me  (b)  onocentron.  Frange  tu  ergo 
vitulinam  hanc  in  (c)  eyixenio  Comminue  paulu" 
lum  hujus  casei  f  ut  spargamus  per  hanc  offam, 

Ahli.  Quomodo  ,  mana  ? 

Pis.  Non  ,  sed  tyrocnesti,  Instilla  huc  guttas  aliquot 

ole  i  ex  lecytho. 
Abli.  Dicisne  ex  hoo  eapsace  ? 
Pis.  Statue  hic  mortarium. 
Abli.  Quod  isioram  ? 

Pis.  lUud  teneum  cum  pistillo  ejusdem  metalli, 
Abli.  (¿ua  gratia  ? 
Pis.  Ai  terendum  petroselinum  hoc. 
Abli.  Satíus  est  in  pila  id  fieri  marmórea ,  pistillé 

I  ígneo. 

(a)  Id  est ,  da. 

(b)  Onos  ,  u  ,  grsBcé  ,  latiné  asinus :  centron, 
u  ,  graecé  ,  latiné  stimulus. 

(c)  Epixenios   gr«cé  ,  latiné  truncus,  in  quo 
coqui  catnes  secant. 


CRISTÓBAL    CORET.  207 

tillos  porque  quiero  salir  fuera  ;  luego  volveré  : 
dame  el  cucharon  ó  cazo  ,  que  es  la  priacipal 
insignia  y  divisa  (a)  de  nuestra  arte  :  este  es  mi 
rayo  y  tridente. 
Pis.  Oyes  tú  ,  Abligurino  ,  pon  esas  vasijas  en  el 
vasar,  y  lava  bien  esta  carne  de  buey,  y  friégala 
en  el  librillo  (b). 

Abli.  ¿También  mandas  tú  aqui  por  ventura  ^  bas- 
ta un  general  para  un  exército  ,  y  no  bastará 
uno  para  una  cocina?  Hazlo  tú  :  tú  eres  mas  exe- 
cutivo  mandón  que  el  protococinero.  Yo  no  te 
llamaré  mas  Pistilario  ,  sino  aguijón  agudo. 

Pis.  Antes  bien  llámame  aguija  asnos.  Corta  pue» 
til  á  pedazos  en  el  tajador  esta  carne  de  terne- 
ra. Desmenuza  un  poco  de  este  queso  para  po- 
nerle encima  de  esta  sopa, 

Abli.  ¿Cómo,  con  las  manos? 

Pif.  No,  si  con  el  rallo.  Echa  poco  á  poco  aqui  al- 
gunas gotas  de  aceite  de  la  alcuza. 

Abli.  ¿  Dices  por  ventura  de  esta  aceitera  ? 

Pif.  Pon  aqui  el  almirez. 

Abli.  ¿  Cuál  de  estos  ? 

Pis.  Aquel  de  metal  con  la  mano  de  lo  mismo. 

Aba.  ¿Para  qué  ? 

Pis.  Para  majar  este  peregíl. 

Aba.  Mas  vale  majarle  en  el  mortero  de  mármol, 
con  la  mano  de  madera. 


'i' 


(a)     Como  lo  es  de  Jú-piter  el  rayo  ,  de  Ne^tuno 
el  tridente. 
<.'y{t>)'-Det  nombra  latino  lahrum,  i. 


208  LUDOVICUiS    VIVES. 

Pis.  Quaso  camilla  ,  sicut  consuevisti, 

Abli.  Ego  nolo  Casar  es  se  ,  ambulare  per  Sritatf^ 
nos ,  Scythicas  pati  pruínas. 


üt  sapiant  fatux  Fabiorum  prandia  beta:  (a), 
O  quám  sxpk  petet  vina  ,  piperque  coquus  ? 

Pis.  Fabiorum  ,  an  Fahrorum  ? 
Abli.  Qusere  á  ludimagistro  loripede  ,  et  pro  Fahrh 
referes  egregium  colapbum  in  gena,  vel  in  bucea» 

Pis.  Sic  est  homo  ? 

Abli.  Fir  strenuus  y  et  fortis  ,  et  mana  promptusí 
celeritate  manuum  compensat  linguce  tarditatem,  ^ 

Pis.  Credo  urnulam  cervisiarum :  exiccatum  habet 
palatum ,  guttur^  fauces, 

Ablí. 

Et  gravis  attrita  pendebat  cantharus  ansa  (b), 

Claudere  qux  coenas  lactuca  solebat  avorum  (c), 

Dic  mibi ,  cur  nostras  inchoat  illa  dapes  ? 


(a)  Mart.  lib.  is.epig.  13.  (b)  Virgil.  eclog.  á# 
V,  17.  (c)  Mart.  lib.  13.  epigr,  14. 


CRISTÓBAL    CORET.  lO^ 

Pít.  Canta  por  tu  vida  como  has  siempre  acostum" 

brado.  '■ 

Abli.  Yo  no  quiero  ser  César ,  corree  la  Bretaña, 
y  padecer  los  hielos  de  Sciiia. 
Porque  insípidas  no  sean 
¡as  azeljras  detabriJar, 
que  solían  de  los  Fabiot 
Ser  la  ordinaria  comida'^ 
2  cuántas  veces  pedirá 
quien  cuida  de  la  cocina^ 
de  las  especias  el  gusto^ 
y  del  vino  la  delicia  ? 
Tir.  i  De  los  Fabios  ,  ó  de  los  Fabros  ? 
Abi.  Pregúntalo  al  maestro  estevado  {a.\  y  por  los 
Fabros  llevarás  un  lindo  bofetón  en  el  carrillo, 
ó  mexillas. 
Pis.  i  Hombre  de  esa  condición  es? 
jíblí.   Es  hombre  valiente  y  fuerte  ,  y  ligero   de 
manos  :  con  la  ligereza  de  las  manos  recompen- 
sa la  torpeza  de  lengua. 
Pis.  Dame  el  jarro  de  cerveza,  tengo  seco  el  pala- 
dar ,  la  garganta  ,  las  fauces. 
Abli.  T  de  la  asa  ,  tfue  gastada  había, 
el  muy  pesado  cántaro  pendía, 
Dime  ,  i  por  que'  la  lechuga, 
que  nuestros  antepasaios 
por  postres  comían  ,  ahora 
nos  sirve  de  primer  plato  ? 
De  las  carnes  de  una  puerca^ 
que  es  de  la  marca  de  Ancona, 
hecha  longaniza  vengo. 
(a)  De  pies  torcidos. 

P 


ííI^O  LUDOVICUS   VIVES, 

Filia  Piceníe  venio  lucanica  porcae  (a)  : 

Pultibus  hinc  niveis  grata  corona  datur. 

Api.  Unde  tu  didicitíi  adeó  (b)  rapsodein, 
Abli.  Inservivi  nuper  in  Calabria  ludimagistro  cui" 
dam  poetastro  ,  qui  scepe  numero  ccenam  aliam  non 
dabat  mihiy  quám  cantillationem  centum  versuum, 
quibus  mirificum  ajebat  saporem  inesse,  Ego  vero 
paululüm  paráis  ,  et  casei  maluissem  ',  aquce  erat 
satis  domif  et  licebat  nobis  de  puteo  bibere  ex  ani- 
mi  sententia  :  inde  ego  quum  esuriens  concessis" 
sem  cubiíum  ypro  epulis  versus  iilos  ruminabam, 
et  concoqueham  :  nec  mihi  aliad  visum  est  retne^ 
dium  ad  bulimiam  illam  depellendam  ,  quám  cu- 
linariam  arripere. 

Api.  Qux  illi  prcebehas  ministeria  ? 

Abli.  Quce  Casar  reipublicce  :  ego  eratn  illi  omnia, 
eram  illi  á  consiliis  y  etsi  nihil  unquam  egeret  con- 
silio :  d  secretis  ,  quum  nihil  haber  et  secreti  ,  ne 
latrinam  quidem  :  ego  fundebam  ei  aquam  lavan" 
dis  manibus  ,  quas  nunquam  abluebat :  ego  serva-^ 
bam  ejus  thesaurum. 

Api.  Quem  thesaurum  ? 


^a)     ídem  ibidem  ,  epi.  34. 
(b)     Id  est,  carmina  pangare,  centones  recita- 
re f  versus  hinc  inde  conte^ieie ,  et  consarcinar«. 


CRISTÓBAL   CORET,  2  I  f 

J)e  aqui  grata  ¿a  corona 
se  da  á  las  candidas  puches^ 
qnz  es  comida  muy  sabrosa. 

Api.  ¿De  dónde  ba&aprcndido  tú  á'tcothponer  cens 
tones  (a)  ? 

Abli.  Serví  poco  há  en  Calabria  aun  maestro  po- 
bre poeta  ,  que  de  ordinarionno  me  daba  otra 
comida  ,  que  una  canción  de  cien  versos ,  que 
decía  sabían  admirat>lemente.  Peío^yo  mas  qui- 
siera un  poco  de  pan  y  queso  :  a^a  habla  la 
bastante  en  casa  ,  y  se  nos  permitía  beber  del 
pozo  cuanta  queríamos:  habiendo  yx>  despu^ 
ido  á  acostarme  hambriento,  en  lugar  de  comida 
rumiaba  y  digería  aquellos  versos  :  ni  me  pare- 
ció que  habia  otro  remedio  para  echar  y  apar- 
tar aquella  grande  hambre  canina,  que  hacerme 
cocinero. 

Atii,  ¿Qué  servicios  le  hacías  ? 

Abli.  Los  que  hacia  César  á  la  república  :  yo  era 
todo  para  él ,  era  su  consejero  ,  aunque  jamas 
necesitaba  de  consejo  :  era  su  secretario-,  siendo 
asi  que  no  tenia  algún  secreto  ,  ni  aun  secre- 
ta (b);  yo  le  daba  aguamanos,  aunque  nunca  se 
las  lavaba  :  yo  guardaba  su  tesoro. 

Api'  i  Qué  tesoro  ? 

,ir:(a)  Centones  llaman  cierto  género  de  poesrn  remen- 
dada de  diversos  pedazos  de  uno  ,  o  diferentes  auto- 
res^ haciendo  de  todos  ellos  un  cuerpo  y  una  contextura. 
(b)  Secretas  se  llaman  las  necesarias  ó  ¡et  riñas ^ 
por  estar  en  parte  secreta  y  desviada.,  Aqui  viene 
mar  apropósito  secreto  que  necesaria  ni  letrina,  para 
que  juegue  la  palabra  secreto  ,  secreta.. 


a  1 2  LUDO V ICUS   VIVES. 

Abli.    Schedaf    aliquot  pessimarum  cantillenaruftt^ 
quas  tinea  exeúebant ,  et  opici  mures  arrodebant. 

Api.  Imó  docti  mures ,  qui  malis  poematis  dentent 

infigebant, 

TRICLINIUM    (a), 

Aristippus  (b)  5  Lurco  (c). 

Arist.  Quid  tu  tam  seró  surgís,  et  quidem  semisom" 
nis  ? 

(a)  Tticlinium  graecé  ,  iatiñé  conclave  ,  coena- 
culum  ,  comedor^  ó  sala  donde  se  come.  Erat  enini 
locus  in  quo  discumbebant ,  et  coenabant,  á  tribus 
lectis,  quos  ia  eo  sternebarit ,  nomen  habens.  Nam 
tres  mensas  in  convivio  veteres  apponere  solebant, 
et  cubantes  ccenare.  Vide  Horat.  i,serm.  satyra  4. 
Et  quamvis  tricünion  sit  dictio  mere  grajea  ,  ita 
tamen  recepta  est  in  latinara  coloniam  ,  ut  eá  uta- 
xnur  tamquam  latina.  Ejus  etymologiam  vide  apud 
Vossium. 

(b)  Aristippus  philosophusSocratisauditorfuit. 
Hic  dicere  solebat :  Lautiorem  victum  nulli  impe- 
dimento esse  ad  bene  vivendum.  Voluptatem  etiam, 
bonorum  ;  dolorem  ,  malorum  finem  constituebat. 

(c)  Lurco,  as  ;  lurcor,  aris;  lurco  ,  onis  Lur- 
cones  d'cebantur  gulusi  bonorum  suorum  consump- 
tores  ,  comedones,  edaces,  á  lura.  Harum  omniutn 
dictionum  etymologiam  vide  apud  Vossium,  ubi 
satis  abunda  nimis.  -i 


CRISTÓBAL    CORBT,  21^ 

'AbU.  Algunos  papeles  de  coplas  muy  malas  que 
comian  las  polillas  y  rolan  los  ratones  asque- 
rosos, 

A^i.  Antes  bien  sabios  ratones ,  que  mordían  las 
malas  poesías. 

LA  SALA  DONDE  SE  COME, 

en  especial  dias  de  bodas  ó  convites.  ^ 

Aristipo,.Lurco. . 

Arit.  ¿Porqué  te  levantas  tan  tatd^,  y  á  la  ver-» 
dad  medio  dormido  ? 


6E 


■^•Ji»  l»V 


.  \2rtiio^<\ 


OISD  3Í£   lU   ^  7£: 


^T4  ttlDOVICUS    VIVES. 

iiur.   Mirum  ert  me  esse  tota  hog  4io  expérrectttm^ 

-  adcó  heriedimmA  f  et  hib¡*nvsú'úoi{   ¿ti  i.   ' 
Aris.  Itnó  ut  apparet  devorasti^ingurgitastifOhrutí~ 
:   ii  te  epulis  y.et,vino:  sed  uhinam  onerasti  celocemí 


Lur.  J^pud  Scopam  in  convivio. 

Aris.  Quin  potÍ{i(^m5re'gf(éc\\s^\simposion  tocfirif^ 
quám  latino  ^verbQ  con,vit>ium\-^    , 

Lur.  Éuccit^uccctiÁ'iihpellebafliniriturce  ,-et  cohdi^ 
menta  vellicabant ,  atque  instigabant  desidentem 
stomachum  ,  etUppMnt^iS^'hón  l^uiebantur  délas- 
sari, 

.Aris.  Refer  ^^asl  vrdine  ümnid i'Ui-vd  aüditionr 
ipsa  videar  mihi  ifUeretsé.j^t  quasi  vóbiteum  pO'- 
tare :  ut  Ule  qui  in  caupona  Hispanice  dúos  gran- 
des panes  comedit  ad  oiirem  perdicis  assee ,  qua 
odore  utebatur  pro  opsonio, 

Lur.  Quis  enarrarit  omnia^  Majus  negotium  id  fue- 
rit ,  quám  vel  emisse  ,  vel  apparasse ,  vel  quod 
omnia  superat ,  comedisse* 

Aris.  Assideamus  in  hoc  saticeto ,  ad  crepidinem  hu» 
jus  ripulíB  :  et  qujndo  sumus  otiosiy  pro  collocutio^    | 
ne  aliis  de   rehus   utemur  hac  ipsa  :  gramen  erit 
nobis  vice  pulvinorum  :  innitere  hac  ulmo. 

Li'.r.  In  herha  ,  an  non  humor  nocebit  ? 

Aris.  Quid  ?  Insanis  ?  Humor  in  ortu  canicuJce  ? 

(a)  Symposion  grxcé  ,  latiné  compotatio.  La- 
tinl  dixere  conviviutn  ,  quia  vitas  conjunciionem 
habeat ,  ut  ait  Cato  major  apud  Ciceronem. 


CRISTÓBAL    CORET,  21  f 

Lur,  Milagro  es  que  yo  me  haya  dispertado  en 
todo  el  dia,  tanto  comimos  y  bebimos  ayer. 

Arif.  Antes  bien,  según  se  ve ,  tú  tragaste,  te 
hartaste  y  embutiste  de  comida  y  vino:  mas  ¿en 
dónde  cargaste  la  barca  ? 

Lur.  En  el  convite  en  casa  de  Escopas. 

Aris,  ¿Porqué  antes  bien  no  le  llamas  symposion, 
como  acostumbran  ios  griegos  ,  y  no  convivium 
en  lengua  latina?  ^  -J^  -  i 

Lur.  Un  bocado  empujaba  á  otro;  los  guisádiílóí'-/  ^/ 
y  salsas  picaban  é  incitaban  á  mi  estómago  re-  ytf^ 
miso  ,  y  no  dexaban  cansar  el  apetito.  :»»/M* 

Arit.  Cuentamelo  todo  como  por  su  orden ,  porque  ' 
con  solo  cirio  referir  me  parezca  que  me  hallé 
alli  ,  y  que  casi  bebí  con  vosotros  :  como  aquel 
que  en  el  bodegón  de  los  españoles  se  comió  dos 
grandes  panes  al  olor  de  una  perdiz  asada  ,  el 
cual  olor  le  servia  de  vianda  para  comer  con  el 
pan. 

Lur,  ¿Quién  contará  todas  esas  cosas?  Mayor  ne- 
gocio fuera  ese  ,  que  haberlo  comprado  ,  ó  ha- 
berlo aparejado  ,  ó  lo  que  es  mas ,  haberlo  co- 
mido. 

Aris.  Sentémonos  en  este  sauzal  ,  junto  á  la  mar- 
gen de  esta  ribera  pequeña :  y  ya  que  estamos 
ociosos ,  en  lugar  de  otras  cosas  hablaremos 
de  esto  mismo :  la  yerba  nos  servirá  de  almoha- 
da :  arrímate  á  aquel  olmo. 

Lur.  ¿  En  la  yerba  ,  por  ventura  ,  no  nos  hará  mal 

la  humedad  ? 
Arit.  ¿  Qué  es  eso  ?   ¿  Estás  loco  ?  ¿  Humedad  al 
principio  de  la  canícula  ? 


ai  6  LUDOVICUS    VIVES. 

Lur.    Antea  recusabam  ,  nunc   animut  prurit  mihi 

recensere  tibiy  plusquam  postulas  :  de  convivio  so~ 

Jütn  qucerebas  y  accipies  etiam  de  domino  ,  et  de 

ytriclinia:  rogabas  ut  ¡oquerer ,  efficiam  ut  mox 

pauló  silentiurn  roges ,  indicas  ^  imperes-^  ut  Ara" 

bius  tibicen  ,  qui  ai  canendum  óbolo  canducitur, 

ad  tacendum  tribus. 


ArJs.  Tu  verá  quantum  lihuerit  ,  non  eris  molestuf  ; 
quandoquidem  in  opaco  loco  consedimus ,  et  oratio' 
nem  tuam  carduelis  ,  illa  vel  adjuvabit  ,  vel  ai 
harmoniam  moderabitur  :  ut  orationem  C.  Gracchi 
servus  fisíulator, 

Lur.  Quid  isthuc  est  reí  ? 

Aris.  Postquam  tu  feceris  narrandi  finem ,  audies  de 

Gracchis ,  et  Gracculis  ,  et  de  Grteculis, 
,  Lur.  Deambulabamus  forte  transverso  foro  ego  ,  et 
Thrasybuluí ,  nacti  plusculum  otii  qudm  soh" 
mus  :  adjunxit  se  nobis  Scopas,  Is  d  nobis  post 
Iprimas  salutationes  ,  et  blandum  congressum  ,  ca- 
pi/.  vehementer  conteniere  ,  ut  postero  die  ,  qui 
hesternus  fuit  ,  apud  se  essemus  :  excusare  not 
^rimüm  ,   alius    alia  :    ego    autem    vadimonium 


CRISTÓBAL    CORET,  llj 

ÍMr.  Antes  rehusaba,  ahora  estoy  inquieto,  y  tengo 
como  una  comezón  ,  hasta  decirte  mis  de  lo  que 
pides :  tú  solo  preguntabas  del  convite  ,  sabrás 
también  del  dueño,  y  del  comedor :  me  suplica- 
bas que  hablase,  yo  haré  que  de  aqui  á  poco  me 
supliques,  me  mandes  que  calle  :  como  músico 
de  Arabia  ,  malo  de  comenzar  ,  y  peor  de  aca- 
bar. El  gaitero  de  Buj alance  ,  un  maravedí  por 
que  taña  ,  y  diez  porque  acabe  (a). 

Aris.  Mas  tu  di  cuanto  quisieres,  no  me  cansarás, 
pues  nos  hemos  sentado  en  un  lugar  ameno,  y 
aquel  g  Iguerko  ,  ó  te  ayudará  á  decir ,  ó  hará 
digas  á  compás  ,  como  aquel  criado  que  tocaba 
la  flauta  á  Cayo  Graco  cuando  oraba. 

Lur.  ¿  Qué  es  eso  de  Graco  ? 

AriT.  Cuando  tú  acabares  de  contar  yo  te  diré  lo 
de  los  Gracos ,  Graculos  y  Greculos, 

Lur.  Nos  paseábamos  casualmente  Trasibulo  y 
yo  atravesando  el  mercado  ,  habiendo  logrado 
un  poco  mas  espacio  que  acostumbramos:  Ksco- 
pas  se  asoció  á  nosotros.  El ,  después  que  nos 
saludamos  y  tratamos  recíprocamente  con  apa- 
cibles caricias  ,  empezó  á  pedirnos  con  mucho 
esfuerzo,  que  al  otro  dia  ,  que  fue  ayer,  co- 
miésemos  en  su  casa  :   nosotros    primeramente 

(a)  Dícese  de  aquellos  ,  que  para  comenzar  alga-' 
na  cosft  les  hart  de  rogar ^  y  después  de  ccmenzada  no 
quieren  dexarla  :  es  vicio  propio  de  ¡os  cantores  y 
músicos.  Díxolo  HoraciOy  lib.  i,  sermón  sai.  3.  v.  i. 
Pmnibus  hoc  vitium  est  caritorihus  ^.inter  amicisut 
nunquaTi  inducant  animum  cjnlari  rcgati  j  injussi 
nunq^uam  desistant. 


2l8  LUDOVICUS    VIVES.  ' 

grave  ,  et  apud  prcetorem  valie  irritahilem.  Sed 
Ule ,  ut  libenter  ostendat  suam  magnificentiam, 
quasi  de  capite  ageretur^  orsus  est  accuratum  ser" 
momm :  quid  multa  ?  Addiximüs  ,  ne  molestus  es- 
se  pergeret. 


Aris.  Scin  ,  quccnam  fuerit  caura  conviviii 

Lur.  Qute  tándem  quieso  ? 

Aris.  Est  quidem  ipse  homo  locuples  ,  ornatut  argeti' 
to  j  veste  ,  supellectile  :  sed  emerat  phialas  argén- 
teas tres  deaurataSf  et  pateras  sex  :  periisset  pre- 
tium  ,  ni  aliquos  invitasset ,  quibus  ostentaret  :  et 
alioqui  eum  Ule  exisiimat  esse  divitiarum  fruc~ 
tum  :  habetque  uxorem  ,  á  qua  exstimulatur  ad 
profusionem  ,  quam  illa  magnificentiam  nuncupat» 

Lur.  Heri  ergo  sub  meridiem  convenimus  in  ejut 
triclinium. 

Aris.  Qualis  erat  coenatio  ? 

Lur.  Hypcethra  ,  in  opaco  /rigor e  :  omnia  sané  ap^ 
parata  ,  ornata  ,  exculta  :  nihil  deerat  ad  ele- 
gantiam  ,  spleniorem  ,  et  lautitias.  Plane  pri^ 
mo  ingressu  exhilarati  sunt  omnium  oculi  ,  et 
animi  ,  orpectu  illo  pulcherrimo  ,  atque  amoe- 
nifsimo.  Erat  abacus  ingens  ,  plenas  bonis  va- 
sis  materice  omnis  :  ex  auro  ,  argento  ,  crys~- 
tallo  ,  vitro  ,  ebore  ,  murrha  :  alia  etiam  vilio- 
ris  mat erice  ,    stannea  ,  cornea ^    ossea  ,  ligneaf 

i 


I 


CRISTÓBAL    CORET.  2I9 

nos  excusábamos  dando  cada  uno  su  razón  por- 
qué no  podía:  yo  decía  que  tenia  una  asignación 
de  mucha  importancia  delante  un  alcalde  co- 
lérico bilioso  ,  que  se  irrita  fácilmente.  Mas  él, 
para  mostrar  su  bizarría  ,  como  si  le  fuese  en 
ello  Ja  vida  ,  comenzó  una  arenga  en  que  se  es- 
meró su  cuidado;  ¿para  qué  he  de  decir  mas  ? 
Admitimos  el  favor  para  que  no  prosiguiese  en 
molestarnos. 

Arif,  ¿Sabes  porqué  os  convidó? 

Lur.  Dime  ,  qué  fue  la  causa  ? 

Arit.  El  ciertamente  es  hombre  rico,  tiene  tuucha 
plata  ,  ricos  vestidos  y  alhajas  ;  también  habia 
comprado  tres  copas  de  placa  doradas,  y  seis  ta- 
zas: hubiera  malgastado  el  dinero  sí  no  hubie- 
ra convidado  á  algunos  para  que  las  viesen  :  y 
á  mas  de  eso,  él  juzga  que  ese  es  el  fruto -ele  la? 
riquezas  :  y  tiene  una  muger  íjue  le  incita  á  q\ie 
sea  pródigo,  que  ella  llama  bizarría.        ^      ' 

Lur.  Ayer  pues  cerca  de  medio  dia  nos  juntainos 
en  su  sala  de  convite.  ' 

Arh.  ¿  Cuál  era  ? 

Lur.  La  descubierta,  fresca  y  sombría:  todo  estuvo 
bien  aprestado ,  adornado  y  aliñado  :  ninguna 
cosa  faltaba  para  el  aseo  ,  para  el  lucimiento  y 
esplendidez.  Ciertamente  asi  que  entram.os  nos 
alegramos  todos  exterior "é  interiormente  de  vtr 
aquella   hermosura  y  amienidad.  Habia  un  apa- 

V-  rador  llené^  de  buenos  vasos  de  toda'  materia, 
de  oro  ,  de  plata  ,  de  cristal,  de  vidrio,  de  iriat- 
fil  ,  Ai  bá'caro:  también  habia  otros  de  ittate- 
xia  mas  baxa  ,  de  estaño ,  de  hasta  ,  de  hueso. 


220  LUDOVICUS   VIVES. 

testacea  ,  seu  figulina  ,  in  quibus  art  eommenáa- 
bat  vilitatem  substantice  :  nam  erant  toreumata 
fer multa  ,  omnia  expolita  ,  extersa  ,  fulgor  ■pene 
pTcestingebat  oculos.  lllic  vidisses  duo  magna  mal' 
luvia  argéntea  ,  oris  deauratis  :  umbilicut  erat 
aureus  cum  insignibus  illius.  Habebat  utrumque 
malluvium  suum  gutturniam  ,  quorum  epistomium 
erat  deauratum  :  stabat  et  alterum  aquiminarium 
vitreum  ,  fistula  deaurata  cum  poUubro  figHno^ 
operis  Malacensis  ,  probe  sandaracato,  PhialtG 
omnis  generis  ,  et  argenteic  duee  ad  vinum  gene» 
rosissimum. 

Aris.  Ad  usum  meum  ámpullat  vitreas  malim ,  aut 
etiam  testáceos ,  ex  iis  qute  lapídea  dicuntur, 

tur.,  Quid  f acias  ?  Ita  est  hominum  ingenium :  non 
.   tjim  in  his  quceritur  commoditas ,  qudm  opinio  di» 
viiiarum, 

Aris.  ísti  opulentissimi  Seepius  videntur  aliis  tales, 
sibi  inopes  :  ideó  nullus  finis  proferendi ,  et  inge~ 
rendi  oculis  ,  prcesertim  qui  nullam  habent  aliara 
bonam  artem ,  qua  fidant.  Sed  perge. 


I,ur.  Erat  cymatium  abad  tapete  villoso  lectum, 
ey  Turcica  usque  allato  ,  positce  erant  du«e  men^ 
sulee  procul  ab  abaco  ^  cum  quadris  y  et  orbibut 
argentéis  :  unicuique  additum  erat  suum  salina» 
lum  ,  cultellus  ,  pañis ,  et  mantite,    Sub  abact 


CRISTÓBAL    CORET*  221 

i3e  box  ,  de  barro  ,  en  los  cuales  el  primor  del 
arte  hacia  apreciable  la  vileza  de  la  materia  : 
porque  había  muchas  cosas   esculpidas  de  talla, 
relieve  ,  todos  pulidos  ,  limpios  ,  el  resplandor 
casi  deslumhraba.  Alli  hubieras  visto  dos  agua- 
maniles,  ó  fuentes  grandes  de  plata,  con  sus 
bordes  dorados  :  el  medio  ,  ó  ,  digámoslo  asi  ,  el 
ombligo  era  de  oro  ,  con  sus  armas.  Cada  fuen- 
te tenia  jarro  ,  cuyo  pico  estaba  dorado  :   habia 
-    otro  de  vidrio  ,  el  cano  dorado,  con  una  fuente 
de  barro  de  obra  de  Málaga  ,  bien  embarniza- 
do. Habia  garrafas  de  todo  género,  dos  de  pla- 
ta para  el  vino  de  ley. 
Jírir.  Yo  para  mi  servicio  mas  quiero  redomas  de 
vidrio ,  ó  también  de  barro ,   de  aquellas  que 
llaman  de  piedra. 
Lur.  ¿Qué  harás?  Ese  es  el  natural  y  calidad  de 
los  hombres :  en  estas  cosas  no  se  pretende  tanto 
la  utilidad  y  ptovecho  ,  cuanto  se  desea  les  ten- 
gan por  ricos. 
yiriT.  Muchas  veces  parece  á  los  otros  que  esos  ricos 
lo  son  en  realidad  ,  mas  á  ellos  les  parece  que 
son  pobres :  porque  nunca  paran  de  poner  á  vis- 
ta lo  que  tienen  ,  en  especial  aquellos  que  no 
tienen  otra  facultad  buena  ,  ó  arte  de  que  con- 
fien. Mas  prosigue. 
Lar.  La  delantera  ,  fachada  y  sobrehaz  del  apa- 
rador ó  credencia  estaba  cubierta  con  un  taptte 
avellonado  ,  traido  de  Turquía;  habia  dos  me- 
sas  pequeñas   apartadas  del  aparador  con    ta- 
jadores  de   plata   cuadrados ,  y  redondos  para 
trinchar :   para    cada   uno    habia    su    saietuo, 


2  22  LUDOVICUS    VIVES. 

refrigeraiorium ,  et  oenophora  grandia,  Tum  seii-* 
lia  varia  ,  sell^  ,  bissellia ,  et  domines  sella  plica- 
tilis  parata  ,  visendi  ojperis  ,  cum  pulvino  sericOj 
et  suppedaneo. 


Aris.  Pone  tándem  mensam,  et  explica  mappam :  nam 

mihi  intestina  pra /ame  rugiunt. 
Lur.   Erat  mensa  (a)  cibila  ingens  segmentata  ope- 

ris  tessellati  antiqui ,    qua  fuerat  principis  Di" 

ccearchi. 
Aris.  O  mensa  antiqua  ,  quám  dispari  domino  domi-^ 

naris  ! 
Lur.  lllam  ipse  emit  in  auctione  satis  magno  ,  /0/«»» 

quod  illius  fuisset ,  ut  atiquid  haberet  principis. 

Datar  aqua  lavandis  manibus  ,  primúm   magnis 

recusationibus  f  et  invitationibus  mutuis,  et  ceden^ 

do  invicem. 


Aris.  ídem  factum  est  in  consessu  ,  quum  quisque  se 
inferiorem  altero  facer  et  ^  illum  extolleret  comital 
te  arrogantissima ,  quum  unusquilibet  ^otiorem  se 
reliquis  ómnibus  censeret. 

Lur.  Sed  dominas  jure  suo  distribuit  loca  ,  ¡ac- 
erata est  mensa  d  puerulo  breviter ,  et  per— 
functorie  ,  et  non  sine  rhytmo.  Quod  appo- 
situm    est ,   et   apponetur  ,  Cbristus    benedicere 

(a)  Cibilas  mensas,  á  cibis  ,  vocabant  romani. 
Authores  sunt  Varro  ,  et  Festus.  Nunc  pro  quali- 
bet  mensa  ,  cui  prandentes  accumbimus,  hoc  no- 
tnen  sumitur. 


CRISTÓBAL    CORET.  3  2^ 

cuchillo ,  pan  y  servilleta.  Baxo  el  aparador 
había  una  cantimplora  y  grandes  frascos  de  vi- 
no. También  habla  diferentes  asientos  y  estra- 
dos, sillas  de  un  asiento  ,  sillas  de  dos  :  lambiea 
habia  prevenida  para  la  señora  una  silla  de  goz- 
nes ,  que  era  de  ver  cómo  estaba  labrada  ,  con 
una  almohada  de  seda ,  y  con  su  tarima. 

Arif.  Pon  finalmente  la  mesa  y  desplega  los  man- 
teles ,  porque  las  tripas  me  braman  de   hambre. 

Lur.  Habia  una  mesa  redonda  para  comer,  grande, 
taraceada  á  lo  antiguo  ,  que  habia  sido  de  un 
príncipe. 

Aris.  O  antigua  mesa,  ¡qué  diferente  dueño  tienes 
ahora  ! 

Lur.  El  la  compró  en  la  almoneda,  y  la  pagó  lo 
bastante,  so'o  porque  habia  sido  de  aquel,  para 
tener  alguna  cosa  de  príncipe.  Nos  dieron  agua 
para  lavar  las  manos  :  primeramente  cada  uno 
lo  rehusaba  mucho  ,  convidándonos  recíproca- 
mente ,  y  rindiéndonos  unos  á  otros. 

Aris.  Lo  mismo  sucedió  al  sentarnos  ,  confesándo- 
se cada  uno  inferior  al  otro  ,  alabándole  coa 
una  cortesía  llena  de  soberbia  ,  teniéndose  cada 
uno  por  mejor  que  todos  los  otros. 

Lar.  Mas  el  amo  de  casa,  por  su  autoridad,  repar- 
tió los  lugares  en  que  cada  uno  debia  sentarse, 
bendixo  un  muchacho  la  mesa  con  brevedad, 
como  de  paso,  y  en  verso  consonante.  Bendiga 
Cristo  cuanto  hay,  y  habrá  en  la  mesa.  Cada 


224  LUDOVICUS    VIVES. 

dignetur,  Explicat  quisque  suum  chiromactrum^ 
et  injicit  super  humerum  sinist'umx  hinc  cul- 
tello  repurgat  panem  ,  si  quid  non  satis  putet 
á  ministro  purgatum  :  nam  decrustatus  erat  a^" 
positur, 

Aris.  Sedebatif  commode  ? 
Lur.  TSÍunquam  commodñts, 
Aris.  Non  potuistis  mak  praniere  r  nam  reliqaa  tat 

seto   suppeditatum  iri  redundanter,  si  qua  modo 

fuerant  in  macello, 

Lur.  Nusquam  verius  ,  copiaque  ipra  nocet.  Astat 
mensce  structor^  cultellos  ,  et  furcinulat  compo- 
nens  :  ingreditur  magna  pompa  arcbitriclinus  cum 
longo  agmine  puerorum  ,  et  exoletorum  ,  qui  ges- 
iabant  fercula  primi  missus. 


CONVIVIUM. 

Scopas  ,  Simonides  ,  Crito  ,  Democritus, 
Polaemon. 

Seo.  Ubi  nobif  Simonides  2 

Cri.  mico  dixerat  se  venturum ,  simul  ac  convenís set 
debitorem  apud  forum. 

Seo.  Recte  habet :  á  debitare  facilius  se  exíricabit, 
quám  á  creditore. 


CRISTÓBAL    CORET.  12$ 

uno  desplega  su  servilleta,  la  echa  sobre  el  hom- 
bro izquierdo:  después  limpia  ei  pan  con  ei  cu- 
chillo, si  conoce  que  no  le  ha  limpiado  bastan- 
temenre  el  que  sirve  á  la  mesa,  porque  le  ba- 
rbián puesto  sin  corteza. 

Aris.  i  Estabais  bien  sentados  ? 

Lur.  Nunca  mejor. 

Arir,  No  pudisteis  dexar  de  comer  bien :  porque 
las  demás  cesas  estoy  muy  cierto  que  se  os  ad- 
ministrarian  con  abundancia,  como  las  haya  ha- 
bido en  el  mercado. 

L-ur,  Nunca  mayor  verdad,  que  la  misma  abundan- 
cia es  nociva.  Estaba  presente  el  que  servia  á  la 
mesa ,  componiendo  los  cuchillos  y  tenedores : 
entró  con  grande  ostentación  el  refitolero  ,  con 
grande  escuadrón  de  niños  ,  y  otros  mayores, 
que  no  crecerán  mas ,  que  sacaban  los  primeros 
platos, 

EL    CONVITE,    Ó    BANQUETE. 

Scopas ,  Simónides  ,  Crito  ,  Demócrito, 
Polemon. 

Seo.  ¿Qué  se  ha  hecho  Simónides  ? 
Cri.  Dixo  que  al  instante  vendría  ,  luego  que  ha- 
blase en  la  plaza  á  un  deudor  suyo. 

Seo,  Bien  está  :  mas  fácilmente  se  desembaiazaiá 

del  deudor  ,  que  del  acreedor."'*"  •• 


226  LUDOVICüS   VIVES. 

Cri.  Quid  isthuc  ?  j.  .     •  , 

Seo  5ictií  in  victoria  belli  conittiones  fert  vicior, 
non  victus.  Nam  d  debitare ,  cúm  tpse  ídem  vo^ 
iet '  á  creditore,cüm  dter.  Sed  convemstisne  om- 
m¡  ut  erat  condictum ,  relicta  domi  severitate, 
offerentes  vohiscum  hilar itatem,  le^ores  ,  venus^ 
tates ,  grafías  I 

Cii.  Plañe  ita  spero:  et  erimur,  sicut  monet  M,  Var- 

ro ,  belli  bomines. 
Seo.  Reliqua  me<tí  cura  sunto. 
Cri.  Bcce  tibi  Simonides. 
Seo.  Foeliciter, 
Si.  Et  vobis  faustCf 
Seo.  Expectatissime, 
Si.  Plañe  rusticane :  nam  ad  frandendum  eram  tn^ 

vitatas  ,  non  ad  ex^ectandum.  Sed  qu<zso,jui  vo- 

hit  diu  in  mora  ? 

Seo.  Non  valde.  ,  t«      *•.   .^7,^«. 

Si    Cur  non  accumbehatis  sine  me%  Essetts  saUem 

proc^miati  dé  fructibus  ,  quitas  ego  non  admodum 

captor.  ,.  .9 

ScoÍBona  verba  ;  te  absenté  assedtssemus  ? 

Cri    Satis  (a^  comitatum  :    exordiamur  jam  opur. 

%fiZmpanem^  et  levissimum  :  non  plus  habe 
pender is /quam  si  esset  spongta:  stUgineus  est 
setanius  :  industrium  hab^tis  polUntorem. 

Seo.  Roscius  est  pistrini  curator. 

(a)     Comitatum  est  gignendicasusnumeri  muí. 
titudinis ,  íl  recto  Cemitas,  aiis. 


CRISTÓBAL    COKETi  ^2J 

Cri.  ¿Cómo  asi.  .   . 

Seo.  Como  en  la  victoria  el  vencedor  da  la  ley  al 

vencido  :  porque  del  deudor  podrá  escaparse 
cuando  quiera  él  mismo:  del  acreedor  cuando 
quiera  éste  ¿Mas  os  habéis  juntado  todos  ,  como 
quedó  concertado  ,  dexada  en  casa  la  seriedad  y 
gravedad,  trayendo  en  vuestra  compañía  ia  ale- 
gría ,  donaires  y  gracias  ?  z-      . 

Cri.  Asi  lo  confio  á  la  verdad :  y  seremos  hombrea 
de  buen  humor,  como  aconseja  Marco  Varron» 

Seo.  Lo  demás  queda  á  mi  cargo. 

Cri.  Ahí  tienes  á  Simónides. 

Seo.  Seas  bien  venido. 

Si»  Y  vosotros  muy  bien  halladoi. 

Seo.  Muy  deseado. 

Si.  Lo  he  hecho  como  un  rústico  :  porque  estaba 
convidado  á  comer  ,  no  para  que  me  esperaseis. 
¿  Pero  decidme ,  he  tardado  mucho  ? 

Seo.  No  mucho. 

Si.  ¿Porqué  no  os  sentabais  á  la  mesa  sin  mí? 
Hubierais  á  lo  menos  empezado  por  la  fruta,  que 
á  mí  no  me  gusta  mucho. 

Seo.  £so  podia  ser  excusado  i  ¿  no  estando  tú  nos 
sentariamos  ? 

Cri.  Basten  las  cortesías  y  cumplimientos :  manos 
á  la  obra.  Muy  buen  pan  y  muy  ligero  :  no  pesa 
mas  que  si  fuese  una  esponja  :  es  de  candeal  de 
harina  bien  cernida  :  tenéis  buen  molinero  y  pa- 
nadero. 

Seo,  Róselo  es  el  que  cuida  del  molinoi 


2  28  LUDOVICUS    VIVES. 

Si.  Nanquamne  in  id  conjicitur  ? 
Seo.  Absit ,  tam  fragi  servas  ? 

Bem.Adfer  wihi  (a)  autopyrum. 
Si.  Mihi  vero  secundarium ,  aut  typhaceum. 
Seo.  Cur  talem  ? 

Si.  Quoniam  audivi^  ét  ha  sum  expertas  ,  mimt  mt 
esse  cúm  pañis  non  est  sciti  saporis. 

Seo.  Hetisfuer^  adferto  ei  panem  cibarium ,  et  vulga- 
rem  etiam  ex  atro  ,  si  ita  mavult :  ita  demum  ju^ 
cundís  sime  convivabimur  y  si  quisque  quod  máxime 
collubitum  erit ,  sumpserit. 

Pol.  Fanis  hic  ,  quem  tu  taníopere  probas ,  spongiO" 
sus  ,  aquaticus  est :  malo  densiorem, 

Cñ.  Mihiveró  non  displicet  spongiosus ,  modo  ne  sit 
speusipius  :  hic  vero  etiam  hectas  attollit ,  quod 
focacei  solent  faceré :  cüm  sit ,  ut  satis  apparet,. 
fornaceus, 

Pol.  abarías  hicpinis  ,  et  acerosas  est,  et  acetosa* 
typhaceum  dicas.  .  . 

Seo.  Síc  consueverunt  nostri  agrícoU  írmcum  omne, 
quod  important ,  acerare  prius  in  villa  ,  et  miscere 
mullís  generíbus  seminum ;  sapor  autem  ex  fer- 
mento est  nimio, 

(a)  Autopyros,  epitheton  pañis,  ex  quo  fúrfures 
non  sunt  sublati.  Cibarius  pañis  alius  esc  ab  auto- 
pyro.  Autopyros  enim  is  est ,  ex  quo  mhil  ñeque 
poliinis  ,  ñeque  furfuris  ex^retum  est.  Cibanus  ve- 
tó diciiur  is  ,  cui  bona  pars  poliinis  adempta  est, 
qui.iue  ex  magna  parte  furfuraceus  esc. 


CRISTÓBAL    CORSr.  12^ 

5í.  ¿Nunca  le  ponéis  por  ventura  á  la  tahona  ?    . 

Seo.  Eso  no,  ¿aun  criado  ta»  hombiexle  bien, 
tan  honrado? 

Dem.  Traeme  pan  de  harina  sin  <:crner/«^ "'";>' 

Si.  Traeme  empero  para  mí  pan  del  med¡aitÍo,:6  de 
centeno.  "-  •*"'■•. 

Seo.  j  Porqué  pides  de  ese  ? 

Si.  Porque  he  oido  decir  ,  y  lo  he  cxpefiménttfdo 
asi ,  que  cuando  el  pan  tiene  mal  sabor  no  como 
tanto.  '  '• 

Seo.  Oyes,  muchacho,  traele  pan  del  moreno,  y 
común  también  ,  si  de.^se  quieres  mas  j 'ást  fi- 
nalmente comeremos  muy  á  gusto  si  cada  uno 
tomare  de  lo  que  mas  le  agradare."-^  -••-    .Io*i  . 

Po/.  Este  pan  esponjoso,  que  tú  tanto  alabas",-  iie- 
ne  mucha  agua  :  yo  mas  quiero  del  sobado.    ■  ' 

Cr/.  Pues  á  mí  me  agrada  él  esponjo«o,  con  tal  que 
no  se  haya  cocido  aprisa  :  mas  éste  aén  levanta 
ampollas  ,  está  olivado  j:  k>  que  suelen  hacer  los 
panes  cocidos  al  hogar ,  siendo  asi ,  que  segua 
se  ve  ,  está  cocido  en  el  horno*     •       ^'  •-       "^ 

f*o/.  Este  pan  de  mozbs  y  gente  común  es  también 
granzoso,  agrio  y  avinagrado ,  dirás  que  es  de 
cenreno.  '"  ^"^  <  ^<^- *  ■»->•<-".  ^sn^*vK  .oiíá 

Seo.  Asi  acostumbrártn'nnfestros  ISbta'Jóres-,  rffeter 
primero  en  la  casa  de  campo  las  granzas  en  el 
títgo  que  aquí  traen,  y  mezclarle  con  otros  mu- 
chos géneros  de  granos  ;  pero  ese  sabor  que  tic» 

•  '*ne  e%  de  la  demasiada  levadura. 


2 3©  tÜl>DVlCU$  VlVEÉf. 

Pol.  Natlamhominum  genut  est  hoc  frauAuUntitu  t 
nonmaiefa(>iunt:,nfsicumnesciunt, 

Ct'ié  Pañis  hic  non  est  satis  fermentatas. 
J)em,dRuta  tfi  hoÜe  judteum ,  ¿«i  azymo  vescebantut 
jussu  Dei, 

Cti.  Id  quidem  y  quod  homines  essent  pessimi :  ut 
interdicta  est  illis  suilla  (a)  quá  nihil  patato  gra~ 
tius  ,  nec  si  modérate  sumas  ,  salubrius.  Et  qui^ 

-     tUm  nzyma  jussi  sunt  comedere  cum  lactucis  agre- 

^  !í  siibus  f  quce  sunt  perquam  amara* 

C'.  J    '.    i.  '■    ■^■ 

Pol.  Illa  omnia  sensus  hahent  altioret ,  omittamut 

.     h(eo»:  ■■':'-      ., 

Seo.  Et  quidém  disputationem  de  pane.  Si  de  opsoniit 

f,(,faerit  tunta  controversia  magna  erit  in  toto  con' 

^    vivió  discordia,       •  .    v       . 

jCri»  Accidet  j^imiram ,  quod  Horatiut  inquit : 

Tres  mihi  conviv»  prope  dissentire  videntur  (b), 
iPosjQ«Q|es^íi!n9  multum  diversa  palato. 

Seo.  Appone  lances  illas  ,  et  tympana  cum  ceratir^ 
^     et-  prunis  ,  et  malis  granatis  ,  et  persicis  pomit^ 

€t  persicis  pracocibus, 
.pol.  Cur  M.  Varro  dixitf  convivas  non  deberé  excede- 
re  numerum  musarum^  cum  de  eo  numero  noncons- 
Ut%  ahí  enim  ponunt  tres  ,  alii  sex  ,  alii  novm  ? 

(a)  Isaiae  65.  v.  4. 

(b)  Horat.  lib.  3..epist.  s.  v.  61. 


CRISTÓBAL    COKBT,  l^f 

ToU  No  bay  calidad  de  gente  alguna  mas  trampo- 
sa que  ésta :  no  hacen  mal  sino  cuando  no  saben 
cómo  hacerle. 

Cri.  Este  pan  tiene  poca  levadura. 

Dem.  Haz  cuenta  hoy  que  eres  judío,  que  le  co- 
mian  sin  levadura,  porque  asi  lo  mandaba  Dios. 

Cri.  Eso  lo  mandaba  porque  era  nación  muy  per- 
versa :  asi  como  se  les  vedó  la  carne  de  puerco, 
que  no  hay  cosa  mas  sabrosa  ni  saludable  ,  si  se 
come  con  templanza.  Y  en  verdad  se  les  mandó 
comer  el  pan  sin  levadura  con  lechugas  silves- 
tres que  son  muy  amargas. 

Po..  Todas  aquellas  cosas  son  arduas  y  difíciles  de 
entender ,  dexémoslas  por  ahora. 

Seo.  Y  también  la  disputa  á^l  pan.  Si  de  las  vian- 
das hubiere  tan  grande  contienda  habrá  en  to- 
do lo  del  convite  grande  discordia. 

Cri.  Por  ventura  sucederá  lo  que  dice  Horacio  : 
Tres  convidados  que  tengo, 
disienten  ,  según  discurro, 
pidiendo  cosas  muy  varias, 
cada  uno  para  su  gusto. 

Seo.  Pon  en  la  mesa  aquellos  platos  y  fruteras  con 
Jas  cerezas ,  ciruelas,  granadas  ,  priscos  y  alba- 
ricoques. 

Pol.  ¿Porqué  dixo  Marco  Varron  que  los  convida- 
dos no  deben  ser  mas  que  las  musas  ,  siendo  asi 
que  no  se  sabe  de  cierto  cuántas  fueron  ?  ¿Por- 
qué unos  dicen  que  fueron  tres,  otros  seis,  otrot 
nueve  ? 


332  XUDOVICUS   VIVES. 

Qx'x.  Hixit  4atnquam  si  constaret  este  novem  :  et  ita 

.  e*^at  vt/gn  receptum  :  unde  Diogenis  jocus  in  lu- 

dimagisirum  ,  qui  paucot  haberet  discípulos  ,  de^- 

fictas   autcrn  musas  in  ludo  :  prceceptor^  inquitf 

syn  tais  musáis  multas  kabet  discípulos, 

Dem.  Sed  estne  veram^  persat  pomum  hoc,  quod  apui 
ipsos  es.set  lethale  ,  invexisse  in  GrceciajPy  ai  peS" 
^  lem  eorum  ,  quibuscum  bellum  gerebant  ?  . 

Cri.  Sic  accepi, 

Dem.  Admirabilis  est  in  ingeniis  terrarum  .parie» 

tas. 
Cri.  India  mittit  ebur  ,  inquit  Virgilios  (a)  mollea 

sua  thura  Sabaíi.  Hem  cydonipersica. 

Si,  Novum-insitionis  inventum,  priscis  incngnitumt 
cedo  Tiohis  pateram  illam  cum  ficis  duricoriis ,  qtii 
sunt  (  ut  nostis )  prodrpmi  (b). 

Seo.  Satis  est  fructum  :   expleamus  nds^  rehüs  aliii 

salubrioribus  corpori. 
Cri.  Quid  his  salubrius? 
Seo.  Nihiltsi  salubre  ,  et  sapidum  idém  sunt ,  íi- 

cut  in  meridiano  somno. 
Cri.  Ego  condono  ilUs  nocumentum  propter  ohlecta- 

mentum. 
Seo.   Non  meminitti   versiculum  Catonis  :   Pauca: 

(a)  Virgil.  Georg.  1.  v.  57. 

(b)  Pródromos  ,  u  ,  id  est ,  praícursor  ;  porque 
las  brevas  se  adelantan  á  los  higos  y  pues  de  los  fru" 
tos  que  da  la  higuera  ,  es  el  primero  la  breva. 


CRinOMAI.  CGRXTm.  9^1 

TW «  Tanoa  lo  dixo  ,  como  á.  cwiMta<ie  «¡ne  etan 
soeve :  j  2tt  se  creúi  ocwoannTiwe,  de  doodc  ca- 
vo ongea  a^wciia.  cl&anna  de  E-xógeaes  con  un 
■neutro  qae  tema  pocos  di«ripii-o>i>  ^  pero  tcoüa 
en  sa  cscaela  pintadas  las  as^as  :  coa  las  nut- 
aasydízoy  ticnecla>acstis»anidKn  disrígnlns, 

jtíinB.  2  Peto  es  acaso  verdad  qce  los  peisas  tnze» 
^nm  esta  £nua  á  Greciía  para  atacar  á  los  gKÍe-> 

¿os,  con  los  caaies  censan  gaerca  ,  pofiqae  en  sa 

pus  Mata  ha  á  los  qoe  la-oonaáan  ? 
Cri.  Aá  lo  fÁ  decir. 
Hem.  Hay  adndrablé  Tij'aZxi  en  U  oatmakaa  de 

las  tienas. 
Oi.  La  India  crU  ¡a^z  -^^  ¿ :  c::o  d¿c«  Vñ;^3íó  ;  los 

delicados  Sobeos  scs  indeosos.  Ola  ,  aelooo» 

ternes^  -  -^--.^.  - 

SL  Naevo  andode^ogertar,  qne  no  conodesoa 

k»  anñggos,  danos  aquel  plato  giaade»  aqae 

lia  faeote  coo  los  higos  de  la  conezi^-diuay  qjut 

son  (coaosaheis)  ceo^pcanos  (a).  . 

5Í0».  Bastante  fratta  faenna  cooñdo :  saóésDc  -  c;  ¿t 
ocxas  cosas  mas  salgdahtfs  pata  el  cncipo. 

Cri,  ¿Qoé  otra  cosa  hay  mas  salodabfcr  qat  éstas? 

Se»,  Kingona  cosa ,  ú  saladaMf  jr  sabraao  es  lo 
jiiiBao  y  coaao  tnoar  la  siesta. 

Gí.  Yo  les  petdooo-el  aai  qve  me  pneden  haoer^ 
por  el  gusto  con  que  las  oooio. 

Se*.  No  te  acneidas  dd  venicalo  de  Catón :  pocas 

(a)    Llímamsg  krev§r^ 


334  LUDOVICUS   VIVES. 

voluptati  debentuf ,  plura  saluti  ?  Dato  singuUs 
síngalas  gahatas  cum  jure  carnium  ,  ai  sorbeant. 
Id  vero  et  calefaciet  intestina  j  et  blande  abluet  aA 
mollienium  ventrem. 

Su  Prefecto  paer  amo  te  de  suilla  hac  salita  :  o  per^ 
nam  sapidissimam  !  Majalis  est.  Brasstcas  illa* 
cum  lariio  ,  si  vis  rhihi  auscultare  ,  redde  coquo^ 
per  hoc  quidem  temporis ,  aut  serva  in  brumam. 
Lacanicte  hujus  scinde  mihi  bucceam  unam ,  aut 
alteram  ,  quo  suaviuf  ebibam  primum  cyathum. 


Cri.  Pareamus  medicorum  coniilio,  admonentium  uf 
porcince  aidatur  merum  :  funde  vinum. 

Sco.  Sequitur  actus  fábulas  ,  fortassis  hoc  aniji 
tempere  prtecipuus.  Spectate  hujus  actus  appa" 
ratum  :  primum  omnium  d  caliculis  custos  aba- 
ci  scyphos  exposuit  vitreos  crystallini  vitri  cum 
vino  albo  purisíimo  '.  aquam  pufes  solo  atpec- 
tu,  S.  Martinium  est ,  et  partim  Rhenense, 
non  infectum  ,  ut  solet  in  Belgia  ,  sed  quale 
in  media  Germania  bibitur.  OEnophorus  rele^ 
vit  hodie  serias  duas  t  alteram  vini  helveO" 
li  ,  seu  flavi  ex  agro  Parisiensi  ,  alteram  san" 
goinei  Burdegalensis,  Habetis  in  apyrúto  alia 
garata  ,  fuscum  ,    Aquitanicum  ,  et  nigrum  é 


CRISTOSAL    CORET,  ^SS 

Cosas  se  deben  al  gusto ,  machas  á  la  sulud  ? 
Bad  á  cada  uno  una  escudilla  con  caldo  de  car- 
ne para  que  Je  tome.  El  no  solo  calentará  las 
tripas,  sino  quw   law.bi^n    las  lavará  delicada- 

_    mente  para  ablandar  el  vientre. 

Si'  Verdaderamente  te  agradezco ,  muchacho ,  es- 
ta carne  salada  de  puerco  que  nos  has  dado:  ¡ó 
qué  sabroso  pemil  !  es  <ie  puerco  castrado.  Si 
me  quieres  creer,  vuelve  por  ahora  al  cocinero 
aquellas  berzas  con  aquel  torrezno  ,  ó  guárdalo 
para  el  invierno.  Córtame  uno  ó  dos  bocados  de 
esta  longaniza ,  para  agotar  el  vaso  primero  con 
mas  gusto- 

Cri.  Sigamos  el  consejo  de  los  médicos,  ^ue  dicen, 
que  después  de  la  carne  úe  puerco  bebamos  vino 
puro  :  echa  vino. 

Seo.  Sigúese  la  jornada  de  la  comedia ,  la  princi- 
pal por  ventura  de  este  tiempo.  Reparad  en  el 
aparatóle  esta  jornada:  primeramente  el  cope- 
ro  que  cuida  del  aparador  sacó  unos  vasos  de 
vidrio  cristalino  con  vino  blanco  muy  puro:  so- 
lo al  verlo  pensarás  que  es  agua.  Es  de  S.  Mar- 
tin ,  y  parte  de  él  es  del  Rin  ,  puro  ,  no  adulte- 
rado ,  como  acostumbran  en  Flandes  ;  sino  co- 

.  mo  se  bebe  en  el  riñon  de  Alemania.  El  botille- 
ro ha  destapado  ,  desempegado  ,  empezado  hoy 
dos  tinajas ,  una  de  vino  clarete  ó  rojo  ,  del  ter- 
ritorio de  París;  otra  de  aquel  bermejo  de  Bur- 
deos. Tenéis  prevenidos  ya  de  otro  género  en 
€l  frasco  para  r«frescar  j  del  paido  de  Aqui- 


23^  rUDOVICUS   VIVE^. 

Sagunto  :  petat  quisque  ex  sententia  palati  iut, 

Cri.  Quid  potett  nuntiari  latius  ?  Ut  nihil  est  durius 
quam  perire  siti.  V.gn  «'*'  v>  i,>uííem  optimam  nobit 
aguam  prospexisses  :  hunc  nuntium  audivissem  li- 
bentius  ,  quám  de  vino. 

Seo.  Nec  ea  deerit. 

Si.  Naper  cúm  essem  in  urbe  Roma  ,  hihi  apud  car^i 
dinalem  quemdam  vina  gene^^osissima  omnifariam 
saporis  (^nam  eram  prcefecto  ceilce  vinar ia  ,  per-^ 
quam  familiaris)  vinum  dulce,  acutum,  lene,  suA* 
ve  y  austerum. 

Pem.  Mihi  vehementer  placet  (a)  aigleuces»,  j 

Pol.  Sic  fére  Belgicis  feeminis,  —  t  '?" 

Su  In  pagJT^  quibusdam  Galliee  fioces  apponunfur  i 
secundarium  autem  vinum  ,  et  tertiarium  ,  Aa- 
hent  in  deliciis  :  sed  ea  villa  sunt  magis  quám 
vinal  et  alióqui  vinum  GaUicum  teto  genere, 
tiec  aquam  ,  nec  eetatem  fert :  ¡taque  pauló  post 
quam  est  diffusum  ,  bibitur  :  quippe  post  an- 
num  inclinat  illico  ,  et  fit  dubtum  ,  tum  fu^^ 
giens  ,  et.acuit  :  quod  si  manserit  diutius  ,  ewiu- 


(a)  Aigleuces  est  vini  genus  ,  quod  tnusti  dül-* 
cedinem  non  artiisit  ,  ita  dictutn ,  quodisempet 
mustum  videatur,  quale  est  vinum  ,  quod  in  lacu 
nunauam  d^fervuit. 


CRISTÓBAL    CORET.  2^7 

tañía ,  y  del  tinto  de  (a)  Sagunto :  pida  cada 
uno  según  su  gusto. 

Cri,  ¿  Qué  mejor  nueva  se  puede  dar  ?  Como  no 
hay  mayor  pena  que  morir  de  sed.  Mas  yo  mas 
ijuisiera  que  nos  hubieras  prevenido  agua  muy 
buena  :  hubiera  oido  esa  nueva  coa  mayor  gus- 
to que  la  del  vino. 

Seo.  No  faltará  agua. 

«$■/.  Estando  pocos  dias  há  en  Roma ,  bebí  en  casa 
de  un  cardenal  vino  muy  generoso  del  todo  gus- 
toso (porqae  el  que  cuidaba  de  la  bodega  era 
muy  amigo  mío),  vino  dulce,  picante,  blando^ 
enxuto,  caspantiilo. 

Dem.  A  mí  me  gusta  mucho  el  vino  dulce,  que  to- 
davía sabe  á  mosto. 

ToU  Asi  agrada  de  ordinario  á  las  mugeres  de 
Flandes. 

Si.  En  algunas  aldeas  y  lugarcitos  de  Francia  sa- 
can á  la  mesa  las  heces  del  vino :  tienen  por 
grande  regalo  el  segundo  y  tercero  vino :  mas 
todos  esos  mas  son  vinillos  que  vinos  :  y  ade- 
mas de  eso  todo  vino  de  Francia ,  ni  sufre  el 
agua ,  ni  dura  mucho  tiempo  :  y  asi  ,  de  alli  i 
poco  que  se  trasegó  del  lagar  á  las  tinajas  ,  se 
bebe  :  lo  cierto  es  que  pasado  ei  año  pierde  ,  y 
está  entre  dos  aguas  j  también  se  va  á  toda  pri- 

(a)  MorviedrOy  villa  distante  cuatro  leguas  de 
Valencia  f  ^amc'ipio  romano  y  y  por  donde  pasaba 
la  Via  Pretoria  desde  Valencia ^  Colonia  romana, i 
'Barcelona  ,  Se  que  la  otra  por  la  puerta  Sucrouen- 
se  iba  á  Callera  ,  Bici ,  Cartagena ,  &c.  (¿uedan 
rastres  de  entrambas  VlAS.  Véase  al  fin. 


338  tUDOVlCUS   VIVES. 

cet ,  et  in  (a)  vappam  vertitur,  His^anum  vinum, 
et  italicum  bene  fert ,  eP  aquam ,  et  eetatem» 

Detn.  Qul3  rei  cft  vinumfugient  ?  Vincianiur  probe 

dolia  y  et  obseretur  celta ,  imo  et  domus  daudatur^ 

si  sit  opus. 
Pol.  Ut  poma  fugientia ,  quce  eetati  cedunt ,  nec  ser^ 

vantur,  et  discedere  vulgo  dicimus :  cujas  contra'^ 

rium  est  vinum  consistens, 

Dem.  Funde  mihz  prius  aquam  ad  dimidium  calicemf 
super  hanc  infundes  vinum  more  veteri, 

Cri.  Imó  et  hodierno  multarum  gentium,  Galli ,  ei 
germani  contra  faciunt, 

Dem.  Qua  nationes  volunt  bibere  aquam  vinatam, 
aguce  addunt  vinum  :  qute  vinum  aquatum  ,  vino 
super infundunt  aquam, 

Cri.  Qu<e  vero  vino  aquam  non  adfundunt ,  quid  bi» 
bunt  ? 

Dem.  Vinum  purum  ,  putum, 

Cri.  Etiam  ,  nisi  prius  sit  á  vinario  irrigatum, 

Pol.  Baptizare  id  vocant ,  ut  vinum  sit  christianum ; 
ea  erat  meo  tempore  elegantia  philosophica» 


(a)  Vappa,  »,  vinum  cujus  vis  omnis  evapora- 
vit ,  adeo  ut  saporem  amiserit  ,  et  odorem.  Pet 
translationem  ponitur  pro  homine  ignavo  ,  deside, 
inerte  ,  in  quo  nihil  est  industri»  ,  am  solerti». 


CRISTÓBAL    CORET,  339 

sa,  y  se  vuelve  vinagre  :  pero  si  dura  algún  po- 
co mas  tiempo  se  llena  de  moho,  y  pierde  la 
fuerza.  El  vino  de  España  y  de  Italia  bien  su- 
fre el  agua  ,  y  se  conserva  mucho  tiempo. 

Dem,  I  Qué  cosa  es  vino  que  se  va  ?  Atar  bien  las 
cubas,  cerrar  la  bodega :  antes  bien  cerrar  toda 
la  casa  también  si  fuere  menester. 

Pol.  Asi  como  comunmente  decimos  que  las  man- 
zanas que  no  se  pueden  guardar ,  ni  duran  mu- 
cho tiempo,  se  van  :  contrario  de  éste  es  el  vi- 
no que  se  tiene. 

Dem.  Échame  primeramente  agua  hasta  medio  va- 
so; sobre  ésta  echarás  vino  como  se  acostumbra- 
ba antiguamente. 

Cri.  Antes  bien  ahora  lo  acostumbran  muchas  na- 
ciones. Los  franceses  y  alemanes  hacen  lo  con- 
trario. 

Dem.  La»  nacioaes  que  quieren  beber  agua  con 
vino  añaden  vino  al  agua:  las  que  quieren  be- 
ber vino  con  agua  echan  agua  sobre  el  vino. 

Cri.  Pero  las  que  no  echan  agua  en  el  vino, 
¿  qué  beben  ? 

Dem.   Vino  puro,  limpio,  sin  mezcla. 

Cri,  Asi  es  verdad ,  si  antes  no  echó  en  él  agua  el 
tabernero. 

Pol.  A  eso  llaman  bautizar,  para  que  el  vino  sea 
cristiano  :  aquella  era  en  mi  tiempo  la  elegancia 
filosófica. 


240  LUDOVICUS   VIVES. 

Dem.  lili  baptizanf  (a)  vinum  ,  et  se  ipsos  exbaptí-' 
%unt. 

Pol.  Pejus  agunt ,  qui  injiciunt  calcem ,  sulphur, 
mel ,  alumen  ,  et  alia  dictu  tetriora  ,  quibus  nihil 
est  corporibus  pemiciosius  :  in  quos  publice  de-^ 
herent  animadverti  ,  ut  in  latronet ,  aut  sicarios : 
inde  sunt  enim  incredibilia  morborum  genera  ,  et 
potissimum  arthritica, 

Cri.  Ex  consplratione  cum  mediéis  id  agunt,  ut  utri» 

que  rem  augeant, 
Dem.  Nimis  mihi  porrigis  plenum  calicem :  deple, 

quteso  te ,  aliquantum  ,   ut  sit  locus  aquce  infun~ 

dendee. 
Cri.  Funde  mihi  in  scyphum  illum  coloris  castanei : 

quid  rei  est  ? 
Seo.    Nux  pragrandis  indica  ,    ab  labris    argento 

circumclusa  :  visne  in  culullo  illo  ligni  ebeni,  quoi 

ferunt    esse    saluberrimum  ?  Ne    addas    tantüm 

aquce  :  nescis  vetus  verbum :  perdis  vinum  infusa 

aqua  ? 

Dem.  Imó  perdis  utrumgue ,  aquam  ,  et  vinum* 


(a)  Bapto,  intingo  ,  mergo  ,  lavo  ,  &c.  A  bap- 
to  fít  baptizo  ,  quod  ídem  latiné  significat  ac  in- 
tingo ,  lavo,  <kc.  Inde  baptismos,  u  ,  lotio  ,  ablu- 
tio.  Hinc  á  théoiogjs  bapiismiis  sic  definitut:  ailu" 
fio  corporis ,  ^c; 


CRISTÓBAL    CORET.  2^1 

Dem.  Ellos  cristianan  el  vino  ,  y  se  descristianan 
á  sí  mismos. 

PoL  Peor  lo  hacen  los  que  echan  cal  ,  azufre, 
miel ,  alumbre  y  otras  cosas  mas  sucias  de  de- 
cir<!e,  que  no  hay  cosa  mas  dañosa  para  el  cuer- 
po ;  á  quienes  debieran  casiigar  públicamente 
como  á  los  ladrones  ó  salteadores  de  caminos: 
porque  de  ahí  nacen  increíbles  géneros  de  en- 
fermedades ,  y  en  especial  de  gota. 

Cri.  Eso  lo  hacen  porque  han  conspirado  con  los 
médicos  para  hacerse  entrambos  ricos. 

Dem.  Me  das  el  vaso  muy  lleno  :  váeiale  un  poco 
por  tu  vida  ,  para  que  haya  lugar  para  echai 
un  poco  de   agua.  ._  , 

ÍV/.  Echa  para  mi  en  aquel  vaso  de  color  castaño: 
¿qué  es  eso?  v 

Seo.  Un  coco  de  Indias  muy  grande,  que  tiene 
guarnecidos  los  bordes  de  pista:  ¿quieres  por 
ventura  le  eche  en  aquel  jarro  de  ébano,  que 
dicen  es  muy  saludable  ?  No  eches  tanta  agua  : 
¿  no  sabes  el  dicho  común :  echas  á  perder  el  vi- 
no echándole  mucha  agua? 

Dem.  Antes  bien  echas  á  perder  entrambas  cosas¿ 
es  á  saber ,  el  vino  y  la  agua. 

R 


a^2  LUDOVICUS   VIVES. 

Pol.   Malo  utrumi¿ue  perderé  ,  qudm  ah  aheruiro 

perdí. 
Seo.  Luhetne  potare  m^ire  graco  ex  illis  pateris ,  et 

capaciorihus  poculit  I 

Cri.  Minime  vero :  admonehar  not  modo  anttqui 
proverbii  y  vicissim  admoneo  te  prcecepti  Paulini  : 
nolite  inebrian  vino,  in  quo  est  luxuria  :  et 
Salvatoris  nostri ;  videte  ne  graventur  corda 
vestra  crápula  ,  et  ebrietate,  Unde  est  hac  frí- 
gida, tam  pura  ,  et  perlucída  I 


Seo,  E  fonte  próximo» 

Cri.  Ad  vinum  diluendum  malim  ciíternam ,  mod» 

deftecatissimam. 
Dem,  Quid  putealem^ 

Cri.  Uíibür  lavandi  aptior  est ,  qüdm  hihendo, 
Pol.  Fluviatilem  commendant  plarimi. 
Cri.  Recte  ,  sí  fiuant  amnes  per  venas  auri ,  ut  ft» 

re  in  Hispania  f  et  sit  quieta, ,  et  liquida, 

6im.  Mihi  vero  in  phiala  illa  Samia  adfer  ali" 
quantum  cervisite ,  quam  puta  refrigerando  cor-' 
pori  hoc  <estu  utilissimamm 

Seo.  Ejc  qui^  tándem  cervisia  ? 

Sim.  Ex  tenuissima  :  nam  alie  nimiürm  incrassant 

spiritus  ,  et  reddunt  obesum  corpus. 
Pol.  Mihi  Ítem  dato  ,  sed  in  vitro^  illo  terete. 

Seo.  Curre  ai  culinam :  quid  illi  cestant  ?  Quin 


CRISTÓBAL    CORET.  a^Í 

Tol.  Mas  quiero  echar  á  perder  entrambas  cosas» 
que  me  pierda  á  mí  la  una  de  ellas. 

Seo.  ¿  Queréis  por  ventura  que  bebamos  de  aqué« 
lias  copas  y  vasos  grandes  ^  como  acostumbran 
los  griegos? 

Cri.  En  ninguna  manera  :  nos  hacias  á  la  memoria- 
tú  poco  há  el  antiguo  proverbio ;  yo  ahora  te 
hago  á  la  memoria  el  precepto  de  S.  Pablo,  que 
dice  :  no  os  embriaguéis  con  el  vino ,  que  cau~ 
sa  luxuria  :  y  del  precepto  de  nuestro  Salva- 
dor :  cuidad  no  se  graven  vuestros  corazones  con 
la  embriaguez.  ¿  De  dónde  es  esta  agua  friar 
tan  pura  y  clara  ? 

Seo.  De  esa  fuente  que  está  ahí  cerca. 

Cri.  Para  aguar  el  vino  mas  quiero  que  sea  de  und. 
cisterna  ,  con  tal  que  esté  limpia. 

t)em  ¿  Y  si  es  del  pozo? 

Cri.  Esa  esi  mejor  para  lavar  ,  que  para  beber. 

Pe/.  Muchos  alaban  la  del  rio. 

Cri.  Bien  dicen ,  si  pasan  los  ríos  por  minerales  dtí 
oro  ,  como  comunmente  en  España ,  y  está  apa- 
cible y  clara. 

Sim,  Mas  á  mí  traeme  en  aquel  vaso  de  barro  de 
la  isla  Samos  un  poco  de  cerveza ,  que  juzgo 
es  muy  buena  para  refrigerar  el  cuerpo  en  este 
fuerte  calor. 

Seo.  ¿De  qué  cerveza  quieres  ,  finalmente  ? 

Sim.  De  la  muy  floxa  :  porque  las  otras  encrasan 
los  espíritus  y  engordan  el  cuerpo, 

Po/.  Dame  á  mí  también  ,  pero  en  aquel  vaso  lisa 
de  vidrio. 

$60,  Anda  á  toda  prisa  á  la  cocina:  ¿qué  hacen  allí 


344  LUDOVlCüS   VIVES. 

mittunt  miísum  alium  ?  Vides  jam  hinc  néminem 
attingere.  Aifer  pulios  gallináceos  elixos  cum 
lactucis ,  baguios  a  hortensi  ,  et  iniybo  :  verbeci' 
nam  queque  ,  et  vitulinam. 

Cx\.  Adde  etiam  in  scutulif  pauhm  sina^if  ,  aut 

petroselinati, 
Dero.  Violenta  res  vídetur  sinapis. 
Cri.  Non  admodum  congruit  biliosis  ^  tis  tamen  qui 

eras  si  s^  et  frigidis  humor  ibas  redundant ,  hauJÍ^ 

inutilis. 
PoK   Idcirco    sapiunt  populi    septentrionales  ,   qui- 

bus  illa  est  magno   usui ,  prcecipue  cihis   eras-» 

sis  y    et    daris    addita  ,  ut  bubulos  ,   et  salsa-' 

mentís. 

Seo.  Hoe  hco  existimo  paites ,  ptisanas  venturat- 
in  tempore  ,  leacophatyam  ,  siviihginem  ,  amy'- 
lum  ,  oryzam ,  vermículos  :  edat  quisque  ex  qui- 
bus  volet, 

Dem.  Vidi ,  qui  d  vermiculis^  hujusmodi  vehemen- 
ter  tíbhorrerent  f  quod  autumarent  collectcs  fuis-^ 
se  ex  térra  ,  aut  coeno  ,  et  vixisst  aüquando* 

Cri.  Scilicet  ntetuebant ,  ne  in  aqualicalo  suo  revi" 
viscerent.  Oryzam  ferunt  nasci  in  aqua  ,  mori  im 
vino  :  cedo  igitur  vinum, 

DeiiK  Ne  bibe  statim  á  cibo  calido  ,  intermisce  priut 

frigtdi  aliquid ,  et  solida, 
Cri.  í¿uidl 


CRISTÓBAL    CORET,  24^ 

parados?  ¿Porqué  no  cubren  segunda  vez  ia 
mesa  ?  ¿  No  ves  que  ninguno  de  aqui  toma  ? 
Trane  los  pollos  cocidos  con  lechugas ,  borrajas 
y  escarola  :  saca  también  la  carne  de  carnero  y 
de  ternera. 

Cri.  Añade  también  en  las  escudillas  un  poco  de 
mostaza  ó  salsa  de  peregíl. 

Dem.  Parece  que  la  mostaza  es  fuerte. 

Cri.  No  conviene  mucho  á  los  oiliosos  ,  pero  hace 
bien  á  los  que  abundan  de  humores  crasos  y 
frios. 

^pl.  Per  eso  son  cuerdos  los  pueblos  del  septena 
trion  ,  que  usan  mucho  de  ella  ,  en  especial  era 

{*,4as   comidas  crasas  é  indigestas ,  como   son   la 

-  -carne  de  buey,  y  todo  manjar  y  comida  sa- 
lada 

Seo.  Aqui  juzgo  que  las  puches  y  ordiates  vendrán 
á  buen  nempo  ,  el  manjar  blanco,  la  sémola, 
almidón  ,  arroz  ^a)  ,  fideos,  coma  cada  uno  de 
lo  que  quisiere. 

Dem.  Yo  vi  algunos  que  tenían  muchú  horror  á 
los  fideos  ,  porque  juzgaban  por  cosa  cierta  que 
los  hablan  recogido  de  la  tierra  ó  del  cieno  ,  y 
que  algún  tiempo  vivieron. 

Cri  Es  á  saber  ,  temían  no  fuese  que  ellos  revi- 

, tuviesen  dentro  de  su  vientre.  Dicen  que  el  arroz 

j .  nace  en  el  agua,  y  muere  en  el  vino:  dame 
pues  vino. 

Dem.  No  bebas  luego  después  de  la  comida  calien- 
te ,  entremezcla  alguna  cosa  fresca  y  sólida. 

QrL  i  Qué  ? 

(a)    Véase  el  tesoro  de  Covarruviar, 


ÍI46  LUDOVICUS   VIVES, 

Dem.  Crustam  pañis  aiiquam ,  vel  turund^m  unavnt 

aut;  atteram  carnium, 
3iin.  Vah ,  pisces  cum  carnihus  in  éadem  menta : 

rnare  miscetur  terrx :  hoc  vetant  medici, 

Sco.  Imo  hoc  placét  medie! f. 
Sim.  Credo ,  quia  illis  uiile. 
Sco.  Cur  ergo  vetant  mudici  ? 

3itn.  Erravi ,  d  medicina  prohiheri  dictum  o^ortuitf 
non  á  mediéis.  Sed  qui  sunt  pitees  itti  ? 

3co.  Appone  ordine  :  primum  lupum  illum  •  assum 
cum  aceto  y  et  capparibus  :  tum  passeres  elixos 
eum  sueco  laphati  acuti ,  soleas  frixas ,  lucium 
recentem  y  et  capitonemv  lucium  salitum  serv0 
tibi ,  thynum  atsum  recentem,  et  thynum  in  sal^ 
samento  ,'  menas  recentes  frixas  ,  erustulata  ,  in 
quibusinsunt   muli  barbati,  murence  ,  et  trutta 

.    multis  conditce  aro*natibus  ,  gobios  frixos  ,  cam- 
inaros y  et  cancros  elixos,  Admisce  scute/las  cmr$^ 
intritis  cdiiató ,  piperato  ,  erucato, 

§ítn.  Ego  vergf'de  piscibus  lo^tíaf.ynon  edam. 

Ctí.  Si  pbilologus  coeperit  de  piseibús  moveré  con* 
troversiam  ,  -hóc  est  de  re  inCertissima  ,  et  con% 
troversissima  ,'■  incipitg  nobis  lectulps  insterneire 
hic  erit  cubandum. 

^co.  Nema  dignatur  f  vel  gustare  y  folie  htec.  ^ 

5¡ni.  Atqüi  convivía  olim  Romee  lautissima  y  et  u¡ 
ipsi   soliti  erant  4ieere  ^  pollucibilia  ex  pisci' 


\   CRISTÓBAL    CORET,  2^J 

Dem.  Una  corteza  de  pan ,  ó  un  bocado  ó  dos  do^ 
carne. 

Sim.  2  Ah ,  pescado  y  carne  en  una  misma  mesa  | 
Ei  mar  se  confunde  con  la  tierra  :  esto  proüioen 
los  médicos. 

Seo.  Antes  bien  gustan  de  esto  los  médicos. 

Sim.  Creo  lo  dicen  ,  porque  para  ellos  es  útil. 

Seo,  ¿  Pues  porqué  lo  vedan  los  médicos? 

Sim.  Me  engañé ,  erré :  debí  decir  que  lo  pro- 
hibe la  medicina,  no  los  médicos.  ¿Mas  qué 
pescados  son  esos? 

Seo.  Ponlos  por  su  orden :  primeramente  aquel 
lobo  asado  con  vinagre  y  alcaparras :  también 
los  gorriones  hervidos  con  caldo  de  romaza 
aguda  ,  los  lenguados  fritos  ,  el  sollo  fresco  ,  y 
aquel  múgil :  guarda  para  ti  el  sollo  salado  ,  el 
atún  asado  fresco  ,  y  el  atún  de  salmuera ,  las 
menolas  frescas  fritas  ,  las  empanadas  de  salmo- 
netes ,  lampreas  y  truchas  adobadas  con  muchas, 
especies ,  los  gobios  fritos  ,  los  camarones  y 
cangrejos  hervidos.  Mezcla  las  escudillas  de 
salsa  de  ajos ,  pimienta  y  oruga. 

Sim.  Yo  hablaré  de  los  peces  ,  mas  no  comeré  de 
ellos.  ^ 

Cri.  Si  el  humanista  empieza  á  disputar  de  los  pe- 
ces 5  esto  es ,  de  una  cosa  muy  incierta  y  muy 
disputada,  comenzad  á  hacernos  las  camas;  aquí 
nos  habremos  de  acostar. 

Seo.  Ninguno  quiere  tan  solamente  gustar  de  esto, 
quítalo  allá... 

Sim.  Pues  los  convites  espléndidos  antiguamente 
en  Roma ,  y  como  ellos  mismos  acostumbraron 


$4^  LUDOVICUS   VIVES. 

but  cónttahant. 
Cri.  Ita  sunt  mutata  témpora :  etsi  hoc  etiam  nunc 

durat  apud  quosdum. 
Sco.  Importute  usta ,  pullos  ,  perdices  ,  tardos  f  ana^ 
^'íicúlas  ,  querquedulas ,  palumbos  ,  cuniculos  ,  /e- 

puscuhs  ,   vitulinam  ,   c/   (edinam  ,  c/    intinctus, 

seu  ^e^ibatnmata :   acetum  ,  omphacium  ,   oxypora^ 

mala    eitam    medica  ,  fí   cytrnnia  ,   e/   olivas  Ba" 

learuas  condititias  ,  quassas  ,  e/  i»  muria  asser^ 

vatas. 
Thm.  Non  adsunt  Bethicce'? 
Sco   Mugis  sunt  saporis  sctti  Balearicee. 
Cti.  i^o'íí  Jíe/  grandíbus  illis  belluis  anseri ,  cygno, 

pavnni  ? 
Sco.  Otitnde  tantum^  et  refer  in  culinam. 
Pol.  Hew  pavonem.  Ubi  est  Q.  Hortensias ,  cui  erat 

in  deliciis  ? 
Sltn.  To//tf  agninam, 
Sro.  C«r  toiletur  ? 
Sim.  <8«/ii  e//  insalnhrts  :  ferunt  eam  non  aliam  exi" 

re  ,  ^«áw  quaiis  intravit» 
Gri.   F/J/    quendam  devorare  otsa  olivaram    strU" 

tbionice. 
Sco.  £ jf  quibus  carnibus  sunt  artocreee  ista  ? 
Cri.  i/icc  eji  ex  cervina. 
Sco.  i:^<ec  gx  damiva  ,  /V/a  í//  ,  ü/  puto  ,  aprugna, 

Giri.  Cond'itu^as  ipsas  malim,  quám  carnes, 

Sim.  F/an¿  iVa  c//  ,  e//a»»  res  amaras  condimentum^ 

•■  reddit  suavissimas. 
Cri.  Et  quid  est  vitce  totius  condimentum  ? 
Be^i.  M^uus  animas» 

\ 


CRISTÓBAL    CORET,  249 

llamar  sumtuosos  .  se  componían  de  peces. 

Cri.  Asi  se  han  mudado  los  tiempos:  aunque  tam- 
bién esto  todavia  lo  usan  algunos. 

Seo.  Traed  todo  lo  asado,  pollos,  perdices,  tor- 
dos ,  añades  ,  lavancos  ,  pichones,  conejos  ,  lie- 
bres, ternera  y  cabrito,  y  las  salsas  ó  adobos; 
vinagre  ,  agraz  ,  salsa  de  vinagre  ,  también  na- 
ranjas y  limones,  aceitunas  de  Mallorca  ado- 
badas ,  partidas  y  puestas  en  salmuera. 

Detn.  ¿No  las  hay  de  Andalucía? 

Seo.  Mejor  saben  las  de  Mallorca, 

Cri.  ¿  Qué  haremos  de  aquellos  grandes  animales 
ganso  ,  cisne,  pavón  ? 

Seo.  Sácalos  para  que  los  vean  solamente ,  y  vuél- 
velos á  la  cocina. 

Tol.  Aquí  está  el  pavón.  ¿  En  dónde  está  Quinto 
Hortensio,  para  quien  no  habia  mayor  regalo? 

5/'«.  Quita  la  carne  de  cordero. 

Seo.  ¿  Porqué  la  he  de  quitar? 

Sim.  Porque  es  mal  sana  :  dicen  que  sale  de  la  mis- 
ma manera  que  entró. 

Cri.  Yo  vi  que  uno  se  tragaba  los  huesos  de  las 
aceitunas  como  avestruz 

Seo.  De  qué  carne  son  estos  pasteles  ? 

Cri.  Este  es  de  carne  de  venado. 

Seo.  Este  es  de  cabra  montes;  aquel ,  según  juzgo, 
es  de  carne  de  javalí. 

Cri.  Mas  quiero  las  salsas  y  adobos,  que  las  carnes. 

Sim.  No  se  puede  negar  que  el  adobo  y  aderezo 
sazonan  las  cosas  amargas. 

Cri.  ¿  Y  la  sazón  de  toda  la  vida  cuál  es? 

I>em,  La  buena  cuacieacia  é  iniencion. 


ayo  LUDovicus  vives. 

Cri.  Aliad  quUdam  ego  pro/eram  ampUut ,  et  aU" 

gustius. 
Dem.  Quid  tándem  hoc  »neo? 
Cri,  Pietas  :  sub  qua  ,  et  animi  {squitat  eomprehen- 

ditur ,  et  ad  reí  universal  asp:rar  ,  fáciles  ,  me- 

dias  coniimentum  aptissimum  ,  et  jucuniissimum. 
Seo.  Infunde  vinum  álbum  Hispanicum  in  carchs'* 

siutn  illud  ,  et  circumfer  per  convivas, 
Dem.  Quid  paras  agere  ?  Sub  prandii  finem  propi' 

ñas  nobis  vinum  forte  ,  ac  generosum  ?  Dilutius 

erit  posthac  hibendum  y  si  consultum  cupimus  va^ 

letudini, 
Sim.   Recte  mihi  videris  admonere  %  frígida    enim 

oportet  esse  in  convivio  postrema  ,  qu^e  pondere 

suo  cibos  ad  imum  ventriculum  detrudant  f  et  va» 

pares  paput  impotentes  cohibeant. 

Seo.  Tolle  ista,  muta  orbes  ,  et  qüadras  :  da  secun- 

dam  mensam ,  nam   nemo  extendit  usquam  ma" 

num» 
Cri.  Adpó  voravi  initio  avide ,  ut  statim  amisserim 

appetitum, 
Dem.  Ego  item  non  appetitione  ,  sed  Ímpetu  feror  ai 

primas  dapeSj  inde  me  expleo, 

Pol.  Nescio  quid  edi  de  piscibus  ^  id  gustum  meum 
prorsus  retadit.  , 

Sim.  Tantumne  bellariorum  apparatum ,  et  cupedi-^^ 
nes  ,  cum  nibil  superest  amplius  cupedice  ?  Pyra,  ■ 
mala  ,  cáseas  multiplex  ,  sed  palato  meo  congruen-^ 


CRISTOS  Al    COKET,  2  5*1 

Cri.  Yo  diré  otra  cosa  mas  noble. 

Don».  ¿  Qué  otra  puede  haber  finalmente  mejor  que 
esta  que  yo  dixe  ? 

Cri.  La  piedad  ,  compasión  y  misericordia  ,  en  la 
cual  se  compreliende  la  rectitud  del  ánimo  ,  y 
es  la  que  sazona  y  suaviza  muy  bien  las  cosas 
adversas ,  arduas  ,  fáciles  y  medianas. 

Seo.  Echa  en  aquella  copa  vino  blanco  de  España, 
y  da  una  vuelta  por  le  convidados. 

Dem.  ¿  Qué  pretendes  hacer  ?  ¿  A  los  postres  nos 
das  vino  fuerte  y  generoso?  En  ad-.Mante  hibre- 
xnos  de  beber  vino  mas  aguado  ,  si  queremos  mi- 
rar por  la  salud. 

Sim.  MjB  parece  que  tienes  razón  :  conviene  que  lo 
último  de  los  convites  sea  agua  fria  ,  que  haga 
baxar  con  su  peso  la  comida  a  lo  mas  baxo  del 
vientre  ,  y  detenga  ios  vapores  que  se  elevan 
acia  la  cabeza 

Seo,  Quita  esto  ,  aparta  Jos  tajadores:  saca  los  pos- 
tres ,  porque  nadie  tbma  de  alguna  de  estas 
cosas. 

Cri,  Con  tal  apetito ,  con  tal  gana  comí  al  prijici- 
pio  ,  que  luego  perdí  la  gana  y  apetito. 

Dem.  Yo  también,  no  por  apetito,  sino  con  un 
natural  ímpetu ,  acostumbro  chocar  con  los  pri- 
meros platos ,  y  me  sacio  de  ellos. 

PqI.  No  sé  qué  comí  del  pescado  ,  eso  me  ha  estra- 
gado de  todo  punto  el  gusto. 

Sim.  ¿  Tan  grande  prevención  de  postres,  de  con- 
fituras y  otras  golosinas,  cuando  ya  no  hay 
mas  apetito?  Peras,  manzanas,  queso  de  mu- 
chos géneros ;  mas  yo  apetezco  mucho  el  que 


2  52  tUDOVICUS   VIVES. 

tisítmus  eft  hippax. 

Cri.  Non  reor  hippacem  es  se  hunc  y  sed  Vhrygium^ 
ex  Jacte  asini ,  qualis  é  Sialia  usque  aivehi' 
tur  cnlumnellari  forma ,  et  quadra  :  qui  quum 
frangítur  ,  in  iaminuías  fundiíur  ,  sive  piy» 
luras. 

Dem.  Caseus  hic  ,  etsi  Britannicus  ,  fistulosas  est, 
ron  erit  mea  ulique  senténtia  vobis  gratas. 

Cri.  Sed  ñeque  hic  spongiosus  Hollardicus.  Parmen- 
sis  hic  est  hene  compactas  ,  et  satis  {ut  videtur^j 
recens  :  et  Ule  Penafeílius ,  facile  cum  Parmen- 
si  certarit, 

Pem.  Non  ést  Pamiénsis  ,  sed  Placentinus  (a). 
Cri.  Etiam  ,   si  placet :  vulgo  gcrmanorum  suaviS" 

sirr>us  est  caseus  vetas ,  putris ,  confricatus  ,  et 

vermiculosas. 
Sim.  Qfjt  talem  edit  caseum  ,  sitim  ven  atar  ,  et  edit, 

ut  bibat.  . 

Seo.  Piítor  dalciarius  nimium  moratur  ,  quin  ad- 

fert  ttribilitas  y  et  artolagana  testuacia  ,  et  sar^- 

taginra  conspersione  in  cacabum  injecta  olei  fer- 

ventis ,  melle  saperfuso, 

Cri.  Caryotat  da  mihi  aliquot  ,  et  ad  edendum, 
ei  ad  servandum  fortasse  nocte  hac  nihil  edam 
aliudr.. 

Seo  Cape  igitur  spathalium  hoc  integrum  :  vin  ex 
malogranatis  ? 


(a)^  Alludit  in  yocíbus  placentinus^  et  phcet» 


CRISTÓBAL    CORET,  Syj 

SO  de  leche  de  yegua. 

Cri.  Yo  pienso  que  este  no  es  de  leche  de  yegua, 
sino  de  Frigia  de  leche  de  jurneaca  ,  cual  le 
traen  de  Sicilia  en  forma  de  columna  y  quadra- 
do :  que  cuando  le  ro  npen  ,  se  deshace  á  ta- 
jadas ó  pedacitos  como  hojas. 

Dem.  Aunque  este  queso  es  de  Bretaña,  es  espon- 
joso :  según  yo  pienso  no  os  agrada »^3. 

Cri.  Mas  ni  este  otro  de  Holanda  ,  heno  de  ojos, 
esponjoso.  Este  de  Parma  &^3i  bien  fabricado^ 
y  (según  se  ve)  es  bastante  ftesco  \  y  squel 
de  Peñafiel  podrá  muy  bien  competir  con  ei  de 
Parma. 

Dem.  No  es  de  Parma  ,  sino  de  Piacencra  (a). 

Cri.  Verdad  es ,  si  os  place  ,  si  os  agrada :  al  tuI- 
go  de  los  alemanes  agrada  mucho  el  queso  vie- 
jo ,  podrido  ,  refregado  y  lleno  de  gusanos. 

Sim.  El  que  come  semejante  queso,  busca  la  sed, 
y  conit  para  beber. 

Seo.  Mucho  tarda  el  pastelero,  porque  no  trae 
Jas'  rosquillas  y  hojaldres  cocidos  en  barro,  y 
frutas  de  sartén  ,  habiendo  echado  en  el  calde- 
ro un  poco  de  aceite  hirviendo,  con  un  poco 
de  miel  por  encima. 

Cri,  Dame  algunos  dátiles,  asi  para  comer,  como 
para  g^uardac :  quizas  esta  noche  no  comeré 
otra  cosa. 

Seo,  Toma  pues  este  racimo  enteto ;  ¿  quieres  da 
las  granadas? 

(a)  Fbsencia ,  ciudad  en  Estremaiura.  EiJfhd' 
la  el  rey  D.  Alonso  IX.  Humóla  Placenda  por  el 
apacible  sitio ,  á  placemiot 


2  54  LUDOVICUS    VIVES. 

Püi,  Heuí  puer ,  spolia  nobis  hanc  palmam  ágreí-^ 

tem ,  et  da  quod  est  esui. 
Seo.  Potionis  vof  admoneo  :  scitis  Aristotelis  esse 

opinión em  ,  tragemata  esse  inventa ,   ut  ea   nos 

ad  bihendum  invitent ,  ne  cibus  in  árido  coqua* 

tur, 

Cri.  Oportet  ergo  inveritorem  fuisse ,  vet  nautam^ 
vel  piscem  ,  qui  adeó  timeret  ariditatem. 

Seo.  Adfer  ea  ,  qüx  solent  vacarí  sigillum  stomacbi, 
post  qux  nlhil  est ,  nec  edendum  ,  nec  bibendum  : 
bucceilatum  ,  cydoniatum  ,  coriandrum  saccharo 
contectum  :  hoc  vero  manducandum  est  ,  non  eden^ 
diirn :  sed  quod  ex  manso  reliquum  est  aridum, 
expuendum.  Collige  frusta  ,  ef  reliquias  in  canis~ 
tris  :  adfer  aquas  odoríferas ,  rosaceam ,  Jioris 
mal  i  medid  g  moscatarrt, 

Pol.  Agamus  Christo  gratiat. 

Puer.  Agimus  tibi  gratias  ,  Fater  ^  qui  tam  multa 
ad  hominum  usut  coniidisti  :  annue  ,  ut  tuo  favo- 
re  ud  cc&nam  illam  verúamus  tute  beatitudinis* 

Pol.  Agámur  ntmc  Dominó  gratias\i 

Cri.  Age  tu. 

Pol.  Jmó  agat  DemocrifíiS ,  qui  in  hisce  rebuí  muí- 
tum  valet, 

Dem.  Gratias  tibi  non  possein  agere  pro  mérito,  hoc 
stutu  reipublicce :  vides  enim  ornnia  á  Baccho  per- 
turbata  :  sed  recitaba  quas  Dionysio  egit  Dioge- 
nes ,  nam  manduvi  memoria  i  tu  ¡abenti  mema-' 


CRISTÓBAL    CORET,  1$$ 

Pol.  Oyes  ,  miíc hacho,  despoja  este  palmito,  y  da- 
me lo  que  es  bueno  pata  comer. 
Seo.  Acordaos  de  beber  :  ya  sabéis  que  Aristóteles 
es  de  sentir ,  que  los  postres  dulces  se  inven- 
taron  para    que    nos   conviden    á    beber,  para 
"^   qoe  la  digestión  de  la  comida  no  se  haga  en 
^  seco. 

Cri.    Luego  conviene  ,   que    quien    los    inventó 
fuese   marinero    ó  pez  ,    que    tanto  temia   la 
sequedad. 
Seo.  Trae   aquellas  cosas  que  suelen  llamar  se- 
llo del  estómago  ,  después  de  las  cuales  no  se 
debe   comer   ni   beber   cosa  í  bizcochado ,   ta« 
jadas  de  carne  de  membrillo  ,  gragea  :  mas  es- 
to se  ha  de  mascar,  pero  no  se  debe  tragar :  pe- 
ro lo  que  después  de  mascado  queda  stco,  se  ha 
de  escupir.  Recoge  les  pedazos  y  relieves  en 
los  canastillos  i  trae  agua  de  oloi  ,  losada  ,  de 
azar ,  de  mósqtieta» 
Tol.  Demos  gracias  á  Dios, 

Mu.  Las  gracias  te  damos ,  ó  Padre ,  que  tantas 
cosas  has  criado  para  regalo  del  hombre  :  con- 
cédenos que  por  tu  favor  lleguemos  á  aquella 
cena  de  tu  bienaventuranza. 
Fot.  Demos  ahora  las  gracias  al  amo  de  casa. 
Cri.  Dalas  tú. 
Poi.  Antes  bien  délas  Demócrita,  que  sabe  mucho 

de  estas  cosas. 
Dem.  No  te  podría  dar  las  gracias  según  mereces 
en  este  estado  de  la  república,  pues  ves  que  el 
vino   lo   ha  perturbado   todo:  ir>as  te  ddté   las 
%U€  á  Dionisio  dio  Diogenes ,  pozque  las  toxic 


2;6  LÜDOVICÜS   VIVES. 

rice  ,  et  lingute  titubanii ,  in  tanta  eluvione  hale- 
his  veniam. 

Seo.  Dic  quicquid  libuerít ,  tcrihetur  in  vino, 
Dem,  Defatigastí  te  ipsum  ,  Scopa  ,  uxorem  ^  famtt-' 
los  ,  fámulas  ,  vicinos  ,  coques  ,  pi stores  ,  «í  no/ 
maqis  comedendo  ,  ^/  bihendo  dilassares.  Sócrates 
sapienter  ,  ^ü/  /n  mercatum  celebetrimum  ingreS" 
sus  exclamarit  !  O  D/'i  immortales  :  quám  multit 
cgo  non  indigeo  \  Tu  contra  pos  se  s  dicere  :  hac 
omnia  quotula  portio  sunt  eorum  ,  quibus  ego  in" 
digeo  ?  Natura  placent  módica  ,  et  illis  ea  susten- 
tatur  ,  ac  fulcitur  ;  hcec  tam  multa  ,  tam  varia^ 
obruunt  naturam.  Mérito  PHnius  :  varietas  cibo" 
rum  homini  pestiUns  ,  pestilentior  condimento' 
rum.  Keferimus  hinc  domum  gravata  corpora  ,  re- 
ferimus  ánimos  ohrutos  y  ac  demcrsos  cibis ,  et 
potionibus ,  ut  nullo  hominis  ofjicio  rite  possimus 
fungi.  Tu  ipse  judicato  ,  ecquam  tibí  gratiam 
debeamus» 


Seo.  Hceccirme  est  grafía  qüam  habetis  ?  Sic  repen-^ 

dítis  prandium  tam  opiparuml 
Pol.  Ita  plañe  :  quod  emm  mauís  henefjcium  ,  quánt 

ut  fias  sapientior  ?  Tu  nos  domum  remiítis  plañe 


CRISTÓBAL    COREt.  I^J 

de  memoria :  perdonarás  á  la  memoria  frágil 
y  á  la  lengua  torpe  ,  con  ocasión  de  babee  be- 
bido tanto. 

Seo,  Di  lo  que  quisieres ,  en  vino  se  escribirá. 

Dem.  Te  has  fatigado  á  ti ,  Scopa  ,  á  tu  muger, 
criados,  criadas,  vecinos,  cocineros,  pastele- 
ros ,  para  fatigarnos  mas  á  nosotros  con  tu 
comida  y  bebida.  Discretamente  lo  hizo  Só- 
crates ,  que  habiendo  entrado  en  un  grande 
y  bien  proveído  mercado  ,  exclamó  diciendo  : 
í  ó  soberanos  Dioses ,  de  cuántas  cosas  no  ne- 
cesito yo  !  Tú  por  lo  contrario  podrías  decir  : 
¿  todos  estas  cosas  qué  mucho  son  en  compa- 
ración de  aquellas  que  yo  hé  menester  ?  La 
naturaleza  se  contenta  con  poco ,  y  con  eso  se 
sustenta  y  mantiene  :  estas  cosas  con  tanta  a- 
bundancia  y  variedad  sufocan  la  naturaleza. 
Con  razón  dice  Plinio  :  la  variedad  de  las  co- 
midas es  pestilencial  al  hombre ,  y  mas  pesti- 
lencial la  de  los  adobos,  salsas  y  comidas  sa- 
zonadas. De  aquí  traemos  nuestros  cuerpos  pe- 
sados á  nuestras  casas  ,  traemos  nuestros  espí- 
ritus amortiguados  y  ofuscados  con  Ja  mucha 
comida  y  bebida  ,  de  modo  que  no  podemosr 
obrar  romo  racionales.  Tú  mismo  juzga  cuán- 
to te  debemos  agradecer  la  merced  que  nos  haar 
hecho  : }  qué  gracias  te  debemos  dar  ! 

Seo.  ¿  Estas  son  por  ventura  las  gracias  que  me  dais  ? 

I  Este  es  el  pago  por  tan  espléndido  banquete  ? 
?o/.  Este  á  la  verdad :  porque  ¿  qué   otro  mayor 

beneficio  te  podremos  hacer,  aue  enseñarte  lo 


ajS  LUDOVICUS    VIVES. 

bruta ,  nos  te  domi  tuce  volumus  hominem  reUrt" 
quere  ,  ut  scias  consulere  tuce  ,  ac  alience  valetu^ 
dini ,  et  secundum  naturce  desideria  vivere  ,  non 
juxta  corruptas  ab  stultitia  opiniones.  Vale ,  et 
tape, 

EBRIETAS. 

Asotus  (a) ,  Tricongius  ,  Ahstemiur ,  Glaucia,. 

Aso.  Quid   tu   dicis  ,  Tricongi  ?  Quám.  laute  ñor 
hert  accepit  Brabantus  Ule  1 


Tri.  Male  sit  illi ,  non  potui  tota  nocte  quiescere^ 
Vorhui  [sit  habitus  bonos  vestris  auribus) ,  con- 
volvi  me  subinde  tota  lecto  ^  modo  ad  spondam 
Ínter iorem  ,  modo  ad  exteriorem  :  fauces  ,  et  sto- 
mackum  videbar  rejecturus  :  nunc  prce  dolore 
capitis  f  nec  ocukrum  oj ficto  pos sum  fungí  ^  nec 
aurium.  Lamina  ponderosa  pluntbi  videtur  mihi 
in  frontem ,  et  oculos  incumbere. 

Abs.  Frontem  ,  et  témpora  fortiter  astringe  fascia, 

et  rex  videberis. 
Tri.  Seu  ipse  potius  Bacchas  ,.  á  quo  institutum  ma- 

navit  diadematum  in.  reges,. 

(a)  Asotus,  penult.longa: y, signifícat  hominem 
guiar  ,  iuxuique  deditum  ,  decoctorem  ,  nepotem, 
a  populo  Asotorum  ,  qui  erant  luxu  ,  deliciisque 
perditi,  et  in  mensam  vomebaút,  ut  ait  Cicero. 


CRISTÓBAL    CORET,  25*9 

que  bas  de  hacer  en  adelante  ?  Tu  nos  env  as 
á  nuestra  casa  casi  hechos  un«)S  brutos,  noso- 
tros queremos  dexarte  en  la  tuya  hombre  ,  para 
que  sepas  cuidar  de  tu  salud  y  de  ta  agena, 
y  vivir  según  la  naturaleza  lo  pide  ,  no  según 
las  opiniones  corrompidas  de  la  necedad.  Pá- 
salo bien  t  y  sé  cuerda. 

LA  EMBRIAGUEZ. 

Asoto ,  Tricongio  ,  Abstemio  ,  Glaucía* 

Aso.   ¿Qué  dices  ttj  ,  Tricongio^  ¡Cuan  esplén- 
didamente y  con  qué   agrado   nos   hospedó   a- 
ycr ,  y    qué    lindo    banquete   nos   hizo    aquel 
Btabanio  I 
Tri.   Malaya  él ,  no   he  podido  reposar  en  toda 
la   noche    Vomité  (^perdonad  vosotros  que   me 
oís)  ,    di    vueltas  por  toda   la    cama ,    ya   á    la 
ir.ano  derecha  ,  ya  á    la   izquierda  :   parecíame 
que   habia  de  echar    la  garganta   y  la!>  tripas: 
ahora  es  tanto  el  dolor  de  latreza  que  padez- 
co ,  que  ni  veo  ni  oigo*  Me  parece  que  tengo 
sobre  la  frente  y  ojus  una  plancha  pesada  de 
plomo* 
Abs.  Cíñete  las  sienes  con  uní  faxa  bien  apreta- 
da ,  y  parecerás  rey. 
Tti.  O  por  mejor  decir  pareceré  Baco  ,  de  quien 
aptendieron  ios  reyes  á  ceñir  sus  sienes  con 
coronas. 


26o  '  tüDOVICUS    VIVES. 

Aso.  Recipe  te  domum  ,  et  edormi  crapftlam. 
Tri.  Damum  vero  ?  Nihii  ceque  fugio  ,  et  averiar^ 
ut  domum ,  et   uxorem  clamnsissimam  ,  ea  si  me 
,  nunc  atpiceret  y  hngiores  haberet  homiíiat ,  quam 
;  Chrisostomut, 

Abs.  Hoccine  appellat  tu  laute  tractari  ? 

Gla.  Tlune  ita  est ,  nam  laverunt  probé  guttur ,  et 

fauces, 
Abs.  ¡V!ar¡us  vero  ? 
Gla.  Ne  semel  quidem. 
Aso.  Imó  seepe  vino  ,  et  lacte  ,  dutn  alii  in  aliorum 

p9ierat  immittebamus  manut, 

Gla,  Quid  potert  dici  lautius  ?  Et  quidem  digitos 
pingui  carnium  ,  et  embammatis  inviscatos.         • 

Abs  Tace  per  Divos',  quis  posset  abs  que  nausea 
rem  adeó  audire  obscoenam  ?  Quanto  minas  videre, 
aut  de  ejusm&di  vino  ,  aut  lacte  guit.i'-e  ? 

Aso.  Divi  vestram  fidem^  adeóne  es ,  Abstemi,  delica" 
tus  y  ut  hcec  ne  auribus  quidem  pos  sis  devorare  ? 
Quid  /aceres  palato  y  ut  nos^  Ssd  heus  tu  y  Tricon  ^ 
£i ,  compotator  suavisrimus ,  mittamus  puerum  ali^ 
quewy  qui  nobis  in  illa  phiaía  fictiii  adfcrat  ex  eo- 
dem  vino  :  nutla  est  certior  buie  veneno  theriaca» 


IVi.  Estné  boc  explcratum  ? 

Aso.  ^uid  ni  esset  ?  Mímin?rit  ver  tus  quor  canfat 


.CKISTOBAp    CORET.  26  Í 

Aso.  Refírarc  á  casa  ,  y  duerme  la  2orra, 

Tri.  ¿A  casa?  De  ninguna  cosa  buyo  tanto,  ni 
aborrezco  tanto  como  mi  casa  y  mi  muger, 
que  todo  lo  mete  á  voces  ;  si  ella  me  viese 
píedicarta  sermones  mas  largos  qoe  san  Juan 
Crisóstomo. 

Abs.  ¿  Esto  llamas  tú,  por  ventura  ,  haberos  trata- 
do con  agasajo  y  espléndidamente  ? 

da.  Cierto  es  asi ,  porque  lavaron  bien  la  gar- 
ganta. 

Abs.  i  Y  las  manos  ? 

Gla.  Ni  aun  una  vez. 

Aso.  Antes  bien  muchas  vece»  con  vino  y  leche, 
cuando  unos  metíamos  las  manos  en  los  vasos  de 
los  otros. 

Gla.  ¿  Qué  cosa  se  puede  decir  mas  limpia  ?  Y  á 
fe  los  dedos  ensuciados  con  la  gordura  de  las 
carnes  y  con  las  salsas.  ' 

Abs.  Calla  por  Dios  y  sus  santos:  ¿quién  podrá 
sin  vomitar  oir  cosa  tan  sucia ,  cuanto  menos 
ver  ó  gustar  de  semejante  vino  ó  leche  ? 

Aso.  Jesús  me  valga,  ¿tan  delicado  eres,  por 
ventura  ,  Abstemio  ,  que  ni  aun  puedes  oir  es- 
tas cosas  ?  ¿  Cómo  las  comerlas  como  nosotros  ? 
Mas  oyes  tu,  Tricongio ,  mi  amado  compañe- 
ro de  jarro  ,  enviemos  algún  muchacho  que  no» 
traiga  en  aquella  garrafa  de  barro  del  mismo 
vino  :  no  hay  otra  triaca  mas  cierta  para  este 
veneno. 

Tri.  ¿  Es  esto  por  ventura  cosa  probada  ? 

Aso.  ¿  Pues  no  lo  habla  de  ser  ?  Acoidaráste  de  lo» 
verses  que   canta  Colas :   para  curar  la  mor- 


162  LUDOVICUS   VIVES. 

Colax  :  ad  sanandum  morsum  canit  nóctürni ,  tu- 
rne ex  pihs  ejusdem  canil, 

Gla,  Narra  quceso  de  convivio, 

Abs.  Ne  nafres  ,  nisi  ve  lis  me  remsvere  ,  quidquii 
h(*h^o  in  ventrículo  ,  cum  i^sis  vitalibus. 

Gla.  Faceise  igitur  pauli/per. 
Aso.  Ego  narabo  quám  commodissime  ^  ut  nusquam 
jít  hondf  pmfanáus, 

Gla,  Incipe  f  obtfcro  ,  aiverte  animum  ,  Ahstemi, 

Aso.  O  Gluucia  nd  ,  ante  omwa  itthuc  ex  me  habe, 
nullum  este  hominum  Qi.nui ^  quod  comparari pos^ 
Sit  eum  festivo  ,  pt  largo  convivatore.  ^uiJam  ot-^ 
ttínt^nt  eruditipnem  rerum  vuriarum  ,  id  est ,  me- 
ra nugomenfa  ;  adi  jactanf  experienfiam  ,  et  usu 
collecíam  prtidentiAm  9  quorjum  id  ?  Sunt  qui  ha- 
hent  quidem  opeí  ,  s^ed  non  (tudent  expenderé  :  mi" 
ser  i  y  ^uii  tos  juvat  osj^rvare?  Benignus  convi- 
vator  ,  ubique  prodest ,  ubique  est  graiu'  ,  vei  so" 
¡US  illius  aspectus  exhüarat  iristitiam  animi  ,  et 
discutit ,  si  qu(f  est  in  eo  miseria ,  sive  recorda^* 
tione  convipii ,  sive  fpe  ,  atque  expectatione  :  alia 
«TOfti-  j  quís  dicuntur  bona  animi  ,  nec  ego  pideOf 
gf  súnt  jejuna ,  atque  injrugiferg. 


Abs.  RogO;títjtJ$sofe  f  qms^támtor  tam  borne  stn» 


CRISTÓBAL    CORJST,  lÓ'J 

dedura  del  perro  que  mordió  de  noche  ,  aplícale 
de  los  pelos  del  mismo  perro. 

Gla.  Cuenta  por  tu  vida  del  convite. 

^hs.  No  cuentes  si  no  quieres  que  yo  vuelva  á 
vomitar  codo  cuanto  tengo  en  el  estómago ,  con 
las  mismas  entrañas  y  pulmón. 

Gla.  Vete  de  aqui  un  breve  tato. 

Ato.  Yo  lo  contaré  con  mucha  limpieza  ,  de  modo 
que  no  será  menester  primero  decir,  con  perdón 
de  los  que  me  oyen. 

Gla.  Comienza ,  por  tu  vida ,  oye  con  atención. 
Abstemio. 

víxo.  Ó  Glaucia ,  mi  amigo,  lo  primero  de  todo 
oye  esto  que  te  diré ,  que  no  hay  calidad  algu- 
na de  hombres  que  se  pueda  comparar  con  el 
jovial  y  liberal  banqueteador.  Algunos  hacen 
alarde  de  la  erudición  é  inteligencia  de  cosas 
varias  ;  esto  es  ,  de  cosas  sin  provecho  :  otros  se 
jactan  de  la  experiencia  y  prudencia  que  adqui- 
rieron con  el  uso  :  ¿eso  á  qué  fin  ?  Hay  algunos 
á  la  verdad  ricos  ,  mas  no  quieren  gastar  :  mi- 
serables ,  ¿  de  qué  les  aprovecha  guardar  las  ri- 
quezas? El  liberal  que  convida  á  banquetes, ^en 
cualquiera  parte  hace  bien  ,  en  cualquiera  es  a- 
gradable ,  solo  con  verlo  se  alegra  el  triste ;  y 
si  es  que  padece  algún  trabajo  le  destierra, 
ahora  sea  con  la  memoria  del  convite,  ó  con 
su  esperanza  ó  confianza  :  todas  las  demás  co- 
sas qye  llaman  bienes  espirituales,  ni  las  veo, 
y  son  vanas  y  sin  provecho. 

Abf.  Dime  ,  Asoto-,  ¿quién  es  el  autor  de  tan  buen 
sentir  ? 


2^4  LUDOVICUS    VIVEJ. 

Aso.  Ego ,  et  omnes  mei  símiles ,  id  est ,  plerique 
ex  Gallia  Bélgica  á  Sequana  ai  Rhenum  jkimen, 
Tarttum  dissentiunt  inter  nos  homuli  quídam  ,  vel 

•■  miseri  ,  et  prteparci ,  qui  Abstemio  suum  tnvi— 
dent  cr.gnomen  ,  frugi  volunt  appellari  :  vet  qui" 
dam  magna  sapientix  opinione  svffarcinati ,  ii 
est  ,  inani  tiomine  ,  quos  etiam  nos  {id  est ,  maxi^ 
ma  pars  hominum  ,  et  prtecipua)  ridemus. 


Abs.  Quid  audio% 

Gla.  In   hoc  iste  non  fallitur  ,  etsi  ehriosut  i  nam 
.  nusquam  eruditio  minus  habet  pretii  quam  in  Bel^ 
gica :   non    aliud  esse    rentur    virum    eruditione 
prtestantem  ,  qudm  sutura  y  vel  textura* 

Abs.  Atqui  síudent  hic  multi ,  et  non  infslici  pro^ 
fectu. 

Gla.  Deducuntur  á  parentibus  parvi  filii  ad  scho" 
las ,  tamquam  ad  opificium  ,  quo  parení  sibi  dein^ 
ceps  victum.  Ipsi  etiam  schotastijci ,  dictu  incredi" 
hile  ,  qudm  parvi  institutores  suos  faciant ,  quam 
jtrosequantur  honore  exiguo  ,  et  preemiis  adeó  te-- 
nuibus  ,  ut  doctores  insignes ,  ac  primi  nominis 
íolerare  s^se  vlx  possint. 

Abs.  Isía  sunt  ab  instituto  sírmone  aliena  :  rever» 
iamur  ad  convivium. 

Aso.  Hoc  malim  audire:  et  missof  faciamus  jam  tán- 
dem sermones  istos  siudiosot ,  qUi  sunt  profectó  in- 


.CRISTOS AL    CORET.  11^$ 

AíO.Yo  y  todos  ro's  semejantes;  esto  €S^  mu- 
chos de  los  Belgas  desde  el  jrio  Sena  hasta 
■el  Rin.  Tan  solamenfe  no  convienen  entre  nos- 
otros algunos  hombrecillos,  también  miserables 
y  muy  £Scasos^  avarientos,  mezquinos,  que 
envidian  á  Abstemio  su  apellido,  quieren  que 
les  llamen  templados  ,  fuertes  y  prudentes  i 
mucíios  también  revestidos  con  la  opinión;  es- 
to es  ,  con  nombre  vano  de  muy  sabios  ,  de 
quienes  nosotros,  esto  es,  la  mayor  y  mas 
piincipai  parte  de  los  hombres,  también  nos 
reimos. 

Abt,  ¿  Qué  me  dices  ? 

da.  Ése  en  esto  ha  dado  en  ¡el  blanco ,  aunque 
borracho :  porque  en  ninguna  parte  se  aprecia 
menos  la  erudición  que  en  Flandes :  piensan 
que  el  hombre  docto  no  es  otra  cosa  que  un  za- 
patero ó  texedor. 

Ais.  Mas  aqui  estudian  muchos,  y  aprovechan 
bien. 

Cía.  Los  padres  traen  á  si»s  hijos  ,  cuando  niños, 
á  las  escuelas,  como  á  un  obrador,  con  que 
después  se  busquen  la  comida.  También  no  se 
puede  decir  cuan  poco  estiman  los  mismos  estu- 
diantes á  sus  maestros  ,  cuan  poco  los  veneran, 
y  cuan  cortos  salarios  les  dan  ,  de  modo  que  lo« 
doctores  insignes  y  de  primera  clase  apenas  se 
pueden  sustentar* 

j4¡;t.  Esas  cosas  no  vienen  al  caso:  volvamos 
al  convite. 

Aso,  Mas  quiero  oír  esto :  y  dexemos  6nalmente 
£áus  conversaciones  de  estudiantes,  <iue  á  la 


266  LUDOVICUS    VIVES. 

frugiferi.  Nescio  quemadmoium  vos  italt  de  eru" 
ditione  statuatif :  mihi  certe  res  videtur  non  so» 
lum  inutHifsima  ,  sed  etiam  damnosa. 

Abs.  Idem  videlur  bovi  ,  et  sui ,  qur.d  tihi  ,  et  nO" 
bis  quoque  videretur  ^  si  non  haberemus  plus  men- 
tís ,  quam  tu. 

Aso.  Non  esset  finis :  itaque  audi  jam.  Vrimum 
otnnium  accubuimus  severi  ,  et  tristes ,  sacrata 
est  menta  ,  sileniium  ubique ,  et  quies ,  coe- 
pimus  expediré  cultellum  quisque  suum :  spe- 
ciem  prtebebamus  non  invitatarum  ,  sed  in- 
vitorum  ,  adeó  id  díceres  faceré  nos  coactas, 
et  faciebamus  re  vera  aimodum  segniter  ; 
rtondum  enim  incaluerat  animas  ardore  illa 
libero  ,  aptat  quisque  mantile  sttum  hume- 
ris  ,  nonnuUi  etiam  psctori ,  alii  de  mappa  ex- 
tendunt  supsr  gremium :  sumit  panem  ,  aspi- 
cít  ,  vohit  ,  purgat  ,  si  quid  esset  carbo^ 
nis  ,  aut  cinerum  decorticat ,  et  hcec  omnia 
lente  ,  et  cunctabunJe.  Quídam  auspícati 
sunt  cccnam  á  potione  ;  alii  priusquam  bi- 
berent  ,  paululum  sumpseruni  acefarii  ,  et 
hubulce  sa'itie  ,  ad  excitanium  dnrmiens  pa- 
latum  ,  et  stimulandum  lánguidulum  :  pri- 
tnus  scyphus  fuit  cer visite  ,  ut  frigrdum  c<e- 
mentum  substerneretur  ardori  vini.  Allatus  est 
sacer  Ule  ¡iquor  ,  primum  pocuHs  angustis ,  et 
exiguis  ,  quce  magis  sitim  irrítarent ,  quám  r?- 
stingaerent.  Dominas  homo  festivissimus ,  qui 
potiorem  in  hac  tota  regione  nullum  habet ,  ae 


CRISTÓBAL    CORET,  idj 

verdad  sons":n  provecho.  Yo  no  sé  cómo  voso- 
tros los  italianos  stntis  de  la  erudición  :  á  mi  no 
solo  rae  parece  que  es  cosa  muy  inútil,  smo 
también  dañosa. 

Ahí.  Lo  mismo  parece  al  buey  y  al  puerco  que 
á  ti  ;  y  ciertamente  nos  parecería  á  nosotros 
Iv  mismo ,  si  no  tuviéramos  mas  eniejidimiento 
que  tiS, 

'Aso.  Esto  seria  nunca  acabar;  y  asi  atiende  aboca. 
Lo  pritrero  de  todo  nos  sentamos  severos  y 
tristes  :  bendíxose  la  mesa  ,  todo  era  silencio  y 
quietud  ;  comenzamos  á  sacar  cada  uno  su  cu- 
chillo ;  no  parecíamos  convidados ,  sino  vio- 
lentados ,  de  suerte  que  dixeras  que  lo  hacia- 
iros  per  fuerza  ;  y  a  la  verdad  lo  haciamos  con 
mucha  flema  y  floxedad ;  todavía  no  se  hablan 
calentado  los  casros  con  el  vino  ,  cada  uno  se 
acomoda  su  servilleta  al  hombro,  algunos  tam- 
bién al  pecho;  otros  de  los  manteles  extienden 
sobre  el  regazo  :  íc^ma  pan ,  le  mira  ,  le  vuelve, 
limpia  ,  le  quita  la  corteza  ,  si  ten-a  algún  car- 
bón ó  ceniza  ,  y  todas  estas  cosas  con  mucha 
pau'a  y  flema.  Algunos  comenzaron  la  cena 
por  la  beb  da  :  otros  antes  tomaron  un  poco 
de  ensalada  y  carre  de  buey  «alada  ,  para  des- 
pertar la  gula,  paladar  y  gusto  dormido,  y 
avi\arle  remiso  y  perdido;  el  primer  vaso  fue 
de  cervfe2a  para  echar  cimiento  fresco  para  el 
ardor  del  vino.  Sacaron  aquel  sagrado  liror, 
primeramente  con  vasos  pequtñ'.s ,  que  mas 
movían  la  sed  que  la  <=  vagaban.  Ei  dueño, 
hombre  de  buea  bumor ,  que  en  todo  este  pais 


26?  LU50VICUS   VIVEÍ. 

ne  farem  quidem  mea  utique  sententía  {quoi  sit 
dictum  sine  cujatque  injuria)  jubet  adferri  pocu^ 
la  capacissima ,  et  cocptum  est  iargiter  potari  mo- 
re graco  ,  ut  dicebat  illic  philogrcecus  quídam^ 
qui  Lovanit  olim  stuiuerat.  Ibi  ccepimus  loqui^ 
ttim  incalescere  ,  hilaritas  ubique  ,  et  risas  diffu^ 
sÍTfimus.  O  ccente ,  noctesque  deorum  í  Aiii  aliis 
fTfcbíbimus  f  et  magna  eequitate  faciebomus  pa-* 
tia :  nefas  erat  sodalem  fraudare ,  tali  pr^ser* 
tim  tempore. 


Ahs.  Meríf ó  t  quom  agitar  non  de  cálice  vinifSei 
de  sensu ,  et  mente  ,  rebus  in  homine  prcecipuis. 
Sed  ut  hac  de  re  tam  lata ,  tam  festiva  ,  tu,ef 
ego  colloquamur ,  primum  rogandus  ex  an  sis 
ebrias  ? 

Aso.  Nan  re  vera ,  et  facile  est  cognoscere  ex  or- 
diñe  orationis  mea  :  nam  si  essem  ,  putas  me  hee 
referre  potuisse  adeó  composite  ? 

Abs.  Recte  est :  alióqui  justa  mimi  versiculum ,  cum 
absenté  litigarem.  Principio  cur  non  extruitis 
templttm  atiquod  in  hac  regione  Baccho ,  ccelestit 
hujus  líquoris  repertori  ? 

Aso.  Hoc  vestrum  est ,  qui  adem  hahetis  Roma 
Sergii ,  et  Baccbi  ,  nobis  satis  est  quotidie  illi 
paistm  sacra  faceré.  Et  fortasse  erigeremus  tem^ 
plum  ,   si    constaret  fuiste    illum    inventor ent  i 


CRISTÓBAL   CORST,  l6() 

no  reconoce  otro  mejor,  ni  aun  que  le  Iguale, 
según  yo  entiendo  (lo  que  digo  sin  hacer  agra- 
vio á  nadie)  ,  manda  traer  vasos  muy  grandes,  y 
comenzamos  á  beber  francamente  ,  como  acos- 
tumbran los  griegos  ,  como  aiii  decia  un  a6cio<- 
nado  á  la  lengua  griega ,  que  en  otro  tiempo  ha- 
bla estudiado  en  Lovayna.  AUi  comenzamos  á 
hablar  ,  después  á  calentarnos,  todo  era  alegría 
y  risa  descompasada.  ¡  O  cenas  y  noches  de  la 
gloria  !  Brindamos  unos  á  la  salud  de  otros, 
igualmente  cumplíamos  y  nos  correspondíamos  : 
era  mal  echo  defraudar  al  compañero ,  en  espe- 
cial en  semejante  ocasión. 

Ahí.  Con  razón  cuando  se  trata,  no  del  vasrfdel 
vino,  sino  del  sentido  y  entendimiento  ,  cosas 
principales  en  el  hombre.  Mas  para  hablar  Jos 
dos  de  cosa  semejante,  tan  alegre  y  risueña,  me 
has  de  decir  si  estás  borracho. 

Aso.  No  lo  estoy ,  á  la  verdad  ,  y  es  fácil  de  cono- 
cer del  concierto  con  que  hablo :  porque  si  lo 
«stuviera  ,  ¿juzgas  por  ventura  que  hubiera  po- 
dido referir  estas  cosas  con  tanto  artificio? 

Abs.  Bien  está  :  de  otra  suerte ,  según  el  versíto 
del  entreméi,  pleitearía  con  el  ausente.  Priaie- 
ramente,  j  porqué  no  edificáis  en  este  país  algún 

1     templo  á  Baco  ,  inventor  de  este  celestial  licor? 

Ato.  Esto  á  vosotros  toca ,  que  tenéis  en  Roma 

i     un   templo  de  Sergio  y  Baco  (a) ,  á   nosotros 

i  nos  basta  sacrificarle  todos  los  dias  muchas 
veces.  Y  por  ventura  le  edificaríamos  tem- 
plo ,  si  fuere  cosa  cierta  que  él  fue  el  invea- 

(a)    Alusión  jovial  ^  ^ero  nada  grave. 


270  tUDOVICUS   VIVES. 

nam  de  ea  re  audivi  disceptari  inter  sfudiotof 
quQsdum.  Sunt  qui  putant  primum  fuiste  Noem. 
qui  vinum  biberit ,  qui^ue  sit  inebrijtut, 

Abs,  DimittamuT  ista  :  ceda,  quod  •binurn  bibehatixZ 

Aso.  Quid  nonra  rtfert ,  quvd  sit  vinum  ,  aut  cu" 
jas  i  Habeat  tfiodó  nomen  ,  et  colo'  em  vini ,  id 
suiis  est  nobis  i  delicias  illaf  queerai  gaiius  ,  aut 
italuf. 

Abs.  Quee  ergo  potest  esse  deUctatio  ,  quum  id  non 
gustar  ,  quod  in  corpas  ingerís  ? 

Tri.  F  artas  se  nonnulli  initio  aliquid  gustant  ,  inte- 
gro paiatn;  mox  vero  depravato  ex  tanta  humo- 
tis  redundantia  y  gustum  cmm»»  amittunt, 

Abs.  Sití  jjm  extincta y  nul'a  superest  voluptar,  qute 
teta  uta  est  in  suiisfacitnda  desid-rits  naturuii'- 
bus  ,  ita  ut  torn,enti  sit  gtnus  sine  titi  ¿ibere, 
aut  sine  f^rue  etcre. 

Tri  Putas  7tOf  ,  Afr.í  mi ,  ad  Voluptatem  petare,  auf 
quod  sit  jucundutn  ? 

Abs.  Tanto  trao  tstis  pejores  bestiis  ,  quce  avidita~ 
tihus  naturalibus  aguniur  i  vos  nei^ue  illuc  ducit 
raíio  f  et  rettahét-  naiut  a* 

Tri.  Ducít  nis  eo  sodalfias'^  et  paulatim  inebriamuf 

imprudentes» 
Abs.   Quoíies  est  ir  inebriafi  ,•  quoíief  altos  ebrio f 

vidistis  ? 
Tri.  Quoiidie  plurimos, 
Abs.  Non   suffiauvt    ergo   tam   frulta   experimenta 

ad  devitandam  tem  tam  Jacdam  ?  Aiqut  buiíujf, 


CRISTÓBAL    CORET,  IJl 

tor  del  vino:  porque  oí  decir  que  eso  está  en 
duda  entre  algunos  estudiosos.  Hay  algunos  que 
piensan  que  lo  fue  Noe ,  que  beoió  vino  ,  y  que 
se  embriagó. 

Ahí.  Dexemos  esto:  dime  ,  f  qué  vino  bebíais. 

Aso.  ¿  Qué  nos  importa  qi:é  vino  sea,  ó  de  dónde  ? 
con  tal  que  tenga  nom*:^re  y  color  de  vino  ,  eso 
nos  basta  ;  busque  aquellas  delicias  el  francés, 
ó  el  italiano. 

Abt.  ¿  Pues  qué  gusto  puede  haber,  no  gustando 
lo  que  metes  dentro  del  cuerpo? 

Tri.  Algunos  por  ventura  gu?tan  algo  al  principio, 
teniendo  el  gns^o  en  su  punto  r  mas  viciado  ea 
breve  con  tanta  abundancia  de  zumo  ,  con  tan- 
to vino,  pierden  del  todo  el  gusto. 

Ahs.  Apagada  la  sed  no  queda  gusto  alguno,  que 
todo  consiste  en  satisfacer  á  los  apetitos  na- 
turales :  de  suerte ,  que  es  un  tormento  beber  sin 
sed,  6  comer  sin  hambre* 

Tri.  ¿  Piensas  ,  Abstemio ,  que  nosotros  bebemos 
por  gusto  ó  regalo  ? 

Abs.  Tar>to  peores  sois  que  las  bestias  ,  que  se  de- 
xan  llevar  del  apetito  natural :  á  vosotros  ni  la 
razón  os  inclina  á  ello ,  ;  la  naturaleza  os  lo 
probibe.^ 

Tri.  Allá  nos  lleva  la  corapaiíía ,  y  poco  á  poco  nos 
embriagamos  sin  pensar.. 

Abs.  ¿  Cuántas  veces  os  habéis  embriagado,  cuán- 
tas veces  habéis  visto  á  los  otros,  embriagados  ? 

Tri.  Muchos  cada  dia. 

Abs.  ¿Pues  no  bastan  tantas  experiencias  para  evi- 
tan cosi  tan  fea?  Pues  una  bestia  con  sola  una 


27»  LÜBÓtrlCÜS   VlVEffr 

veJ  uno  experimento  fieret   cautior. 

Gia.  At  sodales  istos ,  in  quorum  gratia  trcmseunt 
ex  homxnibus  in  bestias  ,  seis  quám  habent  cha- 
ros ?  Dum  potant  ,  darent  illis  praecordia  :  di- 
gressi  illinc  ,  vix  agnoscunt  ,  vitam  ,  et  animam 
cujusvis  illorum  nollent  redemptam  sibi  numnw 
sestertío. 

Abs.  Quibus  ex  poculis  hauriebatis  vinum  ,  et  quo- 
modo  ? 

Aso.  Primúm  allata  sunt  vitrea  ,  pauló  post  ob  pe^ 
riculum  sublatis  iUis  exhibita  argéntea.  In  vinum 
injiciebanius  a  primo  herbulas  ,  quod  id  suaderet 
anni  tempus  i  pauló  post  jus  carntum  ,  luc ,  buty" 
Tum,  cremorem. 

Abs.  O  spurcitiem  ,  ne  belluis  quidem  toUrahilem  ? 

Tri.  Quanió  tu  íragicoteron  exclames  ^  si  scias  aliot 
in  aliorum  pocula  manus  scrdentes  immittere.  Con' 
jicere  ovorum  ,  et  pomorum  ,  et  nucum  putaminUf. 
et  olivar  um  ,  ac  prunorum  ossa. 

Abs.  Absttne  ab  hitce  narrandify  si  vis  ^  ne  me  hiña 

in  sylvas  aliqnas  fuga  abripiam. 
Tri.  Audi  tu  in  aurtm  Gtaucia.  Quídam  horum  ge- 

stant  faciendo  itintre  curnu  venatorium  ^  plenump 

ut  necesse  est ,  pulvere  ,  et  stipuiis  ,  et  fioccis ,  et 

sordibus  alus  :  ex  hac  bibimus* 

Gla.  Qatd  ? 

Tri.  l¿uid  vero  ?  Vinum, 

Gla.  Imó  vero  mentem. 

Tri.  Fiane  ira  est ,  et  post  epotam  mentem ,  mata" 


CRISTÓBAL   CORET»  373 

xez  quedaria  mas   escarmentada* 

Gia.  Pero  sabes  cuánto  estiman  á  estos  compañe- 
ros, por  cuya  causa  pasan  de  hombres  á  bestias? 
Mientras  beben  les  darian  las  entrañas:  babierr- 
do  salido  de  alli  apenas  les  conocen,  ni  resca- 
tarían la  vida  y  alma  de  alguno  de  aquello» 
por  dos  cuartos. 

Abf.  i  De  qué  vasos  bebias  ,  y  cómo  ? 

Ato.  Primeramente  los  sacaron  de  vidrio:  de  allí  á 
poco  ,  habiéndolos  quitado  ,  por  el  peligro,  sa- 
caron los  de  plata.  Al  principio  echamos  en  ej 
vino  algunas  yerbas  ,  porque  lo  persuadía  el 
tiempo :  de  alli  á  poco  echamos  caldo  de  carne, 
leche  ,  manteca  ,  leche  de  grano. 

Abí.  ¡  O  suciedad  insufrible  aun  á  las  bestias ! 

Tri,  Mas.  trágicamente  exclamaras  tú  ,  si  te  digo 
que  unosroetian  sus  manos  sucias  en  los  vasos 
de  los  otros:  que  echaban  en  ellos  las  cascaras 
de  los  huevos ,  las  mondaduras  de  las  manzanas 
y  nueces,  y  las  de  las  aceituDas  y  ciruelas. 

Abs,  Dexate  de  contar  eso ,  si  no  quieres  me  reii-^ 
re  repentinamente  á  las  selvas,  á  un  desierto. 

Tri.  Escucha  tú  al  oído  ,  Glaucia.  Algunos  de  es- 
tos ,  cuando  van  de  camino  ,  llevan  el  frasco  de 
cuerno  lleno  ,  como  es  preciso  ,  de  polvo  y  de 
broza  ,  de  pelos  y  de  otras  porquerías  :  en  este 
bebimos. 

Gla.  ¿Qué  bebisteis? 

Tri.  ¿  Qué  ?  V^ino. 

Gla.  Antes  bien  el  entendimiento. 

Tri^  Asi  es  en  verdad  ,  y  después  de  habernos  b«- 

T 


iff  rüSóvicus  VIVES. 

///  non  admodum  mundis  sumptis  de  scanno  íee^ 

licarif-tíü'füinur  pro  calicibos, 

':.   -Oiri.-,  .     ^.-  i   ...  . 

Abs.  QurffuFfconvivii  exitúi  tanquam  fabulce"^ 
Aso.  Natant  vino  pavitHetita.   Inebriati  sumus  om- 
net '.  hotfe¿-in  prirníf  f  homo  strenuus  ,   dejectis 
sub  mensam  magna  victoria  duobut .  aut  tribus, 

Abs.  o  praclaram  victoriam  y  ^  de  re  pulcherrima, 
h  ac  prte'dfcahda  1  Sed  ómnei  ianien  vinum  vicit^í 

Aso.  Etiarri.  -  .     ;;.    . 

Abs.  Mi  serum  te  ,  quid  putas  es  se  ebrium  ? 

Aso.  Probé  ,  S  ex  animi  sententia  indulsisse  genio* 

Abs.  Cui  genio  ?  bono  an  malo  ? 

Gla.  Si  redé  omnia  scrutéris ,  nusquam  inventeSf 

'■  cui  indtUgeant  :  ñeque  enim  animo  ,'hé&  volup' 

^'9ati:'nec   ulli   rei    alteri\  vui    álil   írfdtílgent, 

qui  vitiis    obtemperatit ,  ■&  pravrs  áriími  cttpi" 

ditatibus'.ted  inebriari ,  ttí,  serfiuum'fáávha- 

-tes  amrttere  ,   exire  de  potestate  rationts'\' júdi" 

xii  f  mentís  t  plañe  ex  homine  fieri  ,  vei  pécus_^ 

•*-»t>e/  saxum*  Quce   deinceps  sequantur  \éish^rmn-i> 

"-  .quam'  ebrios  vi  di  )t  amen  -fáctllirnUm  est  conjec- 

•    tarerioqúif  ¿3'nefcire  quid  loquaris  :   'si"qúid 

commissitíw  est    iibi    arcanum    máxime-  cetan^ 

dum  ,    effutire  :  atque  ea  dicere  ,  propter  qute^ 


CRISTÓBAL    COREt.  ^jf 

bido  el  entendimiento  ,  habiendo  tomado  los 
orinales  sucios  de  encima  del  escaño  de  la  ca- 
ma ,  bebimos  en  ellos  en  cuenta  de  vasos. 

Abs.  ¿  Se   acabó  el   convite  como  una    comedia  ? 

Aso.  El  suelo  nadaba  con  el  vino.  Todos  nos  em- 
briagamos :  principalmente  el  huésped  ,  hombre 
bizarro,  habiendo  derribado  dos  ó  tres  baxo  la 
mesa  muy  victorioso. 

Abs.  ¡O  ilustre  victoria,  y  de  una  cosa  muy  noble 
y  digna  de  alabanza  !  ¿iVlas  venció' con  todo  estf 
á  todos  el  vino  ? 

Aso.  A  todos. 

Abs.  Ah  desdichado,  ¿qué  piensas  que  es  embria- 
garse? ■•  '  (al  genio  (a). 

Aso.  Haberse  dado  buena  vida  ,  haber  contentado' 

Abs,  ¿A  qué  genio,  al  bueno,  ó  al  malo? 

Gla,  Si  bien  lo  consideras  todo  jamas  hallarás  á 
quien  satisfagan  :  porque  ni  satisfacen  á  la  vo- 
luntad ,  ni  al  gusto  ,  ni  á  alguna  otra  cosa  ,  á 
quien  dan  gusto  otros  que  obedecen  á  los  vicios 
y  á  las  malas  inclinaciones  del  ánimo.  Pero 
embriagarse  es  perder  el  uso  de  los  sentidos, 
de  la  razón  ,  del  juicio  ,  hacerse  verdadera- 
mente de  hombre ,  bestia  ,  ó  piedra.  Las  cosas 
que  de  ahí  sé  siguen  (aunque  jamas  vi  borra- 
chos) con  todo  eso  son  fáciles  de  colegir  :  ha- 
blar ,  y  no  saber  lo  que  hablas  :  revelar  luego 
si  te  han  encomendado  algún  secreto  que  impor- 


(a)     Los  gentiles  decían  había  4o s  genios ,  uno 
bueno  y  otro  malo. 


Xjh  LUPOVICUS   VIVE5. 

;  te  f  ^  túoí  ,  (3  stepe  patriam  ac  provinciam  uni' 
versam  in  grave  discrimen  adducar  :  nulla  dis- 
tinctio  amici ,  &  inimici  ,  uxorit  S  matris  ;  ri- 
X(S ,  jurgia  ,  inimicitite ,  plaga  ,  vulnera,  mutila' 
fio  ,  o(cisiq. 


Tri.  Etiam  sine  ferro  ,  (3  sanguine  :  nam  non  pauci 

continuant  ebrietatem  cum  morte. 
Gla.    Quit  non  malit  domi  (a)  se  cum  cañe  aliquo, 

aut  fele  includere  ,  quám  cum  ebria  ?   Flus   enim 

mentís  ett  in  illis  animantibus. 

Abs.  Fost  ebrietatem  vero  eruditas ,  debilitatio  ner- 
vorum  ,  paralyses  ,  arthritici  cruciatus  gravedo 
capitis ,  &  corporis  totius ,  hebetatio  sensuum 
omnium :  memoria  extinguitur,  ingenii  acies  re- 
tunditur  :  unde  stupor  in  tota  mente ,  ^  ad  in- 
telligendum ,  sapieniumque ,  ^  ad  ^loquendum. 


(a)  Domi ,  genitívus  est  possessionís,  &  á  sub- 
stantivo aedibus  regitur,  quod  in  his  loquendi  mo- 
dis  intelligitur  ,  quando  non  est  expressum  :  aedi- 
bus  autem  á  prajpositione  in  regitur,  non  ab  adver- 
bio ubi  ^  ut  aliqui  (plúmbeo  pugione  pugnantes) 
nordicus  tenent ,  qui  quidem,  si  sanctii  Brocensis 
Minervam ,  et  Gasparis  Sciopii  gratntnatica^i  le<- 
gissent  ,  palinodiam  statim  canerent ,  eamdemque 
fecipiscerent.  Legant  interim  Plautum  ,  qui  in  sua 
Casina  act.  3.  se.  $.  sic  loquitur :  illa  insectatuí 
omnes  domi  per  xdes.  For  las  moradas  de  casa* 


eklSfOBAL   COKET.  i  77 

ta  mucho  callarle  :  y  decir  aquellas  cosas  ,  que 
por  decirlas  pones  en  gran  peligro  á  ti  y  á  los 
tuyos,  y  muchas  veces  á  la  patria  y  toda  la  pro- 
vincia :  ninguna  diferencia  hay  del  amigo  y 
enemigo,  de  la  muger  y  madre  :  todo  son  riñas, 
contiendas,  enemistades,  cardenales  ,  heridas, 
mutilaciones  ,  muertes. 

Tri.  Asi  es,  sin  espada  y  sin  derramar  sangre; 
porque  muchos  mueren  borrachos. 

Gla.  ¿  Quién  no  querrá  mas  cerrarse  en  un  apo- 
sento ó  cuarto  de  casa  con  algún  perro  6  gato, 
que  con  un  borracho?  Porque  mas  entendimien- 
to tienen  aquellos  animales. 

Abs.  Después  de  la  embriaguez  se  sigue  la  crude- 
za ,  debilitación  de  nervios  ,  perlesías  (a),  gota, 
cargazón  de  cabeza  y  de  todo  el  cuerpo ,  todos 
los  sentidos  se  embotan  :  se  pierde  la  memoria, 
la  agudeza  del  ingenio  se  embota  :  después  to- 
do el  entendimiento  está  torpe  ,  asi  para  la  in- 
teligencia y  cordura,  como  para  hablar  con  dis- 
creción. 

(a)  Gcta  es  cierta  en/ermedji  que  acude  i  lar 
coyunturat  y  y  va  corriendo  su  defiuxo  con  intensos 
dolores  y  y  por  eso  se  llama  gota.  La  que  acude  á  las 
manos  se  llama  chiragra  ,  á  chir^  ros  ,  manus  ,  et 
agrá,  as,  captura  ;  porque  está  como  atado  y  con  e/- 
posas  el  gotoso.  La  de  los  pies  se  llama  poiagra  ,  á 
pus  ,  podas  ,  peí  ,  et  agrá,  as,  quasi  pedum  captura. 
Esto  es  lo  del  texto  :  Artbritici  cruciatus  ;  pues  et 
lo  mismo  que  podagra,  sive  peium  eegtitudo. 


2  75  LUDOVICUS    VIVES. 

Aso,  Jam  incidió  intclUgere  ,  magnum  es  se  malutn 
ebrietatem  :  posthac  dabo  sedulam  operam ,  ut  bi" 
barn  ad  hihritatem  ,  non  (id  ebrietatem» 

Gla.  Hilaritas  est  janua  ebrietatis  :  nemo  venit  ai 
bibendum  eo  animo  y  ut  inebrieíur :  sed  bibendo 
exhilaratur,  continuó  post  sequitur  ebrietas  :  dif" 
ficils  est  enim  signare  hilar itatis  metam,  atque  iñ 
ea  sistere.  Lubricus  est  gradas  ab  hilaritate  ai 
ebrietatem. 

Abs.  Dum  vinum  habes  in  scypho  ,  illud  est  in  tua 
potestate  :  dum  in  corpore  ,  tu  es  in  illius  :  habe- 
ris  jam  ,   non  habes  :    quum  bihis  ,  tu  tractas  -y/- 

.  num  pro  tuo  libito  :  postquam  biberif  ,  illud  ft 
tractabit  pro  sao. 

Aso.  Quid  ergo  ?  Nonquamne  est  bibendum  ? 

Abs.  Dum  vitant  stulti  vitia ,  in  contraria  currunt, 
Bibendum  quidem  ,  non  potandum  :  natura  sola  in 
Jjoc  docet  bruta  ,  hominem  non  docebit  eadem  na- 
tura ratiove  adjuta  ?  Edes  quum  esuries ,  bibes 
quum  sities  :  fames  ,  et  sitis  admonebunt  quan^ 
tum  ,  quando ,  qucttenus  edendum  et  bibendum. 


Aso.  Quid  si  semper  sitifim  ,  nec  sitim  possim  mifi- 

gare  ,  quin  fiam  ebrias  ? 
Abs.  Bibcj  quod  inebriare  non  possit. 
Aso.  Non  fert  constitutio  mei  corporis, 

Abs.  Quid  si  tantum  esurires ,  ut  exatiari  nullo  ci^ 
bo  postes ,  nisi  disrumpereris  ? 


CRISTÓBAL   CORET,  279 

Aso.  Ya  comienzo  á  entender  que  la  embriaguez  es 
muy  dañosa  :. de  hoy  en  adelante  yo  procuraré 
con  todo  cuidado  beber  hasta  alegrarme  ^  no 
hasta  embriagarme. 

Gla.  La  alegría  es  puerta  de  la  embriaguez  ;  ninf 
guno  llega  á  beber  con  intención  de  embriagar- 
se ,  sino  que  bebiendo  se  alegra  ,.despues  luego 
se  sigue  la  embriaguez :  no  es  facií  señalar  tér- 
mino á  la  alegria,  y  parar  alli.  El  paso  de  la  aje- 
gria  á  la  embriaguez  es  deleznable. 

jíbs.  Mientras  tienes  el  vino  en  el  vaso ,  puedes 
hacer  de  él  lo  que  quieras  :  cuando  está  en  el 
cue.rpo  ,  él  hace  de  ti  lo  que  quiere  :  él  te  tie- 
ne ,  ya  no  le  tienes :  cuando  bebes  tratas  tú  el 
vino  como  quieres  :  después  de  haberlo  bebido, 
él  te  tratará  como  quiera. 

Aso.  ¿Pues  nunca  se  ha  de  beber? 

Abf.  Cuando  los  necios  huyen  de  un.  extremo, 
dan  en  otro.  En  verdad  se  debe  beber  ,  pero  no 
con  desorden  :  sola  la  naturaleza  enseña  en  esto 
á  los  brutos,  ¿y  no  enseñará  ella  misma  al  hom- 
bre ,  ayudada  de  la  razón  ?  Comerás  cuando  tu- 
vieres hambre,  beberás  cuando  tuvieres  sed  :  la 
hambre  y  la  sed  te  dirán  cuánto  y  cuándo,  has*- 
ta  qué  se  ha  de  comer  y  beber. 

Aso.  ¿  Y  si  siempre  tengo  sed  ,  ni  puedo  mitigarla 
si  no  me  embriago  ? 

Abs.  Bebe  lo  que  no  puede  embriagar. 

AsQ.  La  complexión  de  mi  cuerpo  no  lo  puede  su- 
frir., * 

Abs,  ¿Y  si  tuvieres  tan  grande  hambrf  ,"que  con 
ninguna  comida  pudieras  saciar  hasía  que  re- 
ventases ? 


4  So  LüboVICUS   VIVES. 

Aso.  Ea  vero  non  esset  james  ,  sed  morhus, 
Abs.  Nimirum  o^ut  esset  medicina  ai  eam  famem 
toilendam  ,  non  dapibus  :  nonne  ? 

Aso.  Quid  ni 'i 

Abs.  Eodem  prorsus  modo  ,  medico  tibi  esset  oput  ad 
eam  sitim  ,  non  caupone  :  et  potione  de  pharmaco" 
polia  petita,  non  de  cenopolio  :  non  est  ea  sitis,  sea 
morbus  ,  et  quidem  perniciosas, 

REGIA. 

Agrius  (a)  ,   Sophroniüs  ,  Holocolax. 

Agr.  Quid  est  quod  tam  multi  Regem  comitantur, 
tam  vario  cültu  ? 

SolQuiri  tu  potius  vuUus  coníemplariSf  quám  cultus'i 
Magis  sunt  enim  vultus  varii ,  ac  diversi,  quám 
cultHS  ,  et  vestitus. 

Agr,  Istud  queque  de  vultibus ,  quamnam  habef 
causam  ? 

(a)  Agrius,  Sophroniüs ,  Holocolax.  Nomina 
sunt  satis  sciie  personis  accomodata.  Agrius,  agres- 
tis ,  ferus  ,  á  graeco  agrios,  a,  on.  Sophroniüs, 
prudens  ,  sapiens  ,  á  graico  sophos  ,  ti  ,  á  quo  ,  so- 
phia  ,  sophias ,  sapientia  ,  philosophos  ,  u,  amans 
sapientiam.  Philosophia  ,  philosophias ,  studium 
sapientiae.  Holocolax  ,  penitus  adulator  ,  &  qui 
imperavit  sibi  omnia  assentari ,  á  graco  oíos ,  u, 
totus ,  &  colax ,  acos ,  adulator  ,  parasitus. 


CRiSTonAL  eoRST,  aSr 

Aso.  Mas  aquella  no  seiia  hambre  ,  sino  enferme- 
dad. 

Abí.  Por  cierto  habria  necesidad  de  medicina  pa- 
ra quijar  aquella  hambre  ,  no  de  comidas  :  ¿  no 
es  asi  ? 

Ato.  Tienes  razón. 

Abs.  Ni  mas  ni  menos  ',  habrías  menester  médico 
para  aquella  sed  ,  no  tabernero  :  y  bebida  toma- 
da de  la  botica,  no  de  la  taberna  :  aquella  no  es 
«ed,  sino  enfermedad  ,  y  á  la  verdad  perniciosa. 

EL     PALACIO. 

Agrio  ,  Sofronio  ,  Holocolax. 

Agr.  ¿Qué  es  la  causa  que  acompañan  al  Rey 
tantos ,  con  tanta  variedad  de  vestidos  ? 

So.  ¿Porqué  no  miras  con  mas  atención  los  aspec- 
tos que  los  vestidos  ?  Porque  mas  varios  y  dife- 
rentes son  los  rostros  que  el  trage  y  vestido, 

■^g'^'  i  Q"é  es  la  causa  de  eso  que  tú  dices  de  los 
aspectos  ? 


aSj  LUDOVICUS    VIVES. 

So.  Vestiuntur  quidem  alidf  pro  facultatibus  ,  alíái 
pro  ratione  dignitatis,  aut  generis,  stepe  etiam  aut 
cujuique  est  vel  ambitio  ,  vel  vanitas  :  multi  quo" 
que  vestimentorum  elegantia  utuntur  prp  hamo, 
et  reii  f  ad  favoreth  captandum  ,  vel  Regi^  t  'vel 
procerum,  ánimos  puellarum  non  raro,  Vultus  au- 
tem  ¿¡ffecius  animi  sequitur  :  talis  est  fere  ,  jua- 
//'/  interior  animi  habitas. 

Agr,  Sed'cür  tam  multi  huc  conveniunt  ? 
Hol.  An  non  d^cet  ut  plurimi  sint ,  ubi  est  caput ,  tt 
régimen  provincice  lotius  ? 

So,    Optime  :  sed,   plerique   non   aied  rer^puhlicam 

spectanf  ut  privatam  %  et  seqtiuntur  eum  ,  in  cu- 
jas manu  est  régimen  nonfam  patriie,  quámfor- 

tunarurp. 
Hol.  Quid  'm?  Quandoqaidem  omnia  sunt  pecunia 

venada. 
So.  Sic  judicant  illi ,  quibus  animas  ,  et  mens  nihil 

omninó  est  ;  valetudo  autem  ,   et  dotes  corporis 

viles. 
■Agr*  Q,tiid  opas  est  in  hoc  tumultu  áulico  tanta  phi- 

losophice  speculatione?  Ego  vero   malim  de  vobit 

intelligere  ,  quinam  sint  isti  tanto  numero  ,  tam 

varia  specie  ,  ac  forma  ? 

Hol.  Eqo  tibi  omnes  percensebo  ordine :  nam  Sf>phro- 
nius  kic ,  quantum  intelligo  ,  non  est  admsdum  in 
regiis  versatus :  ego  vero  comitatus  omnes  regios 
adiif  penetravi ,  perscrutatus  sum,  perspexif  gra- 
tus  semper  ómnibus  ,  et  jucundus. 


CRISTÓBAL    CORET.  i%% 

Sot  Visten  á  la  verdad  unas   veces  según  sus  con- 
veniencias ,  otras  según  la  dignidad  ó  calidad, 
muchas  veces  también  según  la  ambición  ó  va- 
nidad de  cada  uno  :  también  muchos   usan  de 
vestidos   ricos  ,  como  de  anzuelo  y  red  ,  para 
grangear  la  gracia,  ó  del  Rey,  ó  de  ios  cabaiJe- 
ros  ,  y  muchas  veces  la  voluntad  de  las  damas. 
Mas  el  aspecto  sigue  los  afectos  del  ánimo  ;  de 
ordinario  es  tal ,  cual  es  la  pasión  interior, 
Agr,  ¿  Mas  porqué  se  juntan  aqui  tantos  ? 
Hol,  ¿No  conviene  por  ventura  que  haya  muchos 
en  donde  está  la  cabeza  y  gobierno  de  toda  la 
provincia  ? 
So.  Muy  bien  está  :  mas  muchos  no  tanto  atien- 
den al  bien   común  ,  como   al  particular  ,  y  si- 
guen á  aquel  que   mas  tiene  el  manejo  de  las 
conveniencias  que  de  la  patria. 
Hol.  ¿Pues  qué  han  de  hacer  ?  Siendo  asi  que  to- 
do se  vende  por  dinero. 
So,  Asi  lo  juzgan  aquellos  que  estiman  en  nada  el 
alma  y  el  entendimiento  ^  pero  la  salud  y  pren- 
das corporales  en  poco. 
Agr.  ¿Qué  necesidad  hay  de  discurrir  tan  á  lo  fi- 
losófico en  este  bullicio  de  palacio  ?  Pero  yo 
mas  quiero  me  digáis  vosotros  quiénes  son  esos 
de  tan  grande  número  y  de  tan  vario  aspecto  y 
trage. 
Hol.  Yo  te  los  referiré  todos  por  su  orden  :  porque 
este  Sofronio ,  á   lo  que   yo  entiendo  ,  no  está 
muy  versado  en  las  cosas  de  palacio  :  roas  yo 
he   ido   á   todos    los    acompañamientos  reales, 
les    he    penetrado  ,    escudriñado  ,   y  mirado 


3S4.  LUDOVICUS    VIVES. 

So,  índe  credo  parasti  tibi  cognomen  ¡Uud  Holoca* 
¡acif, 

Hol,  Rem  tenes:  sed  tu  Agri  ausculta:  Ule,  In  quein 
oures  ,  oculi ,  mens  omnium  intenta  est ,  ac  defixa, 
est  Rex  ,  caput  reipublicce. 

So,  Veré  caput ,  et  ideó  salus ,  quum  est  sapiens  ,  ae 
probas  i  pernicies  autem,  quum  malus,  aut  demens, 

Hoi,  Ule  ,  qui  pené  sequitur  puellut  ,  est  filius 
ejur  httres  ,  quem  in  aula  graca  vocabant 
Despotan  ,  hoc  est  dotninum  :  in  Hispania 
vocant  principem  ,  in  Gallia  delpbinum.  Tor^ 
quati  lili  in  vestibus  (a)  oksericis  ,  et  oh» 
bryzis ,  proceres  sun*  regni  ,  insignes  dignita^ 
tum  militarium  nominibus  ,  principes  ,  duces, 
prtesides  limitanei  ,  quos  marchiones  nominante 
comités  ,  viri  ,  qui  barones  voce  barbará  nomi' 
nantur,  equites.  Ule  est  magister  equitum  ,  quem 
vulgo   comitem   (b)    stabitem  appellant  ,  nomine 

{i)  Olosericis  ,  et  olobryzis,  nomina  sunt  cotn- 
posiia.  Prius  á  gracco  oíos,  u,  id  est  totus,  solidus, 
et  sericum,  serici,  seda  y  inde  vestis  oloserica  ves- 
tido de  toda  seda.  Posierius  etiam  á  greco  oíos,  et 
obryzum  ,  aurum  purum.  D.  Hieronym.  obryíon 
aurutn  dictum  esse  putat  quasi  ophirizura  ,  quod  ex 
Ophir  Ínsula  pracstantissimum  aurum  advehi  solear, 
Potest  etiam  dici  olochrysis,  ab  oíos ,  et  chrysos,  u, 
aurum.  Sic  Chrysostomus  ,  os  ,  aurum ,  á  chrysos, 
aurum,  et  stoma,  stomatos ,  os,  oris.  Boca  :  pico  de 
oro.  Asi  llaman  á  San  Juan  Crisóstomo. 

(b)  Dicitur  etiam  magister  equitum ,  Hipparcus, 
i,  á  grafco  Hipparchos  ,  u  ,  equitum  prjefectus. 


CRISTOS  AL    CORETi  íS^! 

Siempre  bienquisto  con  todos. 
So,  Por  eso  creo  te  llamas  Holocolax  (a). 
Hol.  En  el  caso  estás  j  has  dado  en  el  blanco  :  pero 
escuclia  tú  ,  Agrio  :  aquel  á  quien   todos  atien» 
den  con  todos  sus  sentidos  es  el  Rey,  cabeza  de 
ia  república. 
So.  Verdaderamente  es  cabeza  ,  y  por  lo  tanto  su 
bien  cuando  es  sabio  y  bueno  :  mas  es  su  ruina 
si  es  malo  ,  insensato  ,  y  sin  juicio. 
Hol.  Aquel  infante  que  va  detras  es  su   hijo  he- 
redero ,  que  en  palacio  llaman  los  griegos  Des» 
pota  ;  esto  es ,  Señor:  en  España  llaman  prínci- 
pe ,  en  Francia  delfin.  Aquellos  de  las  cadena* 
de  oro,  vestidos  de  seda  y  de  oro,  son  los  gran- 
des  de  la  corte  ,  famosos  con  los  títulos  milita- 
res ,  príncipes ,  duques  ,  gobernadores  de  las 
fronteras  ,  que  llaman  marqueses  y  condes  ,  los 
que  llaman  barones,  en  lengua  bárbara,  y  ca- 
balleros. Aquel  es  el  primero  de  los  caballeros, 
que  comunmente  llaman  condestable  (b)  ,  ha- 
biendo tomado  el  nombre  del  palacio  griego,  ea 


(a)  Holocolax  ,  adulador ^  lisonjero  ,  truhán.  Por 
eso  estaba  bien  con  todos.  Véase  ia  nosa  del  latín» 

(b)  Vgase  ti  tesoro  ds  Covarruvias. 


286  LUDOVICUS    VIVES. 

ex  aula  greca  sumpto  ,  ubi  magnus  comestabuluf 
cognominabatury  sicut  prcefectus  maris  almiran- 
tus.  Est  et  prxtorio  prcefectui ,  qui  non  solum  pa~ 
latía  prceerat ,  sed  etiam  satellitio  ,  quem  Romuli 
tempore  prce/ectum  celerum  nominabant ,  et  satel- 
lites  ipsos  céleres  (a). 

Agr.  Quinam  sunt  ifli  in  vestibus  talaribuí  ^  magna 
severitaie  vultus  ? 

Hol.  Sunt  Regís  consultores. 

So.  Istos  quos  ín  consilíum  adhibet  princeps  ,  pr«- 

•  dentissímos  esse  oportet ,  magní  rerum  usus  ,  et 

in  decernenio  gravitatis  y  ac  moderaíionis  summce, 

Agr.  Qui  istucí 

So.  Quia  sunt  oculi ,  et  aures  principis  ,  atque  adeó 

retrní  universiy  et  eó  magiSy  si  aecus  ,  aut  surdut 
\.  sit  Rex  ,  captus  suis  sensibus  ,  vel  ab  ignorantiaf 

vel  á  deiiciíí. 
Agr.  Etíanine  íuscus  Ule,  et  Ule  altef  surdaster,  ocum 

lí  ,  atque  aures  sunt   Regís  ? 
So.  Pejor  est  cordis  cacitos  ,  et  surditas. 
Hol.    Eos   qui  sunt  d  consiliis  ,    sequuntur   scribce^ 

nec  ü  paucí ,  vel  unius  ordinis:  tum  qui  pecuniam 

principalem   tractant  ,   vel  procurant ,  coactores, 

tribuni  ccrarii  ,  pnefectus  fisci  ,  procurator  fisci, 

et  fisci  advocatüs. 
Agr.   Qui   sunt   juvenes    illi    comptuli  ,  et  festivi, 

qui    semper   Regem    sectantur  ,    et    astant    illif 

(a)  Céleres  dicebantur  mifites  CCC,  quos  Ro- 
mulus  ad  custodiam  cotporis  sur  delegerat  ,  sic  á 
celeritate  dicti  ,  quod  pro  bellí  necessitate ,  tum 
equites ,  tum  pedites  ejtpedíti  pugnabant. 


.      .  CRISfOS'At  CORET,'      ^..  287 

áondé  Sé  Itamab'a  grande  conésíaOTl^,  como  el 
general  del  mar  aimlrante.  También  hay-cap^ 
tan  general  de  ías  guardias  de\  Rey,  que  no  solo 
asiste  en  palacio  ,  sino  que  preside  á  los  arche- 
ros ,  á  quien  en  ti'enopo  de  Rómu^'3  llamaban  ca- 
pitán délas  guardias  de  corps'j^ jj^  á  l^s  mismas 
guardias  llamaban   céleres.  ^  *" 

Agr.  ¿Quiénes  son  aquellos,  vestidos  de  largo, 
que  muestran  tanta  severidad  én  el  rostro? 

Hot.  Son  los  consejeróis  del  Rey. 

ío.  Conviene  que  esos  qlíe  él  Rey  tiene  por  conse- 

*  jeros  sean  muy  prudentes ,  que  tengan  grande 
""éjcperiencia  de  las  cosas,  y  que  en  deliberar  sean 
*'^liombres  de  mucha  gravedad  ,  templanza  y  ¿o- 
**  biérrio. 

"Agr.  2  Cómo  asi  ? 

ío.  Porque  son  ojos  y, "oídos  del  principe,  y  por  la 

*  tanto  de  todo  el  reino ,  y  mayormente  si  el  Rey 
es  ciego ,  ó  sordo ,  á  quien  ó  la  ignorancia  ó 
deleytes  privaron  de  sus  sentidos. 

Agr.  Aquel  tuerto ,  y  aquel  otro  algo  sordo ,  i  soa 

también  ojos  y  oídos  del  Rey  ? 
5o.  Peor  es  la  ceguedad  y  sordéz  del  corazón. 
Hol.  Los  secretarios  van  después  de  los  consejeros, 

y  son  muchos  y  de  diferente  orden:  después  lo^ 

tesoreros  principates,  recetores  ,  pagadores  rca- 
"  yores  ,  el  fiscal ,,  procurador  fiscal,  y' el  aboga» 
'do  fiscal. 
Agr.  ¿  Quiénes   sor»  aquellos  jóvefies    afeitados, 

donosos  y  graciosos,   y  que    siempre    siguen 


a88  tuDovicüs  vives. 

alü  arr ¡dente tf  alii  ore  aperfo  velut  aimWahundil 

Hol.  Hcec  ett  cohors  intimorum  amicorum  ,  áelicMf 
atque  ohlectamenta  Regit. 

Agr.  Duot  illot  ingredientes  cur  assectantur  tam 
multi  vultuosi  ? 

Hol.  Quia  iir  est  apud  Regem  fidet  prxcipua  :  alter 
est  prafectut  socrit  scriniis  ,  sive  princeps  scri- 
barum  :  alter  á  secretis  arcanis ,  opui  qaem  ett 
regni  breviarium  :  idem  est  principi  á  memoria  i 
taque  de  causa  offerunt  te  illi  quotidie  tam  multi, 
ut  memoriam  illius  de  se  refricent ,  ac  renovent, 
quandoquidem  is  est  principis  memoria,  lili  au- 
tem  qui  ducunt  vultus ,  sunt  litigatores  ,  quiqü» 
res  suas  persequuntur  :  nec  eorum  unquam  negó-' 
tio  finem  inveniunt ,  tonga  contexto  serie  procrat- 
íinationum.  Dúo  illi ,  qui  deambulant  in  porticu, 
prafecti  tunt ,  alter  cubiculo  >  alter  regio  equili  : 
habent  hi  sub  se  alios  permuhos  cubicularios  ,  et 
equisonet.  Sed  ingrediamur  regiam  coenationenu 


Agr.  Ahy  quanta  turba  ,  qui  apparatur  tam  anxiut, 

et  morosas  ! 
So.  Id  vero  majare  cum  admiratione  fueris  intuitus, 

si  scias  y  quám  levem  ai  rem  pertinet  ,   nempe  ut 

sorbeat  ovum  unum,  et  pauxillum  vini  bibat  ñau- 

seabundus, 
Hol.   lile  est   hebdómada  hujus  architriclinus    cwñ 

scirpo  indico :  pocillator  est  adolescens  Ule :  strue- 

tor  nondum  est  ingressut. 


CRTSTOBAL    CORET,  2S9 

al  Rey,  y  le  asisten  en  pie  ,  unos  sonriendose, 
otros  con  la  boca  abierta  como  absortos  ? 

HoL  Esta  es  la  tropa  de  sus  mas  íntimos  amigos, 
que  son  las  delicias  y  entretenimiento  del  Rey. 

Agr,  i  Porqué  siguen  tantos  severos  y  graves  á 
aquellos  dos  que  entran  ? 

Hol.  Porque  el  Rey  se  fia  mucho  de  ellos  :  eJ  uno 
cuida  de  la  secretaria  ,  ó  es  primer  secretario : 
el  otro  de  los  secretos  de  mayor  importancia  del 
Rey,  que  tiene  en  su  poder  en  compendio  todo 
el  reino  :  él  mismo  es  quien  avisa  al  príncipe  : 
y  por  eso  muchos  le  salen  al  encuentro  todos 
los  días,  para  refrescar  y  renovar  la  memoria  de 
sus  pretensiones  ,  supuesto  que  él  es  la  metaoria 
del  príncipe.  Mas  aquellos  que  están  tristes  y  ce- 
ñudos son  pleiteantes,  y  que  van  tras  sus  conve- 
niencias :  y  sus  negocios  nunca  se  a<  aban  ,  poc 
las  dilaciones  tan  largas.  Aquellos  dos  que  se 

^'pasean  en  la  lonjeta  ,  el  uno  es  camarero,  y  el 

otro  caballerizo  :  estos  tienen  otros  muchos  ca- 

'  mareros  y  caballerizos   á  quien   mandar.  Pero 

"^"«rrítremos  en  la  sala  donde  come  el  Rey. 

Agr.  í  Ah,  qué  concurso  tan  grande  ,  qué  aparato, 
con  tanto  cuidado  y  fatiga  ! 

So.  Mas  te  hubieras  admirado  al  verlo  ,  si  supieras 
para  qué  cosa  tan  leve  se  ha  prevéhido  :  es  á  sa- 
ber, para  tomar  un  huevo,  y  un  poco  de  vino 
con  hastío. 

íTo/.  Aquel  de  la  cafia  de  Indias  és  el  que  sirve  al 
Rey  a  la  mesa  esta  semana  :  copero  es  aquel 
mancebo  :  el  maestresala  aún  no  ba  entrado. 

"'  •       V 


290  tUDOVICUS   VIVES. 

Agr.  Qui  runt  cum  Rege  pransuri  ? 

Hol.  Qutsnam  esset  tam  beatus ,  qui  poss9t  e^ulis 
accumksre  Divum^ 

So.  Atquiolim  regice  tnensic  aihibehantur  convivte, 
modo  duces.  iexercitati  j  modo  viri  claro  genere, 
alias  insignes  ,  vel  usu  rerum  ,  vel  eruditione, 
quorum  \s*rjnone  Rex  fieret  melior,  ac  sapientior. 
Sed  gothica  ,  et  aliorum  barbarorum  superbid  mo- 
i:    rem  hunc  noJtrum  invexit.  ; 

Hol.  Habfint  proceres  as  sedas  suos  armígeros  ^  exo~ 
Utos  ^  pueros  pedissequos  ^.pueros  á  pedibus  y  sive 
á  caUarin  Sunt  ínter  eos  divites  magnificentissimi, 
qt4Í  plerosque  excipiunt  cocna  recta  ,  alii  quibus 
hcG  molesium  videtory  miftunt  amicis  .spor^tulas, 
idque  est  amicis  tenuioribus  utiliuf  i,^sf/i:  r^^cta 
convivar  i  plus  habet  spkndoris»  ^.,  ¡,o? -n.'vrn 
j^r.  Aliudrhominum  genus  videre  mibi  videor^  tilo 
•;     ceetioculo,,-  ..  ;    ,  !  r,   ?.Ci. 

Hol,  Illudjst  gyncecium  (a);  ibi  Regiría  habitat 
cum  matronis  suis  ,  et  puellis  :  aspice  ut  .ingre- 
diuntury  et  egrediuntuf  ex  parthenone.  {kt^fían- 
quam  apes  ex  alveario  ^Jf^vef^s  an^atorAfj^^tf^anci" 
pia  Cupidinis,  .^1-1-  ^     •    , 

So.  Sape  ,  et  senes  bis  pueril  '„  . 

Hol.  Ñihil  íst  majoris  voluptatis  ,  quám  audire 
iliorum  acufe  excogitata  dicta  ,  vel  poemata ,  can- 
iiunculas  ,  melodías   antelucanas  ,    confabuijiíio- 

\     (a)     Gynafccium  ,   conclave  mi^üerum  ,  g^aecé 
:gynaiceion  ,  á  gyne  muiier. 

(b)     Partb-enon  ,  penult.  híevi ,  onis  ,  locus  ubi 

habitant  virgines,  virginum  conclave,  á  íarthe- 

nos,  u,  virgo. 


CRISTOSAt-^ORET,  2ÓÍ 

Agr»  ¿Quien  ha  de  comer. cea  el  Rey? 
Hol.  ¿  Quién  seria  tan  4i<;boi»o  que  pudiera  comee 
,    con  los  Reyes  (a)?      '  .i  ;  i^  - 

So.  Pues  antiguamente  ^ran  cpavidado3  á  la  mesa 
del  Rej5r  unas  veces.. ic»pw«n§s  valerosos  ^  otras 
hombres  nobles  ;  á  \¡ece&  hombres  señalado*,  poc 
•  la  experiencia  ó  por  U  sabiduría  ,  cuya  conver- 
sación hacia  mejor  y  mas  sabio  al  Rey  IVIas  la 
soberbia  de  los  godos  y  otros  bárbaros  ha  intro- 
.ducido  esta  costumbre  nuestra 
Hol.  Los  grandes  señores  y  muy  nobles  caballeros 
tienen  sus  pages  de  armas  ,  mancebitos,  lacayos, 
mozos  de  espuelas    Hay  entre   ellos  ricos  muy 
liberales ,  que  á  muchos  daa  mesa  franca  :  otros, 
á  quienes  parece  esto  enfadoso,  envían  á  los  ami- 
gos la  ración  ^  y  eso  es  4e  mayor  utilidad  para 
los  amigos  pobres :  peto  es  cosa  mas  no  jle  co- 
mer en  mesa  franca. 
Agt.  Paréceme  veo  otro  sexo  de  personas  en  aquel 
cuarto.  cr.-.  ,VI  .  -H 

Hol,  Aquel  es  el  aposento  de  las  mugér^s- :r  allí  faa- 
bita  la  Reyna  con  sus  matronas  ,  dama$  y  don- 
cellitas :  mira  cómo  entran  y  Salen  como  abe- 
jas del  aposento  de  las  damas  ,  ma^icebos  enamo- 
rados ,  esclavos  de  Cupido, 
So.  Muchas  veces  también  los  viejos  son  dos  veces 

niños. 

Hol,  No  hay  cosa  de  mayor  gusto  que  oír  los  dis- 
cursos ó  poesías  que  inventaron  con  agudezas 
canciones  y  músicas   antes  de  amanecer  ,  las 

(a)     Allusit  ad  illud  Virgilii :  tu  dat  e^vlit  ac" 
wmbere  divum.  Mmid.  lib.  i.  r.  83. 


29*  tüfiovieusf  VIVES. 

net  cum  puellir  :  viiere  saltationes  ;  dhamhülatio» 
net ,  varietates  colorum  in  culta  ,  habitar ,  et  fot'» 
mat  veftimentorum :  habent  fueros  amanuentet, 
fer  q*os  inittuntur,  et  retnittuntur  tuandata  :  bi 
verc  nuntiant ,  et  renuntiant  ultro  ,  etcitro  man- 
óata ,  qua  tolertia  ,  diligentia  ,  educitiorie  ,  Divi 
vestram  fiiem  I  nadif  cápitibus ,  flexo  poplite ,  af- 
que  etiam  positit  genibuí  :  audire  ett  quotidie  ,  et 
videre  aliqaid  tiovi ,  inopinati ,  acute  ,  et  sabtiliter 
fscogitati  j  vel  dicti  ,  animóse  aut  dextre ,  aut  to^ 
tute  fácti^ 

So.  Imó  áissolute» 

Hol.  Qua  foelicitas  major  ?  Quis  possit  ab  hujusmo" 

di  suavitate  divelli  ? 
So.  Colax  f  Colax  ,  et  tu  sine  amore  insanis  ,  et   sin€ 

vino  ebrius  es :  qoce  ineptia  potest  esse  major, 

^ám  ista  abs  te  descripta  ? 

Hol.  Nercio  quí  fiat ,  oí  ex  scholis  videat  plerotqae 
discedere  ^  qui  ingressi  semel  aulam  in  ea  conse- 
nescant, 

So«  Timquam  qui  de  Circes  póculo  biberant  ,  amis- 
ta nunte ,  tt  in  belluarum  ingenium  degeneran" 


CRtSTÓiJZ   CORSTé  293 

conversaciones  que  tienen  con  las  damas ,  vet 
las  danzas ,  paseos  ,  la  variedad  de  colores  en  los 
vestidos ,  sus  modas  y  formas  :  tienen  criados 
prontos  ,  y  entes  y  vinientes  :  que  saludan  y  re- 
saludan recíprocamente ,  que  llevan  y  vuelven 
los  recados  :  mas  estos  con  qué  industria  ,  dill* 
gencia ,  crianza  ,  j  ó  buen  Dios !  desnuda  la  ca- 
beza ,  haciendo  cortesía,  y  también  de  rodillas  : 
cada  día  hay  que  saber  y  ver  alguna  cosa  nueva, 
.impensada,  aguda  y  sutilmenie  discurrida,  6 
dicha  ,  hecha  con  ánimo ,  destceza ,  6  con  li- 
bertad. 

So,  Antes  bien  con  disolución. 

f/o/.  ¿  Qué  mayor  felicidad?  ¿Quién  podrá  apar- 
tarae  de  tanto  gusto  y  placer  ? 

So.  Colas  ,  Colax  ,  y  tú  también  ,  sin  estar  enamo- 
rado ,  estás  loco )  sin  haber  bebido  estás  borra- 
cho :  ¿  qué  mayor  locura  puede  haber  que  esta 
que  tú  has  dicho  ? 

Hol  No  sé  qué  es  la  causa  ,  ver  que  dexan  las 
escuelas  muchos  ,  que  habiendo  entrado  en  pa- 
lacio sola  una  vez  envejecen  allí. 

So.  Asi  como  los  que  habian  bebido  dri  vaso  de 
Circe  (a) ,  habiendo  perdido  el  juicio,  y  conver- 

(a)  Circe  ,  et  ,  grande  hechiceray  que  con  yerbas 
}  encantos  ■  transformaba  á  los  hombres  en  bestias. 
Mató  con  veneno  á  su  marido^  habitó  en  el  monte, 
me  de  su  nombre  se  lla*r.ó  CirceOy  oficina  de  sus  ma- 
eficios.  De  donde  quedó  el  proverbio'.  Virga  Circaca, 
rt  Circaeum  poculum  ,  quibus  Circe  ciedebatuí 
nentem  adimere ,  et  reddere< 


ap-f  tUDOVICUS  VIVES. 

teí.  nolehant  inde  egreái,  et  ad  bominum  naturam^ 
ac  conditionem  rediré. 

Agr.  At  hi  omnes ,  quum  se  ad  sua  quisque  domüm 
receperunt ,  quid  agunt  ?  Quibus  se  actionibus  oc- 
cupant ,  ut  saltetn  fallant  fen>pus  ? 

So.  PLgrique  omnes  nihil  magis  addunt  serium, 
quárn  quod  cernir:  atque  ad&ó  otium  illis  multo~ 
rum  vitibrum  parent  'lest^i  oc  nutricula.  Ludunt 
quidam  taxillis  ,  chartif ,'  alveolo  ,  aciebus  :  alii 
per  occultam  detractionem  et  artificiosam  ntaledi- 
centiam  horas  pomeridianas  transmitpuhtf  hoe  est, 
quibus  domi  de  ñdent :  aliqui  mirifice  eúpiuntur 
scurris ,  et  (a)  planis  ,  in  quos  sunt  profusissimiy 
cceiera  praparci  f  et  sordidi.  Sed  prcecipua  aulcs  . 
corruptela  est  assentatip  uniuscujusque-  ^rga  aliort 
omnes  ,  quodque  pejus  est  ,  erga  sernetipsum  :  ea 
ffficit ,  ut  Tiullus  unquam  nec  d  se  ,  nec  d  sccio  ve~ 
ritatém  conducibilem  audiat ,  ni  forte  in  jurgio : 
quam  is  tum  parum  pro  veritate  (tccipit ,  sei  pro 
contumelia. 


Hol.  Hlc  qúartus  est  nunc  multa  ubérrimas  \  tu  cum 
iua  veriloquentia  esuries  strenue:  ego  arridendo, 
ac  blandiendo ,  omnia  approbando ,  et  laudando, 
evasi  locuples. 
Agr.  Non'possent  h<ec  incommoda  Reges  corrigere% 
So.  Perfacile  ,  vellent  modo.  Sed  aliis  hi  mores 
placent  f  quia  suorum  similes  :  alii  ipsi  eas  occu- 

(a)  Planus  voxgraíca,  sed  usu  quoque  latina 
facta  est ,  á  gtxcó  planos  ,  u  ,  erro ,  onis.  Et  pla- 
nos quidem,  á  planeo,  errare  fació,  fallo,  seduco« 


C7lIST0SAl>'jCOKX'n*  ^9f' 

tidos  en  bestias ,  no  querían  saJir  de  alli  y  ni 
volver. ¿la  naturaleza  y  estado  de  hombres* 

Agr.  Pero  todos  €stüs>  cuando  cada  uno  se  retira 
á  su  casa,  ¿qué  hacen?  ¿En  qué  se  ocupan 
para  entretener  á  lo  menos  el  tiempo  ?  : 

So.  Los  mas  de  ellos  no  se  ocupan  en  otra  cosa 
mas  seria  que  lo  que  ves :  y  por  eso  la  ociosi- 
dad les  es  padre  y  madre  de  los  vicios.  Algu- 
nos juegan  en  el  tatlero  á  los  dados  ,  á  los  nai- 
pes ,  al  axedréz  :  otros  murmurando  ,  y  hablan- 
do mal  de  otros  con  maña,  pasan  la  tarde; 
esto  es ,  el  tiempo  que  están  en  casa  :  algunos 
gustan  mucho  de  truhanes  y  vagamundos  (a), 
para  quienes  son  pródigos  ;  en  las  demás  co- 
sas son  muy  escasos  y  viles.  Mas  la  princi- 
pal perdición  de  palacio  es  la  adulación  de  cada 
uno  para  con  todos  los  demás  :  y  lo  que  peor  es, 
para  consigo  mismo  :  ella  es  causa  que  ninguno 
jamas  puede  oir  verdad;  que  aproveche  ,  ni  de 
sí  mismo,  ni  de  su  compañero  ,  si  no  es  que  por 
ventura  riñan ;  la  que  entonces  dice ,  no  como 
verdad  ,  sino  como  afrenta. 

Hol.  Esta  es  al  presente  la  mayor  ganancia:  tú 
por  mas  que  digas  verdad  perecerás  de  hambre  : 
yo  complaciendo  y  lisonjeando,  aprobando  y 
alabándolo  todo  ,  he  enriquecido. 

'^S'^'  i  ^^  podrían  los  Reyes  corregir  estos  incon- 
venientes ? 

So.  Con  mucha  facilidad  ,  solo  con  quererlo  ha- 
cer. Mas  á  unos  gustan  estas  costumbres ,  por-  ^ 

(a)    Otros  les  llaman  vagabundos.  Véase  yagar 
en  Covarruvias, 


J9^  tüDOVICUS  VIVES. 

pationet  arcessunt ,  ^er  quas  nunquatn  vacef  rectt 
aliquid ,  aut  sani  cogitare.  Non  desunt ,  qui  re- 
missis  animis ,  et  dissolutis ,  non  arbitrantur  il" 
fiur  domus ,  ac  familite  inores  ad  curam  suam  per- 
tineré:  quee  non  pertinent  profectó  minus,  quám 
ad  unumquemque  nostrüm  sua  domus  privata* 


PRINCEPS  PUER. 

Morohülus  (a)  ,  Vbilippus  ,  Sophohülus, 

Mor.  Quid  agit  tua  ceisituda,  Thitippe  ? 

Ph.  Lego ,  et  edisco ,  ut  ipse  intueris. 

Mor.  Intueor  sane ,  et  cuín  dolare ,  defatigas  te ,  et 
maceras  generosissimum  istud  corpusculum» 

Ph.  Quid  ergo  agerem  ? 

Mor.  Quod  alii  proceres ,  principes  ,  viri  no- 
hiles  ,  et  opulenti  :  equitare  ,  confabulari 
cum  puellis  augusta  matris  tune  ,  saltare, 
discere  artem  tractandi  arma  ,  luiitare  fo~ 
liis  ,    aut    pild  ,    salire  ,    currere  :    btec    vides 

(a)  Morobulus,  á  graeco  moros  ,  u ,  stultus,  fa- 
tuus.  Hinc  moriano  ,  stulté  ago  ;  moría  ,  as  ,  stul- 
titia.  Sophobnlus,  á  graico  sophos,  u,  sapiens.  Mo- 
robulus, ut  stulrus,  et  fatuus  5  Sophobulus,  ut  sa-' 
pjens,  et  agit ,  et  loquitur.  Multi  hodieque  sunt 
Morobuli ,  qui  et  pueros  ,  et  juvenes  bonae  indo- 
lis,  et  excellentis  ingenua  litterarum  studiis  aman* 
daré  conentur  ,  et  eorum  ánimos  ,  ad  textorianí; 
et  sutoriam  adjicere  nitantur. 


emsTOBAL  coRET,  397 

que  son  á  las  suyas  semejantes:  otros,  ellos  mis- 
mos buscan  estas  ocupaciones  ,  con  las  cuales 
empleados ,  nunca  pueden  pensar  alguna  cosa 
justa  ó  buena.  Ni  faltan  algunos  descuidados  y 
disolutos,  que  no  piensan  que  pertenecen  á  su 
desvelo  y  cuidado  de  palacio  las  costumbres  de 
la  familia  :  que  á  la  verdad  no  pertenecen  me- 
nos que  á  cada  uno  de  nosotros  las  de  su  casa 
particular. 

EL    PRÍNCIPE    NIÑO. 

Moróbulo,  Filipo ,  Sofóbulo. 

Mor.  jQué  hace  vuestra  alteza,  Filipo? 

F'l.  Leo  y  aprendo,  como  ves. 

Mor,  En  verdad  lo  veo  y  lo  siento  :  os  fatigáis  y 
extenuáis  ese  cuerpecito  muy  gentil. 

FU.  i  Pues  qué  haria  ? 

Mor,  Lo  que  hacen  otros  caballeros ,  príncipes^ 
hombres  nobles  y  ricos  :  montar  un  caballo, 
conversar  con  las  damas  de  vuestra  madre  la 
emperairiz  ,  danzar  ,  aprender  á  manejar  lan 
armas ,  jugar  á  los  naipes  y  á  la  pelota ,  saltar, 


398  LUD0VICU3    VIVES. 

esse  studia  nohilitatis  jucundissima.  Quod  si  tan- 
tis  ohlectationibus  fruuntur,  qui  vix  digni  sunt  ut 
in  familiam  tuam  admittantur  :  quid  te  faceré 
convenit ,  tanti  principis  filium ,  et  bcsredem  ? 


Ph.  Quid  stuiium  Utterarum  nihilne  prodest  ? 

Mor.  Prodest  quidem  ,  sed  iis  qui  sunt  initiandi  sw 
criSy  aut  qui  ea  arte  victum  sunt  sibi  comparatu^ 
ri ,  quemaimodum  aliis  sutoria  ,  aliis  textoria^  et 
artes  aetene  qucestuaricc.  Surge,  quceso  te  ,  pone 
libros  de  manibus  ,  eamus  deambulatum  ,  ceríe  ut 
respires  aliquantisper. 


Vh.Non  licet  mihi  nunc  per  Stunicam  ,  et  Siliceum, 

Mor.  Qui  sunt  hi  Stunicay  et  Siliceus'^  An  non  sub- 
diti  tui  :  in  qüos  tu  habes  imperium ,  non  Hit 
in  te  ?  ,.     , .^„ ,>,•;• 

?h.  Síunica,  ejt  educator  meus  ,  SiUceus  autem 
institutor    literarius,     Subditi    sunt  ilU     qui- 


CRISTÓBAL    CORET,  299 

-  correr  :  ya  veis  que  estos  son  los  mas  gustosos 
empleos  de  la  nobleza  :  porque  si  aquellos  que 
apenas  merecen  que  les  admitáis  en  vuestra  fa- 
milia, gozan  de  grandes  delicias  ;  ¿  qué  convie- 
ne hagáis  vos ,  hijo  y  heredero  de  un  tan  gran- 
de principe  ? 

FU.  ¿Qué  para  nada  aprovecha  estudiar? 

Mor.  Cierto  es  que  aprovecha  para  aquellos  que  se 
haade  ordenar  ¿s  sacrit  ^  ó  que  han  de  comer  de 
lo  que  estudian  ,  como  para  unos  la  facultad  de 
zapateros,  la  de  texedores  para  otros,  y  otras 
artes  gananciosas.  Levantaos  por  vuestra  vida, 
dexad  los  libros  de  las  manos,  vamos  á  pasear, 
para  que  á  lo  menos  respiréis  un  poco. 

FU.  Por  ahora  no  me  lo  permiten  Zúñiga  y  Peder- 
nales. 

Mor.   ¿Quiénes  son  estos  Zúñiga  y  Pedernales  ? 

.  g  No  son   por  ventura   vasallos  vuestros,  sobre 

los  cuales  tenéis  dominio,  y  no  ellos  sobre  vos? 

Fil.  Zúñiga  (a)  es  mi  ayo  ,  Pedernales  (b)  mi 
maestro.  No  se  puede  negar  que  son  mis  vasa- 

A 

(a)  Zúñiga.  Apellido  de  la  ilaarísima  casa  de 
lot  duques  de  Bejar.  Véase  Estúnica  en  el  tesoro  de  . 
¡a  lengua  castellana  de.  Covarruvias. 

(b)  Pedernales.  Este  fue  maestro  del  príncipe^  á 
quien  dedicó  Vives  esta  obra.  Llamábase  Juan  Mar- 
tin Pedernales  ,  ó  de  los  Pedernales.  El  pedernal  en 
latin  se  llama  sílex  ,  icis  ;  de  ahí  formó  Vives  sili^. 
ceus  f  a  ,  m.  Habia  estudiado  filosofía  fti  Valenciaii 
Siendo  arzobispo  de  Toledo  hizo  lo  que  expresa  et^ 
P,  Ribaden,  Coet,  in  vita.  S,  Ignatii ,  lib,  4,  cap.  4. 


3O0l  LüOOVlCUS    VIVES. 

dem  met ,  seu  veriui  fatris  :  sed  pater,  cui  eg§ 
sum  sübdííuf  j  pree/ecit  illos  mihi ,  et  me  illix  sub- 
jecit, 

Blor.  Quid  ergo  ?  Dedh  pater  celsitüdinem  tuam  in 
servitutem  illis  hominibus  ? 

Ph.  NeFcio. 

Mor.  Ah  facinur  indignissimum  ! 

So,  Minime  vero  ,  ó  fili ,  imó  illos  fecit  servos  tuor, 
quos  voluit  tibi  semper  adhiérete  ,  oculos ,  aureSy 
animum  ,  mentetn  in  te  unum  defixa  gerere  sem- 
pety  et  relictií  suis  quemque  negctiis  ,  tuum  uniut 
mgotium  agcre  :  non  ut  te  imperiose  vexent  ,  sei 
.;  ut  rudes  tuos  mores  boni  illi ,  et  sapientes  viri  act 
virtatem  ,  decus ,  atque  excelhntiam  forment  :  non 
quó  te  reddant  mancipium  ,  sed  ut  veré  liberum, 
et  veré  principem  ,  quibus  si  non  obtemperaverify 
tum  dsmum  servus  eris  extrema  conditionis ,  pejor 
lis ,  qni  hic  Ínter  nos  versantur,  empti,  et  venditi 
ex  /Etiopia ,  vel  África, 


Mor.  Cujas  tándem  esset  mancipium ,  si  illis  educa- 

toribus  morem  non  gereret  ? 
So.  N^^n  certe  hominum  ,  sed  vitiorum  ,  qui  domini 

sunt  impnrtuniores  ,  atque  intolerabiliores  quovit 

homine  improbo  ,  et  sceleroso. 

Ph.  Non  satis  ista  iníelligo  ,  quce  dicis. 
So.  At  intellexisti ,  qate  Morobulus  ? 
Ph    Planissime  omnia. 

So.  O  quátn  essent  homines  felices  ,  si  quám  cito 
babent  sensum  ,  atqm  intelligentiam  rerum  U" 


CRISTOS  AL    CORET.  35>t 

líos ,  6  por  mejor  decir ,  de  mi  padre :  mas  mi 
padre,  á  quien  yo  obedezco  ,  les  ha  hecho  mis 
superiores  ,  y  á  mí  subdito  suyo. 

Mor.  ¿  Qué  es  eso  ?  ¿  Vuestro  padre  ha  hecho  á 
vuestra  alteza  esclavo  de  aquellos  hombres  i 

FU.  Yo  no  lo  sé. 

Mor.  ¡O  qué  cosa  tan  mal  hecha! 

So.  No  es  mal  hecha  ,  hijo  mió  ,  antes  bien  les  ha 
hecho  esclavos  vuestros  ,  los  que  ha  querido  es- 
ten  siempre  á  vuestro  lado,  que  siempe  os  atienj- 
dan  con  todos  sus  sentidos  y  potencias  ,  y  que 
babiendo  dado  de  mano  cada  uno  á  sus  nego- 
cios ,  solo  procuren  el  vuestro  :  no  para  fatiga- 
ros como  tiranos ,  sino  para  que  como  hombres 
buenos  y  sabios  dispongan  vuestras  rudas  cos- 
tumbres á  la  virtud  ,  honor  y  excelencia  ;  no 
para  haceros  esclavo  ,  sino  verdaderamente  li- 
bre y  príncipe,  á  quienes  si  no  obedeciereis,  en- 

■  tonces  si  que  seréis  vil  esclavo  ,  peor  que  aque- 

■  líos  que  viven  entre  nosotros ,  comprados  y  ven- 
didos de  Etiopia  ó  África. 

Mor.  i  De  quién  finalmente  seria  esclavo  si  no 
obedeciese  á  aquellos  maestros? 

So.  Seria  esclavo  verdaderamente ,  no  de  los  hom- 
bres ,  sino  de  los  vicios ,  que  son  señores  mas 
pesados  é  insufribles  que  cualquiera  hombre 
malo  y  perverso. 

"FU.  No  he  entendido  bien  lo  que  dices- 

So.  ¿Pero  habéis  entendido  lo  que  dixo  Moróbulo? 

F/7.  Todo  con  mucha  claridad. 

So.  ¿Qué  dichosos  serian  los  hombres,  si  luego  que 
tienen  conocimiento  é  inteligencia  de  las  co- 


302  LUDOVICUS  VIVES, 

■'  vium  ,  et  malorum  ,  haberent  etiam  honarum ,  et 
'^'  conducibilium  \  Nunc  vero  contra  evenit  ^  cetate 
ista  nugai  ,  ineptias  ,  imo  insanias ,  ad  quas  te 
Morobulus  ést  adhortaius  ,  facile  inteiligis  :  quis 
ego  de  virtute  ,  de  dignitate  ,  de  omni  laudis  ge- 
nere dicerem  ,  tam  cayeres  ,  qudm  si  arabice  lo- 
querer,  aut  gothice. 


Ph.  Quid  ergo  faciendum  consuleres  ? 
•So.  Ut  saltem  sustijjeres  assentionemy  nec  hujus  sua- 
-  ^^ibuf  ,  nec  meis  acqutesceres  ,  quoad  de  utrisque 
"S^^sses'  judieore, 

Vb^.Quis  dabit  hoc  judicium  ? 

(So.  JEtas ,  inshtatio ,  experimenta. 

Mor.  Huí  quám  esset  longum  isfa  expectore'? 

So.  Bene  monet  Morohulus  :  abjice  libros  :  eamus  lu-^ 
'■S"''  sitatum  ,  et  ludemus  ludum  ,  in   quo  unus  eligiiur 
^    rex  :  is  prcesoribit  aliis  qute  sint  agenda  ,  parent 
cceteri  juxta  leges  lusionis :  tu  eris  rex. 

Ph.  Ut  erit  ludus  ?  Nam  si  eum  ignoren» ,  quemado, 
patero  regem  in  illo  agere? 

So.  Quid  dicis  ,  Philippule  dulcí f sime  ,  delicicc  His- 
paniarum  ?  In  ludo  ,  et  rebus  levissimis  ,  in  qui- 
bus  error  nihil  adfert  periculi ,  non  auderes  reg- 
num  suscipere  ,  ludi  nescius  ,  et  vis  tot  ,  et 
tanta  regna  serió  capes  seré  ,  ac  regere  ,  igna- 
rus  conditionum  populorum ,  legum  ,  administra- 
tionis  ?  Deniquc  rudis  totius  prudentiaSf  instructus 


CRISTOS  AL    CORET,  303 

sas  de  poca  monta  ,  y  malas  ,  la  tuvieran  tam- 
bién de  las  buenas  é  importantes  !  Pero  ahora 
sucede  al  contrario:  en  esa  edad  comprehen- 
deis  fácilmente  las  cosas  frivolas,  beberías,  ó  por 
mejor  decir,  locuras,  á  que  os  ha  incitado  Mo- 
róbulo  :  asi  entendierais  las  cosas  que  yo  os  di- 
ría de  virtud  y  magestad  ,  de  todo  género  de 
alabanza  ,  como  si  os  hablara  en  lengua  arábi- 
ga ó  gótica. 

FU.  ¿  Pues  qué  me  aconsejarlas  que  hiciese  ? 

So.  Que  á  lo  menos  perseveraseis  en  ese  dictamen'', 
ni  dieseis  astnso  á  las  persuasiones  de  éste  ni 
xnias  I  hasta  que  pudieseis  juzgar  de  entrambos, 

Fil.  ¿  Quién  me  dará  este  juicio  ? 

ío.  La  edad  ,  educación  y  experiencia.  ' 

Mor.  Yivthxíy  ¡qué  cosa  tan  larga  seria  aguardar 
esb  r 

So.  Bien  dice  Moróbulo :  arroja  los  libik)s:  vamos 
á  jugar  ,  y  jugaremos  á  un  juego  en  que  se  nom- 
bra un  rey  :  él  manda  á  los  otros  lo  que  se  ha 

"-  de '  hacer  ,  los  Jemas  obedecen  según  las  leyes 

^     del  juego  :  tú  serás  él  rey. 

FU.  ¿Cómo  jugaremos?  Porque  si  no  entiendo  el 
juego  ,  ¿  cómo  podré  ser  rey  en  él  ? 

IS0.  ¿  Qué  decís  ,  Filipito  muy  amado  ,  delicias  de 
las  Españas  ?  En  el  juego  y  cosas  leves,  en  cuyos 
yerros  no  hay  peligro  alguno ,  no  os  atrevéis  á 
ser  rey,'  por  no  saber  jugar  :  ¿  y  queréis  empren- 
der de  veras  el  gobierno  de  tantos  y  tan  gran- 
des reynos ,  sin  saberlas  condiciones  de  los 
pueblos,  leyes  y  gobierno  ?  Destituido  finalmen- 


204  ttTDOVICÜS   VIVES. 

salúm  ridicuUt  ineptih  ,  quas  tibí  Morohulus  hk 
in  animum  instillat  ?  Heus  puer,  dic  prefecto  equi- 
li  ut  prnferat  huc  equum  iilum  Neapohtanum,  fe- 
rocissimum  calcitronem,  et  sternacem,  in  quoPhi- 
lippus  sedeat. 

Ph.  Mínime  illum  vero,  sed  alium  cicuratiorem '.  nam 
regenii  equi  tam  refractarii  nondum  artem  habeo^ 
nec  vires. 

SQ.Quceío,  Philippe,  et  putat  tu  leonem  ullum  esst 
tcMueferocem  ,  aut  equum  adeó  calcitromm ,  et  re- 
fractarium  ,  et  minuí  parentem  frams  ,  quam 
^^ntes  ,  ac  catus  hominum  ,  qui  convemunt  ,  et 
consregantur  ex  omni  vitiorum,Jiagittorum,  sce- 
ierum  ,  et  facinorum  genere  ,  es  animz  perturba- 
tionibus  c^ncitatis  ,  incenñs  ,  inflammatis,  arden- 
tibus^  Equum  m  audes  attingere ,  populum  pos- 
éis quovis  equo  ai  regendum  ,  tractandumque  dif- 
ficilioreml  Sed  missa  isthcec  faciawus.  I  lies  in 
hoc  fiumine  tllam  cymbulam?  Navigano  est  ^ucun^ 
dissima,  atque  amosnissima  Ínter  prata  ,et  sa- 
licta.quceso  descendamuf  in  eam  :tu  sedebts  aA 
clavum  ,  et  ages  cymbam. 

Ph.  Ita  plañe  ,  ut  vos  subvertam,  et  demergam,  que» 
madmodum  naper  feat  Pimentellulus.       .^ 

So.  Ne  cymbam  quid.m  gubemure  vis,  t.n  amne 
tam  modtcn  ,  et  tum  placido  ,  quia  rudtr:  et 
comrnittis  te  mari  ilii  ,  undis  ,  jiuc''^'?r>  ''^f" 
stati  popuhrum   insciut  ,   et    inexpertus  :  plan»- 


CRISTÓBAL    CORET.  >, O*^ 

te  de  toda  prudencia  ,  instruido  áolaraente  en 
aquellas  necedades  ridiculas  ,  que  este  Moróbu- 
\o  te  enseña?  Oyes  ,  ra uc hacho  ,  di  al  cabaHe- 
tizo  mayor  que  traiga  aqui  aquel  caballo  napo- 
litano ,  muy  fiero  ,  cocero  ,  falso  ,  para  que  Fi- 
lipo  le  monte. 

FU.  No  quiero  por  cierto  aquel ,  sino  otro  mas 
manso,  porque  aún  no  tengo  experiencia,  ni 
fuerzas  para  regir  un  caballo  tan  duro  de 
boca. 

So.  Decidme  por  vuestra  vida ,  FiHpo ,  ^  pensáis 
vos  que  hay  algún  león  tan  feroz  ,  o  caballo 
tan  cocero  y  duro  de  boca  ,  y  que  sufra  menos 
el  freno  como  el  pueblo  y  multitud  de  los 
hombres ,  que  se  juntan  y  congiegan  de  todo 
género  de  vicios  ,  maldades  y  delitos ,  de  inr- 
quietudes  de  ániriía  inflamadas,  atizadas,  ar- 
dientes? ¿No  os  atrevéis  á  tocar  el -caballo,  y 
pedis  el  gobierno  del  pueblo  ,  que  es  mas  difícil 
de  regir  y  tratar,  que  cualquiera.caballo  ?  Mas 
dexemos  esas  cosas  ¿  Veis  en  este  rio  aquella 
barquilla?  Da  gusto  y'Eeoreamyegar  entre 
los  prados  y  sauces  ;  entremos  en  ell^a  poi  vues- 
tra vida  i  vo»  os  sentaréis  al  gobemaUe  ,.  y  se- 
réis piloto. 

Fil.  SI ,  pero  de  modo  qiife  cis  Toelque  y  eche  éá 
el  rio ,  como  lo  hizo  poco  há  Pimentéiillo.     . 

So,  Ni  aun  queréis  regir  un  barquillo  en  un  rio 
...tan  pequeño  y  apacible',  porq.neriro:est3is  prác- 

m-tico  ,  y  os  metéis  efr^quelimar  ,  aguas ,  oiasj 

-1*  borrascas  de  los  pueblos ,  igoorante  ,  y  sin  ex« 

Ak  .s  .fcii  .bivO  .MJt  -t   i 


306  LUDOVICUS    VIVES. 

usu  tibí  venit ,  quod  (a)  Phaetonti :  qui  aurigan' 
di  nesciut ,  ardore  juveniU  currum  patris  guber- 
nandum  sibi  depoposcit  i  notam  esse  tibi  fabulam 
reor  ;  praclare  Iiocrates  ,  duas  res  máximas  in 
hcminum  pita  dicebat  esse  >  principatum  ,  et  sa" 
cerdotium  :  quas  tamen  nemo  non  expeteret  tam~ 
quamdignus  y  nemo  non  crvderet  se  recte  posse 
gubernare  tamquam  prudentissimus^ 

V.  ■      ■>v.:j    h>  !     '.■'       ■  .  •      ■•.)      ¡. :,  .        i  ¿. 

Ph»  Intelligo  nihil  esse  conditioni  ,  ac  persona  mece 
Z'^perindenecessarium  f  ut  artem ,  ac  peritiam  re" 

gendi  regni, 
So.  Probe  rem  tenes. 
Ph.  Quomodo  eam  assequar  ? 
So.  Eduxisti  tu  illam  tecum  ex  matris  utero  ? 
Ph.  Nullo  modo. 
So.  Qua  igitur  fronte  au4et  Morobulus  hic  esse  tibi 

author  ,  ut  ea  studia  rejicias  ,  quibus  et  artis  hu- 

jus  peritia ,  et  aliarum  rerum   maximarum ,  ac 

pulcberrimarum  cognitio  par0ur  l 

Phv  A  quibus  ergo  sunt  hac  hattriehúa'l 
So.  Ab  iis  ,  qui  ea  maicimis  ingeniir  ammadverte~ 
runt ,  atqae  observarant :  quorum  alii  suru  .mor" 
tui  ,  alii  vivi.  'j!:~     .'..  ■ 

Ph.  E  mottuis  quomodo  discendum  ?  Possuntne.mor-^ 
tui  loquil  • 

(a)  Phaeton,  tis-,,  solis,  &  Glytnenes  filius,  qui 
cum.  á  patre  currum  aghaadum  obtinui&set ,  viam 
soljs  excessit,  totumqu& orbetn  .incendit  rquare-Ju- 
|)iter  iraius  Phaetontem  fulmine  in  Eridanum  de- 
tucbavlt.  Ovid.  lib.  s.  Metamorphoseon. 


CRISTÓBAL    CORET,  3O7 

periencia :  cabalmente  te  sucede  lo  que  á  Fae- 
tón ,  que  no  sabiendo  gobernar  el  carro  ,  con  el 
juvenil  calor  pidió  el  carro  de  su  padre  para  re- 
girle :  juzgo  sabéis  la  fábula.  Qué  bien  Isócra- 
tes  :  decia  este  que  habia  dos  cosas  muy  gran- 
des en  la  vida  humana  .  el  principado  y  sacer- 
docio :  las  que  con  todo  eso  ninguno  ha  habido 
que  no  las  apeteciese  como  merecedor  de  ellas ; 
ninguno  que  no  juzgase  que  las  podía  ejercitar 
como  muy  prudente. 

FU.  Entiendo  que  no  hay  cosa  tan  necesaria  á  mi 
calidad  y  persona  ,  como  el  arte  y  ciencia  de 
gobernar  el  rey  no. 

So.  Muy  bien  estáis  en  el  caso. 

Fil.  ¿  Cómo  la  conseguiré  ? 

So  ¿La  sacasteis  vos  del  vientre  de  vuestra  madre  ? 

Fil.  De  ningún  modo. 

So,  ¿  Pues  con  qué  cara  se  atreve  este  Moróbulo  á 
persuadiros  que  dexeis  aquellos  estudios,  con 
los  cuales  se  adquiere  la  ciencia  de  este  arte  ,  y 
el  conocimiento  de  otras  muy  grandes  y  lindas 
cosas  ? 

FU.  ¿  Pues  de  quiénes  se  han  de  aprender  estas  co- 
sas? 

So.  De  aquellos  que  las  han  advertido  y  observa- 
do con  mucha  curiosidad  é  ingenio  :  de  los  cua- 
les unos  murieron  ,  otros  viven. 

JFi/.  2  Cómo  se  ha  de  aprender  de  los  muertos  ? 
¿Pueden  por  ventura  hablar  ios  muertos? 


3  «8  LUDOVICUS   VIVES. 

bo.  Nunquamne  fando  audivtsti  nominari  Platonem, 
AristrieUm  ,  Ciceronem  ,  Senecatn^  Livium^  Plu- 
tarchum'i 

Ph.  Magna  nomina  :  sa^e  ,  et  cutn  tngenti  admira' 
lione ,  ac  laude. 

So.  lili  ipsi ,  ffí  alii  permulti  eorum  similes  ,  jam 
olim  vitd  functi ,  confabulabuntur  tecum  ,  quotieSf 
et  quandiu  libüerit, 

Ph,  Quomodo  ? 

So.  Libris  ,  quos  ad  docendum  posteritatem  relique-m 
runt, 

Ph.  Quin  dantar  mihi  illi  jam  in  manui  ? 

So.  Dabuntur  hrevi ,  posteaquam  didiceris  eum  ser- 
monemf  quo  potsis  loquentes  illos  intelligere.  SuS" 
tine  paulisper  ,  atque  hanc  brevem  molestiam 
perfer  ,  qucs  devorando  est  in  accipiendis  princi^ 
piis  :  illico  post  incredibiles  sequentur  delectatio- 
neSf  quas  qui  nondum  degustorunt  ^  mirandum  non 
est  á  literato  studio  abhorrere.  Nam  qui  sunt  ex- 
perti  f  eos  citius  á  vita,  quám  á  librir ,  et  rebus\ 
cognotcendis  avelleris. 


Ph.  Cedo  vero  ,  qui  sunt  vivi,  á  quihus  sopientia  hete 
discenda  est,  et  mens  bona  ? 

So.  Si  iter  esses  quodpiam  initurus  ,  á  quibus  tán- 
dem de  itinere  percontareris  ?  Utrum  ab  iris  ,  qui 
iter  illud  nunquam  vidissent ,  an  qui  aliquando 
confecissent  ? 

Ph,  Ab  iis  scilicet ,  qui  confecissent. 


CRISTÓBAL    COkET*-  3 ©9 

5"«,  ¿Nunca  acaso  oíste  en  alguna  conversación 
nombrar  á  Platón  ,  Aristóteles,  Cicerón  ,  Séne- 
ca ,  Livio  ,  Plutarco  ? 

FU.  Muchas  veces  he  oido  esos  nombres  grandes, 
y  con  grande  admiración  y  alabanza. 

So.  Aquellos  mismos  y  otros  muchos  que  dias  há 
murieron ,  hablarán  con  vos  siempre  y  cuando 
quisiereis. 

FU.  ¿  Cómo  ? 

So.  En  los  libros  que  dexaron  escritos  para  ense- 
ñar á  la  posteridad. 

FU.  ¿  Porqué  no  me  les  dais  ya  presto  ? 

So.  Luego  os  los  daremos ,  después  que  habréis 
aprendido  aquel  lenguage  con  que  podáis  en- 
tender lo  que  dicen.  Tened  paciencia  un  poco 
tiempo ,  y  aguantad  esta  breve  fatiga  que  se 
ha  de  sufrir  en  aprender  los  principios  :  des- 
pués se  seguirán  inmediatamente  increíbles  pla- 
ceres ,  los  cuales ,  los  que  aún  no  los  gustaron 
no  es  maravilla  huyan  de  los  estudios  :  porque 
primero  apartaréis  de  la  vida  que  de  los  libros 
y  conocimiento  de  las  cosas  á  aquellos  que  los 
experimentaron. 

FU.  Mas  dime  ,  ¿quiénes  son  los  vivos  de  quienes 
se  ha  de  aprender  esta  ciencia  y  buena  inteli- 
gencia ? 

So.  Si  hubieseis  de  emprender  algún  viage ,  ¿  á 
quiénes  finalmente  preguntaríais  por  dónde  ha- 
bíais de  ir  ?  ¿  Acaso  á  aquellos  que  jamás  hu- 
biesen visto  aquel  camino  ,  ó  á  aquellos  que  le 
hubiesen  andado  algunas  veces? 

FU.  Cierto  es  ,  lo  preguntaría  á  estos. 


010  LUDOVICUS   VIVES. 

So.  Vita  hcec  nonne  est  veluti  iter  quoidam  ,  et  prO' 
fectio  perpetua  ? 

Ph.  Sic  videtur. 

So.  Qui  ergo  iter  hoc  peramhúlarunt ,  senes ,  an 
juvenes  ? 

Ph.  Senes. 

So.  Senes  igitur  auscultando 

Ph.  Omnes  indtff¿renter, 

5o,  Acute  rogos ,  non  omnes  promiscué  5  sed  quem- 
admodum  de  vía  ,  sic  de  vita,  Utri  norunt  viam, 
qui  eam  peregerunt  ^  nihil  animadvertentes  ^  aliui 
agentes  ,  anima  non  minas  peregrinante ,  quán 
corpore:  an  qui  annotarunt  diligenter ,  et  álten- 
te singula  ,  et  memoriee  mandar unt  ? 


Ph.  Nimifám  hi  posteriores. 

So.  ^^go  in  consiiio  de  vita:  ratione  capiendo  non 
audiendi  juvenes  ,  qui  iter  hoc  nunquam  sunt  in~ 
gressi :  quanto  minus  adolescentes  ?  Et  quod  stul- 
íissirnum  est  ,  atque  indignisstmum ,  pueri  ?  Ñe- 
que ad  id  admittendi  senes  imprudentes  ,  lascivia 
dementes  ,  deteriores  pueris  ,  quos  divina  oracula 
esgecrantur  ,  quod  sint  pueri  centum  annorum  (a). 
Solis  prcehendíe  aures  senibus  magni  judicii ,  usus 
rerum  ,  et  prudentia, 

Ph.  Quo  signo  eos  dignoscam"^ 
So.  Nimirum   tétate    ista  y  fili  f  nullo  adhuc  :  sed 
ubi  majar  I  et  firmius  accpsserit  judicium ,  fa- 

(a)    Isai».  c.  65.  V.  20,  Píce  el  refrán:  de  la 
'niego  f  que  torna  á  ser  majuelo. 


CRISTÓBAL    CORET,  JI 1 

So.  ¿  No  es  esta  vida  por  ventura  como  un  viage 
y  una  peregrinación  continua  ? 

F/7.  Asi  me  lo  parece. 

So.  ¿Quiénes  pues  han  andado  este  camino,  los 
viejos  ó  los  mozos? 

F/7.  Los  viejos. 

So.  z  Luego  se  ha  de  escuchar  á  los  viejos  I 

FU.  A  todos  igualmente. 

So,  Discreta  pregunta  :  diferencia  ha  de  haber : 
pero  asi  se  ha  de  discurrir  de  la  vida,  como  del 
camino.  ¿  Quiénes  de  estos  saben  el  camino,  los 
que  le  anduvieron  no  reparando  en  cosa  ,  pen- 
sando en  otra  ,  peregrinos  no  menos  en  cuanto, 
al  ánimo  ,  que  en  cuanto  al  cuerpo;  ó  los  que 
con  diligencia  y  atención  todo  lo  encomendaron 
á  la  memoria  ? 

FU.  Es  claro  que  estos  últimos. 

So.  Por  eso  al  tomar  consejo  del  modo  de  vivúr, 
no  se  ha  de  escuchar  á  los  jóvenes  ,  que  jamás 
comenzaron  á  andar  este  camino  ,  ¿  cuánto  me- 
nos los  mozos  ?  ¿  Y  lo  que  es  grande  necedad  y 
cosa  muy  indigna  ,  los  niños  ?  Ni  para  eso  se 
deben  admitir  ancianos  imprudentes ,  que  son 
peores  que  los  niños ,  á  quienes  la  divina  Es- 
critura maldice  ,  porque  son  muchachos  de  cien 
años.  Solo  se  deben  escuchar  los  ancianos  de 
mucho  juicio ,  experiencia  de  las  cosas ,  y  de 
mucha  prudencia. 

Fil.  i  Con  qué  señal  los  conoceré  ? 

So.  Verdaderamente  en  esa  edad,  hijo,  con  nin- 
guna :  mas  de  las  palabras  y  obras ,  como  indi- 


3  I»  tUDOVIGüg   VIVES. 

fiile  id  cognosíeí  ex  verbis  ,  et  factit ,  iamquam 
nota  certissima-  Interea  vero ,  dum  ea  ingenii  fa- 
cúltate non  vales  ,  crede  te  cunctum  ,  et  committ» 
patri  tuo  ,  et  lis  ,  quos  tiki  pater  adjunxit  insti- 
tutores ,  ac  magistros ,  infirntceque  istius  cetatis 
guhernatores  ,  et  quasi  manuductores  per  viam, 
quam  tu  nunquam  iñiisti.  Nam  patri ,  cui  charior 
es ,  qudm  ipsemet  tibi ,  majar  est  de  te  cura, 
quám  tibí  ipsi :  atque  ad  eam  rem  non  solum  suo 
usus  est  consiliOf  sed  hominwn  sapientum. 

Mor.  Nimis  diü  tacui. 

So.  Ita  plañe  ,  prceter  morem  toum:  eamque  rem  eg9 
jam  duium  vehementer  demirabar. 

Mor.  ^n  non  pater  titus  Vhilippe  ,  et  rex  GalUa  ,  et 
alli  magni  reges  ,  ac  principes  ,  sine  litteris  ,  et 
labore  ist-i  tam  molesto  ,  quem  hic  tener is  tuis  hü-^ 
rneris  inclementer  iwponit ,  regna,  et  ditiones  suat 
regunt^^.et  in  officio  continent  ? 

So.  Nulla  res  tam  facilis  est ,  quee  non  fiat  dif" 
jicilis  f  si  invitas  facías.  Non  est  opera  litte- 
ris impensa  laboriosa  ei  ,  qui  libens  eam  subit : 
qui  autem  invitas  ,  ei  vero  vel  lusitare ,  et  in 
locis  deambulare  atnanissimis  grave  ,  ac  in- 
tolerandum  est.  Tibi ,  Morobule  ,  nugandi  avi- 
dissimo  ,  et  nugis  semper  assueto  ,  serium 
aliquid  ,  vel  agzre  ,  vel  audire  instar  est  mor- 
tis  :  vicissim  alii  cemplures  vitam  sibi  existi- 
niarenf'  aee^tam  ,  si  ad  istum  modum  vita 
-  sute  ratión^s  Jnstifuerent.  Qudm  multi  surtt, 
in  atilif  pr<&f€ríim ,   quibus    nihil   est   dulciuSf 


CRISTÓBAL    CORET.  JIJ 

<áo  cierto  los  conoceréis  cuando  tuviefeis  ma- 
yor y  iras  sólido  juicio.  Pero  mientras  no  i-e- 
neis  aquella  capacidad  ,  entregaos  todo  ,  y  de- 
xaos  regir  de  vuestro  padre  ,  y  de  aquellos  que 
os  ha  elegido  por  maestros  y  ayos  ,  directores 
de  esa  edad  débil  ,  como  guias  ,  por  aquel  ca- 
mino por  donde  jamás  habéis  ido :  porque  vues- 
tro padre,  que  os  ama  mas  que  vos  á  vos  mismo, 
cuida  mas  de  vos  que  vos  mismo:  y  para  eso 
no  solo  se  ha  valido  de  su  consejo,  sino  de  hom- 
bres sabios. 

Mor.  Rato  há  que  no  he  dicho  palabra. 

So,  Cierto  para  ti  cosa  nueva  :  y  eso  rato  há  lo  ex- 
trañaba yo. 

Mor.  ¿Por  ventura  vuestro  padre  Filipo  y  el  rey 
de  Francia  ,  y  otros  reyes  insignes  y  príncipes, 
no  rigen  sus  reinos  ,  y  les  mantienen  baxo  su 
obediencia  sin  haber  estudiado,  y  sin  e^  trabajo 
tan  pesado  ,  que  éste  ha  cargado  sobre  vuestros 
delicados  hombros  sin  piedad  ? 

So.  No  hay  cosa  tan  fácil  ,  que  no  sea  difícil ,  si  la 
hacéis  de  mala  gana.  La  tarea  de  los  estudios  no 
es  pesada  para  aquel  que  la  lleva  de  buena 
gana :  mas  para  el  que  de  mala ,  aun  el  ju- 
gar y  pasear  en  lugares  muy  amenos ,  le  e$ 
cosa  muy  pesada  é  intolerable.  Para  ti ,  Mo- 
róbuio ,  amigo  de  chanzas  ,  y  toda  la  vida 
acostumbrado  á  ellas  ,  hacer  ,  ú  oir  alguna 
cosa  seria  ,  te  sirve  de  muerte :  á  otros  por 
el  contrario ,  parecería  pesado  el  vivir  ,  si 
viviesen  ese  modo  de  vida.  ¿Cuántos  hay,  en 
«special  en  los  palacios ,  que  ninguna  cosa  tie* 


3^4  LUDOVICUS   VIVES. 

qudm  ot'tum  torpsnf  ,  atque  inertissimum  ?  Ai' 
moveré  manum  alicui  o^eri  ,  tormenti  est  loco  : 
quam  muhi  vicissim  in  populis  ,  qui  emoriantur 
cuiut  f  quám  sic  dies  omn?s  vacuos  transi^ere.  Et 
,  celerius  delassentur  nihil  alendo  ,  quam  ah  inten- 
ttone  animi  in  negotium  aliquod.  Sed  ut  respon- 
deam'  tibi  de  Ccesare  ,  et  rege  Gallics ,  audies  d  me 
in  universwn  de  senibut ,  quoi  posui  eos  esse  y  qui 
spatium  hoc  vitce  decurritsent.  Si  omnes  quotquot 
viam  quampiam  peregissent ,  concorditer  narra- 
rent  se  per  viam  in  locum  incidisse  plenum  di/fi- 
cultatis ,  et  periculi ,  ex  quo  saucii  ,  et  pessime 
affecti  discesserint :  quod  si  ejusmodi  iter  rursum 
esrent  ingressuriy  nihil  diligentius  caverent^  quám 
illui  discrimen  :  quid  tu  censes  ?  An  non  hominis 
foret  ameníissimi  ,  quum  eadem  ipse  vi  a  insiste- 
reí  ,  non  recordar  i  tanti  periculi ,  nos  illud  de- 
vitare  ? 


Ph.  Nondam  téneo  ,  quid  velis. 

So.  Faciam  igitur  plunius  exemplo.  Finge  esse  supra 
flamen  ittud  tabulam  angustam  pro  ponticulo  :  re- 
ferant  tibi  omnes ,  quotquot  equo  insidentes  tenta- 
rint  illam  transiré  ,  decidisse  in  aquam  ,  adiisse 
vita  discrimen  ,  tegre  esse  extractos  semivivos : 
intelligisne  hoc  ? 


Ph.  Bellissime, 

So.  Quid  tu  jam  ?  An  non  tibi  demens  videreré. 


CRISTÓBAL    CORET.  3  I  f 

fien  por  mas  dulce  que  el  ocio  torpe  y  floxo  ? 
Aplicar  la  mano  á  algún  trabajo  ,  les  sirve  de 
tormento.  Cuántos  por  el  contrario  hay  en  los 
lugares  ,  que  mas  presto  querrán  morir,  que  pa- 
sar de  ese  modo  todo  el  dia  sin  trabajar.  Y  mas 
presto  se  cansan  de  estar  ociosos  ,  que  de  estar 
empleados  en  algo.  Mas  para  responder  á  lo  que 
me  propusiste  del  emperador  y  rey  de  Francia, 
yo  te  diré  en  general  en  orden  á  los  ancianos, 
que  dixe  eran  aquellos  que  habian  corrido  la 
carrera  de  esta  vida.  Si  todos  cuantos  hubiesen 
concluido  un  viage ,  uniformes  refiriesen  que  en- 
contraron en  el  camino  un  muy  mal  paso  y  pe- 
ligroso ,  del  cual  salieron  heridos  y  muy  mal- 
tratados :  pero  si  otra  vez  hubieran  de  ir  por 
aquel  mismo  camino,  no  se  guardasen  de  aquel 
pel'gro  mas  que  de  cualquiera  otra  cosa;  ¿qué 
concepto  hacéis  vos?  ¿No  seria  acción  de  un 
hombre  muy  loco  ,  no  acordarse  de  tan  grande 
peligro ,  ni  huir  de  él  cuando  emprendiese  el 
mismo  viage  ? 

Fit.  Aún  no  entiendo  lo  que  pretendes  con  eso. 

So.  Yo  lo  diré  mas  claro  con  este  exemplo.  Ha- 
ced cuenta  que  sobre  este  rio  hay  una  angosta 
tabla  en   lugar  de   puente:    refiérannos    todos 

■' los  que  hayan  pretendido  pasar  á  caballo  por 
encima  de  ella  ,  que  cayeron  en  el  rio  ,  que  se 
vieron  en  peligro  de  la  vida  ,  que  les  sacaron 
con  dificultad  medio  muertos:  ¿entendéis  por 
ventura  esto  ? 

FU.  Muy  bien  lo  entiendo. 

So,  i  Pues  vos  qué  juicio  hacéis  ahora  ?  ¿  Por  ven- 


I 


316  LUBDVICUS    VIVES. 

si  faciens  illac  iter  ,  non  ex  equo  descender  es  ,  et 
'ff^gerss  id  ycriculum ,  in  quod  olios  venisse 
audis  ? 

Ph.  Nimirum  ita  ageretn. 

So.  Et  mérito.  Quícre  tu  jam  ex  senibus ,  quid 
máxime  senserint  incommodum  in  vita  ,  quid 
eos  prcp.termisisse  doleat  ,  et  vehementer  pozni^ 
teat  ?  Omnes  tibi  uno  ore  respondebunt  ,  qui 
aliquid  didicerunt  ,  non  plus  didicisse  :  qui  ve- 
ro nihil  ,  r.on  adhibuisse  operam  ,  ut  aliquii 
scirent.  In  hanc  querimoniam  ingressi ,  non  /a- 
ciunt  finem  referendi ,  missos  se  fuisse  á  paren-- 
tibus ,  aut  educatoribus  ad  scholas ,  et  magis" 
tros  litterarum  :  te  tamen  vanis  delectatiuncu- 
lis ,  vel  lusionum  ,  vel  venationum  ,  vel  amorum, 
aut  ejusmodi  nugarum  ilUctos  ,  amisisse  pulcher" 
rimas  é  manibus  discendi  occas iones.  Itaque  con- 
queruníur  de  f ai  O  suo  ,  et  sortem  suam  deplorante 
ac  semeíipsos  accusant ,  damnant ,  interdúm  quo~ 
que  execrantur.  Vides  ergo  locum  huno  desidice, 
atque  ignorantite  es  se  in  via  hac  vitcc  maximt 
infestum  ,  et  periculosum ,  unumque  omnium  prn'- 
cipue  devitatidum  ?  Quoniam  quidem  audis  tam 
miserabiles  eorum  querelas ,  qui  in  illum  sunt 
follapsi  :  is  est  igiiur  omni  cura  ,  et  diligentia 
cavendus  ,  et  segnitie  j  otio  ,  deliciolis  ,  nugis  re- 
jecíis  ,  ac  spreiis  ,  in  siudia  litterarum  ,  cultum' 
que  bonie  mentís  tota  animi  intentione  incumben' 


ÍRISTOBAL    CCRET.  ^lf 

tara  no  os  parecería  que  estabais  loco,  si  pa- 
sando por  alü  no  baxarais  del  caballo  ,  y  evi- 
taseis aquel  peligro  ,  en  que  oís  referir  se  vie-« 
ron  los  orros  ? 

FU.  No  hay  duda  que  asi  lo  haria. 

So.  Y  con  razón.  Preguntad  á  los  ancianos  /¿qué 
es  lo  que  juzgan  es  mayor  inconveniente  en 
esta  vida ,  de  qué  omisión  se  arrepienten  y 
les  pesa  mucho  ?  Todos  á  una  voz  ,  los  que 
estudiaron  algo  ,  os  responderán  no  haber  es- 
tudiado mas :  pero  los  que  no  estudiaron  ,  os 
responderán  no  haber  procurado  saber  algo. 
Habiendo  entrado  en  estas  quejas ,  rto  acaban 
de  contar ,  que  los  padres  ó  ios  que  los  cria- 
ban ,  los  enviaron  á  las  escuelas  y  maestros 
de  las  artes :  que  ellos  con  todo  eso  cebados 
de  los  deleites,  ó  del  juego  ,  ó  de  la  caza,  6 
del  amor ,  ó  de  semejantes  cesas  vanas  ,  per- 
dieron de  las  manos  muy  buenas  ocasiones  de 
aprender,  Y  asi  se  quejan  de  su  desgracia  ,  y 
lloran  su  fortuna  ,  y  culpan ,  condenan  ,  y 
algunas  veces  también  maldicen  á  si  mismos. 
Ya  veis  pues  que  este  mal  paso  de  pereza 
é  ignorancia  se  encuentra  en  el  camino  de  es- 
ta vida  ,  y  es  muy  dañoso  y  peligroso  ,  que  en- 
tre todos  se  debe  evitar  principalmente  ,  su- 
puesto que  oís  las  quejas  de  aquellos  que  caye- 
ron en  él  :  aquel  pues  se  debe  temer  con  todo 
cuidado  y  diligencia;  y  habiendo  dado  de 
mano  á  la  pereza,  ociosidad,  chanzas,  apli- 
carse con  todas  veras  al  estudio  y  cultura  del 
ánimo.  Vos ,  en  orden  á  esto  ,  informaos  de 


3l8  LUDOVICÜS   VIVES. 

dum.  Tu  bac  de  re  patrem  tuum  roga ,  tametsi 
juvenem  adhuc  :  et  tu  ,  Morobule,  tuum ,  jam  se- 
nem,  Intelligetis  ex  eis  ,  veram  es  se  meam  sen' 
lentiam, 

LUDÜS     CHARTARUM, 
seu  foliorum. 

Valdaura  ,-   Tamajus  ,    Lupianus  ,-    Castellus^ 
Manricus, 

\a.L  Quám  asperum  tempus  y  quám  rigens,  et  sa- 
vum  ccelum  ,  quám  obsccenum  solum  \ 

T'aoi.  Quid  nos  tnonef  hic  coeli ,  ac  solí  habitus  ? 

Val.  iVon  egredi  domo. 
Tatn.  Quid  vero  domi  agere  ? 

Val.  Ad  luculentum  focum  studere  ,  meditori  ,  cogi- 
tare de  rebus ,  qua  aliquid  emolumenti  adferant 
menti  ,  et  probis  maribus. 
Cas.  Id  quidem  agendum  prcecipue  ,  nec  aliquid  es  se 
dehst  homini  antiquius.  Sed  ubi  ab  intentione  illa 
yjdelassatus  fuerit  animus  ,  quó  divertet ,  boc  dum" 
^.t0xat  tempere  ? 

V?-l.  Aliís  quidem  alice  sunt  animorum  refectiones  : 
ego  vero  luxu  foliorum  magnopere  oblector ,  ac 
recrear. 
Tí^m.  Et  hcec  temporis  qualitas  eó  invitat ,  ut  ab" 
\  \damus  nosJn  cabiculum  bene  clausum  i  et  cb~ 
':¡l¡uptum   undique    á    vento ,    et  frigore ,  lácente 


CRISTÓBAL    CORET,  3I9 

vuestro  padre  ,  aunque  todavía  tiene  pocos 
años  :  y  tú  ,  Moróbulo  ,  del  tuyo  ,  ya  an- 
ciano. De  ellos  entenderéis ,  que  es  verdad 
lo  que  os  digo. 

EL  JUEGO  DE  NAIPES. 

Valdaura  ,   Tamayo ,   Lupíano  ,  Castillo, 
Manrique» 

yul.  i  Qué  tiempo  tan  áspero,  tan  fuerte  é  insu- 
frible,, qué  aire  tan  destemplado  y  cruel,  qué 
suelo  tan  sucio  I    «   »>  ;  f--,  >    «^ 

Tam,  Este  aspecto  y  fer-ndel  cícler^.  suelo  ¿qué 
nos  aconseja  y  dice  hagamos? 

Val.  Que  no  salgamos  de  casa, 

Tam.  ¿  Pero  qué  nos  persuade  hagamos  en  casa  ? 

Vai^  Qiie  estudiemos  á  la  lumbre  ,  pensemos,  con- 
sideremos cosas  que  aprovechen  par»  el  alma 
y  buenas  costumbres.  .  • 

Cas,  Eso  es  lo  que  en  verdad  se  debe  hacer  ío  pri- 

-  mero  y  ni  el  hombre  debe  apreciar  otra  cosa  mas. 
Pero  después  que  uno  queda  cansado  de  este 
trabajo  ,  j  adonde  irá  i  recrearse,  mayormente 

ra  en  este  tiempo  ? 

Vai^  Otros  en  verdad  tienen  otros  recreos :   mas 

-  á  mi  me  gusta  y  recrea,  mucho  el  juego  de 
naipes.     -  ..    V«.r   ;;     •• 

Tam.  y  esta  disposición  de  tiempa  nos  convida 

á   retirarnos  á    un    aposento    bíeft    cerrado   y 

'i-guardado    por   todas  partes  de  los  vientos  j 


§10  LUDOVlCUSr  VIVES. 

camino  ,  mensa  Rosita  cum  chartir. 

Val.  Au  f  minime  chartjs, 

Tam.  Lusorias  dico. 

Val.  Istud  placet. 

Tam.  Tam  pecuni<e  promatur  nonnihil ,  et  calculi  aS 

compatandum. 
Val.  Nthft  opus  erit  calculis  ,  si  minutuli  adsint 

fiumi, 
Tam.  Ego  nullos  babeo  ,  prceterquam  áureos  ,  et  ar- 
génteos cratsiores. 
Val.  Commuta  aliquos  ex  argentéis  minuta  pecuniai 

keus   puer  :  cape  stnferos  hos   simplos ,   duplos^ 

sexquíduphs ,  triplos  ,  et   á  numulario  cura  no- 
.    bis  numos  mmutos ,  simples ,  duplos  ,  triplos  ,  non 

majares. 
Tam.  Quám  nitidi  sunt  hi  numií 
Vai.  Nimiram  recentes  adhuc  ,  et  asperi, 
Tam  Conscendamus  in  forum  aleatorium  ,  ubi  omnia 

inveniemus  parata. 
Cast.  Non  expedit :  nam  haber émus  arbitros  pluri" 

mos  :    quid  refert   ludas   illic  ,  an   via  publica  ? 

Consultius  fuerit  ,   ut  recipiamus   nos  in  cubica-. 

lum   tuum  ,   et  accersamus  ex  sodalibus   aliquot^ 

máxime  animo  refociUando  idóneos. 
Tara.  Tuum  conclave  est  ad  id  commodius :  narmin 
■i-meo  cubículo  subinde  á  pedissequis  matris  ínter-* 
f^ipellaremur  y  aliquid  semper  quxritantibus  ín  ar- 

cif  mundi  muliebrit. 

Val.  In  c^natione  igitur. 

Tam.  Esto  ita^ ,  eamus.  Puer  ,  stJte  hic  nobis  Fran" 


CRISTÓBAL    CORETt  Jll 

del  frío ,  con  buen  fuego  ,  prevenida  la  mesa 
con  las  cartas. 

Val.  Huhu  ,  no  quiero  con  cartas, 

Tam.  Yo  digo  con  las  de  jugar. 

Val.  Eso  sí ,  me  agrada. 

Tam.  Saquemos  también  algunos  dineros ,  y  tan- 
tos para  contar. 

Val.  No  serán  menester  tantos  si  hay  moneda  me- 
nuda. 

Tam,  Yo  no  tengo  monedas  menudas ,  sino  grue- 
sas de  oro  y  plata. 

Val.  Cambia  algunas  monedas  de  plata  por  mone- 
da menuda:  oyes,  muchacho  ,  toma  «stas  mo- 
nedas sencillas,  dobles,  dobles  y  medio,  tres- 
dobles ,  y  haz  que  el  cambiador  te.  dé  moneda 
menuda  ,  sencilla  ,  doble  ,  triple  ,  y  no  mayor. 

Tam.  Qué  limpios  están  estos  dineros. 

Val,  Si  son  atin  nuevos  y  recien  acuñados. 

Tam.  Vamos  á  la  casa  del  juego  ,  en  donde  todo 
lo  hallaremos  prevenido.  *         ' 

Cast.  No  conviene,  porque  tendríamos  muchos  mi- 
rones: lo  mismo  es  jugar  alli  ,  que  en  medio  de 
la  calle.  Mejor  será  que  nos  retiremos  á  tu  apo- 
sento, y  llamemos  algunos  de  nuestros  compa- 

-  fieros  de  muy  buen  humor. 

Tam,  Tu  aposento  es  mas  á  propósito^'^araeso ; 

--    porque  en  el  mió  nos  estorbarían  muchas  veces 

las  criadas  de  mi  madre ,  que  siempre  buscan 

-  alguna  cosa  en  los  cofrecitos  de  los  afeites  y  a- 
tavios  de  las  mugeres. 

Val.  Sea  pues  en  la  pieza  de  comer. 

Tam.  Sea  asi ,  varaos.  Muchacho  ,0ha1c  vfenit  aquí 


32  2  LUDOVICUS   VIVES. 

cum  'Lupíanum  ,  et  Rodericum   Manricum  f  et 

Zoilastrum. 
Val.  Mane :  minime  vero  Zoilastrum  ,  hominem  ira" 

cundum ,  rixosum  ,  clamosum  ,  calumniatorem  ,  et 

qui   minimif  de  rebus  excitat  tce^e  atroces  tra-» 

goedias, 
Cast.  Optime  prefecto  manes :  nam  si  adolescens  ta- 

lis  recreationi  se  nostrce  admisceret ,  non  esset  id 

ludere ,  sed  serió  rixari :  accerse  igitur  pro  ilh 

Rimosolum.  -s 

Val.  Neqae  hunc  :  nisi  velis ,  qucecumque  hic  fue»  " 
,    rimus  nugati ,  ante  solis  occasum  notum  esse  to-^ 

ti  civitati.  ~<i 

Cast.  Tam  bonus  est  praco  ?  | 

Val.  Etiam  ,  rerum  ,  ^«ax  /ciri  nihil  attinet :  «<3Wi  i 

res  honas  sacratius  retinet ,  quam  mysteria  EleU"  J 

i/oa  (a). 
Tam.  Venidnt  erg^  Lupianus ,  et  Manricus  soli, 
Cast.  Hi  funt  belli  sodales» 
Tam.  Et  mone  illos  ,  oí  adferant  secum  numulos 

quicquid  est  autem   severitatis ,   et  serii ,  domi 

commendent  Philopono  tétrico :  veniant  facetiis,  le- 

pore  ,  gratiis  comitati. 
Lup.  5a/ui  sitis  y  sedales  festivissimi. 
Val.  j2«i<í  /z¿/  vult  contractio  isthcec  frontis  ?  Ex- 

porrigite  istos  vulticulosx  an  non  estis  jussi,  co- 

gitationes  omnes  literatas  apud  nmscea  deponere  ? 
Lup.  Cogitationes  nostrce  literaria  sunt  adeó  illi'- 

teratís  ,  ut  eas  musa ,  qute  sunt  in  musao ,  res^ 

puant, 

(a)    Id  est ,  Cereris  sacrifícia  ,  quae  ad  Eleusiii 
oppidum  Atticx  celebrabantur. 


CRISTÓBAL    CORET,  ^IJ 

¿  Francisco  Lupiano  ,  á  Rodrigo  Manrique  ,  y 
á  Zoilastro. 
Val,  Tente  :  no  hagas   venir  á  Zoilastro,  hombre 
iracundo  ,  pendenciero  ,  que  todo  lo  mete  á  vo- 
ces, calumniador,  y  que  por  cosas  leves  excita 
muchas  veces  grandes  alborotos. 
Cast.  Bien  dices  en  verdad  j  porque  si  ese  mance- 
bo entrase  en  este  nuestro  juego  de  diversión, 
no  seria  eso  jugar,  sino  reñir  de  veras:  llama 
en  su  lugar  á  Rimosolo. 
VaJ.  Ni  hagas  venir  á  ese  tampoco ,    si  no  quie- 
res que  antes  que  se  ponga  el  sol  sepa  toda  la 
ciudad  cuantas  burlas   y   chanzas   hubiéremos 
tenido  aqui. 
Cast.  ¿Tan  buen  pregonero  es? 
Val.  Sí ,  de  aquellas  cosas  que  no  es  bien  que  se 
sepan  :  porque  las  cosas  buenas  las  guarda  con 
mas  secreto  que  los  sacrificios  de  la  diosa  Ceres* 
Tam.  Vengan  pues  Lupiano  y  Manrique  solos. 
Cast.  Estos  son  lindos  compañeros. 
Tam.  Y  avísales  que  traigan  dineros :  mas  que  en 
casa  dexen  encomendada  toda  seriedad  y  grave- 
dad á  Filopono  el  ceñudo :  que  vengan  acom- 
pañados de  donaires  ,  sal  y  gracias, 
Lup.  Dios  os  guarde ,  compañeros  muy  graciosos. 
Val.  ¿Qué  ceño,  qué  sobrecejo  es  ese?  Desechad 
la  tristeza  y  severidad  del  semblante:  j  por  ven? 
tura  no  se  os  ha  dicho  que  dexárais  los  cuida- 
dos literarios  en  la  escuela  ? 
Lup.  Nuestros  pensamientos  de  cosas  de  letras  son 
tan  sin  letras ,  que  no  hacen  caso  de  ellos  las 
musas  de  nuestra  escuela. 


324  LtlDOVlCUS   VIVES. 

¡Vían.  Sálvete, 

Val.  Saluí  est  dubioy  quando  ad  acies  ^  et  pug» 
nat  vocamini ,  et  quidem  quibut  reges  sint  ín- 
ter futuri, 

Tam.  Estofe  bono  animo  :  crumence  im^etuntur  ,  non 
jugula, 

Lup.  Crumena  plerisque  est  pro  jugulo ,  et  pecunia 
pro  sanguine  ,  ac  spiritu  :  velut  istis  (a)  Caribus, 
quorum  viiee ,  contemptus  instrumentum  est  regi'm 
bus  od  exercendos  suos  furores. 

Man.  Noh  es  se  actor  in  hac  fábula  ,  sed  speC" 
tator. 

Tam.  Qui  sic% 

Man.  Quia  sum  infortunatissimus :  semper  á  luda 
discedo  victus  ,  et  spoliatus. 

Tam.  Seis  quid  dicunt  proverbio  aleatores'i  Ibi  qutt» 
rendam  esse  togam ,  ubi  amisseris. 

Man.  Verum  :  sed  periculum  est ,  ne  dum  togam 
amissam  qucero ,  perdam  et  tun/cam ,  et  inte- 
rulam. 

Tam.  Accidit  quidem  hoc  non  raro  :  sed  qui  non  pe- 
riclitatur  ,  non  ditescit. 

Man.  Ea  est  met allicidarum  sententia. 

Tam.  Imó  etiam  janimedii  Antuerpiensis, 

Val.  Recte  habet '.  non  possumus  nisi  quatuor  lude- 
re  ,  sumus  quinqué  ,  sortiemur  quis  erit  aliorum 
spectator. 

Man.  Ego  ero  sine  sortitione» 

(a)     Cares  ex  Caria  regione ,  pro  vilibus  ava- 
ris ,  et  sordidis  vulgo  accipiuniur*. 


CRISTÓBAL    CORBT.  Jiy 

Man,  Dios  os  guarde. 

Val,  Vuestra  vida  peligra  cuando  ¿oís  llamados 
para  pelear ,  en  donde  se  han  de  hallar  ios 
teyes. 

Tam,  Tened  buen  ánimo  :  las  cuchilladas  se  tiran 
á  las  bolsas ,  no  á  las  gargantas. 

Lup.  Para  algunos  ia  hoUa  es  garganta,  y  el  dine- 
ro sangre  y  vida:  como  para  es'os  de  Caria, 
cuyo  menosprecio  de  vida  es  instrumento  para 
que  los  reyes  exerciten  sus  iras  ó  locuras. 

Man.  Mas  quiero  ver  esta  comedia ,  que  represen«- 
tar  en  ella. 

Tam.  ¿  Cómo  asi  ? 

Man.  Porque  soy  muy  desgraciado,  siempre  qu« 
juego  pierdo  ,  y  quedo  sin  blanca. 

Tam.  2  Sabes  lo  que  dicen  los  jugadores  por  común 
proverbio?  Que  debe  uno  buscar  ia  capa  en  don- 
de la  perdió. 

Man.  Verdad  es:  mas  corre  peligro  que  mien- 
tras busco  la  capa  que  perdí ,  pierda  sayo  y 
camisa. 

Tam.  Esto  sucede  muchas  veces :  mas  quien  no 
se  aventura  ,  no  há  ventura. 

Man.  Eso  dicen  los  alquimistas. 

Tam.  Antes  bien  lo  dicen  los  mercaderes  en  Am- 
beres. 

Val.  Bueno  está :  no  podemos  jugar  sino  cuatro, 
somos  cinco  ,  sortearemos  quién  mirará  á  los  de- 
mas  como  juegan. 

Man.  Yo  miraré  jugar  á  los  otros:  no  tenemos 
que  echar  suertes. 


326  LUDOVICUS    VIVES. 

Val.  Nihil  tale  :  nulli  est  facienda  injuria ,  non 
cujuíquam  voluntas  id  decemet ,  sed  sors  :  cui 
primas  rex  obtigerit ,  sedebit  otiosus  spectator  : 
et  si  quid  inciderit  controversia  ,  judex. 


Lup.  Ecce  véhit  fasciculos  duot  foliorum  integrofp 
aíter  est  hispuniensis ,  aher  gallicus. 

Val.  Hispaniensis  hic  non  videtur  justut, 

Lup.  Quid  ita  ? 

Val.  Quoniam  desunt  decades. 

Lup.  Non  solent  illi  habere ,  ut  gallici :  chartce. 
enim  hispance ,  quemadmodum  et  gallicte  ,  in 
quatuor  sunt  genera  ,  seu  familias  divisa:.  His'. 
pance  habent  áureos  numos ,  carchesia  ,  báculos, 
enses,  Gallicte  corda ,  rhombulos ,  trifolia  ,  t>o- 
merculos ,  seu  palas ,  seu  spicula.  Est  in  quaque 
familia  reXf  regina  ,  eques  ,  monas ,  dyas  ,  trias, 
quaternio  ,  pentas  ,  jen/'o  ,  heptas ,  ogdoas  ,  eo- 
«e<jj.  Gallicce  habent  etiam  decades  :  eí  hispanis 
aurei  ,  eí  carchesia  potiora  sunt  pauciora  ,  contra 
enses ,  cí  baculi.  Gallis  autem  plura  sunt  sem-' 
per  meliora, 

Cast.  jQao  /«ro  ludemus  ? 

Val.   Triumpho  hispánico ,  e/   distributor  retinebit 

sibi  indicem  chartam ,  xi  J/V  monas ,  «mí  imago 

humana. 
Man.  Sciamus  j^m  ,  j'ofx  ^ ri/  /»io  exclusus, 

Tam.  Pf oí'e  fwofjffx ,  c^io  /o//a  ,  Aoc  e//  tuum  ,  Aflf 
i/f iux ,  hoc  Lupiani ,  /u  «x^  judex. 


CRISTÓBAL    CORET.  3I7 

Val.  No  ha  de  ser  asi ,  á  n-  iie  se  ha  de  hacer  a- 
gravio :  esto  no  lo  ha  de  determinar  la  volun- 
tad de  alguno  de  nosotros,  sino  la  suerte  :  a- 
quel  á  quien  le  cupiere  por  suerte  un  rey ,  este 
nos  mirará  sentado  sin  jugar,  y  será  juez,  si 
hubiere  alguna  disputa. 

Lup.  Ahí  tenéis  dos  barajas  de  naipes  enteras,  una 
de  España  ,  y  otra  de  Francia. 

Vai.  Esta  de  España  parece  que  no  está  cabal. 

Lup.  5  Cómo  asi  ? 

Val  Porque  faltan  los  dieces. 

Lup.  Aquellas  no  suelen  tener  como  las  de  Fran- 
cia: porque  hay  cuatro  géneros  ó  clases  de  nai- 
pes españoles ,  asi  como  de  los  franceses.  Los 
españoles  tienen  oros  ,  copas  ,  bastos  ,  espadas. 
Los  franceses  tienen  corazones ,  cuadrángulos, 
trifolios  ,  vomérculos  ,  ó  palas  ,  ó  picas.  En  ca- 
da una  familia  hay  rey,  reyna  ,  caballero,  uno, 
dos,  tres,  cuatro,  cinco,  seis,  siete,  ocho  y 
nueve.  Los  franceses  tienen  también  dieces  :  y 
en  los  españoles  los  oros  roas  pocos,  y  copas  maj 
pocas  valen  mas:  los  bastos  y  espadas  al  contra- 
rio. Mas  en  los  franceses  los  mayores  números 
siempre  valen  mas. 

Cast.  ¿  A  qué  juego  jugaremos  ? 

Val.  Al  triunfo  de  España ,  y  el  que  da  los  naipes 
se  retendrá  el  naipe  de  muestra ,  si  es  as  ó  figu- 
ra humana. 

Man.  Sepamos  ya  quién  será  el  que  no  ha  de  ju- 
gar. 

Tam.  Bien  dices,  dame  los  naipes,  este  es  tuyo, 
este  es  de  ese,  este  es  de  Luplano ,  tú  eres  el  juez. 


3*^  LÜDOVICUS    VIVES. 

Val.  Malim  te  mthi  judicem  ,  quám  collusorem, 

Lup   Bona  verba '^  cur  ¡sthuc  quctto% 

Val.  Quia  es  in  ludendo  admodüm  vafer^  eí  cavil-' 
lator  :  tüm  ajunt  te  artem  tenere  componendi  fo- 
lia ,  ut  tibí  expediat. 

i/Up,  Non  habet  fraudem  mea  lutio ,  sed  imperitice 
tute  industria  mea  videtur  impostura  ,  quod  fere 
ignaris  contingit.  Cccterum  qui  tibi  placet  Castel- 
lus  ,  qui  simulac  lucratus  est  pauxiílum  pecunia^ 
deserit  collusores. 

Tatn.  Eiudere  est  hoc  quidem  ,  potius  quám  /«• 
dere. 

Va  i.  Leviui  hoc  malum  :  nam  si  vincatur  affixus 
erit  ludo  ,  clavo  plusquam  trabali. 

Tam.  Sed  lusuri  sumus  bini  y  dúo  contra  dúos.  ¿jQwo- 
modo  erimus  comparati  ? 

Val.  Ego  ludi  hujus  insciens,  adhcerebo  tibi  ^  Cas-» 
telle  f  quem  audio  esse   callentissimum, 

Tam.  Adde  etiam  calUdissimum, 

Cast.  Non  est  hic  opus  electionibus  y  sorti  suní  com- 
mittenda  omnia  :  quibus  obvenerint  plura  puncta^ 
adversus  eos  pugnabunt ,  quibus  pauciora. 

Val.  Esto  lia  ,  as  signa  folia. 

Man.  Ut  opiaveram  ,  ego ,  et  Castellus  ab  eadem 
stamus  parte  :  contrarias  tuentur  partes  Vaídau- 
ra  f  tt  Tamajus, 


CRISTÓBAL    CORET,  329 

Val.  Mas  quisiera  que  fueras  mi  juez,  que  mi  com- 
pañero en  el  juego. 

Lup.  Habla  biea  :  ¿  porqué  lo  dices  ? 

Val.  Porque  lu  eres  muy  astuto  y  caviloso  en  el 
juego  :  también  dicen  que  tienes  habilidad  de 
componer  los  naipes  de  suene  que  salgan  como 
quieres. 

Lup.  IVli  modo  de  jugar  es  sin  trampa  alguna ;  mas 
mi  industria  le  parece  á  tu  ignorancia  que  es 
engaño,  lo  que  de  ordinario  acontece  á  los  igno- 
rantes. Mas  ¿qué  te  parece  de  Castillo,  que  lue- 
go que  ha  ganado  cuatro  blancas,  dexa  de  jugar  ? 

Tam.  Esto  verdaderamente  es  mas  engañar  y  bur- 
larse ,  que  jugar. 

Val,  Menos  mal  es  esto;  porque  si  pierde  quedará 
en  el  juego  mas  clavado ,  que  con  el  mayor  clavo. 

2<im.  Mas  hemos  de  jugar  de  dos  en  dos  :  dos  con- 
tra des ,  2  cómo  nos  igualaremos  los  unos  con 
los  otros  ? 

Val.  Yo,  que  no  entiendo  este  juego,  seré  tu  com- 
pañero ,  Castillo ,  que  sé  que  eres  muy  inteli- 
gente en  él. 

Tam.  Añade  también  ,  muy  astuto; 

Cast.  Aqui  no  es  menester  elegir ,  todo  se  ha  de 
sortear  :  aquellos  que  hicieren  mas  puntos  ju- 
garán contra  aquellos  que  hagan  menos. 

Val.  Sea  asi  ,  da  los  naipes. 

Man.  Asi  ha  sucedido  como  yo  había  deseado :  yo 
y  Castillo  somos  compañerus  :  y  Valdaura  y  Ta- 
mayo  son  nuestros  coniratJos. 


330  LUDOVICUS    VIVES. 

"Val.  Sedeamut  uti  solemus  ,  decussate:  da  mihi  illatn 
sellam   recUnatoriam  ,  ut  quietius  perdam, 

Tam.  ylppone  scahella  ,  atsideamus  jam,  sortire  cu-^ 
juí  sint  primee  partes. 

Val.  Mece  sunt :  distribue  tu  ,  Castelle. 

Cast.  Quomodó  ?  d  sinistra  in  dextram  ,  more  bélgi- 
co ,  an  contra  hitpano  more ,  d  dextra  in  si- 
nistram  ? 

Val.  Hoc  more ,  quoniam  ludo  hispanorum  utimur  : 
et  rejecisti  decades  ? 

Cast,  Etiam  :  quot  folia  daho  singulis  ? 

Val.  Novena.  Sed  quanam  erit  sponsio  ? 

Man.  Terni  in  singulas  manas  denarii ,  cum  gemi^ 
natione  sponsionis. 

Cast.  Sensim  ,  mi  Manrice  ,  nimium  properas  :  non 
esset  is  lusus  ,  sed  furor  ,  ubi  tantum  pecunics 
venirent  in  periculum  :  quomodo  posses  tu  oblec" 
tari  in  dnxietate  illa  ,  ne  tot  numi  tibi  pereant  ? 
Denarii  singuli  sufficient ,  et  actus  sponsionis  erit 
dimidii ,  nempe  assium  quinqué. 

Val.  Rede  consulis :  ita  nec  nihil  luiemur  ,  quod 
est  insipidum ,  nec  quod  doleat ,  quod  est  acer- 
bum, 

Cast.   Hahetis  singuli  novena  foliad  Cordium  est 


CRISTÓBAL    CORET,  331 

Val.  Sentémonos  cruzados  (a)  como  solemos :  da- 
me aquella  silla  de  respaldo ,  para  perder  mas 
á  gusto. 

Tam.  Pon  los  bancos,  sentémonos  ya,  sortea  quién 
será  mano. 

VaL  Yo  soy  mano  :  da  tú  los  naipes ,  Castillo. 

Cast.  ¿Cómo  ?  ¿  de  la  izquierda  á  la  derecha,  como 
los  flamencos  ,  ó  al  contrario  ,  de  la  derecha  á 
la  izquierda  ,  como  los  españoles  ? 

Val.  De  este  modo  último  ,  supuesto  que  jugamos 
á  la  española:  ¿has  quitado  por  ventura  los 
dieces  ? 

Cast.  Si :  2  cuántos  naipes  daré  á  cada  uno  ? 

Val.  Nueve.  ¿  Mas  qué  apostamos  ? 

Man.  Tres  dineros  cada  mano ,  con  repetición  de 
las  apuestas. 

Cast.  Poco  á  poco,  Manrique,  mira  que  te  apresu- 
ras demasiado  :  eso  no  seria  juego  ,  sino  locura, 
en  que  se  aventurarla  tanto  dinero :  ¿cómo  po- 
drías divertirte  en  tan  grande  cuidado  de  no 
perder  tanta  cantidad  de  dinero?  Bastará  de  uno 
en  uno,  y  solo  se  podrá  reenvidar  hasta  la  mi- 
tad ;  es  á  saber ,  hasta  cinco  ases. 

Val.  Bien  dices  :  asi  ni  jugaremos  de  valde,  que  es 
cosa  insulsa  ,  ni  nos  jugaremos  cosa  que  nos  pe- 
se ,  que  es  cosa  amarga. 

Cast.  ¿Tenéis  cada  uno  nueve  naipes?  La  familia 

(a)     Cruzados  de  este  modo :  a        b 


\ 


Es§  significa  decussate,  o  decussatim,   b 


33^  tUDOVICUS   VIVES. 

familia  dominatrix  ,  et  heec  regina  est  mea. 
Val.   Nescio   quám  fcelix  est  ornen  hoc ,  certe  est 

verissimum  :  dominari  vulgo  corda  foeminarum, 

Cast.  Define  fpeculat iones ,  responde  ad  hoc,  augea 

sponsionem. 
Val.  Ludum  babeo  dissipatum ,  et  male  cohcerentem : 

cedo  tibi. 
Tam.  Et  ego  item  :  disiribae  tu  ,  Manrice, 
Val.  Quid  agís  ?  Non  vertis  chartam  indicem  ? 
Man.  Falo  prius  meas  computare ,  ne  plures ,  aúf 

pauciores  acceperim. 
Val.  Unum  habes  plus  justo. 
Man.  Deponam. 
Val.  Non  est  ea  lex  lusús  ,  sed  ut  vicem  iuam  amit" 

tas  distribuendi ,  et  transeat  ad  sequentem :  ce- 

do  folia. 
Man.  Non  faciam ,  quandoquidem  nondum  protuli 

indicem. 
Val.  /w¿  facies  per  Deum. 
Cast.  Apage  ,  j«ííÍ  íi¿i  ijen/V  ¿n  mentem ,  wi  í^a/- 

daura  ?  jusjurandum   admisces  rebus  levissimis, 

quod  vix  gravissimis  rebus  adhiberi  convenit  ? 

Man.  Quid  tu  dicis  ,  judex  ? 

I'U  p.  Profectó  ignoro ,  jaii  xi/  in  eo  facto  statueti" 

dv,m. 
Man.  Qualem  judicem  nobif  prtefecimus  sine  judicioí 

JJucem  sine  oculis? 
Val.  Quid  ergo  fiet  ? 
Man.  Quid  tandcmí  nisi  ut  mittamus  Lutetiam^  qui 

hac  de  re  adferat  nobis  aliquod  senatusconsultam. 


CRISTÓBAL    CORET,  333 

de  los  corazones  triunfa  ,  y  esta  reyna  es  mia. 

yol.  Yo  no  sé  qué  buena  señal  es  esta  :  cierto  es 
mucha  verdad  aquel  dicho  vulgar  :  qua  los  co- 
razones de  las  mugeres  dominan. 

Cast.  Dexa  las  filosofías  naturales  ,  responde  á  es- 
to ,  vuelvo  á  embidar  las  apuestas. 

Val.  Tengo  un  juego  desbaratado  y  desigual :  yo 
doy  me  por  vencido. 

Tam.  Yo  también:  da  tú  los  naipes ,  Manrique. 

Val.  i  Qué  haces  ?  ¿  No  vuelves  el  naipe  índice  ? 

Man.  Quiero  primero  contar  mis  naipes ,  no  sea 
que  haya  tomado  mas  ó  menos. 

Val.  Uno  tienes  mas  de  lo  que  es  justo. 

Man.  Yo  le  dexaré. 

Val.  No  es  esa  la  ley  del  juego ,  sino  que  tú  no 
des  esta  vez  los  naipes ,  y  que  los  dé  el  que  se 
sigue:  dame  los  naipes. 

Man.  No  lo  permitiré,  supuesto  que  no  he  vuelto 
el  naipe  índice. 

Val.  Antes  bien  lo  harás  ,  juro  á  Dios. 

Cast.  Quita  allá  ,  amigo  Valdaura  ,  ¿qué  te  ha  ve- 
nido al  pensamiento  ?  ¿  Por  cosas  muy  leves  ju- 
las ,  cosa  que  apenas  se  debe  hacer  por  cosas 
muy  graves? 

Man.  ¿  Qué  dices  tú  ,  juez  ? 

Lup.  En  verdad  no  sé  qué  se  debe  resolver  en  se- 
mejante caso. 

Man.  ¿Qué  juez  sin  juicio  hemos  nombrado?  ¿Qué 
capitán  ciego  ? 

Val.  ¿  Pues  qué  haremos  ? 

Man.  ¿  Qué?  enviar  á  París  quien  nos  traiga  algu/a 
decreto  de  aquella  corte. 


33+  LUDOVICUS   VIVES. 

Cast.  Mifce  omnia  ,  et  rursum  impartiré, 

Tatn.  0  qualem  ludum  mitto  de  manibus ,  non  obvi'» 

niet  mihi  hodie  similis. 
Cast.  Misce  probe  istheec  folia  y  et  prabeto  singulis 

attentius. 
Val.  Rursum  augeo  sponsionem, 
Tam.  Num  non  prtedixi ,  non  hahitarüm  me  hodie 

in  manibus  ludum  illi  parem  ?  Semper  sum  infor^ 

tunatissimus.  Cur  ego  ludum  vel  aspicio  oculis  ? 

Cast.  Hoc  vero  non  est  ludere ,  sed  se  afflictare  t 
hoc  est  refíci ,  et  recreari  animum  ?  Ita  concitari  ? 
Ludum  oportet  esse  ludum  ,  non  molestiam. 

Man.  Susiine  pautisper  ,  ne  objicias  folia :  nam  est 
panicum  (a). 

Val.  Responde  igitur  an  recipias. 

Man.  Recipio  ,  et  rursum  augeo. 

Val.  Quid  tu  speras  ,  me  ferocibus  tuis  verhis  pro- 
telare  ?  Non  concedo. 

Man.  Effare  tándem  semel,  et  expedite ,  admittisne  ? 

Val.  Etiam  ,  et  quidem  libentissime ,  et  animas  int- 
tigat  me  tali  ludo  majore  pretio  certare :  sed  iS" 
tud  Ínter  amicos  sufficit. 

Tam.  Quid  vero  me  non  computatis  inter  vivot, 
Adeo  nulla  est  mei  mentio  ? 

Cast.  Quid  igitur  ad  hcec  ,  homo  foenee  ? 

Tam.  Ego  vero  augeo  mea  ex  parte  depositum, 

(a)     Panicum.  Terriculamentum  inane,  quasí  á 
pane  Immissura^  unde  panicus  terror,  panicus  casus. 


CRISTÓBAL    CORET,  3  3  jT 

Cast,  Sarasa  todos  los  naipes  ,  y  da  otra  vez. 

Tam,  O  qué  lindo  juego  dexo  de  las  manos  ,  no  me 
vendrá  en  todo  el  dia  otro  semejante, 

Cast.  Baraxa  bien  esos  naipes ,  y  dalos  á  cada  uno 
con  mayor  cuidado. 

Val.  Reenvido  las  apuestas. 

Tam.  ¿No  dixe  yo  acaso  que  en  todo  el  dia  no 
vendría  á  mis  manos  juego  que  igualase  al  que 
tuve  antes?  Siempre  soy  muy  desgraciado:  no 
sé  cómo  tengo  gana  de  ver  naipe?. 

Cast.  Esto  no  es  jugar  ,  sino  afligirse:  ¿esto  es  di- 
vertirse y  recrearse  ?  ¿inquietarse  de  este  modo  ? 
El  juego  debe  ser  juego  ,  no  pesadumbre 

Man.  Espera  un  poco  ,  no  eches  los  naipes ,  por- 
que es  temor  vano  (a). 

Val.  Ea  ,  responde ,  si  quieres. 

Man,  Quiero,  y  reenvido  las  apuestas. 

Val.  ¿  Qué,  piensas  hacerme  huir  con  esas  tus  arro- 
gancias ?  No  me  doy  aún. 

Man.  Di  finalmente  de  una  vez  y  con  claridad  : 
¿quieres  por  ventura? 

Val.  Sí  quiero,  y  con  muchísimo  gusto  á  la  ver- 
dad ,  y  el  corazón  me  dice  que  reenvide  mayo- 
res apuestas  con  este  juego  ,  pero  entre  amigos 
basta  esto. 

Man.  Ola  ,  ¿  qué  es  eso ,  qué  á  mí  me  tenéis  ya 
por  muerto  ?  ¿  De  tal  suerte  ninguna  mención  se 
hace  de  mí  ? 

Cast.  ¿  Pues  qué  dices  tú  á  esto ,  hombre  de  paja  ? 

Tam.  Yo  por  mi  parte  aumento  la  apuesta. 

(a)     Algunos  dicen  :  no  temas ,  que  es  cacha. 


^3^  tUDOVICUSf  VIVES, 

Man.  Quid  tu  d'icis  ,  CastelU ? 

Cast.  Nunc  me  consulis ,  posteaquam  tua  opera  de-^ 
positum  crevit  in  immensum  I  ego  incrementum 
hoc  non  auderem  hoc  meo  ludo  justinere. 

Val.  Responde  affirmative. 

Cast.  Non  babeo  quod  sic  respondeam ,  sed  valde 

omhiguc  ,  et  dubitanter  ,  et  cunctabunde ,  et  timi- 
^    de ,  et  díffidenter  f  estne  sic  satis  expresse  dic 

tum  ? 
Man.   Deum  immortahm  ,  quanta  copial  Non  tam 

densa  nuper  cadebat  giando.  Sed  queeso  te ,  peri- 

clitemur  paulisper. 
Cast.  Experiamur  quando  tibi  placet :  á  me  vero  nd 

speraris  magnam  opcm. 
Man.  Feres  tomen  quas  poteris  suppetias, 
Cast.  Nihil  necesse  id  hubes  admonere,  > 

Man.  Plañe  victi  sumus. 
Tam.  Vicimus  denarios  quatuor ,  misce. 

Val.  Addo  asses  quinqué, 

Cast.  Nescio  an  cedam ,  nam  seto  me  cerió  victum 

iri. 
Tam.   Rursum  alteros  quinqué, 
Cast.  Quid  tu  ad  hanc  provocationem  dicis  ? 
Man.  Quid  dicam  ?  Fugio. 
Cast.  Tu  perdidisti  proximum  ludum  :  sine  me  hutie 

arbitratu  meo  perderé.  Sentio  me  esse  inferiorem  t 

sed  sustinendum  est ,  quandiu  aliquid  vidtro  su-* 

per  esse  virium. 
Val.  Quid  ergo  dicis  ?  Recusas  ? 


CRISTÓBAL    CORET.  337 

Man,  ¿Qué  dices  tú  ,  Castilio  ? 

Cast,  ¿  Ahora  me  pides  consejo  ,  después  que  la 
apuesta  ha  llegado  á  una  suma  inmensa  por  tu 
culpa?  yo  con  este  mi  juego  no  me  atreviera  á 
mantener  tan  grande  aun:iento. 

Val.  Di  que  sí  quieres  con  toda  certidumbre. 

Cast»  No  tengo  para  qué  responder  asi ,  sino  con 
mucha  duda  y  perplexidad  ,  y  muy  de  espacio,  y 
con  mucho  temor  y  desconfianza  :  ¿  me  he  por 
ventura  explicado  con  bastante  claridad  ? 

Man,  ¡  Eterno  Dios  ,  con  qué  copia  y  abundancia 
de  térininos  !  Nct  cala  tan  espeso  poco  há  el  gra- 
nizo. Pero  te  suplico  probemos  ,  hagamos  una 
breve  experiencia. 

Cast.  Probemos,  ya  que  asi  lo  quieres  tú  :  mas  nq 
confiéis  que  yo  te  ayudaré  mucho. 

Man,  Con  todo  eso  me  ayudarás  lo  que  puedas, 

Cast,  Prevenirme  eso  es  por  demás. 

Man.  Ciertamente  hemos  perdido. 

Tam.  Cuatro  denarios  hemos  ganado  ,  baraja  los 
naypes. 

Val.  Reenvido  cinco  ases. 

Cast.  No  sé  si  huya,  porque  ciertamente  sé  que  he 
de  perder.  '  ^ 

Tam.  Envido  otros  cinco, 

Cast.  i  Qué  dices  tú  á  este  envite  ? 

Man.  ¿Qué  he  de  decir  ?  No  quiero. 

Cast.  Tú  perdiste  el  juego  pasado,  dexa  que.  yo 
pierda  este  por  mi  antojo.  Conozco  que  me  ga- 
na i  pero  me  he  de  defender  mientras  viere  que 
me  quedan  algunas  fuerzas. 

Val.  ¿  Pues  qué  dices  ?  ¿  No  quieres  ? 

Z 


338  LUDOVICUS    VIVES. 

Cast,  Norif  imó  addico* 

Tam.  Ta  Valdaura  non  nostihunc  Casiellam^  supe^l 
riorem  habet  iudum  tuo :  sed  ita  solet  calidos  pro- 
vocatores  illectare  in  suum  rete.  Vide  ne  quo  pro^ 
grediaris  temeré  ,  ubi  ten^aris  irretitus. 

Val.  Divum  fidcm  l  qtiornado  potuisti  dipinare  folium 
mihi  pQStremum  restare  hujus  nationis i  , 

Cast.  líovi  ornnla  folia. 

Val.  Non  omninó  est  isthuc  incredibile, 

Cast.  ha  plañe  novi  á  facie. 

Val.  Forsifan  etiam  á  tergo. 

Cast.  Nimium  suspiciosus  es, 

VaL  Tu  me  fací s :  eat  hoc  cum  iua  iona.  venia. 

Tam.    Dispiciamuí ,  num  quie  sint  cbftrt^  avers<e 


maculatce  ,  unde  fossint  noscitari. 


Val.  Faciamus  p  quisso  v/if.,  Itidendi  finem:\af^it,me 
hic  ludus  ,  tam  infeliciter  cedendo.  .;  ^n v  r.. 

Cast.  Ubi  voles:  sed  fortasje  non  in  ludo  est  vitium^, 
sed  in^t^ua  imperitia,  qui  petcit  ludum  scienter  a¿. 
vicioriam  accommodare ,  sed  jacis  folia  absque  ar- 
te ,  ut  sors  tulerit :  ratjts  nihil  interese ,  quiíi 
prias  y  quid  posteriuf.  tfíittas ,  quis  quorloco  sit 
jacturus. 

Tam.  ümnium  rerum  est  sacfetas^  etiam  voluptatam : 
et  ego^  defessus  sum  jam  sedendo  :  qssurgamus 
atiquantisper.  •;- 1  x-t-ní?  ' 

Lup.  Cape  testudinem  ham,  et  aliquid  nohis  eantilla». 


CRISTOS  AL    CORET.  33^ 

Catt,  Si  quiero  ,  y  mas  que  remato ,•  étnbidoel- 
resto.  -  ^-    ■ '    .'i'í^ 

Tam.  ¿Tú  ,  Valdaura  ,  no  conoces  á  este  Castillo  X 
mejor  juego  tiene  que  tú  :  mas  asi  suele  él  ha- 
cer caer  en  su  red  á  los  que  embidan  con  algún 
calor.  Guarda  no  te  metas,  sin  considetaik).  bieO], 
en  parte  que  te  quedes  enredado.      -•^-■'   í^»-  -'«^ 

Val,  ¡Válgame  Dios  !  ¿cómo  has  podido  adivinar^ 
que  á  mí  me  quedaba  á  lo  último  un  naipe  de^ 
esta  calidad  ? 

Cast.  Yo  conozco  todos  los  naipes. 

Val.  Eso  bien  se  puede  creer.  i5>«l  >& 

Cast.  Asi  en  verdad  los  conozco  por  la  pinta. 

í^a/.  Quizás  también  por  las  espaldas.  '^^^ 

Cast.  Muy  malicioso  eres. 

Val.  Tú  haces  lo  sea^  permíteme  que  asi  lo  diga. 

Tam.  Veamos  si  por  ventura  hay  algunos  naipes 
manchados  por  las  espaldas ,  de  donde  se  puedan 
conocer. 

Val.  Si  ustedes  gustan  ,  baste  ya :  aflígeme  est« 
juego ,  tan  mal  me  dice.  '  '• 

Cast.  Cuando  quieras :  mas  no  está  la  falta  por 
ventura  en  el  juego  ,  sino  en  tu  ignorancia,  que 
no  sabes  jugar  con  sagacidad  ,  de  modo  que  ga- 
nes ,  sino  que  echas  los  naipes  sin  arte  ,  asi  co- 
mo viene  la  suerte  :  pensando  que  no  importa 
atender  qué  naipe  se  debe  echar  primero  y  qué 
naipe  á  lo  último  ,  cuándo  y  en  qué  lugar. 

Tam.  Todo  cansa  en  esta  vida  ,  aun  los  placeres  y 
deleites :  y  yo  ya  me  canso  de  estar  sentado : 
levantémonos  un  poco. 

Lup.  Toma  esta  vihuela,  y  cántanos  algo. 


i 


N 


340  LÜDOVICÜS   VIVES* 

Tam.  Quid  tándem  ? 

Lup.   De  ludo  quíppiam, 

Tam.  Carmen  Wirgilii  ? 

Lup.   Isthuc    ipsum :    aut    iti  mavit    Vivit  notirl, 

(quod  Ule  nuper  canebat  deambulanx  in  pometrio 

Brugensi, 
Val.  Anserina  voce. 
Lup.  Cañe  tu  oloriná. 
Tam.  Deus  me  Hora  :  nam  ehr  non  canit :  nisi  fato 

jam  urgente. 

Ludunt  et  puerl  ,  ludunt  juvenesque  ,  senesque, 
Ingenium,  gravitas,. cani,  prudentia  ,  ludus. 
Denique  moctalis ,  sola  vlrtute  remota, 
Quid  nisi  nugattix,  et  vana  est  fábula ,  vita  ? 


Val.  Posfuttt  vobit  confirmare ,  etse  carmen  hene  ex" 
pretíum  ,  tanquam  ex  spongia  árida»  ¡^ 

Lup.  Tanta  cum  difficultate  componit  carmen  ? 

Val.  Magna^  sive  quod  raro,  sive  quod  non  libenttr 
uve  quod  aliofert  tum  ingenii  pronitat. 


CRISTOS AZ    CORET.  H' 

Tam.  2  Qué  he  de  cantar  ? 

Lup.  Alguna  cosa  del  juego. 

rafw.  ¿Versos  de  Virgilio? 

Lup.  Eso  mismo  :  ó  si  mas  quieres  ,  de  nuestro  Vi- 
ves ,  que  él  cantaba  poCo  há  paseándose  en  la 
tonda  de  Brujas. 

Val.  Con  voz  de  ganso. 

Lup.  Canta  tá  con  voz  de  cisnei 

Tam.  No  quiera  Dios  tai :  porque  el  cisne  no  can- 
ta sino  cuando  está  próximo  á  la  muerte. 

Juegan  lot  niños  y  mo%or^ 
juegan  los  de  edad  ereciáaf 
la  gravedad ,  el  ingenio^ 
prudencia  y  juego  se  mira, 
T  finalmente  apartada 
la  virtud  y  si  se  examina, 
no  es  otro  mortal  que  un  chistCf 
ó  fábula  nuestra  vida. 

Val.  Yo  os  puedo  asegurar  que  es  un  poema  ex- 
primido, como  de  una  esponja  seca. 

Lup.  ¿Con  tanta  dificultad  compone  versos  ? 

Val.  Con  grande  ,  ó  porque  les  compone  raras  ve- 
ces ,  ó  porque  no  les  tiene  afición  ,  ó  porque  su 
ingenio  es  oaturalmente  inclinado  á  otras  cosas. 


34*  türovicus  VIVES. 

L  E  G  E  S    L  U  D  I. 
Varius  dialogus  de  urbe  Valentina. 

Borgia  5  Scintilla  \  Cahanilius, 

^    Bor.  Unde  tu  jam  nohis  ,  Scintilla  ^  jucuniissime  I 

Sci.  Lutetid, 

Bor.  Qua  tándem  Lutetid  I 

Sci.  Qua  tándem  quaris ,  ^«<i/í  sint  multce* 

Bor.  Etiamsi  sit  única ,  eúí  qucenam  sit  ignoro ,  aaí 

Sci.  Lutetid  Parisiorum, 

Bor.  Parisios  nominari  audieram  ,  eí  quidem  scepe, 
Lutetiam  nunquam  :  exf  er^o  Lutetia  ,  quos  not 
Parisios  dicimus,  Ea  igitur  est  causa ,  cur  tu  tan- 
diu  nullus  es  visus  Valentice ,  et  potissimum  in  (a) 
sptisristerio  mbilitatis. 


(a)    Sphajra,  as  ,  globus,  pila  ;  unde  sphxriste- 
rion,  u,  locus  in  que  pila  luditur. 


CRISTÓBAL    CORET.  343 

LAS    LEYES    DEL    JUEGO. 

Diálogo  vario  de  la  ciudad  de  Valencia, 
Borja  5  Centellas  ,  Caban illas    (a). 

"Ror.  ¿De  dónde  tu  ahora  aqui ,  Centellas,  mis 
delicias  ? 

Cen.  De  Lutecía. 

Bor.  ¿  De  qué  Lutecía? 

Cen,  De  qué  Lutecía  preguntas,  como  si  hubiera 
muchas. 

"Bor.  Aunque  solo  hay  una  ,  no  sé  cuál  sea  ,  ó  en 
dónde  está. 

Cen.  De  Lutecía  de  París. 

Bor,  Yo  había  oído  nombrar  á  París ,  y  tín  verdad 
muchas  veces,  á  Lutecía  nunca.  Es  pues  Lute- 
cía la  que  nosotros  llamamos  París.  Esa  pues 
es  la  causa  por  qué  tanto  tiempo  no  te  han  visto 
en  Valencia ,  y  en  especial  en  el  jiiego  de  la 
pelota  de  la  nobleza. 


(a)  'B'iTja ,  Centellas  ,  Cahanillas.  Títulos  ¿le  fu" 
milias  nobilísimas  y  casas  solariegas  de  la  ciudad  de 
Valencia» 


344  LUDOVICÜS   VIVES. 

Sel.  Aira  ego  vidi  s^heristeria  Lutetice  ,  alia  gym- 
fiasia,  al  ios  ludos,  longs  istis  vestris  utilious ,  ac 
prtcstaniiores, 

Bor.  Ecqüos  quceto  ? 

Se  i.  Triginta  gymnasia  plus  minas  in  academia  illa 
omni  eruditionis  scientice  ,  et  sapientix  genere  re- 
fería :  doctos  preceptores  j  juventutem  studiosissi" 
mam  ,  et  optime  moratam* 

!Boc.  Vulgus  scilicet  hominum. 

Sci.  Qui  tándem  vacas  vulgus  ? 

Bor.  Ftecem  plebis  ,  filios  sutorum  ,  textorum  «  ton* 
sorum  y  fullonum  ,  et  ejusmpdi  artificum  ,  atque 
operariorum.  -  .-.., 

S(  I.  Vos  hic  ,  ut  video  ,  ex  vestrd  hac  civitate  me" 
timini  orbem  universum  ,  et  eosdem  tota  Euro" 
pa  exlstimatis  esse  mores  ,  quos  hic  :  dico  ju- 
ventutem illic  esse  frcquentissimam  principum^ 
procerum  y  nobilium  f  et  hominum  hcupletissimo- 
rum  ,  non  ex  Gallia  modo  ,  sed  ex  Germania^ 
Italia  ,  Britannia ,  Hispania  ,  Bélgica  ,  admi- 
rabiliter  addictam  studiis  iitterarum  ,  parentem 
institutorum  prceceptis  ,  et  justis  :  quorum  ma- 
res non  sirhplici  íantum  admonitu  formentur,  sed 
acri  reprehsnsione  ,  quum  est  opus ,  etiam  casti- 


CRISTOS  AL    eORÉT»  345: 

Ven,  Yo  b€  visto  otros  juegos  de  pelota  en  París, 
otras  escuelas,  otros  estudios  mas  útiUs  y  m^s 
nobles  que  esos  vuestros. 

Bor,  Dime  por  tu  vida  ,  ¿qué  estudios? 

Cen.  Treinta  escuelas,  poco  mas  ó  menos  en  aque- 
lla universidad,  llenas  de  todo  género  de  eru- 
dición y  ciencia:  maestros  doctos,  y  juventud 
muy  aplicada  á  los  estudios  y  y  de  muy  buenas 
costumbres. 

Bor.  Es  á  saber ,  el  vulgo. 

Cen,  ¿  Qué  es  lo  que  tá  llamas  vulgo  ? 

Bor.  Las  heces  de  la  república,  hijos  de  zapateros, 
texedores  ,  barberos ,  lavanderos  ,  y  de  semejan- 
tes artífices  y  oficiales. 

Cen.  Vosotros  ,  según  veo ,  de  esta  vuestra  elu- 
did medís  el  mundo  todo,  y  pensáis  que  en 
tuda  la  Europa  hay  las  mismas  costumbres  que 
aquí  :  digo  que  alli  hay  muchísimos  hijos  de 
príncipes ,  caballeros  ,  nobles  ,  y  de  hombres 
muy  ricos  ,  no  solo  de  Francia  ,  sino  que  tam- 
bién de  Alemania  ,  Italia  ,  Inglaterra  ,  Espa- 
ña y  Flandes  ,  muy  aplicados  á  los  estudios, 
obedientes  á  todo  cuanto  les  mandan  los  maes- 
tros :  cuyas  costumbres  se  instruyen ,  no  solo 
con  palabras ,  sino  también  con  fuertes  repre- 


34^  LUDOVICUS    VIVES. 

gatione  ,  plagis  ,  verberibut :  quce  omnia ,  et  acci 
fiuntur,  et  perferuntur  animis  móderatissimis ,  et 
vultu  modestissimo, 

Cab,  Audivi  scepenumero  ejutmodi  narrari  mihi, 
quum  agerem  in  Gallia  legatus  Ferdinandi  regit. 
Sed  omitte  ,  quteso  ,  riunc  ista  ,  aut  differ  aliud  in 
tempus.  Vides  nos  esse  in  ludo  miracuU  ,  cui  est 
proximum  carrossorum  :  hoc  age  ,  de  pila  sil  jam 
sermo  ,  oblectandi  nostri  gratia. 


Sc).  Amábo  ne  assideamus ,  sed  deambulantes  eolio- 
quamur,  quae  fuerit  collibitum :  qua  ibitnus  ?  Hac" 
ne  per  divi  Stephani ,  an  illac  ad  portam  regalem^ 
et  visemus  in  regia  (a)  Ferdinandum  ducem  Cala- 
Ir  i  fe^ 

Cab.  Non,  ne  forte  optimi  principis  interpellemus 

studia  sapientite. 
Bor.  Prcestabit  mutas  accersere ,  ut  vehentes  loqua-^ 

mur* 


(a)    Id  est  domo. 


CRISTÓBAL    CORET,  347 

hensiones;  y  aun  cuando  es  menester,  castigán- 
doles con  todo  rigor :  lo  que  reciben  y  sufren 
con  paciencia  y  mucha  modestia. 
Cab.  Muchas  veces  oí  que  me  contaban  semejan- 
tes cosas  ,  estando  en  Francia  de  embaxador  del 
rey  D.  Fernando.  Pero  dexa  por  tu  vida  eso 
ahora,  ó  difiérelo  para  otro  tiempo.  No  ves  que 
estamos  en  el  juego  del  milagro  ,  junto  al  cual 
está  el  de  los  carroces  :  atiende  ,  hablemos  aho- 
ra del  juego  de  la  pelota  para  divertimos. 

Cen,  No  nos  sentemos  por  tu  vida,  sino  hablemos 
paseando  lo  que  nos  pareciere  :  ¿por  dónde  ire- 
mos ?  Por  ventura  por  aqui  por  S,  Esteban  ,  ó 
por  allá  por  la  puerta  del  Real,  y  visitaremos  en 
el  palacio  á  D.  Fernando  ,  duque  de  Cala- 
bria (a). 

Cab.  No ,  para  no  interrumpir  los  estudios  de  ese 
varón  doctísimo. 

Bor.  Mas  valdrá  mandar  nos  traigan  las  muías, 
para  hablar  á  caballo. 


(a)  Vino  á  Valencia  de  virey  en  el  año  de  1526, 
con  su  muger  la  reyna  Germana  ,  que  murió  en  Liria 
el  año  de  i  536.  Este  fundó  el  monasterio  de  S.  Mi-, 
guel  de  los  Reyes  ,  que  habitan  religiosos  ger ánimos, 
y  murió  en  el  año  de  1$$  o* 


1 

34°  LUDOVICUS    VIVES. 

Cab.  Ne  amtttamus  quteso  urutn  pedum  ,  et  crurunif 
tempus  est  sudum  ,  ac  serenum,  et  aura  frigidius- 
cula  :  satius  erit  pedestres ,  quám  equestres  ince- 
dere. 

Bor.  Eantot  hac  igitur  per  divi  Joannis  hospitalit^ 
ad  vicum  marinum» 

Cab.  Spectabimus  obiter  de cor at  formas, 

Bor.  Apage  pedestres  ,  erit  dedecori. 

Sci.  Majori  est,  mea  sententiaf  dedecori,  viros  pended- 
re  de  judicio  puellarum  radium ,  atque  ineptarum. 

Cab.  Visrte  ,  ut  recta  eamus  per  platéam  ficus ,  et 
diva  Teclee  ? 

Scí.  Nófi ,  sed  per  vicum  tahernte  gallinacei:  nam  in 
eo  vico  cupio  videre  «edes  ,  in  qtiibus  natus  est 
Vives  meus  :  sunt  enim,  ut  accepi ,  descendentibus 
ad  sinistram  postremce  in  vico  et  invisam  eádem 
opera  sórores  ejus, 

Bor.  Omiíte  nunc  ,  quceso  ,  muliehres  visitationes  :  se 
mulierem  vis  alloqui  ,  eamus  potius  ad  Angelam 
Zabatam  ,  cum  qua  erunt  confabulationes  literatee» 

Cab.  Utinam  ,  si  id  cupitis,  adesset  marchiona  Ze- 
neti. 

Sci>  Si  vera  sunt  qua  de  illa ,  quum  essem  in  Gal- 
lia  f  audivi  y  majas  est  id  argumentum  ,  qudm  ut 
de  tilo  tractari  leviter,  et  ob  aliud  agentibus  vel 
possit ,  vel  debeat, 

Bor.  Ascendamos  ad  divi  Martini  ^  an  descendemut 
per  vicum  Vaksii ,  ai  phteam  Villisrafse  ? 


CRISTOS  Al    CORET,  34^ 

C*n»  No  vamos  á  caballo  por  tu  vida  »  el  tiempo 
está  apacible  y  sereno,  y  el  ayre  sopla  algo  fres- 
co :  mas  valdrá  ir  á  pie  que  á  caballo. 

Bor,  Vamos  pues  por  acá  por  S.  Juan  del  Hospital, 

á  la  calle  del  Mar. 
Cab.  Veremos  de  paso  hermosos  rostros. 
Bor.  A  pie  ,  quita  allá  ,  será  mengua. 
Cen.  Mas  lo  es,  según  yo  juzgo,  sujetarse  los  faosi- 

bres  á  la  censura  de  niñas  necias  é  indiscretas. 

Cah.  ¿Quieres  por  ventura  que  vamos  calle  dere» 
cha  por  la  plaza  de  la  Higuera  ,  y  de  santa  Te- 
cla ? 

Cen.  No ;  sino  por  la  calle  de  la  taberna  del  Ga- 
llo :  porque  alli  quiero  ver  la  casa  en  donde  na- 
ció mi  amigo  Vives  :  porque  según  oí  decir  está 
al  baxar  á  lo  último  de  la  calle  á  la  izquier- 
da  f  y  con  una  misma  diligencia  visitaré  á  sus 
hermanas. 

Bor.  Déxate  por  ahora  de  visitas  de  mugeres :  si 
quieres  hablar  con  alguna  señora,  vamos  prime- 
ro á  casa  de  Angela  Zabata ,  con  quien  hablare* 
mos  de  cosas  de  literatura. 

Cab.  Ojalá  ,  si  eso  quieres ,  estuviera  aqui  la  mar- 
quesa Zenete. 

Cen.  Si  es  verdad  lo  que  oí  decir  de  ella  estando 
en  Francia,  esa  materia  es  mayor  de  lo  que  pue- 
den ,  6  deben  tratarla  levemente  los  que  tienen 
otras  ocupaciones. 

3or.  Subamos  acia  S.  Martin,  ¿  balaremos  por  ven- 
tura por  la  calle  de  Valesio  á  la  plaza  de  Vi- 
ilarrasa  ? 


35*0  LUDOVICUS    VIVES. 

Cab.  Hac  ,  inde  ad  sphceristerium  Barzii ,  seu  ma- 

vis  Masconorum. 
Bor.  In  Gallia  habetisne  ad  hunc  modtim  ludot  in 

publico  ? 
Sci.  De  aliis  Gallios  urbibui  non  possem  tibi  retpon- 

dere :  Lutetice   scio   nullum  este  :   sed  in  privato 

multa  ,  velut  in  suburbiif  divi  Jacobi  y  divi  Mar" 

celli ,  divi  Germani, 

Cab.  Et  in  ipsa  civitate  famosissimum ,  quod  vocant 

Bracc». 
Bor.  Luditur  eadem  illic  ratione  ,  qua  hic  ? 
Sci-  Eadem  prorsum,  nisi  quod  magister  ludi  prabef 

illic  calceos  ,  et  pileos  lusorios, 
Bor.  Cujusmodi  suntl 
Sci.  Calcei  sunt  coactilitii. 
Bor.  Non  essent  hic  útiles. 
Cab.  Videlicet  in  via  lapidosa:  in  Francia  vzro ,  ef 

Bélgica  luditur  super  pivimentum  laterihus   con- 

stratum  ,  planum  ,  et  cequale. 
Sci.    Pilei    sunt    cestate    leviores  ,  in  hyeme  Outem 

crassi  ,  profundi ,  cum  cffendice  sub  mentó  ,  ne 

in  agitatíone ,  vel  elahantur  ex  capite  ,  vel  de^ 


CRtSTOBAL    CORETi  ffl 

Cah»  Por  acá,  después  ai  juego  d^  la  pelota  de  Bar- 
cia ,  ó  si  te  parece  de  los  Mascones. 

Bor.  i  Tenéis  por  ventura  en  Francia  juegos  pú- 
blicos como  aqui  ? 

Cen.  -No  podria  darte  razón  de  otras  ciudades  de 
Francia:  sé  que  en  París  no  hay  uno  siquiera: 
pero  privadamente  hay  muchos ,  como  en  los 
arrabales  de  S.  Jayme  ,  S.  Marcelo  y  S.  Ger- 
mán. 

Gab.  Y  en  la  misma  ciudad  hay  uno  famosísimo, 
que  llamanelpáragedelosjustillos,  ógavanes  (a). 

Bor.  ¿Juegan  alli  del  mismo  modo  que  aqui  ? 

Cen.  Sin  alguna  diferencia  ;' sino  que  el  maestro  del 
juego  dá  alli  zapatos  y  gorras  para  jugar. 

Bor,  ¿De  qué  modo  son? 

Cen,  Los  zapatos  son  de  fieltro. 

Bor,  No  serian  buenos  para  aqui. 

Cab.  Por  estar  la  calle  llena  de  piedras ;  mas  en 
Francia  y  Flandes  juegan  sobre  el  pavimento 
ladrillado  ,  llano  é  igual. 

Cen.  Las  gorras  en  el  verano  son  mas  ligeras ;  pe- 
ro en  el  invierno  gordas,  hondas,  con  una  tra- 
billa baxo  la  barba ,  para  que  jio  se  caigan  de 


^  (a)  Expresaron  esto  por  el  Bracea ,  Ovidio,  Per- 
x/o  ,  tucano  ,  Mela  ,  Suetonio  ,  Tácito  ,  Lampridio, 
Vopisco  ;  y  el  mismo  Vives  ,  pág,  8o.  El  traductor 
vertió  el  exemplar  francés  del  año  de  1579  ,  qu'  oa 
appelle  le  Bracche  ,  no  I9  que  en  su  original  signi' 
ficó  Vives, 


3jra  tUDovicüs  VIVES. 

cidant  in  oculof. 
Bor.  Offeniimento  hic  non  utimuff  nisi  quum  est 
ventus  vebementioT  :  sed  quales  habent  filas  ? 

Sci.  Nullos  fere  folies,  ut  hic :  sed  sphccrulas  mino* 

■   res  vestratibus ,  et  multó  dañares  ex  corio  albo  : 

tomentum  est ,  non  ut  in  vestris ,  lanugo  é  pannis 

tonsa,  sed  pili  fere  canini :  eamque  ob  causam  raro 

luditur  palma. 

Bor.  Quomodo  ergo  percutiunt  pilam  ?  Pugno ,  ut 
folies  ? 

Sci.  Né  sic  quidem  ,  sed  retículo, 

Bor.  ConfectQ  ex  filo  ? 

Sci.  Fidibus  crassiusculis ,  quales  fere  sunt  sextte 
in  testudine  :  habent  funem  tensum  ,  et  reliqua  ut 
hic  in  ludis  domesticis  :  sub  funem  misisse  glo'- 
bulum  ,  vitium  est ,  seu  peccatum  :  signa  sunt  bi» 
no  ,  seu  mavis  metas  :  numeri  quatemi  ,  quinde~ 
cim ,  triginta ,  quadraginta  quinqué  ,  seu  ante- 
gressio ,  lequalitas  numerorum  :  victoria  ,  qO<e  est 
dúplex  ,  ut  quum  dicitur  vicimus  signum  ,   et  vi- 

%  cimus  ludum.  Pila  autem  vel  ex  volata  remittitur, 
vel  ex  primo  resultu :  ex  secundo  enim  idus  est 
invalidas,  et  ibi  fit  signum,  ubi  pila  est  percussa. 


CRISTÓBAL    CORET,^  tSl 

la  cabera  ,  ó  sobre  los  ojos  con  el  movimienio.    ' 

Bor.  Aquí  no  usamos  de  travüla  sino  cuando  el 
viento  es  mas  fuerte  :  ¿  pero  con  qué  pelotas 
juegan  ? 

Cen.  De  viento  casi  con  n?ngunaf? ,  como  aquí :  sino 
mas  pequeñas  que  las  vuestras  y  mucho  mas  dú- 
"ífas,  de  cuero  blanco  :  la  borra  no  es  como  en  las 
'  vuestras ,  de  la  raedura  del  pañj,  sino  de  ordi- 
nario de  pelos  de  perro  :  y  por  eso  raras  veces 
juegan  con  la  palma  de  la  mano. 

Bor.  i  Pues  cómo  juegan  ,  con  el  puño  como  en  lai- 
^de  viento?        ""     ' 

Cen.  No  por  cierto ,  sino  con  requeta. 

Bor.  ¿  Hecha  de  hilo  ? 

Ctn,  De  cuerdas  más  gordas  ,  como  son  de  ordina-" 
rioTás  Sextas  en  hi  vihuela  :  tienen  una  cuerda 
tendida,  y  todo  lo  demás  como  aqui  en  los  jue-»- 
gos  de  casa:  es  falta  ó  yerro  echarla  pelota  por 
baxo  la  cuerda :  las  señales,  ó  si  te  parece  lla- 
marlas términos  ,  son  dos  :  los  números  cuatro, 
quince  ,  treinta  ,   cuarenta  y  cinco  ,    ventajas, 
estar  á  dos  ,  tres,  &c.  la  victoria-,  que  es  de  dos 
modos ,  como  cuando -decimos  ganamos  la   raya 
y  el  juego.  Mas  la  pelota  ó  se  retorna  de  boleo,, 
ó  del  primer  bote:  porque  del  rebote  el  golpe 
•  ya  no  tiene  fuerza. ,  y  se  hace  una  raya  alli  en 
donde  se  hirió  la  pelota. 

'   ~~         Aa 


35*4  LUDOVICUS   VIVES. 

Bor.  Non  sunt  aliee  lusiones  quám  s^har»  ?    ; 

Sci.  In  civitate ,  quot  hic  ,  aut  pluret :  sed  inter 
scholasticos  nulla  alia  permissu  magistrorum  exer- 
cetuff  sei  interdum  clam  luditur  foliis:  pueruli  ta- 
iiff  nequiores  taxillis.  Not  ¿nstitutorem  habebamus 
Anneum  ,  qui  ohscecno  die  lusum  foliorum  conce- 
debat :  sed  de  illo  ,  et  in  universum  de  luslone  om- 
ni  fulerat  ses  leges^  quas  describías  in  tabella  ap- 
^enderat  in  cubículo. 


Bor.  Ne  graveris  rogo  te,  et  eas  nobis  referre,  quem- 
admodumaliafecisti, 

Sci.  Pergamus  deambulatum  t.nam  incredihiíi  fenepr 
desiderio   fatrite  aspici.endeey  tatndiu  á   mt.non 

viste.  _  .;.   ; 

"Bot.  Conscendámus  muías,  ut  atnbulemus  cornmodiuf, 

tum  etíam  honestius. 
Sci.  Honestatem  hanc  non  emerjm  crefitu  digiMrujft, 

Bor.  Ac  ne  ego  quidem  ut  veram  jatear,  manum  <ftf 
eam  mover im:  sed  nescio  quo  pacto  magis  id  vide» 
tur  decere  nostras  personas. 

Cab.  Isthuc  quidem  recte  :  sed  sumus  tres,  et  in  m- 

gustis  viis ,  aut  hominum  fre^quentia  disjung^rf- 

mur;  unJe^necesse  esset  ,vel  inter rumpi  sexmo- 

nem ,   vel    multa    semper  á   nostrum   aliquo  non 

.  exaudiri  ,  ñeque  iniétligi, 

Bor.  Esto  sane  ita  ,  pergamus  pedestres ,  ingredere 
^*r  aogiportum  hunc  ad  plateam  Pegnarogiorum» 


CRISTÓBAL    CORET,  ^y^" 

Bor,  ¿No  hay  otros  juegos  que  de  pelota? 

Cen.  En  la  ciudad  tamos  como  aqui ,  ó  mas :  pero 
entre  los  estudiantes  no  permiten  los  maestros 
se  juegue  otro  juego  ,  pero  en  secreto  juegan  á 
los  naipes,  los  niños  juegan  á  la  taba  ,  ios  mas 
crec'dos  á  los  dados.  Nosotros  teníamos  un 
maestro  llamado  Aneo  ,  que  en  el  carnaval  nos 
dexaba  jugar  á  naipes  :  pero  de  él  ,  y  todos  los 
deraas  juegos  en  general  ,  había  puesto  seis  le- 
yes ,  que  escritas  en  una  tablilla  las  habia  col- 
gado en  el  aposento. 

Bor.  Ruégote  tengas  por  bien  de  referírnoslas  tam- 
bién á  nosotros  ,  como  nos  has  referido  las  de- 
mas  cosas. 

Cen.  Vamos  á  pasear  ,  porque  tengo  grande  deseo 
de  ver  la  patria ,  que  tanto  tiempo  bá  no  he 
visto. 

Bor.  Subamos  en  las  muías  para  pasear  con  mas 
comodidad,  y  también  con  mas  decencia. 

Cen.  Yo  no  diera  por  esta  decencia  una  castañeta. 

Bor.  Ni  yo  tampoco  ,  si  he  de  decir  la  verdad, 
por  ella  moviera  la  mano :  mas  no  sé  por  qué 
.eso  nos  conviene  mas  á  nosotros. 

Cab.  Bien  me  parece  eso  :  mas  somos  tres ,  y  en 
las  calles  estrechas  ,  ó  nos  apartaríamos  unos  de 
otros  con  el  concurso  de  los  hombres,  por  lo 
que  seria  preciso  interrumpir  la  conversación, 
ó  que  alguno  de  nosotros  no  oyese  ó  entendie- 
se muchas  cosas. 

Bor.  Muy  en  hora  buena  ,  vamos  á  pie  ,  entra 
por  este  callejón  á  la  plaza  de  los  Penarroches. 


JfÓ  tüDOVlCUS   TIVES. 

bci.  Optime  f  inde  per  fabros  claviles  ad  vicum  dul" 
ciarium  ,  tum  ai  forum  fructuarium, 

Bor.  Quín  potiat  olitorium  ? 

Sci,  Utrumque  est  :  qui  libentius  olerihut  vetcuntur, 
vocent  olitorium  :  qui  fructibus^  fructuarium.  Que» 
amputado  fori  ?  Quce  descriptio  vendentium  ,  et 
rerum  venum  expositarum"?  Qui  odor  ex  fructibusí 
Quanta  varietas  ,  mundities  ,  nitor  ?  Non  possunt 
horti  excogitar  i  huic  foro  pares,  Quce  autem  tedi-^ 
lis  nostri  ,  et  cjus  ministrorum  soiertia ,  et  dili-m 
geníia  ,  ne  quís  emptor  fraude  d  venditore  capia- 
tur  ?  Eííne  Ule ,  qui  muía  vehitur ,  Honoratas 
jfoannias  i 

Cab.  Non  ,  ut  arhitror  :  nam  únur  ex  meis  paerir, 
qui  eum  modo  convenit ,  retiquit  illum  abdentem  se 
in  bibliothecam  suam  ;  qui  si  sciret  nos  una  esse^ 
non  deesset  haud  dubie  nostro  sermoni ,  et  nostrii 
ludís  seria  sua  posthaberet, 

Bor.  Profer  tándem  leger* 

Sci.  Extricemus  nos  ab  hac  turba  per  ptateam  divte 

Virg'tnis  redemptoriee  ,  ad  vicum  fumalis ,  et  divi 

Augustini ,  ubi  minor  est  frequentia» 

Cab.  Ne  discedamus  tam  procul  ab  urbis  corpore : 
asceniamus  potius  per  vicum  crumenarium  ad  cli- 
vum  :  inde  ad  vicum  militarem  ,  et  cedes  familite 
vestra  ,  Scintilla  ,  cujas  parietes  lugere  adhuc  vi- 
dentur  mihi  heroem  illum  comiíem  Ólivanum, 


CRISTÓBAL    CORET.  ^fy 

Cetit  Muy  bien  ,  de  alii  por  la  calle  de  los  Cerra- 
jeros ,  á  la  de  los  Confiteros ,  y  también  á  la 
plaza  de  la  fruta. 

Bf>r.  ¿Porqué  antes  bien  no  á  la  de  las  legumbres? 

Cen.  Todo  es  uno  :  los  que  gustan  mas  de  legum- 
bres llámanle  bercería:  los  que  de  la  fruta,  fru- 
tería. ¡Qué  plaza  tan  capaz  !  ¡  Qué  distribución 
y  orden  de  vendedores  y  de  cosas  vendibles  ! 
i  Qué  olor  de  las  frutas !  ¡  Qué  grande  variedad. 
limpieza  y  hermosura  !  INío  se  pueden  imaginar 
huertos  que  igualen  á  esta  plaza  :  ¿mas  qué  cui- 
dado el  de  nuestro  fiel  mayor  y  de  sjs  ministros, 
para  que  ninguno  que  vende  engañe  al  compra- 
dor ?  ¿  Aquef  ^qiie  va  en  la  muía  es  Honorato 
Juan  ? 

Cah.  No,  según  juzgo  :  porque  uno  de  mis  criados, 
que  poco  bá  le  habió ,  le  dexó  que  se  retiraba 
á  su  librería  :  que  si  él  supiese  que  estamos 
aqui  los  dos ,  sin  duda  no  faltaría  á  nuestra 
conversación  ,  y  apreciarla  mas  nuestras  chan- 
cas que  sus  serios  estudios. 

Bor,  Di  finalmente  las  leyes  del  juego. 

Cen,  Desenredémonos  de  esta  chusma  ,  por  la  pla- 
za de  nuestra  Señora  de  la  Merced  ,  á  la  calle  de 
la  Chimenea  y  de  S.  Agustín  ,  en  dunde  hay 
menos  concurso. 

Cah.  No  nos  apartemos  tan  lejos  del  cuerpo  de  la 
ciudad  :  subamos  antes  bien  por  la  calle  de  la 
Bolsería  acia  el  Tosal,  después  á  la  calle  de  Ca- 
balleros ,  y  á  la  casa  de  vuestra  familia ,  Cen- 
tellas ,  cuyos  edificios  aún  me  parece  que  ilo- 
tan  aquel  héroe  el  conde  de  la  Oliva, 


35*8  tüDOVICUS    VIVES. 

Bor.  Imó  luctu  deposito ,  talem  juvenem  in  tanti  senh 
locum  sucessisse  s^ió  triumphant, 

Sci.  O  quám  juvat  intueri  curiam  ,  et  quadruplex  fo^ 
ruin  preefecti  urbis  ,  quoi  jam  fere  familice  vestra 
Caban'illice  hcereditarium  videtur,  civile  ,  crimina'- 
¡e ,  et  tercentum  soliiorum%  Quee  tedificia%  Quc9 
f ocies  urbis% 

Bor.  Nusquam  potes  rectius  le^es  ferré ,  quam  in  fo- 
ro^ et  curia  ;  ede  tándem  :  nam  de  laudibus y  seu  de 
admiratinne  potius  nostra  civitatis  ,  aliar  erit  di- 
cendi  loe  US  aptior. 

Sci.  prima  lex ,  quando  ludendum.  Homo  prnp- 
ter  res  serias  est  conditus  ,  non  propter  nu^as^ 
et  lusus»  Lusas  autem  reperti  ,  ad  réficien" 
dum  antmum  lassum  á  seriis  :  tune  igitur 
ludendum  ,  quum  animus  ,  aut  corpus  erit  de- 
fati^atum  :  néc  alit¿r  sumetidum  ,  quam  som- 
tius  ,  cibus  ,  potas  ,  et  alia  ,  quce  vires  reno^ 
Vant  ,  ac  reficiunt  :  alioqui  in  vitio  est  ,  quem- 
admodum  alia  ,  qu<e  non  suo  fiunt  ternpore. 
Secunda  lex  ,  cum  quibus  ludendum.  Quemad- 
modum  facturas  iter  ,  ant  iturus  ad  convivium^ 
diligenter  '  dispicis  ,  qui  sint  homines  futuri 
sodales  ,  aUt  comités  i  sic  in  ludo  animadver- 
tendum  ,  cum  quibus  ludas  ,  ut  sint  homines  ti' 
hi  noti  :  nam  in  ignotis  magnutn  est  perica- 
lum ,   et   verum  pifoverbium  Plauti  (a)  :    lupus 

(a)     Asín.  act.  a.  se.  4. 


CRISTÓBAL    CORET.  3  5'9 

Bor,  Antes  bien  habiendo  dado  de  mano  al  luto, 
ciertamente  se  alegran  que  semejante  joven  ha- 
ya sucedido  á  un  tan  grande  anciano. 

Cen,  ¡O  cuánto  me  alegro  de  ver  la  corte  y  los 
cuatro  tribunales  del  gobernador  de  la  ciudad, 
que  parece  es  ya  herencia  de  vuestra  familia 
Cabanillas ,  el  civil  .  criminal ,  y  de  los  tres- 
cientos sueldos  !  ¡  Qué  edificios  !  ¡  Qué  aspecto 
de  ciudad  ! 

Bor.  Nunca  mejor  puedes  poner  leyes  que  en  la 
plaza  y  audiencia  :  ponías  finalmente  ;  porque 
otra  ocasión  se  nos  ofrecerá  mejor  para  tratar 
de  las  alabanzas ,  6  por  mejor  decir ,  de  las  ma- 
ravillas de  nuestra  ciudad. 

Cen.  La  primera  ley  ,  cuando  se  ha  de  jugar.  El 
hombre  ha  sido  criado  para  cosas  serias ,  no 
para  chanzas  y  juegos.  Pero  los  juegos  se  in- 
ventaron para  recrear  el  ánimo  cansado  de 
las  cosas  serias :  entonces  pues  se  debe  ju- 
gar,  cuando  el  ánimo  ó  el  cuerpo  estuviere 
cansado  :  ni  se  debe  tomar  de  otra  suerte 
que  el  sueño  ,  comida  ,  bebida  ,  y  otras  co- 
sas que  renuevan  y  reparan  el  ánimo  :  de 
otra  manera  es  vicio  ,  como  otra»  cosas  que 
se  hacen  fuera  de  tiempo.  Segunda  ley,  coa 
quienes  se  ha  de  jugar.  Asi  como  cuando  has 
de  hacer  algún  viage  ,  ó  has  de  ir  á  alguit 
convite  ,  miras  con  cuidado  los  compañeros 
que  has  de  tener  :  ni  mas  ni  menos  en  el  juego 
has  de  advertir  con  quiénes  juegas  ,  que  sean 
tus  conocidos  ;  porque  en  los  desconocidos  hay 
grande  peligro  ^  y  es  verdadero  el  adagio  de 


JpO  LUDOVICUS   VIVE^. 

est  homhi  hom> ,   qui  qualit  sit  non  novi.  Sinf 
etiam   beli¡  ,  festivi  ,   comes  ,.  cum   quibus  feri- 
culum  non  sit  ,  ne   rixeris ,  aut  pugnes  ,  aut  ali~ 
^uid   Vil  /acias  ,   vel  dicas  lurpiter ,  atque  in- 
decore  :  r»?   Wni  hlasphemi  in   Deum  ,   a«i   peje- 
ratoret  :   «on   /^j  duiis  spurci ,  ne   ^«/¿á  ex  con— 
tutfione  affnceuir  tuis  moiibus  pravurn  .  aut  fia~ 
gitiosum.    Deifique    sint    ii  ,    qul    non    adiam.  ai 
ludum   iremem  adferant  quam   tu  ,  nempe   ut  d 
labore    conquies<at  ,    et    ievetur    animus.    Tertia 
¡ex  ,  quo  ludo.  Primum  noto  :    nam    in    ignora^ 
tione   non  potest  subesse   delutatio ,   nec    luden- 
tis ,    nec  coUusorum  ,    nec    spectatorum :    deinde 
quod   sitTiul    animum   reficiat  ,    et   corpas    exer- 
ceat  ,    siquidem    tempus  ,    ac  valetudo    patitur» 
Sin  secus  ,  ludus   sit  in   quo   non  omnia  possit 
mera    sprs  ,    insit    etiam    peritia  ,    quce    possit 
,    casiim    corrigere.    Quarta    lex ,    qua    sponsinne, 
Nec  nulla   s pensione  ^   quod  est  fatuum,   et  ce- 
'    lerrime  exatiat  :   nec   ita   magna  ,   qute    in  ipsa 
¡ufione  inquietet  animum  ,  et  si   vincaris ,  morm 
'  ^deat  ,  ac  discruciet  z  non  est  is  ¡usas  y  sed  car- 
.'nifcina.   Quinta   ¡ex  ,    quemadmodum  ,   ut  ante— 
'  ^'uam   ad   ludendutn  assideas  ^  reputes  te  ad   re^ 
focillundum  animum  venire  :  tn  cujus  aleom  con- 
j iotas  paocu/os  numos  y  hoc  est  y  emas  illis  ^re- 
fectionem  defatigationis.  Cogita  esse  sortem  ,  hoe 
ést ,   varium  ,   incertam  ,  instabilem  ,  communem  : 
nullam    idcirco  tibi  fieri    injuriam  ,  si   perdas  : 
ut   id  /eras    aquo    animo ,    ne    contrahas    vul- 
tum ,    et    suffundas  eum  tristitia  :   ne   proram- 
pas  in   convida  ,   et   mahdicta ,  aut  adversus 


CRISTÓBAL    CORET,  ^(jj 

PJauto  (a) :  el  hombre  es  ua  lobo  para  el  que  no 
le  conoce.  Sean  agraciados,  joviales  y  corteses, 
con  los  cuales  no  haya  peligro  que  riñas  ó  ten- 
gas debates  ,  ó  hagas  ,  ó  digas  alguna  cosa  tor- 
pe ó  indeente:  no  sean  blasfemos  ni  jurado- 
res :  no  hablen  palabras  sucias  ,  para  que  de 
aquella  peste  no  te  se  pegue  alguna  mala  cos- 
tumbre ó  vicio.  Finaimenie  sean  tales  ,  que  no 
se  pongan  á  jugar  por  otro  fin  que  el  tuyo  :  es 
á  saber  ,  para  alivio  y  descanso  del  trabajo. 
Tercera  ley,  á  qué  juego  Primeramentt  á  jue- 
go que  se  entienda  :  porque  si  se  ignora  ,  no 
puede  haber  divertimiento  ,  ni  del  que  juega, 
ni  de  los  compañeros ,  ni  de  los  mirones  :  ade- 
mas de  lo  dicho  ,  que.á  un  mismo  tiempo  te  di- 
viertas y  exercites  el  cuerpo,  si  es  que  el  tiem- 
po y  la  salud  lo  permiten,  Pero  si  no ,  sea  el 
juego  de  calidad  que  no  dependa  todo  de  la 
suerte,  valga  también  en  él  la  ciencia,  que 
pueda  corregir  el  yerro.  Cuarta  ley,  con  qué 
apuestas.  Ni  se  ha  de  jugar  sin  apostar  algo, 
que  es  maiadería  ,  y  luego  enfada  :  ni  se  ha  de 
apostar  tanto,  que  en  el  mismo  juego  te  inquie- 
tes ;  y  si  pierdes  ,  te  sepa  mal  y  te  atormente: 
aquel  no  seria  juego  sino  tormento.  Quinta  ley, 
de  qué  modo  Que  antes  que  te  sientes  á  jugar 
juzges  que  vas  á  recrearte  con  el  juego  ,  á  cuya 
ventura  expones  algunos  dineros  ;  esto  es,  com- 
pras con  ellos  el  reparo  de  la  fatiga.  Piensa  que 


(a)    Atin,  act,  3  ,  ic.  4» 


362  tUDOVICUS   VIVES. 

collusorem  ,  aut  quempam  ex  spectatoribur.  Si 
lucrifaciat ,  ne  sis  in  collusorem  insolenter  dicax. 
Prorsum  tota  ludo  sis  comis  ,  hilaris ,  facetas ,  yo- 
cosus  f  citra  scurrilitatem  ,  et  petulantiam :  n 
des  significationem  tillam  fraudis  ,  sordium  ,  aw, 
avaritice  :  in  contentione  ne  sis  pertinax  :  mini' 
me  omniatK  juratOf  memor  rem  illam  totam  (etiam 
si  mdiorem  causam  babeas  )  non  este  tanti ,  ut  no 
men  Domini  adferas  in  testimonium.  Speclaiore 
memineris  esse  velut  judices  :  si  quid  illi  pronun 
tiarint ,  cedito  ,  nullam  edens  notam  improbatio 
nis :  hoc  modo ,  et  lusus  fit  delectatio  ,  et  prol 
adolescentis  grata  est  educatio  ingenua.  Sext 
les  ,  quandiu  ludendum.  Quoad  sentías  animum  n 
novatum  jam  ,  et  reparatum  ad  laborem  ,  et  vo 
cat  hora  ad  negotium  serium,  Qui  secus  faxii 
improbe  factum  videri :  velitis  ,  quirites  ,  jubea 
tis. 

Bor.  &  Cab.  Sicuti  rogavit. 


.,■.  ,«ur.. 


CRISTÓBAL    eORET,  363 

es  suerte;  esto  es  ,  varia,  incierta,  mudable,  co- 
mún :  que  por  es6  no  te  se  hace  injuria  alguna  : 
si  pierdes,  que  lo  lleves  con  paciencia,  no  pon- 
gas ceño,  ni  mala  cara  ,  ni  la  muestres  triste :  no 
digas  injurias ,  y  eches  maldiciones  al  compa- 
ñero ,  ó  á  alguno  de  los  mirones.  Si  ganas  no 
digas  chistes  con  soberbia  al  compañero.  Final- 
mente sé ,  mientras  durare  el  juego ,  cortés ,  ale- 
gre ,  gracioso  ,  placentero  ,  fuera  truhanería  y 
descaro  :  no  des  insinuación  alguna  de  trampo- 
so ,  villano  ,  ó  avaro  :  no  porfíes  en  debatir  :  en 
ninguna  manera  jures  ,  acordándote  que  todo 
aquello  (aunque  tú  tengas  mas  derecho)  no  im- 

'  -porta  tanto,  que  pongas  á  Dios  por  testigo  Acor- 
daráste  que  los  mirones  son  como  jueces  del  jue- 
go :  si  ellos  juzgaren  algo  cede  ,  sin  dar  alguna 
señal  de  que  no  te  parece  bien  :  de  esta  suerte, 
no  solo  el  juego  es  recreo,  sino  que  también  agra- 
dable la  educación  generosa  de  un  mancebo  hi- 
dalgo. Sexta  ley,  cuánto  tiempo  se  ha  de  jugar. 
Hasta  que  conozcas  que  te  has  renovado  y  repa- 
rado ya  para  el  trabajo  ,  y  llama  la  hora  para  el 
negocio  serio.  El  que  hiciere  lo  contrario  juz- 
gúese lo  ha  hecho  mal:  queredlo  asi,  caballeros, 
mandadlo. 

Bor,  y  Cab.  Como  lo  ha  pedido. 


3^4  lUDOVICUS  VIVES,  y 

CORPUS     HOMINIS 

exteríus. 

Dureriüs  picíor^  Grynesus  ^  Velias, 

Dur.  Facessite  hinc ,  nam  vos  nihil  emetis ,  sat  sch 
ét  estis  mihi  impedimento^  quominus  accedant  emú 
tores  propriuf, 

Gry.  Imó  vero  nos  volumus  emere  ,  modo  vel  pretiw 
relinquas  nostro  arbitratui  ,  et  tempus  ipsc  prest 
cribas :  aut  contra,  nos  tempus ,  tu  pretium» 

Dur.  Bella  negotíatio ,  mihi  nihil  est  opus  trici 

ejusmodi, 
Gry.  Cujas  est  htec  imago ,  et  quanti  indicas  ? 

Dur.  Imago  est  Scipionis  Africani ,  et  indico  sester 
tiis  numis  quadrigentis ,  aut  non  multó  minoris» 


CRISTÓBAL   CORETé  365 

EL    CUERPO    DEL    HOMBRE 

por  defuera. 

Durero  (a)  pintor  ,  Gryneo ,  Vello. 

Dur.  Idos  de  aquí ,  porque  vosotros  bien  sé  yo  no 
compraréis  cosa  ,  y  me  estorbáis  que  los  compra- 
dores se  acerquen. 

Gry.  Antes  bien  nosotros  queremos  comprar ,  con 

-  tal  que  nos  dexes  á  nosotros  hacer  el  precio  á 
nuestro  gusto,  y  tú  señales  el  plazo  :  ó  al  con- 
trario, con  tal  que  nosotros  señalemos  el  plazo, 
y  tú  el  precio. 

Dur.  Linda  negociación;  yo  no  tengo  necesidad  de 

-  enredos  semejantes. 

Gry.  ¿  De   quién  es    esta  imagen  ,  y   qué  precio 

tiene? 
Dur.  Es  retrato  de  Scipion  Africano  ,  y  le  vendo 

por   cuatrocientos    sestercios  (b) ,  ó  por   poco 

menos. 

(a')  Alberto  Durero  ,  veneciano,  maestro  de  Leo» 
nardo  de  Vinx-^  y  Leonardo  de  Vinx  ,  maestro  de  Ti^ 
ciano,  Alberto  Durero  murió  el  añade  l^^S  ,  cnmo 
asegura  monsieur  de  Viles ,  vidas  de  los  Pintores 
fág.  215.  * 

(b)    i»  nuestra  moneda  equivalen  á  200  realet. 


S66  IVT)0VICVS   VIVES. 

Gry.  Quaso  te ,  priuse¡uam  verbo  uno  eam  add'icat 
nobis  ,  examinemus  artem  fictures  :  et  hic  Velius 
est  fesquiphysicus  peritissimus  humani  corporif. 


Dur.  yam  dudum  intelligo  me  á  vohis  intricari  :  sed 
interea  dum  mercatores  nulli  adsunt ,  nugamini 
quantum  Hbuerit, 

Gty.  Nugai  tu  vocas  peritiam  artis  tute  ?  Quid  fa- 
ceres  aliente  ?  - 

Vel.  Primum  omnium  verticem  contexisti  capillif 
multitf  et  planis  ,  quum  vértex  dicatur  quasi  vor- 
tex  ,  á  vertendis  capillis  ,  ut  in  fiuviis  videmuff 
^quum  aqua  se  involvit» 


Dur.  Inepte\  non  consideras  eum  ésse  male  pexum^ 
more  illorum  temporum  ?  > 

Vel.  Brechma  habet  irnequaliter  defiexum. 
Dur.  Acceperat  vulnus  miles  ad  (a)  Trebiam  ,  quum 
servavit  patreni. 


Gry.  Ubi  tu  id  legisti  ? 


\ 


'  (a)  Trebia  fluviusGalliae  Cisalpinae,  quo  Emi- 
lia finitur.  Liv.  Plin.  et  alii.  Nunc  etiam  la  Trebia 
dictus ,  ocitur  ex  Apennino. 


CRISTÓBAL    CORET,  367 

Iry.  Yo  te  ruego  antes  que  remates  con  nosotros 
ia  venta  de  ese  retrato ,  que  examinemos  el  arte 
de  la  pintura  :  también  este  Velio  es  medio  físi- 
co ,  muy  perito  del  cuerpo  humano. 

Dur,  Ya  rato  há  entiendo  yo  que  vosotros  me  en- 
redáis :  mas  mientras  no  hay  algunos  compra- 
dores burlaos  cuanto  quisiereis. 

Gry.  ¿Tú  llamas  burlas  al  conocimiento  é  inteli- 
gencia de  tu  arte  ?  ¿Qué  barias  de  la  agena? 

Vel.  Lo  primero  de  todo  has  pintado  la  coronilla 
de  la  cabeza  muy  espesa  de  cabellos ,  y  llanos, 
siendo  asi  que  la  coronilla  se  llama  en  latin  ver-^ 
tex  ,  como  vortex  ,  remolino  ,  porque  revuelve  y 
confunde  los  cabellos ,  como  vemos  sucede  ea 
los  ríos  cuando  la  agua  se  remolina. 

Dur.  Tonto ,  ¿  no  consideras  que  está  mal  peina- 
do, como  se  acostumbraba  en  aquellos  tiempos? 

Fel.  Tiene  una  parte  de  la  mollera  desigual. 
Dur.  Le  dieron  una  cuchillada  junto  al  rio  Tre<-^ 
bia  ,  cuando  siendo  soldado  guardó  á  su  padre* 

Gry*  ¿  En  dónd«  has  leído  tú  eso  ? 


3^8  LÜDOVICÜS   VlVESf. 

Dut.  In  decadihus  Titi  Livii  amissis  (a). 

Vel.  Témpora  sunt  nimis  tumentia. 
Dur.  Cava  essent  signum  dementia, 
Vel.  Occipitium  vellem  videre, 
Dur.  Verte  tahulam. 

Gry.  Cur  dixit  Cato  ínter  aetera  oracula  :  frons  OC" 
cipitio  prior  est  ? 

Dur.  Quám  estis  fatui ,  an  non  in  qüovis  homine 
prius  cernís  frontem  ,  quám  occíput  ? 

Gry.  Quosdam  prius  video  aversos  j  quám  adversos» 

Dur.  Et  ego  libentery  ut  tales  emptores y  et  milites. 


Vel.  Cato  sensit  preesentiam  domini  potiorem  esse  ad 
.  curationem  rerum,  quám  absentiam  :  acierumcur 
antías  adeó  langas  ? 


Dur.  Loqueris  de  bis  caproneis  ? 

Vel,  Etfam. 

Dur.  Non  habuerat  multis  mensibüs  tonsorem  ad  ma- 

num  ,  velut  in-Hítpania, 
Vel.  Glabellam  hanc  cur  contra  ípsius  verbi  (b)  ety-» 

mon  fecístí  hirtam  ? 
Dur.  Tu  ipse  vulselUs  pilos  detrahito, 

(a)  Videatur  epístola  Des.  Erasmi  Roterodamí, 
ad  generosum  Carolum  Montíoium  ,  de  quinqué  li- 
bris  repertis  Livii,  data  Fr¡burgi,Cal.  Marc.  1531. 

(b)  Vide  Giaber  la  Ktimol.  Geraidi  Vossii. 


CRTSTCSAZ    CORET,  369 

Dar.  En  las  Decades  que  se  perdieron  de  Tito 

Livio.  .  ,    >  r  *i'..  . 

Vel.  Las  sienes  están  algo  hinchadas. 
Dur.  Si  estuvieran  huecas ,  seria  señal  de  loco. 
Vel.  Yo  quisiera  ver  el  cogote. 
Dur.  Vuelve  la  tabla. 

Grjy.  ¿  Porqué  Catón  ,  entre  otras  divinas  senten- 
cias, dixo:   primero  está  la  frente #iue  el  co* 

gote  (a)?  itCA^fe  i>  ^imn-'V" 

Dur.  Cuan   fatuos  estáis:  ¿no  veis  por  ventura 

en  cualquier  hombre  primero  la  frente  que  el 

cogote  ? 
Gry.  A  algunos  primero  les  veo  por  detras  que  poi 

delante. 
Dur.  y  yo  con  mucho  gusto  ,  como  á  semejantes 

compradores  y  gente  de  armas. 
Vel.  Catón  quiso  decir ,   que  adonde  no  está  el 

dueño,  ahí  está  su  duelo:  ¿  mas  para  qué  has 

pintado  tan  largos   los  cabellos  de  delante  la 

frente? 

Dur.  ¿  Hablas  de  esos  del  copete  ? 
yel.  Sí. 
Dur.  No  había  tenido  á  mano   barbero  muchos 

meses  há  ,  como  en  España.        "      -  '►  • 
Vel,  I  Porqué  has  pintado  las  entrecejas  peludas, 

contra  su  etimología  ? 
Dur,  Arráncale  tú  mismo  los  pelos  con  unas  pin» 

zas. 

(a)     Corresponde  á  nuestro   adagio  castellano : 
hacitnda  ,ta  amo  te  vea, 

Bb 


370  LUDOVICUS   VIVES. 

Vel.    "Et  vihrissas  extantes   extra  nareí :  i^d  tu, 
quce  tua  est  versutia  ,  culpam  abs  te  rejicies  in  M 
tonsorem,  " 

Dur.  Inscie  ,  non  animaivertis  eos  fuisse  cetaiit  i/-» 
lius  mores  ,  severos  ,  tristes  ,  rusticanos  ? 

Vel.  Imperite ,  non  legisti  Scipionem  hunc  ex  ómni- 
bus sui  temporis  hominibus  excultissitnum  et  po~ 
litissitnum  fuisse  ,  et  amantem  elegantiarum  ? 

Dur.  Expressus  est ,  cum  exularet  Linterni, 

Gry.  Supercilium  hoc  est  grande ,  et  convenient 
Latió  :  cilium  hahet  nimis  cavum  ,  et  genas  de- 
pressas.  , 

Dur.   Ex  vigiliis  castrensibus. 

Gry.  Tu  non  solum  es  pictor ,  sed  rhetor ,  valde  ver" 
satus  in  translatione  criminum. 

Dur.  Eí  vos ,  quantum  intelligo ,  in  criminotionibus, 

Vel.  Malas    habet    nimium    tumentes  ,  et  buceas 

istas^   .:-','■    ú     ■ 
Dur.  Inflat  classicum. 
Gry,   Et  tu   inflabas  calicem  ,  quum  hcec  pinge* 

res,  ^  ''.■-'/'■'  ''*  '    '•' 

Vel.  íwo  vero  utrem  :  sed  alibi  fecisti  pilosurri ,  pal* 
pebras  fere  nuUas  oppinxisti. 

Dur»  Ex  morbo  illi  deciderunt, 

Gry.  Quo  morbo  ? 

Dur.  Queere  ab  illius  medico^ 


CRISTÓBAL    CORBTé  %7\ 

Fe/..  Y  esos  pelos  que  salen  fuera  las  narices:  mas 
tú,  según  ereade  astuto,  echarás  la  culpa  al 
barbero. 
Bur.  Necio,  ¿  no  consideras  que  aquellas  fueron 
las  costumbres  de  aquella  .edad  ,  severas  ,  me- 
lancólicas, silvestres  ? 

Vel.  Ignorante  ,  ¿  no  has  leído  que  este  Sci- 
pion  fue  el  mas  aseado,  pulido,  y  mas  aman- 
te de  la  limpieza  ,  de  todos  los  hombres  de  sa 
tiempo  ? 

Dur.  Está  pintado  como  cuando  estaba  desterra- 
do en  Linterno. 

Gry.  Este  sobrecejo  es  grande ,  y  que  conviene  á 
Italia  :  tiene  los  párpados  muy  cóncavos ,  y  la« 
mexilias  hundidas. 

Dur.  De  las  vigilias  militares. 

Gry.  Tú  no  solo  eres  pintor,  sino  que  también  re- 
tórico ,  muy  experimentado  en  transferir  las 
faltas. 

DuT.  Y  vosotros ,  á  lo  que  entiendo ,  en  acusar 
falsamente. 

Vel.  Tiene  los  carrillos  y  esos  labios  muy  hin- 
chados. 

Dur.  Toca  la  trompeta. 

Gry.  Y  tú  tocabas  el  jarro  cuando  pintabas  estas 
cosas. 

Vel.  Antes  bien  un  cuero :  mas  en  otra  parte  le 
has  pintado  peludo  ,  y  no  le  has  pintado  pelos 
en  los  párpados. 

Dur.  Se  le  han  caido  de  la  enfermedad. 

Gry.  2  De  qué  enfermedad  ? 

Dar.  Pregúntalo  á  su  médico. 


372  LUDOVICUS   VIVES, 

Gry.  Jam  ne  intelligis ,  ob  tuatn  taniam  impé^itiam 
detrahi  deberé  de  sümma  centüm  sestercios  ? 

Dur.  Imó  ,  ob  vestras  cavillationes ,  et  interrogatié- 
nes  adeó  molestas ,  addi  ducentos  oportere. 

Vél.  Pápulas  habet  hic  glaucas ,  atqui  ego  audivi 

coeruleas  habuisse. 
Dur.  Et  ego  casias  ,  ut  Minervam  bellatricem, 

Vel.  Hirquos  fecisti  nimium  carnosos,  et  sinut  hU" 
mentes, 

Dur.  Flebat  accusatus  á  Catone. 

Vel.  Mandibulee  sunt  nimis  longa ,  et  barba  den^ 

sissima  ,  ac  profusissima  :  tum  pilos  dicas  setas 

porcinas. 
Dur.  Vos  sine  modo  ullo  estis  loquaces ,  et  argutuli 

caviilatores.  Abite  hinc  :  nam  tabulse  non  fiet  vobis 

anipüus  copia. 
\eL  Amabo  ,  mi  Dureri  ,  dum  olios  non  habes  liei" 

tutores  ,  sine  nos  hic  cavillari, 

Dur.  Qua  mercede  ? 

Vel.  Adscribcmus  ambo  hic  tibi  singula  disticha, 

quo  tabula  fiat  vendibilior. 
Pur.  Nihil  opus  est  metb  arti  vestra  commendatione : 

nam  periti  emptores ,  et  picturam  intelligenteSf 

non  emunt  versus ,  sed  artipcium, 

Vel.  Sed  nares  habet  nimium  patulas, 
Dur.  Erat  iratus  accuíatoribuf. 


ORISTOB'AL    CORET,  375 

Gry.  ¿  Por  ventura  entiendes  ya  que  por  tu  taa 
grande  ignorancia  se  debia  quitar^  del  precio 
cien  sestercios  ? 

Dur.  Antes  bien  entiendo  que  se  deben  añadid 
doscientos  por  vuestras  burlerías  y"  preguntas 
tan  cansadas  é  impertinentes.    ,  »«•• 

Vel.  Tiene  las  niñas  de  los  ojos  de  color  garzo  ,  y 
yo  oí  decir  que  las  tuvo  azules. 

Dur,  Y  yo  que  las  tenia  de  color  turquesado,  co- 
mo Minerva  guerrera.  - 

Vel.  Has  hecho  los  lagrimales  de  los  ojosmuycar- 
nosos  ,  y  los  párpados  de  abaxo  rasados  de  lá« 
.  grimas. 

Dur.  Lloraba  que  le  acusó  Catón. 

Fe/.  Las  quixadas  son  muy  largas,  y  la  barba  muy 
espesa  y  larga  :  también  dirás  que  los  pelos  son 

^cerdas  de  puerco. 

Uar.  Vosotros  sois  habladores,  nunca  acabáis  ,  y 
bachillerejos  fisgones.  Idos  de  aqiii,,  porque  ya 

. .  no  os  dexaré  ver  mas  la  pintura. 

Vel,  Durero  ,  mi  amigo  ,  dexa  por  tu  vida,  mien- 
tras no  vienen  otros  á  comprar,  que  nosotros 
nos  burlemos  aqui. 

Dur.  ¿Qué  me  daréis? 

P^el.  Te  escribiremos  aqui  cada  uno  un  dístico,  p^ 

.(.\xajque  la  tabla  sea  mas  vendible. 

Dar.  Mi  arte  no  tiene  necesidad  alguna  que  voso- 
tos  le  alabéis :  porque  los  compradores  sabios  y 
que  entienden  la  pintura  ,  no  compran  versos, 
sino  la  habilidad. 

Vel.  Mas  tiene  las  narices  muy  abiertas. 

Dur,  Estaba  enojado  con  sus  acusadores. 


3  74  tUDOVICüS   VIVES. 

Vel.  Non  Vídemuf  valLcuiam. 

Pur.  Latet  suh  barba  :  ac  m  mentum  quidem  eerni- 

tis  ,  ñeque  anthereonem. 
Gry.  Hortm  omnium  fecisti  tu  comPendium  ,  henefí^ 

cto  granáis  barJbte. 
Vel.  Vel  collumplacet  mihi  rectum  ,  et  mufcuhsam, 

itemjugulL  siT  .V 

Dur    Gratulandum  est   sugerís  ,  quod  tibí  ali'quk 

probatur,  ^ 

Vel.  At  ne  nihil  in  hnc  quoque  desiderem  ,  juguhg 
non  habet  satis  cavas  ,  quod  in  Socrate  Physiog. 
fiomon  annotaium  ,  tardi  esseingenii  signum  pro- 
nunuaverit.  Armot  istos  veíais fem  pauló  era^io^ 
res  j  et  amplioref,-  .,  * , 

Dur,  Non  tam  erat  tniks  belktor  ,  quám  imperator. 
Non  audiviiti  apopthegma  hujus%  de  qua  quum 

i  miiiteí  quidem  dicerent  ^  non  adeó  eum  esse  va^ 
¡entem  ntilitem  ^  ac  imperatorem  savientem ,  ix 
resp'jndit  :  imperatorem  me  genuit  maten,  mea, 
non  militem.  Sed  discedite  ,  si  non  estis  empturi  : 
nam  video  accedentes  qmsdam  negotiatotes  pu~ 
bltcanos. 

Vel  Eamus  deambulatum  ,  et  inter  nos  de  humano 
coiloquemur  corpore  ,  sine  Scipione  ,  ae  tabula, 
Simus  nasut  non  decet  generosam  faciem, 

Gry.  Quid  bosimus,  quales  fusrünt  hmni  ? 

Vel.  Ap'ge.  mcnstra, 

Gry.  Siíones  fion  sunt  minus  deformes,  Persce  oq^uí- 


CRISTOS  AL    CORÉT,  i^S 

Vel,  No  vemos  lo  hueco  del  bozo  inferior,^ 

Dur.  Está  escondido  baxo  la  barba :  y  ni-kuo^ei» 
la  barba ,  ni  la  papada  debaxo  de  ella. 

Gry.  Con  la  barba  larga  haf|  tú  abreviado  toda» 
estas  cosas.  •   ^-  \ 

VeLA  mí  me  agrada  el  cuello  derecho  y  musculo- 
so ,  y  también  las  asillas. 

Dur.  Gracias  á  Dios  que  hay  cosa  de  tu  gus- 
to. 

yei.  Mas  para  que  no  déxe  de  hallar  en  esto 
alguna  falta  ,  no  tiene  las  asillas  bastante 
cóncavas  :  lo  que  ua  fisonómicp  dixo  había 
anotado  en  Sócrates  ,  era  señal  de  ingenio 
tardo.  Yo  quisiera  que  esos  hombros  y  'is~ 
paldas  fuesen  un  poco  mas  derechas  y  mas 
anchas. 

Dur.  El  no  tanto  era^  soldado  guerreacfor ,  cotno 
capitán.  ¿No  has  oido  el  dicho  de  eSte?~De 
quien  diciendo  uüos  soldados  que  él  no  era 
tan  valiente  soldado  ,  como  capitán  sabio, 
les  respondió  :  mi  madre  me  parió  capitán, 
no  soldado.  Mas  idos  ,  si  iw)  habei*  de  -com- 
prar,  porque  veo  que  vienen  uijos  Mercade- 
res alcabaleros.  .1  v  .»  >. 

f^el.  Vamos  á  pasear ,  y  hablaremos  entre  noso- 
tros del  cuerpo  humano  ,  sin  Escipion  ,  ni 
pintura.  La  nariz  roma  parece  mal  en  un  rostro 
noble.  ¡      )>  ^  "t     üjí]^  i:   ^rrfc^-       (c) 

Gry,  ¿Y  la  temachada^  como  la  tenian  Jos^éán- 

ifjgaros?  uE 

Vei.  Quita  allá  semejantes  monstruos. 

Gry.  Los  de  omíz    roma   no    son    menos    feos. 


37^  tUDOVICUS    VIVES. 

los  venerahantur  y  propter  Cyrum  ^  quem  ftrunt 
ea  fuitse  fama,  I 

Vel.  Ancón ,  et  ctmpe  sunt  in  hr achia  ,  quol  in 
crure  poples  ,  et  genu  ,  lacertas  inde  usqae  ai 
tnanum  y  d  cujas  musculis  etiam  crura  dicuntur 
lacertosa.  ^ 

Gry,  pjonne  is  est  cubitus  ,  ut  apud  mensores? 

<y^.  l^ft  is  quidem  cubitus ,  et  ancón-  ipse  cubitos» 

Gty,Unde  ergo  rea  romanas  Ancas  i 

VeL-.Ah  incurvo  cubito. 

Gry.  Manas  sequitur  máximum  omnium  instrumen" 
torum  y  secta  in  dígitos  ,  p^llicem  ,  indicem  ,  me» 
,  ;  dium  ,  /liv*  (¡a)  infamcm  ,  mmiino  proximum  ,  wií- 
c  -  \n&num,  .  ' . 

Vel.  Cur  medias  infamis  ?  Quid  designavit  flagi- 

tiil  (f 

Gry.  Institutor  nosier  ddxit  se  quidemscire  causam, 
.::^n.<Ul^  Jamen   edisserere  y  qUod   esset    turpis.    Ne 
-  quatt^is  /gitun  non  enim  decet  bonce  indolis  ado- 
hsceníes  turpia  scrutari. 


(z)  Medius  digitus  alia  etiam  habet  nomina. 
Ditfus  esi  verpus,  á  verrendo  podite  :  quam  ob 
causam  impudicus,  ev  infami'?  vuca»us  csi.  Qui 
scire  cupial  quare  digitus  mtídius  dicatuc  verpuSji 
Getardi  Joannis  Vossii  Eryínol.  e.volvat. 


CRISTÓBAL    CORET,  377 

Los  percas  veneraban  á  ios  aguilsñoí  poc 
respeto  de  Ciro  ,  que  dicen  tenia  la  natiz  a- 

-    guiieña. 

Vet.  El  codo  y  la  dobladura  son  en  el  brazo  lo 
que  en  la  pierna  la  cotbi  y  rodilla  :  de  aili  se 
siguen  los  morcillos  hasta  las  manos ,  de  cuyos 
músculos  las  piernas  se  llaman  amorcilladas.  J 

Gry  ¿  No  es  ese  por  ventura  el  codo,  como  ca- 
tre los  que  miden  ? 

yei.  Ese  es  en  verdad  el  codo ,  y  este  nombre 
ancón  significa  el  mismo  codo. 

Gry.  ¿  Pues  de  dónde  se  llamó  Anco  el  rey  de  los 
romanos  ? 

Ve'.  Del  codo  que  tenia  encorvado.  •  ■  ■ 

Gry  Sigúese  la  mano ,  el  mayor  de  todos  lo  ins- 
trumentos ,  dividida  en  dedos  ,  pulgar  ,  índice, 

«  medio  ó  infame  ,  el  mas  inmediato  al  pequeñi- 
to,  el  mas  pequeño  (a). 

Vel.  2  Porqué  el  del  medio  se  llama  infame  ?  ¿Qué 
maldad  cometió  ? 

Gry,  Nuestro  maestro  dixo  ,  que  él  ciertamente 
sabia  la  causa,  pero  con  todo  eso  no  quería  tra* 
tarla  ,  ni  disputarla  ,  porque  era  indecente. 
Pues  no  quieras  saberla  :  porque  no  conviene  á 
los  mancebos  de  buena  índole  querer  saber  co* 
sas  torpes  y  deshonestas. 


(a)    Llámase  tamüen  meñique» 


378  XUDOVICUS  VIVES. 

Vfil.  Atqui  mínimo  proximmn  dactylicon  grxci  ap" 
' :  pellant ,  quasi  anülar^m. 

<jry,  Ita  plañe,  sed  in  sinistra^  non  in  dextra ,  jaoi 
in  eo  JoUti.gssent  olim  anutos  gestare» 

Vel.  Qaa  de causal 

■Gry.  ,Ajunt  de  -corde  protendi  Hlac  venam  ,  quce 
^^,<quum  anulo  redimiftir.f  velut  coripsum  corona» 
lur.  Nodi  digitorum  sunt  condyli  ~,  et  pro  pugni 
percussu  vox  ea  usurpatur  :  inter  nodos  sunt  in- 
ternodia  ,  et  generali  verbo  artus  ,  atque  articuli. 
Tiberium  (a)  Cessrem  memorue  proiunt ^  tam  firJ^ 
tnis  fuiste  digitorum  articulis ,  ut  digito  recens 
•malum  ienebrarst, 

^ek  Didicisti  chiromantiam? 

Ory.   Ne    nomen   quidem   ipsum    audieram :   quid 

ita'? 
Vejt  Divinas ses  htc  nobis  aliquid  ex  incisuris. 

Cty.  Negavi  me  scire  ,  et  res  sic  habet :  sed  si  nunc 
m-xme  nosse  aliquid  profiterer  ^  et  attentius  tnanum 
.    tuam  contempiarer  ,  libenter   me  auscultares  ,   et 

homini  ejusce  impostar ce  imperitissimo  fidem  non 

•omninó  abrogares, 

Vel.  Qui  sic  ? 

dry.  Quia   id  tst   hominum  ingenium ,  út  Ubenter 

eos  audiant ,  qui  se  recóndita  ,  vel  eventura  pro- 

fitentur  enuntiaturos. 

(a)    Sueton.  Tiber.  Ner.  c  68.     .1 


CRISTOS At   CORET,  379 

Vel.  Mas  los  griegos  llaman  al  dedo  mas  cercano 

•  al  pequeñito  djctylicon,  como  si  dixesen  anular. 
Gry  Asi  es  en  verdad  :  mas  eso  es  en  la  mano  iz^ 

quierda,  no  en  la  derecha ,  porque  antiguamente 
acostumbraron  llevar  en  la  izquierda  las  sdrtijas. 

Vel.  i  Porqué? 

Gry.  Dicen  que  una  vena  corre  desde  el  corazón 
alli :  que  cuando  se  ciñe  con  la  sortija  ,  el  cora- 
zón está  *como  coronado.  Las  junturas *de  los 
artejo4délos  dedos' se  Ikman  ccndylor  ,  y  se  usa 
esa  voz  pút  el  goípe^íiel  puño  :  entre  las  jun- 
turas hfiy  artejos^,»  y  ■'generalmente  les  llamaa 
los  latinos  artut ,  6  SHículi.  Dicen  que  Tiberio 
Cesar  tuvo  tí n  fuertes  los  anejos  de  los  dedos, 

•  que  ron  el  dedo  pasaba  una  manzana  verde. 
VeL  ¿  Has  aprendido  quiromancia  ? 

Gry  Ni  aun  la  he  oido  nombrar:  ¿pbtquéio  pre- 
guntas? 

Vel  Nos  hubieras  adivinado  ahora  alguna  cosa  por 
las  rayas  de  las  manos. 

Gry.  Yo  diie  que  no  sabi"a  quiromawtitt^  y  Vs 
asi  verdad ;  mas  si  yo  te  dixese  ahora  que 
tengo  alguna  noticia  de  ella  ,  y  con -attncion 
mirase  tu  mano,  me  escucharias  con  guSto,  y 
creerías  á  un  hombre  muy  ignorante  de  seme- 
jante engaño. 

Fie/,  j  Cómo  asi  ?  .    .  .    - 

Gry  Porqiíe  ese  es  el  natutat  ingenio  devlos'líóm- 
bres  ,  que  oyen  con  mucho  gusto  á  aquellos  que 
prometen  dirán  cosas  ocultas  ó  por  venir. 


3^0  LUDOVICUS    VIVES. 

Vel.Unde  sunt  Saevoice  ? 

Gry.   Quafi  sccevce ,   á    sc<sa  ,  quas   est   sinittfa, 

Ajunt  in  sexu  femíneo  esse  sceevas  plures ,  quám 

in  nostro. 
Vel.  Quie  est  volal  ■  .¡, 

Gry.  Cavum  manut ,  ubi  incisurte,  ~  { 

Vel.  Quiiinvolare^  .  -;  . .         * 

Gry.  Id  qmd  tu  agis  lihenter ,  furaré  ^  jurripere. 
quasi  voia  abscondere  j  ,et  quod  rabio »n,huere* 
iia  ,  involare  in  ocu^s  fedissequarum.  Reli» 
quum  cor  pus,  dempfo  carite  ,  est  trunqus  ,  et  ea 
trunco  thorax :  conc(ivu^  pectorif^  usque  ad  ven-i 
triculum  ,  et  costas  ,  concavum)  quidem  interius : 
nam  es^terius  inter  br achia  ,  et  pectus  ,  sinus  est, 
Sub  ventrículo  est  venter  ,  et  in  ventre  imo  pec-r 
ten,  \^,  et  pudenda..  , . 


Yel.  ^H  non  pudendus  magis  podes ,  sim  anus  ? 

Gry.  Utrumque  pudendum :  posterius  ob  turpitudi" 
nem  ,  anterius  oh  flagitium  ,  et  dedec{is.  Femur^ 
^t  ut.olim  loquebantur  ,  femen  ,  nunc  malunt  plw 
rotive  /cernina  :  d  genu  est  crus ,  cujus  os  tibia 
dicitur.  Carnosum  vero  illud  posteriut ,  sura :  pos~ 
tremo^peSf  manui  no»,4bsimilis:  rifmHi^et  dígitos 

(a)     Pectén  ,  hoc  est ,  locus  ubi  pili  ad  verenda 
nascuntut  ^  pudenda ,  hoc  est ,  genitalia.  ^ 


CRISTÓBAL    CORET.  38  I 

Vel,  I  De  dónde  tomaroa  nombie  los  Escévolas  ? 

Gry.  Como  si  dixeseraos  scxvas ,  del  nombre  sccea, 

I  que  significa  la  mano  izquierda.  Dicen  que  hay 
mas  mugeres  zurdas,  que  hombres. 

Vel.  ¿  Qué  quiere  decir  bola  ? 

Gry.  La  concavidad  ó  palma  de  la  mano,  en  don- 
de están  las  rayas. 

Ve¡,  ¿  Qué  quiere  decir  involare  ? 

\Gry.  Lo  que  tú  haces  de  buena  gana,  tomar  lo  a- 
geno  ,  hurtar  ,  como  si  dixesemos  esconder  den- 
tro de  la  mano ,  encogiendo  Ja  palma  :  también 
significa  sacar  con  las  uñas  los  ojos  á  las  cria- 
das ,  lo  que  hizo  aquella  rabiosa  Lucrecia.  Lo 
restante  del  cuerpo  ,  fuera  de  la  cabeza ,  es  el 
tronco ,  y  del  tronco  el  pecho :  la  cavidad  del 
pecho  hasta  el  ventrículo  y  costillas,  en  verdad 
la  cavidad  interior :  porque  la  exterior  ,  entre 
los  brazos  y  pecho ,  se  llama  seno.  Debaxo  el 
ventrículo  está  el  vientre  ,  baso  lo  último  del 
vientre  están  las  partes  vergonzosas. 

Vel.  ¿  No  es  pot  ventura  mas  vergonzosa  la  parte 
posterior  ? 

Gry.  Entrambas  cosas  son  vergonzosas ;  la  parte 
posterior  por  la  ftaldad  ,  la  anterior  por  la 
deshonestidad  y  deshonra.  Fémur  ,  y  como  an- 
tiguamente decian  femen  el  muslo  ,  ahora 
quieren  mas  usarle  en  número  plural  femina^ 
los  muslos :  después  de  la  rodilla  está  la  pierna, 
cuyo  hueso  se  llama  tibia  ,  en  castellano  la 
canilla  de  la  pierna  :  aquella  pane  carnuda  y 


^S^  LÜDOVICUS   VIVES. 

hahet ,  et  volam  ,  qu(» ,  et  vestigium  dicitur  ,  et 
solum  pedis. 


íMíi 


Vel.  Quid  ?  Num  non  vestigium ,  quod  á  pede  n 
primitur  ?  ] 

Gry.    Et  iilud  ipTum  ,  et  solum  pedif, 

Vel.  Nosfin  ,  ^ute  íí»í  in  torpore  virtutum  sedes}    \ 

\ 

Gry.   Quce  tándem  ? 

Vel   In  f  onte  pudor  ,  in  dextra  fides  ,  in  genu  mi-' 
sericordia, 

Gry.  Planta  pedís  non  est  ipsum  solum  pedís, 

Vel.  At  sic  putant  multi, 

Gry.  Atqui  Flitiius  scribit  esse  gentem  ,  qua  sibi 

umhram    faciat    in   n,erídie  planta  pedís ,  quam 

habent   vjsiam  admodum  ,  atque  enormem  :   qui 

fieri  id  pütest'i 
Vel.  Profecía  planta  est ,  á  cruris  vertebra  ád  di'- 

gitus, 

E  D  U  C  A  T  I  O. 

Flexihulus  ,   Grympherantes  ,   Gorgopas. 

Fie.  Quanum  gratia  misit  te  huc  ad  me  pater  tuus"^ 
Gry.  Dixit  te  esse  hominem  egregie  institutum, 
sapienter  educaium  ,  eaque  de  causa  gratum  huic 
cititati  :  cupere  se  ,  ut  ego  eisuem  ,  quibus  tu, 
vestigiis  insistens  perveniam  ad  stmilem  favo- 
rem  populi. 


CRISTÓBAL    CORET,  ^S^ 

gruesa  de  detras  se  llama  jura  ^  en  castellano 
pantotrilla  ',  finalmente  ,  el  páe  ,  semejante  á  la 
mano ,  porque  también  tiene  dedos  y  palma,  que 
se  llama  planta  y  suela  del  píe, 

Vel.  i  Qué  es  eso  ?  ¿  Por  ventura  no  es  pisada  lo 
que  imprime  el  pie  ,6  1a  señal  que  dexa  ? 

Grj.  Aquello  mismo ,  y  también  la  suela  del  pie. 

Vel.  ¿  Sabes  por  ventura  en  qué  panes  tienen  la? 
virtudes  su  asiento  en  el  cuerpo  ? 

Gry.  i  En  dónde  finalmente  ? 

Vel.  En  la  frente  la  vergüenza  ,  en  la  mano  dere- 
cha la  verdad  y  confianza  ,  en  la  rodilla  la  mi-> 
sericordia.  •  ) 

Gry.  La  planta  del  pie  no  es  la  misma  suela  del  pie» 

Vel.  Pero  asi  lo  juzgan  muchos. 

Gry.  Mas  Plínio  escribe  que  hay  una  gente  que 
al  medio  dia  se  hace  sombra  con  la  planta  del 
pie  ,  que  tienen  muy  desmedida  y  enorme :  ¿  có- 
mo puede  ser  eso? 

Vel,  Verdaderamente  es  todo  planta,  desde  el  hue- 
so en  donde  se  revuelve  y  juega  el  pie  hasta 
los  dedos.  , 

LAEDUCACIQ,N. 

Flexíbulo  ,  Grinferantes ,  Gorgopas. 

Fie.  ¿Para  qué  fin  te  ha  enviado  aquí  tu  padre? 

Gry.  Dixo  que  tú  eres  un  hombre  bien  criado  ,  y 
sabiamente  educado,  y  por  lo  tanto  bienquisto 
en  esta  ciudad  :  que  desea  que  yo  ,  siguiendo 
tus  mismas  pisadas,  llegue  á  tener  la  misma 
aceptación  del  pueblo. 


3^4  LüDOVICUS    VIVES. 

FJe.  Quomoáó  igitu*  te  id  atsecuturum  censet  ? 

Gry.  Ingenua  educaii'>ne ,  quali  te  omnes  prcedicant 
este  prceditum.  Ad]eat  paier  eam  educationem 
ntagit  decere  me ,  quám  alium  quemvis. 

Fie.  (a^  Cedo  mi  fili ,  quomodó  ea  in  re  venis  á  pa- 
ire imíutus  ? 

G)y.  A'o»  tam  me  pater  praceptis  instruxit  ^  quám 
pat'  uus  quiiem  meas ,  vir  senex ,  versatus  muí" 
tum  ,  et  dtu  in  rtgum  comitatibur. 

Fie.  U^id  etgo  lili  le  docuerunt ,  mi  fili ,  et  amice 


\ 


Gor.  Vide  ,  vir  prudentitsime  ,  fie  fortasse  per  Igno- 
rante m  labarts  in  dictum  aliqwd  ,  aut  factum 
sju'ium  ,  vel  lusticanum  ,  unde  amittat  iítud  ña- 
men opt/nié  educati. 

Fie.  í¿ii¡d  ?  Tam  leviterne  apud  vos  perit  ? 

Gor.  Vel  única  vocula  ,  único  flexu  poplitit ,  única  I 
incUnatiom  capitis.  ' 

Fie.  NíHiis  est  míer  vos  delicatum  ,  et  infirmum  ; 
Viter  nos  enim  multó  est  rcbustius  ,  et  firmius, 

Gor.    Sic  stint  nnstra  judicia  ,   ut  nostra  corpora, 

qute  nuilam  ferunt  'ffensionem. 
Fie    ¡n>ó  ,  ut   ist  videre  f  facilius  ferunt  cor  pora. 


quam 


animi. 


Gor.  Fortafse  tu  non   noíti  huno  ,  ideó  filium ,   et 
amicum  nominas. 

(a)     Cedo  ,  id  est ,  dic. 


CRISTÓBAL    CORET.  %Sf 

Tli.  i  Pues  cómo  piensas  que  conseguirás  eso  ? 

Gry.  Con  la  buena  educación ,  de  ia  cual  dicen  to- 
dos estás  dotado.  Añadió  raí  padre ,  que  semejan- 
te educación  me  conviene  mas  á  mi ,  que  á  otro 
cualquiera. 

Fie.  Dime  ,  hijo  mío  ,  ¿  cómo  vienes  instruido  de 
tu  padre  en  eso  ? 

Gry.  No  tanto  me  enseñó  mi  padre,  como  un  tio 
mió ,  hombre  anciano  ,  muy  versado,  y  muchos 
años,  en  acompañar  los  reyes. 

Fie.  ¿Pues  qué  te  enseñaron  ellos,  hijo  y  amigo 
mió  ? 

Gor,  Cuidado  ,  varón  muy  prudente  ,  no  sea  que 
por  ignorancia  acaso  deslices  en  algún  dicho 
ó  hecho  indiscreto  ,  ó  descortes  ,  por  lo  cual 
pierdas  esa  opinión  de  bien  educado. 

Fie,  ¿Qué  es  eso?  ¿Por  cosa  tan  leve  se  pierde 
entre  vosotros  ? 

Gor.  Aun  por  una  sola  palabra  ,  con  un  solo  doblat 
la  rodilla,  con  una  inclinación  de  cabeza. 

Fie.  Cosa  muy  delicada  y  débil  es  entre  vosotros  ; 
entre  nosotros  verdaderamente  es  cosa  mas  ro- 
busta y  sólida. 

Gor.  Asi  son  nuestros  juicios,  como  nuestros  cuer- 
pos ,  que  no  sufren  desliz. 
Fls.  Antes  bien,  como  se  puede  ver,  mas  fácil- 
mente le  sufren  los  cuerpos  ,  que  los  entendi- 
•.    mientos. 

Gor.  Tú  quizá  no  has  conocido  á  este  ,  por  eso  le 
r  .  llamas  hijo  y  amigo. 

Ce 


Íj86  LUDOVICÜS    VIVES. 

Fie.  Art  non  sunt  hec  honesta  nomina ,  et  plena  he" 
nevolentia  ? 

Gor,  Benevolenticc  credo ,  quam  nos  haud  magni  sa- 
ne facimus  :  sed  non  reverentice  ,  ñeque  offíciif 
quce  nos  anxie  veneramur  :  nam  bic  dominas  sov- 
iet appellitari  ,  non  amicus.  An  non  animadver" 
tis  domini  pTcefationem  ante  prtznomen  ,  et  famu" 
¡os  versicolores  ?  Non  annotasti  in  avi  hujus  so- 
lemnibus  parentalibus  ,  tot  céreos  ,  tot  insigniOj 
tot  homincs  atratos  ? 


Fie.  Quid  ergo  ?  affectas  tu  ómnibus  esse  dominur, 

nulli  amieus  ? 

Gry.  Ita  docuerunt  me  propinqui  mei. 

Fie.  Edat  jam  y  mi  domine  ^  tua  excellentia  prcecla- 
ra  illa  tuorum  consanguineorum  documenta, 

Gor.  Videris  tu  mihi  puerum  hunc  naso  suspendere  : 
at  non  est  quilibet ,  ne  feceris. 

Gry.  Primúm  ,  esse  me  ex  honestissima  progenie, 
qux  nulli  cedat  per  universam  hanc  provin- 
ciam  :  idcircó  curandum  mihi  diligenter  ,  atque 
adnitendum  ,  ne  degenerem  á  majorum  meorum 
virtute  :  illos  parasse  sibi  magnum  decus  ,  ne- 
mini  concedendo  de  loco  ,  de  dignitate  ,  de  au- 
thoritate  ,  de  appellatione  :  me  idem  deberé  face- 
re.  Si  qius  quid  velit  de  honor e  deirahere  ,  pug- 
nandum  statim  cum  eo  :  de  pecunia  oportere 
esse  largüm ,  atque  adeó  profussum  :  in  hono- 
re  astrictum  y  et  attentumi  decere  nihilominus 
me  ,  ac  mei  sirniles  assurgere  aliis  ,  vid  cede- 
re  ,   ducere ,  reducere ,  nudare  caput ,  poplitem 


CRISTOB-AL    CORET,  387 

Jfí'/ff.  I  Por  ventura  estos  no  son  nombres  decentes 

y  de  mucho  cariño  ? 
Gor.  Creo  son  de  cariño  ,  que  nosotros  á  la  verdad 
no  apreciamos  mucho  :  pero  no  son  de  cortesía, 
ni  de  agasajo  ,  tras  las  cuales  cosas  nosotros  va- 
mos con  mucha  ansia  :  porque  aquí  se  suele  lla- 
mar señor  ,  no  amigo,  ¿No  reparas  por  ventura, 
que  primero  se  pone  señor,  que  el  apellido  ,  y 
los  criados  vestidos  de  diversos  'colores  ?  ¿  No 
reparaste  qué  de  cirios  en  las  exequias  solemnes 
del  abuelo  de  este ,  qué  de  escudos  de  armas, 
qué  de  hombres  vestidos  de  luto  ? 
F/e.  ¿  Pues  qué  ?  ¿  tú  quieres  ser  señor  de  todos, 

y  amigo  de  ninguno  ? 
Gry,  Asi  me  lo  enseñaron  mis  parientes.  '  - 

Fie.  Ea,  señor  mió,  diga  su  excelencia  ya  los  ilus- 

-  tres  documentos  de  sus  parientes. 
Gor.  Me  parece  que  tú  te  burlas  de  este  mucha- 
cho :  mas  no  es  un  cualquiera  ,  no  hagas  eso. 
Gry.  Primeramente  que  yo  soy  de  una  muy  hon- 
rada familia,  que  no  reconoce  ventaja  á  otra  al- 
guna en   toda  esta  tierra:  que   por  lo    tanto 
•-.debo'yo  procurar   con    todas    mis   fuerzas  no 
TV  desdecir  del  valor  de  mis  mayores :  que  ellos 
-adquirieron  mucha  honra,  no  dando  á  otro  la 
-t  ventaja  en  lugar,  dignidad  ,  autoridad  y  apelli- 
-f  do  :  que  yo  debo  hacer  lo  mismo.  Que  si  algu- 
!v  no  quiere  disminuir  algo  de  mi  punto  ;  que  al 
.    instante  saque  la  espada  contra  él :  que  en  cuan- 
t   to  al  dinero  conviene  sea   liberal   y  pródigo : 
en  el  punto  escaso  y  atento  ;  que  con  todo  eso 
conviene  que  yo   y  otros  de    la  misma    cali- 


388  LUDOVICUS.   VIVES. 

¿ncürvarey  non  quod  olius  quispiam  id  mereatur  á 
me  sibi  exhiberi ,  sed  quod  sic  conciliabo  mihi 
favoremhominumy  captaba  auram  popuhrem  ,  et 
paraba  illum  ^  quem  tantopere  gestamus  semper 
in  ore  f  et  in  cor  de  ^  honor  em  :  in  ea  educatione 
situnv  esse  discrimen  nobilis  ,  et  ignohilis  ,  quod 
nobilis  ad  illa  omnia  dextere  prtestania  institu- 
tur  e$t  y  atque  assuefactus  ,  ignobilis  agretti  WO* 

.    re  nih'il  iliorum  doctas  est  faceré. 


Fie.  Et  excelkntice  tuce ,  domine  ^  qualis  vidétúr  ejur- 

-'  modi  instituí io'? 

Gry.  Qualis  ve-ró  ?  nisi  multó  óptima  ,  et  digna  meo 

-    genere. 

Fie.  Quid.ergo  Éft  aliud  j  quod  d  me  requiras^ 

Gty,  Nihil  plañe  r  estar  et  mea  scntentia^  nisi  ac- 
cessisset  voluntas  patris ,  qui  jussit  prarsum  ,  seu 
verius  irüperavit  rigiJe  y  ut  ad  te  venirem  i  ut  si 
quid  in  hac  educatione  nosces  magis  recartdi- 
tum  ,  et  quasi  mysterium  sacratius  ,  quo  majuf 
mihi  decus  acquirerem  ,  in  gratiam  sui  ne  gra" 
vareris  exponére  ,  quo  familia  nostra  aíioqui  ho- 
nestissima  y  et  celsiísima,  altius  ascenderei .:  quo- 
niam  sunt  non  pauci  novi  homines  ,  qui  freti 
sua  opulentid ,  nictique  di^fütatem  ,  et  honores^ 
per  divitias  emerserunt  j  udeó  ut  etiam  audeant 


CRISTÓBAL    CORXT.  389 

dad  hagamos  cortesía  á  los  demás ,  en  la  calle 
les  hagamos  lugar  para  que  pasen  ,  acompañar- 
les al  entrar  en  casa  ,  y  al  salir  nos  quitemos 
el  sombrero  :  hagamos  cortesía  con  el  pie  ,  no 
porque  algún  otro  merezca  que  yo  me  porte 
asi  con  él  ,  sino  porque  de  este  mudo  ganaré 
el  afecto  y  favor  de  los  hombres  ,  y  el  aplau- 
so del  pueblo,  y  adquiriré  aquella  honra  que 
siempre  tenemos  en  la  boca  y  corazón  :  que  en 
aquella  crianza  consiste  la  diferencia  del  noble 
y  villano,  que  el  noble  está  enseñado  y  acos- 
tumbrado á  hacer  todas  aquellas  cosas  con  des- 
treza ,  el  villano  ,  como  dístico  ,  no  sabe  hacer 
cosa  alguna  de  aquellas. 
JFle.  ¿  Y  á  V.  excelencia  qué  le  parece  de  semejan» 
•"  te  educación  ?i'  '  '  «  >'-"»'^  » ^""^H  ^^''^  '-«^  'i'"»^'-^ 
t?ry.  ¿Qué  me  ha  depáthe^ty  «hió''müy  tmetva  y 

digna  de  mi  linage  ?  ¿a..»-. 

F!e.  i  Pues  qaé  otra  cosa  tienes  que  preguntarme  ? 
Gry.  Nada  en  verdad,  ni  me  quedarla  que  pregun- 
tarte ,  según  mi  jiarecer ,  si  no  hubiese  sido  la 
voluntad  de  mi  padre ,  que  totalmente  me  en- 
cargó ,  ó  por  ntejor  decir  ,  con  todo  rigor  me 
mandó  que  viniese  á  verme  contigo  ,  para  que  si 
hubieses  alcanzado  alguna  cosa  mas  oculta  ,  y 
como  si  dixeramos  ,  algún  misterio  mas  sagrado 
en  esta  educación,  con  que  pudiese  adquirir 
mayor  honra  ,  tengas  por  bien  comunicármelo, 
por  hacerle  merced  ,  para  que  nuestra  familia, 
que  ya  es  muy  honrada  y  noble  ,  subiese  á  mas 


39©  LUDOVICJJS    VIVES. 

cum  vetuitate ,  et  decortbui  gentis  nostrec  con^ 
tendere. 


Fie.  Facitius  nefandum*^ 
Gry.  No^nel  *!  ; 

Fle.  Vel  caco  esset  chrum. 

Gry.  Itaque  novi  illi  bomines  ambulunt  comitati  lon^ 

go  assechrum  ordin^  ^-  ipsi  segmen^ati  in  vesti- 

bus  yvel  bombycini  villosi  intercisi  ^  vel  texti  At- 

talici ,  ut  nos  nihil  efse  prce  illis  Vfdeamur  ,  qui 

villato  vestimur ,  dissimulandce  paupertatis  gra- 

tia,  Prtemium  aoterHbujus  tui  laboris  ,  si^operam 

hanc  navaris  patri  ^   erit  ^   recipi  te  in  numerum 

nostrk  familix  ^  et  admitti  ad  HHus  gr.atiam  ,  et 

meam  ,  ut  procedente  tcmpore  aliquod  4  nohis  ac" 

S  ntipiar  Hneficium ,  sis^ue  semper  in,  nostra  cHetrte^ 

'    la  f<ef  qtiasi  tutela,  i     >  =   v  J; 

Fle.  J^aii  potest  dici  ampliuf  ,  aut,,qptabilius^  Sed 

-icedo  jam  '.  si  aperias  caput,  ac  cedas  via  ,  et  loco, 

'appeUes  ablande  ,  t¡uam  ob  causam  eris  grstus  iit, 

quibuscum'  versabere  ? 

Gty   Oh  eam  ipsatn  causam ,  quia  heo  Ogo, 
Fie.  Tfthtec  omnia  exteriora  sunt  solüm  si^na  ^  qua 
,  ■  denotant  aliquid  esfe  in  animo  tuo-,  propter  quod 
,s\diligare  :  nam  iptq  per  sfTtemo 


Gry.  Quidni  diligant  omnes ,  qui  sunt  honesten  con- 
versntionis ,  in  mea  prasertim  nobiliiate  ? 


CRISTÓBAL    CORET,  39 1 

alto  grado ,  porque  hay  nmchos  hombres  nue- 
vos, que  confiados  de  su  mucha  hacienda,  y  que 
habiendo  alcanzado  dignidad  y  honores  por  las 
riquezas,  levantaron  cabeza  ,  de  suerte  que  aúa 
se  atreven  á  apostarlas  con  antigüedad  y  noble- 
za de  nuestra  parentela. 

Fie,  Gran  maldad. 

G'y.  ¿  No  es  asi  ?  • 

Fie.  Hasta  un  ciego  lo  veiia.  j   ü  ,  ¿l.i^-a." 

Gry.  Y  asi  aquellos  nuevos  hombres: paacaó» -acom- 
pañados de  muchos  pages,  ellos  llevan  xicps  ves- 
tidos ,  escaqueados,  ó  de  terciopelo  ,  ó  de  bro- 
cados, de  modo,  que  respecto  de  ellos  par&re  que 
somos  nada  nosotros j>  que  vestimos  paño  frisado 
para  encubrir  la  pobreza  El  premio  de  este  tu 
trabajo ,  si  haces  este  favor  á  mi  padre,  será  re- 
cibirte en  el  número  de  nuestra  familia  ,  y  es- 
tar en  su  gracia  y  mia  ,  para  que  por  :«l  tiempo 
te  hagamos  algún. favor -,  y  siempre  estés  baxo 
nuestra  protección  y  tutsla. 

Fie.  ¿Qué  otra  cosa  mayor  se  puede' defcic,  ó  qué 
mas  se  puede  desear?  Mas  dime  ahora  ^  si  te 
quitas  el  sombrero,  y  le  retiras  de  la  caile ,  y  ha- 
ces lugar  y  saludas  con  cortesía,  ¿  por  qué  causa 
agradarás  á  aquellos, con  quienes  conversares  ? 

Gry.  Por  la  misma  razón  porque  hago  estas  cosas. 

Fie.  Todas  estas  cosas  soló  son  señales  exteriores, 
que  manifiestan  que  hay  algo  en  tu  interior 
que  te  hace  amable ,  porque  ninguno  las  ama 
por.  sí  mismas.        ';    -      ;     .  ■  '/    • 

Gry.  ¿  Porqué  no  las  han  de  amar  todos  los  que 
son  de  buen  trato  y  conversación  ,  en  especial 


39*  LUDOVICÜS    VIVES. 

Fie.  Barum  admodum  et  progressuSf  quod  liceat  W' 
ter  nti  dicere  ,  et  tu  te  ^rvenisse  jam  arbitra- 
ris  ad  summum. 

Gry.  NihiL  necesse  hahco  parare  mihi  ¡itteraf ^  atque 
eruditionem  :  majares  mei  reliquerunt  mihi ,  unde 
vivam  :  quod  etiamsi  desit ,  non  istis  est  mihi 
artibus  queerendum  tam  ignobilibus ,  sed  hasta 
cúspide  y  et   ense  districto. 

Fie.  Animase  isthuc  quidem ,  et  ferociter  :  quasi  z>e- 
ró  quiu  es  nobilis ,  non  sis  futurus  homo, 

Ory.  Bona  verba. 

Fie.  Ecqua  tándem  parte  Jui  es  homo  ? 

Gry.  Me  tato. 

Fie.  An  corpore  ,  quo  non  dijfers  á  belluis  ? 

-    '   /  ■ ,  -'."  '.  >  i 

Qty,  Minime. 

Fie.  Non  ergo  te  totoit^tione  igitur ,  et  mente, 

Gry.  Qüídnl'i 

Fie.  Si  hatic  ergo  sinis  incultam  ^  et  silvestrem, 
excolis  autem  corpas ,  et  illi  uní  studes ,  an  non 
transis  ab  humana  in  ferinam  conditionem^  Sed 
ad  id  ,  de  quo  coeperamus  toqui :  nam  hcec  digres- 
sio  y  si  vei'/em  tnibi  indulgere  ,  longissime  nos  d 
proposito  abduceret.  Verum  quum  tu  cedis  de  via, 
et  nudas  caput ,  qualem  te  esse  alii  existimant, 
£:::&.. iú-  on <;.■■.<!;.:    uiiyivq   f  ^kÍLii'r 

Gry.  Ñobiletñ ,  et  generóse  informatum  ,  atque  in~ 
:tiiutum.  'y  í:¿d  ¿j'  •■ 

Fie.  Nitaium  durus  es  t  nihilne  domi  '  audivisti  de 


CRISTÓBAL    CORETE  393 

entre  los  de  mi  nobleza? 

Fie.  Muy  atrás  estás  ,  hablando  entre  nosotros  :  y 
á  ti  te  parece  que  ya  has  llegado  á  lo  últi- 
mo. 

Gry.  Yo  no  necesito  de  aprender  letras  ni  ciencias: 
mis  predecesores  me  han  dexado  con  que  vivir : 
y  si  me  falta  ,  no  lo  he  de  buscar  con  esas  artes 
tan  viles ,  sino  á  punta  de  lanza  y  con  espada 
desembainada. 

Fie.  Eso  verdaderamente  lo  has  dicho  con  altivez 
y  arrogancia  :  como  si  no  hubieses  de  ser  hom- 
bre ,  porque  eres  noble. 

Gry.  Hable  vmd.  bien. 

Fie.  K  Pues  en  qué  parle  de  tu  cuerpo  eres  hombre  ? 

Gry.  En  todo  yo. 

Fie.  ¿Por  ventura  lo  eres  en  el  cuerpo,  don  el  cual 
no  te  diferencias  de  las  bestias  ? 

Gry.  No  por  cierto. 

Fie.  Luego  no  lo  eres  en  todo  tú ,  sino  en  la  ra» 

*     ion  y  entendimiento. 

Gfy.  ¿Porqué  no? 

Fie.  Porque  si  dexas  á  éste  inculto  y  hecho  un  sal- 
vage  ,  y  aliñas  el  cuerpo  ,  y   solo  cuidas  de  él, 

*i-j'no  pasas  de  hombre  á  bestia?  ¡Mas  volvamos  í 
nuestro  propósito;  porque  esta  digresión,  si  qui- 
siera condescender  con  mi  deseo,  nos  apartaría 
'inucho  de  él.  Mas  cuando  tú  haces  lugar  en  la 

<  tulle  ,  y  te  quitas  el  sombrero,  ¿qué  concepto 
juzgas  hacen  de  ti  los  demás? 

Gry.  Que  soy  noble,  may  bien  criado  y  educado. 

.w^X  ■ 

Fie.  Muy  duro   eres :  ¿  no  has  oido  por  ventara 


394  í?t7D0VICUS   VIVES. 

animo  ,  de  probitate ,  de  modestia ,  de  modera- 
tione  ? 

Gry.  In  templo  nonnumquam  audivi  de  concionato» 
ribus. 

Fie.  Quum  illa  ahí  te  viient  occarrentei  fieri ,  judi~ 
cant ,  te  esse  adolescentem  modestum ,  probum, 
hene  de  ipsis  judicantem  ,  de  te  autem  modera- 
te :  qua  ex  opinione  natcitur  benevolentia ,  et 
favor. 

Gry.  Explicatius  id  qucero.  ■  ^ 

Fie.  Hac  pertinet  mea  raiio-tr  si  te  homines  existí" 
marent  adeó  superbum  ,  ut  si  omnes  coniemnerei 
prce  te  ,  nadare  tamen  capuP,  et  genuflectere  y  not 
quod  ipsisAs  honor  debeatur ,  sed  quod  te  deceat : 
putas  tu  ullum  fore  ,  qui  tibi  haberet  gratiam¡ 
aut  te  de  honoris  illa  falsa  simulatieíie  diligeret  f 


Gry.  Quidni^ 

Fie.  Quia  id  tu  tibi  prestas ,  et  tua  gratia  facis^ 
non  illorum  :  quis  enim  judicabit  se  devinctum 
tibi  de  eo  ,  quod  pro  te  ipso  feceris  ,  non  pro  se*, 
An  eg-}  honor em  eum  velut  mihi  impensum  occi-* 
piam  ,  quem  tu  tribuís^  opinioni  de  te  ,  non  meis 
maritis  ?  ' 

Gry.  ha  videtjur. 

Fie.  Ergo  paratur  benevolentia  ^  si  illi  credant  sibi 
honor emillum  dari  ,  non  ut  tu  habearis  comfor^ 
ac  nobiiior.  Isiui  verá,,  non  fiet ,  nisi  eam  de  t( 
induant  opiniómm  ,  quoi  tu  iíios  esse  potiores  da\ 
cas  te,  et  dignos  quibus  tu  concedas. 


CRISTOS  AL    CORET.  %^S 

en  tu  casa  decir  algo  del  opitiiu  ,  de  la  bon*. 
dad  ,  modestia  y  templanza  ?  f 

Gry.  Algunas  veces  lo  oí  en  la  igl^^aá.lps  predi- 
cadores. .-,',:   ;. 

Fie.  Cuando  te  ven  hacer  semejantes  cosas  los  que 
encuentras  ,  .juzgan  que  tú  eres  mancebo  mo- 
desto y  bueno  ,  que  haces  buen  concepto  de 
ellos  ,  mas  de  ti  con  moderación  :  de  cuya  opi- 
nión nace  la  buena  voluntad  y  favor.  X 

Gry.  Di  eso  por  tu  vida  con  mas  claridad. 

Fie.  A  eso  voy  ahora, :  si  ios  hombres  juzgasen  que 
eres  tan  soberbio,  que  en  tu  comparación  no  hi- 
cieses caso  de  ellos  ,  con  todo  éso  te  quitases  ei 

«<^jpQinbrero  é  hicieses  cortesía  coa  el  pie  »  no  per- 
eque á  ellos  se  les  deba  semejante  honra  ,  sino 
porque  á  ti  te  conviene  hacerlo  asi  :- ¿  piensas 
habría  alguno  q.ue  te. lo  agradeciera,-  ó  te  amara 
por  aquella  fingida  y  simulada  cortesía  ? 

Gry,  ¿  Porqué  no  ? 

•Fie.  Porque  lo  haces  por  ti  mismo  y  tu  respeto,. y 
no  de  ellcs  :  porque  ¿  quién  juzgará. que  te  está 
obligado  por  aquello  que  tú  haces  por  tt  mism.o^ 

tt.iWJ.por  él?  ¿Admitiré  yo  por  ventura  aquella. 

b-^'Jionra  como  á  mí  hecha,  que  tú  haces  por  tu  le- 

^    pntacion  ,  no  por  lo  que  yo  merezco  ? 

Gry.  Asi  me  lo  parece.. 

Fie.  Luego  la  voluntad  se  adquiere,  sí  creen  que 

:'   aquella  honra  se  da  á  ellos  ,   no   para   que  á-  ti 

"X'Se  tengan  por  mas  cortés  y  noiyle.  Mas  esa  oo 

,  sucederá  ,  sino  hacen.de  ti  aquel  concepto,  que 
juzgues  que  ellos  son  mejores  que  tú  ,  y  que 
merecen  que  te  rindas  á  ellos. 


39^  tUDOVICUS   VIVES. 

Gor.  At  non  est  ita  támen. 

Fíe.  Quantumcutnque  hoc  sit  falsum  ,  in  eo  tamsn 

necesse  est  eos  fallii  alioqui  nunquam  consequeris, 

quod  tantopere  expetis. 
Gry.  Qua  igitur  erit  persuadenii  via  ? 
Fle.  Facilis  ,  moio  animum  xedulo  advertar. 
Gry.  Profer  quceso  :  nam  ea  de  caura  huc  sum  mis-' 

sur  ,  et  eris  semper  in  nostra  clientela. 
Fie.  Nimis  crudum  est  hoc  pomum. 
Gry.  Quid  tu  mussas  ? 
Fie.  Dico  viam  esse  unicam  ,  si  sis  talis ,  qualem  tc 

credi  cupix. 
Giy.  Qui  isthucl 
Fle.  Si  vis  atiquid  calsfacere ,  ad/ersne  fictam  /g- 

nem  ? 
Gry.  Non,  sed  verum. 
Fle.  Si  scindere,  an  pictum  in  tela  gladium'^ 

Gry.  Non  ,  sed  ferreum. 

Fie.  Non  est  igitur  eadem  vis  rerum  veraruntf  qUi 

fictarum'i 

Gry.  Apparet  non  esse. 

Fle.  Nec  tu  idem  efficies  simu  lata  moderatione ,  quod 
vera:  nam  falsa  ipsa  se  aliquando  produnt  ,  vera 
semper  sunt  eadem.  In  ficta  moderatione  aliquid 
aliquando  dices  ,  aut  facies  publice ,  aut  privatitn, 
quum  tibi  excides  {ñeque  enim  semper  te  ,  et  ubi" 
que  poteris  observare)  ,  unde  fictus  deprehendaris: 
et  quantum  prius  ignotut  dilig  ebare,  tantum  ^os- 

V  tea  crgnittts  sit  odio^  et  longe.'  plus. 


CRISTÓBAL    CORETi  397 

Cor.  Pero  con  todo  eso  no  es  asi  en  realidad. 

Fie.  Cuanto  quiera  que  eso  sea  mentira,  en  eso  es 
preciso  engañarles  :  de  otra  manera  nunca  con-» 
seguirás  lo  que  tanto  de?eas. 

Cry.  i  Pues  qué  modo  habrá  para  persuadirlo  ? 

Fie,  Fácil  será,  con  tal  que  atiendas. 

Gry.  Dilo  por  tu  vida  ,  porque  por  eso  me  han  en- 
viado aqui,  y  estaras  siempre  en  nuestra  tutela. 

Fie.   Muy  verde  está  esta  fruta. 

Gry.  ¿Qué  dices  tú  entre  dientes? 

Fie.  Digo  que  solo  hay  un  modo ,  si  eres  tal ,  cual 
pretendes  ser  tenido. 

Gry   ¿Cómo  asi? 

Fie.  Si  quieres  calentar  algo,  ¿traes  por  ventura 
fuego  pintado  ?  • 

Gry.  No ,  sino  verdadero  y  natural. 

Fíe.  Si  quieres  cortar  ,  ¿traes  por  ventura  un  cu- 
chillo pintado  en  algún  lienzo? 

Gry.  No  ,  sino  de  hierro. 

Fie.  Luego  es  diferente  la  fuerza  y  virtud  de  las 
cosas  verdaderas  de  la  de  las  fingidas. 

G'y.  Se  ve  que  es  distinta. 

Fie.  Ni  tú  harás  lo  mismo  con  la  modestia  fingid 
da ,  que  con  la  verdadera  :  porque  las  cosas 
falsas  y  fingidas  ellas  mismas  alguna  vez  se 
descubren  ,  las  verdaderas  siempre  son  las  mis- 
mas. En  la  modestia  fingida  dirás  ó  harás  algu- 
na vez  pública  6  privadamente  ,  en  que  desli- 
zarás inadvertidamente  (porque  no  siempre  ni 
en  todo  lugar  podrás  ir  con  advertencia),  por  lo 
que  conozcan  que  eres  falso:  y  después  de contvf 
cidu  te  aborrezcan  tanto  y  aún  mas  ,  cüaato  pri* 


5  9^  tÜDOVICUS   VIVES, 

Gry.  Quomodo  igitur  mihi  ipse  indicam  germanam 
illam  animi  moderationem ,  quem  tu  pretcipis  ? 

Fie.  Si  pefsuaserh  tibi ,  id  quod  res  hahet  alios  es- 

se  meliores  te. 
Gor.  Meliores  vero  !  Ubi  tándem  ?  In  ccelo  credoi 

nam  in  térra  pares  sunt  paucissimt ,  melior  nemo, 

Gry.  Sic  audivi  scepe  de  patre  ,  et  patruo. 

Fie.  Multum  abducit  vos-  d  cngit^noae  veri  nomi" 

num  ignorantia.  Quid  tu  vocas  bonum  í-Ut  scia^- 

mus  y  num  sit  aliquis  te  melior. 

Gry.  Quid  ego  scio ,  quid  sit  honum  :  ex  bonis  esse 
progenitum.-  ' 

Fie.  Ignoras  etiam  ,  num  quid  sit  bonum ,  et  jam  te" 
nes ,  quid  sit  melius  ?  Quomodo  pervenisti  ai  com- 
parativa y  quum  nondum  positiva  didiceris  ?  Ipsof 
autem  tuos  progenitores  ,  quomodo  seis  fuisse  bo*' 
nos  ?  Qua  tu  id  nota  cognoscis  ? 

Gry.  Quidl  Negas  tu  fuisse  i  líos  bonos  ? 

Fie.   Non  novi  illos ,  quomodo  de  illorum  bonitate' 

possmn   aliquid   in  alte*-utram  partem    síatuere?* 

Qucern  modo ,  qua  ratione  assequaris  tu  fuisse  iU 

los  bonos  ? 
Gry   Quia  ita  omnes  prcedicant :  sed  quorsum  ^  rogo 

te  ,  pertinent  tam  melestce  intcrrogationes  ? 

Fie.  Non  sunt  molesta  ,  sed  necessariee ,  ut  accipiat 
quod  ex  me  sciscitaris. 


CRISTÓBAL    CORET,  399 

mero  te  amaban  antes  de  conocerte. 

Gry.  i  Cómo  pues  podré  yo  reducirme  á  practicar 
aquella  verdadera  y  natural  moderación  del  áni- 
mo que  tú  mandas  ? 

Fie.  Si  te  persuadieres  ,  >o  que  en  realidad  es  así, 
que  los  demás  son  mejores  que  tú. 

Gor.  ¿  Cómo  mejores  ?  ¿  En  dónde  ?  Creo  que  en  el 
cielo ;  porque  en  la  tierra  hay  pocos  que  me 
igualen  ,  mejor  ninguno. 

Gry.  Asi  lo  oí  decir  á  mi  padre  y  á  mi  tio. 

Fie.  La  ignorancia  de  los  hombres  os  aparta  muy 
lejos  del  conocimiento  de  la  verdad.  ¿Qué  es  io 
que  tú  llamas  cosa  buena  ?  Para  que  sepamos  si 
hay  alguno  por  ventura  mejor  que  tú. 

3ty.  ¿  Qué  sé  yo  qué  cosa  es  buena :  haber  nacido 
de  buenos  padres. 

FU.  2  Todavia  ignoras  qué  cosa  sea  buena  ,  y  ya 

I  entiendes  qué  cosa  sea  mejor  ?  ¿Cómo  has  llega- 
do á  los  comparativos,  no  habiendo  todavia  a- 
prendido  los  positivos  ?  ¿  Mas  cómo  sabes  que 

'  tus  mismos  progenitores  han  sido  buenos?  ¿Con 
qué  señal  lo  conoces? 

yry.  ¿Qué  ?  ¿Dices  tú  que  ellos  no  han  sido  buenos? 

?íe.  No  los  he  conocido  ,  ¿cómo  puedo  decir  de  su 
bondad  alguna  cosa  en  pro  ni  en  contra  ?  Ahora 
pregunto,  ¿cómo  podrás  conjeturar  que  ellos 
fueron  buenos  ? 

try.  Porque  asi  lo  dicen  todos  :  ¿mas  á  qué  fin  ,  te 
ruego,  se  encaminan  tan  impertinentes  pre- 
guntas? 

""/e.  No  son  impertinentes  ,  sino  precisas ,  para 
que  entijendas  lo  que  me  preguntas. 


400  LUDOVICUS    VIVES. 

Gry,  Confer  ,  quceio  te ,  in  pauca. 

Fle.  Multis  esset  id  explicandum  ,  cujus  fam  craf-^ 
sd  igtéorantiá.  involveris  :  sed  quando  ita  es  fasti- 
diosus  ,  dicam  brevius  ,  quam  res  tanta   dici  pos- 

,  lulat :  defige  jam  oculos  tuos  in  me  ,  dum  dif- 
sero.  Qui  sunt  dicendi  eruditi  ?  An  non  ii  ,  qui 
habent  erudUionem  ?  Qui  opuienti  ?  An  non  qui 
habent  opes  ? 

Gry.  Indubie. 

Fie.  Qui  ergo  boni%  Num  non  ii  demum  ,  qui  habcn\ 
bona  ? 

Gry.  Ita  plane. 

Fle.  Missas  nunc  diviiias  faciamus  ,  quse  non  suni 
vera  bona :  quce  si  essent ,  muíti  patre  tuo  in^ 
venirentur  meliores  :  et  negotiatores ,  ac  foene- 
rotores  prcestarent  bonitate  viros  bonos ,  et  sai 
piemes. 

Gry.  Sic  videiur,  ut  dicis. 

"FIq.  "Expende  ergo  atiente  ^  ac  dillgenter  ^  siitgul¿ 
eorum  qu<e  referam  :  an  non  est  bonum  acutut 
ingenium  ,  sagax ,  maturum  judicium  ,  integrum¡ 
sanum  y  tum  eruditio  varia  ,  et  magnarum  ref_ 
rum ,  atque  utilium  ,  prudentia  ,  exercitatio  in  rei 
bus  prcestantibus ,  consilium  ,  dexteritas  in  exe* 
quendis  negotiis  ?  Quid  tu  de  istis  ? 

Gry.  Vel  sola  nomina  videntur  mihi  pulcbra  profec\ 
tó  ,  et  magnifica  ,  quantó  magis  res  ipsce. 

Fie.  Age  porro  ,  quid  sapientia  ,  quid  religio  ,  pie 
tas  in  Deum  ,  in  patriam  ,  parentes  ,  necessarioí 
justitia,  temperantia  ,  liberalitas  ,  magnanimiíai 


CRISTÓBAL    CCRET.  4O  I 

Gry.  Ruégete  seas  breve. 

Fh.  Debíase  Ciplicar  con  muchas  palabras  lo  que 
tú  tan  culpablemente  ignoras :  mas  pues  estás 
tan  enfadado  ,  lo  diré  con  mas  brevedad  de  lo 
que  una  cosa  de  tanta  importancia  pide  se  diga  : 
atiende  ahora  rñientras  dixere.  ¿Quiénes  se  de- 
ben llamar  sabios?  ¿  Per  ventufa  no  son  aque- 
llos que  tienen  ciencia  ?  ¿Quiénes  ricos  ?  ¿  Por 
ventura  no  los  que  tienen  riquezas  ? 
Gry  Claro  está. 

J**e.  ¿Pues  quiénes  se  han  de  llamar  buenos?  ¿Per 
ventura  nofinaltcente  aquellos  que  tienen  bienes? 
Gry,  No  se  puede  negar. 

Fie.-  Dexemos   ahora   las  riquezas  á' parte,  que  no 

son  bienes  verdaderos;  que  a  serio  ,  muchos  se 

hailacian   mejores  que  tu  padre:  y  los  mercade- 

"íes  y  usureros  s€iran  mejores  que  los   hombres 

•  "buenos  y  sabios. 

Gry.  Parece  que  es  asi  como  dices. 

F¡e.  Pondera  pues  con  diligencia  y  cuidado  cada 

'  -lina  de  las  cosas  que  te  dixere  :  ¿por  ventura  no 

-  es  bueno  el   ingenio  perspicaz  y. prudente,  el 

i  juicia  maduro,  enreíb   y  cuerdo,  también   la 

•  erudición  varia  ,  y  de  grandes  y  útiles  cosas,  la 
prudencia  y  exeiL-ició  en  cosas  de  importancia, 

,  el  consejo  y  la  destreza  en  executar  ios  nego- 
cios ?^  ¿Qué  dices  tú  de  esas  cosas  ? 
Gry.  Aun  los  nombres  solos  á  la  verdad  me  párec'ea 
hermosos  y  grandes,  cuanto  mas  Hs  mismas  cosas. 
fíe.  Ea  pues,  ¿qué  diré  de  la  sabiduría  ,  qué  de 
'■  la  religión  ,  amor  á  Dios  ,  á  la-  patria  ,  á  los  pá- 

•  dres,  amigos,  justicia,  teipijitanza  ,  liberalidad, 

Dd 


^02  LUDOVICUS    VIVES. 

contemptut  casuum  humanorum  ,  et  fortif  animut 
in  adver sis '.  quii  vero  ista  ? 

Gry.  Prcesiantissima  etiam. 

Fle.  Htec  sola  sunt  hominis  bona  :  nam  reliqua  Ofti" 
nia ,  quee  commemorari  possint ,   bonit ,  et  tnalis 
sunt  communia  :  atque  ea  de  causa,  nec  bonai  qutc- 
so  manda  sedutd  memoriee. 
Gry.  Faaam, 

Fie.    Pervelitn  :   nam   inger.ium  tuum    non   malum 
est  ,   sed   ncn  bene  escultum.   Reputa  igitur  cum 
animo    tuo  j  an    tu    heec    babeas  :   et    si    habeSy 
quám    pauca ,    et   ea   quám    tenuiter  :   quod    ubi 
examinaveris  acute ,   ac  suhtiliter^  inteliiges  ium 
dettium  y  te  ncn  magnis  nec  multis  es  se  bonis  or^ 
ttatum  ,   ac   instructum  ,   nec  esse  in  populo ,  qui 
pauciora   habeat   quam   tu,   Nam    in    multitudine 
dlii  sunt  seneSy  qui  viderunty  atque  audierunt  mul- 
la ,   habent   experimenta  rerum  plurimarum  :   alii 
stud'tosi  y  qui  ingenium  discendo  exacuunt ,  et  ex~ 
p'líunt  :    alii  capes  sunt    rempublicam  :   alii    ii" 
benter  ,    et    diligenter    versant    scriptores   prO" 
futuros  :    alii  sunt  seduli  patresfamilias  :    alii 
Olías   artes   profitentur  ,    et   prcestant  :    vel    ip^ 
si    agricolce  , ,  qudm  multa  ex  arcanis  naturce  te- 
„,nent  ?   Naut^  vero  ,  cursum  dierum  ,  et  noctium^ 
naturam    ventorum  y   positus    terrarum  ,  et.  ma^ 
ris  ;  olfi  ex  multitudine  sunt  viri  sacri ,  et  re~ 
ligiosi  ^  qui   numen  pie   venerantur ,    ac    colunt : 
alii  res   prosperas   modérate   rexerunt  ,   et  /orti- 
ter  pertulerunt   adversas  :    quH  horum  tu   nosti  ? 
í¿uíd  exerces  ?  Quid  prastas  ?  Nihil  omninó^  prte- 


CRISTÓBAL    CORET,  403 

magnanimidad  ,  menosprecio  de  las  desgracias 
humanas,  y  del  valor  en  las  adversidades?  ¿Qué 
cosas  son  todas  estas  ? 
Gry.  Muy  excelentes  también. 
Fie.  Estos  solos  son  bienes  del  hombre  :  porque  to- 
das las  demás  cosas  que  se  pueden  referir  son 
comunes  á  buenos  y  malos ;  y  por  lo  tanto  no 
son  bienes  :  acuérdate  bien  de  esto  por  tu  vida. 
Gry,  Yo  lo  haré. 

Fie.  Mucho  lo  deseo:  porque  tienes  buen  entendi- 
miento ,  mas  no  le  tienes  cultivado.    Recapacita 
en  tu  interior  si  tienes  estas  oosas  :  y  si   las  tie- 
nes, cuan  pocas,  y  esas  ciián  escasamente :  lo  que 
en  habiéndolo  examinado  con  entendimiento  y 
discreción  ,  entenderás  finalmente  entonces  que 
no  estás  adornado  ni   instruido   de   grandes  ni 
muchos  bienes,  y  que  no  hay  en  el  pueblo  quien 
tenga  menos  que  tú.  Porque  en  la  plebe  unos  son 
ancianos,  que  vieron  y  oyeron  muchas  cosas  ,  y 
tienen  mucha  experiencia  de  ellas  :  otros  aficio- 
nados á  estudiar  ,  que  avivan  y  pulen  el  inge- 
nio aprendiendo  :  otros  emprenden  el  gobier- 
no de   la  república:  otros   con   gusto   manejan 
los  autores  que  les  han  de  aprovechar :  otros 
son  vigilantes  padres  de  familia  :   otros  profe- 
san otras  artes  ,   y  son  excelentes  en  ellas :  tam- 
bién los  mismos  labradores  ,  |  cuántas  cosas  al- 
canzan de  las  recónditas  de  la  naturaleza  ?  Los 
marineros  también  entienden   el    curso  de    los 
dias  y  noches  ,  la  naturaleza  de  los  vientos  ,  la 
situación  de  las  tierras  y  mar  :  otros  de  la  pie- 
be  son  varones  santos  y  píos,  que   honran   y 


404  LUDOVICUS    VIVES. 

terquam  illui :  nemo  est  melior  me ,  hono  tum  na~ 
tus  genere,  Qui  potes  esse  rnelior^  qui  nondum  es 
J/onus  ?  Nec  ^ater  tuus  ,  nec  avi  tui ,  aut  proavi 
fuerunt  boni ,  nisi  heec  habuerunt ,  quce  recensui : 
qU(C  an  habuerint  y  tu  videris:  ego  multum  dubitoi 
sed  si  habuerunt ,  tu  certe  non  eris  bonut ,  nisi  il- 
lorum  fias  similis. 


Gry.  Plañe  terruisti ,  et  pudefeci/ti  me  :  non  invenio 

quod  pofsim  vel  hiscere  in  contrarium. 
Gor,  Nihil  horuTtt  intellexi ,  tenebras  mibi  offudisti 

ante  cculos. 
Fie.   Nimirúm  venis  ad  hac  nimis  durut ,  et  longe 
diversis  opinionibus  infectus  ,  et  mancipatus.  Sed 
tu  adolescens ,  quo  te  nunc  tándem  nomine  censes 
appellandum  ?  Dominum  ,  an  mancipium  ? 

Gry.  Mancipium  :  nam  si  ita  est ,  ut  disseruisti ,  et 
intellfgo  nihil  esse  verius  ,  complures  sunt  servi 
multó  potiores  ,  ac  pfcestantiores  me. 

Fie.  Hcec  ne  leviter  degustes  ,  confer  te  domum  ,  et 
solus  tecum  revolve  ,  excute  ,  per  pende  :  quo  ma- 
gis  versaveris ,  eo  veriora  ,  et  certiora  esse  intel^ 
liges. 

Gry.  Obsecro  te  ,  adjice  alia  ,  siqua  habes :  nam  mo- 
wento  horce  sentio  me  adeó  immutatum  ,  ut  prot" 
sum  videar  tnihi  jam  esse  alius. 

Fie.  Utinamcontigerit  tibí f  quod  Poletmom  philorophc. 


eniSTOBAL    CORET,  ^0$ 

veneran  á  Dios  piadosamente  :  otros  gobernaron 
con  moderaciun  las  cosas  prósperas  ,  y  con  va- 
lor sufrieron  las  adversas:  ¿qué sabes  tú  de  estas 
cosas?  ¿Qué  exerciras,  qué  haces?  Nada  en  ver- 
dad ,  excepto  aquello:  ninguno  hay  mejor  que 
yo,  hijo  soy  de  buenos  padres  ¿Cómo  puedes  set 
mejor  tú  ,  que  aún  no  eres  bueno  ?  Ni  tu  padre, 
ni  tus  abuelos  ,  ni  bisabuelos  fueron  buenos,  sí 
no  tuvieron  estas  cosas  que  he  dicho  ,  las  cua- 
les si  las  han  tenido  tú  lo  averiguarás:  yo  mu- 
cho lo  dudo  :  mas  si  las  tuvieron  ,  tú  sin  duda 
no  serás  bueno  si  no  les  imitas. 

Gry.  Por  cierto  me  has  amedrentado  y  corrido:  no 
hallo  cosa  que  aun  pueda  decir  contra  eso. 

Gor.  Ninguna  de  estas  cosas  he  entendido  ,  todo 
me  has  ofuscado. 

Ele.  Porque  vienes  aqui  muy  duro  y  rústico  para 
estas  cosas,  é  inficionado  y  esclavo  de  opiniones 
muy  diferentes.  Mas  tn,mancebo,ahora  finalmen- 
te ¿cómo  quieres  que  te  llamen,  señor,  ó  esclavo? 

Gry.  Esdavo  :  porque  si  es  asi  como  tú  has  dicho,  y 
entiendo  que  no  hay  cosa  mas  cierta,  hay  tnuchos 
esclavos  mejores  ,  y  que  valen  mas  que  yo. 

Fie,  Para  que  estas  cosas  te  se  impriman  bien,  retí- 
rate á  casa  ,  y  repásalas  á  tus  solas,  esámina  y 
piénsalas  bien  :  cuanto  mas  las  exercitares  ,  en- 
tenderás que  son  tanto  mas  ciertas, 

Gry.  Añade  por  tu  vida  si  tienes  algunas  otras  co- 
sas :  porque  en  el  espacio  de  una  hora  conozco 
me  he  mudado  tanto,  que  absolutamente  me  pare- 
ce que  no  soy  el  que  era  antes. 

Fie.  Ojalá  te  aconteciera  lo  que  al  filósofo  Polemon. 


406  LUDOVICÜS   VIVES. 

Gry   Quid  illi  contigit  ? 

Fie.  Una  Xenocratit  oratione,  ex  nequíSSÍmo,et  per» 
ditissimo  ,  factus  eit  sapienti<e  ,  ac  vhtutum  om- 
niam  studioiissimut  ,  evasitque  magni  nominit 
philoíophus  ,  et  Xenocratis  in  academia  successor. 
Sed  tu  ,  mi  fili ,  ubi  aperte  cognoveris  ,  quantum 
tibi  ad  bonitatem  desit  (  quod  aliis  multis  supe- 
rest )  veré  ,  et  ex  animo  cedes  aiiis ,  et  in  eis  ho- 
norabis  bonitatem ,  qua  vides  illos  ornatos  ,  te  au- 
tem  carere.  Jam ,  et  ex  reputaíione  tui  ipsius,  vi- 
lesces  tibi ,  ac  sordebis ,  ad¿ó  ut  nemini  occurrat 
tam  abjecto  ,  contemptoque  ,  qu<e  non  tibi  antepo- 
nat  conscientia  tuce  mentis  ,  non  enim  adduci  pote-- 
ris,  ut  credas  quemquam  esse  p;jorem  te^  nisi  qmd 
illius  malitia  ,  et  nequitia  protulit  se  foras  y  tua 
delitescit  cautius. 


Gry.  Quid  tum  sequetur  ? 

Pie.  Htec  si  feceris  ^  veram  ipsam  ,  soUdamque  in- 
genuam  cducationem ,  atque  urbamtatem  ,  seu  ,  ut 
nunc  loquimur,  auiicitatem  assequére:  eris  gratas, 
et  charas  ómnibus :  sed  id  n-n  jam  magni  facies  : 
eris  autem  l^quod  unice  tum  tibi  erit  curte)  gratut 
-  Deo  imuiortaii. 

PR^CEPTA    EDUCATIONIS. 

BudíBu's .  Grympherantes,  "  • 

Bu.  Qucenam  est  tsthcec  tanta ,  et  tam  súbita  mu^ 
latió  ?   ínter    Ovidii   metamorphoses   posset    re- 

ferri,  ..    i.:  2 


CRISTÓBAL    CORKT.  4O7 

^^y-  áQu^  Is  aconteció  ? 

Fie.  Con  sola  una  oración  de  Xenócrates  que  oyó, 
de  hombre  muy  malo  y  perdido,  quedó  muy  afi- 
cionado á  la  elocuencia  y  tudas  las  virtudes,  y  sa- 
lió excelente  filósofo,  y  fue  sucesor  de  Xenócra- 
tes en  la  escuela.  Mas  tú  ,  hijo  mió  ,  luego  que 
conocieres  cuánto  te  falta  para  ser  bueno  (que  á 
otros  muchos  sobra  ) ,  con  todas  veras  darás  la 
ventaja  á  los  otros  ,  y  en  ellos  honrarás  la  bon- 
dad con  que  á  ellos  les  ves  condecorados,  y  que  á 
ti  te  falta.  Y  entonces  del   conocimiento   de  ti 
mismo  te  tendrás  en  poco  ,  y  te  desagradarás  á  ti 
mismo  ,  de  modo  que  á  ninguno  encontrarás  tan 
abatido  y  menospreciado  ,  á  quien  no  anteponga 
á  ti  tu  conciencia:  porque  no  podrás  persuadirte 
que  creas  hay  otro  peor  que  tií  ,  solo  que  su  ma- 
licia y  maldad  se  manifiesta  ella  misma,  y  la  tuya 
se  oculta  con  cautela. 
Gry.  ¿Qué  se  seguirá  de  ahí  ? 
Fie.  Si  hicieres  estas  cosas  conseguirás  la  misma 
educación  y  urbanidad  verdadera,  sólida  y  legí- 
tima, ó  según  decimos  ahora,  cortesía  palaciega  : 
darás  gusto  á  todos,  y  te  amarán  :  pero  no  cuida- 
rás ya  mucho  de  eso:  mas  serás  (de  lo  que  solo 
cuidarás  entonces)  agradecido  al  Eterno  Dios. 

LOS    PRECEPTOS    DE    LA    EDUCACIÓN. 

BudeOj  Grinferantes. 

Bu.  ¿Qué  tan  grande  mudanza,  y  tan  repentina 
es  esta  ?  Podía  ponerse  entre  ias  transformacio- 
nes de  Ovidio. 


40S  LUDOVIGUS    VIVES. 

Giytn.  Inpejuíne  ,  an  in  metius  ? 

Bu.  In  melius  ,  med  sententid  :  siquidem  ah  exterio' 
re  cultu  ,  gestu  ,  ver  bis  ,  actionibus  ^  bonam  men- 
tem  licet  (estimare  ,  ac  coUigere. 

Grym.  Est  ergo  qitod  mihi  possis  graiulari ,  sodalis 
jucundis  sime. 

Bu.  Ego  vero  ,  et  gratular  tibi ,  et  ut  pergat  exhor- 
tor,  magnaque  in  diet  borne  istius  frugis  ut  caPiuf 
incrementa,  Deum,  ac  Divos  omnes  oomprecor.  Sed 
amaho  ,  ne  invideas  familiari  tam  charo  ,  artcm 
adeo  prcestaniem  ,  ac  prceciaram  ^  qux  brevi  tem- 
pore  tontum  humano  peciori  probitatis  instillet. 

Grytn.  Art-,  et  fcns  rivi  hujus  uberrimus  est  Flexi' 
bulus  ,  si  eum  ncsti. 

Bu.  Qfii^  "0"  norit  virum ,  ut  d  pdtre  ,  et  rnajori- 
bus  natu  audivi  ,  ingentis  prudentiee  ,  atque  utús 
rerum ,  huic  civitati  non  noium  modo  ,  sed  cha- 
rum  ,  et  in  paucis  venei  abilem  %  O  te  felicem ,  qui 
illum  propius  audiveris  ,  et  sis  cum  eo  familiari- 
tier  versatus  ,  unde  tanturn  retuleris  frucíús  ai 
rectam  compositionem  morum, 

Grym-  Quintó  tu  fcücior,  cui  hcec  domi  nascuntur, 
quod  ajunt y  et  potes  non  seme^^auf  iterum,  ut  egOy 
sed  quotidie ,  quoiies  libuerit  ,  talerh  patrern  aU" 
diré  ,  maximis  ,  et  utilissimiyáé  rebus  sapienter 
disserentem. 

Bu.  Omiííe  mine  ista  :  de  te ,  et  Flexibulo  procedat 
serrno  institutus. 

Grym.  Taceamus  igiiur  de  patre  iuo  ,  quando  ita 
est    tibi   cor  di  :   redeumus    ad  FUxibulum  ,  «i- 


CRISTÓBAL    CORET.  4O9 

Grym.  jPor  ventura  en  peor  ó  mejcr? 
2fe*.  Er\  mejor,  según  entiendo  :  puesto  que  se  pue- 
de pensar  y  colegir  la  buena  intención  del   ex- 
~terior  trage  ,  semblante  ,  palabras  y  obras. 
Grym.  Bien  puedes  darme  la  enhorabuena  ,  amado 

amigo  mió. 

Bu,  Yo,  en  verdad,  no  solo  te  doy  el  parabién,  sino 

que  te  suplico  que  prosigas  ,  y  ruego  á  Dios  y  á 

todos  sus  Santo5 ,  que  de  cada  dia  vayas  de  au- 

í    mentó  en  ese  tu  bien  vivir.  Mas  te  ruego  quieras 

I      decir  á  un  tan  querido  amigo  tuyo  el   arte  tan 

I      excelente  y  noble,  que  derrama  tanto  bien  en  el 

corazón  del  hombre  en  tan  breve  tiempo. 
Grym.  El  arte  y  origen  de  este  arroyo  muy  abun- 
dante es  Flexibulo  ,  si  tú  lo  has  conccido. 
Bu.  ¿  Quién  no  conocerá  á  un  hombre  de  grande 
prudencia  y  experiencia  de  cosas,  no  solo  cono- 
C  do  en  esta  ciudad,  sino  que  también  estimado 
y  digno  de  singular  respeto,  según  lo  oí  decir  á 
mi  padre  y  mayores  ?  O  dichoso  tú  ,  que  le  oíste 
mas  de  cerca,  y  que  has  tratado  con  él  familiar- 
mente ,  de  donde  has  sacado  tanto  fruto  para  la 
buena  compostura  de  costumbres. 
Grym.  Cuánto  mas  dichoso  eres   tú  ,  cuya  casa  es 
madre  de  estas  coías ,  como  dicen  ,  y  puedes  oic 
á  un  tal  padre,  que  trata  de  cosas  muy  grandes 
y  útiles  con  discreción  ,  no  como  yo  una  ú  otra 
vez  ,  sino  cada  dia  cuando  quisieres. 
Bu.   Dexa  por  ahora  esas  cosas :   pase  adelante  la 

conversación  comenzada  de  ti  y  Flexibulo, 
Grym.  Dexemos  pues  á  tu  padre,  ya  que  asi  lo  quie- 
res; volvamos  á  Fiexiauio:  ao  hay  cosa  mas  dul- 


410  LUDOVICÜS    VIVES. 

hil  viri  illtut  sermone  dulcius  ,  nihil  consiliit  cor* 
dattuSf  nihil  praceptis  gravius,  prudentiut ,  san-m 
ctius,  Itaque  gustu  hoc ,  quem  mihi  Ule  de  se  pree-- 
buit ,  aucta ,  et  incensa  est  mihi  mirum  in  modum 
sitis  hauriendi  ex  tam  dulci  fonte  sapientite.  Nar-* 
rant,  qui  orhem  terrarum  describunt ,  fontes  esse  " 
admirabais  ingenii ,  ac  naturas  ,  alios  inebriare, 
aUos  ebrietatem  tollere  ,  alios  stuporem  immittere, 
alios  somnum  :  fontem  hunc  hanc  ego  vim  habe- 
re  sum  expertas  ,  ut  ex  bruto  efficiat  hominem ,  ex 
perditOf  et  nequam  frugi  f  ex  homine  angelum. 


Bu,  Possemne  et  ego  ex  eodem  fonte  aliquid  vel  ex- 
tremis  labris  delibare  ? 

Grym.  Quidni  possis  ?  Domum  tibi ,  ubi  habitet, 
commonstrabo. 

Bu.  Isthuc  quidem  alias  i  tu  vero  inter  deambulan- 
dum  [aut  assideamus  f  si  lubet)  aliqüot  mihi  refer 
ex  illius  prceceptionibus  ,  quas  óptimas  esse  ,  et 
potissimas  cénseos. 

Grym.  Equidem  recensebo  lubent ,  cam  ut  tibi  gra^ 
tificerj  et  prosim ,  si  queam  :  tum  ai  meam  re- 
cor  dationem.  Primum  omnium  docuit  me  ,  deberé 
unumquemque  non  magnifice  de  se  sentiré,  sed  mo- 
dérate ,  seu  verius  demisse  :  hoc  esse  optimce  edu- 
eationis  ,  ac  vera  comitatis  solidum  fundanten- 
tum  ,  ac  proprium.  Hinc  navare  operam  ,  ut 
animum  excolat  ,  atque  exornet  cogniíione  rerum, 
scientia  ,  et  exercitamentis  virtutum  :  alioqui  ho- 
minem non  hominem  esse  ,  sed  pecus  :  rebus  sa- 
cris  interesse  cum  máxima  attentione ,  et  revé- 


CRISTÓBAL    CORET,  4I  I 

ce  que  la  conversación  de  aquel  hombre;  no  hay 
cosa  mas  cuerda  que  sus  consejos  i  ninguna  cosa 
mas  grave ,  mas  prudente  y  mas  santa  que  sus 
preceptos.  Y  asi  ,  con  el  gusto  que  me  ha  dado 
de  oírle  se  me  ha  aumentado  y  encendido  mucho 
la  sed  de  beber  de  tan  dulce  fuente  de  sabiduría. 
Dicen  los  que  hacen  descripción  del  orbe  ,  que 
hay  fuentes  de  admirable  calidad  y  naturaleza, 
que  unas  embriagan,  otras  quitan  la  embriaguez, 
otras  causan  estupor ,  otras  sueño :7o  be  expe- 
rimentado que  esta  fuente  tiene  esta  virtud,  que 
de  bruto  hace  á  uno  hombre  ;  de  perdido  y  ma- 
lo hombre  de  bien  ;  de  hombre  ángel. 

Bu,  ¿Podria  yo  también  por  ventura  beber  algo  de 
la  misma  fuente,  aunque  fuese  muy  poco  ? 

Grym.  ¿  Porqué  no  has  de  poder?  Yo  te  enseñaré 
la  casa  en  donde  vive. 

■B«.  Eso  será  en  otra  ocasión :  mas  paseando  (  ó 
sentémonos  si  te  parece  )  dime  algunos  de  sus 
documentos,  que  juzgues  son  los  mejores  y  mas 
principales. 

Grym.  Yo  te  los  diré  en  verdad  de  buena  gana  ,  no 
solo  para  darte  gusto  y  aprovechante,  si  puedo; 
sino  que  también  para  acordarme  de  ellos.  Lo 
primero  de  todo  me  enseñó  que  cada  uno  debe 
sentir  de  sí,  no  hunoríficamenie,  sino  con  mode- 
ración ,  ó  por  mejor  decir  ,  humildemente  ,  que 
este  es  el  fundamento  firme  y  propio  de  la  edu- 
cación, muy  buena  y  verdadera  cortesía.  Que  por 
eso  debe  procurar  cultivar  y  ademar  el  enten- 
dimiento con  el  conocimiento  de  las  cosas,  cien- 
cia y  exercicib  de  vinudts  :  que  de  otia  manera 


^li  LÜDOVICUS   VIVES. 

rentia.  Quidquid  ilUc  sive  audias  ,  sea  v'ideas, 
existimai'e  magnum  ,  admirabile^  divinum^  et  qute 
captum  tuutn  exuperent.  Crebro  te  Christo  com~ 
mendare  precibur  ,  in  illo  spem ,  et  fiduciam  tuam 
omnem  cnUocandam,  Parcntlbut  obsequentem  se 
prabere  :  inservire  illis  ,  ministrare  ,  et  quacum- 
que  valeat ,  commodare  ,  prodcsse  ,  adjuvare.  Ma- 
gisírum  colere,  ac  diligere  tanquam  parentem,  non 
corporif.^  sed  (  quod  amplias  est  )  mentís  sacerdo- 
tes Domini  revereri ,  illorumque  doctrina  audien- 
tem  se  exhibere :  qui  referunt  nobis  personam 
apostolorum  ,  atque  adeó  Domini  ipsius.  Senibus 
assurgendum  ,  caput  nudandum  ,  atiente  illos  aus" 
cultandum :  d  quibut  ob  diuñnum  usum  rerum  col- 
lecta  sit  prudentia.  Magistratus  honorare ,  illis' 
qu^  aliquid  imperantilus  dicto  esse  audicntemf 
quihvs  cura  nostri  d  Deo  est  ccmmissa.  Viros 
magni  ingenii ,  magna  eruditicnis  ,  probos  sus~ 
piccr,y^  admirar íy  colere:  bene  illit  cupere,  et  ami-* 
.  citiam  i/io*ü<n  f  ac  familiaritatem^  expetere  ^  ex 
qua  mugni  frnctus  reportentur,  et  is  potissimum, 
út  íimiies  eorum  evadamus.  Dmique  iis  qui  sunt 
in  dignitaie  ,  deberi  reverentiam  :  idcirco  impen- 
dendam  esse  iiberaliíerj  ac  libenter.  Quid  tu  de 
hisce  praceptis  dicis  ? 


Bu.   Mid  qttidem  senfentia  deprotr.pt a  esse  ex  di" 

.   vite    qtioiam    prui^ntioe    pmmpiuario.    Sed     dic 

mihi  ,    an    non    sunt   muhi    ai   d'gnitatem   evec- 

ti    h^mines   indignissimi   ,    velut   sacerd'itet    non 

respondentes  tanto  titulo ,  et  magistratus  pravi, 


CRISTÓBAL    CORET,  4T3 

el  hombre  no  es  hombre  ,  sino  bestia  :  que  debe 
asistir  á  las  cosas  sagradas  con  grande  atención 
y  reverencia.  Que  pienses,  que  cuanto  alli  oyes 
ó  ves  es  sagrado,  admirable  y  divino,  y  que  soa 
cosas  que  exceden  tu  capacidad. Que  te  debes  repe- 

-  tidas  veces  encomendar  á  Jesucristo  con  ruegos, 
que  debes  poner  en  él  toda  tu  esperanza  y  confian- 
za. Ser  obediente  á  los  padres:  servirles,  asistirles, 
y  cuanto  fuere  posible  ,  haceríes  bien  ,  serles  de 
provecho,  y  ayudarles  :  respetar  y  amar  al  maes- 
tro como  á  padre,  no  del  cuerpo,  sino  ( lo  que  es 
mas)  del  ánimo.  Reverenciarlos  sacerdotes  del 

•  Señor,  y  obedecer  su  doctrina :  que  nos  represen- 
tan los  apóstoles  ,  y  aun  al  mismo  Cristo.  Que 
■  se  debe  hacer  cortesía  á  los  viejos:  quitarse  el 
sombrero,  escucharles  con  atención  5  que  con  el 
-  largo  usode  las  cosas  han  adquirido  la  prudencia. 
Honrar  á  los  magistrados,  y  cuando  mandan  algo 
obedecerles,  á  quienes  Dios  ha  encargado  el  cui- 
dado de  nosotros.  Atender, admirar  y  reverenciar 
á  los  hombresde  grande  ingenio, erudición  y  bon- 
-dad:  desearles  bien,  y  desear  su  amistad  y  fami- 
liaridad, de  la  cual  se  sigue  mucho  provecho  ^  v 
eso  en  especial  para  ser  como  ellos.  Finalmente 
que  se  deben  reverenciar  los  que  tienen  alguna 
dignidad:  por  tanto  que  se  les  debe  dar  con  to- 
da cortesía  y  de  buena  gana.  ¿Qué  dices  tñ  de 
estos  preceptos? 

Bu.  Que  se  han  sacado,  según  entiendo,  de  un  rico 
tesoro  de  prudencia.  Pero  dime,  j  no  hay  muchos 
muy  indignos  constituidos  en  dignidad  ,  como 
son  los  sacerdotes  que  no  corresponden  a  tan 
grande  nombre  ,  y  malos  magistrados ,  y  viejos 


414  LUDOVICÜS   VIVES. 

et  senes  stulti ,  ac  deliri  ?  Quid  quteso  de  his  sen* 
tiebat  Flexibulus  ?  An.  eodem  esse  honore  ürose- 
queridos  ,  quo  potioríS  ? 

Grytn.  Non  ignorabat  Flexihulus  esse  tales  non  pau' 
eos  X  sed  non  concedebat  cctati  nostrte  ,  ut  nos  ín- 
ter ejusmodi  f  et  alios  poner  emú  s  discrimen:  non-' 
dum  tantum  esse  nactos  nos  vel  ingenii ,  vel  pru- 
dentite ,  ut  id  posiimtis  díjudicare  :  eam  censurante 
et  sapientibuf  esse  viris  relinquendam ,  et  iis. 
quibus  illorum  est  régimen  commissum. 

Bu.  Recte  hoc  quidem  ,  ut  videtur, 
Grym.  Addehat ,   mn  deberé   adolescentem   in  na- 
dando  capite   hntum  esse  ,   non   in  fieclendo  gC' 
f)u  ,  non  inunoquoque  honor  i fice  appelíando  ^  non 
in     ccmi    sermone  ,    ac    modéralo.     Non    decere 
multum   ¡oquí  opud  majoros  natu  ,  aut   superio- 
res :  id  enim  alicnum  esse  d  revereníia  iliis  de- 
bita :    sed    tacitum   illos  auscultare  ,   et   ab  eis 
huurire  pruientiam ,    cognitionem    rerum   varia- 
rum  ,  rectam  ,   atque  expedir am  loquendi   ratio- 
nem.  Brevissima  est  ad  scientiam  vía  ,  audien» 
di  diligentia,   Prudentis ,   et  ingeniosi  esse  ,  de 
rebus  judicare  :  uniuscujusque ,   de  eo  quod  pro- 
be   novit  :    ideoque   negabat  ferendum   esse    ado- 
lescentem  ,   ad    pronuntiandum  ,    ac   definiendum 
proclivem  :  deberé  illum  in  statuendo  ^  aut  judi- 
cando  ,  de  re  quantumcumque  ievi ,  ac  exigua f 
esse  cunctabundum  ,  seu  patius  tiínidum  ,  cons- 
cium  videlicet  süx  ignoranttce.  Quod  si  in  judia- 
do de  re  qualibet  par  est  adolesceniem  esse  takm : 
fuid  fiet  de  ¡itteris  f  d»  disciplinis ,  de  legibus 


CRISTÓBAL    CORET»  4^5^. 

necios  y  caducos  ?  ¿dime  por  tu  vida  ,  qué  sen- 
tía de  estos  Flexibulo?  ¿Por  ventura  que  se  de- 
bían honrar  como  los  mejores? 

Grym.  Bien  sabia  Flexibulo  que  había  muchos  se- 
mejantes :  pero  no  permitía  á  nuestra  edad  que 
hiciésemos  diferencia  entre  estos  y  los  otros : 
que  nosotros  todavía  no  teníamos  tanto  juicio 
6  prudencia  ,  que  podamos  juzgar  eso  :  que  ese 
juicio  se  habia  de  dexar ,  no  solo  á  los  hombres 
«ábios  ,  sino  también  á  los  que  se  ha  encargado 
el  gobierno  de  aquellos. 

Bu.  Bien  va  esto  en  verdad,  según  parece.  ; 

Grym.  Anadia  ,  que  el  mancebo  debe  ser  pronto 
en  quitarse  el  sombrero  ,  en  hacer  cortesía  ,  sa- 
ludar á  cada  uno  con  el  respeto  que  merece, 
hablar  con  afabilidad  ,  y  poco.  Que  no  con- 
viene hablar  mucho  delante  de  los  mas  ancianos 
ó  superiores ,  porque  eso  es  cosa  agena  de  la 
reverencia  que  se  les  debe  :  sino  escucharles  sin 
decir  palabra,  y  aprender  de  ellos  la  prudencia,  el 
conocimiento  de  diferentes  cosas,  el  buen  modo 
de  hablar  ,  y  con  expedición.  El  camino  para  la 
ciencia  mas  breve  es  el  cuidado  de  oir.  Que  al 
hombre  prudente  y  de  aventajado  ingenio  toca 
juzgar  de  las  cosas  :  á  cada  uno  de  aquello 
que  tiene  bien  conocido  :  y  por  eso  decía 
que  no  se  debía  sufrir  el  mancebo  fácil  para 
hablar  y  resolver:  que  él  debe  ir  despacio,  ó  por 
mejor  decir  ,  con  recelo  en  resolver  ó  juzgar  de 
alguna  cosa  ,  por  leve  ó  pequeña  que  sea  ;  es  á 
saber,  conociendo  su  ignorancia.  Pues  si  con- 
viene que  el  mancebo  se  porte  de  este  modo 


4l6  LUDOVICUS    VIVES. 

patriis ,  de  tribus  ,  de  riiibus ,  atque  institutit 
majorum  ?  De  quibus  non  sotúm  sentt;ntiam  ferré 
juvenem  ,  sed  nec  disputare  ,  aut  vacare  m  quíSS" 
tionem  sinehat  Flexibulus :  non  caviilari ,  non 
ratíonem  reposcere  ,  sed  tache  ,  ac  modesie  obtem" 
perore  :  quod  dictum  Piatonis  authoritaíe  fulcie» 
bat  f  magni  in  sapientia  viri» 


Bu.  Quid  si  sunt  leges  ,  aüt  mores  pravi ,  iniqui, 
'   et  tyrannici  ? 

Grym.  ídem  et  de  hoc  Flexibulus  disserebat,  quod  de 
senibus.  Non  ignoro  eqaidem  ,  ajebat  tile ,  mullos 
esse  receptos  in  civitate  mores  parum  probabilesy 
sanctas  esse  leges  ,  aliquas  iwquas:  sed  tu  imps- 
ritus  .  inexpertas  rerum  vitce  ,  quomodo  id  cense- 
bis  ?  Nondurn  eó  pervenisti  eruditione  ,  et  usu  re-- 
rum,  ut  de  eo  possis  statusre:  fortasse  quee  tua  est 
ignorantia  ,  vel  animi  libido  y  improbas  esse  leges 
judicabis  ,  qua  sint  rectissimu:  ^  et  magno  consilia 
statuta  :  rursum  vero  óptimas ,  quas  justum  es  si 
abrogare  :  sine  illos  de  iis  inqutrere ,  dispuiarey 
definiré ,  qui  causam  queunt  de  singulis  probabi- 
lem  reddere  :  tu  id  non  posses. 


Bu.  Ita  est  plañe.  Perge  ad  alia. 

Grym.  Nullum  esse  decentiur ,  aut  gratiosius  ado- 


CRISTÓBAL    CORET,  417 

en  juzgar  de  cualquiera  cosa :  ¿  qué  será  de  las 
letras  ,  ciencias  ,  leyes  de  la  patria  ,  usos,  cos- 
tumbres é  institutos  de  los  mayores  ó  antepa- 
sados ?  De  las  cuales  cosas  no  solo  no  per- 
mitía Fiexibulo  que  el  mancebo  juzgase  ,  pero 
que  ni  aun  disputase  ó  propusiese  :  ni  fuese 
cabiloso ,  que  no  pida  la  razón  ,  sino  que  obe- 
dezca con  silencio  y  modestia  :  el  cual  dicho 
confirmaba  con  la  autoridad  de  Platón,  hom- 
bre muy  sabio. 

Bu,  ¿  Y  si  las  leyes  ó  costumbres  son  malas  ,  in- 
justas y  tiránicas? 

Grym.  Lo  mismo  decia  también  Fiexibulo  en  or- 
den á  esto  ,  que  de  los  viejos.  No  ignoro  en 
verdad  ,  decía  ,  que  en  la  ciudad  se  han  admi- 
tido muchas  costumbres  poco  probables  ,  que 
hay  leyes  santas  ,  algunas  injustas  :  mas  tú,  ig- 
norante ,  sin  experiencia  de  las  cosas  de  esta 
vida  ,  i  como  lo  juzgarás  ?  No  has  aun  llegado 
con  la  inteligencia  y  uso  de  las  cosas  á  tal  esta- 
do ,  que  puedas  juzgar  de  ello:  quizá  ,  según  tu 
ignorancia  ó  pasión  desordenada  ,  juzgarás  que 
las  leyes  son  injustas ,  siendo  muy  justas  y  pues- 
tas con  grande  consejo  :  y  al  contrario  ,  que  son 
muy  buenas  las  que  fuera  justo  se  aboliesen : 
dexa  que  hagan  pesquisa  ,  disputen  y  determi- 
nen de  esas  aquellos  que  pueden  hacer  la  causa 
de  cada  una  de  ellas  probable  :  tú  no  lo  podtias 
hacer. 

Bu.  Asi  es  en  verdad.  Pasa  adelante, 

Grym,  Que  no  hay  prenda  mas  decente  y  graciosa 
paia  «1  mancebo ,  que  la  vergüenza :  ni  cosa 

Ee 


41  S  LUDOVICUS   VIVES. 

lescenti  ornamentum ,  qudm  verecundiam  :  «f- 
hil  impuientia  tetrius ,  aut  invisius,  Magnum 
tsse  tetati  nostrtc  ab  ira  periculum  :  ab  ea  not 
ad  titrpes  actionet  corripi ,  quarum  pauló  poit 
gravissime  poeniteot.  Multum  itaque  esse  cum 
illa  luctandum  ,  quoad  omnind  prosternatur^ 
ne  nos  ipsa  prosternat.  Qtiosus  homo  ,  saxum  j 
male  occu^atus ,  heUua ;  bene  occupatut ,  vere 
homo.  Homines  nihil  agendo ,  male  agere  dis^ 
cunt.  Cibum  ,  et  ^otum  metiendum  naturali 
Desiderio  fumts  ,  aut  sitis  ,  non  gulositate ,  aut 
prava  lihidine  infarciendi  corporit.  Quid  po^ 
test  dici  letrius ,  quám  hominem  ea  ingerere  in 
suum  corpus  ,  edendo  ,  et  bibendo ,  qu<e  exuant 
illum  humana  conditione ,  transferant  in  bel- 
luinam  >  aut  etiam  in  stipitem  ?  Compositio 
oris  ,  et  cumti  corporis ,  quemadmodum  animus 
sit  intus  hahitus ,  loquitur.  Sed  ex  universa 
exteriore  facie  nullum  animi  speculum  ajebat  et- 
se  tertius ,  qudm  oculos :  ideoque  convenire  ,  /7- 
lo/  esse  sedatos ,  et  quietos ,  non  elatos ,  nec 
dejectos  ,  non  mohiles  ,  sed  nec  rigentes  :  faciem 
ipsam  non    in  torvitatem  ,  nec  ferociam   compo- 

.sitam,  sed  ad   hilaritatem  ^   atque   affabilitatem. 

.  Sardes ,  €t  cbsccenitates  adesse  decet  á  vestitUy 
victu  ,  convicta  ,  sermone.  Sermonem  nostrum ,  ruc 
ar  rcgantem ,  ac  pavidum ,  nec  vicissim  abjectunif 
et  offosminatum  volebat  esse  :  simplicem  autem^ 
et  tninime  capliosum  ,  non  detortum  ad  pravas 
interpretat iones :  nam  id  si  fiat  ,  nihil  erit  tu- 
tam  loqui ,  et  frangitur  generosa  loquendi  ín- 
doles stultis  f  ac  ineptis  cavillis,  Manus ,  quum 


CRISTOS  Ai    fúRET.  4^9. 

mas  fea.  Q  aborreQcíe^  que  la  (desvergüenza. 
Que.  la, ira  es  muy  peligrosa  á  nuestra  edad  : 
que  ella  nos  conduce  á  torpes  a,cdones ,  de 
las  cuales  de  aili  á  poco  nos  pesa.  Y  que  asi 
debemos  luchar  con  ella  fuertemente  hasta 
derribar!»  por  tierra  ,  para  que  ella  ao  nos 
derribe  .£1  hombre,  ociosa  es  una  (úedra  ^  el 
mal  empleado ,  bestia  j  el  bien  ocupado  es 
verdaderamente  hombre.  Los  hombres,  ociosos 
aprenden  á  hacer  inaLLa;  comida  y,  bebida  se 
ha  de  medir  con  el  apetito  de  la  hambre  ó 
sed  y  no  con  la  glotonería  ó  con  el  desordena- 
do apepto  de  embutir  el  cuerpo.  ¿Qué  cosa  se 
puede  decir  mas  fea  ^_que  u^ei^r  el  hombre  en  su 
cuerpo,  C9miendo  y  bebiendo,  aquellas  cosas  que 
le  despojan  de  la  humana  natuiraleza.,..  y  le. ha- 
cen bestia;  ó  también  t^oí^Go?.La  compo^^tura 
del  rostro  y  de  todo  el  ,^erpo  mi|e4tr3,  ladis- 
posicion  interior.  jPier&.decia  que  de  toda  W  faz 
exterior  no  hay  espejo  nrias  claro  del  ie^f^rior, 
que  ios  ojos:  y  que  por  eso  . cof^vien«>- que 
sean  apacibles  y  quietos  ,  no  altivas  , -.nji  del 
todo  baxos  i  no  inconstantes ,  ni  tampoco»  mi- 
ren de  hito  en  hito  :  que  ^1  semblante  t)o  de- 
be mostrar  ceño  ni  fiereza  ,  sino  alegría  y  afa- 
bilidad. Que  convi^pe  guardar  limpieza  y  pure- 
za en  el  vestido  ,  en  la. comida  y  en  las  pala- 
bras. Quería  que  nuestras;  palabras  ni  fuesen  so- 
berbias ,  ni  tímidas,  ni  wmpoco  baxas  y  afemi- 
nadas i  sino  sencillas  ,  y  de  ningún  modo  enga- 
ñosas ,  ni  interpretadas  en  mal  sentido:  por- 
que si  asi  sucede  ,  no  habrá  palabra  segura  de 


41-0'  L&DOVXCÜS  VIVES. 

v^há  fa¿{i¡iuí  i  nOn  jactanSar ,  non  caput  qua- 
liendétni  /  '- íton  crispanáum  latux  ,  non  vultum 
4;orrügandtím  f  et  distorquendum  ,  non  pedes 
'«gitándoT^Mendacio  nihil  dicebat  efie  tetrius, 
nec  (UiUd-ceque  abominahatür.  Intemferantia fa^ 
cit  '  éot-  belltias  ,  mendaüíütH  diaholós  j  veritax 
simideoi  z  '^  Deo  natant  ersi  veritatem ,  á  diu" 
hola  mendácium :  nec  est  aliad  ad  vit<e  commU" 
nionem  perinde  datnnosurh.  Multó  justius  debe" 
re  ab  horhltíum  consortio  pélli  mendacem  ,  quám 
qui  est  furatut  y  aut  qui  aliquem  ^ulsavit  ^  aut 
aduiteravit  numum.  Quce  enim  esse  pbtest ,  vel 
rerum ,  ac  negotiorum  contractio ,  vti  consocio» 
fió  sermorrum  cum  eo  ,  qui  aliad  loquitur  ,  aliad 
sentit  ?  Cum  reliquis  vitiorum  generibus  esse 
potest  aliqua  ,  cum  hoc  nulla.  De  sodalit atibas ^ 
et  amicitiis  adolescentum  multum  Ule  loqaeba- 
tur  f  et  aceurate  y  non  exiguum  id  esse  momen- 
tum  ad  probitátem  ,  ata  flagitia  nostrce  cetatis : 
transiré  ad  nos  amicorum  nostrorum  y  et  soda- 
¡ium  mores  ,  tamquam  contagia  ,  et  toles  nos 
fere'  feri  y  quales  ii  sunt  y  quibuscum  versemur  : 
idcirco  eam  in  rem  magnam  esse  diligentiamy 
atqae  operam  novandom.  Nec  permittebat  no~ 
his  y  ta  ipsi  amicitias,  y  tt  familiaritates  dilige» 
remas ,  sed  ut  d  parentibus ,  aut  moffistris  ,  aut 
educatoribus.nostris  delectas ,  et  trai'tas  accipe-- 
remui  ,  et  coleremus :  illos  ratione  duci  in  eli- 
gendo  y  nos  autem  rapi  prava  anintt  aliqua  cu^ 
piditate  y  vel  libídine:  quod  si  quo  casu  in  neceS' 
4Ítudines  inciderimus  inútiles ,  aut  noxias  ,  d  st4' 


CRtSTOSAZ   CORST.  4II 

4ué  fiar ,  y  se  pierde  el  castizo  y  verdad^o  gé- 
nero de  hablar  con  laiS  necias  é  inútiles  cavila- 
cioaes.  Cuando  babJiamos,  no  hemosi  de  mover 
los  brazos,  la^^ cabeza, -ladear  el  ciierpo,  arrugar 
la  cara.,  ni  volverla. hacia  otra  paite,  ni  menear 
los  pies.  Decia  que  no  habla  cosa  mas  fea  que  la 
mentira  ,  ni  aborrecía  tanto  otra  cosa.  La  des- 
templanza nos  hac$  bestias  ,  la  mentira  diablos, 
ia  verdad  casi  dio*s  :  que  Dios  es  padre  de  la 
verdad,  el  diablo  de  la  mentira:  ni  hay  cosa  tan 
dañosa  para  el  común  vivir.  Que  es  mas  justo  se 
destierre  de-la  compañía  de  los  hombres  el  men> 
tiroso ,  que  el  ladrón ,  ó  el  que  dio  algún  golpe  á 
otroí,  ó  ^bricó  moneda  falsa.  Porque.¿  qué  con- 
cordia de  las  cpsas  ó  ^conformidad  de  palabras 
puede  haber  con  el  qut  dice  una  cosa,  y  siente 
otra?  Con  los  demás  géneros  de  vicios ^puede  ha- 
ber alguna,  con  este.ningyoa.  Muchas  cosas  decia 
.  éf,  y  con  ctiidado ,  de  las  compañías  y  atiiistades 
^é  los  rhánopbos^j  que»  hacfe  mticho  al  cVso  para  la 
bondad  ó  vicios  de  nuestra  edad;  que  se  nos  pe- 
gan las  costumbres  de  nuestros  amigos  como  pes- 
te, y  que  somos  tales  de  ordinario,  cuales  aque- 
llos con  quienes  tratatnos:  que  por  lo  tanto  se  ha 
de  poner  en  aquello  muchísimo  cuidado.  Ni  nos 
pejmitia  que  nosotros  mismos  hiciésemos  elec- 
ción de  amigos,  sino  que  recibíesetnosy.respet% 
sernos  los^e  eligieron  ,  y  nos  dexaron  nuestros 
padres,  ó  maestros  ó  ayos^  que  á  ellos  guia  la  ra- 
zón, en  la  elección,  mas  á  nosotros  np$  firrasua 
alguna  jaal^  pasión  ó  deleite  :  qu.e  si  por  algup 
caso  nos  encontrásemos  con  amigos  inútiles  y  09* 


'■f¡b)*Íi^t-dathorhate  adiii^il^' ,  abjicere  illát  )¡úám' 

"<pritht¿m    oportere.    Drcehat 'lile  guliéfrr  cúrh  alia 

pefmulta  ^  fnaghdi  sáné^/'iíí^úe  admirabília  ,  tum 

h«ec  ipsa  dijfusius  y  ét .  eíactiár;   Sed  Bcec  erat 

propemodam'  dé    teeiá"  adoléíót'rAlé_   edacatione 


iumma% 


F  I  N  I  S. 


■  ñ    rn'i  iiriU'fjmfía  f    ^n  •iiai-atvffíi 


Augüstim^i  Saleñiis^'.)    Sac^.'  'Tb'éoi, 

cerdos ,  Archiepúcvpi  Valentina  ^  í;©»- 
Súñó  ibidem  OEcoñuvíús  í''¥fíiioTÍO'' 

ron    •■    ..—■;,  rr*)  otrvr'í:;^;,;  •  s  .  ., - 

'^iorúni  '7fSs^?bw,"^a?iníb-  i^^iffl*'^  íli^tifti  «fíaisset, 
-(Válenti*  fécustira  áVrrtó'T5^ff.- é'd^ta  ínodestíssi- 
tnl'  vivís  effigíé^V  'qó.aM'yPtítf us  i  Htícte  '  eósev us 
%íítíéTaF,'€x  qtia  suart-'hí^  íh  limlné  éxpiessis  quin- 
'tác  ttíjiis  €íiirioÍQͧ'Ty]áéglF>')  ftiblí  ialiüd  iñ  eó  íme- 


CRISTÓBAL    CCRIT,  423 

civos,  habiéndonos  avisado  autoridad  superior, 
conviene  los  dexemos  luego.  I^ecia  él  en  verdad 
otras  muchas  cosas  ,  no  soianicnte  grandes  y  ad- 
mirables ,  sino  aun  estas  mismas  con  mayor  ex- 
tensión y  mas  difusamente.  Mas  este  era  como 
compendio  de  la  educación  de  la  juventud. 


F  I  N. 


nisse  professus  est  quam  elegantise  latinas  flosculos 
ex  clarissimis  quibusque  auctoribus  excerpios ,  et 
quod  JESUM  Chtistum  ipsum  vel  certe  óptimos 
mores  ,  et  probam  ,  imó  sanctam  educationem  non 
saperet.  Iccircó  agere  non  destitit  cum  iis  qui  gram- 
maticam  docendi  munus  obirent,  ut  discipulis  suis 
exponere  vellent ,  darentque  operam ,  ne  pueri 
eum  audirent  modo  ,  sed  ediscerent  etiam.  Pleri- 
que  tamen  grammaticas  professores,  cum  libelli  e- 
narrationem  coepissent ,  sed  ab  inccepto  destitissent 
obdifficilem  vocum  intelligentiam,  Cl.  Motta  dic- 
tiones  aiiquot  per  singuia  Colioquia  adnotavir, 
quae  interpretatione  indigebant ,  vel  quarum  elu- 
cidatio  non  ita  facile  esset  obvia.  Annotat iones  is- 
las non  subjicio  ,  quia  eas  metaphrasi  sus  jam  in- 
seruit  Cl.  Coretius  institutor  meus  amantissimus  ad 
annum  usque  1723.  quo  in  philosophicis  disciplinis 
Petro  Solerio  acutissimo  academia:  Valentinas  An- 
tithomistaE ,  me  (sed  qui  fotiora  semper  probavi ,  ut 
vult  Apostolus)  tradidi  instituenduin :  post  alus  se- 


4^4  tTTDOVICUS   VIVES, 

vetioris  sübselii ,  sed  ejusdem  academi*  doctorí- 
bus',  puta  Paschasio,  et  Andre»  Sala ,  Thorox  Na- 
varro ,  Ludovico  Rogerio,  et  Ascensio  Sales  prxpo- 
8iti4.  Palmyrenus,  in  ,  de  vera  imitatione  Ciceronity 
pag.  99.  suo  lusorio  opúsculo ,  quod  mox  subji- 
ciatn  ,  quae  VIVES  meus  de  ludís  ptajtermiseíat, 
tantisper  suplevii.  Joannis  Ramirezii  indicem^  eorum 
quae  in  volumine  colloquiorum  VIVÍS  continentuc 
ex  latino  sermone  in  vulgarem  hispanum  transla- 
tum  in  gratiam  adolescentum  ,  postea  sistam.  Su- 
pererat ,  de  duabut  viit  pratoriis  Vakntinis ,  uti  hic 
eram  poliicitus,  pag.  237.  verba  babere.  At  mittere 
constituí,  cum  omnium  manibus  teratur  Declaraíio 
Colurntiíe  Hadrianiy  Vaientia  erutae  ann.  1766.  Jbí- 
demque  excusae,  ubi  hocargumenrum  expendí. D/x- 
sertationem  vero  ,  in  levem  et  elatum  D.  Josephum 
Torre  de  Cuellar  ,  qua  Valentinis  eruditis  easdem 
VÍAS  pretorias  demonstravi  31.  Oct,  ejusdem  ;  in 
bíbliotheca  hac  Dominicanorum  reposui  ,  legetque 
quí  cupiat ,  tom.  41.  var.  MSS.  in  fol.  Plúteo  Vil. 
et  VIH,  Válete,  adolescentes  prjestantissimi,  et  me 
amate.  Valentiae  Edetanorum  ,  XIV.  Kal,  Febr. 
Ann.  M.  DCC.  LXVIil. 

LO     DE    PAL  MIRE  NO 

es   como  se  sigue. 

Sígnense  algunos  juegos  que  Luis  Vives  se  ha  oír 

vidado  en  sus  coloquios. 
Ludus  pyramidularum  aut  trunculorum  ,  los  hir/of. 
Echemo  s  los  birles  hacia  el  truco  ó  hola  ,  y  el  que 


4^f 

isti  mas  cerca  juegue  primero. 

Jaculemut  ad  globum  pyramidas  ,  et  propinquio- 
les  pritni  ludant. 

Junto  estamox  ,  globo  cohasremus. 

Parad  los  birlos ,  erigiie  pyramidas. 

No  están  bien  puestos  y  non  aequis  spatiis  colloca- 

'.  tac  sunt. 

Dexad  pasar  la  bola ,  dichoso  soy  ,  cuatro  he  derri^ 
hado  ,  cávete  á  globo,  fortuna  mihi  favit ,  deje- 

.    ci  quatuor.  ^ 

Quien  gana  primero  ,  pierde  postrero,  # 

Fortuna  solet  eos  aversari,  quibus  principio  blan- 
dior  arrisit. 

No  paséis  el  pie  de  la  raya  de  la  bola, 
^  Fige  pedem  in  vestigio  globi. 

No  tires  recio,  pero  haz  que  poco  á  poco  la  bola 
entre. 

Ne  jaculare  valdé  ,  &tá  fac  ,  ut  globus  sensim  re- 
pat  in  aream. 

Mal  haya  aquella  piedra  que  me  estorbó. 

Deus  perdat  silicem  illum  ,  nara  me  longé  repu- 
lir. 

Papse  septem  deturbabit?  Hic  dejecít  quinqué ,  &c. 

Salgamos  al  campo  ,  jugaremos  á  la  bola. 

E^eamus  in  agrum  subutbanum  ,  ut  globis  missí- 
übus  nos  exercearaus. 
:  Empusx  ludus  ,  es  cuando  los  niños  juegan  á  andar 

con  un  pie  ün  grande  trecho. 
i  Musca  aínea  ,  tapan  á  uno  con  un  bonete  y  y  él  va  bas- 
cando ,  y  danle  con  los  talabartes  en  las  espaldas 
hasta  que  él  toma  alguno. 

Equuleus  depressu5 ,  cabaltico  cuanto  vales  ^  no  pasa 


420 

barbado.  Varro  ,  et  Maturinus  Corderius. 

Certemus  olla  pettúsa,  juegan  con  una  olla  quebra- 
da ,  dándole  de  manojn  mano  t  y  al  que  la  quh* 
hra  castíganle. 

Solea  derrita  ,  el  juego  del  zapato, 

Ludus  clavae,  en  aldeas  de  Aragón  la  chueca* 

Saltare  cum  crotalis ,  alii  volunt  cum  crepitacu* 
lis  ,  danzar  con  castañuelat, 

Ludere  tesseris ,  iusar  á  dados. 

Lu¿us  latrunculorum,  esquaques  ^  ó  axedrez, 

ITersus,  rengleras  de  tablero. 

Reges. 

Reginas ,  las  damas, 

Equites ,  los  caballos, 

Cyclopes ,  los  roques, 

Centauri ,  alfiles. 

Pedites ,  peones. 

EL   ÍNDICE    DE    RAMÍREZ 

es  el  siguiente. 

A 

Abecedaria  tabella  ,  la  cartilla. 

Acapna  ligna  ,  leña  que  no  humea. 

Acerosus ,  granzoso. 

Aceto  sus  f  avinagrado. 

Acicula  ,  el  clavillo  de  la  hebilleta. 

Adventorium  prandium,  antipodio  por  la  entrada. 

Adventores ,  forasteros. 

JEdilis ,  el  fiel  executor, 

JEstuarium  ,  hervidero  de  agua. 


4^7 
num ,  la  caldera. 

Alveolusjel  tablero  para  jugar  á  los  dados. 

Amylum  ,  almidón. 

Anaclinterium  ,  lugar  para  dormir  entre  dia. 

Ancón ,  el  codo. 

Angiportus ,  adarve. 

Antilena,  pretal  común  de  bestias  sin  labores. 

Aníite  ,  el  copete  de  los  cabellos. 

Anthereon,  la  papada  debaxo  de  la  barba. 

Anulas ,  aldaba. 

Apyrotum ,  frasco  para  enfriar  vino, 

Aquilut  y  aguileno. 

.á^iiif«/n<jr/íiw  ,  aguamanil. 

Arabias  tibicen ,  malo  de  comenzai ,  y  ^or  de 
acabar. 

Architriclinus ,  el  refitolero. 

Arieto ,  topetar. 

Armus  y  el  espaldar. 

Arotnataria  taberna ,  tienda  de  especería. 

Artolagamum  ,  hojaldre. 

Adrlrigmenta  exarmator  y  agujetas  sin  cabo. 

^/íttrco ,  haca  ó  caballo  trotón. 

Asiula ,  astilla. 

Atlantes  et  Cariátides ,  sotí  los  que  tñénén  los  me- 
dios cuerpos  de  hombres ,  y  16«!  niédíos  de  mu- 
geres  de  piedra  ,  á  manera  de  pilares  que  susten* 
tan  el  edificio.  Vitruviur.  -■  ' 

Attalicus  textus  ,  forte  dicitur  terciopelo  alcacho- 
fado. ~no¿'^ 

Autopyron  ,  todo  harina  de  trigo.  ""' 

Auxilia  f  pucfaeío. 


42S  ' 

B 
Baculas ,  el  bastón. 

Jlatalarius  ,  ya  provecto.  \ 

Batillum ,  badil. 

Bibulus  ,  que  se  pasa  ó  cala  como  papel. 
Bombycina  levis  ,  vestidura  de  raso. 
Bombycinum  villosum  intercisum  ,  forte  ,  terciopeijl 

aceituni,  ó  damasco. 
Bosimus  nasus  ,  nariz  muy  remachada. 
Brechma  ,  la  moliera  de  la  cabeza. 
Buhula  salita  ,  cecina  de  vaca. 
Buccea ,  el  bocado. 
Buccula  y  la  babica. 
.2u/im7<i,- grande  hambre. 

Cacahus ,  el  caldero. 

Calculas ,  el  tanto. 

Calantica  ,  garvín  ó  cofia. 

Campe ,  la  dobladura  del  brazo. 

Cafue  censi  authores ,  Los  autores  de  ninguna  nota. 

Capto  piséis ,  ab  aliquibus  ,  cabeza  de  asno. 

Capripilia  ,  ropa  de  chamelote. 

Capronei  ,  los  cabellos  sobre  la  frente. 

Capsax ,  acis  ,  cangilón  para  tener  aceite. 

Carduelis ,  el  gilguerito. 

Carchesium  ,  copa  como  gavia. 

Caryota ,  dátil. 

Causia,el  sombrero  para  el  sol,  6  caperuza  montera. 

Celia  penuaria  y  despensa  6  botillería. 

Celia  vinaria ,  bodega. 

Cervical ,  el  cabezal. 


429 

Charta  emporética  ,  papel  de  estraza. 

?hiromacírum  ,  servilleta  de  mesa. 

?hytropus  ,  olla  con  pies. 

?ibarius  pañis  ,  pan  ordinario. 

?ibila  mensa ,  mesa  redonda. 

?ingu¡um  ,  la  correa. 

?ingulum  coriaceum  venatr>rium  ,  cinto. 

?ingulum  puniceum  ex  lino  ,  ceñidor  de  hilo  Colo» 

rado  ,  ó  cordón. 
Zingulum  tentile  ,  texido. 
Virculator  ,  chocar r ero  ó  charlatán. 
?lathrusy  la  reía. 
?lava  ,  la  maza, 

?iavarius  ,  el  vedel ,  ó  el  que  la  lleva. 
Vlassici  authoreSy  los  principales. 
?litellarium  jumentum  ,  bestia  de  albarda. 
7oactilicii  calcei ,  alpargatas. 
?oassatio  ,  entablamiento. 
?odex  ,  mano  de  papel. 
7odéx  exceptorius ,  el  cartapacio  donde  se  escribe 

lo  que  se  saca  de  los  libros. 
7ommissura  f  trabazón  ó  coyuntura. 
?ornponere  folia  ,  juntar  los  naipes; 
'Conclave ,  recámara. 
'^onfriatus ,  desmenuzado. 
?ondylus  ,  la  juntura  de  los  artejos» 
7onopeum ,  el  pavellon.  ' 

'^ontignatio  ,  sobrado  ó  alto. 
7orollarium  ,  añadidura. 

yemor ,  la  leche  que  se  saca  de  grano  mojado. 
yepitus  áigitorum ,  castañeta, 

r""~  ■  ■ 


430 

Crumenariut  vicut ,  la  bolsería. 

CucuUio  ,  veitis  clausa  ,  forte  ,  capuz. 

Cucullas  ligneur  ,  la  ortera. 

Cucuma  y  caldero  ó  sartén. 

Curio ,  cura. 

Cydoniatum  ,  carne  de  membrillos. 

Cydonipersicum ,  melocotón. 

Cymatium  ,  sobrehaz  ó  sobremesa  del  aparador,  ó 
tabla  de  encima. 

D 

Damascena  vestís ,  ropa  de  damasco, 

Deccussate ,  trastrocados. 

Depleo  ,  es  ,  vaciar. 

Designatus  y   licenciado. 

Dies  operarius  ,  dia  de  hacer  algo  ó  de  trabajo. 

Diobolarius^  cosa  de  á  dos  blancas. 

Distributor  j  el  que  parte. 

Dofuinaster  ,  el  que  hace  del  señor. 

Dcrsnale  jumcmum  ,  bestia  para  carga. 

Dulciarium  forum  ,  la  confitería. 

Dulciarius  pistor,  el  confitero,  ó  el  que  hace  ma- 
zapanes y  fruta  de  sartén. 

Durií'oria  ficus,  que  tiene  el  cuero  duro. 

E 

Elementaría  tabella  ,  la  cartilla. 
Ellychnium  ,  la  mecha  del  candil. 
Embamma ,  mojadura. 
Encxnia  y  la  dedicación  de  la  iglesia. 
Ephestris  y  síve  epomis  ^  dis  ,  sive  epitogiumy  mace- 
ta de  obispo,  ó  capirote  de  maestro. 
Epiítomium  ¡  el  pico  del  jarro  y  la  boca  del  caño. 


431 

Ephippiartut  equus  ,  caballo  de  silla. 

Epitogium ,  capa  como  de  coro. 

Epixenium  ,  tajo  para  partir  ó  picar  carne* 

Equi  meritorii ,  caballos  de  alquiler. 

Emuceo,  mohecerse. 

Evigilare  y  dexar  de  dormir. 

Exentero  ,  sacar  las  tripas. 

Exemplum  f  la  cata  ó  prueba. 

£x^¿>u/o, quitar  la  hebilleta. 

Exfungo ,  despavilat  la  candela  ó  candil. 

F 

Faher  clavilis  ,  forte  ,  el  cerragero. 

Faceré  spontionem  ,  apostar. 

Femoralia  ,  zaragüelles  ó  calzoncillos. 

Feminicruralia  ,  calzas. 

Fíbula ,  la  hebilleta. 

Fistulosas  caseus  ,  queso  con  muchos  ojos. 

Floces ,  heces  del  vino. 

Focaceus  pañis  ,  pan  cocido  en  padilla  ó  al  hogar. 

Folia  lusoria  ,  los  naipes. 

Follis  ,  pelota  de  viento. 

Fornicatus  y  por  cosa  de  arco  de  bóveda. 

Forum  olitorium  ,  la  bercería. 

Foruli ,  las  caxas  de  libros. 

Fructuarium  forum ,  la  plaza  de  la  fruta. 

Furcinula  ,  las  tixeras  de  despavilar  ó  tenedor. 

Fulcrum ,  la  madera  de  la  cama. 

Famalis  vicus,  calle  de  la  chimenea  en  Valencia» 

Fumale ,  humero  ó  chimenea. 


43» 

G 

Gabata ,  ataifor,  ó  escudilla  de  falda. 
Gallice  ,  galochas  ,  que  son  zapatos  de  paño. 
Ganeo  ,  el  que  anda  por  los  bodegones. 
Glabella  substantivum  y  el  espacio  que  hay  entre 

ceja  y  ceja. 
Glándula  ,  las  agallas  del  guarguero. 
Globuli ,  botones. 
Glomero ,  devanar. 

Gluünator  librarius  ,  el  encuadernador. 
Graphis  ,  el  dibuxo. 
Guttarnium ,  caño. 
Guttus ,  alcuza. 

H 
Hecta  ,  ampolla  ó  vexiga.  Denique  pañis  tolUt  hec' 

tatf  está  olivado. 
Hippax  ,  cis  ,  queso  de  yeguas.  Plinius. 
Hirquus  ,  el  lagrimal  del  ojo. 
Holobryzos  ,  todo  de  oro. 
Holosericus  ,  todo  de  seda. 
Hypocaustum  y  pieza  debaxo  de  tierra  para  sudar,^ 

que  es  baño  ó  estufa. 

1 
Incisurce  ,  las  rayas  de  las  manos  por  donde  adivi-' 

nan  los  quirománticos. 
Índex j  carta  ó  muestra  de  lo  que  es  el  juego. 
Innitor  ,  eris  ,  arrimar. 
Interrtodium ,  el  artejo. 
Interula  ,  la  almilla* 
Intritura ,  picadillo. 
Irritabais  ,  enojadizo. 
J^«^úi/ejaf»éní«m,  bestia  para  carreta. 
Juguli ,  las  asillas. 


433 
L 

Lahrum  y  el  librillo. 
Lacerna  ,  capa  de  camino. 
Laminula  ,  tajada.  ^ 

Lapathum ,  la  romaza. 
Lirj  el   hogar, 
Ljrar'ium  ,  la  capilla. 
LíiHfna ,  el   argumento. 

Lcucophagum^  sive  ut  Hermolaut^  leucopkceum,  man- 
jar blanco. 
Ligul<e  adstrictorice  ,  agujetas. 
Lígula  séricas  ,  agujetas  de  seda. 
Ligiilce  dtvinctortíe  castrenses ,  ajugetas  de  armar. 
Litnbus,  el  borde  y  guarnición  de  vestidura. 
Lif.teum  ,  el  paño  de  roanos. 
Lcculamemum  y  caxon  ,  ó  parte  del  armario. 
Lupus  ,  pescado  soilo.  ' 

Lychnucbus  ,  donde  se  pone  el  candíK 

M 

Majjüs f  marrano,  puerco  de  un  año. 
Malluvium  ,•  plato  para  agua  manos. 
Malluvice  ,  el  agua  con  que  se  han  lavado  las  ma- 
nos. 
Mandíbula  ,  la  quixada. 
Mantile  tovaja  ,  ó  toballa. 
Matula  ,  el  orinal ,  ó  vaso  donde  orinan. 
Mena,  pescado  á  manera  de  besugo. 
Membrum  ,  cuarto  de  la  casa. 
Militaris  vicus  ,  calle  de  caballeros  ,  Valenti*. 
Myxus ,  la  mecha  ,  6   pávilo. 
Mullas  barbatus  ,  el  barbo. 

Ff 


434 

Nodus  laxas ,  la  lazada. 

O 

Ohfervator,  el  acusador. 

Ohít'^agulum ,  capellada. 

Ocelli ,  ojetes. 

Ocre<e  urbancc ,  botas  para  andar  por  la  cii^íad, 

Ocrece  itinerariee  ,  botas  de  camino. 

Ojfendix  ,  la  travilla  de  la  gorra. 

Omphacium  ,  agraz. 

Oluscularia  mulier,  la  que  vende  berzas. 

OrbicuH  ,  las  hembras  de  los  corchetes. 

Oxyporum  ,  salsa  de  vinagre. 

P 

Palla  ,  capa  ó  ropa  de  encima. 

Pahua  agrestiSytX  palmito. 

Parthenon ,  el  aposento  de  las  damas. 

Pectorale  ,  la  puerta  del  sayo. 

Peniculus  ,  los  pelos  de  la  tint?. 

Perfunctorie  adverbium  ^  sumatiamentc» 

Peripetasma  ,  el  cielo  de  la  cama. 

Pérsica  prcecocia  ,  albaricoques. 

Peristroma  ,  cubierta  de  cama, 

Philyra  ,  pliego  de  papel, 

Pkylura  ,  taja<ía. 

Phrontiíterion ,  escuela  ó  general  donde  «e  lee  ai« 

guna  ciencia. 
Piítillar'iui ,  ti  que  maja. 
Plaga ,  redecilla  de  cama. 
Pluiei ,  los  bancos ,  ó  atriles  ,  ó  facistoles. 


435 

Pollintor,  panadero. 

Poíluhrufn  ,  fuente  para  lavar  las  manos. 

P opino  ,  cocinero. 

Poples  ,  la  dobladura  de  la  rodilla. 

Postillena  ,  <e  ,  las  arretrancas. 

Prxfectus  urbis  ,  el  gobernador. 

Pretor  capitalií  ,  alcalde  del  ciímen. 

Prodromi  ficus  ,  brevas. 

Proleíarii ,  autores  ruines. 

Promptaarium ,  la  despensa. 

Propola  f  el  regatón. 

Primnesium  ,  la  maroma. 

Ptisaria  ,  leche  que  se  saca  de  grano. 

Puer  amanuensii ,  el  escribiente  ,  amanuense. 

PulvinuT  f  la  almohada  del  estrado. 

Pulvinus  suppedaneus ,  almohada  para  debaxo  lo? 

pies. 
Pultarius ,  escudilla. 
Pyrolabe  pruniceps  ,  las  tenazas. 

Q 

Quari  de  capite  agatur,  como  si  en  ello  vaya  U 

vida. 
Quasillus ,  aut  quatillum ,  canastillo. 
Querquedula ,  la  añade. 

R 

Radii  pectinií  rariores  ,  las  púas  del  peine  ralas. 

Rada  densiores  ,  las  espesas. 

Radiar  y  el  palillo  para  apuntarlas  letras. 

Reticulum ,  c'I  alvaneaa. 

Rhombulus,  figura  de  metal  que  usaban  las  hechi- 


43<^ 

ceras  de  cuatro  ángulos  ,  los  dos  muy  salidos, 
de  la  manera  que  se  pintan  en  los  naipes  fran- 
ceses ,  y  se  llaman  picas. 

Khythmus  ,  consonante. 
S 

Sandarachaíuí  ,  embarnizado. 

Saperda,  sabio  y  pulido. 

Scalce  cachi. des ,  escalera  de  caracol. 

ScapHum ,  el  servidor. 

Schedion  ,  lo  compuesto  que  aun  no  está  enmen- 
dado. 

Sciographica  píctura  ,  matizada. 

Scirpus  Indicuf ,  junco  de  que  usan  los  señores  er» 
lugar  de  bácuio. 

Scrobicitluí ,  el  hoyuelo. 

Secundar  tus  pañis  y  pan  mediano. 

Sedilia  ,  sillas  para  sentarse. 

Segmentatus  ^  vestido  hecho  á  trepas  ó  cuartos. 

Sella  plicatilis  ,  silla  de  costillas. 

Sella  reclinaíoria  ,  silla  de  respaldos. 

Sericum  gausapinum ,  terciopelo. 

Setaniuf  pañis  ,  pan  hecho  de  harina  cernida  con 
cedazo  de  cerdas  ralo. 

Silatum  ,  fcl  almuerzo. 

Silo  ,  hombre  de  nariz  roma. 

Similago ,  sémola. 

Sinus  ,  el  párpado  del  ojo. 

Solea  ,  lenguado. 

Spaihalcum,  racimo  de  dátiles. 

Speusiicus  pañis  ,  pan  cocido  de  presto. 

Sphínruhy  la  pelot.í. 

Sphxdsicrium  ,  el  juego  de  la  pelota  que  llaman^ 


437 

Trinquete  los  valencianos. 
Sponia ,  tarima. 
Stapeda  ,  el  estribo. 
Stuferi ,  íDonfcda  de  Alemania. 
Sírangulatjrta  ,  ahogadizas. 
Striblita  ,  hojuelas  ó  buñuelos. 
Strues  ,  haz i  na. 
Structor^  el  trinchante, 
Struthion'ué ,  á  manera  de  avestruz. 
Suhucula  recens  ,  camisa  limpia. 
SuccusTator,  caballo  trotón. 
Suduriolum  ,  pañizuelo  de  narices. 
Süffio,  sahumar. 
Sufflamino ,  calzar  la  rueda  para  que  no  vaya  atrás 

ni  adelante. 
Sulfurata  ,  alguaquida  ó  pajuela. 

T 

Taberna  coctilitiay  lugar  para  secar  ó  recocer  algo. 
Theca  pulvrraríjy  la  salvadera. 
Tessellatus ,  labrado  como  de  taracea. 
Teftacium  f  cocido  en  olla. 
Testuaceum  ,  cocido  en  barro. 
Testudo  y  vihuela. 
Tkorax,  el  hueco  del  cuerpo. 
Thcrax  diptois  ,  jubón  bastado. 
Thynnus,  atún. 
Thyrsut  ,  troncho. 
Tibiiilia  ,  medias  calzas. 
Tibicines  ,  los  pies  de  la  mesa. 
Titio ,  leño  sacado  del  fuego. 
Tomentum  ,  l;ina  ó  cualquiera  materia  para  llenar 
colchones. 


43^ 

TorrU ,  el  tizón. 

Tragema ,  fruta  de  sartén. 

Tricliniumy  pieza  de  comer. 

Trifoliunif  trébol. 

Trulla ,  el  bacín  grande. 

Tudicuhy  el  cazo  de  la  olla  ó  ntecedero. 

Túnica  manicata  ,  sayo  con  mangas. 

Turunda  f  sopas  á  manera  de  bocadillo. 

Tympana  ,  tabletas  para  traer  fruta  á  las  mesas. 

Typhaceuty  cosa  de  centeno. 

Tyroy  el  aprendiz. 

Tyrocnestis ,  rallo. 

V 
VallecuJa ,  la  concavidad  que  está  debaxo  del  bozo 

inferior. 
Udones  ,  peales  de  lienzo. 
Vertebra^  el  hueso  en  que  se  revuelve  otro. 
Vibrifta,  los  pelos  de  las  narices. 
P'illatum  ,  el  frisado. 
Vincula  vestiario ,  agujetas. 
Vtnum  consistente  vino  que  no  pierde. 
Vinum  fugienr  f  vino  que  se  pierde. 
Umbiculutf  el  medio  de  cualquier  cosa  y  el  extremo. 
Vncinuli ,  corchetes,  6  las  hembras  de  las  manos  del 

libro. 
Vola  ,  la  palma  de  la  mano. 
Vulsellte  ,  tenazuelas. 
UrceoluSy  aguamanil. 
Urnarium  ,  el  lugar  de  tinajas. 


finís. 


439 

ÍNDICE  DE  LOS  DIÁLOGOS. 

Surrectio  matutina.  Pág.  3. 

Prima  salutatio.  8. 

Deductio  ad  ludum.  24« 

Eumes  in  ludum  üterariutn.  16, 

Lectio.  28« 

Reditus  domum  ,  et  lusus  pueiiles.  39. 

I  Refectio  scholastica.  38. 

1  Garrientes.  63. 

í  Iter  ,  et  equus.  90, 

\  Scriptio.  io5,  ^ 

*  Vestitus »  et  deambulatio  matittiiía.  134. 

\  Domus,  156. 

f  Schola.  170. 

I  Cubiculum  ,  et  lucubratio.  184. 

;  Calina,  198. 

'  Trlclinium.  tía. 

i  Convivium.  334« 

1  Ebrietas.  358, 

I  Regia.  280. 

i  Princeps  puer.  296. 

I  Ludus  chartarum  ,  seu  foliorum.  318« 

Leges  ludi.  343. 

Corpus  hominis  exterius.  364, 

Educatio,  382, 

Prxcepta  educationis.  40^. 


O 


NO  T A. 

En  esta  última  impresión  se  ha  cor" 
regido  la  traducción  ,  que  padecía  mu- 
chos defectos  en  algunos  lugares.  Sobre 
todo  se  han  suprimido  varios  idiotismos 
valencianos  ,  muy  ágenos  de  la  pureza 
de  nuestra  lengua  castellana» 


■^»^iiY«v  IbI^*      ULv  a 


IDHO 


H 
00 


o 


■P 

<D 

O 

O 


-p 


03  ^ 
<D 
> 
•H 
> 


Tí 

►J  C30   C^- 


UDÍversityofToronfo 
Library 


DONOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acmé  Library  Card  Pocket 
LOWE-MARTIN  CO.  UMTTED